Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mh|| zrI zaMNezvarapArzvanAthAya namaH / 1444 granthapraNetA-janazAsanAlaMkAra-tarphasamrATa AcArya zrI iribhadrasUrIzvarajI viracita OM zAstravArtAsamuccaya (syAvAdakalpalatAnyAkhyAvibhUSita ) stavaka-7 [jaina-anekAntavAdayAnA] ___vyAjhyAkAra:-. nyAyAcArya mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja abhivIkSaNakAra :--- una pastrI, nyAyadarzanasAvA paramapUjya jainAcArya zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAja 00000000000000000000000000 hindI vivecanakAra :paDdarzanavizArada paMDitarAja nyAya-ghedAntAcArya pro0 zrI badarInAtha zukla bhUtapUrva kulapati saMpUrNAnanya saMskRta vizvavidyAlaya, banArasa (pU. po.) mUlya 25-00 rUpaye prakAzaka: divya darzana TrasTa 18, gulAlabAr3I, pambaI-400004
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya darzanazAstra ke amyAso na evaM jaMtara varga ke kara kamala meM isa pratyarazna kA arpana karate hue varNanIya AnaMda kA anubhava ho rahA hai| zAstrabArtA samuccaya ke 1 se 8 sabaka pUrva prakAzita hai kintu unameM sAta avaziSTa yA vaha Ama prakAzana kI zizi para udaya prApta kara rahA hai| usake ujjavala prakAza se sArA nAmika jagat Alokita hogA isameM koI saMdeha nhiiN| 2010 aura 12 tIna zeSa raha jAte haiM unako bhI prabhAsodha prakAzita karane ke lima ho hai, zAsanaveva kI kRpA se yaha kArya bhI pUrA ho jAyegA / pUjyapAda nyAyamizArA bhImad vijaya bhuvanabharanuvarazrI mahArAja kI mahatI kRpA hamAre prakAzana meM sAta anuvartamAna hai ise hama hamArA parama saubhAgya samajhate hai| paMDitarAja bhI badarInAthajI zukla mahodaya bhI hamI vivecana ke kArya ko malo mAMti nibhA rahe haiM jo niHzaMka manAnA hai| taduparAMta choTe-bar3e na saMghoM kI ora se aise bar3e aparAdha ke mudraNa- prakAzana meM jo Arthika sahayoga milatA AyA hai usako kese misara jAya ? ! pa0 pU0 munirAja zrI hemarAmavijayajI mahArAja kI preraNA se isa sAta stabaka ke suraNa meM nAgapura (mahArASTra ) vAstavadha prave0 0 jaina saMgha ke mAnanidhi meM se hameM jo virAT sahAyatA prApta huyI hai evaM hama unake prati kRtajJatA abhivyakta karate haiN| isa vibhAga meM jaina darzana ke anekAntavAda kI sayuktika pratiSThA kI gayI hai| usake talasparzI adhyayana se mumukSu pravAsI va Atmazreya meM Age yahI zubhecchA viSya varzana TrasTa kI ora se ku0 vi0 zAha
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAstAvika divyadarzana TrasTa ko ghora se vizAlakAya zAstravArtA- samucaya ke sAtaveM stabaka kA prakAzana abhinandana - pAtra hai| samagra dArzanika siddhAntoM kA mUla srota hai sarvaza bhagavAna tIrthakaroM kI piSavANI / gaNadhara bhagavaMtoM ne use sUtrabaddhasvarUpa pradAna kiyA, paramparA ke nigRha paMca mahAvratI sAdhAryAdi bhagavaMtoM ne unakI nirmalatA ko surakSita rakhate hue pravAhita kiyaa| isa bhUtagaMgA meM dina rAta ise huye pUjyapAda mAcArya zrI zrI mahArAja ne zAstravArtA- samunvaya pravarAja kA praNayana kiyA, upAdhyAya zrI yazovijaya mahAzana ne usake Upara vistRta vyAkhyA kI racanA karake jaina ke sAhitya meM apUrva zobhAddhi kI hamAre lie yaha koI kama AnaMva kI bAta nahIM hai| janetara vAdIbRnda ekAnta dRSTi kA sahArA lekara apane apane darzanoM kA mahala khar3A kara dete haiN| ekAntaSTi se vastutasya kA saMpUrNa darzana ho nahIM pAtA, sirpha kisI eka hI pahalu ko dekhA jA sakatA hai| vastu ke kisI eka hI pahalu ko dekha kara yadi usake AkAra-prakAra kA varNana kiyA jAya to vaha kAla taka bhI adhUrA hI rhegaa| vastu kA pUrNa varNana karane ke liye to usake saMbhAvita sabhI pahaluoM ko ora gaMbhIra hRSTipAta karanA hogaa| vastu kA saMpUrNa darzana do prakAra se ho sakatA hai (1) hama svayaM sarva bana kara usakA avalokana kareM, yA (2) hamArI dRSTi ko anekAnta kA divya mata lagA de| mAnI kisI eka kAla meM bhale hI vastu kA koI eka pahalU dRSTigocara hotA ho, phira bhI vastu ke anya pahaluoM ko bhI acchI taraha jA~ca lene ke bAda hI hama usake liye yathAvasara kucha kaha sakate ke liye samartha ho sakate haiN| jaba hama kisI auSadha ke guNa kA varNana kareMge usa vakta unake bhArI doSoM ko dRSTi se omala kaise rakha sakeMge ? auSadha kA koI guNa dikhAmA ho to yaha Avazyaka ho jAtA hai ki usake doSoM ko bhI sAtha sAtha hI batalAyA jAe, anyathA bhArI samartha kI sambhAvanA rhegii| raSTi meM anekAnsa kA aMjana lagAye binA udAra hI nahIM hai| isa kiye jaina darzana meM kisI bhI siddhAnta kI svataMtra pratiSThA nahIM kI gayI kintu anekAntavAda anekAnta siddhAnta kI ho pratiSThA kI gayI hai| prastuta statha meM bhI usI kA vistRta mirUpaNa kiyA gayA hai| dAnika jagat meM vizeSata: jina tasthoM ko ekAntavAda ke sahAre nizcita kara liyA gayA hai, ye tatva anekAntavAda ke Azrama se hI musthApita kiye jA sakate haiM abhyathA nahIM yahIM isa stabaka kA mUladhvani hai| isa bAta ko dRSTi meM rakhakara yadi isa stabaka ke viSayoM kA avalokana kiyA jAya to usase nimnalikhita tathyoM ke bAre meM taroSa prApta hotA - uttaratarane jagat akalpita utpAda vyaya aura pratA se abhivyApta hai / utpAda ke do prakAra hai prAyogika aura vaikhasika puruSavyApArajanya utpAda prAyogika hai aura use samRdayAva bhI yaha sakate haiM kyoMki vaha dravya ke avayavoM se janya hotA hai / puruSavyApAra me rAjanya svAbhAvika utpAda ko hI vaisika kahA jAtA hai usake bhI do prakAra haiM samudayakRta aura aika Tithaka / gagana meM bAdala Adi kI utpatti svAbhAvika samudaya kRta hotI hai| dharmAstikAyAdi tIna thyoM kI anya
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 pula ke gAnAdi paryAya prayukta jo utpati hotI hai use aikavika utthAna kahA jAtA hai / agnife anaivika bhI hai kyoMki pudgalAdi dravya aura dharmAstikAyAdi ya ke milane se yaha utpana hotA hai| isa prasaMga meM vyAzyA meM mAkAzAdi dramya meM sAvayavatva kI siddhi kI gayI hai / utpAda kI taraha nAza bhI dviviSa hai prAyogika mora svAbhAvika / usameM samRdayakRta donoM prakAra meM zAmila hai aura vaha samudayavibhAgajanya hotA hai jaise ghaTa ke tantuoM kA pRthkkrnn| dUsarA arthAntaragamana rUpa vinAza hai jaise mRtpiDa kA ghaTa meM rUpAntaragamana 1 vastu kA apane svabhAva se calita na honA yaha yatA hai / pratyeka vastu utpAda vyaya aura dhavalA se bhanvita hotI hai| ye tInoM bhI paraspara meM bhinnAbhinnarUpa hote haiN| isa prakAra eka hI vastu pratyeka kSaNa meM anata anaMta paryAyoM se anuviddha rahatI hai| vastu utpAdAditrayAtmaka hotI hai isa tathya ke upapazdhana meM granthakAra ne dUsarI kArikA meM suvarNa ke ghaTa-mukuTa kA manohAri dikhAyA hai| jaba suSaNa ke ghaTako so kara mukuTa banAyA jAtA hai usa vakta ghaTArthI ko zoka, mukuTArthI ko AnaMda hotA hai jaba ki sirpha suvarNa ke vAhaka ko kucha bhI nahIM hotA, vaha to madhyastha rahatA hai| kArya se basu ne upAdAhatI hai| prasaMga meM vyarUpAkAra ne sammakiraNa gAthA ko sAkSi se anekAnta svayaM bhI anekAntagarbhita hotA hai isa tathya kA sayuktika upapAma kiyA hai| anya eka rIti se anekAnsavAda ke samarthana meM tIsarI kArikA meM dUdha yahIM aura morasAnya ke kA diyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki tuma aura yahIM meM ekAnta bheda nahIM hai kintu gorakhAmamA kacit prabheda bhI hai isa liye gorasa kA sthAgI na dUdha pItA hai na hIM khAtA dUdha rUpa se morasa kA binAyA, vahIM rUpa se utpAda aura gorasAtmanA batA - isa prakAra utpAdAdijayarUpatA ko upapatti hotI hai| yahA~ kapAsyA meM atirikta nizya sAmAnyavAda kA vistAra se rina kiyA gayA hai| ( 1021 se 52 ) anta meM vastu sAmAnya vizeSobhayAtmaka hai yaha sthApita kiyA gayA hai| kArikA cAra-pAMca-chaha meM anekAntavAdavirodhiyoM kA pUrvapakSa dikhAte hue kahA hai ki eka hI meM eka samaya meM utpAdAdi kA yoga viruddha hai| zokAdi kI jo bAta kahI gayI yaha to kejasa mAmUlaka hai| kArikA 7 aura meM bhI doSa dikhAte hue kahA hai ki syAdvAda meM, kisI vastu kA pUrA nizraya hotA bhasamaya hai kyoMki pramANa bhI isa mata meM mapramANa hogaa| tathA saMsArI asaMsArI bhI hogA aura mukta amukta bhI hogaa| isa pUrvapakSa ke pratikAra meM kA0 6-10 ra 11 meM virodhAvi ukta doSoM kA kaise parihAra hotA hai yaha kahA gayA hai| upAstika aura paryAyAstika ekAnta naya ke nirAkaraNa se yahA~ anekAnta siddha kiyA gayA hai| 'yadi pratyeka maya mithyA hai to nayasamudAya kaise sabhya hogA ? isa vaMkA kA vyAkhyA meM sundara samAdhAna kiyA hai ( pR0 58 ) / tathA naya ko pramANa mAne yA na mAne isakA bhI spaSTa uttara diyA hai ki nayavAkya meM saMjJAna meM prakArako janakatva athavA samAropayadasyA nirdhAraka kiyA itara vA'pratikSe vizva svarUpa prAmANya ho sakatA hU~ kintu anekAntasvarUpasyAharUrUpa prAmAnya eka eka maya meM na hone se pramANa se mi hotA hai' aise tasmAsUtra ke kamana meM koI doSa nahIM hai ( pR0 60 ) tathA duneya meM midhyAtva kA bhI saMyuktika upapAdana kiyA gayA hai (069) dravyAthika padavidhika naya ke svarUpa kI yahA~ sundara mImAMsA upalabdha hai|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA0 12-13 meM utpAdAdi tIna meM kaise aviroSa hai-isakA upapAdana kiyA gayA hai| yahA dhyAsyA meM sthulAkAra pratibhAsa se avayavI kA samarthana karake mausamata kA nirAkaraNa dikhAyA hai| sadUparAMta utpAda na mAnane vAle mAMkhya ke saMskAryavAda kI mImAMsA kI gayI hai / saparAMta kAryakAraNa ke tathA mana pava-avayavI ke ekAnta bheda mAnane vAle vaizeSikoM kA nirAkaraNa vizeSata: avayavI ke viSaya meM udyotakara aura pAMkarasvAmI ke mata kA vistAra se nirAkaraNa kiyA gayA hai ( pR074 se 2 ) / - atavAdI kAryakAraNabhAva zUnya maddhata tasda ko ho mAnatA hai| sAMgaNyAvI sirpha pradhAnAta tasva kI mAnatA hai usakA nirasana kara ke vyAmmAkAra ne pAkyAtavAdI mata hari ke mata kA vistAra se nirUpaNa aura mImAMsA ko (1.86 se 96 ) prastuta kiyA hai| isameM jaina matAnusAra vaikharI bAdi vANI kA svarUpa (1095) vizeSata: mananIya hai| kA. 14 meM nimitta bheda se utpAditraya kI upapatti ko vimA para prathayAra ne kA. 15 sAvana kAya 41 miyAmAyAkAra ne prasaMgata: ( pR0 11 se 123 meM ) jenavarzana ke ni:kSepa tasva kI vistRta mImAMsA prastuta kI hai| yaho niHkSepamImAMsA vyAyAkAra ne prayAhasya meM tathA jamatabhASA meM bhI zAmika kI hai| pahale jo pUrvapakSI ke utpAda ke nimitta hone vAle zokAdi ko pAsamAmUlaka kahA thA, usake pratikAra meM ( kA. 18-19) kahA hai ki bAsanA bhI niItuka nahIM ho sakasI zyoMki mihaitupha bhAva yA to zAzvata ho maiTegA yA sarvadhA na hogA, sadhA ekarabhASa bastu se vicitra vAsanA kI utpatti bhI saMgata hai| isa prasaMga meM kapAsyAkAra ne anekAmtajayapatAkA anya kI do kArikA (pR. 114 meM ) uddhRta karake anyakArokti kA samarthana kiyA hai| pUrvapakSI ne jo kahA thA ki banekAntamata meM pramANa bhI apramANa hone se kisI vastu kA nizcaya dumakya ho pAyegA usake pratikAra meM kA020 meM kahA hai ki amitrAya kA mUla kAnta hI hai aura nizcaya kI upapati banekAnta ke avalamba se hI kI jA sakatI hai| jainamata meM mAnasla pora bamAnasva meM kacid avirodha hI hai| vyAkhyAkAra ne yahAM saMzaya ke viSaya meM idayaMgama UhApoha kiyA hai| uparota, viroSa tasva kI bhI samIkSA karako pratekAmtamata meM usakA parihAra dikhAyA hai ( .117 se 123) / tapA syAvAda meM eSakAra ke prayoga kI sArthakatA kaise hai aura ekAntabAda maiM usakI kaise anupapatti hai isake pratipAdana meM kA0 21 meM kahA hai ki pratyakSAdi svamAnatva rUpa se hI prANa hai kiMtu banumAnapramANasvarUpa se pramANa nahIM hai| yahA~ vighoSaNa vizeSya-kriyA saMgata tIna prakAra ke ekkAra ke sarpako saMbara mImAMsA vyAkhyA meM prastuta hai ( 1. 124 se 132)|mstr vyAyAkAra ne vistAra meM yaha dikhAyA hai ki-'pratyakSa mAnameva' yA pratyakSa meM mAnasvAyoga aura mAnakA sapA yavanoda ekAtivAda meM zakya hI nahIM hai ( 10 132 se 14.) / kA0 22 meM zahA gayA hai ki svasattva aura parAsata meM donoM bhinnanimittayAka hone se savaSA eka nahIM hai| jyAsyAkAra ne yahAM ApekSika aNu-mahAt parimANa kA dRSTAnta dikhAyA hai| isa viSaya meM mImAMsaka aura naiyAyikoM ke parimANavAya kI vistRta samAlocanA kI gayI hai r. 141 se 147 ] kA. 23 meM, vastu meM parAsattva kalpita hone ko zaMkA kA niramana kiyA gayA hai| dhyAmayAkAra me yahA neyAyika mastyiAta sattA jAti kA nirAkaraNa mArake usAvAvidhayayoga ko hI sasvarUpa meM sthApita kiyA hai aura usameM parapakSIyoM kI vipatipatiyoM kA bhI nirasana kara diyA hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ svakI apemA se sazva maura para kI apekSA se satva do maMga ke prasaMga se vyAkhyAkAra ne vistAra se [pR. 152 se 177 ] anazamaprasiddha masabhaMgI kA nirUpaNa kiyA hai| isameM mukhyarUpa se tRtIya avatavya bhaMga kI upapatti maha kaha kara dikhAyI hai ki satva-amatva donoM ke eka sApa pratipAdana ke liye na koI svatantra pada hai aura na koI sAmAsika paba hai. ataH vastu abaktavya kahI jaayegii| tapAIsa solaha prakAra se tRtIya bhaMga kA upapAdana kiyA hai / sasanaMgI ke do prakAra sakalAdezavikalAdezakA aura usake aMgabhUta kAlAdiSTaka kA nirUpaNa mananIya hai [5. 173 se 176) / yahA~ vizeSa zAsazya ke rUpa meM kahA gayA hai ki syAt pada ke binA sirpha evakAra ke hI prayogavAle maMga dunaya hai, syAt pada sahita prayoga karane para vaha sunaya kahA jAyegA aura 'syAs-paga ponoM padoM ke SimA hI prayoga karane para vaha sunaya to ho sakatA hai kitu usase koI vyavahAra siddha nahIM ho sakatA / 24 zrI kArikA meM prokta carcA ke phalitAtharUpa meM yaha kahA hai ki pramANa ko samyaga vyavasthA anekAntabAda meM hI mughaTita ha vAsAdIko prastu; yA maho skaa| jyAzyAkAra ne yahA~, ekAnta kI siddhi na pratyakSa se kI jA sakatI hai na anumAna se-isa gharcA ke antapti manamizrAvi vidvAnoM kI mAnyatA kA pratyAkhyAna kara dikhAyA hai| banekAntamata meM saMsArI masaMsArI bhI hogA ityAdijo doSa prakaTa kiye gaye the unake pratikAra kA kArikA se prAramma ziSA gayA aura yahA~ bhI kaise banekAntamata kI upapatti hotI hai para puSTa kiyaa| kArikA 20 se 30 taka bAla-yuvAna avasthA ke viSaya meM lokAnubhava ke bala para banekAnta kA samarthana kiyA gayA hai| isa prasaMga meM vyAkhyA meM naiyAyika ko isa mAmyatA kA-zavAdi mAmA pArIra kI hI hotI hai bhAramA kI nahIM-tayA avasthAmada hone para bhI zarIra eka hI hotA haiisakA nirasana kiyA hai (pR.192-93) / saduparAMta 'joyanikAya pRSI avi cha hI hai" ityAdi mAnyatA meM samyaktva ho sakatA hai yA nahIM, hogA to dravyasamyAstha mA bhAvasabhyakrava-isa kI barcA manamIpa hai| tapA jIba-ajIba-nojIma-mo'NIya padoM kI arthamImAMsA ke prArambha meM yaha vizeSa spaSTatA kI gayI ki jIva-ajIma-naujIva tIna rAzi ko mAnanevAle rAzika mata ekAsakAmabasambana kiye jAne se hI pUrvAcAryoM ne anya naya se usakA khaNDana kiyA hai, vastuta: anekAmtamata meM mayabheda se rAdhika mata bhI mAnya hI hai|| kA0 31 se 36) meM kahA ki draSya aura paryAya pada kA vAdhyAya nAmaza: pratyaya aura saya kiyA bhevAbheda sambandha se ye donoM anyonyagyAsa hI hai| vyAkhyAkAra yaha kahate hai ki vAstava meM guNa bhI paryAyAmsagata hI hai, paryAya se bhitra koI svatantra vastu nahIM hai / sAkSirUpa meM yahI sammati prakaraNa kI gAthAeM uddhRta kI gayI hai / vyAkhyAkAra ne vistAra se bhedAbheda kI anyonya yAta kase hai isakA bhaneka pAMkAoM kA nirakaraNa karate hue pratipAdana kiyA hai [ pR. 207 se 116] / ukta rIti se vistAra se anekAntakI nirvAgha siddhi kara dikhAne ke bAda pUrvapakSIprokta virIcAdi doSa ke nirAkaraNa kA aura ekAntabAda meM ho virodhAvi doSoM kA praveza dilAne ke liye kA0 34 se upakrama kiyA gayA hai / kA0 18aura usakI gyArUpA meM anavasthAdi pAMca doSoM kA nirasama kiyA hai| kA. 31.41 meM manthakAra kahate haiM ki bhevarahita abheda aura abhivarahita bhava hI aba svatantrarUpa se nahIM hai saba 'jisa bhAkAra se bheda hai usa AkAra se kevala bheva hI hai yA bhedA. bheda ubhaya hai?' syAdi vikalpa bAla niravakAza hai / pramAga se pratyeka bastu bhedAbhedAtmaka hI sika
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotI hai taba manekAntavAda meM anavasthAdi doSoM kA ApAdana migraeN kika hai| saMzaya apratipati, viSayarUpavasva hAni hatyAdi dUSaNa bhI anekAntavAda meM nahIM haiM kyoMki naya aura pramANa se anyonyasyAsa 8 dAda sunizcita ho jAtA hai| mUlakAra ne kA0 43 se 46 taka syAdvAdravirodhI devabandhu nAdi ho mA kA ulekha karake kI ora se kiye gaye lAkSetroM kA kA0 47 se nirAkaraNa dikhAyA hai| kA048 ko vyAkhyA meM gur3a aura sUTha ke mizraNa ke dRSTAnta se syAhAra kA hRdayaMgama samarthana kiyA gayA hai| dhAge calakara andhakAra kA kahanA hai ki 'tasya kivi' ispAvisthala meM bacThI prayoga kI anupapatti se hI kevala bheva pakSa bAdhita ho jAtA hai (kA0 50) isa taraha pratyakAra ne stabaka kI pUrNAhuti taka spAvAda kA aneka dRSTAnta aura aneka kAvya yuktioM se sudara samarthana kara dikhAyA hai jo prakAra kI ucca evaM nirmaNa pratibhA kA pratIka hai| syAdvAdanirUpaNa ke upasaMhAra meM yA kAra ne anta meM suMdara upasaMhAra prastuta kiyA hai jo atyaMta mananIya hai| sampUrNa sAtaveM stabaka ke nirUpaNa ko pa kara kisI bhI taTastha mumRsu adhyetA ko yaha mahasUsa hogA ki syAdvAda ke adhyayana vinA use acchI taraha samajhe binA tathA jIvana ke aneka kSetroM meM spAdAdaSTi ko apanAye vinA vizva kI samasyAoM kA anta AnA kaThina hai / atyakAra ne bhI anta meM dikhAyA hai ki anyonya samabhAva kI anubhUti syAdvAda ke sahAre hI ho sakatI hai, anyathA paravAdIyoM meM tasvacarcA ke bahAne saboM kA kabhI ansa Ane vAlA nahIM hai / 1 sacamuca, syAdvAda yaha eka mahAna bAda hai, divya auSadhi hai, nayI rozanI hai, mAnavajIvana kA mahaMgA AbhUSaNa hai| jina gurudevoM kI karuNA se aise mahAna syAdvAda tatva kA kucha sazeSa milA una ko kaise bhUla sakeMge / nyAyavizArada pUjyapAda prAcArya bhagavaMta zrImada vijaya bhUSamamAdhurIsvarako maddArAja kA, tathA unake ziSyarazna samAdhisAdhaka sva0 pa0 pU0 munirAja zrI basaMghoSavijayajI mahArAja ke ziSyAlaMkAra gItAratna siddhAnta divAkara AcAryadevazrI vijaya ghoSasUrijI mahArAja kA karuNAbhaMDAra yadi mere liye baMda hotA to smAdvAda jaise mahAna tatva se maiM to sarvacA abUjha hI raha jAvA / zAstravArttA kA suvAthya sampAdana bhI unhIM pUjya guruyoM kI kRpAdRSTi kA eka kaTA hai| jAtA hai ki aise mahAn syAdvAda tatva kA amRtapAna kara mumukSu adhyetA varga ekAntavAda ke viSa kA mana kara deMge aura mukimA meM kadama baDhAte rheNge| phAlguna gugala 1 vi0 saM0 2040 pA~cau (khAnadeza) } li0muni jayasundaravijaya
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaH XXXXXXXXXXXX pRSThAMka viSaya pRSThAMka viSaya 1 vyAkhyAkAra maMgalAcaraNa 13 acaMtA bheda se bhinnAdhAra pratIti kA upazAnsi-pArava vIrajinastavanA maMgala zavama-pUrvapakSa 2 samyamoM ko nimantraNa 13 bhinna bhinna sthAna meM pratyabhijJA kI anupapatti / jana manISiyoM kA mata-utpAbAvitrayamuka pragata kIint 4 jaMga mata se utpAda kA svarUpa 13 mina bhinna sthAna se prAtyabhikSA kI upapatti 4 utpAda prayatnajanya na hone ko pakA kA nirasana 13 niravachinna bhAga kI AdhArasA pratIti 4 jApAca-nAza donoM meM prayatnajanyasA samAna pUrvapakSa meM anupapanna-uttarapakSa 5 nAza aura utpAda meM vaSamya kA kA nirasana 14 mAkAmA miraMza bhAmo para utAvimeva / ghaTohapAva bhI AyakSagasambAdha se atirikta hai kI anupapatti prayogajAyarA ko vibhAjaka upAdhi mAmane | 14 pUrva-pazmi Adi mevAyavahAra se AkArameva meM saMbha 14 'prayAsa kAzI pUrva meM hai' isa prayoga kA // prayatnavagyarako bAma-avarzana se vibhAjana vinamyavAvIkRta artha kI upapatti 15 ghimaNyavAdIkRta argha anubhavavidha 7 yatnamAyasva kA dazAMna-avarzana dimAgadhIja hai 15 nAma ke do prakAra sAmAvika, prayogika 8 bilasAjanya utpAda kA svAya vivecana ,, svAmAvika utpAbakalpanA meM pauSa kI 16 ghaTavinAza hone para maspiA ke ummajA kA bhaya nahIM e svAmAvikopAva kI vividhatA ... vyAvRtti 17 sAre jagat ke haraya ko upapatti // aikatvika svAbhAvika utpAda kA svarUpa 17 utpAdhAdi ko paraspara meM bhinnAminarUpamA 10 kAvitavya meM sAvayavatva siddhi 18 utpAdAdi ya ke aneka bhaMgoM kA nirUpaNa 11 i pakSA' isa pati kosAvayava 19 ekalakSaNa meM anaMta paryAya kale? hI upapatti 2. anaMta praSyasambadha phA bhAna kyoM nahIM hotA? , AlokasAmAnya ko pakSI-AdhAratayA pratIti 2 // vastu ko anya pahAyoM meM dharmoM se sambaddha asaMbhava ___mAnane para zaMkA-samAdhAna 12 mUrtabadhyAbhAva meM yI bhAbhAratA kI prasIpti ! 21 sva-para paryAyayoM se vastu kA astitvaprayukta mAstitva viyajanya budhi meM kSayopazama ke prabhAva se / 23 ghaTa-mukuTa-muvarNa ke dRSTAnta se rupya kI AkAzakA bhAna upapatti
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAMka viSaya pRSThAMka viSaya 24 suvarNa ko ghaTAdiviyata se atirikta kyoM ! 27 jaspati ke pUrva gyAramanA ghaTasattA svIkAra mAnA mAya? hA prasaMga 25 suvarNasvasAmAnyAnubhava se zokAbhAva ko / 27 ko piNDa ke mappa sAmAnya ke upalAma ko ___ anRpati Apatti 25 ghara-mukuTa donoM ke bAhaka ko zoka-harSayugala 39 bhinna piDoM meM eka-aneka svabhAva jAti kI kI prApati azakya vRtti asambhava 26 rUpameva se pravRtti hone para bhI zoka-harSa kI 40 kumArIlamaTTakRta sAmAgyanirUpaNa kA nirasama pranApatti 42 kApaMtAdi ke prabacchevakasayA Asi sisi 26 anekAta bhI prakArata se upazliSTa hai| zrAkSa 26 eka sAtha eka manuSya ko zokAdi Apatti 43 sokarma jAti meM bAdhaka nahIM ho sakatA kA nivAraNa 44 gharava jAptisvarUpa kase hogA? 28 vahIM-yugdha aura gorasa ke dRSTArata se amekA 44 pRthvIsva ko vibhinna mAnane meM koI Apatti tasiddhi 28 praspamitA se gorata hapya kI sisi 45 pararava ko vibhinna mAmale meM bAdhaka 26 masirita nitya sAmAgyavAya kI parIkSA kA 45 saMyoga aura anyAya ke sAmAnya kArya mAragAmI zaMkA aura uttara 10 nityatvarita lakSaNa meM pramApti 46 avayava pRSaka hone para ghaTotpatti gAyana .. zyAmAdi kA utpAvAnubhava prApta hone kI hone ko zaMkA aura uttara zaMzA 46 khaDakapAla meM kapAla mAnanA mAvazyaka 3. khaMghadavaha pyAmAvighaTakAcavAva prAmANika 47 paTaraba vibhinna hone kA pAyika kurA samarthana 31 sAmAnya ko bhanitya mAnane meM svarUpahAni 47 pRthvIsthAni saMkoga ghAyayAti kI siddhi ko Apatti kA pratikAra | 4 zaktivizeSa, pramAvavizeSa yA ghaTakurvaparava 21 upAdhimantargasa jAti se anugasa vyavahAra bhASikA mApArana kA samarthana bhavAkya 48 anubhava ke bala se kAryakAraNabhAva kI upa32 jAti meM ekasva kI saMkhyAvirUpa meM anupapati pati meM syAhAra 13 ekaveza yA pUrNarUpa se AdhaSa meM sisA | 48 ghanasva-caNDasva athavA pRthvotva ekatvaMgata jAti kA asambhava hai pUrvapakSa 35 sAmAnya meM phAsna-ekaveza vikalpoM kA asaM- 49 pRthvotra ko ekatlagasa mAmale meM adhika guNa bhava nahIM hai | 4 ekaramavRtti mAne yA rUpatti mAne isa meM 54 prasaMga yA svatantratASana ke vikalpAya kA vimigamaka nirAkaraNa | 50 ekasvabhAnAmAvazA meM bhI ghaTasya kA mAna 15 pratyeka ghara meM dhanarava ko paryApti ke basa se : __ sabhava usarapakSa mevApati | 50ziSTayanAmaka sambandha me jAsimAna amAva 33 nAtikA vyakti ke sAtha sammAna vudhaMda kI sivi
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAka anucita pRSThAMka viSama viSaya 11 satyako jAtie na mAnane para bAdhaka | 67 sthAyitA utpAra vinAza kI avinAbhAdhi hai 51 ghaTatva aDopAdhispa na mAnane vAle pama- 68 upAdAdi ke sdha-avinAmAbakA samarthana vAbhamata kA nirasana 68 manusyUtAkAra kA praghamAsa micyA mahA~ hai 52 akhaMDopAdhisva ko prasamavetarakha mAne to bhI / 68 etaravASpavasAyamUlaka saMzayotpatti kA kathana kyA? anucita 52 sambandhovA meM balakSaya kA anubhava miyA hai | smUlAkAra pratibhAsa kA apalApa prazasya 53 sAmAgyavizeSobhayAtmaka bastusvarUpa ko 69 aSayI kA pratibhAsa mithyA nahIM hai pratIti 69 paramANumoM ke saMcaya kAhI aparanAma pravaSI 53 prathama darzana meM hI vyApakarUpa se pyApti 7. kAraNa kArya ke pratyakSasiddha megAbhepaniSedha nAma kA varSa 54 ekakAla meM utpAvadhi parasparaviruddha hone 71 eka hI vastu aMzabheda se pratyakSa-parokSa ho kI kA sakatI hai 55. solAvikA nimitta hai pAsamA 71 miracaya saMtativiccheva prasaMbhava hai 55 pAdArI ko pramANa bhI bhapramANa hone se 72 utpAba-ruyaya ke vinA sthiratA kA saMbhava anizcaya kzA nahIM 17 syAhAra meM mApAvisa dUSaNoM kA nivAraNa 73 sahapa ke samAyaMbATakI samAlocanA ke ejanA pragyAstika pala kA nirAkaraNa 73 sarakArya pakSa meM bhASaNa kI anupapatti 58 ekAnta pAstika mata kA nirAkaraNa 74 amevapakSa meM pariNAma-pariNAmibhAva ko 6. ramAvalI pRSTArata kI anupapati zaMkA amRpati kA parihAra 54 kAryakAraNabhevapAdhI voSiramata ko samA6. pramANa jaura maya meM lAkSaNika meva lopatA 61 'syAt ghaTosisa' isa vAkya meM prAmANya ! 75 anyotakara ke mata kA nirAkaraNa kalpanA anucita mahA~ hai 75 apayo ke viSaya meM karasvAmI bhApta kI 11 dhupa meM bAzika mamatva ko Apatti samAlocanA 55 turmaya meM nayatvApatti nirAkaraNa 76 saMyogasvarupa raMga meM adhyApmastitva kI zaMkA 13 maya ke sApezika prAmANya kA mUlAdhAra kA nivAraNa 54 mAthika-paryAvApika nayoM meM bhajanAmUlaka 7 pratibandhakatArUpa amimAyakatA bhavayavANabheva kina nahIM hotI 64 myAdhika paryApAthika naya kA svatantra 77 pratibadhyatAvasthevaka koTi meM raktAyanaviSama nahIM hai viSayakake niveza meM roSa 15 mampamaya ke viSaya meM asatyapana kA avadhA- 77 'mUle pukSaH kapisaMyogoM' isa pratoli kA raNa prayukta hai svAbhAvika marya 16 anamusUtarUpa kA mAvika yahI utpAva hai| 76 raktArata kI anyathA upapatti poSaparata 15 mAyApa meM parivartita ho jAnA yahI | 79 ghara meM apRpApa-pRyatvAvi kI prIti mevabinAza hai / pakSa meM durghaTa
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAMka mUlaka kAmavAraNa viSaya | pRSThAMka viSaya 50 parimANagraha ke saMbaMdha meM golApaptIkAra ke | 65 utpAdAvirudhya samayata kA upasaMhAra abhiprAya kA mirasana / 96 nimitameva se utpAvAvitraya kA ekatra . agya praSya ke varzana se mesidira hai / E1 prAsAbAda meM ekatvApratIti ko anupapatti / 97 boragata meM bhI prerupya kA svIkAra 81 aSapatrI kA prAMzika parsana anupapanna 18 jasparavamyaya ke binA aNikatA duSaMTa 82 avayavoM kA pUrNatayA parsama anupapanna 18 bastu ko aNikatA nirapekSa nahIM hotI 82 saMyukta avayavasamUha hI avayavI hai 99 "ye yadbhAvaH' ityAvi niyama se hAya ko 3 avabhinna avayavoM meM parokSatA kI Apatti upapatti kA nirAkaraNa 10. utpasikAla meM naSTa:' prayogApati kSatAma83 avayavabhinna avayavI meM parokSatAko pApati nirakSakA 100 mAmAvanikSepacatuSTaya se sumyavasthA 84 praNayava-avayavI mevapakSa meM iSagamAlA 101 nAmAdinikSepako sarvavastudhyApakaptA ke apara 84 pRthak natpAva-vinAmA pratIti se bhetra zaMkA prApa.samAdhAna kA nivAraNa 102 kevaliprasArUpa nAmanikSepakAlA mata aramaNIya 55 avatasarapa pAramAthika hone kA mata mithyA 102 zuddha jIvasya zyopa-yaha sthUla mata hai 86 pAsa se bhinna hogA pA abhinna | 1.3 yajIva ko kalpanA prayukta 86 sAhayakA pradhAnAItabAva asaMgata 103 pradhyASika-paryAyAdhika ke abhimata nikSepa 7 mAratabAvI bhartRhari kA mata nirUpaNa / 1.4 saMgrahamaya meM, nAmanikSepa meM sthApanA kA EE vividha pANI meM bajarI vANI kA svarUpa sarbhAva-pUrvapakSa 88 madhyamA vANI kA svarUpa 104 nAmanikSepa ko pyAkhyA meM sthApanA kA 89 pazyamtI pANI kA rUpa ___ kisI taraha himava nahIM hai 6. mora bharSa meM tAdAtmyasaMbandha kA samarthana | .... | pa..5 nAma kA sthApanA meM antarbhAva anucita 90 zavamAtra se prapaMvameva kI upasi uttarapakSa 10 kAmyAvetamAtravAnirAkaraNa | 105 pitA Adi kA viSA huA nAma hI nAma91 zambaItabAva kA vistAra se nirAkaraNa niHkSepa hai 5 viSakSA ke prabhAva se tathA prayogAmASa ko | 106 bhAva ke sAtha nAma aura sthApanA kA saMbaMdha AdakA kA nivAraNa | mima mitra 21 zravaNAbhASa athaSA sarvanisaratA ko Apatti / 106 pradezapaMcava nikSepazya ke svIkAra se 92 zamIlAdhipariNAma ke Upara vikalpapa | sagrahako vizaSatA ayukta sagAvizazca se mukhaleSanApati .7 ajumnatranaya meM dravya kA asvIkAra. 93 prapatra kI avidyAmUlakatA kA paNana saranasazmita 94 prapaMca zAha kI avasthA vizeSarUpa nahIM hai mahA 1.8 si senasUrimata aramaNIya samAzramamatA14 prapaMca ke mUla vidyA kA brahma se pakSa meM | vikalpa suyApi varga 95 janamata meM kharo madhyamA-pazyantI vAkakA | 1.9 bhAvanikSepa ke svIkAra meM varupAdhikaraNa ke tAzvika svarUpa / ke bhaMga kA AkSepa
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha viSama | gastr viSaya 133 viziSTa zuddha ke abheva vyavaccheva ko aza 110 prAdhikabhaMga ke prAkSa kA pratikAra 111 bhASyakAra ke vividha kathana kA abhiprAya 112 bhASyakAra ke dvidhi kathana kA dhanya abhiprAya 113 zokAdi vAsamAmUlaka hone kA kathana 115 bAsanA ahetuka hone para boSaparamparA emalA usa epakSa 934 atiriktaparyApta mAnane meM anavasthA 134 vizeSarUpa se sAmAnyAbhAva kara pratikSepa pUrvapakSa 119 naiyAmika ke saMzaya ke lakSaNa ko parIkSA 120 saMgayalakSaNAnta virodha kA svarUpa kyA hai ? 121 dUsare prakAra ke virodha kI samIkSA 121 saMzaya meM prakAra vidhayA virodhamAna meM voSa kA uddhAra 122 ityaM .... pratthasaMdarbha kA anya rosi se 110 anekatA meM sarvatra saMAdhApati kA uddhAra 164 anumAna meM anumAnatvatvena mAnatvaM isa 118 vizeSAvadhAraNa ke tIna prakAra prayoga kI Apatti uttarapakSa 135 manapAcchedakatAmeva vyavaccheda 136 mAnasAmAnyabheda meM tadanyazya ke niveza kA pratikSapa aucitya 136 syAt pratyakSaM mAnameva' isI prayoga kA aucitya 132 zyAmAnyarUpavAn ko dhyavacchedya mAnane meM Apati 140 citrapaTa meM ayaM nIsa eSa' yaha prayoga kyoM nahIM holA ? 141 'sva kA satya aura parA'satva donoM eka nahIM hai 142 zraNu aura mahat svataMtra parimANa hone kI AzaMkA vyAkhyAna 193 evakAraprayoga kI anupapatti ke ghoSa se nistAra 124 vyApama se 'pratyakSaM mAnameva' prayoga ke upapAdana kI AzaMkA 125 vizeSyasaMgata evakAra kA artha 125 vizeSaNasaMgata evakAra kA artha 125 krimasaMgata evakAra kA artha 127 madhyama asyanta yogabhyavaccheva evakAra artha maha 13 127 madhyamata meM kriyAsaMgata evakAra kA artha 126 evakAra kA ekamAtra anyonyabhyasva ho artha 128 anya yoga kA pratibhAsa bhinna bhinna rUpa se 129 sarvatra bajratA ho evakAra se vyacche 129mAtra meM zakti mAne to lAghava 130 vividha prayogoM meM evakAra ke vyavacche kA niveza 13 evakAra kA artha pratyantAbhASa anyonyAbhAva anyamata 132 evakAra kA artha zrantha aura parudeva masAntara 133 pratyakSa meM mAmatvarayoga aura mAnava kA sAdhyadeva azakya- uttarapakSa 142 sUkSma agnikaNasaMsRSTa indhana ke adhakAra meM pratyakSa kA pratikSepa 143 aNu mahat] svataHtraparimANavAdI ko anu bhava bAtha 144 aNuparimANa kA prapalApa bhI azakya 144 naMyAyika kI ora se parimANa sAdhaka anumAna 145 ki ke anumAna meM hetu meM svarUpAsiddhi boSa | 147 aNudrazya ko na mAnane vAle mImAMsaka kA pratipa 148 satya aura asatva meM sva-parApekSazva kAlpanika hai- saMthApika 141 samAsa meM sva-parApekSasva kI pAramAnAbhikatA - jaina
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAMka viSaya | pRSThAko viSaya 149 pratirikta sattA kA svIkAra masarka se nAmita | 163 (8) abhimaptAdhAstrAvirupa se bhaMgatraya 150 dravya aura jAti meM sarapratIti samAnAkAra / kA pratipAvana gavirupa bhaMgatrayakA pratipAdana 150 saI para saMketaviSamatAvadakarUpa se sattA / 165 (11) prayaparyAyAvipa meM bhaMga traya kA kI siddhi kara pratipAdana 151 utpAdAdi ke ghoga se sattA mAnane meM prazna- | 166 (12| satyAdirUpa meM bhagatraya kA pratipAvana T " !2) saMvatarUpAdi meM bhAtra kA pratipAdana 151 manekAntapakSa meM ukta praznoM ko abakAyA | 165 (14) rUpAni se bhaMga traya kA pratipAvana 16. (12 ma hirapa se bhaMgapraya kA pratipAdana 152 sApekSasaeSA'sasva kA sUcaka saptabhaMgAnaya 169 (16) yAhyAzirUpa se bhaMgatraya kA pratipAdana 15. sastabhaMgI meM epakAra aura pAt para kI 10 syAdarita avaktavya-paMcamamaMga sArthakatA 171 syAmAsti satamya chaTA bhaMga 154 syAt masti' prathamabhaMga kA abhiprApa 171 syAdasti nAsti-avatavya-saptamabhaMga 154 "smAt mAsti' vitIyabhaMga kA tAtparyavivaraNa / 172 mATave vikalpa ko bAyAMkA kA nirasama 155 (1) svAda pravaktasya' tRtIyabhaMga kA gamitArtha 172 bhaMgavibhAjaka upAdhi sAta se adhika nahIM 155 amyayIbhAvasamAsa ko yugapatpratipAvana meM | 174 saptabhaMgI meM sakalAdeza- vikalAza pAki 175 kAlAvi ATha kA paricaya 155 indvAvi samAsa kI yugaparapratipAdana meM prasAkti | 178 saphalAdeza ke viSaya meM anya mata 156 'puSpabanta' zamma se ekasAya mUrya-candra ke 178 sapphabhaMgoM pramANa se anekAmta gabhita nizcaya yopako AmAMkA kA samAdhAna / 178 pitRtvAvi dharma keyala prAsotika maNDanamizra 157 umAlamata avAcyatAbAdhaka nahIM hai| 176 maNDanamizra ke kapana kA nirAkaraNa 157 ekAmsa payArya-lakSyA kA ghugapada zAmca- / 150 kevala dharmameva mAnane para pitA-putrAdi pratIbodha pravAzya tiyoM ko anupati 158 paTAdi arya kA pratiSedha asaMbaddha nahIM hai 180 citrakAra jJAnavAda meM citrAkAra arya kI 158 mAlyamata ke niSedhArtha paTabirUpa se prasasya | Apatti kA nirUpaNa 180 anumAnAvi se bhI ekAmlasiji aSaya / 159 (2) nikSepApekSA saptabhaMgIgata bhaMgapraya kA | 191 anekAntabAbAsA kI anumAparatA kA upapAdana samAnarapa se prabhAvahAhai 16. (3) saMsthAnAvi se bhaMgatrayApekSAbheda nimpaNa / 182 nimpayasA ekAntavAda meM mAnane para bhI 160 (4) pravAdhAva se bhaMgatraya kA upapAina / nistAra 161 (5) kSaNabheSa se bhaya kA upavana 152 vyaktiniSThAgha-kAraNabhA se anumiti16. bhinna bhinna indriya kI apekSA se bhaMga traya svaniyAmaka zUnyatA mirUpaNa 183 ekAntavAdo kI mAnyatA se anekAnta ko 162 (7) ghaTAvidhAyamAnyatA rUpa se bhaMgapraya / samarthama 162 (4) upAdepArirUpa se bhaMgatraya kA prasipAyana | 154 ekAratabAva meM hAyasvarUpa kA nidhana sAmaya
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1jaka viSama | pRSThAMka viSaya 184 anugatarUpatAlamA kA nirAkaraNa - kAlIca para jAne kI sApati kA nivAraNa 185 anekAntamAna meM sAdhyasidi nirmANa 200zakSaka mata ko nonISa ko mAnyatA ke 186 ekAntavAvI bArA ujAdhita mI bogoM kA nivAraNa kA mAzaya nirAkarakA 200 jIyAviviSaya meM sAsa naya kI mAnmatA 186 saMsAro aura asaMsArI meM pAnekAnsa pI 01 ghaTa ke eka deza meM avaktavyAta zaMkAkA upapatti mivAraNa 17 do rUpoM ke samAye meM virodha ko zahA / 202 bhora naura ke ameva kI Apatti kA pratyuttara 17 madhasammatasyavahAra ke bala se zaMzA kA 203dhya guNa paryAya ke vibhAga kI samIkSA mirapsana 2.5 sammatiprakaraNa meM paryAya bhinna guNa kA nirasana 187 mukta dazA meM asaMsArI kA vyavahAra gauNa | 2.6 mevAbheva ke binA anyonyagyApti kA asaMbhava nahIM hai 506 anyonya aura dhyAptikA artha 588 saMsArI dharmoM kA hI muktanI meM parAvartana 1.7 bhedAbhava ke binA samyomadhyArisasambhAvanA 189 zuja dhI ke bhI kacid bheva ko upapatti kA nirasana 15 muktikAla meM bhI saMsArI ke ameva kA | 208 pRthAtva se atirikta meva asikha hai upapAvana 28 apRyavasva hI pratyabhijJAnAvinimAmaka tAbA11 lokAnunaya se samit bhedAbheva kA upapAdana 191 bAla aura yuvAna meM bhI ekAntameva nahIM '2.5 eka vastu meM bheva-ameva ke virodha kA nirasana 162 bAla aura yuvAna avasthA meM ekAsa abheva 10 bhedAmeba ke binA prameya-abhiSepa kA tAvAbhI mahI mya puSaMTa 193 vATyAvi bhavasthA zarIra kI nahIM, prAtmA | 210 minna bhinna saMsarga kI kalpanA ayurU | 212 sabhAmavipitavAla padoM ke prayoga se mevA193 cArvAkavAva ko Apatti kA vidhAraNa - meva kI siddhi 19. bAlyAdhi prameva kI pratyabhijJA sajAtImA 213 sAdhya-aprasiddhi boSa kA nivAraNa bhavaprAhaka hone kI zaMkA kA uttara : 213 ubhayatyaya te sAdhya karane para koI doSa 195 'yuvA na bAlaH' pratIzi meM seva ke pahale nahIM 213 mantiA ko bhApati kA nivAraNa dhamma ke bhAna kI pAMkA 213 vyatirekavyApti meM vyApyAsidi voSakA 195 ke bApa paMdharpa kA bhAna mAnane para Apatti mivAraNa uttara 213dhya paryAyAmanA mevAta kA upapAdana 196 bhASasamyAva aura vyasamyakapa kA vibhAga / 214 indrasamAsa meM bheramAna ke nirasana kA prayAsa 165 samyagdarzanamUlaka nirA ke amApa ko |12 dasamAsa meM bheva kA bhAna ma mAnane meM kAkA utsara Apatti 19. gautArya ke jJAna se pragItArtha ko muktilAbha- | 215 milAva mevayApya na hone kI zaMkA kA nirasana 198 gati srthAita-bahana-pacana joba-majoyAdi meM | 215 ekAntabAdI ke 'rupa esavAna vo isa prayoga anekArASTi ko Apatti
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRthThAMka viSaya 216 dvandvasamAsa padArthameva niyata mAmanA hogA 217 pUrvapakSeokalpita iniyAmaka meM doSodbhAvana 217 paryAya meM vAstavameda na hone ko zaMkA kA nivAraNa 218 mevAbheva meM vizeSa uThAnA jar3atA kA pradarzana 21 ekAntameva aura ameva meM virodha saMga 24 dravya aura usake dharma eka dUsare ko choDakara nahIM hote 19 parasparanirapekSa dravya aura ai 220 meva aseba ke sAmAnAdhikaraNya meM virodha kA amAva 220 mevAmeva meM sahAnavasthAna kA niyama mali 221 rUpa medAmera meM bhI anavacchinnasva 221 rUpa aura gandha kA abacchedaka svabhAvabheda 222 anavasthAvi pAMca doSa kA ApAdAna 223 anekAntavAda meM samavasthAvi zeSa kA nirAkaraNa 223 kevala bheda meM zaktigraha kA asambhava 224 ekIkRta vikalpoM meM arthazUnmatA 224 ekAsavAda ke vikalpa yuktizUnya 225 saMzaya aura atipati boyugala kA pratikAra 226 maya aura pramANa se saMjJapAvi kA nirasana 226 dezabandhuvi ke mata kA pUrvapakSa 22 vezmata kA pratikSepa 228 medAmevapakSa meM jAsya kA nivarzana 229 vijAtIyastu meM pratyeka doSa kA nirasama 222 yo utkarSa kI zAni kI bAta ayukta 230 anekAntavAda meM sakirya kA AbhAvana 230 meM saMkIrNa vastu kA svIkAra 231 jada meM smitA aura uSNatA kI khaMDa vyApti ( E pRSThaka viSama 239 jAtmaka meva aura ekasvabhAva ko vyApti 231 tasya kiMcit bheva artha meM pazu paNDI 233 mULa vastu kA nivRtirUpa pariNAma 234 nivRti pranivRtti ubhayarUpa vastu ke pahana kI upapati 235 kramAkramobhayAmaka eka nAma kI anubhUti 235 mahiyoM ke mata meM IhA ko 26628 237 vara ke niyAnityatva ke binA pratyabhikSA kI anupapatti 26 pUrvApara vyakti kA ekAnta aizya mAnane meM pratyabhikA kI anupapatti 239STi hone para bhI zuddha vyakti kA abheva 240 ekAntavapakSa meM vizeSaNavizeSyabhAva 241 pUrvaparavartI grAhaka meM bhI bhevAmeda asaMgata 242 eka anugata nizya sAmAnya ke dvArA pratya bhijJA kI upapatti asaMgala 1 243 kSaNikakSa meM sAdRzyajJAna ko asaMgati :44 'yaha vahI haiM' aisI prazyabhikSA abhrAnsa hai 244 yogina se aNikaraNa ko siddhi duSkara 245 sabhI pramabhijJA bhramAtmaka nahIM hotI 245 pratyabhizA meM prAmANyasaMzaya kA nirAkaraNa 246 jitane bAda usane parasamaya 24 aura vana kA mUla 248 lyAva se samabhAva kI siddhi 24 dvAvata kA upasaMhAra 250 zuddhi patraka Wan
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ / / aIm // hindI vivecanAlaMkRta syAdrAdakalpalatAbyAkhyA vibhUSita * zAstravAsimuccaya * [saptamaH stabakaH ] [pyAkhyAkAra maMgalAcaraNam ] cazcatphatAbanakAntakAntiranirza gIrvANajudAntiko, __vikrAntikSanazatrurastajananAntiH satAM zAntibhUH / zAntistAntimapAkarotu bhagavAn kalyANakanpaTumo, dhIrA yasya sadA prayAnti zaraNaM pAdau zubhaprArthinaH // 1 // AsIt palpadayoH praNAmasamaye zakasya cakrapramo, lolanmaulimayUkhamasilarucA vistAriNInA syAt / zrIyAmAtanayasya tasya hRdaye dhattaH padoM cetpadaM, tati nAma sura-kAmakalaza svardhenavo nAntika 1 // 2 // AgaJchantripadInadIsamudayabhAmagrocchalata tarkomiprasarasphuracayarayasyAdvAdaphenonayaH / yasyAprApi vimRtva se vijayate spAdvAdaratnAkara, taM vIra pradidhmahe vijagatAmAdhAramekaM jinam // 3 // pIne'nyayAkalupodaphe'pi nocchiyate tattvapipAsayA vaH / AkarNayantyAItazAstravAtA pharNAmRtaM saMprati tava sakAH // 4 / / [ zAntijina-pAjina-bIrajina kI stavanA-maMgala ] syAkhyAkAra ne me sabaka ke maMgala prArambha meM sarvaprathama eka patra se bhagavAna zAntinApa ko mahimA kA brAsana karate huye una se lokakalyANa ke liye prArthanA kI hai| patha kA artha isaprakAra hai
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ [zAstramAtA sta07 lo0-1 mina kI kAnti camakate haye suvarNa ke samAna sundara hai, tathA samasta devagaNa jinake sAnidhya ko aniza sevA karate haiM, jinhoMne apane vikama-jJAnavarzanavAritrake caramotkarSa ke parAkama se rAgadevAvi panoM kA saMhAra kara DAlA hai, jina ke bhavabhramaNa janmaparaMparA) kA anta ho cukA hai, apanA mina ke janana-saMsAra janma evaM savidha-sampUrNa zrama sarvathA nivRtta ho baphe haiM, jo satpuruSoM ke hRdaya meM zAnti kA sarjana karate haiM, jo kalyANa ke kalpayana haiM, ghIrapuruSa apane maMgala lAbha ke liye sadaMva jima ke caraNoM kI zaraNA grahaNa karate haiM ye zrI zAntinAtha bhagavAna logoM ke samasta saMtApa kA nirA. karaNa kreN|||1|| dUsare pakSa meM vyAkhyAkAra ne bhagavAn pAravanAtha kI mahimA kA varNana kiyA hai-padya kA artha isa prakAra hai praNAma karate samaya mukuTa ke camakatI huI sabala kiraNoM kI praptaraNazIla pragADha pradIpti ke vega se jina ke caraNoM meM vevarAja i ko sabaMdha cakra kA bhrama hotA AyA hai, zrImatI vAmA mAtA ke usa suputra bhagavAn pApardhanAtha kA caraNayugala kisI ke bhI daSaya meM yadi padanyAsa-sthAna grahaNa karate hai to kyA usa ke nikaTa kalpavRkSa-kAmAlA upasthitI ho ? * pApa hai kimI vyakti bhagavAn ke caraNayugAla kA nirantara apane cipsa se cintana karatA hai| ukta mUlyavAna vastueM usa kI sevA meM sarvatra prastupta rahatI haiN|| 2 / / bhagavAna ke mukha se nirgata tripakSI arthAt "ubanneha vA, vigameva vA, dhuveta yA" papatraya svarUpa nadI se utpanna hone vAle taraMgo-pAgamAsbhoM ke bhAva se upahalane vAle samarUpI vidhiyoM ke prasAra se jisa meM vibhinna nayoM ke vega se syAdvAdakApI phanasamA sphurisa hotA hai aisA ghasudika vardhamAna jima kA sthAnAvarasnAkara mAja bhI skRiSTa rUpa se vijetA ho rahA hai griloko ke ekamAtra AdhArabhUta sabajayI usa bhagavAna mahAvIra kA hama praNidhAna saMsmaraNa karate haiM / / 3 / / [sAnoM ko nimantraNa ] caudhe padya meM chAyAkAra ne karNamadhura bAta sunane ko samutsUka pramoM se nivedana kiyA hai ki anya zAstroM ke siddhAntoM kI varSApa malIma jala pIne para bhI jima ke tattva bodha ko pipAsA nivasa mAhIhai vaha zravaNotmaka pyaktigaNa aba karNa ko amattulya jana zAstroM ko saMjJAmki carcA ko sunane ke liye lAyadhAna ho jAya / / 4 / / mUlaprazva kI prathama kArikA meM janamata kI baha bAta kahI gaI hai jo lokahita-loka mukha aura lokaniHzreyasa ko jananI hai aura azAna-andhakAra ko dUra karanevAlI jyoti samAna hai tathA paramatatva ko upaniSada vidhAna hai| kArikA kA artha isa prakAra hai ajJAnanimirAsadIpikA paramanasyopaniSadbhUnAM hina-mukha-niHzreyasakarImAItamattavArtAmAhamulam--anye svAharanAmyeca jIvAjovAnmaka jagan / sanutpAzcyAyadhaunayapura zAstrakRtamAH // : || anye tu zAstraksanamAH kRtapravacanopaniSadadhyayanabhAvanA janAH, agat-jagatpadaprasipAgham anAyadhaH prahApekSayA gadAlanamatra AhuH / patrakAro vyavasthAyAm , tena nezvarA
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA kA TIkA evaM hindI vivecana ] dikRtaM nayA pradhAnapariNAmAdikRtamiti labhyate / tathA, jIvA'jIvAtmakaM jIrAdhAjIvAzca jIrA-jIvAstu AtmAnaH samudAyino yasya nA, tena cinmAtrAdicAdanirAsa: 1 tathA sApAya-nyapa-dhrauvyayuktama-santi pAramArthikAni yAni na su kaspitAni utpAdavyayadhaumyAni tayuktaM tanmayam / "mauktikAdisahitA mAlA-itivan nasahitamityApa na dRSyati" itpanye / ___anotpAdaH 'utpamidam' iti dhIsAkSiko dharmaH / sa vividhaH-1. prayogajanitA, 2. vilasAjanitazca / puruSavyApArajanita AdyaH, sa ca mUrnimadravyArabdhAvayavakRtavAn samudayavAda, tata eva cAlAyaparizuddha iti gIyate / taduktam-[sammati-126. ] "upAo durimANo pogajapio a vIsasA ceva / taratha ya pogapio mumudayabAo paparisuddho / / 1 // " ini atrA'parizuddhanvaM svAzrayayAyadaSayotpAdApekSayA pUrNasvabhAvAntram / na apUrNAyayavo ghaTa utpadyamAnaH kAnotpatra iti vyavar3iyana iti / nanu na prayogajanya utpAdaH, ghaTAdava prayatnajanyavAda, utpAta rAnazAsaMcaHmAthA-poti ?, samarasatA naSTo ghaTA' iti vyapadezAd nAze mudgarapAlajanyatvavan puruSavyApArAtpano gharaH' ini vyavahArAdatpAda'pi puruSavyApArajanpattyasyAvazyaphatvAta , vikkiyAnanubhUyamAnatyenopAdApalApe ca nAzasyApyapalApapramaNAta, utpaserApramANasaMbandhanAnyathAnidrAnAzasyApi caramasaNasaMbandhamAzenA'nyathAsiddheH mutracatvAt , anyatra tadAdhAratApratyayasyotpatyAdhAranA pratyayasyevAvacchedakatvenopapatteH / 'ghaTapratiyogiyena nAzI vilakSaNa evAnubhUyasa' iti cet ? nayotpAdorIti tulyama / kina, evamAdhamaNe 'AdhakSaNalaMbandhavAn ghaTaH' itita 'AcaNa utpako ghaTaH' ini prayogo na sUpapadaH myAditi na kizcidazan / [ jana manIpIyoM kA mata--utpAdAditrayayukta jagana ] anya vijJAna jinhoMne samoSaunazAstra meM pathocita zrama kiyA hai, arthAta bhagavAna ke pravacana = viparImUlaka upaniSa =AgamazAstra kA samyaka ayana aura unake pratipAdya artha-sasva kI mAyanApAlocanA kI hai, aise jaina manISiyoM kA yaha kahanA hai ki nagata para se pratipAvita hone vAlA arthasamUha anAdi-pravAha ko apekSA se nizcita rUpa se sArvakAlika hai| unakA yaha kathama eSakArayukta yAnI sAvadhAraNa hai-jisa se yaha bhUcita hotA hai ki agana na to Izvara Adi se racita hai paurana prakRti ke pariNAmAdi se prAnuna ta hai| una manIdhimoM kA yaha bhI ubeza hai ki jagana aura aura prajoya ke samuhAtmaka hai| isa kathana se agat kI minnArUpatA athavA bhacinmAtrarUpatA lAdi kA niSaSa sUcita # jAdo mithilarUpaH prayoganitamvavitrasA cava / taca ca prayoganitaH sapudayathA dIparidhaH / /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ [satramA0 sa07 zlo. 1 hotA hai| una manISiyoM kA yaha bhI upadeza hai ki usAda vyaya aura dhrauvya ghe tInoM jagata kA sahabhAgI pAramArthikasvarUpa hai| yustakAma kA sahita artha karane vAle pranya pAlapAtAmoM kA yaha kahanA hai ki jaise yaha kahA jAtA ki mAlA vibhinna mosIoM evaM unheM dhAraNa karane vAle sUtra se mukta hotI hai, usI prakAra jagata mI utpAya-yaya aura prokya se yukta hai| isa kAyata meM mo koI doSa nahIM hai| [ jaina mana se utpAda kA svarUpa] emAlpAkAra ne jagata ke ina tInoM rUpoM kA nirUpaNa karale hue yaha kahA hai ki utpAda yaha "daputpannama-yaha vastu utpanna huI" isa prakAra kI buddhi se siddha. vastu kA eka dharma hai| isake vo bhava hai-eka prayoganita aura jUsarA visAjanita dilasA yAnI prakRti apavA svabhAva) / prayogajanita kA artha hai puruSavyApAra se utpanna / yaha utpA, mUtaMvaNyoM se utpanna avayava dvArA niSpanna hone se 'samabaravAda'gadha se abhiSTripta hotA hai aura isIliye use aparizaya kahA jAtA hai| jaisA ki sammati pantha tatsIyakAyata kI gAthA 32 meM kahA gayA hai ki-"utpAda vo prakAra kA hotA hai eka prayogajanita aura dUsarA visrasAjamita / una meM prayogajanita samutpAda samudayavAda rUpa hotA hai aura aparizuddha hotA hai|" use samudayamAva kAhane kA yaha kAraNa spaSTa hai ki vaha mUtrayoM se Ara acamayoM ke dvArA utpanna hone ke kArapA samudAyalpa hotA hai-kintu usa ke liye prayukta hone vAlA praparizuddha' paSTa kA eka vizeSa agha maha hai ki utpadha hone pAlI vastu ke AzvayabhUta samasta avayavoM se niSpata hone vAle utpAda kI apekSA se pUrNa svabhASa honA / apIla. jo utpaba utpanna hone vAlI vastu ke AzrayabhUta samagra avayavoM se sampAdita hone se hI pUrNa hotA hai. kyoMki ghaTa sama mapUrNa apayaSoM se utpanna hotA hai to usa meM yaha vyavahAra nahIM hotA ki 'ghaTa pUrNa rUpa se utpanna huaa| [lpAda prayatna janya na hone ko zaMkA kA nirasana ] yadi yaha zaMkA kI jAya ki-"umpAva ko prayoganita kahanA ucita nahIM hai, kyoMki prayoga kA artha hai puraSa kA vyApAra-prayatma aura usase ghaTAdi kA hI janma hotA hai na ki utpAda kA, poMki bApAi AcakSaNamambagya rUpa hai usa meM jo praNapravAha hai yaha to krama se svayaM upasthita hosA hai jaba ki ghaTa puraNaprayatna meM upasthita hotA hai| ata usayonoM kA paraspara samma jAhIM donoM se sampanna hotA hai na ki puruSaprayatna se"-to yA zaMkA ThoSa nahIM hai bayoMki jase 'muhagarAvi ke prahAra se ghaTa naSTa huA isa vyavahAra meM ghaTanAsa meM mugarapAta manyasya siddha hotA hai usoprakAra 'ghaTa puruSavyApAra se utpana huA' isa vyabahAra se utpAda meM bhI puruSavyApArajamyasya siddha homA Avazyaka hai| [upAi-nAza donoM meM prayatnajanyatA samAna ] yadi AzcakSaNasambandha se vinita- vibhinna rUpa meM anumabAuna hone se utpAda kA tAtparya ki motI aura sUtra ke masudApa se mAlA puzradrampa ra nahIM hotI anaH mAlA motI mutta, nahIM hoto kintu mAtI-rAnabhAya hotI hai. fra bhI gAlA sundara motIyukta hai risA yavahAra prazida hai, usI prakAra jagata ulAda-ghaya praundhamaya hone para bhI utpAdazya manovyayukta hai aisA vyavahAra prayoga anucita nahIM hai /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ spA- TIkA evaM hindI vivecana ] apalApa kiyA jAyagA to nAza ke apalApa ko bhI bhApati hogI, kyoMki jaise AcamaNasambandha se upasi ko pratyAsiji arthAda prapAlApa hotA hai, uttotrakAra bharamakSaNasambandhanAza se dhaTanAza kI bhI atyapAsilibhava ho sakatImAgaya kase paTAdhikaraNa kesa kA pratAdhikaraNa aura padakA adhikaraNa aisI jo kSaNa vATa kA AdyakSamatA aura usa maNake sAya ghaTa ke sammApa se atirika ghaTospAva nahIM hotA, usI prakAra ghaniSTha yAvavasa kA radhikaraNakSaNa ghaTa kA gharamakSaNa hotA hai aura usa kSaNa ke sAtha ghaTa kA sambandha / hotA hai / ataH usake nAza se atirikta ghaTanAza kI bhI sivi nahIM ho sakato / [nAza aura utpAda meM vaiSamya zaMkA kA nirasana] yadi yaha kA kI bAya ki-"yadi baramakSaNa ke sAtha sampandhanAza se atirikta aTakA bhASA nahIM hogA to gharamakSaNasammanyatAza ko utpatti ghara meM hogI, kapAla meM nahIM hogii| to phira 'baha kapAle gho nandA yahA~ kapAla meM ghaTanAza huA' isaprakAra mo kapAla meM ghaTanaraza ko mAdhArasA ko pratIti hotI hai vaha na ho sakegI". ho yaha zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki jaise AgramaNasambagya se atirika utpatti na mAnane para ghaTa meM homevAle bhAcakSapAsambandha kA a vaka hone se kapAla meM sahamapAle ghaTo jAtaH' isaprakAra ghaTotpati kI AdhAratA kI pratIti hotI hai, usIprakAra ghaTa meM rahane vAle caramakSaNasammanya ke mAza kA apanavedaka hone se kapAla meM yaha kapAle ghaTo maSTaH' isa prakAra mAmako AdhAratA kI prasozihomo hai| [ ghaTotpAda bhI AdhacaNasambandha se animmita hai] __ yadi yaha kahA jAya ki-'paramakSaNasammanyanApA se milakSaNa ghaTatAza anubhavasiddha hai, kyoMki 'ghaTo maNTAghara naSTa emA' aura 'ghaTanAko jAtaH ghaTa kA nAza huA' isaprakAra nAza kA gharapratiyogitvena anubhava hotA hai| yadi gharamakSaNasammaghanApA se minna ghaTanAza ma hogA to paramamaNasamba nAyA meM ghaTapratiyogitAya na hone se isa anubhava ko upapatti na ho skegii| ataH gharamakSaNasambandhanAza se mina ghaTanAmA mAnanA Avazyaka hone se ghaTanAza kA apalApa nahIM kiyA jA sakatA-so yaha ThIka nahIM hai, kyoMki isa taraha kI mukti prAcamaNasambandha se bhinna ghaTotpatti ke sambandha meM bhI dI jA sakatI hai| arthAta, ghaTosasi ko bhinna na mAnane para 'ghaTa utpannaH = ghATa utpanna hamA' athavA 'ghaTasyotpattirmAtA-ghaTa kI utpatti huI' imaprakAra gharapaliyogikasvena jAtpatti kA mI anubhava to hotA hai, kintu yA anubhava ghaTotpatti ko AdyAkSaNasambandha se bhinna na mAnane para mahIM hogA, kyoMki ghaTa meM mo AgrakSaNamA sambandha hotA hai vaha ghaTAmuSogikAdhakSaNapratiyopika hotA hai, kyoMki ghara meM prAyakSaNasampannamA' isIprakAra kA vyavahAra hotA hai, na ki 'pAraNa meM ghaTa kA sambandha huA yaha vyavahAra hotA hai| ataH vaha AdhakSaNapratiyoNika hotA hai patiyogika nahIM hotaa| isaliye isa se bhinna ghaTotpAda mAnanA Avazyaka hai| isa saMdarbha meM yaha bhI vicAraNIya hai ki yadi ghada kI utpatti ArakSaNasambandha se bhinna na hogI to jaise ArakSaNe AyakSaNasammAyayAn ghaTa: Ta prathamakSaNa meM prathamakSAsambandhI haiM isa prakAra kA prayoga nahIM hotA usoprakAra 'AmrakSaNe utpanI ghaTa:--prapayApara meM paTa utpanna hamA' yaha bhI prayoga nahIM ho sakegA, kyoMki atirikta utpatti ko na mAnane para uktaprayoga meM utpazaH' kAya kA bhI artha AzakSaNasambandhI yahI hogA / isaliye 'pada kA utpAda AcalaNasambandha se bhitra nahIM hai-yaha kathana bhakizcitkara hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravArttA0 ta0 7 phlo0 1 + , yattu evaM nAzamutpAdasya janyatye'pi tatra pratiyomyatiriktakRta vizeSAbhAvAt bhAve'pi sarvasyezvaraprayatna janyattrAt prayogajanitatvaM na vibhAjakam ' iti tattaccham nAze'pi sAmAyApekSayA bhAvazamAdAya kAraNakRtavizeSadarzanAdeva tadapratyUhAt Izvarasya nirAsAtha | na 'vedevam, vyApArajanyatyamapotha patnajanyatvena svayamevopapAditaH kRtA'kRtavibhAgo ghaTArAdau duHsyAd | yannajanyatAvizeSeNa tadupapAdane ca vyApArajanitA'vizeSeNApi tadupapatteH, mAyApratisaMghAne'pi vilakSaNa sva mAtra tyAlA nubhava sAmrAjyAzca ata eva 'devakulAdAnubhUyamAnaM trilakSaNotpAdavacyarUpaM viziSTakAryatvameva yannajanyatAniyamam, na tu kAryasAmAnyam iti zipiviSTakhaNDa ne'bhihitamiti / 1 + puruSavyApArAjjanya utpAdo dvitIyaH / puruSetarakA raphavyApArajanyatvaM tu svarUpakathanamasya, na tu lakSaNam, prAyogike'tivyApteH / tanmAtrajanyatvaM gurutvAda vizrAmyati, iti prAyogikasyApi dravyApekSayA svAbhAvikanyAd naiva yuktam' iti svapariNata na yasyAbhidhaHnam, tadapekSayotpAdasyAbhAvAdeva - prAyogika - svAbhAvikayanyAdayorbhede prAyogika kAle yatnettara kAraNAnI sadhye svAbhAvikopAdApattizaraNAya tatra yatnapratibandhakatvAdigauravAt kalpita evAyam" iti cedana, abhrAdau vilakSaNatvAdasyAnubhavasiddhatyena tatyatibandhakannAdikalpanAgauravasyAvAcakatvAt yatnerahetunA svabhAvotkabhAvena prAyogikakAle svAbhAvikAnutpattyA sanmatibandhakatvA'kalpanAcceti / * | prayogajanyatva ko vibhAjaka upAni mAnane meM zaMkA ] prastuta vizvAra meM kalipasa vidvAnoM kA yaha kahanA hai ki-nAza ke samAna utpAda ko jamya mAnane para bhI usa meM pratiyogo se atirikta kisI padArtha dvArA koI vizeSa nahIM hotA / arthAt utpAda cAhe vaha puruSavyApAra se janya ho yA cAhe vinatA svabhAva se janya ho utpAda samaya meM koI antara nahIM hotaa| yadi hotA hai to use ghaTa meghAvi utpathamAna padArthoM se una kA pArthavaca karane para hI hotA hai| arthAt 'ghaTasyotpASaH' 'meghasyotyAya:' isaprakAra prayoga se hI utpAda meM lakSaNya kI pratIti hotI hai| ataH utpAda meM prayoga aura khisA rUpa phAraNakRtavizeSa kA darzana na hone se, kAraNa ke AdhAra para utpAda kA prayogajanitatva aura dilasAjanitatya rUpa se vibhAga nahIM ho sktaa| yadi yaha kahA jAya ghaTa paTa Adi ke utpAdoM meM kulAla tantuvAya Adi vibhina puruSoM ke pramatnamanyatha kA varzana hone se aura yadi ke utpAda meM usa kA darzana na hone se utpAda kA ukta vibhAga ho sakatA hai to yaha ThIka nahIM hai kyoMki Izvara prayatna kAryamAtra kA janaka hone se sabhI utpAdoM meM prayatnajanyatva samAna hai| ataeva prayatnajanyatvarUpa prayogajanitatva kisI utpAva kA vyAvakama hone se vibhAjaka nahIM ho sakatA / [ prayatnajanyasya ke darzana-adarzana se vibhAjana kI upapatti ] kintu yaha kathana raddha hai- kyoMki nAza ke samAna utpASa kA vibhAga bhI ho sakatA hai /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ svA0 ka0 TIkA evaM hindI vivecana ] kahane kA Azaya yaha hai ki nAza meM bhI sAmAnya kI apekSA bhASAMga ko lekara ho kAraNakRtavizeSa dekhA jAtA hai, vaha nAza ke sAtha anusarA bhAvAMga ke dvArA hI hotA hai| tAtparya yaha hai ki tantuoM ke pRthakkaraNa se paTakA lagA hotA hai| taba pRthakkula tattu meM puruSa prayatna janyatva kA darzana hotA hai kintu jaba bAyu ke tIvra AghAta se meghapaTala kA nAza hotA hai saba usa meM kisI bhI prakAra se puruSamA kA mana nahIM hotA aura isaprakAra kAraNakRta vizeSavarzana aura usa ke pradarzana ke AdhAra para hI nAza kA prayogajanyatva aura vivasAjanitavarUpa meM vibhAga hotA hai to base uktarIti se nAza ke vibhAga kI upapatti hotI hai usIprakAra utpazva ke vibhAga kI bhI upapatti ho sakatI hai / kyoMki prayoganita aura bilamAjanita utpAda meM utpAdasAmAnya kI dRSTi se koI bheva na hone para mI upamAna ghaTa-paTa Adi meM kAraNakRta vizeSa kA darzana hotA hai| Azaya yaha hai ki ghaTapaTAdi meM gore kA varzana hone se utpAda meM bhI puruSaprayatnajanyatva gRhIta hotA hai kintu bilasAjamita utpAdhasthala meM padyamAna meM puruSaprayatnajanyasva kA darzana na hone se usa utpAdaka Izvaraprayatnajanma hone para bhI prayatnajanyasva kA darzana nahIM hotaa| ataH puruSaprayAmajanyatva ke varzana aura adana ke AdhAra para utpAda kA bhI prayogajanitastha aura visAjanitasvarUpa vibhAga hone meM koI bAdhA nahIM ho sktii| saca bAta to yaha hai ki Izvara meM jagatkartuM sva pramANAbhAva hone se asiddha hai, ataH vimasAjanita meM bhI Izvaraprayazvabhyatva batA kara usa kI adhyAvattakatA batAte huye usa ke vibhAjakatva kA nirAkaraNa nahIM kiyA jA sakatA / [yananyatvA vana-darzanAcIja hai ] 4 yadi prayatnajanyazva ke darzana aura adarzana ke AdhAra para utpAda kA ghaTa aura aMkurAdi meM kramazaH kulAdi ke rUpAlasaMyojanarUpayApArajanyatva aura megha ke jalavarSaNa rUpavyApArajanyazya hone ke kAraNa, vyApArajanyazva kA smaraNa kara parajAyatya se jo kRta aura akRta kA bibhAga kiyA gayA hai usakI upapati na ho sakegI kyoMki uktapakSa meM yatnanyatva donoM meM samAna hai / antara kevala ho hai ki ghaTAdi meM bastaandhatya kA darzana hotA hai aura aMkurAvi meM nahIM hotaa| ataH praznajanyasva ke darzana aura adarzana ke AdhAra para uktarUpa se kiye gaye upAya ke vibhAjana kA nirAkaraNa nahIM kiyA jA sakatA isa ke viparIta yadi yaha kahA jAya ki ghaTa-aMkurAdi meM kRtAkRta kA jo vibhAga kiyA gayA hai vaha yasnajanyastha ke darzana yA adarzana ke AdhAra para nahIM kintu najanyatA ke vailakSaNya se kiyA gayA hai| arthAt ghaTAvi yaha yatna ko asAdhAraNajabhyatA kA Azraya hone se kRta kahA jAtA hai aura yahana kI sAdhAraNajanyatA hone se aMkumAvi akRta kahA jAtA hai| soya Thoka nahIM, kyoMki isa sthiti meM vyApArajanyatva kA tyAga karanA niryusika ho jAyagA kyoMki ghaTAdi meM netanayApArajanyatva aura prakuzavi meM pravetanazyApArajanyasya hone se vyApArajanyatA ke sakSama se bhI una meM kRtAkRta vibhAga kI upapatti ho pAtI hai| dUsarI bAta yaha hai ki ananya aura visAjanya utpAda meM utpadyamAna se atirikta patrArthakRta thiyoSa kA pratisaMdhAna nahIM hotA hai to bhI donoM utpatti meM vilakSaNasvabhAvatA kA anubhava hotA ho hai / ata eva utpatti ke svabhAvalAya ke AdhAra para ukta roti se utpAda ke vibhAga meM koI yAtrA nahIM hai| isaliye 'vaiSamanvirAdi meM jo vilakSaNopazva kA anubhava hotA hai sahUpaviziSTa kAryatva ho yAjanyatA kA vAdhya hotA hai. karavasAmAnya vyApya nahIM hotA yaha bAta ziva ke jagava kartRtva ke nirAkaraNa ke avasara para sammati ati pratthoM meM kahI gaI hai /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstramA0 ta07hora 1 [vilasAjanya utpAda kA svarUpa vivecana] dvitIya- visAvamita utpAba kA lakSaNa hai puruSavyApArAjanya utpAda / yadyapi isa utpAva meM puruSetara yo kAraka, tavyApArajanyAva rahatA hai, tapApi vaha usakA svarUpakathana ho sakatA hailakSaNa nahIM ho sakatA, kyoMki use lakSaNa mAnane para prAyogika utpAda meM atigyApti ho jAyagI, kAraNa, vaha se puruSarayApArajanya hotA hai usIprakAra purukSetarakArakamyApArajanya bhI hotA hai| yadi puruSalarakArakaNyApAramAtrajanmattva lakSaNa kiyA jAya to gaurava hogA 1 prataH puruSaghyApArAmyAya meM ho usa ko vidhAnti hotI hai, kyoMki puruSatarakArakathyApAramAtrajanyasva kA prarya hogA 'puruSasarakArakavyApAra se jo itara vyApAra usa se ajampa hote huye puruSatarakArasyApAra se janma honA' / yahAM puruSatarakArakavyApAra se itarAyApAra puravasyApAra hI hogaa| ataeva tAhotaravyApAra kA ajanyAya puruSavyApArajanyasvarUpa ho hogaa| prataeva itane ko hI lakSaNa mAnanA carita hai| kyoMki lakSaNazarIra meM pusadatarakArakacyApArajanyatva kA niveza gauravApAraka hai| kucha logoM kA paha kahanA hai ki "prAyogikotpAva bhI tathya kI apekSA svAbhAvika pAnI puruSavyApArAnAtha hotA hai, ata: svAbhAvika utpAda kA uktalakSaNa prAyogika meM atipyAsta hai" isa ke uttara meM vyAkhyAkAra kA kahanA hai ki ukta kapana namAnabhijJa puruSa kA kapana ho sakatA hai, poki pragyApekSayA utpAva hotA hI nhiiN| ataH prAyogika utpAda meM pradhyApekSayA svAbhAvikopAvasva kA ghana asambhava hai| [ svAbhAvika utpAdakalpanA meM gauraba kI vyAvRti] pavi yaha zaMkA kI jApa ki 'prAyogika aura svAbhAvika utpAda meM meva mAnane para prAyogika utpAdakAla meM pasta se itara kAraNoM ke rahane se svAbhAvikopAra kI bhI mApatti hogii| kyoMki pAnetarakAraNa svAbhAvikajApAna ke janaka hote haiM, ataH isa Apatti kA vAraNa karane ke liye svAbhAvika- sApAva meM prayala ke pratiyAra karava ko kalpamA aura svAmAvikopAva meM pratibandhakAbha'paviSayA prathanAmASajanyAya kI kalpamA meM gaurava hogaa| prataH utpAda kA utabheva kalpitaasaGgata hai"-so yaha adhita nahIM hai / kyoMki meya Adi meM ghaTa-paTa Adi ke utthA se vilakSaNopAya anubhavasiddha hai| asaH utpAdoM meM ukta bheva Avazyaka hone se svAbhAvikopAva meM prayAna ke prati sadhArapa pAbi ko karapanA se honevAlA gaurava uktaDa kI siddhi meM dhaka nahIM ho sktaa| dUsarI bAta yaha haiM ki yarana se itara hetunoM kA svabhAvotkarSa hone para hI uma se svAbhAvika spAva hotA hai| prAyogikotpAbakAla meM una hetuoM kA svabhAvotkarSa nahIM hotA, isIliye prAyogikakAla meM svAbhAvikopAva ko Apatti nahIM hotI / ataH spAbhAvikotpAda meM prayatna ke pratiyazasva kI kalpanA bhI anAvazaraka hai| sa ca dvividhaH-samudayanitaH kalikaca / tatra mUrtimadvyAzyavArabdhaH samuiyajanitaH, itarazcakAttika / AyogbhrAdInAmpAdaH, ghaTAdInAmapyaprathamatayA viziSTanAzasya vishissttotyaadniyntvaat| na hi mUviyava saMyogakatatvaM samRdayajanitalam , vibhAgakataparamApAyApAde'vyAptaH, kintu munAvayaniyasatyam / tatra tadavasthAzyavasyApyavasthAvizepAta saMbhavIti /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAkA TomA evaM hindI virecana ] dvitIyastu gagana-dharmA'dharmAstikAyAnAmavagAhaka--ganta-sthAvandra vyasanidhAnato'vagAhana-gati sthitikriyotpateraniyamena syAtparapratyayaH, manimadamatimavayavadravyadvayotpAdyatvAta avagAhanAdInA syAdikavikaH syAdanakattvikaraceti bhAvaH / taduktam-[sammati pra0-130 ] ** sAbhAvio vi samudayakau na egattiDa ba hoAhi / AgAsAIANe tiNI parapaJco'NiyamA // 1 // " iti / [svAbhAvikotpAda kI vividhatA] svAbhAvikopAva ke vo meva haiM-[1) samudayanita aura (2) aikasvika / una meM ko utpAda bhUtimAyAramaka avayavoM se niSpanna hotA hai vaha tamuvayanita kahA jAtA hai| usa se bhinna svamAbajanitotpAda ko aikatvika kahA AtA hai| hama meM prathama hai anAdi kA utpAda / pahA yaha vizeSa jJAtavya hai ki pAvitavya bhI ritIyatasImAvi kSaNoM meM pahale ke jaisA hI nahIM rahatA kintu pUrvakSaNotpatraparyAyaviziSTAtmanA uttarakSaNa meM usa kA mAza hotA hai aura viziSTa kA mAsa viziSTotpAvadhApya hotA hai isaliye una kSaNoM meM namrInaparyAyaviziSTa ghaTAdikA utpAda bhI hotA hai aura yaha upAya puruSavyApAra se anya aura masimathyAtmaka avayavoM se prAramdha hotA hai prataH yaha bhI svAbhAvika samuvayajanita utpAvarUpa hai| para bhI jAna lenA jarUrI hai ki bhUptimanadhyAvapavArasyasvarUpa jo samubayajanitarava hai yaha muSiyavasapogakRtastra rUpa nahIM ho sakatA yoki aisA mAnane para sthalabdha ke vibhAga se honevAle paramANu Adhi ke utpAda meM adhyApti hogii| kintu, mUtApavanimasasvarUpa hai aura vibhaktAvastha paramANurUpa avayava meM bhI avasthA viSa kI apekSA mUrtI.. bapaniyatatva hai / Apa mAha hai ki kisI sthasamaya kA vibhAga hone para jaba usa ke paramANu vikIgaM ho jAte haiM usa avasthA meM una meM mRvipaca kA sambandha nahIM rahatA kintu vaha jisa sthalAsya ke vibhAga se vikoNa huA hai usa sthalAdhya ko avasthA ko apekSA mUviyava se sambaddha hotA hai payoMki usa spUladraya ke pavitratAvasthA meM usa ke ghaTaka sabhI paramANa paraspara sammAna hote hai| [aikantrika mvAbhAvika utpAda kA svarUpa] aikasmika svAbhASika utpAda kAla pA pratyaya pAnI anyAdhInavRttikA hotA hai, kyoMki AkAza, dharma aura adharma rUpa prastikAya dravyoM meM avagAhaka gantA aura sthAtA bazya ke sAnidhAnamA se, arthAta avagAhanAdi kisAnoM ke AdhArasAparyAya ke binA avagAhana, gati aura sthitirUpa kriyAoM kI utpatti kA niyama nahIM hai / tAtparya yaha hai ki prayagAnAvi kriyAeM mRttimavarapava isya paura amUsimakvayaya kaparUpa prapataya se utpanna hotI hai, isaliye aikariSamasvAbhAvika utpAda kevala aikasvika hI nahIM hotA kintu kapita aikazvika aura sacina anekatvikarUpa hotA hai / kalane kA bhAgya yaha hai ki AkAzAvi meM avagAhakAdhi prajya ke saMmithAna se AkAzAvi vaSya meM avagAhanAdiadhikaraNasApa paryAya utpanna ho jAne para yadi tAza parmaya viziSTa gaganAdi meM hI kAraNatva kI viSakSA kI jAe to usa vivakSA se mAkAzAvi kA utpAva aitvika aura ukta adhikaraNatArUpa * svAbhAviko'pi samusyato nAlviko vA bhaviSyati / AkAzAdikAnAM trayANAM para pratyayo'niyamAt // 1 / /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravA0 ta0 7 0 1 paryAya ke avagAhAdi prathyoM ke saMvidhAna kI abhAvadasA meM upa hone ke kAraNa yadi una ayagAhakaviyoM meM mo kAraNa kI vivakSA ko jAya to usa adhikaraNatA paryAya viziSTa mAkAzAvi aura ukta paryAya ke sampAdaka saMvidhAna ke pratiyogI zravagAhakAditya donoM meM kAragara kI vivakSA se vit anaMkaTika hotA hai| jaisA ki sammatitarka graMtha (tIsare kAma gAthA 120) meM kahA gayA hai--'svAbhAvika utpAda bhI samudayakRta aura aikalpika hogaa| AkAza, dharma aura prathamaM nasIma kAya kA utpAda aniyama se kacit parapratyaya ( aneka sthika) hotA hai / ' athAkAzAdInAM mUrtimadravyAnArabdhatve niravayatvameva syAditi tanAyamanekAnta iti pena, pradezavyavahArasyAkAze'pi darzanena tasya sAvayavatvAt / na ca 'AkAzasya pradezaH : ' iti vyavahAro mithyA AropanimittAbhAvAda / na cAnpApyavRttisaMyogAdhAratvakRtastadadhyAropaH, tathA sati tatra tasyaivAnupapatteH avayavini dezena saMyogasyAvayavAvacchinatva niyamAt / prAya darzanAta apaavRp| nanvevaM paramAra - paryAyArthatA disaMyogAn pazatA syAditi cet ? syAdeva dravyArthanayeva tasya niraMzatvAda, tu sazitAyA apyabhyupagamAt / ata eva 'sAvayavamAkAzam, samavAyikAraNatvAt paTavat' ityapi prasaGgApAdanaM saMgacchate / saMgacchate va 'sAvayavamAkAzam himavad-vindhyAvaruddhabhinnadezasvAt tadadhadezabhUbhAgavat' ityAdi / + , , [ AkAzAdi dravya meM sAvayayatva siddhi ] zaMkA ho sakatI hai ki AkAzAdi astikAyavya yadi mUrtimadhya se amAra hote haiM to ve avazya miravayaya hI hoMge, akSaH una kA utpAda anekAnta gamita nahIM ho sakatA' - kitu yaha ThIka nahIM hai, kyoMki AkAza meM bhI pravezavyavahAra veLA jAtA hai, ataH vaha sAvayava hai| yadi yaha kahA jAya ki 'AkAza meM pradezavyavahAra mimyA se to yaha ThIka nahIM hai kyoMki AkAza ko niSpraveza mAnane para usa meM pravezayA ke Aropa kA nimita kauna ? koI nimitta nahIM hai| yadi yaha kahA jAya ki AkAza meM ko vyApyavRttisaMyogako AdhAratA hotI hai vahI Aropa kA nimitta hai' - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki AkAzA ko niSpraveza mAnane para usa meM vaha AdhAratA hI nahIM upapanna ho sktii| kyoMki avayayoga adhyAdhyavRttisaMyoga meM avayavAvacmitva kA niyama siddha hai kyoMki vRkSAdi meM yA saMyoga ko hI upalabdhi hotI hai| yadi yaha niyama na mAnA jAyegA to ke se vRkSa ke mUlAki bhAga meM vRkSa meM honevAle saMyoga kI avakatA hotI hai usI prakAra vRkSa pravayava meM bhI bRjavRttisaMyoga ke avacchedaka kI mApatti hogii| isa para yadi yaha zaMkA kI ya ki niyama mAnane para paramANu ko bhI vaza mAnanA hogA kyoMki usa meM cha: vizAmroM kA cakyApyavRtti saMyoga hotA hai / " isa kA uttara yaha hai ki paramANu meM paryAyArthika se zA abhimata hai, forya se hI vaha niraMza hotA hai| yaha bhI jJAtavya hai ki jaise vRkSAdi meM sapAyattisaMyoga meM avayavAtva kA niyama siddha hai usIprakAra padAdi avayavo thyoM meM samavAyi kAraNatva meM sAvayavatva kA niyama bhI siddha hai| ataH AkAza ko sabhya kA samavAyikAraNa mAnane vAle neyAvika ke prati yaha prasaGgapAvana bhI sata ho sakatA hai ki prAkAza yadi samayAdhikAraNa
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ smA* ka0 TokA evaM hindI vivecana ] hogA to yaha saravapatra bhI honA / tathA yaha anumAna bhI saMgata ho sakatA hai ki- "AkAza sAvayava hai, kyoMki vaha himAlaya aura vindhyAcala parvatoM se dezabheda se avaraddha hai| jo vezabheda se avaruddha hotA hai vaha sAvayava hotA hai jaise unhIM avayavoM dvArA beSAmeva se avaruddha bhUkhaNDa / " 11 kiJca, AkAzasya sAvayavatvAbhAve 'iha pakSI' iti dhIranupapannA syAt / na ca 'hadda' hatyA lokamaNDalameva pratIyata iti pApam, tadAlokavyakteranyatra gatAvapi taddarzanAt / na cAlokAntaraM tadviSayaH, 'tatraiva' iti pratyabhijJAnAt / na cAlakatvenaiva sadAdhAratvAd na nadanupapatiriti vAcyam, AlokAbhAve'pi 'taMtra' iti pratyabhijJAnAt / na ca mRrvadravyAbhAvAdhAratvena tadupapatiH, Aloka sati tadabhAvAt / na niviDamRdravyAbhAvastadApyastyeveti vAcyam, tasyAnyatrApi lavenAnyatra gateHpi pakSiNi pratyabhijJApateH dezavizeSamavacdraka pratItyaiva 'iha pakSI' iti prayogAcca / na cAkAzadezamyAdIndriyatvenAvacchedakapratItyanupapatiH, abuddhI] tAzasyApi kSayopazamavizeSeNa vizeSyAkRSTatayA bhAvAt / [ 'pakSI' isa vRddhi kI sAyavantra pakSa meM hI upapatti ] isake sAtha hI yaha bhI tathya hai ki yadi prakAza sAvayava na hogA to AkAza meM 'yahA~ pakSI hai' isa vRddhi kI upabhI ho| yoMki isa prakAra kI buddhi mAnayava drazya meM hI hotI hai| jaise parvata meM yaha agni hai', vRkSa meM 'yahA~ baMdara hai isthAdi / yadi yaha kahA jAya ki "ukta bRddhi meM 'yahA~' isa zakya se AkAza kA koI bhAga nahIM pratIta hotA kintu Aloka pratIta hotA hai arthAt AkAza meM 'yahA~ pakSI hai isa kA artha hotA hai AkAza meM isa AlokamaNDala meM pakSI hai / " tI yaha ThIka nahIM hai kyoMki jisa dhAloka vyakti meM ukta buddhi nAma jAyagI usa Alokavyakti ke anya le jAne para bhI usI sthAna meM jahAM pahale AkAza meM 'yahA~ pakSI hai yaha buddhi huI thI vahI punaH bhI usI prakAra ko buddhi hotI hai| bAda meM hone vAlI usa muddhi meM yari anya Aloka kA pakSI ke adhikaraNarUpa meM mAna mAnA jAyagA to AkAza meM isa samaya bhI pakSI vahI ho hai jahA~ pahale yA isa prakAra ko jo pratyabhijJA hotI hai usa ko upapasi na ho sakegI kyoMki pUrvakAla meM utpanna ukta buddhi kA pakSI ke pradhikaraNarUpa meM viSayabhUta Alokavyakti aura uttarakAla meM honevAlI ubuddhi kA pakSI ke adhikaraNatva meM viSayabhUta prAlokadama ki bhinna hai| | Aloka sAmAnya kI pakSI AdhAratayA pranIti asaMbhava ) yadi yaha kahA jAya ki "vibhinna Alokavyakti ko AlokatvasAmAnyarUpa se pakSI kA AdhAra mAnane para ukta pratyabhijJA kI anupapatti nahIM ho sakatI kyoMki pAlokayasAmAnyarUpa se Aloka ko pakSI ke AdhAra meM ukta prasoti kara viSaya mAnane para ukta pratyabhijJA kA isa samaya zrI Aloka meM hI pakSI hai' yaha artha hogA aura isa meM koI anupapatti nahIM hai' / so yaha ThIka nahIM hai kyoMki mAloka kA abhAva ho jAne para bhI dina meM pakSI jahAM velA gayA thA-rAtri meM mo yadi kisI sAdhana se usa sthAna meM pakSI belA jAtA hai to usa ke AdhAradeza kI isa rUpa meM pratyabhijJA hotI hai ki
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 [ zAstramA sta7 balo. 1 "dina meM jahA~ pakSI thA-isa samaya rAta meM bhI pakSI yahA~ hI hai isaprakAra kI pratyabhijJA hotI hai, ataH pratyamitA kA ukta ayaM svIkAra karane para bhI usakI upapatti nahIM ho sktii| kyoMki rAta ke samapa pakSI AlokasAmAnyaniSTha hai hI nhiiN| [mRtadravyAbhAva meM pacI-AdhAratA kI pratIti ayukta ] yadi mUrtadravyAbhASako pakSI kA prAdhAra mAna kara uktapratIti aura pratyabhijJA kI upapati kI jAe to yaha bhI ThIka nahIM ho sakatA, kyoMki Aloka ke rahane para mUrsa tasya kA abhAva na hone se bima meM ukta pratIti kI upapatti na ho skegii| nibiDamUrtabhUyAtrAya pAloka ke rahane para bhI rahatA hai ata: pakSI ke AdhArarUpa meM usa kA bhAma mAna kara bhI ukta pratIti aura pratyabhikSA kI upapatti nahIM kI jA sakatI, kyoMki aisA mAnane para prAta:kAla jAhA~ pakSI vejA gayA pA-madhyAhnakAla meM utta sthAna se pakSI ke anyatra cale jAne para bhI isaprakAra pratyabhinA kI Apatti hogI ki.. prAtaH kAla jahI pakSI velA gayA thA isasamaya (madhyAha) meM bhI pakSI yahA~ hI hai saprakAra ko prAtyabhitrA ko Apatti hogI, kyoMki isa pakSa meM ukta pratyabhizA kA yaha artha hogA ki prAtaHkAla jisa nivitramUrtadrasyAmAva meM pakSI thA-madhyAna meM bhI jattI nividyamattaMbaNyAbhASa meM pakSI hai aura isa meM koI anupapatti nahIM hai, kyoMki adhikaraNameva se amAvameva na hone ke kAraNa jisa sthAna meM pUrvakAla meM paNI vejA gayA thA madhyAhnakAla meM vahAM se haTa jAne para bhI jisa dUsare sthAna meM pakSI kI upalabdhi hotI hai, pakSI ke prAcArarUpa se bhAsita honevAlA nivismRtadravyAbhAva una donoM sthAna meM eka hI hai| [indriyajanya buddhi meM bayopazama ke prabhAva se AkAza kA mAna ] dUsarI bAta yaha hai ki iha pakSo' yaha prayoga pravandhevakarUpa meM dezavizeSa ko prahaNa karanevAlo pratIti ke anansara ho hotA hai| ata: isa prayoga kI preraka pratIti ko pakSI ke ayamvakarUpa meM dezavizeSa kI ho grAhaka mAnanA hogA jo AkAza ko niSpraveza mAnane para asambhava hai| yadi yaha kA ko azya ki yaghi ukta prayoga ko pakSoM ke avacchaSakarUpa meM dezavizeSa ko grahaNa karanevAlI pratIti para hI nirbhara kiyA jAyagA to AkAza ko pradezabAna mAnane para bhI usakI upapatti nahIM hogI kyoMki bhAkAza kA praveza atodriya hotA hai ataeva pakSI ke ayacchepArUpa meM usa ko viSaya karanevAlI pratyakSAtmaka pratIti nahIM ho sakatI to yaha ThIka nahIM hai kyoMki indrimajanya buddhi meM pratIndriya deza kA bhI sayopazAmadhizeSa se vizeSya ke sambandhIrUpa meM bhAna hotA hai, jaise nyAyamta meM zAnalakSaNA sanikaya se anvana ke cAkSuSa pratyakSa meM usa ke mugandha kA bhAna hotA hai / etena 'pRthivIbhAgordhanAdibhedApamayA natraya mUrtadravyAbhAve bhedAbhedavyaya hAropapa niH, ata evAnyatra gate'pi patatriNa pUrvAnubhUtAnaHsthitathivyAdiyAnandrAgovatAbhrama 'tatrava pantrI' iti bhati pratyabhijJAnam' iti nirastam , 'iha gagane pAtrI' ityatra niyanmiyAvacchedakasya spharaNAn AkAzadezabhedAbhAve pRthivabhAgodhyatAdibhedaryavAnupapanazca / evaM gha nAtyAcyAdivyavahArabhedenA bAkAzabhedasiddhiH, 'tataH prAcyAmayA' ityatra tadapezcayA maMnihinodayAcalasaMyogAvacchimAkArAvRttizyam' ityarthAt dizo'natirekAna , tadapacanasya saMnihitatvasya 5 sathAsvabhAvavizeSatvAt / 'prayAgAn prAcyA kAzI' ityanaH 'prayAganiSThodayAcalasaMyuktasaMyoga
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyA. TIkA evaM hinvI vivezana ] paryAptasaMkhyAparyAptyanavikaraNodayAcalasaMyuknasaMyogazAlimUtavRttiH kAzI' ityantrayastucchuDsalAnA kApanAmAtram , tathAnanubhavAt , anubhavapravacanAbhyAmAkAzasyaica sarvAdhAratvena klRptatayA diktvena mUrcaspAnAdhAravAnceti dig| [avatA bhaMda se mivAdhAra pratIti kA upapAdana-pUrvapakSa ) kucha vidvAna pRthvI ke uccAvaca bhAga rUpa avadhi bheda se tathA ekAdhika avatA ke tAratamya se eka hI bhUmAmAMva meM meva aura ameva pavahAra kI upapasi karate haiN| jaise, pRthvI ke kisI eka bhAga kI adhyatA ko dRSTi se usa meM mamedavAna aura ameva payahAra hotA hai| tathA, usa bhAga kI katA ke tAratamya se evaM pRthvI ke pranyanAga kI arzatA ko iNTi se usa meM nevajJAna aura mevavyavahAra hotA hai| aisA mAmane se pUrva kAla meM jisa sthAna meM pakSI dRSTa hotA hai usa se bhinna svAma meM pakSI ke cale jAne para jahAM pUrvakAla meM pakSI thA vahAM ko isa samaya bhI pakSI hai isaprakArako pratyabhiSA kI Apasi mAha ho sakatIpayoMki pUrvakAla meM iSTA se adhiSThita mubhAya se pakSI jitanI UMcAI para bItA thA-sthAmAgtara meM cale jAne para vaha panI dRSTA se adhiSThita sthAna kI U~cAI se pramya, samAna nyUma athavA adhika UMcAI para dhIkhatA se, prataH abhavatA ke meva se pakSI ke AdhArarUpa meM pratIta honevAle mUtaMmadhyAbhAva meM meva ho jAne se AdhAra parivartita ho jAtA hai| bhinna bhinna sthAna se atyabhijJA kI anupasi kI zaMkA ] isa pakSa meM mahagaMkA ho sakatI hai ki "koI manuSya kucha samaya pUrva pRSdhI ke jita nimnabhAga se parI ko jisa rUmAna meM dekhatA hai po samaya bAda vaha manuSya usa nimna mAga ko chor3akara abhimukha pRSSo ke udhvaM bhAga para pahu~cane para bhI kSI ko vahA~ hI dekhatA hai aura ise isa prakAra ko pratyabhitA hotI hai ki 'mo samayapUrva pakSI mahA thA isasamaya bhI pakSI yahA hI hai' / pRthvI bhAga se UpatA ke tAratamya se bhUsaMkhyAbhAva me bheda mAnane para isa pratyabhijJA ko upapatti na ho skegii| kyoMki yo samaya pUrva pRthvI ke misa sAga se pakSI dekhA gayA thA, cokhe samayabAva pRthvI ke UMcebhAga se jaba pakSI bolatA hai taba pRthvI ke donoM bhAga se pakSI ke prAcArarUpa meM pratIta honevAle mUtamyAbhAva meM avaMtA ke tAratamya se bheva ho jAtA hai|" bhinna bhinna sthAna se pratyamikSA kI upapatti ] isa zaMkA kA utara maha hai ki manuSya ko pUrva samaya meM jitanI UMcAI para pakSI baukhA thApakSI ke pApArarUpa meM pratIta honevAle muttammAmAdha meM utanI hI dhvaMsA kA uttarakAla meM bhrama ho bhAne se tho samaya pUrva pRthvI ke madhobhAga se pakSI ke AdhArarUpa meM sIkhanevAle mRttavyAbhAva meM aura dho samayabAda pRthvI ke adhyanAma se pakSI ke mAbhayarUpa meM vIkhanevAle mUrtadravyAbhAva meM bheda vyavahAra nahIM ho sakane ke kAraNa ukta pratyabhikSA meM koI mAthA nahIM ho sktii| [nirava nichamma bhAga kI AdhAratApratIti pUrvapatra meM anupapana-uttara pakSa ] kintu yaha mata isa yukti se nirasta ho jAtA hai ki "za gagane pakSI-RIETY meM isa bhAga meM pakSI hai isa prazIti meM AkAza me pakSI kI AzramatA ke avakSevaka rUpa meM bhAsita honevAlA bhAga niravacchinna hI mAsita hotA hai| kintu yadi isa pratIti meM abasvakarUpa se mAsita honevAle bhAgako
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstrAttA. sta. loga hai mUsaMnayAmAvarUpa mAnA jAyagA aura pakSI ko AzrayatA ke avazeSakarUpa meM uktapratIti meM miravacchinnarUpa meM bhAna mAnA jAyagA to isa samaya pasI mahI hai, vahAM nahIM hai isa prasIti kI upapati na ho sakegI kyoMki 'yahA~-vahAM ina donoM zamboM se mataMtravyAbhAva ho gRhita hogA aura vaha yahA~ vahA~ ubhayatra eka hI hai / ataH isa prasIsi kI upapati yahA~ sampa nIkA e mA adhrvatA viziSTha mUrtacyAbhAva aura vahA~ zamda se anya bhAgAvadhikoyatAviziSTa mUrtadravyAmAga kA grahaNa karanA hogA / prata: mUrtadravyAbhAvarUpa avazyavaka kA taptavatA se avadhivata rUpa meM ho bhAna hone se 'AkAza meM isa bhAga meM pakSI hai-isa pratIti meM niravacchinnAvacchenakAya ko upapatti maho togii| (AkAza niraMza mAnane para vanAdibheda kI anupapati ] isake atirikta isa mata meM dUsarA ghoSa para hai ki prAkAmA meM bheva na mAnane para pahuMcI bhAga se UvatAdi kA meSa upapatA hI nahIM ho sakatA / kyoMki UryatA kA bheva usI meM upapanna ho sakatA hai jisa meM ApekSika uccASaca mASa ho / masaMtavyAsAya to eka aura miraMza hone se usa meM usacAvaca bhAva nahIM hai, ataH usa meM aryatA kA tAratamya meva nahIM ho sakatA aura yadi isa ke liye ase pradezavAna mAnA jAyagA to kevala nAmamAtra meM hI vidhAna raha jAyagA kyoMki aise parArtha ko pUrvapakSI pravezavAn mUrsayabhAvA kahatA hai aura sisAmtI pravezavAn AkAza kASThatA hai| [ pUrva-pazcima Adi bheda vyavahAra se AkAzabheda ] isoprakAra jaise 'mahA~ AkAza meM pakSI hai vahIM nahIM hai isa vyavahAra se prAkArAbhava ko ati pradezameva bhinna AkAzameva kI siddhi hotI hai usIprakAra pUrva-pazrima prAdhi ke vyavahArabheva se bhI AkAzAbhava kI siddhi homI hai| kyoMki saptaH prAcyAmayama= maha usa se pUrva meM hai isa gyavahAra kA AkAza se minna vizArUpa padArtha janamata meM na hone se yaha martha hotA hai ki yaha usa kI apekSA saMnihita ucyAcalasaMpogAva bhiDamAlA meM rahA haA hai| isa artha meM ubayAcala meM pratIta honevAlA tApebhAva arthAta 'usakI apekSA' aura 'sanihitAva' mAnI 'usa se samIpastha honA'-yaha uvayAcala kA svabhAvavizeSa hai| ['prayAga se kAzI pUrva meM hai| isa prayoga kA digdravyavAdIkana artha ] kucha logoM ko yaha mAnyatA hai ki 'pradhAgAva prAsyA kAphI - kAzI prayAga se pUrva meM hai| isa vyavahAra kA artha yaha hai [ka pramAga meM jitame ubayAcalasaMyuktasaMyoga hai una me mo saMkhyA paryAptimambandha se vidyamAna hai usa saMkhyA ke paryAptisambandha se anadhikaraNabhUta ujyAcarUsaMyukta saMyoga ke AzrayabhUta bhUbhAga meM kAzI hai| Azaya yaha hai ki prayAga aura udayAcala ke madhya meM jitane mUtaMdramma haiM utane mRtAdhyoM meM upayAcala saMyukta vipha kA saMyoga hai| sIprakAra kAzI paura umAcala ke mAya jisane pUrsadrasya haiM, una meM bhI udayAcala saMyukta vikakA saMyoga hai| spaSTa hai ki prayAga aura uvayAcala ke madhyavartI mUrtapravyoM kI saMkhyA se kAzI aura udayAcala ke madhyavartI mustAya ko saMkhyA nyUna home se prayAga aura udayAcala ke madhyavatI muvidhya saMyogoM kI saMkhyA se kAzI aura utyAcala ke madhyavattau mUrsanagya saMyoga kI saMemAnyana hai ataH nyUnatyakA saMyoga, adhika saMkhyA vAle saMyogoM meM paryAptisambandha se vidyamAna saMkhyA kA paryAptisambagbha se anavikaraNa hai| tamA ima saMyogoM kA, svAzrayaviksaMyogasambadha se pradhikaraNa, yA bhUkhaNDa hai jahA~ kAzI palo huI hai|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ svA0 ka0 TokA evaM hindI] 15 [ didravyaSAdIkRta artha anubhava viruddha hai ] feng sureurore me aise logoM ko ucchala kahate huye una kI isa mAnyatA ko isa AdhAra para niyuki riyA hai ki ukta vyavahAra se aise artha kA bodha anubhavika nahIM hai kintu 'kAzI prayAga ko apekSA saMnihita udayAcala saMyogAchita AkAza meM hai isa prakAra kA bodha hI anubhavika hai| dUsarI bAta yaha yaha hai ki manubhava aura Agama se mAkAza ho sarvAdhAra rUpa meM siddha hai ataH kA se free freeArtha meM koI pramANa na hone se sUtaMpadArtha ko vigupAdhi mAna kara ki mAnanA aura usa meM kisI kI AbhArA mAnanA ucita nahIM hai| ataH kAzI ko ukta prakAra ke mUlaM mUkhaNDa meM batAnA asaGga hai / I capayo'pi svAbhAvikaH prayogajanitazceti dvividhaH / tadvayAtiriktasya vastuno'mAt pUrva visthAvigamavyatirekeNottarAvasthotpattyanupapatteH / na hi bIjAdInAmavinAze'GkarAdikAryaprA durbhAvo dRSTaH / na cAvagAha - gati sthityAvArakhaM tadanAdhAratvasya bhAvaprAktana [vasthAdhyaM samantareNa saMbhavatIti / tatra samudayajanita ubhayatrApi dvividhaH samudayavibhAgarUpa ekaH, yathA paDhAdeH kAryasya tantvAdikAraNapRthakkaraNam / anyayArthAntarabhAvagamanalakSaNaH, yathA mRtpiNDasya pArthAnta rabhASaH / nAzatvaM vAsyAjanakatvasvabhASAparityAge janakamyAyogAt / na caivaM ghaTavinAze mRtpiNDaprAdurbhAvaprasaktiH pUrvocarAvasthayoH svabhAvato'saMkIrNatvAt vasvantararUpe vastvantararUpasvApAdayitumazakyatvAt / aikalvinAzazcaikavikalpAdvaitrasida eveti / taduktam* vigamassa vi ema viddI samudayajaNiammi so u duvaappo / samudaya vibhAgametaM anyaMtara bhAvagamaNaM yA // " [ sammati 131 ] iti / , [ nAza kA do prakAraH- svAbhAvika prayogajanita ] svAbhAvika aura prayoga rUpa meM utpAda ke samAna vo prakAra kA nAza bhI prAmANika hai kyoMki utpatti aura nAva se mukta vastu kA astitva nahIM hotaa| pUvasthA ke vinAza hame binA usarAvasthA kI utpatti nahIM hotii| jaise bIja Adi kA vinAza huye binA makura Adi kArya kA prAdurbhAva kahIM nahIM dekhA jaataa| AkAkSA dharma aura adharma gradhya meM avagAha- gati aura slike prAktama AbhAratAsvabhAva kA vinAza huye binA athagAha-gati sthiti kI AdhArasArUpa paryAya kA udagha nahIM hotA / ukta dvividha vinAza samuvamalamila hotA hai aura vaha vinAza ko prakAra kA hotA hai(1) samudamavibhAgarUpa-jaise paTa Adi kArya kA sara Adi kAraNoM se pRthakkaraNa aura (2) arthArUpa meM vastu kA gaNana arthAt pUrvavastu kI utarAvasthA kI prApti jaise svikA ghaTa arthAntara meM gamana / zrarthAt piNDAvasyA kA parityAga kara mudrazya dvArA ghaTAvasthA kA praNa / vastu *vigamavApyeSa vidhiH sa muSayajanitesa tu dvivikalpaH / samudaya vibhAgamAtramarthAntarabhAdgamanaM hA / /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ { zAstramA salo ke avaspAtararAmana ko yadyapi utpAda hI kahanA ucita pratIta hotA hai-mAza kahanA ucita nahIM lagatA, kintu phira bhI ise nAzAsaliye kahA jAtA hai ki ajanakasvabhAva kA nAza huye binA janakatA mahI hotI; parthAta kisI vastu kA praSasthAntaragamana pUrvAvasthA ke nAza se niyata hotA hai mata evaM marasa zAda se usakA gyapadeza hotA hai| [ ghaTavinAza hone para mRtpiDa ke unmajjana kA bhaya nahIM ] ____ isa para yaha zaMkA nahIM kI jA sakatI ki ase muspiA kA vinAmA hone para ghaTarUpAntarabhAva kI prApti hotI hai isI prakAra ghaTa kA vinASA hone para maspira kA prAdurbhAva honA cAhiye"-isa zaMkA ke niSedha kA kAraNa yaha hai ki pipararUpa pUrvAvasthA aura gharapotarAvasthA ye donoM avasthAyeM spAya. asaMkoNa hotA hai| aryAda una avasthita pAbApamaM kA abhAva hotA hai / isIliye phiso eka vastu kA anya vastu rUpa meM mApAdana nahIM ho pAtA arthAt ghaTa kA nAza hone para kapAlAvi anya vastu kA prAvurbhAva hotA hai, ataH kapAlAdi (eka vastu) kA piTa rUpa (anya bastu) meM ApAdama nahIM ho sktaa| nAmA ke ukta vibhAga ke sambandha meM isa prakAra ko zaMkA nahIM kI jA sakatI ki"nAza kA eka aura seva hai jise aitvikanAza kahA jAtA hai-Data vimAna meM isa kA parigaNana na hone se nAza kA uktavibhAga asaMgata hai"| kAraNa yaha hai ki aMse aikatvikospAta svAbhASikautpAbavizeSarUpa hI hotA hai| svAbhAvika hone se vaha bahibhaMta mahIM hotA, usIprakAra aikasvikamA bhI sAkSAnika nAza vizeSakapa hI hai| ata: svAbhAvikanAza ke madhya meM jasa kA samAveza ho jAne se raktavibhAga meM koI asaMgati nahIM hai jaisA ki sammatiprastha ko tRtIyakANDako gAthA 32 meM kahA gayA hai ki-"jo utpAda kI sthiti hai vahI vigama (nAtha) kI bhI sthiti hai, arthAta utpAda ke jo ko meda hai ye bimAdA ke bhI hai, kintu para itanA samunayajanita vinAza ke bo bheda haiM samuvamavibhAgamAtra aura prarthAnsara gmn"| yahA~ samudayajanitavinAza meM utpAda kA yaha asara batAne se yaha arthataH prApta hotA hai ki samukhayanita utpAda kA eka hI bheva hai arthAnsarabhAvagamana aura yaha ko saraha se hotA hai, koI samuvayavibhAga se hotA hai aura koI samudAyasaMyoga se hotA hai, jaise paSTa kA tantu se pRthakkaraNarUpa samuvayavibhAga me pahAvaTamdha tantu kA paTAnavaSTampa tAturUpa avasthAntara meM gamana hotA hai cora tannu kA jo parasparasaMyoga se paTAvaSTabdhalanturUpa avasthAnsara meM gamana hotA hai vaha samudayasaMyoganita hai| sthinizcAvicalisastramAvara patyAdma vibhajyate taktatvaM ca jagataH kazcitandrapabAva , nayAhi-trayo'yutpAdAdayo bhimvarUpAvacchedena bhinnakAlAH, paTotpAdamamaye ghaTavinAzarUpa ghaTavinAzasamaye ghaTotpAdasya, natpAda-binAzayorutpattivinAzAmbanchimakAlasaMvandharUpAyArajasvitevinAzaviziSTaghaTarUpamRtmyityorcA virodhAt / tathA, pratyekamapi deza-phAnsabhyAM minnakAlatA, utpadyamAnasyApi paTasya dezenolpanatvAt , dezena potpatsyamAnatvAt , prayandhena copadyamAnasyAta, vigacchato'pi dezena vigatatvAt , dezena ca vigamipyatgata , pravandhena ba ginachaccAda, tito'pi dezena sthitatvAt , dezena Sa sthAsyanyAta , prabandhana ca tiSThasvAditi / ekasvarUpatvAd dradhyAdarthAntarabhRtAdabhinmakAlAzte'viziSTAH santo bhi
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ "spA0 ka0 TIkA evaM hindI vivecana ] pratiyogiviziSTA yA zUlanAza-paTotpAda-mRtthitInAmekakAlatyAditi tato'narthAntarabhUtA apIti / evaM cotpAdAdizrayeNa traikAlyena bhedAbhedAbhyAM saMgasaMtatirbravyasya bhAvanIyA sUkSmadhiyA, dhyAtmaka trikAlAtmakatA'nantaparyAyAtmakatvAdekavastunaH / 17 sthiti yAnI bhuktA avicalitasvabhAvarUpa hotI hai arthAt usa meM kucha parivartana nahIM hotA kyoMki sabhI paryAya (bhAva) meM hRdaya apane nijarUpa meM savA pravikRta rahatA hai| ataH usa meM koI vibhAga nahIM hotaa| [ mAre jagat ke vairUpya kI upapatti ] jagat meM jo utpAda-yaya-zrIgyayuktAle batAyI gayI hai yaha isaliye ki jagat kazcid upAva-bina-yAtmaka hai| Azaya yaha hai ki utpAda-ya-vyaye tInoM ho vibhina rUpa se vibhakAlika hai kyoMki ghaTospAva ke samaya ghaTa binAza kA evaM ghaTavinAza ke samagra ghaTotpAva kA virodha hai aura isIprakAra ghaTotpAda aura ghaTanA kA krama se utpatti-vinAzAnavakrikAsambandharUpa paThasthiti ke sAtha vizeSa hai, kyoMki, ghaTospAva aura ghaTotpAdAnava kAlasambandha evaM pavinAza aura ghamAzAna kAlasambandha eka kAla meM nahIM rahate / athavA isa vizeSa ko isa rUpa meM samajhA jA sakatA hai ki paTavinAzaviziSTamaristhatirUpa ghaTasthiti kA ghaTopAya ke sAtha vizeSa hai aura ghaTAvasthAviziSTa mRtu ko sthitirUpa ghaTasthiti kA ghaTavinAza ke sAtha virodha hai / isa saMdarbha meM yaha dhyAna dene yogya hai ki jaise utpAdAdi tInoM meM paraspara meM vibhinnarUpa se vibhinnAsikatA nahIM hai kintu pratyeka meM yeSA aura sAkalyameva se sva meM sva kI bhI bhikSakAlatA hai| se dekhiye upAca paTa kisI aMga se prathamakSaNa meM ho utpanna ho jAtA hai arthAt jisa aMza se utpAda ho gayA usa aMza se vaha utpAda sUtakAlIna huA aura kisI zraMza se usa ko utpatti bhaviSyakAlika hotI hai kintu sAkalyena pUchA jAye to vaha utpadyamAna hotA hai| arthAtra sAkasyeta paTotpAda vartamAna'kAlIna hotA hai| isI prakAra jaba paTa kA krama se nAza hotA hai taba paha kA o dhaMza naSTa ho jAtA hai usa aMza se paTa bhI naSTa ho jAtA hai ataH usa aMza se paTanAza bhUtakAlIna huA aura paTa kara kare aMza naSTa honevAlA hotA hai usa aMga me paTa bho naSTa honevAlA hotA hai| isaprakAra paTanAza usa aMza se bhaviSyakAlIna ho jAtA hai aura vibhinna aMzoM se mAza ke samaya vaha sAkalyena maSTa hotA rahatA hai isaliye sAkalyena paramAza vartamAnakAlIna ho jAtA hai| isIprakAra para jaba kisI aMza se sthita ho jAtA hai to usa vaMza se par3ha kI sthiti mutakAlika ho jAtI hai aura jima aMza se sthita honevAlA hai usa aMza seTa kI sthiti bhASikAlIna ho jAtI hai aura paTa kI sthiti na sAkayena atIta ho jAtI haibhyAnna sAkalyena bhAvI hai usa samaya paThasthiti vatrtamAnakA liMka hotI hai| [ utpAdi kI paraspara meM bhinnAbhinnarUpatA ] sayer arata fkAsa aura sthiti ye tInoM paraspara meM arthAnsara bhI hote haiM aura anantara bhI.. nI hai arthAt paraspara meM bhinna bhI hote haiM aura abhinna bhI hote haiN| jaise ekasvarUpa grantha, jaise paTAdi kisI eka drazya se viziSTa utpAda- vinAza-sthiti ye tInoM bhinnakAlika hone se paraspara hote haiM aura viziSTa hone para jaise zuddha utpAdavinAza sthiti athavA misi .. yogI bhinnadravya seviziSTa hokara ekakAlika hote haiN| jaise kulanAza ghaTospAva aura mRtsthitirupa
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 0 0 7101 meM ekakAlika hote haiN| ataH paraspara meM abhi bhI haiN| kyoMki ekadezasya ekakAlika padArthoM meM paraspara ameba hotA hai / 4 eka hI vastu ke utpAdAdi traya uparokta prakAra se paraspara meM kAlameva se kathAbhitra hone se pava-vinAza-sthiti tathA vartamAna, jUsa aura bhaviSyakAla tathA bheda aura abheda se aneka bhaMgoM ko niSpatti hotI hai jo isa prakAra hai . [ utpAdAdi jaya ke aneka maMgoM kA nirUpaNa ] (1) mRdravya kA ghaTAtmanA utpAda varttamAnakAla meM nAza aura sthiti se mitra hai| (2) mudraNya kA tmanA utpAda vartamAnakAla ke vinAza aura sthiti se abhinna hai / (3) ghaTa ko utpatti bhUtakAla meM binAza aura sthiti se bhinna hai| (4) ghaTa kI utpatti bhUtakAla meM bitAyA aura sthiti se abhinna hai / (5) ghaTaka ta bhaviSyakAla meM sthiti aura vinAza se mila hai| (6) ghaTa kI utpatti bhaviSyakAla meM sthiti aura vinAza se abhinna hai / isa prakAra utpatti ke sthAna meM vinAza ko lene se chaH maGga aura sthiti ko lene se chaH maGga kI misa ho sakatI hai / inoM kA tAtparyArtha yaha hai ki prathama bha meM muSya kA ghaTAtmanA vartamAnakAlInotpAva yaha utpatti anavakAlasambandharUpa sthiti aura svanAma donoM se bhikAlika hone se bhinna hai / dvitIya bhaGga meM ghaTa kA vartamAnakAlInotpAda utpAdakAlAya sthisthiti se tathA kulanAza se prabhi hai / tRtIyamaGga meM utpalaveza se o mulakAlIna ghaTotzava hai vaha anupa veza se svasthitile bhinna hai tathA svanAza se bhi hai| caturthabhaGga meM atItopAdAvacchiSTasvasthiti se aura kulanAza se utpanna deza se bhUlakAlonospAva abhinna hai / mama meM anupama deza me jo ghaTotva hai yaha atItotpAvAvaTi svasthiti se bhina hai aura svanAza se mila hai / SaNma meM anubhaveza se ghaTotpAda anupanana sthiti para kulanA se amitra hai / isI prakAra vinAza aura sthiti ke sAtha bhI bhar3oM kI kalpanA kI jA sakatI hai / kAra, eka ho vastu utpAna dhya- zradhyAtmaka aura pratIta vartamAna bhAvIkAlAtmaka hone se anantaparyAyoM se yukta hotI hai / mankAle bhavato'nantaparyAyAtmaka dravyasyopapattA vapyeka kSaNe kathaM tadupapattiH ? iti zaMkanIyam ekakSaNe'pyanantAnAmutpAdAnAM tatsamAnAM vigamAnAM vabhiyata sthitIna ca saMbhavAt / tathAhi pardaivAnantAnantapradezikAhAra bhAva pariNata puDhalopayogopajAta ra rudhirAdipariNa ta( 1 ti )vazAvirbhUtazirA'GgulyAyaGgopAGga bhAva pariNata sthUla sUkSma-sUkSmatarAdibhizrAvayaSyAtma
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 spA0ru0 TIkA evaM divivecana ] kasya kAyasthotpaciH, sardaivAnantAnantaparamANupacitamanovargaNA pariNatilabhyamanautpAdo'pi tadaiSa cacacanasyApi kAyAkRSTAntaravargaNotpacipratilabdhavanirutpAdaH, tadaiva ca kAyA-''tmanoranyonyAnupravezAd vimIkRtAsaMkhyAtAtmapradeze kAyakriyotpattiH sadaiva ca rUpAdInAmapi pratikSaNotpanizvarANAmutpattiH tadaiva ca mithyAtvA'virati pramAda kapAyAdipariNati smutpaaditkrmssndhnimittaag| bhigativizeSANAmapyutpattiH, tadaiva cotsRjyamAnopAdIyamAnAnantAnantaparabhAvApAdivata pramANa saMyoga-vibhAgAnAmupattiH taca ca tattajjJAnaviSayatvAdInAmutpattiH kiM bahunA dekadravyasyotpattiH, tadaiva trailokyAntargata samastadrayaiH saha sAkSAt pAramparyeNa vA saMbandhAnAmutpattiH sarvadravyavyAtivyavasthitAkAza-dharmA'varmAdidravyasaMyandhAt / " [ ekakSaNa meM eka dravya meM anaMta paryAya kaise ] yadi yaha zaMkA ko jAya ki "eka anya jo anantakAla meM vibhiparyAyoM se utpanna hotA hai usameM anantakAla meM to anastaparyAyAtmakatA upapatra ho sakatI hai kintu eka zI RNa meM usameM ama paryAyAtmakatA kaise hogI ?" to isa zaMkA kA uttara yaha hai ki ekakSaNa meM bhI anantazyAyaanavanAtha aura anantasthiti paryAya hote hai, kyoMki jisa samaya deha kI utpatti hotI hai usI samaya ta kI, aur kI. dehakriyA kI behagatarUpAdi ko aura mAgAmI gativizeSoM ko, paramANuoM ke saMyogavibhAga kI tayA tajjJAnaviSayatA kI rAhupati trailokya meM vidyamAna samasta drazyoM ke sAtha usake sAkSAt athavA paramparA se kaI sambandhoM kI utpatti hotI hai| inameM kAya kI utpati meM aneko bAra antarbhAva hai jese dekhiye, anantAmarUparamANu puSgoM kA AhArabhAva meM pariNamana rUpa urapati, usake upayoga se rasa bhiAvi kI utpatti, usake pariNAma se zira ali Adi aGgopAGga bhAvoM kI pariNati se sthUla sUkSma sUkSmatarAdi vibhinna bhayayayoM kI utpati hone se 'samasta azvayayamamadhTa' rUpa kAyAtmaka avayavI kI utpatti hotI hai / isI prakAra mana kI upasi meM bhI aneka utpatti kA samAveza hai, jaise- manoSagaMga ke anantAnanya paramANutroM kI pariNati arthAt anantAnanta paramANuoM meM eka mana ke rUpa meM pariNAma nArUpa paryAyoM ko utpatti isI prakAra vacana kI utpatti bhI ananta utpatti se antaniviSTa hai, jaise kAmayoga seTa kiye gaye bhASANA rUpa AntaravargeNA ke ananta paramANuoM kI pariNamanAlA paryAyoM ke rUpa meM ananta utpatti isa prakAra kamyakriyA kI utpatti meM bhI utpattioM kA saMniveza hai kyoMki kAyA aura AtmA ke vilakSaNa rUpa ayogyAnumadheza ke dvArA AtmA ke asaM pradezoM kAma meM ba.. myUnAdhivaya kA udaya hone se kAryakriyA kI rUpa se saMyoga se sampanna ayogya tAbA viSamabhAvakaraNa se kAryAyospA hotI hai| evaM pratikSaNa usa vimAzIla rUpAdi kI utpatti utpadyamAna ke bheSa se hotI hai| isI prakAra kAma ko utpatti ke samaya miSyAtva avirati prasAda aura kaSAya se jo karmabandha pahale utpanna ho cuke haiM aura jo mAnabhava meM udaya yogya hote haiM tannimitaka AgAmI gativizeSoM kA arthAta una karmoM kI kramamAthi phalozmukhatA kA udaya hotA hai| yaha udadharUpa utpatti gativizeSoM ke se aneka hotI hai| isI prakAra kAyA kI utpatti ke samaya kAyAnupraviSTa prAramA, kAyA ke
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ [0701 upacaya ke anAnamlaparamANuoM kA tyAga aura grahaNa karatA hai, isa prakAra una paramANuoM ke samasaMkhyA saMyoga vibhAgoM kI prAmA meM utpatti hotI hai| yaha utpati bhI bahusaMkhya hai- ananta hai| isI prakAra kAma kI ke samaya kAya meM vibhinna sarvajJoM ke agaNita jJAnaviSayazva kI utpatti hotI hai / isa prakAra vibhinnarUpa se utpazikSoM ke Anantya kA varNana kahA~ taka kiyA jAya eka gAya meM utpatti na ko isa prakAra samajhA jA sakatA hai ki jaba kisI eka thya ko utpatti hotI hai usI samaya trailokya meM vidyamAna samasta udaya ke sAtha usa utpannathya ke sAkSAt tathA paramparA se agaSya soM kI utpatti hotI hai kyoMki AkAza-dharma aura adharma mAvi prathyoM kA samastapavyApI sotA hai| 10 IdRzapratipattyabhAvazcAsmadAdyadhyakSasya tathA tathollekhena niravazeSadharmAtmakavasvagrAhakatvAn, trailokyavyAvRttasvalakSaNAnyathAnupapattyA'numIyate tu nidhimeva tathAtvam itaratiyogitvenetathigbhUtAnAM vyAtIna svatitvena svAtpRthagbhUtatvAt / na caivaM ghaTe strotpAdAdipadanyotpAdAdikamapi pramIyeteti vAcyam, vyavRttidvAreSTatvAt anucyA tu sadabhAvAdeva | ata eSa' 'sva-paravibhAgo'pyevamucchita iti nirastam, svanRtyanuvRttipratiyogitvena strasya svavRttivyAvRtti pratiyogitvena ca paratvastha vyavasthiteH / ata eva paratrApi strasaMbandhitAmAtracyabahAro vyutpannAnAmavAdha eva uktaM ca mAnyakRtA - [ vi0 A0 mA0 gAthA 485 ] 1 "je aNAsu tao Na Najjae, pAjja a pAe / kiM te yA tassa ghamsA ghaDA ruvAidhamma vya // 1 // " iti / [ AnaMta dravya saMbaMdha kA bhAna kyoM nahIM hotA ? ] isa mAnyatA ke sambandha meM yadi yaha zaMkA ko jAya ki yadi utpanna hone vAle eka dravya kA sutra samasta daSyoM ke sAtha sAkSAt aura paramparA se sambandha hotA hai to upa meM una ko pratipati kyoM nahIM hotI ?'- to isakA usara yaha hai ki asavaMta manuSyoM kA pratyakSa tasavyarUpa se eka dravyaniSTha sabhI dharmo kA ullekhapUrvaka prazeSaSamasmika vastu ke grahaNa meM svabhAvataH asamartha hotA hai| kintu utpannatravya kA jo trailoSapasambandhA svarUpa hai usako anyathA upapatti na hone se usameM loktA kA nirvAdha anumAna hotA hai, kyoMki vyAvRti zatarapratiyogikasvarUpa se itarAnuvRtti se pRthaka hotI hai aura vaha svavRtti hone se sva se anubhUta abhinna hotI hai| isaliye kisI bhI vastu kA svasvarUpa hovayavasa samasta vastuoM ke sambandha ke dina nahIM upapanna ho sktaa| sva meM anuvRtta vastuoM kA sva ke sAtha sAkSAt sambandha hotA hai aura sva meM pananuvRtta argoM kA paramparA se arthAt vyAvRtti dvArA sambandha hotA hai| isa prakAra vastu ke trailokyadhyAvRta svalakSaNastusvarUpa kI anyathAnupapati se usameM bailokyavartI samasta vastuoM ke sambandha se anumAna meM koI bAdhA nahIM ho sakatI / jJAnajJAyate jJAyate jJAte / kathaM se na tasya dharmAH ? ghaTasya rUpAdiva || 13|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ svA.kaTIkA pUrva zinyo vivecana ] [vastu ko anya padArthoM ke dharmoM se sambaddha mAnane para zaMkA-samAdhAna ] vastu ko apane utpAdAdi ke samAna anya padAthoM ke utpAdAdi svarUpa mAgane para yaha kA hotI hai ki "jaise ghaTa meM apane utpAvAviko pramA hotI hai usI prakAra pramya padArthoM ke atyAcAdi kI bhI pramA honI caahiye|" kintu maha vAMkA isaliye nirmUla ho jAtI hai ki yAti dvArA ghara meM nAsA ke navAdAvi / bara: tuSArA isakI pramA kA pApAdana isaliye nahIM ho sakatA ki ghara meM anya padArthoM ke utpAvAvi ko anuti kA abhAva hai| aiso ghAMkA-vastu ko sva-para sabhI dharmoM se sAkSAt mAthavA paramparA se sambana mAnane para sva-para kA vibhAga umTina ho AyagA kyoMki jaya sabhI dharma sabake hoMge to una meM koI vibhAjakama ho sakegA"-bhI nirApAra hai kyoMki svayattianuSasi ke pratiyogisvarUpa se strakA yAnI svatadharma kA, tathA svastigyAvRtti ke pratiyogityarUpa se para kA yAnI para dharmoM kA nirvadhana ho sakatA hai| saba dharmoM kA saba vastuoM meM sambandha hotA hai yaha mAnane se 'para dharma meM svasambandhitA kA maura pa meM paramarmasambandhitA ke vyavahAra kA bhI prApAdana karanA ucita nahIM hai kyoMki jinheM vastu ko anantadharmAtmakatA cidita hai unheM ukta syabahAra praghAdhita rUpa se sampanna hotA hI hai| prataH ukta ApAvana iSTa hone se boSarUpa nahIM ho sakatA / jaisA ki vizeSAvazyaka bhASya ko 485 gAthA meM kahA gayA hai ki "jina dharmoM ke ajJAta hone para jo padArtha jJAta nahIM hotA aura jinake jJAta hone para jJAta hotA hai ve usa meM dhyAvRta hone para bhI usake dhame kyoM nahIM hoMge / jaba ki aise rUpAvisvarUpadharma usa ghaTAdi padArtha ke dharma hote haiN|" kahane kA prAzaya yaha hai ki vAsu kA mAna kaliSaya yamoM kI anuvatti se aura aneka dharmoM kI vyAvRtti se hI yathAvata sampanna hotA hai| jo dharma stu meM manukta zAta hote haiM meM urA ke sAkSAta dharma hote haiM aura jo dharma vastu meM dhyAsa gRhIta hote haiM ve svapratiyogikaSyAvRttirUpa paramparA sambandha se usa vastu ko dharma hote haiN| aise sabhI dharmoM ke jJAta hone para hI vastu pUrNasamA gRhIta hotI hai aura yadi una viviSa Sau meM koI dharma pRhIta nahIM hotA to vastu kA sAkalyena pAna nahIM hotaa| tatra ca parapAya visadRzaiH paTatvAdibhinAsti pAdravyam , sadRzaMstu saca-dravyatvapRthivItyAdibhitryaanapAyarastyetra, sAbhAraNA sAdhAraNasya sAmAnyavizeSarUpasya vastunI guNa. pradhAnabhAvena sadAdizabdavAcyatyAna / arbaparyAyaistu RjunavAbhimanaH sadazairapi nAsti, anyonya rupAvRtastralakSaNadhrAikatyAca tasya / svaparNarairapi pratyutpannaratatsamaye'styeva, vigata-bhaviSyanistu kathaJcidasti, kazcit nAsti, tatkAle tacchakatyA tasyaikalyAna , nadrapavyaktyA ca bhinnatyAditi / pratyutpannarapyekaguNakRSNatvAdibhirakagarbhajanaiti / evaM svataH parato vAnutipAcyAghanekazaktiyuktotpAdAdilavaNyalakSaNamanakAntAtma jagad vibhAranIyam // 1 // [mba-para paryAyAM se vastu kA astitva-nAstitva ] na dharmoM ko sambandha meM yaha bAtavya hai ki jo jisa padArtha ke visadazaparyAya hote haiM jinheM paraparyAya kahe jAte haiM aise dharmo se padArtha kA astitva nahIM hotA-jaise paTatvAdi rUpa se ghaTavaSya kA
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravAsilo 2 astitva nahIM hotA hai, kintu jo sadA paryAma hote haiM arthAta vastu meM pro mana parma hote hai jaise paTAvya meM sattA-vyasva-pRthvItvAvi, ye gharAdhya ke sva paryAya kaha jAte hai ina dhau se ghaTAya kA astitva hotA hai| vastu sAdhAraNa-asAdhAraNarUpa arthAta sAmAnyavizeSAtmaka hotI hai| usa ke ina sAmAmmabhizeSAtmaka kayoM meM guga-pradhAnabhAva ko vivakSA se vastu sad Adi sAmAnyazana se prAra ghaTAdi vizeSarAva se pAcya hotI hai| kRpasatra maya ke anusAra tAsa arthaparyAyoM se bhI vastu kA astitva nahIM hotA kyoMki vaha naya parasparacyAvata svalakSaNavastu kA prAhaka hotA hai| ata eva vattamAna samaya meM vidyamAna svasahazaparyAya se hI vastu kA astitva hotA hai| atIta aura mAbo svasahazaparyAyoM se vastu kA kathavid astitva aura kanina nAstitva donoM hotA hai kyoMki vastu apanI gakti apane pradhyorArUpa se vasaMmAnakAla meM, bhUtakAla meM aura bhAvIkAla meM bhI abhinna hotI hai| kintu tatakAla meM vidyamAna tasatavyaktirUpa se bhinna hotI hai| vidyamAna bhI svasaTaza anekavidha eka guNa-viguNakRSNatvAdi vamoM se vastu ko bharanA arthAt anekAntarUpatA hotI hai| isa prakAra jagat svata: anuvRti aura parataH pyAti prAvi aneka zaktioM se yukta utpAda vyaya-proSyarUpa labhaNa traya se AliSTa bhanekAntarUpa hai| __ isa sandarbha meM yaha prAtasya hai ki sattva dhyasthAthi trikAlavato vastu ke sAmAnyaSoM ko jyAmaparyAya maura vastu ke vartamAnakAsamAtrayasispa ko arthaparyAya kahane kA kyA prAzama hai ? vicAra se yaha Azaya zAta hotA hai ki vastu kA jo rUpa prati-niti meM upayogI hotA haimarthAt jirArUpa se yastu meM aSTasAdhamasA aura aniSTasAdhanatAmAna se bhASI vastu meM pravRtti mora bhAvI vastu se nipatti hotI hai vaha rUpa vyaMjana-paryAya kahA jAtA hai kyoMki usa rUpa se vastu meM iSTAniSTa arSakriyA ko yogyatA ko zApti hotI hai| kintu jisa rUpa se ghasnu akriyA kI upadhAyaka hotI hai, vaha vastu kA sAmAnyarUpama hokara usa kA basamAnakAlamAtravattivizeSarUpa hotA hai, aise rUpa ko arthaparyAya kahA jAtA hai / isaprakAra arthaparyAya zaya kA 'bastu meM dArtha kayophyAyakatA kA prayojaka paryAya' yaha apa kiyA jA sakatA hai / / 1 / / dUsarI kArikA meM yastu ke utpAda vyaya aura prIvya etatudhiSyarUpa hone meM pukti batAyI gaI hai| utpAdAditrayAtmakanda upapattiyAhamUlam-ghaTamauntisuvarNArthI naashotpaavsthitissyym|| zokapramoramAdhyasthya jano yAti sAhatukam // 9 // * ayamadhikRto janaH, sAmAnyApekSayekavacanam , pakasyaikadA trividhenA'bhAvAn / kAla. bhedenecchAtrayasya ca yAtmakaphanimittayA'prayojakatvAditi draSTavyam / ghaTa-mIli-suvarNArthI sana pratyeka sAvarNaghaTa-mukuTamuvAnyabhilapan ekadA tammAzotpAdasthitiSu satISu zokapramodamAdhyasthyaM sahetukaM yAti / tadeva hi ghaTArthinI ghaTanAzAt zokaH, mukaTArthinastu tadutpAdAna pramodaH, suvarNAdhinastu pUrvanAzA pUrvArapAdAbhAvAda na zoko na vA pramodA, kintu mAdhyamabhyamiti dRzyate / * sUgarI aura tIsarI kArikA AptamImAMsA grantha meM 59-60 kAma se vidyamAna hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. kA ThIkA evaM hindI viveSama ] idaM ca vastunaraulakSaNyalakSaNaM vinA durdhaTam , ghaTanAzaphAle mukuTotpAdAnabhyupagame tadarthinaH zokAnupapatteH [ ? pramodAnupapattaH / . pramAdigidanimidanApAra yugamAge he suvarNAyino mAdhyasthyAnupapattaH / na ca suvarNasAmAnyArthinI yatkimitsuvarNanAze'pi zokAbhAvAt / apUrvecchAbhAvena ca pramodAbhAdhAdarthAdupapadyane mAdhyasthyamiti pAcyam , tathApi ghaTanAzAnantarameva mukuTotpAdAbhyupagame'ntarA yAvatsuvarNAbhAve zokasyaiva prasaGgAt , dopadhizepAta tadananubhavena zokAbhAyo'pi vizeSadarzinI durghaTaH ! na ca muvarNa sAmAnyAbhAvo'pi suvarNa sAmAnyecchAvighAtakajJAnaviSaya ekaH parasya yujyate, anumavena ndekyaanyupgme va sattadvi bartAnugatAsuvarNasAmAnyasyApyanubhavasiddhasya pratyAralyAtumazakyatvAta , gANIkRtavizeSApAstahipayakecchAyA eva tadviSayakAmihetutvAditi / kArikA meM 'mana' gAda meM ekavacana vibhakti kA prayoga 'janAva' sAmAnya kI apekSA kiyA gayA hai, vyakti kI apekSA nhiiN| kyoMki eka vyakti ko ekakAla meM vividha icchA nahIM ho sktii| arzata ekavyakti eka hI vastu ko ekakAla meM tIna rUpoM meM pAne kI icchA nahIM kara sktaa| yadi kAlaneva se ekaTyakti meM isaNAtraya kI upasi ko jAyagI to isaprakAra ke chAtrapa se ekakAla meM utpAva-vyaya-dhauvaya etastriptayAtmaka ekavastu kI sisa nahIM ho sktii| kyoMki ekavastu yadi ekakAla meM utpAda yaya-progya etastiyAtmaka na ho, so bhI kAlameva se ichAtraya ko upapatti ho sakatI hai ataH 'mana' pakSa ko sAmAnya ko apekSA se ekavacanAnta mAnane para kArikA kA yaha artha niSpanna hotA hai ki [ ghaTa-kaTa-suvarNa ke sAta se rAya kI upapapti ] ___ eka mUladradhya se sauvarNamATa, sauvarNamukuTa aura kerala suvarNa ko ekakAla meM abhilASA karane pAle sIna manuSyoM ko, ekakAla meM ghara kA nAza, mukuTa kI upapatti aura muvarNa nirdhAta hone para unheM kama se zoka, harSa aura gokahamiyaviraharUpa mAdhyasthya ko prApti hotI hai| kyoMki mUladravya eka ho kAla meM ghaTarUpa meM naSTa hotA hai aura mukaTa rUpa meM utpanna hotA hai evaM suvarNadravyarUpa meM avasthila rahatA hai| ataH paTAthoM po ghaTarUpa se mUladradhya kA nAza hone se doka hotA hai. mukuTAyoM ko usI mUlapramya kI mukuTarUpa meM utpati hone se hA hotA hai aura suvarNArthI ko zoka aura harSa phuSTa nahIM hotA kyoMki use ghaTa rUpa adhayA guphuTalApa meM mUlapadhya kI kAmanA nahIM hai kintu muvarNampa meM kAmanA hai. aura mUladravya paTa evaM muyATa donoM zA meM gathayA ghaTa aura muzaTa donoM ke abhAva kI azA meM suvarNarUpa se sulabha hai| ekamUlaprathya ke sammandha meM vibhinna manuSyoM ko ye tIna anubhUti, yastu ko ekakAla meM usa lasaNya se lakSita na mAnane para asambhava hai / kyoMki yadi mUladravya ghaTa rUpa se apane nAmamAla meM mukuTa rUpa se utpanna nahIM hogA-mukuTarUpa meM usa ko prApti ke ghAraka manuSya ko harSa nahIM hogaa| yadi evaM ghaTamukuTa Adi ghimAtra vivarta-AkAra se atirikta suvarNapatravya kA astitva na mAnA mAyegA to ghaTa ke nAza aura mukuTa ke anutpAva va zA meM sudhArthI meM zoka hama viraha rUpa mAdhyasthya upapanna na hogaa| kyoMki ghaTa ke maSTa hune se ghaTarUpa meM suvarNa rahA nahIM, mukuTa kI utpatti na hone se mukuTarUpa meM bhI
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ [bhAsthayAta tahalo02 nahIM rahA aura una prAkAroM se pratiriphA suvarNataSpa kA astitva nahIM hai, ataH usa dazA meM muvI prApti kI prAmA samApta ho jAne se suparI ko zokaprApti anivArya hogii| [suvarNa ko ghaTAdi vivarSa se atirikta kyoM mAnA jAya !] ___ yadi yaha kahA jApa ki-'jo sAmAnyarupa se sudharma kA isAka hai usako kisI eka prAkAra se suvarNa nAza hone para bhI pranyAkAra meM suvarNa kI prApti sambhava hone se zokanoM hogA aura mukuTAkAra suSarNa ko jaspatti hone para bhI use harSa nahIM hogA kyoMki mukaTAdi prapUcaM AkArarUpa meM use mRSNa kI AkAMkSA nahIM hai| ataH ghaTa-mukuTAdi se atirikta suvarNadravya kI sattA na mAnane para bhI suvarNArthI meM zokaharSazUnyatArUpa mAdhyasthya hone meM koI bAdhA nahIM ho sakatI-to yaha ThIka nahIM hai| kyoMki jita suvarNamaya se pahale se ho caTa manA hA hai usa suvarNavya se ghaTanAmA ke bAba hI mukuTa ko utpatti ho sakatI hai, praptaH ghaTanAza aura mukutpAda ke madhyakAla pAbakSa suvarNa kA prabhAva hone ke kAraNa suvarNaprApti kI AzA na hone se sudhArthI ko zoka honA anivArya hai| yadi yaha kahA jApa ki "zoka ke uvaya meM yadyapi yAvara suvarNa ke abhAva kA anubhava kAraNa hai, kintu muvAyoM ko ghaTanamA aura muphuTospAya ke madhya atyanta laghukAla meM muvarNa ko tIvasara AkAMkSArUpa doSa se pAyasuSaNaM ke prabhASa kA anubhava nahIM hotA / ata eva usa meM zoka kA prabhAya sambhava hotA hai|" phintu yaha pAnI nahIM hai ki mere se guma mata nahIM hotA usI prakAra use muvarNa ke astitva kA bhI anumaya nahIM holA kyoMki use ghaTa-mukaTAvi AkAroM se atirita suvarNa ke abhAva kA nizcaya rahatA hai| ata: yAvalamuvarNAbhAva ke manubhaSa ke na hone mAtra se zokAbhAva mAhIM ho sakatA / mayoMki zokAmAva ke liye kisI rUpa meM suvarNa ke astitva kA zAna bhI apekSita hai / jo tasabarakAroM se atirikta suvarNamadhya ke astitva meM pAsthAhIna vyakti ko ghaTanAkA aura muphuTautpAda ke madhyakAlIna avadhi meM sambhava nahIM hai| [suvarNanyasAmAnyAnubhava se zokAbhAva kI anupasi | pavi yaha kahA jAya ki "ghaTa mukuTAvi tattabAkAroM se atirikta suvarNanagya ke astitvA anubhava sudharNa sAmAgmArthoM ko ghaTanAkA aura muphuTospAya ke madhyakAla meM bhale na ho kintu ghaTa mukuTAki vibhinna AkAroM meM amugapta sumaNasAmAnya-suvarNasvAti ke astitva kA pramubhava ho sakatA hai| aura vaha usa suvarNamAmAnya kA ho rahA hotA hai / prAtaH usa zokalIta hone meM koI bAdhA nahIM hai kyoki tuSaNa sAmAnya kA nizcaya bhI muvarNa sAmAnya ko pachA kA viSaryAptahiSidhayA (yaghAtaka hai|"to paha Thoka nahIM hai kyoMki aise muSaNAmAnya kI siddhi meM koI yukti nahIM hai aura yadi gharamutAci mina muvarNAkAroM meM muraNasAmAnya suvagatvajAti ke anubhava ke pala usakA prabhyupagaga kiyA jAyagA to ghara mukuTAdi vibhinna AkAroM meM eka suvarNadravyasAmAna ko anutti ke manubhava ke anurodha sa tasavAkAroM se matirikta ekahavyAtmaka muvarNasAmAnya kA bhI pratyAkhyAna mahI ho sakatA / ghaTa munTAvi tavidoSAkAra ko gauNa kara luSatamyasAmAnya kA pradhAnarUpa se avagAhana karame pAlo icchA ko suvarNasAmAnyAthoM kI pravRtti kA henunI mAnA jA sakatA hai| ataH isa pravRtti ke anurodha meM cyAtmaka suvarNasAmAnya ke atirikta jAtigAtmaka muvarNasAmAzyakarupanA ayukta hai| na ca zokAdika nihetukamini vaktuM yuktama , nitya savasyAasatyasya vA prasAva / na ca yuSmAphsapi tantra ghaTamukuTomayArthinA yugapacchokapramAdoSAda dani vAcyam , ekatro
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ smA.kokA evaM zivo nibecama 1 bhayArthiprayamayayogAva / ekatra deze vatpravRttI cobhayasya kazcitpratyekAtirekA doSAbhASAt , yena rUpeNa yatrecchA tena rUpeNa tamAzo-pAda-sthitiJAnAnAmeva zoka-pramoda-mAdhyasthyahetutvAda / anekAntasyApyanekAntAtuvidrakAntagarbhatvAt / taduktam 'bhayaNAvi hu bhayavyA jaha bhayaNA bhayaha sacadanyAI / evaM bhayaNA niyamo bi hoI samayAvirAhaNamA / / " [ sammati pra. 125 ) iti / ata eva rayaNappahA siya sAsayA, siya asAsayA" ityanekAntavAkye tadanuviddha vanyayAe jiyA , pAgAmA: sirahAmA " mAyana vyavasthittam / etena "utpAda-sthiti-bhaGgAnAmekaya samAyataH prItimadhyasthatAzokAH syuna syuriti durghaTam" ityabhiprAyA'parijJAnavimbhita maNDanamizrakRtakhaNDanamapAstam 1 na hi paTa-mukuTarUpApekSAnutpAdanAzAveva suvarNarUpApekSAvapi, benA'vyavasthA syAdini / na pAnekA ntavAde tatsamve'pi tadabhAvajJAnAt pravRttyavyavasthayA prItyAyavyavasthApi, vena rUpeNecchA tena rUpeNa tadabhAvajJAnasyaiva pravRttivighAtakatyAta / etenApi-- "kAntaH sarvabhAvAnA yadi sarvavidhA gataH / aprati-nivRttIdaM prAptaM sarvatra hI jagat // [ ] iti sarvasvahAnijanita iva mahAna maNDanamizragRhazoko nivAritaH ! 1 parihariSyate ca pUrvapacoikitto'nizcayaprasaGgaH svayameva pranyakRtA, iti tayAdhika vivecayidhyate // 2 // [gharamukuTa donoM ke cAhaka ko zoka harSa yugala kI Apatti azakya ] yadi yaha kahA jApa ki-'ghaTanAzAdi se vibhinna manuSyoM ko jo zokAdi hotA hai vaha nihaMtuka hai ata eva usake heturUpa meM eka kAla meM utpAdAvitritayAsmaka vastu kI siddhi nahIM ho sakatI - to yaha vIka nahIM hai, kyoMki zokAdi ko nihataka mAnane para, yA to nityapadArthoM ke samAna usake savA satya kA prasaMga hogA yA to pASaSANAdhi ke samAna usake sAdika asazva kA prasaGga hogA / yadi yaha zaMkA kI jAya ki-- eka kAla meM paratuko utpAdadhyayanogya etastritayAramaka mAnane ke pakSa meM bhI ghaTa-mukuTa ubhama kI kAmanA karane vAle vyaktiko ghaTanAza aura mukuTospAta hone para eka sAtha hI viSaya me zoka aura harSa donoM kI utpani kA prasaGga hogaa| kyoMki jisa dravya ko vaha ghaTarUpa meM cAhatA thA, ghara kA nAza ho jAne para vaha dravya use ghaTarUpa meM prApta nahIM ho sakatA, isaliye sabhya ke viSaya meM zoka, aura uso Fdhya ko yaha mukuTarUpa meM prApta karanA cAhatA thA ataH muphuTarUpa meM usakI utpatti hone se usa rUpa meM usakI prApti sulabha hone ke kAraNa usI mUladravya ke bhajanAbhi palu bhktp| yathA bhajanA bharati sarvatranyANi / yaM bhajanA tamo'pi bhavati samayAviSanayA // 1 // 1, ratnaprabhA syAcyAzvato, syaadshaashvtii| 2. zyArthatayA syAcchAzvatI, paryAvArthatayA syaashaashvtii|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravAsti lo. 2 viSaya meM harSa kI utpatti, anivArya hai| to yaha hokanahIM hai, kyoMki ghaTa aura mukuTa nabhaSApoM eka hI manuSya ko eka dUgya meM pravRtti nahIM holI / [rUpabheda se pravRtti hone para bhI zoka-harSe kI anApani ] yavi yaha kahA jAya ki-"ghaTamukuTobhayArthI kI ekarUpa se eka anya meM pravRtti na hone para bhI rUpa meda yAnI ghaTAkAra-mukuTAkAra se pravRtti ho sakatI hai to isakA uttara yaha hai ki aisI sthiti meM ukta doSa prasakta nahIM ho sakatA kyoMki isa sthiti meM pravRtti kA siSamamUta praSya rUpameva se eka dUsare se bhinna ho jAtA hai| ataH yaha prati sarvathA ekaviSayaka na raha kara bhinnaviSayaka ho jAtI hai / ataH isake premAmeva se viphala aura saphala hone para homebAlA zoka aura harSa bhinnaviSayaka ho jAtA hai| [anekAnta bhI anekAnta se upazliSTa hai| Azaya yaha hai ki jisa rUpa se manuSya ko jisa vastu kI icchA hotI hai usa rUpa se usake nAza kA mAma zoka kA, utpAda kA mAna harSa kA aura sthiti kA nAma mAdhyasthya kA hetu hotA hai, kyoMki jo vastu utpAba gyaya aura dhauSya rUpa home se anekAntarasmaka hai vaha vastu eka eka rUpa se eka hI samaya kevala mAzAvi eka ekAtmaka hI hai| jaise ghaTarUpa se nAvA aura maTarUpa se utpAra aura muvarNarUpa se zrIvyayukta prAya jisa saNa gharasya rUpa se naSTa hotA hai usa samaya vaha ghaTasvarUpa se utpAva athavA sthiti se mukta nahIM hotaa| isa prakAra anekAnta bhI panekArata se anuvidya ekAnta se Tipta hai| ataH eka suvarNadravya meM SaTamukuTa ko pA se hone vAlI pravAsi ghaTatvarUpa se usakA mAmA mora mukuTazvakapa se usakA utpAda hone para ghaTasvarUpa se usameM pravRtti ko niSphalatA aura mukUTasvarUpa se pravRtti kI saphalatA hone se vaha vastu vibhinnarUpa se zomaya aura vibhinnarUpa se harSaprA hotI hai-aisA mAnane meM koI virodha nahIM hai| anekAsa kI ekAntanatatA meM sammatigrantha tIsare mAha kI 29 vI gAthA bhI sAkSI hai jisakA artha yaha hai ki-'majalA - pravekAnta kI bho bhajanA mAnI manekAntarUpatA hotA hai| isaliye jase anekAnta sabhI dravyoM kA anekAntAtmanA prAhaka hotA hai usI prakAra apanA bhI anekAntarUpa se pAka hotA hai| isaliye anekAnsa meM ekAnta bhI hotA hai aura yaha siddhAnta ke bhaviSsa hai kyoMki amekAnta kA ghaTaka ekAnta 'mI pramekAnta se anuvidya hotA hai|' isIliye, bhanekA ke ekAntaganita hone se hI "ratnaprabhA pRSyI kacida zAzvata aura kazcid azAzvata hai" maho pRthvI kI anekAntarupatA kA bodhaka isa Agama bAya ke sAtha 'vyAthikanaya se pRthvo zAzvAsa hI hai jora paryAyAthika naya se bhazAzvata ho hai' yaha pRptrI kI ekAntAsmakatA kA bodhaka bhagavAna ke mAyama kA vacana maGgata hotA hai| [eka sAtha eka manuSya ko zokAdi Apani kA nivAraNa] maNDanamizra ne isa sivAnta ke virodha meM jo yaha kahA hai ki-eka vastu meM utpAda-sthiti paura nAza kA ekakAla meM astitva mAnane para eka ho kAla meM usa vastu kI utpati, sthiti aura mAza hone se eka ho mamukhya ko eka hI samaya utpadyamAna AkAMkSitarUpa se usa vastu se hama aura amuSasamAna sAmAnyarUpa se usa vastu ke sambandha meM mAdhyasthya aura nayadapa se usa vastu ke samAnya
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ mA0kA TIkA evaM hinI vivecana meM zoka kI prApatti hogii| vastu ko eka kAla meM utpAdAditritayAramaka mAnane para eka vyakti ko eka vastu ke sambandha meM proti AdhikA na honA durghaTa hai |"-kintu yaha mAmana isaliye mUlyahIna hai ki isa kathana kA mUla hai vastu ko utpArAvitritapAtmaka mAnane ke ukta abhiprApa kA amAna / prAzaya yaha hai ki ghaTa aura mukuTa meM jo AkAra kI utpAda aura vinAza apekSA se hotA hai vaha suvarNarUpa kI bhI apekSA se nahIM hotaa| yati ghaTa mukuTa rUpa se utpatti-pinAza ke sAtha suvarNarUpa se bhI utpAda aura vinAza hotA, taba vaha ukta doSa ho sakatA thA, kintu aisA nahIM hai| isa pakSa meM yadi yaha saMkA ko Apa ki-'anekAntavAda meM bastra kA pastitva home para bhI usake zvabhASa kA zAna ho sakatA hai isaliye prathasi kI avyavasthA hogI kyoMki nattadvastuviSayaka pravRtti ke prati tattastu ke prabhAva kA mAna pratibandhaka hotA hai| phalataH tasataratutroM kI prApti va prApti se proti maura dukhAdi kI upapatti na ho sakego'- to yaha ThIka nau hai kyoMki jisa rUpa se jisa dhana kI icchA hotI hai usa rUpa se usa vastu ka abhAva kA nAma hI pravRti kA virodhI hotA hai| pastu ko utpAdAdiSitayAtmaka mAnane para maNDanamizra ko ghara baiThe no sarvasvahAni se hogepAlo cintA jaMsI cintA huI ki yadi sampUrNa pApoM ko saba prakAra se manekAntarUpa mAmA jAyagA to samasta vizva prasinivati zUnya hokara matakarUpa yAtI asatkalpa ho jAyagA / jaise, isa mata meM jo vastu rajatarUpa hai vaha kazvina arajatarUpa bhI hai, isaliye ramatAtmakatA ke mAna se usa vastu ke bharamasAtmaka hone se usa vastu meM hone vAlI nitti kA virodha karegA aura jasako arajatAtmakatA ke mAna se usameM rajatAtmakatA ke jJAna se hone vAlI prati kA vizeSa hone se usa vastu ke vikhya meM manuSya ko na to prathami hogo, ma niyatti hogii| yahI sthiti jagata ko sarvavastu ke sambandha meM hogii|"-aiptii cittA bho ukta uttara se mamApta ho jAtI hai| kyoMki jisa rUpa se jisa vastu kI icchA hotI hai usa rUpase usa vastu ke prabhAva kA jJAna ho pratti kA virodhI hotA hai 1 isa simAnta meM pUrvapakSotroM dvArA vastu ke manizcaya kI bhI Apasi bhI AtA hai kintu granthakAra isakA svayaM parihAra karame asaH sI avatAra para isa sambandha meM mora vive bana kiyA jAyagA | // 2 // tosarI kArikA meM vastu ko ephakAla meM ghilayAtmakalA kI upapatti ke liye eka anya javAharaNa prazita kiyA gayA hai etadapapase retra sthalAntaramAhamUlam--payonasI na dadhyAti na payo'ti ddhintH| ___agorasavato nA nasmAta prayAmakam // 3 // payovataH zrIrabhojanamratA, na dadhyatti-na dadhi bhuyate / yadi ca dadhanaH payasa ekAntA'bhedaH syAt tadA tasya dadhi anA'pi na batabhaMgaH syAt / tathA, vadhivata: dadhimIjanamataH, payaH dugdham ati / paraso dadhna ekAntA'bhede ca tada asato ma dadhimajanavatabhaktaH syAt 1 tato dadhipapasoH kazidUbhedaH / tathA agorasabamA pAla()nAlAdibhojanamratA, ubhe-dRgvadadhinI nAci iti gorasabhAvena dvayorabhedaH, anyathA kRtagorasapratyAkhyAnasya dugdhAyakaiphabhojane'pi na catabhanaH syAditi / tasmAta dravyaparyAyobhayAtmakatvAt trayA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ gAstrAta 7 elo. smaka-utpAda-vyaya-nauvyAzyambhUtaM vastu / tathA ca samayaparamArthavedinA-[sammatau-gAthA 12] davaM paavaviu davaviuttA ya pajavA Nasthi / upAya-TTii-majA hadi ! daviyalakAvaNaM evaM // 1 // ini / [dahI, dugdha aura gorasa ke dRSTAnta se anekAntasiddhi jo vyakti payoktI hotA hai arthAta tugdhamAtra ke bhojana kA niyama le letA hai vaha yahIM nahIM khAtA / yadi vahIM aura dUdha meM ekAnta ameva hotA to vahIM lAne para bhI usake prata kA bhaGga nahIM honA cAhiye, phintu hotA hai / isI prakAra jo vyakti vaSivatI hotA hai kevala vahIM khAne kA niyama le letA hai yaha dUdha nahIM letaa| yadi dUdha meM vahIM kA ekAnta pameda ho to pUSa lene se bAhIM ke nata kA bhana nahIM honA cAhiye kintu hotA hai| ataH vahoM aura budha meM kazcibheda siddha hotA hai| aura usI prakAra jo vyakti agorasavata hotA hai-gorasa rahita vastu ke hI bhojana kA niyama letA hai vaha pUSa aura vahIM donoM hI vastu ko nahIM letaa| isaliye ina donoM meM goramakapa se abheda siddha hotA hai| yati bUtha aura vahIM meM gorasarUpa se ameva na hogA to nimane gorasa ke mA ka niyama liyA hai. vRSa athavA vahIM kisI eka kA bhojana karane para bhI usake vrata kA mana nahIM hogA, kintu ho jAtA hai prataH porasarUpa se donoM meM abheva Avazyaka hai| niSkA yaha hai ki Sastu dhyaparyAya ubhayAtmaka hotI hai| usameM iNyAMza sthira hotA hai aura paryAya utpatti-vinAzazAlI hote haiN| pratikSaNa kisI paryAya kA vinAza aura kisI paryAya kA javaya hotA hai| prasa: bastu pratikSaNa vinazyat paryAya ke rUpa meM naSTa hotI hai, utpadyamAna paryAya ke rUpa meM utpanna hotI hai aura dravya ke rUpa meM sthira rahatI hai| isa prakAra vastu utpAva-vinAza aura sthairya se kabhI pRthagbhUta nahIM hotii| maMsA ki siddhAnta rahaspavevI zrI lisenamUri ke sammatiprantha kAMDa 1 gAthA-12 meM kahA gayA hai ki "vaSya kabhI bhI paryAyoM se mukta nahIM hotA aura parmAya bhI kamI vravya se mukta nahIM hote| ata! 'utpAva-sthiti aura vinAza' yaha vravya mAnI vastu kA sunizcita lakSaNa hai|" manu dugdha-dajArakAnlena bheda eva iti tasyotpAda-vyayauM yuktI, dhrauvya tu gorasatyasAmAnyasyeva na tu gorasaceti reta 1 na, 'mRddha mera gArasaM dugdhabhAvena naSTam , dadhimAvena copanam' ityekasyaiva kadotpAda-vyayAdhAravalakSaNadhAvyabhAgitayA pratyabhijJAyamAnasya pagarnu / mazakyavAn / [pratyabhinnA se gorasa ke pya kI midi] yaghi yahAMkA ko mAya-ki dUdha aura vahIM meM ekAnta bheda ho hai. ataH unakA utpAda aura pinAza yuktilagatA hai kintu unakA zrIdhya bhuktisaMgata nahIM hai, kyoMki una donoM meM anugata koI gorasAtmaka atirikta mukhya nahIM hai, jisa mpa se unheM dhra mAnA jA sake / ava rahane vAlA to una komoM meM gorasatva nAmaka sAmAnya rahatA hai, jo una chonoM se patyantabhita hai aura zuSa hai|"-kintu pATIka nahIM hai kyoMki 'jo gorasa dUdha ke rUpa meM nATa hotA hai vahI gorasa vahIM ke rUpa meM utpanna hotA hai isa prakAra ekahI gorata meM eka hI kAla meM eka rUpa se utpatti dUsare rUpa se nAza aura __ myaM pApavina paviyuktAzca paryaMbA ta santi / utpAda-sthiti-bhaGgA kRnta ! dhyalakSaNametat / /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 hathA0 ka0 ThokA evaM hindI vivecana ] ubhayAnugatarUpa se prauSya kI pratyabhitA hotI hai / yataH vibhinnarUpoM se utpanna hone vAle paryAyoM meM pragata eka sAmAnya sthira dravya kA nirAkaraNa nahIM kiyA jA sakatA / naca vizeSebhyo'tyantavyatiriktaM dhuraM sAmAnyamasti sadavyavasthiteH / tathAhi" nityamekamanekasamavetaM sAmAnyam" iti talacaNamAcakSate pare / atra 'ekam' iti svarUpAbhidhAnaM na tu lakSaNam - ityeke / 'nityamekam' ityeke lakSaNam, lakSaNAntaraM vA samavAyitve bharanekasamavetalamiti yanye / 'anekatvamanekAdhArakatvam, tazcAbhAvasamavAyayorapi ityata uktas- 'ekam ' - asaddAyam, abhAva- samavAyayozca pratiyogisaMbandhinImahAyo' ityapare / tatra nityatvaM tavat zyAmanya raktAdyupAdhInAmiva dadhitva - dugdhatvAdInAM sAkSAdevotpAda - vinAzAnubhavAdasiddham | 'dugdha-danorebotpAdavinAzAnubhavo'sti na dadhitvadugdhatvayoriti cet ? tarhi zyAmarastayoreva tadanubhavaH, na tu zyAmatya- naktatvayoH iti tayoraSi nityatvaM kiM na syAt ? 1 'zyAmAdyutpAdAvanubhavo bhrAntaH, tatkAraNamAtrAt' iti tu na yuktam, daNDAdikaM vinApi khaNDanaTAdivat tadupAdAdisaMbhavAt / 'sahetukatvAcchAmarUpAderna nityatvam' ityatrApi vivAdakalaha evaM | 'bhAvakAryasya nAzaniyamAd na tatra nityatvamiti cet 1 anu tametadapi kAryatvasyatretthamasiddheH / kiJca, evaM lAvAd bhAvasya nAzaniyamAjjAtera piM nityatvaca tirastu / 'anityatve sati prativyakti bhinnaM sat sAmAnya sAmAnparUpatA jayAdi vi cet ? upAdhirapyanugatavyavahAraniyAmikAM vAM kiM na jahyAt 1 | 'upAdhAvapi paramparayA jAtirevAnugamikA, prameyasyAdarzapa paramparAsaMbandhena pramAtyAdirUpatvAditi cena ? na ghaTe ghaTasthA dekhi prameyArapi sAkSAdevAnubhavAt / [ atirikta nitya sAmAnyavAda kI parIkSA kA prArambha ] - yaha jo kahA gayA ki sAmAnya apane vibhitrAyoM se pramanta bhitra aura zubha hotA hai vaha satya nahIM hai kyoMki isa prakAra kA sAmAnya asiddha hai| jaise dekhiye vastu ko sthiti lakSa aura pramANa se hotI hai kintu sAmAnya kA jo lakSaNa batAyA gayA hai yaha parIkSA karane para niSa ho pAtA / udAharaNArtha niyame karA mavetaM sAmAnyam isa lakSaNa ko parIkSA kI jA sakatI hai| hi isa lakSaNa meM Aye hue 'eka' pada ke sambandha meM katipaya vidvAnoM kA kahanA hai vaha lakSaNa ghaTaka nahIM hai kintu sAmAnya vastutaH Abhayameva hone para bhI eka hotA hai ataH vastu ke isa svastha kA abhidhAyaka hai| anya vidvAnoM kA kahanA hai ki 'eka' pada isa bAta kI sUcanA detA hai ki niyamanekasamaye yaha sAmAnya kA eka lakSaNa huA isI prakAra usakA dUsarA lakSaNa bhare hai jaise 'asamatApitve sati samavetyam' isa lakSaNa meM asamavAyizve sati yaha aMza ghaTa / vimanya tathyoM meM aura ekasaMkhyA meM atisyAptivAraNa ke lie hai| 'aneka' pada vizeSa meM ativyAptivAraNa karane ke liye hai| na kahakara samaveta kA kathana atyantAbhAva meM ativyAptivAraNa karane ke liye hai|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravAsI0 0 70 6 kucha aise bho vijJAna hai jo 'eka' patra ko lakSaNaghaTaka mAnate huye usakA artha 'alahAyam' aisA karate haiN| 'asahAyam' kAma se abhynirpekss| unake mata se upalakSaNa meM anekasamavetazva kA artha hai anekatva arthAt kAdhArakatva, yaha prabhAva aura samavAya meM bhI hai, ataH nirapatvasahita usane mAtra ko lakSaNa mAnane para atyantAbhAva aura samadAya meM ativyApti hotI hai / ata: ekapana se anya nirapekSasya kA niveza karanA Avazyaka hai| yaha pahalA meM nahIM ho sakatI kyoMki anAva pratiyogitApekSa aura samavAya sambandhIsApekSa hone se abhyanirapekSa nahIM hotA hai| 30 [ nityatvaghaTita lakSaNa meM adhyAmidoSa ] sAmAnya kA nityatvapaTisa yaha lakSaNa adhyAptigrasta ho jAtA hai kyoMki jaise zyAmasva ( rAmarUpa ) - raskazva ( rakkama) ANi upAdhioM ke utpAda aura vinAza kA anubhava hone se una meM nizva prasiddha hai, usI prakAra badhizya aura patra Adi ke bhI sAkSAt uspAva binAdA kA anubhava hone se unameM bhI nityAva asiddha hai| yadi yaha kahA jAya ki 'dugdha aura dadhi ke hI utpAda vinAza kA anubhava hotA hai-dadhirava aura dugbatya ke utpAda vinAza kA anubhava nahIM hotA' to yaha kahanA ucita nahIM ho sakatA kyoMki aisA mAnane para zyAmazva aura raktatva ke viSaya meM bhI yaha kaha jA sakatA hai ki zyAma aura rakta ke hI utpatti-vinAza kA anubhava hotA hai-zyAmazya aura raktazva ke utpAda - vinAza kA anubhava nahIM hotA / prasaH vayAmatva aura raktatva meM bhIti ko prasakti hogI / [ zyAmAdi kA utpAdAtumA bhrAnta hone kI zaMkA ] yAma aura rakta ke sambandha meM yaha kahA jAya ki "zyAmAvi (yAnI zyAmarUpavAnA)i ke ko utpAda kA anubhava hotA hai vaha bhrama hai- kyoMki jisa samaya zyAmAdi meM utpAdAdi kA anunaya dikhAyA jAtA hai usa samaya zyAma Adi ke upAya kAraNoM kA abhAva hotA hai / jaise koI miTTI kA banA huA vartana pakAne para zyAma ho jAtA hai aura koI rakta ho jAtA hai aura usake phalisvarUpa dhyAma utpanna huA' 'rakta utpanna huA aisA anubhava hotA hai| kintu usa samaya zyAma athavA rakta kI utpatti nahIM mAnI jA sakatI kyoMki usa samaya ho zyAma aura rakta svarUpa meM pratota hotA hai vaha pahale se hI hai| pAka se kevala usake mUlavarNa kA parivartana hokara jala gaye varNa kA udaya hotA hai usa samaya usa vrajya kI utpatti nahIM hotii| kyoMki asama meM vastu prAgabhAva bhI vastu kA kAraNa hotA hai kintu usa labhaya vastu kA prAgabhAva nahIM rahatA usa vastu ke pahale ho utpanna ho jAne se usakA prAya pahale hI naSTa ho jAtA hai| tathA miTTI ke bane ghara prAdhi pAtra daNDa caha-kumAla Adi ke saMnidhAna meM utpanna hote haiN| pAka ke samaya unakA saMvidhAna nahIM hotA ataH zyAmada kI utpatti usa samaya nahIM mAnI jA sktii| ala eva zyAmAdhi ke utpAdAvi kA anubhava niHsandeha bhrama hai|" [ khaNDaghaTat zyAmAdivaTa kA utpAda prAmANika ] feng yaha kathana bhI ThIka nahIM hai kyoMki jale pUrNa ke kisI aMdA kA mata hone para ausifar ke binA bhI ghaTa kI utpatti hotI hai, usI prakAra daNDAvi ke abhAva meM bhI zyAmaghaTAvi kI utpatti ho sakatI hai, tathA jaise ghaTa ke daNDAdi sApekSa hote huye bhI jAti ke abhAva meM bhI
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA TokA evaM hindI vivecana khaNyaghaTa ko utpatti ho jAtI hai usI prakAra prAgabhAva ke mabhAva meM bhI pyAmadAdi kI utpatti ho sakatI hai / sayaSA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki jo ghara pAka se ghAma hotA hai usa ghaTa kA prayAmasvaviziSTaghaTapratiyogika prAgabhAva bhI rahatA hai / ___pavi yaha kahA jAya ki 'mAmatyAdi meM jo nityatva ko Apatti vI gaI vaha ucita nahIM hai kyoMki zyAmarUpAvi sahetuka hone se nisya nahIM ho pakatA kyoMki sahetukasva anityatva kA vyAya hai|'-to yaha bhI ThIka nahIM hai kautuka vA nima : nAsa bAta se kyoMki mahetuka mI vaMsa pAyamatAnusAra maSTa nahIM hotA, isI prakAra sahetuka hone para bhI zyAmaspAdi kI mizyatA-anazvaratA ho sakatI hai| yadi yaha kahA jAya ki-jo bhAva kArya hotA hai vaha paSTa hotA hai maha niyama hai| prasmata meM zyAmarUpAdhi bhASakAma hai mataH svata ke iSTAnta se usa meM nispatA-manazvaratA kA samarthana nahIM kiyA jA jakatA, so yaha kathana mI uttarAbhAta hai, kyoMki zyAmasvAmaya ghaTAdi) ke utpAvAdi me payAmasva (zyAmapa) ke utpAdAvi ko panyathAsiDa karane para unameM kArpasva hI asiddha ho jaaegaa| pati bhAvakAryasva meM naravaratA kI vyApti mAnakara zyAma hapAdhi meM nisyatA kA nirAkaraNa kiyA jAegA to lAghava me bhAvasvamAna meM nazvaratA ko yAnti mAnane se jAti ke bhI nisvaraSa kI hAnI ho sakatI hai| [sAmAnya ko anitya mAnane meM svarUpahAni kI Apatti kA pratikAra ] isake virodha meM yadi maha kahA jAya ki-"sAmAnya ko anitya nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki anidhya mAnane para vaha Azrayabheda se bhima hogA isaliye usakI zAmAnyarUpatA ko hAnI ho jAyagI, kyoMki mo Azrayameva hone para bhI bhinna hotA hai use ho sAmAgya kahA jAtA hai, apsa! bhAvasvamAtra meM mazvaratA kA niyama mAnakara sAmAzya meM anismatva kA prApAvana nahIM ho sktaa|" to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki upAdhi bhI anumatamyavahAra kI niyAmaka hotI hai| jaise vibhina zyAma ghara meM zyAmAkAra anugata vyavahAra kA niyamana 'zyAmatva' upAdhise hI hotA hai kintu yaha anitya mAnA jAtA hai| yadi pramitya kA prAdhayabheda se neva hogA to zyAmatva ke bho sAmAnyarUpatA ko hAni ho jaaygii| | upAdhiantargata jAti se anugata vyavahAra kA samarthana 'abhAgya ] yadi yaha kahA jAya "jI upAdhi anugata vyavahAra ko niyAmaka hone se sAmAnyAtmaka pratIta hotI hai vaha apane svarUpa se sAmAnyAtmaka nahIM hotI kintu usa meM bhI eka manugata sAmAnya hotA hai, asIse isa meM sAmAnyara palA AtI hai / zyAmatya / -- zyAmarUpa) Azrayabheva se milI hai kintu una samI meM rUpatvammApya yAmatva nAmaka eka dilyasAmAnya hai usI se prapAmadhAramA vibhinna upAdhinoM kA anupama hokara una upAdhiyoM se anugata vyavahAra kA upaya hotA hai| yadi isa ke virodha meM yaha kahA jApa ki. 'pramemaravAdi upAdhi pramAviSayavahAra hotI hai aura viSamatA prAzrayabheda se bhinna seto| sampUrNa pramAviSayatA meM ko eka pramagata jAtimInI ho sakatI kyoMki amAvAdiniSTa pramAviSayatA abhAvAvirUSa hotI hai aura amAva meM koI ni sAmAnya mAhIM mAnA jaataa| praptaH nitmasAmAnya ke dvArA upAdhinoM meM anupalabyavahAra ko niyAmakatA kA upapAvana nahIM kiyA jA sktaa| kyoMki prameyatva kisI nityasAmA se yukta na hone para bhI anugata pramemadhyavahAra kA niyA
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstramAsa sa0 [7] ilo0 3 32 eka hotA hai| to yaha vizeSa ThIka nahIM hai, kyoMki prameyatva jo vibhinna padArthoM meM anugata pratota hotA hai yaha pramAviSayasvarUpa na hokara svAzrayaviSayatva sambandha se prabhAvarUpa hai| vahI anugata prameyavahAra kA niyAmaka hai aura svarUpataH eka hai|" to yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, kyoMki ghaTa meM jaise ghaTazva kA sAkSAt sambandha se anubhava hotA hai usI prakAra vibhinna padArtho meM | prameyazva kA bhI anubhava sAmAnya se hI Anubhavika hai| ataH usa anubhava ko rasa se pramAtvaviSayaka nahIM mAnA jA sakatA / , ekamapi na tatra saMkhyArUpam, anabhyupagamAt / nApyAzrayabhedakRta bhedA'pratiyogityAdikam Azrayabhedena tadbhedAvazyakatvAt anyathA'yekatvAdAvapyAzrayabhedakRtabhede mAnAbhAvAdativyAptyanirAsAt / asahAyatvarUpamekatvamapi tatra pratiniyatavyakti vyaGgyatvAbhyupagamAd durvadham / anekasamayettatvamapi samacAyanirAsAd nirastametra | [ jAti meM ekatva kI saMkhyAdirUpa meM anupapati ] dugdhatvavadhitvAdi sAmAnya meM nityatva kA utpAdana na ho sakane se minyazvaghaTita sAmAsvalakSaNa kA samarthana duSkara hai| usIprakAra ekatva kA nimaMcana na ho sakane se bhI lakSaNa meM ekazva kA praveza karane para usakA samarthana duSkara ho sakatA hai- jaise sAmAnyalakSaNaghaTaka ekasva ko saMkhyArUpa nahIM mAna sakate kyoMki saMkhyA guNa hai aura guNa niyama se dravya meM hI rahatA hai ataH saMkhpArUpa ekasva dravyabhi sAmAnya meM nahIM raha sktaa| use Azrayamevamulakameva kA pratiyogiva rUpa bhI nahIM mAnA jA sakatA kyoMki Azrayabheva se budhazya-dadhityAdi kA meva Avazyaka hotA hai ataH unameM Azra reme kA apratiyogitvarUpa ekatva nahIM raha sktaa| yadi mAyabhava se dugghara vadhitvAdi kAme ta mAnA jAyagA to paramANutroM ke ekasvAdi meM mo bheva nahIM ho sakegA kyoMki Azrayameva ko choDakara anya koI unakI bhinnatA kA sAdhaka nahIM hai / ataH ekatva ke niveza se paramANu prAvi ke ekavi meM sAmAnya ke lakSaNa ko prativyApti kA nivAraNa nahIM ho sktaa| kyoMki zrAzrayameva se Azrita meM bheda na mAnane para paramANugata eka bhI nitya ra prAyamevamUlameva kA apratiyogIrUpa eka, tathA usa sthiti meM aneka mamaveta ho jAtA hai| ekasva ko sahAya svarUpa bhI nahIM mAnA jA sakatA kyoMki asahAyazva kA artha hai samyanirapekSasva / prataH vaha bhI sAmAnya meM sambhava nahIM hai kyoMki svAzraya meM hI niyama se gRhIta hone ke kAraNa yaha bhI svAzrayasApekSa hotA hai ! lakSaNaghaTaka 'anekasamavetatva aMDA bhI nirastaprAya: hai kyoMki usakA samarthana samayAya kare prAmANikatA para nirbhara hai aura usakA nirAkaraNa pahale hI kiyA jA cukA hai| vizva, sAmAnyasyaikavyaktAvekadezena vRttirbhaveda sarvAtmanA kA sarvAtmanA vRttAkasminneva piNDe sarvAtmanA parisamAptandhAd yAvantaH piNDAstAvanti sAmAnyAni syuH na vA sAmAnyam, ekapiNDavRttitvAt rUpAdivat / ekadezatApi na sAmAnyaM syAt, sAmAnyasya niraMzatvenaikadezAsaMbhavAt saMbhave'pi tasya tato bhedAbheda vikalpAnupapaneH na ca sAmAnyasyAnuvRtaikarUpanyAt kAmyakadezazabdayostatrA'pravRttiH, niravayavaikarUpe'pi vyAptyavyAmizabdayorbhayatevAbhyupagamAt tatra yatsmaikadezaya coktadoSANAM samAnatvAt / , 1 2 "
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA TokA evaM hindI vivecana ] [ekadeza yA pUrNa rUpa se Aya meM vRttitA kA asambhava ] sAmAnya ko svIkAra karane meM eka aura bASA yaha hai ki-eka hI sAmAnya ke apane aneka AmayoM meM parsana ko satpatti / sa sAmAnya ke vasaMta sambandha meM do sambhAvanAeM upasthita hotI hai / eka yaha ki sAmAnya apane Azraya bhUpta eka vyakti meM ekabeza se rahe athavA sAmanA rahe 1 kintu ye donoM ho sambhAvanA boSagrasta hai kyoMki yadi sAmAnya eka vyakti meM sarvAtmanA rahegA to eka ho vyakti meM yaha sarvAtmanA parisamApta ho jAne se anya vyakti niHsAmAnya ho jAyagA, mataH syaktimeva se sAmAnya meM meva mAnanA hogA, syoMki jo sAmAmma eka eka vyakti meM hI sasmimA samAhita pAnI vyApta ho jAyagA usakA prabhya vyakti meM rahanA sambhava nahIM ho sakatA, saba ki vaha sarvAtmanA eka eka makti meM parisamApta hogA to usakI sAmAnyarUpatA bhI samApta ho jAyagI kyoMki jo eka vyakti meM sarvAtmanA rahatA hai vaha sAmAnyarUpa nahIM hotA jase tattad ghaTa kA ruupaadigunn| eka veza se bhI usakA vartana nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki ekavemA meM varsana mAnane para use soza mAnatA hogA aura soza mAnane para yaha sAmAnyasvarUpa nahIM ho sakatA boMki sAmAnya niraMza hotA hai| ataH jo sAmAnya rUpa hogA usakA ekaveSA se vatana mahoM ho sakatA / yadi sAmAnya meM bhI pazciieka veza kI kalpanA kI jAya to usase sAmAnya kA meva prathavA amehanahIM upapanna ho sakatA maise-gotva sAmAnya jisa eka veza se eka goSyakti meM rahatA hai yadi use usake eka deza se bhinna mAnA bhAmagA to usake eka veza ke rahane para bhI usakA apanA vartamAna ho sakegA / paSi usase abhinna hogA to eka vA ke sAtha ho vaha eka pakti meM parisamApta ho jaaygaa| ataH sarvAtmanA varsana pakSa meM rahe gaye voSa kI isa pakSa meM bhI Apatti hogii| ataH eka deza se sAmAnya kA meva azyA prameva donoM hI sambhava na hone se usakA astitva hI samApta ho jAyagA, kyoMki koI bhI vastu kisI eka mina aSabA abhiSalapa meM ho astitva dhAraNa karatI hai| ataH sAmAnya yadi apane eka veza se na bhinna hogA aura na abhinna hogA to phira usakA astisya hI nahIM ho skegaa| [sAmAnpa meM kRtsna-ekadeza vikalpoM kA asaMbhava nahIM hai ] ghadhi yaha kahA jAya ki 'kArastyaM yAnI saryAtmanA pUrNarUpa se aura eka veza, ye donoM zAmboM kA prayoga sAdhayama sastu meM hI hotA hai kintu sAmAnya dezataH aura kAlataH viprakRSTa vibhinna vyaktioM meM eka anugasa dharmarUpa hotA hai ata: miravayaba hone ke kAraNa usake sambandha meM kRssna aura ekoNa gAvada kA prayoga sambhaba na hone ke kAraNa 'sAmAnya eka deza meM rahatA hai athavA sarvAzmanA rahatA hai isa prakAra kA prazna ho nahIM khar3A ho sktaa| -to yaha ThIka nahIM hai kyoMki nizvameva ekacitrarUpa meM pArita aura adhyAti kA, jokara eka nAma ke samAna haiM, usakA prayoga sAmAmyavAdI svayaM ko svIkAratAse-pighalapa ke samaya meM unakA ma kavAra sara apane Azraya meM adhyApta ho kara nahIM rahatA arthAta eka veza se nahIM rahatA kinta vyApta hokara arthAta sarvAtmanA rahatA hai kyoMki yadi citrarUpa apane Azrama ke eka deza meM rahegA to ekalpa vAle bhAga meM bhI citravyavahAra kI prApti hogii| ataH vA dhyAsa hokara aryAta sarvAramamA apane pure Azraya meM rahatA hai| isa prakAra jaba sAmAnya paura citrarUpa donoM niraMza hote hai to sAmAnya ke karasnarUpa se pacavA eka veza se vRtti mAnane ke pakSa meM jo boe hote haiM yaha cidharUpa pakSa meM bhI samAna hai| isaliye pavicitrarUpa kA ekona avasaMna aura kArasanna vartana kA vyavahAra ho sakatA hai to aise vyavahAra
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ [zAstramA salo .. - - kA prasaGga sAmAnya pakSa meM bhI sarvathA sambhava hai aura jise ukta roSoM ke kAraNa nahIM mAnA jA sktaa| pataMna 'kimanena prasaGga ApApyane paramya, Ahosvina svatantrasAdhanam ? iti / na tAvat prasasAdhanam , parAbhyupagamenaiva tamya vRtta / na ca parasya kAtsnyana, ekadezena vA niraMzasya vRttiH siddhA, kintu itimAtra samazayasvarUpa siddham , naca vidyata eva, samavAyasya pramANataH siddhaH / tad na pramaMgasAdhanamenata / svatantra tu sAdhanaM na bhavati, sAmAnyalakSaNasya dharmiNo'siddhahatIrAdhayAsiddhiprasaGgAt / dharmisiddhau yA tatpratipAdakapramANavAdhitatvAta nadabhAbasAdharupramANarUpA'pravRtireva' isi nirastam, loka-zAstra siddhakAsanyai dezavRttivizeSaniSedhena vRttisAmAnyAbhAvasya paraM pratyApAdanAta , samavAyavRttAyapi saMyoga-rUpAdau rUpyasya siddhatvAt / [prasaMga yA svataMtrasAdhana ke vikAra-pAya kA nirAkaraNA ] isa saMdarbha meM sAmAgyavAnoM kA yaha kahanA hai ki "kArasyema aura ekavezena parsana mAnane para jo boSosAvana kiyA gayA hai vaha nahIM ghaTa sakatA / ayoki eka deza se katti mAnane para sazasA kA aura sarimamAvRtti mAnane para eka vyakti meM hI parisamApnatA kA jo uddhApana kiyA gayA hai vaha kyA prasaGgApAvana hai ? athavA svatantrasAmana hai| ye sonoM kiso bhI rUpa meM yuktisaMgata nahI ho sakate kyoMki sAmAnya kA bartana sAmAnyabAdI ko abhimata rIti se hI hotA hai 1 sAmAgya niraMza home se sAmAnyavAdIko jasakA kAraspena athavA ekadezena vartana abhimata mahIM hai kintu sarvAtmanA aura ephadeza na vikalpa se guma kevala gurusi abhimasa hai / sAmAnya kI patti samavAyasvarUpa haiN| prataH samavAya ke pramANataH siddha hone se sarvAtmanA athavA ekadezena vartama prasaGgamApanarUpa nahIM ho sakatA, kyoMki prasaMga kA artha hai prApatti aura Apatti ke prati kAraNa hotA hai 'ApApaka meM ApAdhaNyApti kA nizcaya, tathA dharmI meM bhApAraka kA mizvaya' / prakRti meM sAmAnya meM samApa hai apAya jhopa ekadezena vartana hai prApAdaka, athavA parisamAplazya hai ApAca paura kAraspana vatana hai ApAvaka, kimma sAmAnyayAvI ko yA dvividha vartana sAmAnya meM mA ya nahIM hai| ataH pamareM meM ApAvaka kA nizcaya na hone se use prasaGgasAdhana nahIM kahA jA sktaa| sAmA meM usaroti se vikalpitavAna, sAMvatva prathavA parisamAptasva kA svatantra sAdhana praryAda anumApaka liMga bhI nahI ho sakatA kyoMki sAmAnya ko pakSa karake eka se batana athavA sarvAtmanA vartana se sAMzastra athavA eka vyaktimAtraparisamAptatva kA sAdhana karane para yAsiddhi hogii| kyoMki sAmAnmAcya dharmI asiddha hai / tathA. yadi sAmAnya siddha hogA to sAmA-masApaka prasAraNa se bApa mAne ke kAraNa sAmAnyAparAbasAyaka pramANa kI pravRtti hI nahIM ho sktii|" kintu yaha kayama Thoka mahohaiyAmA loka aura zAstra meM do hI prakArako vRtti prasiddha kArana para ekadezena / asaHonoMdasivizeSoM ke abhAva se sAmAnya meM va mAgyAmAtra hI apAtamoya hai| ataeva uktarUpa se vikalpita vatana prasaGgasAdhana ke rUpa meM viniyukta (puraskRta) ho sakatA hai| usake atirikta yaha mI jJAtavya hai ki samavAya ko pati meM, saMyoga aura rUpAvi meM dvirupatA siza hai, jaise-saMyoga kA samayAma saMyoga ke grAma meM ekoza se rahatA hai aura
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAkaTIkA evaM himmo vivevA ] rUpAvi kA samavAya rUpavAn meM sAmaraspena rahatA hai / isI prakAra sAmAnya ko pati meM bhI ukta vikapasA hI mAnya ho sakatI hai| usake abhAva meM usa meM ttisvasAmAnyAbhAva kI prApatti ghuSparihArya hai| atha vyApyavRtya-'vyApyanyo sitve'navacchinnatyamavacchinnatvaM ceti phAtsnyaikadezavimoSo nAparaH / tatra ca sAmAnyasyApi yAyavattitvAdevApyanavachinnatitvarUpa kAsanyana titvamupagamyana eva / ma vaM yAvadvayaktibhedApattiH, jJAne'nekaviSayanvavajjAtAbanekRttitvasyA pyatrirodhAdini vet / na, 'ekatvamekAtrava paryAptam , na dvayoH' iti ghiyakatva-dvitvayorekatrIbhayozca pativad ghaTatvamA parAmama' iti dhiyA ghaTastrasyApi pratyeka paryAptisvIkAra ekatva. dvivAnchinsapayAptikorekatya-dvindhayoriya tattavyaktitvAvanicha aparyAnikatvena tabhedasyApyAvazyakatvAta / vica, utpadyamAnena piNDena saha saMbadhyamAnaM sAmAnyaM phipanyata Agatya saMbadhyate, uta tatpiNDena mahotpAdAda , Airesvit piNDotpatteH prAgeva taddezAyasthAnAva ? | nAdyaH, amUrtasya pUrvAdhAravRttisvabhAvA'parityAganAnyatrA''gamanA'saMbhavAt / na dvitIyaH, anutpaNasvabhAvatvAbhyupagamAn / dIpaH, sAno gharamA zizA samApi ityanagatIvyapadezaprasaGgAt / taduktam-- [pra. vA. 3-152154] nA''yAti na ca tapAsArita pazAca cAzavat / jahAni pUrva nAdhAramaho ! vyasanasaMtatiH / / 1 // " tathA-... 'aprAsauM yatane bhAramnena saMbadhyate na ca / tAzaM na ca vyApnoti kimayatad mahAsunam // 1 // " iti / [pratyeka ghaTa meM gharatya kI paryApti ke banna se bhedApani ] yadi yaha kahA jAma ki-'kAsna varsana kA artha hai yApyasti padArtha ko avabhinna sitA aura eka deza se bartana kA artha hai adhyApyavatti kI anamichammattitA / isase atirikta kAraya ekadeza kA koI artha nahIM hai / ataH sAmAnya ke vyApyasi hone se usameM anajipattisvarUpa kArayanasitva mAnA jA sakatA hai| aisA mAnane para yaha bhI bAMkA nahIM ho sakato ki sAmAnya kA isa prakAra battaMna mAnane para Athayabheda se sAmAnya meM meva ko prApatti hogii| kyoMki jaise ekaptAna meM aneka viSapakAra bharati viSayatAsambagya se anekattisva hotA hai usI prakAra kAsi meM bhI anekavattisva mAnane meM koI virodha nahIM ho sakatA"-to yaha kathana bhI ThIka nahIM hai kyoMki ekaravaM ekatreya paritaM mayoH = ekasya eka vyakti meM hI parmApta hotA hai vo meM nahIM hai| isI prakAra 'dvitvaM tayoreva paryApta na rakhekatra vizva do meM hI paryApta hotA hai ekamAtra meM mahoM' isa pratIti se jaise eka meM ekatva kI aura yo meM visva ko paryApta siddha hotI hai, usI prakAra 'ghaTatvaM pratra paryApta ghaTasva isa ghaTaSyakti meM paryApta hai isa buddhi se ghaTatva kI bhI pratyeka ghaTa meM paryApti mAnanI hogii| prataH baMse paryApti ke ekarava-dvisvarUpa
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ mA.kA TIkA evaM himpI vivecana ] 'anutpanne'pi ghaTe ghaTpadavAcyatvavad ghaTatyasamavAyasatyAta tadutpattI tadabhivyaktene dopaH' ityapya nAlocinAbhidhAnam , dravyArthatayA satyAbhyupagamaM binA anutpamo ghaTaH' ityabhivAnanyaira zAsanAmAra tAra papitA sadAdhAratAniyamastata eva tdnythaasiddh| [ utpatti ke pUrva dravyAtmanA ghaTa sattA strIkAra kA prasaMga ] prati yaha kahA jAya ki jase.."ghaTo bhaviSyati'ghaTa utpanna hogA' isa vyavahAra ke anurodha se anutpanna ghara meM bhI gharapadavAsyatva hotA hai usIprakAra manutpanna ghaTa meM bhI ghaTasvasamavAya rahatA hai kyoMki usameM ghaTatvasamapAya ke rahe binA yaha ghaTapavavAcya ho nahIM ho sakatA / isaprakAra ghaTatyAtabhavAya ghaTotpatti ke pahale se hI rahatA hai| ghaTotpatti hone para uttako kevala abhivyakti hotI hai| prata: sAmAnya kI mAnyasA ke sambandha meM uparyukta doSa nahIM ho sakatA |"-kintu yaha kathana bhI vicArapUrNa nahIM hai| kyoMki dravyAbhikatAya se ghaTa ko sasA mAne vinA 'anutpanna dhara' isaprakAra kA gAvaprayoga hI azakya hai| kyoMki isa zava dvArA 'ghaTa meM utpati kA prabhAva' modhita hotA hai aura bhabhAya nA niradhikaraNaka bodha pranubhayaSiddha hai| dUsarI bAta yaha hai ki gozvAni sAmAnya ko AdhArasA sImita vyaktiyoM meM hI hotI hai sarvatra mahIM hotI ata: goravAdi sAmAnya ko AdhAratA ke niyama kA koI nimitta mAnanA hogA / paura vaha nimisa aisA hI ho sakatA hai jo samasta goAviSyaktiyoM meM he aura unase mina meM na rhe| aisA koI nimitta AvAyaka hai to usose sAmAgya ampAsila ho jAtA hai kyoMki sAmAnya kI anugasapratIti anugatavyavahArAvi samasta kArya upsIse sampanna ho sakate haiN| ____kizca, piNDebhyo vyatiriktaM yadyanusyUtaM sAmAnyamabhyupagamyena tadaikapiNDopalamme tamyAbhivyaktatvAn piNDAntarAle'pyupalabdhiH syAt / na ca tadupalambhahetozvabhuHsaMyuktasaMyogasyAbhAvAt tadanupalambha iti sAMpatam , antarAle cakSuHsaMyoge tadApAdanAt / na ca tatra tadabhAvAn tadanupalambhaH, janasaMpanyasakhe madabhAvAyogAta , tatra nadabhAvajJAne tatra viziSTayuddhayanutpAde'pi tadabhyasamahAlambanamaya dunivaarvaay| etena 'antarAlazandena phi piNDAntaramavAdirUpamabhidhIyate, Ahoscin mUrtavyAbhAvaH, unAkAzAdipradezaH iti vikalpAH / yadhazvAdipiNDAntarAbhidhAnam , tadA natra gorakhasAmAnyasya dhRtara brahaNamupapannameva / na hi pad patra nAsti satra gRhyata iti paramayAbhyupagamaH / evaM mRtadanyAbhASA-55kAzAdidezayopi tadagrahaNamabhAyAdeca' iti nirastam / na ca cakSaHmayogAvacchedakAvacchedena tasyA'samavetasmAt tadgrahaNam , avyApyattidradhyasamavetana eva tathAItutvakalpanAt / merapi 'samavAyo'pi naikA, jalAdegandhAdimattAnasamAt' ityAdinA samavAyanAnAtvaM svIkriyate, terAmApa ghaTatya-sasvAdisamavAyanAnAsvAbhAvAdayaM dopastadavastha eva / / [do piNDa ke madhya sAmAnya ke upalambha kI Apatti ] isa saMdarbha meM yaha bhI jJAtavya hai ki ghaTasvasamavAya yadi eka eka ghaTayakti se pRthak haye binA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 [ zAstravAsAta. lo. asambaddha huye binA hI samasta ghaTavyaktioM meM anusyUta yAnI vidyamAna hogA to eka ghaTa vyakti kA japalambha hone para ghaTatvasamavAya ke abhivyakta ho jAne para vibhinna ghaTavyaktioM ke antarAla veza meM mI ghaTasva ke pratyakSa ko bhApati hogii| yadi yaha kahA jAya ki 'antarAladeza meM vakSaHsayoga ma hone ke kAraNa usameM ghaTatva kI upalabdhi nahIM ho sakato kyoMki tattavyakti meM ghaTatyopasamma ke pratitasavyakti ke sAtha kA saMyoga kAramA hotA hai|' no ra tIka nahIM hai kyoMki ansarAladeza meM pakSAsaMyoga hone para ukta Apatti duniSAra hai| isa samAyAna meM yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki'tattavRSyAta meM tasAdharma ke upasabha ke pratitatavyakti meM tamakA astitva kAraNa hotA hai| ata: antarAladeza meM ghaTazvakA abhAva hone se vaha ghaTasya kA pratyakSa nahIM ho sakatA kyoMki jaba ekahI ghadaravasamavAya vibhinnaghamaNyaktioM meM kisI bhI vyakti kA parityAga na karate huye anusyUta hotA hai to vibhinna ghaToM ke antarAla meM ghaTazvasamavAya kI sattA hone ke kAraNa yahA~ gharavAbhAva nahIM mAnA jA sktaa| yadi yaha kahA jAya ki- "abhAva nitya aura pradhikaraNameda hone para bhI amina hotA hai ataH vibhinna ghaTaSyaktioM ke prasArAlaveza meM bhI ghaTavAbhAva hai| ata ema usa deSA meM ghaTasvAbhAva kA pratyakSa ho jAne se usa deza meM ghaTatyapratyakSa kI uparyApta nahIM ho sakatI'- to yaha kathama bhI ThIka nahIM hai kyoMki antarAladeza meM ghaTatvAmArajJAnarUpa pratiyAdhaka ke utpanna ho jAne ke bAda usa deza meM ghaTatvaviziSTa kI mukhi male na ho mitu paTatvAbhAva aura ghanatva donoM ke samUhAlambana pratyakSa kA prastuta pakSa meM parihAra nahIM ho sktaa| yadi yaha kahA jAma ki "antarAlazabda se savAdirUpa gobhiapi ko apanA mUrtadravyAbhASa ko kivA AkAzAva ke pradeza ko grahaNa kara unameM gosvapratyakSa kA ApAvana nahIM ho sakatA |pyoNki apavAdi viNDo meM gosva nahIM rahatA aura jo jahAM nahIM rahanA yahAM usakA pratyakSa sAmAgyavAyI ko mAnya nahIM hai, prataH azyAdi meM motvasAmAnya ko vRti kA pratyakSa na honA hI yuktisaGgata hai| isIprakAra mRtAdhyAbhAva aura prAkANAvi pradeza meM bhI gosva kA abhAva hone se vahAM bhI gotsapratyakSa na honA hI nyAyasaMgata hai|-"yh kathana bhI hamAre usa kapana se nirasta ho jAtA hai kyoMki samasta govyaktioM meM eka gorana sAmAnya ko anusyUta mAnane para vibhinna yogyaktiyoM ke antarAla meM gocalamavAyahama gotvasambandha aparihArya hone se yahA~ gosvAbhAya batAnA prasaMgata hai| yadi ukta prApti ke parihAra meM yaha kahA jAya ki-'jisa vyakti meM vakSaHsaMyoga yaddezASacchevena hotA hai tazAvacchevena usa vyakti meM tamAma kA samavAya hI usa vyakti meM tAjama ke pratyakSa kA kAraNa hai / gopatti meM vakSaHsaMghAga jisa jisa deza se hotA hai usa usa deza se govyakti meM gorakha kA lamaghAya hI gorava pratyakSa kA kAraNa hotA haiN| kyoMki gosva samagra go meM samaveta hotA hai prapta eSa go meM goraSa kA pratyakSa honA racita hai, phinsu antarAladeza meM yazASanalevena cA:saMyoga hotA hai thmaa|ysbheben antarAlaveza ke sAtha gosva kA samavAyasambantha hone meM koI pramANana hone se pransa rAladeza meM gotva ke pratyakSa ko prApatti nahIM ho sakatI' to yaha ThIka nahIM hai kyoMki yaha kAryakAraNabhAvaNya meM adhyApyattisamayeta padArtha ke pratyakSa ke prati hI mAnA jAtA hai| gosvA visAmAnya adhyAyati nahIM hai, ataH usake pratyakSa ke prati aise kAraNa kI kalpanA nahIM ho smaaptii| jo loga jalAdi meM gandhAdimI satAvAraNA samavAya ko eka mAnakara aneka mAnate hai unake pAsa meM bhI ukta prApti kA parihAra nahIM ho sakatA, kyoMki unake mana meM bhI gandhAdi
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA0 ka0 TokA evaM hindI vivecana aruvati kA hI samavAya aneka hotA hai| kAraNa, utpanna hone vAle bhAvapadArtho ke samavAya ko eka mAnane para jalAdi meM bhI gandha kA sambandha sambhava hone se usameM t ra kI utpatti kA prasa hogA | ganyA ke samavAya ko aneka mAnane para yaha prasaMga nahIM ho sakatA, kyoMki gandhAdi ke samavAya ke aneka pakSa meM yaha uttara diyA jA sakatA hai ki mahAvi meM gandha kA prAgabhAva na hone se gandha kA samavAya sambhava nahIM hai evaM jahA~ jisa kArya kA sambandha sambhava hotA hai vahA~ ho usako utpatti mAmI jAtI hai| kiMtu ghaTatva, satya Adi ke samavAya ko ghaTAdi me se bhinna sAmane meM koI yukti nahIM hai, ki anAvazyaka gaurava hai| ataH vibhina ghaTAdi vyaktiyoM ke ala meM ghaTatvAdisamavAya ke sambhava hone se isa mata meM bhI antarAla meM ghaTatvAdi ke pratyakSa kI Apati sunavAra hai| 62 api akSaNika vyApakasvabhAvatve sAmAnyaM kiM yenaiva svabhAvenaikasmin piNDe vartate tenaiva piNDAntare ? Ahosthin svabhAvAntareNa 1 / yadi tenaiva tataH sarvapiNDAnAmekatvaprasaktiH, ekadezakAla-svabhAvaniyata piNDadRzya bhisAmAnyasvabhAva ko ThIkRtavAn teSAm pratiniyatadezakAla- tvabhASaikapiNDava / atha svabhAvAntareNa nadAnekasvabhAvayogAt sAmAnyasyAnekatvaprasaktiriti na kiJcideva | P [ mizra piMDI meM eka-aneka svabhAva se jAti kI vRti asaMbhava ] atirikta sAmAnya ko siddhi meM eka aura bhI bAdhaka hai jaise, sAmAnyadAvI sAmAnya ko mi aura ayaktisamaveta eka svabhAva mAnate haiM / zrataH isake bartana sambandha meM vo vikalpa khar3e hote haiM / eka yaha ki sAmAnya jisa svabhAva se eka piNDa meM rahatA hai usI svabhAva se sazya piNDa meM bhI rahatA hai? aura dUsarA maha ki anya svabhAva se anya piNDa meM rahatA hai ? isa meM prathama vikalpa svIkArya nahIM ho sakatA kyoMki sAmAnya jisa svabhAva se eka piNDa meM rahatA hai usI svabhAva se anya piNDa meM rahegA to sabhI piNr3o meM aizya ko mApatti hogii| kyoMki usa svabhAva meM sAmAnya ko AzrayatA meM eka fuuser from adhikaraNa meM usa piNDayakti kA jo mitradeza kAla maura saniyata piNprameva ko vyApta dRSTa hai| arthAt isa prakAra kA vyAptigraha hai ki svaniyAmakasvabhAya se niSaya jo svAzrayamiSTavRtitA, tAdRNavRtitAnirUpatya sambandha se jo elama kAlastha mAyamivasa piNDanirUpita tAvAna hotA hai vaha esa dezakAlasvabhAvaniyata piNDa se amina hotA hai, jo esapiNDasva se esapiNDanipatitA, usakA niyAmakasyasAtha gotva kA svabhAva usa svabhAva se niyamya jo svAti arthAt bulitA ke mAyabhUta gotra meM rahanevAlI vRtitA pala uktapiNDa meM hai aura ukta vizva kA zraneva bhI ukta piNDa meM hai| aba yadi pozva meM abhyagodaNDa pitA mo yadi gozvaniSTha etatpiNDanirUpitA ke niyAmaka svabhAva se ho niyamya hogI to anya govinDa bhI uktasambandha se etapiNDanirUpitavRttitAvAn hogA / jaise, sva kA artha hogA esapiNDanirUpita gotvaniSTattitA, usakA niyAmaka svabhAva hogA govasvabhAva, usase niyamya svA ayaniSThavRttitA hogI anyapi nirUpita silA usa vRlitA kA pikasya prabhya piNDa meM rahegA / ataH anya piNDa meM esaspiDa ke aneva kI prArati ho sakatI hai|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAstrAtIla lo03 dUsarA vikalpa no svIkArya nahIM ho sakatA kyoMki eka gopiNDa meM gotva misa svabhAva se rahegA yadi jasa svabhAva se bhinna anya svabhAva se dUsare piNDa meM rahegA to gotva meM aneka svabhAva kA sambandha hone se anekatva ko Apatti hogI / kahane kA mAmaya yaha hai ki yadi una donoM svamAvoM kA Azraya eka hogA to dharma aura dharmI meM prameva hone se jana svabhAva meM bheva na ho sakegA / ataH eka svabhAva se sAmAnya meM ekApiNyAMtatA kA aura anyasthamA se piNDAtaravattitA kA niyamama nahIM ho sakegA / prataH svabhAvoM meM bheva kI upapati ke lie sAmAnya meM bheda mAmanA pAvazyaka hogaa| etena "pilama gobuddhiregiivaanvaanaa| bhAmAzarUpAbhyAkagaNDidhuddhivat // 44 / / na zAyaleyAd gobudbhistano'nyAlambanApi vaa| tadabhAve'pi gadAbAd ghaTe pArthivRddhiyan // 4 // pratyekasamavetAviSayA bApi gomaniH / pratyeka kRtsnarUpatvAta pratyekanyaktiyudbhivat / / 46 / / pratyekasa mevanApi jAtiraphaikabuddhitaH / na banaviya zamyA trAkSaNAdi nivartanam // 47 / / nekarUpA mattirgotve mithyA bakne ca zakyate | nApi kAraNadoSo'sti mAdhakaH prApayo'pi vA // 4 // ityAdi [ zlo0 vA. vanavAI ] kumArilosamapAstam, uktarItyA sphuTadoSatvAt / [kumArIlabhaTTakRta sAmAnyanirUpaNa kA nirasana ] dhyArayAkAra ne isa saMvoM meM sAmAnya sAdhana ke prasakI kumArIlabhadra kI pocakArikAoM kA ullekha kara unake kathana meM bhI uktarIti se ghoSayuktatA ko sphuTa kara use nirasta kara diyA hai| [1] bhaTTa ko una kArikAoM meM prathama kArikA se vibhinna gopaNDioM meM hone vAlI gobuddhi meM ekagosva-nimittakatva kA sAdhana kiyA gayA hai| bhaTTAmimata anumAna prayoga isa prakAra hai-vibhinna gopiNDoM meM honevAlI goddhi (ephagotya nimittaka hai arthAta svaprakArakasma, svamina gorakSaprakArakAtrasambayApracchinapratiyogitAka svAbhAvavasva' isa ubhayasambandha se gosvavata hai| (hetu-) kyoMki govaTi hai athavA (2) ekarUpa hai arthAta ekAnuSika zabdha se abhilAspa hai| jaise eka gopiNDa vyakti meM govuddhi / Azaya yaha hai ki jina ke mata meM gosva nikhila mopiNDoM meM rahanevAlA eka sAmAzyarUpa nahIM hai kintu svAzrayasvarUpa hai praSayA ekavyaktimAtravRtti dharma hai unake mata meM bhI eka gopiNDaviSayakavadhi meM ukta umamasambandha se gotva hai| kyoMki unake mata meM bhI usa ati meM eka hI gotva prakAra hai / prataH mosva kA svaprakArakara sambandha aura svabhinnagosvaprakArakaraSasambandhavinnatiyogitAkasvAbhAvavasva sammandha vidyamAna hai| aba yadi ina donoM sambandhI se vibhinna gopiNDoM meM honevAlI gobadi meM gozva kA sAdhana kiyA jAya to sakana go meM eka hI gosva sisa hogaa| kyoMki saphala go meM eka hI gotva mAname para mvabhitragotvaprakArakarava ghaTasvAti kA hI sambandha hotA hai.goraSa kA to vyadhikaraNa sambandha ho pAtA hai| prata usa sambandha se gosva kA abhAva gorakhaprakAra. .kamuddhi meM raha sakatA hai| aura gotya ko aneka mAnane para usa budhi meM ukta umayasambandha se goSa kI siddniitii| 1. zokavAtikamudritapustake 'tasmAt piNTe gu go' iti paarH| 2. loka. 'kteSvapi vA' 13 zloka. 'nAtra kaa'|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ spATIkA evaM tina [2] vUsarI phArikA se bhaTTa ne aneka goSiNoM meM hone vAlI eka govRddhi kI sadazagoviSayatva se upapatti kA nirAkaraNa kiyA hai| Azama yaha hai-ki aneka gopicchoM meM hone vAlI govRddhi kA ghi usa bujhi ko ekavarNa ke gopiyoM ko nimita mAma kara yadi upapati kI jAma, to yaha mI sambhava nahIM hai kyoMki aneka popika meM gobaddha kisI eka hI varga ke praneka gopiNDa meM nahIM hotI kintu vibhinnavarNa ke gopiyoM meM bhI hotI hai| isIliye jaise vAmaleya -citra gorUpa nimitta se aneka gopiNDoM meM eka gopaddhi kI upapatti nahIM kI jA sakatI isI prakAra citra se anya zuklAviyoM ke goko nimisamAnakara bhI usa vikI upapasa nahIM kI jA sakatI kyoMki yaha dhuddhi citra gopiNDa meM bhI hotI hai| isa nirAkaraNakA AdhAra..'jo diyA aneka vyaktioM meM hotI hai bahadi tAzayaktinimitakA hotI hai isa niyama kA payabhicAra hai, jo-vibhinnavoM ke ghaToM meM hone vAlI pAthika vRddhi meM iSTa hai kyoMki vaha buddhi bhI samAnavarNava mimisa nahIM hotii| [3] tIsarI kArikA meM govuddhi meM pratyeka meM samajhAyasambandha se parisamAptArthaviSakApa kA sAdhana karake yaha batAyA gayA hai ki yibhitra gopiNDoM meM jo gopaddhi hotI hai usameM vizeSaNavidhayA bhAsita hone vAlA gokha pratyeka goSyakti meM samavAyasambandha le parisamApta hotA hai / anumAna prayoga isa prakAra hai-vibhinna gopiNDoM meM hone vAlI gobudhi pratyeka gopiNDa samavApasambApa se parisamApta artha ko viSaya karatI hai kyoMki pratyeka piNdha meM pUrNAkAratayA anubhUsa hotI hai| prati eka govyakti ko dekhane para bhI 'gAM pUrNAmanubhavAmi gAya ko pUrNa rUpa meM dekhatA hU~ isa prakAra kA pranubhava hotA hai| aura yaha niyama hai-jo buddhi pratyeka meM pUrNakAra hotI hai vaha pratyeka meM samavetArya ko viSaSa karatI hai| jaise eka eka rupakti kI buddhi, arthAt 'yaha eka hai isa prakAra kI buni| [4] cautho kArikA meM pratyeka gopiz2a meM samayAghasambandha se parisamApta bhI goraka meM ekasvabuddhi se ekasva kA sAdhana kiyA gayA hai| anumAna prayoga isa prakAra hai-prati gopisa meM samayeta gozva eka haipayoMki prati gopiNDa meM ekatvena jAta hotA hai| jaise naJyukta arthAt 'vAdi bAhmaNaH' isa vAkya meM abrAhmaNa paba se eka eka gunAvi meM parisamApta pratIta honevAlA bAgameva vibhinAzrayoM meM ekasyema zAyamAna hone se eka hotA hai| [5] pAMcavI kArikA meM gosva meM ekatvamaddhi ke miSyAya kA yaha kahakara nirAkaraNa kiyA gayA hai ki mithyAstra kI siddhi kAraNoSa athavA mApaka pratyaya le hotI hai kinna gotva meM jo ekarava mukhi hotI hai usameM koI kAraNadoSa nahIM hai aura na usakA koI bAdhaka pratyama hai| ina kArikAmoM se kumArIla ne sAmAnya ko siddha karane kA bhI prayAsa kiyA hai vaha pUrvokta doSoM se nirasta ho jAtA hai| ithaM ca kAryakAraNanAyavacchedakatayA jAtisiddhirapyapAstA, kArya-kAraNayoH kathaMcidazyemApi kAryakAraNabhAvanirvAhAt / kiMca, evaM gaganAdau saplAyaryA mAnamanvepaNIyaM syAdAyuSmatA; TyajanyatAvacchedakatayA sidasya sattvasya natrAbhAvAt / na ca drayavAdinA sAkabhiyA tatra sattAsvIkAra, sattayA tayA'parivAnAt / na yopAdhimApharyasyeva jAtisakriyasyApi dopatye bIjamasti / 'jAtyoH sAkaye govA-'zvatvayorapi sathAtvApattistadopalve vIjamiti
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ [zAstramA salo. cet ? naApAdaphAbhAvAt / na hi saMkIrNa yojAtivaM gotvA'zvatvasAmAnAdhikaraNyena vyAptam / 'tathApi zakkA bhaviSyatIti yeta ? sA yadi svarasavAhinI, tadA lokayAtrAmAtrolledakatayA na doSAya / yadi va jAtitvasAdhAraNadharmadarzanajanyA, tadA pratyakSAyAM gatri viroSAvadhAraNAdeva nivartate anyathopAdhisaoNkaryadarzanajanyA sAsnAkesarAdisApharyazaMkA duruccha va syAt / ". . [ kAryatAdi ke avacchedakatayA jAtisiddhi azakya ] kAryatA aura kAraNatAbi ke abazvaka rUpa se bhI jAti ko sizi nahIM ho sakatI hai| kyoMkikArya aura kAraNa meM kAtriya aipaya mAnakara kArya-kAraNabhAva kA nirvAha kara skte| aryAta cita saptarakAyasya ko tasArA pA makara -pAnI kAraNatA kI bhApatti kA parihAra kiyA jA sakatA hai / dUsarI bAta yaha hai ki yadi pavAyoM ke lava ho upapatti yadi sattA ke samavAya se kI jAyagI to gaganAvikA satva siddha karane ke liye sAmAnyapAdIko pramANAtara kA pragveSaNa karanA hogA, kyoMki 'samavAyasambandha se janya sata ke prati tAvAtmyasambadha se pradhya kAraNa hotA hai isa kAryakAraNabhASa ke AdhAra para yajamyatAbaSTakakAtayaH sattA siddha hotI hai| ataH pajanya gaNatAdi meM usakA samacAya nahIM ho sktaa| yaSi yaha kahA bAya ki-"gaganAdi meM sattA na mAnane para sasA meM brambasva kA sAMkarya ho jAyagA, ataH gaganadhi meM bhI sattA mAnanA mAsayama hai"..to yaha ThIka nahIM hai kyoMki sattA ko sApharya bhama kA zAna maa| hai jisase vaha sokarya se mauta hokara gaganAdi meM rahane laga jAya / isake atirikta eka dUsarI bAta yaha hai ki ase upAdhisakiya voSa nahIM hotA usI prakAra jAtisAkarya ko bhI doSa mAnane meM koI bIja nahIM hai| yadi yaha kahA Apa ki-jAti meM sAMsa mAnane para gosva-prAvAva meM bhI sAMparya ko prAratti hogI mataH yaha mApati hI jAtisaukarma meM boSarA kA bIja hai-to yaha ThIka nahIM hai kyoMki gosva-prazvatva meM sakiya kA koI ApAvaka mahI hai| kAraNa, 'laMkIrNaptijAtitva meM gosva-azvaSa kA sAmAnAdhikarapaya ho aito vyApti nahIM hai| yadi yaha kahA jAya ki saMkIrNaniSTha Atitva meM gosva / Avatva ke sAmAmAthikaraNya kI vyArita na hone meM Apatti na ho kiMtu gotva-abava meM paraspara sAmAnAdhikaraya kI zaMkA ho samAtI hai, to yaha nahIM hai kyoMki yaha zaMphA yavi svAbhAvika mAnI jAyagI to aisI zaMkA sarvatra sambhava hone se loka mAtrA mAtra kA ucchara ho jAyagA, AhAra meM prANaghAtakarama kI zaMkA hone se jIvitA kI mAhAra prahae meM pravRtti na ho skegii| isaprakAra sarva pravRtti ke lopa kA prasaGga hogaa| yadi yaha kahA kAra ki 'ukta kA svAbhAvika nahIM hai kintu jAtitva jo pRthvozva aura vyatya meM sAmAnAdhikaraNa samAnAdhikaraNa hai evaM ghaTava aura paTava meM asAmAnAdhikaragya kA samAnAdhikaraNa hai unake caMga se gotva aura sAvana meM sAmAnAdhikaraNyAsI zaMphA ho sakatI hai to yaha ThIka nahIM hai kyoMki pratyakSa go meM gozva aura mazvasva meM pazyatvA'sAmAnAdhikaraNyarUpa virodhakA nizcaya hone se usI se una meM sAmAnAdhikaraNyazakA kA pratibandha ho jAmamA / mavi aisA nahIM mAnA jAtA to bhUtasva. mUrtasvAdi upAdhinoM meM sAMkarya ke vAma se sAsnAvimatya aura kesarAdimattvarUpa upAdhikSoM meM bhI sakiyazaMkA kA parihAra asambhava hogaa| azva jAtyoH parasparavirahasamAnAdhikaraNatvasya parasparavirahalyApyatAvacchedakavAda para
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ svA.ka0 TIkA evaM hindI vivecana ] sparavirahasamAnAdhikaraNoM dharmoM yadi jAtI syAtA, parasparavirahavyApyoM syAtAmiti pAcakamiti vet 1 na, parasparavirahasamAnAdhikaraNatvasyakasyAbhAvena govAbhAvasamAnAdhikaraNatve gotvasamAnAdhikaraNAsyanmAyAgomivAdiSazvapAda tAvAda yA kalpanIyamiti na saMkIrNayostathAtvam , mAnAbhAvAna, khamAnAdhikaraNyagrAhakamAnavirodhAzca / [sakarya jAti meM vAdhaka nahIM ho sakatA ] pati yaha kahA jAya ki jAtiyoM meM jo parasparAbhAvasAmAnAdhikarapya hotA hai vaha parasparAbhASa kA vyApyatAvacchanaka hotA hai| jaise gItva aura prazvatva jAti meM paramparAmASakA sAmAnAbhibhAraNya hai aura vaha parasparAmAva kA gyApyatAvacchevaka bhI hai, kyoMki parasparAbhAva kI samAnASipAraNa ukta donoM jAti parasparAmAva kI kamApya hai| isaprakAra yaha pApatti ho sakatI hai ki parasparAmASa ke samAnAdhikaraNa koI bhI vo dharma pavi jAtilpa hoMge so parasparAmASa ke vyApya hagi / phalasaH, pala Apatti hI saMkIrNa po ke arthAt parasparavirahasamAnAdhikaraNa hote hame parasparasamA. mAdhikaraNa dharma ke mAtitva meM bAdhaka-to yaha ThIka nahIM hai| kyoMki gotva praura bAvaraNa meM jo parasparAbhAvasAmAnAdhikaraNa hai vaha eka nahIM hai kyoMki gosvaniSTha azvatthAmAva kA sAmAnAdhikaraNya azvasvAbhAvAdhikAraNapatsitvarUpa hai| ata: yaha azvatvAmAvAdhikaraNa gosvarUpa nirUpaka ke meva se mina evaM azvasva meM o gosvAbhAvasAmAnAdhikaraNyAgotvAmAyAdhikaraNApani asisvarUpa hai| ataH vaha bhI apavarUpa nirUpaka ke meva se bhinna hai| isaliye unameM koI bhI parasparAbhAva kA pApyatASaNadevaka nahIM hai kintu azvatva meM gorakhaviropitA aura gosva meM azvatyadhiroSikSA kA avacchevaka rahatA hai aura yaha kama se gasvAbhAvAptamAnAdhikaraNAve sati moravasamAnAdhikaraNAkSyatAmAkpratiyogitva, evaM azvatthAmAbasamAnAdhikaraNAce sati prazvatvasamAnAdhikaraNArayatAmAvapratiyogitvarUpa hai| gorakhavirobhitA 'simasye sati gotva kA asAmAmAdhikaraNya' rUpa hai| evaM azvazvavirodhitA 'vRttimatve sati azvatvAsAmAnAdhikarama' rUpa hai| gaganAdi aliparAyA meM gotvAvi ko virobhitA kA pyabahAra nahIM hotA hai ata evaM gosvAbidirozitA ke zarIra meM asimarava' kA niveza hai / usa niveza ke kAraNa hI gosvAmivirodhitAvaraka kI kukSi meM gorakhAbhASasamAsAyikaraNasya kA niveza Avazyaka hai| anyathA gosvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogirama gaganAdi meM aliprasAta hone ke kAraNa kevala tabamAtra gotvAdivirodhitA kA bhavasyaka nahIM ho sakatA / ataH ukta prApatirUpa bAdhaka ko dIkSA kara saMkINa dhamoM meM AtitvAbhAva kA samarthana nahIM ho sktaa| kyoMki jAtiniruda parasparAbhAvasAmAnAdhikaraNaya parasparAmAvasyAdhyatA kA avasthA home meM koI pramANa nahIM hai / api tu parasparasabhAvasamAnAdhikaraNa jina mAtiyoM meM jisa pramANa se pararUparasAmAnAdhikarampa kA paha hogA usa ke virodha meM parasparAbhAvaptamAnAdhikaraNa meM parasparAmAyavyApyatA kI siddhi nahIM ho sakegI, kyoMki usake nizcaya meM pratibandha laga jaayegaa| kina, saMkIrNayorajAtitve ghaTatvamapi jAtinaM syAt , pRthivItvena parAerabhASAnupapaceH / atha pRthivItyAdinyApyaM nAneva paTakam , phulAlasvarNakArAdijanyatAkachedakatayA tamAnAtvasyAvazyakatvAt / ata evaM ghaTatvAdhyAyaM pRthivIlAdikameva kiM na syAt / iti nAvinigamaH,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 [ pAstramA sta07 lo.. samAnAtye tajjayatAmacchedakanIlalyamAndhatva-bhAsvaratvAdinAnAbApatteH, anuganadhIstu kazcisausAdRzyAditi cet ? na, nIlAdI nIlAderasamavAyikAraNasnAnatiprasaMga pRthivItvena vatrA hetunvAta , bhASakAyeM sasamavAyaphAraNakanyaniyamAbhAyAta, bhAve vA jAyasavAvacchima prati dravyatvena hetutayevopapase, ghaTatvasya nAnAtve tajjanakatAracchedakarayoganijAtinAnAtvasyAbhiSAtatvAdestadacyApyatvasya kalpane 'pAtigauravAn / [paTanya jAtimvarUpa kase hogA 1] dUsarI bAta yaha hai ki yadi saMkIrNa dharma ko jAti na mAnA jAyagA to ghaTasva bhI Ati rUpa ma ho sakegA kyoMki pArthiva aura sauvarNa vividha ghaToM meM ghaTatva ke rahane se usameM pRzvItva ke sAtha syApyamyApakamAva na hone se pRthvIrava kA kirya hai| pavi rAja ji aura usa pAyApya ghaTatya bhinna bhinna hai| kyoMki paSiSa ghaTa kI kulAla se prora soyarNa ghaTa ko svarNakAra se utpatti hone ke kAraNa kulAlajasyatAbapadaka ghaTava aura svarNakAramanyatApasadadevakaghaTatva meM meda Avazyaka hai| pRthvIsvAti kA smAraya pAya bhinna hai / isa saMdarbha meM isa prakAra kA vinigamanAviraha kA uddhAvana nahIM kiyA jA sakatA ki 'pRthvIsvAviNyApya ghaTatva bhAu minna mAnA pAya athavA ghaTatyayApya pRthvItvAdi bhinna bhinna mAnA mAya, kyoMki yadhapi donoM ko pakSoM meM gharava-pRthvotva ke sakriya kA kAraNa ho sakatA hai tathApi ghaTasya ke nAmAsva meM vinigamanA yaha hai ki mUlAla evaM svarNakAra ke jamyatApamavaka hone se gharasva meM vibhinnatA yAvazyaka hai| evaM pRthvItva ke vibhinnasya meM bAdhaka bhI hai jaise, pRthvotva ko bhinna bhinna mAnane para pRthvI ke janyatApacchevakA tIsatva aura gandhakSya meM eSa teja ke samayasAparacetaka bhAsvarasya meM ghiminasva kI prApti hogI, kyoMki nIlasvAdi ko eka mAnane para nIlaramAyabaschinna ke prati vibhinna pRthvotyASachinna ko kAraNa mAnane para vyatirekvyAbhicAra hogaa| kyoMki eka pRthvItvAvachinna ke pramAva meM bhI anya pRthvosvAliyana se nIlasvAdyayana ke utpati ho jAtI hai| prataH ghaTAva ke vibhinatya meM koI bAdhaka na hone se usako mAti mAnane meM koI yAtrA mahIM ho sakatI, poMki pRthvItyAdidhyApya ghaTastha meM pRthvotyAdhi kA sAMga nahIM ho sktaa| tathA, samasta ghaToM meM ekasya ke ma gome para bhI pAvipa aura svayaMghaTa meM AkAra kA atizaya sAmpa se ghaTAkAra anugatabuddhi kI upasi ho sakatI hai / " [pRthvInya ko vibhinna mAnane meM koI Apani nahIM hai ] kissu yA pratipAcama ThIka nahIM hai, kyoMki pRthvItyAdi ko vibhinna mAnane para bhI pRthvI ke janyatAvacchedaka mInatyAdi meM vibhinAya kA ApAbana nahIM kiyA jA sktaa| yoMki nIlaznAnavavina ke prati pRmdhItvena pRthvI ko kAraNatA hI nahIM hai| kyoMki molAbAdhavani ke prati pRthvIsvAvacchina ko kAraNa ma mAnA jAya to bhI avayaSIgata naulAdi meM prathamavagata nolAvi matamavAyIkAraNa ke prabhAva se ho nIlasyAyavasTina kI utpati kI Apati kA parihAra ho sakatA hai / bhASAsmakakArya avazyameva samAyikAraNajanya hotA hai isa niyama ke anurodha se mI pRthvItvAtha cijana ko nIlasvAcchita kA samayAmI kAraNa mAnanA ucita nahIM hai, kyoMki 'bhAva kArya samadhAyikAraNajanya hI hotA hai isa niyama meM koI pramANa nahIM haiM, baski isa niyama ko na mAnane meM sAvadha hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ yATIkA evaM hindI vivecanA yavi bhAvakAryatva meM tamaghAyikAraNasamyatva ke sahavAragraha aura vyabhicAra ke agraha se ukta niyama mAnA bhI jAya, to bhI usake anurodha se nIlasvAcichanna ke prati pRthvotvAcavacchinna ko kAraNa mAmanA Avazyaka nahIM hai kyoMki samavApasambanpa se anyabhAvamAtra ke prati tAvAtmyasambandha se vyasAmAnya kAraNa isa kAryakAraNabhAva se mo usa niyama kI upapattiho sakatI hai| ataH 'pRzvIravaNyApya ghaTatva vibhinna hai athavA ghaTatyadhyApya pazcIeSa vibhinna hai isa meM koI vinigamaka ma hone se donoM hI pakSa nahIM siddha ho skte| [ghaTana ko vibhinna mAnane meM bAdhaka ] isa ke atirikta ghaTasya ke vibhinnatva meM bAdhaka mo hai| vaha yaha ki yadi ghaTAva vibhinna hogA to usake janakatAvAdaka kapAlayasayoganiSThamApti ko bhI vibhinna mAnanA hogaa| payoMki yadi ghaTajanakIcUta kapAlanyasaMyogamAtra meM eka jAti mAnakara tammAptipuraskAreNa kapAlayasaMyoga ko viminnaghaTasvAmitra ke kAraNa mAnA jAyagA to grAmapazyabhicAra hogA aura abhighAtatyAdi ko saMyoganiSThaghaTanAkasAbaschavakImrata vibhinnajAtiyoM kA vyApya mAnanA hogA / anyathA una jAtiyoM meM abhighAsasya Adi kA sakase ho jaaygaa| prese merodaNDAbhidhAta meM abhidhAsatva rahatA hai kinnu ghaTajanakatAva cavako mUta saMyogamiSThajAti usa meM nahIM rhtii| evaM jaktajAti movamAtmaka kapAlaanakasaMyoga meM rahatI hai kintu usa meM abhiyAsatya nahIM rahatA-kaura abhighAtasya evaM ukta jAti donoM jAtiyAM ghaTanAmaphIbhUtAmighAtAtmasaMyoga meM rahatI hai| isa prakAra ghaTasva ko vibhinna mAmane para saMyoganiSTha ghaTajanakatAbachevakAjAti meM mAnAtva aura abhighAsatvAdi meM uktajAtikamApyasva mAnane para abhighAtatvAdi meM vibhinnatva kI kalpanA karane meM atyanta gaurava hogaa| na ca janyadravpajanakatAvacchedikava saMyoganiSThA jAtirupeyate, na ta ghaTAdijanakatAvacchedikApi, yatra kapAlayoH saMyogavizeSAd dranyAntara bhavati tatra kapAlatvasyaivA'svIkAreNa ghaTotpatyanApattariti dhArayama, tAbhyAmevottarakAlaM saMyogavizeSeNa ghaTArambhadarzanAt / na cotarakAle pracaNukAdilakSaNakicidatrayavApagamAt khaNDakapAlAntaramutpayate tatraya ghaTajanakatAvachedikA jAtirisi vAcyam tatra kizcidayayavApagamAt khaNDakapAlotpati:, kizcidanyavasaMzlepAn mahAphapAlotpatti ti vinigantumazakyabAda, tataH kapAlAntarotpatterapi tatra kapAlanyasvIkAraM vinA durghaTatvAca / "hanta ! evaM ghaTattvamya nAnAtve ghaTasAmAnye kapAlatvenApi hetutvaM bhajyata" iti ceta ? majyatAm , kiM variSyate ! na chAtrAtheM vedo'sti / na ca ghaTajanakasaMyogavizeSa pratyapi kapAlatvena hetunvasupeyamiti ghaTatvanAnAstramAvazyakamiti vAcyam; kapAlatvena tadupAdAnarape ghaTannaghaTajanakarmayoganiSTajAspAdinAnAyakampane gauravAn, tadupAdAnatAvacchedikAyA yavaikalyAH svIkAtu mucitatvAt / [ saMyoga aura janpadyya ke sAmAnya kAryakAraNabhAva kI zaMkA aura utsara ] yapi yaha kahA jAya ki-"ghaTAvi ke prati saMyogavizeSa ko kAraNa na mAnakara janyamyasAmAnya ke prati saMyoga sAmAnya kohI kAraNa mAnane meM lAyaba hai| mataH saMyoga meM atyanadhya kI
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ s [ zAstravA00703 D jamyatAvaka hI jAti hotI hai ghaTAdi kI jamakatAvakavaka jAti nahIM holI | ataH ghaTako mAmA mAnane para saMyogamiSyatha kanakatAvacchedakajAti meM vibhinnazva kalpanAprayukta gaurava nahIM ho sakatA ghaTAdi ke prati saMyogavizeSa ko kAraNa na mAnane para bhI kapAladvaya ke saMyogavizeSa se jahA~ yAnsara kI jAti hotI hai yahA~ ghaTotpati ko prApati nahIM kI jA sktii| kyoMki kapAlanAma se bahuta kiye jAnevAle jina thyoM ke saMyogavizeSa se dravyAntara kI utpatti hotI hai unameM kapAlava ho nahIM hai / ataH una meM ghaTotpatti kA prApAvana nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki ghaTa ke prati kapAla kAraNa hotA hai aura ve draSya kapAla se bhinna haiM / " to yaha ThIka nahIM hai| kyoMki jina kapAlaine asoN ke saMyogavighoSa se grabhyAntara ko utpati hotI hai usa saMyoga kA aura dayAtara kA nAza ho jAne para unhoM uthyoM ke saMyogavizeSa se ghaTotpali dekhI jAtI hai| bhrataH unheM kapAlabhitra nahIM kahA jA sakatA 7 [ avayava pRthaka hone para ghaTotpatti zakya na hone kI zaMkA aura uttara ] isake pratyu meM yavi yaha kahA jAya ki kapAlaka jina dravyoM ke saMyoga se rupAntara ko utpati hotI hai, ke usa saMyoga kA prayAntara kA sAyA ho kara unake punaH saMyogavizeSa se jaya Topata hotI hai taba una moM se dhaNukAdi yadi ke alaga ho jAne seyAra kI utpatti hotI hai aura usa khaNDa meM kalazya jAti rahatI hai| ataH unake saMyoga se unameM patti honA ucita hai| kintu hRNukAdi yatkicidavayoM ke pRmaka hone ke pUrva jama moM meM kapAlatva nahIM rahatA ataH janake saMyoga se ibhyAnsara kI utpatti ke samaya ghaTota kA mApAvana nahIM ho sakatA" to yaha ThIka nahIM hai kyoMki 'yatkiMcivaktroM ke pRthaka ho jAne se mr kI utpati hotI hai athavA grahiyoM ke saMyoga hone se mahAkAla kI utpatti hotI hai' isameM koI ginA nahIM hai| tathA yaha kahA nahIM jA sakatA ki 'ukta donoM meM migamalA na hone se donoM hI pakSa mAnya ho sakate haiM / kAraNa, kahA~ tokidiyoM ke pRthaka hone se karA kI, aura kahIM yatkicidapatroM ke saMzleSa se mAkapA kI utpati hotI hai aura satahoM meM utpanna honevAle kapAla ke athavA mahAkapAlaya ke saMyoga se ghaTa ko utpatti hotI hai kyoMki zukAvi parikaviSayoM ke pRthaka hone se utpanna hone vAle meM athavA sure prati yatkimitroM ke saMyoga se utpanna honevAle samaya meM kapAlava na mAmane para kapAla eva kA koI niyAmaka ho sakegA / | Da kapAla meM kapAlakha mAnanA Avazyaka ] dUsarI bAta yaha hai ki dhaNukAvi parikaviSayoM ke putra hone para athavA saMyoga hone para jisa se kaphAlAlara kI utpatti hotI hai usa meM kapAlasya mAnanA Avazyaka hai kyoMki yadi use kapAla na mAnA jAyagA to usa se kapAlAntara kI utpatti na ho sakegI, kyoMki khaNDakapAla ke prati mahAkapAlamA aura mahApAla ke prati laghukapAla ke avayavoM meM avayavAntara kA saMyoga kAraNa hotA hai| ataH yahAdi ke prati bhI saMyogavizeSa ko kAraNa mAnanA Avazyaka hone se ghaTa ke vibhinnatvapakSa meM saMyoga miSTha ghaTajanakatAvacchedaka jAti meM jo vibhizva kA ApAvana kiyA gayA hai vaha dumivAra hai| yaha bhI zAtavya hai ki ghaTasya ke vibhityapakSa meM paTasAmAnya ke prati kapAlarUpa se kapAla ko
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAkA TIkA evaM hindI vivecana ] kAraNasA kA bhI bhaGga ho mAyagA nayoMki isa pakSa meM nilimaghaTa meM eka ghanatya hai nahIM aura vibhinnaghaTatvAvacchinna ke prati kapAlasvena kAraNatA mAname meM ampayanyabhicAra hogaa| [ghaTatva vibhinna hone kA naiyAyika kRta samarthana ] , maMyAyika kI ora se yadi yaha aisA samAdhAna kiyA jAya ki-"ukta kAryakAraNabhAva kA bhaMga hone para bhI maiyAyika ko phoI kSati mahIM hai, kyoMki ukta kAryakAraNa mAba kA bodhaka koI veza nahIM hai jisake anurodha se ukta kAryakAraNabhAra mAnanA hI phe| isake atirikta ghaTasva meM vibhinnatva ke samaSana ke liye nayAyika maha bhI kaha sakatA hai ki ghaTasAmAnya ke prati mavi pAlApane kapAla ko aura yAnidhita eka jAti puraskAreNa kapAlayasaMyoga ko tathA paTananavijAtIyasaMyoga ke prati kapAlasvena kapAla ko kAraNa mAnA jAya to bhI ghaTatva ko vibhinna mAnanA Avazyaka hai kyoMki ghaTAva ko yadi eka mAna kara gharasvatvanchina ke prati kApAlavena kapAla ko mora yatkiSita ekAti puraskAraNa kapAlavayasaMmoga ko kAraNa mAnA jAyagA to sauvarNa ghaTa bhora pArthivaghara ke prati koI paSaka kAraNa na hone se isa kAryakAraNabhAva ke bala se ho sauvarNa aura pAthipaghaTa kI utpatti mAnanI hogii| isa sthiti meM sauvarNa kapAlayasaMyoga se pANivaghaTa kI aura pArthiva pAlAyasaMyoga se sauvarNa ghaTa kI utpatti ko prApati hogii| ataH pRthvItva aura sejasva ke vyApya ghaTasva ko mina bhinna mAnakara pRthvotvasyApama ghaTasvAvacchiya ke prati pAthiya kapAla aura pApiyakamAlayasaMghoga ko evaM tejasvadhyApya ghaTasvAsa mizana ke prati saMjasakapAla praura taMjasakapAlamasaMyoga ko cAraNa mAnanA mAyApaka hai| ataH ghaTazva meM pacauravAdikA sAMkarya batAte yudhe use jAti mAnakara saMkIrNadharma mAtra meM zAtispa kA samarthana nahIM kiyA jA sakatA" [pRthvItvAdi se saMkINa ghaTanma jAti kI siddhi ] phita nayAyika kA yaha kathana ThIka nahIM hai ki nyAyamata meM kapAlasvarUpa se kapAla ko ghara kA upAvAma mAnane para ghara aura ghaTajanasaMyogamiSThajAti tathA kapAlasva meM vimitrasva kI kalpanA karane meM gorapa hogaa| asaH pArthiva-sauvarNa sabhI ghadoM meM eka ghaTasva bhAma kara kapAlako ghaTasAmAnya ko upAdAnatA kA avasthevaka karamA ho ucita hai| isa pakSa meM jo yaha pAthibakapAla aura pAdhivakapAlayasaMyoga se sauvarNaghaTa ko evaM sauvarNakapAla aura sauvarNakapAlanapasaMyoga se pApivaghaTa kI utpati batAyI gaI hai vaha nahIM ho sakatI kyoMki janyatemAsvAvacchinake prati tejarAvema teja uparavAnakAraNa hotA hai aura janepavitvAvacchinna ke prati vizvena puravI upAdAma kAraNa hai| sauvarNaghaTa pAnyateja hai aura pArthivaghara manyapazvI hai / prataH sauvarNaghada ko utpatti meM janyatejasvApachina kI sAmagrI kI apekSA hone se cAra pAghivaghaTa kI utpatti meM janpapRthvItvAvaliyana kI sAmagrI kI apekSA hone se adhivakapAla meM pAviSTa kI aura ataMjasa kapAla meM saMjapta ghaTa kI utpatti kI prApatti nahIM ho sakatI / isa prakAra lAyava se pRthvIsvAdi se saMkINaM eka ghaTasvajAti kI siddhi anivArya hone se sAkarma ko jAtibAdhaka nahIM mAnA jA sakatA / phizca, evaM sAmayikA zaknivizeSaH, abhAvavizepo vA ghaTahetuH syAt , syAd vA gharakurvapatnaya paTahetutvam / pratyabhijJAnurodhasya svayatropecitatvAt / yadi cAnubhavo'nurudhyate, tadA bhedAbhedavicitrazaktyanuviddhamAmAnyavizeSabhAvAbhyupagamaM vinA durghaTa evaM hetu-hetumadAtraH /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ [sArasvA0 ta0 lo. [ zaktivizeSa abhAvavizeSa yA ghaTakurvapatra Adi kA ApAdana] isa saMbha meM yaha vicAraNIya hai ki yadi ghaTatva aura kapAlatyahA se sAmAnya kAryakAraNabhAva kI upekSA kara ghaTasya ko vibhinna mAnanA hai taba to yaha bhI kahA jA sakatA hai ki ghaTa ke prati sAmAdhika mAno tatsamayamAyA pAktivizeSa athavA abhASizeSa zI kAraNa hai| jisase, jaba ghara kI atpatti hotI hai usa samaya usameM hI pAktivizeSa athavA abhAvaviyoSa mAnane se kAlAntara meM pagya vastu se ghaTotpatti Apatti kA parihAra ho sakatA hai| athavA yaha bhI patA mA sakatA hai ki ghaTa ke prati parapurvaparavarUpa se hI kayAlAviko kAraNatA hai| aisA mAnane para padyapi ghaTa ke kAraNIbhUta kapAlAvi meM kSaNikaratra prasata hotA hai aura kSaNikaravapakSa meM pratyabhikSA kI anupapatti hotI hai kintu isa anutpatti kA ujhAmana vibhinna ghaTAvanAdI kI ora se mahIM kiyA jA sakatA kyoMki usane svayaM sauvarNasArazya se pratyamitA kI upapatti karake pratyabhijJA ke abhevaprAhitva ko upekSA kara dI hai| - [anubhava ke bala se kAryakAraNabhAva kI upapatti meM syAdvAda] yapi naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya phi-pAlAvinI utpatti hone para ghaTAvi kI utpatti hotI hai aura kapAlAvi ke abhAma meM ghaTAdi kI utpatti mahIM hotI yaha anubhava hai ata eka isake anurodha se ghaTatva ke vibhinnatvapakSa meM kapAsaravAdi kA bhI vibhinnatva svIkAra kara vimina gharaTavAyacchimake prati bibhinnakapAlasvAmina ko kAraNa mAtamA sAvazyaka hai, ata: isa anubhavasiddha kAryakAraNabhAva kA palApakara, sAmayika zativizeSa ayathA prabhAvavizeSa kiyA gharakurSapasvaviziSTa ko ghara kA kAraNa mAnanA ucita nahIM hai"-to naiyAyikoM ko isa bAta kA bhI dhyAna rakhanA mAvazyaka hai ki anubhavasiddha aise kArya aura kAraNa meM kazcin mevA'bhava evaM vicitrazakti se praduSita sAmAgya-vizeSamASa prayupagama ke binA hetu hetumadrAva bhI arayansa durghaTa hai / kyoMki kAryakAraNa meM yadi pratyAsameva hogA to ghaTa ke prati santuko aura phTa ke prati kapAlAdi ko mo kAraNatA ko Apatti hogii| yadi tyasaameva hogA to ase sva ke prati svako kAraNatA nahIM hotI hai usI prakAra ghaTAviko mokAraNatA nahIM ho skii| isIprakAra ghaTAdi ko sAmAnyavizeSAmaka arthAta mApa se sAmAnyAmA paura ghaTaramAdirUpa se vizeSAtmaka mAne vinA moghaTa kapAlA meM kAryakAraNabhAva usI prakAra nahIM ho sakatA jase ghaTasansu Adi meM kAryakAraNabhAva nahIM hotaa| aisA mAnane para naiyAyika ke kAryakArA mAva kI sArI mAnyatA hI samApta ho jAtI hai kyoMki unheM prasava kAryavAva abhimasa hai jo kAryakAraNabhASa ke mevapakSa meM nahIM jana smaataa| patena-"ghaTatra-daNDatyAdikamekatpatti kAryakAraNatayosvachedakam , mRccAdikamekameva cakatyati ghaTatyAdikaM tu sarvatropotyammakapRthivIpatti, kAryakAraNabhAvAnA pahunA sAkSAtsamAnAdhikaraNenAvacchedAcisyAna , kumbhakArasvarNakArAdevijAtIyakRtimadhena, cakrAdi-natu lAdeza kazcidvijAtIyasaMyogavyApArakatvena hetutvam , anyathA cakrAdikaM vinA yacit mRdAdipaTazyApputpateyabhicAro durvAra: syAt / 'rUpAdivRttyeva tat kiM na syAt ?' iti cet / rUpAdoM nIlava-siktatva-suramitya kaThinatyAdinA saoNpharyAt dvisva-nithapRktyAdaranantatyAn , Azraya bhedA
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ syIkA evaM hindI videzana | ghanadde'grahAca ekapRthastyasyAvadhijJAnavyaGgyatvena bilambopasthitikavAta nadhyamate guNavAbhApAca"--ityAdi nirastam, dopAdekatvA'grahe'pi ghaTatvagrahAs / ghaTe paTavasyA nikarSAdaprahaprasAda, cakSuHsaMyukta svAzrayasaMpanvena vRtitvasya sainikarpatve gauravAda , ekatyatvagrahApattasceti na kizcidetat / [ ghaTatya-daNDava athavA pRthvinya ekalbagata jAti I-pUrvapakSa ] kucha hivAnoM kA kahanA hai ki.. ghaTastra-vAharavAdi ko dravyavRti mAnane para pRthvItvAdhi ke sAkarya se ghaTasvAdi ke jAtisva kI anupapati hotI hai| prataH ghaTaspa-bagaharavAdi tyaniSTa na hokara ghaTa-baNDAvigata ekatva meM rahane vAlI jAti hai| yaha svAzrayAzrayatvasambakama se kamazaH kAyaMtA aura kAraNatA kA abamvevaka hai| athavA ghaTasva-apatyAdi ameka AtitroM ko ekalyavRtti mAnane kI apekSA pavitva-tejasva mAvi eka eka ko ho ekasya patti mAnanA caahiye| aisA mAnane para ghaTasvAdi ko apane pabhiyaMkA pAyo Adi meM yatti mAnA jA sakatA hai| isa pakSa meM mI paraspAdhi meM pRthvIravAdi kA sokarya nahIM ho sakatA spoMki ghaTaravAdi vyatti hai maura pRSSItvAvi ekatvasaMsthAtmaka guNa meM vRtti hai| prataH bonoM meM sAmAnAdhikaraNya nahIM hai| [ pRthvItya ko ekatyagala mAnane meM adhika guNa ] prathamapakSa kI apekSA yaha pakSa adhika muktisaMgata hai kyoMki prathamapAna meM ghaTasva-svAvi ko svAzramAyasvarUpa paramparAsambandha se kAryatA evaM kAraNatAkA apAchevaka mAmanA par3atA hai aura isa pakSa meM sAkSAta samavAyasambandha se unheM kAryatA aura kAraNatA kA pravandhaka mAna sakate haiM, lAghava se yahI ucita bhI hai| kumbhakAra aura svarNakAra ke sanyatAvasva rUpa se ghaTAva ko vibhinna mAnane kI AvazyakatA nahIM hai. kyoMki ghaTasAmAnya ke prati vijAtIyakRtimasvarUpa pramugalayama se kumbhakAra aura svarNakAra ko kAraNatA ho sakatI hai| isI prakAra cakrAdhi kulAla ke upakaraNa aura vasUla Adi havarNakAra ke upakaraNoM ko bhI vijAtIyasaMyogavyApArakatvarUpa anugatayama se gharasAmAnya ke prati kAraNatA mAnI jA sakatI hai| yahI ucita bhI hai, kyoMki-bakrAdi ko pAdhiyaghaTa ke prati cakraravAdhi rUpa se kAraNa mApane para pAsvAmIma sAdhanAntara se bhI ghaTa kI utpatti home se vyabhicAra kI prasakti hotI hai| kintu vijAtIyasaMyogadhyApArakaravarUpa se kAraNa mAnane para vyabhidhAra nahIM ho sakatA kyoMki vijAtIyasaMyogavyApArakAva kaura basasthAnIya anya sAdhana, sabhI meM sAdhAraNa hai| [pakanyavRti mAne yA rUpatti mAne isameM yinigamaka ] puSSIyAdi ko ekatvavRtti mAnane para isa prakAra vinigamanAviraha kA ApArana nahIM kiyA jA sakatA ki-'puccItyAdi ko ekaravatti hI kyoM mAnA jAya? pAvisi kyoM mAnA jAya?'-kyoMki pRthvIsyako rUpati mAnane para nIlama ke sAtha, rasavRtti mAname para ziktatva ke sAtha, gannati mAnane para surabhitva ke sAtha aura sparzavatti mAmale para kahinasva ke sAtha somaya hotA hai / vija pora niyamAvAvi meM bhI pavItva ko sattA nahIM mAnI jA sakatI goMki apekSAka
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ gAsnamAlilo.3 ke bheva se vivAdi meM Anamtya hone ke kAraNa ekasva ko pRthvIsva kA Azraya mAnane kI apekSA dvitmAvi ko pRthvI kA Azrama mAmale meM gaurava hai| ghusarI bAta yaha hai ki pRthvItva kA mAna Azraya meda kA jJAna na rahane para bhI hotA hai kintu vitvAviyasi mAmame para bhASayabheda ke amAnavazA meM vizvAvi kA graha na ho sako se usa samaya pRthvIrava kA jJAna na ho sakegA / pRthvItva ko ekatravRttitya aura ekapaSasvavRtitva ko lekara bhI viniyamanA viraha kA caddhAvana nahIM kiyA jA sakatA kyoMki ekadharava avadhi ke jJAna se jyAmpa hone ke kAraNa bilamba pAyA hai| pUrI bAta yaha hai ki madhyamata meM pRthakAva kA bheva meM ansAya hone se usameM guNatva kA abhAva hai| ataH ekapathaktva abhAvAtmaka hone se pRthvItyAdijAti kA Azraya nahIM ho sktaa| [ ekatrajJAnAbhAvadazA meM bhI ghaTatva kA jJAna saMbhava-uttarapaca ] kiMtu yaha mata bhI nimnalikhita kAraNoM se nirasta ho jAtA hai jase,... boSavapA eTa meM ekasva kA nAna na hone para bhI chAtra kA nAma hotA hai kintu ghaTasvako ekatvavRtti mAla para usako upapatti na ho sakegI / evaM ghaTatva ko ekasvati mAnane para ghaTa meM ghaTasva-indriyasaMmika na hogaa| mataH ghaTa meM ghaTatva kA jJAna nahIM ho sakatA / yadi ghaTasvajJAna meM vakSaHsaMyuktanirUpita svAzrayasambandhAvapravRttisya ko saMnikarSa mAnA jAyagA to vakSaHsaMyuktamipita samavAyasambanadhASipravRtisthAko saMki mAmale kI apekSA gaura hogaa| tayA dUsarI bAta yaha ki yadi bhAsaMpuktanirUpita svAzramasambavAvacchimasisva ko saMnikarSa mAnA jAyagA to yaha saMnikarSa ghaTa tArA ekasvastha ke sAtha bhI ho sakegara ataH ghaTa meM ekasvatva ke pratyakSa kI bhI mApatti hogI / prataH yaha mata sacha hai / kica, atiriktasAmAnyavana tatsaMvandho'pi ziSyAkhyo'tiriktaH svIkriyatAm , iti bhAvAbhAva sAdhAraNajAtyanabhyupagame binApasiddhAntaM kiM bAdhakam ! kathaM khAdAvanugatavyavahAraH 1 kathaM yA tAdAtmyena janyasataH pratiyogitayA satya janyatAvacchedakam ? na hi janyAbhAvacaM tava , janyatvasya dhaMsagarbha venAtmAzrayAn / na ca kAliMkana ghaTatya paTatvAdimacaM vata, anantakAryakAraNabhAvaprasaGgAda / yadi cAkhaNDopAdhirUpamena dhvasatyAdikam , tadA paTatvAdikamAyakhaNDopAdhirUpamevAstu, iti jAtivilaya evAyAto vAnapriyaspa ! / viziSTayanAmaka sambandha se jAtimAna abhAva siddhi / isa saMdarbha meM yaha mI vicAraNIya hai ki se vizeSa prAnayoM se atirikta sAmAnma kA astitva mAnA jAtA hai usIprakAra usakA vaiziSTya nAmaka atirikta sambandha bhI mAnA jA sakatA hai| saSA yaha sambagya mAtra prabhAva donoM kA hogA aura usI se sAmAnyAdi ke mAmayoM meM sAmAmyaprakAraka buddhimIra bhUtalAva meM ghaTAghabhAvaprakAraka buddhi kI bhI upapatti hogii| yadi yaha kahA jAya ki'sAmAnya kA bhAvAbhAvasAdhAraNa sambandha mAnane para jAti bhI bhASAbhASatAdhAraga hogii| ata: aise sambandha kI pAlpanA manucita hai- so yaha ThIka nahIM hai kyoMki bhAvAbhAvasAdhAraNa jAti ke manyupagama meM nepAsika vArA svIkRta 'prabhAva meM bhAti nahIM hotI isa simantabhaMga ke atirikta aura
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ FvAka TIkA evaM hindI vicana , koI bAdhaka nahIM hai aura yaha siddhAnta yuktisaMgata na hone se isa ke bhanake maya se pratipakSI proM ko bhASAmAbasAdhAraNa jAti kA amyupagama ma karane ke liye vivaza nahIM kiyA jA sakatA / [satva ko jAnirUpa na mAnane para bAdhaka ] dUsarI bAta yaha hai ki yadi jAti ko amAvanimama mAnA jAyegA to dhvaMsAvi meM pranugasavyavahAra kI upapatti bhI na hogI / usa ke sAtha hI, pratiyogitAsambandha se dhvaMsa ke prati sAvAtmyasambandha se jApabhAva kAraNa hai maha kAryakAraNamAva bhI na bana sakegA kyoMki satya ko jAti na mAnane para use janyatAvasa bapha kahanAM sambana ho sNgaa| sipAvara 'merU kokAyaMtAvara eka mahIM kahA jA sakatA kyoMki--tamanyava samiSThAsyathAsivianilapakasve sasi savamavAhitottarakSaNavRttitvarupa hotA hai aura tavaSyavahitottarasvatIyakaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNakSaraNadhvaMsAnAdhikaraNatve sati tAdhikaraNakSaNasAdhikaraNasvarUpa hotA hai| isa prakAra janyasya ke zArIra meM baMsa kA praveza hone se dhvaMsatva ko janyAbhAvasvarUpa mAname para AsmAzraya ho jAyagA / / kAlikAsambAgha se ghaTasva-paTaramAvimavabhAvAva ko bhI tAdAmyasambandha se janyabhAva rUpa kAraNa nirUpita pratiyogisvasammadhAyanina hAryatA kA avacaka nahIM mAmA jA sakatA payoMki aisA mAnane para ghaTasva-paTatvAvi rUpa kAryatAbasATetrapha ke Anamtya se manAta kAryakAraNabhASa kI prApti hogii| yaSi viMstvAvi ko prakhaNDopAdhirUpa mAna kara use anugasampabahAra kA niyAmaka tathA ukta janyatA kA abavevaka mAnA AyagA to satyAdi ke samAna pratyAdhiko bhI bhalopApikapa mAnanA sammaSa hone ke kAraNa jAti kA sarvathA lopa hI ho jAyagA / ataH ukta prayAla mAsivAyI ko muktA kA hI zrotaka hogaa| ya-'ghaTatyAdajAtitve paTe samavAyena sadamAdhIvyapadezAdimiti lAdhavam , prakhaNDoMpAdhitve tu svarUpasaMbandheneti gauravam ' iti padmanAbhAdibhirabhidadhe, sanuccham , svarUpagaMyandhana syApyupAdhirUpatve'nugatatvena lAyarA'pranyatyAta samatrApApekSayA svarUpasaMvandhasya gurutve'nanugamasyaiva cIjasya bhavatAbhyupagamAva / [ghaTasva akhaMDopAdhirUpa na mAnane vAle padmanAbhamata kA nirasana ] isa saMdarbha meM 1ghanAnAdi nayAyikoM kA yaha kahanA hai ki-"gharamAdhi ko akhabaDopAdhi nahIM mAnA jA sakatA payoMki akhaNDopAdhi mAno para usa kA svarUpasambadha mAnanA hogaa|svruupsNbndh mAnane para ghaTatvAdi anastaSoM meM sambanghatva kI kalpanA meM gaurava hogaa| prataH ghaTatvAdi ko jAti mAmakara samavAyasambandha se hI ghaTatyAzmitA kI buddhi aura vyavahAra kA upapAvana karane meM lApana hai| kyoMki paTava-padatvAdi samastajAtiyoM kA eka hI samavApasambandha hotaa|"-kintu yApana mI tuccha hai| kyoMki svarUpasambandha ko bhI upAdhikapa mAna lene para yaha ghaTatva-pararavAdi sabhI akhaNDopAdhioM kA eka anugata sambandha ho jaamgaa| ata eva svarUpasamyagya ke abhyupagama pakSa meM bhI lAdhava ko hAmi mahIM hogii| samavAya kI apekSA svarUpasambandhapakSa meM jo gaurava hotA hai usakA boja ananugama hI mAnA jAtA hai jo svarUpasampAya ko upAdhirUpa mAna sene se nirAkRta ho jAtA hai|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAtrA0 ta073lo. . yadapi 'jAsApakhaNDopAdhitvApAdane phalato'samavetatvamevApAdhate, tamAzayama , samavetasvasya tatra pratyakSasiddhatyAna' iti, tavapina, samavetatvasya svadatiriktenA'nanubhavAn / saMghandhazi bilakSaNapratIverapyasiddhaH, 'isa ghaTatvam iha bhAvatvam' iti viyo lakSaNyA'siddhaH / iSyate ca bhAvatvamakhaNDopAdhirUpa navIna:-nyAdA sasAdau ca 'bhASaH-mAva ityanugatadhiyaH saMvandhAze lakSaNyAnanubhavena samavAya svAzrayasamavAyAnyatarasaMbandhena saca bhAvatvam-iti prAcyamavasya paNAditi na kizcidetA / [akhaNDopAdhitva ko asamavetanya mAne to bhI kyA ?] kucha logoM kA yaha kahanA hai ki-"prasava ke samAna ghaTatvAvi AtinoM meM akhaNDopAdhisya kA sAdhana phalasaH prasamavetaHpa ke sAthana meM hI parSavasita hotA hai payoMki jAti aura akSayopASi meM kevala itanA hI mantara hotA hai ki prakhaMDopAdhi asamaveta hotI hai aura jAti samaveta hotI hai| to phira jaba akSamyopApiya ke sAmana kA paryavasAyana prasamavetasya ke sAdhana meM hI hotA hai to vaha bApaya nahI ho sakatA, kyoMki ghaTatyAdhi meM samavetatva pratyakSasiddha hai ata eva samavesarava ke pratyakSa se aptamavetavasAdhana kA bApa ho jaaygaa|"-kin yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, kyoMki ghara:vAdi meM prakhaNDopAmitva ke sAdhana kA ukta roti prativAva karane vAloM ko chor3akara kisI anya ko ghaTasvAdi meM samavetaspa kA pratyakSa bhAnubhAbikA nahIM hai| [saMbandhAza meM lakSaNya kA anubhava mithyA hai] madi yaha kahA jAya ki-'prakhaNDopAdhi kI pratIti se Ati kI pratIti sambandhIta meM vilakama hotI hai ata: jApti praptIti ko samavAyasambazpaviSayaka aura akhaNTopAdhi ko pratIti ko svarUpasambandhaviSayaka mAnanA ucita hai-to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki "iha ghaTatvamsa meM ghaTatva e" aura "iha bhASAma-isameM bhASAva hai" ina baTavarUpa jAti aura bhAvavarUpa akhaNTopAdhi viSayaka pratItibhoM ke sambandhoza meM lakSaNya asiva hai| yadi yaha kahA jAya ki-'yaha bhAvatmam' maha pratIti bhI jAti viSayakahI hai, kyoMki bhAvatva sasAnAti se atirikta mahIM hai to yaha bhI ThIka nahI hai kyoMki natroma naiyAyiyoM ne bhASatva ko akhaNDopAdhipa mAnA hai| pyAdi meM jo 'pragyAThika bhASaH' aura sattAdi meM 'sasAdika bhAvaH' yaha anugaptAkAraddhi hotI hai usa meM sambandhAMza meM sakSamya kA anubhava nahIM hotaa| bhala: 'myAdi meM samavAyasambandha se sattA hI bhAvava hai' yaha prAcIna mata doSayAta hai| tasmAt sAmAnyavizeSarUpameya vastu svIkartavyam , yad aviziSTa prativamanugataM viziSTa ca viziSTAnugatamaviziSTapa-parayyAvana svamAvata eva citrakSayopazamazAda guNA--pradhAnabhAvena parasparakaramvite bhAsana / ata para ghaTalvAMza isa ghaTazi'pyanugatAkArA dhIH / ata eva e mahAnasIya thUma evAbhimukhIbhUte sAmAnyato gRkSamANA cyAptiH parvatIyadhUme'pi paryavaspati, saMvatavizeSAkAre dhRmasAmAnya eva tadgrahAda / na hi tadutara sAmAnyapratyAsatyA sakalamavizedhyakaM vyAmijJAnaM jAyamAnabhanubhUyate, kintu prathamameva, tathAkSayopazamavazAt / sAmAnyapratpA
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ mA.saTIkA evaM hiAmI vivecana ] sasyAdikalpanAgoraveNakavyaktaireva kazcitpratiniyanavyaktyabhedasya pratyabhijJAsiddhasya svIkanu - mucitavAditi / tasmAda sAmAnya vizeSarUpatayA gorasadRSTAntenotpAda-yaya-dhaumyAtmaka vastu siddham / / 3 // [sAmAnyavizeSobhayAtmaka vastusvarUpa kI pratIti ] ukta vicAroM ke niSkarSasvarUpa yahI mAnanA ucita hai ki vastu sAmAnyavizeSa umapAramAna hI hotI hai| vizeSAnAmA sAmAnya kA aura sAmAnyAnAtmaka vizeSa kA astitva aprAmANika hai| sAmAgyaviyovAmA vastu hI vizeSANa kI pradhAnarUpa se vivakSA na hone para prati Azraya meM dhanugata hotI hai, aura vizeSAMza kI pradhAnarUpa se viSakSara karane para vara viziSTa vastu meM anugata hotI hai, ko viziSTa sva aura para se syApUsa hotA hai| yaha usakA svabhAva hai ki citrAkSayopazama arthAt kabhI vizeSAMza kA AvaraNa karate ye sAmAnyAMza ke zAnAvaraNa kA, praura kabhI sAmAnyAMza kA vAkSaraNa karate hupe vizeSatA ke praznAvaraNa kA sAyopazAma hone se kabhI vizeSa ko parepa aura sAmAnya ko pradhAna, aura kabhI vizeSa ko pradhAna aura sAmAnya ko gauNa karake paraspara molitarUpa meM vastu bhAsita hotI hai| jaise hi mahAnasIyatva bhAvi dhamoM se viziSTa hone se vizeSAtmaka aura palitvarUpa sAmAnyadharma se viziSTa hone se sAmAnyAramaka hotA hai| tathA mahAnatIyAma Adi vizeSarUpa kI pradhAnarUpa se vivakSA na hone para basisAmAnyarUpa sabhI vali meM abhugata hotA hai aura mahAnasIyaHya Adiko pradhAna rUpa se vivakSA hone para mahAnasIyasvAdi viviSTa vahvisAmAnya vibhinna mahAnasoya vahniyoM meM anugata hotA hai aura aviciNTa lisAmAgma kA prayApaka hone se aviSTi, 'sva' se vyAvRtta aura ghaTpaTAdi 'para' se jyAvata hotA hai| tathA jaba mahAnatImatvAdi vizeSAMza kA saMvaraNa karate ipe pazvisAmAnyAMza ke zAnAvaraNa kA bhayopazama hotA hai taba mahAmasoyavahni kA vaddhisAmAnyAkAraNa pratibhAsa hotA hai aura aba sAmAnyAMza kA saMvaraNa-pradhAnarUpa se vivakSApUrvaka vizeSAMza kezAnAvaraNa kA kSayopazAma hotA hai tama kevala batisAmAnyarUpa se AmAsa na hokara mahAmasIyapahni rUpa se prAmAsa hotA hai| isa prakAra vastu ko sAmAnyavizeSAtmaka mAnane para hI ghaTaviSayaka buddhi meM ghaTatya ke samAna ghaTAMza meM bhI anugasAkAratA sampanna hotI hai| evaM mahAnasoyadhUma ke abhimuna hone para dhUmasAmAnya meM vahnisAmAnya kI mApti kA pahaNa pavaMtIghAdi dhama meM bhI paryavasanna hotA hai| kyoMki usa samaya dhUma ke mahAnasIsatyarUpa vizeSakAra kA saMvaraNa hokara dhUmasAmAnya meM hI balivyApti kA paharaNa hotA hai| [prathama darzana meM hI vyApakarapa se vyAptijJAna kA udaya ] isa saMdarbha meM nagApikoM kA yaha kahanA ki-'mahAnasoyadhUma meM mahAmasoyahi kA myAptimAna hone ke bAra sAmAnya lakSaNApratyArAsi se samasta pama aura pati kI upasthiti hokara tAla dhUma meM saphala vahni kA vyAptijJAna hotA hai'-ThIka nahIM hai kyoMki pahale mahAmasIdhazma meM mahAmasIyabAlikA vyAktimAna aura bhAva meM dhUmasAmAnya meM vahvisAmAnya ke syAptijJAna kA hogA bhAnubhavika rahI hai kintu mahAnasoya dhUma ke mabhimukha hone para ayopAma vizeSa se arthAta mahAmasoyatva kA saMvaraNa jhokara dhamasAmAnya aura paznisAmAgya ke zAnAvaraNa ke ayopavAma se mahAnasIyatva kA
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravAsilo 4-5 bhAna na hokara ghUmasammAgya aura vahnisAmAnya kA vyAptimAma pahale hI ho jAtA hai| ataH sAmAnya lAraNApratyAsati Adi kI kalpanA meM gaurava hone se neyApika kadhita rIti se dhyaptimAma kA abhyupagama pitA nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki madhakti kI ho yAcana prazya samasta dhUmaSyaktiyoM se aminahara meM pratyabhikSA hotI hai ataH usake amurodha se epha dhamakti meM anya samasta manyaktimoM kA abheda mAnanA ucita hai aura vaha dhamavyaktioM ko sAmAnyadhizeSAtmaka mAnane para so sammavita ho sakatA hai / Azaya yaha hai ki lamasta dhUma tattApaktitvarUpa se paraspara minna hai aura dhUmamAmAnyarUpa se abhinna hai| isa prakAra vastumAtra sAmAnyavizeSarUpa hone se gorasa ke eSTAnta se ekakAla meM hI ekavastu meM jo utpAva-vyaya-naumyarUpatA batAyI gaI hai vaha sapA susaMgata hai / / 3 / / baudhI kArikA meM bauddhoM kI ora se vastu ko utpAda dhyaya evaM progyarUpatA kA pratimA kiyA gayA hai - atra pareSA pUrvapakSavA mAimRlam-annApyabhidadhAyanye vimala hi mistrayam / ekatrekadA nalaghaTA prAzcati jAtudhit // 4 / / atrApi yAtmakatAvAdeSi anye saugatAdayaH abhidadhati, yaduta-vika hiviruddhameva, mithaH parasparam , agam utpaadaadi| yata param , ata ekatrava vastuni, ekadA ekasmin kAle, etata-trayam , jAtucita kadAcit na ghaTA prAzcatina paTate / / 4 // 'utpAva-svapa-prIvya tI vastu kA tAsthikarUpa hai' isa siddhAnta ke saMdarbha meM bovAdi prati pAvo kA yaha kahanA hai ki utpAva vyaya aura dhovya ghe tonoM parasparaviruddha hI hai kyoMki ekavastu meM, eka kAla meM ye tInoM kayApi upapanna nahIM ho sakate // 4 // 5 vI kAriphA meM utpAvitraya meM paraspara ke virodha ko spaSTa kiyA gayA haimitho virodhamevopadarzayani-- mUlam-utpAdo'bhUtabhavana vinAzasamajhiparyayaH / dhIcyaM cobhaya zUnyaM pavekakana tatkatham ? // 5 // utpAdo'bhUtabhavanam prAgasanaH sAmagrIvalAdAmalAmaH / vinAzastaviparyayabhRtamyAnantaramabhAvaH / zrIdhvaM cobhayazUnyam-utpAda-vinAzarahitam pat-yasmAna, sattasmAt ekatra vastuni rakavA ekasmina phAle rudham : || // [ ekakAla meM utpAdAdi parasparaviruddha hone kI zaMkA ] upAva kA artha hai abhUtabhavana arthAta jo pahale asada hai (nahIM thA) vAva meM kAraNasAmagrI ke bala se use sva svarUpa pAno sasA kI prApti hotI hai| vinAza utpAda ke viparIta hai prAtaH usakA mArUpa hai pUrva meM vidyamAna kA bAda meM vinAzaka sAmagrI ke saMnidhAna se prabhAva hogA / dhauSya kA artha
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA TokA evaM hindI viSama hai-urapAva aura vinAza se zUnma honA / isa sthiti meM ekavastu meM ekakAla meM ye tInoM kaise sambhava haiM ? prAzaya yaha hai ki ekakAla meM utpAda aura vyaya tathA prauSama hone kA artha hai usIkAla meM sattA ko prApta karanA evaM usI kAla meM sattA se raSThita honA tathA usIkAla meM sattAko prApti aura sattA kA rAhisya donoM se asampata honaa| spaSTa hai ki me tInoM paraspara viruddha home se ekavastu meM ekakAla meM paTisa nahIM ho sakate / / 5 / / chaTTho kArikA meM isa AItamata kA ki "ekavastu meM ekakAla meM utpAda kA kArya pramora, vinAza kA kArya zoka aura utpAda vinAzarAhityarUpa bhauSya kA kArya mAdhyasthya dekhA jAtA hai| ama: jaya utpAdAditraya kA kArya eka kAla meM ekavastu meM hotA hai to unake kAraNoM ke bhI eka vastu meM ekakAla meM hone meM koI siroSa nahIM ho sakatA kyoMki pramANasiddha martha meM virodha nahIM ho sktaa|"-prtissaac kiyA gayA hai nanyakasminnekadApAdAditrayakAryazoka pramoda mAdhyasthyadarzanAd na virodhaH, pramANasiddhe'rthe virodhA'prasarAn , ityata AhamUlam-zAMka-pramoda-pAdhyasthyamunA yaccAna sAdhanam / tavayasAMprataM yasamAsanAtukaM matam // 6 // yaccAntra-trayAtmakale jagatA, zoka-pramoda-mAdhyasthyaM sAdhanamuktam , 'ghaTa-maulimuvarNAthI' [ kA. 2 ] ityAdinA; tadapyamAMpatam = avicAritaramaNIyam , yata yasmAt / sat-zokAdikam , AntaravAsanA mattam matam abhISTam / na basnunimisam, vastudarzane nAntarazokAdivAsanAprabodhAdeva paTanAzAdivikalpAna zokAyupatteH / yadi gha vastunimittameva zokAdikaM syAt tadA rAjaputrAdivadanyasyApyavizeSaNa tatprasaGgaH // 6 // [zokAdi kA nimitta hai vAsanA] prastuta stabaka ko 'ghaTamAlisuvarNAcI' basa dUsarI kArikA se jo yaha sthApanA kI gaI hai ki 'sauvarNaghaTa ke caka ko jisa samaya ghaTAtmanA suvarNa kA nAza hone se zoka hotA hai usI samaya mukTArthoM ko mAhAtmanAmuSarNa ke utpAda se pramoda hotA hai aura suSarNasAmAnya keelakako zokapramovaviraharUpa mAdhyasthya hotA hai kyoMki eTa kI prAkAMkSA na hone se use ghaTavinAza se zoka nahIM jhosA aura muphuTa kI icchA na hone se mukuTomAda se pramoca bhI nahIM hotA hai / usa prakAra eka ho muvarNadravya meM eka hI kAla meM soka, pramoda maura mAdhyasya jamakatA hone se usI kAla meM usakA kisI eka rUpa se vinAza, kisI anyarUpa se utpAda aura kisI rUpa se usakA stharya siddha hotA hai| isa prakAra sampUrNa jagat utpAba-vyaya-dhaumyarUpAtmaka hai|"-vh sthApanA mI vicAra na karane taka hI ramaNIya pratIta hotI hai| kAraNa, padAramanA suvarNa ke mAza aura mukararAtmanA suvarNa ke utpAda evaM sUvatminA usake sthairya se jo zoka-pramova aura mAdhyasthama hone kI bAta kahI gayI hai vaha mantarabAsanAmUlaka hai, pastumUlaka mahIM hai| Azaya yaha hai ki jise yaha vAsanA hai ki ghaTanAmA se zoka hotA hai, mukuTotpAda se pramoda hotA hai aura donoM hI vazA meM suvarNasAmAnma ke sthira rahane se suvarNAthoM ko mAdhyasabhya hotA hai
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAstravAta staH 7palo.8 usI ko vastu darzana se ukta vAsanAoM kA prabodha hone se ghaTatAzAkSike mAma mokAdi kI utpati hotI hai / ataH zokAvi kI utpatti ghaTanAmAdi vastu se nahIM hotI kintu jasavAsanA ke udghoSa se sahAta ghaTanazzAvi ke nAma se hotI hai / zokAviyati vAsanA nimisaka na hokara vastunimittaka hogA to jaro munTArthoM rAjaputra ko mukuTotpAva hone se harSa hotA hai usI prakAra jo mukuTAmeM nahIM hai use bhI mUkuTospAya se harSa honA cAhiye, kyoMki yadi mukuTospAva ho rAmaputra ke havaM kA kAraNa hai to mukuTotpAba rAjaputravata anya ke prati bhI samAna hai ata: anya ko bhI usase harSa ko utpati honI caahiye| kintu aisA hotA nahIM hai, ataH zokA yastuniphara ki sAmUmara hai isaliye zokAvi se vastu ko utpAba-ruyama prauvyAtmakatA nahIM siddha ho sakata / / 5 // 7yoM kArikA meM vastu ke utpAdAdizyAmakaptA masa meM doSa kA upacaya batAyA gayA hai - upacyamAImUlam-kizca syAvAdino naiva yujyate nizcayaH kvacit / svatannApekSayA tasya na mAnaM mAnameva yat till kizca iti dUSaNAntare, syAdvAdina pathacina adhikRte vastuni nizcayo naiva yujyate yad-yasmAt tasya svatantrApekSayA -svamidvAntApekSayA, mAna-pramANam mAnameca ma-pramANAmeSa na, anekAntacyAghAtAt / evaM cAnekAntAnurodhAdapramANIbhUtaM pramANa na nidhAyapha paTAdivat / / 7 / / kiJca, [syAdvAdI ko pramANa bhI apramANa hone se zanizcayadamA ] ___ 'vastu utpAditrayAtmaka hotI hai isa mata meM kevala yahI vopa nahIM hai ki yastu kI utpAdAdinamAsmakatA kA sAdhaka koI pramANa nahIM hai, apitu usameM paha bhI ghoSa hai ki syAdvAbI ke mata meM kisI bhI vastu kA nizcaya nahIM ho sakatA kyoMki usake misAnta kI apekSA pramANa bhI kevala pramANa hI nahIM hai kyoMki pramANa ko ekamAtra pramANasvarUpa hI mAnane para vastu kI anekAntAtmakatA kA pyAdhAta hogA, ata: manekArata ke pramurodha se pramANa bhI prapramANa rUpa hotA hai aura pramANa ho jAne para vaha apramANabhUta ghaTAvi ke samAna koI bhI vastu kA nizcAyaka nahIM ho sakatA / / 7 / / 8voM kArikA meM bhI ukta prakAra ke hI anya zeSa kA pradarzana kiyA gayA hai - mUlam-saMsAryapi na saMsArI mukto'pi na sa eva hi / taratadpabhAvena sarvamevA'vyayasthitam // 8 // saMsAyapi saMsAyava na, ekAntaprasaGgAn / muphto'pi hinizvitama', 'na sa eva'= sukna eva na, tata eva / evaM kaba sameva satvam tastadrUpabhAvena tadatatsvabhAvatvena, avyakSasthitam anidhitAmiti // 8 //
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ mATokA evaM hicI viSama ] [saMsArI-arsasArI mukta-amukta vyavasthA kA abhAva ] anekAsavAdI maina ke mata meM saMsArI jIva bhI kevala saMsArI hI nahIM haiyoMki use bila saMsArI mAmale para ekAntavAva kI prAli hone se vAsa kI prakAzAmakatA kA vyAghAta hogaa| mataH saMsArI ko asaMsArI (mukta) bhI mAnanA hogaa| evaM mukta jIva ko bhI anekAntaNyAcAta bhaya se kevala mukta hI nahIM mAnA jAtA kintu use pramukta (saMsArI) mI mAnanA hogA / isa prakAra amekAlavAva meM koI bhI vastu sarasvabhASa pathavA prataratvabhAvarUpa meM mizcita nahIM ho sakatI // 6 kArikA meM simAntI arthAta anekAntavAdI kI bhora se ukta bhApasioM kA parihAra kiyA gayA hai atra siddhAntavAtAmAimRlaH.... pAvasAnapada: mAdhakaH / svarNAna pAnya eveti na virUI mistriyam // 6 // se-jainAH Aryaduta mukaTorapAdo na ghaTAnAzadharmapha:-dharmapadasya svabhAvArthatvAva / navyatyayAca na ghaTanAzA'svabhAva ityarthaH, tulyahetuprabhavayohayostayorekasvabhASasvAt / na ca svarNAt andhayinaH svAdhArabhutAn anya ena / ini hetoH mithastrayam-utpAdAdikam na viruddham , pakaukadA pramIyamANatvAdini || [syAvAda meM apAdita dUpoM kA nivAraNa ] "ghaTAnAzayamaka' zamba meM dharma para kA svabhAva partha aura nAza pada ke pUrva meM pahita mapara ko nAzava ke utsara aura dharmapada ke pUrva sAsati hai, ataH ghaTAnAzadharma kA artha hai ghaTanAmamasyabhAvaka, arthAt ghaTamAza jisa kA asvabhASa hai / tAtparya yaha hai ki jana vidvAnoM ke anuptAra mukuTa kA utpAva yAno mukuTa rUpa meM suvarNa kA utpAda paha ghabanAzApabhAsaka mahI hai kintu padamAzasthabhASaka hai aura paramukuTAdi vibhinna patroM meM anvadho sapane prAdhArabhUta sumaNaM se pratya bhI nahIM hai| saprakAra mukuTotpAra ghaTanAzasvabhAvaka hai aura suvarNa se bhinna hai| isaliye suvarNarUpa eka prama meM ekakAla meM ghaTAramanA ghinAnA, mughaTAnmanA utpAda aura suvarNAganA prauSya kI pramA hone se una tInoM ko eka kAla meM eka vastu meM vista nahIM kahA jA sakatA / / 9 // 10vIM karikA meM pUrNakAripAra ke pratha kA samarthana kiyA gayA haietadeva samarthayabhAha-- mUlam-na ghotpAdAyI na sto prIvyayasaniyA gataH / mAstigve tu tayobhAvyaM tavamo'stIti na pramA // 10 // na yotpAdanyayau na stana vidyate, kalpitatyAditi vAcyam, kuna: ? ityAhadhaugyavat taSiyA-strabuddhyA gateH paricchedAt / tathApi nAstitva eva tayorupagamyamAne
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstramA 10 dhaumyaM tasvataH paramArthataH astIti na pramA utpAda-vyayapratItitulyogakSematvAd dhauvyadhiyaH / ---- etena dravyAdikamataM nirAkRtam // 10 // 58 [ ekAnta dravyAstika mata kA nirAkaraNa | ayyaratika praSpamAtra kA hI Azya pAramArthika hai' aisA mAnana vAle kA yaha kathana hai ki 'utpAda aura vyaya kalpita hai ata: unakA astitva nahIM hai, astitva kevala akalpita hone se zrIvya kA hI hai| kintu yaha kathana ThIka nahIM hai kyoMki jaise prANyaviSayaka buddhi se kI siddhi hotI hai usIprakAra utpazvavyaya kI buddhi kI siddhi se utpAvyaya kI siddhi bhI Avazyaka hai| aura yadi buddhi aura utpAThAvi buddhi meM sAmya hone para bhI bhavya kA astitva aura utpAdadhyaya kA mAstira va mAnA jAyagA to prothya bhI paramArthataH siddha na ho sakegA / arthAt yadi upAdhyaya ko pratoti ko agramA kaha kara meM kalpita mAne AyeMge to pro kI pratIti ko bhI atramA kaha kara Sya ko bhI kalpita kahA jA sakatA hai| kyoMki utpAda-vyaya ko pratoti aura prauSya pratIti kA yogakSema mukhya hai| ataH unameM kisI eka ko pramA aura anya ko apramA mahIM kahA jA sakatA ||10|| 11vIM kArikA meM ekAnta paryAyAstika mata kA nirAkaraNa kiyA gayA haiparyAyAstikamataM nirAcikIrSavAda mUlam - na nAsti zrIvyamapyevamacigAnena tadgateH / asyAzca bhrAntAyAM na jagasyabhrAnsatA gatiH // 11 // eyam - utpAda-vyayavat zravyamapi nAstIti na avigAnena = avAdhitatvena tadgateonya paricchedAt / asyAJca dhAcyagateva bhrAnsatAyAmucyamAnAyAm jagati - lokye anantanAgatiH = antatAprakAraH nAsti kazcit / [ ekAnta paryAyAstika mata kA nirAkaraNa ] paryAyAstikavAdI kA yaha kahanA hai ki "jaise utpAda aura vyaya ko pratoti zraprabhA hotI hai| ataH utpavadhyama tAttvika nahIM hotA, usI prakAra bhogya kI pratIti bhI apramA hai mataH zrauSya kA bhI astitva pAramArthika nahIM hotA" kintu yaha ThIka nahIM hai kyoMki zrISya kI buddhi vASita hai, ataeva use zraprabhA nahIM kahA jA sakatA / yadi bAdhita hone para bhI use pratramA kahA jAyagA at intern kisI bhI vastu kI vRddhi ko anata kahane ke liye koI yukti na milegii| asa vastumAna kA jJAna zrapramA ho jAne se kisI bhI vastu kI siddhi na ho skegii| nanu yadyevaM dravyAski - paryAyAstikayordvayorapi pratyekaM mithyAtvaM tadA sikatAsamudAye tailayat tatsamudAye'pi samyaktvAbhAvA kathaM " pramANa nayairadhigamaH " [0 sU0 1-6 ] 1 iti cet ? satyam, na kSatra dalapracayalakSaNaH samudAya ucyate, paryAyasyAdatvAta itaretaravipAparityAgAttInAM jJAnAnAM samudAyA bhAcAn kAcit kramikatatsamudAyasyA'dhyApaka
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 smA0 ka0 TIkA evaM hinvI vivecana ] svAcca kintritanayavipayIkRtarUpA'vyavacchedakasyam, tadeva cAnyonyanizritatvaM gIyate / idameva ca pravRttinimittIkalpa tatra samyakvapadaM pravartate / tadidamuktam - [ sammati gAthA 21] 41 * tumhA savveNiyA macchaDI sapakkhapaDibaddhA / aNNoSNaNi risa uNa havaMti sammatasambhArA' // 1 // " iti / [ nayasamudAyarUpa syAdvAda meM samyaktva kA uttara ] stika aura paryAyAstika eka-eka mata ko uktarUpa se mithyA mAnane para yaha zaMkA ho sakatI hai ki yadi ukta matoM meM pratyeka mata mithyA hai to unake samudAya meM samuzva kisI prakAra nahIM raha sktaa| jaise eka eka vAlukA kaNa meM avidyamAna tela vAlukA kaNasamudAya meM nahIM rahatA Her isa sthiti meM 'pramANa aura nama se vastu kI siddhi hotI hai' yaha tattvArthasUtra ( 1-6 ) kA kapana mI kaise upapana ho sakegA ?' kintu isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki dravyAstika aura paryAyAstika kA samudAya yaha valoM kA prathama yAnI ghaTakoM ko samaya nahIM hai, kyoMki paryAya ilasvarUpa nahIM hai (apitu jJAnasvarUpa hai) / jJAna svabhAvataH apane viSaya kA parityAga nahIM krtaa| ataH paryAyAfers aura fere kA samudAya nahIM bana sakatA, kyoMki paryAyAstika apane viSayabhUta praza maiM kalpanAtmaka rahegA aura prati apane viSayasUta dhozyAMza meM kalpanAtmaka rahegA aura fare apane frauya tou meM pAramAvika hogA | yaha sambhava nahIM hai ki eka hI viSaya ko pArthika ra kalpita batAne vAle zAmoM kA samudAya bana ske| kahIM krama se utpanna hone para donoM kA samudAya ho sakatA hai kintu yaha adhyApaka hogaa| arthAta sarvatra unakA kramika udaya ma hone se 'unake samudAya meM sarvatra vastu ko siddhi hotI hai yaha kathana upapanna na ho skegaa| ataH pradhyAstika aura paryAyAstika kA samudAya rUpa nahIM hai kintu paraspara ke viSayoM kA a hai arthAt jaba pradhyAstika yaha paryAyAstika ke viSaya kA nirAsa na karate huye use gauNarUpa meM svIkAra karatA hai evaM paryAyAstika vAstika ke viSaya kA vAsa na karate huye use rUpa se svIkAra karatA hai taba usa zravasyA meM pratyeka naya anya naya se samudita ho jAtA hai| isI ko jaina paribhASA meM yogya nizrita arthAt anyonya sApekSa kahA jAtA hai| phalataH pravyAktika pAstika kI apekSA aura pAktika dravyAstika kI apekSA se vastu kA sAdhaka hotA hai| yaha anyonyasApekSatA hI avyAstika aura paryAyAstika meM samyakUpana kA pravRtti nimitta hai / jaise ki sammalita pratya meM spaSTa kiyA gayA hai ki sabhI naya kevala pane viSaya meM niya ntrita (saMkucita) hone para hiTa ho jAte haiM aura paraspara sApekSa hone para samyagdRSTirUpa ho jAte haiN| sammati-gAthA 21) nanu yatheyaM tadA yA mRtyAnyapi ratnAnyananusmRtAni 'ratnAvalI' iti vyapadezaM na labhante, anusyUtAni ca tAnyeva 'ratnAvalI' iti vyapadezaM labhante jahati ca pratyeka saMjJa 1. tasmAt sarve'pi nayA midhyAdRSTayaH svapakSapratibaddhAH / anyonyanizritAH punarbhavanti samyaktvAcA! / / 1 / /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstrAtIla tamalo. 10 tathA nayA api pratyeka samyaktyavyapadezaM na labhante, samuditAstu taM labhante, jahati ca durnayasaMjJAH, iti kartha dRSTAntaH ? iti cet / nimittamedena vyapadezameda evAyaM dRSTAntaH, na su pratyekasamudAyabhAna iti doSAmAvAt / [ratnAvalI dRSTAnta kI anupapati zaMkA kA parihAra ] ukta vyavasthA ke sambandha meM yaha zaMkA ho sakatI hai ki-"mayoM ke nirupaNArya jo rassAbalo kA dRSTAnta diyA jAtA hai vaha upapanna nahIM ho skegaa| Azaya yaha hai ki jaise bahamUlya vibhinnajAtIya ratnoM ko aba taka kisI eka tAra meM apita nahIM kiyA AtA taba taka ve rasnAyasI zamba se vyavaharU nahIM hote / kintu jaba unheM prathita kara liyA jAtA hai taba ve ratnAvalI bAra se vyabahata hote haiN| aura viminna saMjJAoM se unakA vyavahAra niyama ho jAtA hai| isIprakAra naya bhI asamudita avasthA meM samyaka pada se vyabahasa nahIM hote kintu samukSita hone para samyaka paba se vyavahuta hone lagate haiM mAra purnaya zamca se yahata hone kI avasthA pAra kara jAte haiN| kintu yadi uktaroti se nayoM kA samuvAya na mAma kara anyonyamiSitasya ke prAdhAra para tI ja-heM samyaka va se vyavahRta kiyA jAyamA tA snASalI kA dRSTAnta saMgata nahIM ho sakegA"-kintu yaha ThIka nahIM hai| kyoMki ukta dRSTAnta kevala nimittabheda se vyavahArameva hotA hai itane hI aMza meM hai, pratyeka-samavAya mAva vikhAne meM nahIM hai| mataH hAtAmupapasikapa doSa nahIM ho sakatA / tAtparma yaha hai ki jaise ratnoM meM ekatAra meM saMprathAnarUpa nimita se raznAvalI zabda kA dhyapadeza hotA hai aura asaMprathamarUpa nimitta se vibhinna jAtoyaratnabodhaka vibhinna mAma se pyavahAra hotA hai usIprakAra anyonyanizritatvarupa nimita se nayA meM samyaka pada kA dhyapaveza aura anyonyanizcitatvaviraharUpa nimisa se durnaya zamda se jayapadeza hotA hai| nathApi nayAnA pramANale pramANa-cayaH" iti punaruvA syAta apramANatve cA'parikachedakatvaM syAditi cet ! na, nayavAkye tadvani tatprakArakayodhajanakatvasya samAropavyavachadakatvasya nirdhArakatvasya thA. itarAMzApratikSepitvasya kA pramANatvasya sattve'pyanekAntaram grAhukaravarUpasya pramANavAzyaniSTamya prAmANyA'bhAvena 'nayapramANaH' iti pRthgukteH| [ pramANa aura naya meM lAkSaNika bheda ] isa saMdarbha meM dUsarI kA yaha ho sakatI hai zi 'nayoM ko mavi pramANa mAnA jAyagA to tasvArtha muna (1.6) meM pramANa aura napa zabda kA jo eka sAtha lapAvAna kiyA gayA hai usameM pukti doSa prasakta hotA hai| yadi prayoM ko pramANa na mAnA jAegA to ve svaviSaya ke nizcAdhaka na ho skeNge|'-kintu yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki prAmANya ko prakAra kA hotA hai...eka nayavAzyagata aura susarA pramANaghAkyagarA / una meM pahalA-tadAzraya meM tatprakArakabodhajamakarava, samAropaniyasaMkAya, svaviSadhanirdhArakasya athavA isaranaya dvArA prastuta kiye jAnepAli zaMza kA avirodhisvApa hai| dUsarA prAmANya anekAntavastugrAhakatvarUpa hai jo pramANavAkya meM hI patA hai-yavAkya meM nahIM rhtaa| ukta tatvArtha sUtra meM taya Ara ke sAtha prayukta pramANazAmba dvitIya prAmAzya ke abhiprAya se prayukta hai|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ hayA00 TakA evaM hinini ataH pramAga aura nama kA eka sAtha mabhidhAna karane meM punaruNita koSa nahIM hai kyoMki hitoya prAmANya ke abhiprAya se prayukta "pramANa' zamba se naSa kA lAbha nahIM ho sakatA / / etana "paTo'sti' ityAdivAkye lokasiddhaM prAmANyaM parityajya 'syAd ghaTo'sti' ityAdAveva prAmANyaM parikalpayasAmapUrvA cAturI" ityavyutpatrakampanA nirarutA / nirastA cha zuktau rajatamrame idamaMze prAmANyavAdU dunaye'pyadhikRtazei pramANavena nayatvApattiH, lokasiddhaprAmANyA'parityAgAdazavyAptasya pramANavasyApramANAvakAzasamave'pi samUhaLyAptasya nayatva syAMzAvakAzA'saMbhavAt / [ 'syAd ghaTo'sti' isa vAkya meM prAmANyakalpanA anucita nahIM hai ] kucha logoM ko yaha kalpanA hai ki 'ghaTo'sti ghaTa hai isa bArama meM prAmAmya nahIM hai, kintu masyA ghaSTo'sti ='ghaTa kadhina hai-'isIvAvaya meM prAmANya hai-aisI janoM ko paha mAnyatA usakI upahasanIya bAsurImA ghotaka hai, papoMki ghaTo'sti isavAzya meM prAmANya lokasita hai kintu ukta mAnyatA meM usakA parityAga kara diyA gayA hai aura sthAna paTo'sti isa vAkya meM prAmAbhya lokasiddha nahIM hai to bhI isakA svIkAra kiyA gayA hai |"-is sambandha meM dhyAkhyAkAra kA kahanA hai ki noM kI mAnyatA ke sambandha meM yaha phalpanA aise puruSoM kI hai jinheM naya aura prabhAva ke svarUpa kI samIcIna vyutpasi nahIM hai| kyoMki janoM meM prAmANya ke ukta pramAga evaM nama isa prakAra viviSameva kA pratipAdana kara 'paTo'sti' isa vAkya meM dvitIyaprAmANya kA ho niSadha kiyA hai-prathamaprAmANya kA nhiiN| [ durnaya meM AMzika jayasva kI Apatti nahIM hai| kucha loga ghurnama meM bhI adhikRpta aMza meM prAmANya kA pratipAdana karake nayazvApatti yete haiN| unakA Azaya yaha hai ki jaise zukti meM 'idaM rakhatam' isa prakAra kA bhrama hotA hai, usI bhrama meM upamaMkA meM prAmANya hotA hai| usI prakAra 'ghaTo'styeva' isa dunama meM bhI 'dhaTo'sti' isa maMza meM prAmANNa hone se ArataH nayarUpatA aparihArya hai| kintu yaha ThIka nahIM hai, kyoMki bhrama meM jisa aMgA meM lohasisa prAmANya hai usakA parityAga zAmaya ma hone se pramANAvato azyApta hotA hai mataH bhrama meM vizeSa meM pramANapatravyapadeza kA pravakAza sambhava hai, kintu naparaka samUha vyApta hotA hai ataH graMpa vizeSa meM nayasva evaM aMbAvizeSa ye nayapake vyavasakA avakAza samma nahIM ho sakalA / tAtparya yaha hai ki naya vaha hotA hai jo pradhAna rUpa se apane viSaya ko grahaNa karatA hai aura itaranaya ke viSadha kA pratiSedha nahIM karatA jaise 'ghaTo'sti isa naya se ghaTa meM mastitva kA avadhAraNa hotA hai kintu agya maya se labhya ghara ke nAstisya kA pratikSapa nahIM hotaa| ata: mayarana pUre samukAya meM rahatA hai-eka deza meM nahIM rahatA, kintu 'ghaTaH astyeva' paha burnaya baTa ke astitva kA pradhadhAraNa karate huye epakAra meM usake nAstitva kA pratiSedha bhI karatA hai / ataH nayatyaghaTaka itarAMzApratikSavizva kA usa pAzya meM mabhAva hone se usa bApa ke 'ghara! asti' isI aMza meM mamatva kA mayupagama karanA hogA jo nayarasa ke samUhabyAptatAsvabhAva se viruddha hone se svIkArya nahIM hai| nanu 'ghaTa utpanna evaM iti syAdezavirzanI patasya dunayasyApi nayadan svaviyAya
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAspAtAlako 1. dhArakatvamasyeya, evakAreNAnutpamatvAmASajJApane'pyutpannatvaprakAzamavyApArA'parityAgAt , anekAntabalAdubhayopapateH rastatAdazAyA~ ghaTe 'na zyAmaH' iti buddhiyAditi cet / satyam , itaranayaviSayavirodhAzdhAraNe bhajanoM pinA svaripathAvadhAraNAsyavA'pravRtta, prAph zyAmasvena jJAte 'idAnIm' ini vinirmo keNa 'na zyAmaH' iti vRddhivat pravRttasyApi ca tasyAnyayAviSayatvarUpamithyAtyopasthitaiH / [ dunaya meM nayasvApatti kA nirAkaraNa ] yadi yaha zaMkA ko jAya ki-"ghaTa utpanna eva' yaha jo syAmA se rahita turnaya hai vaha bhI "ghara utpannaH' isanaya ke samAna svaviSaya kA pracAraka hotA hai| kyoMki pradyapi isa meM eSakAra se anutpannasvAbhASa kA jJApana hotA hai, tathApi vaha utpanatva ke prakAzana vyApAra se zUnya nahIM hotA kyoki vastu bhanekAsAtmaka pAnI manaMta dharimaka hotI hai ataH cakka dunaya meM anutpannasvAbhAva aura utpatrasya vormo kI bhApakatA upapala hai| yoki ghaTAtmaka vastu anutpannasvAbhAva aura utpAharaNa ubhamaSarmaka hai| isa tathya ko sugamalA se avagata karAne ke liye vyAkhyAkAra ne pUrvapakSI kI ora se rarughaTa meM honevAlI 'ghadona jyAmaH' isa yadi ko dRSTAntarUpa se prastuta kiyA hai| unakA ArAdha maha hai ki jaise rakta ghaTa meM 'ghaTona smAmaH' yaha pipAmatvAbhASa kAhI purulekha karatI hai| ramatA kA ullekha nahIM karato kintu ghaTa raktatA-zyAmasvAbhA umrama dharmamA hone se ghaTa meM raktatA kA jasleza ma karatI haI bhI usakI prAhaka hotI hai kyoMki payAmatyAbhAva kA kAma jisa ghara meM ho rahA hai vaha rakta hai, prataeva raktaghaTa nirvivAdarUpa se ukta buddhi kA viSaya hai| usI prakAra 'ghaTa utpanna evaM' yaha burnaya yayapi anutpannasyAbhAva kA ullekho hai, utpannAva kA ullekhI nahIM, kintu utpanna ghaTa utpatrasya anuspasvabhAva umaya dharmA haine se ghara meM utpanatva kA ullekha na karatI huI bhI usakA jJApana karatI hai| ataH usakI utpannavAhakA apA hai Ara! svaviSamasvadhArakatvana 'ghaTa utpanna eva' isa pUre dumaya vAkya meM nayatva ko bhApati anivArya hai|" . to yaha ThIka nahIM hai koMka se pUrva meM jisa caTa meM zyAmazva jAta hotA hai-bAda meM usa ghara meM pavAnI isa aMdhA kA parityAga kara honevAlo 'ghaTomadhAmaH' isa buddhi meM kyArAbhAya kA apadhAraNa nahIM hotA, kyoMki 'ivAnI' isa aMza ke abhAva meM ula pundhi kA viSaya kAlika pAmasvAbhAva hogA o pUrvakAla meM zyAmatyarUpa se zAma ghara meM nahIM hai| isI prakAra 'paTa utpanna eSa' yaha durnaya se bhI 'majamA' yAnI tyAta pava ke binA prApta apekSA ke vinA apane viSaya kA maSadhAraNa nahIM ho sktaa| kyoMki usameM ethakAra se pranya naya ke viSapabhUta anutpannatya ke virodha kA avacAra hotA hai maura maya ke viSama maha niyama hai ki apra itaramaya ko viSaya ke virodha kA avadhAraNa ke sAtha kisI naya se apane viSaya kA asadhAraNa hotA hai to vaha bhajanA-apekSA ke binA nahIM hotaa| yadi bhajanA ke binA mI usase svaviSaya kA avadhAraNa hogA to usameM anyathAviSayatyalpa miyAtva' hogA / ataH svaSiSama kA yathArthapoSakama hone se dUdha meM mayasva kI Apatti na ho sakegI, kyoMki nayatya meM yathArtha svaviSayakoSakatva ko mAsti hai, akSa: punaMya meM yathArthasyaviSayabodhakaravarUpa vyApaka ke prabhAva meM mayasvarUpa dhyAya ke abhASa kA nirNaya ho jAegA /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ syATIkA evaM hindI vivecana ] tadidamuktam--[ sambhati po-2 "NiyapatrayaNijjasathA sandhaNayA paraviAlaNe mohA / te uNa Na divasamao vimayaha sacce va alie vA // " amyArtha:-nijakavacanIye svaviSaye pariccheya satyA samyagjJAnarUpAH sarva eva napAH saMgrahAdayaH, tadvati tadavagAhitvAt / paravicAlane paraviSayorapanane mohA subantIti mohA asamarthAH, paravipayasyApi satyatvenonmUlayitumazakyasyAt, tadabhASe syaviSayasyApyamyaSasthiteH, mitho nAntarIyakatvAt / ataH paraviSayasyAbhAve svaviSayasyApyasabAta tatpratyayasya mithyAnnameSetevadhArayan ghaTasamayo-jJAtAnekAntaH punastAn nayAn na vimajate satyAmalIkAn ghA, kinsivaranayaviSayasampapekSatayA 'astyeva dravyArthataH' ityevaM bhajanayA svanayAmipretamaya satyamevAvadhArayati, yat yatra yadapekSayAsti tasya tatra tadapekSayA grAhakatvenaiva nayaprAmANyAt / ata eva dravyAstikAdeH pratyekamityarUpatayA satyam , anittharUpatayA cA'savaM paribhASitam-[ sammati sUtra--] "dahiu ti tamhA gasthi pAo nniymsuddhjaatiio| na ya pajjaDio pAma koi bhayaNAi u biseso // 1 // " iti / [ane ! ] na hi viSaya medakRto'nayIbhedaH yAtmapharapara prAtisvikarUpeNa dvAmyA mahAna , kintu bhajanapA-vivakSAbhedakRtapravibhAsabhedAdityuttarArdhatAtparyam / [naya ke ApekSika-prAmANya kA mUlAdhAra ] usa tathya sammatitarpha prathamakA 25 SauM gAyA meM isa rUpa meM pratipAdita kiyA gayA hai ki saMgrahAvi sabhI mayasapane parica vivapa meM sampaga kAmarUpa hote hai kyoMki sadAzraya meM tava ke prAhaka hote haiN| anya napa viSaya kA vicAlana-nirAkaraNa karane meM asamartha hote haiM, kyoMki anya naya kA viSaya mI kazcit saraya hotA hai. asa evaM usakA unmUlana nahIM kiyA jA sakatA kAraNa yaha hai ki yadi kisI mama se pratya nama ke viSaya kA unmUlana hogA, to usake phalasvarUpa anya nagha ke viSaya kA abhAva hone para napa ke apane viSaya kA bhI abhAva ho jaaygaa| kyoMki donoM hI mapake viSaya eka dUsare ke prabhAva meM nahIM hote 1 isaliye anekAntavetAko 'anya naya ke viSaya kA abhAva hone para svaviSaya kAmo prasasva hotA hai isa tAna se svAtmazAna meM paramama ke viSaya niSeSaka maya meM mithyAtva kA avadhAraNa ho jAtA hai, ataH vaha nayoM kA satya aura alIkarUpa se vimAjama ra nijakavacanIya satyAH sarvanayAH paravimAna mohAH / tAm puna dRSTasamapo vimayate satyAn bAlokAn bA / / 3 / / yAstika ki tasmAda nAsti nayo niyamazujAtIyaH / na ca paryavAstiko nAma ko'pi bhajanayA tu viSeSaH / /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAvAsta07 palo. 10 nahIM krtaa| kintu itara naya ke viSaya kI apekSA se apada itaranaya ke viSaya kA pojarUpa se mastispAbhyupagama karate huye. apame naba ke viSaya mUta ghaTAdi ke astitvApa asA prastyeva ghaTa: dhyArthataH' arthAta yAsmamA ghaTa kA astitva hI hotA hai| isa prakAra satyarUpa se ayathAraNa karatA hai| kyoMki jo dharma jisa apekSA se rahatA hai usa dharma kA usa vastu meM usa apekSA se grAhaka home se honaba meM prAmANya hotA hai| soliye, uktarIti se naya kA prAmANya hone se hI sammatinAtha praSamakANDa gAthA-9 meM pUgyAstika bhAvi pratyeka namoM kA istharUpa sayA-arthAta o palsa jisa meM jisa apekSA se hai usameM usa apekSA se usa vastu kA pratipAvaka hone se ho sambArava aura asisthApatamA arthAda agpayA prasipAvaka hone para prasamyazva kahA gayA hai| [ dravyArthipha-paryAyArthika nayoM meM bhajanAmUlaka bheda hai| gAthA kA artha yaha hai ki-vAstu drazyaparyAya ubhayAtmaka hotI hai, ataH ki agalA paryAyAdhika koI bhI nae niyamataH zuddha jAtIma mahA hotA arthAta hampAstika nara parnapastika napa ke viSaya se evaM paryAyAstika nama pratyAstika naya ke viSaya se sarvamA parAGmuja nahIM hotaa| prataH donoM meM samAnaviSayakarama ho jAne se una meM viSayamevamUlaka vidhya nahIM ho sakatA kintu bhajanA se nidhya hotA hai-marthAt paryAya ko gauNarUpa se pahaNa karate huye drazya ko pradhAnarUpa se prahaNa karanevAlA nayadhyAstika aura tavya ko gauNarUpa se prahaNa karate huye paryAya ko pradhAna rUpa se grahaNa karanevAlA maya paryAyAstika kahA jAtA hai| [ dravyArthika-paryAyArthika naya kA svatantra viSaya nahIM hai ] isa artha ko pyAlyAkAra ne yaha kahate hume spaSTa kiyA hai ki vyAsmika aura paryAvAstika nayoM meM mo bheva kiyA jAtA hai usakA nimitta viSayameva nahIM hai| arthAta paha nahIM kahA jA sakatA ki 'paryAyAstika ke viSaya ko grahaNa na karake kevala apane viSaya huNyamAtra ko grahaNa karane yAlA naSa dayAstika aura pAstika ke viSaya ko prahaNa na karake kevala apane viSaya paryAya ko prahaNa karanevAlA naya paryAyAstika hotA hai| kyoMki bastu tavyaparyAya ubhamazrAmaka hotI hai aura donoM hI naya apane prAtisvika rUpa se usI vastu kA grahaNa karatI hai| avi pAstika myaprAdhAnyana jisa bastu ko grahaNa karatA hai usoko paryAyAstika bhI paryAyaprAdhAnyena grahaNa karatA hai / isaprakAra bogoM ke viSaya meM sAmya hotA hai / ataH unake vidhya kA nimisa viSayameva nahIM hai kintu majanA hai / arthAta parvAya aura dravya ke gauNapradhAnabhAva se evaM trasya aura paryAya ke gauNa pradhAnAba se vastu ko viSakSA kA meva hone se jo pratibhAsada hotA hai arthAt gyAthikalaya se dhAtu kA jo gauNa bhAva se paryAyarUpa meM aura pradhAnabhAva se dhyapa meM evaM paryAyAthikAna se gauNabhanaya se draSyarUpa meM aura pradhAnabhAva se payahipa meM ko vastu kA prANa hotA hai yahI unake vaividhya kA nimitta hai| sammati gAthA ke usarA kA isI artha meM tAtparya hai| ___ tasmAn paryAyArSika utpAda-vyayapratibhAse satpatnamayagacchati, pAMcyaprasibhAse tvasatyasvam / na tu tatpratibhAsametra pratikSipati, anubhUyamAnadipavatA'dhipayatAkatyasya vyavasthApayitumazakyatvAt ! na khalu sahasra NApi bAdhakaH i rajatam' iti prote rastrAvalampanatvaM yada
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthA... TIkA evaM hindhI vivacana ] 64 sthApayituM zakyate / dravyAstiko'pi dhauSyapratibhAse satyatyamavaganchati, utpAda-vyayapratimAse tvasatyatvam / tadukrAm-[ sammati sUtre-10/11] davadviyavattavya avayu niyameNa hoha pjjaae| taha paJjayavatdhu avasthumeva dabadiyaNayaMsa // 1 // uppajjati cayaMti a bhAvA niameNa pajjayanayasma / davadviyassa sayyaM sayA aNuppa namaviNa // 2 // " iti / ayaM ca svaviSayapakSapAto'yaktaH, ubhayapratimAsaprAmANyasya tulyayogakSemavAdityUktam / satA yAtmaka yastu prabhANasaH payarasitamiti / / 11 / / [anyanaya ke viSaya meM asalyapana kA avadhAraNa ayukta haiM ] isa taMvarbha meM yaha mAtavya hai ki yata: anyanaya ke viSaya ko gogarUpa se aura apane viSaya ko pradhAmarUpa se grahaNa karanA ho nayoM ke paraspara bheda kA prAdhAra hai-prapta: yaha kahanA ki "kyApikanaya vastu ke utpAba-yaya ke pratimAsa meM satyatva ko grahaNa karatA hai aura progya pratibhAsa meM asatpazva ko prakSaNa karatA hai, na ki naupyapratibhAsa kA pratimepa karatA hai| ati bastu pratibhAsa meM progyaviSayakasvAbhAva kA dhyavasthApana nahIM karatA hai, kyoMki vastupratimAsa meM progyaviSapakasya kA anubhava hotA hai / ata eva usameM prauvyaviSayakasva ke abhAva kA pratiSThApana usIprakAra zakya nahIM hai jaise ivanasvarupa se zukti meM sasasvagrAhaka evaM rajatam' pratIti meM 'vaM na rajatama' isa prakAra ke jJAna se sahasrazayakoM se bhI rajatasyaviSayakatva ke bAle raGgAsvaviSayakatva arthAt rajatasvaviSayakatyAbhAva kA pratiSThApana ghAvaya nahIM hotaa| [raGga-kalAI mAma kI bAtu] [ / evaM vyAthika bhI vastu ke proDyapratimAsa meM satyasva ko paNa karatA hai aura utpAda-vyaya pratibhAsa meM asatyasya ko grahaNa karatA hai| jaisA ki sammatikA 1 meM 10 aura 11 vauM gAthA meM kahA gayA hai ki pradhyAstika kA pratipAca viSaSa paryAyAstika kI dRSTi meM niyamataH praSastu hai aura paryAyAstika kA pratipAya viSayavyAdhika kI STi meM niyamena avastaevaM paryAyAthikako ti meM usakA apanA viSaya vastu kA jApAvana-mayaya nitya satya hai aura prAyAstika kA apanA stumoM kA utgAvaSimAdhi prodha sAvakAlika-saMzya hai| isa prakAra apane viSaya ke pratimAsa meM satyatva kA praNa aura anya naya ke viSaya meM pratibhAsa meM asasparaba kA grahaNa hI mayoM meM parasparameva kA AdhAra hai|" __apane viSaya meM mayoM ke pakSapAta kA dyotaka hone se prayukta hai| kyoMki vastu ke utpAdaramama aura progya dhonoM ke pratibhAsa ke prAmANya kA yogakSema tulma hai| jaisA ki pahale kahA jA cukA hai kimanya naya ke pratipAya viSama ke asatya hone para apanA viSaya mI asatya ho jAyagA varSoMki nayoM ke viSaya paraspara avinAbhAvI hote haiN||11|| raNyAstikavattavyamabastu niyamena bhavasi paryAya: / tathA paryayavastu avasveva dravya pikanayasya / / 1 / / upadyante pavante ca bhAvA niyamena pavanayasya / kyAstikasya sarva sadA'nutpatamavinaSTam / / 2 / / viSaya:
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ mArA . sta.. iko. 12 12vIM kArikA meM isa virodha kA parihAra kiyA gayA hai jo utpAdAvi kA lakSaNa batAkara pUrvapakSa meM ujASita kiyA thA utpAdAdilakSaNAbhidhAnena pUrvapakSitaM virodha pariharamAha-- mUlam-utpAdo'bhUtabhavanaM svatvantaradharmakam / tathApratItiyogena vinAzastaviparyayaH // 12 // utpAdo'bhUtabhavanaM prAgananubhUtarUpAvirbhavanam svatvantaradharmaka-svanAntarIyakAraparyApanAzarUpahetvantarasvabhAvam / kutaH 1 ityAi-tathApatItiyogena-adhikRtarUpotpAda evaM prAktanarUpanAzapratIteyuktavAn , tadajanakasvabhAva parityAgasamanipanatvAt tajananasvabhAvatvasya / [ananubhUtarUpa phA AvibhAva yahI utpAda hai] utpAda kA jo abhUtamavana lakSaNa kiyA gayA usakA artha pUrvakAla meM asat kA uttarakAla meM sattAlAbha nahIM hai kintu pUrvakAsa meM ananubhUta kA uttarakAla meM prAdurbhAvarUpa hai aura vaha apane nAnsarIyaka-avimAbhAvI prAktanaparyAyanAzalpa hesvantarasvarUpa hai| kyoMki sAjanasvamASa yataH tat ke ajananasvabhAva ke parityAga kA manipata hotA hai-prataH prakRta apUrvarUpa kA spAra hone para hI prAksanarUpa ke nAza kI pratIti yuktisaMgata hotI hai| yAzaya yaha hai ki jaba suvarNa ghaTAkAra meM pravasthitaprotAheta makaTa kA jamaka nahIM hotaa| mukara kA janaka tabhI hotA hai jaba makara ko ajamAnasyabhAva aryAta ghaTakAra kA parityAga karatA hai| ataH jaise suvarNaddha mukuTa kA eka hetu hai usI prakAra muvarNa ke sTAramaka paryAya kA nAma bhI tvantara hai| ata: pravakAla meM ananubhUta mukuTAkAra kA AvirbhAvarUpa mukuTopAva ghaTAtmaka prApatana paryAya ke nAmasvarUpa hai| kyoMki yadi ina donoM meM phazcita tAvAtmya na ho to mukuTa kA utpAda hone para hI ghaTanAza kI pratIti hone kA niyama yuktisaMgata nahIM ho sktaa| tathA, vinAzastaviparyayaH bhUtA'bhavanamanyabhavanasvabhAvam , prakRtarUpanAzasvetararUpotpAdanAntarIyakatAnubhavAt , dIpAdinAze'pi tamA-paryAyotpAdAnubhavasya jAgarukatvAt , ekasAmagrIna bhavanvAza tdtdruupnaashotpaadyoH| ye tu lAyavaraNayino'pi kapAlolpAdikA nirmA sAmagrIm, paTanAzotpAdikAM ca bhinnAmeva kA papanti, tepI kAcidapUrvava vaidagdhI // 16 // [anyarUpa meM parivartita ho jAnA yahI vinAza haiM ] isI prakAra pUrvapakSa meM nimAza ko utpAda kA viparyaya kahakara jo usakA musakA amavana artha kiyA gayA yaha bhI anyAtmanA bhavanasvarUpa hai| kyoMki sapta kA prabhavana arthAta prAktanarUpa ke nAma meM apUrvarUpa kI utpatti ke nAntarIyakasva-avinAmAvizva kA anubhava hotA hai| jaise dIpAdi kA nAma hone para bhI andhakAra rUpa paryAya ke utpAda kA anubhava sarvasammata hai| evaM jaise prAktanarUpa ke nAza meM zrapUrvakapa kI utpatti kA avinAmAvipa hone se prAtamarUpa kA nAza aura apUrvarUpotpAra meM aikya hotA hai usI prakAra eka sAmagrI janma hone se bhI sabUpavinAza sAno
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ smA. hIkA evaM hindI vivecana ] 67 pUrvarUpavinApA aura prasapautpAda yAnI apUrvarUpotpAva meM aikya hotA hai| isa prakAra prAktanarUpanAza aura apUrSarUpolpAsahI mAmagrI sambhava hone para bhI jo loga lAyaSa ke premI hote huye bhI kamAlotpAdakasAmagrI aura ghaTanAzakasAmagrI meM meva ko rupanA karate haiM unakI vivagyatA(caturAI) kucha apUrva hI hai |yoNki prAtama rUpanAza aura apUrvakapotpAva ko sAmagrI ke aikya meM spaSTa lApatra hote huye bhI use svIkAra nahIM karate / / 12 / / mUlam-tathatadubhayAghArasthamAvaM prauvyamityapi / anyathA pritacAbhASa ekavaikatra kiM na tat // 13 // sathA, etadubhayAdhArasvabhApam utpAda-vyayAdhArasvabhAvAtmakam , dhaumyam ityapi idamapi, 'tathApratItestadubhayApinAbhUtama, nAnyathAbhUtam' iti yojyte| anyathA uktAnabhyupagame, trilayAmAyA trayamapi kathAzeSamApadyata, parasparAnuyitvAda vitayaspa, adhikRtAnyanarAbhAve saditarAmAvaniyamAt / [sthAyitA utpAda vinAza kI avinAmAthi hai ] 12 vI kArikA meM 'ityapi' zAma ke Age tathA pratIta : sAmayA'vinAmUtaM. nAnyathAsUtam' itanA aMmA Upara se jobane se isakA artha yaha hotA hai ki utpAda aura vyaya isa ubhaya kA AdhArasvamA progya bhI utpAda aura vyaya vInoM kA bhavimAbhUta-jyApya hai, kama bomo ke binA sambhava mahauM hai kyoMki utpAbavyaya ke home para hI dhaumya kI pratIti hotI hai| parthAda jisakA kisorUpa meM utpAba paura kilIpa meM uSaya hotA hai usI meM proSya ko buddhi hotI hai / bhasaH prauvya monoM kA pApya hai| yavi prImako utpAda syaya kA avinAmAvI na mAnA jAyagA to tInoM kA kevala kathanamAtra ho raha bAyagA-astitva siddha nahIM hogA kyoMki tInoM paramparAnuvisa hai| ataH adhikRta utpAdavyayasya aura progya isameM kisI eka kA abhAva hone para manma kA abhAva bhI niyamataH prApta hogaa| tathAhi-na dhauthyadhyatirekeNotpAdacyayo saMgato, sarpadA sarvasyAnusyUtAphAranyatirekaga vijJAna-pRthivyAdikasyA'pratibhAsanAt / na cAnusyUtAkAsababhAso pAdhyaH, sahAyakatvenAbhimatasya vizeSapratimAsasya tadAtmakatva ekabAdheparasyApi bAdhAna, sadyatiriktatvapakSastu ghA~yyadhiyaM minA sthAsa-kozAdipratibhAsA'nanubhavAdanupapaSaH / na ca adhamAkSasanipAtAnantaramanvayapratibhAsamantareNa vizeSapratimAsa eva jAyata iti vAcyam , tadA pratiniyatadezasya vastumAtrasyaipa prtiitH| anyathA tatra rizepAva bhAse saMzayAdhamutpattiprasakte, vizeSArayatestaviroSitvAt / na ca taduttarakAlabhAbisAzyanimittaiphanyAdhyayasAyaniyandhane saMzayAdhanubhUti, prAga vizeSAvagame ekatyAbhyavasAyasyaivA'saMbhayAt bhedazAnavirodhiyAn / anubhUyate ca dezAdI vastuni sarthajanasApikI prAna sAmAnyapratipattiA, tuducaraphAlabhAvinI ca vizeSAvagatiH / ata ekAcaprahA. dInA kAlabhedAnupalakSaNe'pi kramamabhyupayanti samayavidaH, avagrahAderI hAdau hetutvAt /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstrAtIla lo-15 [ utpAdAdi ke vinAbhAya samartha ! jaise dekhiye-dhauSya ke abhAva meM utsAva aura dhyaya kI utpatti nahIM ho sakatI, kyoMki vijJAna aura pRthyo Adi mizeya, ina sabhI kA anusyUta AkAra ke vimA kabhI pratimAsa nahIM hotaa| amApa yaha hai ki zAma kI athavA pRthvI Adi zava ke utpAvinAza kI jo buddhi hotI hai usameM utpAda aura bamama donoM meM eka anusyatAkAra niyama se bhAsita hotA hai| jaise 'mama ghazAnaM maTama kapAlasAmamutpannama' evaM 'iha eTo naSTaH kapAlamutpatram' ina do pratIti meM pUrva meM mama zambAryazAlA kI do mAna kI utpati-nAza meM manusyUsasA kA aura dUsare meM mArca malikAko gharamAza-kapAlotpatti meM anusyUtatA kA prayAsa hotA hai| [anusyUtAkAra kA ayamAsa mithyA nahIM hai ] yadi yaha kahA jAya ki-'utpAtra aura pyaya meM jo anusyatAkAra kA ababhAsa hotA hai baha bAdhya hai / ataH usa pravamAsa se utpAda maura vyapa meM eka anusyUta AkAra kI siddhi nahIM ho sakaptI-to yaha ThIka nahIM hai kyoMki jisa vizeSapratibhAsa ko anusyatAkAra ke prabhAsa kA bAdhaka mAnA jAyagA baGga pani madhya pratibhAsa se abhinna hogA to manusmRtAkArAvAsa kA bApa hone para bimoSa pratibhAsa kA bhI bAgha ho jaaygaa| yadi vizeSatimAsa ko aspatAkArAvAsa se bhinnA mAnA jAyagA to yaha rakSa upapala nahIM ho sakatA payoMki dhaumya-matikArUpa anusmRtAkAra ke pratimAsa ke binA mattikA ke ghaTa pUrvamASI sthAsa-phoza mAvi vizeSa savasthA ke pratibhAsa kA anubhava nahIM hotaa| yadi yaha kahA jAya ki-"stu ke sAtha indriya kA prathama sanika hone ke manaztara anvayamanusyUtAkAra kA pratibhAsa na hone para bhI vimoSapratibhAsa hotA hai"-so yaha ThIka nahIM hai kyoMki paNiya kA prathamasanikarSa hone para yaha kucha hai isa rUpa meM nimatareSAsthita paratu mAtra ko atyanta sAmAnyAmAra meM hI pratIti hotI hai| yadi indriya kA prathamasaMnikarSa hote hI pAsa ke vizeSa prAkAra kA bhI prabhAsa hogA to vastu ke viSaya meM yaha sarpa hai athavA rajju hai isa prakAra ke saMkAyAra kI utpatti ho skegii| kyoMki vizeSAkAra kA mAna saMzaya kA virodhI hotA hai| prataH kisI vastu ke indriyasaMnikRSTa hote hI yadi usakA viSahapa mAhIta ho jAyagA saba usake nijasvarUpa kA nirNaya so jAne meM usake viSaya meM saMzama na ho skegaa| [ekapAdhyAsAbamUlaka saMzayotpatti kA kathana anucita ] yapi yaha kahA jAya ki-"vastu ke sAtha indriya kA prathama saMskirSa hone para usake vizeSAkAra kA pralimAsa ho to AtA hai kintu usake uttarakAla meM anya vastu ke atipita sAhasya se usameM pratya astu ke sAtha ekatva ameva kA jJAna hotA hai aura usI kAraNa usameM saMzayAvi kI anubhUti hotI hai| jaise ragsa ke sAtha niyanikarSa hone para rajjusva kA jJAna utpaba hotA hai kiAnu sarpa ke sAmya se usameM 'ayaM sarpaH' isa prakAra sarpa ke sAtha epharakha kA mAno ameva kA jJAna ho jAtA hai / isa prakAra saMnikarSa se rasjuspa kI aura sAdara se sarpasva kI upasthiti ho jAne se 'irya rajjureSa so vA' isa prakAra kA saMzama hotA hai |"-kintu yA kathana ThIka nahIM hai, kyoMki jaba rastu kA vizeSarUpa erapuraSa kA nizraya pahale ho AyamA taba usameM sapa ke ekatva kA adhyavasAya ho hI nahIM sktaa|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 spA0 0 TIkA evaM hindI vivecana ] kakkA jAma hone para sarparUpa pratiyogI kA jJAna aura sarpameva ke sAtha indriyasaMnikarSa vidyamAna hone se sarpameva kA jJAna svAbhAvika hai aura sarpa meda kA jJAna sarpa ke avasAna kA virodhI hai| vaizasthita vastu ke samvandha meM sArvajanIna anubhava bhI yahI hai ki usa ke sAmAnyAkAra kI pratipati prathama hotI hai aura virodhAkAra kI pratipattivAda meM hotI hai| sAmAnyavizeSa kI pratipatti ke isa paurvAparya ke kAraNa ho jaina siddhAntavetA avagraha- ihA- aba dhAraNA hama kAnoM meM kAlameva kA aparA hai, sarajJAna kA kAraNa hotA he mora kAryakAraNabhAva paurvAparya niyata hotA hai / pUrva yadi ca mUlamadhyAjyAnusyUtasthUlai phAkArapratibhAso'pahRnyate, tadA viviktatatparamA pratibhAsasyApyaparAva zUnyatAprasaGgaH / na caikatvapratibhAsasya tadviSayasya vikrampyamAnasyA'ghaTamAnatvA midhyAtvam, tasthAnyAnAlambanatvAt / 'saMcita paramAmyAlambanaH sa pratimAsa iti veda 1 na saMcayasyaikaspa sthAnIyatvAt / na cai paramANuSvapi parasya mAnamasti pratyakSasya vipratipatvAt upalabhyamAnasthUlaikasvabhAvasya cA'vastutvena satkAryatvasya parai ranabhyupagamAt / na ca canAdipratyayAt ziMzapAdyavagatiyat sthUlAtrabhAvAt tatpratyayaH vanAdeH zizapAdharmatvAt, sthUlAkArasya ca paramANudharmatyAnabhyupagamAt / , [ skUlAkAra pratibhAsa kA apalApa azakya ] isa saMdarbha meM yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki yadi mUla madhya ana bhAgoM meM anugata sthUla eka rarat AkAra ke pratibhAsa kA apaharaNa kiyA jAyagA to pratibhAsamAnatayA abhimatayastu kA vivikta yAnI payAnupaSTa paramANu ke pratibhAsa kA bhI apalApa ho jAne se zUnyatA kA prasaMga hogaa| Azaya yaha hai ki sthUlavastu ko pratyakSasi mAmane para hI usake paramparayA kAraNarUpa meM paramANu kA anumAnika pratibhAsa hotA hai| kintu yadi vibhinna pravavoM meM anusyUta koI spyUla vastu na mAno jAyagI to paraspara vithikAya (sva) zUnya paramANu kA ho astitva prApta hogA aura yaha bhI anya pramANa ke abhAva meM siddha nahIM ho sakatA / ataH sarvazUnyatA kA prasaGga anivArya hogA / [ avayavI kA pratibhAsa mizraNa nahIM hai ] yadi yaha kahA jAe ki jo eka sthUlAkAra bastu (avapatro) ko grahaNa karatA huA pratibhAsa anubhUta hotA hai yaha mithyA hai| kyoMki usake viSama kA usake aMkhoM se bhedAbheva kA vikalpa zrathavA aMzoM meM usake ekavezena athavA kArasmryeNa vartana kA rUpa karane para vaha upapanna mahIM hotA |"to yaha ThIka nahIM hai kyoMki yaha pratibhAsa anyAlambana nahIM hai| Azaya yaha hai ki vaha pratibhAta miSyA hotA hai, jo anya ko arthAt sva meM vizeSaNapriyA bhASita honeSaH le dharma se zUnya dhanya vastu ko abalambana karatA hai aMse zukti meM rajatAkArapratibhAsa | ukta pratibhAsa sva meM vizeSaNavidhayA bhAsita honevAle eka aura stho se zUnya vastu kA pravalana nahIM karatA kintu eka aura skUlatA ke Ayata vastu kA ho avalambana karatA hai, zrata eva yaha mithyA nahIM hai| [ paramANuoM ke saMcaya kA hI aparanAma azyavI / yadi yaha kahA jAya ki "ukta pratimAsa saMti yAmI paraspara saMyukta paramANuoM ko agala
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ [zAstramA salo . 13 mAna karatA hai aura meM paramANu ekasya paura sthUlatva se zUgya hai ataH usake pratibhAsa kA miyAba mamivArya hai|" so maha ThIka nahIM hai, kyoMki yadi paramANoM kA eka saMcava mAnA gayA to vahI abamabI ga haNa rasavAhida hone se usake mAmamAtra meM ho vivAda raha jAtA hai, use paramANuoM kA saMcama kahA jAya athavA use paramANuoM meM anusyUta eka bagya kahA jAma isameM koI tArikhaka amtara mahA~ hai / dUsarI bAta yaha hai ki yadi paramANumoM meM anutpUta koI eka bhUla camana mAnA jAyayA to vayavabhinna avayavI kA mastiAvana mAmanevAle vAvI pAsa paramANu kA bhI sAdhaka koI pramANa na raha jAyagA kyoMki ko pratyakSa sarvasammata hai utane mighyAvaM aura satyatva ke viSaya meM masya praura mAvImata meM japalambamAna sthala eka svabhAva koI vastu na hone se use paramANu kA kArya nahIM mAnA jA sktaa| ata: usake kAraNarUpa meM paramANu kA manumAma bhI nahIM ho sktaa| . padi yaha kahA jAya ki-'jase dhana ko vibhinna vRkSoM ke samUharUpa meM pratIti se zizapA mAvi vibhinna vRkSoM kA avagama hotA hai usIprakAra sthalAkAra pratibhAsa se paramANuzoM kA avayama ho sakatA hai kyoMki, jaise pana vRkSoM kA samUha hai se sthalAkAra bhAsamAna padArtha mI paramANumoM ko samaSTi hai|"-to yaha ThIka nahIM hai| kyoMki yama vibhinna vRkSoM kA samudAya yaha samubApI yAnI samahAratargata eka eka simApAvi pakSa kA dharma hai / ataH dharmapratyaya se dharmoM kA pratyaya yuktisaMgata hai kintu sthUlAkAra yaha paramANu kA dharma mahIM hai / ata eSa halAkAra pratyaya se paramANa kA pratyaya muktisaGgasa nahIM ho sktaa| ____ kathaM ca paraH kalpanAbAne bhrAntasaMviditrA svasaMvedanApekSayA vikampetarayoprAntatarayoga parasparacyAvRttaporAkArayoH kathacidanuttimabhyupagacchannadhyakSA hetu-phalayoyavinyanuvidhAmapyanuvRtti pratiSipet / saMzayajJAnaM yA parasparayAyattollekhadvaya vibhUt thokamapyate tadA kiM na pUrvApakSaNapravRttamekaM svIkRti hetu-phalarUpaM bastu ? zarada-vidhunpradIpAdInAmuttarapariNAmA'pratyakSanve'pi tatsaddhAvasAdhanAta pArimANDalyAdivatta maMpijhAyAkArazkil zabhyasampApi phenacid rUpeNa parocasyAvirodhAt / na ca pArimANDalyAdaH pratyakSatA, zabdAghunarapariNAme'pyasyA vAlmAtreNa sughacattvAt / na ca zabdAdaranupAdAnotpattiyuktimatI, sumaprayuddhaghujherapi nirupAdAnasvagrasaGgAn / [ kAraNa-kArya ke pratyakSasiddha bhedAbheda niSedha anucita ] yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki mauja jo vikalpAtmaka zAna aura bhramAtmakannAna meM svasaMdhevizva-svagrAhakarava kI apekSA vikalpa aura vikalpatara evaM bhrAnta aura bhAgtetara aise parasparaviru AkAroM kI kathari manuvRtti mAnatA hai vaha kAraNa aura kArya meM pratyakSasita bhedAnuvija ameSa kA niSedha se kara sakatA hai ? evaM yaha bhI jAtavya hai ki bauddha jaba paraspara dhyAvRtta bhAvAbhAva ke ullekhAya-1 dhAraNa karanevAle saMzayazAna ko yadi eka mAnatA hai to vaha pUrvAparakSaNoM se sambasa phala aura hetu esayubhaSAemaka eka pAtu kA svIkAra gayoM nahIM krtaa| yadi yaha kahA jAya ki-'yaha vastu ko phala-hetu ubhamAsmaka mAnane ko prastuta nahIM ho sakatA kyoMki pratimazAda-meghavinuSa-jAmukta AkAza
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ spA0 ka0 TIkA evaM hindI vivecana ] ke nIce jalate huye pradIpAvi kucha aise bhAva haiM jinake uttarakAlika pariNAma kArya kA pratyakSa na hone se jinheM hetuphalabhAbI bhayAtmaka kahanA kaThina hai to yaha ThIka nahIM hai kyoMki unake uttarakAlika pariNAmoM kA pratyakSa na hone para bhI usakA astitva mAnA jAtA hai| anyathA arthakriyAkAro na hone se Adi kA hI astitva siddha nahIM ho sakegA / [ eka hI se ho sakatI hai ] isake vizeSa meM yadi yaha kahA jAya ki- 'zabda-vidyut prAdi pratyakSa hai aura unake pariNAma parokSa haiM, ataH ina donoM meM aikya nahIM mAnA jA sakatA to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki jaise sthUlatayA pratyakSa avAsita honevAlI vastu kA pArimANDalya yAnI zraNuparimANAdi aMza parokSa hotA hai evaM sAma aura jJeya ke pratyakSa hone para bhI unakA meva parokSa hotA hai| usI prakAra pazya pratyaka vastu ko bhI kisI rUpa se parokSa mAnane meM koI virodha nahIM hai| isaliye zabda - vidyut prAvi padArtho kI svarUpa se pratyakSa aura pariNAmAmamA parokSa mAnA jA sakatA hai| 71 yadi yaha kahA jAya ki 'aNuparimANAdi kA dRSTAnta anupayukta hai kyoMki aparAvi pavArtha ke rUpa meM pratyakSa hai to yaha ThIka nahIM hai kyoMki unako prasthatA anubhUta na hone para bhI vanamAtra se unheM pratyakSa kahA jAyagA to zabhyAdi ke uttarakAlika pariNAma ko bhI bacana mAtra se pratyakSa kahA jA sakatA hai| yaha bhI jJAtavya hai ki vidyuta Adi ko unake pariNAmoM ke dvArA hetuphalobhayAtmaka mAnane meM kaThinAI hone para bhI unake upAdhAnoM ke dvArA unheM hetuphalabhAvAsmaka kahA hI jA sakatA hai, kyoMki zabdAdhi kI utpatti upAdAna ke binA muktisaGgata nahIM ho sktii| saH apane upAdAnoM ke sAtha unakA aizya hone se unakI bhI hetu-phala bhAvAtmakatA spaSTa hai| yaha kahA jAya ki 'usakI utpatti vinA upAdAna ke ho hotI hai" to yaha ThIka nahIM ho sakatA kyoMki upAdAna ke binA utpati mAnane para supta manuSya ke prabuddha hone para jo use buddhi hotI hai use bhI nirupavAna kahA jA sakatA hai, jisake svarUpa suptAvasthA meM amAkAra buddhi ke astitva mAnane kA prayojana samApta ho sakatA hai| nASi nirandayA saMtativicittiH, caramakSaNasyA'kizcitkaratvenAvastu pUrvapUrvaNAnAmapi tAvApattI sakalasaMvatyabhAvaprasateriti / tasmAd dRSTasyApyarthasya pArimANDanyAdeH, prAyAkAravivekAdevazamya yathA'STatvaM tathotya svabhAvasyApi kasyacidazamyAnutpalam / iti siddhaM cautryam | [ niranvaya saMtativiccheda asaMbhava hai ] ukta roti se jaise laoNthya ke binA utpAda ko upapatti nahIM hotI, usI prakAra vinAza kI bhI upapatti nahIM ho sakatI, kyoMki ghaTAvi ke saMtAna kA mudgarAbhighAta ke bAda jo vindeva hotA hai use rimya kisI padArtha zramAzrita nahIM mAnA A sakatA kyoMki yadi santAna kA nirazvadha nArA mAnA jAyegA to usakA artha hogA ki santAnaghaTaka azlimakSaNa kisI kArya kA upAdAna nahIM hotA / upAdAna na hone para arthaziyAkAritva se grantha hone ke kAraNa vaha avastu-asat ho jAyegA aura usake ghara hone para pUrva pUrvajaNa meM bhI prasava ko patti hone se pUre salAma ke abhAva kI
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstramA sta0 7 1lo0 13 Apatti hogI : prasaH zaMse dRSTa bhI sthUla padArtha kA parimANyAdi aMga aSTa hotA hai aura jJAna tathA prA ke pratyakSa hone para bhI unake aikya meM binAbadarzana ke anurodha se una donoM kA parasparameva adRSTa hotA hai usI prakAra utpannasvabhAva bhI vastu kA koI aMza anutpanna ho sakatA hai 1 to isa prakAra naSTa aura utpanna hone vAle padArtha kA jo aMgA aSTa aura anuspakSa hotA hai yahI bhUSa hai isa prakAra utpAda vyaya ke upapAvakrarUpa meM bhavya ko siddhi anivArya hai| * utpAdavyayavyatirekeNa dhanyamapyasaMgatam / tathAhi - 1. 'dudhAdau dadhyAdikaM sadeva' iti sAMkhyaH dugdhAdereva daSyAdirUpeNa vyavasthitatvAt / 2. 'tadavyatiriktaM vikAramAtrameva kAryam' iti sAMkhyavizeSaH / 3. 'na kArya kAraNe prAgasti, kiMtu samaH pRthagbhUtameSa sAmaprIto bhavati, na tu kAraNameva kAryarUpeNa vyavatiSThase pariNamate yA' iti vaizeSikAdayaH / 4. 'na ca phArya kAraNaM vAti matamAtrameva sabhyam' isyaparaH / [ utpAda-vyaya ke vinA sthiratA kA saMbhava nahIM ] kezara nahIM utpAda aura vyaya ke fare zrI bhI yuktisaGgata nahIM ho sktaa| isa saMdarbha meM vibhinna dArzanika siddhAntoM kA Alocana karane para antataH yahI niSkarSa prApta hotA hai| jaise 1. solva kA mata hai ki tumbAdi meM vahA~ ANi vidyamAna hI rahatA hai, kriyAvizeSa se myAdi hI vahIM Adi ke rUpa meM upalabhya hotA hai / 2. sa ke eka kA mata hai ki kArya aisA bhI hotA hai jo kAraNa se avyatirikta hote huye svayaM vikAra ho hotA hai arthAt tasvAmlara kA upAdAna nahIM hotaa| 3. vaizeSikAdi kA yaha siddhAMta hai ki kArya pahale se kAraNa meM vidyamAna nahIM rahatA kintu cAraNa se sarvathA bhinna hotA hai jo kAraNalAmI se prAdurbhUta hotA hai. kAraNa hI kAryarUpa meM vyavasthita athavA pariNata nahIM hotA / 4. atavAdI kA siddhAnta hai ki kArya aura kAraNa kA astitva hI nahIM hai- nitya mAtra hI pAramArthika tatva hai| 3 1 satra 'dugdhAdoM dadhyAdikaM saMdeva' iti sAMkhyamate kAraNavyApAraphalyam / na hi tena kAryotpattiH, tadabhivyaktiH, AcaraNavinAzo vA katu zabhyate, tadutpattyabhivyastyorapi samve kAraka yApAra kalyAta asadhye'pasiddhAntAt / AdaraNavinAze'pi na tatsAphalyam, asato bhAvaspotpAdavat sutI bhAvasya nAzAbhAvAn / na cAndhakAravat tadAvArakaM tadA kicidupala*yate / na kAraNameva kAryAcArakam tasya tadupakArakatvena prasiddheH / kiyA, andhakAravat tadarzanapratibandhakatvena tadAvArakatve tadadarzane'pi tatsparzopalambhaprasaGgaH / paTAdiSad vyavadhAyakatvena tadAvArakatve ca taddhvaMsa iva mRtpiNDadhvaMse'pi tadupalabdhiprasaGgaH / kSIra-nIrAdivadAtyatisaMzleSeNa tadAcArarave ca vayagbhAvaM vinA tadanupalabdhisaGgaH / api ca, kAraNakAle kAryasya sacye svakAla iva kathamasoM (na) tenAtriyate ? kathaM ca mRtpiNDakAryatayA ghaTI vyapadizyate, na labhyathA, paTAdipat asacce ca nAtiH avidyamAnatvAdapa siddhAntatha / vivecitaM cedaM cAka vArtAyAm / nirastava satkAryavAdaH sAMkhyavArtAyAm / iti na kiJcidetat /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAka TIkA evaM hindI vivecana ] [ sAMkhya ke satkAryavAda kI samAlocanA ] ina matoM meM, dugdhAdi meM vadhyAdi pahale se hI vidyamAna rahatA hai-isa sAMtyamata meM kAraNavyApAra ko miSphalatA prasasta hotI hai kyoMki kAraNavyApAra se na kArya kI utpatti ho sakatI hai aura na kArya kI abhivyakti ho sakatI hai, na so kArya ke prAvaraNa kA vinAza hI ho samAtA hai kyoMki utpati aura abhivyakti bhI yadi pahale se saca hogI to kArakamyApAra niSphala hogaa| yadi masata hogI to 'asanta sA nahIM hotA isa sAlpAsiddhArata kA bhaya hogaa| prAvaraNavinAza mAmale para bhokArakaNyApAra ko saphalatA siddha nahIM ho sktii| kyoMki jaise asaba bhAva kI utpatti nahIM hotI ilIprakAra saha bhAva kA nAza bhI nahIM ho sakatA, isaliye kArya kA prAvaraNa sata hone para kArakavyApAra se usakA nAma nahIM ho sakatA aura asat hone para usakA abhAva svataH siddha hone se usake vinAya kI kalpanA nirarthaka hotI hai| pUsarI bAta yaha hai ki jaise prakAra kisI vastu kA bhAvAraka hotA hai usa prakAra kAma kA ho vAraka nahIM pAsa honAkara jAma kAraNa hI kArya kA pAyAraka hotA hai to yaha amita nahIM ho sakatA kyoMki kAraNa kArya ke upakArakarUpa meM prasidha hai, prata evaM use AvaraNarUpa meM usakA apakAraka nahIM mAnA jA sktaa| / satmAryapakSa meM AvaraNa kI anupapatti ] dUsarI bAta yaha hai ki kAraNa yadi kArya kA bhAvAraka hogA to aprakAra ke samAna usake varzana kA ho pratipandhaka hogA, ataH kArakavyApAra ke pUrva kArya kA varzana na ho kintu usakA spAzaina upAlamma to honA hI caahie| yadi yaha kahA jAya ki kAraga manprakAra ke samAna kArya varzana ke pratibandhakarUpa meM kArya kA AvAraka nahIM hotA apitu paTAdi ke samAna zyazcAyaka (vyavadhAnakArapha) rUpa meM kArya kA AdhAraka hotA hai to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki jaise pUrva meM paTa se pyavahita vastu kA, paTa kA nAza home para upalamma hotA hai, usIprakAra mapiTamA dhvaMsa hone para ghaTa ke mArapasvarUpa AparaNa kA dhvasa ho jAne se kulAlampapArAdhina hone para bhI ghara ke upasamma kI prasakti hogI / yavi yaha kahA jAya ki jase zora aura naura meM prAtyantika saMmiznarA hone se ve donoM eka dUsare ke AdhAra ke hote haiM usI prakAra phArma aura kAraNa bhI paraspara meM Atyantika saMmizraNa ke nAte eka dUsare ke sAbAraka hote haiM to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki aisA mAnane para donoM ke pArthakya = vibhAjana huye vinA kArya aura sAraNa donoM kI anupaladhi pI bhApati hogii| isake sAtha ho yaha vicAraNIya hai ki yani kAraNakAla meM kAraNaSyApAra ke pUrva bhI kArya kI sattA hai to kAraNamApAra ke pUrva kAraNa se kArya kA mAgharapA hotA hai usI prakAra kAraNampApAra ke bAda bhI kAraNa se kArya kA mAdharaNa kyoM nahIM hotaa| sAtha ho maspiDa ke kAryarUpa meM ghaTa kA vyavahAra kyoM hotA hai ? paTAdi kI taraha usake akAryarUpa meM vyavahAra kyoM nahIM hotA? yadi yaha kahA jAya ki kAraNakAla meM kArya kA satva na hone se kArya kA prAvaraNa hotA hai- to yaha ThIka nahIM hai kyoMki jaba kArya kAraNa kAla meM hogA hI nahIM to usake AvaraNa ko kyA prAvasyakatA hogI? kyoMki viramAna ke darzana kA pratibandha karane ke liye hI prAvaraNa kI bAvazyakatA hotI hai| dUsarI bAta maha ki yadi kAraNakAsa meM kArya ko prasatu mAnA jAyagA so sAMkhya ke liye apasiddhArata hogA ! kAraNakAla meM kArya ke prasava ke vizva yahAM kucha vizeSa kahane kI AvazyakatA nahIM kyoMki cAka
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravAsa 07013 pakSa kI vArtA meM vistAra se isa pakSa kA vivecana kiyA jA cukA hai| sAMkhya mata ke sambandha meM vArtA karate samaya sahakAryavAta kA bhI nirAza kiyA jA sakA hai ataH usa viSaya kI bhI yahA~ auaura varSA karanA Avazyaka nahIM hai / ly evaM cAnarthAntarabhUtapariNAmavAdo'pi pratikSipta eva / na zrarthAntarapariNAmAbhAve pariNAmpera phAraNalacaNo'rthaM eko yujyate, pUrvAparayorekatvavirodhAt / na ca pariNAmAnatireke pariNAmitvamapi vyavatiSThate vizeSaNavyavasthAdhInatvAda viziSTavyavasthAyAH / na hyaM kameva vizeSaNaM vizeSyaM ca iti na kicidetat / [ abhedapakSa meM pariNAma pariNAmibhAva kI anupapatti ] jo loga kArya ko kAraNa kA anarthAntarabhUta yAnI abhinna pariNAma mAnate haiM unakA mata bhI anAyAsa ho nirasta ho jAtA hai kyoMki yadi pariNAma ko kAraNa se athantira yAnI kathamapi mitra na mAnA jAyagA to pariNAmI kAraNa aura pariNAmarUpa kArya ye donoM abhi na ho skeNge| kyoMki kAraNa pUrvakAlika hotA hai aura pariNAma kArya uttarakAlika hotA hai ataH unakA abhinnatva * ekaeva vivaza hai| pa kAraNa aura pariNAma meM bheda na mAnane para kAraNa meM pariNAmitva bhI siddha nahIM ho sakatA kyoMki pariNAma vizeSaNa hai aura kAraNa pariNAma se viziSTa hotA hai ataH kAraNa kA pariNAma una bonoM meM bheva mAnane para hI upapana ho sakatA hai kyoMki viziSTa ko siddhi vizeSaNa se bhinna vizeSya kI siddhi ke adhIna hotI hai| eka hI vastu vizeSaNavizeSya donoM nahIM ho sakatI eSa pariNAma yaha kAraNa se sarvaSA anarthAntarabhUta abhiza hotA hai yaha mata zratyanta succha hai / yapi kAraNA kAryamanyanta pRthagbhUtametra, tadAzrinatvena tasyotpattezva na pRthagupalambhaH ' iti vaizeSikAdInAM mtm| tadapi samavAyanipedhAt anyasya ca saMbandhasyAbhAvAdanupapaNameva / kri, avayavebhyo'vayavina ekAntabhede ekadezamai sarvasya rAgaH sthAna, ekadezAvara , sarvasvAraNaM bhavet raktA raktayorAvRtAnAmRtayo bhavabhyupagamekasyAt / yas 'ekasmin maidAnAce sauzabdaprayogAnupapattiH' ityupotakareNoktam tattu svatastraM strIpaghAtAva' iti nyAyamanusRtam avayavAnAmavayavabhAva evaM sarva raktam' 'kiJcit vastraM raktam iti trilokavyavahArasiddheH / na vastrapadasya vastrAvayace lakSaNayA tatra sarvapadaprayogAnupapattirbheti vAcyam / asala cityAt tatprayogasya / [ kAryakAraNabhedavAdI vaizeSikamata kI samAlocanA ] vaizeSika Adi kA yaha mata hai ki- "kArya kAraNa se pratyanta bhinna hotA hai, kintu isako upasi samavAyikAraNa meM hI hotI hai, mataH kAraNa se pRthaka usakA upalambha nahIM hotA" - kintu yaha mata bhI ThIka nahIM hai kyoMki yaha mata samavAyasambAdha ko mAnyatA para avalasthita hai aura samacAya kA niSedha kiyA jA cukA hai| evaM prabheda se anya dUsarA koI sambandha to nahIM bana sakatA
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ mA. DaukA eka himI vivecana ] 7 ataH paha mata sarvatra anupapanna hai| isa masa meM dUsarA boSa yaha hai ki mavayavI ko avayoM se bharayAsa bhinna mAnane para kisI eka avayama meM raktatva hone para sampUrNa avasvI meM rahatA ho kAme kI prApti hogI, evaM kiso eka pratyakSa kA AvaraNa hone para pUre avayavI ko pAvaraNa kI Apatti hogii| kyoMki voSika ke matAnusAra rakta evaM parata tayA mAyUta evaM mamAvRta avayavI meM aikya hai / [ughotakara ke mata kA nirAkaraNa ] isa carcA ke saMdarbha meM udyotakara ne jo yaha kahA hai ki-papayadhI ke eka hone se usameM bhedana hone ke kAraNa sarva zabda kA prayoga mAnupapanna hai arthAta avamayI eka hai maura sazana kA prayoga amekAniyata hai patA padhI ke viSaya meM 'eka veyara meM rakama hone para saba meM raktaba ho jAmagA' isaprakAra kA prayoga anupapana hai|"-paayaakaar ke kayamAnusAra udyotakara kA yaha kathana apane zastra se apanA vadha karane ke samAna hai| kyoMki apayakoM ke avapaSI se abhinna hone para hI 'sarva vastra raktam'-pUrA vastra rakta ho gayA, 'kidhi vasnaM raktam-vastra kucha aMza meM hI raktahamA isa viSiSa lokavyavahAra kI siddhi hotI hai| ki udyotakara kA uta kapana prabayabI ko isa kokavyavahAra ke liye ayogya sijakara detA hai| pari yaha kahara jAya ki-'ukta vyavahAra meM vastra pada ko pAtrAvayaba meM lakSasA hone se sarvapatra ke prayoga kI anupapatti nahIM hotI'-to yaha ThIka nahIM hai kyoMki ukta prayoga prAsalavapRtti hai. bhayadi usa meM mukhya vRtti abhidhA' kA silama nahIM mAnA jaataa| arthAt yaha prayoga mukhya hai| prata eva lANA se usakA upapAvana ucita nahIM ho sktaa| yadapi zaGkarasvAminoktam-'vastrasya rAgA phudakumAdidraSyeNa saMyoga utpate, sa cA'cyApyavRttiH, tata ekA rakte na sarvaspa rAgaH, na ca zarIrAderephadezAvaraNe sarvasyAvaraNaM yuktam' iti / tadapyayuktam , paTAdeniraMzasyaikadravyasya kumAdinA vyAptA-zyAbhAMzAbhAvena tatra saMyogA'vyApyavasitvasyA'saMbhavaduktikatvAt / tadArambhakAyayavasyaiva raktavye zya na tasya kizcidazyApyavRtitvaM nAma, azyavaM vyApyaya rAgasya se, acayayinacA'raphtasyAdeva na ca syAdayavini raktanyapratItiH / [abhayapI ke viSaya meM mAMkara svAmI mana kI samAlocanA] saMkarasvAmI ne isa vicAra ke saMdarbha meM jo graha kahA ki-'stra kA punamAvi dhya ke sAtha jo saMyoga hotA hai usI ko vastra kA raktatva kahA jAtA hai, ataH saMyogAtmaka hone se raktastra adhyAyati hai| ala eva eka bhAga ke ratta hone para saba meM rakatA nahIM ho sktii| isI prakAra zarIrAvi ke eSA veza meM AyaraNa hone para saba kA prAvaNa bhI pulisaGgata mahIM ho sakatA kyoMki AvaraNa bhI AvArakapa kA saMyoga rUpa hone se azyApyavRtti hai|'-himtu yaha kathana bhI muktisaGgata nahIM hai kyoMki paTa Api eka niraMkA vrampa hai| ataH yasa mAmi se gyApsa mora ammApta aMza kI kalpanA sambhava na hone se usameM saMyopa ko adhyApta kahanA asambhava hai| yadi paTa Adi ke prArambhaka avayavoM ko hI rakta kahA jAya to raktaraMga meM kisI prakAra kA bhagyAmyavRtitva upapanna na ho sakegA kyoMki raMga avayava ko amApta karake vidyamAna hotA hai| dUsarI
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravA0 7 13 yaha ki yadi avayavoM ko hI rakta mAnA jAyegA to avadhI meM raktatA na hone se usa meM rakta kI pratIti na ho skegii| saMyo atha tasadasyave kujhukumasaMyogAkhyo rAgo jAtastattadavayavAvacchedenAvayavini rAgaM janayati, kAraNa kAraNasaMyogAt kAyA'kAryasaMyogotpatteH avastasyAvacchi citvaM yuktamiti cet ? na tatrAtrAvayavivRtvikramotpadyamAnarAgadvayAnupalambhAt, gajanpasaMyogatatsAmagryAdikarUpane gauravAt / tatra raktarUpeNa raktarUpasyAbhibhave'myAvayave'pparaktAnupalambhaprasaGgAt tadnabhibhave ca tadavayave'pi tadupalambhaprasaGgAt / na va tadavayavAvacchi raktastvaM tadavayavAvacchedenaiSAktatvAbhibhAvakamiti vAcyam, araktatyagrahapratibandhakatvarUpasyAbhibhAvakatvasyA'navacityAt / [ saMyogasvarUpa raMga meM avyApyavRttitva kI zaMkA kA nivAraNa ] yaha kahA jA ki- "vastra ke sattadavayavoM meM jaba kuMkumasaMyogAtmaka raMga utpanna hotA hai taba vaha tadavayavAvacchedena paTAtmaka avayavo meM kuGkumasaMyogAtmaka raMga ko utpanna karatA hai, kyoMki kAraNa aura prakAraNa ke saMyoga se hI kArya aura akArya saMyoga kI utpatti hotI hai| kuMkuma saMyuktapa vAvayava paTa kA kAraNa hai aura kukuma akAraNa hai| ataH una donoM ke saMyoga se kukumasaMyukta avarUpa kAraNa ke paTarUpa kArya kA evaM usake akAryabhUta kukuma kA, saMyoga anivArya hai| isaliye para kukumasaMyogAtmaka raMga meM kuMkumasaMyuktapaTazyayavazvacchidrazvarUpa adhyAya kRtitva muktisaGgasa hai| kintu yaha ThIka nahIM hai, kyoMki avayava aura avayabo meM vartamAna kamotpazasaMyoga haya kA upalambha nahIM hotaa| dUsarI bAta yaha ki paTAvayaya aura kuMkuma ke saMyoga se ho pravapatha avayavI meM ameva mAna kara avayavI meM raktatva pratIti kA upapAdana sambhava hone se saMyogajanyasaMyoga aura usakI sAmagrI Adi kI kalpanA meM atigaurava hai / Mard aura avayavI ke bheda pakSa meM dUsarA doSa yaha hai ki raktarUpa se ayama ke ra karUpa kA prabhibhava mAnA jAyagA anyAya yAnI kukuma se asaMyukta pahAvayava meM mo arapa ke dhanuralambha kI Apatti hogii| yadi abhibhava na mAnA jAyagA to kukumasaMyukta paTAvayava meM bhI parata ke upalambha kI Apatti hogI, kyoMki paTa kA rUpa eka ho hai ataH vaha jaba kahIM abhibhUta hogA to pUrNarUpa meM abhibhUta ho jAyagA aura yadi kahIM anabhisUta hogA to pUrNa rUpa meM bhI anabhi bhUla hogaa| 1 pratipandhArUpa abhibhAvakatA avayavAvacchinna nahIM hotI ] isa ke prativAda meM yadi yaha kahA jAya ki "talavavayavAvacchede jo raktatva hotA hai yaha sattAvacchedena arthAt tattavayava dvArA hI raktazva kA abhibhAvaka hotA hai to yaha ThIka nahIM hai kyoMki rakta kI prabhibhAvakatA araktatva kI pratiyakatA rUpa hai| mataH vaha adhyA nahIM ho sktii| kyoMki pratibandhakatA kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitA rUpa hotI hai| pratiyogitA pratiyogitAvacchedaka dharma evaM saMbaMdha se ho ani hotI hai| pada ke avayava vizeSagata raktatva meM, usa 7 ma
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ svara 40 TIkA evaM hindI] vizeSa meM matadavagraha kI kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitArUpa jo pratibandhakatA hai- pada kA rahAaur jasakA dharmaviSayA athavA samyanyavidhayaH avacchedaka nahIM hotaa| ataH ukta raktavatiyathakatA se asthi nahIM ho sakatI / ataH yaha kahanA ki samAvarikatA sAmacchearaktatva kA abhibhAvaka hotI hai, vaha asaGgata hai / pyT na va raktAtrayava vipayakatadra ( dara) tatvagrar3e sahAgaH pratiSandhaka iti vAcyam, gaurabAda, raktAya patrAcchedena cakSuH saMnikarSe raktAvayatrAviSayakata drkttvprtiitiprsnggaac| kiJca, 'kizcit yastraM raktam' 'sarva vastraM raktaM' iti pratIto 'kizvit' iti 'sarvam' iti ca vizeSa eva pratIyate na tu saMyogavizeSarUparAge kiJcidavayavAvacchinatyaM sarvAvayavAtraccha tvaM ca / 'yUle vRkSaH kapisaMyogI' ityatrApi mUlavRcikapisaMyogavAn vRkSaH' ityeva svArasiko'rthaH / yadi ya mule'vacchedakatvaM bhAsate tadA tadapi vRkSApekSameva svanirUpitakatva saMcalita medapratiyogitvarUpam / ata eva nayabhedena prAmANyAprAmANyavibhAgaH / evaM ca 'avacchedakabhedAda na raphtA raktatvAdivirodhaH" iti nirastam avyApyavRttibhedAbhyupagamaprasaGgAca / , [ pratibadhyatAcaccheda koTi meM raktAvayavaviSayakatva ke niveza meM doSa ] yadi yaha kahA jAya ki raktAvayaka savayI ke arabasavajJAna meM avayavagata ra sama svAdhyasamavAyasamma se pratibandhaka to yaha ThIka nahIM hai kyoMki pratibadhyatAvaka koTi meM raktAvayavaviSamakaraNa kA niveza karane se prasitraya pratibandhaka bhAva meM gaurava hai| yadi usakA niveza na kara avayavo ke arakaragraha meM avayavarasAva ko pratika mAnA jAyagA to avayavI ke jharakta bhAga meM bhI araba na ho sakegA / dUsarI bAta yaha hai ki pratibadhyatAvakakoTi meM raktAvayavaviSayaka kA niveza karane para aba raktabhAgAmadhyemena avayava meM netra kA saMnikarSa ho dhaura avayava evaM avayavI meM meva hone ke kAraNa tathA ekakAla meM avayava aura avadhI meM saMyoga kA upalambhaka na hone ke| kAraNa rakta bhAga meM cakSuH saMnikarSa nahIM hai usa samaya meM raktAvayavAviSayaka praratvagraha ko Apatti hogI / uparyukta se atirikta yaha bhI tathya hai ki "kistriM raktam" vastra kucha aMza meM eka hai" evaM sarva vastraM taM samasta yas rakta hai" ina protiyoM meM kidie aura sazabda se zeSa kI ho pratoti hotI hai na ki rakSakadravya ke vastraniSTha sayogarUpa rAga meM vivayavAcinazca adhyA sarvAtya kI pratIti hotI hai| bhataH vastrAvi avayavI ko avayavoM se sarvathA atirikta na mAnakara avayavasamudAyarUpa mAnanA hI ucita hai| [ 'mRle vRkSaH kapi saMyogI' isa pratIti kA svAbhAvika artha ] jo sthiti vastragata ra saMyoga kI hai vahI saMyogamAtra kI hai isaliye 'sUle vRkSaH kapisaMyogo' isakA bhI svAbhAvika artha yaha hai ki vRkSa mUlavRtikapisaMyoga kA Azraya hai na ki vRkSa lAvacchedya kapisaMyoga kA Azraya hai| tathA 'mUlavRtikapisaMyoga kA ASaya vRkSa hai yaha artha mUla aura vRkSa meM aspatameva sa hote se sarveSA anupapanna bhI nahIM hai|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstrAta 7 kho. 13 padi 'mUle putaH kapisaMyogoM isa pratIti meM bhUla meM pravaracevakaraNakA mAna Anumavika ho to vaha apavvedakasya papisaMyogApekSama ho hara mApekSa hI hotA hai aura yaha pakSApekSAmodaya pakSanikApita ekarasahita, vakSaniSTa vakA pratiyogitvarUpa hai| tAtparya, 'male pakSAkapitayogI' kA artha hai mUla se bhinnAbhina vana pisaMyoga kA prAthapa hai ki pakSa mUlAni kamisaMyoga yA pAzraya hai| kyoMki saMyogajanyasaMyoga ke prabhAva meM, vaniSThasaMyoga ko abhayakatA pUlAvirezoM meM sambhava nahIM hai| isIliye vivakSAmeva se 'mUle vakSaH kaSisaMyogI' isa bApa meM prAmANya-aprA. mANya kA vimApa hotA hai, arthAta mUla meM pakSApekSASacchevakatva ke moSa meM tAtparya raNane para usameM prAmANya aura kapisaMyogApekSAvacchedakasya ke bodha meM tAtparya hone para aprAmANya hotA hai / isaprakAra avagherakaraNa meM saMyogApekSatA kA khaMDana ho jAne se avayavAtiriktApayato pakAna ki'apayaSI meM anya meva se rasatya-araktaramAnane meM koI viroSa mahA~ hai'-nirasta ho jAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki "ghaTa: vAme rataH na dakSiNe-ghaTa vAmabhAga meM rakta hai bakSiNabhAga meM nahIM" isa pratIti meM ghaTa meM dakSiNabhAgAvosa rameva mA mAla hotA hai-oM masaGgata hai| yoMki aisA mAnane para adhyAtmavRttimeva ke mamyupagama kI Apasi hotI hai| isake pratikAra meM yaha mahoM kahA jA sakatA ki-'ukta pratIti meM ghara meM raktameva kA bhAna na hokara raktatva ke satyatAmAkA bhAna hotA hai'-kyoMki uktapratIti 'ghaTaH pAme rakto na dakSiNe' isa vAkya se hotI hai aura isavAmaya meM amuyogIvAcaka ghaTa pada ke utsara saptamI vibhaktimahI hai| aura mana pada se atyantAmAva kA ghoSa amuyogIvApakapa ke uttara saptamI vibhakti hone para hI hotA hai, prathamA hone para meva kA hI ghoSa hotA hai| na ca raktatvaM paTejakadravyaniSTamegha paramparAsaMbandhana pratIyate, araktatvaM ca samavAyena raktameda evetyapi yastama , paramparAsaMbandhAJjIteH, 'dacha raktam "neha rastam' iti vibhAgAprasaGgAna , araktAvayave'pi paramparAsaMbandhena raktatvadhIprasaGgAya / apica, pratiniyatAnAvRtAvayadopalamme ghaTasyA:pRthu-pRtha-pRthutara-pRthutamatyAdhu palambho'vayamA'bheda vinA durghaTaH, aMzeSveva sacizyasaMbhayAna / pariNAmabhede'dhyakSasya bhrAntanve sthalAkArejapa prAntasvameva, iti 'malakSaNa evAdhyaznamabhrAntam , avayatrI tu sAMkRta eva' iti vadan saugAta eva vijayata / etena 'upalabhyamAno'vayavyanAta eka, tadgataparimANayaho'pISTa eva, tahatahastatvAdijAtigraha tu yAvadayayavAyacchedena sainika'pi hetuH' iti lIlAvatIkAra prabhutInAmabhiprAyo nirastaH, yAvadayapatrAvanadena saMnikasyAprasaMbhavAsa / paramAgamadhyAvayamAgharacchedena tadanupapasA, pratiniyatAvathamAyanachedena saMnikadi istatmAdina ca pratiniyatAvayavAvabhAse parimANabhedAdyavabhAso'pi kiM nAmpupeyane 1 citrapratibhAsAvitasyaiva vastuno yuktalAta, adhikArayayApagame tAvata eva tasya darzanAt / 'tadAnyadeva svamparimANaM dravyamiti the ? prAgapi nAkadanyadeva / 'nAnAnra ekatyAnupapattiriti cet ! tabacAyaM doSaH / kathaM caivaM prAsAdAdAyakatvapratyayaH / / na hi prAsAdAdikramakadama bharimpupagamyate, vijAnIyAnA dravyA'nAsammakanyAt / 'samUhakRtaM tatraikavamiti cet 1 paTAdAvapi ki na tathA 1 / na hi paTAdI prAsAdAdI ca
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ smA kA eka hisa vilakSaNamekatyamanubhUyane / 'na spAdeva dhAnyarAzAvapyekatvaM paTAyekatyA vilakSaNamiti cet ? na syAdeva, nizcayataH sarvasyaiva paramANusamUhakRtasyAda / 'dravyapariNAmakRtatvAsu vyavahArataH syAn cet / vyAvahAriphamekatvamatiricyatAm kA nAma hAniranekAntAdinAniyatA ? [raphtArastatva kI anyathA upapatti doSagrasta ] yavi yaha kahA jApa ki-"paTa meM jo rasasva pratIta hotA hai vaha rakhakAya kA saMyogarUpa ma hokara rakamakAyagata raktarUpasmika hotA hai aura usakI pratIti meM svarakSayasaMpogarUpa paramparAsambandha se hotI hai| tathA usI pala meM jo maratAya mI pratIta hotA hai yaha sabhavAyasambandha se ratasyabada pratiyogika bhedarUpa hotA hai| ataH paramparAsambandha se raktatva aura mamavApasammAna se rakalpavayameva ina donoM meM virotha ma hone se paTa ke niraMza eka pravadhavI jayasvarUpa hone para bhI usameM ratarava aura bharatarA donoM kA samAveza ho sakatA hai|"-to paha ThIka nahIM hai kyoMki yaha mAge paTI rakta:' isa pratIti meM paramparapasambandha kA mAna pAnumAvika nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki yadi para meM jaktarIsi se raktasva aura maraktatva kI upapatti kI jAyagI to 'vastraM hasta meha rakam'='vastra amuka bhAga meM rata hai.amukabhAga meM nahIM hai. isa prakAra kA vibhAga nahIM ho sakegA, joki jaba paTa meM rakta rUpa nahIM mAnA mAyagA to samavAyasambandha se rasarUpabadameva samUce paTa meM rahegA, evaM ramAkadravyaniSTha raktarupa kA paramparAsambandha bhI samUye para meM rhegaa| mataH paTa ke bharatAvamayoM meM bhI paramparAsambandha se rajasva kI pratIti ko bhApati hogii| [ ghara meM apRthutva, pRthutyAdi kI pratIti meda pakSa meM durghaTa] isake atirikta yaha bhI jAtavya hai ki ghaTa ke, kama se anAvRta hone vAle pratiniyata athayoM kA upalamma hone para jo ghaTa meM apatya-padhatva-pRbhAratva aura patamatvAti kA upa lAbha hotA hai SAparako avadhayoM se prabhinna mAne binA upapanna nahIM ho sakatAparyo ki ghaTa meM pratIta hone vAlA usa paMdhivya ghaTa ke avayava dvArA hI sambhavamo sakatA hai| AvAya yaha hai ki ghara para apane avayavoM se sarvathA atirikta hogA to usakA koI ekajAtIya kI parimANamo samatA praptaH usa meM pari. mANameva kA mAna upapanna nahIM ho skegaa| jaba vA avayavoM se bhinna hogA to zisI eka avayava mAtra kI amAvaraNa dazA meM usameM apRthasva kA ora avayavadaya kA anAvaraNa hone para pRthaktva kA maura kisI prakAra adhika pravayavoM kA anAvaraNa hone para pRthata ratyAdi kA upAlambha ho sakatA hai| ataH avayavI ko aSayoM se pratyanta bhinma na mAna kara kathavida bhitrAbhinna mAnanA hI ucita hai| yadi aisA na mAna kara yaha kahA zApa ki-'ghaTa meM jo parimArasabheva kA pratyakSa hotA hai vaha parimANamenaMza meM bhramAtmaka hai to yaha TIka nahIM hai| kyoMki aisA mAmale para ghaTapratyakSa ko sthalAkAra meM bhI bhramAtmaka kahA jA sakegA aura usa sthiti meM pratyakSa svarakSaNavastu meM hI prazAnta hotA hai-ayamamI Avidyama hI hotA hai isa sikSAta kI ghoSaNA karane vAle bauddha ko ho vijama hogii|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 [ zAstravAsti lo015 [ parimANagraha ke saMbaMdha meM lIlAyatIkAra ke abhiprAya kA nirasana ] isa prasaGga meM *mIlAvatIkAra pAvi vidvAnoM kA yaha abhiprAya hai ki-upasampamAna avayaSI jisI bhAga meM AvRta aura kisI mAga meM prayApta na hokara sarvathA ho bhanAvRtta hotA hai aura jisa ghA meM bhI avayatrI kA upAyama hotA hai usa dazA meM usake pariNAma kA mo japalambha hotA hai / kevala isake parimANa ko istatvAvijAti kA umalambha nahIM hotA, boMki pariNAmamata jAti ke pratyakSa meM samarasa avayoM se avachinna avayavo meM ghazAsanikarSa kAraNa hotA hai| ataH avayavI ko masyavoM se atyanta bhinna mAnane para koI koSa mahIM hai / .. vistu vicAra karane para para yaha abhiprAya bhI nirasta ho jAtA hai| kyoMki ghaTa meM jo parimANa cinca kI pratIti hotI hai usakI upapati abayaSI ko zavayoM se bhinnAbhinna mArane para hI ho sakatI hai| lIbhAvIkAra ke kapana kA yaha maMtrA bhI ThIka nahIM hai ki-'parimANAtajAti ko upAdhi meM samastAbayoM se macchinna madhayamI meM pakSasaMmikaI kAraNa hotA hai kyoMki pRSThastha aura madhyavartI avayoM meM tanikarSa pAzya na hone se abamavI meM samastAvayava-avacchevena cakSuH saMmikarSa kA sambhava hI nahIM hai| pani samasta mapayoM se nahIM phintu prasiniyata pravayavoM se amichanna arthAta saMmukhavatA yAvayayavAvaniyAbarayo meM ghanaHsaM nikarSa se parimANagata hastasyAdi jAti kA pratyakSa mAnA jAyagA to aSayamI meM pratiniyatasamalavAtI sattayoM ke sambandha ke avamAsa ke sApa apayapI meM ekAvaya-dUdhavaSayAvira meM parimANabheda kA bhI prazvamAsa myoM mAnA jAya !! poMki citrapratimAsa se yukta aryAta pariNAmameva ke sAtha usammamAna kA hI puktisaGgata hai| kyoMki dRzyamAna anyama se atirikta pratyaya kA usa avaSo meM se vibhAga ho jAne para bhI usI parimANa se yukta ho yadi avayavI kA darzana hotA hai so parimApA dRzyamAna prayayana meM asatya abayaya kA saMyoga rahane ke samaya dozatA thaa| spaSTa hai ki yaha bAsa tabhI sambhava ho sakatI hai jaba aba 4waraswati nA jApa kyoMki pAra pacanI sapA sAyAta bhinna hogA to ayamAna avayava kA dRzyamAna avayava se vimAga ho jAne para avayavI kA nAza ho jAne se pUrva parimANa nahIM raha jaaygaa| prataH usa samaya pUrva parimANa se viziSTa acyaghI kA parzana nahIM ho sktaa| [ anya dUnya ke darzana se bheda kI siddhi dara hai ] yadi yaha pAhA jAya ki-'padazyamAna pradhaSaya kA vibhAga ho jAne para pUrva parimANa tathA sayuktamUryavramya kA darzana nahIM hotA kintu pUrvaparimANApekSayA alpaparimANazAlI zamaya tathya kA hI dAna hotA hai to isase prathamavI aura ayAca ke paraspara zrAtyantikameva ko miti ho sakato, kyoMki mahAyamAna avayava ke vibhAga ke pUrva bhI so avaSadhI vikhatA hai vaha dRzyamAma aura pradRzyamAtra raSayamasamUhAtmaka yadi avayavo se anya hI hotA hai| kyoMki manekAsmaka ekavastu kA hI astitva prAmANika hai / ravi yaha kahA jAya ki - paTAvi asapaSI ko mavayavoda se aneka mAnA jAyagA to isameM ekatva kI amupapatti hogI-to yaha nahIM kahA jA sakatA, kyoMki yaha boSa anekatva aura ekarapa meM viroSa mAnanevAle pratirikta avaghavIvAdI ko hI ho sakatA hai| * pAlabhAtra yaMgata vaizeSika zAstrIya grantha kA nAma nyAya lIlAvatI hai /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA TIkA evaM hindI vivevA ] [prAsAda Adi meM ekasya pratIti ko anupapati ] isa saMvarbha meM yaha bAta bhI dhyAna dene yogma hai ki pavi maneka meM ekatva kA mabhyupagama na kiyA jAyagA to prAsApa-mahAgA Adi meM bhI ekaraNa kI prasIti kaise ho sakegI? kyoMki atirikta avayamovAdhI mI prAsAvAdiko eka dravya mahIM mAnate kyoMki prAptAya to lohA-lakar3I iMTa Adi vijAtIya brampoM se nimita hotA hai aura vijAtIya prAya kisI bhatirikta prabhya ke prAramaka mahIM hote| mavi yaha kahA jAya ki-"prAsAba so loha-lakar3I-ghaMTA prAvi vibhinna vyoM kA samUha rUpa hai prata eva usameM samUhAta ekatva totAhai"-to ThIka nahIM hai, kyoMki prAsAdAvi meM aisA mAnane para paTAdi meM bhI samUhakRta ekatva ko kyoM nahIM mAmA jA sakegA? kyoMki paTa aura prAsAvAdi meM vilakSaNa ekatva kA anubhava nahIM hotA / yadi yaha kahA jAya ki-'aisA mAmale para pAmarAzi Adhi meM pratIta honevAlA ekarava paTa Adi ke ekatva se vilakSaNa na ho sakegA'-to yaha pro Toka nahIM hai kyoMki nizcayabhaya se samI ekazva paramANuptamUhAtahI hotA hai, ataH bhAmbarAziyata ekarava aura paTApiMgata ekApa meM kucha lakSaNya nahIM hai| yadi yaha kahA jAya-'paTAvi to eka drasya kA pariNAmarUpa hai aura mAnyarAzi kisI anya kA pariNAmarUpa nahIM hai, ata: paTAvi gata ekatva vadhyapariNAmakRta hone se, pavahAramaya kI apekSA, dhAnyarAzigata samUhakRta ekasya se vilakSaNa hai-to maha kahanA kucha ThIka ho sakatA hai aura isase samUhAta ekatva se atirikta mahArakRta ekatva kI siddhi ho sakatI hai kintu usase manekAntabAsI ko koI hAni nahIM ho sakatI kyoMki anekAntabAva meM apekSAbheda se guNa meM minnatA svIkArya hai isalie samUhakRta ekatva se vyAvahArika ekasva vilakSaNa ho yaha use mAnya hai| ___ api ca, avayavevavadhI ekadezena samaveyAt , phAtamyena pA ! / Adhe, tadezasyApi dezAdikalpalArAmanavasthA / dvitIye 1 pratyayayavarAmavatAtrayavipAtyaprasaktiH / na ca dezakAtirakaNAnyA tirastIni vivecitaM prAk / dvitvasya dvayoH pamityavad yAdavayathe ghavayavinaH paryApsale yAdavayavAhe navagraho na syAt , pratyekaM paryAptatve ca pratyeka paryAptasvavyavahAraH syAditi niSkaraH / kizca ekasya niraMzasyAkyavinaH pRthutaradezAvasthAnamayukta syAt / na cedevam , ekatvA'vizeSAt durghaTaH syAta sarvatra sthl-prmaadibhedH| aspa-yahakyavArambhAdikuzo'sau vizeSa iti cet 1 nahiM nadizepapiziSyA avayavA evAyayavivyapadezaM bhajantAm , kimavayavipRthagbhAvakalpanAkapTena / / "zvayavAhapRthagbhayanavayatrI paramANusAibhedamaznuvannadhyakSo na syAditi yeta ? na, na chazyavino'pi sa'zya vA eka, bAyu-pizAbhadAyanekAntAna , kintu kecideva, tathA ca pariNAmarizepaniyatA yogyatA paramANumAdabhede'pi nAmabhavinI / na ca tatra mahattvAcyavasAyo'pyanupapatraH, paramANusamUhe'pi viziSTe mahAyapariNAmA'pAdhAt / ata para dhAnyagazauM mahantravizepAdhyavasAyaH sUpapadaH / [ avayavI kA Azika arcana anupapanna ] avayavI ko avayava se bhinna mAmale meM avayavoM meM usa ke vatana ko anupapatti bhI bAdhaka hai|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAhanavAtA. sa7 ilo- 13 jaise dekhiye-avayavI ko aSayaba se atirikta mAnane para yaha vikalpa upasthita hotA hai ki apane pravayavoM meM prathayadhI ekaveza se rahatA hai athavA kApa yAnI samasta rUpa se rahatA hai| ina meM prathama samAnya mAha ho sakatA kyoMki aba savayaka evaM rahane kA tAtparya yaha hai ki abaSayI kA eka derA rahatA hai / aba yahA~ prazna hogA kI azmayoM meM jo yaha avayabo ekareza rahatA hai, vaha gayA ekadezena = ekadeza se rahatA hai ? athavA kAsanna - sAmastya se rahatA hai ? isameM prathama pakSa meM yahI prazna hogA ki apayavA-ekavemA kA ekaveza bhI kyA emAveza se rahegA?yA samasta rUpa se rahegA? isa prakAra ekaveza bartana meM amavasthA clegii| athavA 'ekadezena samaveyAva ?' isa vikalpa ko isa prakAra lagAyA jAe-avamavI kA satsavayavoM meM satavavayavAtmaka ekA vRpti mAnA jAmamA so pAramAzrama hogA aura yadi tattavavayavoM se bhinna kisI praklapta mavayaSa se tattadavayavoM meM pratyako kA bartana mAmA jAyagA to sasa sapalata pacayoM meM bhI avasavI kA varsana mAnatA hogA. kyoMki usa aklapta avayava meM binA usa avayava se lAla avayavoM meM akSayavI kA vartana nahIM ho sakatA / una apalapta avayavoM meM mo samayakI kA vartana unhIM aSayoM se mAnane meM mAramAzraya evaM anya balapta avayavoM kA avamapta una avayoM ke sAtha sambandha na hone se una avayavoM ke dvArA avayavo kA vartama mAmanA sambhava na hone se usa aklapta avayavoM meM prathamavI ke rahane ke lie avayavAntara kI kalpanA karanI hogI / isaprakAra abamayoM meM ekaveyA se avayavI ke vartana kA pakSa anavasthA doSayasta hai| [ avayavI kA pUrNatayA avapatroM meM vartana anupapanna ] isIprakAra dvitIyapakSa bhI mAnya nahIM ho sakatA kyoMki usa pakSa meM pratyeka avayava meM pravakkI pUrNarUpa se samaveta hone se avayavayatva se avagadhoM meM bahatva ko prasakti hogii| isaprakAra ekadeza aura phArasamma, kisI bhI rUpa se avarSoM meM bhavayaSI kA pasaMna sambhava nahIM hai / aura bartana kA ukta donoM prakAra se atirikta koI tIsarA prakAra hotA mahIM maha pahale batAyA jA cukA hai| phalataH abayavoM meM samaveta prathayoM se bhinna pratirikta avayavI kI siddhi nahIM ho sktii| isake atirikta dUsare pakSa meM yaha bhI voSa hai ki base vo azya meM dvitvako paryApta hone se bonoM prayoM kA grahaNa na hone para kevala eka prama ke grahaNa se dvitva kA pahaNa nahIM hotA usIprakAra yAvaSayavoM meM eka avamatrI kI paryApta mAnane para yAyat avaSayoM kI agraha dazA meM avayavo kA grahaNa na ho skegaa| yadi pratyeka meM avayavI kI paryApta mAnI jAyagI to 'paTa eka eka tantu meM paryApta haimakAra ke vyavahAra ko prApti hogii| isake atirikta ekavodha yaha bhI hai ki apa avagravI avayavoM se atirikta eka niraMza nadhya hogA to usako apekSA pRthataradeza meM usakA avasthAna pRktisallata na hogaa| payoMki jo padArtha niraMcA aura pattimAna jotA vaha apane Azrama meM vyApta hokara rahatA hai jaise ghaTasva paramAdhi mApti aura rUpaspAdi muNa, kinsu ghaTAdi avyavI dvApa apane Azraya bhUtalAdi meM vyApta ho kara nahIM rahatA, prAtaH sase maraMga eka spa nahIM mAnA jA sktaa| yadi ghaTAdi ko savayavasamUlarUpa ' mAne to ukta ghoSa nahIM ho sakatA kyoMki sAMpA yasa meM apane prAdhaya meM vyApta ho kara prosthata hone kA niyama nahIM hai| [saMyukta avayanasamUha hI avayavI haiM ] yaha bhI mAtathya hai ki yadi avayavoM ko bhavayavasamUha rUpa na mAna kara avayavoM se sabaMyA bhina eka vyarUpa mAnA jAmagA, to bahatara pravayava aura alpatara avayaSoM se Arastha honevAle abako ke
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ samA- kA evaM hindI vivecana ] ekasva meM kucha vighoSa na hone ke kAraNa unameM sthUlasUkSmAri kA bheda na ho skegaa| pati yaha kahA jAya ki-"aSayavAtiriktASayavI meM jo sakSama-sthala kA bheka zosA hai vaha pahapa prayayaboM aura adhika avayavoM se bhArasthatA prapatahotA"-to yaha ThokAyoMki alpAvayavAragyatA aura Adhaka praSayavArasyatA alpAvayavasaMyogajanyatva aura adhikAvayavasaMyogajAyasvarUpa prataH urusaMyogoM se panya kilo pratyabI kA ampagamana kara uktasaMyoga se viziSTa avayoM kA hI avayavI zAka se upavahAra karanA ucita hai / ataH avayavoM ke uktasaMyoga se bhinnAvayavI kI kalpanA kA kaSTa bahana karamA anucita hai| [avayava bhinna avayavI meM parocatA kI Apatti nizcakAza] yadi yaha kahA jAya-'avayako yadi pravayavoM se bhinna na hogA to pravanI apane mUla avayava paramANu se paminna hogA / mattaH paramANu ke samAna avayavI bhI apratyakSa ho jAyagA-to yaha Thoka nahIM hai kyoMki papayAmeva pakSa meM bhI sabhI avamayI, vAyU pizAcAdhi meM vyabhicAra hone se, niyamaptaH pratyakSa nahIM hote kintu kucha hI maSadhI pratyakSa hote haiM / ataH unakI pratyakSatA kA prayojaka avayavabhinnatA nahIM hotI kintu pratyakSayogyatA hotI hai / vaha yogyatA pariNAmavizeSaniyata hotI hai| prataH paTapamAvi savayI apane mUla avayava paramANa se amibahome para bhI una meM pariNAmavikopaniyatapratyakSa-yogyatA hone se unakA pratyakSa hotAmAzaya hai ki jo pariNAma pratyAyogya pariNAmavizeSa ko prApta hote haiM ve emAtya aura sthUlatvakapa meM pratyakSa ke viSaya hote haiM mora jo uru pariNAma ko nahIM prApta hote ve pratyakSayogya nahIM hote| jaise vAyu pizAcAvi ke ghaTaka pariNAma / avayavI ko paramANusamUharUpa mAmane para usameM mahatva kA pratyakSa bhI anupapanna nahIM ho sakasA payoMki vilakSaNasaMyogaviziSTaparamANusamUha meM mahattvapariNAma kI utpatti meM koI bhI nahIM hai| jaba saMyogavizeSa se paramANu samUha meM bhI mahatvapariNAma kA uvaya hokara mahatva kA pratyakSa ho sakatA hai to dhAnyarAtri kA uvaSa aura usake pratyakSa kA upapAvana anAyAsa kiyA jA sakatA hai| phica, avayavino'vayavAbhede'namyupagamyamAne 'mRdevayaM ghaTanayA paripAnA 'dantava evate paTatayA pariNatAH' ityAdayo vyavahArAH, tribhaktepu tantugu 'ta eve tantavaH' ityAdipratyamikSA, apavagurutvAdeSayaSigurutyAvizeSAdikaM ca na paTeta / avayatrarUpAdisamadAyane bakAyayayarUpA ghupatimupezya pRthaganayanyanurorena rUpAdau rUpAde nAkAryakAraNabhAvAdikampane gauravaM vAniyAritasaraM syAdini / etena 'vastugatyA vilakSaNasaMsthAnApacchedena saMnikarSAd yadravyagatapaTatvAdiprahastasayaktarutpAdavinAzabhedAdipratyayAnyathAnupaparayA'yacI pRthageveni siddham' ityapi nirastam , 'pRthageva' ityasiddheH, utpAda-vinAmAmedAriyA'bhedAdisaMvalitatvasaMbhavAn , tabApratItiprAmANyAt / evaM ca 'pRthivyAdayavasAraH paramANurUpA nityA eSa, kAryarUpamtya ninyAH' iti teyAM prakriyApi nirastA, paramANunAmapi kAyAMbhinnatayA'rthAntaramAvagamanarUpasya nAzasya, vibhAgajAtasya cotpAdasya samarthanAt / yathA hi bahanAmekazabdatryapadezanidAnaM samRdayajanita utpAdaH,
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ gAvAtalo. tathaikasya mahazabdathyapadezanidAnaM vibhAgajAto'pi sa ki nAbhyupeyaH 1 / upatraharanti vi bhagne paTe 'bahUni kapAlAnyutpannAni' iti / evaM paramANUmAmadhyephanAze yukto bahutvenotpAdaH / tadAha: 'mahuAga ko saMjogA jo upAo' naNu egarSibhAgammi vi jujjai pahuANa uppaao|| [ sammati-137] // iti / [ avayava-avayayI bheda pala meM dUpaNamAlA ] uparyuka se atirikta yaha bhI sAtavya hai ki-pravayavI ko patrayoM se mabhinna na mAnane para kaI vareSa upasthita hote haiM se-"maveveyaM ghaTatayA pariNatA=yaha mattikA hI ghaTasvarUpa meM pariNata ho gaI",-'tantama eSa ete paTatayA pariNatA-ye sanda hI paTasvarUpa meM pariNata ho gaye"-ye vyavahAra avayava le avayacI ko bhinna mAnane para nahIM upapanna ho skte| isI prakAra pararUpa meM pratIta honepAle tantuoM ke paraspara vibhakta zo Ane para, "ye tantu vahI hai jo pahAtmanA pariNata vIsa rahe the".. isa prakAra kI jo pahAtmA pariNata tathA vibhakta tantuoM meM ameva ko pratyabhikSA hotI hai vaha bhI avayava ayapavI ke meva pakSa meM nahIM papanna ho sktii| isI prakAra avamaSa-aSayomeda pakSa meM avayava-gururava meM avamayIguruTava ke adhioSa yAnI sAmya kI upapatti bhI mahI ho sakatI / / kyoMkiavayavI meM azmayoM kA bhI saMnidhAna rahane se asamaya aura paSaSaSI kA pibhisaguSaraya kevala avayava guNasya se adhika sakatA hai| usI prakAra apayava-samavayavI aMmeda pakSa meM avapatha ke rupAviguNoM ke samudAya se hI eka avayavI meM kapAdi ko jo utpatti hotI hai utako apekSA karake avayavoM se atirikta bhavapavI ke anurodha se avayavIgata pAni ke prati avayavagata rUpAviko kAraNa mAname para aneka kAryakAraNabhASa kI kalpanA ke gaurava pati kA bhI parihAra nahIM ho sktaa| [pRthak utpAda-vinAza pratIti se bheda zaMkA kA nivAraNa ] kucha logoM kA yaha kahanA hai ki-"pracayaboM ke vilakSaNasaMsthAna se utpanna viziSTa avayavI meM bAsenizarSa se jisa madhya meM gharasvAdi kA pratyakSa hotA hai usa vyakti ke pAva-citAza kI pratIti hotI hai aura usake utpAda vinAza ke sAtha utpAva-vinAza se mukta rahanevAle usake aSayoM se usameM bheda kI bhI prasIti hotI hai| yaha pratIti ghaTatvAvipa se pratyakSa honevAle draSya ko usake pratyaya se pRthaka na mAnane para nahIM ho sakatI / ataH avayI avayavoM se bhinna hI hotA hai yaha bAta siddha hotI hai|" kintu yaha kathana bhI isaliye nirasta ho jAtA hai ki 'yavasmo avayavoM se sarvathA bhitra hI hotA hai| yaha bAla asima hai kyoMki utpAda aura dhinAyara progya se saMvalita tathA mevAdi amedAvi se saMbalita hotA hai, kyoMki proSya se saMcAlita utpAvadhimAlA ko pratoti tathA prameva se saMbalita medAdiko pratIti ho amAraNa hotI hai / isa prakAra vastu kapida nityAnitya ubhayAtmaka hone ro-'paramANusvarUpa pRSSI Adhi cAra dravya nitya hI hote haiM aura kAryasvarUpa pRthvo bhAvi mizya hI hote hai |'-yh atirikta avayacIvAdhiyoM kI prakriyA bhI nirasta ho jAtI hai| kyoMki kArya se abhinna hone ke nAte paramANumoM ke bhI prAntarasvarUpa meM gamanarUpa nAza aura vibhAgajasya utpAda kA samarthana kiyA A cukA hai| 1 bahakAnAmekazande madi sayogAd hi bhavatyutpAdaH / nanhavibhAge'pi yupase bahakAnAmutpAda: / / 1 / /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ spA-TIkA evaM hiyo viSama ] Azaya yaha hai ki-jase aneka avayavoM ke samudAya se arthAt jana bhaneka vayavoM ke paraspara saMyoga se unakA aisA jaspAra hotA hai jo unheM ameka hone para bhI eka sabase papagAyogya nA betA hai / usI prakAra bhaneka avayavoM ke vibhAga se mI aisA utpAda kyoM mAnA jAya jo eka ko 'mata' zaba se vyavahAra hokhe yogya banA detA hai kyoMki ghaTa kA bhaGga hone para bahuni kapAlAni utpannAni'.--'eka ghaTa anekaphapAla bama gayA' aisA jyabahAra lokapriya hai| so jisa prakAra eka ghara kA nAza hone para maneka kapAla kA bahusvena utpAva hotA hai vaise hI aneka paramANuoM kA bhI baharavena utpAva yuktisina hai| jaisA ki sammati sUtra-137 meM kahA gayA hai yadi anekavyaktioM ke saMyoga se aisA utpAtra hotA hai jo aneka meM eka zava ke vyavahAra kA nimita hotA hai, to nizcaya hI eka ke vibhAga se aneka vyaktiyoM kA aisA utpAda bhI mAnanA yuktisaGgata hai jo eka meM bahusAra ke vyavahAra kA nimitta ho ske|" __yo'pyAha-kAryakAraNAtiriktaM dhruvamadvaitamAtra sattvam' imi tanmatamapi mithyA, kAryakAraNobhayazunyasyA'tasya vyomolamonamA ! ni, 'aham tiSaH, padAso bA 1 / prasajyapazze praniSedhamAtraparyavasAnAda nAdvaitasiddhiH, pradhAnopasarjanabhAnAGgAGgimAyakalpanAyAM daitaprasakteH / padAsapakSe'pi dvaitaprasaktireva, pramANapratipanne dvaite tatpranipedhenA'dvaitasiddhaH / dvaitAdadaitasya vyatireke pararUpavyAvRtta svarUpA'vyAttAramakaspena dvirUpatvAta , avyatireke ca sumarAmiti / kizza, pramANAdisanAve na dvaitayAdA muktiH, tadabhAve ca zUnyatApAtAditi / apica, dravyAdvaita rUpAdibhedAbhAvaprasaGgaH / na ca cakSurAdisaMbanyAn tadeva dravyaM rUpAdipratipattijanakamiti vAcyam sarcAtmanA tatsaMpandhe sarvadA tathaiva pranItiprasavateH, rUpAntarasya tadvayatiriktamyAbhyupagame cA'vavyAghAtAt / pradhAnAdvaitamapi mahadAdivikArAbhyupagame na yuktam , vikAraspa vikAriNo'tyantamabhede 'vikArI' iti vyapadezA'yogAta , bhedAbhedA'nekrAntasiddheH, vyanirake ca tApateH / nirastazca pradhAnAdanavAdaH sAMkhyadhArtAyAm / amAnavAdo'pyanantarameva nipetsyate vedAntivArtAyAm / [ advaita taca pAramArthika hone kA mata mizyA ] misa vidvAna ne maha kahA hai ki "nasya kArya kAraNa se patirita nitAnta nitya aura sarvavidhamevarahita ayamAtrastharAra hai |"-uskaa mAha mata bhI micA hai, mayoMki kAryakAraNa donoM ke zUnya ata-AkAmAkamala ke samAna hai| ardhAra aisI vastu jisakA na koI kArya ho aura na koI kAraNa ho to vaha mAkAzapuSpa ke samAna hai| dUsarI bAta yaha hai ki tazya ko aya-advaita yA advitIya kahanA yuktisaGgata bhI nahIM ho sakatA payoMki pradesammapaTakana ko prasajyapratiSaSa azA padhu vAta pratiSedha, donoM meM eka bhI pratibaMdha kA bodhaka mahIM mAnA jA sakatA, kyoMki pamapala kA ta ke pratiSaSa meM hI paryavasAna hotA hai ataH usa pakSa meM kisI bhAyAtmaka pta sarapa kI siddhi nahIM ho sktii|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ [sAmA. . .13 madhi "sAbhASako upasarvana aura usake prAzrama ko pradhAna mAnakara donoM meM prAGgI mAya kI kalpanA kI bAya"-to yaha mI ThIka nahIM hai kyoMki usa kalpanA meM mauta kI prasa limanivArya hai| kyoMki mAnobhAvata ke kinA sambhava nahI ho sktaa| pacAsa pakSa meM mIsa kI prasakti aparihArpa haiyoMki isa pakSa meM par3hatAmba kA "sabhinna tasaraza koI vastu aisA artha hogaa| aura yahAMta ko prAmANika mAnane para hI sambhava hai| [advaita daita se bhinna hogA yA abhinna 1) isake atirikta yaha zrIjJAtavya hai ki ata yadi ta se bhinna hogA to vaha pararUparamAta aura svaSTapAsyAvRta home se dvirupa hogaa| isa prakAra ta-prasakti anivArya hai| yadi anuta ita se abhinna hogA to itakI sattA avazya prsthogii| dasarIvAla para bhI dhyAna dene yogya hai ki yadi madvaita meM pramANa Adi kA sadAko lamANa dina hai| mAnA hone meM sabAva se mukti nahIM mila sktii| yadi pramANAvi kA abhAva hogA lo ta ke samAna pradata kI bhI sizina ho sakane se sarvazrugyatA ko mApatti shogii| vasIprakAra yadi ta tarako prayAtmaka mAnA jAyagA to usameM rUpAvisamIpavAoM ke prapane Azrama se prabhinna hone ke kAraNa unameM parasparameva ke abhAva kI prasakti hogii| yavi maha kahA jAma ki-eka ho tasya vA svA mAvi indriyoM ke sambandha se rUpa-spAdi vilakSaNa prasoti kA jamaka hotA hai-to yaha ThIka nahIM hai kyoMki cakSa mAdi kA pradhyAtmaka avasa ke sAtha sasminA sambandha mAnane para lavaMkA samAna hI pratIti kI prasakti hogii| yadi rUpAvi kI usa se atirikta mAnakara yakSa Adi ke satminA sambantha kA abhAva batAkara ukta prApatti kA parihAra kiyA jAyagA to avata kA vyAghAta hogaa| [lokhya kA pradhAnAdvanavAda amaMgata ] solyoM ne prAmAIta siddhAnta kA svIkAra kiyA hai kintu mahatasva-ahaMkArAvi vikAroM ko svIkAra karane para yaha mAsa mo yuktisanata nahIM ho pAtA kyoMki vikAra aura vikArI meM atyamtameda mAmale para hamama para pakArI pradhAna kI aDhata sattA, yaha vyavahAra nahIM ho sktaa| kyoMki zikArI samma meM 'can' pratyaya aise sambandha kA umAza hai ko bhevanimata hotA hai / yadi vikAra meM vikAroM kA bhavAbheva mAnA jAyagA, to anekAratabAda kI prasakti hogii| mavi bheva mAnA jAmagA, to hUMta ko Apatti hogii| isa prayAnavesavAdako sAMsyamata kI vardhA meM nirasta kiyA jA cukA hai| ataH isa pramajha meM isake bAre meM kucha adhika kahanA anAvazyaka hai| prahAtapAya kA bhI nirAsa parighra hI vedAnsamasa ko pardhA ke prasaGga meM kiyA jAyagA ataH yahA~ usa viSaya meM pRthA kahane ko AvazyakatA nahIM hai| zamAhatamatamapi na yuktam , evaM hiM tad-anAdinidhanaM zabdana meva jaganarUtattvam , satprakRtitvAt , paTazarAbAdInAmiva mRta / nadu mA hariNA- [ cAkyapadIya- ] "anAdi-nidhanaM nama zabdatacaM padakSaram / viyanatarthabhAvena prakriyA jagato yatA || 1 // " iti /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ spA0 60 TokA evaM hindI vivecana ] atrAdi-utpAdaH nidhanaM vinAzaH, tadabhAvAT 'anAdinidhanam' prakRtera vikRtaikarUpatvAt / 'akSarami'tyakArAdyacarasya nimittAne moga bhidheyarUpaH / prakriyeti bhedAnAmee saMkIrtanam | 'brahma' iti vizuddhasvanAmakIrtanam | zabdahoya khalvaikamanavacchim tacAvacchinneSu svavikAreSvanusyUtamavabhAsate sarvasyaiSa pratyayasya zabdAnuviddhatvA tadanuvedhaparityAge ca prakAzarUpatAyA evA'bhAvaprasaGgAt / taduktam I , "na so'sti pratyayo lokaM yaH zabdAnugamAte / anuviddhamiva jJAnaM sa zabdena vartate // vAsarUpatA yed vyutkrAmedavabodharUpa zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzinI // " [ vAkya 0 124|125 ] 87 [ zabdAvAda bhartRhari kA mata nirUpaNa ] 1 upakaraNazAstra meM dAdvaita mata kI sthApanA kI gaI hai| kintu vaha bhI yuktimata nahIM hai| jaisedekhi stra kA mataSya yaha hai ki anavi-niSama-utpativirahita ho jagat kA pAramArthikasvarUpa hai| kyoMki vaha jagat ko prakRti yAnI upAdAna kAraNa hai jo jisakara upAvAna kAraNa hotA hai vahI usakA pAramArthika svarUpa hotA hai, jaise ghaTa-zarAvAdi kA upAdAna kAraNa mRtikA hI unakA pAramArthikasvarUpa hai| jaisA ki dIpa meM bhartRhari kI anAdinidhana, kArikA meM kahA gayA hai- kArikA kA artha: anAdi nidhana rAmva meM 'Adi' zabda kA artha hai utpatti aura nidhana kA artha hai vinASA aura nan patra kA artha hai unakA abhaav| isa prakAra anAdi mithana kA artha hai- utpatti vinAzarahita isa vizeSaNa se jagat ke prakRtibhUtA ke sambandha meM yaha sUcanA dI gaI hai ki yaha ekamAtra adhikRta svarUpa hai| abhAda vaha kisI anya kA vikAra kArya nahIM hai 'akSara' zabda se yaha kahA gayA hai ki vaha prakArAvi varNoM kA nirmita hai| akArAdi varNoM ko 'akSara = vidhyuta na honevAlA' kahakara usameM zabdagrahyarUpa akSaraprakRti kA ameva sUcita kiyA gayA hai| isase yaha batAyA gayA hai ki zabda kA 'abhidhAna' = varatmika vivasa hotA hai| 'arthabhAva' zathya se yaha batAyA gayA hai ki zava kA abhidheyAzmaka-arthAtmaka viSa hotA hai| 'makriya' zabda se sabhya yajJa se prAtamevAli bhedoM-vizeyoM kI sUcanA dI gaI hai ' zabda se usake vizuddhatAma kA nirdeza kiyA gayA hai| isa prakAra kArikA kA yaha artha phalita hotA hai ki zanya ho pAramArthika padArtha hai jo svayaM utpattivinAzarahita hai aura 'brahma' isa nAma se vyavahRta hotA hai, tathA gAya aura artharUpa meM usakA vivartana pariNamata hotA hai / usI se citryapUrNa jaga kI racanA hotI hai| isa kArikA se yaha spaSTa vidita hotA hai ki zabdahI eka anavakri yAna artharyamata tatva hai| vahI apane avadhi = parimitavikAroM meM anusyUta hokara ati hotA hai| sabhI jJAna se anuviddha hotA hai| jJAna meM zabda ke anuvedha kA nibaMdha kara dene para zAna kI prakAzarUpatA hI anupa ho jAtI hai jaisA ki bhartRhari kI na so'sti vApasA cet 0. * do kArikAoM meM spaSTa kahA gayA hai| pahalI kArikA kA artha yaha hai- loka meM aisA koI jJAna nahIM hotA jisameM zabda kA anugama na ho, arthAt jisameM kAma ho / sabhI jJAna zabda se anuviddha ho pratIta hotA hai| ALE
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ SE [ zAstravArtA sta0 7 ko 13 0 dUsarI kArikA kA artha yaha hai ki jJAna kI vAyUpatA zAzvata hai| yadi use asvIkAra kara diyA jAyagA to prakAza jJAna kI prakAzarUpatA hI na hogI, kyoMki jJAna kI bAnUpatA hI use pratyavamarzAtmaka arthAt viSayagrAhaka banAtI hai / ] sA ceyaM vAkU-trividhA vaikharI, madhyamA, pazyantI ca / tatra yeyaM sthAna-karaNa - prayatnakramavyajyamAnA'kArAdivarNa samudAyAtmikA vAk sA 'vaikharI' ityucyate / taduktam - [vAkya * "sthAneSu vidhRte vAya kRtavarNaparigrahA / vaikharI bAkU prayoktRNAM prANavRttinibandhanA // 1 // " asyArthaH-sthAneSu tAlvAdisthAneSu, vAyAM = prAjJasaMjJe vidhUte - abhighAtArtha niruddhe sati, 'kRtavarNaparigraheti hetugarbhavizeSaNam tataH kakArAdivarNapariNAmAd 'baikharI' viziSTAyAM rAvasthAya spaSTarUpAya bhavA vaikharItiM nirukteH, vAk, prayoktRNAM saMbandhinI terpA sthAnepu vA, tasyAzva prANavRttireva nibandhanam, tatraiva nibaddhA sA tanmayatvAditi / 7 [ trividha vANI meM vaikharI vANI kA svarUpa ] pratyeka jJAna meM anuviddha honevAlI vAkU tIna prakAra kI hotI hai| vaikharI, madhyamA aura pshyntii| jo va sthAna-karaNa aura prayatna dvArA akArAdi varNoM ke samudAyarUpa meM prabhivyakta hotI hai use vaikharI' bA kahA jAtA hai| isa prakAra arthaghoSaka vAkyoM kA nirvAhaka zrotragrAhya akAzavarNasamudAya ho baikharI vAk hai| jaisA ki bhartRhari kI 'syAneSu vidhRte' isa kArikA meM kahA gayA hai | kArikA kA prarthaH- tAlu prAvi sthAnoM meM prANAtmaka vAyu kA vidhAraNa yAnI abhighAta ke liye nizedha karane para vAkU kakArAdi varNoM ke svarUpa kA parigraha karatI hai| isIliye use belarI kahA jAtA hai| kyoMki vaikharI zabda kA nirvacana hai 'bikhare bhavA vaikharI' jisakA artha hai-bikhara meM= viziSTa sarAvasthA meM arthAt spaSTa avasthA meM honevAlI ( vANI ) zabdaprayoktA puruSoM kI yaha vAk athavA prayoktA puruSoM ke tAlvAdisthAnoM se sambaddha vAk kA mUla prANAtmaka vAyu ko pravRtti ho hotI hai| arthAta bAkU kA AvirbhAva prANavAyu para nirbhara hotA hai| kyoMki bAk prANamaya hotI hai / yA punarantaH saMkalpyamAnA kramavatI zrotraprAvarNarUpA'bhivyaktirahitA vAkU sA madhyametyucyate / taduktam- [ zakya0 ] "kevalaM yuddha pADhAnA kramarUpAnupAtinI / prANavRttimatikramya madhyamA vAk pravartate // " asyArthaH-sthUlAM prANavRttimatikramya hetutvena vaikharIvadanapekSya kramarUpamanupatatItyevaMzIlA, kevalaM buddhirevopAdAnaM heturyasyAH sA. pravartate saMkalpavikalpAdidhArAnubandhinI bhavati madhyamA vAk / vaikharI-pazyantyormadhye bhAvAd madhyameti saMjJA / manobhUmAvavasthAnamasyAH / - [ madhyamA vANI kA svarUpa ] jo vaz mana ke bhItara saMkalpyamAna hotI hai, evaM kramika hotI hai evaM zrotra se grAhya arthAtva praNayogya varNa rUpa hotI hai kintu anabhivyakta rahatI hai use madhyamA cAkU kahA jAtA hai| jaisA ki- matRhari ne 'kevalaM baddhyupAvAmA 0' kArikA meM kahA hai jisa vAk kA kevala buddhi ho upAdAna hai|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ smA0 ka0 TIkA evaM hindI vive aura jo vaikharo samAna prANa kI sthUlavRti ko kAraNarUpa se apekSA na kara kramikarUpa ko grahaNa karatI huI pravRtta hotI hai arthAt saMkalpavikalpa kI dhArArUpa meM calatI hai vaha madhyamA vAk kahI jAtI hai| vaikharI aura pazyantI ke madhya meM hone se 'madhyamA' saMjJA dI gaI hai| isa kI avasthiti zarIra ke bahirdeza meM na hokara manobhUmi meM hI hotI hai| 66 yA tu grAhyA'bheda kramAdirahitA svaprakAzA saMvidrUpA vAk sA pazyantItyucyate / taduktam - [ vAkyapadIya0 ] "avibhAgA tu pazyantI sarvataH saMhRvakramA / svarUpajyotireSAntaH sUkSmA vAganapAyinI // |1||" 'pazyantI' pratyakSasvarUpA bAgiyam yasya vAcya vAcaka yoSibhAgenAvabhAso nAsti, sarvatazca sajAtIyavijAtIyApekSayA 'saMhato' vAnyAnAM vAcakAnAM ca kramo deza-kAlakRto yatra, kramavivartazaktistu vidyate / 'svarUpajyotiH 'svaprakAzA vaidhate, vedakabhedAtikramAt / 'sUkSmA'= durlakSA 'anapAyinI' kAlabhedA'sparzAditi / ata eva zabdArthayoH saMbandhastAdAtmyameva / na hi 'ayaM ghaTaH' itIdamarthe taTasthaghaTapadasyoparAgo'sti, kintu ghaTapadAbheda eva bhAsate iti vyavahAro'pi sakalaH zabdAnuviddha eva dRzyate / na hi 'bhocaye dAsyAmi' ityAdyanullikhitazabdaH kazcidapi svayaM bhojanadAnAdyarthaM prayatate, paraM vA 'ya- dehi' ityAdizabdaM vinA pravartayati / jIvita maraNasvarUpAvirbhAvo'pi zabdAdhIna eva, suSuptadazAyAmanullikhita zabdasya mRtA'vizeSAt / taduttarasamaye ca kRtazcit zabdAt prabuddhasyAntarjalpAtmanA zabdenaiva jIvitAnusaMdhAnAt / na cA'dvayarUpe tatve kathamAvirbhAva-tirobhAvAdirUpapraJca bhedapratibhAsaH ? iti vAcyam timiratiraskRtalocanasya vizuddhe'pyAkAze vicitrarekhAbhedapratibhAsavadanAdyavidyopapluptacizvasya prapaJcabhedapratibhAsAt / yathA ca timiravilaye vizuddhAkAzadarzanaM tathA nikhilA vidyAvilaye zuddhazabdabrahmadarzanam / taccAbhyudayaniHzreyasaphaladharmAnugRhItAntaHkaraNaiH praNavastrarUpamavApyata iti / [ pazyantI vANI kA strarUpa ] jisa vAka meM prAhmArtha kA prabheva tathA kramAvi nahIM hotA evaM jo svaprakAzasaMvid rUpa hotI hai use 'pazyantI' vAk kahA jAtA hai| isa kA svarUpa bhartRhari kI 'zravibhAgA tu pazyantI0 ' isa kArikA meM spaSTa kiyA gayA hai yaha 'pazyantI' vAk pratyakSabodhasvarUpa hai| isa meM vAdhya zrIra vAcaka kA mitrarUpa meM avabhAsa nahIM hotA / isa meM sajAtIyavijAtIya kisI kI bhI apekSA tathA vAdhya aura vAcaka meM dezakAlakRta kama nahIM hotA kintu isa meM kramika bivasoM ko utpanna karane kI kevala zakti ho hotI hai / yaha svarUpajyoti arthAt svaprakAza hotI hai| kyoMki yaha svabhinna grAhaka kI papekSA nahIM karatI evaM durlakSa hotI hai aura kAlavizeSa ke sambandha se zUnya hone ke kAraNa vinAzarahita hotI hai /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstramA salo . 13 [ zabda aura artha meM tAdAtmyasaMbaMdha kA samarthana ] isa pAka ke isa svabhAva ke kAraNa ho zava maura arSa meM tAbAramya sambazya hotA hai, anya ko sammAnya nahIM hotaa| ayaM ghara:' isa pratIti meM samartha meM usa se bhinna ghaTapada kA sambarama prasIta nahIM hotA zinta gharapada ke ameva kA hI mAna hotaa| isaprakAra jAna ke samAna samastavyavahAra bhI zamyAnuSiddha hI vekhA jAtA hai, poMki 'bhokye' =bhojama karUMgA, bAsyAmi = mAna gA' isaprakAra ke zaraTa kA jAya kiye sinA koI hI manAya gojama yAmAhA meM pravRtta rahI hotA / evaM bhuyA-mocana kara' hi yAvivAdoM ke ullekha kiye binA koI bhI manuSya kisI pAya manuSya ko bhI bhojana aura dAna meM pravRtta nahIM karatA / jIvana aura maraNa kA svarUpajAna bhI zAbAyona hI hotA hai| manuSma muSaptadazA meM zamba kA pahale nahIM karatA ataH usa samaya baha mRtatulya hotA hai| suptAvasthA meM bhI manuSya jIvita rahatA hai isa bAta kA zAna muSupti ke bAva usa samaya hotA hai jaba vaha zarava dvArA agAye jAne para atarjasyAtmaka zabya kA prayoga karate huye nivrAtyAga karatA hai| isaprakAra usa ke jIvana kA jAna bhI samva se hI hotA hai| [zabdamAtra se prapaMcameda kI upapaci ] zamyattasva ko ahama mAnane para yaha pAMkara ho sastI hai .."yadi ekamAtra zava ho tAtvika padArtha hai usa se bhinna nahIM hai to phira akele usase pAvirbhAva-tirobhAvA prapaJca bheva kI upapatti nahIM ho sakatI hai| kintu maha zaMkA nahIM hai paryoki jisa manuSya kA netra timira roga se grasta rahatA hai use jase vizuddha prakAza meM bhI vibhinna prakAra kI rekhAoM kA ababhAsa hotA hai, utIprakAra anAdi avizA se prasta pittyAle manu'ya ko prapaJcabheTa kA pratimAsa ho sakatA hai| jaise timiraroga kA vilaya hone para rekhAdhi kA varzana na hokara vizuddha AkAza kA ho vana hAtA hai usIprakAra samasta aghidyA kA vilaya ho jAme para zuddha padabrahma kA dharmana ho sakatA hai| kintu yaha parzana abhyudaya aura niHzreyasa phala ko denevAle dharma ke panuSThAna se jisa kA anta:karaNa nimaMla ho jAtA hai unhIM ko praNava yAno oMkAra ke rUpa meM prApta hotA hai| [zabdAdvaitavAdanirApharaNam ] gatra ca zabdapratyayAdI ko nAma zabdAnuvedhaH parasyAbhimAH ? na nAma saMyogaH samavAyo cA, vyapAreca saMgogAta guNAdInAmeva ca samavAyA |-'ghtto nIlAnuviddhaH' ityatraya nAdAtmye'nuvedhapadaprayoga' iti gheta ? na, ekAntA'bheda tanupapaseH / na hi ghaTI ghaTAnuviddhaH' iti prayuate prAmAgikA "vivakSA'niyamAcA tathAprayogA'prayogopapattiH, yathA 'kuNDe kuNDasvarUpam' iti prayogaH, na tu 'kuNDe kuNDam' ini" iti cet ? na, tathApi zabdayodhayArakAntatAdAtmya zabdapa jabatvAt vIrapApi jaDatApanI zabdasya bodharUpatvena(va vyodhmaajvaadaapseH| tathA cAnyasyA'nyayodhA'yoddhanyabadanyazabdazrotanyaM na bhavet / bhAve bA saphalapramAnavoghAbhimazabdaprAhilAda nirupAyaM sarvasya sarvacittavizvaM sthAn / tathAca samantabhadraH14 apTabya stabaka = ko kArikA 2-3, pR0 61 64 / ----
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ svA00 TIlA evaM hindI vivecana ] "bodhAtmatA cchandasya na sthAsyatha tacchra utiH / yad coddhAraM parityajya na bodho'nyatra gacchati // 1 // na ca syAtpratyayo loke yaH zrotrA na pratIyate / zabdA'bhedena satyeyaM sarvaH syAtpara cittavit ||2||" iti / ataH zabdAnuSiddhaH pratyayo na jagataH zabdamayatye sAkSI ! [ zabdAdvaitavAda kA vistAra se nirAkaraNa ] zAstrI bhartRhari ke isa mata kI yahAM samIkSA kI jAtI hai-dAtmaka vyavahAra aura pratyathAdi meM jo zabdAnuvedha zAvakoM ko zrabhimata hai vaha vicAra karane para upapanna nahIM hotaa| vedha kA artha zabdasaMyoga athavA zabdasamavAya nahIM kiyA jA sktaa| kyoMki saMyoga niyamata: meM hI hotA hai| evaM samavAya bhare dravyaguNAti kA ho hotA hai / jaise 11 yadi yaha kahA jAya ki 'nIla ghaTa meM ghaTI nolAnuSiddha:' aisA vyavahAra hotA hai isa or meM anuSapada kA prayoga tAdAtmya meM hotA hai| prasaH zabda aura pratyayAti meM jo zada / nuvedha balAyA gayA hai use gArada tAdAtmyarUpa mAnA jA sakatA hai to yaha ThIka nahIM, kyoMki pratyaya aura zava meM aspa sAmeva mAnane para pratyaya meM zasvatAvaramyarUpa myAnuvedha nahIM ho sakatA kyoMki atyas bhila meM sAmya nahIM hotA, isIliye prAmANika vidvAn 'ghaTaH ghaTAnuSiH aisA prayoga nahIM karate / [ vivakSA ke abhAva se tathA prayogAbhAva kI AzaMkA kA nivAraNa ] !! yadi yaha kahA jAya ki "azyanta abhi meM bhI tAdAtmya hotA hai phira bhI jo 'baTo jAnuSiddha: yaha prazeSa hotA hai kiMtu 'ghaTo ghaTAnuSisaH yaha prayoga nahIM hotA hai usa kA krama se kAraNa hai (1) ghaTa meM nIlarUpa se nIla ke tAdAtmya kI vivakSA aura (2) ghaTaravarUpa se ghaTalA kI avivakSA / yaha usIprakAra sambhava haiM jaise kuNDe meM kurUpa kA tathA kuNDa kA azyatAmeva hone para bhI kuNDasvarUpa meM kuNDyUsiva ko vivakSA hone se 'kuNDe kurUpa yaha prayoga hotA hai, kintu kuNDa meM kuNDavRtitva ko zikSA na hone se 'kukuNDam' yaha prayoga nahIM hotA" so yaha kayaNa mI ThIka nahIM hai| kyoMki ukta rIti se bodha meM zamayatAvAtsyarUpa zabdAnuvedha kI upapati sambhava hone para bhI zabda mora bodha meM atyantAdAmya mAnane para zavda jaya hone se bodha meM mI jaDarava kI Apati hogii| athavA zabda meM bodharUpatA hone se bvAItavAda kI hAni hokara jJAnAmadhAva kI Apatti hogI / [zravaNabhAva athavA sarvacajJatA kI Apatti ] dUsarI bAta yaha hai ki zabda aura ghoSa ke aivayapakSa meM jaise eka vyakti ko anyavyakti ke yobha kA jJAna nahIM hotA usIprakAra anya vyakti ke zabda kA zravaNa bhI nahIM hogaa| yadi hogA to samasta pramAtA ke bodha se abhinna zabda kA pahaNa hone se binA kisI vizeSa upAya ke hI saba manuSyoM meM sarvali ke jJAna ko Apatti hogii| jaisA ki samansamaya ne kahA hai- yadi bodhAtmaka kyoMki zabda modhAtmaka hai aura pratyayamAtra zabdarUpaM hI hai to hogA to eka puruSa ke zabda kA abhyamuruSa ko na ho sake bodha boDhA zAtA puruSa ko choTakara anyatra kahIM nahIM jaataa| yadi pra.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ [zAstradAtA sabalo 13 isa mata meM saMsAra kA aisA koI pratyaya nahIM ho sakatA, jo zrotA se gRhIta na ho, ataH zamna aura bodha ke abheda pakSa meM sabhI manuSya meM paracitasA ko Apatti hogii| prapta: bhagava ke zAmyamayaSa meM zabdAnuvita pratyaya sAkSI nahIM ho sakatA,payoMki ukta rIti se pratyaya kI zabdAnuSiddhatA prasiddha hai| kiMca, zabdamayatvaM jagataH zabda pariNAmarUpattama , nIlAdigariNAmaca zabdasya svAbhAvikazabdasvarUpaparityAga, sadaparityAga vA / / Adhe, anAdi nidhanatvavirodhaH / dvitIya nIlAdisaMvedanaphAle padhirasyApi zabdasaMvedanApattiH / 'sthalazabdapariNAmaparityAge'pi sanmazabdarUpA'parityAgAt prathamarikalpe na doSa' iti cet / na, sUkSmastha satastAdRzadaloSamayAbhAve tAzasthUlarUpA'saMbhavAva , samasya zabdasya tAdRzArthapariNAmaH, mUkSmasyA'rthasya bA tAdazazabdapariNAma iti vinigantumazakyatvAca / 'ghaTAdiroM ghaTAdizadoparAgeNAnubhUyata ityartha eva zabdapariNAma' iti cet ? na, 'aba ghaTAityatra hi 'ayaM ghaTapadayAcyA' ityevAnumakA, na tu 'ayaM paTapadAtmA' iti / [zabda ke nIlAdi pariNAma ke Upara vikalpadraya ] dUsarI bAta yaha hai ki jagata kI zavaSayatA zanavapariNAmarUpatA ke adhIna hai ataH nIlAdhAramaka pariNAma ke sammAna meM yaha prapana hotA hai ki (1) zava kA nolAvisvarupapariNAma pAna ke svAbhAvikarUpa kA parityAga hone para hotA hai prathayA (2) parityAga ke abhAva meM hotA hai? prathama pakSa meM zAma ke anAdi nidhanasva ko pranupapatti hogI aura dUsare pakSa meM mIlAdi ke saMvevana kAla meM vAyara ko bhI prAsaMvevana kI Apatti hogI kyoMki isa pakSa meM nIlAdi yaha kAnAdirUpa hotA hai| yadi yaha kahA jAya ki- "zaba kA nIlAdi pariNAma prAda ke sthalapariNAma kA parityAga hone para hotA hai kintu zabba kA samApa banA rahatA hai, ata: prathama vikalpa meM anAdinidhanatva ko anupapattirUpa doSa nahIM ho sakatA, kyoMki syUlarUpa meM zabda ko niti hone para bhI muzmarUpa meM zabda kA prastitya nA rahatA hai"-to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki mRdhamazana meM sammapAdAstarasapa avayoM kA saMyoga huye vinA pAna kA koI syUlarUpa nahIM ho sakatA / sama meM madhamazabdAtara kA saMyoga sajAtIya-vijAtIya svagata me zUnya mAvA hayA meM sabha kahA hai| dUsarI bAta yaha hai ki samasada kA nIlAdirUpa prarya meM pariNAma hotA hai. athavA sUbama kA nIlAdhAramaka sthalabdha meM pariNAma hotA hai, isa meM koI vinigamanA nahIM hai| pata eSa jagata kA tasva sUkSmazalya hai athavA mUvama artha hai yaha nirNaya purghaTa hone se pAvamAna ko agasa kA tatya ghoSita karanA pATiko ke liye yuktisaGgAta nahIM hai / yadi yaha kahA jApa ki- 'ghaTAdi artha ghaTAdizaboM se sambadarUpa meM ati ghaTAdizabdatAvAiNyApanapa meM anumUsa hotA hai isaliye artha zabda kA pariNAma hai|'-to paha ThIka nahIM hai kyoMki, 'amaM ghaTaH' isa dha meM 'ayaM ghaTaparavAcyaH' yahI anubhava hotA hai| ki 'ayaM ghara parAramA yaha anubhava /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ mA0 ka0 TokA evaM himbI vivecana ] fer, zandArthayorekAntAbhede khaDgAdizabdoccAra badanavidAraNamapi vaiyAkaraNasya prasajyeta / yatnena mukhe nivezyamAnasya khaDgabhAgasyeva khaDgazabdasyAvasthAvizeSAt na badanavidArakatvamiti va 1 na, advaite'vasthA bhedasyaivA'siddheH / svayameva vicitrasyamA zabdajoti pratyavasthaM medopapattiH, svAtirikta bhedakAbhAvAcca nAdvaitavyAghAta' iti cet : insa tarhi jagadvaicitryasyaiva 'zabda' iti nAmAntarakIrtanamAyuSmataH / [ khadgAdizabda se sukhachedanApaci ] kesa meM yaha ke zabda aura artha meM ekAnta prameva mAnane para gAdizazva kA upacAraNa karane para vyAkaraNa mata meM mukhavidAraNa kI Apati hogii| yadi yaha kahA jAya ki 'sAvadhAnI se mukha meM khaDga kA saMniveza karane para jaise khar3a ko usa avasthA se va kA vivaraNa nahIM hotA usIprakAra khaDgazabda ke avasthA vizeSa se bhI mukhavivAraNa kI prAli nahIM ho sakatI / " to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki zabdAdvayapayana meM avasthAbheda hI prasiddha hai| yadi yaha kahA jAma ki - "brahma svayaM hI vicitrasvabhAva hai ataH pravasyAmeva se usameM bheda kI upapatti ho sakatI hai kintu yaha meva sva se patirikta medaka se na hokara svayaMkRta hotA hai ataH usase asa kA vyAghAta nahIM hotaa| " to yaha bhI ThIka nahIM, kyoMki isa kathana se yaha paryavasita hotA hai ki jagat kA nizya kartR nirapekSa hai aura ciraMjIvI vaiyAkaraNa ne usI ko 'zaba' yaha nAmAntara pravAna kiyA hai| 'vikaH sakalo bhedAnupAnI prapaJcaH iti tacvato'bhibhameva zamro ti cet 1 evaM tahiM dvicandrAdivadasan prapaJca iti tatprakRtitvaM zabdajJahmaNo na syAt / na hi sato'sakR titvaM nAma / evaM "anurUpatvAdbIca nayat / vAcaH sAramapekSante zabdA'yam // " [ 1 -ityabhidhAnamayuktaM syAna, sArajalasya svAvasthAvizeSabudabudAditirobhAvakSamanye'pi zabdahmaNaH svAvasthAnAkAntaprapacatirobhAvAnamAt 'avidyAzAryA zabdabrahmaNasvAyatyA *yAmanupAkhyaH prapaJco bhAgate, tadvilaye tu na ityadvitIyavasAya' iti ceD kasyAyamIgavasAyaH 9 / 'yogina' iti cet ? sa eva tarhi saMzayapathaM pRcchayatAm kimasa zabdA yamAnaM jagat pazyati syeti / [ prapazya kI avidyAmUlakatA kA khaNDana ] i= yadi yaha kahA jAya ki bhizrApa se avabhAsamAna sampUrNa prazna prAdhika= zravidyAmUlaka hai asadazya sAtvika dRSTi se hai to yaha ka nahIM hai, kyoMki aisA mAnane para jaise i hone se asara hotA hai usIprakAra Avazyaka prapazya bhI asara hogA aura usa sthiti meM zavyabrahma usakI prakRti yAnI upAdAna na ho sakegA kyoMki satvArtha asada ko prakRti nahIM bana sakatA /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstramA salopara [prapaMca zabdamAma kI avasthA vizeSarUpa nahIM hai ] isaprakAra yAmAraNoM kA yaha kAma ki-"jaise pIpI-yudade aura phema jala le panuSiddha hotA hai| ata eva jala hI usakA sAra tAzvikarUpa hotA hai usIprakAra sthalArada aura artha upAemaka jagat zabdabrahma se manuvida hai ata eca. zAmbrahma hI usakA sAra sAsvikarUpa hai |"-ph asaMgata hai| kyoMki sIdhI budade aura phala sArabhUta jala kI sata pravasthAvizeSa hote haiM / ataH sArabhUta mala apane meM unheM tirohita kara sakatA hai kintu asatU mAnA TRI prasArabhUta zamdamA kA avasthAvizeSarUpa nahIM ho sakatA, prasa: samayakA use apane svarUpa meM tirohita nahIM kara sakatA / yadi yaha kahA jAya ki-'prapatra zabanama se abhinna apavA bhirarUpa meM anirvAzya hai aura yaha avidyAvazA meM bhAsita hotA hai - kintu avidyA kA vilama ho jAne para bhAsita nahI hosAra kapa meM advitIya masAkA nizcaya hotA hai"- so yaha kahanA bhI nahIM hai, kyoMki yaha mitrAya kise hotA hai isa prazna kA utsara yahI ho sakatA hai ki ukta nizcaya yogI ko hotA hai| isa sthiti meM yogI mehosa saMvigdha viSama ke bAre meM pUchA jA sakatA hai ki yaha lagava ko kAvAsayamAtrarUpa meM dekhatA hai ? aSayA vicitrarUpa meM dekhatA hai / kyoMki isa viSaya meM kucha kahane kA adhikArI SahI hai| kizca, avidhA grahmaNo bhinnA, abhimA bA! | minnA ceva ? vastubhUnA avastubhRtA bA! na tAvadavastubhUtA, akriyAkAritAta , amavana / na ca nArthakriyAkAritnamapyarUpAH, timiravad pramajanakalyA'bhidhAnAta , avastumAhAtmyAt vastuno'nyathAbhAve'tigrasakteH / vastubhUtA cen ? tadA vana avidyA gheti tamApanam / abhimA yeta 1 brahmavana' mithyAdhInimitta ma sthAt / nasmAdidAnI zabdabrAhmaNa AtmajyotIrUpeNAprakAzanaM nAvidhArmibhRtatvAt , kintu tathA'sayAdeveti pratipattathyam / evaM cAsya baiMgvayAdivAra medakalpanamapi na yujyate, eka-dayAsmakatasyAnupagame bhedapariMgaNanasyA'zakyatvAt / [prapaMca ke mUla avidyA kA brahma se bheda pakSa meM vikalpa] isake atirisa yaha mo vicAraNIya hai ki yadi prapazca kA bhAna avidyAmUlaka hai soha avidhA zavabrahma se bhinna hai yA pramimA pani bhinna hai to baha vastu bhUta hai yA avastubhUta? bhinnatA pakSa ke ina vikalpoM meM dvitIyavikalpa ke anusAra abaratubhUta avidhA nahIM mAnI jA sakatI kyoMki yaha prapatra ke prayabhAzarUpa prakriyA kA janaka hai| ata: ye adhiSThAnarUpa meM prapatrAvabhAsarUpa akipA kA amaka hone se brahma avasnubhUta nahIM hotA usI prakAra prapazcAvanAsarUpa aryakriyA meM nimisa hone se avizvA bhI avastu bhUta nahIM ho sktii| ukta Apatti ke bhaya se avidyA meM arthakriyAkAritva kohI na mAmanA ThIka nahIM hai kyoMki timira ke samAna vidyA ko bhramajanaka kahA jA cukA hai| sagha.bAta so.maha ki.mavidyA ko avastu bhAna kara usake basa se zambayAmarUpa vastu kA prapaJcarUpa meM anyathAmA mAnA bhI nahIM jA sakatA, payoMki mavastu se vastu kA AyathAbhAva mAnane para kisI vyavasthita rUpa se ho anyathA na hoNAra anya rUpa hai bhI usake anyathAbhASa kI prasArita hogii| jabaki prapA kA vyavasthita rUpa meM hI mastiska svIkArya hai| yadi ukta.Apachi
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ svA. TIkA e hindI vicana ] ko parihArArtha avidyA ko bastubhUta mAmA jAyagA to zabanama aura avidyA na do vastu kA abhyupagama hone se vaMsa kI bhApati hogii| avidyA prasase sAbhinna hai yaha prathama gokAnAMkana mAviSTa bahma se bhinna hogI to usI ke samAna pahA mithyAmAna kA mimita na ho sakegI ataH yaha mAnanA ucita hai ki saMsAra pazA meM zavanA kA prAramaNyoti-svaprakAzarUpa meM bonAma nahIM hotA isakA kAraNa maha mahIM ki vaha praSikSA se abhimusa hai apitu isakA kAraNa yaha ki svayaMjyoti rUpa meM zAbbatakha kA astitva hI nahIM hai| zavAya bAra mAnane para mAkane bakharI Adi bheSoM kI kalpanA bhI yuktisaMgata nahIM ho sakatI, poMki ekAnekAtmaka tazva na mAnakara kevala ekAtmaka tattva mAnane se meva kA upapAvana kisI prakAra se mAya nahIM ho sktaa| ___ sasmAn dravya-bhAvabhedAd dvividhA vAk / tatrAdyA dvividhA-dradhyAtmikA, paryAyAtmikA ca / tatra zabdapudgalarUpA dravyAtmikA, zrogrAmapariNAmApamA ca seva paryAyArimakA / tAmanye 'svarI' iti paribhASante / jhinIyApi dvividhA-vyaktirUpA, zaktirUpA ca / AdhA savikalpikA dhIrantarjalpAkArapratiniyanazabdollekhajananI / sAmanye 'madhyamA' ityadhyayasyanti / dvisIyA ca saviphasyaddhayApArakakarmacayopazamazaktirUpA tAmanye pApantImAyakSapta iti dik / tasmAdulpAdazyayA'bhAve dhauvyasyApyasaMmaya iti yustamuktam-'anyathA tritayAbhAra' iti / mastasmAt kAraNAta , ekadaikaya ki notpAdAditrayam / / yadeva atyannaM tadeva kazcitpacate, utpatsyate ca / yadeva naSTaM tadeva nazyati naSpanyati ca / yadevArasthita sadevAvanihata, avasthAsyate ceni // 13 // [jaina mata meM kharI-madhyamA-pazyantI bApa kA tAdhika svarUpa ] ataH pAka ke sambandha meM vastusthiti yaha hai ki vAka ke vo bhava hai-saNyasAka aura bhAvadhAka / ina meM dravyabA ke vo prakAra hai adhyAHmaka vAka aura paryAyAtmaka yAka / zava ke rUpa meM pariNata hone yogya jo bhASAvagaMNA ke pudgala hai unheM dadhyAtmaka pAka kahA jAtA hai, vahI vAkayodhamAnapariNAma ko prApta hotI hai saba usI ko paryAyavApha kahA jAtA hai, baso bAphko baMyAkaraNoM dvArA 'bakharo' zabada se paribhASita kiyA gayA hai| bhASAka ke mo dho meSa hai| pakti (vRddhi rUpa mora jAtiApa bama meM pahalI bAk sapikarUpakanirUpa hai jo antarjarUpAkAra hotI hai tathA pratiniyatazaya ke pallekha kA janaka hotI hai / use ho yAkaraNa loga 'madhyamA' rUpa meM jAnate haiN| dvitIya bhASavAka savikalpakabuddhi ke AdhArakako ke kSayopazama samprApara hone vAlI AtmazaktirUpa hai jisakA baMdhAkaraNa loga 'pAyasI' zabada se dhyavahAra karate haiN| [ unpAdAdilapya samarthana kA upasaMhAra ] ___ isaprakAra ukta rIti se u.pAra vyaparahita kevala dhra svarupa pAndha ko mAnyatA kA nirAkaraNa ho jAne se yaha sarvayA siDa hai ki utpAvaNyaya ke prabhAva meM praupa bhI sambhavahIM hai / asa. 13 no
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAsavAlA po014-15 kArikA ke uttarArdha meM yaha yata dI ha arura, lAya aura dhaumya ina meM agyAtara ke mabhAva meM somoM kA abhAva ho jAtA hai| yata: utpAda vyaya dhaumya meM eka kA abhAva hone para sImoM kA abhAva asata hotA hai, ataH eka kAla meM eka bastu meM spAvAvitrayamoM amAmya hogA? kahane kA apAya yaha hai ki vastu apane pUre kAla meM eka sAtha ho utpAvapayanaumpa nitayAtmaka hotA hai| arthAta jo vastu aMzata: atotakAla meM utpanna ho cukI hai vahI vartamAna meM kisI paMza se usa hotI hai aura baho ki zrama se bhaviSya meM bhI utpanna hotI rahatI hai| evaM jo vastu atIta meM kisI prakAra meM naSTa ho cukA hai vahI vastu vatamAna meM kisI maMza se naSTa hotI hai aura bhaviSya meM kisI aMza se maSTa hotI hogii| isIprakAra ko bastu kisI kSa meM bhUtakAla meM avasthita thI vahI kiso aMza se vatamAna meM avasthita hotI hai aura yahI kisI bama meM bhaviSya meM abasthita hotI rahegI // 11 // 14 vo kArikA meM vastu kI utpAda pyaSa praupyarUpatA ke sambandha meM aba taka kiye gaye vicAroM kA upasaMhAra kiyA payA hai .. idamevopasaMharanAimUlam-ekatraikavaidhatavisthaM prayamapi sthitam / nyAmpaM bhinnanimittAvAsadame na pujyate // 14 // ekatraiSa adhikRtaghaTAiyastuni ekavaidha piyatikAle, etat ayam utpAda-vyayadhauvyalakSaNam , itpam-uktarItyA, minnanimittAvAlabhinnApezatvAda , abhUtabhavana-bhUtA'mavana-tadubhAdhArasabhAvalya bhedAditi rA nyAyayaMvaTamAnam , tadarmarenimisA'bhede na pujyata ekatra payam , minApekSANAmekApekSanvA'yogAda , ekasya bhedA'yogAda veti bhAvaH // 14 // [nimitabheda se utpAdAditraya kA ekatra sahArasthAna ] ghaTAdi ekavastu meM ekakAla meM utpAba, upama aura progya tInoM ukta prakAra ke nimitabheda se upapanna hote hai / nimittameva kA artha hai apekSAmeva apavA khata tInoM kA kama se abhUtamanana-bhUtAzmana aura samubhaya kA AdhArarUpa svabhAvameva / prAya yaha hai ki eka hI vastu ekahI kAla meM kisI apekSA se jApAna, kisI apekSA se vinaSTa aura kisI apekSA se sthira hotI hai| athavA ekahI vastu abhUtamAna svabhAva se utpanna, mUsAmavana svabhAva se naSTa aura abhayAbhAvasvabhAva se sthira hotI hai| nimitameva ke abhAva meM utpAvAviSama phA ekavastu meM ephakAlika avasthAma pramuphta hai| kyoMki nimisabheva-apekSAbheSa se sambhavita rUpoM meM ekApekSitA nahIM ho samasI / aura na svabhAvabheva ke binA eka yastu meM paraspara viruddha pratIta hone vAle dharmoM kA ekatra eka kAla meM sammava ko ho sakatA hai // 14 // kucha vijJAm ukta vastusthiti kA anubhava karate hue bhI usa kA niSedha karate hai. unakA yaha kArya prabhAmamUlaka hai| yaha bAta 15 vI kArikA meM pratAdI gaI hai pare punarinthamanubhayanto'pi pratikSipantIti sepAmazAnamAyikRrSabhAi-- mUlam-iSyate ca paramohAttarakSaNasthitidharmaNi / abhAve'nyatamasyApi tavaM na yAvet / / 15 / /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ svA0 ka0 TIkA evaM hidI vivecana ] * * iSyate ca anubhUyate ca pare: - sAMgataiH, mohAta ajJAnAta tat utpAdAditrayama, kSaNasthitidharmaNi vastunyabhyupagamyamAne / katham ? ityAha-abhAve'nyattamasyApyutpAdAdInAM madhye, tavastuni, takSaNasthitiphatvam yad=yasmAt na bhavet / tattvale bhavanAdutpam agra macaNe'bhatranAna naSTas, tadAvasthitezva gane hi kSaNa sthitisvabhAvamucyamAnaM paryavasyaiditi, agrima'nyasyAsara denyayAbhAvAbhAve kSaNikatvanyApAtAdityupapAditazvara ( pUrva ) m / evaM paraMsyAtmakaM vastranubhUyamAnA zyAtmakamana nAbhyupagamyate / tatra ca zyAtmakatvaM vinA svAbhyupagamAnyathAnupapatthaiva vyAtmakatvaM balAdeSTavyamiti bhAvaH // 15 // 27 [ mauddhamata meM bhI trairUpya kA strIkAra ] ata vastu ko kSaNamAtrasyAyo mAmate haiM aura aisA mAnane para usameM utpAda-yaya- prathya somoM jAna meM bhI apagata ho jAte haiN| kyoMki ukta tInoM meM kisI eka kA bhI abhAva hone para vastu meM refer ko upapatti nahIM ho sktii| kyoMki jise kSaNamAtrasthitika kahA jAtA hai vaha larakSaNa meM prastitva prApta karane se utpanna, uttarakSaNa meM astitvahIna hone se naSTa aura tarakSaNa meM avasthita hone se dhruvasvarUpa siddha hotA hai| kyoMki yadi vastu ko agrimakSaNa meM stimazIna ma mAnA jAyagA to usakA zranyathAmA rUpAntaragamana na hone se usake kSaNikaraNa kA upAdhAta hogA / isa prakAra yadi lakSaNa meM vastu ko asthi kA lAbha na mAmA ApagA to vaha anvakSaNa ke samAna usa kSaNa meM bhI asat hogA / evaM yadi usa araNa meM avasthita na hogA to usa kSaNa meM astitvayukka na ho sakegA, kyoMki saMrakSaNa meM astitva rakSaNa meM avasyitazva kA vyApaka hai| pAvaka kA abhAva hone para vyApya kA abhAva bhI anivArya hogaa| yaha saba se pahale hI kahA jA cukA hai| isa prakAra bauddha vastu ko utpAda vyaya dhaumya tritayaSa anubhava karate huye bhI use jitAtmaka nahIM mAnate kintu jaisA Upara batAyA gayA hai ki vastu ko sitmaka mAne vinara bauddha kA 'vastu kSaNika hotI hai' yaha apanA siddhAnta bhI nahIM upapadma ho sakatA / tadanusAra kSaNasthiti vastu ko icchA na hote hue mI triyAtmaka mAnanA anivArya hai / / 15 / / 16 vIM kArikA meM ukta kathana ke viruddha bauddha ke abhiprAya ko zaMkA rUpa meM prastuta kara usakA parihAra kiyA gayA hai parAbhiprAyamAzaya pariharati- mUlam - bhAvamAnaM tadiSTaM vezadityaM nirvizeSaNam / kSaNasthitisvabhAvaM tu na pAda-vyayau trinA / / 16 / / 'bhAvamAtraM tat vastu kSaNasthitika miSTam, na tu kSaNasthitikatvamapi tatra tadatirikta mastI' vivet ? itthaM tad vastu nirvizeSaNaM jAtam / evaM ca 'kiMrUpaM tat' iti niSayo'dyApi devAnAMpriyasya | kSaNasthivisvabhAvaM tu taducyamAnaM dvi-nirthitam utpAda-vyayau vinA na yuktam, kSaNomasthityapekSayetra RNa sthitisvabhAvatvavyavasthitaiH // 16 // ,
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ nAstramA salo . 19 [utpAdavyaya ke vinA kSaNitA dupaTa ] bauddha ke abhiprAyAmuptAra-"kSaNasthAyI mAnI gaI vastu bhAvamAtra hai| usameM usase atirika aNasthitikatvarUpa koI dharma mahoM hai / " kintu yaha kathana atisayata nahIM hai kyoMki bastuko bhAvamAtra sagaspitirUpa mAnane para vastu nivizeSaNa ho jAtI hai| prataH 'vastu kA kyA svarUpa hai yaha nizcaya aba taka use maho / ataH ukta rIti se bauddha ke abhiprAya kA varNana usake ajJAna kA sUcaka hai| yadi vastuko kSaNasthitimAtrarUpa na kahakara kSasthitisvabhASa kahA jAyegA to nimrita hI yaha svabhAva utpAda aura vyaya ke binA anapapanna hai kyoMki kSaNa ke pramatara asthiti kI apekSA se hI marimA sAmako upasazi ho / zrAzaya yaha hai ki vastu kSaNasthitika tabhI ho sakatI hai jaba usa kSaNa meM usakI utpatti cora agrimaNa meM usakA vyaya ho / kyoMki bastu usa kSaNa ke pUrva meM asada hai| mata: usa kSaNa meM utpanna haye binA usa kSaNa meM sthiti nahIM ho sakatI praura apimakSaNa meM usakAmyayana mAmale para agrimakSaraNa meM bhI usako avasthiti sambhava hone se bho usakA kSaNasthitimAtra svabhAva mahI siba ho sakatA // 16 // 17 vo kArikA meM bacanamAtra se vastu ke kSaNasthitikatvasvabhAva kA mAyupagama karane meM boca batAyA gayA hai| vAGmAtreNa tathAbhyupagame tyAhamUlam - savisthaMbhUnamedheti dvAmnamasto jAtudhit / bhUtvA'bhAvazca nAzo'pi tavati na laukikam // 17 / / / "mavizvaMbhUtameya-maNasthitikameva, svabhAvAta , na vinAyadhyapettayeti bhAvaH" ini cet ! jAnucita kadAcitra , dAphaH zIghram , pariNAmikAraNaM binA, namastA-AkAzAta upapapatte, pramANAbhAvAna , nabhasta evaM vA na yayaniSThate / bhUtvA'bhAvatha mAzo'pi tadeva bhAvamAtra metra 'tadeva na bhavatI vi pratIteH, iti na lA~kiphametat , kintu prAmANikam / evaM ca bhAvAbhAvarUpatvAna vastuno bhitrakAle strakAle cotpAdAditrayAtmakatvameva | [vastu kI kSaNikatA nirapekSa nahIM ho sakatI ) bauddha kI ora se yadi yaha kahA jAya ki-''vastu svabhAva se ho maNasthitika hotI hai| use kSaNasthitika hone ke liye koI anya apekSA nahIM hotI"-to yaha ThIka nahIM hai kyoMki vastu gotra pariNAmI kAraNa ke binA AkAza meM kabhI bhI utpanna nahI ho sakatI kyoMki pariNAmakAraNa ke abhAva meM vastu ko utpatti meM koI pramANa nahIM hai| isI prakAra vinA kAraNa prAkANa se hI usakI pravasthiti ayaza astitva lAbha ke amanAra astityacyuti rUpa vinAza bhI binA kAraNa prAkAza se sambhava nahIM ho sakatA, kyoMki vastu mASamAtrarUpa hI nahIM hai, kyoMki "jo vasnu taramaNa meM bhAvAemaka hotI hai vahI vastu parikSaNa meM nahIM hotI" aisI pratIti sarvamAnya hai| ye sama bAla arthAta kAraNa ke vinA kArya ko utpatti-sthiti aura mAza kA na homA kevala lokoktimAtra nahIM hai apitu pramANasiddha hai / ata: ukta prakAra se vastu ke bhAvAbhAvAtmaka hone se bhikhakAla tathA svakAla meM usakI utpAvAdiSitayarUpatA aparihArya hai|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ ppA-TIkA evaM hindI vivecana / ithaM ca "ye yadbhAvaM pratyanapekSAste tAvaniyatAH, yathA'ntyA kAraNAsAmagrI svakAryotpAdane, vinAzaM pratyanapekSAzca mAvA iti vinAzaniyatAste" iti pareSAmabhidhAnamapi na prakRtasAdhakam pratyutAnukUlameva, mAvasyottarapariNAma praspanapecatayA tAvaniyasasvopapace, pUrvakSaNasya svayametrottarIbhavato'parApekSA'bhAvataH kSepA'yogAta , utpannasya cotpatti-sthitivinAzeSa kAraNAnsarAnapekSasya punaH punarutpatti-sthiti-vinAzatrayamavazyaMbhAthi, aMzenotpamaspAMzAntareNa punaH punarutpattisaMbhavAt / iti siddhamekadaiRtra trayam / [ye yAtrA ityAdi niyama se trarUpya kI upapatti ] isa tathya ke bAdhakarUpa meM baukhoM kA yaha kahanA ki-"jo bastu jisa svarUpa ke prati anya nirapekSa hotI hai vaha vastu japta svarUpa se sampanna ho hotI hai| jaise kisI kArya kI antima kAraNasAmagrI usa kArya ke utpAvana meM azya mirapekSa hone se usa kArya kI utpAdaka hotI hI hai| isI prakAra bastu vinAyA ke prati anmanirapekSa hotI hai ata eSa vaha vinAzAnugata hI hotI hai| ata: vastu ke vinAzAnugatAH mI titi hone rAmA kannA yA gAbhara bhI vastu kI utpAbAkSi yarUpatA meM bAdhaka nahIM hai balki anukalazo hai| zyoMki vastu agrimapariNAma prati nirapekSa ho hai, ataH ukta niyamAnusAra use agrima pariNAma se sampanna honA nyAyaprApta hai. payoMki pUrvakSaNa maya svamaM hI uttara ANa meM pariNata hotA hai to usa pariNAma meM kilo sampa kI apekSA na hone se usameM vilamba pasaMbhava hai / isa prakAra utpanna vastu ko upasi sthiti aura binA meM anya kAraNa kI apekSA na hone se utpanna kA punaH punaH utpAba, punaH punaH avasthAna, tathA punaH punaH vinAza mavarSamAvI hai, kyoMki eka aMza se utpanna kA prAya aMzoM meM punaH punaH utpAtra sambhava hai| isa prakAra eka kAla meM eka bahatu meM utpAda-sthiti aura nA sImoM kI siddhi niSkaMTaka hai| ye tvAduH-'ghaTotpAdakAle ghaTanAzAbhyupagame 'ghaTo naSTa': iti prapogaH syAt , anyanAze ca ghaTasyotpAyakAnta eva' iti--teyatAtparyajJAH, syAdapasyandanena dravyArthatayA ghaTapadasya tathAprayogasaMSTatyAta , aMze tatpratiyogitvamya, aMze nadAdhAratvasya ca saMbhavAta , virodhasyApi vIpArthAvaruddhaNyAlpapratirudatvAt / na khalu nikSepataravadinA vacana kApi pryogvyvhaaraaghshyysthaa| sadidamuvAca pAcakamukhyA-"nAma-sthApanA-drazya-bhAvatastanyAsaH" [ta. sU0 1-5] iti / 'gharaH' itpabhidhAnamapi paTa eva, "arthA'bhidhAna-pratyayAstusthanAmadheyAH" iti pacanAn , yAcya-vAcAyomeM de pratiniyanazayatyanupapaneva / iti nAmaniHopaH / ghaTAphAropi ghara' eka, tulyapariNAmatvAna'; anyathA tayAyogAt , muruyArthamAtrAmAvAdeva tatpanikRtityopapattaH / iti sthApanAnikSipaH / mUspiNDAdidravyaghaTo'pi paTa etra, anyathA pariNAmapariNAma bhAtrAnupapatteH / iti draSyanikSepaH / caTopayogaH, ghaTanakriyeva vA ghaTA, vasyaiva svArthakriyAkAritrAva / iti bhAvanikSepaH / etadvipayavistarastu vizeSAcazyakAdau /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 [ zAstravA0 0 7 balo017 ------ [ utpattikAla meM 'naSTaH ' prayogApati ajJAnamUlaka hai ] anya vidvAnoM kA yaha kahanA hai phiTa kI utpattikAla meM ghaTa kA nArA mAnane para usI kAla meM ghaTI naSTa:' isa prayoga kI Apatti hogI / yadi tatkAla meM utpanna ghaTakA tatkAla meM nAzana mAna kara anya kA nAza mAnA jAyagA to ghaTa ekAntataH utpanna hone se vinAzAdirUpa na ho sakegA |'kintu yaha kathana unake anekAntavAda ke tAtparya ke prajJAna kA sUcaka hai| kyoMki 'syAt' patra ke yoga seka (ma) STi se ghaTotpAvakapala meM mRtpiNAtmaka kA nAza hone se ukta prayoga praSTa hai, kyoMki ghaTa meM kisI aMza se mArA kA pratiyogitA aura kisI aMza se nAza kA prAdhArasva me donoM samaya hai, kyoMki eka vastu meM utpAda aura nAza kA eka kAla meM vizeSa bho 'apekSAbheva se' isa tRtIyAgamita artha ke vodhaka 'sthAt' pada ke yoga se mila jAtA hai| isaprakAra nikSepala ke vetana vidvAnoM ko kahIM kisI bhI prayoga yA vyavahArAvi kI vyavasthA meM kSati nahIM ho sktii| [ nAmAdinikSepa catuSTaya se suvyavasthA ] jaisA ki vAcaka mukhya bhASAme umAsvAti ke tattvArtha sUtra prathama cadhyAya ke sUtra meM kahA gayA hai ki vastu kA paNa nAmasthApanA tathya aura bhAva hama cAra nikSepoM se hotA hai| isa prakAra spaSTa hai ki nAma nikSepa dRSTi se 'ghaTa' yaha zabda bhI ghaTa ho hai| kyoMki kahA gayA hai ki artha-zrami bAna aura pratyaya (buddhi) ye tInoM samAna hote haiN| yaha kathana nipaSTi para hI AdhArita hai| isake atirikta yaha bhI zAtaya hai ki rAya ko apamAna kara zava aura artha meM bhava manane para pratiniyakti yAnI zabdavizeSa meM avizeSa ko boSaka kI bhI upapatti nahIM ho sakatI / jisa prakAra ghaTAdi nAma ghaTAdi arthasvarUpa hotA hai usI prakAra sthApanA nikSepa kI raTi se ghaTAdi artha kA AkAra citra bhI ghaTasvarUpa hI hotA hai kyoMki artha aura AkAra boloM madhyapari ma haiN| yadi sthApanA aura artha meM ameba na mAnA jAyagA to donoM meM sahapariNAmarUpatA nahIM ho skii| isa para yadi yaha zaMkA kI jAya ki -"artha aura sthApanA meM aikya hai to sthApanA ko ho kahanA ucita ho sakatA hai usako usako pratikRti kahanA ucita nahIM ho sakatAto yaha ThIka nahIM hai kyoMki artha arthAdAnamAtra sApedA hone se kevala mukhyArthamAtra hI hotA hai| aura sthApanA sukhArthamAtra na hokara kucha adhika bhI hotI hai, arthAt arthapAdAna nirapekSa hone se athavA atirikta upAdAna sAvekSa hone se artha se bhinna bhI hotI hai / mata ema use kevala prathama kaha kara artha ko pratikRti kahA jAtA hai| isI prakAra prathamaniSTi se mRtpiAditya yAno mAna kI pUrvAvasthA bhI paha ho hai, kyoMki yadi una donoM meM kazvid prameva na hogA to unameM pAyAma upAdeya bhAva na ho sakegA, kyoMki usa sthiti meM ghaTa ke anya kAraNoM meM muhima meM koI vizeSa na hone se 'vahI ghaTa kA upAdAna hai aura anya kAraNa kevala nimila hai' yaha athadhAraNa vRghaMTa hogA / jaise ukta nikSepoM ke anusAra nAma-sthApanA aura tathya ghara hai usI prakAra bhAvanikSepako dRSTi ghaTapayoga yA ghaTAkAra jJAna tathA ghaTanakriyA prathama jalAharaNakSama ghaTa hI mukhya ghaTa hai, kyoMki yahI dusyAeM ghaTa ko arthakriyA kA janaka hai, kyoMki gharAkAramAna tathA jJAharaNavizranukUla gharA
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAyana rokA evaM hindI vivecana ] 101 basyA hone ke bAda hI jalAharaga kriyA hotI hai| nikSapoM ke sambandha meM vistRta bimAra vighoSAdhayakabhAgya Adi prayoM meM rASTadhya hai| atredaM vidhAryate-nanu nAmAdInA sarSavastubhyApitvaM na vA ? Adhe vyabhicAraH, anamilApyamAveSu nAmanikSepAyace, dRSyajIva-janyadranyAyasiddhayA'bhilASyabhAvanyApitAthA api vaktumazakyatvAca / antye ""jastha vi ya e yANijjA, caukaya nipisave tatva" iti banna virodhaH, atra yacaspadayoAptyabhiprAyeNokteriti cet / ___ ana vadanti-tattadvayabhicArasthAnAnyatvavizeSaNAt na doSaH, saMbhavatryAptyabhiprAyeNaya 'yatra tatra' ityukteH / tadidamuktaM nazyArthadIkAkRtA "yacaukasmin na saMbhavati naitAvatA bhavatyadhyApitA" iti / apare vA keliprajJArUpameSa nAmAnabhilApyabhAveSyasti, TravyajIvatha manuSyAdireza, bhAvidevAdijIvaparyAya hetunyAt / dravyadRzyamapi mRdAdireSa, AdiSTadravyakhAnA ghaTAdiparyAyANa hetutvAva" iti / etaca mataM nAtiramaNIyama , vyAthikena zabdapudgalarUpasyaiSa nAmno'bhyupagamAta , manuSyAdInA TranyajIyattvaM ca siddhasyaidha bhAvajIyatvaprasagAva , Adidhadravyahetuivyadravyopagame bhASadravyocchedaprasaGgAzceti / "guNa-paryAyaviyuktaH prajJAsthApito dravyajIyA" isyanyepA matastadapi na sUcamam , satAM guNa-paryAyANA puddhayA'panayanasya kana mazakyatvAt / na hi yAdRcchikajhAnA'yatA'rthapariNatirasti / "jIvazabdArthajhastagrAnupayuphtaH, jIvazabdArthazasya zarIraM pA jIvarahitaM dravyajItra ini nA'vyApitA nAmAdInAm' ityapi yadanti / nAmAdinikSepa kI sarvavassuvyApakatA ke Upara AkSepa-samAdhAna ] nipAvi ke sambandha meM yaha vicAra kiyA jAtA hai. koI AkSepa karate haiM-vAmAthi nikSepa samasta vastu ke vyApaka haiM athavA nhiiN| prathayapakSa meM vyabhicAra hai kyoMki jo bhAva anamilApa hota hai unakA mAmamiHkSepa nahIM ho sakatA / isI prakAra nAmAdi miyoM ko milApya samasta bastuoM kA mo dhyApaka nahIM kahA jA sakatA kyoMki jIpa aura dravya meM parikSaNa prasiddha hai, kyoMki brampajIva-jIva kA kAraNaNya evaM pradhyapraNaya pAnI dravya kA kAraNa drazya asina zone se jIva aura dravya meM yAta kSepa kI pravRtti nahIM ho sktii| 'nAmAdini apa samasta vastu ke vyApaka nahIM hai- yaha vittIya pakSa mI mAnya nahIM ho sakatA kyoMki-apa viya ga' isa anuyogadvAra sUtra kA virodha hotA hai| sUtra meM yaha spaSTa kahA gayA hai ki-jisa vastu meM ukta pAra nikSoM se pratarikta nikSepa kA zAna na ho usa vastu meM kama se kama ukta cAroM niHkSepoM kA pravartana kara usakA nirUpaNa karanA cAhiye / isa prakAra sUtra meM yaha aura sat eva ke ullekha ro nAmAdiniHkSepa kI vastu vyApakatA meM patrakAra ke abhiprAya kA asaMvidha bodha hotA hai| 1.pAca ca na jAnIpAna catuSka nikSipet tatra / battha dilesaM jAgai / vi. A. bhA. 2618 ] astha ya jaM jAgejjA [ anuyogadvAra 15
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 102 [zAstrAta ho. 17 isa AkSepa ke saMdarbha meM vyAyAkAra kA pratyuttara yaha hai ki nAmAdi kI sarvavastuSyApakatA kA pakSa svIkArane meM koI doSa nahIM hai kyoMki jina pramilApyathAyoM meM tathA koSa aura tamya meM mAmAdiniHkSepa kI vyArita meM vyabhicAra dRSTa hotA ho vyApyakSi meM sannitva kA niveza karane se sarvavastu meM nAmAdimikSapa kI gyApti sambhava ho sakatI hai| aura isa prakAra uktaroti se jyAptisambhava ke abhiprAya se hI usa putra meM 'yatra tatra'padoM ke saMniyA meM koI prasaGgati nahIM ho sktii| yaho pAta tasvArtha sUtra ke TIkAkAra zrI siddhasenagagi ne isa prakAra kahI hai ki-'yadi kisI eka prastu meM nAmAviniHopoM meM koI niHkSepa nahIM ghaTa sakatA. to kevala itane mAtra se vastu mAtra meM sAmAriniHkSepoM ko vyApti kA abhASa nahIM ho sktaa| isa kathana se yaha saMketa spaSTa rUpa se prApta hotA hai ki jisa vastu meM nAmAbiniHkSepa sambhava nahIM hai-zyApyakSi meM usa vastu ke bheda kA niSA karake vastu meM nAmAdhiniHkSepa kI vyApti kA samarthana kiyA jA sakatA hai| [keva limajJArUpa nAmanikSepavAlA mata aramaNIya ] anya jana vidvAnoM kA samApa ke samAdhAna maha mahanA hai milAyabhAyoM meM bhI sAmAnyarUpa se nAmaniHkSepa kA abhAva nahIM hai kyoMki kevalI ko una bhAvoM kI bhI pratA hotI hai| ataH 'kebalIprazA' se mipya hone ke kAraNa nirUpakAtyalpa se nAma kA sAmya hone se kevaloprakSA ho umakA nAma, evaM usa nAmaniHkSepa kI prabatti unameM bhI hotI hai| ataH kevalipramAviSayA' sa nAma kI pravRtti unameM bhI hotI hI hai| aisA hone para bhI unheM alabhilA-ba isaliye kahA jAtA hai ki agyavastuoM ke samAna unakA kisI lokika nAma se bhabhilAya nahIM hotaa| isa prakAra syajIsa bhI matiya nahIM hai, kyoMki mAvo khyAvirUpa auvaparyAyoM kA hone se manuSyAvihI yakIna haiN| so prakAra myanagya bhI prasiddha nahIM hai kyoMki ghaTAdiparyAyarupa aupacArika ghoM kA na hone se mAsakAvihI prapanya hai / isaprakAra vyApyakSi meM amabhilApya bhAva, jIva lathA draSya ke meda kA niveza na karane para bhI sarvavastu meM nAmAviniHkSepamanuSya kI vyApti ho sakatI hai|" kintu gyAsyAkAra ke anusAra yaha mata ramaNIya nahIM hai kyoMki vyAthika nama kI rASTa se zavapudagala homAma hai / ataH kevalI prajJA ko nAma kahakara anabhilApya bhAvoM meM nAmanikSepako sambhava pratAnA ucita nahIM hai| isIprakAra manuSyAdhi ko thyamozca aura mattikAdi ko dasyatarapa kahanA bhI ucita nahIM hai kyoMki manuSyaAdhi ko dhyajIva kahane para bala siddha ho mAyajoya ho sakage, kyoMki ekamAtra se hI kisI uttarajIvaparyAya ke hetu nahIM hote / evaM mabAdi ko, aupacArika prathya kA tu - sone se dhyarUpa mAnane para bhAvAvya kA uccheba ho jAyagA, goMki koI aupacArika sUkSma (nI) aisA nahIM hai ko praupacArika dravyAtara kA henu na hotA ho / [zuddhajIvadravya dravyajIra hai-yaha mata bhI skUla haiN| anya vidvAnoM kA mata hai ki prajJA se kalpita, guNa paryAyoM se zUnya zuza jIva hI rayajIva hai| unakA prAmAma yaha hai ki jIma meM guNa mora paryAya to saMlagna hI hai kintu prazA se guraNaparyAyoM ko alaga rakha kara jIva kI aisI eka zuddha avasyA prazA se dekho Ae ki jo guNa paryAya se zUnya hai. aura yahI guNaparyApayukta joba kA hetu hai / ata: jIva kI vahI avasthA draSyajIva hai| kintu smAtyAkAra ke anu. sAra yaha kAyama bhI yuktisaGgAta nahIM hai kyoMki joSa ke sAtha guNaparyAyoM kA lambaraca anAdi hai| ata:
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ smA.kokA evaM hindI vivecana] mapi dvArA unake guNaparyAyazunya avasthA kI kalpanAhI azakya hai| kyoMki kisI bhI arcako koI bhI pariNati kisI ke yAyika yAnI AhAryazAna ke anusAra nahIM hotii| [dravyajIra kI kalpanA ayukta ] kucha logoM kA yaha bhI kahanA hai ki-'vartamAna meM jIvazakSA ke kAna meM apariNatajIva usarakAla meM jIvazammAmazAna meM pariNata hone vAle jova kA kAraNa hone se dravyajIva hai / athavA jIvazavabAmAtA kA jIvarahita arthAta jIvazanArthamAna meM pariNata prAtmA se rahisa zarIra bhASikAla meM jIva zamvArthavAna meM pariNata hone vAle AramArUpa bhApakA kAraNa hone se brampajIva hai / ataH sadhyajIva kI prasimi batAkara abhilAppa samastavastuoM meM nAmAvinikSepa ke catuSTaya ko pArita kA abhAva batAnA ucita nahIM hai|"-kimmu yaha bhI ThIka nahIM hai poMki lIbAbAjAna meM pariNata pAramA hI jIva nahIM hotA kintu sAmAnyataH nAmamAtra pariNata AtmAjIka hotA hai aura ApakA kisI na kisI kAma meM pariNata holA sarvakAlika hai ata: uttarIti se varupajIva ko kalpamA prayukta hai| bhASa ca pagirbhikAla mAnaniya mAmilA mArmikasya tu catvAro'pIti / yadAha bhagavAn jinabhadragaNi kSamAzramaNaH [vi. A.bhA. 2847] 'bhAcaM cipa sahaNayA sesA icchati samvaNikrayeve" iti / ata eva gharaNaguNasthitasya sAghoH sonamavizuddhatve sarvanayAnA bhASAhitya hetutayojhAvitam / ata eva naigama-saMdhA-vyavahAra-jutrANAmapi catyAge nikSepAH, teSA dravyArthikamedatvAt / zabda-samabhirUTe-bhUtAnAM tu bhAvanikSepa egha, pIyArthika bhedatyAdeSAm / [ dravyArthika-paryApArthika ke abhimata nikSepa ] ukta niHkSepoM meM paryAyAyika maya ko kevala mAvaniHpakI mAmya hai kintu gyASika ko cAroM nikSapa mAnya hai jaisA ki jinabhAvaNa amAzramaNa me [vizeSA 2-47 meM kahA hai ki gAmya nayoM ko kevala bhAvanikSepa hI iSTa hai aura anya nayoM ko sabhI nikSepa hueTa haiN| isIliye cAritraguNa meM pracAcita sAdhu meM sarvanavizuddhatA ko siddhi meM sarvanoM ke bhAvavAhirava kA heturupa se uddhApana kiyA gayA hai| paryAyAdhiko bhAvanikSepa aura pragyAdhika ko nAmAdi cAroM nikSepa abhimata hone se hI naMgama saMgraha-yavahAra aura RjusUtra ko bhI cAroM nikSepa abhimata hote haiM kyoMki ye rAroM dhyAthika zreNi ke maya haiM evaM paryAyAdhika zraNi kenaya hone se zarada samika aura evaM sUta ko bhAvanikSepa hI abhimata hotA hai| "saMgrahaH sthApanA necchati' ityeke, saMgrahaprayonAnena nAmanizzeSa patra sthApanAyA upa. saMgrahAta / na baNAma AtrakAhiya hAjjA, ThANA ittariyA pA hojjA, AkkAhA pA hojA" iti sUtra eva tayonizeSAbhidhAnAva kathamakarUpam ityAzanIyam , pAcaka-yAcakAdinAmnAmadhyayAvatkayikatyAta nadadhyApakatvAt scUlabhedamAtrakathanAt / padapratikRtibhyAM 1. bhAvameva pandanayA; pota icchanti maniyAt / 2. nAma yAvaskathitaM bhavet . sthApanevarI vA maveta yAvadhikA vA bhavet /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstrabArtA0 sa07 lo017 nAmasthApanayormeda' iti pen / kathaM tahi gopAladArake nAmendratvam ? / atha 'nAmendratvaM dvividhama-indra' iti padatvamekrama , aparaM cendrapadasaMketaviSayatyam / AdhaM nAmni, dvitIyaM ca padArtha iti na dopa iti' gheta ! hi vyaktyAkRtijAtInA padAdhalvenendrasthApanAyA apIndrapadasaMketaviSayatvAt kathaM na gopAladAraphayA nAmendranyam / / 'nAmabhAvanikSepasAMkaryaparihArAvendrapadasaMketavizeSavipayatyameva nAmendratvaM nirUlyata' iti ceta ? hanta sahi so'yaM vizepo nAma-sthApanAsAdhAraNa evaM saMgRhyatAmityetaniSkarSaH / [maMhanaya meM, nAmanikSepa meM sthApanA kA antarbhAva-pUrva pakSa ] katipaya vidvAnoM kA mata hai phi-sthApanAniHkSepa saMgrahanasa ko prabhISTa nahIM hai / bayoMki vaha maya saMgrahaNa-saMopokaraNa meM, kuzala hotA hai| ata eva usake anusAra sthApanA miHkSepa nAmaniHkSaca meM hI saMgrahIta ho jAtA hai| yaSi mahAMkA kI jAya ki-"zrI anuyogahAra zUna meM kahA gayA hai kinAmaniHkSepa vAyatkathika hotA hai-marthAta yAyavavastumAsI hotA hai, aura sthApanA svarI-asthira prayAvaddhastubhASI tathA yAvatkaSika-yAvadhastubhAcI. aise do prakAra kI hotI hai| isa prakAra anuyogabAra patra meM mAma aura sthApanA niHkSepa meM bheva kA pratipAvana hone se ponoM meM ekarUpatA kaise ho sktii|" ko paha gaMbha! mi nahIM hai, loDi ga ke yAbastubhAcI nahIM hotA, jaise pAcaka, yAcaka Adi nAma pAcaka yAcaka puraSoM ke astitva taka una meM prayukta nahIM hote prapitu pAcana-yAcana mA kriyAoM ke aslirava taka hI prayukta hote haiN| ataH mAmaniHkSepa meM vastu ko kAlikadhyApakatA nahIM hai| ata: nAmani:zApa meM mI yAtrAkathikasvarUpa se sthApanAmikSepa kA sAmpa hone se anuyogahAra kA tAtparya hama donoM ke palabhedamAtra ke pratipAdana meM hI mAnya ho sakatA hai / ata evaM sUkSmadaSTi se sthApanA nikSepa kA nAmanikSapa meM antarbhAva batAnA asaGgata nahIM hai| [ nAma nikSepa kI vyAkhyA se sthApanA kA kisI taraha badhirbhAra nahIM hai ] yadi yaha kahA jAya-'pApa aura pratikRtizpa hone se nAma aura sthApanA meM bheda ra paSTa hai ataH sthApanA ko nAma meM antarbhUta karanA ucita nahIM ho sakatA'-kintu yaha ThIka nahIM hai kyoMki nAma ko pavAramaka batAkara sthApanA se usakA pArthakya batAnA yuktisaGgala nahIM hai kyoMki kAma paSi pavAtmaka hogA to prAmakaraNa ke prAdhAra para gopAlavAlaka nAmendra kaise ho sakegA? kyoMki vaha indranAma kA vAcya hai na ki annapavasvarUpa hai| yadi isake uttara meM yaha kahA jAya ki 'nAmendra ke ho prakAra haiM eka 'x' padaspa aura dUsarA psNketvissyp| inameM pahalA nAmendra nAmasvarUpa hotA hai aura dvitIya pavAryasthapa hotA hai| prataH gopAlazalaka dvitIya nAmendrarUpa hone meM koI bAkhA na hone se ukta doSa nahIM ho sakatA"-to yaha ThIka nahIM hai| kyoMki vyakti (praya / AkRti -sAkAra (sthApanA) aura jAti ye tInoM, paba ke artha (cAphama) hone se indra sthApanA bhI indrapana ke saMketa kA viSaya hogii| ata eva gopAlapAlaka ke samAna kI sthApanA meM bhI nAmendratva ko Apatti hogii| isake pratikAra meM yadi yaha kahA jAya ki-'sAmAnmataH inpavasaMkesa viSaya ko nAmendra nahIM kahA jA sakatA kyoM ka aisA kahane para bhAvena meM inparasaMketaviSayava hone se nArmAna.kSepa paura bhAvani:kSapa kA sokarya ho jaaygaa| ataH bhAyAnya meM inapada saMketavizeSa ke viSaya ko hI
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ mA0 0 TIkA evaM hindI vivedhana ] nAme mAnanA ucita hai| kyoMki saMketa vizeSa se bhASAviSayaka saMdeza ko praNa karane se bhAvaniHkSepa meM nAkarya kA parihAra bhI ho sakatA hai| aura isa saMketavizeSa ko sthApanAvRtta mAnane se sthApanA kA maniHkSepa meM antarbhAva bhI nahIM ho sakatA" - kintu yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki saMgraha jaba vastu writer karatA hai to usako dRSTi se nAmendra ke ukta nirvAcana meM nAmasthApanA ubhayasAdhAraNa harzeSa kA grahaNa kara sthApanA ho tAmaniHkSeya meM saMgRhIta kara denA hI ucita hai| * atra vadanti anupapayametad matam, upacArarUpasaMketa vizeSa grahe dravyaniHkSepasyApyana virekaprasaGgAt yadacchikavizeSopagrahasya cAmAmANikatvAt pitrAdikRtasaMketaviSayasya prahaNAd nAma-sthApanayoraikyAyogAt / evaM ca bahupu nAmAdiSu pratisvikarUpAbhisaMdhireva saMgraha - vyApAra iti pratipattavyam / yacchayaiva saMpraivyApAropagame tu nAmno'pi bhAvakAraNatayA kuto na dravyAntarbhAva iti vAcyam 1 'drammaM pariNAmiyA AvasaMSaddham, nAma tu vAcyavAcakamA kenetyasti vizeSa' iti yet ? tahiM sthApanAyA api tunyapariNAmatayA bhAvasaMbaddhasyAt kiM na nAmno vizeSaH upadheyasakarye'pyupAdhyAMryAt vibhAjakAntaropa sthita niHzeSAntarasyeSTatvAt " jattha jaM jANijjA likkhevaM Nikkhive ziravasesaM " iti [ anuyogadvAra yU. 7 ] sUtraprAmANyAditi paryAlocanIyam / } 105 " [ nAma kA sthApanA meM antabhAva anucita uttarapakSa ] isa pakSa ke prativAda meM vyApAkAra me madhya vidvAnoM ke prativAvarUpa meM yaha kahA hai ki ukta mata asaGgata hai kyoMki yadi nAma niHkSepa kI ukta paribhASA meM nAma sthApanA ubhayasAdhAraNa saMketavizeSa kA upAdAna kara sthApanA kA nAma meM antarbhASi kiyA jAyagA to usa paribhASA meM upacArarUpa saMketa vizeSa kA grahaNa kara dravyanikSepa kA bhI nAmaniHkSepa meM prantarbhAva prasakta ho sakatA hai| kyoMki meM bhI nAma kA aupacArika sveAlaka saMketa sambhava hai| [ pitA Adi kA kiyA huA nAma hI nAmaniHzeSa hai ] isake atiries dUsarI bAta yaha hai ki mAmabhiHkSepa ko ukta paribhASA meM nusAra kisI saMketa vizeSa ko grahaNa karane meM koI pramANa na hone se pitA guru bhani dvArA kiye huye saMketa ke viSaya kohI nAmaniHkSeparUpa meM grahaNa karanA ucita hai| ataH nAma aura sthApanA meM vaya asaGgata hai / ataH vibhinna nAmoM kA tatAbhAvi meM anugata pratisvika eka rUpa meM abhiprAyarNana ko hI saMgraha naya kA kArya mAnanA ucita hai| jese jIva- adhIkAdi tayodhaka nAmoM kA pratyeka sAmArtha meM anugatazaradaya meM sApavarNana karane se joba anovAvi tatvoM kA sad rUpa se aikya svIkRta hotA hai| yadi apanI svataMtra ichAnusAra saMgraha kA kArya mAnA jAyagA to nAmAnusandhAnapUrvaka hI vastu kI racanA hone se nAma bhI bhAva kA kAraNa hone se nAma niHkSepa kA bhI nizeSa meM antarmAna kyoM na ho sakegA ? kyoMki bhApa ke kAraNa ko kahA jAtA hai| * yatra ca yajjAnIyAt nikSepaM nikSipet niravazeSam [ anumogadvAra sUtra 7 - pUrvArddham ]
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 [sta0 7 0 17 [ bhAva ke sAtha nAma aura sthApanA kA sambandha bhinna bhinna hai ] isake uttara meM yamiha kahA jAya ki "pariNAmI hone se jo bhAva hotA hai arthAt jo bhA kA pariNAmI kAraNa hotA hai yahA~ dravya hotA hai kintu nAma ko bhAvasaMbaddha hotA hai vaha pariNAmI hone se nahIM hotA apitu vAcyavAcaka sAtha dvArA bhAyasambaddha hotA hai| ataH isa laya ke kA nikSepa meM nAma niHkSaya kA antarbhAva nahIM ho sakatA to yaha ThIka nahIM hai kyoMki isa se fare karane para sthApanA ko bhI nAma se pRthaka mAnanA hI ucita hogA kyoMki vaha bhI tulyapari nAmarUpa se bhAva mAnI sthAnIya artha se sambaddha hotI hai / vintu nAyavat yAcyA vAcakabhAva dvArA sampada nahIM hotI hai kyoMki nAma aura nAma saMketa vizeSa viSaya anya svarUpa upAdhi se nAma aura sthApanA upayoM meM aikma hone para bhI vAkya yAka bhAva dvArA bhASasambaddhaSa aura tulyapariNAmarUpa se bhAyasambaddha rUpa nAma sthApanA kI upAdhiyoM meM aikya nahIM hai / ataH upAdhi ke bheva se upadhayoM meM bheva aparihArya hai| jaise sthApanA meM nAmagata nivibhajanameM se bhinna nikSaravinatjaka dharma dvArA sthApanAko nAma nikSepa se bhinna nikSema mAnA jAtA hai, usIprakAra ukta cAra niHkSeSoM meM vidyamAna nikSepavibhAjaka dharmo se atirikta yadi koI nikSepavibhAjaka dharma upasthita ho to una cAroM se bhinna nikSepa bho mAnya hai| jaisA ki 'jaratha yA anuyogadvArasUtra se pramANa siddha hai| yaha sUtra spaSTarUpa se isa tathya kA pratipAdana karatA hai ki jisa bantu meM jA jo nikSepa jJAta ho una sabhI se usakA nirUpaNa karanA caahiye| isa prakAra sUtra meM zikSaNa ke liye sAmAnyarUpa se 'ya' para aura niravazeSa kA prayoga hone se nAmAvi nikSepa kI sattA meM viyogoM se syAdetat sUtrakAra kA tAtparya vyarUpa se pratIta hotA hai / pradezI nagamAt paJcAna svIkArata yAtrApi catuH nikSepastrItu svatasvIre saMgrahasya vizeSa yukta iti / maicam, dezapradezayat sthApanAyA upavibhAgAbhAvena saMgrahAvizeSaNa, anyathA yathAkramatizudrA evaMbhUtasya niHkSepazUnya I prasannAditi na kiJcidetat / etena vyavahAro'pi sthApanA necchati' iti kecit bha nirastama, nIndrapratimA nendradvArA bhatrati na vA bhavaSibhrAnta eva na cA nAma:dipratipakSayyamagiri ityardhajaratIyametadyadbhuta-loka para hArAnurodhim sthApanA gantRtvaM ceti / 1 [ pradeza nikSetra ke svIkAra se saMtra kI vizeSatAyukta ] vi yaha kahA jaya ki jaise gamanaya jIva-dharma- yamaM AkAza puna aura unake beza ina graha kA praveza svIkAra karatA hai kintu saprahRmaya unake dezoM ko chor3akara una pAMcoM kA hI pradeza svIkAra karatA hai- prakAra pradeza ke sambandha meM nagama se saMgraha kA kSaya hotA hai, usI prakAra niva ke sambandha me bhI naMgama aura saMgraha meM isa prakAra kA kSaya mAnanA ucita hai ki jaMgama kI dRSTi meM nAma sthApanA bhavi cAroM nizeSa hai aura saMgraha kI dRSTi meM sthApanA kA nAma meM antarbhAva ho jAne se nAma, praSya aura bhAva meM tIna ho niHzepa to yaha kathana ka nahIM hai kyoMki deza aura pradeza meM aupacArika bheva hotA hai| ataH deza kI pradeza se pR gaNanA meM karake jIvAdi pA~ca ko
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ svA00TIkA evaM hinvI vivecana ] hI pravedhAvAn basAnA sahapA ke liye upayukta ho sakatA hai| kintu lAma aura sthApanA meM aupH| rika meva na hokara vAstavika bheda hotA hai| ata: FATTATRI nAma meM attavikAke tIna-kIniHopa basAnA ucita nahIM ho sakatA / isa prakAra praveza ke sambandha meM aura nikSepa ke sammAna meM saMgrahamaya meM samAna balakSamya Avazyaka hai| pauda aisA na mAnA jApagA to kama se mizeSoM kI vizudi hone se evAbhUtanaya nizeSa guNya ho jApayA, maryAda jaise saMgrahamaya se sthApanA kA nAma meM antarbhAva ho gayA / usI prakAra utkaroti se nAma bhAvamA kAraNa hone se nAma kA praSya meM antarbhAva ho jaapgaa| isa prakAra dvasyAdhika nama koTi meM dravya aura bhAva vo hI zeva rhe| paura RNasUtrAdi paryApAdhi nayoM se dravyAnikIpa kA tyAga hone se bhAvanikSepa ho basa jAtA hai| isa prakAra sarotara nayoM ko saMkoca kAraka mAname para evambhUtamaya meM bhAvani chopa kA bhI parizyAgata ho sakatA hai / ataH pradeza ke samaya meM maMgama se saMgraha ke lakSaNmA ko mAnsa banAkara nikopa ke sambandha meM bhI naigama se saMgraha ke lakSaNya kI kalpanA niyukika hose se kizvaskara hai| isa saMdarbha meM kucha vidvAna maha mA vyakta karate haiM ki "vyavahAranaya kI dRSTi meM bhI sthApanA mizeSa kA nAmani:zepa se pRSaka astitva nahIM hai" kintuM yaha mata bhI nirastaprAya hai kyoMki aisA nahIM hai ki igna kI pratimA meM indrapada kA vyavahAra na hotA ho| athavA vaha vyavahAra hotA humA bhI bhramamUlaka ho, kiMvA pratimA meM patravyavahAra ke virodhI mAmevAdi vyavahAra kA sokarya ho / isaliye sthApanA meM laukika invyavahAra ko mAnamA mora sthApanezvazva kA svokAra na karanA arthabhAratIya jaisA ho jAtA hai| 'jutro dravyamapi nApati, ata evAdhAstrayo nayA draSyAthikabhedAH, agrimAdha sattAraH paryAyAthika medAH' iti vAdI siddhasenaH / asmimabhyupagame unjusuassa ege aNuvause erga davAvasmayaM pRcaM Necchaha" iti [anuyogadvAra sa.14] virodhaH syAditi sikhAnavRzAH / 'atItAnAgataparakIya bhedapRthaktvaparityAgAda jusUtreNa svakAryasAdhakalvena svakIyavartamAnavastuna ebopagamAd nAsya tulyAMzadhruvAMzalakSaNadravyAbhyupagamaH / ata eva nAsyA'samdhaTitana-mAviparyAyakAraNataspadnyannAbhyupagamo'pi, uktasUtraM svanupayogAzamAdAya bataMpAnApazyakaparyAya dUgdhapadopacArAta samAdhayam , paryAyArthiphena mukhyadraSyapadArthasyaiva pratikSepAt / avaiSadharmApArAzadravyamapi nAspa viSayaH, zadhdanayenatiprasaGgAt' iti kecana siisenamatAnusAriNaH / 'naitat kamanIyam , nAmAdivadanupacaritadravyaniHkSepadarzanaparatvAdukyavasya / na devam , zabdAdidhyapi kazcidupacApa dravyaniHkSepaprasaGgAt / pRyapatvaniSedhe'pRthakrayena dravyavidherarAvazyakatvAta, ekavizeSaniSedhastha taditara vizeSa vidhiparyavasAyitvAva' ityAdistu jinabhadramukhArabindamirgavacanamakarandasaMdarmopajIvinA baniH / [Rjutranaya meM dravya kA asvIkAra-siddhasenamarimata ] pAdI siddhasenasari kA kahanA hai ki janabhanaya prasya kA bhI apupagama nahIM karatA / isI* Rjutrasyako'nupayukta eka dradhyAvazyaka pRthakya necchapti /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ [sAvA sta0 7 zlo0 17 liye kevala negama saMgraha-vyavahAra ye sIna hI pratyadhika nama haiM, kyoMki inhIM tIna ko dravya mAdhya hai| amina zabya samabhiha tathA evambhUta paryAya taya hai kyoMki unheM mu se paryAya hI mAnya hai / 108 vyAkhyAkAra kA kahanA hai ki- ghusa abhyagama meM anuyogadvAra' Apama ke 'ujjumuassa ege aNuvate gaM bAvastayaM, hutaM cha' isa sUtra kA virodha hotA hai kyoMki isa sUtra meM yaha batAyA gayA hai ki sabhI samatimanaska sAmAyikAhi prAvazyaka RjusUtra ko dRSTi meM eka yara paka rUpa haiM use una meM nAnAzva abhimata nahIM hai| ataH siddhAnta ke vizeSajJadvAnoM ko bAvI siddha sena kA ukta kathana racikara nahIM hai| kintu siddhasena ke kalima anuyAyI vidvAnoM yaha kaha kara siddha senasUri ko ukti kA samarthana karate haiM ki RjusUtra pratIta anAgata. parakIyameva aura pRthavazva kA parityAga kara vartamAna vastu kA hI abhpuragama karatA hai, kyoMki yahI apane kArya ko sAyaka hotI hai| jaba use usameM suyaza aura azA kA abhyupagama hI nahIM, taba sabhaya lakSaNa dravya kA bhI amyupagama nahIM rahA arthAt vaha RjusUna madhya ke 'tulyA' yAnI sahamApariNAmasvarUpa ki sAmAnya ko aura pUrvApara bhagvApasthAsa koza- kuguru-piNDa - kapAla-ghaTAdi bisA pariNAmoM meM 'za' yAnI anugAmI vyarUpa utA sAmAnya ko nahIM svIkAra krtaa| isI lie "nUta bhAvipa kArakatvaM dravyatvabhU isa prastha ke lakSaNa meM ghaTaka bhUta-bhAva-paryAya va vartamAna meM hai ho nahIM sat hai, bali 'mUlAdiparyAya (arthAt mRtA'bhavatarUpavinAza paryAya aura anUbhavanarUpa utpAdAtmaka paryAya) ke kArasvarUpa prayatva' kA bhI abhyupagama nahIM ho sktaa| tAtparya yaha hai ki usakI dRSTi meM jaise tu aura kSaraNa sthAyitathya kA astitva nahIM hai, usI prakAra utpAdavinAzAlI adhikadravya kA bhI avagama nahIM hai| kintu usakI dRSTi meM paryAyoM kA ho utpAdinAza abhimata hai| isa mata ke sAraM apatanaka anyamanaska sAmAyikAdi Avazyaka meM RsUtra ko dRSTi se eka prayAvazya rUpatA ke pratipazvaka ukta sUtra meM anupayoga aMzarUpa dravyasAya ko lekara vattamAna Avazyaka paryAya meM aurus kA wife prayoga hai| ata: 'RjusUtra kI dRSTi meM dadhya kA abhyupagama nahIM haiM isa kathana meM ukta sUtra kA vizeSa nahIM hai kyoMki paryAdhika taya ko mukhya dhyapadArtha hI asvIkArya hai, avarfretou kA abhyupagama to vaha bhI karatA hai yataH paryAyArthika RjusUtra naya meM pratyavArtha ke abhyupagama se siddhAnta kA virodha nahIM ho sakatA / amoM ke AdhArabhUta rUpa ko RjusUtra kA viSaya mAnakara sana meM thya ke abhyupagama ke sAtparya meM uktasUtra ko sArthakatA kA upapAdana nahIM mAnA jA sakatA kyoMki aisA mAnane para anya zabdoM meM bhI kathita prakAra ke dravya ko viSaya mAna kara vramya / myupagama kA pratiprasaGga ho sakatA hai| [[siddhamita ramaNIya nahIM hai- kSamAzramaNamatAnuyAyiya ] jinavariMga kSamAzramasA ke supNAravinda se nikale cano makaranda para nirbhara rahanevAle vidvAnoM ke matAnusAra, nAmAvi ke samAna anupacarita vayaniHkSepa ko sUtra kA viSaya batAne meM hI phakta sUtra kA tAtparya hone ke kAraNa siddhasenamatAnuyAyiyoM kA ukta kathana samIkIna nahIM hai| kyoMki pari anupazcarita vayaniHkSepa ko RsUtra kA viSaya batAne meM ukta sUtra kA tAtparya na mAnA jAyagA
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ smA TIkA evaM hinvI vidhAna 106 to zagvAdinayoM ke viSaya meM bhI kAraNatvAvirUpa navyasAyama ko lekara guruvapakSa kA aupacArika prayoga sambhava hone se uma nayoM meM bhI DAyanikSepa ke amyupagama kA pratiprasaGga hogaa| dUsarI bAta yaha hai ki uktasUtra meM anupayukta paneka prAdhAyaka meM madhyapRSaya kA nibaMdha kiyA gayA hai, ataH umameM papRthaka tapasyatA kA vidhAna anivArya hai kyoMki kisI sAmAnya vastu ke eka vizeSa ke miSeSa kA usake itara viSeSa ke vidhAna meM paryavasAna hotA hai| syAdena-dravyAdhina nAmAdicatuSTayAbhyupagame dravyArthikatvanyAhatiH / 'dravyaM pradhAnatapA, paryAya ca gINatayA'bhyupagacchan dravyArthiko'pi bhAvaniHkSepasaha iti cet / insa ! tAI tvaduktarItyA zabdanayA api dravyamApasahA iti kathamuktavyasthA ? enena 'thyArthikaparyAyArthiphayodvayostutyavadevobhayAbhyupagamaH, paramAvasya sarvathA'bhedana, antyasya su sarvathA bhadana, dAMta dayAyikasyApi paryAyasahastram' itpastam, evaM sati paryAyArthiphaspa zabdAdaravi dravyasahattvAparaH, atyantabhedA'bhedagrAhiNoddhayoH samAditayorapi mithyASTiyAna , abhede paryAyadvayA(? dravyA)sahoktiprasaGgAna , mede paryAyArthikenApi dravyagrahe dravyArthikasyA'ntagaitvAsapattyaitanmatasya bhASyakRtaya nirastatyAmceni / __ maiSam , avizuddhAnAM nagamAdibhedAnA nAmAghabhyupagamaprazNatve'pi vizuddhanagamabhedasya dracyavizeSaNatayA paryAyAdhupagamAi na tatra bhAvanikSepAnupapattiH, ata evAgamaH-*jIvo guNapaDitano yasa dabaDhi assa sAmA" iti / atra hi samatApariNAmaviziSTe jIve sAmAyikatvaM vidhIyata iti / na caivaM paryAyArthikatyApattiH, itarA'vizeSaNatvarUpaprAzcAnyena paryAyAnabhyupagama t / zabdAdInAM paryAyAnayAnA tu naiMgamavada vizuddhayamA na nAmAvabhyupagannasmam / avagata tadvipayatvaM tu nokatAvibhAgavyAdhAtAya, svAtantryeNa paryAyaviSayatvaM tyacyAhatamiti paryAlocathAmaH / [ bhAvanikSepa ke svIkAra meM dravyAdhikattra ke bhaMga kA AkSepa ] yadi yaha prAkSepa kiyA jApa ki.."kSyAthika meM mAmAvi cAroM nikSepoM kA ammupagama karane para una nayoM ke vyAthiphara ko hAni hogI, kyoMki dravyamAnaviSaya nama ko ho gyASika nasa kahAjAtA hai| yadi ko-'praSya ko pradhAnarUpa se pora paryAya ko gauNarUpa se upAdhika kA viSaya mAne to usameM bhI bhAvanikSepa ke bhyupagrama kA samarthana zakya hai to yaha ThIka nahIM, kyoMki ukta rIti se paryAya ko pradhAnarUpa se tathA prayya ko gauNarUpa se abhyupagama karane ko rosi se zabdamayoM meM bhI pratyami kSepa kA mAyupagama prasakta hogA / taba isa sthiti meM nAmAthi nikSepa catuSTaya myAdhika ke viSaya hai aura ekamAtra mAvaniHkSepa ho pAyAdhika kA viSaya hotA hai yaha bhopavasyA pI gaI hai vaha kaise upapanna hogI? isa prasaMga meM kisI kA yaha kahanA ki-ruyAdhika aura paryApArSika yogoM meM samAmakI jIvaH guNapratipamAnayasya vArSikasya sAmAyikam /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravAtaka sta. lo. 11 rUpa se vyanikSepa aura bhAvanikSepa kA zrampapagama hai manasara kevala itanA hI hai ki pratyApika ekAtataH vrakhyA'bhinnarUpa meM paryAya ko viSama karatA hai aura paryAyAthika ekAntara dravama se bhivaparyAya ko viSaya karatA hai| samakAra prakhyAdhika bhaya bhI paryAyaviSayaka hotA hai |"-tu yaha kapana bhI apAssaprAyaH hai| kyoMki jisa rIti se yAyika meM paryAyaviSayakASa kI upapatti hogI usa roti se vAviparyAyAdhika napa meM mI ekAntataH paryAyabhinnarUpa meM pradhyaviSayakAla kA abhyupagama sambhava hone se prAyaviSayakasya ko prApatti hogI / dUsarI bAta yaha hai kitavyAthika mora paryAyAdhika meM. jo krama se, paryAya meM ekAntika dravyAmeda aura Aya meM ekAmitaka paryAyameva ko, unakA viSama patA kara unameM antara batAyA gayA | E' citA aura pAMva meM ekA tathA ekAnta meda mAnya na hone se bonoM nayoM meM mithyAziva kA prasaGga hogaa| lAdha hoNya mora paryAyoM meM mameva mAmane para kAvyAdhita paryAyoM meM bhI prakhyAtmanA zrameva hone se paryAyadvaya kI 'ghaTa meM rupa aura rasa hai saprakAra ko sokti kI ampapasi hogii| evaM dravya pora paryAya meM atyantabhevapakSa meM paryAyAdhika maya se bhI jya kA mahaNa mAnane para paryAyAdhika se bhinna prayApika mama ke vayaya kI prasakti hogI / isaliye yaha mata bhASyakAra dvArA hI rasta kiyA gayA hai| phalataH pratyAdhika naba se nAmAdicatuSTaya kA amyupagama karame para usa nasa meM adhyArthikatva kI hAni tavavastha hai|" [ nyArthikamaMga ke AkSapa kA pratIkAra ] - isa prAkSepa ke usara meM vyAkhyAkAra kA kahanA hai ki ukta bhAra ucita nahIM hai| kyoMki nagama-saMgraha aura vyavahAra ke sonoM napa vizuna aura pravizuta bheva se do prakAra ke hote haiN| unameM adhizuza nagamAri naya nAmAdikA mukhyampa se bhI sampagama karate haiM aura vizuddha negamAvinaya draya ke vizeSaNarUpa meM paryAya kA mayupagama karate haiM / ataH naigamAvi nayoM meM mAni:zeSa ko anupapati nahIM hotii| isIliye Agama kA yaha spaSTa udhoSa hai ki 'samabhAvarUpa guga meM pariNatajIva ambAdhika naya kI dRSTi meM sAmAyika hotA hai| isa Agama se samatApariNAmaviziSTa koca meM sAmAyikazSa kA vidhAna hotA hai| isaprakAra samatapariNAma ko adhyAdhika kA viSaya kahane se pratyAyika mama meM paryApaviSamasva ko svIkRti sUSita hotI hai| yadi yaha kahA jAya ki-paryAya ko iNyArthika kA viSaya mAnane para sUsyAthika meM payAyakatva kI Apatti hogI-to pAha ThIka nahIM hai| kyoMki samatApariNAmarUpa parmAya ko jIva ke vizeSaNarUpa meM myupagama karane para bhI anya meM amizeSaNAne pa prAdhAnya se paryAya kA madhupagama na hone se paryAyAdhikaraNa kI ApAta nahIM ho sakatI hai, kyoMki pradhAnarUpa se paryAyako kiranevAle koparyAyAdhikahA jAmAvi paryAyAdhika namoM meM naMgayAdi mayoM ke samAna vizuddha avizuddha kA meda nahIM hai| ataH payAyika noM ke vimuddhamAna hone se unameM nAma sthApanA aura vyakA abhyamagama nahI ho sktaa| ata eva mAtra viSayaka katA jAtA hai| upacAra se zatameM mI sAmAdi viSayavasva hotA hai kintavA avAstava aupacArika hone meM vakta vibhAga kA prati prayAthika nAmAvi tuSyaviSayaka aura paryAyAdhika bhAvamAdhaviSayaka hotA hai| isa vibhAga kA vyAghAsa nahIM ho sakatA. bayoMki yaha tathya paryAlocanasina hai ki aupacArika nAmAvi viSapakarava se paryAyAdhika maya meM svatantra pradhAnarUpa se paryAya-viSayakasya kA vyAghAta nahIM hotaa| nanu tathApi "'NAmAiniyaM dayaTTiyalsa bhAvo a pajjavaNayassa" [vi. A.mA. 75]
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthA TarekA evaM hindI vivecana ] iti majagAnikAre'bhidhAya, upodghAle bhAvaM ciya saddaNayA sesA iti srnnitkhe|" [vi. A. bhA. 2847 ] iti vadatA bhASyakRtAM ko'bhiprAyaH ? iti cet / ayamabhiprAyaH -pUta zuddhacaraNopayogarUpabhASamAlAdhikAra saMbandhAda naMgamAdinA jalAhamAdirUpabhAvaghaTAmyupagame'pi baTopayogarUpabhAvaghaTAnabhyUpApAna yoktiH, pathazAniyeNAcca na pranyayasyAbhidhAnatulyatA / agre tu patrasyAdhikArAr vizepokitA, ini 'vyAkista cAmAditrayam' ityatra nAyadhAraNam , 'paryavanayasta bhAvaH' ityatra zAvadhAraNam , ityanena sAnoNa nAmAditrayaviSayasvameva dravyAthikalyavabhipretya bhayAntareNa yA pUrva tayoktiH / ana evoktaM tattvArthavasI"atra cAyA nAmAdayantrayo vikalpA dravyArthikasya, tathA tathA sArthatvAt , pAzcAtya paryAyanayasva, tathApariNativijJAnAbhyAm" iti / ata paya gha nAmaM rAvaNA darie ti esa dargaDiyasa Nikyo / bhAyo a pajjASTi(rasa)parUkSaNA esa paramastho / " iti sammati(-6)gAAyAm / athavA, 'vastunivandhanAdhyaksAyanimitsavyavahAramUlakArayAtAmanayA~ pratipAdyAbhunApAropitA-nadhyAropirAnAma-sthApanA-dravya-bhAvanivandhanabyatrahAra nivandhanatAganayorera pratipAdayannAhAnArtha:-iti dvitIyAvataraNikA / iti dRDhataraM mu(bhivimAnanIyam / ityevaM munikSepo mauvazeSAvatA sudhIH / tathA tathA AyuSzIta yathA saMbhA na ghAghate || iti // 17 // [ bhAgyakAra ke dvividha kathana kA abhiprAya !] ukta rIti se nagamAdhi meM nAmAghi nikSepa aura bhApanikSepa ke abhyupagama meM bhASyakAra kara samarthana batAne para yaha prazna a sakatA hai ki bhASyakAra meM malaprakaraNa meM maha kahA hai ki nAmAni tIna nikSepa naSpArika ke dhaura mAtra nikSepa paryAyAdhika ciraya hai' sI aura cAhI ne upovanAta prakaraNa meM yaha kahA hai ki 'paryAyAciphanapa yAni mAtra kohI viSama karatA hai aura dravyAyika naya sabhI phIkSepoM po viSaya karate haiN|' na vonoM kathanoM meM svATarUpa se virodha pratIta hotA hai| ataH bhAthyakAra ke isa vividha pa.dhana kA kyA abhiprAya hai ? papa prapana ke uttara meM vyAkhyAkAra ne ukta kathana kA yaha abhiprAya batAyA hai ki prathama pAthana zuddhacAritra meM manoyogarUpabhASamalla ke prakaraNa se sambana hai| prataH usameM batAnA hai ki naMgamAdhinaya ko maMgalarapa meM kauna nikSepa abhimasa hai| vastusthiti yaha hai ki negabhanaya kI dRSTi meM mAma-thApanA aura dravyarupa maGgala abhimata hai poMki bhagavayAma agavasmRti tathA jalAharaNAdi meM sAta ghaTAdi use maGgalAramanA mamyupagata hai 1, nAmAvidhika dAstaphaspa bhAyava mAstikasya / 2. bhArapeca dhAnamanayAH zeSA icchanti sarvanizeSAn / 3. nAma sthApanA ayaM sopa dayAsti trasya nikSepaH / bhAvazca pavAritA (sya)prapaNeSa paramAdhaH // 1 //
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 [zAstrabAsI0 sa07 lo.15 kintu SaThopayoga-ghaTamAnarUpa bhAvaTa jase malAramanA adhupagata nahIM hai| ataH urUprakaraNa te sampada ukta kathana kA abhiprAya gamAviko maGgalarUpa meM nAmAvitraviSayaka matAne meM hai| aisA mAnane meM koI bhI nahIM hai, kyoMki sAmamikSepa kA pRthaka prayupagama meM hone se pRthaka miLeparUpa meM zAna meM abhyupagata nAma ko satyatA nahIM hai| prasaH nAma ke samAna pratyaya meM maGgalarUpa se gamAviviSayatva ko prasakti nahI hotii| poSadhAsaprakaraNa kI sthiti isase alaga hai, vaha vyavasthA pani vastu ko vAstavikasthiti ke pratipAdana kA prakaraNa hai| ata: japta prakaraNa meM nAmAni nikSapacatuStaya ko maigamAdi kA viSaya kahA gayA hai| ataH ukta vo kapana prakaraNa meva mUlaka hone se una meM virodha kI sambhAvanA nahIM ho sktii| athavA bhASyakAra ke prathama kapana kA anya naya se samarthana kiyA jA sakatA hai, vaha naya hainAmAviSaya meM mukhyarUpa se pradhyAdhika viSaya kA abhyupagama / prataH ukta kathana kA mApa yaha hai jinAmAdinikSepa traya mukhyarUpa seNyAthika naya kA viSaya hai, ki usakA yaha tAtparya hai ki mAmAvinikSepatramamAtra hI taNyAdhika kA vissy| kyoki-yadhikasya nAma mA para . kArarUpa avadhAraNA se mukta nahIM hai| prataH anyatra pratyAthika ko bhAvaniHkSepaviSamaka bhI batAne se ina bacana kI asaGgatimalI ho sakatI / tathA 'paryAyanayasya bhAvaH' yaha vamana evakArarUpa bhavavAraNa se yukta hai| ataH bhAvanikSepahI paryAyAyika kA viSaya hai yahI bhASyakAra kA abhiprAya hai / isIliye taravArthasatra kI vRtti meM bhI kahA gayA hai ki pAra nikSepoM meM prArambha ke nAmAni sIna miHopa pradhyAppika ke viSaya hote haiM kyoMki vyAdhika tasApa se mukhyatayA jahA~ tIma nikSepoM ko viSaya karatAra antimamApi paryAyanayakA bAta hai. kyoMki paryAyanaya kA viSaya hotA hai vastu kA talanUpa meM pariNAma aura usakA zAna the votoM mAvAtmaka haiN| isIlime sammalimatra kI gAyA meM bhI isa bAta ko paramArtharUpa meM pratipAdita kiyA gayA hai ki nAma, sthApanA aura prama ye tInoM nikSepa pratyAthika ke viSaya hai mukhyarUpase viSaya hai| bhAvanikSepa paryAyayika kA mukhya viSaya hai / [bhAdhyakAra ke vividha kathana kA anya abhiprAya ] bhayavA bhASyakAra meM ukta yonoM baccoM kA abhiprAya isaprakAra prakSagata kiyA thA sakatA hai ki pUrvavacana AcArya ne yaha batAyA hai ki dravyAthika aura paryAyAyika donoM vastujanya adhyayasAyamUlaka vyavahAra ke janaka hai| arthAya vamyAthika me nAma-sthApanA-adhyAtmaka parasu kA anAropAtmaka mitrayo karAmAdhAramanA vastakA vyavahAra hotA hai| papIyAmikanayasa nAva kA anArovAramakAdhyabasAya hokara bhAvapamadhAra kA ubamahotA aura vittIyavacana se yaha batAyA gayA hai ki pradhyApikanaya nAma-sthApanA-vaya aura bhAva ina cAroM se honevAle vyavahAra kA janaka hai| antara itanA hai ki nAma-sthApanA praSya kA vyavasAra unake AropAnAtmaka sama se hotA hai aura mAsyavahAra mAtra ke prAropAemaka jJAna se hotA hai| kyoMki dravyAyikako dRSTi meM bhASakA vAstavana astitva nahIM hai ataH vaha Aropita ho bhAva kA prAhaka hotA hai| paryAyAcikanaya sAba ke bhanArApAramA jAna se bhAvamAtra dhyapahArakA kAraNa hotA hai| isaprakAra bidvAnoM ko prAcArya ke donoM pacanoM ke abhiprAyameva kA anusaradhAna kara lenA caahiye| mi:kSepasambandhI prayoga kA niSkarSa mahAte huye vyAkhyAkAra kA kahanA hai ki-"kisa vidvAna ne nikSepa ko avagata kara liyA hai use mohapa kA parivAra prati mizepameva ko dRSTi meM rakhe vimA
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ syArIkA evaM hindI vivecana] vastuSyabahAra kI pravRtti kA parihAra karane ke lie utta hokara, vastu ke nirUpaNa meM tattanikApA kA prayoga isaprakAra karamA cAhiye jisase prayoktA kA prabhiprAya vastu ke svarUpanirupaNa meM bAdhakA na ho|"-abhipraay yaha hai ki yadi mAyAva kA prayoga kisI aise saMdarbha meM AyA hai jisameM azva kA AzugamanamArUSa arthasaMgata majhI hAtA, aise saMdarbha meM azvazam kI jyAcyA nAma, sthApanA, pA brampa nikopa kI STi se azvAsana ke nirdhAraNa se karanA cAhiye kyoMki aisA karane se hI AcamAtra ke prayophtA kA mabhiprAya usa saMghabhavizeSa meM azvazakSA ke prayoga ke pratipAla mahogA // 17 // 18vA mArikA meM pUrvapakSI ke isa bayAna meM doSa pradarzana kiyA gayA hai ki bAsu meM utpAdAvi virUpatA kA sApaka mora-pramova-mAmarUpa kA upavAsamAviyoga se anyacAsiddha ho jAtA hai ---- yAco pAdAditrayAtmakatve zoka-pramoda-mAdhyasthyodayasAdhakasyAnyathAsiddhirvAsanAvimopeNeti pUrvapakSiNoktaM tad dayitumAhamUlamghAsanAhenukaM yacca zokAvi parikIrtitam / tavayuktaM yatacitrA sA na jAtvaniSandhanA // 1 // yacca kI vAsanA nikItatA nahu nimastAnamA tayuktam, pataricanA-zokAdijanakanvena nAnAprakArA sAyAsanAsamanantaramAnakSaNalakSaNA na jAtuna kadAcit anipandhanA=nitujhA / / 18 // [zokAdi bAsanAmUlaka hone kA kathana ayukta ] sa saMdarbha meM bauddha ko prora se jo yaha kahA gayA hai ki-zokAvi pAsamAnuka hai. bhilavastuhetuka nahIM hai / arthAta yaha kahanA ki-'ghAmamA suSNa kA nApA ghaTArthI ke zokakA, sukuSTAtmanA utpAda mukuTAoM ke pramoca kA, aura AkAra ya meM nirapekSa-yAnI udAsIna sAmAnya muvarthoiM ke mAyathya kA, prayojaka hotA hai-yaha ThIka nahIM hai| kyoMki ghaTAtmanA suvarNa ke nAza ko ghaTArka ko pala hotA hai usa kA kAraNa suvarga kA ghAtmagA nAza nahIM hai kintu 'barAkArazUnya suvarNa iSTasaMpAdaka nahIM, isaprakAra kI jo ghaTApoM ko bAmanA hotI hai vaha zoka ko janaka hai / prAyathA yadi muvarNa kA ghadAtmanA nAvA svarUpataH zoka janaka hai| so usa kA rUpa ghatArthI aura ghaTanirapekSa donoM ke prati samAna hone meM donoM ko zokotpatti honI cAhiye / yahI bAta pramoda aura mAdhyasthya ke viSaya meM bhI jAtavya hai|"-kit vicAra karane para bauddha kA yaha kathana muktisaMgatamahI pratIta hotaa| kyoMki jisa dhAsamA ko zokAvi kA kAraNa batAyA gayA hai vaha vibhinAkAra samanastara samakSaNarUpa hai ataH vaha kabhI mituka asabA samAnahetuka nahIM ho sktii| 16 zrI kArikA meM pUrNakArikA meM ukta artha kA upapASana kiyA gayA hai - ana hetumAhamUlam-sadAbhASesarApattirekabhAvAcca pastunaH / tAve'timasanAdi niyamAsaMprasajyate // 11 //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 [mAstramA ha lo . 18-19 sadAbhAverApatiH-atra bhASa utpatiH, itarapadArtho'nutpattiA, nihatukatve tasyA utpattizIlanve sadolpagpApattiH, anutpattizIlatve ca sadAnulyanyApacirityarthaH / citravAsanAyA dopAntaramAha-ephabhASAstha=ephasvabhArAcca rastunaH, tazAce citravAsanotpAdeHbhyupagamyamAne, niyamAdasiprasaGgAdi / AdinA viparyayA-'nekasvabhAvatyAdigrahaH / tathAhi-ekasmAda vicitrabAsanAbhyupagame'dhikRtAta kulazcit sakalavyavahAniyAmakapAsanotpattau tanmAtraM jagadityatiprasanaH / 'jAtibhedAe niyamopapattenAya doSaH' iti cet ? na, jAta vastulyAt / phalpitazca jAti medo na kArya bhedaniyAmakaH, anyathA kalpitAna tadabhedAna kAryA'bhedo'pi syAt / __astu vA yatkizcidetat , mA bhRt tathApi rUpAdeH rasAdivAsanA, nIlAdeH pItAdivAsanA tu syAn , jAtibhedAbhAvAt / 'nIlAdeH pItAdivAsanAnA sajAtIyAnAmapyajananasvabhAvatvAna nAyaM doSa' iti cet ? na, vAimAmalAna | nIla hi nIlavAsanAmera janayati na tu bhinna pItAdivAsanAmitibad ghaTo'pi zokavAsanAmeva janaye na tu pramodavAsanAmiti / 'ekasyaiva tasya zokAdinAnAvAsanAjananasvabhAvatvA na doSa' iti gheta ? inca / evaM yena svabhAvena tasya zokajanakatvaM tenaiva pramodajanakatve, zophasthalepi pramoda iti viparyaya: syAt , anyathA gha svbhaavbhedaapttiH| etena 'upAdAnabhUtaprAtisvikamanaskArabhedAt kArya bheda ityapi nirastam , ekasya ghaTAderanephopAdAna-sahakAritvA'yogAt / na ca tathAdarzanAdeva tathAbhyupagamA, nasya tathAbhUtacitravastunimittatvAva , anyathaikaramamAvatvAmpupagamavirodhAta / ___ vyavasthApita thAyama -[ ane. jaya. bhAga - 46] * yataH svabhAvato jAtamekaM nAnyattato bhavet / kansnaM pratItya te bhRtimAramAna tatsvarUpavad // 1|| anyaccaivaMvidhaM ceti yadi syAskiM virudhyte| datsvabhAvasya kAlanyana hetula prathama prati ! // 2 // ityAdinA anna pranyanavA'nekAnmajayapatAkApI / ekAnekasvabhAve ca vastuni na kizit dUpaNamutpazyAmaH / na hi zokacAsanAnimittasvabhAvatvameva pramodAdivAsanAnimicarUna * vyAyAH yataH svabhAvataH .. kAraNagatAva jAsa mevAM satpratyayAdi kAya, nAyaprasa pratyAdi tataH svabhAvAd bhavet / kimityata Ai-matstaMn-sampUrNa pratItna = Azritya taM svamA bhUtibhAvatvAt - utpattisya bhAnatvAt ekasya kAryasya tatsvarUpaka adhikRtakakAryasvarUpayat / na hi saranyata na pAtpratyayo satpratyayastamiptahetujapaceti citram / / 1 / / ___ vyApA:- Aha-anyacdhetyAdi / anyacana-kAryAntara na, evaMvighaM ceti -pRsnaM pratItya taM bhUtibhAvaM ceti yadi smAt = yadi bhavet . kiM virudhyate / atrottaramAha-satsvabhAva sya = nAraNagatasya kAtsyana ==sarvAtmatA hetutvaM pratItyotpAvApekSayA prathama prati = mA kArya prati vidhyate, va sarvAmanAsyopayogAditi / / 26 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ smA TIkA evaM hindhI vivedhA ] 115 bhAvasvamiti, dhpayo-tpAdAdizaktibhedAva , ekasamAdeva ghaTanAzAdanekeSAM ghaTArthinAM yugapacchokospAde'pyanekopAdAnasaMbandhanimittAnAsvabhAvabhedAda / tadidamuktam-"na paikAnekasvabhAve'pyathamiti, tathAdarzanopapatteH" iti // 16 // [pAsanA ahetuka hone para doSaparamparA ] baasn| yadi miheMtuka hote huye utpattizIta hogI to usake savAbhAva kI yAnI tavA utpatti kI Apatti hogI aura pari anuspatizIla hogI to sarvadA usake itara yAnI utpatti se itara prati anutpatti ko Apatti hogii| usake atirikta dUsarA oSa yaha hai ki eka svabhAva vastu se yavi viviSAkAra bAsanA kI utpatti mAmo jAyagI to mimama se atiprasaGga, viparyaya aura anekasvabhAvaraNa ko Apatti hogii| jaise dekhiye-pati ekarUpa vastu se ghidhimAkAra kAsanA ko utpatti hogI to kimI eka hI vastu se sampUrNa vyavahAra ke niyAma bAsanA kI utpatti hone se prastumAtra meM agat ko parisamApti rUpa masita hogA / ' ho pA vibhinna AItavArA vibhinnAkAra bAsamA kI utpAdaka hotI hai yaha mAnakara bhI isa doSa kA parihAra nahI kiyA jA sakatA kyoMki mausamata meM jAti vAstavika hai| kalpita jAti meva kAyameva kA niyAmaka nahIM ho sakatA, kyoMki kaspita Atimeva se yari kAryabheva ko utpatti hogI to kalpita jAtiaipa se kAryA'bheda kI mI prasakti ho sakatI hai| yadi kisI prakAra jAtimeva ko kalpanA karake kAryo kI upapatti ko bhI jAya to rUpAdhi se rasAdi pAsamA kI Apatti kA parihAra sammana hone para bhI molAvi se potAvivAsanA kI utpati kA prasanato anivArya hI hogA kyoMki mIla-pIsAritabhI ke kapamAsIya hone se una meM jAtimeva mahI hai| yapi yaha kahA jAya ki mIla pItAvi meM sajAsoyatA hone para bhI nIlAdi se pItAdi mAsanA kI utpatti isaliye nahIM hotI ki nIlAdi meM pItAvibAsamA kA prajanakA svabhAva hai|'to yaha ThIka nahIM hai kyoMki maha samAdhAna kevala pacamamAna hai-usameM kucha pukti nahIM hai| payoMki jaise yaha kahA jaya ki-nola bastu mIlvAsanA kAhI janaka hotI hai, pItA vivAsanA kA anaka mahI hotI, kyoMki potAvivAsamA kA ajanakatva usakA svabhAva hai| usI prakAra yaha bhI kahA jA kahA jA sakatA hai ki yara bhI zokaSAsamA kA hI janaka hai pramovaghAptamA kA nhreN| phalataH ghaTArthoM ko bhI ghara se pramovanI upatti na ho skegii| yadi isake umara meM baura kI paura se yaha kahA jAya ki-"eka hI ghara meM zoka-pramovAti viSayaka prakavAsanApAna kA svabhAva hai ata: ukta doSa nahIM ho sakatA'-to aisA kahane para viparyapa kI Apatti hogI, sata ghaTa ko jita samAva se zoka kA janaka mAnA ApagA pani usI samAva se maha pramora kA bhI jamaka hogA to zoka sthala meM pramoda ko mApatti hogii| padi bhinna bhinna svamASa se zoka-pramoda kA janaka mAnA jAyagA to eka vastu meM samAvabheva kI sApati hogii| jo gaura ko abhimata nahIM hai| isa sandarbha meM yaha kahanA ki-'ghaTarUSa sahakArI kAraNa ke abhinna hone para bhI sasada manaskAra-samatAtara mAmakSaNalpa upAyAma kAraNa ke bheva se poka pramovAvi kAryamevopAsa ho sakatI ha'-maha vopha nahIM hai, kyoMki eka hI ghaTa vibhinnopAvAma kAraNoM kA sahakArI nahIM ho sakatA / bhAzaya yaha hai ki yadi tasat upAyAmakAraNa zoka-pramovAdi vibhinna kAryoM ke prati svayaM samartha ho
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 [ zAla0 lo0 16 so janake liye ghaTa sahakArI ko kalpanA nirarthaka hai aura yadi vaha svayaM samartha nahIM hai to ghaTa rUpa eka sahakArI ke savidhAna se unameM vibhinna kAryoM ko utpAdakatA yuktisaMgata nahIM ho sakatI / yaha kahA jAye fie - "eka sahakArI ke nidhana se vibhiupAdAnopakAra dvArA vibhinna kAryoM kA udaya beara AtA hai, ata evaM vibhinna kAryoM ke udaya ke prati vibhinna upAdAna kAraNoM ke eka sahakArI kI kalpanA svIkAra kI jA sakatI hai|" yaha ThIka nahIM hai kyoMki vibhisropAjJAna sAra se jo vibhiAvAna kAryoM kA janma hotA hai yaha vibhinna kAryoM ke utpatti prayojaka vibhinna svabhAvopeta eka sahakArInimitaka hai, yadi aisA nahIM mAnA jAyagA to vibhinna kAryoM ke prati vibhinna upAzana kAraNoM kA jo sahakArI svIkAra karanA hai use eka vyakti rUpa mAnatrA viru hogaa| isa saca ko ganekAntajayapatAkAdi granthoM meM mUlagranthakAra zrI haribhadrasUrijI ne vo kAri kAmoM se svayaM pratipAdita kiyA hai| kArikAoM kA artha isa prakAra hai ki- 4 (1) boddha mata meM kAraNa jisa svabhAva se eka kArya kA janaka hotA hai usa svabhAva se azya kArya kA aka nahIM hotA hai| kyoMki kArya kA mUlabhAvaraca utpathikasa kRrasna kAraNa ke adhIna hotA hai jo kArya jisa kAraNa se utpanna hotA hai usa kArya ko utpatti meM vaha kAraNa karana yAnI samarUpa se viniyukta ho jAtA hai| phalataH kAraNa eka kArya ke utpAdana meM sama se viniyukta ho jAne se usale kAryAntara kI sampati nahIM ho sktii| jaise jisa miTTI se koI ghaTa utpanna hotA hai vaha miTTopita karanarUpa se usa ghaTa ke utpAdana meM ho viniyukta ho jAtA hai / ataH usa miTTIpi se prazya mRtpAtra ko utpatti nahIM hotii| isa prakAra yaha sthiti spaSTa hai ki jisa kArya ke prati jo svarUpa kAraNa hotA hai usase usa eka hI kArya kI utpatti hotI hai - kAmansira kI nhiiN| bauddha kI isa mAnyatA ke rahate huye bhI isa mAnyatA kA anekAntAba svIkAra meM paryava sAma vikhAne ke lie dUsaro kArikA meM patthakAra kA yaha kahanA hai ki (2) yadi eka vastu ko evaMvidha aura atyadhi arthAt vibhinna svanAthAMpela mAnA jaraba aura usa eka-eka svabhAva se vibhinna kArya ke prati use kAraNa mAnA jAya to usa vastu thA jo svabhAva prathama kArya ke prati janaka hai vaha svabhAva usa kA samaya se janaka hai aura jo svabhASAsara hai vaha kAryAnsarakA janaka hai aisA mAnane meM koI virodha nahIM hai| isa prakAra vastu ko ekAmeka svabhAva mAnane para koI boSa raSTigocara nahIM hotA / yaha hai ki ghaTa bhI jo zokavAsanA aura pramodAvivAsanA kA nimitta hotA hai vaha eka se nahIM kintu svabhAvameva se hotA hai / aura vaha svabhAvameva vyautpAmAthi zaktinedAthIma hai| Azaya yaha hai ki ghaTa meM vinAza aura utpAda donoM ko zakti hai| vinAzakti se baha vinAzasvabhAva ko aura utpAta se vaha utpAda svabhAva ko prApta karatA hai| vinAza svabhAva se arthAt vinAzopetasyarUpa se vaha ghaTArthI kI karekavAsamA kA janaka hai aura utpAdasvabhAva- utpA bhopetasyarUpa se paTArthoM ko pramodavAsanA kA janaka hai| yaha bhI hai ki eka ghaTanA se aneka ghaTArthoM ko eka sAtha jo zokotvati hotI hai usameM bhI ghaTanAza eka svabhAva se janaka na hokara svabhAvabheva se janaka hotA hai aura vaha svabhAvada hai vibhina ghaTArtho ke samanantarajJAnakSaNarUpa vibhinna upAdAnoM ke sAtha sambandha kI nimitarUpa / Azaya yaha hai ki yadyapi ghaTanA eka hai kintu vaha vibhinna upAyAmoM ke sAtha samyandhakA nimita hai, 8
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ smAkaTIkA evaM hissI vivettama ] masa eSa vaha eka hote ye bho vibhinnopavAtasambaERem mamAsameTa se vibhinna padArthooM meM vibhinna zoka kAma karatA / yahI bAta bhaekAne kasbabhAve'vyayam ni, tathAdarzanopapatteHisa vacana se pratipAdhita ko gaI hai, jisakA artha yaha hai ki 'tu ko ekasvabhAva se vibhinna kAryoM kA jamaka mAnane para jo voTa hotA hai yaha vasna ko ekAnekasvabhASa mAnakara vibhinna svamAyoM se vibhinna kAryoM kA janaka mAnane para nahIM hotaa| kyoMki emA vastu se vibhinna svamAya dvArA vibhinna kAryo kA jayapa vekhA jAtA hai| udAharaNArtha, emA pravIpa se prakAza-bama- anya dIpa prakAzanAdivibhinna kApoM kA ukA hotA hai / / 11 // 20vI kArikA meM usa doSa kA parihAra kiyA gayA hai jo prastuta stabaka ko 'kica syAdvAvino' isa 7 vIM kArikA se pravazita kiyA jA cukA hai - 'kizca syAvAdinI naiya' [ kA0 7 ] ityAdinIka doSa pariharanAhamUlam-na mAnaM mAnameveti sarvathA'nizcayazca yH| uktI na yujyate so'pi yavekAnana niSandhanaH || 20 // 'na mAnaM mAnameva' ityabhisaMdhAya sarvathA'nizcayazca yA pUrvapajharAdinIkatA, so'pi na sujyate, yata yasmAt ekAntanibandhanaH, sa=anizcayaH / tathAhi-na tApadasmAkaM mAne kazcidamAnalyasamAvezAdaprAmANyasaMzayAdarthA'nizcayaH, mAnatyA-'mAnatvayoH kazcidavirodhAna, abadhRtavirodhayodhamai yorekA gharmiNi pranibhAsamyaka saMzayavAda , "svaparyu dAsaparikaNThivaM cittam" iti bhASyapratIkena tadarthalAmA / dharmayovirodhAvadhAraNaM ca kvacina pAka, avacitra patrAn vinaya sahaiva / ata eva prAgupasthitavirodhayoH sthAzuSa-puruSatvayAvirodhAnamanvavenApi sthANI pratibhAsaH | sathA'ta eva ca zyAmalA-jyAmatsyorekA prade'pi virodhasphUtauM tathAtyam / ata eva ca padAcita maMsargazabdAdinA saheca virodhaskRtI tathAvas / itthaM ca nayA evetaranayaviSayavirodhAyadhAraNe saMzerate'pi / taduktam-'paravicAraNe mohA' iti, na tu syAvAda ityavadheyam / / ye tu-'ephA tattadabhAyobhayaprakArakavAnameva maMzayA, ekatrattyasya vizeznAkatvArthatvAd na samundhaye ticyAsira, tanna nasahabhApaprakAratAnirUpitaviMzenyatAmevA' iti naiyAyikAdayo padanti-tepo 'sthANurvA puruSo vA' iti saMzavAnupapattiH / na ca tatra catuSkoTika eva saMzayaH, dvikoTikasyaivAnubhavAt / 'samuccaye prakAratAdAd vizeSyatAmedo na tu saMzaya' ityatra va zapathamAtraspa shrnntyaaditi| ye'pi tat-sadabhAva tattadazApyAdiviSayatA anyatamatvenA'nugatIkRtya tadapaTita saMzamatvamAzte SAmAyanyApoiparyaghasAnam /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 [ gAsnAtaka ta 7 pralo. 20 FSTatA [anekAntapAda meM sarvatra saMzayApatti kA uddhAra ] bojAti ko bhora se jo anekAtivAdI ke prati isa doSa kA uddhApana kiyA gayA thA ki panekAmtavAnI ke masa meM pramANa ekAntataH pramANa nahIM ho sakatA kyoMki aisA mAnane para pramANa. vastu meM ekAmarUpatA rahane para vastumAtrakI anekAmarUpatA kA bhalA hogA, ataH pramAga annamAma bhI hogA / isa prakAra parSavAhIzAna meM prAmANa-aprAmANya zenoM kA saMzaya ho jAne se aminayAbhAva prasakta hogaa|" kintu vicAra karane para patA calegA ki amekAmtabAva meM yaha pauSa prasata nahI hotA, kyoMki manekAntavAdo ke mata meM pramANa meM apramANAva kA kazcita samAveza mAnA jAtA hai, ata: prAmANyasaMzayayukta prapaMnizrayAbhAva nahIM ho sktaa| pramAgarama aura apramANasva meM pANiva abiroSa hone se pramANa meM aprAmANya saMmAya ghasambhava hai, kyoMki jina dharmoM meM paraspara viroSa nirNIta hotA hai-aise vo dhamoM kA eka dharmI meM na ho saMzaya kahA jAtA hai| samaya kA yaha arpa svapayuvAsatiSThita citam' isa bhASyapratIka se prabagata hotA hai| isa pratIka kArya paha hai ki cittAna, apane viSayabhUtavastra ke pacAsa pAnI viparIta vastu ko grahaNa karane meM, paripAnIprapane pira viSayakA nikarAne meM asamartha MEHETIkAra ratA hai jo ekadharmI meM parasparaviruddhasayA mitabodhamo kA pratimAsApa hotA hai| [isa prakAra mAna meM saMzapasva ke khiye usameM eka dharmoM meM parasparavirasa vo dharmo kA bhAna prAvazyaka hone se eka jJAna meM kathita pramANasya apramAgama kA mabhyupagama karane para usameM amAmAmpa kA saMsama nahIM ho sakatA kyoMki donoM meM apekSAmeva se adhizeSa hone ke kAraNa unameM viroSAbadhAraNa durghaTa hai| [virodhAvadhAraNa kA tIna prakAra ) isa prakAra saMzaya meM eka pIke vizeSaNarUpa meM bhAsita hone vAle vo dhamoM meM virodha kA apapAraNa mAvazyaka hai| yaha virodhAdhAraNa kahI to pahale hotA hai aura kahIM sAva meM hotA hai samA kahIM sAtha ho hotA hai| isIliye sthANutva aura puruSasya meM vizeSa kA-pUrvakAla yi hame para vartamAna meM sthANusva-purUSatva ke virodha kA ullekha mahone para bhI saMzayAtmaka jJAna meM, ghamI meM cana donoM kA pratimAsa hotA evaM kahA~ saMgama ke vAva virodha avadhAraNa hotA hai, isIliye zyAmatva aura azyAmatvakA eka ghara meM 'zyAma evAyaM pazyAmaH''zyAma hI zyAma ho gayA' isa prakAra prAna hone para bAra meM una donoM meM vizeSa kA mAdhAraNa hone para vaha mAna apane viSaya ke mirSaya meM apavalAyI hone se saMzayAtmaka hotA hai / tathA kahIM saMjaya ke sAtha hI saMzayaviSapIbhUta So meM virodha kA pravadhAraNa hotA hai| isIliye jahAM virodhAtmaka sambandha se dharmadaya ko upasthiti arthAta nityatvamanisyAbavizyam sa prayadhAraNa kAna se upasthiti hokara 'zayaH nityo'mityo .yaha saMzaSa ko utpatti hotI hai usameM bhamispasma meM misyasva ke virodha kA prakAraviSayA prabhavA sambandhaviSayA bhAna hotA hai / evaM jahAM 'zAmro nisyo na vA' isa vipratipativApaya se saMveha hotA hai vahAM vipratipatipAyaghaTaka vidhAyaka nAba se virodha kI upasthiti home hai saMzaya meM eka pama meM dUsare dharma ke viroSa kA bhAma hotA hai| isa prakAra maya apane viSaya meM apamaya ke viSaya ke virodha kA avadhAraNa hone para saMdAyAsmaka bhI hote haiN| sA ki sammati sUtra meM kahA gayA hai-'paravicAraNe mohAH' - prAya naya ke viSaya kA
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ spA TIkA evaM himI vidhana ] 111 pratikSepa karane meM asamartha hote haiM / yaha asamarthatA ho una kI saMrAtasurUpatA kI apazoptikA hai| kintu syAtAva meM sthAna para kA samamiyAhAra hone para mohAsmaskatA nahIM hotI kintu ye viSaya kI sApekSatatA ke nirNAyaka hote hai / [naiyApikAta saMzayalakSaNa kI samIbhA] megApikAmi vidvAna aisA kahate haiM ki ekadhI meM tatamora tababhAva umapaprakAraka jJAna hI saMzaya hai / yahA~ 'eka tharmI meM isakA artha hai 'ekadhizeSyatAnihapisa' / ataH eka vizeSyatAmikavita tata-savamASaumayaniSThaprakAratAmughazAlI zAna saMzaya hai| ataH samRpayAya meM saMzapalakSaNa kI prasisyApti nahIM hotI, poMki usameM taniSThaprakArasA aura tabhAnaniSTaprakAratA nirUpita vizeSyatAmA meM bheSa hotA hai / -isa yAyika mata meM 'prapaM sthANurvA puruSo yA' isa prakAra ke saMzapa kI pramupapatti hotI hai kyoMki vaha abhAvaprakAraka nahIM hai| use sthAgutva aura syANasvAmAva evaM puSSya prAra puruvasvAnAya ina cAra bhoko prakAra mAnakara use stAkoTaka saMmAya mInAra kahA jA sakatA yoMki saMghAyamAtra dvikoTika hI anubhamalita hai| dUsarI bAta yaha hai ki 'samucya meM prakAratA ke bhera se vidhyatA kA bhava hotA hai aura saMzaya meM nahIM hotA isa bAta meM zapatha ho chora aura koI pramANa nahIM hai| pucha loga saMgASabhitrajJAna kI tata-tavabhAva-tadabhAmavyApya mAvi mila jitanI viSayatAeM hai una saba kA anyatamAvalapa se anugama karake satahiSamatAbhanmatamaviNyAsAgyamAnasya ko saMvAya kA lakSaNa mAnate haiN| unake mana meM saMzayasva saMzayAnyApoha yAnI saMzayabhinna bhinnatva meM parSasita ho jAtA hai, jo apoha ko nirasta karanevAlI yuktiyoM se hI mirAkRta ho jAtA hai| _itthaM ca, birodhaH kimiha tadvadattittram , tadvattAgrahapratibandhakaprahaviSayatvaM pA!' tajjJAnamapi prakAratayA, saMsargavidhayA maa| nAyA, sadavRttivalakSaNavirodhasya tadabhASacyAtipayayanAyinaH saMzavenAspazAda , tadamAyacyApyavacA nizcayasya saMrAyapratibandhakatvAt / tadabhAvasya ca kAryasahabhAvena hetutvAt / tadabhAravyApyayattAnizcayatvaM ca na tadabhASA'prakArakatvaditam / gauravAn / anyathA ' yathabhASacyApyanyApyayAna vahivyAyavAn parvataH' iti parAmarzadvayAta 'parvato vallimAna , tadabhASavyApyAzca' iti saMzayarUpAnumite caritrAt , viroSA'viSayakadharmikasthANutva-sadabhAvaprakArakazAne'pi saMzayavyavahArAcca, anyathA tasya saMzayAnyatve tato nitrayakAryApanaH / ata eva na dvitIyAdirapi / . iti svatanyanItyA munso mAnaviSayatayA parasparagrahapratibandhakatAracchedakadharmameva virodhapadArthamAcanANAH pratikSipsAH, kvacidU rUpa-rasayorApa tathAtvenaikatra tadubhayaprahasyApi saMzaya svApatteH / mUlavyAkhyA grantha meM isa carcA kA prArambha jisa vAkya se hamA hai usameM ispA' yaha zabda 'apa' ke artha meM prayukta hai|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravArtA 0 sta0 7 0 20 saMzaye tadabhAvavyAziparyavasAyivirodhabhAne'pi tadabhAvavyApyavattAnizrayatvAbhAvAt, tadaMzedhAraNAtmaka viSayatAyA eva tadaMze nizcayatvAt, anyathA'nadhyavasAye'tivyApteH / na cAnuskaTakakoTikaH saMzaya evAnadhyavasAyaH anutkaTatvA'nirukteH ( a ) spaSTatAvadavadhAraNAkhyAnadhyavasAyavilakSaNa vipayatAnubhavAcceti anyatra vistaraH / " 120 7 1 evakAraprayogAnupapattirUpo'nizcayo'pi nAsmAkam syAtkAragarbhatvena tadupapatteH, citre paTe'zApekSayA 'kathaJcid nIla eva' itivat zyAme ghaTe kAlApekSayA kathaJcid 'na zyAma eva' itivat etatkAlavRttau svabhAvApekSayA kathaJcit sa evAyam' itibad-ityAdyUlam // 20 // [ saMzayalakSaNAntargata virodha kA svarUpa kyA hai ? ] , 'parasparavirodhavattayA nirNIta dharmayugala kA eka dharmo meM pratibhAsa hI saMzaya hai' saMzayalakSaNa ke isa nirvAcana ke sambandha meM yaha prazna hai ki-saMzaya meM bharakSita hone vAle dharmo meM jo virodha vivekSita hai vaha tadvadavRttitvarUpa hai athavA tatprakArakajJAna ke pratibandhaka jJAna kA viSayatvarUpa hai| tathA isa virodha kA jJAna prakAravidhathA vivakSita hai athavA saMvidhayA ? prazna kA zrAzaya yaha hai ki eka dharmoM meM jina do dharmoM ke jJAna ko saMzaya kahA jAtA hai una dharmoM meM se eka dharma meM dharmAntarAzrAyAvRtitva kA prathavA dharmAntaraprakAraka jJAnapratibandhaka jJAna ke viSayatva kA prakAra vidhayA avadhAraNa apekSita hai prathavA saMsagaMvidhayA ? isa prazna ke uttara meM prathamapakSa arthAt tadvadavRttitvarUpa virodha kA prakAravidhayA jJAna ApekSita hai' yaha pakSa svIkArya yAnI yuktisaMgata nahIM ho sakatA kyoMki sadvadavRttisvarUpa virodha tavabhAva kI svAbhAvavacavRttitvarUpa vyApti meM paryavasita hotA hai| ata eva vaha saMzaya kA viSaya nahIM ho sakatA, kyoMki saMzaya meM usakA bhAna mAnane para saMzaya saMzayarUpa na raha kara tadabhAvavyApyaprakArakanizcayarUpa ho jAne se svAtmaka saMzaya ke prati pratibandhaka ho jAyagA / phalasaH tavabhAvavyApyatrakAraka nizvayAbhAva kAryakAlavRtti hokara kAraNa hone se saMzaya kI utpati na ho skegii| kyoMki saMzayakAla meM saMzayAtmaka tadabhAvavyApyaprakAraka nizcaya ke raha jAne se usakA abhAva nahIM rahegA / yadi yaha kahA Aya ki- " tadvadyAdhyavattAniyazva ko kukSi meM tavabhAvA'prakArakasya kA niveza kara diyA jAyagA / ataH vahnayabhAvasyApyaprakArakanizcayasva vahnisvarUpa vahnabhAvAbhASa prakArakatvAbhAva se ghaTita hogA / isaliye vahni-vaghabhAva ubhaya prakAraka saMzaya meM bahnaghabhAva meM vahnimavRttitvarUpa vahnabhAvavyApyatva kA mAna hone para bhI usameM vahnirUpa va bhAvAbhAvaprakArakatva ke bhI hone se ukta saMzaya valayabhAvavyApyattAnizvayarUpa na ho skegaa| zrata eva saMzaya ko sva ke prati prati bandhakatvApati nahIM ho sakegI" to yaha ThIka nahIM hai kyoMki tatprakArakabuddhi meM tavabhAvavyApyavattA nizcaya ko jo pratibandhakatA hotI hai usa pratibandhakatA ko avacchedaka koTi meM tavabhAvasvarUpa tat ke amAdAprakArakakha kA niveza karane meM gaurava hogA / isake atirikta dUsarA doSa yaha hai ki yadi tatprakAraka vRddhi meM tadabhAvavyApyavasA nizcaya ko tavabhAvasvarUpa tat ke abhAvA'prakArakatva arthAt tavaprakArakatva ghaTitatadabhAvavyApyavanizvayatvarUpa
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ syATIkA evaM himI vivecana ] se pratibandhaka mAnA ASA to 'parvaso valimAma balla abhAvavyAyAma' yaha mAna sva ke prati pratiambaka nahIM hogaa| kyoMki usa kAna meM baliprakArakaravAmAva ghaTita valapabhAvagyApyaprakArakanizcayasvarupa pratibandhakatAvacchecakanahIM hai| phalataH 'layamAvaNyApyakhyAdhyavAna bahiNyAcyAzca parasa:' isa parAmadhA se 'parvatopahimAna pahacabhAvaNyApyona' isaprakArako bhAnumiti jo dharmI meM bali prakAraka mora pasna nikAhane saMsArakAta hogii| tIsarA doSa yaha hai ki eka dharmI meM syAgutva aura mANusvAmAvaprakAraka virodhA'viSayaka mAna meM bho saMbAyasva kA vyavahAra holA hai, usakI isa pakSa meM anupapati ho bApaNI / isakA amyu pagama bhI nahIM kiyA jA sakatA kyoMki yadi yaha jJAna saMpAya se manya hogA to usase mizcaSakArya ko apavi sthANuravaprakAeka nizraya ke sthANasvAbhAvaprakArakajJAna prativandharUpa kArya kI evaM sthANuravAbhAvaprakAraka mizrama ke sthANavaprakAeka sAla ke pratipaya kArya ko Apatti hogI / phalataH ukta mAna ke bAda sarasamAnAkAratAna kI patti na ho skegii| virodhAviSayaka ukta jJAna meM saMzayatvavyavahArAnupapattirUpa boSa saMzaya meM virodha ke saMsargaviSayA mAnapakSa meM bhI maparihArya hai| tRtIyakoSa ke kAraNa ho saMzaya meM asa anyavidha virodha ke prakAraviSayA athavA saMsargaviSayA mAma ke bhamyupagama kA visIya pakSa bhI agrAhya hai| [dUsare prakAra ke virodha kI samIcA ] yati-"svatantra rIti se virodhapadArtha kA isa prakAra nirvadhana kiyA jAya kimo dharma zAnaviSayatayA parasparamAna ko pratibandhakatA kA avAka hotA hai vahI paraspara kA virodha hai aura saMzaya kA yaha nirvadhana kiyA jAya ki isa virodha ko grahaNa karanevAlA eka pamI meM dhamaMya kA kAna ho saMpAya hai-to ukta doSa nahIM ho sakatA kyoMki vizeSyatAsambadha se sthANatvAbhAvaprakArakazAna ke prati svaprakArakamAna vizeSyatAsambandha se sthAgutva, tamA vizeSyatA sambandha se sthANAmaprakAraka jAna ke prati skamakArakajhAmadhizeyatAsambandha se svAsvAbhAva, pratibandhaka hai| isaprakAra sthAvaraNa aura syAnusvAbhAva meM parasparamaha kI pratimandhakatA hai| ataH sthAsya aura sthANurayAmAvatyaye bonoM dharma, viroSapadArtha ke usa niyaMcanAnusAra, virodhasvarUpa ho jAte haiN| prasa: eka dharmoM meM sthANusva aura mANasvAbhAvaprakAraka jAna ke bhI virodhaprAhaka ho mAne se uktamAna meM saMzayAsaNyavahAra kI anupapatti mahIM ho sktii|" kintu birodhapadArtha kA moha-avaranA zatAyA isaprakAra nibaMdhana karanemAle vidvAna bhI isa kAraNa nirasta ho jAte haiM ki ekadharmI meM ukta viroSaprAhaka padaya ke nAma ko saMvAya mAnane para 'ghaTa: rUpavAna sabasi jAna meM bhI saMzayasva kI prApattiho AtIyoMki 'yo yaH rUpavAna saramAmAbavAna' samAnakAla meM samAna' mAnapajJAna kA pratibAdhaka hotA hai| prasaH rUparava-rasatva bhI rUpa rasa ke parasparaprahakA pratibandhakatAbamavaka hone se niyata viroSasvarUpa ho jaaygaa| ataH ukta jAna bhI ekapramoM meM viroSaNAhaka rUparasasvarUpa dharma kA hAna ho jAtA hai| [saMzaya meM prakAra vidhapA virodhamAna meM doSa kA uddhAra ] vyAlpAkAra me sakta virodha ke sambadha meM ukta vikalpoM meM prathamapakSa kA samaya 'saMzame 1. mUlampAsyAsapa meM 'iti zamda kA artha hai avi aura usakI yojanA pratikSiptA ke pUrva meM abhipreta hai aura svatantra pada ke pUrva meM pratena' zabda kA samabhinyAhAra vikSita hai /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ mAstravA0 mata glo020 nasabhAkSyAsti' syAdi grAma se kiyA isa prantha kA prArambha ucyate-pAge na boSaH" ina kAmoM madhyAhAra se abhimata hai| pantha kA prAzaya yaha hai ki saMzaya meM sadabhAvavyApti meM paryavasita tadravapU. ttisvarupa virodha kA mAna mAnane paramo tata-sAmAvaprakAraka saMzaSa meM sadamAvasyApyavasAmibhApatva nahIM hogA, kyoMki tavaMza meM avadhAraNAmaka viSayatA ho lavaMzaviSapaka nizcayasvarUpa hai / saMzaya meM tahisvadharma kA tamabhAvavyApyatvApa tAvasitvarUpa se mAna hone para bhI usa dharma meM avadhAraNAtmaka viSayatA na hone se saMzaya meM tanAvamAmyavattAnizcayazva nahIM ho sktaa| [ 'itthaM ca anyasaMdarbha kA anya rIti se vyAkhyAna ] athavA 'itthaM ca se lekara 'pratikSiptA' paryAta grAma kA nAmAsamma samucita vyAkhyAna yaha ha mArA, saMgama meM mAsamAna dharmoM meM viroSAvadhAraNa ko AvazyakatA batAne para panya pUrvapakSI vidvAnoM kA yaha kahamA hai kitanavRttivAvi virodha kA saMmAya meM bhAma mAmane para saMzaya tadabhAvapyAyaprakAraka nibhramarupa ho jAyagA ata: saMzaya ke prati saMzaya ho pratibandhaka ho jAne se usako upapatima ho skegii| viroNAviSayaka eka ghI meM sthANarava aura sthANusvAbhAvaprakAraka zAna meM saMzayatva kI anupapati hogii| ataH yadi saMzaya meM virodha mAma mAnanA hI hai to usameM parasparamaha pratibandhakasAbamodakadharmarUpa biroSa kA mAna pAnanA ucita hai| kyoMki isa virodha kA bhAna mAmane para uktA bhISa nahIM hoMge-kintu aisA mAnane para pramANa meM aprAmANya saMkAya ke anudaya kA samarthana janoM se mahI ho sakatA kyoMki prAmANya prora aprAmANya ke jAna meM bhI vacita parasparapaha kI pratibandhakatA hone se usa pratibandhakatA ke prathamazvaka prAmANyatva aura aprAmANyavarUpa virobha vagAhI aprAmANya ke saMgAya kA pAraga na hogaa| kintu myAkhyAkAra kA kahanA hai ki isa viSaya ko prastuta karanevAle pUrvapakSI vakSyamANa (-- Age kahI jAne vAlI) pUktiyoM se pratikSita ho jAte haiM / pamANa puslimoM meM prathama mukti yaha hai ki parasparamahapratibandhakatAbanadharma ko virodha mAnakara usake bhAna dvArA saMzaya meM virodhaviSyakarapa kA samarthana karane para ghaTa rUpayAna rasavAMna vaddhi meM saMzavako Apatti hogI, kyoti rUpatva-rasatya bhI usa rIti se sthAlavizeSa meM parasparagrahaprativadhakatAvacchevaka hote haiN| dUsarI yukti saMzaya meM tAsitvarUpa virodha kA bhAma mAnane para mo saMzaya meM tavabhAvavyAsyaprakAraka nivapatya kI Apatti dekara saMzayAnupapattir3apa roSa batAyA gayA hai usakA samAdhAna rUpa hai| siddhArato jama kA Azaya yaha hai ki virodhA'viSayaka ekathamika syANasva-sthANutvAbhAvaprakAraka jAna meM jo saMzayAva ke vyavahAra kI mApati batAmI gayI hai-baha ucita nahIM hai kyoMki 'saMzayadhivayomUta dhamo meM saMzaya meM hI viroSamA bhAna hotA hai yaha janoM kI mAnyatA mahIM hai jise pahale hI yaha kahate hue spaSTa kara diyA gayA hai ki kahIM viroSa kA avadhAraNa saMzaya se pUrva hotA hai aura kahIM saMjaya ke bAva hotA hai| ataH uktazAla ke pUrva prathavA bAda meM usamAna meM mAsabharana sthANutva praurayANasvAmAva meM virodha kA prabaMdhAraNa mAma lene para usameM saMzaya ke jainasammata ukta lakSaNa kI syApti nahIM ho sakatI / saMzama ke sAtha virodha kI sphati-pakSa meM ko saMbAya meM sadabhAvamiznamatva kA zrApAdana kara saMzayAnupapatti kA pradarzana kiyA gayA hai usakA samAdhAma yaha hai ki saMzaya meM tavabhAvamyApyAMza meM avadhAraNAtmaviSamatA na hone se tavaMza meM pravadhAraNAtmaka viSayatAkhAlI nAmasvarUpa nizcayatva saMzaya meM sambhava nahIM hai|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA 10 TIkA evaM hindI vivecana ] 123 yadi yaha kahA Aya ki-"savabhAvAsakAraka sAprakArakApanatva hI prakArakaniSatva hai| apsako kukSi meM sabaMza meM avadhAraNAtmaka viSayatA kA niveza pranAvazyaka hai|"-to yaha ThIka nahIM hai kyoMki nizcamatva kI kRzi meM rAmaka bila: - 4: sarakAra ne kizcida rupayat' isa prakAra ke satprakArakAnadhyayasAya meM masimmApti hogii| yadi yaha kahA jAya ki'anurakaTa eka korika samAma ko hI anadhyavasAya kahA jAtA hai| ataH bhamadhyavasAya meM tat ke samAna tavabhAva kA mau prakAra viSayA mAna hone se miNyamasva ko tavabhAvAprakArakatve sati tasprakAraka mAnasvarUpa mAnane para bhI mAmadhyavasAya meM tatprakArakanizcayasya kI ativyApti nahIM ho sakatI"sopAThIkAyoMki anakaharanakA niTa lina sambhava hone se marakaTakoTika saMzaya ko anadhyavasAya na gana kara 'tabaMdha meM aspaSTatAtpaSiSamatAmAAlomAna'ko ho tadviSayakAnadhana sAmanA ussit| ataH nicayanako kSi meM avadhAraNAmaviSayaptA kA nivezanakara saba mAvAprakAraka tatprakAraka jJAnasva ko nizcayatvarupa mAmAne para taviSayakAnAdhyavasAma meM tahiSayamanizcamatva kI Apasi dura hogii| dUsarI bAta yaha hai kise bhAnadhyavasAya meM aspaSTatAlpaviSayatA mAnubhavika hai usI prakAra nizcaSa meM sanavyavasApa cyAtta avadhAraNAtmaka viSayatA bhI mAnumAvika hai| ataH tadabhAvAprakArakataraprakAraka vAmasya ko niyama kA lakSaNa mAnane kI apekSA savaMza meM avadhAraNanAmaka viSayatA ko tatprakAraka mitrapakA lakSaNa mAnane meM lAghava hai| isa viSaya kA vistRta vicAra anyatra praSTavya hai| [evakAra prayoga kI anupapati ke doSa se nistAra] vyAkhyAzAra kA kahanA hai ki anekAntabAva meM pramANa ko ekAmtatA pramANa ma mAna kara kathita apramANa mAmane para bhI kevala artha ke mizcama ko prApatti kA ho parihAra nahIM hotA kintu 'eSakAra ke prayoga kI anupapattirUpa anicaya kI bhApatti' kA bhI parihAra ho jAtA hai / arthAt 'syAt' pada kA yoga karake vastu ke kisI dharmavizeSa kA eSakAra se prabaMdhAraNa bhI kiyA jA sakatA hai| jaise-citraghaTa meM naulamA ko apekSA 'ghaTaH kathavid mIla eva' arthAt 'ghaTa amukabhAga kI apekSA nIla hI haiN| isa avadhAraNA ke samAna evaM prayAmaghaTa meM pAka se raktarUpako carapatikAla ko apekSA 'yaTaH kazcida prarathAma epaghaTa amuka kAla meM zyAma hI hai isa avadhAraNa ke samAna, e pAka se ghara meM raktarUpa kI utpattikAla meM vidyamAna ghaTa meM svabhASa yAno gharasvarUpa kI apekSA "kacit sa evApamasvasvarUpApebhapA azyAyaghaTa yAmaghaSTa se abhinna ho hai" isa prabadhAraNa ke samAna, bastu ke anma anya svarUpoM kA bho yAt'-para sahakRta 'eva' para se prasadhAraNa, bhanekAntabAva meM bhI sabaMyA zakya hai| 21 ko kArikA meM ekAntavArI ke mata meM pramANa ko ekAntataH pramANarUpatA kA abhyupagama ghurghaTa hai isa viSaya ko sphuTa kiyA gayA hai .. parasya tu durghaTo'yamityuktamena prakaTayatimUlam-mAnaM penmAnameveti pratyakSa laihika nanu / tasanmAnameveti spAs tApAite kapam // 21 / / mAnaM thedadhikRtaM mAnarmaca-sarvathA pramANameva, iti hetoH sarvathA pramAgatyAt , 'manu'
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravAsa0 ta0 7 lo0 21 t ityAkSepe, pratyakSaM kiM syAt tasya sarvathA mAnatvAt mAnasAmAnyavyApakasvabhAvatva eva tathAtvopapatteH / parAzayamAzakyAha-tat-adhikRtaM mAnaM tatpratyakSaM nAnumAna, pratyakSasvabhAvatvAccet ? evaM sadbhAva dile anumAna mAnavamantareNa kathaM mAnameveti syAva, pratyakSasya vimAnatvenaiva mAnatvAt anumAnamAnavena cAmanitvAt iti / 124 3 [ pramANa bhI sarvadhA pramANarUpa nahIM hai ] yadi after kisI pramANa ko sarvathA pramANa hI mAnA jAyagA to pratyakSapramANa bhI leki anumAna pramANa se abhitra ho jAyagA kyoMki pratyakSa meM ekAntavAsI ko sabaMdhA pramANazva mAnya hai aura yaha use vyApakarUpa se sAmAnyataH sabhI pramANoM ke rUpa meM pramAnasthamazva mAnane para hI upapatra ho sakatA hai| isa para ekatA kI ora se yadi yaha zaMkA ko jAya ki - " abhikRta pramANa arthAt pratyakSapramANa pratyakSa karaNabhAva hone se pratyakSa ho hai amavarUpa nahIM hai, isaliye pratyakSa ko mAnAtmaka mAne dina bhI usake sarvathA pramANatva meM koI bAdhA nahIM hai / " to yaha ThIka nahIM hai kyoMki pratyakSa meM sadbhAva tat anumAna kA bhAva arthAt anumAnapramANazva mAne binA pratyakSa pramANa ho hai'yaha kaise ho sakatA hai ? jaba ki ekAntavAdI ko anumAnapramANatva usameM dRSTa na hone para use pratyakSa rUpa se hI pramANa aura anumAnapramANatvarUpa se apramANa mAnanA Avazyaka hotA hai| atra naiyAyikAdayaH- nanvanumAnAnyatve'pi pratyazvastha pratyakSaM mAnameva' iti prayogo na durghaTaH / na hi 'mAnameva' rear retrayi: kasyApyekasya kRtsnamAnarUpatyAbhAvAt kivayogavyavacchedaH / tatra ca vyutpativazAt mAnazvAvacchinnapratiyogitA kA yogopasthitairna doSaH pratyakSenumAnasyAvackiyogasacce'pi mAnalyAcchiyogAbhAvAditi 1 , atreyamekkAra maryAdA 1 vizeSyasaMgataivakArasyAnyayogavyavacchedo'rthaH yathA pArtha patra dhanurdharaH' ityAdI / vizeSaNamaM gate trakArasyA yogavyavacchedo'rthaH yathA 'zaGkhaH pANDura eva' ityAdI / kriyAsaMgata vakArasyA'tyantAyogavyavauchedo'tha yathA 'sarojaM nIlaM bhavatyeva' ityAdI / atra tattadvizeSyasaMgakArA desta sadasya yogavyavacchedAdI zaktiH / [ nyAyamata se 'pratyakSaM mAnameva prayoga ke upapAdana kI AzaMkA ] naiyAkA pratyakSa ko anumAna se mi mAnate huye bhI 'pratmAnameva pratyakSa ekAntataH pramANa hI hai isa prayoga kI durghaTanA kA nirAkaraNa karate haiN| unakA Azaya yaha hai ki prazva mAmameva' isa prayoga meM mAma za ke uttara lage hue evakAra kA artha kA saMpUrNatA ) nahIM hai, koI bhI eka pramANa samagrapramANa svarUpa nahIM hotA / mataH 'mAnameva' kA 'kuna mAnam' artha ke pratyakSa mAnam isa artha ko asambhava hA pratyakSaM mAnameva' isa prayoga ko da kahanA ucita nahIM hai| kintu 'pratyakSaM mAmameva' isa prayoga meM 'eva' kAra kA artha 'ayogavyavaccheda hai, aura pati hai ki patra se samabhivyAhuta evaM kAra taddhamavichinnapratiyogi
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA0 ka0 TokA evaM hindI vivecana ] 125 are ayoga ke cheda kA bodhaka hotA hai| chAtaH isa vyutpati ke anusAra 'pratyakSaM mAnameva' isa vAkya se pratyakSa meM mAnAcAvanna pratiyogitAka ayoga prarthAt mAnasAmAnya ke sAmyAbhAva deva kA bodha hotA hai| ataH pratyakSa bhI mAnasvarUpa hone se usameM mAnasAmAnya ke sA bhAva rUpa prayoga kA deva sambhava hone se 'pratyakSaM mAnameva' isa prayoga ke durghaTasvarUpa bodha kI nahIM hotI hai kyoMki pratyakSa anumAna kA prayoga hone para bhI mAnava kA ayoga yAno tAdAtmyAbhAva nahIM hai| [ vizeSyasaMgata etrakAra kA artha ] isa saMdarbha meM prasaMgavaza vyAkhyAkAra me prasiddhi ke anusAra artha maryAdA batAte huye kahA hai fs evakAra tIna prakAra kA hotA hai- ( 1 ) vizeSyasaMgata evakAra (2) vizeSaNasaMgala evakAra aura (3) kriyAsaMgata evakAra uma meM vizeSyasaMgata evakAra kA artha hai adhyayoga zyama jaise 'dArtha eva dhanura:' isa prayoga meM evakAra vizeSyavAcaka pArtha pava se samabhiSyAta sahorila) hai ala eva vaha prayoga kA bodhaka hotA hai| usake anyayogya artha ke eka deza anyazva meM pApA kA pratiyogitAsambandha meM ama hotA hai| pArthAnyayogavyavaccheda arthAt pArthAnyanirUpitavRtisvAbhAva / usakA anvaya dhanurdharasyarUpa vizeSaNa pavArtha ke eka deza meM hotA hai aura upa se gRhyamANa dhanurdharatyaya kA pAthaNasvArtha meM amedasambandha se dhanvaya hotA hai ataH uktavAkya kA artha yaha paryavasita hotA hai ki pArtha pAvya meM avRtti tuva ke Azraya se prati hai| arthAt pArtha meM aisI vilakSaNa pazudharatA hai jo pArthAntha meM avRtti hai, ( pArthAmya meM jisake yoga kA vyadeva se [ vizeSasaMga kAra kA artha | vizeSaNa saMgala evakAra kA dhayaM hai ayogavyavaccheda jase 'zaGkhaH pANDara eva' isameM evAra vizeSaNodhaka pANDura paba se sahopavarita hai ata eka isa vAkya meM vaha prayogaSpavadeva kA bodhaka hai| ayoga kA artha hai sambandhAbhAva usake ekaveza sabandha meM 'pAvaDara ekadeza pANDavakA anvaya hone se pAra evaM kA artha hotA hai - pAratvasambandhAbhAva kA prabhAva usakA svarUpa sambandha se zaMkhapadArtha meM pratyama hone se ukta vAkya kA artha hola hai 'bhAMkhaH pANDurazvasambandhabhASA star' arthAt zaMkha meM pANDara kA sambandhAbhAva nahIM hotaa| sabhI paMja pANDara hI hote haiN| [kriyAsaMgata evakAra kA artha ] kriyAsaMgata vakAra kA artha hai satyAyogasyadyeva / jaise, 'sarojaM nIlaM bhavatyeSa' isa vAkya meM 'eva' pada 'bhavati' isa kriyApana se samabhivyAhRta socarita hai evaM usakA artha hai atyanta yogaccheva / usake eka deza atyantAyoga meM 'bholaM bhavati' isa hAya ke artha molAkohapati kA anyaya hotA hai, ataH saroja meM nIlaka ke utpatti ke atyantAyoga kA prabhAva pratIkSa hotA hai ataH mIlAnya saroja meM mIlaka ke utpatti kA ayoga hone para bhI molsaroja meM mIlautpati kA yoga hone se saroja meM nIlakartR ke utpatti kA prayoga nahIM hotA arthAt saroja meM somavavyApaka utpatyabhAva kA prabhAva hotA hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki tasavizeSyasaMgata evakAra ko tattvasyayogabhyavapAdveva meM evaM sattadvize
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 [ zAstramA sta07 lo. 21 pagasaMgata ekkAra kI tasavizeSaNa ke prayoga vyavasAjheda meM, evaM sattakriyAsaMgasa epakAra ko tattakriyA ke atyantAmogadhyavazeSa meM zakti hotI hai| navyAstu-'atyantAyogavyavacchedo naivakArArthaH / atyantA'yogo hi na saryasya tajjAtIyasyAyogavazvam , tayavacchedaspa siddhayasiddhiparAhatatvAt / nApi tajjAtIya sarvaprAdhyogavyava chedaH, sarojaM nIlaM bhavatyeva' ityAdI bAdhAt / kinravayoge rajAtIyAvacchimatvasya vyavacchedaH / saca tajjAtIyasya kasyacidayogavyavachinatva pagAsana ityaya madhyama khera eka yAnikI dezAnvayitvenAtyantA'yogavyavacchedo giiyte| ayogavyavacchedastu 'jJAnamartha rAkAtye' ityAdau / sa pAnvayitAvanachedakAgharachedena pratyAzyate, 'zAnaM rajataM gRhAsyeva' 'naro vedAnadhIta eva' ztyAyaprayogAt / niyAmakastu' kriyAvizeSayogAdireva / evaM caivakAraspa iyamevAthaiH-1, ayogavyavacchedaH, 2. anyayogavyapachedazceti ! anyayogavyavaccheda eva vA'rthaH, sarvatrazaktipakalpane gauravAt , 'zavaH pANDara eva' ityAdau pANDarasvAdhinupasthityA pANDaralAyayogavyavacchedasya pratyAyayitumazakyatvAt , pANDusanyayogasyavacchedasya tadhAnyayAt , 'nIlaM sarojaM bhavatye' ityAdAyapi nIlAmanyayogasya vyavaccheSatvAt , ayogavyavacchevasyavAnyayogavyavacchedasyApi kvacidanyayitAgharachedakasAmAnAdhikaraNpamAtreNAnvaye kiyArizepayogAdeniyAmakatvAt , 'jJAnamayaM gRhAtyeya' ityAdI patiko dharmiparatayA'grAhakApanyayoganyavacchedAndhapasaMbhavAn / / ___anyogazca prAtisvikarUpeNa tAtparyasamamiyyAhAravizeSavazAda bhAsate / tena gandhAdeH saMpusasamavAyAdinA'nyattitve'pi 'pRthivyAmeva gandhaH' itpAdanAnupapattiH, anyasamaveta svAdevyavacchedAnvayAt / atra ca gandhAdau tavRtti sadanyatitvaSyavacchedazyeti iyaM pratIpate, iti 'pRthivyAmevAkAzam ' ityAdane prasaGgaH / 'catrasya vedaM dhanam' ityAdI canAnyasvatvAdedhane vyavacchedaH, na tu caitrAdisvatvAprayogarUpa, ubhayasyAmikAdAsapi 'caitrasyaiva' ityAdeH prasaGgAt / evaM 'zItasyaiva sparzasya jalavRttitvam / ityatra jalavRttitve zItAnyasparzasaMpandhasya, 'caitro jalameva avata' ityatra caitre jalAnyabhakSaNaka vAya, 'catreNavAyaM dRzyate' ityayAmizcaitrAnyattidarzanaviSayatvasya, na tu darzane caitrApatitvasya, caitradarzanasya tadanyAcitvenomapadRzyamAne'pi tATazaprayogaprasaGgAt / evaM ca sAdhAraNyAdanyasaMbaddhameva cyavacchedyam , anyasamavetatvAderapyanyasaMvaddhatvAt , sAkSAt pAramparyaNa vizeSAn / 'zaMkhaH pANDara eya' ityAdI pArAnyatAdAtmyasya vyavaschedaH, pANarAnyasyasyaiva vA / itthaM cAnyatve vyayacchede ca zakti, anpasaMpance lakSaNA, vyayamcheda eva pA
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA kA sIkA evaM hinyo vivecana ] 127 zakti; samabhinyAhArAdibalopasthite ca pArthAnyanyAdI lakSaNA, lakSya-zakpayoracevakAgarthayorevakAraniyantritanyutpattivizeSAna prsprmnvyH| [navyamata-atyantA'yogAyavaccheda ekkAra kA artha nahIM ] navyane yAyikoM kA kahanA hai ki atyantA'yogavyavaccheSa evakAra kA artha nahIM ho sakatA paryoki atyamtAyoga ko yAda sammAtIyasamassaniSTha ayogarUpa mAnA jAyagA to usakA vyavasva usakI siddhi aura pratizi donoM meM gyAhata hogA / base, 'mola saroja bhavatyeva' isa sthala meM sarojAtIya samaya meM nIlotpati kA prayoga nahIM hai kyoMki saroga vizeSa meM nIlotpati kA yoga hotA hai, prataH usake prasiddha hone se usakA mAvazva zakya nahIM ho sakatA kyoMki prasiddhapratiyogikA bhAva nahIM hotA / tathA, 'paramANavaH bhavasyeva' isa sthala meM utpatti kA prayoga paramANu sajAsIpa samasta meM siddha hai| ata eva usakA bhI vyavaccheva karamA zapaya nahIM hai| kyoMki kisI bho paramANu meM utpattiyogarupa 'utpatti ayoga kA vyavasva sambhava nahIM hai| yadi yahA jAya ki-"tarajAtIya samastattisvakA ayoga ke sAtha sambandha na kara bhayogavyavacchetra ke sAtha saMbampa joDakara yaha mAmA nAyagA ki kriyAsaGgata emakAra se sajAtIya samasta meM kriyA ke ayogapaSadha kA bodha hotA hai prataH ukta boSa mahIM ho sakatA"-to pala bhI ThIka nahIM hai kyoMki aisA mAnane para 'saroja mola bhavatyeva' isa sthala meM bAgha ho jAyagA kyoMki sojatrAtImasamAna meM nILakarmaka samAyom at wweii / kyoMki samasta saromAntargata nIlAnyasaroka meM mIlaphata ka utpatti kA ayoga hone se usakA myavasva samasta saroja meM asambhava hai| nampamata meM kriyAgata evakAra kA artha ] pataH kriyAptaGgata evakAra se kriyA ke prayoga meM kiyAyodhakaparasamabhivyAdatapaba se yajAtiviziSTa kA bodha hotA hai sajAtIyAvacchinnasya arthAt tamjAtidhyApakatva kA bodha mAnamA yuktisaMgata ho sakatA hai poMki bhIla sarojaM bhavAyevAsa sthala meM nIlakataMka utpati kA ayoga sarojAkha kA zyApaka nahIM hai, ata evaM usameM sarojasva ke gyApakaraNa ke abhAva kA bodha ho sakatA hai| isaprakAra miyAptaMgata evakAra kA artha hogA vyApakatva ayoga aura vyavaccheva / ina meM, jyApakatva meM saroja padArya kA ambaSa hogA niktitvasambandha se; aura vyApakatva kA anvaya hogA svarUpa sambandha se abhAva meM aura abhAva kA svarUpaptambAya se avaya hogA mIlaM saroja bhavameva' isa sthala meM utpatti milApatAzrayatvAbhAvarUpa prayoga meM, usa abhAva kI pratiyogitA hai ASadhasvarUpasambandha meM aura pravacchedakatA hai utpatti meM, jo ukta sthala meM sUdhAtu kA artha hai / isaprakAra usa ukta vAkya se honevAle zAyanISa kA prAkAra hogA 'mosAmina saroja sarojaNyApakatyAmAvavaabhAvanihapitapratiyogitAnirUpitAparavakatAvatpatitipitAzrayatAmA kintu isaprakAra nIlotpatti ke prayoga meM sarojavyApakasvAbhAva kA bodha mAnane para usakA paryavasAna sarojavirodha meM nIlotpati ke ayogavyavAda meM hotA hai| payoMki kisI saroja meM nIlotpati ke prayoga kA abhAva hone para hI mIlospati ke prayoga meM sarojavyApakatva kA abhAva ho sakatA hai| phalataH kripAsanAsa evakAra kA bhI ayogadhyavacchena ho artha siddha hotA hai| aura usakA anya saromajAsIya ekaveza meM sarojaviNeSa meM hone se hI use atyantAyogavyavaccheba kahA jAtA hai|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravAsAta so021 'mAnamarSa mahAsyeva' isa pala meM prayoga jyAnako asyAtAyogasyamadhera nahI kahA dhaataa| kyoMki aise sthaloM meM prayogavyavadheza kI pratIti abhyayitAvazyevamAnasvAyaccheveta hI mAmI jAtI neho pratIti ne karanA par3a gayeSagAna rajata kI grahaNa karatA ho hai' evaM 'naro vaivAnacIte ebamamA vevAvyayana karatA hI hai" isaprakAra kA prayoga mh| hotaa| payogammavamava kA anvaya kahA~ andhamitasamaThevakAbanema ho aura kahAM apitAvAvakasAmAnAdhikaraNyena ho isakA niyAmaka kriyAvizeSamoya arthAta kriyAvizeSayodhaka kriyApadoM kA samabhiNyAhAra (shosdhaarnnhii| mata eva sarojamInaM bhavasye' isa sthala meM 'bhavati' kriyAsamabhiSyAta evakAra se sarojasvasAmAmANikaraNyena mIlotpatti ke ayoga ke pavAva kA bodha hotA hai aura 'jAnama gamAtyeva yahA~ ebakAra se jJAnasvAvalovena hI arthaprAikara ke ayogavyapova ko pratoti hotI hai| isaprakAra magyamatAnusAra ekkAra ke do ho artha siddha hote hai (1) AyogAyabaccheva aura (2) dUsarA abhyogaNyavasva [ evakAra kA ekamAtra anyayogavyavaccheda hI artha ] kita paura adhika parAmarga kareMto ucita yaha lagatA hai ki ekamAtra anyayogaparasyeva hA sarvatra evakAra kA artha hai anyathA ukta ayoM meM epa para kI hokti kI kalpamA meM gaurava hai| dUsarI bAta yaha hai ki binoSaNasamata emakArakA ayogavyavaccheSa artha mAnane para khaH pANDara eka isa mala meM pAdhArapava se pANDava kI matpazA viSayA upasthiti na hone se pApArAva ke prayogapavAcheda ko pratIti bhI gAyotipAdaya kA saMsalI AkAimAbhAstha hone se pApuraevarUpa parArthatAbamAlekhaka kA evakArAcaM ghaTaka ayoga meM pranvaya sAmava hai| ataH isa sthala meM pAsa meM pArAmyapogagyavacchedakAnI hoSa mAnA aSitAmola saroja bhavasyeva' isasthala meM bhI saroNa meM nIlAdi se pragya ke yoga yavarakheva ko hI pratIta hotI hai| ati usa vAkya se 'kAlAgyayogavyavasvavatsarojaM mapati saprakArakA bodha hotAsa bodha meM evakAra kA kiyAsaMgatatva kyA hai ? pransavitAvAvedakalAmAmAdhikarappena svAbodhana meM kriyApasApekSasvarUpa hai / baryo ki ase ayogavyavaca ke sthavizeSa meM pracayitAvasyakalAmAmAvikarapayena bhagvaya riyAvizeka ke pogarUpaniyAmaka se niyantrita hotA hai usIprakAra zAyapogavyA macheva kA bhI sthalavizeSa meM anvayitA. vajhavasAmAnAdhikaraNyeta pASaya mAvizeSa yogamA viSAmaka meM sivila ho sakatA hai| 'zAmamayaM gahAlpava' isa sthala meM siha pratyaya dhamoparaka hai| ata eva yahA~ mI acaMpAhaka ke manmayogaNmayasava kA hI anvaya apitAvacchevakAvayevena hotA hai| [anya yoga kA pratibhAsa bhitra bhitra rUpa se ] adhyayoga, tAtparyavizeSa athavA samabhivyAhAra vizeSa se prAtisvirUpa se arthAta kahIM zatavizeSAzyayoga ke samma mApya kisI rUpavizeSa se, to kahIM tattadigoSaNAyayoma ke sAhArUpa se aura kahIM siratapadopasthApya tattavadhAyayoga ke sArazalpa se, bhAsita hotA hai| isaliye gAyaka pRthvIbhinna meM svAmaya saMyukta samavAyasamharava se rahane ke kAraNa pRruSobhinna kAmbAzrayasaMpurusamavAyasambayAminnattisvakapa sambana ganma meM rahatA hai to bhI 'pavimyAmeva gammaH' isa prayoga kI anupapAsa nahIM ho sakatI, mayoMki yaha pathioSa maNavA samidhyAhAravizeSa se 'pRthvIminasamaveta rUpa Apayoga ke hI bhyabAcheva kA ambaSTa hai aura vaha gambha meM bAdhita hai kyoMki gatA pRthvI se
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ syaka sokA evaM hindI biyecana ] 129 agya meM samAhA / 'pRSimAge ga ma anArarisa hotI yadi anmayoga kA prAtisvika prati samvAvasyavyApyarUpa se bhAna na mAna kara talavanmasambaravASarUpa mAna mAnA jaataa| kyoMki usa vipati meM gandha meM pravAmina kA ukta sambandhAvanivRttisya rupa sambandha rahane se pRthvI anyasammamdhAbhASa bAdhita hotaa| kintu sambandhatvavyApyarUpa se prabhyayoga kA bhAma mAnane para ukta sthala meM pRthboprAyamoga kA samavAyasambandhAvacchinnavRtisvarupa sambanghatvagyAmadharma se bhAna mAnane ke kAraNa ukta prayoga kI anupapatti nahIM ho sktii| pRthivyAmeva gandhaH sa pAkya se gandha meM pRthvIputtitva pAto pRthvIsamavetatva aura tadanyavRttitva kA vyavaccheSa arthAta pRthvobhinnasamavetasvAbhAva, vonoM mayoM ko pratIti niyama se hotI hai 1 ata evaM prakAza meM evInyanipitasamavetarakhAmAvasa artha adhAdhita hone para maupaccIsamavetazvarUpa artha sAtha hone se prathivyAmevAkAzamasa prayoga ko Apatti nahIM hotii| isI prakAra maMtrAyavevaM dhanam' isa sthala meM dhana meM banAnyanirupita svatva ke pyamayeda kI pratIti hotI hai na ki kSetranirupitastrAva ke ayogamyapaccheva ko pratIli hotI hai| kyoMki yaSi visIyapratIti mAnI jAyagI soya maitra ubhayasvAmikathana meM bhI 'patrasyavevaM yanam' isa prayoga kI vApatti hogii| kyoMki usa dhana meM bhI caManirUpita svatva ke ayoga kA abhAva hai| kintu prathama proti mAnane meM koI roSa nahIM hai, kyoMki ukta dhana meM cAnyanirUpita svasva ke mI rahane se usakA manApa bAdhita hai| isI prakAra 'zItasya sparzasya jarUsitam' isa sthala meM jalavRtsiva meM zotA. yasparza ke sambandha kA, maMtrI jalameva bhuyate' isa sthala meM catra meM jalAyabhakSaNakartRtva kA; evaM 'catraNavAyaM dRzyate' isa sthala meM banAnyavRtidarzanaviSayaHva kA vyavaccheda ghodhipta hotA hai| antima vAkpa le varzana meM mainyattisya ke vyavahada kA poya nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki vesA mAnane para catra-varzana meM kSetrAnyattitva kA ajAma hone se cayamaitra ubhaya se daraSamAnapadArtha meM bhI 'caitreNaiva praya dRzyate' isa prayoga kI Apatti hogaa| sarvatra anyasaMvaddhatA hI epakAra se vyavacchedya ] isa prakAra sAdhAraNarIti se anyasambandhatya hI sarvatra evakAra meM vyavadeza holA hai| anya samavetatyAdi bhI anyasambAunyarUpa hone se ho smakhamaya hotA hai| kintu jJAtavya hai ki mAtha sammAddhatva kahIM sAkSAsa sambaya se anyamAnatvajya hotA hai aura kahIM paramparA sambandha se anyasampA. svarUpa hotA hai| 'zaMkha: pari evaM isa sthala meM zaMja meM pArAnya sAdArabhyarUpa pArAtyamoga kA dhyabasva pratIta hotA hai athavA pANDurAsyatva kA hI vyavasTeSa pratIta hotA hai| isa prakAra manyatva aura pyavaccheva ina vo artha meM 'eSa' patra kI zakti hai| 'zaMgNa pAra evaM' isa sthala meM zakti dvArA 'eca' patra se zaMkha meM pArAnyasya ke abhAva kI pratApti hAtI hai aura pArSa ema dhanurdharaH' ityAdi sthala meM eva' pada ko anyasambandha meM sakSaNA dvArA pAyihAsandha ke ayayasa cheda kI prasoti hotI hai| [vyayakachedamAtra meM zakti mAne to lAghava ] aSayA lAghava se ekkAra kI zakti vyavasdamAtra meM hI hai 'pArya evaM dhanudharaH' yahI samabhivyAzArAvizvala meM pArthAnyatvApi kI upasthiti hone se pAyasambandha meM eva pada kI lakSaNA ho mAtI hai, evaM 'zakhaH pAvara eva' meM pANDurasambatva meM lakSaNA ho jAtI hai bhora dhyaya yeva prabhAva meM
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstramA sta07ilo. 21 usakA pratiyogitA sambandha se prApaya hotA hai| yadyapi anyatra ekapara lakSya aura zasya artha kA paraspara meM anvaya nahIM hotA hai kintu eva para zakya aura lakmArtha kA ekkAra se mipandhita vyutpatti vizeSa se paraspara meM manyama ho sakatA hai| ataH eva pakSa ke hAsyA aura laNyArtha ke parasparAnvaya ke haSTAnta se ammapakSa ke zamyApa aura lakSya prarya meM parasparAnvayaboSa kA ApAvana mahIM kiyA jA sakatA, kyoMki apavastivAvaya meM ekhakAraniyantrita vyarasikA asaav|bh vyutpatti isa prakAra -ecapadaprayokyalakSamAdhaniSThaviSayatAmipisazapayArthaviSayatA ebapakSaprayojya:bhavati / isakA mUlabhUta kAryakAraNabhAva isa prakAra hai ki 'eksavaprayojyalakyA miSThaviSapatAnirUpitazamyAmiSThAviSamasAsambandhena zamazeSaM prati 'eSapamiSTazaktimAmamanyopasthitiH vize yatAsambadhena kAraNam / prasa: ghaTapana kI nIla meM labhamA mAnakara 'nIlaH ghaTaH na zubalaH' isa poma ke sAtparya se 'ghaTo na zuklaH' isa prayoga ko Apatti nahIM ho sktii| 'guNavadeva dravyam' ityAdau dravyAdAveca guNavadAdyanyattvasya vyavacchedaH, na tu dravyavAdI guNyadAyanyacittasya / caiva eva pacati' ityAdI lakSaNayopasthite tArazaka dI caitrAnyatvAdivyavacchedaH / 'Atmanaiva jJAyate' ityAdau zAnAdAvAmAnyasamavetatvasya vyavacchedaH / 'zIta eva sajhe jalayuttiH' itpatra jalavacI zItAnyasparzatAdAtmyasya, jalazatisparza vA zItAnyavasya / 'jAtimatveva sattA, ityAdI 'samavati' ityadhyAhAreNa samapAye jAtimainyattitva vizeSasya vyavacchedaH / iha bhanane maitreNaiva patyate temanam hanyatra maitrAyaspistAdRzAMtavyavacchedo lakSaNamA yodhyate, tatadbhavanahatitemanAdau maitrAnvapazyamANalAdenyavacchetumazakpatvAt / evaM "Atmanera temanaM jJAyate, iyate, pacyate, bhujyate' ityAdAvAmAnyajJeyatvAdesiddhatvena vyavacchedA'saMbhavAdiyameva rItiranusatavyA | [vividha prayogoM meM ecakAra ke vyavaccheya kA nirdeza ] (1) 'guNadha yeva vRSyam' ityAdi vAkyoM meM ekkAra se pratyAdi meM guNavadAvi ke bhaira kA yamasyeca hotA hai, kintu adhyAtvAdi meM guNavavAdi se bhinna vRttisya kA dhyavaccheva nahIM hotA, payoMki paMsA vyavaccheva mAmane para prasvarUpa pavAyaraveza meM bhavana hogA aura vaha anvapa bhI upapanna nahIM ho sakatA, kyoMki dravyapara se vyatva mvarUpataH upasthita hotA hai| prataH usameM guNavaddhina pattisya ke amAva kA yoSa nahIM ho sakatA, kyoMki padArtha ke anvaya bodha meM anvayitAvacchevakarUpa se annayI kI upasthiti kAraNa hotI hai|() 'dha eva pacati' ityAdi vAyama meM ti' pratyaya kI dharmoM meM lakSaNA karane se upasthita pAkakavi meM evakAra se bavAnyAyAvi kA sabacche hotA hai| (3) mAtmanaMba jAyate' ripAri vAkya meM evakAra se jJAnAdi meM AramAnya-samavetatva kA yavamaya hotA hai| (4) 'zota eva sparNI nalavRttiH' isa vAkya meM alavRtti meM mAtAyasparza ke tAvAramya kA vyavasAya hotA hai athavA malavattisparza meM pautAnyasva kA vyaSaleva hotA hai| (5) 'jAtimatyeva sattA' ityAdi bAmoM meM samati' para kA ayyAhAra kara ke samavAyarUpa dhAsvayaM meM jAtimabhinna ke sisthavizeSa thAnI svarUpasambandhAvachinnatitva kA vyavasava hotA hai| (1) 'ha bhavane maveNava pakSyate temanama' isa bArama meM maMtrAnya meM ekaapanavRtti temanakarmaka mAvi maitrahuMka pAkAnukUla kRti kA abhAva
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA kA evaM himko vivecana ] 131 lAgA dvArA ghoSita hotA hai kyoMki etavamatitamanAra meM maMtrAmsakI kamAvipAkakarmatyAdi kA gyavastheva azakya hai kyoMki pAka mezrakakAva ke prazbaya se avaruddha hai, ataH usameM maMtrAlayakA karaNa kA anvaya nahIM ho sakatA hai, masa: maMtrAyakakapAkakarmatva meM eSa pada ke prAtparyagrAhakakA saMnidhAna hone se usa marma meM emakAra ko lakSaNA nahIM ho sktii| (7) sIprakAra 'mAramanaMva temanaM jAyate' ispAvi bAvoM meM epakAra se AramAnyAlamaveta mAnaviSapazva kI anasisi hone se usakA apavayava mahIM ho sakatA / asA 'Atmanaiva jJAyate prathayA iha bhava' tyAdi ke anusAra eSa pada kI AramAyasamavetatva meM lakSaNA karake jAnA meM usake vyavasakA athavA bhAramapaba kI anAtmA meM lakSaNA karake usameM temanaviSayakAhAnAthAlayasva ke vyavasaleva kA bodha mAmamA caahiye| apare pRna:-evakArasyAtpannAbhAyaH, anyonyAbhAbazvArthaH / 'pRthivyAmeva gandhaH' ityatra pRthivIpade pRthivyanyasmillakSaNayA gandhe prakRtyAstivibhavamyarthasya lANikAndhitavibhakyAnvitasyaivaphArArthanyavacchedasya ghA'nvayaH / 'pArtha eya dhanurdharaH' ityatra zakya pArthe vizeSayasya dhanurdharaspa sAdAtmyena, lakSye ca pArthAnyasmina dhanurdharAnyonyAbhAvasyApArAdheyabhAvena / 'zIta eva sparzo alavRttiH' ityatra zItapazIpasthApitayoH zIta-tadanyayorabhedena sparmo'nvayaH, zItAnvitasparza jalavRttitAdAtmyam , zItAnyasparza ca jalavRttaranyonyAbhAvavasvaM pratIyata innyaathlm'| [etrakAra kA artha atyantAbhAva-anyonyAbhAva, anyamata ] ___ anya vidvAn evahAra kA do artha mAnate haiM-maspAtAbhASa pAra anyonyAbhAva / isake anusAra 'pRthivyAmeSa gandhaH' isa vAkya meM pRthvIpara ko pRthvI andha meM lakSaNA home se gandha meM pRthvI rUpa prakarapartha se antita samavetatyApa vibhakti-ayaM kA aura pRthivI-pratyarUpa lAkSaNikArya se anvita samavetasvarUpa bibhAtyartha seSita evakArArtha prayansAbhAva kA ambaya hotA hai isaliye usa pAkya se svIsamaveta: pRthobhilAsamavetaH gandhaH' isa prakAra kA bodha hotA hai| pArya eSa dhamudhara sa vAkya meM pArUpazapayArya meM dhanu rarUpavizeSaNa kA tAbAramthasambAdha se aura pAryAmyarUpa lamyAdha meM dhanurdhara zandhArtha se praSita manyonyAmAyApa eyakArya kA prAdhA rAdhevabhASa svarUpasambandha se sammaya hai| evaM 'zota epa sva: alavRtiH' isa vAkya meM pAsapA ke pArtha pota ghora lAkSaNikArya zotAnya kA ameva sambandha se sparza meM manvaya hotA hai / evaM zItapada ke zakyArtha se nivAsa sparza meM balata kA sAvA. hampa sambadha se evaM zotAnyarUpa lAkSaNikArya se azviAta spoM meM alasizayA se agyisa anyonyAbhAvarUpa evakArArtha kI prApti hotI hai| isa prakAra ustavAkya se 'zota: sparya jAlatiH zItAsyasparzaH jalaliminaisa prakAra kA bodha hotA hai| anye tu-'anyo vyakachedazArthaH / vyavacchedo'pi ca dvadhI-atyantAbhAvazca, anyonyAbhAvazca / ecakAre ca prAyeNa samabhiTayAhataprAtipadikasamAnavibhaktikanyam , vibhakta zravaNa tu luptatvAt , svabhAvavaicitryAcca / tadarthe'nyasyAnvayo na vyavacchedasya, samabhivyAhataprAtipadikArthasya caitrakAropasthite'nyapi mamapyanyayaH / evamanyayAntaraniyamo'pi, svIkAryAnvinArthAntara
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ gAstrapAta sAlo. 21 poSakatvamapi tasya svabhAvacinyAdeva / evaM ca pRthivyAmeva gandhaH' ityatra pRthivyAM gandhaH, pUyiSyanyasmin na gandhaH' ityanyayaH / 'caitro jalameva mukte' ityatra citro jalaM mukte, jalAnyat na bhukta' iti / 'pArtha eva dhanurdhara' ityatra 'pArtho dhanudharaH, pArthAnyo na dhanurdharaH' iti / 'zaMkhaH pANDaH, na pANDurAnyaH' iti' iti vadanti | * [evaphAra kA artha anya aura vyavaccheda-matAntara ] anya vidvAnoM ke matAnusAra 'eca' kA artha hai yamya mora myavasajheva / vyavaccheya bhI do prakAra kA hai-pratyAntAbhAva aura prAyonmAmAva / ekkAra prAyaH samabhivyAhata prAtipaSika[=nAma] kA samAmavibhaktika hotA hai kintu eba para uttara vibhakti kA lopa ho jAne se usakA prayoga nahIM kiyA pAtA / athavA svabhAvataH evaSada ke saMnidhAna se pratibandha ho jAma se vibhakti kA zravaNa nahIM hotA / eSapadotaravimAzyartha meM enapada ke anyarUpa artha kA anvaya hotA hai. vyavacchevarUpa zrayaMkA pratyaya nahIM hotaa| samabhityAta prAtipavika ke artha kA ekkAra se upasthita samyarUpa praSaM meM mI ambaya hotA hai| isI prakAra usake atyantAmApa aura anyomyAmAvarUpa arSa ke bhI anvayakA vyavasthita niyama hotA hai 1 'eSapara apane eka artha se anvita apane hI anya arthakA poSaka hotA hai'-maha bhI usake svamAyA hI hotA hai kintu yo kA ai bAba nahIM hai, kyoMki anyatra bhanekArthaka hari' Adi pakSoM meM prapane eka artha se anvita apane hI anya artha kI poSakatA nahIM hotii| isa prakAra pRthivyAmeSa gamgha.' isa pAkya se 'pRSi manSa:- pRSimyanyasmin na gandhaH' yaha bodha hotA hai| pUsarA boSa evaM patra ke saMnidhAna se sampanna hotA hai kyoMki eSa pada ke 'anya' rUpa martha meM pRthvI padArtha kA aviSa ho jAtA hai aura 'anya' rUpa prapaMkA eSapadosara saptamIvibhavasyartha vRttiyadhizeSa meM anvaya hotA hai| usakA anvaya eyapada ke dvitIya artha adhyantAmAba meM hotA hai / 'catro jalameva mukte' isa vAkya se "catro jAlaM mulate-'malA-yada na muhAte' yasa prakAra kA bodha hotA hai evaM 'pAcaM eka dhanughara' isa vAkya se 'pArtho dhanuSaraH pArthAnyo ma dhanurdharaH' yaha bodha hotA hai| isI prakAra gAMkha: pANDaraH eca' isa pAkya se 'zaMkhaH pAra na pANDurAnyaH' isa prakAra kA ghoSa hotA hai / antima donoM vAkyoM se vittIya bharya kA bodha evapada ke anya aura samyogyAmAra kA prathaM dvArA niSpanna hotA hai| amra maH-'pratyakSaM mAnameya' itpanA'stu mAnatvAyogavyavacchedaH, mAnAnya yogayyabacchedI vA, tathApi 'pratyakSe'numAnatvena na mAnattvam , 'pratyakSamanumAnatvena na mAnam ' iti pratItyA vizeSarUpeNa sAmAnyAbhAvasya, vizeSarUpeNa sAmAnya medasya vA siddho na sarvathA navyacacchedaH zakyaH / - "zakya eva mAnasvatvaparyAptAbaninapratiyogitAko'yogA, mAnanyaparyApnAcachimapatiyogitAko bAyayogo ipayanchettum , vizeSarUpeNa sAmAnyAmAraspAtireke nasya vizeSarUpaparyAptAlimapratiyoginAkavAva , 'anatiraka ca viziSTarUpapayAMpsAyaniyanapatiyogivAkasmAt" iti cet ? na, taba viziSTAnatirekeNa zuddhA'paryAptasya ziziSTA'paryAptatvAt / atiriktaparyAptikampane natra viziSTanirUpitatva-tattavapandhAdigadhepaNAyAmamanavamyAnAt / 'anu
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA TokA evaM hindI videghana ] mAnavena na mAnatvam' ityatrAnumAnatyasya mAnatyA'vRnitathA vyadhikaraNadharmAvacchimAtiyogitAkAbhAvaparyavasAnA( ? ne ca) anumAne'pi tathAprayogaprasaGgAt / [pratyakSa meM mAnavAyoga aura mAnabheda kA sarvathA upayacheda azakya-uttarapaca ) uparyukta aneka matto mArya : niNa karane ke : AtA maha vikhA ki pratyakSa mAnameva' isa vAkya meM eSakAra pratyakSa meM mAnava ke zrayoga kA vyaSanava ho yA mAnAnmamoga kA vyavaho kintu mAnasvAbhAva apaghAmAmAgyApa kA sarvathA vyavaccheca to azakya hai kyoMki 'pratyakSe anumAnaravema na mAnatvam' isa pratIti se vizeSarUpa se sAmAnyabhAva arthAta anumAnasvAtmakamAnatva kA abhAva yAnI anumAmasvaniSThatAmAtmyasammanyAvacinnAsacchedakatAnizaktimAnasvaniSThaliyogitAka kSamA sira hai| isI prakAra 'pratyakSaM anumAnatvenama mAlamsa pratIti se vizeSarUpa se sAmAnyameva-anumAmA bhiSkavarodhakatAnipisamAnasAmAnyaniSThatAvAsyasammampAyajinna pratiyogitAka abhAva siza hai| [atpakSa meM mAnatyAyoga ke vyavaccheda kI zakyatA-pUrvapazca ] padi yaha kahA jAya ki-"pratyakSa mAnameva' isa vAkya meM yadi ekkAra se mAmasvatva. paryAptAvazvakAsAkapratiyogitAkasAmAnyAbhAva athavA mAnatvaparyAptAsamchevakatAkapratiyogitAka mAmasAmAsyamevabAyogarUpa atyayoga kA vyavasAya kyoMki ukta pratItibhoM se pratyakSa meM saprakAra kA mAnasvAbhAva yA mAmabheva sila nahIM hai kyoMki vizeSarUpa se sAmAgpAbhAva pavi viziSTa sAmAnyameva se bhinna hogA to yaha vizeSarUpaparyApsAvazeSakasAnirUpilasAmAnyaniSThapratiyogitAmA prabhAva hogA, na ki sAmAnyaSaniSThAvagrevakatAka pratiyogitAka abhaassruuphogaa| yadi viziSda sAmAnyAmAda se abhinna hogA to vizeSarUpaviziSTa sAmAnyakapaniATha avazeSatAka pratiyogitAka hogA phira bhI sAmAnyadharmaniSThAvacchematAka pratiyogitAka sAmAnyAbhAvarUpa nahIM hogA / jaise ghaTatvena pradhyasAmAnyAbhAva, ghaTasvaviziSTa vyAbhAva se atiriktazva pakSa meM ghaTatvamiSThAvamavakatAka sAmAnyaniSThapratiyogitAka prabhAva hai, evaM pratirita pakSa meM ghaTatvaviziSTa anyatvaniSThAvazeSakatAkapratiyogitAkAmAba hai| kintu dravyaema milchAmacdeSakatAkapratiyogitAka pradhyasAmAgyAbhASa rupamahA~ hai / usoprakAra 'ammAnasvena namAnasthama' athavA anumAnasena na mAnaH' ina pratIptioM meM prathama prasIti khe anumAnasvaniSTha tAdAtmyasambandhAminAvazeSatAmipitamAnavani pratiyogitAkAmAba prayA anumAnasvapiviSTamAnavasvaniSThAvacchevatAkapratiyogitAkAbhAva si.sa hotA hai ki mAmasvatpanikaTAvabachevakatAkapratiyogitAka mAmasvasAmAnyAbhAva siddha nahIM hotA aura dvitIya pratIti se mAnasvamiSThaavaschedakatAkamAna sAmAnyaniSThatAyAbhyasambandhAna pratiyogitAka abhAva mabayA anumAnAma viziSTamAnasvaniSTha pravaccharakatAka mAnaniSThapratiyogitAkameva sima hotA hai kiAtu mAnatvaparyAptAvacchevara tAnirUpita pratiyogitAnirUpakamAnasAmAnya meda siddha nahIM hotaa| ataH 'pratyakSa mAnameva' isa bApa meM evakAra se mAnatvasAmAnyAbhASa athavA mAnatAmAmyameva ke svacchava kA bodha hone meM koI bAdhA nahareM hai|" [viziSTa-zuddha ke ameda vyavaccheda kI azakatA-uttarapaca ] to paha ThIka nahIM hai, kyoMki myAyamata meM viziSTa aura yuddha meM ameva hone se ko guDa meM
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ mAsvavA0 sta07 lo0 21 aparyApta hai vaha viziSTa meM paryApta nahIM hotaa| mata ema anumAnasvaviziSThamAnasvasva meM paryApta atyantAbhAvIya pratiyogitAbacchevakatA bhAmasvatva meM bhI paryApta hogI evaM anumAnasvaviziSTa mAnava meM (paryAptamevIyapratiyogitAmadheyakatA mAnava meM hI paryApta hogii| isaliye ukta pratIti se mAnasvasvaparyApsAbamAchavakatAka pratiyogitAkAtyantAbhASa evaM mAnatvaparyAptAvasyakatAkapratiyogitAkameva bhI siTa hai| ata eSa usakA pyavasacheva pAsya nahIM ho sakatA / [atiriktaparyApti mAnane meM anavasthA ] yadi isake usara meM yaha kahA jAya ki-"paryApti svarUpasambandhavizeSarUpa nahIM hai kintu atirikta hai / ataH viziSTAniSTha paryApti kA zuddha hiTarava bhAvAyaka nahIM ho sakatA, kyoMki vizipaTamiSThapati yati biziSTAramaka hotI to viziSTa -graDa meM aikya hone se vaha zuddhAtmakamI hoto! saba usakA zuddhaniSThApa Avazyaka hotaa| kintu saba viziSTa niSThaparita viziSTa se bhinna hai to usakA zuniSTha honA Avazyaka mahIM hai| ataH pratyakSa meM viziSTamAmasvatvaparyAptAvasthevakasAka pratiyogitA atyastAbhAva evaM viziSmAnasvaniSThAvakatApratiyogitAmAmyotyAbhAva ke siva hone para bhI zuddhamAnatvasvamiSThApacchevakatAkapratiyogitAkAsyantAbhAva evaM zubamAnasyaniSThAvA;SakatAkapratiyogitAka pamponyAmAva siddha nahIM ho sktaa|"-to vaha ThIka nahIM hai, kyoMki pArita ko svarUpa sambandha viyoSa na mAnakara atirikta mAnane para anabasthA hogii| kAraNa paryApti yati sambandhI se atirita hogI to isake sAtha paryApti ke sammatha kI kalpanA pharamo hogii| aura yaha sambandha yavi sambandhIsvarUpa hogA to paryAptiko lamvadhIsvarUpa mAnane para no boSa hotA hai usakA parihAra ho skegaa| yadi vaha sampagya bhI sambandhI se bhinna hogA to usake bhI sambandhAntara ko kalpanA karanI hogI / phira usa sambandha ke viSaya meM bhI usI prakAra ke prazna aura uttara kA krama calegAphalataH paryApti ko svarUpasambampavizeSarUpa na mAma kara sambandhI se bhinna mAnane para pranavasthA hogii| [vizeSarUpa se sAmAnyAbhAva kA pratikSepa-pUrvapakSa ] yadi yaha kahA jAya ki "anumAnasvena ma mAnatmasa pratIti ko tAvAtmpasambandhAvazvina pranumAnatvaniSTha aba sAhevakaptAkapratiyogitAka amAra viSayaka mAmane para hI basase vizeSarUpa se sAmAnyAbhAva siTa ho sakatA hai kintu usameM gaurava hai kyoMki usa prabhAva kI pratiyogitAtrayevaka koTi meM anumAmazya aura anumAnayatva bonoM kA praveza hotA hai ata: jahA~ anumAnasva ko sAdArAmyasambandha se abhAvapratiyogitAvamAchedakalA ke abhyupagama kA prasaGga hogA vahAM svarUpasambandha me anumAmasvatva ko hI pratiyogitAvacchedaka mAnanA ucita hogA / yadi anumAnatvena na mAnavam' isa pratIti ko bhanumAnazpaniArasvarUpasambadhAbasinAvATevaratAka pratiyogitAka abhAvaviSayaka mAnA jAdhamA to anumAnazva ke svarUpasambandha se mAnatvaniSTha mahore se yaha vyabhikaraNa dharmAvarichana prabhAva hogaa| mataH sa pratIti se vizeSarUpa se mAmAnmAbhAva kI siddhi batAte huye mAnasvasthaparyAptAvasajhevatAkapratiyogitAka abhASa ko bhI siddha kaha kara usakI vyavadhatA kA nirAkaraNa ucita nahIM hai|" [ anumAna meM 'anumAnavena na mAnatvaM' isa prayoga kI Apati-uttarapakSa ] so maha ThIka nahIM hai kyoMki mukhadharma ke prabhAvapratiyogitAbakavAya pakSa meM yaha pratIti bhI anumAnasvaniSTha tAdAmyasambandhAya cinnAvaravaktAkapratiyogitAkaprabhAva viSayaka ho sakatI hai|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ smA TIkA evaM hindI vivecana ] aura yavi gurudharma ko prabhAvapratiyogitAvacchenaphalna mAnya na ho to 'anumAnatvatvena na mAnasvas' isa pratIti se pratyakSa meM vizeSarUpa se sAmAnyAbhAva kI sidhi dvArA mAmasvAvaparyAptAvasyevatAka pratiyogisaka abhAva kI siddhi kA samarthana kiyA jA sakatA hai| yadi yaha sabanakara ukta pratIti ko manu mAnavaniSThasvarUpasambampAvacchina bhavanovatAka mAnaniSThapratiyogitAka amApa viSayaka ho mAnA jAyagA to yaha AdhikaraNayavibhinna pratiyogitAka amAva ho jAyagA / phira pratyakSa ke samAna anumAna meM bhI 'anumAnatvenama mAnarayama' isa prayoga ko Apatti hogii| kiza, vyadhikaraNadharmAvacchinAmAvasya prAmANikavAda mAnastrAvacchimapratiyogitAkasya ghaTAbhAvasya pratyakSa sancAt kathaM tavyavacchedaH mAnanyAyacchimabhAnaniSThapratiyogitAkastha sAmAnyarUpeNa vizeSAbhAvasattve vA tAdRzAtatsAmAnyanivapratiyogitAkasyAbhAvasya vyavacchepatyAda na doSa" iti cet ? na, mAnandhena mAna-paTomayAbhAvasya tathAtvAt / 'mAnamAtraniSThapratiyogitopAdAnA na dopa' iti cet 1 na, tathApi 'pratyakSaghaTau na mAnam ' iti pratIte pratyakSaghaTobhayastrAbachedena sAdRzamAnatvAvacchinAmAvasya sasvAt tatra saddhyavacchedA'yogAt / pratyakSatvAnacchinnAdhikaraNatAphasya ca tAdRzA'bhAvasya siddhayasiddhiparAhatatvena dhyAcchettumazakyatvAt / atha baiMziSTayathyAsajpattidharmAvachinAdhikaraNatAkAbhAvasacce tadanyatvamapyupAdeyamiti cet ? na 'ya eva lade vayabhAraH sa eva ida-parvatayo' ityekatyapratyayAta, vyadhikaraNAvacchiyAdhikaraNatAkAbhAvasya sattvAzca / "zuddhAdhikaraNatAkatvaviziSTavizeSayAtayA tadanyatvarUpa vyavacchesa' zakyatvAdana dopa" iti cet na, 'mAnatvena paTo mAnameva' iti prasaGgAta / 'mantra niruktavizeSaNatayApi mAnAnyanamastIti cet ! tayaiva tahiM pratyakSe'pi samiti sadasyo doSaH / tadadhikaraNAvRttivAntabhAve ca bhAvAbhAvakAmbitekavastrApAta iti dik / [mAnatyaparyAptAvacchedakatA bhedavyabascheda azakya ] isake atirikta yaha jJAtavya hai ki 'ghaTasvena paTo mAsti' ityAvi pratItioM se padhikaraNadharmAvachinna pratiyogitAka amAva prAmANika hone se pratyakSa mAnatvena ghaTona' isa pratIti se samakSa meM mAnasvAvanipratiyogitAkameva siddha hai| yaha abhAva mI mAnatvaparyAptAvacchevakatAkapratiyogitAnipaka hai|mt: 'pratyakSameva mAnam' sApaya meM 'pada' paba se mAnasvapatiavazyakatAkapratiyogitAkameva kA vyavaccheva nahIM ho sktaa| yadi yaha kahA jAya ki-"mAnavena ghaToga' isa pratIti se grAmavAvacchinnaghamiSThapratiyogitAka bhASa siba hotA hai / ataH pratyakSa meM mAnatvAcana cinamAnaniSThapratiyogitAka abhAva tisa mahIM hai ataH usakA vyavasva ho sakatA hai| yadi sAmAgyarUpa se vizevAsAya kI sasA mAnakara 'mAnatvena manamAnama isa pratIti se pratyakSa meM mANasvAya pilamAnaniSThapratiyogitAka prabhAva kI bhI sidhi batAyI jAya to bhI usa pratIti se mAnatvAvalamba mAnasAmAnyaniSkapratiyogitAka abhAva si mahIM hai| pataH usakA dhyaSava sambhava hone se pratyakSa
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ mAtrA . sa. elo 21 mAnameva' isa vApasa maiM eva' pada se pratyakSa meM mAnAyava pabaccheda kI anupapattirUpa doSa nahIM ho sakatA"--to yaha ThIka nahIM hai. kyoMki 'mAnaspena mAnayobharya ma' isa pratIti se mAnasvAraNDinamAnasAmAnyaniSThapratiyogitAka prabhAva bhI sima hai / yadi usakI vyAvRtti ke liye yaha kahA jAya ki-"mAnaramAvachinnamAnasAmAnyamAya miSThapratiyogitAka abhAva ta pratItiyoM se mitra nahIM hai| patA usakA vanyeva sambhava hone se ukta voSa nahIM ho sakatA"- to yaha bhI ThIka mahIM hai kyoMki pratyakSaghaTIma mAnam' isa praptIti se pratyakSaghaTomayasvAvadevena prazpakSa meM bhI mAnasvaparyAptAvasthebakatAkanirupitamAnasAmAnyamiThapratiyogitAka prabhAva sima hai-ataH usakA bhI vyavaccheda nahIM ho sktaa| yadi yaha kahA jAya ki-'pratyakSasvAmiprAdhikaraNatAka ukta abhAva vyavasthA hai aura vaha 'prasyamaghaTau na mAnam' isa pratIti se siddha nahIM hai, pataH usakA padAva ho sakatA hai-to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki usa mamASa siddhiatitiko vikalpoM se parAhata hone ke kAraNa usakA vyavamoda azakya hai| Azaya yaha hai ki paSi 'pratyakSa mamAnam' aisI pratIti prAmANika ho to usase pratyakSatvAvacchinnAdhikaraNatAka mAnasAmAgyabheda siddha hogA aura jaba vaha pratyakSa meM siddha hai to pratyakSa meM usake vyavaccheda ke prati usako siddhi ho bAdhaka ho jaaygii| yadi ukta prasIti ke pramANika na hone se pratyakSatvAyacitrAdhikaraNAtAka mAnasAmAnyameva prasiddha hai to 'pratyakSameva mAnam' isa vAkya meM ekkAra se usake vyavaschada kA bodhA nahIM ho sakatA payoMki prasiddha pratiyogika abhAva amAnya hai| [mAnasAmAnyabheda meM tainyatva ke niveza kA pratikSapa ] yadi yaha kahA mAya ki-'bhramapratyakSa na mAnam' evaM 'pratyakSaghaTau na mAnam ispAdi pratIliyoM se pratyakSa meM zramatvaviziSTa pratyakSAtyAvacchinnAdhikaraNatAka evaM prazvamaghaTobhamatyarUpa dhyAsavyattiya. vibhinnAdhikaraNasAka mAnasAmAnya meva pratyakSa meM praprapAta ho to mAnasAmAnyameva meM tAzAdhikaraNatAsa manyasya kA niveza kara tAzAdhikaraNatAkA-yamAnasAmAnyabheTa mA vyavaccheva mAnA kA sakatA hai. kyoMki evambhUta mAnasAmAgyameva pratyakSa meM prasiddha hai" to yaha ThIka nahIM hai kyoMki ya evaM lade valayabhAva: sa evaM svapapaMtapo-jo bahanabhAva lavatyAvadhinAdhikaraNatAka hai yahI haparvatobhayAvAvachinnAdhikaraNatAka hai' isa pratoti se dhyAsaNyativibhinnAdhikaraNalAka aura adhyAya. asidhavacicAdhikaraNatAka abhAya meM aikya siddha hai / ata: vaiziSTaya myAsasyasi dharmAvacchinAdhikaraNatAka mAnasAmAnya mera evaM 'ghaTo na mAnam pratyApi pratIpti se siddha ghaTasvAccitrAdhikaraNaptAka mAnasAmAnmabheva meM ekya hone se vaiziSTaya vyaasjytinidhiynprtiyo| sApha mAmalAmA meva ahAsisa hai / ataH jasakA vyavastheva nahIM ho sktaa| usake atirikta sakI zata yaha hai ki 'pratyakSa ghaTasvena na mAnam' athavA 'anumAnatvena na mAnamatyAdi pratIti se pratyakSa meM spadhikaraNavarbhAvabinAdhikaraNatApha mAnasAmAnyameva sima hai| ataH ho ziSTapavyAlampattiyavina adhikaraNasAkAya mAna sAmAnyabheva ho jAyagA aura vaha to pratyakSa meM ni hai zapta eva usakA mo vyava. ctheva Ayama hai| __ yadi yaha kAra jAya ki-samadhikaraNadharmAdhAnAdhikaraNalAka mAnasAmAnya meva zuzArikaragasAkasva-nirapasinAdhikaraNatAkasse viziSTa vidoSaragatAsambandha se mAnasAmAgyameva pratyakSa meM siddha nahIM hai / ata evaM ukta vizeSagatAsambandha se pratyakSa meM mAnasAmAgyameva kA vyavasava ho sAtA
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ spA0 0 TIra evaM hisbo vivecana ] 137 hai - so yaha mo ThIka nahIM hai kyoMki ukta vizeSaNatAsambandha se pratyakSa meM mAnAnyasya ghaTa meM bhI nahIM ata eva ghaTa meM bhI usakA vyayaccheva sambhava hone se 'mAnavena ghaTo mAnameva' isa prayoga kA prasaMga bAdhavAya yaha kahA anya ki- 'ghaTa meM mAnasAmAtyama se ghaTasthApanAdhikaraNAkazya viziSTavizeSaNatA sambandha se hai usIprakAra zuddhAdhikaraNAkazya viziSTa vizeSaNatA sambandha se bhI hai| kyoMki ghara meM mAnava ke na hone se usameM sabhI prakAra mAnAbhyazva kA sadbhAva nirvAdha hai| prata ghaTa meM ukta vizeSaNatAsambandha se mAnAnyatva kA vyavaccheva sambhaya na hone se ukta prayoga kA prasaMga nahIM ho sakatA' to yaha ThIka nahIM hai| kyoMki sAmAnyazva ko vizeSaNatA mAnAnyatvasvarUpa hone se sarvatra eka hI hai| ataH yati ghaTASi meM sAmAnyatyavizeSaNatA meM miravAidhikaraNa tAmasya hai to vahI vizeSatA pratyakSa meM bhI vidyamAna hone se pratyakSa meM bhI niravAidhikaraNAkaviziSTa vizeSaNatAsambandha se sAmAnyasya sambhava hone ke kAraNa usameM ukta samaya se bhI mAnAnyatva kA vyavacche nahIM ho sakatA / utaH 'pratmakSaM mAnameva' isa vAkya meM evakAra se mAnAmpatya ke vyavacchema kI anupapattirUpa vodha savavastha hai / sambandha meM tadadhikaraNavRttitma kA prantarbhAva karake yaha kahA jAya ki pratyakSavRttisyAmacchevena rivAidhikaraNakA viziSTa vizeSaNatA sambandha se mAtA kA vyayabhava ho sakatA hai kyoMki mAnAnyasva kI vizeSaNatA meM nizvaniraSikaH sAtaralya ghaTAvivRlie hai| pratyakSavRtispena niravadhinAdhikaraNatva anumAnamevASi ko vizeSaNatA meM hai-mAnasAmAnya meda ko vizeSa meM nahIM hai ataH ukta vizeSaNatA sambandha se pratyakSa meM mAgasAmAnyameva kA vyayava ho sakatA hai, kyoMki jisa vizeSaNatA meM pratyakSa sivAya chevena nizvAidhikaraNasAkava hai usa sambandha se mAnasAmAnyabheva nahIM rahatA" to isa kathana se bhI mAyika ko abhigatasiddhi nahIM ho sakatI kyoMki usakA abhimana hai bhASA prabhAvaka ephabastu kA nirAkaraNa jo uparyukta rIti se nahIM sampana hotA hai, kyoMki ukta sambandha se mAnAnyazva kA vyavacche hone para bhI ziSTaghAnAdhikaraNaareer evaM vyAyavyavRtidharmAvacchinAdhikaraNatatva tathA vyadhikaraNayamavicchinAdhikaraNatalAka viziSTavizeSaNa sambandha se pratyakSa meM mAnAnyatva kA niSedha nahIM ho sktaa| isaliye evambhUta vizeSaNa sambandha se mAnAnyazva aura ukta vizeSalatAsambandha se mAmAnyazva kA ina donoM sevikA abhyupagama neyAyika ke apane kapana se hI siddha ho AtA hai / tasmA dapekSA garbha tadanekaparzayakarambitalyA vastunastathA tathA prayogaM tatadapekSAlAbhArthaM syAtkArameva prayuJjate sarvatra prAmANikAH, anyathA nirAzameva sarva vAkyaM prasajyeta / na ca samabhivyAhAravizeSAya pekSAlAthaH itarasamabhivyAhAravalAt kiJcidrAkyArthApaizAlA me'pi tasamma niHzreyAdyanugatapadArthApekSAyAH pAtkArasamabhivyAhAraM vinA'lAbhAt / * itthaM ca 'syAtpratyakSaM mAnameva ' 'syAd na mAnameca' ityAdyeva prayujyamAnaM zobhate, anekAntayotana syAtpadena tattadapekSopasyiteH anyathA mAnavasya mAnAnyatvavyavacchedasya sakalamAna vyaktya pRthagbhUtasya sApekSapratyacA'pRthagbhAvapratItau tadapekSA'viSayatvarUpA'prAmANyApAtAt 1 na cedevam, pAkarakate ghaTe 'ayaM zyAma eva' iti kuto na prayogaH ? kathaM caitadaprAmANyaM
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ [zAstramA stara ko 21 sakalasiddham / na patra na zyAmatyAbhAvaspa zyAmAmyasvasya vA vyavacchedaH, zyAmAnyatvasyA'vyApyaktitve'pi prAk tadabhArAn , vyAyavRttitve ca mutarAm / / 'zyAma eya' itpatra zyAmAnyarUpavAn spabacchedhA, vyavacchedazvAnAnyonyAbhAvaH, sa vA'vyApyatiriti na doSa" iti cet / na, 'prAk zyAma ema' ityasya sAdhutvArapateH / zyAmAnyarUpavazvasya vyakchegharape ca sAdhutyApattirera 'ayaM zyAma evaM isyasya / nacAtaitizyAmAnyarUpe etatkAlatitvaSyavaccheda lakSaNAdinA pratiyato'prAmANyam , anyasya tu prAmANyameveti vAcyam, svarasata eva tatrAprAmANyavyavahArAn / ['syAna' padaghaTita vAkyaprayoga kA aucitya ] isa sambandha meM aba taka ke sampUrNa vicAroM kA niSkarSa yaha hai ki yataH pAtu sasapekSA se tasabanekaparyAyoM se karamita hotI hai prata eva prAmANika bivarga vastu kA tAtaparyAya ke rUpa meM bodha karAne ke liye tattasparyAya kI sattA ke prayojaka tattavapekSA ke nAma ke liye sabaMdha 'syA' pada meM ghaTita hI dhAkya prayoga karate haiN| vismAtakArayaTita prayoga kI apekSA ko lAyago to sabhI vAya mirAkAkSa-apekSAzUnya ho AyeMge / arthAta kisI bhI vAkya se vastu ke kisI bhI svarUpa kA sApekSa bodha ma ho sakegA / yadi yaha kahA jAya ki 'samabhisyAhAra vizeSa se apekSA kA lAbha ho sakatA hai. jase 'gho'sti isa pAyama meM ghara pada meM astipakSa kA samabhipAAra hone se jisa apekSA ghara meM astiSa hai usa apekSAkA lAma ho mAyagA paprapekSAlAma ke lipe syAha pada kA prayoga anAvazyaka hai"--to yaha ThIka nahIM hai kyoMki 'smAt' papa se bhinna patra ke samabhigyAhAra se dAsyA ke kisI eka apekSA kA lAbha sambhava hone para bhI tattava maya aura sasa nikSepa mAvi meM anugapta padArtha ko apekSA kA 'smAsa' paba ke samabhiyAzAra ke binA lAbha nahIM ho sakatA / kahane kA tAtparya yaha hai ki'syAca vaTo'sti' yaha kahe dhinA yadi kevala 'ghaTo'sti nA mAtra kahA jAyagA to isa vAkya meM gharapA basya nikSesa prathA paryAvAdhikataya se abhimata amaM ke tAtparya se niyukta hai athavA nAmAvinikSapoM meM pramuka nikSepa vizeSa ko apekSA abhimata ayaM ke tAtparSa se prayukta hai isakA nizcama nahIM ho skegaa| kintu smAt pada kA prayoga hone para basA prayoga ke pramitrAya kA cintana karane se prakRta ghadapaka kA prayoga vaktA ne kisa abhiprAya se kiyA hai usakA avadhAraNa sambhaya ho sakatA hai| [syAt pratyakSa mAnameva' isI prayoga kA aucitya ] isa prakAra yahI ucita pratIta hotA hai ki pratyakSa mAnameva' yaha prayoga na kara 'syAt pratyakSa mAmameSa' syAdana mAmameva' musa prakAra 'syAta' pada ghaTita hI prayoga karanA caahiye| kyoMki syAt pada anekAma kA cosaka.malaH usase tyAta pratyakSaM mA.meva' isameM jisa apekSA amAnazva vyavaccheca hai, tathA syAt na mAnameva' isa pAvapa meM jisa apekSA se mAmasya vyavacchedha hai una apekSAoM kI upasthiti ho sakatI hai| yadi syAta pada kA prayoga na kara kevala 'pratyakSa mAnameva' yaha prayoga kiyA jAyegA to usa vAkya se ko mAnatva aura mAnApazvavyavasva meM kevala pratyakSApekSayA apRyAbhAva kI pratIti hotI hai vaha mapramANa ho jaaygii| kyoMki mAnatva aura mAmAsyatva-umara samastamAnarUpakkimoM se apathAmRta hai, ata eva sakalamAnApekSa hai, zi ukta pratIti meM una dhamoM kI
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAkA TIkA evaM hindI vivecana pratIti sakalamAnApekSa na hokara devala pratyakSApekSa hotI hai, prataH una dharmoM ke salamAnarUpa apekSA ko viSaya na karane se ukta praptoti meM aprAmANya aparihArya hai, kyoMki jo vastu jise sApekSa hotA hai usa apekSA ko viSaya na kara usa vastu ko viSaya karanevAlI pratIhi apramANa hotI hai| kyoMki yadi syAt-paba se apraTisa prayoga ko bhI pramANa mAnA jAegA to pAka se rakta ghara meM artha zyAma eka' yaha prayoga syoM nahIM hotA aura isake sarvasammata aprAmANya kI upapatti kisa prakAra jhogI ?ina praznoM kA koI uttara maho skegaa| kAraNa, maho aisA nahIM kahA jA sakatA ki pAkAta para meM zyAmasthAmAva papavA syAmAmyasya kA vyavacchaMca nahIM hai kyoMki spAmAparava padi ampAyati hai to pAkapUrvakAla meM ghara meM usakA vyavasAya nirvAdha hai| yadi pAsyatti hai to niviyAva ghaTa meM usakA vyabodha hai payoMki usake gyArayavRtipakSa meM yaha pAka rakta ghaTa meM nahIM raha sakatA kyoMki prAkkAla meM usameM zyAmasva vidyamAna thaa| [ zyAmAnyarUpavAna ko dhyavacchedya mAnane meM Apatti ] yadi yaha kahA jATa ki-'zrayaM iyA e mA meM emakA se yAtrAmAtra prayA pAmA prava kA vyavaccheda dhabhimala nahIM hai kintu zyAmAnyarUpavAn vyavaschedha hai| arthAt zyAmAnyarupayata kA anyonyAbhAva bodhya hai aura vaha pApyavRtti hone se pAkarata ghaTa meM nahIM hai ataH koI doSa nahIM ho sakatA-to yaha ThIka nahIM hai kyoMki eSakAra se ipAmAnyarUpakvameva ko roSya mAnane para 'prAkavyAma eva' isa prayoga meM asAghusyApatti hogI kyoMki anyonyAbhAva ke gyApyavRttitva mata meM gyAnAtyarUpavameva ghara meM pAkapAkakAla meM bhI nahIM rhegaa| sahi prayAmAgyarUpavasva ko vyavajoga mAnA jAyamA so pAkaraktaghaTa meM 'mayaM payAma evaM isameM sAdhuravApatti anivArya hogI kyoMki pAkara ghara meM bhI cAmAnyarUpa kA abhAva prAkakAla meN| yadi yaha kahA jAya ki 'yAmAsa vAzya se esiyAmAbhyahapa meM etatkAlavRttitva ke abhAya kA sakSaNAbi dvArA ebakAra se bodha hone se rakta prayoga apramANa hai kyoMki esaasiAyAmAnyarUpa meM etarakAla'tatva kA abhAva yAdhisa hai, aura 'prAka payAma eva' yaha prayoga prAmANika hogA kyoMki etAttizyAmAnyarUpa meM prAkakAlatiravakA abhAva pracAdhita hai"-to yaha mI ThIka nahIM hai, kyoMki pAkaraktaghaTa meM 'ayaM zyAma evaM' isa prayoga meM aprAmANya kA vyavahAra svAra sika hai| prala: use pratIti vizeSa ke abhiprAyamAtra se apramANa batAnA ucita nahIM hai| kathaM ca citre' ghaTe'vyApyatinAnArUpasamAyezavAdinAm 'ayaM nIla eva' iti na prayogaH 1 / 'nIlAnyasamavetatvasyavAna vyavacchedyatvApa nAyaM dopa' iti cet / na, 'gaganaM nIlameva' iti prasaGgAt / 'nIlasamavetanyamapyatra pratIyata' iti cet ? na. tathApi rUpaM nIlameva' iti prasaGgAt / 'rUpatvAvacchedena nIlasamavetvAbhAvAda na dopa' iti yena 1 ga, tathApi nIlaM nIlameva' iti prasaGgAt / - jAyata eva-nIla nIlameveti" iti ceca ? yadi jAyate tadA guNaninA nIlapadena, na tu dranyavRttinA apAtrate tu vRdhpavRninA teneti / nIlasamavemadravyattamapyatra pratIyata' iti dhen ? na, apana nIla eva' ityato'nIlatvacyaracchedamAtrasyeva pratyayAta, prakRte'pi nIlAgyavamadhikRtya iha nIla etra' ityapratyayaprasajAncha | tasmAn tattatkAla-dezAgraMzApekSaya zidhivyecachedo vA pratIyate, iti samyaganahitaH parimAvanIyam / / 21 / /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 [ zAstrAta taralo. 21 [citrapaTa meM 'ayaM nIla evaM' yaha prayoga kyoM nahIM hotA! ] sthAsa paba ke prayoga meM lacipAsako kA u pAya citra paTha meM madhyAppatti anekapasamAvegA pakSa meM 'ayaM nola eca' yA prayogayoM nahIM hotaa| yadi yaha kahA jAya ki-"pala pAkya meM ekkAra se nIlAmpasamadhesarava gyavacchedha hai aura yaha citra ghaTa meM bAdhita hai, ataH yaha voSa mahI jhosamAtA"-to yaha ThIka nahIM hai kyoMki aisA mAmale para 'gaganaM nIlameva' isa prayoga ko mApatti hogI kyoMki gagana meM nIlAmasamavetatvAbhASa hai| yadi yaha kahA jAya ki'ukta vAkya meM nIlAgyasamavetasvAbhAva ke sAtha nIlasamavetasvakI mI prAptIti hotI hai, ataH mamama meM nosasamavesAva nasone se 'gaganaM mIlameva' isa prayogahI bhApasi nahIM ho sakatI"-to yaha ThIka nahIM hai kyoMki uttaprakAra kA abalambana karame para bhI 'rUpa nIsameva' isa prayoga kI mApatti hogI, kyoMki mIlAtmakarUpa meM nIlAgyasamavetatvAmAva aura samavetaspa bonoM abAdhita hai| pari pahabahA bAya ki rUpa naulameva asa mAya se rUpalyAvasthevena nIlasamavetaHva ko hI pratIti ho sakatI hai, kintu rUpAvApapachevena nIlasamavetatva na hone se isa prayoga ko Apati nahIM ho sakatI'-so yaha bhI Thoka nahIM hai, kyoMki 'nInaM nIlameSa' isaprakAra ke prayoga kI Apatti phira bhI hogii| yadi yaha kahA jAya ki-'malaM molameva' yaha prayoga iSTa ho hai-to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki guNaparaka nIlapada ke sAtha yaha prayoga gA hai / usmaparaka nIlapara ke sAtha yaha prayoga iSTa nahIM hai aura bhASasi dradhyaparaka nolapatra ke sAtha abhimata hai, kyoMki vadhyamAnIvapatamamiyAta evaM' para se nIlAnpahAmavetatva kA vyavaccheda hotA hai tathA mIlatamayatAva kI pratIti hotI hai aura pe bImoM mIlaguNa meM vidyamAna hai ataH nIlaguNaparaka prathamamIlapavaM paura nIlamaparaka dvitIyamola pava ko lekara 'nIlaM bhIlamegha' isa prayoga ko mApati kA vAraNa agaSaya hai| yadi yaha kahA jAya ki. "malasyaparaka nIlapara meM nIlapara aura eSapaca kA samabhinyAhAra jiE vAkya meM hotA hai usa pAkya se naulasamaveta sadhyatva kI mI pratIti hotI hai| alaH nIlaguNa meM nIlasamaveta pravyasva mAkSita hone se usa Apatti nahIM ho lasato" to yaha taka nahIM hai kyoMki anyatra 'nIla eva' isa vAkya se aisA prayoga karame para 'eva' pada se anIlatvakA vyavadhezamAghamIpratIta hotA hai| apaH ukta bAsyoM meM nIlAnyasamavetazyake vyavaccheda aura nIlasamaveta dravyaH pAvi kI pratIla mAnanA ucita nahIM hai| isake atirikta dUsarA doSa yaha hai ki bahapAkA nolASayava meM tAtparya ame para citraghaTa meM bhI yaha mIla evaM' maha pratIti hotI hai kintu ukta prakAra se ukta prayogoM kA vyAkhyAna karame para 'hanola evama pratIpti ke amApa kA prasaMga hogA kyoM ki nivaghara meM nIlAnyasamavesastra kA prabhASa bAdhita hai| ataH sAvadhAnI ke sAtha vicAra karane para maho mAnanA ucita pratIta hotA hai ki kisI bhI vAkya se sasarakArana aura sattaddeza aura talavaMza kI apekSA se hI kisI vidhi yA pavaTako pratIti hotI hai, ataH usa prakAra kI pratIti kI upapatti ke liye ucita apekSA ke lAbha ke liye vastusvarUpayodhaka pratyeka vAkya meM syAtaparaprayoga Avazyaka hai / / 21 / / 22 vI kArikA meM aise vyakti ko zikSA pradAna kiyA gayA hai jisakA. rakSatA kA durupapoga karate huye yaha kahanA hai ki pratyakSa kA pratyakSAtmanA pramANatva pahI anumAmAtmanA apramANasva hai| asA panumAnAtmanA apramANa hone para bhI pratyakSa ke sarvathA mAnava kA mana nahIM hotA
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA 10 TIkA evaM himmo vivecana ] 141 yastu durvidagdhaH 'pratyakSasya svamAnatvamevA'numAnanvenA'mAnatyamiti na sarvathA mAnatvadatiH' ityAha,- zikSayitumAi mUlam-na svasattvaM parA'savaM mavasaca virodhataH / sthasasthA'satvavanyApAna cabAsspeva tatra tat / / 22 / / daha sarvabhAvAnAmeva na svasava parA'santram , ki tarhi ? kazcidanyava , kutaH 1 ityAItavasasvavirodhatA=aminanimittatye satyamyavA'sattvavirodhAt , bhitranimittve tu kazi bhinnamubhapamekarUpatAmAsAdayedapi, yathaikApalyANvevAparApekSayA mahaditi / padavadAma pratItyasanyAdhikAre bhASArahasye- [ gAthA-26] "bhimanimitaNazo pA ya sesi haMdi ! bhaNNA viroho / vaMjaya-ghaDapAIaM hoi NimittaM pica 1 // " hari [ sva kA samma aura parA'sandha donoM eka nahIM hai ] anekAnsavAva meM samApta vastuoM kA svasattva hI parAsazva nahIM hai-kistu parAsatva, svasasya se kavi bhinna hai| kyoMki abhinanimittaka-ekanimisApekSa sasvA'tasva kA paraspara viroSa hotA hai| bhinnanimittaka yAnI vibhinnApekSa sazvAsasva apekSAmeva se bhinna hote huye AzrayAtmanA ekarUpa hotA hai / prasa: svaapekSA se sara aura parApekSA se bhasattva sva-para rUpa apekSAbheva se mija hai, kintu ekAzyaniSTha hone se AdhArASeSa meM ekAntaH bheva ma hone ke kAraNa bhinna hai| satvA'sava kI yaha kavitA aura abhinnatA eka vya meM ekahI apekSA pratIyamAnaNAva aura pratyakI apekSA pratIyamAna mahatva ko, apekSAba se bhinna hote huye mI AzramAtmanA mabhinnatA, ke samAna siTa hai| aMsA ki vyApAkAra ne svanimita bhASAzayapa meM 'pratItyasatya' bhASA ke adhikAra meM prati 'prasthaya sa yatikapaNa ke prakaraNa meM isa tathya kI carcA kA ullekha karate huye kahA hai ki-"vilakSaNarUpa meM prasIva hone pAle mAtra bhinna mimittaka hote haiM-ataH unameM virodha kase kahA jA sakatA hai| yaha avazya hai ki vilakSaNa pratIti ke viSamabhUsa bhAvoM kA nimitta aneka prakAra kA hotA hai| jaise koI vyaJja nimitta hotA hai aura koI ghaTaka nimitta hotA hai / uvA0 ekAdhya meM asSa mora mahatva ko pratIti ke samAveza kA nimitta kama se sanihita mahAna aura aNu pradhyAntara, ye upajaka nimitta hotA hai aura eka vastu meM sarava aura asatva kI pratIti ke samAveza kA nimitta svAvyakSetrakAlabhAva aura parApyakSetrakAlamA ghaTaka mimita hotA hai akhi svAdhyAmi kA aura paramaSyAdi prasava kA taTaspa gyAsaka ho nahIM hotA apitu usakA ghaTaka hotA hai, vamoki usake binA vastu kA sarakha aura asatva upapanna nahIM ho sktaa| anye tvAH-dRSTAnta evAyamasiddhA, minnApekSa yoraNutva-mahazcayorevAbhAvAt , mahatyapi * bhinAraminazvato na ca teSI hunta [ maNyate virodhaH / vyA ghaTakAdikaM bhavati niSiptamapIha citram / / 1 / /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 [ zAstramAta to 22 / mahattamAdaNuvyavahArasyApakaSTamahatyaniyandhanatvena bhAtattrAt , nityAninyayogNutvayoH paramANunyaNukayoreSa mApAditi / "juTAva vizrAmA nAstyevANutyas / truTau cApaTa mahattvamevANutva vyavahAranivandhanam / tacca nityameva | gaganamahattvAvadhikastvapakoM na bahuvajanyatAracchedakaH, truTimahatyAyadhikoskapaNa sAkApazyA tasthAnugatasyAbhAvAta , TimahatvAvadhikotkasya tajjanyatAvacchedakasyAt , gaganamahamavAderapi janyatvApAtAt / vyaMjakanyaM ca jAtivizeSeNa zaktivizeSeNa bA, iti nenSanAdisaMsargiNA sUkSmatra yAdInAM mahato satAmantrakAre indhanAdivyajakatvApattiH," iti tu mImAMsakAnusAriNaH / [aNu aura mahata svataMtra parimANa hone kI AzaMkA ] isa saMdarbha meM anya vidvAnoM nemayikoM kA yaha kahanA hai ki-"svasatva aura parAsarava ke kathamimantri hote huye ekarUpatA ke sAdhana ke liye jo aNutva aura mahasvarUpa hATAnta prastuta kiyA gayA hai vaha asima hai| kyoMki vibhinnApekSa maNatva aura mahattva kA astitva hI nahIM hai| kyoMki mam madhya meM bhI mahasama hapa kI aphe!! bahAra hotA haisa meM milAvahAra apakRSTamahasvamUlaka hone se aupacArika hai| vastusthiti yaha hai ki aNurava meM mahatva kA samAnAghikaraNya hI nahIM hai, kevala usaphe vo meba ha nitya aura aniraya, jo hama hai paramANu aura aNaka meM [aNu jaisA koI parimANa hI nahIM hai mImAMsaka ) momomAmatAmusArI ddhiAmoM kA yaha kahanA hai ki avayavadhAyakA vinAma truri-prasareNa meM hI hotA hai ata evaM bhaguparimANa kA astitva hI nahIM hai / prasareNa meM jo avazyavahAra hotA hai bama kA nimitta prasareNugatApakRSTa mahatva ho hai aura vaha nitya hai| yadi yaha kahA jAya ki-gaganamahatvApekSayA apakRSTaparimANa ke prati avayavagata karava kAma hotA hai ataH avayavacasva kA samyatAvapachedaka hone se prasareNa ko niraSayava mAmane para usake parimANa meM apakarSa mAnanA prasAra hai| asaH usameM honevAle agusya vyavahAra ko upapatti ke liye upameM praNuruSa kA abhyupagama aAvazyaka hai"-to yaha TIma nahI hai goMki asareNugata mahasvAdhika utkarSa ke sAtha sAMkarya hone se apakarSa ko mahazvagata jAti nahIM mAnA jA sakatA / ata eka bahutya ke janmatAbakachavAhapa meM usakI kalpanA azakya hai| dUsarI bAta yaha ki yadi gaganamaharavAdhikApakarSa avayamasva kA anyatAvacchedaka mAnA jAyagA to truTiMgata mahatvAvadhikoskarSa ko bhI viniyamanAviraha se asamavagatavatabakA sabhyatAvacchevaka mAramA hogA aura aisA mAnane para AkAzagata mahatvAvi meM mI mammatya ko prApati hogii| ataH dhuTi meM apakRSTa maharaSa ko mAnane meM koI bAdhA na hone se usI se usa meM asvaSyavahAra kI upapatti sambhava hone ke kAraNa aganimANa ko tilimahI ho sakatI / asa ekatra aNutva aura mahatva ko pratIti kA samAveza siddha na hone se ukta sTAnta ddhi hai| [mama agnikaNamaMsUSTa indhana ke andhakAra meM pratyakSa kA pratikSepa] yi yaha kahA jAya ki aNuparimANa na mAnane para andhakAra meM indhanAdi se saMsaSTha sUkSma
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ svA.ka. dokA evaM himyo vivecanA 143 vahni Adi se indhana Adi ke pratyakSa kI Apatti hogI kyoMki maNaparimANa ke anamyupagamapakSa meM sUkSmaballi mAvikA parimANa bhI maha parimANa hI hogA aura mahatvaparimANaviSTi li Adi niSamataH indhanAvi kA abhibhyambaka hotA hai| to yaha kIka nahIM hai kyoMki palli mAvi mahAparimApavAn hone se saMsaSTa vastu ke vyagnaka nahIM hote apitu jAtivizeSa athavA pAktivizeSa kA mAmaya hone se vyasmaka hote haiN| indhanAdi se sasaSTa bali bhAdi meM usa jAtivizeSa yA mAvimApana rahane se usase dhanAvi ke pratyakSa ko bhApatti nahIM ho sktii|| ne bhrAntAH, 'ayamito mahAna , itazcAguH' iti vRddhathai phatra bhinnApekSayoraNutva-maha kyayo vilakSaNayorevAnubhavAt / 'ito'NuH' iti prayoga 'etadapakRSTamahatvavAn' ityupacAreNa pilyaitadapekSANutvaparyAyApalApe 'itI mahAna' iyApa 'etadapakRSTANutvavAna' iti vikRtya samarthayato mahattvameva cApalapataH kA prtiikaarH| mahasamapekSA vinava svarasato'nubhUpata' iti caina ? so'yaM svarasaH parasparamasvarasagrastaH / parimANamAtrameva nirapejhamanubhUyate mahanyA-'Nutve tu sApekSe eveti punaranezante'nubhavasiddho vivekaH / atha-mahatyApalApe tadAzrayamya pratyakSatvaM durghaTam , mahadutarUpacandrazyasyaiva vAsupasyaniyamAna , aNutvApanApe tu na kicida bAdhakamiti gheta ? na, lAghavAidbhatAputvaspaiba TravyacAkSapaItutvAt / utkarpA-'pakaviyi parasyApekSikANutvamahatvAtiriko durvacau, maukaryeNa jAtirUpayomtayoktumazakyatvAt / [aNu-mahata svatantra parimANavAdI ko anubhavavAdha ] dhyAsthAkAra ne bhagulya meM mahattsa ke sAmAnAdhikaraNya kA pratyAyAna karane vAle nayAyika vidvAnoM ko yaha mahate hue bhrAnta kahA hai ki 'praya mitI mahAna nANaH = yaha isa bagya seto mahAna hai kintu isa dravya se aNu hai isa bumi se ekavastu meM apekSAmeva se parasparavilakSaNa ho agutva aura mahasva kA anubhava hotA hai| yadi yaha kahA jAya ki-"yaha isa izya ko apekSA praNa hai-isakA artha hai yaha isako apebhA apakRSTa mahatva kA Azraya hai| ataH sa pratIti se etatsApekSA aNutva kI sini mahIM ho sakatI to yaha ThIka nahIM hai kyoMki kidhivadhika papakarSa viziSTa mahatva se pari sApekSa aNa-va kA apalApa kiyA jAyagA to 'itto mahAna-yaha Thapa amuka dama se mahAn haiM isa pratIti kA bhI yaha isya isa pravya ko apekSA apakRSTANatvavAn hai' yaha artha karake kidhiyika aparAdha viziSTa aNutva se mahatva kA bhI apalApa kiyA jA sakatA hai jisa kA koI pratikAra maNasvApalApI dvArAsama yadi yaha kahA jAe ki 'mahatva kA anubhava svArasika hotA hai usameM kisI ko apekSA nahIM hotI' so yaha svarasa paraspara sasyarasa se prasta hai arthAta yaha bhI kahA jA sakatA hai ki 'magutva kA anumaba svArasika hai usameM kisI kI apekSA nahIM hotii| isa prakAra aNuva apalApI aura mahattvApalApI bono kA svarasa ekadUsare ke asvarasa se prasta hone ke kAraNa sApaka nahIM ho sakatA / ataH anubhavasiddha vika isa anekAnta pakSa meM hI sika hotA hai ki kevala parimANasAmAnya kAhI anumaya nirapekSa hotA hai| sigtu mahatva tathA aNuka kA manubhava to sApekSa hI hotA hai|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstramA salo . 22. [ aNuparimANa kA apalApa bhI azakya hai| pavi yaha kahA jAya ki-"koI pApaka na hone se aNutrA kA prapalApa ho sakatA hai kintu mahatva kA apalApa nahIM ho sakatA, kyoMki mahatva kA apalApa karane para maharaSa ke AzrayarUpa meM abhimata dravya kA cAkSuSa pratyakSa puSaMTa ho jAyagA kyoMki mahat aura udbhUtarUpavAn dravya kA hI niyamataH cAkSuSapratyakSa hotA hai|"-to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki pradhyavAnuSa ke prati mahatva aura unnata rUpa ko kAraNa ma mAnakara lAyaka se kevala udbhUtANatva kI ho kAraNa mAna lene se ukta prApatti nimRta kI jA sakatI hai, kyoMki jima yoM kA cAsaSa pratyakSa hotA hai-uvabhUtANusva kI kalpanA unhIM vasyoM meM kI jAyagI / dUsarI bAta yaha hai ki jo loga uskarSa-apakarSa ko pAramANamata mAnate haiM ne ApekSikamahatva se atirikta utkarSa kA aura apekSikamraNava se atirikta apakarSa kA niyama mahIM kara sakate / kyoMki sokyaM ke bhaya se khAtirUpa meM una kA vidhAna azakya hai aura anyarUpa meM umako anugatarUpatA azakya hai| krizna-"evamaNutvavat parimANamAprameva kAlpanikam , iti 'mahadAdiparimANaM rUpAdibhyo'rthAntaram , tanpratyayavilakSaNabudvigrAmasvAda , sukhAdivat' ityatra yadi rUpAdiviSayendriyasuddhivilakSaNayudvigrAhyatvAdini hetyarthaH tadA hetussidaH, tathAvyavasthitarUpAdivyatireNa 158 dAviparimANasya : 356 gA pada / a 'asu-mahan' ityAkAratanpratyayadhilaSaNakalpanAdigrAvasyAditi hetuH, tadA viparyaye SAdhaka pramANA'bhAvAdanakAntikaH / na yasyAH kiMbhidapi paramArthato prAyamasti / phalpanA tvekadilmukhAdiprakRttaya viziSTarUpAdippalabdhae tadvilavaNarUpAdibhedaprakAzanAyA'sadviSayiNageca pravartata iti / yuktaM cailat , paraparikalpitarAdabhAve'pi prAsAda-mAlAdiSu mahAdAdipratyayaprAdurbhateranubhavAca / na cAyamAMpacArikaH, asvaladsUtitvAt / taduktam - [pra. rA. 2-157] "mAlAdI ca mahatvAdiriSTo yazcaupacArikaH / muragA'viziSTavijJAnagrAhAravAda naupacArikaH / / 1 / / " -vRti badantastAvAgatAH kathaM pratikSepyAH 1 / ekasya svalakSaNamya bhinnapUrupIyanAnAkampanAhetusamanantara sahakArinve skhabhAmabhedaprasaGgAn vayamera hi sAn pratyAcakSANA zobhemahi, natu yUyamekAntenAnekakArya jananakasvabhAvamekaM bAimAtreNAbhyupayanta iti dik / isake atirikta aNastha ko kAlpanika mAname para baura kI mora se paha bhI kahA jA sakatA hai ki parimANamAtra ho kAlpanika hai / isa pakSa meM Apa (naiyAyika) kI ora se iSTApatti nahIM kI jA sakatI kyoMki 'sarva dravyaM parimANavan' isa siddhAnta ko hAni hogii|| [naiyAyika kI ora se parimANasAdhaka anumAna ] pari bauddha ke sAmane yaha kahA jAya ki-'parimAgamAna ko kAlpanika nahIM mAnA jA sakatA kyoMki anumAnapramANa se parimANa siMka hai-anumAna kA prayoga isaprakAra hotA hai 'mahAviparimANa
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ stha.. kA eka hindI vivecana ] 145 rUpa mAvi se bhinna hai mayoMki rUpAviviSayaka pratIti se vilakSaNa mudhirA pAhA hai| jo evambhUta hotA hai vaha rUpAvi se bhinna hotA hai jaise susAvi sa anumAna meM yaha prAzaMkA nahIM kI jA sakato ki mahavAviparimANa siddha na hone se paha bhanumAna mAdhayAtikSipasta hai kyoMki mahAviparimANa 'mahakAviparimANa'zagvAparayarUpa se pakSa hai|jo pratiritaparimANa kA apalApa karanA cAhate haiM unake mana meM bhI mahavAdiparimANama kA kucha na kucha prartha avazya hai| ataH mahAviparimANa. yApaya unake mata meM bhI siddha hai| aisA kahane para isa doSa kA mo uddhAvanamata kiyA jA sakatA ki atiriktaparimAga ke prapalapa kalA ke mata meM mahatAviparimApta vAmbArya meM rUpAviminnatva jAti hai kyoMki mahAviparimANazamvArthatvAdhAvema rUpAvibhinnaHva sAdhya hai| isa anumAna meM yaha zaMkA mI mahA kI jA sakatI ki mahAviparimANa meM se rUpAviminnatva sApanIya hai usIprakAra sukhAvi bhinnatva bhI sAdhanIya hai ataH sukhAdi kA dRSTAntarUpa se upanyAsa prasainta hai, kyoMki munAri bAntripavena mahI hai aura 'mahAviparimANa' zaba se zyavAhata honevAlA asaM vAyogyavedha hai ata: mahAviparimANa meM sukhAvikA meva una vidvAnoM ke mata meM bhI sikha hai bho parimANa kA mAjheviyavedha kisI sarSa meM antarbhAva kara usakA apalApa karanA cAhate haiN| saptaeSa sukhAdi kA dRSTAntarUpa se upanyAsa yukta hai|" [naiyAyika ke anumAna meM hetu meM svarUpAsiddhi doSa ] maMdAyika kesa anumAna meM bauddha kI mAra se jyAlpAkAra ne mAlayAtidi-bApa-dRSTAntAsisi bhAdi doSoM kI upekSA kara hetu ke sambandha meM sammAvita doSoM ke mAdhAra para ho isa anumAna ke nirAkaraNa kA mArga apanAyA hai / base, jara kA kahanA hai ki yadi ukta hetu 'rUpAriyiSayakendriyajampa buddhi se vilakSaNa pratyakSAtmaka vRddhi dvArA grAhya rUpa hogA to pakSa meM hetu ke na hone se svarUpa prasiddhi hogI, kyoMkipAdhi mahAviparimANa sAthI pratyakSa pArAdhyavasthita bhala: rUpAdi kA tyAgakara mahavAdhiparimAga kA prasthala bhasisa hai / isaliye usako rUpAdi-aviSayaka pratyakSAtmaka pakhigrAhyazvarUpa se saMbevana mone ke kAraNa ukta pratyakSAtmaka vigrAmavarUpa kI prasiddhi spaSTa hai| yadi maidhAyikA kI ora se yaha kahA jAya zi-parimANazavyAdhasAmAnyarUpa pakSa meM rUpAvibhinnazva kA anumAna abhipreta hai aura usake liye hetu hai nIlarUpAvipratyaya se vilakSaNa (bhinnAkAra) 'mA mahat-syAkArakakalpanAiddhiviSayasya' / mAya yaha hai ki mahAdhi vijAtIya parimAraNoM kA astitpana ho hai-prataH aNutva-mahatva kI buSTi kalpanAtmaka hai aura kalpanAmakazi miradhipatAma nahIM hotI latA usake adhiSThAnAtmaka viSaya ke rUpa meM parimAraNasAmAnma kA isyupagama Avazyaka hai|"kintu bIca kahegA ki yaha mAnumAna bhI ThIka nahIM hai, kyoMki viparyaya meM apadi rUpAvi meM ukta hetu ke ampupagama meM koI bAdhaka pramANa ma hone se ukta hetu anekAntika hai, kyoMki aNu mahata' ityAkAraka kalpanAtmaka buddhi meM adhiSThAna vidhayA parimANa kA mAna mAnane ke samAna rUpAdi kA bhAna mAmane meM koI bAghakAyoMkivImoMhI pakSa meM aNamasa kalpanAtikatAko pAramAyika viSaya aryAta aNutva-mahatvAdi kA prAbhapabhUsa koI vastu viSama nahIM hotaa| yaha spaSTa hai ki kalpanA sarvatra prasahiSayakahI arthAta karUyamAnadharma ke nAmaya ko viSaya na karanevAlI hI hotI hai| jaise kahe jAnevAle riso ghAvi tamya meM vibhinna hisamukha pravRtta arthAta vibhi
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 [gAravA .. lo22 bhaviSavasthita nIlapItAdyAtmaka viziSTarUpoM ko upalabdhi hone para pavitrama saprakAra vitratmaprakAraka kalpanAvRti hotI hai aura yaha basinola-pItAdirUpoM se vilakSaNahapa kI prAhaka pratIta hotI hai, kintu stugatyA sasa vRddhi meM citratva ke adhikAnapa kisI vilakSaNahapa kA mAnama hokara molapIlAvirUpasamUha kAhI mAna hotA hai| ataH vaha basa viSaya ke AzrayabhUta kisI vastu ko viSaya na karane se asaviSayaka hotI hai aura usa dise mitratva ke adhiSThAmarUpa meM kisI anya padArtha kI sikhimahI hotI, ThIka usIprakAra idamaNa-mahaba' ina pratIti meM bhI aNusva-maharakha ke adhiSThAmarUpa meM rUpAvi kA mAna mAnakara aNusva-mahasvAdi ke adhiSThAnarUpa meM parimANasAmANya kI siddhi kA nirAkaraNa ho sakatA hai| boDa isa kA samarthana karate hue kahatA hai ki yaha muktisaGgata bhI hai kyoki prAsAda aura mAlAvi atirikta avayavodravyarUpa na hone se unameM paraparikalpita maryAda nyAyazeSikako abhimata mahasa parimANa kA prabhAva hone para bhI kAlpanika mahatparimANa ko lekara 'mahAn prAsAda' 'mahato mAlA' isaprakAra kI pratIti kA prAdurbhAva amubhavasiddha hai| yavi yaha kahA jAe ki 'prAsAdAdhi meM mahata pratyaya praupacArika ghAbhI dhAnata hai to yaha nahIM kahA jA sakatA kyoMki vaha pratyaya assalasika hai arthAta abAdhita abhrAnsa hai| jaisA ki pramApAbAttika meM dharmakIsi meM kahA hai-mAlAvi meM avApikAdiko jo aupacArika mahatva iSTa hai-vaha ucita nahIM hai kyoMki ghaTAdi meM so mukhya mahavAkAra jJAna hotA hai, prAsAda meM honevAlA mahAkAra zAna usase avilakSaNa hai / alaH prAsabAdhi meM mahadAkAramAno aupacArika nahIM mAnA jA sktaa| zrama vyAkhyAkAra kahate haiM ki pratirikta avayayo aura usameM atirikta mahastha kA uparokta kathana dvArA nirAsa karIvAle baukhoM kA pratikSepa naiyAyikAdhi se kaise ho sakegA? isaliye vyAkhyAkAra tA kalamA hai ki-'svalakSaNa ekavastu ko vibhinapuruSoM ko honevAlI vibhinna kalpanAtmakavRddhi ke hetubhUta samamantara jAna kA sahakArI mAnane para svabhAva meda kA prasaGga hogA, kyoki eka syabhAva se sahakArI mAmane para mila bhinna puruSoM ko minna mitra kalpanAtmakazi na ho sakegI-isaprakAra anekAratavAyI kI ora se to svabhAva meva kA pApAdana kara maujUmata kA pratyakhyAna kiyA jAnA puktiyukta haiM. kintu nAyika, jo ki vacanamAtra se ekAntarUpa meM ekavAnu ko ekasvabhAva se aneka kApoM kA janama mAnate hai ve bauddha ko parasta nahIM kara sakate kyoMki unake mana meM se eka vastu meM ekatyabhASa se aneka kArya ko janakasA hotI hai usIprakAra mausamata meM bhI eka svabhAva se svalakSaNa eka vastu ko viminapuruSAya dhibhitA kalpanAma ke hetugata vibhinna samanatara jAma kI sahakAritA ho sakatI hai| etena mImAMsakAnumAriNo'pi nirastAH, ghaTAdiyana truTIno dRzyamAnAnAM itryapayAMyatvena vRkSamatadupAdAnAvasyakatyAta, anyathA ghaTAdInAmayutpAdAdhanubhavApalApana saMgrahanayAzrayaNaprasAt / idamevAzayanaH prAha-na ca sata-parAsazcam tatraH-svasmin svamanvAisaccavA nAstyeva, nyAyA vicAryamANam / svasabhyaM hi svasudhA'satcavirodhIti tatra na na syAt / parAsarapa
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ Fut - Er. evaM vi virodha tu na taditi vat syAdeva pratyuta yadi tabha syAt tadA tadabhAvaniyataM parasatyameva syAditi bhAvaH || 22 || 147 [ aNudravya ko na mAnane vAle mImAMsaka kA pratikSepa ] pati, mImAMsAnusArI vidvAnoM ne jo prasareNu meM avayavadhArA kA vizrAma mAna kara anusva kA vajana kiyA thA vaha pulisa nahIM hone se mirala ho jAtA hai| kyoMki jaise TAyamAna ghaTA dravyaparyAya rUpa hone se sUkSmadravyopAcAnaka hai usI prakAra svayamAna prasare ko bhI vayaparyAya hone se sUkSmadravyopavAsaka mAnanA Avazyaka hai / ataH trasareNuoM meM bhI sAmavasya kI nirvAdha siddhi hone ke kAraNa una meM prathayadhArA kI vizrAMti nahIM mAnI jA sktii| phalataH asareNu ke avayavoM meM aNuzva ko siddhi mAvazyaka hone se momAMsamAnupAyIoM kI ora se uttaroti se ava kA mizakAraNa asambhava hai| yadi dRzyamAnamapatharUpa hone para bhI asare ke utpatti Adi kA apalApa kiyA jAyagA to paTAdi ke bhI utpAdAdi ke anubhavoM kA apalApa hone se saMgrahalaya ke mAzvava kA prasaMga hogA arthAt yaha mAnane ko sthiti upasthita hogI ki ghaTAdi samasta padArtha sadya se zava haiM, unakI utpati Adi ko pratIti kArupanika hai / vyAkhyAkAra kA kahanA hai ki isI bAta ko arthAt eka vastu meM apekSAbheda se aguva aura mahatva ina viruddha dharmo kA jaise ekatra samAveza hotA hai usI prakAra satya prasazvarUpa viruddha dharmo kA bhI apekSA me se ekatra samAveza ho sakatA hai-isa bAta ko mUlakAra ne prAzaya se yAmI saMketa se isa prakAra kaho hai ki s meM svasatya ke asala ke samAna parAsava jo nahIM hai' yaha bAta syAya se vicAra karane para saGgata nahIM hotI, kyoMki svasa yaha svasazva ke asara kara virodhI hai| ataH sva meM svasatva ke asarava kAma homA ho ucita hai kintu svasattva parasava kA virodhI nahIM hai. ataH sva meM svarUva hone para bhI ho sakatA hai, anyathA yadi sva meM pAsasya na hogA to parasava pAsa ke abhAva kA niyata hone se va meM parasatva kA prasaGga duniyA 23 va kArikA meM vastu meM saeva asattva donoM ke abhyupagama ke samyazya meM pratipakSI ke AkSepa tathA siddhAnta dvArA usake parihAra kA pradarzana kiyA gayA hai akSe- parihArAbAha mUlam - parikalpita memavitvaM tattvato na tat / tataH ka iha doSa menu tadbhAvasaGgatiH ||23|| 2 'etat parAsantram parikalpitam ao (taca) na svatantra vyAyAtakamiti cet 1 nanvitthaM tat pazasattvam, tato nAsti zazazRhat / tataH parAsavasya tatrata ii svasmi zrabhAvAt ko doSaH !' iti cet 1 nanu nizrayeAvasaMgatiH = parasatvasyApattiH | = pratipakSI kA AkSepa yaha hai ki yadi parasava ko kalpita mAna liyA jAe aura paha svasva kA koI dhyAdhAtaka to hai nahIM isalie svastha to nirAvAya raha sakatA hai, taba kyA hAni hai ? agara bApa kaheM taba to vaha kAlpanika hA me seva ke samAna pAlazva jaisI koI tAtvika hI nahIM hogI taba hama kahate haiM ki 'mata ho isameM kyA doSa hai ?"
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 zAstramAtA i. 7 ko 23 pratipakSI ke isa prAkSepa ke parihAra meM sizAmtIkA yaha kahanA hai ki yadi parA'sasva kAlpanika hone se vastu meM usakA abhAva hogA to usameM parasatya kI pratipAdirUpa se bhI ghaTAdi ke sattva kI Apatti hogI, kyoMki esavakA abha hai parasattvAbhAva, ata: usakA amAva parasasvarUpa hogA kyoMki abhAvAmA pratiyogIsvarUpa hotA hai| parAsarathameM zazAkIjo samAnatA jatAyI gaI vaha ucita nahIM hai, pA~ga kA sasvata: mAra mAname 22 koI pAsa nahIM hotii| parantu stra meM parAsasva kA samApa mAnane para sva meM iktarUpa se parasava kI Apati hotI hai| ana naiyAyikAdayAnanu vayaM zrI zazIyatvaSata mulA-'sattvayoH sva-parApekSAtvaM kampitam' ityeva nmH| na disatye svApekSavaM pRthaktvAdAviva sAvadhikanvarUpam , niravadhikakhAt satAyAH / nApi ghaTAmAre ghaTApezanyavana sapratiyogiphatvarUpam , niSpratiyogikatvAva bhAvasya sacAbhAvasya ca sapratiyogikanve'pi sacApratiyogikatvameva na tu parapratiyogikatvam , (ti na parApekSasvamasti / nApi pakSe saMyoga-sadabhAvayormala-zAkhAdhavanimatyavat ghaTe sanyA'sattvayoH sva-parApacchedyasvarUpaM sva-parApekSatyam , jAterevA'nyAyazcitvAbhAvAna , kiM puna: sattAyAH iti / tataH kathaM 'strApekSayA sanyam , parApekSayA cA'sasvam' ityAInAnAmayaM pracAdaH / iti / [sava aura Agantra meM sva-parApematva kAlpanika hai-nayAyika ] isa saMvarbha meM mayAmikAvi kahate haiM ki hamArA to itanA hI kahanA hai ki jaise zrRMga meM zazasamma vizva kalpita hotA hai usI prakAra sastha aura latva meM kramazaH sthApekSAva praura pararapekSatva kalpita hai kyoMki vastu kA sasva aura asatya donoM nirapekSa hote haiN| dUsarI bAta yaha hai ki sattA meM svApekSAsva kA nibaMdhana nahIM ho sakasA jaise dekhiye-(1) pRsvAva meM sAyadhikaravarUpa svAbhAva ke samAna sattA meM sAvadhikasvarUpa sthApekSasva nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki ghara: pahAta pRthaka' isa pratIpti ke samAna 'ghaTaH pramucyAta sattAbAna' isa prakAra kI pratIti prasisa hone se hAsA niraSikatI hai / isI prakAra (2) ghaTAbhAva meM ghaTa pratiyogikaravarUpa ghaTApekSatva ke samAna sasA meM lapratiyogimasvarupa svApekSAya bhI nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki bhAva kI sattA niSpratiyogika hotI hai| ataH utazeti se jaise sasvakA sApekSazva sambhava nahIM hai, usI prakAra prasattva kA parApesa bhI sambhava nahIM hai kyoMki agara to sattAmAvarUpa hone se usameM sapratiyogitva hone para mI yA sattA'bhAva sattApratiyogika hI hotA hai parapratiyogika nahIM hotA hai isaliye vaha parArekha nahIM ho sakatA / parapekSa to vaha kahA jAtA hai ko sva aura svayaTaka se anya ko apekSA kare / jaba ki asatya to svaghaTaka va koho pratiyogIipa se apekSA karatA hai / isI prakAra yaha bhI mAnanA samuSita nahIM hai ki (3) aMse vRkSa meM dinamAna saMyoga aura saMyogAmAba meM mRla-zAsAyanityasapa mUla-zAkhAdisApekasva hotA hai usI prakAra ghara meM vidyamAna tasva-prasatva meM sva-parASacchenasvarUpa sva-parApekSApaho sake, poMki jaba jAtimAtra meM svAbhAvasAmAnAdhikarabhya athavA avachinnavRttikatyarUpa avyApyaktitva nahIM hotA to phira sattArUpa mAsivizeSa meM avyApyavRtisva kaise ho sakegA? prataH mAhatoM ke sAmane yaha vikaTa prAna hai ki unake mata meM yaha zvAva ki 'patu meM svApekSA se sasva aura parApekSA se prasava hotA haikase upapanna ho sakatA hai?
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA TokA evaM hindhI vivecana ] (49 atra ghama:- mAdhyami jo dAvArapAra kimapahale sat / vaktuM na zaktaH kisatAsi mando muGastha mAdhuryamivAtimakA // 1 // tathAhi-sadabhimatA sattA tAvata satarkatADitA darameva palAyitA | na hi svarUpasattA mAyAnAmatiriktasacayA kazcidupakAro'sti, svatomadhurAyA isa supAyA madhuradrayAntarasaMyogena / nApi svarUpA'satAM teSAM tayA kavitapakAraH, balAnAmiva saphalArthasiddhihetunA vipazvinapazcitakalAlApena | phayaM ca saba jAtyAdiSu sayavahAraH, tatra sacAyA abhAvAta 1 / 'ekAdhaMsamavAyena tatra sa' iti cetra ? na, 'sat' 'sat' iti pratIteH sarvatraikAphArasyAt / 'saMghandhAze nA tasyA vailamaNyameveti cet ? inta ! tahiM prakAzi'pi tathAsvamevAstu / astu vA 'hariH' 'hariH' ityAdI haripadavAcyatvamiva satpadavAcyAyameva sarvatrAnugatam / 'satpadasaMphetaviSayattAcacchedaphatayaMva tasiddhiH' ini ghena ? na, tAntrikANAM parasparaM tasaMketabhedAca , svasaMketamAtrasya cAthA'vyavasthApakatvAt / 'ghaTaH san' ityAdAyanubhavasidveSa satteti cet ? midvaiva sA, kevalaM tasyA atirekA, sAdhAraNyaM ca na siddham / 'dravya janpatAvacchedakatayA tasiddhiH' iti tu nirastamadhastAta / tasmAdutpAda-vyaya-dhIcyayogarUpaMva sattA yuktA, nAnyA / [ sattvA'saya meM svaparApettatva kI pAramArthikatA jaina ] isa AkSepa ke sambandha meM sijhAmanapakSa kI ora se vyAkhyAkAra kA kahanA hai ki loka ko vastu ke jisasvarUpa kA pratyakSAnubhava hotA hai usake varNana kA sAmAya na hone para kisI ko bacanamAtra se usakA apalApa kara apanI pAcAralA pradazita karanA ucita nahIM hai| ucita yaha hai ki jaise gurako mIThAsa kA anubhava karane vAlA vyakti kAmda se usakA varNana karane meM asamarma hone para usake sambandha meM manya-yAnI sadasya pramavA atyanta mUpha bana jAtA hai usI prakAra vastu ke lokAnubhava siddhasvarUpa ke sAnya meM bhI usake varNana kA sAmabhyaM na hone para vyakti ko usa sambandha meM manda prayayA mUka ho jAnA cAhiye / [ atirikta sattA kA svIkAra khatta se pArita ] vyAsyAkAra kA Azaya yaha hai ki jisa saptA ko sasvarUpa mAnakara usake sApekSasva kA mirAkaraNa pratipakSI naMyApikAvi ko abhimata hai, vaha sasA to sasa me tArita hone para pUra bhAga jAtI hai arthAta sattaka se bAgha hone ke kAraNa pratipakSoM se mAnI gaI nirapekSa sattA kI siza asambhava hai| yaha isaprakAra-bhAna yavi svarUpa hai saba hotA, to atirikta sattA mAgane kA koI phala nahIM ho sakatA, payoMki usake sambandha se bastu ko sattA kA lAbhahI usake dvArA vastu ke Upara japakAra mahA mA samAsA hai kintu jo mAgha sparapa se hI saba hai usake liye vaha sambhava nahIM hai poMki isapakSa meM bhAva svamAvata: sat hotA hai| prata. jese svabhAvataH madhura amRta meM maghurAkhyAntara kA saMyoga nirarthaka hai usIprakAra svabhAvataH tadrUpa bhAva meM pratirikta sattA kA abhyupagama nirarthaka hai / yati bhAva svarUpataH alava hogA to bhI atirikta sasA se use ThIka ko pracAra koI lAbha nahIM hogA kise sakala aryakA modha karAne vAle vidvAnoM ke vistRta madhura mAlApa se asa (dhuNTa) janoM ko koI lAbha nahIM hotaa|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 [ zAstramA sta. lo. 23 [thya aura jAti meM saccapratIti samAnAkAra hI hai ] dUsarI bAta yaha hai ki tamma, guNa aura karma meM sahayavahAra kI upapAsa ke liye atirikta sattA kA abhyupagama kiyA jAyagA tojAti prAvi bhAva pArtho meM vaha atirikta sattA na rahane se unameM sahapavahAra kaise ho sakegA? yadi maha kahA jAya ki-"abhyAvi tIna pAyoM meM sasA samavAyasammaSa se sAdhabahAra kI upapAvikA hotI hai aura sAmAnmAbi sIna padArthoM meM vaha ekArthasamavAya paryAta svasamavApisamavAyasambana se sAcavahArako upapAdhikA hotI hai"-to yaha ThIka nahIM hai kyoMki dravyAdhi sona parAyoM meM evaM sAmAnyAdi tIna meM sakSa' syAkAraka pratIti tamAmAkAraka hotI hai, ataH pramAvi aura sAmAnyAvi meM hone vAlI 'sat' pratIti meM sammAsyameva ko kalpamA ucita nahIM ho sktii| yadi yaha kahA bhAya ki- 'ityAdi aura sAmAnyAdi meM hone vAlI sva pratIti meM prakArAMza meM ho ekAkAratA hai kintu sampandho meM usameM lakSapya iSTa hai|-to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki yadi sammaghAMza meM use bilakSaNa mAnA jAyagA to prakAra meM bhI jase vilakSaNa mAnane meM koI Apatti nahIM ho sktii| pani ukta pratIti meM prakArAMza meM ekAkAratA kA upapAvana aAvazyakahI ho to jase hari' zama ke kapi-siMha-azva-inTa mAyaka ho / hAri : isa jA ko haripakvAnapatvaviSayaka mAnakara usameM prakAza meM ekAkAratA mAnI jAtI hai, usI prakAra sat kAmako vimina basa svarupoM kA bodha hone se anekArthaka mAna karamI satapakSApatya praSyAvi aura sAmAnyAvi meM hone vAlI 'mata' 'sata' ityAkAra pratItibhI meM prakAza meM ekAkAratA kA upapAdana kiyA jA sakatA hai / prataH atirikta sasA ko sidhi niyuktika hai| [ 'sat' pad-saMketaviSayatAvacchedaka rUpa se sattA kI siddhi dukara ] yadi yaha kahA Apa ki-'sata patra ke saMta kI viSaSatA ke avacchevakarUpa meM atiriktasasA kI siddhi prAthApaka hai kyoMki use na zanane para sat pada kA saMketa ho sambhava nahIM ho sakatA"-to yaha ThIka nahIM hai kyoMki sata patra ke saMketa ke viSaya meM mAtrikoM meM prati vibhinnazAstra ke anuyAyI meM paraspara matabheva hai-jaise, pAkimata meM pratyakSasiddharata meM, pauDa mata meM akriyAkAriepaviziSTa meM, menamata meM utpAva-vyaya dhauthya yukta meM praura vevAntamata meM zukrabA meM, bhyAyAvi ke mata meM atirikta sasArUpa jAtiviziSTa meM, mata pada kA saMketa mAnA gayA hai / ata: sat para ke sAMketika prathoM meM matameva hone se 'atirikta sattA Ati ho satpatra ko saMkesaviSayattA kA pravakSetraka hai yA kahatA niyukika hai| yadi 'sat' paba ke gyAsamatasammata saMketa ke AdhAra para hI sasA jAti kI siddhiko bAyagI to yaha sambhava nahIM hai moMki ekapakSIyasa phesa mAtra se kisI prako siddhi nahIM ho sakatI anyathA aisA mAnane para vibhinna puSoM dvArA vibhinna arthoM meM pavizeSa kA sameta sambhava hone se praprAmANika ameka athoM kI sidi kA prasaGga hogaa| yavi yaha kahA jAya ki-'ghaTa: san' ityAdi pratyakSa anubhava se sattA siddha hai to isa kathAna se bhI pratipanI ke pratirika rasA ke sAdhana kA manoratha pUrA nahIM ho sakaptA, mayoMki ukta anubhava se sasA ko siddhi hone para bhI vaha sattA gharapaTAdi AdhArabhUta pavAthoM se bhinna hai ? yA tasvarUpa hai ? yaha bAta siddha nahIM ho paatii| "samavAyasambandha se anyabhAva ke prati tAvAsyasambAdha se isya kAraNa
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA 10 TokA evaM hindI vivecana] 15. hai, ataH prapyaniSThakAraNatA nirUpitakAryatA ke avamAnaka rUpa meM sattA kI siji hogI" yaha bhI nahIM kahA jA sakatApoMki uktarUpa se sattAsiddhi kA nirAkaraNa pUrva meM prazita kiyA jA pakA hai / prataH yaha mAnanA hI ucita hai ki sattA utpAba-zyaya progyayoga rUpa hai-usase bhinna nahIM hai| na cAtrApi "yadhutpAda-vyaya-dhauvyayogAdasanA satvam , tadA zazazRGgAderapi syAt / svatazcet , svarUpasatvamApAtam / tathA, utpAda-vyaya-dhIcyANAmapi yadyanyataH sattvam / anavasthAprasapitA, svatazceta , bhAvasyApi svata eva tad bhaviSyati, iti vyarthamutpAdAdikalpanam"itpAdiparyanugogAvakAza, ekAntapakSodisadoSamya jAtyantarAtmaka vastunyaprasarAt 1 na hi minIpAda-vyaya-dhrauvyayogAd mAvasya satvamasmAmirabhyupagamyate, kintUtpAda-vyaya-dhIMcyayogAtmakameva sadityabhyupagamyata iti / tatra savaM sakalavyaktyanugata vyaJjanaparyAyatAm , prativyaktyanugarna cArtheparyApatAmAskandati, idameva sAdRzyAmtitva-svarUpAstitvamityapi gIyate / taca saya sApekSameva saranubhUyate, 'mAtatyAdinA ghaTaH san, na tu tantujanitasvAdinA' 'idAnI ghaTaH san / na tu prAn' ityAunubhayAt / budikSizeSakatApekSayAdhyAdezAparAbhiSAnayA sApeSameva nat , yathA 'aya mekaH, ayaM caikaH' iti kalpanAkRtApekSayA dvitvAdIti | [ utpAdAdi ke yoga se sattA mAnane meM prazna paramparA ] pati yaha kahA jAya ki-"tpAdAvitrayarUpa satA ke sambandha meM bhI yaha prAna kiyA jAya ki utpAdacyayanoma ke yoga se yadi asata meM bhI sattA kI niSpatti mAnI mAyagI to zarAGgAdi meM bhI satva kI Apatti hogI aura mavi isa voSa ke pAraNArtha yaha kahA jAya ki jo svataH sat hotA hai usI meM utpAvAdi ke yoga se sattva hotA hai to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki isase utpAdAvi ke binA bhI vastu ko svarUpatattA to mitra ho jAtI hai phira utpAdAviyogarUpa nayI sattA papA Aego : ataH sattAko utsAvAdi yogarUpa mAnanA nirarthaka ho jAtA hai| tathA isake atirikta yaha bhI vicAra rAya hai ki yadi prabhAva kI sattA utpAvAstriya yoga se hogI to utpAvAniya kI bhI pasA kiso bhanma se hI mAnI jaaygo| phira usa anya kI sattA kisI anma se mAmI jAyagI-ila prakAra sattA kI kalpamA meM anavasthA ko Apasi hogii| yadi utpAvAvitraya kI svata: saptA mAnI mAma po to usI ke samAna bhAva ko bhI svataH sattA sambhava hone se utpAdavi kI kalpamA vyartha hogii|" [ anekAnta patra meM ukta praznoM ko avakAza nahIM ] kintu vicAra karane para ina praznoM ko avasara mahIM molatA. kyoMki vastu kI ekAntarUpatA ke pakSa meM kare gaye boSa anekAntarUpa vastu ke abhyupagama pakSa meM nahIM ho sakase / kahane kA Azaya yaha hai ki sidvAntI bhAva ko jo sasA mAnate haiM vaha bhAva se bhinna upAya-vyaya praupya ke sammatha se nahIM mAnate kintu bhAvAtmaka utpAvAdi se hI bhAbako tasA mAnate haiM, arthAta 'sata'zamca se prayavahata hone vAlI baho hai jo svayaM utpAvadhyamAnInyasvarUpa hosI yahI siddhAntI kAmpupagara kintu isa sambandha meM yaha vizeSa jAtA hai ki jo sava samAnAkAra sakalayaktiyoM meM anugasa hotA hai vaha yajamaparyAyarUpa hotA hai aura jo satya eka epha makti meM anugata hotA hai yaha artha
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 { zAstrAtAta. lo. 13 paryAyarUpa hotA hai / ase samasta kuNDala meM anugata utpAvadhyapanauvyarUpa sasva hai aura samasta mukuTa meM manugasa utpAdAvirUpa satva hai aura vahI gyammanaparyAyarUpa hai aura kubala. kuTAdi praptimpakti meM prAtisvikarUpeNa anugata utpASAvitraya rUpa sasasasa pattirUpomAne hI pipimpa hai| isI dhyAnaparyAya ko sAharayAstisva arthAta sAiNyAtmaka sasva aura arthaparyAya ko svarUpAstirama mAnI svalpAramA satva bhI kahA jAtA hai| yaha donoM hI prakAra kA sasva sabhI ko sApekSa hI amu. sUta hotA hai kyoMki ghaTa mAsvatva-musjayatva rUpa se sata hai aura tamtunisasya rUpa se saba nahIM haiisa prakAra ghaTa ke pajaparyAyAtmaka sasva kA anubhava hotA hai| evaM ghaTa isa samaya ghaTotpAdaka kAraNavyApAra ke bhansArakAla meM saca hai kintu pUrvamAla meM sava nahI hai-isa prakAra ghaTa ke paryAyAtmaka satya kA anubhava hotA hai| zivizeSakuta prapekSA-jisakA dUsarA nAma 'Adeza' hai-usase bhI bastu kA satva DIka usI prakAra sApekSahI hotA hai, jaise 'prayamekaH prayaM paikaH' isa kApamA yAnI buddhi se sampanna apekSA se visthAvi sApekSa hotA hai| tAtparya yaha hai ki ghaTa kA vyAjamaSAtmaka sattva 'mayaM paTaH' isa vRddhi ko apekSA se hotA hai arthAta ghaTa ghaTaviSiSapatayA sava hotA hai aura padApiyaziviSayatayA sata nahIM hotaa| isI prakAra ghaTa kA utpazyAvirUpa aparyAya bhI 'ghaTa miTi se utpanna hotA hai tantu se mahI' ityAkAra buddhi sApekSa hotA hai| arthAta ghaTa miTTI se utpanna hotA hai| isa mudi kA viSaya hone se utpAzAditramarUpasattvAtmaka hotA hai aura tamtujanyatva kI buddhi ko prapekSA urapAbAvirUpasatvaramaka nahIM hotaa|| evaM cei samamajI prapanete, tAmidAnIM diGmAtreNa darzayAmaH, tathAhi-1. syAdaralyetra, 2. myAtrAstyeva, 3. syAdavAvyameya, 4. syAdanyada spAnAstyeva, 5. syAdastyeya syAdavakadhyameSa, 6. syAnAratyeva yAdavaktavyameva 7, spAdastyetra sthApAstyeva syAdavaktavyameva, itpullekhaH / atra sarvazreSakAraprayogo'nabhimatArtha yAcyartham , itarathA pratiniyattasvArthAnabhivAnenAnAbhihitatulyatApateH / saduktam "vAkye'vadhAraNa tAvadaniSTAnivRttaye / kananyam , anyathAnuktasamanyAttasya kutracit / / 1 // " iti / syAtkAraprayogazca mApaicanatiniyatasvarUpAtipanaye / patrApi ghAmoM na prayujyate, natrApi dhyavacchedaphaloSakAgyadarthAt pratIyate / naduktam "so'prayukto'pi yA tajjJaH sarvArthAna pranIyane / yatrakAro'yogAdityavacchedAyojanaH / / 1 / / " iti / [ sApekSasacyAusaca kA sUcaka saptamaMgInyAya ] isa saMdarbha meM pyArayAkAra ne vastu ke saravAisava ko sApekSatA kA pyupAyama karane ke liye saptamaGgI nyAya kA pradarzana kiyA hai jo isa prakAra hai (1) bastu syArastyeva'-vastu kati sat hotI hI hai / (2) 'vastu smAnAstyeva vastu kazcit bhAsata hotI hI hai| (1) 'astu spAyayakta jyameva'-vastu kathapida 'abAdhya' hotI hI hai| (4) 'vAstu syAt masti eca. syAda nAstyeva'-vastu
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ syATIkA evaM hindI vivecana ] 15 // yAMcA sat hai ho aura karyAcA asat hI hai| (5) 'vastu sthAvasyeva sthAvavatavyameva'-vastu kazcit sat aura kazcit avaktavya hotI hI hai| (1) 'yAtrAstyeva smAravaktavyamevanyastu upabit asat , kazcit bhavAcya hotI hI hai| (7) syAvastyeva, sthAnAstyeva syAvatamyameva-vastu kazcit tat hai ho, kathamit matsat hai ho aura kazcit avAdhya hotI hI hai| isa sammIlita sAta vAkya khaNDa se vastu ke ekasvarUpa kI sAta prakAroM meM sApekSa siddhi hotI hai| [ saptamaMgI meM prayakAra aura syAt pada kI sArthakatA] ina maloM meM prarapeka meM ebakAra kA prayoga mamamISTa artha ke nidheSa ke liye kiyA jAtA hai| yadi usakA prayoga na kiyA jAya to vastu ke pranabhISTApaDapakA nirApta hone se bahatu kA pratinipasAsvarUpa se abhiyAna ma hogA phalataH vastu abhihita hone para bhI matabhihasanulya hogii| aMsA ki mAmalA nagarA hai ki mArga ke niyame liye pratyeka vAkya meM avadhAraNa yAnI evaphAra prayoga samajhanA cAhiye-usako na samajhane para vastu ke praniSTa svarUpa ke sambandha meM kucha zAna na hone se vastu anukta tulya ho jAtI hai| pratyeka aGga meM jo 'yAra' kAra kA prayoga kiyA jAtA hai vahastake pratiniyatasvarUpa kI sApekSatA batAne ke liye hotA hai| nA! kahA~ syAtakAra kA prayoga upalababa na ho vahA~ bhI syAtakAra kA arthataH saMnidhAna jasIprakAra mAnamA Avazyaka hotA hai jo eSakAraprapogazUnya vAkyoM meM prAnabhISTArtha ko niyukti ke ghoSa ke liye ekkAra ke nidhAna kA arthasaH abhyupagama kiyA jAtA hai| jamA ki eka kArikA meM kahA gayA hai ki tyAtakAra aneka vAkya meM prayukta hone para bhI yahatusvarUpa kI sApekSatA ko jAganevAle vidvAnoM ke dvArA apsa ko prasoti-bodha arthata: ThIka usIprakAra kara liyA jAtA hai jaise ekkAra se zUmma parakyoM meM ayogAdhi kA vya ya batAnevAle epakAra kI arthataH prasoti kI jAtI hai| imaprakAra yaha spaSTa hai ki tamatabhaMgavAkpoM meM syAt pada kA prayoga samabhivyAhatapArya kI sApekSatA sUcita karane ke liye aura epakAra kA prayoga aniSTArtha arthAt 'sApekSasvarUpa ke prabhAva' kA niSedha batAne ke liye kiyA jAtA hai| jaise 'syAbassyeva' isa vAmaya meM syAt pA se vastu ke kisI prapekSA se astitva kA koSa hotA hai aura ekkAra se vastu ke sApekSa massiAvAbhASa kA niSedha moSita hotA hai| mantra svarUpeNa ghaTAdinA'stitvavicakSayAzyatropasarjanasAyapratipAdanaparaH prathamo bhagaH / pararUpeNa paTAdinA nAstitvavivakSayA ca sattvopasarjanA samvanipAdanaparo dvitIyo bhaGgaH / zamdazaktisvAbhAvyAdekopasarjanetarapradhAnabhAvenaiva zAbyAH pratIneH / yadA tu tadvastu dvAbhyAmapi dhamAbhyAM yugapadamivAmiSTam / tadA tRtIyo bhaGgaH / na vidvayodhamayoyugapana prAdhAnna guNamAyena cA pratipAdane kizcivU yastu samartham / tathAhi itaH bhArabhya poDamA bhaMgatrayasamarthanApekSAbhedA: sammati kA0 1 gAthA 36 (pR. 443) vidharaNAdutAH iti zeyam /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ [HINvAsta.7 palo. 25 na vAvat samAsasvathA, bagrIheranyapadArthapradhAnatvAt / avyayIbhAvasya yomayapadapradhAnatve'pyatrArthe prAtaH / indrasyApi dRSyavRteH prakRtArthA'pratipAdakatvAta , ekamanUdha vadaprAtaH, guNavRtterapi dravyAzritaguNapratipAdakatvena pradhAnabhUtayoguNayorapratipAdyatvAt / tatpuruSasyApyusarapadaprabhA: | go saMpAce padakA pavAramA punaHpA pratyAviSayatvAt / ekazeSasya cAsaMbhaSAt , anvatulyatvAcca / na ca samAsAntarasa-dAvo'sti, yena yugapad guNadvayaM samAsapadavAcyatAmAskandet / ata eva na vigrahavAkyamapi tathA, tasya tyabhinnArthatvAt / na ca phevalaM padaM yAsya vAmapanokaprasiddha tathA tasyApi parasparApekSadravyAdiviSayatayA tathAbhRtArthapratipAdakatvA'yogAt / na ca sUryAcandramasoH puSpadantapadavat , zata-zAnayoH satpadavat cA samitikamekaM padaM vathA vastuM samartham , tasyApi krameNAdayapratyAyakatvAt "samadumArita pade sakadartha bodhayati" iti nyAyAt / [syAd asti' prathamabhaMga kA abhiprAya ] gyAkhyAkAra ne tasaGgoM ke pratipAdya arthoM ke varNana meM prathama bhaMga ke arthakA pratipAdana karate hame kahA hai ki ghaTAdisvarUpa se padAdhivasta ke pratitva ko vivakSA se prabhamabhaGga pravRtta hotA hai aura usa kA tAtparya vastu ke asazvIpasama aise savapratipAvana meM arthAt gauNarUpa se prasava aura pradhAnarUpa se sasya ke pratipAvana meM hotA hai| bhatA saruvApaya meM sthAna para samamivyAhAra se astipada kI 'syAt' para se vivakSita pezA se mitra apekSA dvArA asatvavivida satva meM lakSaNA ho jAtI hai| se vatamAyaya meM syAt pada se ghaTa kI svasmAramakApekSA niyamita hai ata: usa meM pastipatra kI parakapAsisvaviziSTa sasva meM lakSaNA ho jAne se aura usameM syAt pavArya kA sambaya hone se ghaTaH syAsti' isa bhaMga se 'ghaTa parakapasApekSamasara viziSTa svarUpeNa satvayAna' arthAta 'paTa paTAyAmaka parampa se prasat hotA humA ghaTAcAramasvarUpa se sata hai isaprakAra kA bodha hotA hai| isameM pararUpa se asatya smarUpeNa satva kA vizeSaNa ho jAne se gauNa ho jAtA hai aura svarUpeNa sarava mukhya viSaya 58 meM sAkSAt andhita hone se pradhAna hotA the / ekkAra se syAdahita' isa bhAga se mogha agha ke prayogakA niSaMya boSita hotA hai / isa prakAra 'ghaTaH syAratyeSa' isa prathamabha se honevAle roSa kA AkAra yaha hotA hai ki 'ghaTa pararUpa meM prasava hote haya svarUpa se astitva kA prAzraya aura uktaviSa astitva ke prayogAbhASa kA mAzya hai| [pAda nAsti' dvitIya bhaMga kA tAtparya vivaraNa ] paTAcAsmaka pararUpa se ghara ke mAstitva ko vivakSA se 'ghaTa: syAnAstyeva' isa dvitIyabhaGgo prakRti hotI hai / isakA tAtparya ghara ke spopasarthama-asatva' ke pratipAdana meM arthAta gauNarUpa se sasya aura prapAnarUpa se apsarava ke bodhana meM hotA hai| isake bhI zAmbabIma ko viSi prapamabhaGgake kArotha ke vidhi se samAna hai| zabda kA svabhAva hI aisA ki zAmabodhAtmaka pratIti eka ko upasarjana gauNa aura anya ko pradhAnarUpa se hI avagAhana karatI hai| isamabana se yaha pratIta hotA hai ki tasat dharma viziSTa kA vAcaka patha, virodhIdharmAntara se viziSTa sahamaviziSTa meM samitika
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA ThIkA eka hindhI vivaMcana] 155 hotA hai / ala itake anusAra prathamaditIya bhaMgoM se zavayoya kI upapatti ke liye asti' AviSaya ko pUrvokta artha meM sakSaNA kI bhAvAzyakatA nahIM hotii| ['syA avastadhya pRtIyabhaMga kA garbhitArtha ] aba sarava bhora asarava Adi vo dhamoM se kisI vastu kI yugapada evakAla meM vivakSA hotI hai saba tRtIya bhaMga kI prati hotI hai / usase vastu kI vo po hArA yugapada kavi avAsyatA kA bodha hotA hai kyoMki koI bhI sAmAsika athavA sAmAsika paca paraspara meM pradhAma-vizeSyabhAva athavA gauNa-vizeSaNabhAva se dhonoM bhamore yugapakSa pratipAvana meM samaya nahIM hotA / jaise sasta aura asasthabodhaka padoM ke samAsa karane se niSpanna hone vAlA 'sabasata' zazva pradhAna athavA goNa bhAva se eka sAtha una bonoM kA prasipAraka nahIM ho sakatA kyoMki yadi sabasava padhoM kA bahabohi samAsa kiyA jAmagA so usase taravAisava kA praNAma athavA gauNabhAva se pugapa pratipAdana ho sakegA kyoMki mahatIhi pranya padArtha pradhAna hone se usa meM samAsaghaTaka padArtha pradhAna nahIM hotaa| ataH samra aura asatsava tamAsapaTaka payArya hone se bahavohi se pradhAnabhASa se ghodhya mahIM ho sakatA tapA goNabhAva se bhI bodhya nahIM ho sakatA, kyoMki usa bahasIhijanyabodha meM anya padArtha kA sabasassambandhitva praSA asArAMzayAsamaya se hI hmogH| za kAvArtha meM gauNa hotA hai kintu asA zabA sat za dArya meM goga nahIM hotA aura dvitIya moSa meM alata zabdArtha sat vAgvA meM gauNa hotA hai kintu mat zabvArtha asat zavadhAma meM gauNa nahIM hotaa| [avyayIbhASasamAsa kI yugapatpratipAdana meM azayita ] sadhyayIbhAva samAsa se bhI ukta dharmoM kA pradhAna athavA gauNa bhAva se yugapata koSa mahIM ho sakatA kyoMki pradhyayIbhAvasamAsa do prakAra kA hotA hai. (1) apaya aura bhamanyapa padoM kA-jaise 'upakumbhava' 'abhimukhasa' satyAdhi / (2) sevala aArampaya padoM kA ase paNDAdadi-zAkezi / ina meM sabasata poM meM prathama madhyamIbhASa nahIM ho sakatA kyoMki una donoM meM koI prazyapatra nahIM hai / dUsarA madhyayImAgha sat asada padoM kA "sata asata va viSayokRtya pravattamAna sAnaM sabasa' isa artha meM ho sakatA hai aura usa samAsa ke ghaTaka saba aura asat pavAthoM meM paraspara vizeSavizeSyabhayAnApannatva lakSaNa praghAmasA hone se usa adhyayIbhAvAma.sa ( sadasata ) meM ubhayapapradhAnatA bhI hai. tathApi paraspara pradhAna athavA gauNa bhAvApanna svAsasthapa artha meM ukta samAsa kI pravRti nahIM hotii| [indra Adi mamAsa kI yugapatpratipAdana meM azani] banda samAsa se bhI prakRti artha kA arthAt pradhAmabhAva athavA gauNabhASa se satvA'satya kA pugapara pratipAvana nahIM ho sakatA / kyoMki myapti tanna arthAta havyArthaka patroM ke dvandra ko eka ko anuvAda karake anya ke vividhayA kodhana meM pravRtti nahIM hotii| jaise dravyApaToM kA dhava-savotyAdi basa samAsa eka padArtha kA anuvAda kara anya padArtha kA vidhayatithayA bodhaka nahIM hotA / guNavRttivanta arthAt guNazeSakamavoM kA unda jaise raktapIte' itmAvi samAsa mI tamyAmita guNa kA pratipAvaka jhotA hai ataH usase pradhAna bhAva se guNoM kA pratipASama nahIM ho sktaa| tatpuraSa se mo dhamaMDaya kA pradhAma apavA gauNabhASa se pratipAbama nahIM ho sakatA kyoMki usa meM asaraphyAya hI pradhAna hotA hai| dvigusamAsa meM pUrvapada ke saMkhyAvAcisva kA niyama hai / savasat zAnI meM
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstramA taralo. 23 koI zaka saMkyAvAcI nahIM hai asaH savasata banyoM kA vigu samAla mAna kara bhI savAsa ratha kA yugapat pratipArana nahareM mAnA jA sakatA / karmadhAraya samAsa pI bhAmA vinA ( lasa mAmA se guppa kA pratipAvana nahIM kara sktaa| sat-matsat pada ke ekazeSa se bhI ukta dharma ke ghoSa kA samarthana sambhava nahIM hai kyoMki uma zamboM meM ekazeSa kA viSAyaka koI zAstra nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki yaha bhI tantra ke samAna hI barSa kA pratipAyaka hotA hai ataH unake nirAsa se usakA bhI nirAsa ho jAtA hai| ukta samAsoM se bhinna koI samAsa nahIM hai jisake dvArA sasva-saptattva rUpa guNadaya meM yugapA samastapada kI pApAtAko sambhAvanA ko jA sake / jaba samAsa vAkya se ukta dharmadaya kA yugapad poSa sambhava nahIM hai to viyaha vAkya se mobaha sambhava nahIM ho sakatA, kyoMki vigrahabApaya vRtti samarasa samApta kA abhivApaMka hotA hai | samAsa aura vigraha se bhinna aisA koI akelA para yA mAzya lokapratima nahIM hai jo akele yugapada uttapataya kA pratipAdaka hokyoMki mo mo aisA para yA pAzya hotA hai vaha eka dUsare kI apekSA se ho iNyAdi martha kA bodhaka hotA hai| asaH vaha tathAbhUta artha kA arthAva sarapaasattva ubhaya pramoM se mAzliSTa eka arya kA akele pratipAvaka nahIM ho sktaa| yadi yaha zaMkA ki jAya ki-"jaise 'puSpadanta' pava yugapada sarpa aura candrakA poSaka hotA hai evaM 'to sarvasa pANimitra [ 3.2-127] meM sava' saMjJApana rASTra aura zAmam pratyaya yugala kA yugapat boSaka hotA hai usIprakAra koI eka sAMketika paca satva aura asarava kA mI yugapada yodhaka ho sakatA hai|"-to yaha ThIka nahIM hai kyoMki puSpadanta pada se kramazaH sUrya carako upasthiti hotI hai eka sAtha nhiiN| tathA 'sat' yaha rAjA para bhI yugapat ukta arghadraya kA bodhaka na hokara krama se ho bodhaka hotA haimpoMki yaha nyAya hai ki eka bAra uccarita para eka hI artha kA bodhaka hotA hai / "eka padamekadakadhamAMcchimamevA) bodhayati' itannyAyAya, tena nAnArthakazabdasthala ekapadAnubhayopasthitAvapi nobhayakoSaH (kiMta) puSpadantAdipadAda ravi-candrAyubhayatvenobhaya. yodhastu sughaTa eA, anyathA ghaTapadAd ghaTattvenAkhilaghaTayopo'pi na syAditi cetra ? asvesadApAtataH, tathApi prAtizvikarUpeNAdhyaktadhyattvameva / etena 'sat' iti padAdeva zaktyA satyasya, lakSaNayA cAsavasyopasthitirastu, zakpa-lakSyayoyugapadanyayastu 'gaMgAyo matsya-ghoSI' ityAdAzivopapapate, inyuAlavAvakoktAvapi ma kSatiH, kramikamajayajanyapratItyapakSayA yugapadavaktavyatvasyA'vAvAta , zrotustathA jijJAsayatra tathokteH, ekatra jAnavApekSAnvayasya syAtpadasyetastra dhyUparatAkAiyatvenoktavadanyayA'yogAn / [ 'puSpadanta' zabda se eka sAtha sUrya-candra ke podha kI AzaMkA kA samAdhAna ] yadi yaha kahA jAya ki-"ukta myApa kA artha yaha hai ki eka paba ekakAla meM ekatharmaviziSTa hI partha kA bodhaka hotA hai, isaliye mAnAyaka zammasthala meM ekapara se prAya kI upasthiti hone para bhI abhaya kA zAmbayoSa nahIM hotA kyoMki anekArthakapada se tuma kA bodha bhitra bhima po bAra
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ smAlIkA hindI vivecana + hI ho sakatA hai ataH ukta myAya ke virodha se anekArthakapava se yugapada apAya kA boSa nahI ho sakatA / kinu puSpavatandha se sUrya aura candrarUpa aya kA bodha ho sakatA hai, pathapibaha sUryaba-babaramApa minna bhinna dhau vAsa nahIM hotA kintu sUrya-candra ubhayasvarUpa pUryacandromapAnumata dharma dvArA hotA hai| yadi usa bhyAya kA yaha ayaM mahIM kiyA jAyagA to ekacAra cvarita eka para se eka hI apaMdhoSa jatA bhyAya se anumasa hone ke kAraNa ghaTapana se ghaTasvarUpa se samasta ghaToM kA moSa bhI nahI ho skegaa| aura pAna vakta nyAya kA prastuta arma svIkAra kiyA jAyagA taba kisI sAMketika patra ke sakala ucAraNa se bhI satyamora tasva ubhaya sAdhAraNa kitI dhArA sattvA'satyobhapakA yugapada botha hone meM koI bAdhA ho nahIM sakatI"-so isa kapana ko mApAtataH svIkAra kara ke yaha kahA jA sakatA hai ki sattva-prasattva ubhayasApAramA kisI pa se satvA'sattva kA kisI eka paba se yugapada sambhava hone para mo prAtisvirUpa se paryAda sattvamAprati evaM prasavAtratirUpa se sattva asazyA yugapat pravaktavyasva to akSuNNa hI rahegA / ataH bastu ko sthAvaktavya mAnane meM koI mAyA nahIM hai / [uhAla mata vAcyatAzadhaka nahIM hai ] isa saMvarma meM kisI umarakala basA kA yaha kahanA hai ki jaise 'gaGgApA marasma-ghoSA' isa vAkya nasvArtha meM pakSa kAma ke samaya kA aura vazada ke prama meM gaDApara ke taurarUpa lakSpArtha kA mugapa ambaya hotA hai vaptIprakAra sat 56 se, zakti dvArA savako aura lakSaNA dvArA prasavako upasthiti mAna kara una bonoM kA samabhinyAhasa ghaTAvizAgya ke parSa meM yugapada anya mAnane meM koI sati nahIM hai to yaha ThIka nahIM hai kyoMki kama se pravRsa prathama aura dvitIyamanase honevAlo pratIti kI apekSA satva-apsarasa kI pugapazavarUbhyatA meM koI bAdhA sAparma yaha hai ki jaise prathama aura dvitIyamaloM se sApekSa satva asatva kA bodha hotA hai casaprakAra ekaparva se sApekSa satyAsatya kA bodha yugapavanahI ho sakatA / poMki zrotA ko bastu ke sApekSasatvA'sastha ko mugapad minAsA hai ata eva usa bijAsA ke anurodha se vastu ke sApekara satyAsatva kI hI yugapat pravaktavyatA tRtIyama se batAyI AtI hai / yadi yaha kahA jApa ki-'syAta pakSa ke samajhimyAhAra meM eka sada paba se zaktizrIralakSaNAdvArA sApekSa saravA'sasva kA yugaparAdha ho sakatA hai to yaha ThIka nahIM hai| boMki sata paba ke eka artha meM syAta patra meM apekSA kA pravAhI jAne para anya artha meM svAsthavArya apekSA ke azvayakI kakSA nivasatojAtImata evaM se ambaya maho ho sakatA, arthAta ase kamikabhanaya se syAspayAmvita satyAsatva kA bodha hotA hai usI prakAra zaktile satva aura lakSaNA se asava paraka sata para aura syAvara ke paraspara samabhisamAhAra se smAsapadhAryAnvita sasvAsasva kA doSa nahIM ho sktaa| ___ ata evaM na nijAntiraphAntAbhyupagame yarthasya tathA vAcyatA, tathAbhUtaspa tasyA'tyantAsa vAt , sarvadhA samve'nyato'dhyApasavAna mahAsAmAnyayana SaTArthatyAnupapateH, arthAntaranye pararUpAdinana svarUpAdapi vyAvRttaH, kharaviSANayasattAvAnyataiba ati yadanti / [ekAnta zakyArtha lakSyArtha kA yugapat zAbdabodha azakya ] evaM sat pAca ke nimArtha-pApayArya sasva ke ekAnta kA mamyupagama evaM antara-payArSa
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravAsa ta0 7023 + rees ke ekAnta kA abhyupagama karane para bhI do zrayaM ubhayarUpa se yugapat zabdabodhya nahIM ho sakatA kyoMki ukta ubhayarUpa se yukta ma atyantAt hai kAraNa sat pada ke kyArthako sarvA sadmAnane para vaha mahAsAmAnya ke samAna dhanya vyAsUsa nahIM hogaa| asa vaha ghaTAnvita bhayaM na ho gA, kyoMki TasA nahIM hai| evaM sa patra ke lavayArtha ko arthAntara arthAt ekAnta arthAntarasarvathA sat mAnane para jaise para rUpa se artha prasava hotA hai vaise svarUpa se bhI asala hogA- alaH raviSANa ke samAna alIka ho jAne se zabdayogya nahIM hogA / 158 + na ca ghaTazabdapravRttinimitte vidhirUpe siddhebaddha eva tatra paTAdyarthapratipedha iti vAcyam, paDhAdetatrAbhAvAbhAve ghaTazabdapravRttinimizvasya ghaTatvasyaivA'siddheH / zabdAnAM cArthajJApaka na kArakatvam iti tathAbhUtArthaprakAzanaM tathAbhUtenaiva zabdena vidheyam iti nA'saMbaddhastatra paTArthapratiSedhaH / athavA, 'sarva sarvAtmakam' iti sAMkhyamatayyaba chedArthe tatpratipeo vidhIyate / na va tadabhimatArthasya siddhayasiddhibhyAM vyAito niSedha iti vAcyam / vikalpataH siddhasyApi taM prati vyavahAravyudAsAya niSedhacityAt / vikalpataH siddhizva khaNDazo'khaNDazo vetyanyadetat / " [ paTAdi artha kA pratiSedha asaMbaddha nahIM hai ] yadi yaha kahA jAya ki "ghaTa meM pavana ko pravRtti kA paTasvarUpa bhAvAtmaka nimitta siddha hai, ataH usI se ghaTa meM ghaTaka ke vyavahAra Adi kA niyamana ho jAyagA, isaliye usa meM pArtha kA pratiSeSa sambaddha hai, arthAt usa meM paTAcAramA asasya kA prabhAva hai isaliye eka vastu meM sattva-prasava umaya kA sambandha ayukta hai / " to yaha ThIka nahIM hai kyoMki ghaTa meM padAdi ke abhAva kA pAdyAtmanA asatya kA abhAva mAnane para usa ne ghaTa ke pravRtinimitta ghaTava kI ho siddhi nahIM ho sakatI, kyoMki paTAthAtmanA azasya ke bhavAdhikaraNa paTAdi meM ghaTatva nahIM hotA / yadi yaha kahA jAya ki ghaTapaTAdi meM padAdhAramA aru vA mAtra samAna hone para bhI ghaTazabda kI mahImA se hI ghaTa ko ghaTAtmakatA siddha hogI aura paTAdi meM nahIM hogI, kyoMki usa meM prAmANikoM dvArA ghaTabda kA prayoga nahIM hotA" to yaha ucita nahIM hai kyoMki zabda artha kA jJApaka hotA hai| kAraka nahIM hotA, ataH jo artha jisa rUpa meM pramANAntara se siddha hai usa rUpa se usa artha ke vAka madhya se hI usa rUpa se usakA prakAzana mAnya hai| ataH ghaTa meM paTAthAtmanA asatva ko ghaTa se asambaddha nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki paTAyAmamA prasasya ke binA usa kI ghaTatA hI siddha nahIM ho sakatI / [ sakhyama ke niSedhArtha padAdirUpa se amaya kA nirUpaNa | athaza yaha bhI kahA jA sakatA hai ki ghaTa meM padAthAtmanA asazva isaliye mAnanA cAhiye jisase 'puruSa se mizra samasta prakRtirUpa ekopAdAnaka hone se sarvAtmaka hai| isa sAMkhyamata kA niSedha ho ske| yadi yaha kahA jAya ki "siddha artha kI siddhi aura prasiddhi donoM se sasyamata kA niSedha yaha hai asaH usakA niSedha ghaTa meM paTAcAramA asatya ke abhyupagama kA prayojana nahIM ho sktaa|" to yaha ThIka nahIM hai kyoMki saba meM saba kA abheda kalpanA se gRhIta hai| usI ke kAraNa saba meM saba ko abhinAza kA vyavahAra bhI prasata hotA hai, ata eva usa vyavahAra kA niSedha bhI
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ PATR0 TokA evaM hindI vivecana ] 15 gyAyasaGgata hai / saba meM saba ke ameva kI kAlpanika siddhi ghaTAdiekopArAmaka hone se paTAvi se abhinna hai-isa rUpa meM sAmAna bhI ho sakatI hai| tathA e sone se parAstu se abhinna hai-saprakAra asA bhI ho sakatI hai| ina donoM hI prakAra kI siddhi se ghaTAdi kA paTAcAsmanA vyavahAra prasakta hotA hai prataH usake niSedha ke liye pAvi meM paTAdhAramamA prasavakA kamyupAma prAvazyaka hai| yadvA, nAma sthApanA-dravya-bhAya bhinneSu ghaTeSu vidhisitA'vidhitsitaprakAreNa prathama dvitIyoM maGgo / tatmakArAmyA yugapadayAbhyaH / yadyavidhinsitarUpeNApi SaTaH syAvaM tadA pratiniyatanAmAdibhedavyavahArAbhAraprasaktirivi vidhitsitasyApi mAmalAma iti sarvAbhAva eva bhavet / yadi ya vidhitsitaprakAreNApyaghaTaH syAnu tadA tamivandhanavyavahArocchedaprasaktireSa / ekAntAmyupagame ca tathAbhUtArthasyA'prAmANikatvAdavAlyaH / [2-nikSepApeSA saptabhaMgogata bhagatraya kA upapAdana ] athavA prathama tIna bhaGgoM kI upapatti isaprakAra bhI ho sakatI hai ki ghaTAdi pavArtha nAmasthApanA-mamma-mAvarUpa mikSapa catuSTaya ke meva se AviSa hotA hai| una meM kamI nAmAtmasvarUpa se kamI pApAnAtmakasvarUpa se, kamI prakhyAtmakabarUpa se, to kabhI mAvAtmakasbA le ghaTAdi kI vivakSA hotI hai| jisa rUpa se ghAvi vivakSita hotA hai basa rUpa se usa kI tasA hotI hai aura ampakapa se usa ko asastA hotI hai| ataH vivakSita rUpa se bastu ko sattA batAne ke liye prazmabhaMga ko aura avivakSitaspa se asattA batAne ke liye hitoSabhaMga kI aura donoM rUpoM se apa ko pugapa rUpa se vivakSA karane para abAdhyatA batAne ke liye tRtIyabhaGga kI pravRtti hotI hai| yaha zaMkA nahIM kI jA sakatI ki-ghaTa se vivakSita yAne vidhissitarUpa se mata hotA hai jaise avidhissitahapa se bhI mana hotA hai-yoMki pavi vidhissisahapa ke samAna pravidhisitarUpase bhI ghaTa mavipata hogA to nAma sthApanAvi bheva se ghara meM mo mevavyavahAra hotA hai usakA prabhAva ho jAyagA / phalataH vidhissitarUpa se bho varatukA abhAva ho jAne se sarvAbhAva ko prasakti hogii| ata: ghaTAdi ko avidhissitarUpa se prasanmAnanA mAvazyaka hai| isIprakAra yaha bhopAkA mahIM kI jA sakatI ki 'ghaTa jase avidhissitampa se asatA hai usI prakAra vidhissitarUpa se bhI samaya hai-kyoMki vidhisisApa se bhI asara mAnane para jasa rUpa se sasva ke prAcAra para jo ghaTAdimyavahAra hotA hai usakA uccheva ho lAmaNA / ataH ekAntavastu ke agyupagama pakSa meM ekAntamUtavastu prAmANika na hone se vastu sapA avAcyA vyavahArAtIta hA jaaygii| athayA, svIkRtapratiniyataprakAre tatraiva nAmAdike yaH saMsthAnAdistasvarUpeNa SaTaH, itaraNa sApaTaH, iti prathama-dvitIyo / tAbhyAM yugapadamidhAtumazakteravAnyA / vidhakSitasaMsthAnAdineSa yadIvareNApi phTaH syAt ekasya sarvaghaTasAtmakatvaprasavitA, atha vivakSitenApyaSaTaH paTAdAcitra SaTArthinastatrA'nyapravRttiprayaktiH / ekAntapakSe'pyayamera dopa ityasavAdavAcyaH /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAsvavArtA.lo. 23 [3-saMsthAnAdi se maMgavayApekSAbhedanirUpaNA / athavA yaha kahA jA sakatA hai ki nAmasmApanAvi pratyeka ghaTa kA pRthak pRpA bhAkAra niyata hai mataH una meM eka eka ghaTakA apameM bhAkAra se satya hai aura samyAkAra se prasava hai| isI tattvA'sarava ko matAne ke liye prathama aura dvitIya bhaGgaprayasa hote hai / svasaMsthAna se saratha aura parasaMsthAna se asatya ina donoM kA ekapapa se pugapat bodha sambhava nahIM hotA hai| isI bAta ko basAne ke liye tRtIyabhaGga prata hotA hai| yaha prAvazyaka hai ki vivakSisasaMsthAna se satya aura avivakSita saMsthAna se prasasva mAnA jAya / kyoMki praSivakSiptasaMsthAna se bhI sasva mAnane para eka hI ghara meM sabhI saMsthAnoM kA sambApa ho mAme se ekayaTa meM sarvaghaTAramahara kI prasakti hogii| isI prakAra pAha bhI mAmanA Avazyaka hai ki vivakSita ghaTa avivakSita saMsthAmAvi se hI asada hai| kintu vivakSita saMsthAna se asata nahIM hai kyoMki vivakSipta saMsthAna se mI bhasAta mAnA jAmamA so ghaTapaTAvilma ho jhaapgaa| ata eSa jese paTAdi meM paTAoM ko pravRtti nahIM hotI, uso prakAra vivakSita ghaTa meM bhI ghAyoM kI pravRtti na ho skegii| ekAmta pakSa meM bhI yahI dhoSa hotA hai asaeva usa pakSa meM sarvathA ghavApayasvakI ApatipatiyA athavA, mbIkRtapratiniyatasaMsthAnAdoM madhyAvasthA marUpam , zUlakapAlAdilakSaNe pUrvosarAvasthe pararUpam , nAmpA madasattvAta prathama-dvisIyo, yugapattAbhyAmabhidhAtumasAmAna sRtIyaH / madhyAvasthAvaditarAvasthA yAmapi yadi ghaTaH syAta , tasyAnAyanantatvapracitastadA syAt / yadi ca mayAvasthArUpeNApyaghaTastadA sarvakSa ghttaabhaanaapttiH| ekAnapakSe'pyayameva prasaGga itysndhaanvaacyH| [4-ayasthAbhada se bhaMgatraya kA upapAdana] athavA jisa kA viSaptasaMsmAna ampupagata hai aise ghaTAdi kI toma avasthAeM hotI hai-madhyAvasthA, pUrvAvasthA aura uttraavsthaa| pana meM madhyAvasyA svarUpa aura pUrvhasarAvasthA pararUpa hai| maMse, bhASaghaTa kI kamyunocAvimasva madhyAvasthA hai aura usake pUrva kI kuzUla-pizAdhi avasthA pUrvAvasthA hai aura kapAla-bhagnaghaTa kA bhAga pAni utsarAvasthA hai| madhyAvasthAko svarUpa isaliye kahA ki usI avasthA meM prAdhAnmena ghara zamya kA vyapadeza hotA hai| pUrvottara avasthA meM isa zAdava kA mpapadeza ma hone se unheM ghaTa kA pUrvarUpa kahA jAtA hai| isaprakAra 'ghara' gAya se nivezayogya bhAva prapano madhyApasyAsmaka svarUpa se sAva hotA hai aura pUrvottarAyasthAtmaka para rUpa se asava hotA hai / isa saskara'sasva ko batAne ke liye prathama dvitIyabhaMga kI pravRtti hotI hai / ina vibhinnAvasmAtmakarUpoM se ghaTa ke sattvAsarava kA yugamava abhiyAna zasya na hone se usako basAne ke lie sRtIya bhaGgako pravRtti hotI hai| madhyAvasthA se jo ghaTa hotA hai vaha pani pUrvottarAyasthA se ghaTa ho to ghaTa zramAvi mamAsa ho kAmaMgA / arthAt pUdosarAvasthA meM bhI ghaTanAsvavyadevA kI praptati hogii| pavi ghada pUrSosarAvasthA ke samAna madhyAvasthA meM bhI maghaTa hogA to ghaTa kA sAdika amAva ho jAyagA arthAta madhyAvasthA meM mI ghaThapada kA prayoga na ho sakegA / ekAntapakSa meM ghara ko sarvadhA sat yA isa mAmale ke pakSa meM mI yahI Apatti hai, ataH ekAntataH ghaTa ke asat hone se sarvathA abAdhyatva ko praptati hogii|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ smAtA evaM himI bi. athavA, sasminneva madhyAvasyAsvarUpe partamAnA-'yarvamAnakSaNarUpatayA sadasatyAta prathamapritIyoM | tAbhyAM yugapadanabhidhepancAt patIyaH / yadi vartamAnakSaNapana purSoM tarakSaNayoTaH syAt / parvamAnaSaNamAtrameSAsau prAptA, pUrvottarayosamAnatAprAptaH / na ca vartamAnakSaNamAtramapi pUrvottarApekSasya, tadamAve'bhAvAt / athAtItA'nAgasakSaNapad vartamAnapaNarUpatayAppaghaTaH, sarvadA tasyAbhAvaH syAda / ekAnsapaze'pyayameva doSa ityasampAdanAcyaH / [5-agabheda se maMgatraya kA upapAdana ] apanA yaha kahA jA sakatA hai ki-mamyAvasmApamAna ghara bhI mAnavajAramamA sasa pora pUrvottarasAramamA asat hotA hai| isI satvA'saraka ko batAne ke liye prAma-dvitIya bhaGgakI aura ina donoM kI pugapara pramabhidheyatA batAne ke liye tRtIya bhaGga kI pravRtti hotI hai| mAmAgha yaha hai ki madhyAvasthApana vartamAmaghaTa bhI vaha vartamAnakSagarUpa meM hI sasa hotA hai| pUrvottarakSaNarUpa meM sata nahIM hotA / syoMki pavi partamAnakSaNAtmaka ghaTa ko pUrvottarakSaNarUpa meM bhI sat mAnA jAya to ghaTa basamAnamaNamAtrAtmaka ho jAyagA kyoMki pUrvottarakSaNarUpa meM vartamAnakSaNamAtrAtmaka vastu kA Adhupagama tabhI ho sakatA hai pUrvottarakSaNa bhI vartamAnakSaNAtmaka ho; aura saba bAta to yaha hai ki pasaMmAnabharapase saba vastu ko pUrvottaramaNakapa se sat mAnane parabaha pasaMmAnakSaNarUpa se bhI sat naho sakegI kyoMki usa pakSa meM ukta rIti se pattirakSaNa kA prabhAva hone se tasmApekSahone ke kAraNamAmakSaNa kA bhI mabhASa ho jAyagara / isIprakAra atIta pranAgatakSaNa meM jaise ghara vasaMmAnaNarUpa se yaha mahI kintu aghaTa hotA hai usIprakAra yadi mAnakSaga meM bhI ghara para hogA to paTa kA sarvamA prabhAva ho jaaygaa| prataH use vartamAnamANa meM sat mAmalA sAbazyaka hai| isaprakAra ghaTAsmayAtu meM sApekSa satvAsArava kI siddhi nivisAdha hai / ko doSa pasamAmANa meM sat bahatu ko pUrvosaramaNarUpa meM mI sat aura pUrgetara kSaNa rUpa se basamAna meM asat ko parsamAnamaNakya se bhI asata mAnane para prasata hotA hai vaha vAstu ke sarvAna ramanA mattva aura prasava ke ekAmsa pakSa meM mI prasakta hotA hai| prataH ekAnta mastu sakSama hone se usa pala meM bastu meM sarvapA samAva kI prasati hotI hai| athavA, kSaNapariNatirUpe ghaTe locanajapratipacibiyapasthA'vipapattAbhyAM svruup-prruupaampaamaadh-dvitiiyo| tAmyA yugapadAdiSTastRtIyaH / yadIndriyAntarajapratipattiviSayatvenApi paTaH syAt , indriyasaMkaraH syAt / yadi ca cakSurjapratipattiviSayatvenApi na paraH, tAI vasyAlapavaprasavinaH / ekAntapajhe'pyayameva doSa ityasavAdavAcyaH / [6-mitra bhima indriya kI apekSA bhaMgaprayanirUpaNa ] athavA yaha kahA jA sakatA hai ki kSaNapariNatispa-bamAsyAyo ghara kA mezravanyapratipattiviSayasyatva rUpa hai aura papaigni manAma pratipativiSaya para rUpa hai / mataH usa pada kA sakapa se saraNa maura pararUpa se prasAraNa kA pratipAvana karane ke liye prathama-hisopabhaGga kI pravRtti hotI hai| aura vonoM rUpoM se usako yugamA vivakSA hone para usakI gonoM rUpoM se purApAra pravAzyatA batAne ke liye tRtIya
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravAla0 ta0] 7 halo 23 * 162 bhaGga kI pravRtti hotI hai| yadi netrajanyabodha ke viSaya kSaNika ghaTa ko anya viyajanyapratipativiSaya se bhI sada mAnA jAyagA to ekaghaTa vyakti meM do indriyoM kA saMkara hogA jo pramANaaursthAvAnI bauddhako abhiSTa hai| yadi kSaNika ghaTa ko netrajanyapratipattiviSayatvarUpa se bhI asat mAmA jAyagA to vaha mAyu prAvi ke samAna arUpa ho jaaegaa| ghaTa ke sarvathA satya yA masasvarUpa ekAtapakSa meM bhI yahI doSa hotA hai, ataH ekAnta sat athavA ekAntamasat vastu asiddha hone se usa pakSa meM sarva avayava ko prasakti hotI hai / atha I dRzyamAna eva ghaTe ghaTazabdavAcyatA evaM rUpam kuTazabdAbhidheyatvaM pararUpam, tAbhyAM sadasasvAta prathama dvitIyo / yugapattAbhyAmavito'vAcyaH / yadi hi ghaTazandavAcyatveneva chuTazabdavAcyatvenApi ghaTaH syAt, tarhi trijagata ekazabdavAcyatAprasaktiH ghaTarUpa vA'zeSapaTAdizabdavAcyatvaprasaktiH, paTavAvyatApratipattI samastavAcaka zabdapratipattiprasaMgadha / ghaTapadenApi yadyavAcyaH smAt sadA ghaTazabdocAraNayaprasaktiH / ekAntAbhyupagame'pighaTasyaivAsanAt tadvAcakazabdasaMketAbhAcAdavAcya eva / " [ 7- ghaTAdizabdavAcyatArUpa se bhaMgatraya ] athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki vazyamAnaghaTa kA ghaTanAkA ratha rUpa hai aura phuTavAlA para rUpa hai| ataH ghaTAdavAcyatvAtmaka svarUpa se ghaTa kA satva batAne ke liye prathamamaGgaH kuTazalyakizvAtmaka para rUpa se ghaTa kA asatya batAne ke liye dvitIya aura una donoM rUpoM se ghaTa kI pugapada vivakSA hone para ukta rUpoM se ghara kI yugapada zrasAdhyatA basAne ke liye tRtIyabhaGga kI pravRtti hotI hai| isa saMdarbha meM yaha jJAtavya hai ki samAna ghaTa ghaTa zabdavAcyasvarUpa se hI pakSa hotA hai kyoMki yadi use kuTazabda vAkayasvarUpa se bhI mAnA jAyagA to loka kI samasta vastuoM meM pratyekazana mAtA ko Apatti hogI athavA ghaTa meM paTavizeSa zabda ko vAkyatA kI prasakti hogii| jaise ghaTa ko dekhakara ghaTarAgyaSyatA ko pratipati hotI hai se ukta rIti se samasta navi ke ghaearee ho jAne se samasta zabdoM kI bAdhyatA kI pratipatti kA prasaGga hogA tatha yadi ghaTa ko pratya zabdoM se avAsya mAnane ke samAna ghaTa zabda se bhI avAsya mAnA jAyagA to ghaTa zabda kA uccAraNa vyartha hogA / ataH ghaTa ko ghaTAdavAdhyatvena rUsa aura kuTAdi zabdabhAzyazvema asada mAnanA Avazyaka hai| ekAntavAdI ke pakSa meM bhI ghaTa adhya hI hogA kyoMki usa pakSa meM ghaTa hI asada hotA hai| ataeva usake bAdhaka kisI zabda kA saMketa nahIM ho sakatA / athavA, ghaTazabdAbhidheye tatraiva ghaTe heyopAdeyAntaraGgatvaritropayogAnupayogarUpatayA sadasavAt prathama- - dvitiiy| tAbhyAM yugapadAdiSTo'vAcyaH / yadi hi deyAdirUpeNApyartha kriyAkSamAdirUpeNeva paTaH syAn paTAdInAmapi paTasvarasaktiH / yadi copAdeyAdirUpeNAdhyaghaTaH syAt antarakasya vaktu zrotRgatahetu-phalabhRta ghaDhAkArAca bodha kavikalpopayogasyApyabhAve ghaTasyAbhAvaH / ekAntAbhyupagame'yameva zeSa ityavAcyaH / + [ = - upAdeyAdirUpa se maMgatraya kA pratipAdana ] prathavA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki ghaTathyAbhiSeSa ghaTa meM upAzyapa jalAharaNAvi rUpa
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 spA0 ru0 TIkA evaM hindI vivecana ] arthakriyopAyatyAtmaka svarUpa hai usa svarUpa se sasva evaM heyarUpa dehAcchAdanAvirUpaartha kriyAnupAyatvAtmaka para rUpa hai usa para rUpa se asara hotA hai / evaM upayoga smaka prarthAt vaktRzrotRgajalAharaNAdisAdhanatAjJAnAtmaka jo vikalpa hai vaha ghaTa kA prantaraGga AkArarUpa hone se svarUpa hai, usase sattva aura anupayogAtmaka ghaTa kA bAhyAkAra yaha bahiraGga para rUpa hai, usase asastha hai / ghaTa ke ukta for earseva ke pratipAvanArtha prathama dvitIya bhaGga kI pravRtti hotI hai| una donoM dharmadvaya se ghaTa kI yugapad vivakSA hone para ukta donoM dharmoM se ghaTa kI avaktavyatA ke pratipAdanArthaM tRtIyamaGga kI pravRtti hotI hai| yahAM bhI yaha jJAtavya hai ki jaise ghaTa upAdeyabhUta prarthakriyopAyazva rUpa se ghaTa hotA hai usI prakAra yati hai sUtaartha kriyAnupAyatvarUpa se bhI ghaTa hogA, evaM ghaTa jaise ukta upayogAzmanA ghaTa hotA hai usI prakAra yadi anupayogAtmanA bhI ghaTa hogA to paTAdi meM bhI ghaTatva kI prasakti hogii| yadi ghaTa heyarUpa ke samAna arthakriyopAyatvasvarUpopAdeyarUpa se bhI aghaTa hogA aura yabi anuprayogAtmaka bahiraMga rUpa ke samAna ukta antaraMga upayogAtmanA bhI praghaTa hogA to upAdeya para upayogAtmaka antaraMga ghaTa kA abhAva ho jAne se ghaTa ke sarvathA prabhAva ko prasakti hogI kyoMki ghaTa prakriyAnupAyatva aura arthakriyopAyatva donoM rUpoM se nahIM hai, tathA ghaTa anupayogAtmaka aura upayogAtmaka ina do rUpoM se bhI nahIM hai, una se atirikako hai nahIM rUpa se usakA astitva sambhava ho / upayoga - anupayogAtmanA ghaTa ke saravAiva ke sambandha meM kahane kA prAzaya yaha hai ki ghaTazabdAbhidheya ghaTa rUpa artha se jalAharaNAdi kArya taba hotA hai jaba koI vaktA jise jalAharaNasAdhanasArUpa se ghaTa kA jJAna hai vaha 'ghaTa se pAnI le Ao' ina zabdoM kA prayoga karatA hai aura usase zrotAko alAharaNasAdhanatArUpa se ghaTa kA jJAna hotA hai| ataH vaktA aura zrotA ke ukta zAnoM meM hetukala bhAva hone se ghaTavAbhidheya ghaTa hetuphalabhUta ukta jJAna meM ArUDha hone se upayogarUpa hotA hai / yaha usakA antaraGga prAkAra arthAt svarUpa hotA hai aura ukta upayogAnAtmaka jo ghaTa kA bAhyAkAra hai vaha bahiraGgarUpa arthAt para rUpa hotA hai / ina donoM meM ukta upayogAtmakasvarUpa ghaTa se ghaTazabdAfar ghaTa sat hotA hai aura uktopayogAnAtmaka para rUpa se asat hotA hai| ukta donoM rUpoM se kevala sat zrathavA kevala asat mAnane para ghaTa kA sarvathA abhAva ho jAyagA / ekAntAbhyupagama pakSa meM bhI yahI doSa hai isaliye usa pakSa meM ghaTa sarvathA avAcya hai / athavA, tatraivopayoge'bhimatArthAvabodhakatvA'nabhimatArthAnavabodhakatvataH sadasattvAt prathamadvitIyauM / tAbhyAM yugapadAdiSTo'vAcyaH / vivakSitArthapratipAdakatvenevetararUpeNApi yadi ghaTaH syAt, tadA pratiniyatopayogAnupapattiH, evaM ca viviktarUpopayogapratipattirna bhavet / tadupayogapratiniyatarUpeNApi yadyaghaTaH syAt tadA sarvAbhAvo'vizeSaprasaGgo vA na caivam tathApratIteH / ekAntapakSe'pyayameva prasaMga ityavAcyaH / , [ 6 - abhimatArthabodhakatvAdirUpa se maMgAya kA pratipAdana ] prathavA yaha kahA jA sakatA hai ki zabdajanya zrotRgata vikalpAtmaka upayoga meM abhimata graMthaM yAnI vivakSita artha kI bocakatA hotI hai aura anamita- avivakSita artha kI bodhakatA nahIM hotI hai / ataH upayoga yAnI zabdajanya jJAnAtmakaghaTa meM prabhimatArthabodhakatvarUpa se satva hai aura ana
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravArtA0 sta0 7 zlo0 23 fortune se asastha hai arthAt ghaTa zabda janyajJAna ghaTaviSayakamoSatvarUpa se upayogAtmaka ghaTa hai aura amabhimata paTAdiviSayaka bobaravarUpa se upayogAzmaka ghaTa nahIM hai| isa sasvAsattva ko batAne ke liye prathama dvitIya raMga kI pravRtti hotI hai| aura donoM dharmo se yugapad vivakSA hone para yugapad vAcyatA darzAne ke liye tRtIyabhaMga kI pravRtti hotI hai / yahA~ bhI yaha dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki upayoga jaise vivakSitArthabodhakasvarUpa se ghaTa hotA hai usI prakAra yadi itararUpa- pravivakSitArtha-bodhakara rUpa se bhI ghaTa hogA to vibhizayoM se vimizrArtha niyata upayoga ko anupapatti hogii| kyoMki pratyeka zabda janya upayoga vivakSita prathaM ke samAna avivakSita sabhI dharmo kA bodhaka hogA to pratyeka zabda anyopayoga sarvArthaviSayaka ho jAyagA / isa prakAra isa pakSa meM viviktarUpa se arthAt vibhinnaviSayakatvarUpa se upayoga kI pratipati ko bhI anupapatti hogI / yadi ukta upayoga ghaTajanyajJAna pratiniyatarUpa arthAt vivakSitaghaTabodhakatvarUpa se bhI aghaTa hogA to sarvAbhAva kI athavA sarvAvizeSa kI Apatti hogii| zrAzaya yaha hai ki zabdajanyadhaTopayoga ghaeatenedrUpa aura avivakSitapaTAdibodhakatva donoM rUpa se yadi asat hai to usameM sarva viSayoM ke prabhAva kA prasaGga hogA kyoMki paTAdibodhakatvarUpa se prasatu hone se vaha paTAviviSayaka nahIM hogA aura afrature rUpa se bhI asat hone se ghaTaviSayaka bhI nahIM hogA, athavA ukta upayoga meM nivivayakapadArthoM kA zravizeSa- zravailakSaNya prasakta hogA kyoMki jaise ghaTapaTAvi bAhyArtha niviSayaka hote haiM usI prakAra isa pakSa meM upayoga bhI niviSayaka hogA aura yaha svIkAra nahIM kiyA jA sakatA kyoMki ukta upayoga kI viSayapuraskAreNa aura niviSayaka vailakSaNyeta pratIti hotI hai| 164 ekAnta pakSa meM bhI yahI doSa hai ataH usa pakSa meM upayogaghaTa bhI sarvathA avAcya hogA / athavA, ghaTatvaM svaM rUpaM, sacyam asattvaM ca pararUpe, tAbhyAM prathama dvitIyau / abhedena tAbhyAM nirdiSTo ghaTosvaktavyaH tathAhi yadi saccamanUdya ghaTatvaM vidhIyate, tadA saccasya ghaTatvena vyApterghaTasya sarvagatatvaprasaGgaH tathAbhyupagame pratibhA savAghA vyavahAratrilopazca / tathA'sattvamanudya yadi ghaTatvaM vidhIyate tadA prAgabhAvAdevaturvidhasyApi ghaTatvena vyApterghaTatvaprasaGgaH / atha ghaTasvanU sadasacce vidhIyete, tadA ghaTatvaM yat tadeva sadasacce iti ghaTamAtraM sadasacce prasajyete, tathAca paTAdInAM prAgabhAvAdInAM cAbhAvaprasaktiH / iti prAksana nyAyena vizeSaNavizeSyalopAt 'san ghaTa:' ityevamavaktavyaH, 'asana ghaTaH' ityevamadhyavaktavyaH syAt / anekAntapakSe tu kathaMcidavAcya iti na kazcid doSaH / I I [ 10 - vadatyAdirUpa se maMgatraya kA pratipAdana ] athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai| ghaTatva asAdhAraNa hone se ghaTa kA sva rUpa hai / aura satya tathA asattva pararUpa hai ataH ghaTazva rUpa se ghaTa kA sattva aura 'sattvAsattva' rUpa se ghaTa kA asattva batAne ke liye prathama dvitIyabhaGga kI pravRtti hotI hai| kintu abhinnatayA una donoM rUpa se ghaTa kA nirdeza karane para ghaTa avaktavya hogA / A yaha hai ki ghaTa ke svarUpa nahIM ho sakate hI ghaTa kA svarUpa hai / sazva aura prasattva usakA para rUpa haiM, ve kyoMki 'sasva-asatya' ghaTa kA sva rUpa honA do prakAra se sammaya ho
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA kA TIkA evaM hindI vivecana ] 165 sakatA hai / sattva evaM asattva kA anuvAda karake usameM ghaTatva kA vidhAna kiyA jAya ayavA ghaTatva kA anuvAda karake sattvA'sattva kA vidhAna kiyA jAya / kintu ye donoM hI pakSa samAdhIna nahIM hai| kyoMki yadi 'yatsattvaM tad ghaTAvaM' isaprakAra sattva kA anuvAda kara ghaTazva kA vidhAna kiyA jAyagA to satva meM tAdAtmya se ghaTasva kI vyAptikA lAma hogA aura taba sasva ke sarvagata hone se tadAtmaka ghaTaka meM sarvagatatva kI prasakti hogii| aura isakA abhyupagama nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki isa abhyupagama meM paTAvi meM ghaTameva ke pratibhAsa kA bApa hogA tathA paTAvi meM ghaTabhinavavyavahAra kA lopa hogaa| isIprakAra 'yavasattvaM tat ghaTasvam' isaprakAra asattva kA anuvAda kara ghaTatva kA vivAna kiyA AyagA to asattva meM tAdAtmya se ghaTatva kI vyApti kA lAma hone se prAgabhAvAdirUpa caturvidha prabhAvAtmaka padArthoM meM ghaTatya kA prasaGga hogA tathA, jaise 'sattva-asattva' kA anuvAda kara ghaTatva kA viSAna nahIM ho sakatA vasIprakAra 'pad ghaTatvam tat sattvaM prasavaMvA' isaprakAra ghaTasvakA anuvAda kara sattvA'sattva kA bhI vidhAna nahIM ho sakatA kyoMki aisA mAnane para sasya evaM asattva ghaTatvAtmaka hI hogA asa eva ghaTamAtra meM ho sattyA'sattva kA paryavasAna hone se ghaTa bhinna sat aura asada kA astitva sambhava na ho sakane se paTA aura prAgamAvimA posata hogii| isa kA phala yaha hogA ki sattva prasatva kA ghaTatva se aikya ho jAne se vibhinnarUpoM se upasthita padArthoM meM to vizeSaNa-vizeSyabhAva hotA hai' isa nyAya se ghaTatva ke sAtha sattvAsattvakA aikya hone para sada pavArya aura ghaTapadArtha meM vize -vizeSyabhAya kA lopa ho jAne se 'sana ghaTa:' athavA 'prasana ghaTa: isa rUpa se ghaTa avaktavya ho jaaygaa| kintu anekAntapakSa meM ghaTatva hI ghaTa kA svarUpa aura sasva-asattva ye donoM para rUpa hone se ghara meM ghaTatva rUpa sattva aura sattvA'sattvarUpa se asarada rahatA hai, ataH ina sattvA'satvarUpa donoM dharmoM se ghaTa ko yugapadvivakSA ko apekSA se hI ghaTa avAcya hogaa| ataH anekAnta pakSa meM koI doSa nahIM hai||| 10 // ___ yadvA ghaTo'rthaparyAyaH, svAnyatrA'vRttaH svaM rUpaM, 'ghaTaH' iti nAma vyaJjanaparyAyastadatadviSayatvAt pararUpam , tAbhyAM prthm-dvitiiyau| abhedena tAbhyAM nirdeze'vaktavyaH / yato'trApi yadi vyaJjanamanUdha ghaTArthaparyAyavidhiH, tadA tasyA'zeSaghaTAnmakatAmasaktiH, iti bhedanivandhanataLyavahAravilopaH / athArthaparyAyamanUdha vyaJjanaparyAyavidhiH, tathApi(tatrApi)siddhavizeSAnuvAdena ghaTatvasAmAnyasya vidhAnAdakAyasvAdiprasaGga iti ghttsyaabhaavaadvaacpH| anekAntapakSe tu yugapadabhidhAtumazakyatvAt, kazcidavAcyaH / [11-arthaparyAyAdirUpa se bhaMgatraya kA pratipAdana] athavA yaha kahA jA sakatA hai ki arthaparyAyAtmaka ghaTa kA arthaparyAya svarUpa hai kyoMki sva se bhinna meM yaha nahIM rahatA hai| arthAt tattadghaTAtmaka arthaparyAya tattaghaTa meM ho rahatA hai, tattaghaTa se anya meM na rahane ke kAraNa tattaghaTa kA sva rUpa hotA hai| aura 'ghaTa'nAma (zamba) rUpa kyaJjana paryAya tattavarthaparyAyAmaka tattaddhaTa kA pararUpa hai kyoMki yaha arthaparyAyAsmaka tadghaTa meM tayA anyatra arthAt arthaparyAyAtmaka ghaTAntara meM pravRtta hone se vaha para sAdhAraNa hone ke kAraNa para rUpa hai / ina do rUpoM meM marthaparyAyAtmaka sva rUpa se ghaTa kA sattva batAne ke liye prathamabhaMga kA aura vyaJjana paryAyAtmaka para rUpa se asatva batAne ke liye dvitIyabhaMga kA prayoga hotA hai| yadi abhinnatayA arthaparyAya aura paramana
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravAsti07zlo0 23 paryAya ina donoM rUpoM se ghaTa kA nirdeza hogA to ghaTa abaktavya hogA kyoMki abhinna tathA una donoM rUpoM se ghaTa kA nirdeza karane ke liye uma donoM ko abhinnatA Avazyaka hai aura vaha do rUpa se siddha ho sakatI hai jaise, vyaJjana kA anuvAda kara ghaTArthaparyAya kA vidhAna kiyA jAya athavA ghaTArthaparyAya kA anuvAda kara vyaJjanaparyAya kA vidhAna kiyA jAya-kintu ye donoM hI pakSa samIcIna nahIM hai kyoM. ki yadi vyaJjanaparyAya kA anuyAva kA mApaya mAnidhAna kiyA jAe to jyAta ghaTa meM anya samasta ghaTArthaparyAyarUpatA kI prasakti hogI jisa ke phalasvarUpa nAmasvarUpa vyamjanaparyAya evaM ghaTAsmaka arthaparyAya meM bheva kA abhAva ho jAne se ghaTanAma evaM ghaTa meM bhedaSyavahAra kA lopa ho jaaygaa| aryAta ghaTa nAma yaha ghaTa kA hai aisA vyavahAra na hokara ghaTa nAma hI ghaTa hai isa vyavahAra ko prApatti hogii| isIprakAra yadi arthaparyAya kA anuvAda kara vyaJjana paryAya kA 'ghaTa yaha ghaTa nAma hai' isa rUpa meM vidhAna kiyA jAyagA to usakA paryavasAna siddha ghaTa vizeSa kA anuvAda kara ghaTattva sAmAnya ke vidhAma meM hogaa| kyoMki 'ghaTa' nAmarUpa vyaJjanaparyAya ghaTatvasamaniyata hotA hai / kyoMki tattanAmatAdAtmyApanna ayaM tatsanAma ke pravRttinimitta kA Azraya hotA hai| ataH vyaJjanaparyAya ke vidhAna kA paryavasAna ghaTatvasAmAnya ke vidhAna meM nyAyaprApta hai aura isa vidhAna ke phalasvarUpa samo ghaToM meM akAryasvAvi kA prasaGga hogaa| kyoMki jaba sthApanAdi sabhI ghaToM meM eka sAmAnyaghaTatva hogA to tavavacchinna ke prati sthApanAdi kisI bhI ghaTa kI sAmagrI ko dhyatireka vyabhicAra ke kAraNa utpAdaka nahIM mAnA jA sakegA, phalataH ghaTa kA prabhAva prasakta ho jAne se tadvAdhaka pakSa kA saMketa sambhava na hone se ghaTa avAcya ho jAyagA / athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki ghaTa nAma hai isa vikalpa meM ghaTa aneka vyakti svarUpa hone se una sabhI ke sAtha ghaTa nAma kA abheda saMbhavita nahIM hai, phalataH ghaTAcaMparyAya ko ghaTasva sAmAnyarUpa lekara usameM ghaTa nAma ke abheda kA vidhAna karanA hogA / tAtparya ghaTasvasAmAnya yaha ghaTa nAma huA phalata. ghaTa nAma nityaghaTasvasAmAnyarUpa bana jAne se nitya ho jAegA yAnI akArya-ajanya ho jaaegaa| agara iSTApatti kI jAe taba ghaTa nAma se vAcya ghaTatva sAmAnya hI huA, ghaTa nahIM huA isa prakAra ghaTa avAcya haa| kintu anekAntapakSa meM ghaTa sarvathA avAcya nahIM hogA kyoMki vaha arthaparyAyAtmaka rUpa se lava aura dhyAnaparyAyAtmaka para rUpa se asata hotA hai ataH eka eka rUpa se vAdhya hogA kintu ubhaya rUpoM se yugapat vivakSA kI papekSA se hI avAcya hogA // 11 // ___yadA, satyamarthAntararUpAMpararUpaM, tasya vizeSavadekatvAdananvayirUpatA, ata eca na tad vAcyam , antyavizepavat / antyavizeSastu svaM rUpaM so'pyavAcyaH, ananvayAt / pratyekA'vaktavyAbhyAM tAbhyAmAdiSTo ghaTo'vaktavyaH / anekAnte tu kathazcita tathA / [12-sanvAdirUpa se bhaMgatraya ] athavA vastu kA svatogyAvRtta antya vizeSa yaha svarUpa hai, aura sattva yaha para rUpa hai-arthAntara rUpa hai aura vaha vastu ke antima vyAvartaka vastu ke prasAdhAraNadharma ke samAna hone se arthAt ekavyakti mAtravRti hone se ananvayI hai. aryAta anekAnvayI anekAnugata nahIM hai / aura isIliye yaha antyadhizeSa ke samAna vAcya nahIM hotA, kyoMki gotva-azvatvAdi anekAnSayI dharma hI pada kA vAcyArtha hotA hai / yadi ananyayI dharma ko pada kA vAdhyArtha mAnA jAyagA to vyavahAra dvArA eka eka dhyakti meM hI pada kI vAcyatA kA paryavasAna ho jAne se sat sat vyakti kA ho graha hogA / prataH gRhIta.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ smA0 kA TIkA evaM hindI vivecana ] zaktika pada se anyA kA bodha nahIM ho skegaa| aspa vizeSa yAnI vastu kA antima cyAvattaka dharma svamAtravRtti hone se vastu kA sva rUpa hai, yaha bhI manatvayo hone se pravAcya hotA hai / ataH vyaktyantararUpAtmaka 'para' rUpa aura antya vizeSa yAnI antimaTyAvarttavarmAtmaka 'sva' rUpa, ye donA vAcya ege se mana ko do se pAtu ko eka pada se yugapada vivakSA karane para bhI vastu avAcya ho hogii| kintu anekAntavAva meM svarUpa aura pararUpa kathaMcida anvayI hone se unase paravAcyatA sambhava hone ke kAraNa ukta rUpoM se vastu kapaMcid hI pravaktavya hogii| ___athavA, 'sadrutarUpAH sattvAdayo ghaTa' ityatra darzane sattvAdayaH pararUpaM, saMdUnarUpaM svaM, tAnyAmAdiSTo paTo'vaktavyaH, yataH saMdratarUpasya sattva-raja-tamassu sacce sattva-rajA-tamasAmabhAvaprasaktiH, teSAM parasparavailavaNyenaiva sattvAditvAt , saMdratarUpanve ca vailakSaNyAbhAvAdabhAva iti vishessyaabhaavaadvaacyH| asattve caa'stkaaryotpaadprsnggH| na caitadabhyupagamyate / abhyupagame'pi vizeSaNAbhASAdavAcyaH / anekAnte tu kathaJcittathA / [13-maMdrutarUpAdi se bhaMgatraya kA pratipAdana ] 'saMvRtarUpa aryAda gauNa-pradhAnabhAva se parasparA'vivikta ho kara ekAtmanA pariNata-satyAdi hI ghaTa hai-yaha sAMkhyadarzana kA mata hai| isa mata ke anusAra asaMdUtasattvAdi arthAta parasparavivikta sasvAdi ghaTa kA para rUpa hai aura saMdUtarUpa parasparA'vivikta sattvAdi ghaTa kA svarUpa hai| ina rUpI se eka sAtha vivakSita hone para ghaTa avaktavya-savathA avaktavya ho jAtA hai kyoMki yadi sattva-rajastamas meM sannutarUpa mAnane para arthAt sattya-rajas-tamas ko paraspara adhiviktasvarUpa mAnane para sattvarajas-tamas kA abhAva ho jAyagA-yo ki sattvAdi kI siddhi parasparaviviktarUpa meM hI hotI hai| prataH unheM yavi sanmRtarUpa mAnA jAyagA to una meM vailakSaNya na ho sakegA, phalataH paraspara-vilakSaNa sattva-rajas-tamas kA prabhAva hone se 'sandrata sattva-rajas-tamasa ho ghaTa hai' yaha nahIM kaha sakate kyoMki isa ukti meM vizeSya rUpa meM pratIta hone vAle sandrata sattva-rajasa-tamas kA prabhAva hone se sandratasasthAghAtmaka ghara kA mo abhASa ho jaaygaa| ataH ghaTa avAcya hogA / aura sadbhuta sasvAdi kA abhAva hone para ghaTa utpatti athavA abhivyakti ke pUrva asata hogA ataH usakI utpatti mAnane se asatkAryabAda ko Apatti hogii| jo ki sAMsyamata meM iSTa nahIM hai| yadi ghaTAdirUpa asatkAyaM kA amyupagama kiyA jAyagA to 'sandruta amuka vastu ghaTa hai' yaha kahanA sambhava na hogA / phalataH sannutatvarUpa. vizeSaNa kA abhAva hone se santa ghaTa kA prabhAva hogaa| isa prabhAva ke kAraNa ghaTa bhI avAcya hogaa| kintu anekAntavAda meM arthAt ghaTAdi kI utpatti ke pUrva satyAdi asaMdrutarUpa hai aura ghaTAdi kAla meM sannRtarUpa hai-isa prakAra satvAdi meM kazcit santA'sandutobhayarUpatA hone se ukta roti se vizeSyAbhAva yA vizeSaNAbhAva na hone ke kAraNa ghaTa kA abhAva nahIM hogA, ataH anekAntavAva meM ghaTa asantasattvAdyAtmaka pararUpa se aura santa sasthAhAtmaka svarUpa se kazcida avaktavya ho sakatA hai! yadvA, rUpAdayaH pararUpam , asaMdrutarUpatvaM svarUpam , tAbhyAmAdiSTo'vaktavyaH, yato'rUpAdivyAvRttA rUpAdayaH, evaM ca rUpAdInAM ghaTatA'vAcyaH, arUpAditvAt ghaTasya / na hi paraspara
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravAto. hata.7 zlo. 23 vilakSaNabuddhigrAmA rUpAdaya ekAnekAtmakapratyayagrAvArUpAdirUpaghaTatA pratipadyanta iti vizeSyalopAvAcyaH / athApyarUpAdirUpA rUpAdayaH, nanvevaM rUpAdaya eva na bhavanti, iti teSAmabhAve ke'saMdutarUpatayA vizeSyA yenAsaMdUtarUpa rUpAdayo ghaTo bhavet ? ityevamapyavAcyaH / anekAntavAde tu kathaJcittathA / [14-rUpAdi se maMgatraya kA upapAdana ] athavA tRtIya bhaMga ke bAre meM isaprakAra avadhAraNA kI jA sakatI hai| guNaguNI ke pramedavAva meM ghaTAdi yaha rUpAdi kA samUha hai| samUha rUpa meM gahAmANa na hokara pRthaka pRthak gRhyamANa rUpAvi yaha ghaTa kA para rUpa hai, kyoMki ghaTa kevala eka eka rUpAdhAtmaka mahoM hai| aura asaMdutarUpatva arthAta samUhalAhamA mAmA mAsTamA sama hai| ina donoM rUpoM se ghaTa kI yugapada vivakSA hone para ekAntavAva meM ghaTa sarvathA pravaktavya ho jAtA hai| kyoMki rUpAdisamUhamAvAnApanna pratyeka rUpAvi, yaha ghaTa nahIM hai| ghaTa svayaM arUpAdi hai kyoMki ghaTazada se ghaTa kA bhAna hotA hai rUpAdi kA nahIM / aba guNa-guNI kA abheda mAnane se ghaTa rUpAdisamUhamAvApanna hotA hai, tama rUpAdi-samUhabhAvApana ghaTAvi prartha eka eka rUpAdi se bhinna hone ke kAraNa, arUpAvizaya se vyavahRta honevAle ghaTAdi apa se dhyAvRtta hai-bhinna hai aura arUpAdi ghaTa samUhabhAvApannarUpAcAsmaka hone se eka eka rUpAdi mAtra svarUpa nahIM hai| ataH rUpAvi meM ghaTAtmakatA avAcya hai| kyoMki parasparavilakSaNabudhi se grAhya eka eka rUpAvi 'ekAnekAtmaka pratyaya' arthAta eka samUhAtmanA prateka ko prahaNa karanevAle zAna se grAhya jo arUpAvisvarUpa ghaTa, usa ghaTa ko abhinnatA nahIM prApta kara sakate / isaliye vizeSya kA lopa hone se arthAt samUhabhAvApanna hone para rUpAdyAsmakatA na raha jAne ke kAraNa samUhamAvA. pannarUpAvi' isa ukti meM vizeSyabhUta ho kara pratIta hone vAle rUpAdi kA abhAva hone se samUhabhASApanna rUpAdyAtmaka ghaTa kA abhAva ho AyagA / phalataH aptata ho jAne se ghaTa sarvathA avAsya ho jaaygaa| yadi yaha kahA jAya ki rUpAdi arUpAdivyAvRtta nahIM hai kintu marUpAvi svarUpa hai to yaha kahanA samIcIna nahIM hai kyoMki jaba vaha arUpAdi svarUpa hogA to rUpAdiyAnI rUpAdisvarUpa kase ho sakegA ataH rUpAdi kA abhava ho jAne para prasaMdatarUpatva vizeSaNa se unheM vizeSisa nahIM kiyA jA sktaa| ata eva ghaTa prasaMdutarUpAdi svarUpa nahIM ho sakatA / ata: aisA kahane para bhI ghaTa avAcya hogaa| kyoMki isa rUpa se ghaTasvarUpa kA pratipAdana karane para bhI ghaTa kA abhAva ho jAtA hai| kintu anekAnsavAra meM ghaTa ke kazcida rUpAdi-prarUpAvi ubhapAramaka hone se ubhayarUpa se yugapat viSakSA karane para ghaTakokazcida avAcyatAho sktaa| yadi vA, rUpAdayaH pararUpaM, matuvarthaH svarUpam , rUpAdyAtmakaikAkArAvabhAsapratyayaviSayavyatirekeNApararUpasaMbandhyanavagatevizeSyAbhAvAd na rUpAdimAn ghaTa ityavAcyaH / na caikAkArapratimAsagrAhavyatirekeNa pararUpAdipratibhAsaH, iti vizeSaNAbhAvAdapyavAcyaH / anekAnte tu kathaJcit tthaa| ___ athavA, bAhyaH pararUpam , upayogastu svaM rUpam , tAbhyAmAdiSTo'vaktavyaH, tathAhi-ya upayogaH sa ghaTa ityuktI upayogamAprameva ghaTa iti sarvopayogasya ghaTatvaprasaktiH , iti prati
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 syA... rokA evaM himmI vivecana ] vAcyaH / yo ghaTaH sa upayoga ityuktAvupayogasyArthatvaprasaktarupayogAbhAve ghaTasyApyabhAva iti kathaM nAvAcyaH 1 / tadidamuktam-[ sammati-36 ] * "atyaMtarabhUehi ya Niyaehi a dohi smymaaitt| ayaNavisesAIyaM davyamavattavyayaM paDai // 1 // " iti / [15-matuyarthAdirUpa se bhaMgatraya kA pratipAdana] athavA tRtIyabhA kI upapatti isaprakAra ho sakatI hai ki rUpAvimAn ghaTaH' isa vyavahAra ke anusAra rUpAdi ghaTa kA para rUpa hai aura matupa pratyayArtha-rUpAdi kA sambandhI ghaTa kA svarUpa hai| isaprakAra ghaTa rUpAcAramA para rUpa se prasava aura rUpAvisambandhyAtmaka sla rUpa se saba hotA hai| ina bonoM rUpoM se yugapad vivakSA hone para ekAntavAda meM ghaTa sarvathA pravAcya ho jAtA hai| kyoMki rUpAdisvarUpa ekAkArAvamAsa kA pratyaya arthAt nimisamRpta viSaya jo 'rUpAdyAtmaka' hai usa ke abhAva meM anya manuSapratyavArya siyasambandhI piyarupa meM pati nahIM hotii| isa prakAra vizeSaNabhUta rUpAdi ke binA vizeSya kA bhI abhAva hone se 'spAdimAna ghaTa: yaha vyavahAra sambhava na hone ke kAraNa rUpAdi se bhinna 'rUpAdisambandhI ghaTa kA abhAva ho jAne se ghaTa sarvathA avAcya ho jAtA hai / evaM ekAkAra pratimAsa se mahyamANa jo 'rUpasaMbandhI svarUpa viSaya usake prabhAva meM vizeSaNamUta 'rUpAdi' kA bhI pratibhAsa nahIM hotA / ataH vizeSya rUpAdi kA vizeSaNarUpa meM abhAva hone se bhI viziSTAtmaka ghaTAdi kA abhAva hone se ghaTa sarvathA apAcya ho jAtA hai| kintu anekAntavAda meM rUpAdi aura rUpAvisambandhI meM kazcid bhedAmeva hone se ghaTAdi kI kazcid avaktavyatA hotI hai| [16-bAhyAdirUpa se bhaMgatraya kA pratipAdana ] athavA tRtIyabhaMga kA nirUpaNa eka aura anyaprakAra se kiyA jA sakatA hai| jaise yaha kahA jA sakatA hai ki bAhyaghaTa-ghaTa kA pararUpa hai aura upayoga-jJAnAtmaka AntaraghaTa ghaTa kA svarUpa hai| ina donoM rUpoM se ghaTa kI yugapat vivakSA karane para ekAntabAva meM ghaTa sarvathA avaktavya hotA hai| jase 'jo upayoga hai vaha ghaTa hai aisA kahane para upayogamAtra hI ghaTa hai isa prakAra kA bodha hone se samI upayoga meM ghaTatva ko prasakti hotI hai ataH ghaTa kA koI pratiniyata svarUpa na hone se pratiniyatasvarUpAtmaka ghaTa kA abhAva hone se ghaTa apAcya ho jAtA hai / tathA 'jo ghaTa hai vaha upayoga hai' yaha kahane para upayoga meM arthazva kI arthAta bAhyArthatya ko prasakti hone se upayoga kA abhAva ho jAne ke kAraNa upayogAtmaka ghaTa kA abhAva ho jAtA hai / isaliye ghaTa sarvathA avAzya kyoM nahIM hogA? anekAntavAda meM ghaTa ke kazcida bAhya aura upayoga ubhayAtmaka hone se ghaTa meM kazcida pravAcyatA hogii| ukta rIti se prathama aura dvitIya bhaMgoM ke bAda tRtIyabhata kI upapatti ke sambandha meM vicAra karane para jo niSkarSa phalita hotA hai vaha sammatisUtra gAthA 36 meM isa prakAra kahA gayA hai-"arSa aura arthAntara arthAt sva rUpa aura para rUpa ina do rUpoM se yugapada prAdiSTa - vivakSita hone para dravya zabdAtIta ho jAne se pravaktavya ho jAtA hai / " arthAntarabhUtaiH nijakaizca dvAmyAM samakamAdiSTam / vacanavizeSAtItaM dravyamavaktavyatA patati / / 1 / /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstrabA0 sta07 glo0 23 yadA ca dezo'stitve'vaktavyatvAnuviddhasvabhAva Adizyate, aparazca dezo'stitvanAstisvAbhyAmekadaiva vivakSito'stitvAnuviddha evAvaktavyatvasvabhAve, tadA pazcamabhaGgapravRttiH, prathamatRtIyakevalabhaGgavyudAso'tra vivakSAbhedakRto draSTavyaH, prathama-sRtIyayoH parasparAnuparaktayoH pratipAyenAdhigantumiSTatvAt , pratipAdakenApi tathaiva vivakSitatvAt , atra tu tadviparyayAda , anantadharmAtmakasya dharmiNaH pratipAdyAnurodhena tathA bhRtadharmAkAntatvena vaktumiSTatvAt / tadidamAha * "sambhAve Aidro deso deso a ubhayahA jassa / taM 'asthi avacavvaM ca hoha daviyaM viapparasA / / " [ sammati gAthA 38 ] [syAdasti avaktavyazca-paMcamabhaMga] ___ jaba kisI vastu ke kisI eka aMza ko pravaktavya batAte hue usakA astitva batAnA hotA hai aura dUsare aMza ke eka kAla meM astitva aura nAstitva kI vivakSA hone para usakA astitva batAte hae use avaktavya batAnA hotA hai saba saptamI vAkya ke pravayavamata pazcamabhaDanya hai / jaise:-vastu ke do aMza haiM, astitva aura nAstitva / inameM se jaba abaktavya ke sAtha astitva kA tathA astitva ke sAtha avaktavya kA pratipAdana karanA hotA hai saba 'syAd asti ca pravaktavyazca' isa bhaGga kA prayoga hotA hai yaha bhaGga vivakSAbheda ke kAraNa kevala prathama aura kevala tRtIya bhaGga se bhinna hotA hai / pratipAdyamyoSanIya puruSa prathama aura tRtIyabhaGga ke pratipAdya prartha ko eka dUsare se asambaddha rUpa meM jAnanA cAhatA hai ataeva pratipAdaka-bodhayitA puruSa ko bhI baso ho vivakSA hotI hai| phalataH prathama bhaGga se pradhAnarUpa se astitva mAtra kA hI bodha hotA hai, nAstitva usake kukSigata ho kara gauNa rahatA hai, aura tRtIya bhaGga se astitva. nAstitva vonoM kA sama pradhAnarUpa se bogha hotA hai, kyoM ki ve donoM bhaGga basI jijJAsA se prayukta hote haiN| kintu paJcamabhaGga meM una donoM bhaGgoM se antara hai usakA kAraNa yaha hai ki vastu anantadharmAtmaka hotI hai, ataH pratipAyapuruSa ko anekarUpoM meM usakI jijJAsA ho sakatI hai, vaktA ko usake anusAra hI jijJAsita dharma ke rUpa meM hI vastu ko pratipAdita karane kI icchA hotI hai| patramabhaGga kA prayoga yataH vastu ko eka aMza ke avaktavyasva se anuviddha astitva kI aura dUsare aMza ke astitva se anuviddha avaktavyatva kI jijJAsA se hotA hai na ki pradhAnarUpa se astitva mAtra kI, ki vA pradhAnarUpa se prastitva nAstitva donoM kI jijJAsA se hotA hai ataH jijJAsAnusArI bodha kA janaka hone se yaha kevala prathama aura tRtIya se minna hotA hai| ukta bAta sammatigrantha ke prathamakAMDa kI aDatIsI gAthA meM isa prakAra kahI gayI hai "jisa tavya kA koI eka aMza satarUpa meM aura dUsarA aMza eka sAtha ho sat-asada ubhaya rUpa meM daNita hotA hai yaha dravya jijJAsA aura vivakSA ke kAraNa kazcit asti aura pravaktavya hotA hai|" yadA ca vastuno deza eko'sattve'vaktavyatvAnupiddhe nizcitaH, aparazcAsatcAnuviddho yugapadubhayathA vivakSitastadA tathAvyapadezyAvayavakzAdavayavini SaSThabhaGgapravRttiH, kevaladvitIyatRtIyabhaGgavyudAsaH prAgvat pratipAdyajijJAsAvazAt / tadidamAha-[sammati gAthA-36] OM sadbhAva AdiSTo dezaH dezanobhayathA yasya / tad asti-abaktavya ca bhavati dhyaM vikalpavAda / /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA.ka. TIkA evaM hindI vivecana ] 171 "AiTTho'sabbhAve deso deso ya ubhayahA jassa / taM gasthi avatavvaM ca hoi davi viappavasA // " ['syAmAsti-avaktavyazca'-chaTThA bhaMga ] jaba vastu ke eka aMza ko avaktavya batAte hue prasava batAnA hotA hai aura dUsare graMza kI eka hI kAla meM sava-asat donoM rUpoM meM vivakSA hone para use asa batAte hue pravaktavya batAnA hotA hai taba aMza kA ukta rUpa meM vyapadeza hone se aMzo vastu meM 'syAnAsti ca avaktavyazca' isa chaThe bhaGga kA prayoga hotA hai yaha bhaGga bhI pratipAdyapurUSa ko jijJAsA ke kAraNa- ( kevala prathama bhaGga aura kevala sRtIya bhaGga se bhinna pazcama bhaGga ke samAna ) kevala dvitIya aura kevala tRtIya bhaGga se bhinna hotA hai| sammatigrantha ke unacAlIsavIM gAthA meM yaha bAta nimnarUpa meM kahI gayI hai "jisa vastu ke eka aMza kA asattva avaktavyatva ke sAtha vaNita hotA hai aura dUsare aMza ke asattva aura sattva donoM kI saha vivakSA hone para prasattva ke sAya pravaktavyazva pratipAdita hotA hai taba yaha dravya nAsti aura pravaktavya hotA hai|" yadA ca vastuno deza ekaH sattve niyataH, dvitIyazvA'sattve, itIyastUbhayathA'bhiSitsitastadA tathAbhUtavizepaNAdhyAsitasyAnenaiva prakAreNa pratipAdanAdIdRze'rthe'parabhaGgAviSayA'prasarAta sptmbhnggprvRttiH| tadidamAha-[ sammati gAthA-40] 9"sakabhAvAsambhAve deso deso a ubhayahA jassa | taM asthi NasthavattavyaM ca daviaMviappavasA // " iti / [ 'syAdasti-nAsti-ayaktavyazca'-saptama bhaMga] java vastu kA eka aMza sadarUpa meM, dUsarA aMza asad rUpa meM aura tosarA aMza sat-asad ubhayarUpa meM vivakSita hotA hai taba ukta vizeSaNoM ke AspadabhUta vastu kA sattva-prasattva aura pravaktavyatva rUpa se ho pratipAdana hotA hai, isa prakAra pratipAdita hone vAle artha meM anya kisI bhaGga ke viSaya kA praveza na hone se uktarUpa meM vastu kA pratipAdana karane ke lie saptama bhaGga kA prayoga hotA hai, jisakA AkAra syAd asti ca nAsti ca pravaktavyazca' isa rUpa meM mAnya hai| yaha bAta sammatipranya kI cAlIsavIM gAyA meM nimnarUpa meM kI gayI hai "jisa dravya kA eka aMza sadrUpa meM, dUsarA aMza asadarUpa meM, aura tIsarA aMza sad-asamaya rUpa meM saha vivakSita hone se avaktavya rUpa meM, pratipAdita hotA hai vaha vaSya jijJAsA aura vivakSA ke anusAra syAd asti syAnnAsti aura syAv avaktavya' hotA hai|" athAnantadharmAtmake vastuni tatpratipAdakavacanasya saptadhA parikalpane'STamo'pi vikalpaH kiM na svIkriyate ? iti cet ! na, natparikalpanAnimittA'bhAvAt , sAvayavAtmakasya niravayavAtmakasya cAnyonyanimittakasya jijJAsAyAM caturthAdiprathamAdivikalpAnAmetra pravRcaH / kiJca, krameNa dharmadvayaM guNa-pradhAnamAvana pratipAdayan prathama-dvitIyAvetra bhaGgAbAdadIta, yugapatta dvayamaOM AdiSTo'sadbhAve dezo dezanobhayathA yasya / tad 'nAsti avaktavyaM ca bhavati dravyaM vikalpavazAd / / 'sadbhAvAsadbhAve dezo dezazvobha yathA yasya / tad 'asti-nAstika-avaktavyaM ca dravyaM vikalpabazAda / /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 [ zAstravAna sta07lo. 23 bhidhitsustRtIyameva, krameNa prAdhAnyena dvayamabhidhisurAdya-dvitIyasaMyoganiSpannaM caturthameva, eka vibhajyAparaM cAvibhajyAbhidhitsuH prathama-tRtIyasaMyoganiSpanna paJcamam , dvitIya-tRtIyasaMyoganippannaM SaSTaM vA, dvau dezau vibhajya tRtIyaM cA'vibhajyAbhidhitsurAdya-dvitIya-tRtIyasaMyoganiSpanna saptamameva, iti caturAdidezIpAdAne'pi dvivyAdInAmekavibhAjakoparAgavizrAmAd na saptamAghatikramaH, ekakaradaNDasaMyoge karadvayadaNDasaMyoge vA daNDitvAvizeSAt / 'anekAnta uddhRtadvitvAdivivakSayA syAdeva vizeSa' iti cet ? syAdeva tahi bhaGgAvAntarabhedo'pi / ata eva mallavAdiprabhRtibhirete koTIzo bhavantI bhedA abhihitAH / vibhAjakopAdhyanatikramAta na vibhAgavyAghAta iti tattvam / [AThaveM vikalpa kI AzaMkA kA nirasana ] saptamI ke viSaya meM yaha prazna uThatA hai ki jaba vastu anantadharmAtmaka hai taba usake pratipAvaka vacana kI jaise sAta bhaGgoM meM kalpanA kI jAtI hai usI prakAra prAThaveM mana kI bhI kalpanA kA sambhava hone se use kyoM nahIM svIkAra kiyA jAtA ? isakA uttara yaha hai ki AThaveM bhaGga kI kalpanA kA koI nimitta nahIM hai, ataH use nahIM svIkAra kiyA jaataa| bAta yaha hai ki vastu sAvayava aura niravayava bheda se do prakAra kI hotI hai| sAvayavatvamUlaka vastu ko jijJAsA ke anusAra caturtha, pazcama, SaSTha aura saptama ina cAra bhaDoM kA prayoga hotA hai evaM nirajayavatvamUlaka vastu kI jijJAsA ke anusAra prathama, dvitIya aura tRtIya bhaGgoM kA prayoga hotA hai| sAvayava aura niravayavarUpa meM vastu ko vibhAjita karane para ina donoM rUpoM kA pratidvandvI koI tIsarA vibhAjakarUpa na hone se vastu kI tanmUlaka jijJAsA na hone ke kAraNa aSTama bhaGga ko avasara nahIM miltaa| [ maMgavibhAjaka upAdhi sAta se adhika nahIM ] aSTama bhaMga na hone meM ukta kAraNa se atirikta yaha bhI eka kAraNa hai-jaise koI vyakti jaba kisI vastu ke do thamoM kA mukhya praaura gauNa rUpa se pratipAdana karatA hai to usake lie syAdasti aura syAnAsti ye prathama aura dvitIya bhaMga hI upAdeya hote haiN| prathama meM astitva mukhya rUpa se aura nAstitva gauNa rUpa se tathA dvitIya meM nAstitva mukhya rUpa se aura astitva gauNarUpa se vivakSita hotA hai| vaho vyakti jaba mukhya rUpa se vastu ke donoM dharmoM kA eka sAya pratipAdana karanA cAhatA hai taba usake lie 'syAda avaktavya' yaha tatIya bhaMga hI upAdeya hotA hai| phira vahI vyakti jaba vastu ke do dharmoM ko mukhyarUpa se kramazaH pratipArita karanA cAhatA hai taba use syAd asti ca nAsti ca' yaha caturtha bhaMga ho upAdeya hotA hai / isa bhaMga ko niSpatti prathama aura dvitIya bhaMgoM ke sahayoga se hotI hai / jaba donoM bhaMgoM ke pratipAdya viSaya kA mukhyarUpa se eka sAtha varNana azakya ho jAtA hai taba vastu ko usa rUpa meM pravaktavya batAne ke lie tatIya bhaMga kA avalambana kiyA jAtA hai / jaba vastu ke prastuta do dharmoM meM eka ko dUsare se vibhAjita kara aura dUsare ko pahale se avibhAjita kara vastu kA pratipAdana abhimata hotA hai taba 'syAd asti ca avaktavyAca' isa paJcama bhaMga kA, tayA syAnnAsti ca avaktampazca' isa SaSTha bhaMga kA prayoga kiyA jAtA hai, unameM paJcama bhaMga kI niSpatti prathama aura tatIya bhA ke sahayoga se hotI hai isIlie isake dvArA prathama bhaMga ke pratipAdya astitva kA aura
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 173 sthA0 ka0 TIkA evaM hindI vivecana ] tRtIya bhaMga ke pratipAdya astitva aura nAstitva kA mukhya rUpa se kramaza: pratipAdana kI zakyatA ke kAraNa vastu ke avatathyatva kA pratipAdana hotA hai, evaM SaSThabhaMga se dvitIya aMga se pratipAdya vastu ke nAstitva kA ora tRtIya bhaMga se pratipAdya astitva aura nAstitva kA mukhya rUpa se eka sAtha varNana zakya na hone se vastu kI pravaktavyatA kA pratipAdana hotA hai / vastu ke prastuta astitva, nAstitva, astitva- nAstitva ubhya ina tIna rUpoM meM prathama do rUpoM ko vibhAjita kara aura tIsare rUpa ko avibhAjita karake vastu kA pratipAdana abhISTa hote para 'sthAd asti ca nAsti ca avaktavyazca' isa saptama bhaMga kA prayoga hotA hai - isa bhaMga kI niSpatti prathama, dvitIya aura tRtIya bhaMgoM ke sahayoga se hotI hai| vastu yataH yadyapi ananta dharmAtmaka hai ataH usake ukta tIna rUpoM se atirikta bho caturtha pavama AdirUpa ho sakate haiM, phalataH unakA upAdAna kara anya aMgoM kI bhI sambhAva ho sakatI hai, kintu vicAra karane para ukta sAta bhaMgoM se pRthak bhaMga kI sambhAvanA kSINa ho jAtI hai kyoMki vastu ke do, tIna, cAra, pAMca zrAdi sabhI rUpoM kA paryavasAna eka vibhAjaka ke sAtha sambandha meM hotA hai / zrataH caturtha Adi bhaMgoM se bhinna bhaMga kI kalpanA nirayakAza ho jAtI hai / jaise, eka hAtha kA saMyoga athavA donoM hAthoM meM daNDa kA saMyoga hone se puruSa baNDI hone meM koI antara nahIM hotA usI prakAra eka aMza ko vibhAjita tathA dUsare aMza ko avibhAjita kara kiMvA do aMza ko vibhAjita kara tRtIya aMza ko avibhAjita kara vastu kI vivakSA hone para pazcama, SaSTha aura saptama bhaMga kI niSpatti hotI hai, usI prakAra vastu ke cauthe pAMcave rUpa kA upAdAna karane para bhI eka ko vibhAjita kara evaM anya ko avibhAjita kara vastu kI vivakSA hone para paJcama aura SaSTha bhaMga, evaM cauthe athavA pAMcaveM rUpa aura usake pratidvandvI rUpa ina donoM ko vibhAjita aura tIsare ko avibhAjita kara vastu kI vivakSA hone para saptama bhaMga kI hI niSpatti ho sakatI hai na kI kisI anya bhaMga kI / isa prakAra vastu ke vauye pAMcave rUpa kA upAdAna karane para bhI niSpanna hone vAle bhaMga meM caturtha Adi bhaMgoM se bhinnatA nahIM ho sakatI / ke J yadi yaha kahA jAya ki vastu yataH anekAnta rUpa hai, anekavidha dharmoM kA abhina Aspava hai ataH do dharmo ke dvitva Adi spaSTa rUpoM se pratipAdana karane kI kAmanA hone para niSpanna hone vAle bhaMgoM meM vastu ke eka-eka rUpa ko lekara niSpanna hone vAle bhaMgoM ko prapekSA vailakSaNya ho sakatA hai jase stharya aura kSaNika ina donoM dharmo kI vivakSA hone para vastu 'syAd ubhayaM sthiraM kSaNikaM 6' syAnna sthiraM ca kSaNika ca' isa prakAra ke aMga, astitva Adi anekarUpa ko lekara niSpanna hone vAle svAda asti syAnAsti Adi bhaMgoM se spaSTa vilakSaNa haiM ataH ukta prakAra ke sAta bhaMgoM ke hI hone kA Agraha nirAdhAra hai" isakA uttara yaha hai ki ukta sthiti meM bhaMga ke zravAntara bheda bhI mAnya hI hai, isIlie mallavAdI prAdi vidvAnoM ne saptabhaMgI ke koTizaH bheda mAne haiM, kintu vAstavikatA yaha hai ki saptabhaMgI kI vibhAjaka upAdhiyA~ una phoTi prakAra ke bhaMgoM ko bhI AtmasAta karatI haiM mataH aMgoM ke prAtivika rUpa se koTizaH bheda hone para bhI vibhAjaka upAdhiyoM kI sAta hI saMkhyA hone ke kAraNa bhaGgoM ke saptavidhavibhAga kA vyAghAta sambhava nahIM hai / iyaM ca saptabhaGgI pratibhaGga' sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca / pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAt, abhedopacArAd vA yaugapadyena pratipAdakaM cacaH sakalAdezaH / tadviparIto vikalAdezaH / abheda vRttiprAdhAnyam = 'dravyArthikanayagRhIta sattAdya
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravArttA0 sta0 7 zlo0 23 bhinAnantadharmAtmaka vastuzaktikasya sadAdipadasya kAlAdyabhedavizeSapratisaMdhAnena paryAyArthikanayaparyAlocanaprAdurbhavacchakayArthabAdhapratirodhaH / abhedopacArazca paryAyArthikanaya gRhItA nyApoha paryavasitasattAdimAtrazaktikasya tAtparyAnupapattyA sadAdipadasyoktArthe lakSaNA / ' 174 [ saptabhaGgI meM saphalAdeza - vikalA deza ] ukta saptamaGgI apane pratyeka bhaMga dvArA sakalAveza aura vikalAdeza kA svabhAva dhAraNa karatI hai / saphalAdeza usa vacana ko kahA jAtA hai jisase vastu kI samagratA kA pramANa dvArA nirNIta are dharmAtmakatA kA kAla Adi dvArA upapatra zramevavRtti kI pradhAnatA se athavA abheda ke upacAra se yugapat pratipAdana hotA hai| kahane kA prAzaya yaha hai ki pramANa dvArA yaha siddha hai ki vastu ananta dharmAtmaka hai| vastu kI ananta dharmAtmakatA ho usakI samagratA hai jo vastu meM eka hI kAla meM vidyamAna rahatI hai / vastu kI samagratA kA pratipAdana karane vAle vacana ko ho sakalAdeza kahA jAtA hai / yaha pratipAdana kabhI amedhavRtti kI pradhAnatA se hotA hai aura kabhI abheda meM lakSaNA dvArA hotA hai / jo vacana isase viparIta hotA hai arthAt vastu kA samagrarUpa se pratipAdana kara AMzika rUpa se pratipAdana karatA hai use vikalaye kahA jAtA hai| avRtti kI pradhAnatA kA artha yaha hai ki dravyAcikanayAnusAra kAla Adi ke dvArA pratipAdya vastu ke ananta gharmo meM abheda kA jJAna hone se vastu meM dharmoM meM abheda buddhi dvArA paryAyArthika naya kI dRSTi se hone vAle sat Adi padoM se ghaTita atter hara kA vighaTana honA / Azaya yaha hai ki pratyAthika naya dvArA sat prAdi padoM kA sattA Adi se abhitra ananta dharmAtmaka vastu meM zaktijJAna hotA hai| ataH sa zrAdi padoM se ghaTita vAkya se ananta dharmAtmaka vastu kA bodha honA cAhie, kintu paryAyAthika naya dvArA vastu ke vibhinna dharma paryAyoM ke upasthita hone para eka vastu meM vibhinna dharmo ko abhinnatA bAdhita hone se sat Adi padoM se ghaTita vAkya kA artha-bodha durghaTa ho jAtA hai| aisI sthiti meM jaba kAla Adi ko dRSTi se pratipAdya vastu ke dharmoM meM abheda kA jJAna hone se vastu meM abhirUpa se gRhIta ananta dharmoM ke abheda kA jJAna hotA hai taba usase ukta rIti se paryAyArthikanayaprayukta vAkyArtha bodha kA avarodha hone se sat Adi padoM se ghaTita vAkya se ananta dharmAtmaka vastu kA bodha sampanna hotA hai| isa prakAra hone vAlA vastu kI samagratA kA bodha ho abhedavRti ke prAdhAnya se ananta dharmAtmaka vastu kA pratipAdanarUpa sakalA deza hai / abhedopacAra kA artha hai prabheda se ananta dharmAtmaka vastu meM sada zrAdi pada kI lakSaNA / isakA Azraya usa sthiti meM liyA jAtA hai jaba paryAyArthika naya dvArA anyApoha- asad vyAvRtti svarUpa sattA Adi dharmamAtra meM sad Adi pada kA zaktigraha hotA hai| spaSTa hai ki isa zaktigraha se sattA Adi se abhinna ananta dharmAtmaka vastu kA bodha nahIM ho sakatA, kintu sat Adi kA prayoga ananta dharmAtmaka vastu kA pratipAdana karane ke tAtparya se hI hotA hai / sattA zrAdi dharmamAtra meM sat Adi pada ke zaktigraha se isa tAtparya kI upapatti na hone se paryAyArthika naya dvArA gRhIta vastu-dharmo aura unake prAzrayabhUta vastu ke prabheva meM arthAt sattA prAvi se abhinna ananta dharmAtmaka vastu meM sat Adi pada kI lakSaNA hotI hai| isa lakSaNA se hI sattA Adi dharmamAtra meM sat Adi pada kA zaktigraha hone kI dazA meM bhI sat Adi pada se ghaTita vaSaya se pramanta dharmAtmaka vastu kA bodha hotA hai| ukta rIti se sat Adi pada dvArA ananta dharmAtmaka vastu pratipAdana hI abhedopacAra mUlaka saphalAdeza kahA jAtA hai|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA kA TIkA evaM hindI vivecana ] 175 jaba saba Avi pada kA dravyAthika naya dvArA sattA Adhi se abhinna ananta dharmAtmaka vastu meM zaktigraha nahIM hotA, athavA kAla Adi kI dRSTi se vastudharmoM meM amevabuddhi hokara vastu meM una dhamA kI abhinnatA kA graha nahIM hotA, kiMvA sattA Adi mAtra meM sata Adi pada kA zaktipaha hone para tAtparyAnupapatti se sat prAdi pada kI ananta dharmAtmaka vastu meM lakSaNA nahIM hoto usa sthiti meM saba yAdi pada se ghaTita vAkyoM se samagra rUpa se vastu kA vodha na hokara AMzikarUpa se vastu kA bodha hone se vikalAveza hotA hai| kAlAdayazcASTAvime-1. kAlaH, 2. AtmarUpama', 3. arthaH, 4. saMbandhaH, 5. upakAraH, 6. guNidezaH, 7. saMsargaH, 8. zabda iti c|1. tatra yatkAlamastitvaM tatkAlAH zeSAnantadhamA vastunyekaDeti teSAM kaalenaa'bhedbutiH| 2. yadeva cAstitvasya tadguNatvamAtmarUpaM tdevaanygunnaanaampiityaatmruupennaa'bhedyttiH| 3. ya eva cAdhAro'rtho dravyAkhyo'stitvasya sa evaanypyoNyaannaamityrthenaa'bhedyttiH| 4. ya eva cAvidhagbhAvaH saMbandho'stitvasya sa evAnyeSAmiti sNbndhenaa'bhedvRttiH| 5. ya eva copakAro'stitvena vastunaH svaprakArakapratItiviSayatvalakSaNaH, sa evaanyessaamityupkaarennaa'bhettvRttiH| 6. ya eva ca guNinaH saMvandhI dezaH kSetralakSaNo'stitvasya, sa evAnyeSAm , iti gunnideshenaa'bhedvRttiH| 7. ya eva ca vastunaH saMsargo'stitvasyAdhArAdheyabhAvalakSaNaH, sa evAnyeSAm , iti sNsrgennaa'medvRttiH| 8. ya eva ca 'asti' iti zabdo'stitvadharmAtmakasya vastuno vAcakA, sa evAzepAnantadharmAtmakasyApi, iti zabdenA'medavRttiH / [ kAlAdi ATha kA paricaya ] kAla mAdi padArtha, jinakI dRSTi se vastu-dharmoM meM amevajJAna hotA hai, unakI saMkhyA ATha hai, jaise-1. kAla, 2 AtmarUpa, 3. prarya, 4. sambandha, 5. upakAra, 6 guNIveza, 7. saMsarga aura 8. zabda / 1. jisa kAla meM kisI vastu kA astitva hotA hai usa kAla meM astitva se bhinna bhI usake ananta dharma hote haiN| ye sabhI dharma eka kAla meM hone se kAla kI dRSTi se abhinna hote haiN| vastu ke ananta dharmoM ko yaha abhinnatA kAlamUlaka abhedavRtti haiN| 2. astitva jisa vastu kA dharma hotA hai vaha usakA guNa vizeSaNa kahA jAtA hai isa prakAra tadguNatva astitva kA AtmarUpa hotA hai| astitva ke samAna hI vastu ke anya dharma bhI usake guNa kahe jAte haiM isa lie tadguNatva unakA bhI AtmarUpa hotA hai| vastu ke sabhI dharmoM meM tadguNatvasvarUpa se amedavRtti hotI hai| 3. artha:-jo pradhyAtmaka artha astitva kA prAdhAra hotA hai vahI dravya anya paryAya dharmoM kA bhI prAzraya hotA hai ! AdhAra ke eka hone se usameM Azrita samo dharmoM meM abhinnatA hotI hai, yaha abhinnatA arthamUlaka abhedavRtti hai| 4. vastu ke sAtha astitva kA jo apRthagabhAva-sambandha hotA hai vahI vastu ke sAtha usake anya dharmoM kA bhI sambandha hotA hai| isa prakAra sambandha kI ekatA se anya dharmoM meM abhinnatA honA usakI sambandhamUlaka amedavRtti hai|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravAsa0 sta0 7 halo0 23 5. astitva dharma ke dvArA vastu kA jo upakAra hotA hai vahI usake anya dharmo dvArA bhI usakA upakAra hai aura vaha upakAra hai vastu ko svaprakAraka pratIti kA viSaya banAnA spaSTa ho yaha upakAra astitva tathA vastu ke anya dharmoM meM samAna hai| upakAra kI ekatA kI dRSTi se miSpanna vastu dharmoM ko yaha ekatA sanakI upakAra-mUlaka asebavRtti hai / 176 6. guNIdezaH- dravya ke sambandhI deza ko guNideza kahA jAtA hai, use kSetra zabda se bhI prabhihita kiyA jAtA hai| jisa kSetra meM sthita dravya meM usakA astitva hotA hai usI kSetra meM sthita draSya meM anya dharma bhI rahate haiN| isa prakAra dravya ke sabhI dharmo kA eka guNiveza (kSetra) hone se unameM for hotI hai| yaha abhinnatA gunivezamUlaka abhedavRti hai / vastu 7. vastu aura astitva ke bIca jo mAdhArAdheyabhAva sambandha hotA hai vahI, vastu aura usake anya dharmoM ke bIca bhI hotA hai / saMsagaM dRSTi se vastu-dharmo ko yaha abhinatA usakI saMsargamUlaka zramevavRti hai / vahI zabda astitva se bhinna eka zabda se vastu ke samagra abhinnatA hai| yaha prami 5. jo asti zabda astitva dharma se abhinna vastu kA vAcaka hai samagra dharmo se no abhinna vastu kA bhI vAcaka hai isa prakAra asti isa dharmo ke vAcya hone ke kAraNa eka zabda vAcyatya kI dRSTi se una sabhI meM natA unako zabda mUlaka abhedavRtti hai / kecittu -- "anantadharmAtmakavastupratipAdakatvA'vizeSe'pyAdyAstraya eva bhaGgA niravayavapratipattidvArA saphalAdezAH, adhimAstu catvAraH sAvayavapratipattidvArA vikalAdezAH" iti pratipanna vantaH / ete ca saptApi bhaGgAH syAtpadA'lAcchitA avadhAraNaikasvabhAvA viSayA'sattvAd durnayAH, syAtpadalAcchitastvetadanya mo'pItazA'pratikSepAdekadezavyavahAra nibandhanatvAt sunaya eva / "asti' ityAdikastu syAtkAra vakAra vinirmukto dharmAntaropAdAnapratiSedhA'karaNAt svArthamAtrapratipAdanapravaNaH sunayo'pi na vyavahArAGgamiti draSTavyam / [ sakalAdeza ke viSaya meM anya mata ] kucha vidvAnoM ne yaha mAnA hai ki saptabhaGgI ke sabhI bhaMga ananta dharmAtmaka vastu kA pratipAdana karane meM samAna hai tathApi prArambha ke tIna hI bhaMga vastu kA niravayava bodha akhaNDa bodha ke utpAdaka hone se sakalAdeza haiM aura agale bAra bhaMga vastu ke sAvayava bodha = AMzika bodha kA janaka hone se vikalAdeza hai / saptabhaMgI ke sabhI bhaMga jaba 'syAt' pada se rahita hote haiM taba ve prastuta aMza vizeSa kA avadhAraNa karate haiN| cU~ki viSayabhUta vastu prastuta aMzamAtra kA hI AdhAra nahIM hotA, ataH avapArita viSayabhUta vastu kA astitva na hone se asat kA bodhaka hone se durnaya ho jAte haiN| kintu jaba ukta bhaMga 'syAt ' pada se yukta hote haiM taba eka bhaMga bhI apane mukhyarUpa se pratipAdya bhraMza se bhinna aMza kA niSedha na karate hue eka aMza se hI vastu ke vyavahAra kA janaka hone se sunaya ho hotA hai| aura jaba
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA0 ka0 TIkA evaM hindI vivecana ] asti yA nAsti parva 'syAt pada kiMvA eva pada se rahita hokara bhaGga ke ghaTaka hote haiM taba usase jisa aMza ke prastitva kiMvA nAstitva kA bodha hotA hai usase bhinna aMza kI svIkRti prathavA niSedha kucha bhI na hone se usase apane artha mAtra kA hI pratipAdana hotA hai, usa sthiti meM asti pada athavA nAsti pada se ghaTita bhaGga sunaya hote hue bhI vyavahAra kA bhaGga nahIM hotA ata eva syAt pada kiMvA eva pada ke prabhAva meM asti athavA nAsti pada se ghaTita bhaGga kA astitva amAnya hai / ayaM ca saptavidho'pi vacanamArgo'thenaye'viziSTaH / tatra prathamaH saMgrahe sAmAnya grAhiNi, dvitIyo vyavahAre vizeSagrAhiNi, tRtIya RjusUtre pRthaktvamanicchati, caturthaH saMgraha vyavahArayoH, paJcamaH saMgrahaju sUtrayoH, paTTo vyavahAra RjusUtrayoH, saptamaH saMgraha - vyavahAraju sUtreSu / vyaJjananaye vikalpo nirvikalpazca / prathame'thakatve'pi paryAyazabdavAcyatAvikalpasadbhAvAt prathamaH savi kalpaH / dvitIya tRtIyayordravyArtha nirgataparyAyAbhidhAyakatvAd nirvikalpo dvitIyaH zabdAdipu tRtIyaH / saMyogAdanyaM | ukti ke yaha sAtoM prakAra arthanaya meM nirvizeSa hote haiM arthAt vyaJjananayoM meM jaise do varga haiM vaisA yahA~ nahIM hai| jaise- prathama prakAra prathama bhaGga vastu ke sAmAnyagrAhI saMgraha naya meM samAveza hogA kyoMki vaha satvagrAhI hai / dvitIya prakAra- dvitIyabhaGga vastu ke vizeSagrAhI vyavahAra meM, kyoMki yaha sAmAnyavAdI nahIM hai / tIsarA prakAra - tRtIya bhaga vastu ke sAmAnya aura vizeSa aMza ko pRthak rUpa meM grahaNa na karane vAle RjusUtranaya meM, cauthA prakAra caturthabhaGga saMgraha aura vyavahAranaya meM pAMcavAM prakArapaJzvamabhaMga saMgraha aura RjusUtramaya meM chaThAM prakAra chaThI-bhaMga vyavahAra aura RjusUtranaya meM, sAtaka prakAra - saptama bhaMga saMgraha vyavahAra aura RjusUtratya meM niviSTa hai kintu vyaJjananaya meM ukta sAtoM bhaMgoM ke do varga ho jAte haiM- savikalpa aura nivikalpa | prathama zabdanaya meM prathama bhaMga kA pratipAdya sAmAnya artha yadyapi eka hotA hai kintu usameM paryAya zabda kI vAcyatArUpa vikalpa ke hone se prathama bhaMga savikalpa hotA hai / dvitIya aura tRtIya yAnI samabhirUTa aura evaMbhUta dravyarUpa artha se nirgata ( pRthagbhUta) paryAya ke abhidhAyaka hote haiM, isalie dvitIya bhaMga nirvikalpa hai| tathA tRtIya bhaMga zabda Adi paryAya kA mukhya rUpa se bodhaka hone se zabdAdi tInoM naya meM nirvikalpa hotA hai| zeSa bhaMga zabdAdi tona ke anyonya saMyoga se savikalpa aura nirvikalpa hote haiN| athavA, vaktRsthapratyayarUpe'rthanaye saptApyete saMbhavinaH / zrotasthapratyayarUpe vyaJjananaye tu zabda- samabhirudvayoH saMjJAkriyA bhede'pyabhinnArthapratipAdanAt savikalpaH prathamabhaGgaH / evaMbhUtastu kriyAbhedAd bhinnamevArthe pratipAdayatIti tatra nirvikalpo dvitIyabhaGga eva / avaktavyastu zabdASviSayatvAd nAstyeveti vadati, sadbhAvAdyarpaNayA RjusUtrAd vizeSitatarArthAbhyupagamasya zabdanaye bhASyakRtA pakSAntaramadhikRtyAbhihitatvAt tadapekSayA tatra sapnApi savikalpAH, yathA - zrute tu nirvikalpA ityapyanujAnImaH || 23 || 7 177 * isa viSaya ko pUrva mudrita sammati ke pRSTha 448 - gAthA 41 kI vyAkhyA meM, tathA rAjavArtika [ 4 42 ] pRSTha 261 meM bhI dekha sakate haiM /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 [ zAstravAsa0 sta0 7 zlo0 24 ukta bAta naya ko zabdAzmaka hone kI dRSTi se kahI gayI hai kintu naya ke jJAnAtmaka hone para ukta bAta anya prakAra se kahI jA sakatI hai| aMse arthanaya vaktRgata jJAnarUpa hai ataH usameM saptabhaMgI ke sabhI aMga jAna rUpa hai zrataH zabda aura samabhirUDhanaya unase meM savikalpa prathama bhaMga samAviSTa hotA hai kyoMki saMjJA aura kriyA kA bheda hone para abhinna artha kA pratipAdana hotA hai, evaMbhUtanaya kriyAbheda se bhinna artha kA hI pratipAdana karatA hai tae usameM nirvikalpa dvitIyabhaga samAviSTa hotA hai| avaktavya zabda kA viSaya nahIM hotA, kyoMki zabda kA viSaya hone para avaktavya ho hI nahIM sakatA, ataH evambhUta naya meM avaktavyAdi bhaMga nahIM haiaisA tajjJoM kA kahanA hai / phalataH zrotRgata jJAnarUpa vyaJjananaya meM prathama aura dvitIya bhaMga se bhinna aMgoM kA astitva samaya nahIM hotaa| bhASyakAra ne sadbhAva kI arpaNA - sadrUpatA kI pratIti kA sampAdana karane se zabdamaya meM RjusUtra se vilakSaNa artha kA abhyupagama hone kI jo bAta kahI hai vaha anya pakSa para AdhArita hai / usa apekSA se vyaJjananaya meM sAtoM bhaMga savikalpa rUpa meM sambhava hai, kintu yathAbhuta sthiti meM nidhikalpa haiM, yaha mo hameM ucita lagatA hai| tadevaM saptabhaGgyAtmakapramANenAnekAnta eva nizvayo yujyate, naikAnta iti nigamayaznAhamUlam -- anekAntata evAtaH samyagmAnavyavasthiteH / syAdvAdino niyogena yujyate nizcayaH param // 24 // ataH uktayukteH anekAntata eva anekAntamatamatralambyaiva samyagmAnavyavasthiteH=avisaMvAdipramANavyavasthAnAt syAdvAdino niyogena niyamena nizcayo yujyate, paraM=kevalam | 'param' ityanenaikAnte mAnasyaivAnavatAra iti sUcitam / tathAhi na tAvadadhyacAdekAntasiddhiH, anekAntasyaiva sarvairadhyakSamanubhavAt ekasyaiva vastuno vastvantarasaMbandhAvibhUtAnekasaMvandhirUpatvAt pitu putra-At-bhAgineyAdiviziSyaikapuruSavat pUrvA 'parA'ntaritA'nantarita dUrA -''sana- nava-purANa-samarthA'samartha devadatta caitrasvAmikalabdha-kRtahRtAdirUpaghaTavad vA / . | , [ saptabhaGgI pramANa se anekAnta garbhita nizcaya ] 24 kArikA meM yaha viSaya nirdhArita kiyA gayA hai ki saptabhaGgI pramANa se anekAnta mata ke avalambana se hI nizcaya yuktiyukta siddha hotA hai na ki ekAnta ke avalambana se / kArikA kA artha isa prakAra hai - saptabhaMgI dvArA upasthApita yukti se anekAnta mata ke avalambana se hI samyaka mAna ko vyavasthA hotI hai prarthAt avisaMvAdI pramANa kI siddhi hotI hai| ataH kevala sthAdavAda ke niyama se ho yuktipUrNa nizcaya sampanna hotA hai| kevala syAdavAda ke niyama se hI nizcaya yuktisaMgata hotA hai isa kathana se yaha sUcita hotA hai ki ekAnta ke pakSa meM pramANa kI pravRtti hI nahIM hotI jaise yaha spaSTa hai ki pratyakSa pramANa se ekAnta kI siddhi nahIM ho sakatI kyoMki sabhI ko anekAnta kA hI pratyakSa anubhava hotA hai| eka hI vAtu granya vastuoM ke sambandha se aneka sambandhIrUpa meM prabhAsita hotI hai, jaise- eka hI puruSa pitA, putra, bhrAtA bhaginoputra, Adi aneka rUpoM meM pravagata hotA hai, evaM eka hI ghaTa pUrva, pazcima, vyavahita, dhavyavahita nikaTastha dUrastha, navIna, 1
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA00 TIkA evaM hinco vivecana ] 176 prAcIna, samartha, asamartha, devadatasvAmika, devavattalabdha, caitralabdha, devadattakRta, caitrahata Adi aneka rUpoM meM avagata hotA hai / isa prakAra yaha atyanta suspaSTa hai ki pratyakSa dvArA koI vastu kisI eka hI rUpa meM dRSTa na hokara aneka rUpa meM dRSTigocara hotI hai| yatpunarujyate maNDanena"pitrAdiviSaye'pekSA jananAdiprabhAvitA / ekakriyAvizeSeNa vyapekSA hasva-dIghayoH // 15 // iti / tattu dRSTAnna-dASTAntikayorApekSikaparyAyatvaparyavasAnAd nAticaturastram / yadapyetad vivRNvatoktam-'zabdArthastatra sApekSo na vastu' iti / tadapyazabdArthasya vastunaH siddhau zabdasya ca kalpanAmAtraparyavasitatve zobhate / yeSAmapi matam-'pitRtvaputratvAdayo dharmA eva tattannirUpitA midyante, dharmA tvekasvabhAva eva'-zeSAmapi 'etadapekSayA'yaM pitA, etadapezayA ca na pitA' ityAdipratInyananurodha eva / dharmibhedapratIterdharmAbhAvAvagAhitAyAM 'ghaTaH paTo na' ityAdAvapi tathAtvApattyA ca bhedakathaivotsIdediti / ye'pi 'nagara-trailokyAdivat pita-putrAdibhAvabhAga jJAnAkAra evaM' iti pratipannavantaH te'pi zavalArthAnupapattibhItAH zabalajJAnamAzrayanto vyAghrAta trasyantaH kUpAntaHpAtina iti dig / [pitRttvAdi dharma kevala prAtItika-maNDanamizra ] isa sandarbha meM maNDana mitha ne yaha kahA hai ki "pitA-putra Adi rUpa meM jJAta hone vAlA puruSa vAstava meM ekAnta rUpa hI hotA hai usameM anekarUpatA kI pratIti, utpatti utpAdana Adi vibhinna kriyAnoM ke kAraNa hoto hai / ataH anekarUpatA usakA vAstavikarUpa nahIM hai kintu anekoM ke sambandha ke kAraNa kevala vyAvahArikarUpa hai| kriyAvizeSa rUpa se eka meM anekarUpatA ko buddhi Thoka usI prakAra jJAtavya hai jaise hrastha, doghaMrUpa meM anya ko pratIti ke dvArA kisI vastu meM hasva, vIrgharUpatA jJAta hotI hai| kahane kA Azaya yaha hai ki koI vastu svayaM apane hI vyaktitva ke AdhAra para hrasva yA vIrgha nahIM hotI kintu apane se dIrgha pratIta hone vAlI vastu ko apekSA hrasva aura apane se hrasva pratIta hone vAlI anya vastu ko apekSA dIrgha pratIta hotI haiM to jaise vastu kA hrasvatva aura vIrghasva usakA vAstavarUpa na hokara mAtra prAtItika yA vyAvahArika ho hotA hai ThIka usI prakAra pitRtva, putratva Adi bhI eka puruSa kA vAstavika rUpa na hokara kevala prAtotika evaM vyAvahArika hI rUpa hai| prataH vAstava meM vastu anekAnta rUpa na hokara ekAnta rUpa hI hotI hai|" [ maNDana mitha ke kathana kA nirAkaraNa ] vyAkhyAkAra kI dRSTi meM mizra kA ukta kathana samIcIna nahIM hai kyoMki jaisA vivecana kiyA gayA hai usake anusAra dRSTAnta -hasva, dIrgha rUpa meM pratIta hone vAlI vastu aura dArTAntika-dRSTAnta dvArA samarthanIya pitA-putra Adi rUpa meM pratIta hone vAlA eka puruSa, tathA pUrva para AdirUpa meM pratIta hone vAlA eka ghaTa, evaM puruSa aura ukta dRSTAnta tathA anya vastu ke sambandha se anekarUpoM meM pratIta hone vAlI vastu rUpa dArdAntika kA paryavasAna unakI apekSika paryAyarUpatA meM hotA hai| Azaya yaha
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 [ zAstramA sta07 zlo0 24 hai ki vastu kI anekAntarUpatA yastu kA sApekSa paryAya hai| ataH use vastu kA nirapekSa rUpa batAnA to asaMgata ho sakatA hai kintu use usakA apanA rUpa batAnA kathamapi asaMgata nahIM ho sktaa| vastu kI ApekSika paryAyarUpatA kA vivaraNa karate hue kucha vidvAnoM dvArA jo yaha kahA gayA hai ki-'zabdArtha sApekSa hotA hai vastu sApekSa nahIM hotI vaha kathana mI tamo samIcIna ho sakatA hai jaba bastu azabdArtha ho tathA zabda kalpanAmAtra ho, kintu yaha bAta siddha nahIM hai| [ kevala dharmabheda mAnane para pitA-putra Adi pratItiyoM kI anupapatti ] jina vidvAnoM kA yaha mata hai ki pitRtva- pUtratva Adi dharma hI nirUpaka bheda se bhinna hote haiM kintu jisa dharmoM meM ye dharma pratIta hote haiM vaha ekarUpa hI hotA hai / ' unakI dRSTi meM pramuka vyakti amuka kI apekSA pitA hai aura amuka kI apekSA pitA nahIM hai aisI pratItiyoM kA anurodha yAnI samarthana nahIM ho pAtA, sAtha hI aisA mAnane vAloM ko yaha bhI vicAra karanA cAhie ki dharma-medha kI pratIti kA upapAvana yadi dharma aura usake abhAva ke avagAhana dvArA kiyA jAyagA to 'ghaTaH paTona' aisI pratItiyoM ke sambandha meM bhI yaha kahA jA sakegA ki yaha pratAsi epha padArtha meM ghaTatvarUpa dharma aura padatyarUpa dharma ke abhAva kA avagAhana karato hai na ki ghaTarUpa dharmoM meM ghaTatva dharma evaM paTa rUpa dharmoM ke bheda ko viSaya karatI hai, phalataH bheda kI carcA hI samApta ho jaaygii| [citrAkArajJAnavAda meM citrAkAra artha kI Apatti ] jina vidvAnoM ne yaha mAnA hai ki-'jaise nagara, trailokya Adi kI atirikta sattA nahIM hai kintu nagara evaM trailokya nAma kI vastu ke binA hI nagarAkAra aura tralokyAkAra kevala jJAnamAtra hotA hai usIprakAra pitA-putra Adi ko bhI atirikta sattA nahIM hai kintu pitA-putra prAdi rUpa meM jJAnamAtra hotA hai| phalataH jJAnAkAra rUpa meM hI unako sattA hai bAhya sanA nahIM hai| aise vidvAnoM ne citra yAnI anekAtmaka artha kI anupapatti se trasta ho use svIkAra na kara citra anekAtmakajJAna ko svIkAra kiyA hai| ataH aise vidvAna una manuSyoM ko zreNi meM Ate hai jo vyAghra ke bhaya se bhAgakara kue meM gira par3ate haiN| phalataH citrAkAra jJAna mAnane aura citrAkara artha na mAnane meM koI aucitya nahIM pratIta hotaa| evaM cAnumAnAdinApi naikAntasiddhiH, adhyakSavAdhite'rthe'numAnAdipramANapravRtteH / kiJca, sAdhamyataH paraH sAdhyaM sAdhayet , vaidhayaMto vA 1 / ubhayathApi tatputratvAdegamakatva prasaGgaH, prakaraNasama-kAlAtyayApadiSTayo he svAbhAsatvA'bhAvenA'vAdhakatvAt , nizcitasvasAdhyAvinAbhUtahetapalambhasyaiva sAdhyadharmiNi sAdhyapratipatirUpatvena tayostadapratipanthitvAt / na ca yathA tayAtrA'gamakatvaM tathA mamApIti zaDanIyam , mamAkSiptaparasparasvarUpAjahavRttisAdhadhamyasvabhAvanibandhana.rUpyanizcayAbhAvena tasyA'gamakatvAt , parasya ca tathA'nabhyupagamAt / [anumAnAdi se bhI ekAntasiddhi azakya ] / ukta rIti se anumAna Adi se bhI ekAnta kI siddhi nahIM ho sakatI kyoMki jo artha pratyakSa bAdhita hotA hai usameM anumAna Adi pramANoM ko pravRtti nahIM hotii| anumAna ke viruddha eka bAta aura hai vaha yaha ki ekAntavAdI ko vastu kI ekAntarUpatA kA sAdhana sAdharmya athavA vaidhaH se hI karanA hogA kintu donoM hI pakSoM meM tatpuratva Adi dhamoM meM
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA ka0 TIkA evaM hindI dhiyecAra ] anekAntarUpatA ke anumApakatva kI prasakti hogii| yadi yaha kahA jAya ki-'vastu meM ekAntarUpatA ke sAdhaka hetu ke hone se tatputratva prAdi prakaraNasama pAnI sata-pratipakSa evaM anekAntarUpatA kA bAgha hone se kAlAtyayApadiSTa hogA, ata eva tatputrasva Adi meM anumApakatA kA bAdha ho jAyagA -to yaha ucita nahIM hai kyoMki hetutya ke sampAdaka pakSasattva, sapakSasatva aura vipakSAsattva kA vighaTaka ho hetvAbhAsa hotA hai / prakaraNasama aura kAlAtyApadiSTa ukta rUpoM meM se kisI ke vighaTaka nahIM haiM ata eva hetvAbhAsa na hone ke kAraNa unase anumApakatA kA bAdha nahIM ho sakatA / yadi yaha kahA jAya ki-'sAdhya ke dharmoM yAnI pakSa meM sAdhyabadi kA ukta donoM meM vighaTana hotA hai ata eva ve bhI heravAbhAsa haiM, kyoMki jaise tatva ke sampAdana ukta rUpoM kA jinake dvArA vighaTana hotA hai ve mI antataH sAdhyadharmI meM sAdhyabaddhi ke virodha meM hI paryavasAyI hone se hatyAbhAsa hote haiM / ataH sAdhyadharmoM meM sAdhyabuddhi ke sAkSAt virodhI prakaraNasama aura kAlAtyayApobaSTa kA bhI hetvAbhAsa honA yuktisaMgata hai| isalie unake dvArA tatputrasva Adi meM anekAntarUpatA kI anumApakatA kA bApa ho sakatA hai to yaha Thoka nahIM hai kyoMki sAdhya ke avinAmRta yAnI vyApyarUpa meM nizcita hetu kA pakSa meM jo upalambha arthAta bodha hotA hai vahI sAdhyadharmoM meM sAdhya kI buddhi hai aura ukta bodha meM prakaraNasama aura kAlAtyayApadiSTa virodhI nahIM ho sakate, kyoMki prakaraNasama pakSa sAdhyAbhAvacyApyaprakAraka nizvaya dvArA sathA kAlAtyayApadiSTa sAdhyAbhAva prakAraka nizcaya dvArA pakSa meM sAdhyaprakAraka bodha ke hI virodhI ho sakate haiM na ki sAdhya vyApya hetu prakAraka buddhi ke virodhI ho "sakate haiM / ataH ukta rIti se unheM hetvAbhAsa batAnA saMgata nahIM ho sktaa| [ anekAntavAdarUpatA kI anumApakatA kA samAna rUpa se abhAva nahIM hai ] yadi yaha zaMkA kI jAya ki-'jase anekAntadhAdI ke mata meM tatputrasva Adi ekAntarUpatA kA anumApaka nahIM ho sakatA, usI prakAra ekAntavAlI ke mata meM vaha anekAntarUpatA kA bhI anumApaka nahIM ho sakatA'-to yaha ThIka nahIM hai kyoMki anekAntabAdI ke mata meM tatputratva prAdi ko ekAntarUpatA kA anumApaka na hone kA kAraNa hai 'usameM anumApakatA ke prayojaka trirUpatA ke nizcaya kA prabhAva' jise ekAntabAdI ke bhata meM anekAnta-anumAparatA ke abhAva ke kAraNarUpa meM prastuta nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki ekAntabAda meM anumApaka ko nirUpAtmakatA mAnya nahIM ho sakatI / anekAntabAdI ke kathana kA prAzaya yaha hai ki jo ta pakSa satva sapakSa sattva aura vipakSAsattva ina tInoM rUpoM se abhinna hotA hai vahI anumApaka hotA hai aura yaha trirUpatA sAghamya, baMdhayaM ke paraspara svarUpa kA prAkSepa jisa dharmoM meM hotA hai usa pakSabhUta dharmI meM ajahadavRtti tathA sAdharmya aura baMdhayaM ke svabhAva se hotI hai, tAtparya yaha hai ki pakSa meM sapakSa ke sAdharmya se vipakSa ke vaidhasya kA aura vipakSa ke vaivayaM se sapakSa ke sAdhamyaM kA AkSepa hotA hai, hetu usameM ajahadavRtti-vRtti kA tyAga na karane se pakSasattvAtmaka hotA hai evaM sAdharmyasvabhAva hone se sapakSasattvAtmaka tathA vaidharmyasvabhAva hone se vipakSAsatvAtmaka hotA hai / isa prakAra trirUpAtmaka helu hI sAdhya kA anumApaka hotA hai / tatputratva zrAdi meM nizcita ekAlarUpa sapakSa ko sAmarUpatA eva nizcita anekAntarUpa vipakSa ko vaidhamyarUpatA tathA una donoM ke paraspara svarUpa jisameM AkSipta hoM aise vastu rUpa pakSa meM ajahadavRttitA na hone se virUpatA kA nizcaya na hone ke kAraNa usameM ekAnta kI anumApakatA kA prabhAva hotA hai / yahI bAta tatputratva prAdi meM anekAntarUpatA ke anumApakatva kA abhAva batAne meM nahIM kahI jA sakatI,
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 [zAstravAsti07 zlo0 24 kyoMki ekAntavAdI pratyeka vastu ko ekarUpAtmaka hI mAnatA hai. ata eva hetu ko trirUpAtmaka hone ke AdhAra para anumApaka aura trirUpAtmakatA kA nizcaya na hone ke AdhAra para ananumApaka nahIM kahA jA sktaa| kica, parasya svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvA'natiyogisAdhyasAmAnAdhikaraNyasAdhyAbhAvavadattitva-sAdhyasaMbandhitAvacchedakarUpavatyAdivyAptInAM nAnAtvAta sAdhane sAdhyacyApyasvamapi dugraham / na ca sarvAsAmapi vahninirUpitavyAsInAM pratyekaM vahvayanumityaGgatvameva, kAryatAvacchedake tattadavyavahitottaratyAdidAnAcca na vyabhicAra iti vAcyam , anugata hetu-hetumadbhAva vinA'numatavyavahArapravRttyAunupapatteH, anumitijanakatAvacchedakatayA siddhAyA ekasyA eva vyApteH pratistra vibhajyAnubhavAd bhedamizritatvasvIkArIcitpAt / evaM riziSya tattaddharmAvacchinnakAraNatAzraye'pi tattaddharmasAmAnAdhikaraNyena sAmAnyakAraNatAvyapadezasamarthanamapi pareSAM zabdAntareNa sAmAnyavizeSabhAvameva vastuno draDhayati, apitA'napitasiddhaH, iti draSTavyam , "yatsAmAnye yatsAmAnya hetustadvizeSa tadvizeSo'pi" iti nyAyopapatteH, ArthanyAyena bhAvenA'pradhAnaguNabhAvayogAcceti / [ trirUpavattA ekAntavAda meM mAnane para bhI anistAra ] ukta ke sandarbha meM yadi yaha kahA jAya ki-ekAntavAda meM hetu meM nirUpAtmakatA to nahIM mAnI jA sakatI kintu use trirUpa se yukta mAnane meM koI bAdhA nahIM hai, ataH usa mata ke AdhAra para bhI yaha kahA jA sakatA hai ki tatputratva Adi meM vastu ko anekAntatA kI anumApakatA ke prayojaka ukta trirUpa se yuktatA kA nizcaya na hone ke kAraNa tatpuratva Adi meM anekAnta ko anumApakatA kA prabhAva ho sakatA hai to isa kathana ke sambhava hone para bhI anya doSa kA parihAra honA sambhava nahIM hai aura vaha doSa hai hetu meM sAdhya kI vyApti ke jJAna kA / Azaya yaha hai ki ekAntavAdI ke mata meM vyApti ke aneka bheda haiN| jaime-(2) heta ke adhikaraNa meM vidyamAna atyantAbhAva ke apratiyogI sAdhya kA hetuniSTha sAmAnAdhikaraNya evaM (2) hetu meM sAdhyAbhAvAdhikaraNa nirUpita vRttitva kA abhAva, tathA (3) sAdhyasambandhitA kA avacchedaka hetutA avacchedaka rUpabattya ... prAdi / ina sabhI kA ekakAla meM jAna sambhAvita na hone se hetu meM sAdhya kI vyApti kA jJAna na ho sakane ke kAraNa vyAptijJAna se anumiti ke janma kA upapAdana nahIM kiyA jA sktaa| [vyaktiniSTakArya-kAraNabhAva se anumititvaniyAmaka zUnyatA] yadi yaha kahA jAya ki-'ukta prakAra ki vahni nirUpita jitanI dhyAptiyAM haiM unameM pratyeka vyApti svatantrarUpa se vahni kI anumiti ko prayojaka haiM arthAt ukta vyAptiyoM meM kisI bhI eka vyApti kA jJAna hone se anabhiti kA janma mAnanA nirApada hai, kyoMki yadvi kI anumiti meM pratyeka vyAptijJAna ko svatantrarUpa se kAraNa mAnane para pramiti aura dhyAptijAna meM kAryakAraNabhAva ke sambhAvita vyatireka vyabhicAra kA parihAra tattayAptijJAna ko tattadvyAptijJAnAvyavahitottara
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ spA0 ka0 TIkA evaM hindI vivecana ] jJAna ke prati kAraNa mAna kara kiyA jA sakatA hai to yaha ThIka nahIM hai kyoMki anumiti aura vyAptijJAna meM ukta rUpa se kAryakAraNabhAva mAnane para unake bIca pranugata kAryakAraNabhAva nahIM hogA ! phalataH tattadvyAptijJAna se utpanna hone vAle jJAna meM anumiti pada kA anugata vyavahAra nahIM ho skegaa| kyoMki ukta rUpa se anugata kAryakAraNabhAva na hone para anumititva kA koI niyAmaka na ho sakegA / yataH ukta vyAptiyoM meM kisI eka vyApti ke jJAna se anya (jJAnaniSTha) jJAnasva ko anumititva kA niyAmaka mAnane para anya vyApti ke jJAna se janyajJAna anumitirUpa na ho sakegA aura yadi pratyeka vyAptijJAnajanyajJAnasva ko samudita rUpa se anumititva kA niyAmaka mAnA jAyamA to kisI mI jJAna meM sampUrNa vyAptijJAnajanyajJAnatva na hone se koI bhI jJAna anumitirUpa na ho sakegA / ataH ukta pranupapatti ko dekhate hue yahI svIkAra karanA ucita hai ki anumiti ke prati vyAptijJAna kAraNa hai aura eka hI vyApti usa kAraNatA kI gravacchedaka hai, usI kA vyApti ke uktarUpoM meM kabhI kisI svarUpa aura kabhI kisI anya rUpa se anubhava hotA hai| ukta sabhI vyAptiyoM meM vyAptisvarUpa eka sAmAnya dharma hai usI rUpa se vyApti kA jJAna anumiti sAmAnya ke prati kAraNa hai| isa kAraNa vyApti ekAntarUpa se eka prathavA aneka na hokara mevamizrita abhinnatva ( abheda ) rUpa arthAt anekAnta rUpa hai / 183 [ ekAntavAdI kI mAnyatA se anekAnta ko samarthana | isa sandarbha meM yaha bhI jJAtavya hai ki ekAntavAda meM sAmAnya kAryakAraNabhAva kA samarthana isa rUpa meM kiyA jAtA hai ki 'sAmAnya dharma ke AzrayabhUta kAryavizeSa kI sAmAnyadharma ke zrAzrayabhUta kAraNa vizeSa meM jo vizeSa dharmAcchita kAryanirUpita vizeSa dharmAvacchinna kAraNatA hai vahI sAmAnya kAryakAraNatA ke rUpa meM vyavahuta hotI haiM isase bhI vastu ko sAmAnyavizeSAtmaka rUpa se anekAntarUpA kI hI puSTi hotI hai| yaha bhI jJAtavya hai ki vastu meM sAmAnyavizeSa upayarUpatA ke abhAva yadyapi ataH yaha prApta hotA hai ki vastu meM pradhAnaguNabhAva nahIM ho sakatA kintu sAmAnyarUpa se jina vastuoM meM kAryakAraNabhAva hotA hai, vizeSarUpa se bhI unameM kAryakAraNabhAva hotA Avazyaka hai' yaha nyAya avazya svIkArya hai kyoMki ise na mAnane para sAmAnyakAryakaraNa ke AdhAra para hI vizeSakAraNa se vizeSa kArya kI utpatti mAnanI hogI aura usa sthiti meM jina vo kapAloM se eka ghaTa kI utpatti hotI hai unhIM se anya ghaTa kI usa ghaTa ke sAtha hI utpatti kA prasaMga hogA / prataH ghaTa sAmAnya ke prati kapAla sAmAnya kAraNa hai isa kAryakAraNabhAva ke sAtha hI tattadghaTa ke prati tattatkapAla kAraNa hai yaha kAryakAraNabhAva bhI mAnanA Avazyaka hai aura yaha tabhI ho sakatA hai jaba vastu sAmAnya vizeSa ubhayAtmaka ho / aura jaba vastu usa prakAra kI hogI to usameM pradhAnaguNabhAva bhI binA kisI kaThinAI ke upapanna ho sakegA / I kiJca, paraH sAdhyaM sAdhayan na tAvat sAmAnyaM sAdhayet, kevalasya tasyAsaMbhavAt / nApi vizeSam tasyAnanuyAyitvena sAdhayitumazakyatvAt / na ca sAmAnyoparAgeNa vizeSasyApyanuyAyitvam, samavAyaniSedhena taduparAgA'siddheH 'parvato jAtimadvAn' ityAdAvatiprasaGgAca / nApyubhayam ubhacadoSA'nativRtteH / nApyanubhayam, tasyA'sattvAt ityAdyayam / tadidamuktam[ sammati - 153 ]
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravA0 sta07 zlo0 24 * "sAhammao bva atthaM sAhijja paro bihammo bAbi / amonnaM paDikuThA do ni a ee asavyAyA // 1 // iti / anekAnte tu na sAdhyasiddhiranupapannA, kathaJcid vahnimattAyAH sAdhyatvena 'parvato dravyavAn ityAdAvanatiprasaGgAt , bahimattAyA dravyavattAsAmAnyakroDIkRtatve'pi kaJcidatirekAta , vivAdAspadIbhUtasAmAnya-vizeSobhayAtmakasAdhyadharmAdhArasAdhyavamisiddhezva; anyathA 'parvatasAmAnya ghahimattayA'numinomi' 'imaM parvataM vaddhimattayA'numinomi' ityAdi vibhajyAdhyavasAyAkArAnupapatteH, itaratra saMzayA'nivRttiprasaGgAcca / ityanyatra vistaraH / tadidamAha- sammati gAthA-154 ] x davaDiavattavyaM sAmaNNaM paJjavassa ya viseso| ee samovaNIyA vibhajavAyaM visesaMti // 1 // iti / tadevaM 'syAdvAdino na kvacidapi nithayo yujyate' iti pUrvapakSiNoktaM nirAkRtam // 24 // [ekAntavAda meM sAdhyasvarUpa kA nirvacana azakya ] ukta ke atirikta ekAntavAda meM eka aura bhI saMkaTa hai, vaha yaha ki ekAntavAda meM sAdhya ke svarUpa kA nirvacana pramAdA koMki ya ke sA nahIM kahA jA sakatA yataH vizeSa ke abhAva meM kevala sAmAnya kA astitva nahIM hotaa| vizeSa ko bhI sAdhya nahIM kahA jA sakatA kyoMki sAdhya ko sAdhyadharmo-pakSa aura siddhadharmI dRSTAnta ubhaya meM anugata honA cAhie, kintu vizeSa aisA nahIM hotaa| spaSTa hai ki parvatIya vahni kA sambandha mahAnasa meM aura mahAnasIya vahni kA sambandha parvata meM nahIM hotaa| [ anugatarUpatA kI zaMkA kA nirAkaraNa ] vizeSa kI sAdhyatA ke samarthana meM yadi yaha kahA jAya ki-vizeSa vyaktigata rUpa se pakSa, dRSTAnta ubhaya meM bhale anugata na ho kintu sAmAnya rUpa se usake anugata hone meM koI bAdhA nahIM hai yata: parvatIya aura mahAnasIya vahniyoM meM bAlitva sAmAnya kA astitva hone se yaha kahanA duSkara hai ki mahAnasIya pati ke sAmAnya rUpa kA paktIya vahni meM aura parvatIya vahni ke sAmAnya rUpa kA mahAnasIya vahni meM prabhAva hai| ata: vahnivizeSa ko vahnitva rUpa sAmAnya dharma dvArA pakSa-dRSTAnta donoM meM anugata kahA jA sakatA hai kintu yaha kathana ThIka nahIM hai kyoMki yataH samavAya sambandha pramANa dvArA siddha nahIM ho pAtA ataH vizeSa vyaktiyoM meM sAmAnya dharma kA uparAga (sambandha) siddha nahIM ho sakatA hai| isake sAtha hI isa kathana meM ki- 'sAmAnya rUpa se vizeSa anugata hone se vizeSa bhI sAdhya ho sakatA hai-yaha Apatti hai ki ukta bAta ko svIkAra karane para jAtitva rUpa meM vahnitva ko viSaya karane vAlI 'parvataH jAtimadvAn' anumiti bhI 'parvato vahnimAna' isa rUpa meM dhyavahuta hone lgegii| jaise ukta kAraNoM se kevala sAmAnya * sAdhamyato vA'yaM sAdhayet paro vaidhaya'to vA'pi / anyonyaM pratikuThA dvAvapi caite'sadvAdAH / / X dravyAthikA vaktavyaM sAmAnya paryavasya ca vizeSaH / etI samopanotI vibhajyavAda vishissttH||
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA0 kA TIkA evaM hindI vivecana ] 185 athavA kevala vizeSa ko sAdhya nahIM mAnA jA sakatA usI prakAra donoM ko milita rUpa meM bhI sAdhya nahIM mAnA jA sakatA kyoMki kevala sAmAnya aura kevala vizeSa ko sAmya mAnane para prasakta hone vAle doSa milita sAdhya ke pakSa meM bhI jyoM ke tyoM bane rheNge| sAmAnya vizeSa se bhinna ko bhI sAdhya nahIM mAnA jA sakatA kyoMki isa taraha kI koI vastu ho nahIM hai jo sAmAnya aura vizeSa kI zreNI se bahirbhUta ho / yaha bAta sammati grankI 13 cI gAzA meM isa prakAra ho gayI hai "ekAntavAdI sAdhya ko sAdharmya se siddha karegA yA vaidhamyaM se? donoM hI anyonya apahata hone se asadvAda hI haiN|" ekAntavAda meM sAdhyasiddhi ke sambandha meM jo anupapatti batAyo gayo hai, anekAntabAda meM usako avasara nahIM hai kyoMki anekAntavAda meM kathaJcit vahnimattA sAdhya hone se 'parvataH dravyamAna isa anumiti meM parvata: vahnimAna' isa anumiti ko abhinnatA kA prasaMga nahIM ho sakatA, kyoMki drakSya sAmAnya meM vahni kA samAveza hone para bhI yati meM dravya kA kayazcita bheda bhI rahatA hai prataH jisa apekSA se vahni meM Tradhya kA bheda hai usa apekSA se 'parvato dravyavAn' isa anumiti meM 'parvataH vahnimAn' isa prakAra ko anumitirUpatA ko Apatti sambhava nahIM ho sktii| [anekAntavAda meM sAdhyasiddhi nirvAdha ] anekAntavAda meM sAdhyasiddhi kI anupapatti na hone kA eka aura kAraNa hai vaha yaha ki ane. kAntavAda ke anusAra sAdhyadharmo-pakSa 'sAmAnya-vizeSa ubhayarUpa sAdhyAtmaka dharma ke AzrayarUpa meM vivAda kA viSaya hotA hai / ataH anumAna dvArA ukta sAdhyarUpa dharma ke Azraya rUpa meM sAdhyadharmoM ko siddhi hotI hai / isa prakAra kI siddhi meM usa taraha kI koI bAdhA nahIM hai jo ekAntavAda meM sAdhyasiddhi ke viSaddha khar3I hotI hai| yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki yadi anumAna dvArA sAmAnya vizeSa ubhayasvarUpa sAdhyadharma ke AdhArarUpa meM sAdhya-dharmI kI siddhina mAnI jAyagI to vahni ke AzrayarUpa parvata sAmAnya kI anumiti kI evaM vahni ke AzrayarUpa meM parvata vizeSa ko anumiti ko jo pratIti hotI hai usakI upapatti na ho skegii| ukta ubhaya pratItiyoM meM kisI eka hI pratIti ko mAnakara yadi kisI eka hI prakAra kI anumiti mAdI jAyagI to anya prakAra ko anumiti se nivartanIya saMzaya kI nivRtti na ho skegii| phalataH vahni ke prAzrayarUpa meM parvata sAmAnya ko anumiti hone para parvata vizeSa meM hni saMzaya kI, tathA parvatavizeSa meM vAhna kI anumiti hone para parvata sAmAnya meM vahni saMzaya kI, nivRtti na hogii| isa viSaya kA vistAra granthAntara meM upalabdha ho sakatA hai| yahI bAta sammatigrantha kI 154 vIM mAthA meM isa prakAra kahI gayo hai -vyAstikanaya kA vAsya kevala sAmAnya hai aura paryAyAstika kA kevala vizeSa hai| donoM paraspara milakara vibhajyavAda ko vizeSita karate haiN| isa prakAra 'syAvAvIyoM ke mata meM kahIM bhI nizcaya kI upapatti nahIM ho sakatI' yaha pUrvapakSI kA kathana apahastita ho jAtA hai // 24 // itthaM ca 'saMsAyapi na saMsArI' ityAdyabhyarthato nirastameva, tathApi viziSya tad nirasitukAmastatra prayojanamAhamUlam--etena sarvameveti yaduktaM tannirAkRtam / ziSyavyutpattape kizcittathApyaparamucyate // 25 //
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 [ zAstravArtA0 sta. 7 zlo0 25.26 etena anantaroditena syAdvAdasAdhanena sarvameva yaduktaM pUrvapakSiNA tad nirAkRtam , adhikasyApyuktatulyayogakSamatvAt / tathApi ziSyavyatpattaye prapaJcajJaziSyamativisphAraNAya kicivaparam=avaziSTaviSayam ucyate // 25 // tathAhi ekAntabAdI dvaar| udbhAvita sabhI doSoM kA nirAkaraNa | usa rIti se anekAntavAda kA pratipAvana ho jAne para usa bAda meM ekAntavAvI dvArA udbhAvita saMsArastha bhI anekAntavAda ke anusAra asaMsArI ho jAyagA aise sabhI doSoM kA yadyapi arthataH nirAkaraNa ho jAtA hai to bhI vizeSarUpa se una doSoM kA nirAkaraNa karane ke tAtparya se usakA prayojana batAne ke lie 25 boM kArikA kI racanA kI gayI hai, jisakA artha yaha hai ki syAuvAdaanekAntavAda kA jo pratipAvana abhI tatkAla hI kiyA gayA hai usase pUrvapakSI ekAntavAdI dvArA kahe gaye sampUrNa doSa nivRtta ho jAte haiM aura jo doSa pUrva pakSo dvArA pradardAzata nahIM kie gaye haiM kintu unakA pradarzana bhI sambhava hai, usa odhoM dhamArI isakA bhI yogakSema hone se ukta doSoM kI nirAkaraNa ko rIti se hI unakA bhI nirAkaraNa ho jAtA hai| ataH isa sambandha meM kucha bAta bhI Avazyaka na hone para bhI vizeSa jijJAsu ziSyoM kI budhi kI vaizadya aura vistAra ke liye kucha anya bAta jo abhI taka nahIM kahI gayI hai prastuta sandarbha meM kahI jAyagI / / 25 / / mUlam-saMsArI cetsa eveti kathaM muktasya saMbhavaH / / __ muso'pi cetsa eveti vyapadezo'nibandhanaH // 26 // saMsArI cet sa eva saMsAyeMva, etrakAra ekAnte, iti heto saMsAriNaH sarvathA saMsAri. tvAt , kathaM muktasya saMbhavaH-saMsAriNyayaM mukta ityAdivyapadezaH? / kSaNabhedastvatra na parihAraH, sarvathA'sArUpyAt / syAnmatamanyepAm-'sa eva saMsArI sa eva ca muktaH, na tu na saMsArI na muktazca, saMsAritva-muktatvayoH saMsArimuktabhedavirodhitvAt , pratiyogitAvacchedakena sahAnyonyAbhAvasya virodhe kAlabhedA'nivezAditi / ' asadetAta, 'idAnImayaM saMsArI na muktaH idAnI sa mukto na saMsArI' ityAdivyavahArAt saMsAri-muktayorasaMsArya-'muktayozca kAlabhedena vibhinnatayA vyavasthiteH / 'vibhede kathamekatrobhayathA vyavahAra' iti cet ? so'yamekAntavAdina eva zirasi prhaarH| [ saMsArI aura asaMsArI meM anekAnta kI upapatti ] kArikA 26 meM pUrvakArikA dvArA kiye gaye saMketa ko spaSTarUpa se pratipAdita kiyA gayA hai jo isa prakAra hai / ekAntavAda ke anusAra saMsArI jIva yadi kevala saMsArI hI hogA, asaMsArI kisI bhI dRSTi se na hogA to vaha mukta kaise ho sakegA, kabhI bhI use mukta kese vyavahRta kiyA jA sakegA? kSaNabheda se usakI minnatA svIkAra karake bhI ukta prazna kA parihAra nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki saMsArakSaNa meM sthita vyakti aura muktakSaNa meM sthita vyakti meM pUrNarUpa se sArUpya kA abhAva hone se isa prakAra kA vyavahAra na ho sakegA ki jo pahale saMsArI thA vaha aba mukta ho gyaa|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ spA0 ka0 TIkA evaM hindI vivecana ] yadi yaha kahA jAya ki isa prakAra kA vyavahAra mAnya nahIM hai, mAnya kevala yaha vyavahAra hai ki saMsArakSaNa meM sthita vyakti kevala saMsArI hotA hai aura muktakSaNa meM sthita vyakti kevala mukta hotA hai to yaha ThIka nahIM hai kyoMki yaha donoM vyavahAra anyonya sApekSa haiM. ataH donoM vyavahAroM kI upapatti kisI eka yA sadRza meM ho karanA ucita hai| 187 [ do rUpa ke samAveza meM virodha kI zaMkA ] anya vidvAnoM kA yaha mata ho sakatA hai ki- saMsArI aura mukta eka ho vyakti hotA hai, samaya meda se eka vyakti meM saMsAritva aura muktatva kA samAveza sarvathA yuktisaMgata hai / saMsArI aura mukta ke lie yaha kahanA kathamapi sambhava nahIM hai ki yaha saMsArI bhI hotA hai aura saMsArI nahIM mo hotA hai, yaha mukta bhI hotA hai aura mukta nahIM bhI hotA hai, kyoMki saMsAritva saMsArI meda kA aura muktatva muktabheva kA virodhI hai, yaha bheda isa sAmAnya niyama para AdhArita haiM ki pratiyogitAvacchedaka ke sAtha anyonyAbhAva kA virodha hai / yaha virodha kAlabheda kI apekSA nahIM karatA arthAt una donoM kA virodha isa rUpa meM nahIM hai ki jisameM jisa anyonyAbhAva kA pratiyogitA zravacchedaka dharma jisa kAla meM rahatA hai usa kAla meM vaha anyonyAbhAva usameM nahIM rahatA hai, kintu yaha virodha isa rUpa meM hai ki anyonyAbhAva aura pratiyogitA avacchedaka donoM kA astitva eka vyakti meM nahIM hotA" [ sarvasammata vyavahAra ke bala se zaMkA kA nirasana ] kintu yaha mata samIcIna nahIM hai kyoMki 'isa samaya amuka vyakti saMsArI hai mukta nahIM hai' aura 'amuka samaya amuka vyakti mukta hai saMsArI nahIM haiM' isa prakAra kA vyavahAra sarvasammata hai aura isa vyavahAra ke anusAra samaya bheda se saMsArI aura mukta evaM asaMsArI aura amukta donoM paraspara bhina hokara siddha hai| yadi yaha anupapatti udbhAvita kI jAya ki - 'saMsArI aura prasaMsArI tathA mukta aura amukta paraspara bhinna hai to eka vyakti meM saMsArI aura asaMsArI tathA mukta evaM amukta kA vyavahAra sambhava nahIM ho sakatA' to yaha anupapatti ekAntavAdI ke hI sira para khoTa pahuMcAne vAlI hai, kyoMki vaha saMsArI ko sarvathA saMsArI ho aura mukta ko sarvathA amukta hI mAnane ke lie vivaza hai, kyoMki yaha ekAntavAdI hai| atha 'nityajJAnAdimadbhinnaH saMsArI, tadbhedazva na tatreti saMsAryeva sa' iti cet 1 kathaM tarhi mukte 'asaMsArI' iti vyavahAraH 1 'gauNaH sa' iti cet na, svecchAmAtrAnurodhe'pi lokazAstra vyavahArAnanurodhAt / ata evAha mukto'pi cet sa eva = vakta eva na saMsArI, iti hetoH prAgapyasya saMsArisvabhAvatvAbhAvAt anibandhanaH- nirnimittaH vyapadezaH 'muktaH saH' ityullekhavAn // 26 // [ mukta dazA meM asaMsArI kA vyavahAra gauNa nahIM hai ] yadi yaha kahA Aya ki- 'nityajJAna Adi ke mAzraya se bhinna vyakti saMsArI hai aura saMsArI kA meva usa vyakti meM nahIM hai isalie vaha vyakti kevala saMsArI hI haiM to aisA mAnane para mukta meM asaMsArI hone kA vyavahAra nahIM ho sakegA / yadi isa vyavahAra ko gauNa batAkara isakI upapatti
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 [ zAstravA0i sta07 zlo0 27 kI jAya to ThIka nahIM ho sakatA / aisA mAnane para apanI icchA kA anurodha to ho jAtA hai kintu loka vyavahAra, zArA yaha zodha nahIM mAnA yataH ukta vyavahAra lokazAstra ubhaya dRSTi se mukhya vyavahAra hai| mukta meM asaMsArI vyavahAra loka-zAstra donoM dRSTi se mukhya hone ke kAraNa kArikA ke uttarArdha meM yaha kahA gayA hai yadi mukta sadA mukta ho hotA hai saMsArI kabhI nahIM hotA to mukta meM saMsAritvasvabhAva mukta hone ke pUrva bhI na hone se 'sa muktaH' vaha mukta hunA, isa dhyavahAra kA koI nimitta na ho skegaa| phalata: jaise saMsAranivRtta dazA meM 'sa muktaH eva' vyavahAra hotA hai uso prakAra saMsAra dazA meM bhI usameM mukta pada kA vyavahAra hone lagegA kyoMki mukta sadA mukta hI hotA hai isa pakSa meM saMsAra ke abhAva kI dazA meM mukta kahA jAne vAlA vyakti saMsAra dazA meM bhI mukta hI hai / / 26 / / etadeva spaSTayatimUlam -saMsArAd vipramutto yanmukta ityabhidhIyate / naitattasyaiva tadbhAvamantareNopapadyate // 27 / / yat-yasmAna , saMsArAd vipramukto mukta ityabhidhIyate, muceravadhisApekSayAt / etan itthaMbhUtaM muktatvam tasyeva-saMsAriNa eva tanAvamantareNa-muktabhAvAbhyupagama cinA noppdyte| 'iSyata eva tasyaiva tadbhAvaH dharmiNyeva dharmoyagamAt, dharmiNo'pi kazcitparAvRttistu neSyata' iti cet ? na, saMsArisvabhAvaM parityajya muktasvabhAvopAdAnAd dharmiNo'pi kazcitparAvRtteH / 'viziSTadharmibhede'pi zuddhadhabhyabhedAda na dopa' cet ? ayameva dravyato'bhedaH, paryAyatazca bheda ityanekAnto yadi 'syAta'-padAnuviddhaH, tAdRzAbhedasyApi tAdRzabhedanAntarIyakatrAt / mukte'pi tadA saMsAribhede'pi prAk tadabhedAt / 'tatkAlApekSayA tatra tadbheda eveti cet 1 naitAvatavApekSAvizrAmaH, tatkAle'pi tadanyakAlA'bhedAdikRtApekSA''nantyAt / 'tAvadapekSAniyatavastupratItirna kathamapi syAditi cet ? satyam , syAtpadamahimnA pradhAnopasarjanabhAvena tathApratItyupapatteH, pratyakSe'pi samyagdarzanaguNa mahimnA tathAbhAvAta: mithyAdRzA tu sApekSayodhamayorekatra nimittabhedaM binA bhAnasya saMzayavad dopajanyatyaniyamAta / ata eva 'sadasatoravizeSaNAta sarva jJAnaM mithyAzA viSayastama, samyagdRzAM ca saMzayAdikamapi tAdRzadoSAjanyatvAdaviparyastam' iti paribhASante / ityanyatra vistaraH // 27 / / [saMsArI dharmI kA hI muktadharmI meM parAvartana ] kArikA 27 meM pUrva kArikA ke vaktavya ko hI spaSTa kiyA gayA hai| kArikA kA artha isa prakAra hai-saMsAra se vimukta ko ho mukta kahA gayA hai, kyoMki muca-dhAtu kA artha mukti bhavadhi-sApekSa hotI hI hai, jaba koI kisI se bandhA humA hotA hai tabhI bandhana se usakI mukti hotI hai| saMsAra se vimukta vyakti ko mukta kahanA saMsArI ko hI kAlAntara meM mukta mAne vinA
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthA0 ka. TokA evaM hindI vivecana ] 189 saMgata nahIM ho sakatA, ataH saMsArI ko mukta kahane se yaha spaSTa hai ki saMsAro asaMsArI bhI hotA hai / yadi yaha kahA jAya ki-"jo vyakti saMsArI hai vaho saMsAra se mukta hotA hai yaha bAta ekAntavAdI ko mAnya hai, kyoMki saMsAra aura saMsAranivRtti ina donoM dharmoM kA sambandha eka hI dharmoM meM hotA hai, kintu etAvatA yaha nahIM kahA jA sakatA ki dharma kA parivartana hone para kazcit dharmo mo parivartita ho jAtA hai| dharma kA parivartana hone para bhI dharmoM kA parivartana mAnya nahIM hai"-to yaha kathana ThIka nahIM hai. kyoMki saMsAritva aura muktasva yaha donoM dharmoM ke svabhAva haiM ataH eka svabhAva ko tyAga kara anya svabhAva kA grahaNa karane para dharmoM meM bhI kazcit bhinnatA A hI jAtI hai kyoMki muktatva-svabhAva se sampanna dharmI ko saMsAritva svabhAva se mukta nahIM kahA jaataa| [ zuddha dharmI ke bhI kathaMcid bheda kI upapatti ] yadi yaha kahA jAya ki-'saMsAritva viziSTa dharmI paura muktatva viziSTa dharmo ina donoM meM bheda hone para bhI zuddha dhamI kI prabhinnatA banI hI rahatI hai, ata: dharmoM vibhinna dharmoM kA prAspada hone para bhI svayaM abhinna ho rahatA hai-isa ekAntavAdI mAnyatA meM koI doSa nahIM hai'-to yaha kathana bhI ThIka nahIM hai kyoMki vastu kA dravyadRSTi se abhinna honA aura paryAyaSTi se bhinna honA hI anekAntavAva hai, kyoMki 'syAt' pada se.-jisakA artha kathaMcita hai,-anuviddha ekAnta ho anekAnta ho jAtA hai / yaha jo kahA gayA hai ki,-viziSTa dharmoM meM bheda hone para bhI zuddha dharmoM ko abhinnatA banI rahatI hai, yaha samIcIna nahIM hai kyoMki viziSTa dharmI kA meva zuddha dhamoM ke kazcit bheda kA vyApya hai| prataH vyApaka ke abhAva meM dhyAya kA abhAva hotA hai isa niyama ke anusAra zuddha dharmoM meM kazcit bheda na mAnane para viziSTa dharmI meM bheda nahIM ho sktaa| 'mukta dharmI meM bhI muktakAla meM saMsArI kA bheda hone para bhI mukti ke pUrva saMsArI kA abheda hotA hai, ataH saMsArI aura mukta meM kazcita bheva aura abheda hone se 'jo jisase bhinna hai vaha usase savA bhinna hI rahatA hai aura jo jisase abhinna hai vaha usase abhinna ho hotA hai| isa prakAra kA ekAntavAda svIkArya nahIM ho sktaa| [ muktikAla meM bhI saMsArI ke abheda kA upapAdana ] yadi yaha kahA jAya ki-"muktikAla ko apekSA mukta dharmI meM saMsArI kA meva hI hai ameva nahIM hai, isa prakAra ke ekAntavAda meM koI bAdhA nahIM hai"-to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki itane mAtra se hI apekSA kI vizrAnti nahIM ho jAtI, kyoMki muktikAla meM bhI muktikAla se bhinnakAla kA kazcit ameva hai, ina donoM kAloM meM bhI sarvathA bheva hI nahIM hai, ataH jisa apekSA se muktikAla meM muktikAla se anyakAla kA prabheda hai usa apekSA se mukta meM saMsArI kA abheva hone se muktakAla kI apekSA bhI mukta meM saMsArI kA kevala bheda ho nahIM mAnA jA sakatA / aura isa prakAra kI apekSAnoM kA koI anta nahIM hai / yadi yaha kahA jAya ki-'ukta prakAra kI ananta apekSAoM se niyatavastu kI prasIti kathamapi nahIM sambhava ho sakatI'-to yaha kathana isa rUpa meM avazya satya hai ki mukhya rUpa se sampUrNa apekSAoM ke sAtha vastu kI pratIti nahIM ho sakato, kintu jaba kisI vastu ke kisI sApekSa svarUpa ko syAt paba se abhihita kiyA jAtA hai taba vivakSita rUpa kI mukhyarUpa se aura anya sApekSa sabhI rUpoM kI gauNa rUpa se pratIti ho sakatI hai, kyoMki syAt pada kA yaha vaiziSTya hai ki vaha apane sannihita pada ke artha meM anya sabhI arthoM ko samAviSTa kara detA hai / vastu kI sabhI sApekSa rUpoM dvArA pratIti zabda dvArA jaise syAva pada kI mahimA se upapanna hotI hai, usI prakAra
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 [zAstravArtA0 sta07 zlo0 28-29 pratyakSasthala meM samyag draSTA ke samyag darzana guNa ko mahimA se vasI pratIti hotI hai, kintu mithyAdarjI ko sApekSa do ghanoM kA eka dharmI meM nimitta bheda ke vinA jo bodha hotA hai vaha saMzaya ke samAna doSavaza ho hotA hai / isIlie vidvAnoM kA yaha kathana hai ki sat aura asat donoM prakAra ke paryAyoM meM kyA antara hai yaha jJAna na hone ke kAraNa mithyAvarcI kA sabhI jJAna viparyAsarUpa hotA hai jaba ki samyagdRSTi kA saMzaya Adi jJAna bho tathAvidha doSajanya na hone se yathArtha hotA hai / isa viSaya kA vistAra anyatra tattvArthahAzAstra aura vizeSAdhayakabhASyAdi meM prApya hai / / 27 // phalitamAhamUlam-tasyaiva ca tathAbhAve tannivRttIsarAtmakam / dravya-paryAyavadvastu balAdeca prasidhyati / / 28 / / tasyaiva gha-saMsAriNaH, tathAbhAve-muktabhAve'bhyupagamyamAne, tad-adhikRtaM vastu, nivRttInarAtmaka nivRttyAnivRttisvabhAvam balAdeva-syAdvAdasAmrAjyAdeva dravya-paryAyavat prasidhyati, tasyeva tathA bhavanAditi // 28 // kArikA 28 meM pUrvakArikAoM meM ukta bAtoM ke niSkarSa kA kathana hai jo isa prakAra hai, saMsArI jIva ko hI mukta mAnane meM syAdvAda ke prabhAva se hI yaha siddha ho jAtA hai ki saMsArI-mukta adhikRta vastu kazcita nivRtti aura anivRtti ubhayasvarUpa hai| vastu dravya paryAya ubhayAtmaka hotI hai prataH pratyeka vastu kI dravya rUpa se anivRtti aura paryAyarUpa se nivRtti hotI hai / ataH saMsArI jIva jaba mukta hotA hai taba usako saMsArAtmakatA ko nivRtti aura AtmadradhyAtmakatA kI anivRtti hotI hai / / 28 // tadidaM lokAnubhavato'pi sAdhayannAhamUlam-lajjate bAlyacaritairyAla eva na cApi yt|| yuvA na lajate cAnyastairAyatyaiva ceSTate // 29 // lajjate bAlyacaritaH cauyA~-saMspRzyasparza-krIDAdibhiH, ato cAla evaM yuvA, 'ahameva pUrva cauryAdyanupThitavAn' iti lajjAnibandhanA'bhedapratyabhijJAnAd vaal-yuunorbhedsiddhH| na cApyekAnto bAla eva yat-yasmAd yuvA, evaM hi 'ayamidAnI yuvA, na pAla' iti bhedapratibhAso nAnuruddhaH syAt / na ca bAlasvabhAvA'parityAge yuvasvabhAvaparigraho'pi syAt , uttarasvabhAve pUrvasvabhAvaparityAgasya hetutvAt / na ca tatkAle yUni bAlasAmAnyabheda eva, 'idAnIM yuvA na bAlaH' iti pratIteriti vAcyam , yato na cAnyaH bhinasaMtAnAntaraghuvA, tA-bAlyacaritaH lajjate, na atastatra tatsaMtAnIyabAlabheda eva / tadevamatItavanamAnayobhadAOM draSTavya-sadasatoravizeSAdyadRcchopalabdherunmattabada-iti tattvArthamahAzAstraM 1-33 / tathA, sadasadavisesaNAmo0 iti gAthA vizeSAvazyake upadezapadAdau ca /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ smA. TokA evaM hindI vivecana ] bhedo bhAvitaH / evamanAgata-vartamAnayorapi, yata Ayatyaiva vArdhaka sukhahetudhanAdharthameva ceSTate / ato yuva-vRddhayorabhedaH / na hyanyo anyArthaM ceSTata iti // 26 // [lokAnubhava se kathaMcit bhedAbheda kA upapAdana] kArikA 26 meM pUrva kArikokta niSkarSa kA lokAnubhava dvArA samarthana kiyA gayA hai / kArikA kA artha isa prakAra hai-bAlyakAla meM jo corI. aspRzya viSTAdi ke sparza, tathA krIDAdi jina kAryoM se lajjita nahIM hotA, vaha hI yuvAna hone para apanI isa avasthA meM unhIM kAryoM se lajjita hotA hai, vaha anubhava karatA hai ki pUrvakAla meM mane ho ina kAryoM ko kiyA hai jise praba karane meM lajjA hotI hai| isase spaSTa hai ki jo vyakti pUrvakAla meM bAlaka thA yaho kAlAntara meM yuvAna hotA hai, kyoMki yadi aisA na ho to yuvAna ko bAlyakAla ke kAryoM se, bAlaka paryAya ke sAtha lajjA ke mulabhUta abheva kI pratyabhijJA na hotI / ataH pratyabhijJA se bAla aura yuvAna kA abheda niviSAda hai / bAlaka ekAntarUpa se bAlaka hI nahIM hotA kyoMki yuvAna hone para isa prakAra ko bhedabuddhi hotI hai ki samprati yaha yuvAna hai, bAlaka nahIM hai| [bAla aura yuvAna meM bhI ekAntabheda nahIM hai ] isake atirikta yaha bhI jJAtavya hai ki bAlasvabhAva kA parityAga hue vinA yuvAna svabhAva ko prApti nahIM hotI, kyoMki uttara svabhAva ko prApti meM pUrva svabhAva kA parityAga kAraNa hai| yadi bAla aura yuvAna meM ekAntataH bhava ho to pUrva svabhAva parityAga pUrvaka uttarakAlika svabhAva kI prApti ko upapatti nahIM ho sktii| yadi yaha kahA jAya ki 'yauvanakAla meM yuvAvasthA meM bAlaka se pUrNa bhinnatA hotI hai kyoMki usa samaya yaha pratIti hotI hai ki vartamAna meM yaha yudhA hai bAlaka nahIM haiM to yaha kahanA ucita nahIM hai kyoMki bAlaka santAna se bhinna santAna ke yuvAna ko bAlyakAla ke kAryoM se lajjA nahIM hotii| prataH jisa yuvA ko bAlyakAla ke kAryoM se lajjA hotI hai use bAlaka ke santAna kA hI vyakti mAnanA hogaa| ataH usameM usa sansAna ke bAlaka kA bheda mAtra hI siddha nahIM hotA / phalataH ukta rIti se atIta aura vatamAna meM kathazcita bheda-abheda donoM kI siddhi hotI hai| isI prakAra anAgata aura vartamAna meM bheva-abheda donoM kA abhyupagama Avazyaka hai, kyoMki yuvA puruSa ho vRddhAvasthA meM sukha dene vAle dhana Adi kA saMgraha karane kI ceSTA karatA hai / isa ceSTA se yaha spaSTa hai ki vartamAna yuvA aura bhanAgata vRddha meM, abheda hai| yadi donoM meM bheda mAtra hI ho to puvAna kI ukta ceSTA kI upapatti nahIM ho sakatI kyoMki koI eka vyakti kisI anya vyakti ke lie prayatnazIla nahIM hotA // 26 // na cApyabheda evetyAhamUlam-yuvaiva na ca vRddho'pi nAnyArthaM gheSTanaM ca tat / anvayAdimayaM vastu tadabhAvo'nyathA bhavet // 30 // na ca yubaica cUddho'pi sarvathA bRddhaparyAyApanna eva, 'idAnImayaM yuvA na vRddhaH' iti pratIteH / na ca tatkAle tatra yUni tatsaMtAnIyavRddhabheda eva, yato'nyAthai saMtAnAntaravRddhavada na ca ceSTanaM kAyavyApArarUpam / tat-tasmAt , vastu anvayAdimayaM, AdinA vyatirekagrahAda
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 [ zAstrayAt0 sta07 zlo. 28 nvaya-vyatirekazavalam , anyathA tadabhAvaH adhikRtavastvabhAvo bhavet , sarvathA'satsadbhAcavirodhAt / tadidamuktaM sammatikRtA [ prathamakANDe ] * paTipugnajAcaNaguNo jaha lajai bAlabhAvacarieNa | kuNai ya guNapaNihANaM aNAgayasuhovahANathaM // 43 // Na ya hoi jodhaNatyo bAlo anno vi lAi na teNa / Navi a aNAgayatamguNapasAhaNaM juai dhibhatte // 44 // iti / [bAla aura yuvAna avasthA meM ekAnta abheda bhI nahIM ] kArikA 30 meM yuvA aura vRddha meM ekAnta abheda kA khaNDana kiyA gayA hai| kArikA kA artha isa prakAra hai-'jo vyakti yuvA hotA hai vaha yudhA hone ke sAtha hI vRddha bhI hotA hai, vaha paudhana kAla meM bhI vRddha paryAya se yukta hotA hai / isa prakAra yuvA aura vRddha meM a yanta abheda hai'- yaha nahIM kahA jA sakatA kyoMki vyakti ke yauvana kAla meM yaha vyakti vartamAna meM yuvA hai vRddha nahIM hai' yaha pratIti hotI hai| yadi vyakti yuvA kAla meM bhI vRddha paryAya kA Azraya ho to yaha pratIti nahIM ho sakatI, ataH spaSTa hai ki yuvA aura vRddha meM ekAnta abheda nahIM hai / 'yuvA kAla meM yu / vyakti meM yaha jisa santAna kA yuvAna hai usa santAna ke vRddha kA ekAnta bheda ho hai' yaha bhI nahIM kahA jA sakatA kyoMki yuvA vyakti apane santAnavau vRddha ke lie Avazyaka sAdhanoM se saMgraha ke lie ceSTAzIla hotA hai| yadi yuvA apane santAnavartI vRddha se pUrNatayA bhinna ho ho to tavartha usakI ceSTA nahIM ho sakatI kyoMki anya ke lie vyakti ceSTAzIla nahIM hotaa| isa taraha yuvA aura vRddha meM ekAnta abheda aura ekAnta bheda donoM sambhava nahIM hai| __ vastu anvaya aura vyatireka arthAt nedAbheda donoM se mizrita hotI hai| yadi vastu ko aisA na mAnA jAyagA to usakA prabhAva hI ho jAyegA, kyoMki, ekAnta asadbhAva vAlI vastu meM sadabhAya kA honA virodha hai| isI bAta ko sammatikAra ne 43, 44vauM gAthA meM isa prakAra kahA hai"yauvana kI prApti hone para vyakti bAlyakAlona kAryoM se lajjita hotA hai aura vRddhAvasthA meM sukha kI upalabdhi ke lie tavanukala sAdhanoM kA saMgraha karatA hai|" "yuvAvasthA kA vyakti bAlyAvasthA ke vyakti se ekAnta bhinna nahIM hotA kyoMki yadi vaha bhinna hotA to bAlyAvasthA ke kAryoM se lajjita na hotA, kyoMki anya vyakti ko anya ke kAryoM se lajjA nahIM hotii| isI prakAra yuvA vyakti baddhAvasthA ke vyakti se bhI ekAntataH bhinna nahIM hotA, yadi vaha bhinna hotA to usakI Ane vAlI avasthA ke lie sukha-sAdhanoM kA saMgraha na karatA kyoMki anya vyakti ke lie anya isa prakAra kA saMgraha nahIM krtaa|" yatta-'vAlyAdyAH zarIrasyaivAvasthAH, AtmA tu bAlyAvasthAbhedAd na nivarvate bhidyate vA, nityakarUpatvAttasya, zarIraM tu pariNAmabhedAt bhidyata eva' iti naiyAyikAdInAM matam, tadasat, 'ahaM bAlA' ityAdi pratItyA bAlavAdyavasthAnAmahattvasAmAnAdhikaraNyasya * pratipUrNayauvanaguNo yathA lajjate bAlabhAvacaritena / karoti ca guNapraNidhAnamanAgatasukhopadhAnArtham / / na ca bhavati yauvanastho bAlo''nyopi lajjate na tena 1 nApi cAnAgatatadguNaprasAdhanaM yujyate vibhakte //
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA0 ka0 TIkA evaM hindI vivecana ] 'prAg bAla Asam idAnI yuvAsmi' ityAdighiyA cAhatAspadasya bAlya-yauvanAdibhedenotpAdanAzasthityAtmakasya siddheH / na cedevam , bAlyAdivad manuSyatvAderapi 'zarIramAtraniSThatve manuSyatyAdiprayojyo guNavizeSa Atmani na ghaTeta / 'manuSyatvAdikaM saMyogAdiyadubhayAzritamiti cet 1 vAlyAdikamapi tathaiva / na caivaM ro'" mAlikinAsAyanora bhedaH sidhyazcArvAkamataM na pratikSipediti vAcyam / syAtkArasyaiva cArvAka-naiyAyikayorubhayorapi vAraNe samarthatvAt , mRgapateriva mRgavAraNayoH / 'zarIrasyApi bAlyAdibhedena bheda eva' iti vadatAma bhedapratyabhijJAkSatiH / na ca vibhinna pariNAmavaravalakSaNavaidhayaMtrAnakAlotpattikAyAstasyAstajAtIyAmedaviSapakatvameveti vAcyam; ghaTe zyAmatva-raktatvayoriva zarIre vibhinnaparimANayorvidharmatvenApratisaMdhAnAt , viziSTavaidharmyasya zuddhavyaktyabhedA'vizedhitvaM ca samAnam / [bAlyAdi avasthA zarIra kI nahIM, AtmA kI hai ] isa sandarbha meM naiyAyika prAvi kA yaha kahanA hai ki-'bAlya-yauvana prAdi bhAva zarIra kI hI avasthAeM haiM, prAtmA to bAlya Adi avasthA ke bheda se na nivRtta hI hotA hai aura na bhinna ho hotA hai, vaha to nitya ekarUpa hI rahatA hai, kintu zarIra avasthA bheda se parivartita hotA rahatA hai"-kintu yaha kathana ThIka nahIM hai kyoMki 'maiM bAlaka hUM' isa prakAra ko pratIti meM bAlya-prahaMtva kA sAmAnAdhikaraNya arthAt ahaM artha AtmA bAlya kA Aspada honA siddha hai / evaM 'maiM pahale bAlaka thA aba yuvA hUM isa pratIti se yaha bhI siddha hai ki ahaMtA kA prAspada-AtmA bAlya-yauvana Adi ke bheda se eka sAtha hI utpatti vinAza aura sthiti rUpa hai / yadi yaha na mAnA jAyagA to bAlya prAdi ke samAna manuSyatva Adi bhI zarIra kA ho dharma hogA aura usa sthiti meM manuSyatva prAdi mUlaka vizeSaguNa bhI AtmA kA dharma na ho skegaa| yadi manuSyatva Adi ko saMyoga Adi ke samAna zarIra-mAtmA ubhaya meM pAzrita mAnA jAyagA to bAlya-yauvana prAdi bhI manuSyasvAdi ke samAna hI ubhayAzrita hogaa| [cArvAkavAda kI Apatti kA nivAraNa ] yadi yaha kahA jAya ki-'ukta pratItiyoM ke prAdhAra para bAlyAdi ko yadi AtmA kA dharma mAnA jAyagA, to 'mai gaura hUM' isa pratIti ke prAdhAra para zArIra aura prAtmA kA abheda siddha hone se cArvAka ke zarIrAtmavAda kA khaNDana na ho sakegA? - to yaha ThIka nahIM hai kyoMki syAvAda siddhAnta meM 'syAt' ke sahayoga se cArvAka aura naiyAyika donoM kA usI prakAra vAraNa ho jAtA hai jaise magapati magazamda ke sAya patizabda ke joDa dene se sAmAnya maga aura hasto donoM kA vAraNa ho jAtA hai| bAlya Adi ke bheda se prAtmA ke bheda kI bAta to alaga rahe, zarIra kA bho bAlya prAdi ke bheda se ekAnta bheda nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki aisA mAnane para eka vyakti ke bAla-yuvA praura ghRddha zarIra meM jo abheda ko pratyabhijJA hotI hai usakI upapatti na hogii| [cAlyAdi abheda kI pratyabhijJA sajAtIyAbhedagrAhaka hone kI zaMkA kA uttara ] yadi yaha kahA jAya ki-'bAla yuvA aura vRddha zarIra meM vibhinna pariNAmarUpa baMdhaH kA jJAna hotA hai ataeva usa kAla meM hone vAlI prabheda ko pratyabhijJA ko vyakti ke prameva ko grAhaka nahIM
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 [ zAstravA0 sta07 zlo0 30 mAnI jA sakatI, kintu vaha sajAtIya ke ameda kA hI grAhaka ho sakatI hai| ataH bAla-yuvA Adi zarIroM meM hone vAlI abheva ko pratyabhijJA se unameM aikya nahIM siddha ho sakatA hai to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki eka ghaTa meM kAlabheva se hone vAle zyAma aura rakta rUpa se zyAma aura rakta ghara kA vaidharmya nahIM hotA prataH zyAma aura rakta ghaTa kA aneda bAdhita nahIM hotA, usI prakAra bAla yuvA Adi zarIroM gA bhitariyA bhI bAla-gudAgarIke baMdhamya rUpa meM gRhota nahIM hotaa| ataH unake AdhAra para bAla yuvA zarIra kA bhI abheda bAdhita nahIM ho sakatA / yadi yaha kahA jAya ki-'ghaTa aura zarIra meM samaSTi rakhanA ucita nahIM hai, kyoMki zyAma aura rakta ghaTa meM jo vadharmya hai vaha zuddha ghaTa vyakti ke ameva kA virodhI nahIM hai kintu zarIra ke sambandha meM basI ho bAta nahIM hai-yaha kahanA samIcIna nahIM hai kyoMki ghaTa ke samAna hI zarIra ke viSaya meM bhI yaha kahA jA sakatA hai ki-bAlyAvasthA aura yuvAvasthA ke zarIra meM jo bhinna parimANarUpa vadharmya hai vaha zuddha zarIra vyakti ke prameva kA virodhI nahIM hai| ye'pi uktapratyabhijJAbhItA bAlyAdibhede'pi zarIramekameva' ityekAnte'bhinivizante, taduktaM padArtharatnamAlAkRtA-pare tu tatrAzraya eka etra, pratyabhijJAnAt' iti manyamAnAH parimANAntarotpAdamAha; iti; te'pi mandAH, abAdhitabhedavyavahArAdivilopAn / atha 'yuvA na bAlaH' ityatra yUni bAlabaidharmyameva bhAsate / tatra no vRttimAn minnaM cArthaH, vRttimati bAlatvaviziSTa vizeSaNAvacchedakakAlAvacchinnAdheyatayA vRttimAna , bhinte tatraiva ca kAlAdigpyanvetiH tathA ca 'idAnIM na bAlaH' ityasya 'bAlatvaviziSTravRttimadbhinnaitatkAlInadharmavAn' ityarthaH / yuktaM caitat , 'na pRthag' iti pratItestadavadhikapRthaktvA'bhAvavadravyatvena tadanyonyAbhAvAbhAvasiddhaH / tadAhAyAdhAryA: 'zyAmAd rakto vidharmAM na tu pRthaga' iti cet ? na, 'prAga na bAlA' ityasyApyApatteH, bAlyakAlAvacchedana bAlavRtnibhinnasya satrAdeH prAkkAlavRtta' ni saccAt / IdRzazyAmavaidhaya'sya zyAmaniSTatvAta 'zyAmo na zyAmaH' ityAderapi prasaGgAt / pratyakSasiddhabhedapratIterapahave pratyabhijJAyAmadhyanAzvAsAt , abhedasiddhAvapi bhedA'virodhAta , bhedAbheda eka pratyabhijJAyA upapAdayiSyamANatyAcceti dig / nadevamandhayAdimayameva basnyini siddham / [ zarIgadi meM ekAnta abhedavAdI padArtharatnamAlAkAra kathita mata kA nirasana ] kucha loga aise haiM jo mAla yuvA Adi zarIroM meM pAneda ko pratyabhijJA se trasta hokara 'bAlya yauvana Adi avasthAoM kA bheva hone para bhI zarIra abhinna hI hotA hai isa ekAnta pakSa meM abhiniviSTa hote haiM / jase kI padArtharatnamAlAkAra ne kahA hai ki anya logoM ko yaha mAnyatA hai ki bAlya prAdi vibhinna avasthAnoM kA Azraya mUta zarIra eka hI hotA hai| kyoMki una avasthAoM ke zarIra meM abheda kI pratyabhijJA hotI hai, ataH zarIra nahIM badalatA kintu usameM pUrva pariNAma ko nivRtti hokara pranya pariNAma kI utpatti hotI hai| aise sabhI loga "vyAkhyAkAra zrI yazovijayajI" kI dRSTi meM manda prajJa haiM kyoMki vibhinna avasthAbheda se zarIra meM jo bheda kA abAdhita vyavahAra hotA hai usakA lopa ho jAtA hai|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA00 TIkA evaM hindI vivecana ] 165 [ 'yuvA na bAlaH' pratIti meM bheda ke badale vaidhayaM ke bhAna kI zaMkA ] yadi yaha kahA jAya ki 'yuvA na bAlaH' isa pratIti meM yuvA meM bAlaka ke vaidhayaM kA ho bhAna hotA hai bheda kA nahIM, kyoMki ukta pratoti ke 'yuvA ma bAlaH' isa abhilApa vAkya meM naja pada ke do artha haiM vRttimAna aura minna / vRtimat meM bAla zakadArtha kA bAlatyarUpa vizeSaNa ke avacchedakIbhUta kAla se avacchinna AdheyatA sambandha se anvaya hotA hai / athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki vRttimada ke eka deza vRtti meM bAla kA zalatyAvazchevaka kAlAvacchinnatva viziSTa nirUpitatva sambandha se anvaya hotA hai / aura ukta roti se zala meM agvita vRttimat kA naja ke dvitIya artha bhinna ke eka deza meda meM pratiyogitA sambandha se anvaya hotA hai| isa prakAra 'yuvA na bAla:' kA artha hotA hai 'bAlavAvacchedaka kAla meM bAlavRtti dharma se bhinna dharma kA Azraya yuvA hai|' isI prakAra 'idAnI ayaM na bAlaH' kA artha hotA hai 'bAlatvAvacchedaka kAla meM bAlavRtti dharma se bhinna etatkAlavRtti dharma kA Azraya amuka vykti|' isa prakAra pakSa se yuSA meM pAyA bodha hokara yovanakAlIna dharma meM bAlyakAlIna dharma ke bheva kA hI bodha hone se yuvA meM vAlyavadharmya kA ho bhAna hotA hai, na ki yuvA meM bAlabheda kA jAna / ukta pratIti se yuvA meM bAlabheda kA bhAna na hokara bAlavaidhayaM kA hI bhAna mAnanA puktisaMgata hai, kyoMki-'yuvA bAlAt na pRthag' isa pratIti meM bAlAvadhika pRthaktva ke abhAva kA bhAna hone se bAla anyonyAbhAva kA prabhAva siddha hotA hai kyoMki jisameM jisakI apekSA pRthaktva nahIM hotA usameM usa vastu kA anyonyAbhAva nahIM hotaa| nyAyAcArya ne bhI 'zyAma ghaTa se raktaghaTa vilakSaNa hotA hai, pRthak-bhinna nahIM hotA' yaha kahakara ukta bAta kA hI samarthana kiyA hai| isa prakAra yuvA aura bAla kA bheva siddha na hone se donoM meM ekAnta ameva ho hai [kevala baiMdhayaM kA bhAna mAnane para Apatti-uttara ] kintu yaha kathana ThIka nahIM hai| kyoMki yuvA aura bAla meM vaidhayaM mAtra hI mAnane para yuvA pahale bhI bAla nahIM thA isa pratIti kI Apatti hogI, kyoMki bAlyakAlavacchedena bAlyavRti dharma se bhinna prAkkAlavRtti sattva prAdi bAla kA dharmya yuvA meM vidyamAna hai| ukta prakAra ke vaidharya kA natra pada se bodha mAnane para zyAma ghaTa meM bhI zyAma kA ukta prakAra kA baMdhaya sambhava hone se 'zyAmona zyAmaH' isa pratIti kI mI prApatti hogI, kyoMki zyAmatyakAlAvacchevena zyAma vRtti se bhinna madarUpatA zyAma meM vidyamAna hote se zyAma meM zyAma kA ukta prakAra kA dharmya sulabha hai| dUsarI bAta yaha hai ki yuvA meM bAla kA bheda pratyakSa siddha hai phira bhI yadi ukta rIti se usakA apalApa kiyA jAyamA to pratyabhijJA se bhI AsthA UTha jAyago, kyoMki pratyabhijJA ke viSaya meM bhI yaha kahA jA sakatA hai ki yaha prakSeda ko grahaNa na kara sAdharmya mAtra ko grahaNa karatI hai| kinca, pratyabhijJA dvArA abheda kI siddhi hone para bhI prabheda ke sAtha bheda mAnane meM koI virodha na hone se yaha batAyA jAyagA ki pratyabhijJA se abheva mAtra kI siddhi na hokara bheda-abheva ubhaya kI siddhi hotI hai / ukta roti se vAstavikatA kA vicAra karane para yaha nirvivAda siddha hai ki vastu anvaya-vyatireka arthAt bhedAbheva umayAtmaka hone se anekAntarUpa hI hotI hai| na caivamanekAnte 'paDeva jIvanikAyAH' iti zraddhAnavatA samyakvabhaGgaH, vibhAgAkyAd nyUnatA'lAbhe'nekAnnavyAghAtAd mithyAtvApattariti vAcyam ; bhAvatasteSAmanekAntaparijJAna
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravAstika 7 zlo030 zUnyAnAmasamyagdRSTitvAdeva, jIvarAzyapekSayA teSAM kAyAnAmapi pudalatayA jIva-pudgalapradezAnAM ca parasparA'vinirbhAgavRttitaryakatvasyA'zraddhAnAta / dravvata eva ca 'bhagavateMvamuktam' iti jinavacanarucisvabhAvatvena samyagdRSTitvAt / taduktam- sammati0 3-28 ] *NiameNa saddahato chakkAe bhAvao Na sddaai| haMdI apajjavasu vi sadahaNA hoi avibhattA // 1 // iti / [ jIvanikAya meM SaTtyanirdhAraNa meM mithyAtma kI zaMkA ] yadi yaha zaGkA ko jAya ki-"anekAntavAda meM 'jIvanikAya chaH hI hote haiN| isa prakAra zraddhA rakhane vAloM ke samyaktva ko hAni hogI kyoMki vibhAga se nyUnatA kA lAbha na hone se mithyAtva ko prasakti anivArya hai| kahane kA prAzaya yaha hai ki jaba kisI vastu kA vibhAga kiyA jAtA hai taba yaha bodha hotA hai ki jitanI saMkhyA meM vibhAga kiyA gayA, vibhAjya vastu kI usase nyUna yA adhika saMkhyA nahIM hai| prata: jIvanikAya kA cha: saMkhyA meM vicAra kara hogara unakI bhI nyUnaatirikta saMkhyA kA prabhAva buddhimata hogA, jaba ki anekAntavAda meM ekAntataH kisI saMsthAvizeSa kA nirdhAraNa mAnya nahIM hai / ataH 'jIvanikAya kI chaH saMkhyA hai' isa prakAra ke zraddhAna kA asamyak honA anivArya hai|" [ bhAtra samyaktva aura dravyasamyaktva kA vibhAga / kintu yaha zaGkA ucita nahIM hai kyoMki jIvanikAya ke sambandha meM ukta zraddhA ke Aspada vyaktiyoM ko anekAnta kA yathArtha bodha na hone se ve samyagdRSTi se zUnya hI hai, ataH unameM asamyaktva kA prApAvana iSTa hI hai| ukta zraddhAnadhAriyoM ke asamyaktva kA AdhAra yaha bhI hai ki unheMjIvarAzi kI apekSA. unake pudgalAtmaka zarIra ko apekSA, aura jova-pudgala ke pradezoM kI avibhakta sthiti se-kAyapudgala aura jIva ke pradezoM meM vidyamAna ekatva kA zraddhAna nahIM hai, ve dravya se ho samyaka dRSTi kevala itane hI mAne meM haiM ki ve jo kucha mAnate haiM usakA 'bhagavAna ne aisA kahA hai| yaha kahakara samarthana karate haiM kyoMki isa prakAra ve bhagavAna jinake vacanoM meM svabhAvataH hacisampanna hote haiN| jaisA ki sammati grantha ko mAyA meM kahA gayA hai ki-"niyama se SaTkAyoM meM zraddhA rakhane vAlA bhI vyakti vAstava meM bhAvataH zraddhAzUnya hotA hai, kintu yaha vizeSa bAta hai ki aparyava meM bhI usako zraddhA vibhAjita nahIM hotii|" / na caiva tatra samyagdRSTitvavyavahAre'pi sampadarzanapratyayikanirjarAnApattiH, naya-niHkSepAdiparicchedAdhInasakalamatrAtharijJAnasAdhyA ziSTapravacanarucisvabhAva-bhAvasamyaktvasAnirjarAnavAsAvapi bhAvasamyaktvasAdhakatayA dravyasamyaktvasvarUpavyavasthitermArgAnusAryakyoghamAtrAnuphaktarucijanyanirjarA'napAyAta / idaM tu dhyeyama-jJAna-darzana-cAritrANAM zivikAvAhaka puruSavad militAnAmeSa mokSahetutvAmidhAnAdagItArthe tadabhAvena mokSAnApatteH, anekAntaparicchedarUpasya jJAnasya ke niyamena zraddadhAnaH SaTkAyAn bhAvato na zraddadhAti / hanta 'zyaveSvapi zraddhAnaM bhavatyavibhaktam / /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAkA TIkA evaM hindI vivecana ] 197 gItArthe sAcAt , agItArthe ca svAzrayapAratavyeNa hetutvam / nizyatastadgataphale tadgatAdhyayasAyasyaiva hetutve'pi gItArthApekSa evAgInAthasya pratikSaNavilakSaNastathAbhUtapariNAmA, nAnyathA / prakAzakamapekSyaiva hi prakAzyaH prakAzya(1za)svabhAvo na tvandhakAramAkAzAdikaM veti / evaM cApavAdika ekAkivihAravidhirapi gItArthamapekSyeva, na tvagItArthama , tasya gItArthaparatantrasyaiva karmamAtre'dhikAritvAditi vivecitametadadhyAtmamataparokSAyAm / [samyagdarzanamUlaka nirjarA ke abhAva kI zaMkA kA uttara ] yadi yaha zaMkA kI jAya ki-'ukta zraddhAnadhAriyoM meM jinavacana meM hacisampanna hone ke AdhAra para samyaka dRSTi kA vyavahAra sambhava hone para bhI unheM samyaphadarzanamUlaka nirjarA kA lAbha na hogA'to yaha Thoka nahIM hai| kyoMki, ukta zraddhAnadhAriyoM ko yadyapi yaha nirjarA nahIM prApta ho sakatI jo naya-nikSepa Adi nizcaya se niSpanna sampUrNa sUtroM ke arthabodha, usase sAdhya pravacana meM viziSTa ruci, etatsvabhAvavAle bhAva sabhyatva se upalabdha hotI hai| tathApi, dravyasamyaktva bhAvasamyaktva kA sAdhaka hotA hai aura ukta zraddhAnadhAriyoM meM vyasamyaktva hai isalie mArgAnusArI prayabodha se saMgasa ruci vidyamAna hone se sampanna hone vAlI nirjarA kA lAbha unako hone meM koI bAdhA nahIM hai / yaha dhyAna dene yogya hai ki jJAna darzana aura cAritra ko milita rUpa meM ThIka usI prakAra mokSa kA kAraNa batAyA gayA hai jisa prakAra pAlakI hone vAle manuSyoM meM milita rUpa se pAlakI ke bahana kI kAraNatA hotI hai / ataH agItArtha / -sUtrArtha ke samyAbodha se zUnya aparipakva ) sAdhakoM meM jAna-darzana-cAritra kA milita astitva na hone se unakA mokSa na ho skegaa| tathApi yaha kahanA hogA ki anekAnta kA nizcayAtmaka jJAna gItArtha ( yAnI sUtrAtha ke samyagjJAtA) sAdhaka ke mokSa kA sAkSAt hetu hotA hai aura agItArtha sAdhaka ke mokSa kA svAzraya ko paratantratA dvArA hetu hotA hai| arthAt pragItArtha, gItArtha ke sahayoga se mokSa kI prApti karatA hai / [gItArtha ke jJAna se agItArtha ko muktilAbha kaise ?] nizcayanayAnusAra yapi phala aura adhyavasAya meM sAmAnAdhikaraNya se hI kAryakAraNabhAva hai, isalie gItArtha ke anekAnsajJAna se pragItArtha ko mokSa prApta karane ke vidhAna kA bhaucitya ApAtataH nahIM pratIta hotA, tathApi yaha vyavasthA mAnya hai ki gItArtha kI apekSA rakha karake hI pragItArtha meM pratikSA pariNamana ke krama se anekAnta jAnAtmaka vilakSaNa svabhAva kI siddhi hotI hai. anyathA nhiiN| ataH agItArtha ke sandarbha meM mokSarUpa phala aura anekAnta nizcayarUpa hetu kI uktarIti se ekaniSThatA (=sAmAnAdhikaraNya) upapanna ho jAtI hai| kyoMki prakAzaka kI apekSA se hI prakAzya vastu kA prakAza svabhAva upAnna hotA hai na ki andhakAra aura AkAza prAdhi ko apekSA se| isa prakAra yaha spaSTa hai ki apavAdarUpa meM ekAkI vihAra karane kA Adeza gItArtha ke lie hI hai pragItArtha ke lie nahIM, kyoMki use gotArtha ko apekSA rakha karake hI karmamAtra meM adhikAra prApta hai| isa bAta kA vivecana adhyAtmamataparIkSA nAmaka grantha meM vizada rUpa se kiyA gayA hai| evaM 'gacchati-tiSThati' ityAdau, 'dahanAd dahanaH-pacanAta pacanaH' ityAdau, 'jIvadravyamajIvadravyaM cetyAdApyanvayavyatirekacyAptirbhAvanIyA, gatisthityAdipariNatasyApyUrdhvagatibhRtala
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravAsa0 sva0 7 zlo0 30 sthityAdyapekSayaiva gati- sthitimattvAt, anyathA'bhipretadezaprApti-sthitivadanabhipretadezaprAptisthityorapi prasaGgAt, tathAsvabhAvasattve kAraNAbhAvasyAprayojakatvAt, kAraNasamAjena tathAsvabhAvasyaiSAkSepAt anyathA'tiprasaGgAt / dahanAderapi dAhAdipariNa (mayogyApekSayaiva dahanAditvAt, anyathA cAtathAyAt, adahanasyApyudakAdidravyasya svayamadaddanatve'pi pRthivyAdyadaddana vyAvRttatayA kathaJcidatathAtvAt samayAvirodhena bhajanApravRtteH, jIvA'jIvayorapi kumbhAdyapekSayA jIvApekSacA cAntathAtvAt, anyathA sarvasya sarvAtmakatApateH / tadidamAha [ sammati. 3 / 26-30-31 ] 168 > *pariNayaM gaI caiva ke NiameNa datriamiccheti / taMpi a uDDhaga aMtahA gaI aNNahA agaI // 1 // guNaNivyattiaNNA evaM dahaNAdao vidacyA jaM tu jahA paDisiddhaM dadhvamadavyaM tahA hor3a // 2 // kumbho paNa jIvadaviaM jIvo vi Na hor3a kuMbhadaviaM ti / tumhA do vi adavi aNNoSNa visesiA huMti // 3 // iti / [ gati-sthiti- dahana - vacana - jIva - ajIvAdi meM anekAnta dRSTi ] isI prakAra 'gacchati tiSThati' ityAdi 'bahanAv dahana: pacanAt pacanaH' ityAdi, evaM 'jIvadraSmajIvadravyaM' ityAdi meM bhI uktarIti se anyaya aura vyatireka vyApti kI bhAvanA karanI caahie| arthAt gati aura sthiti ke hone para gatimattA aura sthitimattA kA anvaya chora gati-sthiti ke abhAva meM gatimattA aura sthitimattA kA vyatireka Adi kI avagati karanI cAhie, kyoMki gati aura sthiti Adi meM pariNata dravya meM bhI Udigavacchinnagati aura bhUtalAvacchina sthiti Adi kI apekSA se hI dravya UrdhvagatimAna aura bhUtalasthitimAna hotA hai| yadi aisA na mAnA jAya to aura sarvadi apekSA se gati Adi mAnA jAya to gati sthiti Adi meM pariNata dravya kI jaise iSTadeza meM prApti aura sthiti hotI hai usI prakAra aniSTa deza meM, jahAM usa dravya ko na prApta honA hai aura na sthita honA hai vahAM bhI usakI prApti aura sthiti kI Apatti hogii| yaha nahIM kahA jA sakatA ki"gati sthiti Adi meM pariNata dravya kI tattadvigapekSA se nahIM kintu svabhAva se hI iSTa deza meM prApti aura sthiti hotI hai / " kyoMki svabhAva kA Azraya lene para kAraNa kA abhAva kAryAmAya kA prayojaka na ho skegaa| kAraNasamudAya se ho svabhAva vizeSa kI upapatti mAnatI hogI, anyathA kAraNasamudAya ke abhAva meM bhI ukta svabhAva ke sambhava hone se kArasamudAya ke na rahane para bhI kArya janma kA atiprasaGga hogA / * gatipariNataM gatyeva kecidU niyamena dravyamicchanti / tadapi cordhvagatikaM tathAgate ranyathAgateH // guNa nirvatita saMjJA evaM dahanAdayo'pi dRSTavyAH / yattu yathA pratiSiddhaM dravyamadravyaM tathA bhavati / kumbho na jIvadravyaM jIvo'pi na bhavati kumbhadravyamiti / tasmAd dvAvapyadravyamanyonyavizeSito bhavataH //
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA0 ka TIkA evaM hindI vivecana ] 19 dahana (agni) Adi meM bhI dAha Adi pariNAma ke pogya kASThAdi dravya ko apekSA se hI vAhakatA hotI hai, usake abhAva meM dAhakatA nahIM hotii| udaka Adi dravya jo dahana se bhinna hai vaha yadyapi svayaM ho adahanarUpa hai. tathApi pRthvI Adi bahanabhinna dravya se vyAvRtta hone ke kAraNa kathazcit avahana rUpa nahIM bhI hotA hai / isa sthiti meM yaha zaGkA ucita nahIM ho sakatI ki- svayaM avahana ko anya adahana se bhinna hone ke kAraNa adahana na hone kI dazA meM avahana varga meM uda. Adi aura pRthvI zrAdi kA parigaNana ucita nahIM hai kyoMki svIkRta siddhAnta kA virodha na karake hI bhajanA-vargIkaraNa kI upapatti hotI hai| ova aura ajIva tavya bhI kramaza: kumbha Adi aura jIva ko apekSA jIvabhinna aura ajIvabhinna hote haiM, kyoMki jIva yadi kumbha Adi kI apekSA bhI jIya hogA aura ajIya dravya jIva ko apekSA bhI ajIva hogA to yaha tabhI sambhaya ho sakatA hai jaba jIva aura kumbha Adi meM tathA ajIva aura jIdha meM abhinnatA ho aura aisA hone para samI vastuoM meM sarvAtmakatA kI dhApatti hogii| jaisA ki sammati sUtra kI gAthAoM meM spaSTa kahA gayA hai ki-"kucha loga gati meM pariNata dravya ko gati hone para niyamena gatimAna dravya mAnate haiM kintu vaha bhI gatipariNata dravya UdhvaMgatika hone para aI. gati apekSA ho sambhava hotA hai| kyoMki Udhrvagati abhimukha kriyA hone para hI urya gatimattA hotI hai anyathA yaha nahIM hotii| isa prakAra dahana Adi dravya bhI vAhakatA Adi guNa ke dvArA hI dahana Adi saMjJA ko prApta karate haiN| jisa dravya aura adravya kA jisa prapekSA se pratiSedha hotA hai usa apekSA se krama se vaha abavya aura dravyarUpa hotA hai / spaSTa hai ki kumbha jIvadravya nahIM hotA, jIva bhI kumbhadravya nahIM hotA, isalie donoM hI parasparApekSayA adravya hote haiN|" nanvevamajIvo jIvApekSayA nA'jIva iti jIvo'pi syAt / naivam , abhAvapariNateH parApekSatve'pi bhAvapariNateH svAyekSatvAt / nanvevaM jIvadezo nAjIvo navA saMpUrNajIva iti nojIyaH syAt , 'syAdeveti cet , kathaM trairAzikanirAsaH syAna ? iti cet ! satyam , ekAntamAzrayata eva trairAzikasya nayAntareNa nirAsA , saiddhAntikaistu nayamatabhedena nathAbhyupagamAt / tathAhi-'jIvaH, nojIvaH, ajIvaH, no'jIvaH' ityAkArite (A) naigamadeza-saMgraha-vyavahAra-je sUtrasAmpratasamabhiSTAH (1) jIvaM pratyaupazamikAdimAvagrAhiNaH pazcasvapi gatiSu 'jIvaH' iti jIvadravyaM pratiyanti, (2) nojIvaH' iti ca nozabdasya 3 saniSedhArthapakSa'jIvadravyameva, / dezaniSedhArthapakSe ca dezasyA'pratiSedhAjIvasya deza-pradezo, (3) 'ajIvaH' iti cA'kArasya sarvagraniSedhArthatvAn payudAsAzrayaNAJca jIvAdanyaM pudaladravyAdikameva, (4) 'no ajIvaH' iti ca / sarvapratiSedhAzrayaNe jIvadravyameSa, b dezapratiSedhAzrayaNe cAjIvasyaiva deza-pradezau / (B) evaMbhUtastu (1 jIvaM pratyaudAyikamAvagrAhako 'jIvaH' ityAkArite bhavasthameva jIvaM gRhNAti, na tu siddhaM, tatra jIvanArthAnupapatteH, Atma-sattvAdiyadArthopapatrAtma-sasvAdirUpastu so'pi syAdeza / (2) 'nojIvaH' iti cAjIvadravyaM, siddhaM yA; (3) 'ajIvaH' iti cAjIvadravyameva (4) 'noa
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstraSArttA0 sta0 7 ilo0 30 jIva:' iti ca bhavasthameva jIvam, dezapradezau tu na svIkurute saMpUrNa vastugrAhitvAdayam / ityadhikaM nayarahasye / 200 [ ajIva jIva vana jAne kI Apatti kA nivAraNa ] yadi yaha zaGkA kI Aya ki ajIva ko jIva kI apekSA ajIva na mAnane para, ajIva jaba jIva ko apekSA prajIva na hogA to vaha jIva bhI ho jaaygaa| kyoMki jo prajova nahIM hai usakA jIvAtmaka honA nyAya prApta hai' - kintu yaha zaGkA ucita nahIM hai kyoMki ajIva na honA abhAvAtmaka pariNati hai, aura niyama yaha hai ki prabhAvAtmaka pariNati to para kI apekSA hotI hai kintu bhAvAtmaka pariNati to svayaM apanI hI apekSA se hotI hai| ataH ajIvadravya jIva kI apekSA ajIva na hone para bhI ajIva jIva nahIM ho sakatA, kyoMki jIya hone ke lie sahaja bhAva se hI jIva honA Avazyaka hai / [ trairAzika mata kI nojIva kI mAnyatA ke nivAraNa kA Azaya ] isa para yadi yaha zaGkA kI jAya ki jIva kA eka deza' ajIva nahIM hotA aura sampUrNa jIva bhI nahIM hotA ataH vaha nojoba ho jAyagA aura isa Apatti ko svIkAra nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki ise svIkAra kara lene para trairAzika kA arthAt jIva prajIva-nojISa tIna rAzi mAnane vAle rohagupta nilaya kA nirAkaraNa nahIM ho sakegA to isake uttara meM TIkAkAra kA kahanA hai ki jokha ke eka deza kA 'nojIva' honA ThIka hI hai, aisA mAnane para trairAzika ke nirAkaraNa kI anupapatti kI cintA karanA ucita nahIM hai kyoMki ekAntavAda kA Azraya lene para hI nayAntara se trairAzika kA nirAkaraNa hotA hai / kintu siddhAnto nayamata ke bheda se tIna rAzi ko svIkAra karate hI haiM / [ jIvAdi viSaya meM sAta naya kI mAnyatA ] jaise 'jIva: nojIvaH' 'ajIva : nojoSa:' isa prakAra ke zabda prayoga meM (A) naigama, saMgraha vyavahAra, RjusUtra, sAmprata aura samabhirUDha ye cha taya jIva ke zrIpazamika zrAdi bhAvoM kA grAhaka hone se pAMcoM gatiyoM meM ( 1 ) jona: isa rUpa meM jIva dravya ko svIkAra karate haiM aura ( 2 ) nojova: isa prayoga meM no zabda ko sarvaniSedhAtmaka mAnane para ajIva dravya ko hI grahaNa karate haiM aura b nozabda ko dezaniSedhAtmaka mAnane para, dezavizeSa kA pratiSedha na hone se jIva ke deza aura pradeza ko grahaNa karate haiM / aura (3) ajIya: isa zabda prayoga meM prakAra ke sarvapratiSedhAtmaka hone se tathA paryudAsa kA AzrayaNa karane se jIva se bhinna pudgala dravya Adi ko praharaNa karate haiM (4) moajIvaH isa prayoga meM no zabda ke sarvapratiSedharUpa artha kA zrAzraya karane para jIva drazya kA hI grahaNa karate haiM aura b vezapratiSedharUpa artha kA Azraya karane para ajIva ke hI deza aura pradeza ko grahaNa karate haiM ( 8 ) kintu evaMbhUta naya jIva ke audayika bhAva kA grAhaka hone se ( 1 ) jIvaH isa prakAra ke prayoga meM bhavastha jIva kA hI grAhaka hotA hai, siddha jIva kA grAhaka nahIM hotA, kyoMki siddha meM jIvana artha kI upapatti nahIM hotii| AdhmA, satya Adi padArtha kI upapatti hone se siddha AzmA aura satya prAvi svarUpa hotA hI hai| (2) nojIvaH isa prayoga meM ajIva dravya athavA siddha kA grAhaka hotA hai / aura (3) ajIvaH isa prayoga meM ajIva dravya kA hI grAhaka hotA hai / ( 4 ) noajIvaH isa prayoga meM bhavastha jIva kA hI grAhaka hotA hai| deza aura pradeza use svIkAra nahIM hai kyoMki sampUrNa vastu kA a
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA.ka. TIkA evaM hindI vivecana ] 2.1 hI grAhaka hotA hai usake eka veza kA nahIM ata: nojIya aura nogrIva meM paryaniSedha kA hI Azraya karatA hai| isase adhika yavi jijJAsA ho to usake liye pU0 upA0 viracita 'nayarahasya' grantha (pR0185) kA avalokana karanA caahie| etena 'anvayAdimayatve vastuno ghaTadezo 'na ghaTo nApyaghaTa' ityavaktavyaH syAt iti praavaadukoktinirstaa| ghaTapadasya skandhavRttilve tatra 'aghaTaH' ityevoktaH, "yathA na khaNDaM cakra sakalaM cakram , tathA na dharmAstikAyasya pradezo dharmAstikAyaH" iti praracanavacanAt / dezakRttitve ca 'noghaTaH' ityevokteH, laddezatve sati taddezAbhAvasya nopadArthatvAditi / ekAntatimiraviluptadazAM tvatrAthai mahAneyAndhakAraH / tathAhi-pratIyate tAvadayaM tantyAdine paTAdeH pRthagiti saravigAnena / tathA ca tatra paTAvadhikapRthaktvAbhAvavad dravyatvAt paTabhedAbhAvo'pyAvazyakaH / na ca tatrAnyAdRzamevA'pathakvaM pratIyate, na tu pRthaktvAbhAvarUpam , bhinnayodrevyayorapRthaktvA'yogAditi vAcyam , tayo dasiddhAyuktapratItau mukhyapRthaktvAbhAvAnavagAhikhasiddhiH, tasiauM ca tayorbhadasidbhiH, anyathA bhedadhiyastaddhiyaiba vAdhanAdityanyonyAzrayAt ,na pRthaga' iti pratIteH sarvatraikAkAratvena viSayalakSaNyA'yogAcca / [ghaTa ke eka deza meM abaktavyatra zaMkA kA nivAraNa ] isa saMvarbha meM kucha vAvaka vidvAnoM kA yaha kathana phi-vastuoM ko pratyaya vyatireka-bhedAmeva ubhayAtmaka mAnane para ghaTa kA eka deza 'ghaTa aura aghada' donoM meM se eka bhI na hone se avaktavya ho jAyegA' svataH nirasta ho jAtA hai / kyoMki aba ghaTa para skandha meM prayukta hotA hai taba use aghaTa hI kahA jAtA hai, kyoMki pravacana ko yaha ukti hai ki jaise khaNDa mAtra (eka deza mAtra) cakra sampUrNa dhaka nahIM hotA hai, usI prakAra dharmAstikAya kA ekAvi praveza dharmAstikAya nahIM hotA / aura janna ghaTa pada deza meMprayukta hotA hai taba 'noghaTaH' yahI kahA jAtA hai kyoMki tadavastu ke ekadezarUpa honA aura ekadezarUpa na honA yahI no pada kA artha hotA hai / jina logoM kI dRSTi ekAntavAda ke timira se prAkAnta hai unake sAmane isa viSaya meM mahAna andhakAra ho hotA hai, kyoMki samo loga ekamata meM svIkAra karate haiM ki paTa Adi sthala meM dikhAyI par3ane vAle tantuprAdi pada prAdi se pRyaka nahIM hai / to phira jaba aisA hai to dravyAtmaka hone ke kAraNa tantu meM paTAyadhika pRthaktva ke abhAva kA Azraya hone se, use paTa meda ke abhAva kA Azraya bhI mAnanA Avazyaka hai / yadi yaha kahA jAya phri-tantu meM paTa kA jo apRyavatva pratIta hotA hai vaha pRthaktyAbhAva rUpa nahIM hai kintu usase bhinna prakAra kA hai, kyoMki bhinna do dravyoM meM apathaktva nahIM ho sakatA-to yahA~ anyonyAzraya doSa ke kAraNa yaha ThIka nahIM hai kyoMki tantu aura paTa me bheda siddha ho jAne para 'paTa meM dIkha par3ane vAlA tantu paTa se pathaka nahIM hai' isa pratIti meM mukhya pRthaktvAbhAva kA avagAhana na honA siddha ho sakatA hai, aura ukta pratIti meM mukhyapRthaktvAbhAva kA avagAhana nahIM hotA' yaha siddha hone para hI una donoM meM bheda kI siddhi ho sakatI hai, kyoMki aisA na mAnane para uka pratIti se hI bhedabuddhi kA bAdha ho jAyagA / isa lie ukta pratIti meM pRthaktvAbhAva kA bhAna na hokara anya prakAra ke apRthaktva kA
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 [zAstramA sta07zlo. 3. mAla hotA hai yaha mAsa meM gomArAma hai dUsarI bAta yaha hai ki 'na pRthaka' isa prakAra kI pratIti sarvatra ekAkAra hotI hai / ataH usameM viSaya balamaNya nahIM mAnA jA skegaa| nanvevaM kSIra-nIrayorapRthaktvAdabhedaH syAditi cet ? kiM na syAt ? 'svarUpa sAMkaryAditi cet ? na, anekAnte yathAdarzanaM saMkIrNA-saMkIrNobhayarUpatopapatteH, svabhAvabhedaM vinA saMbandhasaMkarasyApyasaMbhavAt / yadyevam , avibhaktayoH kSIranIrayorapRthaktvameva, tarhi haMsacaJcuvibhaktayorapi tayoH pRthaktvaM na syAt / iti cet ? na, vibhAge pRthaktyasyevopapattedravyA'vicchede'pi paryAyavicchedAt / yadi caivamanubhavasiddhamapi tantu-paTAdInAmapRthaktvaM pratikSipyate, tadA ghaTAdAvapi kiM mAnam ! / yazcaitadoSabhIto'vayavA-'vayavinoH svatantrAveva bhedA'medausvIkaroti, tasyApi paTaikadezo'paTaH paTazcetyavaktavyaH syAt / tasmAd 'na samudro'yaM nApyasamudraH kintu samudraikadezaH' itizta , 'nAyaM paTo nA'pyapaTaH kintu paTephadezaH' iti vyavahAranirvAhAtha parasparA'vinirbhAgavRtyanvaya-vyatirekavadeva svIkartavyamiti sthitam // 30 // [ kSIra-nIra ke abheda kI Apatti kA pratyuttara ] yadi yaha kahA jAya ki-'ukta roti se pRthaktva se bheba aura apRthaktva se prabheda svIkAra karane para kSIra-dUdha aura nora=pAno meM bhI apathaktva hone se unameM abheda kI Apatti hogii| isa Apatti ko svIkAra nahIM kiyA jA sakatA kyoMki ise svIkAra karane para donoM ke svarUpa meM sakriya ho jAyagA, arthAt kSIra nIrarUpa ho jAyagA aura nora kSIrarUpa ho jaaygaa|'-kintu yaha kahanA ThIka nahIM hai kyoMki anekAntavAda meM bastu ke sambandha meM jo mAnyatA hai usake anusAra vastu meM saMkIrNa asaMkIrNa ubhayarUpatA kI upapatti hotI hai| kyoMki vastuoM meM yadi kevala asaMkIrNatA ho mAnI jAyagI to unake svabhAva meM bheda na hone se unameM sambandha kA bhI sAMkarya arthAt eka ke sAtha dUsare kA sambandha bhI sambhava na hogaa| yadi yaha kahA jAya ki-'avibhakta kSIra aura nIra meM apRthavatva hI hai to iMsa ke coMca se kSIra aura nIrakA vibhAga ho jAne para bhI unameM apayaktva kyoM na hogA'. to ThIka nahIM hai kyoMki aura aura nIra ke vibhAgakAla meM unameM pathavatva kI hI utpatti hotI hai| vibhAga kAla meM yadyapi unake mUla dravya meM bheda nahIM hotA kintu paryAya meM bheda hotA hai| ukta prakAra kI mAnyatA ke sambandha meM yadi yaha kahA jAya ki-'tantu paTa Adi meM apatharava ko hama nahIM mAnate haiM-to yaha ThIka nahIM kyoMki anubhava siddha hone para bhI yadi usakA pratibaMdha kiyA jAyagA to ghaTa Adi ke astitva meM bhI koI pramANa na ho skegaa| isa doSa ke bhaya se jo avayava aura avayayo meM svatantrabheda aura abheda svIkAra karate haiM unake mata meM bhI paTa kA eka deza apaTa athavA padarUpa meM avaktavya ho jAtA hai| isalie yahI kahanA ucita hogA ki jaise samudra ke eka veza meM yaha vyavahAra hotA hai ki-'na to yaha samudra hai aura na asamudra hI hai kintu samudra kA eka dezA hai usI prakAra paTa ke eka deza meM bhI 'na to yaha para hai aura na apaTa hI hai kintu paTa kA eka deza hai' isa vyavahAra kI upapatti ke lie yaha mAnanA hogA ki vastu paraspara meM avibhakta hokara rahane vAle anvaya vyatireka mevAmeda se zabala hI hotI hai / / 30 // hanA
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA0 ka. TokA evaM hinyo vivecana / uktameva spaSTayabAhamUlam-anvayA vyatirekazca dravyaparyAyasaMjJitau / ___anyonyavyAptito bhedAbhedavatyaiva vastu tau|| 31 // anvayo vyatirekazcetyetAvaMzI dravya-paryAyasaMjJito-'dravyaM' 'paryAyazceti dravyaparyAyapadabAcyau / etena 'dravyaM, guNAH, paryAyAzca' iti vibhAgaH kepAzcidanabhitrasvayUthyAnA parayUthyAnAM vA nirastaH, vibhinna nayagrAhyAbhyAM dravyaparyAyatyAbhyAmeva vibhAgAta / yadi ca guNo'pyatiriktaH syAt tadA tadgrahArthaM dravyArthika-paryAyAthikavad guNAthikanayamapi bhagavAnupAdekSyat , na caivanasti, rUpa-rasa-gandha-sparzAnAma hatA teSu teSu sUtreSu "vaNNapajjavehi." ityAdinA paryAyasaMjJayaiva niyamanAt / 'guNa eva tatra paryAyazabdenokta' iti cet ? nanvevaM guNaparyAyazabdayorekArthatve'pi paryAyazabdenaiva bhagavato dezanA, iti na guNazabdena paryAyasya tadatiriktasya yA guNasya vibhaago| catyam / "ekaguNakAla:-dazaguNakAlaH' ityAdau guNazabdenApi bhagavato dezanA'styeva" iti cet ? astyeva saMkhyAnazAstradharmavAcakaguNazabdena, na tu guNAthikanayapratipAdanAbhiprAyeNa / yena ca rUpeNa vibhinnamUlavyAkaraNi(NI)nayagrAhyatA tenaiva rUpeNa vibhAgaH, anyathAvibhAgasva saMpradAyaviruddhatvAt / ata eva "guNaparyAyavad dravyam" iti sUtre guNa-paryAyapadAbhyAM yugapada-'yugapadbhAviparyAya vizeSopAdAne'pi na vaividhyena sAmAnyavibhAga iti tattvam / [ dravya-guNa-paryAya ke vibhAga kI samIkSA ] kArikA 31 meM pUrva kArikA meM kathit artha ko spaSTa kiyA hai, kArikA kA artha isa prakAra hai-anvaya praura myasireka vastu ke ina donoM aMzoM kI krama se dravya aura paryAya ye do saMjJAyeM haiM / arthAta dravya aura paryAya rUpa vastu ke aMza kramazaH 'dravya' aura 'paryAya' zabda ke vAdhya haiM / isa kathana se, apane samudAya ke anabhijJoM (digambaroM) dvArA aura anya samudAya ke sadasyoM dvArA kiyA gayA yaha vibhAga ki 'vastu ke tIna bheda haiM, dravya, guraNa aura paryAya,' khaNDita ho jAtA hai| kyoMki vibhinna nayoM dvArA dravya aura paryAya kA hI grahaNa hotA hai, ataH dravya aura paryAya ina donoM zreNiyoM meM hI vasta kA vibhAga ucita hai| yadi guNa bhI atirikta padArtha hotA to bhagavAna ne usake grahaNa ke lie guNArthika naya kA bhI TIka usI taraha upadeza kiyA hotA jase dravya ke grahaNa ke lie vyAthika naya kA evaM paryAya ke grahaNa ke lie paryAyAthika naya kA upaveza kiyA hai, kintu bhagavAna ne gaNAthika naya kA upaveza nahIM kiyA hai. vibhinna sUtroM meM rUpa, rasa, gandha aura sparza ko prarhat bhagavAna ne una una sUtroM meM ''vaSNapajjevehi" ityAdi zavoM dvArA paryAya saMjJA se hI pratipAdana kiyA hai| ukta pravadhanoM meM paryAya zabda se guraga kA ho kayana kiyA gayA hai, yaha zaphA nahIM kI jA sakatI kyoMki guNa aura paryAya zazva ke samAnArthaka hone para bhI bhagavAna ne paryAya zabda se hI paryAya kI vezanA ko hai na ki guNa zabda se dezanA kI hai| prataH paryAya se atirikta guNa kA vibhAga ucita nahIM
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravAsilo0 31 hai| kaI sthaloM meM 'ekaguNakAla:' 'dazaguNakAlaH' kahate hue guNa zamba se bhI bhagavAna kI dezanA prApta hai kintu vahAM guNa zabda kA prayoga saMkhyAzAstra meM ukta eka gunA, do gunA ityAdi dharma ke artha meM hai na ki guNAthika naya kA pratipAdana karane kI dRSTi se guNa zabda kA prayoga kiyA gayA hai| vibhinna mUla vyAkaraNI arthAta bhinnadharmamUlakapratipAdana karane vAle naya dvArA jisa rUpa se vastu kA grahaNa hotA hai usI rUpa se vibhAga mAnya hai, anya rUpa se vibhAga sampradAya se viruddha hai [dra0 sammati0 gAthA-3] isIlie "guNa-paryAyavata dravyam' isa sUtra meM 'guNa aura paryAya' paba se krama se eka kAla meM hone vAle tathA kAla krama se hone vAle paryAya vizeSa kA pratipAvana hone para bhI dravya guNa paryAya tIna zreNiyoM meM vastu kA sAmAnya vibhAga nahIM kiyA gayA hai| tadidamAhuH--[ sammati0 3 kANDe-gAthA -15 ] * rUba-rasa-gaMdha-phAsA asamANaggahaNalakkhaNA jamhA / tamhA davyAgugayA guNa ti te ker3a icchati / 8 // dUre tA aNNattaM guNasadde ceva tAva pAricche / ki pajjavAhio hojja paJjave ceva guNasaNNA / / || do puNa nayA bhagavayA davya dvia-pajjAdvaA NiMayA / etto a guNavisese guNaTTiaNao vi jujjato // 10 // jaM ca puNa arahayA tesu tesu suttesu goamAINaM / pajjavasaNNA NiamA vAgariA teNa pajjAyA // 11 // pariMgamaNaM pajjAo aNegakaraNa guNa tti tullaTThA / tahavi na guNa ti bhaNNai pajjavaNayadesaNA jamhA // 12 // jaMpati asthi samae egaguNo dasaguNo annNtgunno| rUvAIpariNAmo bhannai tamhA guNabiseso // 13 // guNamaddamantareNa vi taM tu panjayavisesasaMkhANaM / sijjhai, varaM saMkhANAsasthadhammo 'taiguNo' ti // 14 // *.pa.2 sa-gaMdha-sparzA asamAna grahaNa lakSaNA yasmAt / tasmAd dradhyAnugata guNA iti te kecidicchanti '18 dUre tAvadanyatvaM guNazabda eva tAvatpArAkSyam / ki paryavAdhiko bhavetu parthaya eva guNa saMjJA / / 9 / dvo punarnayo bhagavatA dravyA stika-paryAyayAstiko niyatI / etAbhyAM ca guNavizeSe guNAstikAnayo'pi ayokSya t / / 10 / / yacca punararhatA teSu teSu sUtredhU gautamAdInAm / paryavasaMjJA niyamAd vyA kRtA tena paryAyAH // 11 // parigamanaM paryAyo'nekakaraNaM guNa iti tulyAyauM / tathApi na guNa iti bhaNyate paryavanayadezanA yasmAt / / 12 alpanatyasti samaya eka guNo dazaguNo'nanta guNaH / rUpAdipariNAmo bhavyate tasmAd guNavizeSaH / / 13 / / guNazabdamantareNApi tattu paryavizeSasaMkhyAnam / sidhyati. navaraM saMkhyAnazAstradharmo tati guNa iti // 14 //
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthA0 ka0 TIkA evaM hindI vivecana ] 205 jaha dasasu dasaguNammi ya egammi dattaNaM samaM ceva / ahiapi viguNasadde taheva eyaM pidaTThavvaM // 15 // iti / [ sanmatiprakaraNa meM paryAya bhinna guNa kA nirasana ] yahI bAta sammati prakaraNa kI 'rUba rasa gandha phAsA' ityAdi ATha gAthAoM meM kahI gayI hai / jaise- kucha loga aisA mAnate hai ki rUpa, rasa, gandha aura sparza ye cAroM dravyagrAhI pramANa se bhinna pramANagrAhya aura mina lakSaNavAle haiM ataH dravyAnugata guNa haiM (8) / kintu guNa kI dravya se bhinnatA dUra raho guNa zabda meM ho parIkSA karanI hai ki paryAya se atirikta meM guNa zabda kA tAtparya hai prathavA paryAya meM ho guNa patha kA prayoga hai ? ( 1 ) | bhagavAna ne dravyAstika aura paryAyAstika do ho nayoM kA upadeza kiyA hai / yadi paryAya se bhinna guNa kA astitva mAnya hotA to guNAstika naya kA bhI prayoga kiyA gayA hotA (10) / taduparAMta, bhagavAna ne gautama Adi ko vibhinna sUtroM meM niyamataH paryaya zabda kA upadeza kiyA hai ataH ve paryAyarUpa hI haiM (11) / paryAya kA artha hai parigamana aura guNa kA artha hai pranekakaraNa / ye donoM hI artha vAstava meM samAna haiM phira bhI guNa zabda se ina arthoM kA kathana nahIM hotA kyoMki bhagavAna ne ina artho kI paryAya zabda se hI dezanA kI hai| (12) kucha loga kahate haiM ki zAstra meM eka guNa, vazaguNa, anantaguNa zyAma ityAdi rUpa meM rUpAdi kA pratipAdana kiyA hai isase pratIta hotA hai ki guNa paryAya se vilakSaNa hai (13) / kintu guNa zabda ke binA mI paryAyavizeSa ke saMkhyAna kA vaha bodhaka hai / 'itanA gunA hai' isameM jo guNa zabda kA prayoga hotA hai vaha saMkhyA-zAstrokta dharma ke lie hai na ki paryAya se bhinna guNa nAmaka vastu ke lie hai (14) / jaise daza saMkhyA meM aura dazaguNita eka meM dazatva samAna hI hotA hai, guNa zabda kA prayoga karane se koI atirikta artha nahIM nikalatA / usI prakAra jahAM anyatra bhI guNa zabda kA prayoga hai vahAM bhI usase koI atirikta ( guNAtmaka) artha nahIM grahaNa kiyA jA sakatA // 15 // sau-dravya paryayasaMjJitAvantraya - vyatireko, anyo'nyAptito hetoH bhedAbhedavRtyaiva= ekAnta bhedAbhedaniyatasaMghandhanyAvRttayA jAtyantarAtmikayA vRtyaiva, vastu yathAsthitadhIvyapadezanibandhanam, anyathA'nyonyavyAptyavyavahArasyaiva tatra durghaTatvAt ||31|| dravya aura paryAya zabda se vAcya anvaya aura vyatireka meM paraspara vyApti hai prarthAt paryAya surance nahIM hotA aura drazya paryAyAnAtmaka nahIM hotA, isIlie medAbheva vRtti, jo ekAnta bheda aura ekAnta prabheda meM niyata sambandha se bhinna pratya jAtIya hai, usIke dvArA vastu apanI yathArtha sthiti ke anusAra buddhi aura vyavahAra kA nimitta hotI hai / yadi dravya aura paryAya meM bhedAbheda sambandha na mAnA jAyagA to unameM paraspara vyAptatA ke vyavahAra kI upapatti na hogI / / 31 / / etadeva vizadataramAha - bhUlam - nAnyo'nyavyAptirekAntabhede'bhede ca yujyate / atiprasaGgAdaikyAcca zabdArthAnupapattitaH / / 32 / / anyonyavyAptiH=anyonyavyA satyazabdArthaH, ekAntabhede, abhede ca ekAntAbhede yathA dazasu dazaguNe cekasmin dazatvaM samameva / adhike'pi guNazabde tathaivaitadapi draSTavyam / 15 / /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 [ zAstravAta sta07 zlo0 33 cetyarthaH 'pratipAdhayorabhyupagamyamAne' iti zeSaH, na yujyate na ghaTate / kutaH 1 ityAi-atiprasaGgAta ekAntabhede'nyonyapadArthopapattAvapi vyAptipadArthAnupapaH, aikyAca-ekAntA'bhede vyAptipadArthopapattAvapyanyonyapadArthAnupapattezca, zabdArthAnupapattitAm guNa-guNinAvanyonyavyAptau' ityAdi prakRtavAkyArthAnupapatteH // 32 / / [bhedAbheda ke vinA anyonyavyApti kA asaMbhava ] kArikA 32 meM ukta dhAta ko hI aura spaSTa kiyA gayA hai, kArikA kA artha isa prakAra haipratipAdya viSayoM meM ekAntabheda athavA ekAnta abheda mAnane para unameM anyonya vyApti arthAna paraspara meM eka dUsare kI vyApyatA nahIM upapanna ho sakatI, kyoMki ekAnta bheda mAnane para anyonya padArtha to upapanna ho jAtA hai kyoMki bheda pakSa meM do kA astitva hai kintu vyApti padArtha ko upapatti nahIM hotI kyoMki sahyAdi-himAlaya ko taraha bhinna vastumoM meM eka dUsare se vyApti nahIM hotii| evaM ekAnta abheda mAnane para eka hI vastu hotI hai to yadyapi usameM vyApti padArtha upapanna ho sakatA hai, svayaM kA svayaM se vyApta honA svAbhAvika hai, kintu tathApi anyonya padArtha kI upapatti nahIM hoto kyoMki anyonyatA eka meM na hokara ko vastuoM meM hI hotI haiN| ataH donoM pakSoM meM 'guNa-guNinI anyonyavyAptI'-'guNa aura guNo eka dUsare se vyApta hote haiN| isa vAkyArtha ko upapatti nahIM ho sakatI / ataH ukta vAkyArtha ko upapatti ke anurodha se bastu meM ekAntabheda athavA ekAnta abhada nahIM mAnA jA sakatA // 32 / / etadevAnvayamukhenAhamUlam anyonyamiti yadurbhadaM vyAmizvAha viparyayam / bhedAbhede bayostasmAdanyonyavyAptisaMbhavaH // 33 // yat-yasmAta , 'anyonyam' iti padaM bhedamAha, tahinatavRttitve sati tadbhipatavRttitvasyAnyonyapadArthatvAt , 'ghaTa-paTAvanyonyasaMyukto' ityatra 'ghaTa-paTau ghaTamitrapaTavRttitve sati paTabhinnaghaTavRttiyaH saMyogastadvantI' ityanvayabodhadarzanAt / vyAptidha-vyAptipadaM ca, viparyayam-abhedam Aha, 'ghaTo nIlavyAptaH' ityatra 'ghaTo nIlAbhinnaH' iti vivaraNAt / tasmAd dvayormedAbheda evAbhyupagamyamAne anyonyavyAptisaMbhavaH anyonyavyAptizabdArthopapattiH / evaM ca guNa-guNyAdikamanyonyavyAptamiti zabdAdeva bhedAbhedasiddhiH // 33 // [ anyonya aura vyApti kA artha ] kArikA 33 meM ukta artha ko hI anyadha dvArA kahA gayA hai. kArikA kA artha isa prakAra hai - anyonya pada bheva kA bodhaka hai kyoMki eka se bhinna dUsare meM vidyamAna hote hue dUsare se bhinna eka meM vidyamAna honA-anyonya pada kA artha hai / jaise, ghaTapaTo anyonyasaMyukto' ghaTa aura paTa anyonya meM saMyukta haiM-isa vAkya se yaha samajhA jAtA hai ki ghaTa aura paTa, ghaTa bhinna paTa meM vRtti aura paTa bhinna ghaTa meM vRtti saMyoga, ke Azraya haiN|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ spA.10IkA evaM hindI vivecana ] 207 vyApti pada viparyaya yAnI abheda kA bodhaka hotA hai, jaise, 'ghaTo nIla-vyApta:-ghaTa nIla se dhyApta hai| isa vAkya se 'ghaTa nIla se abhinna haiN| isa prakAra kA bodha hotA hai| isase spaSTa hai ki do vastuoM meM bheda aura abheda donoM ke mAnane para hI 'anyonyaSyApti' zabda ke prartha kI upapatti hotI hai / isa prakAra yaha spaSTa hai ki 'guNa-guNo Adi anyonya vyApta hote haiN| isa prayoga se hI guNa-guNI Adi meM bheva aura ameva donoM kI siddhi hotI hai / __ na ca 'vahayAlokAvanyonyaM vyAptau' itibadana parasparaM vyAptipratyaya eva, mamavAyena guNAdestAdAtmyena guNyAdivyAnatvAt , tAdAtmyena guNyAdeca samavAyena guNAdivyAptatvAditi vAcyam , nIla-ghaTayoranyonyavyAptipratItyanupapatteH, kSIranIrAdisAdhAraNAnyonyavyApsyabhiprAyeNeva tathA prayogAcceti bhAvaH / api ca, 'ghaTo na nIlarUpam-nIlarUpaM na ghaTAta pRthaka iti pratyakSato'pi guNaguNyAdAvanubhUyate eva bhedA'bhedI / na ca 'nIla na ghaTAt pRthak' ityatra ghaTAvadhikapRthaksvAbhAva evArthaH, ghaTA'vRttirUpe ghaTA'pRthaktyApratyayAt / na cAtra pRthakpadasyAsamavetatvamarthaH, tathA ca nIlaM na ghaTAsamavetamityarthe iti vAcyam ; 'ghaTo na nIlAt pRthaka' ityasyAnupapattaH ghaTasya nIlA'samavetatvAdeva, 'ghaTo ghaTatvAd na pRthak' ityatra ghttsvaa'smvetsvaa'prsiddheshc| [bhedAbheda ke vinA anyonyavyApti sambhAvanA kA nirasana ] yadi yaha kahA jAya ki-"jase 'valayAloko anyonyavyAptI vahni aura Aloka eka dUsare se vyApta hai' yahA~ vahni (agni) aura pAloka meM prabheda hone para unameM eka dUsare ko dhyApti hotI hai prAva jahAM vahni kA pAloka hotA hai vahA~ vahni hotA hai aura jahA~ vahni hotA hai yahAM vahnikA Aloka hotA hai isa prakAra ina donoM meM vyApti hoto hai / usI prakAra guNa aura guNI meM ameva na hone para bhI samavAya aura tAdAtmya sambandha se donoM meM vyApti ho sakatI hai jaise, samavAya sambandha se rAMgaNa hai vahAM tAdAtmya sambandha se guNI hai evaM tAdAtmya sambandha se jahAM guNI hai vahAM samavAya sambandha se guNa hai| isa prakAra guNI aura muNa meM ekAnta bheda pakSa meM bhI paraspara vyApti ho sakatI hai" to yaha kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki ekAntabheda meM hI pranyonyanyApti mAnane para nIla aura ghaTa meM anyonyavyApti kI pratIti nahIM ho sakatI, kyoMki nIla aura ghara meM ekAnta meva nahIM hai, anyathA nIlo ghaTaH' isa prakAra kA prayoga nahIM ho sakatA / aura dUsarI bAta yaha hai ki kSIra aura nIra Adi meM jisa prakAra kI anyonyavyApti hai usa prakAra pranyonyavyApti ke abhiprAya se ho guNa aura guNo meM anyonyadhyApti kA vyavahAra hotA hai| dUsarI bAta yaha hai ki 'ghaTo na nIlarUpaMha nIla rupa se bhinna hai| nIlarUpa na ghaTAtu pRthaka bhIlarUpa ghaTa se pRthaka-bhinna nahIM hai| isa pratyakSa pratIti se bhI guNa aura guNI meM bhedAbheda kA anubhava hotA hai| yadi yaha kahA jAya ki 'nolana ghaTAta pRthaka' isa vAkya se nIlarUpa meM ghaTAvadhika pRthavazva ke abhAva ko hI pratIti hotI hai to yaha ThIka nahIM hai| kyoMki ghaTa meM avidyamAna rUpa meM ghaTAyadhika pRthaktva ke prabhAva ko pratIti nahIM hotii|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 [ zAstravAsti0 7 zlo0 33 [ pRthak zabda kA samavetanva artha nahIM ] gadi maha kahA lA ki pazaka pada kA artha hai asamavetatva / prataH 'nIlaM na ghaTAta pRthaka se nIlarUpa ghaTa meM asamaveta nahIM hai yaha bodha hotA hai to yaha ThIka nahIM hai kyoMki aisA mAnane para 'ghaTo na nIlAva pRthak-ghaTa nIla se pRthaka nahIM hai| isa pratIti kI upapatti nahIM hogI, kyoMki pRthaparava kA asamavetatva artha mAnane para ghaTa meM nIlAsamavetasvarUpa nIlapRthaktva ke rahane se ghaTa meM usake bhabhAva ko pratIti nahIM ho sakatI aura dUsarI bAta yaha hai ki yadi pathaktva ko prasamavetastha rUpa mAnA jAyayA to 'ghaTo ghaTatvAta na pRthaka-ghaTa ghaTatva se pRthaka nahIM hai isa vAkyArya ko anupapatti ho jAyago / kyoMki pRthaktva ke asamavetatva rUpa hone meM 'ghaTaramAta na pRthaka' kA artha hogA ghaTasyasamavetasvAbhAvAbhAva kA prAzraya, jo ghaTatva meM kisI vastu ke samaveta na hone se ghaTatvasamavelasya kI prasiddhi hone ke kAraNa asambhava hai| kiJca, 'ghaTo ghaTAd na pRthak ityatrAbhedarUpamapRthaktvaM pratIyate, ityanyatrApi tadeva / na hi pRthaktvaM bhedAdatiricyate, 'ghaTaH paTAt pRthak' ityasya 'paTAd bhinnaH' itivivaraNAta , pRthagAdipadayoge pazcamyA AnuzAsanikatvAdeva 'ghaTAnna' ityAderasaMbhavAt / tadeva cA'pRthaktvaM tAdAtmyamiti gIyate yat pratyabhijJAnAdiniyAmakam / ata eva pAkaraphte ghaTe 'ayaM na zyAmaH' iti 'zyAmAd na pRthak' iti copapadyate, anyatvarUpabhedasya pRthaktvarUpabhedAbhAvasya cAnyonyAnuviddhasyopapatteH / na hi 'pRthaktvamanyatvameva' iti navyanaiyAyikAnAmivAsmAkamekAntAbhyupagamaH, yenAnupapattiH syAt / na ca teSAmapyatra 'na pRthaka' ityasya 'tattadvayaktitvAvacchiabhedAbhAvavAn' ityarthAd nAnupapattiriti vAcyama , sAmAnyasaMzayA'nivRttaH, zyAmapadasya lakSaNAM vinApi yathAzrutArthapratisaMghAnAcca / [ pRthaktva se atirikta bheda amiddha hai ] dUsarI bAta yaha hai ki 'ghaTa ghaTa se pRthaka nahIM haiN| isa vAkya se ghaTa meM ghaTAmeda rUpa ghaTa ke apRthakSa kI pratIti hotI hai / ataH anyatra bhI 'pRthaka nahIM hai' isa zabda se amedarUpa apRthasya kA hI soza mAmamA aSita hai kyoMki pathazva meda se bhinna nahIM haiM yaha bAta 'ghaTa paTa se pRthaka hai' isa vAkya ke 'ghaTa paTa se bhinna hai' isa vivaraNa se siddha hotI hai| yadi pathakSa meda se bhinna hotA to pRthaka zamva kA bhinna zabda se vivaraNa na hotA / aisA mAnane para yaha zaGkA nahIM kI jA sakatI ki pRthaka parva aura nA ko ekArthaka mAnane para jaise pathaka pada ke yoga meM pazvamo hone se 'ghaTAt pRthaka' yaha prayoga hotA hai usI prakAra naja pada ke yoga meM bhI paJcamI sambhava hone se 'ghaTAt na' isa prayoga kI Apatti hogI'-kyoMki pRthak Adi pada ke yoga meM hI paJcamI kA anuzAsana hai, na ki unake samAnArthaka pada ke bhI yoga meM, ataH ukta zaGkA ucita nahIM hai| [apRthaktva hI pratyabhijJAnAdiniyAmaka tAdAtmya hai ] na pRthaka zabda se jisa apRthaktva kA bodha hotA hai use tAdAtmya kahA jAtA hai aura vahI pratyabhijJA Adi kA niyAmaka hai / isIlie pAka dvArA rakta ghaTa meM 'ayaM na zyAmaH' aura 'mayaM zyAmAta
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA ka0 TokA evaM hindI vivecana ] 209 na pathak' ina donoM pratItiyoM kI upapatti hotI hai| anyatvarUpa bheda aura pRthaktvarUpa bhedAbhAva eka dUsare se anuviddha hokara hI upapanna hote haiN| tavya gAyikoM ke samAna hama jainoM kI yaha ekAnta mAnyatA nahIM hai ki pRthaktva anyatva rUpa ho hai, ataeva jaina mata meM ukta donoM pratItiyoM kI anupapatti kI sambhAvanA nahIM hai| yadi yaha kahA jAya ki navya naiyAyikoM ke mata meM bhI 'na pathaka' zabda kA 'tattad-vyaktitvAvacchinna pratiyogitAka mevAbhAvavAn tattadvyakti ke bhevakaTAmAva kA prAzraya' artha hone se rakto ghaTaH zyAmAt na pRthak' isa pratIti kI anupapatti nahIM ho sakatI, kyoMki zyAmarUpa aura raktarUpa ke AzrayabhUta ghaTa vyakti ke eka hone se rakta ghaTa meM zyAmaghaTa vyakti kA meva na hone ke kAraNa zyAmagharavyakti ke bheda kA abhAva hai"-to yaha ThIka nahIM hai| kyoMki 'zyAmAva na pRthaka' zabda se 'zyAmaghaTavyaktena pathaka' isa bodha se 'raktaghaTaH zyAmAta pRthak na vA' isa sAmAnya saMzaya kI nivRsi nahIM ho sktii| isako nivRtti to zyAma se pRthaktvAmAva arthAt zyAmamevAbhAva ke bodha se hI ho sakatI hai, jo naSyanyAya ke mata meM sambhava nahIM hai, aura dUsarI bAta yaha hai ki yadi 'zyAmAt na pRthak' isa vAkya se tadvyaktitva rUpa se zyAma ke bheda ke abhAva kA bodha mAnA jAyagA to yaha tadvyakti meM 'zyAma' pada kI lakSaNA ke vinA nahIM ho sakegA, jaba ki usake binA bhI 'zyAmAt na pRthak' isa vAkya se yathAzruta artha kA bodha hotA hai| etena 'bhedA'bhedayorekadaikatra virodha eva | na ca bhedo'nyonyAbhAva eva, abhedastu tAdAtmyamiti na virodhaH, tAdAtmyasyA'bhedazyavahAre hetutvAt' iti gaGgezAkUtaM nirastam; tAdAtmyenApi prakRte 'na pRthaka' ityabhedAbhilAparUpasyAbhedavyavahArasya jananAdevaH 'prameyamabhidheyam' ityAdAvapi prameyasAmAnye'bhidheyabhedastomAbhAvavivakSAyAM tadabhedavyavahAropapatteH, bane vanAbhedavyavahAravat / na cedevam , prameyA-'bhidheyayostAdAtmyamapi durghaTaM syAt, bhedAbhedavikalpagrAsAt / 'abhidheyanAdAtmyamabhidheyatvameva, abhidheyavat ityAdidhiyAM vizeSazca tatra tAdAtmyasyAsaMsargatvAt , svarUpasaMbandhasyaiva saMsargatvAditi tu tuccham , abhidheyatvA-'bhidhepasvarUpA'vizeSAt / [eka vastu meM bheda-abheda ke virodha kA nirasana ] prastuta sambandha meM gar3aza kA yaha abhiprAya hai ki eka kAla meM eka vastu meM bheda aura abheda kA virodha hI hai, jo vastu jisa samaya jisase bhinna hai yaha vastu usI samaya usase abhinna nahIM ho sktii| "bheda anyonyAbhAya rUpa hai aura abheda bheda kA abhAva na hokara tAdAtmya rUpa hai. prataH anyonyAbhAvAtmaka bheda aura tAdAtmya rUpa abheda meM koI virodha nahIM hai" yaha nahIM kahA jA sakatA hai, SayoMki tAdAtmya abheda dhyavahAra kA hetu nahIM hotA, ataH bheva aura tAdAtmya ko lekara vastu meM bhedAbhedavyavahAra kA samarthana nahIM kiyA jA sakatA'-kintu yaha gaMgeza kA abhiprAya ukta rIti se vastu meM bhedAbheva kA upapAdana zakya hone se nirasta ho jAtA hai| aura 'tAdAtmya prabheda vyavahAra kA hetu nahIM hai' gaGgaza kA yaha kathana bhI nirAkRta ho jAtA hai kyoMki jisa vastu meM jimakA tAdAtmya hotA hai usa vastu meM usa vastu ke ame kA bhI 'yaha isase pRthaka nahIM hai isa rUpa meM vyavahAra nivipAya hai| yaha bhI spaSTa hai ki prameyamabhidheyam' isa prakAra prameya meM abhidheya kA abheva vyavahAra hotA
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArttA0 sta0 5 zlo0 33 hai aura yaha abheda prabhiSeya vyakti jitane haiM una sabhI vyaktiyoM ke bhedasamudAya ke abhAva rUpa hai / yaha prabheda abhidheya ke bhedasAmAnyAbhAva rUpa nahIM hai, kyoMki abhidheyatva kevalAnvayI hone se abhidheya bheda aprasiddha hone ke kAraNa zrabhidheya bhedAbhAva aprasiddha hai| ataH tattat abhidheya vyakti ke mevakUTa ke prabhAva rUpa tAdAtmya se hI prameya meM abhidheya ke abheda vyavahAra kI upapatti mAnya hai / 210 prameya meM abhiya kA yaha abhezvyavahAra ThIka usI prakAra hai jaise vana meM vanAbheda kA vyavahAra hotA hai / Azaya yaha hai ki vana kA artha hotA hai 'vRkSoM kA samUha' samUha kA bheda eka-eka vRkSa meM rahane se vRkSa samudAya svarUpa vana meM vana kA meda rahane ke kAraNa vana meM vanabheda ke abhAva rUpa abheda kA astitva nahIM mAnA jA sakatA / ata eva yahI mAnanA hotA hai ki dhanAbheda kA artha hai eka-eka vRkSa vyakti ke meda samudAya kA prbhaav| yaha abhAva vana meM raha sakatA hai, kyoMki vRkSa vyaktiyoM kA bhedakUTa kisI bhI vRkSa meM na rahane se vRkSa samudAyAtmaka vana meM bhI nahIM raha sakatA / ataH khana meM vRkSa offee ke kUTa kA abhAva rUpa vanAbheda kA honA niSkaMTaka hai / [ bhedAbheda ke vinA prameya-abhidheya kA tAdAtmya durghaTa ] yadi aisA na mAnA jAyagA to prameya aura abhidheya kA tAdAtmya bhI anupapanna ho jAyagA, kyoMki prameya meM abhidheya kA atyanta meda aura atyanta abheda, donoM hI vikalpoM meM prameya meM abhiSeya kA tAdAmya nahIM bana sakatA, kyoMki jisameM jisa vastu kA atyanta bheda hotA hai usameM usa vastu kA tAdAtmya nahIM hotA hai, jaise ghaTa aura paTa meM evaM jisa vastu kA jisameM atyanta abheda hotA hai usameM mo usa vastu kA tAvAtmya nahIM hotA, isIlie 'ghaTo ghaTaH yaha prayoga nahIM hotA / "abhidheyatva ho abhiSekAsAtmya hai tathA 'prameyamabhidheyam' isa buddhi meM prameyamabhidheyavat isa buddhi kA vailakSaNya hai kyoMki 'prameyamabhidheyam' isa buddhi meM tAdAtmya saMsarga hai aura 'prameyamabhidheyavat' isa buddhi meM tAbAtamya saMsarga nahIM hai, kintu svarUpa sambandha ho saMsarga hai" yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki abhidheyatva aura abhidheya ke svarUpa meM koI bheda nahIM hai, ataH abhidheyatva ko 'abhidheya ke tAdAtmyarUpa mAnane para ukta buddhiyoM meM lakSaNya nahIM ho sakatA | etena tAdAtmyatvAdinA saMsargatAdinA vizeSaH' ityapi nirastam / atiriktameva tAdAtyatvam, itthameva 'bhUtalaM saMyogi-bhUtalaM saMyogimat' iti jJAnayorvailakSaNyam' Adye tAdAtmyatvena, antye saMyogatvAdinA saMyogAdeH prakAratAvacchedakatvasvIkArAta / " tAdAtmyameva vAdhikam tattattAdAtmyatvasya tadvRttinAnAguNAdau kalpane, taMtra kAraNatAvacchedakatvAdikalpane ca gauravAt / " ityapi na pezalam, atiriktAdAtmya saMbandhAnupapatteH zabalavastuvizeSaM cinA vizeSAnupapatteH saMyoga-saMyogimatoreva kathaJcidvizeSAnubhavAcceti dig [ bhinna bhinna saMsarga kI kalpanA ayukta ] meda yaha kahanA ki "abhidheyatva aura abhidheya svarUpa meM svarUpataH bheda na hone para bhI yaha mAnA jA sakatA hai ki 'prameyamabhidheyam' isa pratIti meM abhidheyatva tAdAtmyatva rUpa se sambandha hotA hai aura 'prameyamabhidheyavat' isa pratIti meM zrabhidheyatva svarUpazya rUpa se saMsagaM hotA hai" - nirasta ho jAtA hai| kyoMki tAdAtmyatva atirikta hI hai| isI prakAra 'sUtalaM saMyogi' aura 'bhUtalaM saMyogi
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA.ka. TokA evaM hindI vivecana ] mat' ina donoM meM bhI balakSaNya siddha hotA hai| pahale zAna meM saMyoga tAdAtmyazva rUpa se aura dUsare meM saMyogatva rUpa se prakAratAvacchedaka hotA hai / "athavA yaha kahA jA sakatA hai ki tAdAtmya atirikta hI hai, kyoMki tatsada vastu kA tAdAtmyatva yadi tattadvastu meM vidyamAna guNa Adi vibhinna padArthoM meM mAnA jAyagA to jahA~ tAdAtmya sambandha kAraNatAvacchedaka hotA hai vahA~ kAraNavRtti guNa Adi bhinna padArthoM meM kAraNatAvacchekatva ko kalpanA hone se gaurava hogA 1" yaha kathana bhI samIcIna nahIM hai kyoMki atirikta tAdAtmya sambandha ko kalpanA anupapanna hai| zavala vastu vizeSa ko svIkAra kie binA usakI buddhiyoM meM vizeSa kI upapatti nahIM ho sakatI, tathA saMyogI aura saMyogivAna meM hI kazcit vizeSa kA anubhava hotA hai| kizca, atyantabhinnA-'bhinnAbhyAM vyAvRttaM sAmAnAdhikaraNyamapi bhedAbhede pramANam, bhedAbhedomayatvena sAdhyatve sAdhyA prasiddherabhAvAt / sAdhyatAvacchedakAvacchinnasya hi prasiddhirapekSitA, na Tekatra tatprasiddhirapi, gauravAn, ghaTe ghaTatvasattobhayAnumityucchedaprasaGgAcca / etena 'ekAntabhedAbhedAnyatarAbhAvasya bhedaviziSTAbhedasya vA sAdhyatAyAM sAdhyA prasiddhiH, pratyekaM sAdhyatAyAM cAsAdhAraNyam' iti nirastam / na cobhayatvamapyekaviziSTAparatvamevetyuktadoSAna tivRttireveti vAcyam, aviziSTiyorapi gotvA-'zvattrayorubhayatvapratyayAt / na caivaM svatantrabhedAbhedobhayasiddhAvapi militatadubhayAsiddhayodezyAsiddhararthAntarantham , antarmu khavyAptyA militatvasiddheH anyathA parvate vahvisAmAnyasiddhAbapi parvatIyavaha rasiddhaprasaGgAt / ityanyatra vistaraH / [samAnavibhaktivAle padoM ke prayoga se bhedAbheda kI siddhi sAmAnAdhikaraNya yAnI samAna vibhakti vAle padoM kA prayoga bhI bhevAmeva meM pramANa hai, kyoMki yaha atyanta bhinna aura atyanta abhinna meM nahIM hotA, jaise 'ghaTa: paTaH' aisA prayoga evaM 'ghaTo ghaTa:' aisA prayoga mAnya nahIM hai| kintu nIlo ghaTaH' isa prakAra nIla ghaTa kA sAmAnAdhikaraNya mAnya hai / isase siddha hotA hai ki nIla aura ghara meM bhevAbheda hai anyathA 'ghaTaH paTa:' aura 'ghaTo ghaTaH' ke samAna 'nolo ghaTaH' prayoga bhI na hotaa| ukta sAmAnAdhikaraNya bhedAbheda meM anumAna ke rUpa meM pramANa hai, jisakA prayoga isa prakAra ho sakatA hai ki 'ghaTa nIla se bhinnAbhinna hai kyoMki nIla pada ke samAnavibhakti vAle pada se vyavahasa hotA hai| jo jisase bhinnAbhinna nahIM hotA vaha usake bodhaka pada ke samAnavibhaktivAle pada se vyavahuta nahIM hotA jaise ghaTa pada ke samAna vibhaktivAle pada se vyavahRta hone vAlA paTa aura ghaTa / ' yadi yaha kahA jApa ki 'nIla kA bhedAbheda isa anumAna prayoga ke pUrva siddha nahIM hai ataH nIla ke bhedAbheda kA sAdhya ke rUpa meM prayoga karane para sAdhyAsiji hogI'-ThIka nahIM hai, kyoMki nola. bheva aura nIlAbheda ubhayarUpa se nola ke bhedAbheda ko sAdhya karane para sAdhyA'prasiddhi nahIM ho sakatI, kyoMki nIla kA bheva aura nIla kA abheda donoM alaga-alaga prasiddha hai / ataH sAdhyA'prasiddhi yoSa nahIM ho sakatA, kyoMki sAmyatAvacchedakAmacchimna kI hI prasiddhi apekSita hotI hai na ki usakI eka prAdhikaraNa meM prasiddhi apekSita hotI hai, kyoMki vesA mAnane para gaurava hotA hai| aura dUsarI bAta yaha hai ki yadi eka adhikaraNa meM sAdhyatAvacchedakAvacchinna kI prasiddhi anumAna ke lie apekSita
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 [ zAstravArtA0 sta07 zlo0 33 jAyagI to ghaTasa aura mamA ubhayakI anabhitikA udo AyagA, kyoMki ghaTatva aura sattA ubhaya ko anumiti usI dharmoM meM hogI jisameM donoM kA astitva ho, aura aisA vyakti una donoM kI anumiti ke pUrva asiddha hai| [sAdhya aprasiddhi doSa kA nivAraNa ] bhevAbhekha ke anumAna ke sambandha meM bhedAbheda ko ukta rUpa se sAdhya mAna lene para yaha kahanA bhI ki-"bhedAbheda yadi ekAntabheva aura ekAnta abheda ke anyatara ke abhAva rUpa meM sAdhya hogA athavA bheva viziSTa ameva ke rUpa meM sAdhya hogA to donoM hI dazA meM sAdhya ko aprasiddhi hogI, kyoMki vastu meM kisI na kisI kA ekAntabheda athavA ekAnta prabheva hotA hI hai aura bhedAbheda ke ekaniSTha siddha hone ke parva bheda viziSTa abheda sambhava nahIM hai| yadi bheda-prabheda pratyeka ko sAdhya mAnA jAyagA to usakA sAdhaka hetu asAdhAraNa ho jAyagA kyoMki pratyeka ko sAdhya mAnane kA artha hogA sAdhya kahIM siddha nahIM hai| phalataH hetu ke pakSamAtra vRtti hone se usakA asAdhAraNa honA anivArya hai"-yaha nirasta ho jAtA hai| [ umayatva rUpa se sAdhya karane para koI doSa nahIM ] yadi yaha zaGkA kI jAya ki bhedAbheva ko bhedAbhedomayasva rUpa se sAdhya mAnane para bhI sAdhyAs. prasiddhi doSa kI nivRtti nahIM hogI kyoMki ubhayatva ekaviziSTAparatva rUpa hone se bhedAbhedobhayatva bhI bhedaviziSTa abhedatva rUpa hogA. aura vaha ekaniSTha bhedAbheda kI siddhi ke pUrva prasiddha hai|'-to yaha ucita nahIM hai kyoMki jina vastuoM meM paraspara vaiziSTya nahIM hotA una vastuoM meM bhI ubhayatva kI pratIti hotI hai jaise gotva aura azvatva meN| ataH ubhayatva ko ekaviziSTAparatva rUpa na mAna kara saMkhyA rUpa ki vA buddhivizeSaviSayatva rUpa hI mAnanA hogaa| [arthAntara kI Apatti kA nivAraNa ] yadi yaha kahA jAya ki- bhedAbheda ko ubhayatvarUpa se sAdhya mAnane para svatantra rUpa se meva aura abheda ko siddhi hone para bhI bhevamilitaabheda kiMvA prabheda militabheda kI siddhi na hone se uddezya ko siddhi na hone ke kAraNa arthAntara hogA'-lo yata ThIka nahIM hai| kyoMki antarmukha vyApti se bheva-abheda meM paraspara militatva kI siddhi ho jAyagI / anyathA antarmukhavyApti kI upekSA karate para dhUma hetu se parvata meM vahnisAmAnya kI siddhi hone para bho pavatIya vahni ko siddhi na ho skegii| kahane kA Azaya yaha hai ki jaise pAkazAlA Adi meM 'yatra yatra dhUmaH tatra tatra canti' isa dRSTa bahimukhadhyApti se dhUma sAmAnya se cahnisAmAnya kA anumAna hAtA hai usI prakAra-yana parvatIyo dhamaH tatra parvatIyo vahniH' isa 'pakSa meM darzanayogya antarmukha vyApti' se parvatIya dhama se parvatIya bali kI siddhi mI hoto hai / usI prakAra bahirmukhavyApti se svatantra rUpa se bheda-abheda ubhaya ko siddhi ke samAna antarmukhadhyApti se bhevamilita abheda kI bhI siddhi ho sakatI hai| isa viSaya kA aura vistAra anyatra draSTavya hai| na ca vyatirekacyAptau vyAyA'prasiddhiH, pratiyogimati tadabhAvA'yogAditi vAcyam tena rUpeNa pratiyogimati tena rUpeNa tadabhAvasyavA'yomAt / etena 'tatraiva tat-tadabhAtauM bhinnA
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA0 ka0 TokA evaM hindI vivecana ] 213 bacchedena vartete, jJAyate caH yathA vRkSe mUlazAkhAdyavacchedena saMyoga-tadabhAvoM, tadiha ghaTe ghaTatvAvacchedena nIlalAvacchinnabhedo vartatA, jJAyatAM vA, tadabhAvastu kimavacchedena ? iti nirastama, anyonyavyAptayostayordeza bhedenA'vRsArapi dravyArthatA-paryAyArthatArUpabhedenopapatteH, yathedatvadvitvAbhyAmekalya-dvitvavyoH / vicitrarUpatvAzca vastunI nayabhedena vicitrA pratItiH, yathA zAkhAvacchedena saMyogaH, tadabhAvazca mUlAdinAnAvacchedena tathA ghaTe nIlabhedo'pi ghaTatvAvacchedena, tadabhAvastu tattadvayaktityAdinAnAvacchedena / 'ekapratiyogitAvacchedakAvacchinnabhedatadabhAkyoviruddhAdhikaraNatAvacchedakAvacchedena dhRttitvaniyamastvasiddhaH, viruddhatvasthale vibhinnasvasyaiva lAghavena nivezIcityAt' ityapi nayavizeSAnuruddhaM zuddhamanujAnImaH / [vyatireka vyApti meM vyApyAprasiddhi doSa kA nivAraNa ] yadi yaha kahA jAya ki vyaktirekavyApti meM vyApya kI prasIji nahIM hogI, kyoMki pratiyogo ke prAzraya meM usakA abhAva nahIM hotaa| kahane kA Azaya yaha hai ki sAdhana meM sAdhya kI vyApti tabhI jJAta hotI hai jaba donoM kahoM eka dRSTa ho, jaise pAkazAlA meM vahni aura dhama eka sAtha dRSTa hone se hicyApya dhUma ko prasiddhi hotI hai, kintu jo sAdhya aura sAvana kahIM ekatra haSTa nahIM hote unameM vyApti nahIM ho sakatA / ataH nIlake bheTa- ubhaya ko sAdhya karane para ukta umatha kahI ekatra dRSTa na hone se sAmAnAdhikaraNya meM usakI vyApti kI siddhi nahIM ho sakatI, kyoMki sAdhyavyatireka meM sAdhanadhyatireka kAvyAptigraha jina adhikaraNoM meM hotA hai unameM 'sAdhya aura sAdhana kA astitva nahIM hotA"-to yaha ThIka nahIM hai kyoMki jisa rUpa se jahAM pratiyogI rahatA hai vahA~ usa rUpa se hI usakA abhAva nahIM hotA, rUpAntara se usakA abhAva hone meM koI bAdhA nahIM hoto, prataH nIla bheda jisa rUpa se jahA~ hai usa rUpa se vahAM nIla kA prabheda na hone para bhI anya rUpa se usakA ameva raha sakatA hai| [ dravya-paryAyAtmanA bhedAbheda kA upapAdana ] isa sandarbha meM kucha logoM kA yaha kahanA hai ki eka hI adhikaraNa meM pratiyogI aura abhAva bhinna-bhinna avacchecaka dvArA raha sakate hai aura jJAta ho sakate haiN| jaise eka hI vRkSa meM zAkhA meM saMyoga aura mUla meM saMyogAbhAva rahatA hai aura jJAta hotA hai| ataH ghaTa meM ghaTatvAvacchevena mola kA bheva raha sakatA hai aura jJAta ho sakatA hai kintu anya avaccheda ka na hone se usameM nIla bhedAbhAva nahIM raha sakatA hai aura na jJAta ho sakatA hai| kintu yaha kahanA anAyAsa khaNDita ho jAtA hai, kyoMki nIla bheda aura nIlAmeda paraspara dhyApta hote haiN| ataH dezameva se unakA astitva na hone para bhI pradhyArthatA aura paryAyArthatA rUpa ke bheda se una donoM ko upapatti ho sakatI hai. arthAda dravyAtmanA nIla kA abheda aura paryAyAtmanA nIla kA prabheda donoM eka sAtha raha sakate haiN| yaha ThIka usI prakAra hai jaise ekatva aura dvitva, idantva aura dvisva rUpa se eka hI meM 'ayameka:-imo dvau' isa rUpa meM rahate haiM aura pratIta hote haiN| saca to yaha hai ki vastu kA rUpa vicitra hai, naya kSetra se usakI vicitratA pratIta hotI hai jaise, vRkSa meM zAkhAvacchedena saMyoga aura mUla antadeza Adi vibhinna dezAvacchedena saMyoga kA amAva rahatA hai usI prakAra ghaTa meM ghaTatvAvacchedena nIla bheda aura ghaniSTha tatsadvyaktitva Adi
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 | zAstravA0i sta07 zlo0 33 / vibhinna dharmAvacchedena nIla meda kA abhAva raha sakatA hai, kyoMki saddharmAvacchinna pratiyogitAka bheda aura usakA prabhAva viruddha adhikaraNatAvacchedaka dvArA hI rahate haiN| yaha niyama asiddha hai / yahA~ viruddha adhikaraNatAvacchedaka dvArA aisA na kaha kara vibhinna adhikaraNatAvacchedaka dvArA kahane me lAdhava hai / yaha bAta bhI nayavizeSa ke anurUpa hone se zuddha hai ataH hama use mAnyatA pradAna karate haiM / api ca, 'nIla-ghaTayorabhedaH' ityAdiprayoga evaM bhedAbhedAbhyupagama vinA na sughaTaH, cArthe dvandvAnuzAsanAna, bhedasya ca cArthatvAt / atha dvandve na bhedasya saMsagatayA prakAratayA vA bhAnam , dvandvasya paraspagananvitapadArthabodhakatvAta | "caitra-caitraputrI' ityAdI dvitIyasyaiva caitrapadasya svArthasaMsagaMdhIjanakatvAta, nAmArthayormedanA'nanvayAta, dvayoH prAdhAnyAnubhava virodhAcceti cet ? na, dvandve bhedA'bhAnezmedabhramAdyanivRttiprasaGgAt , bhinnatayA bhAnAdeva dvayoH prAdhAnyAnubhavAcca / kizca, bhedaM vinA dvivacanAnupapattiH, dvitvasya bhedaniyatatvAt / na ca paDeva padArthAH' ityAdI SaTtvAdivatra vibhinnadharmagrakArakabuddhiviSayatvarUpaM dvitvaM, tacca prakRte na bhedaniyatamiti vAcyam, dvivacanAd nirupacaritasyaiva dvitvasya pratIrIH, 'ekohI ityatIta dezapAvani ch| dvitvA'vivakSayakoSapatteH / vicitranayavivakSayA tu tatra dvitvato dvitvAdikaM pratIyata evaM | yaha bhI jJAtavya hai ki-'yadi bhedAbheda na mAnA jAyagA to 'nIla ghaTayoH abhedaH' isa prayoga kI upapatti na hogI kyoMki thArtha meM ( ca zabda ke artha meM ) dvandva samAsa kA vidhAna hai aura bheda hI vArya hai, ataH yadi nIla aura ghaTa meM kevala prabheda hI hogA to nIla aura ghara kA dvandva samAsa nahIM ho sakatA hai| [dvandva samAsa meM bhedabhAna ke nirasana kA prayAsa ] yadi yaha kahA jAya ki-'dvandva meM bheda kA saMsa gairUpa athavA prakAra rUpa meM bhAna nahIM ho sakatA kyoMki dvandva samAsa paraspara meM ananvita padArtha kA bodhaka hotA hai aura yadi bheda kA saMsarga rUpa meM yA prakAra rUpa meM bhAna mAnA jAyagA to eka padArtha dUsare padArtha se anvita ho jAyagA / 'caitra-caitraputroM se prathama caitrapada ke artha kA caitraputra padArtha meM anvaya nahIM hotA hai kintu dUsare pakSa ke artha kA putratva meM nirUpitasya saMsarga kA bodha hotA hai| usa bodha meM yaha zaGkA nahIM ho sakatI ki- 'putratva meM caitra kA nirUpitattva sambandha se pratyaya sambhava nahIM hai kyoMki do nAmAthI kA bheda sambandha se arthAt abhedAnya sambandha se ankya mAnya hai| dvandva meM bheva kA bhAna mAnane meM yaha bhI bAdhA hai ki yadi dvandva meM eka padArtha tasare padArtha meM bheda sambandha se anvaya athavA bhadarA vizeSaNa hogA to dvandva meM donoM padAthoM ke sarvamAnya pradhAnyAnubhava kA virodha hogaa| prataH dvandva meM bheda kA bhAna sambhava na hone se yaha kahanA ki bhedAbheda kA abhyupagama kie vinA 'nIla-ghaTayoH prabhavaH' yaha prayoga anusaMpanna hai, ThIka nahIM hai" [ dvandva samAsa meM bheda kA mAna na mAnane meM Apatti ] kintu yaha kathana ucita nahIM hai kyoMki dvantu meM bheda kA bhAna na mAnane para abhedabhrama prAdi kI nivRtti na ho skegii| aura jo dvandva meM donoM padArthoM meM prAdhAnya ke anubhava kI bAta kahI gayI hai vaha bhI tabhI ho sakatI hai jaba donoM padArthoM kA bhinnarUpa meM mAna ho / ataH siddha hai ki ghaTa meM
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA00 TIkA evaM hindI vivecana ] naula-abheda ke samAna nIla-bheda bhI mAnanA hI hogA, anyathA unameM dvandva na ho skegaa| Azaya yaha hai ki yadi nIla aura ghaTa meM kevala bheva hogA to 'nIla-ghaTayoH prabhavaH' isa prakAra donoM meM abheva kI ukti prasaMgasa hogI aura yadi bonoM meM abheva hI hogA to 'nIlaghaTayoH' isa dvantu kI anupapatti hogii| itanA hI nahIM kintu yaha bhI jJAtavya hai ki nIla aura ghaTa meM bheda kA bodha mAne vinA ukta prayoga meM 'nIla-ghaTa' zabda se dvivacana vibhakti kI bhI upapatti na ho sakegI, kyoMki dvirava bhedaNyApya hotA hai| [vilakSaNa dvitva bhedavyApya na hone kI zaMkA kA nirasana ] yadi yaha vahA jAya ki "jase 'SaDeva padArthAH' meM ghaTa zabda se badatva saMkhyA kA bodha nahIM hotA hai kyoMki guNa Adi padArthoM meM saMkhyA nahIM rahatI kintu dravyatva guNatva Adi vibhinna dharmaprakAraka 'dravyaM guNa:'....ityAdi baddhi ko viSayatArUpa badatva kA hI bodha hotA hai. usI prakAra 'nolaghaTayo:' meM nIla aura ghara meM nIlatva aura ghaTatvarUpa bhinnadhamaprakAraka baddhi ko viSayatA rUpa dvitva kA ho bodha hotA hai, aura yaha himalAla nahIM "jo maha kathana bhI ThIka nahIM hai kyoMki dvivacana vibhakti se mukhya vitva kA ho bodha hotA hai jo bheda kA vyApya hotA hai / 'ekaH dvauM' isa pratIti kA prabhAva to ekatvAvacchinna meM vizva ko vivakSA na hone se hI upapanna hotA hai, ataH yaha nahIM kahA jA sakatA ki eka maiM bhI mukhya vizva ke rahane se 'ekaH dvau' isa pratIti kA abhAva nahIM honA cAhiye / vAstava meM vicitranaya kI vivakSA se arthAta eka meM dvisva kI prAzrayatA matAne kI icchA hone para 'ekaH dvau' isa prayoga meM dvitva kI pratIti hotI hI hai| kevala usake avacchevaka rUpa meM ekatva vivakSita nahIM rahatA, kintu epha meM bhI dvitvASacchevena dvitva ke rahane se usako pratIti meM koI bAdhA nahIM ho sktii| ___"yadyaddharmaprakArakayuddhiviSayatvaM goNIkRtadvitvAdivyavahAranimittaM tattaddhavicchedena paryAptam , tena 'eko drau' ityAdevyu dAsaH" ityekAntamtu na zobhate, 'rUpa-rasavatorabhedaH' itivat 'rUpa-rasavAna dvo' ityasya prasaGgAta , aprasaGgAca 'ghadoM' ityekazeSasya / tatra ghaTatvAdedikhAvacchedakatve'nyatrApyekatra ghaTatvena dvitvayodhasya pramANatvApattaH / kiJca, padArthabhedaniyatatyAdapi dvandvasya nIla baTayorabhedasaMbalito bhedH| 'pratipAdyabhedaniyatatvameva tasya, kvacita padArthabhede, kvacit padArthatApacchedakabhede tanpravRoH' iti tvekavaTAbhiprAyakavaTapadadvaye'pi dvandvApattana zobhate / [ekAntabAdI ko 'rUpa-rasavAna dvo isa prayoga kI Apatti ] ekAntavAdI kA yaha kahanA hai ki-"ekaH dvau' isa prayoga ke na hone kA anya kAraNa hai, vaha yaha ki yad-yat-dharmaprakAraka buddhi ko viSayatA dvitva Adi ke gauNa vyavahAra kA nimitta hotI hai tata-tatdharmAvacchedeneva dvitva kI paryApti hotI hai / yataH ekatvaprakArakabuddhiviSayatva dvitva dhyavahAra kA nimitta nahIM hai ataH ekatvAvacchinna meM dvitva kI paryApti na hone se 'ekaH dvau' yaha pratIti athavA prayoga nahIM hotA"-kintu yaha kathana zobhAspada nahIM hai kyoMki ukta rAti se dvitva kI paryApti mAnane para jaise 'rUpa-rasayatorabhedaH' prayoga hotA hai usI prakAra 'rUpa-rasavAn dvau' isa prayoga kI mo Apatti
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 [ zAstravA0 sta0 7 zlo0 33 hogI kyoMki rUpatva aura rasavatva prakAraka rUpaM rasAzca' isa buddhi ko viSayatA vizva ke gauNa vyavahAra kA nimitta hai / ataH jaise 'rUparasavatoH' meM dvivacana se dvitva kA boSa hotA hai usI prakAra rUpa-rasavAn dvau' meM dvizabda se rUpatva aura rasatyAvacchinna meM dvitva kI pratIti hone meM koI bAdhA nahIM hai / isa Apatti ke sAtha hI dUsarI prApatti yaha hai ki 'ghaTo' yaha ekazeSa upapanna na ho sakegA kyoMki ghaTatvamAtraprakArakabuddhi viSayatA dvitva ke gauNa vyavahAra kA nimitta nahIM hotii| prataH ghaTasvAvasachevena dvitva kI paryApti na hone se ghaTatvamAtrAvacchinna meM hitva ke bodhaka ghaTau' isa ekazeSa ko upapatti sambhava nahIM hai aura yadi ghaTatva ko dvitva kA prayacchevaka mAnA jayagA to jaise do ghaTa meM 'ghaTI' ekazeSa se dvitva kA bodha hotA hai uso prakAra 'ghaTaH dvauM' isa vAkya se bhI ghaTatvAvacchedena dvitva kA moSa sambhava hone se yaha vAkya bhI pramANa ho jaaygaa| [ dvandvasamAsa padArthabhedaniyata mAnanA hogA ] ukta ke atirikta yaha jJAtavya hai ki inca samAsa padArthabheva meM niyata hai, ataH naula aura ghaTa meM abheda mizrita bheva mAnanA Avazyaka hai kyoMki meda mAne vinA 'nIla-ghaTayoH' isa prakAra nIla aura ghada meM dvandha nahIM ho sktaa| isa sambandha meM yaha kahanA ki- 'dvandva samAsa padArthabheda meM niyata nahIM hai kintu pratipAdya bheva meM niyata hai aura pratipAdya padArtha bhI hotA hai tathA padArthatAvaccheraka bhI hotA hai isake anusAra ho kahIM padArthabheda meM indva hotA hai aura kahIM padArthatAvacchedaka bheda meM dvanna hotA hai| 'nIlaghaTayoramevaH' meM padArthatAvacchevaka bheda meM dvandva samAsa hotA hai"-yaha Thoka nahIM hai, kyoMki eka eTa ke abhiprAya se do ghaTa padoM kA prayoga karane para mo tundva kI Apatti hogI, phalataH eka ghaTa kI vivakSA se 'ghaTau' isa prayoga kA bhI aucitya hone lagegA kyoMki yahA~ para mI ghaTa pada ke pratipAdya ghaTa aura ghaTasva meM bheda hai| athaikapadapratipAdyatvasAmAnAdhikaraNyenAyarapratipAdyayAvacchinabhede ekapadajanyapratipattiviSayitAtyasAmAnAdhikaraNyenAparapadajanyapratipattiviSayitAlAvacchinnabhede vA dvandvaH, itthameva meyavadabhidheyavadbodhakatadAdipadadvandvAnapavAda iti cet ! na, viSayitAyA jJAnasvarUpanve tadabhede tadabhedAta , tad-idam-padAbhyo dvandvAtupapattezca, tAbhyAM tadvayakterevopasthApanAt , tattedaMtayoH pareNa vyaktyatiriktayoranabhyupagamAt , saMskAraja-pratyakSajJAnAbhyAmeva tadidaMpadollekhasamarthanAt / yadi ca viSayA'bhede'pi jJAnaviSayatAbhedaH, tadA sAkAravAdApattirityAdi sUkSmamIkSaNIyam , bhedasyA'svAbhAvikalve saMkhyAdInAM nirAlampanatvaprasaGgAt , pramIyamANanvenA'vAstavatvA'yogAcca / prAdhAnyamadrAdhAnyaM punarAbhimAnikameva / iti vicAmanyatra // 33 // [dvandvasamAsa meM vilakSaNarIti se niyAmaka kI zaMkA ] yadi yaha kahA jAya ki-eka pada se pratipAjha yatkizcid vyakti meM apara pada se pratipAya sAmAnya kA bheva, tathA eka pada se hone vAle jJAna ko yaskizvid viSayitA meM anya pada se hone vAle . zAna kI viSayitAsAmAnya kA bheda, dvandva samAsa kA niyAmaka hai| aisA mAnane para gola ghttyorme|'
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA TIkA evaM hindI vivecana ] 217 meM nIla aura ghaTa meM dvandva samAsa hone meM koI bAdhA nahIM ho sakatI, kyoMki nIla paba se pratipAdya yatkizcit nIla paTa Adi meM ghaTa pratipAdya sAmAnya kA bheda hai, evaM ghaTa pada se pratipAdya parikazcita pIta ghaTa Adi meM nIla paTa ke pratipAdya sAmAnya kA bheda hai, ataH 'naula ghaTayorabhedaH' meM nIla aura ghaTa meM dvandva kI upapatti ke lie unameM abhava mizrita bheda mAnanA niyuktika hai| dvandra kA ukta niyAmaka mAnane para eka ghaTa ke abhiprAya se prayukta do ghaTa padoM meM indra kI bhI prApatti nahIM ho sakatI, kyoMki eka ghaTa pada se pratipAtra meM anya ghaTa pada ke pratipAdya sAmAnya kA bheda nahIM hai / aura na eka ghaTa pada se hone vAle jJAna ko viSayitA meM anya ghaTa pada se hone vAle jJAna kI viSayitAsAmAnya kA bheda ho hai / dvandva ke ukta niyAmakoM meM dUsare niyAmaka ke kAraNa ho meyavata aura abhidheyakta ke bodhaka tad pada meM sa ca sa ca, to isa prakAra ke dvandva meM koI bAdhA nahIM hotI, kintu padArtha bhena yA padAthanA sokAko sandakA zisApaka mAnane para yaha dvandva bAdhita ho jAtA hai kyoMki meyavata ke bodhaka tava pada aura abhidheyayata ke bodhaka tat pada ke padArtha aura padArthatAvacchevaka kisI meM bheda nahIM hai" [ pUrva pakSI kalpita dvandvaniyAmaka meM doSodbhAvana ] kintu yaha kathana ThIka nahIM hai kyoMki viSayitA ko jJAnasvarUpa mAnane para jJAna kA prameya hone para viSavitA kA bhI prabheda hone se eka ghaTa pada ke abhiprAya se prayukta do ghaTa padoM meM indra kI mApatti kA parihAra nahIM ho sktaa| kyoMki mina ghaTa padoM se hone vAle jJAnoM meM vyaktigata rUpa se bheda hone se inakI viSayitAoM meM bhI vyaktigata bheda hone ke kAraNa eka ghaTa para janya jJAma ko viSayitA meM mapara ghaTa pada anya jJAna ko viSayitA kA bheda nirvivAda hai / isake atirikta tat para aura ivam pada meM dvandva samAsa kI anupapatti hogI kyoMki tat pada aura idam pada se tad vyakti kI ho upasthiti hotI hai| kyoMki bAdI ko vyakti se atirikta rUpa meM tattA aura idantA svIkAra nahIM hai| tas pavArya aura ivam padArtha meM meva na hone para bhI tava pada kA prayoga saMskAra janya jJAna aura ivama pada kA prayoga pratyakSajJAna ke AdhAra para hotA hai| aura yadi viSaya kA bheda na hone para bhI mAnaviSapitA meM bheda mAnA jAyagA aura usake bala se vyakti ke bodhaka tat para aura idam pada meM dvandva kI upapatti kI jAyagI to jJAna ke sAkAravAda kI Apatti hogI jisake phalasvarUpa viSaya ke prabhAva meM vibhinnAkAra nAna sambhava hone se viSaya kA uccheda ho jaaygaa| yaha saba doSa ukta dvandva niyAmakoM ke sandarbha meM sUkSmatA se vidhAraNIya hai| [dravyaparyAya meM vAstava bheda na hone kI zaMkA kA nivAraNa ] kucha logoM kA yaha mata hai ki-'dravya aura paryAya meM vAstava meM abheda ho hai, kintu unake saMkhyA aura saMjJA prAdi kAryoM meM bheda hone se unameM bheda asvAbhAvika hai-kintu yaha mata samIcIna nahIM hai, mayoMki meda ko asvAbhAvika mAna lene para saMkhyA Adi kI mAnyatA nirAdhAra ho jaaygii| yataH dvitva tritva Adi saMkhyAe~ vastutaH bhinna padArthoM meM hI Azrita hotI haiM / dUsarI bAta yaha hai ki vRdhya aura paryAya meM meda kI pramAtmaka buddhi hotI hai, ataH use avAstava kahanA masaMgata hai| dvandva meM donoM padArthoM ke prAdhAnyAnubhava ke virodha ko Apatti dI gayI thI yaha ucita nahIM hai kyoMki prAdhAnya aura aprAdhAnya padArpa na hokara AbhimAnika hai| isa viSaya kA vistAra se vivecana anyatra kiyA gayA hai // 32 //
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 [ zAstravArtAH sta.. zlo. 34-35 tadidamakhilamabhilyopasaMharabAhamUlam-evaMnyAyA'viruddha'smin virodhodrAyana nRNAm / __ vyasanaM vA jaDatvaM vA prakAzayati kevalam // 34 // evam-uktadizA nyAyAviruddha pramANA'pratiSiddhe asmin-bhedAbhede, tRNAM tArkikapuruSANAM, virodhodbhAdhanam "viruddhau bhedA-umedo naikatra saMbhavataH' ityabhidhAnam , vyasanaM jAnatAmapyabhinivezena syAdvAdamAtsaryadhIH. jaDatvaM vA-sUkSmArthAnulokSitvalakSaNaM ghuddhimAndhaM vA kevalaM prakAzayati, tatkAryatvAdasya vastuto virodhA'siddheH / / 34 // [ bhedAbheda meM virodha uThAnA jar3atA kA pradarzana ] ukta sabhI bAtoM ko dRSTi meM rakhate hue kArikA 34 meM ukta vicAra kA upasaMhAra kiyA gayA hai. kArikA kA artha isa prakAra hai-vastu kA bhedAbheda aisA tathya hai jisameM nyAya kA koI virodha nahIM hai / isa tathya ke viruddha koI pramANa nahIM hai phira bhI tAphika puruSa isa tathya ke sambandha meM virodha kA ubhAvana karate haiM, unakA kahanA hai ki bheva aura ameva meM paraspara viroSa hai ata eva una donoM kA kisI eka vastu meM samAveza sambhava nahIM hai| prasthakAra kA kahanA hai ki tAkika puruSoM ke isa phathana se kevala unake vyasana athavA jar3atA ko abhivyakti hotI hai, unake kathana se aisA pratIta hotA hai ki ve tathya ko jAnate hue bhI abhinivezayaza syAdavAda ko mAnyatA ke prati dveSa rakhate haiM, mathavA unake kayana se aisA pratIta hotA hai ki unakI buddhi manda hai-ve sUkSma vastu nahIM samajha sakate haiM, kyoMki isa prakAra kA kayana dhyasana aura jar3atA kA hI sUcaka ho sakatA hai| saca bAta yaha hai ki meva aura abheda meM paraspara virodha nitAnta aprasiddha hai / / 34 // etadeva spaSTayatimUlam--nyAyAtkhalu virodho yaH sa virodha ihocyate / ____yavekAntabhedAvI tayorevA'prasiddhitaH // 35 // nyAyAta pramANAt yaH khalu virodhaH anubhavabAdhalakSaNaH, sa iha-prakRtavicAre virodha ucyate lokena, nA'nyaH / kiMvat ? ityAha-yavata-yathA 'ekAntabhedAdAvabhyupagamyamAne' iti zeSaH, tayoreSa-dravya-paryAyayoreva, aprasiddhitaH svrsodydnubhvaa'nupptteH||35|| { ekAnta meda aura abheda meM virodha saMgata ] kArikA 35 meM pUrva kArikA ke hI vaktavya ko spaSTa kiyA gayA hai, kArikA kA artha yaha hai-jo virodha yAnI anumavabApa nyAyAnumata nyAyasammata hotA hai, vastutattva ke vicAra meM usI kA uddhApana kiyA jAtA hai jaisA ki ekAnta meda kiMvA ekAnta abheda mAnane para dravya aura paryAya kI prasiddhi-aryAta sahaja anubhUti kA upapAvana na hone se sambhava hotA hai // 35 //
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAka TokA evaM hindI vivecana ] 219 katham ? ityAhamUlam-mRdravyaM yana piNDAdidharmAntaravivarjitam / ___tamA tena cinirmuktaM kevalaM gamyate kacit // 36 / / mRdravyaM yadu-yasmAd na piNDAdidharmAntavijitaM kevalaM kvacid gmyte| tena dravyAtmakAbhedamAtrA'bhyupagama piNDAdibhedA'prasiddhiH / tad vA=piNDAdidharmAntaraM tena mRdravyeNa vinimuktaM keralamAkAramAtrameva, na kvacid gamyate / tena paryAyA''tmakabhedamAtrAbhyupagame mRdravyAdibhedA'prasiddhi / / 36 / / [ dravya aura usake dharma eka dUsare ko chor3akara nahIM hote ] pUrva kArikA meM ekAntabheda Adi mAnane para dravya-paryAya ke anubhava kI jo anupapatti batAyo gayo, prastuta 36vIM kArikA meM usI kA upapAdana kiyA gayA hai| kArikA kA artha isa prakAra haimattikA-rUpa tasya kahIM bhI piNDa prAvi anya dharmoM se mukta raha kara kevala mattikA ke rUpa meM nahIM upalabdha hotA hai, isalie padhi kevala pradhya rUpa abheda kA hI astitva mAnA jAegA to piNDa prAvi mevAtmaka paryAyoM kI anupapatti hogI, isalie dravyAtmaka ekAnta prabheda ko mAnyatA nahIM dI jA sktii| isIprakAra piNDa Adi paryAya mattikA se mukta hokara kevala prAkAra mAtra meM kahIM bhI upalabdha nahIM hote, ataH piNDa Adi paryAya rUpa bhedoM kA hI kevala astitva yadi mAnA jAyagA to mRtikA rUpa dravya ke anubhava kA apalApa hogA ataH ekAnta abheva ko mI mAnyatA nahIM dI jA sakatI / / 36 // tataH kim ? ityAha - mUlama-tato'sattattathA nyAyAdekaM cobhysiddhitH| __ anyatrAto virodhastavabhAvApattilakSaNaH / / 37 // tataH tasmAta tat-mRdravyApiNDAdi tathA parasparanirapekSam nyAyAta ananubhavalakSaNAt asat asiddham ekaM ca ekameva mRdravyApiNDAdi 'asat' iti yogaH, ubhysiddhitH-tthobhyoplbdhH| yata evam, anyatra kevalabhedapakSa'bhadepo vA, ato virodhaH, tadabhAvApattilakSaNa dravya-paryAyAbhAvaprasaGgalakSaNaH, svAnabhimatArthopalambhe parasya svenaiva svAbhimatArthopalambhe'pi pareNA'sadviSayatvasya vaktumazakyatvAt , svatantradharmadharmisvIkAre'pi vaizeSikAdInAM tatra bhedAbhedadhiyorekatarabhrAntatve taditarabhrAntattvasya tulyatvAt / tataH sAmAnAdhikaraNyAnubhavAdharUpo virodho na bhedAbhedayoriti siddham / [ paraspara nirapekSa dravya aura dharma asiddha ] kArikA 37 meM pUrva kArikA ke kathana kA phalitArtha batAyA gayA hai, kArikA kA artha isa prakAra hai-piNDa Adi dharmoM se rahita mRdravya kI upalabdhi na hone se evaM mRvya se mukta kevala
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 [ zAstramA sta.7 zlo0 37 gi mAdi kAra kI upalamila na hone se madavya aura piNDa Adi kI paraspara nirapekSatA-paraspara bhinnatA asiddha hai, kyoMki donoM meM paraspara nirapekSatA kA anumaba nahIM hotaa| mRdravya aura piNDa Adi eka hI haiM, unameM kucha bhI bheda nahIM haiM yaha bAta mI prasiddha hai kyoMki una donoM meM bheda aura abheda donoM kI upalabdhi hotI hai / 'mRta qiug:' isa prakAra mat dravya aura piNDa AkAra donoM meM sAmAnAdhikaraNya kA pranubhava nirvivAda hai isIlie medAmeva pakSa se bhinna kevala bheva pakSa tathA kevala prameva pakSa meM dravyaparyAya ke prabhAva ko Apatti rUpa virodha kA honA anivArya hai / [bheda-abheda ke sAmAnAdhikaraNya meM virodha kA abhAva ] spaSTa hai ki eka vAdI ke anabhimapta artha kA upalambha anya yAtrI ko jo hotA hai use anabhimatavAdI asaviSayaka nahIM kaha sktaa| aura isI prakAra ekavAdI ke abhimata artha kA upalambha jo use hotA hai anya vAdI usako asadviSayaka nahIM kaha sakatA hai| phalataH amevopalambha aura mevopalambha kisI ko asadviSayapha nahIM kahA jA sktaa| ataH dravyaparyAyAbhAva kI Apatti kevala bheda pakSa aura kevala ameva pakSa meM hI hotI hai| vaizeSika Adi jo dharma aura dharmI meM svAtantryabheda mAnate haiM ghe bheva aura abheda ko viSaya karane vAlI buddhi ko yadi prabheda aMza meM bhrama kaheMge to tulyarIti se use bheda aMza meM bhI bhrama kahA jA skegaa| phalataH bheva-ameva kisI ko bhI siddhi na ho skegii| ataH nirvivAdarUpa se yaha siddha hotA hai ki bheva aura prabheda meM jo sAmAnAdhikaraNya kA anubhava hotA hai usameM anubhavayAdharUpa virodha nahIM ho sakatA hai| ___ 'sahAnavasthAnaniyamAdanayo dhitameva sAmAnAdhikaraNyamiti cet 1 na, tanniyamA'siddheH, basathAdau rUpasya gandhA'sAmAnAdhikaraNyadarzane'pi pRthivyAM tatsAmAnAdhikaraNyavata , parvatamahAnasayoH parvatIya-mahAnasIyavalyabhAvayoH parasparA'sAmAnAdhikaraNyadarzane'pi hade tadubhayasAmAnAdhikaraNyavad bhedAbhedayoH pratiyogivizeSitayoranyatrA'samAviSTayodarzane'pi prakRte samAvezasaMbhavAt / nanvevaM gandha-rUpayoriva' medA'bhedayorapyanavacchinnatvaM syAditi cet ? anavacchinnayoranavacchinnatvameva, avacchinnayozvAcchimatvameveti kiM nAvayudhyase / vastuto na kvacidekAntaH, rUpa-gandhayorapi bhinnasvabhAvAvacchedena pRthivIvRttitvopagamAt, anyathakatvA pAtAt / 'rUpasvabhAvena gandho na pRthivIvRttiH' iti vyavahArAcceti / etena parasparagrahapratibandhakAhaviSayatvarUpo virodho'pi nirastaH, bhedA-'bhedagrahayovilakSaNasAmagrIkatvenaikAhe'parA'grahAt , tena rUpeNa ca rUpavattAgrahe'pi gandhavattA'grahAditi draSTavyam / / 37 // / bhedAbheda meM sahAnavasthAna kA niyama asiddha ] yadi yaha kahA jAya ki-'meda aura abheda meM sahAnavasthAna kA-ekatra na rahane kA niyama hai, ata eva unakA sAmAnAdhikaraNya bAdhita hai / ataH bAdhita sAmAnAdhikaraNya kI pratIti se unameM avirodha nahIM mAnA jA sakatA'-to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki bhedAbheva ke sahAnavasthAna kA niyama asiddha hai| saca to yaha hai ki jaise agni Adi meM rUpa aura gandha ke sahAnavasthAna kA darzana hone para bhI pRthvI meM donoM kA sahAnavasthAna hotA hai, evaM parvata aura pAkazAlA kisI eka meM parvatIya vahnayabhAva aura
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA0 kA TIkA evaM hindI vivecana ] 221 pAkazAlAgata vasayamAva ke sahAnavasthAna kA darzana hone para bhI jalahRda meM donoM kA sahAvasthAna hotA hai, ThIka usI prakAra pratiyogI se vizeSita bheda aura abheda kA kisI anya eka sthAna meM sahAnavasthAna kA darzana hone para prakRta dravya meM vonoM kA samAveza ho sakatA hai| / rUpa-gandhavata bhedAbheda meM bhI anavacchinnalya ] prAzaya yaha hai ki ekamadravya ke kaI AkAra hote haiM jaise piNDa, ghaTa Adi / unameM piNDa kA athavA ghaTa kA seva-prameva donoM piNDa-ghaTa donoM meM se kisI bhI eka meM nahIM rahatA, kintu madadravya ghaTAtmanA piNDa se bhinna hotA hai aura madAtmanA kiyA piNDAramanA piNDa se abhinna hotA hai, evaM, mavatavya piNDAtmanA ghaTa se bhinna hotA hai kintu madAtmanA ki vA ghaTAtmanA ghaTa se amina hotA hai| yadi yaha kahA jAya ki-'gandha aura rUpa pathvI meM jaise avacchevaka bheda ke binA bhI samAviSTa hote haiM usoprakAra bheva aura abheva ko bhI avacchedaka meva ke vinA ekatra samAviSTa honA cAhie-to isake uttara meM yaha kahA jA sakatA hai ki jo avacchedaka nirapekSa hotA hai vaha anayacchinna hI hotA hai aura jo ayacchedaka sApekSa hotA hai vaha avacchinna hI hotA hai| gandha aura rUpa kahIM bhI avacchedaka kI apekSA nahIM rakhate, ata eva ye pRthvI meM anAvacchinna hote haiN| kintu, bheda aura ameva prayacchedaka kI apekSA rakhate haiM, jaiseH piNDa kA bheva ghaTatyAvacchinna meM hotA hai evaM piNDa kA prabheda piNDatvAvacchinna meM hotA hai / prataeva madravya meM piNDa ke bhedAbheda ko bhI avacchinna honA yuktisaGgata hai| [ rUpa aura gandha kA avacchadaka svabhAva bheda ] kintu yaha jJAtavya hai ki vAstava meM ekAnta pakSa kahIM bhI mAnya nahIM hai / rUpa aura gandha mI bhinna svabhAvarUpa avaschecaka dvArA hI pRthvI meM avasthita hote haiN| yadi aisA na hokara ye donoM abhinna svabhAva se pathvI meM avasthita ho to svabhAva abheda hone se unameM aikya kI Apatti ho jaaygii| eka vastu kA anya vastu ke svabhAva se na rahanA ucita mI hai, kyoMki gandha rUpa ke svabhAva se pRthvI meM nahIM hai yaha sarvamAnya vyavahAra hai| yadi yaha kahA jAya ki-meda aura abheda meM sAmAnAdhikaraNya ke anubhava kA bAtharUpa virodha evaM sahAnavasthAna ke niyamarUpa virodha ke na hone para bhI tosare prakAra kA virodha ho sakatA hai aura vaha yaha ki bhedajJAna kA abhedajJAna se evaM amedajJAna kA mevajJAna se pratibandha hone se donoM meM paraspara jJAna ke pratibandhakajJAna kI viSayatA hai aura yahI unameM virodha hai| kintu yaha virodha bhI isa AdhAra para nirAkRta ho jAtA hai ki mevagraha aura abhedagraha kI janaka sAmagriyoM meM bheva hai, una donoM sAmagriyoM kA eka kAla meM sannidhAna nahIM hotA, ataH donoM kA jJAna eka sAtha nahIM hotA, ataH unake eka sAtha na hone ke kAraNa unameM paraspara pratibadhya pratibandhaka bhAva kA honA sambhava nahIM hai kintu konoM kI janaka sAmagrI kA eka kAla meM upasthita na honA hI yukta hai| isoprakAra rUpa aura gandha meM pathyo dravyAtmanA abheda hone para bhI rUpatva praura-gandhasya rUpa se prabheda hone ke kAraNa tathA rUpatvena rUpagrahaNa aura gandhana sandhra grahaNa kI janaka sAmagrI vilakSaNa hone se rUpasvarUpa se rUpavattA kA jJAna hone para bhI gandhatvarUpa se gandhavattA kA jJAna nahIM hotA / / 37 // doSAntaranirAkaraNAyAha---- mUlam---jAtyantarAtmake cAsmiAnavasthAvidUSaNam / niyatatvAd viktasya bhedAdezcApyasaMbhavAt // 38 //
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravArtA sta0 7 zlo0 38 jAmyantarAtmake ca-anyonyAnuviddhe ca asmin = bhedAbhede'bhyupagamyamAne anarasthAdiduSaNaM na bhavati - A 'yenasvabhAvena bhedastenAbhedaH' ityuktau virodhaH, iti bhinnAbhyAM Farari tadaGgIkAre tayorapi tatra vRttau svabhAvabhedagadeSaNAyAmanavasthA, AdinA BaryAM svabhAvAbhyAM bhedAbhedasvabhAvayoH bhedAbhedasvabhAvAbhyAM ca tayoH svabhAvayo ttitve C svApekSitApekSitApekSAyAM cakrakram, D strApekSAyAmeva vAtmAzrayaH, E yena parasparAzrayaH, svabhAvena bhedasyAdhikaraNaM vastu tenAbhedasya yena ca sabhAvenAbhedasyAdhikaraNaM tena bhedasya veti saMkara ityAdi draSTavyam / kathametad dUSaNaM na bhavati 1 ityAha-- niyatatvAt svabhAvaniyatatvAd bhedAbhedavastunaH tathA cotpattijJaptyapratibandhAd nAnavasthAdikam / taduktam- - ' na cAnavasthA, anyanirapekSa svasvarUpa eva tathAtvopapatteH' iti / anyairapyuktam- - " mUlakSayakarI prAhuranavastha hiM duSaNam" [ nyAyamaMjarI ] iti / tathA, viviktasya = anubhavAnupAtisvabhAvavahirbhU tasya bhedAdezva ekAntavAdiparikalpitasya asaMbhavAta, tena na saMkara iti bhAvaH // 38 // [ anavasthAdi pA~ca doSa kA ApAdana ] 222 3 kArikA meM bhedAbheda pakSa meM sambhAvita anya doSoM kA nirAkaraNa kiyA gayA hai ve doSa haiM - 1. anavasthA, 2. parasparAzraya, 3. cakraka, 4. AtmAzraya aura 5. saMkara / Azaya yaha hai ki(1) jisa svabhAva se jahA~ meva kA astitva hogA usI svabhAva se vahA~ ameva kA bhI astitva mAnA jAyegA to donoM meM ameda hogA kyoMki eka svabhAva se bheda ameva kA ekatra astitva viruddha hai / isalie bhinna svabhAvoM dvArA bheda prabheda kA abhyupagama karanA hogaa| phira jina bhinna svabhAvoM ko svIkAra kiyA jAyagA unakA bhI eka svabhAva se prastizva mAnane para virodha kI Apatti hogI ataeva una bhinna svabhAvoM kA bhI ekatra astitva upapanna karane ke lie zrabhya free] svabhAvoM kI kalpanA karanI hogI aura yahI sthiti anya bhitra svabhAvoM ke sambandha meM bhI upasthita hogI / phalataH ananta svabhAva bheda kI kalpanA hone se anavasthA hogii| ( 2 ) tathA, yadi Hate ke ekatra astitva ko upapati ke lie svIkRta bhinna svabhAvoM se bhedAbheda svamAtra ko aura medAbheda svabhAvoM se jana svabhAyoM ko vRtti mAnA jAyagA to parasparAzraya doSa hogA / ( 3 ) tathA, yadi medAbheda svabhAva, una donoM ke ekatra astitva niyAmaka svabhAvabheda aura una svabhAva mevoM ke ekatra astitva niyAmaka svabhAva medoM meM parasparApekSA dvArA eka sthAna meM bhedAbheda ke astitva kA upapAdana kiyA jAyagA to 'sva' ko 'sva' ke apekSita ke apekSita kI apekSA hone se cakra hogA / (4) evaM 'sva' meM 'sva' kI hI apekSA ho jAne se arthAt bhedAbheda ko bhedAbheda ke niyAmaka svabhAva kI hI apekSA ho jAne se AtmAzraya hogA / ( 5 ) aura yadi vastu jisa svabhAva se bheda kA adhikaraNa hai usI svabhAva se prabheva kA evaM jisa svabhAva se abheva kA adhikaraNa hai usI svabhAva se bheva kA adhikaraNa mAnI jAyagI to bheva abheda meM saMkara ho jAyagA arthAt bhedAbheda kA vailakSaNya hI samApta ho jAyagA, phalataH ina doSoM se grasta hone ke kAraNa eka vastu meM bhedAbheva donoM ko mAnyatA nahIM pradAna kI jA sakatI /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA ka. TokA evaM hindI vivecana ] 223 [ anekAntavAda meM anavasthAdi doSa kA nirAkaraNa ] kintu ye sAre doSa parasparAnuviddha bhedAbheva pakSa ko svIkAra karane para upasthita nahIM hote / kyoMki bhedAbhedAtmaka vastu kI ekatra sthiti svabhAva se hI niyata hai tathA bhevAbheva meM utpatti aura zapti kA niyama na mAnane se anavasthA Adi doSa sambhava nahIM hai| jaisA ki kahA gayA hai kibhedAbheva kA ekatra astitva mAnane meM anavasthA voSa nahIM hai, kyoMki bheda aura abheda donoM anya nirapekSa apane svarUpa se ho ekatra avasthita hote haiN|' anya vidvAnoM ne bhI kahA hai ki 'vaho anavasthA doSa hai jisase mUla hAni ko Apatti ho / saMkara doSa ko bhI Apatti nahIM ho sakatI kyoMki ekAntayAdI dvArA svIkRta bheda aura prabheda anubhavaprApta svabhAva se bhinna hone ke kAraNa sambhava nahIM hai| abhiprAya yaha hai ki anavasthA prAvi koSa utpatti aura jJapti ke prasaMga meM hI niyata hai jaise kisI vastu kI utpatti ke lie yadi kisI kAraNa ko apekSA hai aura usa kAraNa kI utpatti ke lie anya kAraNa kI tathA anya kAraNa kI utpatti ke kAraNAntara dhAdi ko apekSA ho to anavasthA Adi voSa kI prasakti hotI hai, evaM kisI vastu ke jJAna ke lie yadi kisI vApapha kI apekSA hai aura vaha jJApaka mo yadi zAta hokara ke hI jJApaka hotA hai to usake jJAna ke lie jJApakAntara kI apekSA hone para anavasthA doSa sambhava hai| kintu yaha bAta sthiti ke sambandha meM nahIM lAgU hoto kyoMki bastu apane svatantra svabhAva se hI avasthita ho sakatI hai| isI prakAra vastu meM kisI eka hI rUpa . se bheda abheda mAnya na hone se bhedAbheda meM saphara ko bhI prasakti nahIM hotii|| 38 / / kizca, pareNa prasaGga evaM kartuM na zakyate, bhedAdipadAnA kevalabhedAderadarzanAttatra zaktimahAsaMbhavena prayogasyaivAnuSapattaH ityabhipretyAha---- mUlam---nAbhedo bhedarahito bhedo vaa'bhedvrjitH| kevalo'sti yatastena kutastatra vikalpanam // 39 // nAbhedo bhedarahitaH, bhedo vA'bhedavarjitaH kevalo'sti, 'jJAyate vA' iti zeSaH, yatastena kutastatra ketrale bhede'bhede vA vikalpanaM-prasaGgApAdanaM parasya yujyate, aashrysyaibaasiddheH| siddhau vA zavalasvabhAvasya tasya vyAghAtena paravikalpAnavatArAn , AmAsasiddharaNena ca vastvadUpaNAditi bhAvaH // 36 // [ kevala bheda meM zaktigraha kA asambhava ] 39voM kArikA meM yaha batAyA gayA hai ki ekAntavAvo dvArA anekAnta mata meM virodha-pranavasthA Adi voSoM kA mApAdana zakya hI nahIM hai kyoMki bheda Adi pada se kevala bheda Avi bodha na hone se kevala bheva Adi meM bheda Adi pada kA zaktimaha sambhava nahIM hai prataH kevala bheda Adi ko lekara koI bhI prayoga upapanna nahIM ho sakatA / kArikA kA artha atyanta suspaSTa hai, jaise-bhedarahita abheda aura prabhevarahita bheda, paryAta kevala bheda athavA prabheda jJAta nahIM hai / ata: kevala bheda athavA abheda koI bhI vikarupa ko lekara kisI bhI prasaGga kA ApAdana ekAntavAdI ke lie sambhava nahIM hai kyoMki kevala bheda athavA abheda ko Azraya banAkara jo bhI prayoga hogA usameM AzramAsiddhi hogI aura pavi kevala
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 [ zAstravAhita07 zloka 40-41 meva yA prabheda ko siddha mAnA jAyagA to abhedasaha meva kiMvA bhevasaha abheda kA kevala meda aura ameva kI siddhi se ho dhyAdhApta ho jAne ke kAraNa ekAntavAdI ke vikalpa kI upapatti nahIM ho sakatI / dUsarI bAta yaha ki vAstava meM kevala meda aura prabheda kI siddhi na hogI kintu siddhi kA sAbhAsa mAtra hogA ataH AbhAsa siddhi doSa se vastu kA dUSita honA sambhava nahIM ho sakatA / / 39 / / idamevAhamUlam-yenAkAreNa bhedaH kiM tenAsAveva kiM vayam / / asatvAtkevalasyeha satazca kathitatvataH // 40 // yenAkAreNa yena svabhAvena bhedaH, kiM tenAsAveva-bheda eva uta ayam bhedazcAbhedazyeti !, Adya ekAntaH dvitIye vyatikara iti bhAvaH, etad vikalpanaM 'kutaH' iti prAktanena yogaH 1 ityAha--iha prakrame, kevalasya bhedasyA'sattvAta-asiddhatvAt satazca-siddhasya ca kathitatvataH uktazavalasvabhAvatvAt / tato nirviSayAH sarve vikanpA iti bhAvaH // 40 // [ekAntavAdIkRta vikalpoM meM arthazUnyatA] ukta bAta ko hI 40 dhIM kArikA meM aura spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai| kArikA kA artha isa prakAra hai-prazna yaha hotA hai ki jisa svabhAva se bheda rahatA hai kyA usa svabhAva se kevala bheva ho rahatA hai amavA meda-ameva donoM rahate haiM ? / yadi pahalA pakSa mAmA jAyagA to ekAntavAda kI AvRpti hogI aura pavi dUsarA pakSa mAnA jAyagA to dhyatikara hogA arthAta bheda aura abheda meM koI koI antara na raha jaaygaa| kiMtu yaha vikalpa kaise ho sakatA hai ? kyoMki kevala meda asiddha hai aura jo meda siddha hai vaha pUrvokta rIti se zabala-prabheda midhita hai isalie ekAntavAdI ke ukta sabhI vikalpa niviSayaka haiM / / 40 // upacayamAimUlam-yatazca tatpramANena gamyate zubhayAtmakam / ato'pi jAtimAtraM tadanavasthAdikalpanam // 41 // yatazca tat-adhikRtayastu pramANena pratyakSeNa hi-nizcitam , ubhayAtmakaM jAtyantarApanabhedAbhedabhAjanam gamyate, ato'pi tat-paroktam ihAnavasthAdikalpana jAtimAtram niyuktikavikalpamAtram , pratyakSabAdhAt / anyathA ghaTAderapi vikalpavizINatayA zUnyatApAtAditi // 41 // [ekAntabAdI ke vikalpa yuktizUnya ] 41 vauM kArikA meM pUrvokta kA niSkarSa batAyA gayA hai / kArikA kA artha isa prakAra haibicAryamANa vastu pramANa dvArA ubhayAtmaka arthAta vilakSaNa bhedAbheda ke Atraya rUpa meM siddha hai, isalie ekAntavAdI dvArA udbhAvita amavasthA Adi doSoM kA vikalpa jAtimAtra hai arthAta juThe uttara ke samAna hai| kyoMki usake pakSa meM upayukta yukti nahIM hai, ulaTA, vilakSaNa-bhedAbheva ke prAzramabhUta
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA ka.TokA evaM hinvI vivecana ] 225 vastu pratyakSa dvArA bASita hai, ataH spaSTa hai ki aise yuktihIna vikalpoM se sasyapakSa kA apalApa nahIM kiyA jA sakatA / yati yuktihona vikalpoM se satyapakSa kA zyAga hogA to ghara mAdi samasta bhAva padArtha vikalpagrasta hone se tyAjya ho jAyeMge aura anta meM sarvazUnyatA kI Apatti ho jaaegii| aMse, ghaTa Adi ke sambandha meM bhI isa prakAra kA vikalpa ho sakatA hai ki ghara jisa svamAya se rahatA hai usI svabhAva se usakA svabhAva bhI rahatA hai yA anya svabhAva se rahatA hai| prathama pakSa meM ghaTa aura usake svamAya meM vyatikara hogA aura dUsare pakSa meM anya svabhAva ke sambandha meM bhI isI prakAra kA prazna aura uttara kA prAzraya lene se panavasthA hogii| phalataH ghaTa kA astitva siddha na hone se zunyatA ko Apatti anivArya hai / / 4 / / doSAntaranirAkaraNamapyatidizanAhamUlam ---evaM ghubhayadoSAdidoSA api na dUSaNam / samyagjAtyantaratvena bhedAbhedaprasiddhitaH / / 42 / / evaM hi-bhedAbhedAtmakavastunaH pratyakSasiddhatve hi, ubhayadoSAdidoSA api ubhayadoSAbhyAM sAdhAraNAkAreNa nizcetumazakyatvAt saMzayaH, tato'pratipattiH, tato viSayavyavasthAhAnirityAdayo'pi na dUSaNam / kutaH 1 ityAha-samyaganaya-pramANopayogena, jAtyantaratvena= anyonyacyAptatvena, bhedAbhevaprasiddhitaH bhedAbhedanizcayAt / ayaM bhAvaH-pratyekaM nayApaiNayA pratyekarUpeNa, yugapattadarpaNayA cobhayarUpeNa saptabhaMgyAtmakapramANAcca pratiniyatasakalarUpainizcayAd nobhayadoSAditaH saMzayAdikam / durnayavAsanAjanitaM saMzayAdikaM cedRzavizeSadarzananirasyamiti na mithyAkhadoSAt tathA'nizcIyamAnamapi na tathA pastyiti smartavyam / na hyayaM sthANoraparAdho yadenamandho na pazyatIti // 42 // [saMzaya aura apratipatti doSayugala kA pratikAra ] 42vIM kArikA meM yaha batAyA gayA hai ki bhedAbhedAtmaka pakSa meM ekAntavAdI dvArA udbhAvita anavasthA Adi doSa jaise nahIM hote usI prakAra anya ApAdita boSa bhI nahIM ho skte| kArikA kA artha isa prakAra hai bhedAmevAtmaka vastu pratyakSa siddha hone ke kAraNa bhevAbheva pakSa meM saMzaya aura apratipatti ye donoM doSa tathA tanmUlaka anya doSa bhI nahIM ho sakate kyoMki naya aura pramANa dvArA paraspara vyApta bhedAbheda siddha hai| prAzaya yaha hai ki bhedAbheda pakSa meM ekAntavAdI dvArA anya prakAra se bhI doSoM kA udbhAvana kiyA jAtA hai| jai udAvana kiyA AtA hai| jaise-ekAntavAdo kA kahanA hai ki vasta ko yadi bhedaabheda ubhayAtmaka mAnA jAyagA to bhinna aura abhinna kA koI sAdhAraNarUpa nahIM hone se kisI eka rUpa se vastakA nizcayana ho sakane se isa prakAra kA sazaya hogA ki amuka vasta bhinna hai athavA abhinna? aura isa prakAra kA saMzaya hAne se vastu kI pratipatti arthAta kisI nizcita rUpa se siddhi na hogI / ina donoM doSoM kA pariNAma yaha hogA ki koI viSaya kisI rUpa meM vyavasthita na ho skegaa| kintu pranthakAra kA kahanA hai ki ekAntabAno dvArA udbhAvita hone vAlA yaha doSa
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 [svArtA sta.. zlo.43-44 nirAdhAra hai kyoMki anekAnta pakSa meM naya aura pramANa ke upayoga se meva vyApta abheda aura ameva vyApta meva kI siddhi nirvAdha rUpa se sampanna hotI hai / [naya aura pramANa se saMzayAdi kA nirasana ] tAtparya yaha hai ki pratyeka naya ke upayoga se pratyekarUpa se aura eka sAtha vo naya ke upayoga se ubhayarUpa se tathA saptabhaGgI pramANa se sunizcita sabhI rUpoM se vastu kA nizcaya ho jAtA hai| ataH ubhayatrAdi doSa kI sambhAvanA samApta ho jAtI hai| saMzaya mAvi jo durnaya ko vAsanA ke kAraNa pratIta hotA hai unakA, napa aura pramANa se hone vAle vastu ke bhevA-bhevAtmaka vizeSa svarUpa ke nirNaya se, nirasana ho jAtA hai| ataH yaha smaraNIya hai ki mithyAtya doSa se yadi bhinnAbhinna rUpa meM kisI vastu kA nizcaya nahIM ho pAtA to itane mAtra se yaha nahIM kahA RT 4 ki vastu minnAbhinnAtmaka na hokara eka mAtra meva athavA ameva kA hI prAdhAra hotI hai / yadi vastu ke bheSAmevAtmaka sahaja svabhAva kA avaloSa mithyAtvadoSavaza ekAntavAdI ko nahIM ho pAtA to isameM vastu kA koI aparAdha nahIM hai, kyoMki yaha sarvamAnya ukti hai ki yadi andhA vyakti sthANu (bar3e vRkSa) ko nahIM dekha pAtA, to isameM sthANu kA koI aparAdha nahIM hotA hai // 42 // yadanenApAkRtaM tadupanyasyatimUlam--etenaitatpratikSiptaM yaduktaM pUrvavAdibhiH / vihAyAnubhavaM mohaajaatiyuktynusaaribhiH||43|| etena anantaroditena etatvakSyamANama, pratikSipta-nirAkRtam , yata anubhavam= avigAnena pravRttaM zabalAdhyakSam mohAt-kutarkavAsanAjanitAdajJAnAt vihAya aprAmANyasaMzayAdiviSayIkRtya jAtiyuktyanusAribhiH asadvikalpamAtrakadAgrahahilaiH, pUrvavAdibhiH devayandhupramukhaiH uktam // 43 // 43vIM kArikA meM usa vaktavya ko saMketita kiyA gayA hai jo ukta kathana se nirasta ho jAtA hai| kArikA kA artha isa prakAra hai-jAtyAtmaka yukti kA anusaraNa karane vAle asadvikalpa mAtra ke durAgraha se grasta devabandhu prAdi pUrvavAviyoM ne kutakaMmUlaka saMskAra se janita prajJAnavaza medAmevAtmaka vastu ke pratyakSa anubhava ko aprAmANya saMzaya Avi se AkrAnta batAkara jo kucha kahA hai usa sabakA pUrva kArikA meM kathita bApta se nirAkaraNa ho jAtA hai / / 43 // tadvacanamevAha-- mUlam - 'dravya paryAyayomaide naiksyobhyruuptaa| abhede'nyatarasthAnanivRsI cintyatAM katham // 44 // dravya-paryAyayo de'bhyupagamyamAne naikasya vastuna ubhayarUpatA, tayorbhedAbhidhAnAt , evaM caikamubhayamityasiddham / abhede punarabhyupagamyamAne kathamanyatarasthAna-nivRttI-dravyAnvayaparyAyavicchedau 1 iti cintyatAm , ekasya nivRtti--sthityanupapatteH // 44 //
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA0 ka. TokA evaM hindhI viSecana / 227 44vIM kArikA meM pUrva vAdiyoM kA vaktavya aMkita kiyA gayA hai| kArikA kA prapaM isa prakAra hai-dravya aura paryAya meM yadi bheda mAnA jAyagA to eka vastu meM draSya-paryAya umayarUpatA ko siddhi nahIM ho sakatI hai aura yadi ameda mAnA jAyagA to yaha eka kI sthiti aura anya kI nivRtti kI arthAt vyarUpa anvaya aura paryAyarUpa viccheva ko upapatti na ho sakegI kyoMki usI vastu ko sthiti aura nivRtti eka sAtha meM prasaMgata hai / / 44 / / / atreya hetumAhamUlam -'yannivasau na yasyeha nivattistattato yataH / bhinna niyamato dRSTaM yathA karkaH krmelkaat|| 45 // iha-jagati yannivRttau yasya na nivRttistadanivartamAnaM taptA nivartamAnAt yatAyasmAt niyamataH samAnyavyAsivalA bhinnaM dRSTaM bhinnamanumitam / nidarzanamAha-yathA karka: azvavizeSaH, kramelakAta-uSTrAd nivartamAnAd anivartamAno minno dRSTa iti bhAvaH // 45 // 45vIM kArikA meM pUrva kArikA ko ukti kA samarthaka hetu batAyA gayA hai kArikA kA artha isa prakAra hai-misa vastu kI nikti hone para jo vassu nivRtta nahIM hotI hai vaha panivRtta hone vAlI vastu se minna hotI hai, yaha sAmAnya niyama hai-jo nivartamAna uSTra se nivRtta na hone vAle karka-vizeSa prakAra ke azva meM dRSTa hai / isa niyama ke bala se yaha anumAna nirvAdharUpa se ho sakatA hai ki paryAya ke nivRtta hone para bhI nivRtta na hone vAlA dravya paryAya se minna hai ataH parmAyAtmaka vastu kA astitva nahIM ho sakatA / / 45 // nidarzitArthameva prakRte yojayannAhamUlam--nivartate ca paryAyo na tu dravyaM tato na sH| ___ abhinno dravyato'bhede-nivRtistatsvarUpavat // 46 // nivartate ca paryAyaH piNDAdiH, na tu dravyaM mRdAdi / tataH sA paryAyaH dravyato'bhilo na kintu bhinna eva, yato'bhede tatsvarUpavat-mRdravyasvarUpavata anivRttiH syAt paryAyasya / athavA, namo'prazleSe nivRttiH syAd mRdravyasya, tatsvarUpavat-paryAyasvarUpacaditi vyAkhyayam // 16 // ___46vIM kArikA meM pUrva kArikA meM nizita artha kA prastuta meM upanaya kiyA gayA hai| kArikA kA artha isa prakAra hai-dravya aura paryAya ke madhya paryAya kI yAnI piNDAda ko nivRtti hotI hai kintu drabhya kI arthAta mRttikA Adi kI nivRtti nahIM hotii| prataH paryAya dradhya se abhinna nahIM ho sakatA aura yadi abhinna mAnA jAyagA to paryAya ko nivRtti hone para paryAya ke samAna hI dravya kI mI nivRtti hogii| athavA jaise dravya nahIM nivRtta hotA usI prakAra paryAya ko bhI nivRtti na hogI // 46 //
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 (zAstravAta sta. lo047-48 yathaitat pratikSiptaM tathA yojayannAhamUlama-pratikSiptaM ca yajhedAbhedapakSo'nya eva hi| bhedAbhedavikalpAbhyAM hanta ! jAtyantarAtmakaH // 47 // pratikSiptaM cedam yad-yasmAta , anya eca hinizcitaM vilakSaNa eva bhedAbhedavikalpAbhyAM pratyekamedAgadAcyAm , hAla tarAgakoitaretaragarbhasvAtmA bhedAbhedapakSaH / 'hanta' iti parAnavabodhanibandhanakhedavyaJjakam // 47 // 47vIM kArikA meM ukta kathana kaise nirAkRta hai usakI yojanA kI gayI hai| kArikA kA artha isa prakAra hai, kevala meva kiMvA ameva ke vikalpa dvArA jisa pakSa kA nirAkaraNa kiyA gayA hai, mevAmeva pakSa usase vijAtIya-vilakSaNa hai| kheva kI bAta hai ki vikalpa ke upasthApakoM ne isa spaSTa tathya ko nahIM samajhA / / 47 / / yadi nAmavaM tataH kim ? ityAhamUlam-jAtyantarAtmakaM cainaM doSAste samiyuH katham / / bhede'bhede ca ye'tyantajAtibhinne vyavasthitAH // 18 // jAtyantarAtmakaM cainaM bhedAbhedavikalpam te doSAH kathaM samiyuH AgaccheyuH ye'tyantajAtibhinne mede'bhede ca vyavasthitA landhanasarAH / ekAnta bheda eva hye kasyobhayarUpatAnupapattidoSaH, ekAntAbheda eva cAnyatarasthiti-nivRtyanupapattiH / bhedAbhede tu na ko'pi doSAvakAza iti / [bhedAbheda pakSa meM vaijAtya kA nidarzana ] 48vIM kArikA meM pUrvokta kA niSkarSa batAyA gayA hai| kArikA kA artha isa prakAra haivastu kA bhedAbhedAtmaka pakSa, kevala bheda pakSa aura kevala abheva pakSa se vijAtIya hai| ata: kevala bheda athavA kevala abheva pakSa meM jo doSa sambhAvita hai ve bhedAbheda pakSa meM nahIM ho sakate / ataH vaSya aura paryAya meM bhedAbheva pakSa meM abhimata bheva ko svIkAra karane para eka vastu kI umayAtmakatA kI atupapasi nahIM ho sakatI / isI prakAra bhedAbheda pakSa meM abhimata prabheva svIkAra karane para dravya-paryAya meM eka kI nivRtti ke sAtha anya kI sthiti ko bhI anupapatti nahIM ho sakatI kyoMki eka vastu ko umayAtmakatA phI anupapatti ekAntameva pakSa meM hI sambhava hai aura dravya paryAya meM eka kI nivRtti aura anya kI sthiti kI yugapat anupapatti bhI ekAnta pakSa meM hI sambhava hai / bhedAbhedAtmaka anekAnta pakSa meM ukta doSoM kA koI avasara nahIM hai| __ atrAyaM saMpradAya:- pratyekamupaDhaukamAno doSo na Dhokate jAtyantastApattau / dRSTA hi kaivalyaparihAreNa tatprayuktAyAH parasparAnuvedhena jAtyantarabhAvamApannasya guDa-zuNThIdravyasya kaphapittadoSakAritAyA nivRttiH tadAhuH-[ vItarAgastotra 8/6]
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA.ka. TokA evaM hindI vivecana ] 221 "guDo hi kaphahetuH syAd nAgaraM pittakAraNam / dvayAtmani na doSo'sti guDanAgarameSaje // 1 // " iti / athoktadoSanivRttirna jAtyantaranimittA, kintu mithomAdhurya-kaTukalbotkarpahAniprayukteti cet ? na, dvayorekatarabalavacca evAnyApakarSasaMbhavAta , tanmandatAyAmapi mandapittAdidoSApattezca / etenetaretarapravezAdekanaraguNaparityAgo'pi nirastaH, anyataradoSApatteH, anubhavabAdhAcca / atha miliguDa-zuNTIkSodena naikaM dravyamArabhyate, vijAtIyAnAM dravyAnArambhakatyAta , guDatva-zuSTIspasaMkaraprasa#lt: phintu kAragavizeSopanItarasavizeSavad guDa-zuNThIkSodasamAjAdeva dhAtusAmyAd guNa-doSanivRttI iti cet ? na, sAmuditaguDa-zuNThIdravyasyApyekatvapariNatimata evopalambhAt , dhAtusAmye rasavizeSavad dravyavizeSasyApi prayojakatvAt , dravyAdivacicyAdAhAraparyAptivaicitryopapattaH, anekAnte sAMkaryA'saMbhavAta , nRsiMhatvavadupapattaH / atha samuditaguDazuNThIdravyaM pratyekaguDa-zuNThIbhyAM vibhibhamekasvabhAvameva dravyAntaram , na tu mitho'bhivyANyAvasthitomayasvabhAvaM jAtyantamiti cet ? na, tasya dravyAntaratve vilakSaNamAdhuryakaTukasvAnanubhavaprasaGgAt , ekasvabhAvalve doSadvayopazamA'hetutvaprasaGgAda , ubhayajananakasvabhAvasya cAnekatvagarbhatvena sarva thaikatvA'yogAt , ekayA zaktyobhayakAryajanane'tiprasaGgAt , vibhinnasvabhAvAnubhavAca / tasmAd mAdhurya-kadukasvayoH parasparAnuvedhanimicamevobhayadoSanivartakatvamityAdaraNIyam / [vijAtIya vastu meM pratyeka doSa kA nirAkaraNa ] isa viSaya meM yaha sAmpradAyika mAnyatA hai ki pratyeka meM jo voSa hotA hai vaha una donoM ke vijAtIya rUpa meM niSpanna ho jAne para nahIM hotaa| yaha dekhA gayA hai ki kevala gur3a se kapha ko di hotI hai aura kevala soMTha se pitta kI vRddhi hotI hai kintu vonoM ke yoga se jaba eka vijAtIya auSaSi bana jAtI hai taba usa auSadhi ke rUpa meM gur3a aura soMTha kA sevana hone para bhI kapha aura pitta kI vRddhi nahIM hotI, jaisA ki-cikitsA zAstra meM kahA gayA hai ki-'gur3a kapha kA kAraNa hotA hai aura soMTha pitta kA / kintu donoM ke mela se jaba 'gurunAgara' auSadhi bana jAtI hai saba pratyeka se hone vAlA boSa umayAtmaka auSadhi se nahIM hotaa| [ dopa ke utkarSa kI hAni kI bAta ayukta ] yadi yaha kahA jAya phi-gur3a aura soMTha ke yoga se ukta doSa kI nivRtti vijAtIya utpatti hone ke kAraNa nahIM hotI kintu soMTha kI kaTutA se gur3a ke mAdhurya kI adhikatA aura graha ke mAgha se soTha ko badatA kI adhikatA ko hAni hone se hoto hai-t| yaha ThIka nahIM hai, kyoMki gur3a aura soMTha donoM meM eka ke balavAn hone para hI anya kA apakarSa ho sakatA hai, donoM ke samAna bala hone para kisI se kisI kA apakarSa nahIM ho sktaa| aura dUsarI bAta yaha hai ki donoM tavyoM kA yoga hone para eka dUsare se donoM ke guNoM meM nyUnatA ho jAne para bhI manda hokara donoM ke apane guNa samAna rheNge| ataH donoM kA yoga hone para kapha aura pitta ko aSika vRddhi na hone para bhI manda
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zAstravArtA sta07 zlo. 4 vRddhi kI Apatti anivArya hogii| isa yukti se yaha bho kathana nirasta ho jAtA hai ki-do tavyoM kA paraspara samparka hone para eka ke dvArA anya ke guNa kI nivRtti ho jAtI hai kyoMki aisA mAnane para kapha aura pitta meM se kisI eka kI vRddhi kA doSa avazya hogA aura usake sAtha hI ukta bAta anubhava viruddha bhI hai kyoMki donoM dravya kA yoga hone para donoM ke rasa ko anumati nirvivAda hai| [ anekAnAvAda meM sAkArya kA ApAdana] yadi yaha kahA jAya ki-'gur3a aura soMTha ke yoga se kisI eka anya dravya kI utpatti nhiiN| ho sakatI, kyoMki vijAtIya do dRSya kisI anya vilakSaNa dravya ke utpAdaka nahIM hote aura nave apanI jAtiyoM ke prAzrayabhUta hI kisI dravya ko utpanna karate haiN| ataH yaha nahIM mAnA jA sakatA ki-'gur3a aura soMTha ke yoga se gur3a-soMTha ubhayAtmaka dravya kI utpatti hotI hai kyoMki aisA mAnane para usa dravya meM gur3atva aura zuNThIzva kA sAMkarya ho jAyagA kintu hotA yaha hai ki jaise kAraNa vizeSa se guTa aura soMTha kA yoga hone para unameM vizeSa rasa kI utpatti ho jAtI hai usI prakAra gur3a aura soMTha, ubhaya ke yoga se dhAtuoM meM sAmya ho jAne se guNa aura doSa ko nivRtti ho jAtI haito yaha ThIka nahIM hai payoMki guDa aura soMTha kA yoga hone para ekAtmanA pariNata rUpa meM ho unakI upalabdhi hotI hai| aura sAtha hI sAtha yaha mI jJAtavya hai ki pAtu sAmya meM jaise rasavizeSa prayojaka hotA hai usI prakAra tavyavizeSa bhI prayojaka hotA hai| ata: yaha svIkAra karanA samIcIna nahIM hai ki-'gur3a aura soMTha kA yoga hone para vizeSa rasa se yukta eka vizeSa dravya kI uspatti hotI hai| kyoMki dravya Adi ke vaicitrya se ho AhAra ko pariNati meM vaicitrya hotA hai| [anekAntabAda meM saMkINavastu kA svIkAra ] gur3a aura soMTha ke yoga se gur3a-soMTha ubhayAtmaka dravya kI utpatti mAnane para o sAyaM batAyA gayA vaha anekAnta pakSa meM sambhava nahIM hai kyoMki isa pakSa meM vastu kA saGkIrNa svabhAva mAnya hone se sADUrya ko doSarUpatA amAnya hai| sAtha hI sAtha yaha jJAtavya hai ki jaise narasiMha ubhayAtmaka zarIra meM nasihatva kI upapatti hotI hai usI prakAra guJja-soMTha ubhayAtmaka dravya meM gur3a zuSThItva ko upapatti ho sakatI hai| yadi yaha kahA jAya ki- milita gur3a aura soMTha amilita gur3a aura soMTha se minna eka atirikta dravya hai jisakA eka atirikta svabhAva hai na ki paraspara vyApta ho kara sthita ubhayasvabhAvAtmaka anyajAtIya bastu hai'-to yaha ThIka nahIM hai kyoMki milita gur3a aura soMTha ko yadi dravyAntara mAnA jAyagA to usameM gur3a aura soMTha ke vilakSaNa mAdhurya aura kaTutA ke anubhava kI Apatti hogI, aura yadi use eka svabhAva mAnA jAyagA to vaha kapha aura pitta ko vRddhirUpa doSadvaya kI nivRtti kA hetu na ho skegaa| aura yadi doSadvaya kI nivRttidvaya ke janama meM samaya eka svabhAva se yukta hogA to isa svabhAva ke anekatva ghaTita hone se usakI sarvathA ekarUpatA na ho skegii| eka zakti se do kArya ko upapatti mAnane meM pratiprasakti bhI hogii| sAtha hI eka svabhAva mAnya bhI nahIM ho sakatA kyoMki vibhinna svabhAva kA anubhava sarvasammata hai| isalie yahI mAnanA ucita hogA ki gur3a aura soMTha kA yoga hone para donoM kI madhuratA aura kaTatA kA parasparAnuvedha hone se ho ubhaya doSa kI nivRtti hotI hai| nanu jAtyantaratve'pi pratyekadopanivRttiriti na niyamaH, pRthak snigdhoSNayoH kaphapittakAritvavat samuditasnigdhoSNasyApi mASasya tathAtvAditi cet ? na, mASe snigdhoSNatva
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ errono TIkA evaM hindI vivezvana ] , I yorjAtyantarAtmakatvAbhAvAt, anyonyAnuvedhena svabhAvAntarabhAvanibandhanasyaiva tattvAt atra snigdhoSNatva Ale raktatva - kRSNatvayoriva khaNDazo vyAptyAvasthAnAt jAtyantarAtmakasnigdhoSNatvazAlini ca dADime zleSma vittobhayadoSA'kAritvamiSTameva, "" snigdhoSNaM dADimaM hRdyaM zleSma- pittAvarodhi ca' iti vaidyakavacanAditi / idasiMha tactram-tadbhedasya tadekatvAbhAvAdiniyatatve'pi jAtyantarAnAtmakasyaiva vilakSaNasya tasya tathAtvAt vilakSaNa guDatvasya kaphakA - ritAniyatatvavad na doSaH / etena 'mayA bhedasAmAnyaM tanniyamaH kalpanIyaH, tvayA tu jAtyantarAnAtmake tatra, iti gauravam' iti nirastam, pratisvikarUpeNaiva tanniyamopapatteriti dig // 48 // 231 [ urada meM snigdhatA aura uSNatA kI khaMDazaH vyApti ] yadi yaha kahA jAya ki 'jAtyantara hone para bhI usase pratyeka doSa ko nivRtti hone kA niyama nahIM hai kyoMki udAharaNArtha. snigdha prakRti aura uSNa prakRti ke dravyoM se jaise kapha aura pitta kI utpatti hotI hai usI prakAra snigdha aura uSNa ubhaya prakRti se yukta tathA kevala snigdha paura kevala uSNadravya se anya jAtIya, mASa uyaM se kapha aura pitta donoM kI utpatti hotI hai, nivRtti una donoM meM se kisI kI bhI nahIM hotI hai to yaha ThIka nahIM hai kyoMki sAtha meM jo snigdhatA aura uSNatA hai vaha jAtyantararUpa nahIM hai kyoMki paraspara anuvedha se svabhAvAntara hone para hI jAtyantaratA kI upapatti hotI hai| mASa meM snigdhatA aura uSNatA ThIka usI prakAra khaNDazaH vyApta hokara evasthita hotI hai jaise guJjAphala meM raktimA aura kAlimA anAra, jisameM jAtyantara rUpa snigdhatAuSNatA hai usameM kapha aura pitta doSa kI utpAdakatA kA na honA iSTa hI hai / jaisA ki vaidyaka meM kahA gayA hai ki anAra ko prakRti snigdha aura uSNa donoM hotI hai ataH usase kapha aura pitta kA avarodha hotA hai / ' [ jAtyantarAnAtmaka bheda aura eka svabhAva kI vyApti ] prastuta viSaya meM vAstavikatA yaha hai ki tadvastu ke bheda meM tadvastu ke ekasvabhAva kI jo vyApti hai vaha jAtyantarAnAtmaka bheda aura svabhAva meM hI hai| yaha ThIka usI prakAra se vilakSaNa gur3atva meM hI kaphakAritA kI vyApti kA niyama hai| isa para yaha kahanA ki ekAntavAdI ke mata meM sAmAnya meM ukta niyama mAnanIya hotA hai aura anekAntavAdI ke mata meM jAtyantarAnAtmaka bheva meM ukta niyama ke kalpanIya hone se gaurava hogA' anAyAsa ho nirasta ho jAtA hai, kyoMki prAtispikarUpa se hI ukta niyama kI utpatti hotI hai / ataH sAmAnyarUpa se niyama kI kalpanIyatA ke AdhAra para ukta doSa kA udbhAvana nahIM kiyA jA sakatA / zrAzaya yaha hai ki seva kA pratiyogI * se mukta koI sAmAnya svarUpa nahIM hotA ataH pratiyogI bheda se meda bhI bhinna-bhinna hotA hai, phalataH amukAmuka meda meM amukAmuka ke ekatvAbhAva kI vyApti bana sakatI hai / ataH vyApya meda meM abhedasahabhAvI meda kA samAveza na hone se sAmaJjasya ho jAne ke kAraNa koI Apati nahIM ho sakatI // 48 //
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 [zAstravAstika 7 zlo. 49-50 - - . . - - . -. R dezayatimUlam-kizcignivartate'vazyaM tasyApyanyattathA na yat / atastadbheda eveha nivRttyAdyanyathA katham ! / / tasyApi adhikRtasyApi vastunaH kiJcidavazyaM nivartate, yadanyat kizcit tathA nanivartata ityarthaH / ataH nivartamAnAt tadbhada eva-tasyA'nivartamAnasyAMzasya bheda eva, anyathA nivRttyAdi-nivRttivAnivRttizceti katham ? // 46 // 4kSyoM kArikA meM bhedAbheda pakSa ke viruddha punaH prazna khar3A kiyA gayA hai / kArikA kA artha isa prakAra hai -vicArAdhIna vastu kA koI aMza avazya nivRtta hotA hai prataH jo aMza nahIM nivRtta hotA use nivartamAna aMza se minna mAnanA hogA, kyoMki donoM meM aikya mAnane para eka hI samaya vicArAdhIna vastu kI nivRtti aura anivRtti donoM kI mAnyatA kaise ho sakatI hai / / 49 / / atrocarammUlam-tasyeti yogasAmarthyAd bheda eveti bAdhitam / ___abhinna dezastasyeti yat tazAsyA rthomyo|| 5 // tasyeti yogasAmarthyAt 'tasya kizcid nivartate' ityatra tasyeti SaSThyarthasaMbandhAnubhavaprAmANyAt , meda eveti bAdhitaM parasya vacanam / nanu na bAdhitametat 'caitrasya dhanam' ityAdau bheda eva paSdhyarthasaMbandhadarzanAdityAzaGkAyAmAha-yat-yasmAta , 'tasya' iti taduvyAptyAtatsvabhAvAnuvedhena abhinadezaH, tathA niztata iti kriyopasaMdAnena ucyte| tathA ca tasya' ityatra 'rAhoH ziraH' itivadabhede SaSThI, samavAya nirAsAta itarasaMbandhAnupapatteriti bhAvaH // 5 // [tasya kiMcit-yahA~ abheda artha meM paSThI ] 50vIM kArikA meM ukta prazna kA uttara diyA gayA hai| kArikA kA artha isa prakAra hai-'sasya kizcit nivartate' isa vAkya ke 'tasya' zamda meM tat pada ke uttara jo SaSThI vibhakti kA yoga hai usase yaha kahanA ki 'sat ke aMza ke sAtha tava kA bheda ho hai kyoMki SaSThI vibhasi bheda meM hI hotI hai, bAdhita hai| tathA-'catrasya dhanam' ityAdi sthaloM meM bheva meM ho SaSThI dekhI jAtI hai ataH 'tasya kizcita' meM bhI tat pada ke uttara SaSThI ko bhedAzrita mAnamA hI ucita hone se ukta kathana bAdhita nahIM hai-yaha kahanA bhI samocIna nahIM hai kyoMki 'tasya kizcit' meM SaSThI se kizcit meM tat ko vyApti arthAt tat ke svabhAva ke anuvedha kA bodha hone se tat se abhinna aMza kA hI 'nivartate' isa kiyA ke sAtha sambandha hotA hai| phalataH, samavAya sambandha mAnya na hone se 'rAhoH ziraH' isa prayoga meM jaise ameva meM hI SaSThI hotI hai, kyoMki rAha aura zira meM abheda se bhinna sambandha pranupapanna hai, usI prakAra 'tasya kizcit' meM bhI kizcit ke sAtha tat ke abheda meM ho SaSThI mAnya hai / / 50 / / nigamayamAha-- mUlam atastabheda eveti pratItivimukhaM vacaH / tasyaiva ca tathAbhAvAttanivRttItarAtmakam / / 51 //
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthA4. TokA evaM hindI vidhecana ] 233 ataH='tasya' ityasyAmedaM vinA'nupapatteH 'tadbhada eva' iti vacaH pratItivimukhapratyakSAdiviruddham / kutaH ? ityAha-tasyaiva ca-vastunaH, tathAbhAvAt-tathApariNamanAt , tad-vastu bhivatItAtmakam=nivRtya'nivRttyAtmakaM yat iti / / 51 // 51vIM kArikA meM pUrva kArikA dvArA kathita artha ko nigamita kiyA gayA hai| kArikA kA arya isa prakAra hai / tasya kizcita' meM tat aura kizcit meM bheda mAne pitA ta pada ke uttara SaSThI anupapanna hai / isalie 'kizcit meM tata kA bheda hI hai| yaha ekAntabAdI kA kathana pratyakSAvi pratItiyoM se viruddha hai kyoMki mUlabhUta vastu ko hI AMzika nivRtti meM pariNati hotI hai ataH aMzataH vastu nivRtta hokara bhI pUrNataH anivRtta ho rahatI hai // 51 // itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-- mUlam--nAnuvRttinivRttibhyAM vinA yadupapadyate / tasyaiva hi tathAbhAvaH sUkSmabuddhayA vicintyatAm / / 52 // nAnuvRtti-nivRttibhyAM pratyakSasiddhAbhyAM svabhAvAbhyAM vinA yad vastu upapadyate, tasyaiva-vastunaH tathAbhAyA tathApariNamanam , iti sUkSmabuddhayA vicintyatAmetat // 52 // 52vIM kArikA meM, pUrvokta tathya ko avazya svIkAryatA batAyI gayo hai| kArikA kA artha isa prakAra hai-kyoMki anuvRtti aura nivRtti ina pratyakSasiddha svabhAvoM ke vinA vastu nahIM upapakSa hotI, isaliye vastu kA hI mUlarUpa meM sthira rahate hue aMzarUpa meM nivRttyAtmaka pariNAma hotA hai, yaha mAta sUkSmavRddhi se jJAtavya hai / / 52 / / upasaMharannAhamUlam--tasyaiva tu tathAbhAve tadeva hi yatastathA / bhavatyato na doSo naH kazcivapyupapadyate // 53 / / tasyaiva tu tathAbhAve siddhe sati tadeva hi yatastathA bhavati-kAraNameva kAryatayA pariNamata ityuktaM bhavati / ato na doSo nA=asmAkaM kazcidapi / etaduktaM bhavati-kathaJcidanivartamAnAbhinnasvabhAvaM sad nivanaMte, tathA nivartamAnAbhinna svabhAvaM ca kathaJcidavatiSThata iti pratItisiddhametat , 'tadeva mRdadravyaM kuzUlAtmanA nivartate' ityatra ca tadA'nivartamAnAbhinnasvabhAvaparAmarzAta, 'tadeva mRdAtmanA'vatiSThate' ityatra ca tadA nivatemAnA'bhinnasvabhAva parAmarzata // 53 // [ mUla vastu kA hI nivRttirUpa pariNAma ] 53voM kArikA meM pUrva kArikA dvArA ukta artha kA upasaMhAra kiyA gayA hai| kArikA kA artha isa prakAra hai mula vastu kA hI tathAbhAva=AMzika nivRtti rUpa meM pariNamama hotA hai isa bAta kI siddhi se yaha phalita hotA hai ki kAraNa kAhI kAryarUpa meM pariNamana hotA hai| prataH anekAntavAdI ke mata meM kisI doSa ko avasara nahIM prApta hotaa| kahane kA mAzaya yaha hai ki
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 [ zAstrayA0 sta0 7 zlo054 pranivartamAna se kazcita abhinna svabhAva vAle aMza ko hI nikatti hotI hai / evaM nivartamAna aMza sekazcita bhinna sthA yAsa poho adAsyati hotI hai| yaha bAta pratItisiddha hai kyoMki yaha spaSTa hai ki 'tadeva mavatavyaM kuzUlAtmanA nivasaMte' isa pratIti meM 'psadeva' se tat se abhinna svabhAva kA hI parAmarza hotA hai jisakA tAtparya yaha hai ki jo madhya kuzUla ke rUpa meM thA vahI apane kuzUla rUpa kA tyAga karatA hai / isI prakAra tadeva mavAtmanA'vatiSThate' isa pratIti meM 'tadeva' se, nivartamAna se abhinna svabhAva kA ho parAmarza hotA hai jisakA artha yaha hotA hai ki kuzUlarUpa ke nivRtta hone para mI mRdrUpa meM kuzUla ho avasthita rahatA hai / / 53 / / nanu nivartamAnA--'nivartamAnayorephenA'grahaNAt kathaM nivRtyAnivRttyAnmakaikagrahaH / ityata Ahamulam-itthamAlocanaM cedamanvayavyatirekavata / vastunastatsvabhAvatvAttathAbhAvapasAdhakam // 54 // itthaM ca-uktayuktyA ca idaM nivRttyanivRttyAtmakavastugrAhi, Alocanam, andhayavyatirekavat-upayogAtmanA'nvayi, avagrahe-hA--'pAya-dhAraNAtmanA ca parasparaM vyatireki, vastunastatsvabhAvatvAt anvaya-vyatirekisvabhAvatvAva, tathAbhAvaprasAdhakam anvayavyatirekasvabhAvagrAhakam / ekenaiva hya payogena tadeva vastu sAmAnyato'vagRhyate, tato nivRttyanivRttibhyAmIyate, tataH 'itthaM nivRttamitthaM cAnivRttam' iti nizcIyate, tatastathaiva dhAryate, nacaivamupayogaikatvavyAghAtaH, zyAma-raktaghaTavadekatvA'virodhAta / 'akramakarUpameva jJAnaM saMvedyate na tu kramavApa' iti cet 1 na, kvacid doSAta kramA'saMvedane'pi kvacit kramA'kramasya sphuTameva saMvedanAt / upayuJjate hi lokA:--"ghaTameva jAnanahaM prAka sAmAnyataH 'kimidam ?' ityavagRhItavAna , tataH 'kimanena ghaTena bhAvyamaghaTena vA ?' itIhitavAn , tataH 'kambugrIvAdimattvAt ghaTa evAyam' iti nizcitavAna, tataH 'ayamitthameva' ityavadhRtavAn" iti / atra hi pratiniyattollekhAta kramaH, 'jAnan' ityatra zatapratyayAcA'kramaH sphuTa eva / [ nivRtti-anivRtti ubhayarUpa vasnu ke grahaNa kI upapatti ] nivartamAna aura anivartamAna aMzoM kA kisI eka jJAna se grahaNa na hone ke kAraNa nivRttianivatti ubhAyAtmaka eka vastu kA jJAna kisa prakAra sambhava ho sakatA hai ? prastuta kArikA 54 meM isI prazna kA samAdhAna kiyA gayA hai| kArikA kA artha isa prakAra hai-ukta yukti se nitti aura ubhayAtmaka vastu kA grahaNa karane vAlA jJAna, upayoga hapa meM andhayI tathA aba graha-IhAavAya aura dhAraNArUpa meM vyatireko hotA hai, kyoMki anvayo aura vyatireko honA vastu kA svabhAva hai isalie mAlocanAtmaka jJAna vastu ke anvaya vyatireka svabhAva kA grAhaka hotA hai| eka hI apayoga se jisa vastu kA sarvaprathama sAmAnyarUpa meM pravagraha hotA hai bAda meM usI vastu ko niyatti aura anivRttirUpa meM IhA hotI hai / usake anantara eka rUpa se usa vastu ko nivRtti aura anya rUpa se
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthA kA TIkA evaM hindI vivecana ] 235 anivRtti kA nizcaya hotA hai aura anta meM nizcitarUpa meM usakA avadhAraNa hotA hai| isa prakAra ukta cAra prakAra se vastu kA grAhaka hone para upayoga ke ekatva kI hAni nahIM hotI, usake ekarava meM ThIka usI prakAra koI virodha nahIM hotA hai jaise pahale zyAma praura bAda meM rakta ghaTa ke ekatva meM koI virodha nahIM hotA hai| [ kramAkramobhayAtmaka eka jJAna kI anubhUti ] isa sandarbha meM yaha kahanA ki 'jJAna kA prakramika rUpa meM hI anubhava hotA hai, kramika rUpa meM nahIM hotaa| ataH ukta rIti se cAra prakAra se eka upayoga meM anvayadhyatirekI vastu kI prAhakatA kA pratipAdana nahIM ho sakatA, yaha ThIka nahIM hai, kyoMki doSavaza kisI upayoga meM krama kA anubhava na hone para mo anya upayoga meM krama praura prakrama donoM ko sphuTa anubhUti hotI hai| yahI kAraNa hai ki logoM ko krama-akama do rUpoM meM vastu kA eka zAnopayoga hotA hai| jaise ghaTa kA jJAnopayoga hone para manuSya ko isa prakAra kA anubhava hotA hai ki ye ghaTa ko hI dekhate hA pahale mAmAtA karane hI 'yaha kyA hai isa prakAra ayagraha 4A, usake bAda kyA yaha ghaTa hai ? athavA koI anya yasta hai?' isa prakAra usako IhA huI; aura usake anantara ghaTa ke kambugrIvA Adi cihna ko dekhane para yaha ghaTa ho hai aisA nizcaya haA; aura anta meM yaha vAstava meM aisA hI hai- ghaTa ho hai isa prakAra aSadhAraNa haa| isa rIti se sampanna upayoga meM avagraha Adi meM vastu ke pratiniyata rUpa kA ullekha hone se kama aura 'jAnan' ke vartamAnakRdanta meM zatR pratyaya se kama kA abhAva sabaMthA sphuTa hai| yastatakramikAMzamekameva jJAnamupati, tasya ghaTasAmAnyAlocanAnantaram 'anena ghaTena bhAvyam' itIhaiva durghaTA, bahvarthaparAmarzarUpanyAta tasyAH / "ghaTatvavyApyakambugrIvAdimAnayam--ityAkArikavehA" iti tu 'kambutrIvAdikaM ghaTatkAdivyApyaM, tAzcApam' ityAdito'pi saMzanivRttene sarvatra saMbharaduktikam / na coktAkArA'pIhA sahacAradarzanAdikaM vinA vyAptyAvahAva sNbhvinii| avyavahitanaSTaM ca tAMcaranaranatulyam / ubuddhatatsaMskAra eva tatkAryakArItyupagame coyuddha saMskAra eva jJAnamantriti jJAnasaporasIdeva , anubhavavirodhazcaivam , ityAdi vivecitaM jJAnArNave // 54 // [kramarahitajJAnavAdI ke mana meM IhA ko durdhaTanA ] jisa mata meM kramika aMzoM se mimukta eka ho jJAna kA astitva mAnya hai usa mata meM sAmAnya rUpa se ghaTa kA Alocata hone ke bAda usa viSaya ko IhA nahIM ho sakatI; kyoMki 'isa vastu ko ghaTa honA cAhie' IhA kA yaha rUpa nahIM ho sktaa| aimo IhA aneka arthoM kA parAmarza karatI hai, jabaki 'ise ghaTa honA cAhie yaha jJAna kevala eka vasta ghaTa kA ho parAmazaka hai| yadi yaha kahA jAya ki-"yaha ghaTatva ke vyApya kamnugrIvA kA Azaya hai isa rUpa meM ghaTa kI IhA hotI hai" to isa prakAra kA kathana sarvatra sambhava nahIM hai| kyoMki kamyugrIvA ghaTatva kA vyApya hai aura yaha vastu kambaprIvA kA Azraya hai, isa jJAna se bhI saMzaya ko nivRtti hotI hai / isake atirikta ukta IhA, sahacAravarzana Adi ke prabhAva meM vyApti kA jJAna na hone se, sambhaya bhI nahIM ho sktii| kyoMki pravyavahita pUrvakAla meM naSTa hone para bhI sahavAradarzana prAdi cirapUrva meM naSTa ke samAna ho jAtA hai| yadi yaha
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 [ zAstravArtA sta0 7 zlo. 55-56 kahA jAya ki-'sahacAra Adi kA upabaddha saMskAra hI sahacAra-varzana ke kArya kA janaka hotA hai'-to yaha ThIka nahIM hai kyoMki aisA mAnane para yaha bhI kahA jA sakatA hai ki "uyuddha saMskAra hI jJAna hai' jisake phalasvarUpa jJAna ko sattA kA hI lopa prasakta hogaa| aura aisA mAnane meM upayoga ke ukta anubhava kA virodha bhI hai / isa prasaGga ko aiso sabhI bAtoM kA svopajJa 'jJAnArNava' pratya meM vivecana kiyA gayA hai // 54 // itthaM ca 'dravya-paryAyayonivRttyaniyattibhyAM bheda eva' nirastam / atha 'bhedo'pi ityuktau na bAdha ityAhamUlam--na ca 'bhedo'pi pAdhAya tasthAnakAntavAdinaH / jAtyantarAtmakaM vastu nityAnityaM yato matam // 55 // na ca medo'pyadhikRtAMzasyetarAMzAt tasya-vastunaH bAdhAyai anekAntapazavyAghAtAya anekAntavAdinaH / yataH yasmAt jAtyantarAtmaka-itaretarAnuviddhaM sad vastu nityAnityaM matam , yata eva bhinnamata evAnityam , yata eva cAbhinnamata evaM nityamiti / na hi nityatvamanityaM vA kizcidekarUpamasti, kintu yad yadAnbIyate tat tadA nityamiti vyapadizyate, yadA ca yad vyatiricyate, tadA tadanityamiti / ata eva prAgabhAvaH prAga nityA, dhvaMsazca pazcAd nityaH, ata eva ca nityA muktirupapadyata iti // 55 / / [dravya-paryAya meM bhedAbheda se nityAnityatva ] 'dravya nivRtta nahIM hotA hai, kintu paryAya nivRtta hotA hai, isalie dravya aura paryAya meM kevala bheva hI haiN| isa bAta kA nirAkaraNa aba taka kiyA gayA hai aura aba prastuta kArikA 55 meM yaha batAnA hai ki-'nya aura paryAya meM meda bhI hai| aisA mAnane para vastu kI anekAntarUpatA ko bASa nahIM hotaa| kArikA kA artha isa prakAra hai--"prastuta aMza 'paryAya' kA itara aMza brampa' se bheda bhI hai" aisA mAnane se vastu ke sambandha meM anekAntavAdo ke pakSa kI hAni nahIM hotI, kyoMki vastu parasparAnuviddha jAtyantara rUpa hone se nitya anitya donoM rUpa meM mAnya hai| paryAyAtmaka vastu yataH dravya se bhinna hai. ata eva anitya hai| evaM yataH vaha dravya se abhinna hai. ata eSa nitya hai / vastu kA nisyatva aura anityatva koI eka hI rUpa nahIM apitu vastu jaba anvayI hotI hai taba vaha nitya hotI hai, aura jisa vastu kA jaba vyatireka hotA hai taba vaha pranitya hotI hai| isIlie prAgabhAva vastujanma ke pUrva nitya hotA hai, aura dhvaMsa vastu sattA ke bAda nitya hotA hai| isIlie mukti kI nizyatA upapanna hotI hai| mukti ho jAne para usakA vyatireka ThIka usI prakAra kabhI nahIM hotA jaise dhvaMsa kA / / 55 / / etadeva samarthayannAha-- mUlam--pratyabhijJAbalAccaitaditthaM smvsiiyte| iyaM ca lokasi va tadevedamiti kSitau / / 56 //
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAka* TIkA evaM hindI vivecana ] 237 pratyabhijJApalAcca-atyabhijJAnyathAnupapacyA ca etat-vastu itthaM nityAnityaM smvsiiyte| iyaM ca pratyabhijJA kSitI-pRthivyAm tadevedam' iti tadevedam' ityullekhavatI lokasiddhava-AgopAlAGganaM prasiddhaMca / / 56 // 56vIM kArikA meM vastu ko nitya-anitya rUpatA kA samarthana kiyA gayA hai| kArikA kA artha isa prakAra hai---vasta kI nityatA aura nitAkA nizcaya, pratyabhijJA ko anyathA upapatti na hone se, sampanna hotA hai; aura pratyabhijJA vastu kA vibhinna rUpoM meM parivartana hone para bhI 'tadeva idam - yaha vahI hai isa rUpa meM sAre loka meM gopAla kI aGganA taka ko zAta hai| spaSTa hI 'ivam' zabda se ullikhyamAna vibhinna parivartita rUpoM meM aura 'tava' zabda se ullikhyamAna sthira vastu meM ukta pratyabhijJA dvArA abheda kA bodha hotA hai, jisase parivartamAna paryAya aura aparivartamAna dravya meM ekatA hone se dravyAtmanA paryAya ko nityatA aura paryAyAtmanA dravya kI anityatA siddha hotI hai / / 56 // etadralamevAhamUlam-na yujyate ca sanyAyADhate tatpariNAmitAm / kAlAdibhedato vastvabhedatazca tathAgateH // 57 // na yujyate ca 'iyaM pratyabhijJA' iti zeSaH sanyAyAt-sattAd vicAryamANAva te vinA tatpariNAmitAMtasya vastuno'nvirUvicchinnarUpatAm / katham ? ityAhakAlAdibhedataH-tatkAladharma bhedataH yastvabhedatazca tathAgate:='tadevedam' iti paricchittaH,anvayaprAdhAnyena tadetatkAlakRtatadetatkAlInadharmakRtabhedAyabhAsAta , anyayapradhAnatvAcca pratyabhijJopayogasya na prAdhAnyena bhedAvamAsaH, pradhAnopasajanabhAvasya jJAne prativiSayaM svhetukssyopshmbhedenoppttH| etena 'svarUpavirodhA'bhAvAdakataranirbhaktabhAgavad naikasya nAnAtvam , buddheH rUpabhedAd nAnAtvam , aMze rUpAbhedAccaikatvam , ityupagame ca nAnArUpabuddhaya pAdyatvAd nAnAtvameva, na tvekanvam' ityAdi nirastam, nAnekarUpapratyabhijJayA nAnakarUpasyaiva vastunograhAt / / 57 // [vastu ke nityAnityatva ke binA pratyabhijJA kI anupapatti ] 57vIM kArikA meM vastu ko nityAnitya na mAnane para 'tadeva idam' isa pratyabhijA kI anu. papatti svarUpa pratyabhijJA bala kA pratipAdana kiyA gayA hai| kAriphA kA artha isa prakAra hai-tadeva idam' yaha pratyabhijJA tarpha pUrNa vicAra karane para usa sthiti meM upapanna nahIM ho sakatI jaba taka vasta ko pranvita=nisya aura vicchinna - anitya umaya rUpa na mAnA jAyagA kyoMki 'tadeva idam' yA pratyabhijJA kAlaAdimUlaka bheda aura vastu ke prameda se ho sampanna hotI haiN| isa pratyabhijJA meM pranvayasthira vastu ko pradhAnarUpa se prahaNa karate hue tatkAlamUlaka aura etatkAlamUlaka bheva evaM tatkAlIna aura etatkAlIna dharmamUlaka meva kA mAna hotA hai| anvaya kI pradhAnatA hone se pratyabhijAtmaka upayoga
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 [zAstravAhita07zlo.58 meM pradhAnarUpa se meda kA bhAna nahIM hotaa| jJAna meM pradhAna aura apradhAnabhASa kI upapatti tattadviSayaka zAna ke hetubhUta kSayopazama ke bheda se hotI hai / isa sandarbha meM kucha logoM kA yaha kahanA hai ki- "jaise vastu kA pRtham bhUta eka bhAga meM svarUpa virodha na hone ke kAraNa nAnAtva nahIM hotA, usI prakAra kisI bhI eka bastu meM nAnAtva nahIM ho sakatA, evaM buddhi rUpabheda se aneka hotI hai, aura aMzataH rUpa se abhinna hone se eka hotI hai| aisA mAnane para nAnA rUpa dhuddhi se prAhya hone ke kAraNa 'vastu meM nAmAtya hI hotA hai, ekarava nahIM hotA hai yaha siddha hotA hai"-kintu yaha saca bAta anAyAsa nirasta ho jAtI hai kyoMki ukta rIti se ekabhaneka rUpa pratyabhijJA se eka-aneka rUpa ho vastu kA prahaNa honA yuktisiddha hai / / 57 / / etadeva bhAvayatimUlam --ekAntaikye na nAnA yanAnAtve kmpyH| ataH kathaM nu tAvastadetadubhayAtmakam // 58 / / ekAntaikye pUrvA-uparayoH na nAnA yat-yasmAt kathaMcidapi, nAnAtve ca sarvathA ekamapyado 'na' iti vateca, ataH asmAddhatIH, kathaM nu iti thiye sabhAsadevedam' iti pratyabhijJopapattiH 1 tatastat-pratyabhijJeyaM vastu, ubhayAtmakam nAnA 'nAnAsvabhAvam / prastuta 55vIM kArikA meM eka aneka rUpa pratyabhijJA se eka-aneka rUpa vastu ke grahaNa hone kA upapAvana kiyA gayA hai| kArikA kA artha isa prakAra hai-pUrvavartI aura paravartI vastu meM sarvathA aikya hone para unameM kisI bhI prakAra anekatva nahIM ho sakatA aura unheM sarvathA bhinna mAnane para unameM ekatva bhI nahIM ho sakatA; phira aisI sthiti meM kisI vastu kI 'tadeva idam' isa rUpa meM pratyabhijJA kaise ho sakegI? kintu isa prakAra kI pratyabhijJA hotI haiM ataH yaha siddha hai ki usakI viSayabhUta vastu eka-aneka ubhayAtmaka hai| idamiha hArdam-yaiH pUrvA-'parakAlInaghaTAderekatyameva svIkriyate teSAM svarUpato viziSTabhede, kAlavizeSAracchinnabhede, zyAma-raktAdirUpAvacchinnabhede vA kathaM pratyabhijJA ? / 'tavyaktisvAvacchinnabhedAbhAvarUpasyaikatvasya pratyabhijJAyamAnasyA'yAdhAna nAnupapattiriti cet ? na, paramANu-dvayaNukAdidezavigamena khaNDa ghaTAdigaMbhAvanayA tadanizcayAta , khaNDaghaTAdinizcaye'pi tathA pratyabhijJAnAcca / 'khaNDavaTAdI tadvRttivaTatvAvacchinna bhedAbhAva eka pratyabhijJAyata' iti cet ? na. tadvRttighaTatyasya ghaTatvApekSayA gurutvena bhedapratiyogitAnavacchedakatvAt , ghaTatyAvacchinnabhedAbhAvasaMbandhena tasyAnvaye ca vyaktyantare'pi tathApratyabhijJAprasaGgAt / 'zuddhabyaktyabhedeneva tatyadArthasyedaMpadArthe bhAvAd vyaktyantare 'so'yam' iti pratyabhijJA bhrAntaiveti cet 1 'vyaktibheda evaM dezabhane na tu rUpamaGga' ityatra kiM mAnam ? zyAma-raktAdidazayoriva khaNDA'khaNDadezayorapi viziSTa bhedasya suvacatvAt , viziSTanAzotpAdarUpadharmyasyApi tadvadevAtra zuddhavyatyabhedA'virodhitvAt ? iti /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ spAka TIkA evaM hindI vivecana ] 231 prastuta viSaya kA marma yaha hai ki jo loga pUrvavartI paura paravartI ghaTa prAdi meM sarvathA aikya mAnate haiM, unake mata meM bhI zuddha aura viziSTa kA meva evaM ekakAlAvacchinna meM anyakAlAvacchinna kA meva tathA raktarUpAvacchinna meM zyAmarUpAvacchinna kA bheda hotA hI hai, to phira unake mata meM pUrvavartI aura paravI ghaTa aAdi meM abhedAtmaka ekatva kI pratyabhijJA phaMse ho sakatI hai ? yadi yaha kahA jAya ki-'pUrvavartI ghaTavyakti aura paravartI ghaTavyakti meM taba-vyaktitva eka hai ataH tava-vyaktitvAcchinnapratiyogitAnirUpaka bheda unameM na hone se usa bheda ke abhAvarUpa ekatva kI pratyabhijJA hone meM koI bAza nahIM hai' ne jo nahIM hai kyoMki kAla aura parakAla ke bIca ghaTavyakti ke paramANu ghaNuka prAdhi kA nirgama hone se parakAlavartI ghaTa khaNDaghaTa ho sakatA hai jo pUrvakAlavI akhaNDa ghara se bhinna hone ke kAraNa pUrvakAlona ghaTavyakti niSTha tavyaktitva kA Azraya na hone se vyaktityAvacchinna pratiyogitAkabheda kA Azraya hai| ataH usameM usa bheda ke abhAva rUpa ekatva ko pratyabhijJA nahIM ho sktii| isake sAtha yaha bhI jJAtavya hai ki paravartI ghaTavyakti vAstava hai yaha nizcaya rakhane para bhI usameM pUrvavartI ghaTa ke amevAtmaka ekatvako viSaya karane vAlI pratyabhijJA hotI hai jo tadaSyaktitvAvacchinnapratiyogitAka bhedAbhAva rUpa ekatva ko le kara nahIM ho sktii| yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki-'pUrvApara ghaTavyakti ke aikya ko viSaya karane vAlI pratyabhijJA pUrvakAlInavyaktivRttighaTatvAvacchinna pratiyogitAka bheva ke abhAva ko viSaya karatI haikyoMki ghaTatva ko apekSA pUrvakAlInaghaTavyaktivRtti ghaTatya guru hone se tadavacchinnapratiyogitAkada aprasiddha hone ke kAraNa usakA abhAva bhI prasiddha hone se pratyabhijA ko ukta mevAbhAva viSayaka kahanA sambhava nahIM hai| ___ yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki-"so'yaM isa pratyabhijJA meM 'tat' padArpa pUrvakAlIna ghaTavyakti' kA 'idam padArtha parakAlapartI ghaDavyakti' meM ghaTatvAvacchinna pratiyogitAka bhedAbhAva sambandha se bhAna mAnane meM usa pratyabhijJA ko anupapatti nahIM ho sakatI hai |"-kyoNki aisA mAnane para pUrvakAlIna eka ghaTavyakti ko parakAlona anya ghaTadhyakti meM bhI 'so'yaM isa pratyabhijJA kI Apatti hogii| yadi yaha kahA jAya ki-'so'yaM ina pratyabhijJA meM idam padArtha meM tata padArtha kA zuddha vyaktyabheda se hI bhAna hotA hai aura vyakti kA zuddhavyaktyabheda anya vyakti meM nahIM hotA ata eva eka ghaTavyakti ko zraddhavyaktyabheda sambandha se anya vyakti meM viSama karane vAlo pratyabhijJA bhramAtmaka hI hogI / ataH pUrvAparavartI eka ghaTavyakti meM hI ukta pratyabhijJA pramAtmaka hogI"-to yaha ThIka nahIM hai kyoMki-'deza bhaGga-kisI eka bhAga kA bhaGga hone para vyaktibheda hotA hI hai vyaktyameda nahIM hotA, aura rUpa kA bhaGga hone para vyaktibheda nahIM hotA' isameM koI pramANa nahIM hai| [viziSTabheda hone para bhI zuddha vyakti kA abheda ] ataH jaise eka ghaTa meM pAka se zyAmarUpa kA nAza ho kara raktarUpa kI utpatti hone para raktavazApanna ghaTa meM zyAmadazApana usI ghaTa kA viziSTa bheda hotA hai usI prakAra jaba koI vyakti apane paramANa dayaNaka-Adi bhAga kA nirgama hone se skhaNDa ghaTa ho jAtA hai to khaNDadazApana usa vyakti meM prakhaNDadazApanna usa vyakti kA viziSTa bheda ho sakatA hai aura jaise rakta dazA meM zyAma rUpa viziSTa ghaTa kA nAza aura raktarUpa viziSTa ghaTa kI utpatti rUpa vaidhayaM ke hone para bhI unameM zala apatyabheda hone meM koI virodha nahIM hotA, usI prakAra pUrvakAlIna akhaNDa ghaTavyakti kA nAza aura
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 [ zAstrabArtA sta0 7 zlo058 khaNghaTavyakti kI utpattirUpa baMdhaya ke hone para bhI khaNDaghaTa aura akhaNDaghaTa meM zuddha vyaktyabheda hone meM koI virodha nahIM ho sakatA hai| ataH pUrvAparakAlona ghaTavyakti meM uktarIti se viziSTa meva aura zuddha vyaktyameva donoM sambhava hone se hI ukta pratyabhijJA kI upapatti hotI hai, na ki pUrvApara ghaTa meM ekamAtra abheda ko ho mAnya karane para ho sakatI hai / kica, ekAntaikye 'so'yam' iti vizeSaNavizeSyabhArasyaivAnupapatti, anyathA 'ghaTo ghaTaH' ityapi syAt , 'ghaTo ghaTasvabhAvavAn' itivat / 'kvacideva kizcita svasmin prakArIbhUya bhAsate' iti cet 1 tarhi ghaTe ghaTatvaM svAtmakameva bhAsatAm / 'vyaktejAtivilakSaNaicAnubhUyata' iti cet ? tattadaMtayorapi kiM na vailakSaNyamanubhavasi ? / 'evaM'-rajatamidam-ityatredamartha-rajatayorapi bhedaH syAditi cet ? syAdevedantva-rajatatvAbhyAm , svadravyAnvayena tu na syAditi na kiJcidetat / yastvekAntato nAnAtvamevAGgIkriyate tepAmuktapratyabhijJAyA gandho'pi nAsti, pUrvAparayorekasvA'yogAt / uktaM caitat prAk, vakSyate cAnupadamapi // 58 / / [ekAntAbheda pakSa meM vizeSaNa-vizeSyabhAva asaMgata ] pUrvAparakAlIna ghaTa meM sarvathA aikya mAnane para ukta pratyabhijJA kI ukta anupapatti ke samAna pratya prakAra kI bhI anupapatti hogI, jaise ukta pakSa meM 'so'yaM isa vAkya meM tata padArtha aura darda pA ke prayanta abhinna hone para unameM vizeSaNa-vizeSya bhAva ko anupapatti hogii| aura yadi tata padA tathA idaM padArtha ke sarvathA aikya hone para bhI unameM vizeSaNa-vizeSya bhAva mAnA jAyagA to 'ghaTo ghaTaH' isa vAkya meM bhI do ghaTa padoM ke artha meM vizeSaNa-vizeSya bhAva ko usIprakAra mAnya karanA hogA jaise 'ghaTaH ghaTasvabhAvavAna' isa vAkya ke donoM padoM ke arthoM meM vizeSaNa vizeSyabhAya mAnya hotA hai| yadi yaha kahA jAya ki-"sthalavizeSa meM hI koI padArtha apane meM hI prakAravidhayA bhAsita hotA hai, sarvatra nahIM / ataH so'yaM isa vAkya meM idaM padAtha meM tava pada ke usI artha kA vizeSaNarUpa meM mAna mAnane para aura 'ghaTa: ghaTasvabhAvavAn' isa vAkya meM ghaTa meM 'ghaTasva mAvadhAna' isa zabda ke usI artha kA vizeSagarUpa meM bhAna mAnane para bhI 'ghaTo ghaTaH' meM ghaTapadArtha meM vizeSaNarUpa se ghaTa padArtha ke bhAna ko Apatti denA ucita nahIM hai"-to yaha bhI kahA jA sakatA hai ki ghaTa meM ghaTAtmakahI ghaTarava kA mAna hotA hai, phalataH ghaTa aura ghaTatva meM prativAdI dvArA mAnya ekAntabheda kI siddhi na hogii| yadi yaha kahA jAya ki-"ghaTatva jAti hai aura 'ghaTa' usakA Azraya mRta vyakti hai prata eva ghara meM bhAsamAna ghaTatva ko ghaTAtmaka nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki jAti vyakti se bhinna rUpa meM hI anumata hoto hai"-to phira yaha bhI kahA jA sakatA hai ki jAti aura vyakti ke samAna hI tattA aura idantA meM bhI to bheda hI hai phira use bhI bhinnarUpa meM kyoM nahIM anubhava karate ? phalataH tat padArya aura idaM padArtha ke sarvathA aikya mAnane para unameM vizeSaNa-vizeSyamAva kI anupapasi aparIhArya hai| yadi yaha zaGkA kI jAya ki "jaise so'yaM meM tat padArtha aura ivaM padArtha meM bheda hai usIprakAra 'rajatamivaM' isavAkya meM idaMpacArtha aura rajatapadArtha meM bhI bheva hogA" to yaha zaDA nagaNya
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA ka. TokA evaM hindI vivecana 1 241 hai kyoMki unameM kevala draSya rUpa se hI abheda hotA hai, idantva aura rajatattva rUpa se to unameM bheda hotA hI hai| aura jo loga pUrvApara ghaTa meM ekAntarUpa se meva ho mAnate haiM unake mata meM to 'so'yaM isa pratyabhijJA kI koI sambhAvanA hI nahIM ho sakatI, kyoMki ukta mata meM pUrvApara ghaTa meM ekasva kA koI yoga nahIM hai yaha bAta pahale kahI jA cukI hai, aura prAge bhI kahI jAyagI / / 58 / / svapakSe tadupapattimAha-- mUlam tasyaiva tu tathAbhAve kathavibhedayogataH / pramAturapi tadubhAvAyujyate mukhyavRttitaH // 59 // tasyaiva tu-pUrvasyaiva tu vastunaH, tathAbhAve-nanvayasvabhAvA'parityAgenAparastrabhAvopAdAne, kazcid bhedayogataH tadrvyato'bhede'pi tatparyAyato bhedAt pramAturapi tatparicchedakapramANapariNatasyAtmano'pi, tathAbhAvAt grAhyavad grAhakasya pUrvA-'parabhAvenaikA'nekarUpatvAt , yujyate mukhyavRttitastadvyavahArAbAdhena yathoktapratyabhijJA / na hyanya evAnubhavati anya eva ca pratijAnIte, navA tadanubhava-pratyabhijJayobhinnaikAzrayatvamapi, saMbandhAnupapatteH, pUrvA'parArthavadanubhavit-pratyabhijJAtasvabhAvAnubhavAcceti / / 56 // [pUrvAparavartI grAhaka meM bhI bhedAbheda ] 59vIM kArikA meM anekAntavAda kI dRSTi se pUrvApara ghaTa meM ukta pratyabhijJA kI upapatti batAyI gayI hai / kArikA kA artha isa prakAra hai-anekAnta pakSa meM pUrvakAlika vastu hI apane mUlabhUta svabhAva kA pAratyAga na karate hae anya svabhAva ko grahaNa karatI hai prataH pUrvApara vastu meM mUladravyAsmanA ameva hone para bhI paryAyAtmanA meva hotA hai| pramAtA vyakti bhI pUrvApara vastu ke aikya-grahItA rUpa meM pariNata ho jAtA hai, praryAda vaha bhI pUrva vastu ke svabhAva ko grahaNa karane ke mUlabhUta svabhAva ke sAtha hI usake anya svamAva ke grAhakarUpa meM parivartita ho jAtA hai, phalataH prAhya vastu jaise pUrvAparavartI hone se eka-anekarUpa hotI hai| usI prakAra mahotA puruSa bhI pUrvAparavartI hokara eka. anekarUpa ho jAtA hai / ataH anekAnta pakSa meM mukhyavRtti se arthAta pUrvAparavA meM amevyavahAra kA bASa na hone se prAhya vastu meM 'so'yaM' isa pratyabhijJA ke samAna grahotA meM bhI so'haM isa prakAra ko pratyabhijJA upapanna hotA hai| nizcaya hI yaha nahIM mAnA jA sakatA ki-'pUrvakAla meM vastu kA anumaka dUsarA karatA hai paura parakAla meM usakI pratyabhijJA koI anya karatA hai|' tathA anubhava aura pratyabhizA meM bhinAzrayatA bhI nahIM ho sakatI, kyoMki bhinnAzrayatA mAnane para donoM meM sambandhako upapatti nahIM ho sakatI hai| aura yaha bhI yathArtha hai ki pUrvApara vastu meM jaise ekasvabhAvatA kA anubhava hotA hai usI prakAra anumavitA caura pratyabhijJAtA meM bhI ekasvabhAvatA kA anubhava hotA hai / isa prakAra anekAnta pakSa meM pUrvAparakAlIna grAhya vastu meM aura pUrvAparakAlona grahItA pakti meM mUlarUpa se abheda aura paryAyarUpa se meva hone se grAhya bhAra grahItA maiM sa evA'haM tadevedaM pratyabhibAne isa prakAra kI pratyabhijJA kA anubhava hotA hai / / 59 //
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 [ zAstravArtA0 sta07 zlo060-61 paramataM dRSayatimUlam-nityaikayogato vyaktibhede'pyeSA na sNgtaa| tanidhi prasanagana sadevedamayogataH // 60 // vyaktibhede'pi vAla-vAdizarIrabhede'pi nityaikayogatA ninyaikazarIratvasAmAnyasaMbandhAt eSA uktapratyabhijJA na saGgatA / kutaH ! ityAva-bhinnayogAd bhUtale 'iha ghaTaH' itivat 'tadiha' iti prasaGgena, nityaikamya tatpadArthatvAt , 'tadevedamityasya' iti zepaH, ayogatA anupapaneH, nityA-'nityayostAdAtmyAbhAvAn / 'tajAtIyasya tAdAtmyAd nAyoga' iti cet 1 tathA sati 'tajAtIyo'yam' iti syAt , na tu 'so'yam' iti / kathaM ca kvacid nityasya saMbandhaH, kvacica tadvatastAdAtmya bhAsate ? / 'adRSTabhedAditi cet ? tata eva tarhi zabalavastu tadA tadA tathA tathA bhAsatAm , ekasya cicyakalpanAyA nyAyyatvAta 'dharmI0' iti nyAyAt / / 60 / / [eka anugata nitya sAmAnya ke dvArA pratyabhijJA kI upapatti asaMgata ] 60voM kArikA meM ekAntavAvI ke mata ko sadoSa dikhAyA gayA hai| kArikA kA artha isa prakAra hai-ekAntavAdI kA yaha kahanA ThIka nahIM hai-'bAla' puyA aura vRddha zarIra meM meva hone para bhI unameM eka sAmAnya sambandha hai aura vaha hai eka nitya zarIratva sAmAnya kA honaa| isa sambandha se hI ukta bhinna zarIroM meM tadeva ivaM' isa prakAra ekazva kI pratyabhijJA hotI hai kyoMki isa mAnyatA meM zarIra aura zarIratva ina do minna vastuoM kA sambandha hone se jaise bhUtala aura ghaTa meM 'iha ghaTaH' isa prakAra sambandha kI buddhi hotI hai usI prakAra 'tadeva-idaM ke sthAna meM 'tadiha isa pratIti ko prApatti hogI kyoMki ukta mAnyatA meM 'tat' pada kA artha hai nitya eka / phalataH 'tavedha idaM yaha pratyabhijJA na ho sakegI kyoMki tat padArtha nitya aura idaM padArtha anitya meM tAdAtmya kA prabhAva hai / yadi yaha kahA jAya ki 'ivaM padArtha meM tat pacAya kA tAdAtmya na hone para bhI tajjAtIya kA tAdAtmya hone se ukta pratyabhijJA kI anupapatti nahIM ho sakatI' to yaha ThIka nahIM hai kyoMki tajjAtIya ke tAdAtmya se pratyamijJA kI upapatti karane para usameM 'so'yaM' ima AkAra ke badale 'tajjAtIyo'yaM isa AkAra kI Apatti hogii| isake atirikta yaha bhI vicAraNIya hai ki kyoM kahIM para nitya ke sambandha kA bhAna hogA aura kahIM para nitya sambandhayAna ke tAdAtmya kAbhAna hogA? aura yadi isako upapatti ko jAyagI to usakI apekSA yaha mAnanA hI ucita hogA ki-'prahazya medha se bhinnabhinna kAla meM bhinna bhinnarUpa se zabala vastu thAno nitya-anitya eka-aneka rUpa vastu kA hI bhAna hotA hai, kyoMki vibhinna dharmoM ko kalpanA ko apekSA eka dharmI meM vibhinna dharmoM kI kalpanA myAya. saGgata hone se eka vastu meM vaicitrya kI kalpanA hI nyAyasaGgata hai / / 60 // na ceyaM bhrAntikAraNAdapyutpattumarhati paramata ityAhamulam-sAhazyA'jJAnato nyAyyA na ca vibhramabalAdapi / etachayAgrahe yuktaM na gha sAdRzyakalpanam // 61 //
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA.ka0 TIkA evaM hindI vivecana ] 243 sAdRzyAjJAnatA-sAdRzyajJAnAbhAvAta , vinamavalAdapi bhramahetusAmAdapi naiSA kSaNikeSu vibhinneSyekastrapratyabhijJA nyAyyA / herne samarthayati-etadadvayAgrahe-sadRzadvayasya kSaNikajJAnena grahItumazakyatve na ca mAdRzyakalyanaM yuktam, saMyuktadvayA'grahe saMyogakalpanarat / na cA'saMyuktabhAgadvayagrahe pi saMyogA'kalpanAt saMyuktabhAgadvayagrahasAmagryA saMyogakalpanavat sadRzadvayagrahasAmagrIta eva sAdRzyakalpanopapattiH, kramikasadRzadvayagrahasAmAnyA ekasyA anu. papaH, ananvayiniraMzajJAnopagame saMyuktabhAgadvayAhamAmayyA adhyanupapareH / nirastazca saugatAbhimataH sAmagrIpakSaH prAgati // 61 // [kSaNikapakSa meM sAdRzyajJAna kI asaMgati ] 61vIM kArikA meM yaha batAyA gayA hai ki ekAntavAda meM 'so'yaM' yaha pratyabhijJA bhrama ke kAraNa dvArA bhI nahIM utpanna ho sktii|kaarikaa kA artha isa prakAra hai-kSaNika bhinna padArthoM meM ekatva kI pratyabhijJA bhramajanaka kAraNasAnagrI se bhI nahIM utpanna ho sakatI kyoMki ekatva bhrama kA sAdRzyajJAnarUpa kAraNa do kSaNika padArthoM meM nahIM ho sakatA, kyoMki kSaNikajJAna ke dvArA krama se utpanna hone vAle do sadRza padArthoM kA grahaNa nahIM ho sktaa| kSaNika do padArthoM meM kAlpanika sAdRzya bhI usI prakAra nahIM ho sakatA jisa prakAra vo saMgata ragoM kA gahaNa na hone para unameM kAlpanika saMyoga nahIM hotaa| __ yadi yaha kahA jAya phi-"saMyukta bhAgadvaya ke ajJAna kAla meM unameM kAlpanika saMyoga na hone para bhI saMyukta bhAgadvaya ke jJAna kI sAmagrI se unameM saMyoga ko kalpanA hotI hai, usI prakAra sadRzadvaya kA jJAna na hone para bhI usa jJAna kI sAmagrI se sAdRzya kI kalpanA ho sakatI hai"-to yaha ThIka nahIM hai kyoMki kama se utpanna hone vAle sadRzadvaya ke jJAna kI eka sAmagrI bhI durghaTa hai| sAtha hI, jJAna ananvayI aura niraMza hotA hai isa mAnyatA meM saMyukta bhAgadvaya ke jJAna ko sAmagrI bhI anupapanna hai| ata. ukta dRSTAnta se sAdRzyakalpanA kA upapAvana nahIM kiyA jA sakatA / aura mukhya bAta yaha hai ki saugata ko mAnya sAmagrIpakSa kA pahale ho / cauthe stabaka meM ) nirAkaraNa kiyA jA cakA hai, ataH usa nirAkRta pakSa ko lekara sAdRzyakalpanA kI upapatti nahIM kI jA sktii|| 61 // utpadhatAM vA yathA kathaJcideSA, tathApi vAvAbhAvAd na bhrAntetyAhamUlam-na va bhrAntApi sahAghAmAvAdeva kadAcana / yogipratyayatabhAve pramANaM nAsti kiJcana // 62 // na ca prAntApyuktapratyabhijJA kadAcana kadAcidapi, sadAdhAbhAvAdeva-samyagbAdhakapratyayAnavatArAdeva / yaddhi bhrAntaM jJAnaM tatra niyamato bAdhakAvatAraH, yathA zuktau rajatajJAne / 'cetaneJcetanabhrame nAyaM niyama' iti cet ? na, tatrApi vizeSadarzinAM bAdhAvatArAt / atrApi yoginAM bAdhAvatAro'styevetyAzaGkayAha-yoginAM jJAnasyoktapratyabhijJAvAdhakarave nAsti pramANaM kiJcana, zraddhAmAtrazaraNatvAt // 62 //
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 zAstravA0 sta0 4 zlo. 63 [ 'yaha vahI haiM aisI pratyabhijJA abhrAnta haiM ] 62vIM kArikA meM yaha batAyA gayA hai ki yadi ukta pratyabhijJA kisI prakAra utpanna mI ho jAya to bAdhaka na hone se vaha bhramAtmaka nahIM ho sktii| kArikA kA artha isa prakAra hai-pUrvAparakAlona ghaTa Adi meM hone vAlI 'so'yaM ghaTaH' yaha pratyabhijJA bhramAtmaka nahIM ho sakatI payoMki usake sAdhaka samyaka jJAna kI utpatti kabhI nahIM hotI aura vastusthiti yaha hai ki bhramAtmakazAna ke bAda bAdhaka zAna kA udaya avazya hotA hai jaisA ki zukti-mIpa meM rajatabhrama ke sthala meM dekhA jAtA hai| yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki-'bhrama ke anantara bAdhaka pratyaya kI utpatti kA niyama acetana meM acetana ke bhrama ke sambandha meM hI hai kintu vetana meM acetana ke bhrama ke sambandha meM nahIM hai kyoMki 'ahaM kRzaH, ahaM sthalaH' Adi bhrama jise hotA hai use 'nA'haM kRzaH, nA'haM sthUlaH' isa prakAra bAdhaka pratyaya nahIM hotA"-to yaha ThIka nahIM hai kyoMki cetana aura acetana ke bheva kA jJAna jise hotA hai use vetana meM acetana bhrama ke bAdhaka pratyaya kI utpatti hotI hI hai| ___ yadi yaha kahA jAya ki-"pUrvAparavartI ghaTa Adi padAryoM meM 'so'yaM' isa prakAra ko bhramAtmaka pratyabhijJA ke bAda yogiyoM ko usake bAdhaka pratyaya kI utpatti hotI hai" to yaha ThIka nahIM hai kyoMki ukta pratyabhijJA ke bAdhaka yogI ke pratyakSa ke utpatti meM zraddhA ke atirikta koI pramANa nahIM hai aura zraddhA svayaM prapramANa hai // 62 // etadeva prakaTayati-- mUlam- mAnA yogI vijAnAtyanAnA netyantra kA pramA / deshnaayaa| vine yAnuguNyenApi pravRttitaH // 63 / / nAnA pratikSaNabhinnam yogI vijAnAti sAkSAtkaroti jagat , na tvanAnAacaNikasvabhAvam , ityatra kA pramA-ki nizcAyakam 1 / "kSaNikAH sarva saMskArAH" iti dezanaivAtrArthe pramANam , yathAdRSTArthasya yoginA dezanAdityAzaGkayAi-dezanAyA uktalapaNAyAH pineyAnugupayenApi-binApyarthaM zrotranugrahArthamapi pravRttitAsaMbhavAta bANabhAryAmRtatvadezanAvada // 63 // [ yogijJAna se kSaNikatva kI siddhi duSkara ] 63voM kArikA meM pUrva kArikA ke ukta aMza kI ho puSTi kI gayI hai| kArikA kA artha : isa prakAra hai-'yogI ko jagat kA pratikSaNa bhinnavastusamaSTi rUpa meM ho pratyakSa hotA hai aura sthira vastu ko samaSTirUpa meM pratyakSa nahIM hotA' isameM koI niyAmaka nahIM hai| yadi yaha kahA jAya ki"sabhI vastue~ kSaNika haiM-buddha kA yaha kathana ho isa bAta meM pramANa hai ki yogI ko kSaNika rUpa meM hI jagat kA sAkSAtkAra hotA hai, kyoMki vaha vastu ko jisa pa meM dekhatA hai uso rUpa meM usakA upadeza karatA hai"- to yaha ThIka nahIM hai kyoMki upadezayogya vyakti kI mAnasika sthiti ke anusAra usake anugrahArtha vastu kA atadrUpa meM bhI upadeza ho sakatA hai, yaha ThIka usI prakAra hai ki jaise apanI jIvita bhAryA meM Asakta brAhmaNa ko saMnyAsa Azrama meM praveza kI icchA kI pUrti ke lie, koI use usakI jIvita bhAryA ko mRta batAtA hai / / 63]
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAkA TIkA evaM hindI vivecana ] pratyabhijJAbhAsavyAvRttatayA'syAH prAmANyamupapAdayatimUlam-~-yA ca lunapunarjAtanakha-keza-tRNAdiSu / iyaM saMlakSyate sApi tavAbhAsA na saiva hi // 64 // __ yA ca jUnapunarjAtanakha-keza-tRNAdiSu iyaM-pratyabhijJA saMlakSyate sa evAyaM nakhaH' 'sa evAyaM kezaH' 'tadevedaM tRNam' ityAllikhyate, sApi tadAmAsA-pratyabhijJAbhAsA, na saiva hinna pratyabhijJAnameva hi, lUnapunarjAtatvapratisaMdhAne tatra yAdhAvatArAta , iyaM ca bailakSaNyAt prameveti bhAvaH / / 64 // [ sabhI pratyabhijJA bhramAtmaka nahIM hotI ] 64vIM kArikA meM pUrvApara padArtha meM 'so'yaM' isa pratyabhijJA ko 'bhramAtmaka pratyabhijJA' se vilakSaNa batAte hue usake prAmANya kA upapAdana kiyA gayA hai| kArikA kA prathaM isa prakAra haikaTane ke bAda punaH utpanna nakha, keza aura tRNa Adi meM jo sa eva prayaM nakhaH - yaha vahI nakha hai' 'sa eva ayaM keza:--yaha vahI keza hai' 'tadeva idaM tRNam-yaha vahI tRNa haiN| isa prakAra ko pratyabhijJA hoto hai kevala vahI bhramAtmaka pratyabhijJA hai, kyoMki nakha Adi meM kaTane ke anantara punaH utpanna hone kA jJAna hone para yaha pahalA nakha nahIM hai kintu dUsarA nayA nakha hai. yaha pahalA keza nahIM hai kintu dUsarA nayA keza hai, tathA yaha pahalA tRraNa nahIM hai kintu dUsarA nayA tRNa hai' isa prakAra ke bAdhaka pratyaya kA udaya hotA rahatA hai| usake dRSTAnta se sabhI pratyabhijJA ko bhramAtmaka nahIM mAnA jA sakatA / isa lie pUrvApara padArtha meM hone vAlo 'so'yaM yaha pratijJA, kaTane ke bAda punaH utpanna hone vAle nakha Adi meM hone vAle pratyabhijJA se, vilakSaNa hone ke nAte pramA hai / / 64 / / nandhevamapi lUnapunarjAtanakha-kezAdiSu pratyabhijJAyat prakRtapratyabhijJApyapramANaM bhaviSyatIti saMzayAca kathamarthanizcayaH ? ityata AhamUlam-pratyakSAbhAsabhAve'pi nA'pramANaM yathaiva hi / pratyakSaM, tabadeveyaM pramANamavagamyatAm / / 65 // pratyakSAbhAsabhAve'pi='zuktau rajatam' iti mithyApratyakSasadbhAve'pi yathaiva hi nA'bhamA pratyakSaM-idaM rajatam' ityAdi samIcInaM pratyakSam , tadradedheyaM-pratyabhijJAbhAmasadbhAve'pi pramANamavagamyatAm-pramAtvena nidhIyatAm , bhramapramAsAdhAraNapratyakSatvadarzanajanitasya pratyakSa iva tAdRzagratyabhijJAtyadarzana janitasya prakRtapratyabhijJAyAmapi prAmANyasaMzayasyA'bAdhyatvavizepadarzanena nivartamAditi bhAvaH // 65 // [ pratyabhijJA meM prAmANyasaMzaya kA nirAkaraNa] 65vauM kArikA meM isa kti kA nirAkaraNa kiyA gayA hai ki-'karane ke bAda puna: utpanna mala Adi meM hone vAlI pratyabhijJA jase apramANa hotI hai usI prakAra-pUrvApara padArtha meM hone vAlI
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 zAstrayA 0 ta07 zlo066 pratyabhijJA bhI apramANa ho sakatI hai isa prakAra mA saMzaya hone se vivAdAspada pratyabhizA ke viSayamUta martha kA nizcaya nahIM ho sakatA' / kArikA kA artha isa prakAra hai--zuktisIpa meM rajata kA pratyakSAbhAsa hone para bhI jaise vAstava meM rajata kA yathArtha pratyakSa. pratyakSarava rUpa se pratya kA samAnadharmI hone para bhI pratyakSAbhAsa nahIM hotA kintu yathArtha hI hotA hai, ThIka usI prakAra kaTane ke bAda punaH utpanna nakha Adi kA pratyabhijJAbhAsa hone para bhI pUrvApara padArtha meM hone vAlI 'so'yaM yaha pratyabhijJA, pratyabhijJAtya rUpa se pratyabhijJAbhAsa kA samAnadharmI hone para bhI pratyabhijJAmAsa nahIM ho sakato, ataH usameM prAmANya kA abhyupagama hI nyAyasaGgata hai| Azaya yaha hai ki jaise bhrama aura pramA donoM meM rahane vAle pratyakSatva rUpa sAdhAraNa dharma ke darzana se pramAtmaka pratyakSa meM prAmANya kA saMzaya usameM uttaravartI pratyaya se abAdhyatvarUpa vizeSa dharma ke nizcaya se pratibaddha ho jAtA hai, ThIka usI prakAra zrama aura pramA meM rahane vAle pratyabhijJAtvarUpa sAdhAraNa dharma ke darzana se yathArtha pratyabhijJA meM sambhAvita prAmANya saMzaya bhI 'uttarakAlIna pratyaya se abAdhyatva' rUpa vizeSa dharma ke nizcaya se pratibaddha ho jAtA hai / / 65 / / na ceyamatantrasiddhatyAhamUlam-matijJAnavikalpatvAnna dhAniSTiriyaM ytH| enabalAttataH siddha nityAnityAdi vastu nH|| 66 // yato matijJAnavikalpatvAd na ceyamaniSTiH pratyabhijJAGgIkAro nApasiddhAnta ityarthaH, vAsanAdhAraNAphalatvena tadupagamAta , tata etadalAt-pratyabhijJAnyathAnupapatteH naH-asmAkaM nityAnityAdi vastu siddham , AdinA sadasadAdigrahaH / tadevaM siddho vastuyAthAtmyaparicchedapravaNaH syAdvAdaH / etadekadezAlambanA eva parasparanirapekSAH pravartante'parimitAH parasamayAH / taduktam- sammati0 3/144 ] * jAvaiA vayaNapahA tAraiA ceva hu~ti payavAyA / jAvaiA payavAyA tAvaiA ceva parasamayA // 1 // iti / asyArthaH-yAvanto vacanapathAH baktRvikalpahetavo'dhyabasAyavizeSAH, tAvanto naya. pAdAH tajjanitavaktRvikalpAH zabdAtmakAH, sAmAnyato nagamAdisaptabhedopagrahe'pi prativyakti tadAnantyAt / yAvantazca nayavAdAstAranta eva parasamayAH, nirapekSavakta vikalpamAtrakalpitatvAt tepAm / 66vIM kArikA meM yaha batAyA gayA hai ki parvApara padArtha meM hone vAlI 'so'yaM' pratyabhijJA janatantra ko dRSTi meM asiddha nahIM hai / kArikA kA artha isa prakAra hai-yataH ukta pratyabhijJA matijJAna kA vikalpa hone se aniSTa nahIM hai arthAta pratyabhijJA kA abhyupagama janasatra kI dRSTi meM apasiddhAnta nahIM hai, kyoMki vAsanA aura dhAraNA ke phalasvarUpa meM pratyabhijJA svIkRta hai, isa liye pratyabhijJA kI yAvanto vacanapathAstAvanta eva bhavami mata eka bhavAnta nayavAdA: / yAvantA nayabAdAstAvanta eva parasamayAH / /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthA0 kaTIkA eva hindI vidhecana ) anyathAnupapatti rUpa bala se vastu ko nityAnityarUpatA aura sad asata Adi rUpatA jo jaina vidvAnoM ko mAnya hai usakI siddhi hotI hai| phalataH ukta vicAroM ke niSkarSa rUpa meM vastu ke yathArtha svarUpa kA nirNaya karane meM samartha syAdvAva siddha hotA hai| isake eka aMza ko lekara hI paraspara nirapekSa anya pragaNita siddhAntoM ko pravRtti hotI hai| yahI bAta sammasi prakaraNa kI 'jAba iA vayaNapahA' prAdi 144vIM gAyA meM kahI gayI hai| gAthA kA atha isa prakAra hai vacana ke jitane patha hote hai arthAta jitane nizraya vaktA ke vikalpa-- vaimatva ke hetu hote haiM uttane hI nayavAda hote haiM. arthAt utane hI vaktA ke tanmUlaka zabdAtmaka vikalpa hote haiM, kyoMki nama ke sAmAnya rUpa se naigama-saMgraha Adi sAta hI bheda kA pratipAdana hone para bhI pratiSyakti unako saMkhyA ananta hotI hai| aura jitane nayaghAva hote haiM utane hI anya mata vAdiyoM ke siddhAnta hote haiM kyoMki ve vaktA ke nirapekSa vikalpamAtra se kalpita hote haiN| tathAhi-kApilaM darzanaM nirapekSadravyArthikanaya vikalpapramatam , yauDadarzanaM ca nirapekSazuddhaparyAyAstikanayavikalpajanitam , dvAbhyAmapi ca parasparanirapekSAbhyAM dravyArthika-paryAyAbikAbhyAM praNItamaulUkyadarzanam / tadAha-[ sammati0 3145-46 ] *ja kAvilaM darisaNaM evaM davaSTiassa battavvaM / suddhoaNataNayassa u parisuddho pajjavaviapyo // 1 // dohiM vi NaehiNIzaM satthamulUgaNa, tahavi micchataM / jaM savisayapahANattarageNa annunnaNiravekkhaM // 2 // evamaupaniSadadarzanAdInAmapi saMgrahanayAdeH prAdurbhU tirbhaasniiyaa| kapila kA sAhayadarzana nirapekSamUkhyAthikanaya ke vikalpa se udagata hai| bauddha darzana nirapekSa zuddha paryAyAstika naya ke vikalpa se utpanna hai| aura ulaka kA vaizeSika darzana paraspara nirapekSa dradhyAthika aura paryAyAyika nayoM se prAdurbhUta hai| yahI bAta sammatiprakaraNa kI 'jaM kApila' tathA 'dohi vi' ityAdi :45, 146vIM do gAthAoM meM kahI gayo hai jinakA artha isa prakAra hai--kapila kA salyavarzana avyAthikanaya kA pratipAdya hai aura zuddhodana ke putra buddha kA darzana zuddha paryAyAstika maya kA viSaya hai| ulaka dvArA racita vaizeSika darzana ukta donoM nayoM se yadyapi prAdUrbhUta hai tathApi yaha bhI mithyA hai kyoMki usake mUlabhUta donoM naya apane viSaya kA hI mukhyarUpa se pratipAdaka hone se paraspara nirapekSa hai| isI prakAra saMgraha naya prAdi se vedAnta darzana Adi kI utpatti jJAtavya hai / ata eva paradarzanAmimate'rtha syAtkAramAtreNa svAvadhAraNasaMbhavAd bhavati sAmyasaMpattiH syAdvAdinaH karmadoSAdajJAnanimamnaM paraM pazyataH / parepA tu strapakSasidbhAvanyonyaM kalahAya* yatkApilaM darzatametad dravyAthikasya vaktavyam / zuddhodanatanayasya tu parizuddhaH paryavikalpaH / / dvAbhyAmapi nayAbhyAM nItaM zAstramulUkena tathApi mithyaatvm| yat svaviSayapradhAnatvenAnyonyanirapekSam / /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 [ zAstravA0 0 7 so066 / mAnAnAM yAvajIvamapi vaktRvikalpAnuparamena dveSAnucchedAd nAstyeva sAmyavArtApi, iti saMsArahetutvAta teSAM jJAnamayajJAnamiti paribhASante paramaprAvanikAH / tato mithyAdarzanagaralavyathAnivRttaye syAdvAdAmRtapAnameva vidheyaM vivekinA // 66 // [syAdvAda se samabhAva kI siddhi ] ukta rIti se anya darzanoM ke paraspara nirapekSa nayoM se pravRtta hone ke kAraNa hI unake abhimata artha meM 'yaha to apanA hai aisA kevala syAt' zabda ko jAra dene se usakA pravadhAraNa sambhava ho jAtA hai aura isase sarya darzanoM meM syAdavAdI kI samadRSTitA siddha hotI hai, kyoMki vaha anya matAvalambI ko karma-voSa se ajJAna meM nimagna samAnatA hai| kintu anya matAvalambI paMDita loga to apane-apane pakSa kI siddhi ke lie paraspara meM kalaha karate rahate haiM ataH jIvanabhara vaktAoM ke baiSamya kA uparama na hone se unake paraspara dveSa kI nivRti nahIM hotI, ata: unameM samabhAva kI kalpanA bhI nahIM ho sakatI / isIlie parama pravaktA zrI jinabhadra gaNi kSamAzramaNa ne apane vizeSAvazyaka bhASya meM anya matAvalambiyoM ke jJAna ko saMsAra kA hetu hone se ajJAna kahA hai| sAre vicAroM kA niSkarSa yaha hai ki mithyA darzana ke viSa ko vyathA ko dUra karane ke lie vivekIjana ko syAdvAda ke amasa kA hI pAna karanA caahie| cyAlAzced garuDa prasarpigaralajyAlA jayeyujavAd gRhIyuddhiradAzca yadyatihaThAta kaNThena kaNThIravam / gharaM cet timiroskarAH sthayitu vyApArayeyurvalaM canIyubeta durnayA: prasRmarAH syAdvAdavidyAM tadA // 1 // nayAH pareSAM pRthagekadezAH klezAya naivA''hetazAsanasya / saptArciSaH kiM prasRtAH sphuliGgA bhavanti tasyaiva parAbhavAya // 2 // ekarachekadhiyA na gamyata iha nyAyeSu yAhya pu yo| dezaprakSipu yazca kazcana rasaH syaadvaadvidyaashryH| yA pronmIlitamAlatIparimalodvAraH samujjRmbhate / sa svairaM picumandakandanikarakSodAd na modAvahaH // 3 // abhyAsa ekaH prasaradvivekaH syAdvAdatattvasya paricchidApyaH / kapopalAd naiva paraH parasya nivedayatyatra suvarNazuddhim // 4 // mAdhyasthyamAsthAya parIkSamANAH caNaM pare lakSaNamasya kizcin / jAnanti tAnantimadunayotthA kuvAsanA drAk kuTilIkaroti / 5 // ato gurUNAM caraNAnena kuvAsanAvighnamapAsya zazvat / syAdvAdacintAmaNilabdhilubdhaH prAjJaH pravarteta yathopadezam // 6 //
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ syA0 kA TokA evaM hindhI vivecana ] 249 yasyAsana guravo'tra jItavijayaprAjJAH prakRSTAzayAH bhrAjante sanayA nayAdivijayagrAjJAzca vidyApradAH / premNA yasya ca sanma padmavijayo jAtaH sudhIH sodara stena nyAya vizAradena racitasto'yamabhyasyatAm / / 7 / / iti paNDitazrIpadmavijayasodaranyAyavizAradapaNDitayazovijayaviracitAyAM syAdvAdakalpalatAbhidhAnAyAM zAstravArtAsamuccayaTIkAyAM saptamaH stabakaH / [sthAdvAdamata kA upasaMhAra ] zAstravArtA ke vyAkhyAkAra vidvadvarya yazovijayajI ne prastuta stabaka kA upasaMhAra karate hue 'vyAlAzceda.' se lekara 'yathopadezaM paryanta ke chaH padyoM se nimna bAteM kahI hai / (1) pahale pakSa meM unakA kathana yaha hai ki viSa kI jyAlA kA prasAra karane vAlA sarpa zIghratA se garur3a ke Upara vijaya prApta kara le, aura yadi hAra haThaha ko mAre gale meM kara rahe evaM andhakArasamUha sUrya ko chipA lene ke lie apane bala kA prayoga karane lage to kadAcit itastataH phaile hue durnaya spAdvAdavidyA ke virodhI ho sakate haiM-jo eka asambhava sI bAta hai| (2) dUsare padha meM unakA baktavya yaha hai ki anya matAlambiyoM ke naya syAdvAda ke eka-eka aMza hai ataH ve jaina zAsama ke lie klezakAraka nahIM ho sakate, kyoMki kyA yaha sambhava hai ki sAtajvAlAoM se jaTila agni se ho idhara-udhara phaile agni ke choTe-choTe kaNa, usI agni kA parAbhava kara sakate haiM ? (3) tIsare padma meM unakA kathana yaha hai ki syAdvAba vidyA meM jo eka koI vilakSaNa (adbhata) rasa hai vaha ekadezadarzI bAhma matoM meM sAmAnya gharelU buddhi vAle ko prApya nahIM hai / spaSTa hai ki pUrNa vikasita mAlatI latA ke sugandha kA jo harSAdhAyaka udagAra apratihata rUpa se prakaTa hotA hai vaha pitrumanda-nImavRkSa ke kanda samUha ke cUrNa se nahIM hotA / (4) cauthe patra meM unakA kahanA hai ki syAdvAda tattva ko samajhane ke icchuka vyakti ko vivekabahula ekamAtra abhyAsa kA hI prAzraya lenA cAhie yadi vaha svayaM aisA nahIM karatA to use spAdabAda tattva ko upalabdhi nahIM ho sakatI, kyoMki yaha spaSTa hai ki eka vyakti sonA parakhane vAle pasthara para sonA ko kasakara dUsare ko usakI zuddhatA nahIM batAtA kintu sone kI zuddhatA jAnane ke lie manuSya ko svayaM nikaSa para sone ko kasanA par3atA hai| (5) pAMcaveM padya meM vyAkhyAkAra kA kahatA hai-palabhara madhyasthatA kA avalambana kara parIkSA karane vAle anya matAvalambI syAdvAda kA yatkizcita lakSaNa jAnate to haiM kiMtu antima dunaya se utpanna malina vAsanA unheM kuTila banA detI hai| (6) cha? padya meM unhoMne yaha sammati dI hai ki malina vAsanA ke vighna kA nAza gurujanoM ke dharaNArcana se ho hotA hai, ata: jisa prAjJa puruSa ko svAvAda cintAmaNi ke lAbha kI cAha hai use sadeva guru upadeza ke anusAra sthAvAda sattva ko samajhane ke lie pravRtta honA caahie| yasyAsan 0 isa zloka kA anuvAda pahale ho cukA hai| paMDita zrIpAvijaya ke sahovara nyAyavizArada paMDitayazoSijaya viracita syAvAdakalpalatAnAmaka zAstravArtAsamucyaya ko yAsyA meM sAtavA~ staSaka saMpUrNa
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1 - saptamastabaka mUlazloka - akArAdikramaH pRSThAMka lokaza 57 na cotpAdavyayoM na sto na nAsti zroSyamapyeva 58 117 na mAnaM mAnameveti 141 na svasattvaM parA'sattvaM 237 na yujyate ca sannyAyAt 323 nA'bhedo bhedarahito 233 nAnuvRtti-nivRttibhyAM 205 nAnyonyavyAptirekAnta 227 nivattaMte ca paryAyo pRSThAMka lokAMSA: 232 atastadbha eda eveti atrApyabhidadhatyanye 54 178 anekAntata evAtaH 2 anye khAhuranAdyeva 206 anyonyamiti yadbha edaM 203 anvayo vyatirekazca 234 itthaM cAlocanaM ceda 96 iSyate ca paramahAt 54-66 utpAdo'bhUtabhavanaM 66 eka vaika deve 238 ekAntaikye na nAnA yad 145 etena sarvameveti 226 etenaitatpratikSiptaM 218 evaM nyAyA'viruddhe'smina 215 evaM hya bhayadoSAdi 56 kiMca syAdvAdino naMba 232 kicinnivarttate'vazyaM 22 ghaTamolisuvarNArthI 228 jAtyantarAtmakaM cainaM 221 219 tato'sattattathA nyAyA67 tathaitadubhayAcAra ke cAhima TJ 98 57 taditthaMbhUtameketi sAhu kuTotpAdo 232 tasyeti yogasAmarthyAd 190 tasyaiva ca tathAbhAve 233 13 tu 226 dravya - paryAyayorbhade 236 na ca bhedo'pi bAdhAeM " 218 nyAyAt khalu virodho yaH payovrato na dayatti 147 parikalpitameta 27 228 pratikSiptaM ca yadbhedA236 pratyabhijJAbalAcceta97 bhAvamAtraM tadiSTaM cet 123 mAnaM cenmAnameveti 219 mRdravyaM yatra piNDAdi 224 yatazca tatpramANena 227 yatrivRttI na yasyeha 191 yuvaiva na ca vRddho'pi 224 yenAkAreNa bheda: ki 160 lajjate bAlya carita 113 vAsanAhetukaM yacca 55. zoka-pramoda mAdhyasthya 113 sadAbhAvetarApatti 188 saMsArAd vimukto 186 saMsArI cet sa eveti saMsAryapi na saMsArI 56
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAMka: pariziSTa 2-saptamastabake uddhRtasAkSipAgaMzAnAmakArAdikramaH pAThAMzaH pRSThAMka: pAThAMzaH 169 asthatarabhUehi ya sammati-36) 204 do puNa nayA , 3.10] 86 anAdinidhana brahma [vAkyapadIya] 91 na ca syAt pratyayo loke [samantabhadra] 63 anuvikarUpatvAd [ , ] 40 na zAbaleyAd govRddhi [lo.vA.vana.45] 114 anya ccavavidha ceti [ane. ja. pa.] 87 na so'sti pratyayo [vAkya.-124] 89 avibhAgA tu pazyantI [vAkyapadIya] 191 nAma ThavaNA davie sammati-5) 171 AiTTho'sambhAve [sammati0 36] 99 nAma-sthApanA0 [ta. sU 1-5] 107 ujjusuassa ege [anu. dvAra sU. 14] / 35 nApayAti na ca tatrAsA-[pra. vA. 3-152] 65 uppajjanti cayaMti a [sammati 16] / 40 naMkarUpA matirgotve / zve.bA.na. 48] 3 upAo duviyappo sammati. 3-126] 25 naikAntaH sarvabhAvAnAM [ ] 198 kumbho Na jIvadaviraM [sammati. 3/31] | 162 paDiputrajIvvaNaguNo | sammati 1-43] 88 kevala buddhyupAdAnA-[vAkyapadIya] 20. parigamaNaM pajjAo [ , 3.13] 198 gaipariNayaM gaI ceva (sammati. 3-29] 40 piNDabhedeSu gobuddhi [zlo. vA. vana. 44] 226 guDo hi kaphahetuH [vI. sto. 8-6] 176 pitrAdiviSaye'pekSA [maMDanamizra] 198 guNa NivattiasannA [sammati. 3-30] 40 pratyekasamavetA'pi [zlo. vA. vana. 47] 204 guNasadda mantareNa vi , 3-14] 40 ,, thaM [, , , 46] 105 jattha ya ja jANijjA ( anu. dvaar|| 84 bahuANa egasadde [sammati 3-137] 101 , viya Na yANijjA vi.A.bhA 2618] 91 boSAtmatA cecchabdasya [samantabhadra] 204 jaM ca puNa arayA [sammati-3/11] 25 bhayaNA vi hu bhaiyamdA [sammati 3-124] 204 japaMti asthi samaye [ , 3/13) 103-111 bhAvaM ciya saddaNayA [vi.mA.bhA. 2847] 204 jaha dasasu dasaguNammi [, 3/15] 141 bhinnanimittattaNo [bhASA raha. 29] 109 jIvo guNapaDiyanno [A* ni0] 144 mAlAdI ca mahattvAdi [pra. vA. 2/157] 192 Naya hoi jovaNattho [sammati 1-44] / 35 yatrAsau vartate bhAva: [pra. vA. 3-152] NAmaM AvakahiyaM hojjA [anu. dvAra] 101 yadyatrakasmin na0 [tatvArtha TokA] 110 NAmAitiyaM dadhvaDhiassa [vi A.bhA 75] | 114 yataH svabhAvato jAtaM [ane. ja. pa. ] 196 NiameNa sahiMto [sammati 3-28] 25 rayaNappahA siya sAsayA [Agama] 63 Niyaya vayaNijjasacA [ // 1-28] 204 rUva-rasa-gaMdha-phAsA [sammati 3-8] 56 tamhA savve vi NayA [ "5-21, 171 sabbhAvA'sabbhAve [ , 1-40] 28 dabba pajjavaviuzaM 1 / 1-12] 170 sambhAve sAiTTho / 1-38] 25 davadviAe siya sAsayA [.. ] 9 sAbhAvio vi samudayakau [sa. 3-130] 63 davaviutti tamhA [ // 1-6] 152 so'prayukto'pi vA tajjJa: [ 65 davaTiavattabdha [ 1.10] 152 vAkye'vadhAraNaM tAvad [ 184 , [ . 154 ] 87 vApatA ced vyutkrAmed [vAkya. 125] 204 dure tA apaNataM / , 3-1 ] 15 vigamassa vi esa vihI [sa. 3-131]
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zuddhipatraka 17 pRSTha paMkti azuddha zuddha paMkti azuddha 17 caJcatkatA caJcarakA 123 12 pAnadhyavasAya anadhyavasAya 3 jAtA ki jAtA hai ki / 127 11 yahA 10 7 niravayatva miravayavatva 130 31 madibhinna madabhinna 14 9 UrvatA azvatA 131 15 ghaam| yUhAm / 14 15 dravyabhAvA drasyAbhAva 131 kA bo ke do 15 20 nAza kA nAza ke avathA athavA 18 32 zirA ziro 136 21 anyatya anyatva 19 22 pariNAma pariNAma 137 11 utaH ataH 20 33 tato tako 140 14 nalaM nIla AkAra kI utpAda aura 143 21 sApekSA sApekSa utpAda aura 155 ekakAla vinAza 4 eSakAla vinAza prAkAra kI 1 itake isa ke 27 30 payaH na payaH 167 33 vAsyaH, vAcyA, 36 18 yathA-prApta -pathAprApta / 171 17 ayaktavyaca avaktavyazca 40 12 nApi 3nApi 172 33 satoya bhaga tRtIya bhaMga 41 3 kara yadi kara 174 2 abhedopacArazca abhedopacArazca 42 22 gotva / azvatya gotva-prazvatva 174 12 kara na kara 43 18 gatvAbhAva gosvAbhAva 174 30 paryApArthika paryAyAthika 44 14 bhiba bhinna 187 23 pramukta mukta 48 33 dvithapakrava dvipathaktya 192 15 sAdhanoM se sAdhanoM ke. 17 mAmitta nAnimitta 21 virodha 5 prAmANyavAda prAmANyavaha 163 16 prAspada Aspada 15 vinA vinA usakA 13 basana pacana 26 ekatvAdhyA ekatyAdhyava 34 kyoMki kyoMki vaha 11 NAtmAmanA NAmAtmanA 27 parmAyayAstiko paryAyAstiko 25 vArichannatva yAvacchinnAsva 211 16 rasiddha rasiddhi 78 30 avaccheda pravacchedaka 215 25 hone na hone para para para 213 4 dvitvavyoH dvisvayoH 15 pariNAma paramANu 216 4 virdhAjataM vijitaM 17 ghaTakaparaNAma ghaTakaparamANu 7 prasiddhi 216 prasiddhiH 7 prAja prANa 219 12 zaba-"brahma 21 ananubhava anubhava priyaspa viviktasya priyasya na 221 34 viktasya 6 12 gatatava gatatva 223 27 bodha na kA bodhana 107 8 paryAyAthi paryAyAthika / 224 4 siddhi 1151 vyo-pAdA dhyayorapAdA / 224 10 yogaH? yogaH / 115 23 jA kahA jA ___ 224 16 meM koI ""Mr 162 viruddha gro M M N ---"zabdabrahma siddha