Book Title: Bhagwati Sutra Vyakhyan Part 01 02
Author(s): Jawaharlal Aacharya
Publisher: Jawahar Vidyapith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023134/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI javAhara kiraNAvalI zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna bhAga-1 va 2 pravacanakAra AcAryazrI javAharalAlajI ma.sA. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa - 28 zrI javAhara kiraNAvalI zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna bhAga 1 va 2 pravacanakAra AcArya zrI javAharalAlajI ma.sA. sampAdaka paM. zrI zobhAcandra bhArilla, nyAyatIrtha prakAzaka zrI javAhara vidyApITha, bhInAsara, bIkAnera 334403 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : zrI javAhara vidyApITha, bhInAsara, bIkAnera 334403 prakAzana saujanya : zrImAn dhUlacandajI pannAlAlajI kaTAriyA saMskaraNa : saptama : san 2006 sarvAdhikAra : zrI javAhara vidyApITha, bhInAsara mUlya : pacAsa rupaye mAtra mudraka : kalyANI prinTarsa alakha sAgara ror3a, bIkAnera dUrabhASa : 2526860 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya sAdhumArgI jaina paramparA meM mahAn kriyoddhAraka AcAryazrI hukmIcaMdajI ma.sA. kI pATa-paramparA meM SaSTha yugapradhAna AcAryazrI javAharalAlajI ma.sA. vizva-vibhUtiyoM meM eka uccakoTi kI vibhUti the, apane yuga ke krAMtadarzI, satyaniSTha, tapopUta saMta the| unakA svatantra cintana, vairAgya se ota-prota sAdhutva, pratimA sampanna vaktRtvazakti evaM bhaktiyoga se samanvita vyaktitva sva-para-kalyANakara thaa| AcAryazrI kA cintana sArvajanika, sArvabhauma aura mAnava mAtra ke lie upAdeya thaa| unhoMne jo kucha kahA vaha tatkAla ke lie nahIM, apitu sarvakAla ke lie preraNApuMja bana gyaa| unhoMne vyakti, samAja, grAma, nagara evaM rASTra ke suvyavasthita vikAsa ke lie aneka aise tattvoM ko ujAgara kiyA jo pratyeka mAnava ke lie AkAzadIpa kI bhA~ti dizAbodhaka bana gye| AcAryazrI ke antaraMga meM mAnavatA kA sAgara laharA rahA thaa| unhoMne mAnavocita jIvanayApana kA samyak dharAtala prastuta kara kartavyabuddhi ko jAgrata karane kA samyak prayAsa apane preraNAdAyI udbodhanoM ke mAdhyama se kiyaa| __ Agama ke anamola rahasyoM ko sarala bhASA meM Abaddha kara jana-jana taka jinezvara devoM kI vANI ko pahuMcAne kA bhagIratha prayatna kiyaa| sAtha hI, preraNAdAyI divya mahApuruSoM evaM mahAsatiyoM ke jIvana-vRttAntoM ko subodha bhASA meM prastuta kiyaa| isa prakAra vyakti se lekara vizva taka ko apane amUlya sAhitya ke mAdhyama se sajAne-saMvArane kA kAma pUjyazrIjI ne kiyA hai| astu! Aja bhI samagra mAnavajAti unake udbodhana se lAbhAnvita ho rahI hai| isI krama meM zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna bhAga-1, 2 kiraNAvalI kA yaha aMka pAThakoM ke lie prastuta hai| sujJa pAThaka isase samyak lAbha prApta kreNge| yugadraSTA, yugapravartaka, jyotirdhara, AcAryazrI javAharalAlajI ma.sA. kA mahAprayANa bhInAsara meM huaa| ApakI smRti ko akSuNNa rakhane aura Apake kAlajayI pravacana-sAhitya ko yuga-yuga meM jana-jana ko sulabha karAne hetu samAjabhUSaNa, karmaniSTha, Adarza samAjasevI sva. seTha campAlAlajI bAMThiyA kA cirasmaraNIya, zlAghanIya yogadAna rhaa| Apake athaka prayAsoM aura samAja ke udAra sahayoga se Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI javAhara vidyApITha, bhInAsara kI sthApanA huii| saMsthA javAhara - sAhitya ko lAgata mUlya para jana-jana ko sulabha karA rahI hai aura paNDita zobhAcandrajI bhArilla ke sampAdakatva meM seThajI ne 33 javAhara kiraNAvaliyoM kA prakAzana kara eka ullekhanIya kArya kiyA hai / bAda meM saMsthA kI svarNajayantI ke pAvana avasara para zrI bAlacandajI seThiyA va zrI khemacandajI challANI ke athaka prayAsoM se kiraNAvaliyoM kI saMkhyA bar3hAkara 53 kara dI gii| Aja yaha saiTa prAyaH bika jAne para zrI javAhara vidyApITha meM yaha nirNaya kiyA gayA ki kiraNAvaliyoM ko nayA rUpa diyA jaave| isake lie saMsthA ke sahamaMtrI zrI tolArAma botharA ne parizrama karake viSaya - anusAra kaI kiraNAvaliyoM ko eka sAtha samAhita kiyA aura punaH sabhI kiraNAvaliyoM ko 32 kiraNoM meM prakAzita karane kA nirNaya kiyA gyaa| jyotirdhara zrI javAharAcAryajI ma.sA. ke sAhitya ke pracAra-prasAra meM javAhara vidyApITha, bhInAsara kI pahala ko sArthaka aura bhArata tathA vizvavyApI banAne meM zrI a. bhA. sAdhumArgI jaina saMgha, bIkAnera kI mahatI bhUmikA rhii| saMgha ne apane rASTravyApI prabhAvI saMgaThana aura kAryakartAoM ke bala para javAhara kiraNAvaliyoM ke pracAra-prasAra aura vikraya-prabandhana meM apratima yogadAna pradAna kiyA hai| Aja saMgha ke prayAsoM se yaha jIvana nirmANakArI sAhitya jaina - jainetara hI nahIM, apitu vizvadharohara bana cukA hai| saMgha ke isa yogadAna ke prati hama AbhArI haiN| dharmaniSTha, suzrAvikA zrImatI rAjakuMvara bAI mAlU dharmapatnI sva. DAlacandajI mAlU dvArA Arambha meM samasta javAhara - sAhitya - prakAzana ke lie 60,000ru. eka sAtha pradAna kiye gaye the jisase pUrva meM lagabhaga sabhI kiraNAvaliyA~ unake saujanya se prakAzita kI gaI thIM / satsAhitya - prakAzana ke lie bahinazrI kI ananya niSThA cirasmaraNIya rahegI / prastuta kiraNAvalI kA pichalA saMskaraNa zrImAn riddhakaraNajI evaM sohanalAlajI sipAnI, baiMgalora ke saujanya se prakAzita kiyA gayA aura prastuta kiraNa 28 (zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna bhAga - 1 va 2 ) ke artha sahayogI zrImAn dhUlacandajI pannAlAlajI kaTAriyA haiN| saMsthA sabhI artha - sahayogiyoM ke prati hArdika AbhAra vyakta karatI hai| campAlAla DAgA adhyakSa nivedaka sumatilAla bAMThiyA maMtrI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI javAharalAlajI ma.sA. janma sthAna janma tithi pitA mAtA dIkSA sthAna dIkSA tithi yuvAcArya pada sthAna yuvAcArya pada tithi AcArya pada sthAna AcArya pada tithi svargavAsa sthAna svargavAsa tithi jIvana tathya : thAMdalA, madhyapradeza vi.saM. 1932, kArtika zuklA caturthI : zrI jIvarAjajI kavAr3a : : : : zrImatI nAthIbAI limar3I (ma. pra. ) vi.saM. 1948 mAgha zuklA dvitIyA ratalAma (ma.pra.) : vi.saM. 1976, caitra kRSNA navamI : jaitAraNa (rAjasthAna) : : vi.saM. 1976, ASAr3ha zuklA tRtIyA : bhInAsara (rAja.) vi.saM. 2000, ASAr3ha zuklA aSTamI : Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI javAharalAlajI ma. sA. 1. deza mAlavA gala gambhIra upane vIra javAhara dhIra prabhu caraNoM kI naukA meM 2. 3. tRtIyAcArya kA AzIrvAda evaM jJAnAbhyAsa prArambha 4. naI zailI 5. maiM udayapura ke lie javAharAta kI peTI bheja dUMgA 6. jodhapura kA utsAhI cAturmAsa, dayAdAna ke pracAra kA zaMkhanAda 7. janakalyANa kI gaMgA bahAte cale 8. kAmadhenu kI taraha varadAyinI bane kaoNnphreMsa 9. dharma kA AdhAra- samAja-sudhAra 10. mahattva padArtha kA nahIM, bhAvanA kA hai 11. dakSiNa pravAsa meM rASTrIya jAgaraNa kI krAMtikArI dhArA 12. vaitanika paNDitoM dvArA adhyayana prArambha 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. yuvAcArya pada mahotsava meM sahaja vinamratA ke darzana ApazrI kA AcAryakAla ajJAna - nivAraNa ke abhiyAna se Arambha lohe se sonA banAne ke bAda pArasamaNi bichur3a hI jAtI hai roga kA AkramaNa rASTrIya vicAroM kA prabala poSaNa evaM dharma- siddhAMtoM kA nava vizleSaNa thalI pradeza kI ora prasthAna tathA 'saddharmamaMDana' evaM 'anukampAvicAra' kI racanA deza kI rAjadhAnI dillI meM ahiMsAtmaka svAtaMtrya AMdolana ko sambala ajamera ke jaina sAdhu sammelana meM AcAryazrI ke maulika sujhAva uttarAdhikArI kA cayana - mizrI ke kUMje kI taraha banane kI sIkha rUr3ha vicAroM para sacoTa prahAra aura AdhyAtmika nava-jAgRti mahAtmA gAMdhI evaM saradAra paTela kA Agamana kAThiyAvAr3a - pravAsa meM AcAryazrI kI prAbhAvikatA zikhara para asvasthatA ke varSa, divya sahanazIlatA aura bhInAsara meM svargavAsa sArA deza zoka - sAgara meM DUba gayA aura arpita hue apAra zraddhA-sumana pariziSTa saM. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI javAhara - jyotikaNa vipattiyoM ke tamisra guphAoM ke pAra jisane saMyama - sAdhanA kA rAjamArga svIkAra kiyA thA / jJAnArjana kI atRpta lAlasA ne jinake bhItara jJAna kA abhinava Aloka niraMtara abhivarddhita kiyA / saMyamIya sAdhanA ke sAtha vaicArika krAMti kA zaMkhanAda kara jisane bhU-maNDala ko camatkRta kara diyA / utsUtra siddhAMtoM kA unmUlana karane, Agama-sammata siddhAMtoM kI pratiSThApanA karane ke lie jisane zAstrArthoM meM vijayazrI prApta kI / parataMtra bhArata ko svataMtra banAne ke lie jisane gAMva-gAMva, nagara-nagara pAda-vihAra kara apane tejasvI pravacanoM dvArA jana-jana ke mana ko jAgRta kiyA / zuddha khAdI ke pariveza meM khAdI abhiyAna calAkara jisane jana-mAnasa meM khAdI - dhAraNa karane kI bhAvanA utpanna kara dI / alpAraMbha - mahAraMbha jaisI anekoM pecIdI samasyAoM kA jisane apanI prakhara pratibhA dvArA Agama-sammata sacoTa samAdhAna prastuta kiyA / sthAnakavAsI samAja ke liye jisane ajamera sammelana meM gahare ciMtana-manana ke sAtha prabhAvazAlI yojanA prastuta kI / mahAtmA gAMdhI, vinobA bhAve, lokamAnya tilaka, saradAra vallabha bhAI paTela, paM zrI javAhara lAla neharU Adi rASTrIya netAoM jinake sacoTa pravacanoM kA samaya-samaya para lAbha uThAyA / jaina va jainettara samAja jise zraddhA se apanA pUjanIya svIkAra karatA thA / satya siddhAMtoM kI surakSA ke liye jo niDaratA evaM nirbhIkatA ke sAtha bhU-maMDala para vicaraNa karate the / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "hukma saMgha ke AcArya" AcArya zrI hukmIcaMdajI ma.sA. - dIkSA vi.sa. 1870, svargavAsa vi.sa. 1917 jJAna-sammata kriyoddhAraka sAdhumArgI paramparA ke Asanna upkaarii| AcArya zrI zivalAlajI ma.sA. - dIkSA vi.sa. 1891, svargavAsa vi.sa. 1933 pratibhA sampanna prakANDa vidvAna, parama tapasvI, mahAna shivpthaanuyaayii| AcArya zrI udaya sAgarajI ma.sA. - dIkSA 1918, svargavAsa vi.sa. 1954 vilakSaNa pratibhA ke dhanI, vAdI-mAna-mardaka, viraktoM ke Adarza vilkssnn| AcArya zrI cauthamalajI ma.sA. - dIkSA 1909, svargavAsa vi.sa. 1957 mahAna kriyAvAna, sAgara sama gaMbhIra, saMyama ke sazakta pAlaka, zAMta-dAMta, nirahaMkArI, nirgrantha shiromnni| AcArya zrI zrIlAlajI ma.sA. - dIkSA 1944, svargavAsa vi.sa. 1977 surA-surendra-durjaya kAmavijetA, adbhuta smRti ke dhAraka, jIva-dayA ke praann| AcArya zrI javAharalAlajI ma.sA. - dIkSA 1947, svargavAsa vi.sa. 2000 jyotirdhara, mahAna krAMtikArI, krAMtadRSTA, yugpuruss| AcArya zrI gaNezIlAlajI ma.sA. - dIkSA 1962, svargavAsa vi.sa. 2019 zAMta krAMti ke janmadAtA, saralatA kI sajIva muurti| AcArya zrI nAnAlAlajI ma.sA. - dIkSA 1996, svargavAsa vi.sa. 2056 samatA-vibhUti, vidvaziromaNi, jinazAsana-pradyotaka, dharmapAlapratibodhaka, samIkSaNa dhyaanyogii| AcArya zrI rAmalAlajI ma.sA. - dIkSA 2031, AcArya vi.saM. 2056 se AgamajJa, taruNa tapasvI, tapomUrti, ugravihArI, sirIvAla-pratibodhaka, vyasanamukti ke prabala preraka, bAlabrahmacArI, prshaaNtmnaa| 69999999988888888888888888888888888 8888888888888888888 388888883350633333388888 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha sahayogI paricaya zreSThIvarya samatAsAdhaka, zAsananiSTha samAjasevI, sva. seTha dhUlacandajI pannAlAlajI sA. kaTAriyA, ratalAma ratalAma nagara meM pauSa badI 10 saMvat 1977 meM janme seTha sva. zrI pannAlAlajI kaTAriyA zurU se hI sarala sevAbhAvI, medhAvI, mRdubhASI evaM dharma meM AsthA rakhane vAle vyakti the| ___ Apane ratalAma meM sone-cAMdI kA vyavasAya prArambha kiyA, jisameM Apane acchI prAmANikatA evaM uttamatA meM khyAti prApta kii| yaha vyavasAya Aja bhI nirantara unnati karate hue logo ke vizvAsa kA pratIka banA huA hai, jo ratalAma me 'kaTAriyA jvailarsa' evaM 'DI. pI. jvailarsa' ke nAma se vikhyAta hai| jahA~ Apane sone-cA~dI ke vyavasAya meM saphalatA prApta kI hai, udyoga jagat meM bhI Apane kaTAriyA vAyarsa prAiveTa limiTeDa, ratalAma vAyarsa prAIveTa limiTeDa tathA DI. pI. vAyarsa prAIveTa limiTeDa ke nAma se khyAti prApta kii| inameM sTIla vAyarsa, gelvenAijDa vAyara, pI.sI. vAyarsa evaM plAsTika philma kA utpAdana hotA hai, jisameM saikar3o vyaktiyoM ko rojagAra mila rahA hai| sva. zrI pannAlAlajI sA. kaTAriyA apane vyAvasAyika kArya ke alAvA sAmAjika evaM dhArmika kAryoM meM bhI hamezA Age rahate the| isakA mukhya udAharaNa ratalAma meM vRddhAzrama kA saMcAlana hai, jo ki anna kSetra ke nAma se bhI jAnA jAtA hai, jisameM aneka nirAzrita vyaktiyoM ke rahane kI vyavasthA hai| isakI dekhabhAla Apa svayaM pratidina jAkara karate the| Apake padacihnoM para calate hue Apake parivAra ke sadasya bhI isa sevAkArya meM nirantara AzritoM kI dekhabhAla kara rahe haiN| sAtha hI zikSA ke kSetra meM ApakA yogadAna bhI vizeSa rahA hai| jaina samAja ke sabhI skUloM meM Apa sahabhAgI bane the| aura udAtta bhAva se agraNI dAnadAtA ke rUpa meM vikhyAta the| 880 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhI vyakti sva. seTha zrI pannAlAlajI sA. kaTAriyA kA nAma Aja samAja meM pUrNa zraddhA evaM Adara ke sAtha lete haiN| sacce arthoM meM Apa garIboM evaM asahAyoM ke hamadarda the| __ ApazrI kI dharmapatnI zrImatI suganadevI kaTAriyA bhI sahanazIla, sevAbhAvI evaM saralamanA hai| Apake 6 putra sarvazrI anokhIlAlajI, manoharalAlajI, kAMtilAlajI,madanalAlajI,ratanalAlajIevaMazokakumAra jI kaTAriyA hai evaM ApazrI kI 3 suputriyAM zrImatI vimalAdevI gAMdhI, zrImatI nirmalAdevI pirodiyA tathA zrImatI puSpAdevI pirodiyA haiN| Apa sabhI vyavasAya ke sAtha-sAtha dhArmika evaM sAmAjika gatividhiyoM se jur3e hue haiN| isa prakAra ApakA bharA-pUrA saMskAravAna, dharmaniSTha parivAra hai| ___ ApazrI kA parivAra AcAryazrI nAneza evaM vartamAna AcAryazrI rAmeza kA ananya bhakta hai evaM parivAra kI dharmabhAvanA sarAhanIya hai| yugadraSTA yugapuruSa AcAryazrI javAharalAlajI ma.sA. ke pravacanoM kI zrRMkhalA javAhara kiraNAvalI ke ukta bhAga ke sahayogI ke rUpa meM Apane jo sahayoga pradAna kiyA hai, yaha ApakI udAra dRSTi evaM saMghaniSThA kA anupama udAharaNa hai| __ ApakA vyaktitva evaM kartRtva hama sabhI ke liye nirantara preraNAdAyI bane aisI maMgalabhAvanA hai| 8888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888800 3588888888888888888888888888888888 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / Namo samaNassa bhagavao mhaaviirss|| zrImad bhagavatIsUtram (paMcamAMgama) zAstra prastAvanA zramaNa bhagavAn mahAvIra dvArA upadiSTa samasta zruta dvAdazAMgI kahalAtA hai arthAta vaha bAraha aMgoM meM vibhakta hai| zrI bhagavatIsUtra, jisakA dUsarA nAma 'viAhapaNNati' (vivAhaprajJapti athavA vyAkhyAprajJapti) bhI hai, dvAdazAMgI meM pAMcavAM aMga hai| anyAnya aMgoM kI bhAMti yaha aMga bhI zrI sudharmA svAmI dvArA praNIta hai| yaha aMga atyanta gambhIra hai aura zabda evaM artha kI apekSA vistRta bhI hai| ataeva isa aMga ke prAraMbha meM aneka vidha maMgalAcaraNa kiye gaye haiN| maMgalAcaraNa ke Adi sUtra isa prakAra haiM :(1) Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loe svvsaahuunnN| (2) Namo baMbhIe liviie| (3) Namo suass| ina tIna sUtroM dvArA maMgalAcaraNa karake zAstra prAraMbha kiyA gayA hai| prathama sUtra meM paMca parameSThI ko namaskAra kiyA gayA hai| dvitIya sUtra meM lipi ko namaskAra kiyA gayA hai aura tRtIya sUtra meM zruta devatA ko namaskAra kiyA gayA hai| isa prakAra ina tIna sUtroM dvArA namaskAra karake zAstra Arambha kiyA gayA hai| prastuta sUtra ke TIkAkAroM ne bhI TIkA karane se pahale maMgalAcaraNa kiyA hai| abhayadeva sUri dvArA kiyA huA maMgalAcaraNa isa prakAra hai : sarvajJamIzvaramanantamasaMgamayyaM, ... saarviiymsmrmniishmniihmiddhm| vyAkhyAna Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaM zivaM zivakaraM karaNavyapetam zrImajjinaM jitaripuM prayataH praNaumi / / tvA zrIvarddhamAnAya, zrImate ca sudharmaNe / sarvAnuyogavRddhebhyo, vANyaM srvvidstthaa|| arthAt :- maiM zrIjinendra deva ko, jo jitaripu haiM - jinhoMne rAga-dveSa Adi zatruo ko jIta liyA hai, vidhipUrvaka namaskAra karatA hUM / bhagavAn sarvajJa haiN| kaI loga rAga Adi zatruoM kA nAza hone para bhI sarvajJatA svIkAra nahIM krte| unake mata kA virodha karane ke lie bhagavAn ko yahAM sarvajJa vizeSaNa lagAyA gayA hai| isake atirikta rAga Adi zatruoM ko jItane ke lie pahale jJAna kI AvazyakatA hotI hai so bhagavAn sarvajJa hai| AcArya ne hetu hetumadbhAva dikhAne ke lie sarvajJa vizeSaNa diyA hai| jo sarvajJa hotA hai vaha jitaripu arthAt vItarAga avazya hai / jaba pUrNa rUpa se Atmadharma prakaTa ho jAtA hai taba sarvajJatA AtI hai| ataeva bhagavAn jinendra Izvara haiM / unake saba Atmadharma prakaTa ho cuke haiN| jisa AtmA kI prakRti cidAnanda guNa maya ho jAtI hai, jo saMsAra ke kisI bhI padArtha kI parataMtratA meM nahIM rahatI vahI AtmA Izvara hai / AcArya ne yahAM para bhI hetuhetumadbhAva pradarzita kiyA hai| loga ajJAnI ko bhI Izvara mAnate haiM, jo sAMsArika padArthoM kI parataMtratA meM hai use bhI Izvara mAnate haiN| magara parataMtratA anIzvaratva kA lakSaNa hai / jo parAdhIna hai vaha anIzvaratva kA lakSaNa hai / jo parAdhIna hai vaha anIzvara hai / usameM Izvaratva nahIM ho sakatA / jo Izvara hotA hai vaha ananta hotA hai| jise ananta arthoM kA jJAna hai vahI Izvara hai / jisake jJAna kA aMta nahIM hai, jo anaMta arthoM kA jJAtA hai, jise ananta kAla kA jJAna hai, jisakA jJAna ananta kAla taka vidyamAna rahatA hai, use ananta kahate haiM athavA jo eka bAra Izvaratva prApta karake phira kabhI Izvaratva se cyuta nahIM hotA use ananta kahate haiN| kaI loga Izvara kA saMsAra punarAgamana - avatAra honA mAnate haiN| unakI mAnyatA kA nirAkaraNa karane ke lie Izvara vizeSaNa ke pazcAt 'ananta' vizeSaNa diyA gayA hai| Izvara ananta kyoM haiM? isa prazna kA samAdhAna 'ananta' vizeSaNa ke pazcAt diye hue 'asaMga' vizeSaNa dvArA kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki saMsAra meM usI AtmA ko janma dhAraNa karanA par3atA hai jo saMga arthAt bAhya upAdhiyoM se yukta hotA hai| jisa AtmA ke sAtha rAga-dveSa Adi vikAroM kA saMga-saMsarga hai use janma-maraNa kA kaSTa bhoganA par3atA hai| Izvara sarvajJa hai, zrI javAhara kiraNAvalI 2 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAga hai, svAdhIna hai| kisI bhI prakAra kI upAdhiyAM use sparza taka nahIM karatI haiN| aisI avasthA meM Izvara punaH janma grahaNa karake avatIrNa nahIM ho sktaa| isa prakAra 'asaMga' arthAt nirvikAra hone ke kAraNa Izvara ananta hai - usakI IzvaratA kA kabhI aMta nahIM hotA / Izvara 'agrya' arthAt saba meM zreSTha hai| saMsAra ke sabhI prANI, kyA manuSya aura kyA svarga ke devatA, sabhI ajJAna se grasita haiM, sabhI janma-maraNa Adi kI vyAdhiyoM se pIr3ita haiM, sabhI ko iSTa-viyoga aura aniSTa - saMyoga ke dvArA utpanna hone vAle duHkha lage hue haiN| ina saba prakAra ke dukhoM se mukta kevala Izvara hI hai / ataeva Izvara agraya hai - sarvazreSTha hai / bhagavAn 'sArvIya' hai / saba kA hita - kalyANa karane vAlA sArvIya kahalAtA hai / bhagavAn vItarAgatA aura sarvajJatA prApta karake pahale sarvazreSTha - agraya bane, phira jagat ke kalyANa ke lie binA kisI prakAra ke bheda bhAva ke jagat ke jIvoM ko kalyANa kA mArga pradarzita kiyA hai| ataeva vaha sArvIya hai / bhagavAna sarvazreSTha kyoM hai? isa prakAra kA uttara sArvIya vizeSaNa meM nihita hai / bhagavAn saba kA kalyANa karate haiM, isa kAraNa vaha sarvazreSTha - agrya haiM / jo saba kA hita karatA hai vahI sarvazreSTha kahalAtA hai / bhagavAn 'asmara' arthAt kAmavikAra se rahita haiN| jo kAma - vikAra se rahita hotA hai vahI saba kA hita kara sakatA hai| bhagavAn 'anIza' haiN| jinake Upara koI Izvara na ho vaha anIza kahalAte haiN| jo svayaM buddha haiM, jinhoMne apane-Apase bodha prApta kiyA hai, kisI dUsare se nahIM, unake Upara dUsarA koI Izvara nahIM hai| kaI loga muktAtmAoM se bhI Upara anAdi Izvara kI sattA mAnate haiM / yaha mAnyatA samIcIna nahIM hai| vastutaH muktAtmA aura Izvara meM bheda nahIM hai| jo muktAtmA hai vahI Izvara hai aura muktAtmA se ucca koI sattA nahIM hai, yaha sUcita karane ke lie bhagavAn ko 'anIza' vizeSaNa lagAyA gayA hai| bhagavAn 'anIha' arthAt niSkAma haiM / anIha hone ke kAraNa ve anIza haiM jo niSkAma hogA usI para koI Izvara - svAmI nahIM ho sakatA / jisameM kAmanA hai usI para svAmI- mAlika ho sakatA hai| niSkAma puruSa kA svAmI nahIM ho sktaa| kyA bAdazAha sAdhuoM para AjJA calA sakatA hai? 'nhiiN'| kyoMki sAdhuoM ko dhana Adi kI kAmanA nahIM hai / jaba sAdhuoM para bhI kisI kA hukma nahIM cala sakatA to Izvara para kauna hukma calA sakatA hai? ataeva anIza vahI ho sakatA hai jo anIha - kAmanA rahita ho / zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 3 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna 'iddha' haiN| ananta jJAna - lakSmI se dedIpyamAna hai athavA tapa-teja se athavA zarIra kI usa kAnti se, jise dekha kara deva bhI cakita raha jAte haiM, dedIpyamAna haiN| aise bhagavAn jinendra ko maiM namaskAra karatA huuN| jinendra bhagavAn 'siddha' haiN| prazna ho sakatA hai ki jinhoMne siddhi-mukti prApta kara lI hai unheM siddha kahate haiN| agara jinendra bhagavAn siddha haiM to phira 'sArvIya' (saba ke hita kara) kaise ho sakate hai| arihaMta bhagavAna upadeza dene ke kAraNa sArvIya ho sakate haiM para siddha bhagavAna jagata kA kucha bhI kalyANa nahIM krte| unheM sArvIya vizeSaNa kyoM diyA? agara isa maMgalAcaraNa meM arihaMta bhagavAna ko namaskAra kiyA gayA hai to 'siddha' vizeSaNa kyoM diyA gayA hai ? isa prazna kA samAdhAna yaha hai ki tIna bAtoM se arthAt kaSa, cheda aura tApa - ina bAtoM se jinake siddhAnta kA artha siddha hai, jinake siddhAnta siddhArtha haiM, aise dvAdazAMgI rUpa siddhAnta jina bhagavAn ne batAye haiM unheM siddha Agama kahate haiN| isake atirikta jinake saba kAma siddha ho cuke hoM-jo kRtakRtya ho gaye hoM unheM bhI siddha kahate haiM tathA saMsAra ke lie jo maMgalarUpa hoM unheM bhI siddha kahate haiN| ina vivakSAoM se yahAM arihaMta bhagavAn ko bhI 'siddha' vizeSaNa lagAnA anucita nahIM hai / athavA isa maMgalAcaraNa meM arihaMta aura siddha donoM parameSThI ko namaskAra kiyA gayA hai| siddha- namaskAra ke pakSa meM yaha samajhanA cAhie ki siddha bhagavAn Atmavizuddhi ke Adarza banakara jagat kA kalyANa karate haiM, ataH vaha sArvIya haiN| bhagavAn ziva haiN| unheM kisI prakAra kA roga yA upadrava nahIM hai ataeva vaha ziva svarUpa haiM tathA unakA smaraNa aura dhyAna karane se anya jIvoM ke roga evaM upadrava miTa jAte haiM / isalie bhI bhagavAn ziva haiN| bhagavAn 'karaNavyapeta' haiM arthAt zarIra aura indriyoM se rahita haiN| yahAM phira vahI AzaMkA kI jA sakatI hai ki arihanta bhagavAn zarIra sahita hote haiM aura indriyAM bhI unake vidyamAna rahatI haiM, taba unheM 'karaNavyapeta' kyoM kahA gayA hai? isa prazna kA samAdhAna yaha hai ki yadyapi arihaMta bhagavAn kI indriyAM vidyamAna rahatI haiM phira bhI vaha indriyoM kA upayoga nahIM karate / arihaMta bhagavAn apane parama pratyakSa kevala jJAna ke dvArA samasta padArthoM ko jAnate haiM unakI indriyAM nirupayogI haiN| jaise sUrya kA pUrNa prakAza phaila jAne para koI dIpaka bhale hI vidyamAna rahe phira bhI usakA kucha upayoga nahIM hotA, saba loga 1 zrI javAhara kiraNAvalI 4 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 sUrya - - prakAza dvArA vastuoM ko dekhate haiM / isI prakAra bhagavAn indriyAM hone para bhI indriyoM se nahIM jAnate-dekhate haiN| unakI indriyoM kA honA aura na honA samAna hai / isa apekSA se bhagavAn ko karaNavyapeta kahA hai / yadyapi arihaMta bhagavAn sazarIra haiM tathApi vaha zarIrAsakti se sarvathA rahita haiM / unameM tanika bhI deha kI mamatA nahIM hai / ataeva zarIra ke prati moha rahita hone se unheM karaNavyapeta kahA gayA hai / isa prakAra pUrvokta vizeSaNa se viziSTa zrI arihaMta bhagavAn ko tathA siddha bhagavAn ko, jinhoMne karma rUpI ripuoM ko jIta liyA hai, maiM praNAma karatA huuN| yaha sAmAnya rUpa se jinendra bhagavAn kI stuti kI gaI hai| aba TIkAkAra AcArya sannikaTa upakAraka aura vartamAna meM jinakA zAsana cala rahA hai unakA nAma lekara namaskAra karate haiM / 'nAtvA zrI varddhamAnAya, zrImate ca sudharmaNe / ' arthAt - zrI varddhamAna bhagavAn ko maiM namaskAra karatA huuN| yadyapi isa sUtra ke mUla karttA zrI sudharmA svAmI haiM, lekina sudharmA svAmI ne isakI racanA bhagavAn mahAvIra se sunakara kI hai| ataeva sudharmA svAmI ke zrI guru loka kalyANakArI bhagavAn zrI varddhamAna ko maiM namratApUrvaka praNAma karatA huuN| bhagavAn mahAvIra kI divya dhvani kA Azraya lekara zrI sudharmA svAmI yadi isa sUtra kI racanA na karate to Aja hama logoM ko bhagavAn kI vANI kA lAbha kaise milatA ? ataeva zrI sudharmA svAmI bhI hamAre upakAraka haiN| isa kAraNa unheM bhI namaskAra karatA huuN| hIrA aura motI hotA hai khAna aura samudra meM, magara yadi hoziyAra zilpakAra motI aura hIre ko AbhUSaNa rUpa meM prastuta na kare to kyA motI yA hIrA zarIra para Thahara sakatA hai? nahIM / agara zilpakAra asalI hIre yA motI ko AbhUSaNa meM na lagAkara nakalI lagAve to kyA koI ziSTa puruSa usa AbhUSaNa kI kadra karegA ? nahIM / agara sacce motI kuzalatA ke sAtha AbhUSaNa meM lagAye gaye hoM to unheM zarIra para dhAraNa karane meM suvidhA hotI hai aura pIche vAloM ko bhI isa AbhUSaNa ke dhAraNa karane meM Ananda hotA hai isI prakAra bhagavAn kI ananta jJAna kI khAna se yaha zruta-ratna utpanna huA hai, tathApi sudharmA svAmI jaise kuzala zilpakAra ise AbhUSaNa ke samAna sUtra rUpa meM na racate to jJAna ratna kA yaha AbhUSaNa hameM prApta na hotaa| agara isameM sudharmAsvAmI ne apanI ora se kucha zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 5 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ milAvaTa kI hotI to yaha saccA AbhUSaNa na kahalAtA, magara unhoMne aisA nahIM kiyaa| unhoMne apanI ora se kucha bhI sammizraNa nahIM kiyA hai yaha bAta sudharmA svAmI ne jagaha-jagaha spaSTa kara dI hai| 'teNa bhagavayA evamakkhAyaM' ityAdi vAkya isa satya kI pratIti karAte haiN| tAtparya yaha hai ki bhagavAn ke ananta jJAna rUpI khAna se nikale hue jJAna rUpI ratna ko sudharmA svAmI ne sUtra rUpI AbhUSaNa meM jar3a diyA hai, ataeva maiM zrImAn sudharmA svAmI ko bhI namaskAra karatA huuN| sudharmA svAmI ne bhagavAn ke ananta jJAna se nikale hue jJAna-ratna ko sUtra-AbhUSaNa meM jar3a diyA, tathApi unake pazcAt hone vAle aneka AcAryoM ne isakI vyAkhyA karate hue ise surakSita rakkhA hai| ataeva ukta saba AcArya bhI mahAna upakAraka haiN| isalie TIkAkAra ne kahA hai "sarvAnuyogavRddhebhyo" arthAt-isase pahale sUtra kI vyAkhyA aneka AcAryoM ne kI hai| una AcAryoM ke anugraha se hI yaha sUtra rUpI ratna kA AbhUSaNa hameM prApta huA hai| isalie una saba anuyoga vRddha AcAryoM ko bhI namaskAra karatA huuN| anta meM TIkAkAra AcArya bhagavAn kI vANI ko namaskAra karate haiM vANyai sarvavidastathA arthAt-jinakI vANI samasta vastuoM ke jJAna ko prakAzita karane vAlI hai, jo vANI bhagavAn se nikalI hai, usa sarvajJa vANI ko bhI maiM namaskAra karatA huuN| TIkAkAra ne apane manobhAva prakaTa karate hue maMgalAcaraNa pazcAt kahA hai etaTTIkA-cUrNI jiivaabhigmaadivRttileshaaNshc| saMyojya paJcamAgaM, vivRNomi vishesstHkinycit|| arthAt-TIkAkAra kahate haiM ki TIkA racane kA merA yaha prayAsa svayaM buddhi se nahIM haiM, kintu TIkA, cUrNI jIvAbhigama kI TIkA ke aMzoM Adi kI sahAyatA se kucha vistAra ke sAtha pAMcaveM aMga kI kucha vistRta yaha TIkA banA rahA huuN| AcArya ke isa kathana se prakaTa hai ki bhagavatI sUtra para isa TIkA se pahale bhI koI TIkA vidyamAna thii| vaha TIkA saMbhavataH kucha saMkSipta hogI aura isa kAraNa bhagavatI sUtra ke mUlagata bhAva ko samajhane meM adhika upayogI na hotI hogI, ataH sAmAnya ziSyoM ko bhI samajhAne ke abhiprAya se AcArya ne 6 zrI javAhara kiraNAvalI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha TIkA 'kiMcit vizeSataH' arthAt kucha vistAra se likhI hai| isa prakAra yadyapi vaha prAcIna TIkA Aja dekhane meM nahIM AtI, phira bhI AcArya ke kathana se usakA honA spaSTa rUpa se siddha hai| AcArya ne yahAM bhagavatIsUtra kI TIkA kA hI nirdeza nahI kiyA hai apitu cUrNI kA bhI nirdeza kiyA hai| 'etaTTIkA-cUrNI isa pada meM 'etat sarvanAma bhagavatI sUtra ke lie hI AyA hai, yaha nisandeha hai| yaha eka samasta pada hai aura isase bhagavatI sUtra kI TIkA kA tathA cUrNI kA abhiprAya prakaTa hotA hai| ataH jAna par3atA hai ki bhagavatI sUtra kI yaha TIkA banane se pahale TIkA aura cUrNI donoM thiiN| ina meM se cUrNI to Aja bhI upalabdha hai, para TIkA abhI taka upalabdha nahIM hai| TIkA racane kI pratijJA karane ke pazcAt AcArya ne isa sUtra kI prastAvanA likhI hai| prastAvanA meM vaha sUtra ko kitane bahumAna se dekhate haiM, yaha jAnane yogya hai| prastAvanA ke saMkSipta zabdoM meM hI unhoMne sUtra kA sAra bhara diyA hai| prastAvanA vAstava meM atyanta bhAvapUrNa aura manohAriNI hai| prastAvanA meM unhoMne prastuta sUtra ke nAma kI carcA kI hai| isa sUtra kA nAma 'vivAhapaNNati' yA 'bhagavatI sUtra' hai| yaha nAma kyoM hai, isakI carcA Age kI jaayegii| TIkAkAra ne isa paMcama aMga ko unnata aura vijaya meM samartha jayakuMjara hAthI ke samAna nirUpaNa kiyA hai| jayakuMjara hAthI meM aura bhagavatI sUtra meM kisa dharma kI samAnatA hai, jise AdhAra banAkara bhagavatI sUtra ko kuMjara kI upamA dI gaI hai? yaha spaSTa karate hue AcArya ne sundara zleSAtmaka bhASA kA prayoga kiyA hai| usakA ThIka-ThAka saundarya saMskRtajJa hI samajha sakate haiM, para sarvasAdhAraNa kI sAdhAraNa jAnakArI ke lie usakA bhAva yahAM prakaTa kiyA jAtA hai| __ jayakuMjara apanI lalita padapaddhati se prabuddhajanoM kA manoraMjana karatA hai arthAt jayakuMjara hAthI kI cAla sundara hotI hai| vaha isa prakAra dhIre se paira rakhatA hai ki dekhane meM atIva manohara pratIta hotA hai| isI prakAra bhagavatI sUtra bhI apanI lalita padpaddhati se arthAt sundara padavinyAsa se vijJajanoM kA manoraMjana karane vAlA hai| isa sUtra kI padaracanA aisI lalita aura manohara hai ki samajhane vAle kA citta use dekhakara AnaMdita ho jAtA hai| magara prabuddhajana hI usa AnaMda kA anubhava kara sakate haiN| ajJa nAsamajha logoM ko agara AnaMda na Ave to isakI pada racanA meM kisI prakAra kA doSa nahIM hai, jaise aMdhA AdamI hAthI na dekha sake to isameM hAthI kA doSa nahIM hai| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 7 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayakuMjara hAthI upasarganipAta-avyaya rUpa hai aura bhagavatI sUtra bhI upasarganipAta-avyaya rUpa hai| tAtparya yaha hai ki jayakuMjara eka saMgrAmI hAthI hai / zatrupakSa kI ora se usa para upasargoM kA nipAta hotA hai arthAt use kaSTa pahuMcAyA jAtA hai, phira bhI jayakuMjara apane svabhAva kA tyAga nahIM karatA hai / isI prakAra bhagavatI sUtra ke lie yaha pAMcavAM ArA upasarga rUpa hai / jaise anya saba zAstroM para pAMcaveM Are rUpa upasarga kA nipAta huA, usI taraha bhagavatIsUtra para bhI upasarga pdd'aa| lekina yaha sUtra aneka agnikAMDa hone para bhI bacA rahA hai / ataeva yaha bhI upasarganipAta- avyaya rUpa hai / jaba bhAratavarSa meM sAmpradAyika durabhiniveza kI prabalatA thI, matabheda - sahiSNutA kA nAma mAtra taka nahIM thA, zAstra aura graMtha agni kI lapalapAtI huI jvAlAoM meM bhasma kara diye jAte the aura kahI-kahIM to unake par3hane vAle taka mauta ke ghATa utAra diye jAte the, usa samaya meM bhI yaha zAstra bacA rhaa| aise vikarAla saMkaTa - kAla meM bhI isa sUtra ne apanA svarUpa nahIM tyAgA / isake atirikta prakRta sUtra dvAdazAMgI meM sammilita hai aura dvAdazAMgI zruta, artha kI apekSA zAzvata hai-usakA kabhI abhAva nahIM hotaa| ataeva paMcama ArA Adi rUpa upasarga Ane para bhI yaha sUtra sadA avyaya - avinazvara hai / 'upasarga-nipAta-avyaya' pada kI saMghaTanA vyAkaraNa ke anusAra dUsare prakAra se bhI hotI hai| jaise jayakuMjara upasargoM kA nipAta hone para bhI avyaya rahatA hai, usI prakAra bhagavatI sUtra upasarga nipAta aura avyaya se yukta hai arthAt isameM upasargoM kA, nipAtoM kA tathA avyayoM kA prayoga kiyA gayA hai| 'jayakuMjara kA zabda sunakara pratipakSI ghabar3A uThate haiM, ataeva jayakuMjara ghana aura udAra zabda vAlA hotA hai| isI prakAra bhagavatI sUtra ke zabda sunakara bhI pratipakSI ghabar3A jAte haiM / ataeva yaha sUtra bhI ghana aura udAra zabdoM vAlA hai / jaise jayakuMjara puruSaliMga sahita hotA hai, isI prakAra prakRta bhagavatIsUtra bhI liMga aura vibhakti se yukta hai| jaise jayakuMjara sadA-khyAta hotA hai usI prakAra yaha sUtra bhI sadA - khyAta hai / arthAt - isa sUtra ke sabhI AkhyAna - kathana svarUpa haiN| jaise jayakuMjara sulakSaNa vAlA hotA hai usI prakAra pakRta sUtra bhI sulakSaNa haiM, arthAt isameM aneka padArthoM ke jIvAdi tatvoM ke samIcIna lakSaNa vidyamAna haiN| zrI javAhara kiraNAvalI 8 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaise siMcAmana airAvata Adi ke rakSaka deva hote haiM, usI prakAra isa sUtra ke rakSaka aneka deva haiN| jaise jayakuMjara kA uddezya arthAt mastaka suvarNa (sone) meM maMDita hotA hai, isI prakAra sUtra ke uddezaka suvarNoM se arthAt sundara akSaroM se maMDita haiN| jayakuMjara nAnA prakAra ke adbhuta caritoM vAlA hotA hai arthAt aneka cAloM se zatru para AkramaNa karatA hai ataeva vaha nAnAvidha-adbhuta caritoM se yukta hai, isI prakAra prastuta bhagavatI sutra meM nAnA prakAra ke adbhuta carita haiM, arthAt anekAneka caritoM kA varNana hai| hAthI vizAla-kAya hotA hai, isI prakAra yaha zAstra bhI vizAlakAya hai arthAt anya sabhI aMgoM kI apekSA vistRta hai| chattIsa hajAra prazna aura unake uttara isameM vidyamAna hai| ataH sthUlatA kI dRSTi se bhI yaha hastI ke samAna hai| hAthI cAra caraNa (paira) vAlA hotA hai, to yaha sUtra bhI cAra caraNa (anuyoga) vAlA hai| jaba anya zAstroM meM prAyaH eka hI anuyoga hotA hai, taba isameM cAroM anuyoga arthAt dravyAnuyoga, gatitAnuyoga, caraNAnuyoga aura armandhakathAnuyoga haiN| hAthI ke do netra hote haiM, usI prakAra prakRta zAstra rUpI jayakuMjara ke bhI jJAna aura caritra rUpa do netra haiN| koI-koI loga sirpha jJAna ko siddhidAtA mAnate haiM, koI kevala caritra ko| magara isa sUtra meM donoM ko hI siddhidAtA mAnA gayA hai| donoM meM se kisI bhI eka ke abhAva meM mukti prApta nahIM ho sktii| hAthI ke mUsala ke samAna do dAMta hote haiM, jinase vaha saMgrAma meM vijaya lAbha karatA hai| isI prakAra isa sUtra meM dravyAstikanaya aura paryAyAstikanaya rUpI do sudRr3ha daMta haiM, jinake dvArA pratipakSiyoM ke samakSa vaha vijayazIla hai| dravyAstikanaya aura paryAyAstikanaya anekAntavAda ke mUlAdhAra haiM aura anekAntavAda ajeya hai| jaise hAthI ke do kuMbhasthala hote haiM, vaise hI isa sUtra ke nizcayanaya aura vyavahAranaya rUpI do kuMbhasthala haiN| hAthI ke do kAna hote haiM isI prakAra sUtra rUpI kuMjara ke yoga aura kSema rUpI do kAna haiN| (aprApta vastu ko prApta honA yoga kahalAtA hai aura prApta vastu kI rakSA honA kSema hai)| bhagavatI sUtra kI prastAvanA kI vacanaracanA jayakuMjara kI sUMDa ke samAna hai aura samApti-vacala pUMcha ke samAna hai| kAla, AtmarUpa, saMbaMdha, - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 6 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsarga, upakAra, guNideza, zabda aura artha rUpa manohara pravacana - racanA jayakuMjara ke taMga ke samAna hai athavA kAla Adi ATha sUtra ke AcAra isake taMga haiM / sAmAnya vidhi ko utsarga kahate haiM aura vizeSa vidhi ko apavAda kahate haiM / udAharaNArtha-sAdhu ko sacitta jala kA sparza karanA cAhie, yaha utsarga vidhi hai, magara kAraNa upasthita hone para nadI pAra karane kA vidhAna apavAda hai| isa prakAra utsarga aura apavAda rUpI do ghaMTA isa sUtra rUpI hastI ke vidyamAna haiM jinhoMne dik-digaMta ko guMjA rakkhA hai / jayakuMjara ke Age-Age vividha prakAra ke vAdya bajate haiM, isI prakAra sUtrarUpI hastI ke Age yaza kA nakkArA bajatA hai / yaza rUpI nakkAre kI dhvani sAre saMsAra meM phaila rahI hai / hAthI para aMkuza rahatA hai jisake kAraNa vaha vaza meM banA rahatA hai / aMkuza ke abhAva meM hAthI kA vazIbhUta honA kaThina hai| isa sUtra rUpI hastI ko vaza karane ke lie aMkuza kyA hai? isakA uttara AcArya ne diyA haisyAdvAda rUpI aMkuza ke dvArA yaha zAstra vazIbhUta hotA hai| jisa hAthI para aMkuza nahIM hotA vaha bigar3ane para apane pakSa ko hAni pahuMcAne lagatA hai, isI prakAra jisa zAstra para syAdvAda kA aMkuza nahIM, vaha bhI apane hI pakSa kA ghAta karane lagatA hai / prakRta zAstra aisA nahIM hai| yaha syAdvAda se anugama hai / ataH kuMjara ke samAna syAdvAda rUpI aMkuza se yukta hai| hAthI jaba calatA hai to usake Age pIche yA agala-bagala meM bache vAle bhAle vAle yA tIraMdAja calate haiM, jisase hAthI kisI ko hAni na pahuMcAne pAve isI prakAra isa sUtra ke pakSa meM aneka hetu calate haiM / ve hetu isase kisI kI hAni nahIM hone deM / jayakuMjara rAjAoM ke pAsa hotA hai aura rAjA loga saMgrAma meM vijaya prApta karane ke lie use niyukta karate haiN| jaise koNika rAjA kA udAyana hAthI aura indra kA airAvata hAthI hai| to isa sUtra rUpI hastI ko niyukta karane vAlA kauna hai? isakA uttara yaha diyA gayA hai ki bhagavatI sUtra rUpI jayakuMjara ke nAyaka yA niyoktA mahAvIra bhagavAn haiN| unhoMne mithyAtva, ajJAna aura avirati rUpI zatruoM kI senA kA damana karane ke lie isakI niyukti kI hai| rAjAoM ke hastI para yoddhA rahate haiM to bhagavAn mahAvIra ke isa jayakuMjara para yoddhA kauna hai? rAjAoM ke hastI ko yoddhA suzobhita karate haiM to ise kauna suzobhita karatA hai? isakA uttara yaha hai ki kalpagaNa kA zrI javAhara kiraNAvalI 10 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAyaka-saMgha kA AcArya ise suzobhita karatA hai aura muni rUpI yoddhA usake pIche-pIche calate haiN| jo kAyara haiM, saMsAra ke prapaMca meM par3e haiM, ve isakI rakSA nahIM kara skte| muni rUpI yoddhA usake svarUpa ko bhalI-bhAMti jAna sakeM, isa uddezya se pUrvAcAryoM ne aneka prakAra kI vyAkhyAeM racI haiN| prazna hotA hai ki jaba pUvAcAryoM dvArA viracita vyAkhyAeM vidyamAna haiM to Apako navIna vyAkhyA karane kI kyA AvazyakatA hai? isakA samAdhAna yaha hai ki yadyapi ve aneka zreSTha guNoM se yukta haiM, phira bhI bahuta buddhizAlI puruSa hI unheM samajha sakate haiM kyoMki ve saMkSipta haiN| unase alpa buddhi vAle jijJAsuoM ko viziSTa lAbha pahuMcanA saMbhava nahIM hai, ataH maiM prAcIna TIkA aura cUrNI rUpI nADikA kA sAra lekara eka nayI nADikA taiyAra karatA huuN| jaise kamajora netroM vAlA puruSa ainaka kA Azraya lekara dekhatA hai, usI prakAra maiM prAcIna TIkA cUrNI aura jIvAbhigama Adi se vivaraNoM kA sAra lekara navIna vistRta aura isIlie maMda-buddhi ziSyoM ke lie upakAraka yaha yaMtra - ghaTikA nirmANa karatA huuN| tAtparya yaha hai ki- isa sUtra kI vyAkhyAeM prAcInakAla ke mahAna AcAryoM ne kI hai, ve saMkSipta aura gaMbhIra hone ke kAraNa vizeSa buddhisampanna puruSoM kA upakAra karane meM samartha haiN| thor3I buddhi vAle unheM nahIM samajha sakate ataeva maiM jayakuMjara nAyaka bhagavAna mahAvIra kI AjJA lekara, gurujanoM kI AjJA pAkara isa TIkA kA AraMbha karatA huuN| maiM apane gurujanoM se adhika kuzala nahIM hUM, na unase adhika kauzala pradarzita kara sakatA hUM lekina zilpI ke kula meM zilpI hI janma letA hai / jaise zilpakAra pitA kA kArya dekhatedekhate putra bhI zilpakAra bana jAtA hai, isI prakAra mere pUrvAcArya guru sUtra-racanA meM kuzala kArIgara hue haiN| unhIM ke kula meM maiMne janma-dhAraNa kiyA hai, ataH maiM TIkA prAraMbha karanA cAhatA hUM / prakRta racanA unake lie nahIM hai jo mujhase adhika buddhi aura jJAna ke dhanI haiM, balki unake lie hai jo mujhase nyUna mati vAle haiN| zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 11 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. nAma kI vyAkhyA bhagavatI sUtra kA eka nAma 'viAha paNNati' sUtra hai| isa nAma kA artha kyA hai? kyoM yaha nAma par3A haiM? ina praznoM kA samAdhAna karane ke lie TIkAkAra kahate haiM 'viAhapaNNatti' (vi-A-khyA prajJapti) nAma meM 'vi' kA artha hai vividha prakAra se| 'A' kA artha hai abhividhi yA mryaadaa| 'khyA' kA artha hai kthn| aura 'prajJapti' kA artha hai prruupnnaa| tAtparya yaha hai ki jisa zAstra meM vividha prakAra ke jIva Adi padArthoM saMbaMdhI, samasta jJeya padArthoM kI maryAdA pUrvaka athavA paraspara pRthaka lakSaNoM ke nirdezapUrvaka, zrI mahAvIra svAmI se gautama gaNadhara Adi dvArA pUche gaye praznoM ke uttara kathana kA prarUpaNa kiyA gayA hai, vaha 'viAhapaNNatti' (vyAkhyAprajJapti) sUtra hai| tAtparya yaha hai ki bhagavAn mahAvIra ne zrI gautama ko jo yathAvasthita uttara diye, una praznoM aura uttaroM kI prarUpaNA sudharmA svAmI ne apane jyeSTha antevAsI jambU svAmI ko sunaaii| zrIsudharmA svAmI ne kahA- 'he jambU! gautama svAmI ne bhagavAn mahAvIra ke samakSa ye prazna upasthita kiye aura bhagavAn ne una praznoM kA yaha uttara diyaa| isa prakAra gautama aura mahAvIra svAmI ke kathana kA jisa-jisa sUtra meM nirUpaNa kiyA gayA hai vaha vyAkhyA prajJapti sUtra hai| isa sUtra meM samasta jIvAdi padArthoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| athavA vividha prakAra se yA vizeSa rUpa se jinakA AkhyAna kiyA jAye vaha vyAkhyA -arthAt padArthoM kI vRttiyaaNdhrm| padArthoM ke dharmoM kA (vyAkhyAoM kA) jisameM prarUpaNa kiyA jAye vaha sUtra 'vyAkhyA prajJapti' hai| padArtha do prakAra ke hote haiM-abhilApya aura anbhilaapy| vANI dvArA jina padArthoM kA kathana kiyA jA sakatA hai vaha abhilApya haiM aura jo padArtha jJAna meM pratibhAsita hotA ho magara vANI dvArA kahA na jA sakatA ho vaha anabhilApya kahalAtA hai| jo abhilApya padArtha vizeSa rUpa se kahe jA sakeM 12 zrI javAhara kiraNAvalI 88888888888888888888888888 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unheM 'vyAkhyA' kahate haiM aura unakA jahAM nirUpaNa kiyA gayA hai vaha 'vyAkhyAprajJapti' sUtra kahalAtA hai| ___athavA artha kA pratipAdana 'vyAkhyA' kahI jAtI hai| usa vyAkhyA kA arthAt padArtha ke prarUpaNa kA jisameM prakRSTa (zreSTha) jJAna diyA gayA hai vaha vyAkhyA prajJapti sUtra hai| tAtparya yaha hai ki vyAkhyA kA artha hai-padArtha kA kathana aura prajJapti kA artha hai-bodha / arthAt jahAM padArtha ke kathana kA bodha karAyA gayA hai, vaha vyAkhyA prajJapti hai| athavA jisa zAstra kA vidhipUrvaka adhyayana karane se nAnA prakAra kI vyAkhyA phaila jAve yA vyAkhyAna karane kI zakti A jAye, vaha zAstra vyAkhyA prajJapti kahalAtA hai| athavA vyAkhyA karane meM atyanta prAjJa-kuzala bhagavAn mahAvIra se jisakI prajJapti huI hai-bodha huA hai vaha sUtra viAhapaNNatti (vyAkhyA prajJapti) kahalAtA hai| ___ athavA-vivAha arthAt vividha prakAra yA viziSTa prakAra arthoM kA pravAha nayoM kA pravAha jisa zAstra meM prarUpaNa kiyA gayA hai vaha vivAhapaNNatti' sUtra hai| tAtparya yaha hai ki bhagavatI sUtra meM kahIM arthoM kA pravAha calatA hai, kahIM nayoM kA pravAha calatA hai| nayoM kI thor3I vyAkhyA meM hI 700 na ho jAte haiM aura AcAryoM ne ananta nayoM kA astitva mAnA hai| isa nayapravAha kI vyAkhyA jisa sUtra meM ho usakA nAma vivAhapannati hai| __ athavA-'vivAha' zabda kA artha hotA hai vistAramaya athavA bAdhArahita-vivAdha / isa prakAra kI prajJA kI jisa zAstra se prApti hotI hai, vaha vivAhapaNNatti hai| arthAt bhagavatIsUtra kA adhyayana, cintana, manana karane se vistRta bodha prApta hotA hai aura vivAdha-nirdoSa bodha kI prApti hotI hai use bhI vivAhapaNNatti (vivAhaprajJapti) kahate haiN| athavA-vivAdha yA vivAha arthAt bAdhA rahita jo prajJapti hai vaha vivAha prajJapti yA vivAdha prajJapti hai| tAtparya yaha hai ki jisa zAstra meM kI gaI artha-prarUpaNA meM kisI prakAra kI bAdhA na A sake vaha zAstra vivAhaprajJapti yA 'vivAdhaprajJapti' kahalAtA hai| ___TIkAkAra ne thor3A-thor3A rUpAntara karake 'viAhapaNNati sUtra ke dasa nAma ginAye haiN| anta meM kahA hai ki isakA jamat prasiddha nAma 'bhagavatIsUtra' hai| yaha nAma isa sUtra kI mahattA-pUjyatA-kA dyotaka hai| yoM sAmAnya rUpa - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 13 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se sabhI zAstra pUjya haiM, lekina prakRtazAstra meM vizeSatA hai, ataeva yaha AdaraNIya hai aura isI kAraNa isa zAstra ko 'bhagavatIsUtra' kahate haiN| Aja yaha zAstra 'bhagavatI' nAma se jitanA prasiddha hai utanA aura kisI nAma se nhiiN| isa sUtra ko yaha nAma AcAryoM ne diyA hai| maMgala TIkAkAra ne sUtra ke nAmoM kA nirdeza aura unakI sAmAnya vyAkhyA karane ke pazcAt zAstra kI Adi meM varNana kiye jAne vAle phala, yoga, maMgala aura samudAyArtha Adi-Adi dvAroM kA ullekha kiyA hai| pratyeka zAstrakAra zAstra ke AraMbha meM usakA phala batalAte haiM, yoga arthAt saMbaMdha prakaTa karate haiM, maMgalAcaraNa karate haiM aura samudAyArtha ko arthAt usa zAstra meM nirUpaNa kiye jAne vAle viSaya kA sAmAnya rUpa se ullekha karate haiN| phala, yoga, maMgala aura samudAyArtha kA vivecana vizeSAvazyaka bhASya meM kiyA gayA hai, vahAM se ina saba kA svarUpa samajha lenA caahie| zAstrakAra vighnoM ko dUra karane ke lie, ziSyoM kI pravRtti ke lie aura ziSTa janoM kI paramparA kA pAlana karane ke lie maMgalAcaraNa, abhidheya, prayojana aura saMbaMdha kA nirdeza yahAM karate haiN| zAstra racanA aura zAstra paThana-pAThana meM aneka vighna A jAte haiN| una vighnoM kA upazamana karane ke lie zAstra kI Adi meM maMgalAcaraNa kiyA jAtA hai| isa kathana meM prazna upasthita hotA hai ki yadi isa zAstra kI Adi meM maMgalAcaraNa karate haiM to kyA yaha zAstra svayaM hI maMgala rUpa nahIM hai? prakRta zAstra yadi maMgalamaya hai to alaga maMgala karane kI kyA AvazyakatA hai? isakA samAdhAna yaha hai ki zAstra yadyapi maMgala rUpa hI hai, tathApi ziSyoM ke mana meM yaha bhAvanA utpanna ho jAye ki hamane maMgalAcaraNa kara liyA hai, to kSayopazama acchA hotA hai| isake atirikta gaNadharoM ne bhI sUtra racanA ke AraMbha meM maMgala kiyA hai| jaba gaNadhara jaise viziSTa jJAna vAle mahAtmA bhI maMgala karate haiM to unakI paramparA kA pAlana karane ke lie hame bhI maMgala karanA cAhie kyoMki mahAjanoM yena gataH sa pnthaaH| arthAt-mahApuruSoM ne jo kArya kiye haiM ve soca-vicAra kara hI kiye haiN| unake kAryoM ke viSaya meM tarka-vitarka na karake, unakA anukaraNa karanA hI zreyaskara hai| __maMgala ke pazcAt abhidheya kahanA caahie| zAstra meM jisa viSaya kA pratipAdana kiyA gayA ho usakA ullekha karanA caahie| yahAM abhideya 14 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ batalAne ke lie sUtra ke nAmoM kI vyAkhyA kI jA cukI hai| nAmoM kI vyAkhyA se isa zAstra kA viSaya samajha meM A sakatA hai| abhideya ke anantara prayojana AtA hai| dekhanA cAhie ki bhagavatIsUtra ke adhyayana se kyA prayojana siddha hotA hai? yaha bAta bhI nAmoM kI vyAkhyA se samajha meM A sakatI hai| __ acche-acche kAryoM meM bahuta vighna Ate haiN| zreyAMsi bahu vighnAni' yaha kahAvata prasiddha hai| zAstra zrI zreyaskara hai aura isakA paThana-pAThana bhI zreyaskara kArya hai| isa zreyaskara kArya meM vija na AveM, isI prayojana meM maMgala kiyA jAtA hai| maMgala aneka prakAra ke haiN| yathA-nAma maMgala, dravyamaMgala, bhAvamaMgala aadi| ina aneka vidha maMgaloM meM se yahAM bhAvamaMgala hI upAdeya hai, kyoMki bhAvamaMgala ke atirikta anya maMgala ekAnta maMgala nahIM hai| dravyamaMgala, sthApanA maMgala aura nAmamaMgala bhI maMgala kahalAte haiM kintu ve maMgala amaMgala bhI ho jAte haiN| ataeva yaha ekAnta maMgala nahIM hai| isake atirikta yaha Atyantika maMgala bhI nahIM hai, kyoMki prathama to yaha eka dUsare se ghaTa-bar3ha kara haiM, dUsare sadA ke lie amaMgala kA anta nahIM krte| dahI aura akSata Adi maMgala mAne jAte haiM magara dahI ko agara bImAra khA jAye aura akSata sira meM lagane ke bajAya AMkha meM par3a jAeM to kyA hogA? amaMgala rUpa ho jaaeNge| jisa talavAra meM zatru ko kATane kI zakti hai vahI talavAra yadi apane hI gale para phera lI jAye to kyA vaha kATegI nahIM? kumhAra DaMDe dvArA cAka ghumAkara ghar3A banAtA hai, ataH vaha DaMDA ghar3A banAne meM sahAyaka hai| lekina vahI DaMDA agara ghar3e para par3a jAye to kyA ghar3A phUTa nahIM jAyegA? tAtparya yaha hai ki jo jor3ate bhI aura tor3ate bhI haiM, hAni pahuMcAte haiM aura lAbha bhI pahuMcAte haiM, unheM ekAnta maMgala nahIM kahA jA sktaa| saMsAra meM jo anyAnya maMgala kArya kiye jAte haiM, ve sarvathA nirguNa yA niSphala haiM, yaha kathana zAstra kA nahIM hai, lekina Azaya yaha hai ki ve kArya pUrNa nahIM hai, isalie eka ora guNa karate haiM to dUsarI ora avaguNa bhI karate haiN| aisI sthiti meM ve kArya ekAnta guNa karane vAle nahIM kahe jA skte| vaizya vyApAra kara apanI AjIvikA calAte haiM, kSatriya talavAra ke bala para rAjya karate haiM aura zUdra sevA karake apanA gujara karate haiN| sabhI apane-apane dhaMdhe ko maMgala-rUpa mAnate haiM aura kisI aMza meM unake apane-apane ro - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 15 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArya maMgala rUpa haiM bhI, parantu zAstra kI dRSTi meM ve kArya ekAnta rUpa se maMgala nahIM haiM, kyoMki ina kAryoM se eka pakSa ko agara lAbha pahuMcatA hai to dUsare pakSa ko hAni bhI pahuMcatI hai| ___ eka bhAI ne socA-maiM kisI mahAtmA kI zaraNa lekara lakhapati bana jaauuN| aisA soca kara vaha mahAtmA ke zaraNa meM gyaa| mahAtmA ne maMgala dekara kahA-jA, isase eka lAkha rupayA kamA lenaa| dekhanA cAhie yaha kaisA maMgala huA? vAstava meM mahAtmA puruSa kisI ko lakhapati banAne ke lie maMgala nahIM dete| kyoMki eka lAkha rupayA kamAkara jaba eka puruSa lakhapati banegA to dUsare ke pAsa se utanA rupayA kama ho jaayegaa| eka kA kamAnA dUsare kA gaMvAnA hai| aisI sthiti meM kamAne vAle kA maMgala huA to gaMvAne vAle kA amaMgala huaa| pratyeka kA maMgala cAhane vAlA mahAtmA aisA nahIM kara sktaa| vaha to ekAnta maMgala kAraka hI hotA hai| kahA jA sakatA hai ki agara koI vyakti saMgrAma ke lie yA vyApAra ke lie jAtA ho to use maMgalapATha (mAMgalika) sunAnA cAhie yA nahIM? isakA uttara yaha hai ki jaba kabhI bhI koI ArAdhaka mAMgalika sunane ke lie sAdhu kI sevA meM upasthita ho to use mAMgalika avazya sunAnA caahie| phira bhI pUrvokta kathana meM aura isa kathana meM virodha nahIM hai| vyApAra ke nimitta jAne vAle ko sAdhu mAMgalika sunAte haiM so isalie ki vyApAra ke lie jAne vAlA dravya-dhana ke pralobhana meM bhAvadhana ko na bhUla jaave| saMsAra meM anurakta gRhastha sAMsArika bhogopabhoga ke sAdhanabhUta padArthoM ke upArjana aura saMrakSaNa meM kabhI-kabhI itanA vyasta ho jAtA hai ki vaha Atma-kalyANa ke sacce sAdhanoM ko bhUla jAtA hai| use bhogopabhoga ke sAdhana hI maMgalakAraka, zaraNabhUta aura uttama pratIta hote haiN| aise logoM para anugraha karake unheM vAstavikatA kA bhAna karAnA sAdhuoM kA kartavya hai| ataeva sAdhu mAMgalika zravaNa karAkara use sAvadhAna karate haiM ki he bhadra puruSa! tU itanA yAda rakhanA ki saMsAra meM cAra mahAmaMgala haiM-arihaMta, siddha, sAdhu aura sarvajJa vItarAga dvArA prarUpita dayAmaya dhrm| saMsAra meM cAra sarva zreSTha pada haiM- arihaMta, siddha, sAdhu aura dayAmaya dhrm| ataeva tU apane mana meM saMkalpa kara ki maiM arihaMta kI zaraNa grahaNa karatA hUM, maiM siddha kI zaraNa grahaNa karatA hUM, maiM santa puruSoM kI zaraNa grahaNa karatA hUM, maiM sarvajJa ke dharma kI zaraNa grahaNa karatA huuN| uparyukta mahAmaMgala pATha pratyeka avasthA meM sunAne yogya hai| agara koI puruSa kisI zubha kArya ke lie jAte samaya maMgala zravaNa karanA cAhe taba to 16 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koI bAta nahIM, agara koI azubha kArya ke lie jAte samaya bhI maMgala pATha zravaNa karanA cAhe to use bhI sAdhu yaha pATha sunAne se iMkAra nahIM kreNge| maMgala-pATha eka aisI lokottara bhAva - auSadha hai jo niroga ko bhI lAbha pahuMcAtI hai aura rogI ko bhI vizeSa lAbha pahuMcAtI hai / ataeva pratyeka puruSa usakA pAtra hai, balki rogI aura adhika upayukta pAtra hai| bhalA, deva, guru aura dharma kA smaraNa karanA anucita kaise kahA jA sakatA hai ? jisakA jo adhikAra hai vaha utanA hI kara sakatA hai| sAdhugaNa dravya se unmukta ho cuke haiN| ve bhAva ke ArAdhaka haiM / isa dazA meM ve bhAva maMgala hI kara sakate haiN| ataeva vyApAra ke nimitta jAne vAle ko mAMgalika ve sunAkara kahate haiM ki dravya maMgala ke sAmane bhAva maMgala ko mata visara jAnA isI prakAra saMgrAma meM jUjhane ke lie jAne vAle ko sAvadhAna karate haiM ki dekhanA, saMgrAma meM bhI dharma ko mata bhUlanA / yaha bhAva maMgala naukA ke samAna hai| jisakI icchA ho, naukA para ArUr3ha ho, jo ArUr3ha hogA use vaha pAra lagA degii| bhAva maMgala ke vidhAna meM bhI yaha bAta hai| ise sunakara nyAyocita vyApAra karane vAlA apane dharma para sthira rahegA aura anyAya karegA to adharma kI saritA meM DUbegA / sAdhu vivAha ke avasara para bhI mAMgalika sunAte haiM / vaha isalie ki sunane vAloM ko yaha jJAna ho jAye ki vivAha baMdhana ke lie nahIM hai / vivAha gRhasthI meM rahane vAloM ko pArasparika dharma-saMbaMdhI sahAyatA AdAna-pradAna karane ke lie hotA hai, dharma kA dhvaMsa karane ke lie nahIM, baMdhanoM kI paramparA bar3hAne ke lie bhI nahIM / isa prakAra sAdhu bhAva maMgala sunAte haiM jo saba ke lie, sadA kAla, saba prakAra se sampUrNa kalyANa kA kAraNa hai, jisameM akalyANa kA kaNa mAtra bhI nahIM hotA / vivAha ke pazcAt strI aura puruSa ke mila kara cAra paira aura cAra hAtha ho jAte haiN| cAra paira vAlA caupAyA hotA hai aura cAra hAtha vAlA devatA hotA hai / sAdhu vivAha ke avasara para mAMgalika sunA kara yaha zikSA detA hai ki vivAha karake caupAyA pazu mata bananA, magara caturbhuja devatA bananA / sArAMza yaha hai ki sAdhu bhAva maMgala sunAte haiM, dravya maMgala nhiiN| jisa maMgala se eka ko lAbha yA sukha ho aura dUsare ko hAni yA duHkha ho, vaha dravya maMgala hai| dravya maMgala ke dvArA hone vAlA eka kA lAbha yA sukha bhI nikhAlisa nahIM hotaa| usameM hAni evaM duHkha kA sammizraNa hotA hai| isake atirikta dravyamaMgala alpakAlIna hotA hai aura usakI mAMgalikatA kI mAtrA bhI adhika zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 17 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM hotii| saccA maMgala vaha hai jisameM amaMgala ko lezamAtra bhI avakAza na ho aura jisa maMgala ke pazcAt amaMgala prakaTa na hotA ho aura sAtha hI jisase saba kA samAna rUpa se kalyANa-sAdhana ho sakatA ho, jisake nimitta se kisI ko hAni yA duHkha na phuNce| aisA saccA maMgala bhAva maMgala hI hai| ataeva yahAM zAstra kI Adi meM bhAvamaMgala hI upAdeya hai| bhAvamaMgala ke stuti maMgala, namaskAra maMgala Adi aneka prakAra haiN| jJAna maMgala, darzana maMgala, caritra maMgala aura tama maMgala bhI bhAva maMgala ke hI bheda haiN| ina aneka vidha bhAva maMgaloM meM se grahAM zAstra ke AraMbha meM paMca parameSThI bhagavAn ko namaskAra rUpa bhAvamaMgala kiyA gayA hai| kyoMki bhAva maMgala ke antargata Aye hue dUsare maMgaloM kI apekSA paMca parameSThI-namaskAra maMgala meM do vizeSatAeM haiM-prathama yaha hai ki yaha namaskAra maMgala loka meM uttama hai aura dUsarI yaha ki devarAja indra bhI isakA zaraNa letA hai| eso paMca namukkAro, svvpaavppnnaasnno| maMgalANaM ca savvesiM, par3hamaM havai maMgalaM / / yaha zAstra vAkya hai| arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu va paMca parameSThI ko kiyA haA namaskAra samasta pApoM kA nAza karane vAlA hai| pApa hI vighna yA vighna ke kAraNa haiN| pApa kA nAza hone para vighna nahIM rhte| yaha namaskAra maMgala anya saba maMgaloM se prathama arthAt zreSTha hai| samasta zAstroM ko namaskAra maMtra japa kara par3hA jAye to vijoM kA nAza ho jAtA hai| isI kAraNa zAstra ke AraMbha meM namaskAra maMtra dvArA maMgalAcaraNa kiyA gayA hai| _ namaskAra maMtra (NamokAra maMtra) kA varNana kisa zAstra meM AyA hai? yaha maMtra mUlataH kahAM se AyA hai? isa prazna kA uttara yaha hai ki NamokAra maMtra sabhI zAstroM meM ota prota hai| sabhI zAstroM meM kisI na kisI rUpa meM isa maMtra kA astitva vidyamAna hai| yaha caudaha pUrvo kA sAra mAnA jAtA hai| bhale akSarazaH yaha maMtra kisI zAstra meM na pAyA jAye, magara pratyeka zAstra ke paThana meM sarvaprathama yaha maMtra par3hA jAtA hai| tadanusAra yahAM bhI zAstra kI Adi meM paMcaparameSThI namaskAra maMtra kA ullekha kiyA gayA hai| vaha isa prakAra hai Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo aayriyaannN| Namo uvajjhAyANaM, Namo loe svvsaahuunnN|| arthAt-arihaMta bhagavAn ko namaskAra ho, siddha bhagavAn ko namaskAra ho, AcArya mahArAja ko namaskAra ho, upAdhyAya mahArAja ko namaskAra ho, loka ke saba sAdhuoM ko namaskAra ho| 18 zrI javAhara kiraNAvalI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNa kA vivaraNa 'Namo arihaMtANaM' kA vivecana isa zAstra ke prathama maMgalAcaraNa ke rUpa meM jo namaskAra maMtra diyA gayA hai, usa para kucha vistAra se vivecana karanA upayogI pratIta hotA hai| yaha maMtra sarvasAdhAraNa jaina janatA meM atyanta prasiddha hai| zAyada hI koI jaina aisA hogA jo dina-rAta meM eka bAra bhI isa maMtra kA jApa na karatA ho| jaina 6 garma ke anuyAyI sabhI sampradAya samAna bhAva se isa pavitra maMtra kA zraddhA-bhakti ke sAtha smaraNa karate haiN| ataeva spaSTatApUrvaka isa maMtra kA bhAva samajhAnA Avazyaka hai| 'Namo arihaMtANaM' yaha eka vAkya hai| isa vAkya meM do pada haiM (1) 'Namo' aura (2) 'arihNtaannN'| zAstrakAroM ne pAMca prakAra ke zabda batalAye haiM (1) nAma zabda (2) nipAta zabda (3) AkhyAta zabda (4) upasarga zabda (5) mizra zabda / ina pAMcoM prakAra ke zabdoM ke udAharaNa isa prakAra haiM (1) nAma zabda-yathA-ghor3A, hAthI Adi / (2) nipAta zabda-khala mila aadi| (3) AkhyAta zabda-bhavati, ghAvati Adi kriyA zabda / (4) upasarga zabda-pra, parA abhi Adi / (5) mizra zabda-samrATa, saMyata aadi| ina pAMca prakAra ke zabdoM meM se 'namaH' (Namo) nipAta zabda hai| arthAt isa zabda meM na koI vibhakti lagI hai, na pratyaya hI, yaha kisI dhAtu se niSpanna nahIM huA hai| yaha svataH siddha rUpa hai| __ 'namaH' pada kA artha hai-dravya evaM bhAva se saMkoca krnaa| yahAM namaH kA yahI artha -dravya-bhAva se saMkoca karanA liyA gayA hai| arthAt dravya se hAtha, paira aura mastaka rUpa pAMcoM aMgoM ko saMkoca kara namaskAra karatA hUM aura bhAva se, AtmA ko aprazasta pariNati se pRthak karake arihaMta bhagavAn ke guNoM meM lIna karatA huuN| yaha namaH zabda kA artha huaa| aba 'arihaMtANaM' pada kA artha kyA hai, yaha dekhanA caahie| bhinna-bhinna artha prakaTa karane vAle 'arihaMta' zabda ke aneka rUpAntara hote haiN| yathA-arhanta, arahontara, arathAnta, arahanta, arahayat, arihanta, aruhanta aadi| ina rUpAntaroM meM artha kA jo bheda hai vaha Age yathAsthAna prakaTa kiyA jaaygaa| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 16 8988 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'arhanta' zabda 'arha - pUjAyAM' dhAtu se banA hai / ataeva arhanta zabda kA artha hai - pUjanIya, pUjya yA pUjA karane yogy| isa prakAra Namo arahaMtANaM-namo'rhadbhyaH' kA artha huA jo pUjanIya hai unheM namaskAra karatA huuN| yahAM yaha AzaMkA kI jA sakatI hai ki loka meM pUjya mAnane ke viSaya meM koI nizcita niyama nahIM hai / putra ke lie pitA pUjya mAnA jAtA hai, mAtA pUjya mAnI jAtI hai, anya gurujana pUjya mAne jAte haiN| agara pUjya ko hI arhanta kahA jAye to kyA mAtA-pitA Adi bhI arhanta haiM? isakA uttara yaha diyA gayA hai ki yahAM isa prakAra kI sAdhAraNa loka- rUr3ha pUjyatA nahIM samajhanI caahie| loka rUr3hI kA koI niyama nahIM hai| loka ke aneka puruSa kutte ko bhI pUjya mAna lete haiM / arhanta vaha pUjya puruSa hai jo loka meM pUjya mAne jAne vAle indra ke dvArA bhI pUjanIya hai / aSTa mahAprAtihAryoM kI racanA hone para devoM kA pradhAna indra bhI jinakI pUjA karatA hai| aisI divya mahApUjA ke yogya mahAbhAga arhanta hI hai / anya nahIM / zAstra kahate haiM ki jo vandanA - namaskAra ke yogya ho use arhanta kahate haiN| jisake samasta svAbhAvika - guNa prakaTa ho gaye hoM, jo devoM dvArA bhI pUjya ho, lokottara gati meM jAne ke yogya hoM, vaha arhanta haiM / athavA-'raha' kA artha hai gupta vastu-chipI huI bAteM | jinase koI bAta chipI nahIM hai| sarvajJa hone ke kAraNa jo samasta padArthoM ko hathelI kI bhAMti spaSTa rUpa jAnate-dekhate haiM, vaha 'arahontara' kahalAte haiN| unheM maiM dravya - bhAva se namaskAra karatA hUM / athavA-'arahaMta' pada kA saMskRta bhASA meM 'arathAnta' aisA rUpa banatA hai / ratha loka meM prasiddha hai| yahAM 'ratha' zabda samasta prakAra ke parigraha kA upalakSaNa hai| arthAt ratha zabda se parigraha mAtra kA artha samajhanA cAhie / 'anta' zabda vinAza vAcaka hai| isa prakAra 'arathAnta' kA artha huA samasta prakAra ke parigraha se aura vinAza se jo atIta ho cuke haiN| ataH 'arahaMtANaM' arthAt 'arathAntebhyaH' parigraha aura mRtyu se rahita bhagavAn ko namaH namaskAra ho / athavA-'arahanta' kA eka rUpAntara 'arahayat' bhI hotA hai| isakA artha isa prakAra hai - tIvra rAga ke kAraNa bhUta manohara viSayoM kA saMsarga hone para -aSTa mahAprAtihArya Adi sampadA ke vidyamAna hone para bhI jo parama vItarAga hone ke kAraNa kiMcit mAtra bhI rAga ko prApta nahIM hote, unheM namaskAra ho / zrI javAhara kiraNAvalI 20 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arahanta pada kA eka rUpAntara 'arihanta' hai| ari kA artha hai| unakA jinhoMne nAza kara diyA ho vaha arihanta kahalAte haiN| AtmA ke asalI zatru Atmika mahApuruSa viziSTa sAdhana ke dvArA una karmoM kA nAza kara DAlate haiM unheM arihanta kahate haiN| unheM merA namaskAra ho| kahA bhI hai aTThavihaM piya kamma, aribhUaM hoi svvaajiivaannN| taM kammamariM haMtA, arihaMtA teNa vuccNti|| arthAt ATha prakAra ke karma saMsAra ke samasta jIvoM ke ari (zatru) haiN| jo una karma-zatruoM kA nAza kara detA hai vahI arihanta kahalAtA hai| jo jisakI svataMtratA kA apaharaNa karake use apane adhIna banA letA hai, aura usako icchA ke anusAra kAma nahIM karane detA, varan vivaza karake jo apanI icchAeM usa para lAdatA hai vaha usakA zatru kahalAtA hai| zatru apanI zakti se kAma karAtA hai| jise kAma karanA hai, usakI apanI zakti lupta ho jAtI hai| vyavahAra meM dekhA jAtA hai ki zatru icchAnusAra kArya nahIM karane detA aura anicchanIya kAryoM ke lie vivaza karatA hai| bAhya vairiyoM ke samAna Antarika vairI karma hai| AtmA kI usa jJAna zakti ko, jisake dvArA saMsAra ke samasta padArtha jAne jAte haiM, jo karma haraNa karatA hai, use jJAnAvaraNa karma kahate haiN| jJAnAvaraNa karma ne AtmA kI usa jJAna zakti ko dabA diyA hai| jisa prakAra bAdaloM ke kAraNa sUrya kA svAbhAvika prakAza ruka jAtA hai, usI prakAra jJAnAvaraNIya karma ne AtmA kI saba kucha jAna sakane vAlI jJAna zakti ko roka rakhA hai| tAtparya yaha hai ki AtmA-svabhAva se ananta jJAnazAlI hai| jagat kA koI bhI padArtha aisA nahIM hai jo AtmA kI jJAna zakti dvArA jAnane yogya na ho, magara-jJAnAvaraNa karma ne usa zakti ko dabA kara kSudra aura sImita kara diyA hai usake svAbhAvika pariNamana ko vikRta kara diyA hai| isI prakAra darzana kI zakti ko dekhane ke sAmarthya ko rokane vAlA, sImita kara dene vAlA karma darzanAvaraNa kahalAtA hai| AtmA svAbhAvataH paramAnandamaya hai| ananta sukha AtmA kA svAbhAvika guNa haiM lekina AtmA ke isa parama sukhamaya svabhAva ko vedanIya karma ne dabA rakkhA hai| isa karma ke kAraNa AtmA duHkha rUpa vaiSayika sukha meM hI sacce sudhAra kI kalpanA karatA hai| isI karma ke nimitta se AtmA nAnA prakAra ke kaSToM kA anubhava karatI hai| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 21 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hama avinAzI haiM aura aneka anupama guNoM ke Agara haiM, isa tathya kI pratIti mohanIya karma ne roka dI hai| mohanIya karma ke prabhAva se hama daihika sukha ko Atmika sukha aura daihika duHkha ko Atmika duHkha mAna rahe hai| isa pakAra mohanIya karma ulTI pratIti karAtA hai, jisase AtmA vAstavika bAta ko bhUlakara avAstavika bAta ko mAna rahA hai / AtmA ajara, amara, avinAzI hai / janma-maraNa usakA sparza bhI nahIM kara skte| magara Ayukarma ke prabhAva se use janma-maraNa karane par3ate haiN| jaise koI puruSa apane kirAye ke makAna ko chor3anA nahIM cAhatA, phira bhI kirAye kA paisA pAsa meM na hone se makAna chor3anA par3atA hai, isI prakAra AtmA janma-maraNa ke svabhAva vAlA na hone para bhI Ayu karma kI preraNA se vivaza hokara janma-maraNa karatA hai| AtmA kA caitanya nAma-rUpa hai| isakA nAma ananta bhI hai, kintu nAma karma, AtmA ke isa nAma ko chur3Akara nIca nAma-jaise jhAr3a, pazu Adi ko prApta karavAtA hai| AtmA caitanya nAmavAlA evaM nirvikAra hai| isake jhAr3a, kIr3A Adi nAma, nAmakarma ke prabhAva se usI prakAra hue haiM jaise eka hI raMga ke kaI citra banAne para kisI kA nAma ghor3A, kisI kA nAma rAjA aura kisI kA nAma hAthI Adi ho jAtA haiN| jisake prabhAva se AtmA UMca-nIca gotra meM par3atI hai vaha gotra karma kahalAtA hai| udAharaNArtha- eka hI prakAra ke sone se eka mastaka kA AbhUSaNa uttama mAnA jAtA hai, paira kA uttama nahIM mAnA jaataa| isI prakAra yaha nirvikAra AtmA gotra karma ke prabhAva se aise gotroM meM janma letI haiM jo loka meM ucca yA nIca kahalAte haiN| isa prakAra AtmA kI UMca-nIca avasthA karma kehI prabhAva se hai| AtmA svabhAva se ina samasta vikalpoM se atIta aura anirvacanIya haiN| antarAya kA artha hai vighna yA bAdhA / antarAya do prakAra kA hai - (1) dravya rUpa meM vighnabAdhA honA aura (2) bhAga rUpa se - aMtaraMga Ananda meM bAdhA par3anA / jo karma AtmA kI svAbhAvika zakti ko prApta karane meM bAdhaka hotA hai, vaha antarAya karma kahalAtA hai / ina ATha karmoM ne anAdi kAla se AtmA ko prabhAvita kara rakkhA hai| inake kAraNa AtmA apane svarUpa se cyuta hokara nAnA prakAra kI vibhAva pariNati ke adhIna ho rahA hai| yahAM prazna upasthita hotA hai ki AtmA ko kyA karanA cAhie? karmoM se 'AtmA kI Atyantika mukti kA upAya kyA hai ? 22 zrI javAhara kiraNAvalI Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agara pahale baMdhe hue karma hI bhoge jAte hoM taba to kisI samaya sahaja hI unakA anta A sakatA hai, parantu aisA nahIM hotA / AtmA pUrvabaddha karmoM ko bhogate-bhogate usI samaya naye karma bAMdha letI hai aura jaba unheM bhogane kA avasara AtA hai taba phira navIna karma baMdha jAte haiN| isa prakAra bandha kA pravAha nirantara jArI rahatA hai| aisI sthiti meM karmoM kA Atyantika vinAza kisa prakAra ho sakatA hai? isa prazna kA uttara arihaMta bhagavAn ko kiye jAne vAle namaskAra ke marma meM nihita hai| arihaMta bhagavAn ne karmoM kA samUla kSaya karane ke lie jisa vidhi kA avalambana kiyA hai usI vidhi kA avalambana karane se bhavya jIva niSkarma bana sakatA hai / pUrvabaddha karma yadi acche (zubha) bhAva se bhoge jAte haiM to navIna acche karmoM kA baMdha hotA hai bure bhAva se bhoge jAte haiM to bure karma baMdhate haiM aura yadi rAga dveSa rahita bhAva se bhoge hote haiM to phira karma baMdhate hI nahIM hai / isa prakAra pUrvopArjita karmoM ko vItarAga bhAva se bhoganA navIna karmabaMdha se bacane kA upAya hai| jJAnI puruSoM kI vicAraNA nirAlI hotI hai| jaba una para kisI prakAra kA kaSTa Akara par3atA hai, anukUla paristhiti meM sukha kI prApti hotI hai athavA jaba unake dekhane-sunane meM bAdhA upasthiti hotI hai taba ve vicAra karate haiM - yaha to prakRti kI krIr3A hai| ina saba bAtoM se merA kucha bhI saMbaMdha nahIM hai| maiM ina saba bhAvoM se nirAlA huuN| merA svarUpa saba se vilakSaNa hai| mujhe inase kyA sarokAra ? aura maiM ina saba ke viSaya meM rAgadveSa kA bhAva kyoM dhAraNa karU ? jJAniyoM kI isa vicAraNA kA anusaraNa karake jo karmabhogane ke samaya acchA yA burA bhAva apane hRdaya meM aMkurita nahIM hone detA, varan vItarAga banA rahatA hai vaha karmoM kA sarvathA nAza karane meM samartha hotA hai / yahI karma-kSaya kA rAjamArga hai| isa prakAra jisakA antaHkaraNa vItarAga bhAva se vibhUSita hai usa mahApuruSa ko mArane ke lie yadi koI zatru talavAra lekara AvegA to bhI yahI vicAregA ki maiM marane vAlA nahIM huuN| jo maratA hai, mara sakatA hai vaha maiM nahIM huuN| maiM vaha hUM to maratA nahIM aura mara sakatA bhI nahIM / saccidAnanda - AmUrtika aura adRzya merA svarUpa hai / mujhe mArane kA sAmarthya sAdhAraNa puruSa kI to bAta hI kyA, indra meM bhI nahIM hai| isI prakAra mArane vAlA bhI maiM nahIM huuN| marane vAlA zarIra hai mArane vAlI talavAra hai| donoM hI jar3a haiN| jar3a jar3a ko kATatA hai / zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 23 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM merA kyA bigar3atA hai? maiM dveSa bhAva dhAraNa kara ke apanA amaMgala Apa hI kyoM karUM? talavAra se kaTate samaya bhI agara pratizatrutA kA bhAva udita hotA hai to navIna karma baMdhe binA nahIM rhte| yadyapi pUrvabaddha karma cukate haiM tathApi naye karma baMdhate bhI haiN| agara talavAra se kaTate samaya yaha vicAra AyA ki mArane vAlA aura marane vAlA maiM nahIM hUM aura usa samaya nirvikAra avasthA rahI to nUtana karma kA baMdha nahIM hotaa| __ kalpanA kIjie eka vyApArI ne kisI sAhUkAra ke yahAM apanA khAtA ddaalaa| vaha eka hajAra rupayA RNa le gyaa| thor3e dinoM ke pazcAt vaha eka hajAra rupayA de gayA aura do hajAra naye le gyaa| aisA karane se usakA khAtA calatA hI rhegaa| isake viruddha gara vaha jamA karAtA rahe aura nayA karja na le to usakA khAtA cuka jaayegaa| isI prakAra pUrvabaddha karma samabhAva se bhoge, acche yA bure vicAra na lAve to kisI samaya karma zatru kA nAza ho jaayegaa| Amrava, saMvara aura nirjarA ke bheda se karmoM kA svarUpa prakArAntara se bhI kahA jAtA hai magara vistArabhaya se aura samaya kI kamI ke kAraNa yahAM use chor3a diyA jAtA hai| AcArya kahate haiM-isa prakAra ke karma-zatruoM kA nAza karane vAle arihaMta bhagavAn ko maiM namaskAra karatA huuN| yahAM eka bAta vizeSa mahatvapUrNa hai| namaskAra karate samaya kisI vyakti-vizeSa kA nAma nahIM liyA gayA hai, apitu amuka prakAra ke guNoM se yukta bhagavAn ko namaskAra kiyA gayA hai| yaha vizAla dRSTikoNa evaM madhyasthabhAva kA jvalaMta pramANa hai| yaha niSpakSa bhAvanA kitanI prazaMsanIya hai? cAhe jo ho, jisa ne karma zatru ko atyanta vinAza kara diyA hai, vahI arihaMta hai aura vahI vandanIya hai, vahI pUjanIya hai| koI bhI vastu agara namUne ke anusAra ho to usameM jhagar3e kI guMjAiza nahIM hai| namUne ke anusAra na hone para hI jhagar3A utpanna hotA hai| isI kAraNa AcArya ne karmazatruoM kA nAza karane vAle ko arihaMta aura vaMdya kahA hai| jisameM vikAra vidyamAna hai vaha mAnanIya yA vandanIya nahIM aura jo vikAroM ke vega se vimukta ho cukA hai, vaha koI bhI kyoM na ho, vandanIya hai| agara arihaMta ne apane karmoM kA atyanta anta kara diyA hai aura apanI AtmA ko ekAnta nirmala banA liyA hai, to unhoMne apanA hI kalyANa sAdhana nahIM kiyA hai| unhoMne karmoM kA nAza kiyA hai, yaha dekha kara hama unheM kyoM namaskAra kareM? 24 zrI javAhara kiraNAvalI Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prazna kA uttara yaha hai ki bhakta bhagavAn para ahasAna karake unheM namaskAra nahIM krtaa| bhagavAn ko namaskAra karane meM bhakta kA mahAn maMgala hai| usa maMgala kI upalabdhi ke lie hI bhakta bhaktibhAva se prerita hokara bhagavAn ke caraNoM meM apane Apako arpita kara detA hai| __ saMsAra nAnA prakAra kI pIr3A se pIr3ita hai| use koI zAntidAtA nahIM milA hai| karma hameM burI taraha nacA rahe haiM, asahya yAtanAoM kA pAtra banA rahe haiM aura arihaMta bhagavAn ne una karmoM kA vinAza kara diyA hai| karmoM kI isa vyAdhi se chuTakArA dilAne vAle mahAvaidya vahI ho sakate haiM jinhoMne svayaM isa vyAdhi se mukti pAI hai aura ananta Arogya prApta kara liyA hai| arihaMta bhagavAn hI aise hai| hama karma kI vyAdhi se kisa prakAra chUTa sakate haiM-karmoM kA anta kisa prakAra honA saMbhava hai, yaha bAta arihaMta bhagavAn hI hameM batA sakate haiN| unhoMne sarvajJatA-lAbha karake vaha mArga prakAzita bhI kiyA hai| isI kAraNa arihanta bhagavAn hamAre namaskAra ke pAtra haiM vahI, zAntidAtA haiN| pahale 'arahatANaM' kA eka rUpAntara 'aruhadbhyaH ' batalAyA jA cukA hai| 'aruMhadbhyaH ' kA artha hai 'ruha, kA nAza karane vaale| ruha dhAtu kA saMskRta bhASA meM artha hai -santAna arthAt paramparA / jaise bIja aura aMkura kI paramparA hotI hai| bIja se aMkura utpanna hotA hai aura aMkura se bIja utpanna hotA hai, aura isa prakAra bIja aura aMkura kI paramparA calatI rahatI hai| agara bIja ko jalA diyA jAye to phira aMkura utpanna nahIM hotaa| isI prakAra jinhoMne karma rUpI bIja ko bhasma kara diyA hai-naSTa kara diyA hai aura isa kAraNa jisakA phira kabhI janma nahIM hotA, arthAt karma-bIja kA Atyantika vinAza kara dene vAle (arahaMta) ko maiM namaskAra karatA huuN| kisI ne ThIka hI kahA hai dagdhe bIje yathA'tyantaM, prAdurbhavati naaNkurH| karmabIje tathA dagdhe, na prarohati bhvaaNkurH| jisa bIja ko Atyantika rUpa se jalA diyA jAtA hai, use cAhe jaisI kamAI huI bhUmi meM boyA jAye, usa se aMkura nahIM uga sktaa| isI prakAra karma-bIja ko eka bAra pUrNa rUpeNa bhasma kara dene para punarjanma rUpI aMkura nahIM uga sktaa| kaI logoM kA kahanA hai ki jisa karma ke sAtha AtmA kA anAdikAla se saMbaMdha hai, vaha karma naSTa kaise ho jAte haiM ? magara bIja aura aMkura kA saMbaMdha bhI anAdikAla kA hai| phira bhI bIja ko jalA dene se unakI paramparA kA - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 25 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI anta ho jAtA hai| isI prakAra karma kI paramparA kA bhI anta ho sakatA hai / jisa prakAra pratyeka aMkura aura pratyeka bIja Adi hI haiM phira bhI donoM ke kArya-kAraNa kA pravAha anAdi hai, isI prakAra pratyeka karma Adi haiM tathApi usakA karma ke sAtha kArya-kAraNa kA saMbaMdha anAdi hai / yaha zaMkA bhI ucita nahIM hai ki jaise aMkura ke jalA dene para bIja kA abhAva ho jAtA hai, usI prakAra karma kA nAza hone para AtmA kA bhI nAza kyoM nahIM ho jAyegA? bIja aura aMkura tathA AtmA aura karma ke saMbaMdha meM paryApta antara hai| bIja aura aMkura meM upAdAna - upAdeyabhAva saMbaMdha haiM, jabaki AtmA aura karma meM mAtra saMyoga saMbaMdha hai / jaise bIja aura aMkura kA svarUpa mUlataH eka hai, vaise AtmA aura karma kA svarUpa eka nahIM hai| donoM kA svarUpa bhinna-bhinna hai| jIva caitanya rUpa hai, karma jar3a hai| jIva aura karma ko prAyaH sabhI caitanya aura jaDa rUpa mAnate haiN| jalAne para jar3a hI jala sakatA hai| cetana nahIM jala sakatA hai| donoM bhinna-bhinna svabhAva vAle haiN| gItA meM kahA hai- nainaM dahati pAvakaH arthAt AtmA ko agni jalA nahIM sakatI / isa saMbaMdha meM eka bAta aura bhI kahI jA sakatI hai| vaha yaha ki jaise bIja aura aMkura eka dUsare se utpanna hote haiM vaise AtmA aura karma eka dUsare se utpanna nahIM hote| bIja aMkura kI paramparA ke samAna karmoM kI - dravya karma aura bhAva karma kI hI paramparA yahAM anAdikAlIna batAI gaI hai| ataH dravya karmoM aura bhAva karmoM ke kSaya hone para dravya karmoM kA kSaya ho jAtA hai| AtmA avinAzI hone ke kAraNa vidyamAna rahatI hai balki svarUpa meM A jAtI hai| karma kA nAza hone se AtmA kI azuddhatA kA hI nAza hotA hai| 1 namaskAra ke viSaya meM kahA jA sakatA hai ki arihanta ko namaskAra karane se kyA lAbha hai? arihanta bhagavAn vItarAga haiN| vaha na tuSTa hote haiM, na ruSTa hote haiN| hameM unakI chAyA bhI kabhI milatI nahIM hai| phira namaskAra karanA vRthA kyoM nahIM hai? bhagavAn ko namaskAra karane se kyA lAbha hai? isa viSaya meM AcArya kahate haiM- AtmA saMsAra rUpI vana meM bhaTakate bhayabhIta ho gayI hai / aisI AtmA ko mArga batAne vAlA kauna hai, jisase vaha bhava-vana se bAhara nikala ske| jisane usa vana ko pAra nahIM kiyA hai, jo svayameva usI vana meM bhaTaka rahI hai arthAt jisane karma zatru ko nahIM jItA hai, vaha usa mArga ke viSaya meM kyA jAnegI? uddhAra kI AzA usase kaise kI jA sakatI hai ? jisane svayaM usa vana ko pAra kiyA ho, zuddha Atmapada kI prApti kara lI ho, vahI usa vana se zrI javAhara kiraNAvalI 26 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikAlane ke lie tathA mokSa rUpI nagarI kA mArga batAne ke lie suyogya patha-pradarzaka ho sakatA hai| arihanta bhagavAn meM aisI vizeSatA hai| unhoMne bhava-kAntAra ko pAra kiyA hai, ataeva vahI namaskAra karane yogya haiN| karma, kartA ke kiye hue hote haiN| kartA dvArA jo kiyA jAye vahI karma kahalAtA hai| matalaba yaha hai ki karma tumhAre banAe hue haiM, karmoM ke banAye tuma nahIM ho| jo banatA hai vaha gulAma hai aura jo banAtA hai vaha mAlika hai| arihaMta bhagavAn ne hameM batalAyA hai ki tuma itane kAyara kyoM ho rahe ho ki apane banAye hue karmoM se Apa hI bhayabhIta hote hoM? karma tumhAre khela khilaune haiN| tuma karmoM ke khilone nahIM ho| isa prakAra karmoM ke anta kA mArga batalAne ke kAraNa arihaMta bhagavAn namaskAra karane yogya haiN| namaskAra do prakAra kA hai-eka to apanA sAMsArika svArtha sAdhane ke lie kiyA gayA namaskAra, dUsare vIra kSatriya kI bhAMti namaskAra karanA arthAt yA to namaskAra kare nahIM agara kara le to phira koI bhI vastu usase adhika samajhe nhiiN| __ kahA jAtA hai ki rANA pratApa ke lie akabara bAdazAha ne apane rAjya kA chaThA bhAga denA svIkAra kiyA thA, agara rANA eka bAra bAdazAha ke sAmane jAkara use namaskAra kara le| isa pralobhana ke uttara meM rANA ne kahA thA, 'jahAM mujhe donoM paira jamA kara khar3e rahane kI jagaha milegI, vahIM merA rAjya hai|' namaskAra karane kA artha apanA sarvasva samarpaNa kara denA hai| agara maiMne bAdazAha ko namaskAra kiyA to maiM svayaM bAdazAha bana jAUMgA, phira usake rAjya kA chaThA bhAga yA cauthAI bhAga bhI lekara kyA karUMgA? rAjya ke lobha ke sAmane rANA kA mastaka nahIM jhuka sktaa| mahArANA pratApa ne apanI Teka rakhane ke lie anaginata kaSTa sahana kiye, para hRdaya meM dInatA nahIM Ane dii| bAdazAha ke sAmane unakA mastaka to kyA, zarIra kA eka roma bhI nahIM jhukaa| yoM to rANA apane abhISTa devatA aura apane guru ko namaskAra karate hI hoMge lekina lobha ke Age unakA masataka nahIM jhukaa| sArAMza yaha hai ki prathama to vIra puruSa sahasA kisI ko namaskAra nahIM karate aura jaba eka bAra kara lete haiM to namaskaraNIya vyakti se phira kisI prakAra kA durAva nahIM rkhte| phira ve pUrNa rUpa se usI ke ho jAte haiN| usake lie sarvasva samarpaNa karane meM bhI apane paira pIche nahIM httaate| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 27 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zrotAgaNa ! kyA Apa arhanta bhagavAn ko namaskAra karate haiM? jI hAM!' lekina yadi namaskAra karake bhI durbhAva banA rahA to kyA kahA jAyegA? jise namaskAra kiyA hai vaha bar3A hai| usa bar3e ko agara sacce hRdaya namaskAra kiyA hai to usake lie, usake Adarza ke lie, sira de denA bhI koI muzkila bAta nahIM honI cAhie / agara koI ApakA sira kATane ke lie Ave to arihaMta se ApakA bhAva to nahIM palaTegA ? agara kaSTa Ane para Apane arihaMta bhagavAn kI ora se apanA bhAva palaTa liyA to samajha lIjie abhI Apake namaskAra meM kamI hai / mAna lIjie eka AdamI ApakI dukAna para aayaa| Apane usa AdamI ko namaskAra karake biThAyA / usa AdamI ne ApakI peTI meM eka ratna dekhA aura use lenA caahaa| aba Apa yadi yaha kahate haiM ki maiMne dene ke lie Apako namaskAra nahIM kiyA hai| mere namaskAra karane kA uddezya yaha hai ki Apa merI dukAna para Aye haiM to mujhe kucha de jaaveN| agara Apa yaha kahate haiM to mAnanA cAhie ki ApakA namaskAra karanA dikhAvaTI thA - sirpha loka-vyavahAra thA, sacce hRdaya se utpanna hone vAlI samarpaNa kI bhAvanA kA pratIka nahIM thA / jise namaskAra kiyA hai, usake lie apanA sira bhI de dene ke lie taiyAra ho jAnA saccA namaskAra hai| deva kAmadeva ke viruddha talavAra lekara AyA thaa| usane kAmadeva ko nirgrantha-dharma ko tyAga dene kA Adeza diyA thaa| aisA na karane para usane ghora se ghora kaSTa pahucAne kI dhamakI dI thii| magara kAmadeva zrAvaka usa deva se bhayabhIta huA thA? usane yahI kahA ki yaha tana tuccha hai aura prabhu kA dharma mahAn hai / yaha tuccha zarIra bhI TikAU nahIM hai| eka dina naSTa ho jAyegA so yadi yaha zarIra dharma ke lie naSTa hotA hai to isase adhika sadbhAgya kI bAta aura kyA hogI ? araNaka zrAvaka kA koI aparAdha nahIM thA / phira bhI deva use yaha kahatA thA ki tU arhanta kI bhakti chor3a de anyathA terA jahAja DubA duuNgaa| magara praNavIra araNaka ne kahA- jahAja cAhe DUbe, magara dharma nahIM chor3a sakatA / kaI loga apanI jida ko hI dharma mAna lete haiN| isa viSaya meM yaha bAta nahIM hai| magara arhanta ke jo guNa pahale batalAye gaye haiM, una guNoM se yukta bhagavAn ne jisa dharma kA nirUpaNa kiyA hai, jo dharma zuddha hRdaya kI svAbhAvika preraNA ke anukUla haiM aura sAtha hI yukti evaM tarka se bAdhita nahIM hotA, tathA zrI javAhara kiraNAvalI 28 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisase vyakti aura samaSTi kA ekAnta maMgala - sAdhana hotA hai usa dharma ko na tyAgane meM hI kalyANa hai / Namo siddhANaM kA vivecana prakRta zAstra ke prathama maMgalAcaraNa ke prathama pada kA vivecana kiyA jA cukA hai| usake pazcAt dvitIya pada - Namo siddhANaM hai / Namo siddhANaM kA artha hai - siddhoM ko namaskAra ho / 1 'namaH' zabda kA artha pahale batalAyA jA cukA hai| kevala 'siddha' pada kI vyAkhyA karanA zeSa hai / aSTa karma rUpI IMdhana ko jinhoMne zukla dhyAna rUpI jAjvalyamAna agni meM bhasma kara diyA hai unheM siddha kahate haiM / siddha pada kI yaha vyAkhyA nirukti isa prakAra haisi - sitaM - baMdhe ddha-mAtaM - bhasma kara diyA hai| hu karma rUpI IMdhana ko / athavA - siddha 'Sidhu' dhAtu se banA hai / Sidhu kA artha gati karanA hai / arthAt jo gamana kara cuke haiM aise sthAna ko jahAM se phira kabhI lauTakara nahIM Ate unheM siddha kahate haiM / athavA 'Sidhu' dhAtu kA artha - siddha ho jAnA / jina kA koI bhI kArya zeSa nahIM rahA hai - sabhI kArya jinake siddha ho cuke haiM unheM siddha kahate haiM / athavA - 'SidhaJ' dhAtu se siddha zabda banA hai SidhuJ kA artha hai - zAstra yA maMgala / jo saMsAra ko bhalI bhAMti upadeza dekara saMsAra ke lie maMgalarUpa ho cuke haiM, unheM siddha kahate haiM / aise siddha bhagavAn ko namaskAra ho / siddha kA artha nitya bhI hotA hai / nitya kA artha yahAM yaha hai ki jahAM gaye haiM vahAM se lauTakara na Ane vaale| aise siddha bhagavAn ko namaskAra ho / khyAtiprApta arthAt prasiddha ko bhI siddha kahate haiM / jinake guNa samUha khyAti prApta kara cuke haiM una siddha bhagavAn ke guNa samUha bhavya jIvoM ko prApta hote haiN| isa prakAra jinake guNa samUha bhava jIvoM meM prasiddha haiM aura jo bhavya jIvoM ko hI prApta hote haiM una siddha bhagavAn ko namaskAra ho / AcArya ne siddha bhagavAn kI vyAkhyA isa zloka dvArA aura bhI spaSTa kara dI hai dhyAtaM sitaM yena purANakarmma, yo vA gato nirvRtisaudhamUni / khyAto'nuzAstA pariniSThatArtho, yaH so'stusiddhaH kRtamaMgalome / / zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 26 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt-jinhoMne purAne kAla se bAMdhe hue karma ko bhasma kara diyA hai, jo mukti rUpI mahala meM jA cuke haiM, jo vikhyAta ho cuke haiM, jinake guNoM ko bhavya prANI bhalI bhAMti jAnate haiM, jinhoMne dharma kA anuzAsana kiyA hai, jinake samasta kArya siddha ho cuke haiM ve siddha bhagavAn hamArA maMgala karane vAle hoM-hamArA kalyANa kreN| aise siddha bhagavAn ko namaskAra ho| prazna-siddha bhagavAn agara mukti prApta kara cuke haiM, agara kRtakRtya ho cuke haiM, to hameM unase kyA prayojana haiM? unheM namaskAra karane se kyA lAbha hai? isa prazna kA samAdhAna. yahAM kiyA gayA hai| siddha bhagavAn ko namaskAra isa lie karate haiM ki unake jJAna, darzana, caritra, sukha Adi guNa sadA zAzvata haiN| unakA vIrya ananta aura akSaya hai| ve ina samasta Atmika NoM se alaMkRta haiN| ataeva vaha hamAre viSaya meM bhI harSa utpanna karate haiN| siddhoM ke ina guNoM ko dekhakara hama bhI yaha jAnane lage haiM ki jo guNa siddhoM meM prakaTa ho cuke haiM vahI saba guNa hamArI AtmA meM bhI sattA rUpa se vidyamAna haiN| antara kevala yahI hai ki siddhoM ke guNa pUrNa rUpa se prakaTa ho cuke haiM aura hamAre guNa karmo ke kAraNa prakaTa nahIM hue haiM-dabe hue haiM, kyoMki Atma-Atma dravya kI apekSA nizcayanaya kI dRSTi se siddhoM kI hamArI AtmA samAna haiN| aisI sthiti meM jinake guNa prakaTa ho cuke haiM unheM namaskAra karane se hameM apane guNoM kA smaraNa ho AtA hai aura hama una guNoM ko prakaTa karane kI ceSTA karate haiN| isa prakAra siddhoM ko namaskAra karane se Atmazodhana kI preraNA prApta hotI hai, ataeva unheM namaskAra karanA caahie| jisa manuSya ke antaHkaraNa meM thor3e se bhI susaMskAra vidyamAna haiM vaha gaNIjana ko dekhakara pramudita hotA hai| mAnava svabhAva kI yaha Antarika vRtti hai, jise naisargika kahA jA sakatA hai| agara koI viziSTa vijJAnavettA ho to sAdhAraNa janoM ko use dekhakara harSa hotA hai ki usane hamArA patha prazasta kara diyA hai| isakI badaulata hamAre abhyudaya kI kalpanA mUrttimatI ho gaI hai| ise Adarza mAnakara hama bhI isa patha para agrasara ho sakeMge aura saphalatA prApta kara skeNge| isI prakAra siddhoM meM aura hama meM jaba maulika samAnatA hai to jina guNoM ko siddha prakaTa kara cuke haiM unhIM guNoM ko hama kyoM na prakaTa kara skeNge| kisI ke kisI guNa kA anukaraNa karane ke lie usake prati Adara bhAva honA Avazyaka hai| isa niyama se siddhoM ke guNoM kA anukaraNa karane ke lie unake prati Adara evaM bhakti kI bhAvanA apekSita hai| isI uddezya se siddha bhagavAna ko namaskAra kiyA jAtA hai| 30 zrI javAhara kiraNAvalI 9 0000000000.000000700 20000000000088888888888888888888 3898383800 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA jA sakatA hai ki agara hamArI AtmA meM siddhoM ke samAna hI guNa vidyamAna haiM to hama meM aura siddhoM meM kucha bhI antara nahIM hai / taba hama unheM namaskAra kyoM kareM? isa viSaya meM itanA kahanA hI paryApta hogA ki pratyeka AtmA meM samAna guNa hone para bhI saMsArI jIva apane guNoM ko bhUla rahA hai| udAharaNArtha saMsArI AtmA meM jJAna guNa maujUda haiN| magara vaha karmoM ke kAraNa vikRta ho rahI hai aura atyanta sImita ho rahI hai| anAdikAlIna karmoM ke prabhAva se AtmA itanI durbala ho gayI hai ki indriyoM kA sahArA lekara use jJAna karanA par3atA hai| kAna ke dvArA na jAne kitane zabda aba taka sune haiM aura yadi kAna bane rahe to na mAlUma kitane zabda sune jA sakate haiM, sunane kI yaha zakti kAna kI nahIM haiM kintu kAna ke dvArA AtmA hI sunatI hai| yahI bAta ghrANa, rasa, sparza aura rUpa Adi ke viSaya meM samajhanI cAhie / lekina inheM jAnane ke lie indriyoM kI sahAyatA kI apekSA honA AtmA kI kamajorI hai AtmA svayaM dekhe, sune, use indriya Adi kisI bhI anya sAdhana kI apekSA na rahe yaha AtmA kA asalI svAbhAvika svarUpa hai| yaha guNa kaise mAlUma ho, isa bAta ko indriyadvAra se dekhanA cAhie / 1 zAstrakAroM ne dasa prANa batalAye haiN| pAMca indriyAM, tIna bala - manobala, vacana bala, kAyabala zvAsocchvAsa aura Ayu yaha dasa prANa haiM / inheM dravya prANa kahA jAtA hai| siddhoM meM cAra bhAva prANa hote haiM-jJAna prANa, darzana prANa, vIrya prANa, aura sukhpraann| yaha cAra AtmA ke asalI prANa hai aura saMsArI jIvana ke dasa prANa vikArI haiN| ina dasa prANoM se hama AtmA ke asalI prANoM kA patA lagA sakate haiN| jaise - jJAna aura darzana prANa indriya prANa meM samAye hue haiM, tInoM baloM meM vIrya prANa samAyA huA aura Ayu evaM zvAsocchvAsa prANoM meM sukha prANa samAyA huA hai| sukha prANa ko zvAsocchvAsa bhI kahA jA sakatA hai / zAntipUrvaka zvAsa Ane ke samAna saMsAra meM aura koI sukha nahIM hai| dUsare sukha UparI haiN| zvAsa zAnti ke sAtha Ave yaha sukha prANa hai| magara vikAra dazA meM isa sukha prANa ke dvArA sukha bhI hotA hai aura duHkha bhI hotA hai / yaha sukha - duHkha miTa kara AtmA ko usakA svakIya sukha prApta ho, yahI vAstavika sukha prANa hai / ukta dasa prANo meM eka Ayu prANa batalAyA gayA hai| AtmA jaba taka zarIra meM hai tabhI taka Ayu ke sAtha usakA saMbaMdha hai / AtmA jaba zarIra se atIta ho jAtI hai taba Ayu ke sAtha usakA saMbaMdha nahIM rahatA / AtmA kA zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 31 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asalI guNa sthiti hai| parantu yaha sthiti guNa Ayu ke sAtha rahane se naSTa ho gayA hai| yaha sthiti guNa bhI sukha prANa rUpa hai| isI prakAra hama AtmA ke anyAnya guNoM kA bhI patA lagA sakate haiN| siddha bhagavAn kA svarUpa jAnakara hameM yaha pratIti hotI hai ki indriyoM ke izAre ke siddhoM ne apane svAbhAvika guNoM ko prakaTa kiyA hai| siddhoM ke isa kArya se hameM bhI apanA Atmabala prakaTa karane kA mArga najara A gayA hai| isa kAraNa hama siddhoM ko namaskAra karate haiN| 'Namo AyariyANaM' kA vivecana namaskAra maMtra ke do padoM kA vivecana kiyA jA cukaa| tIsarA pada hai-Namo AyariyANaM-AcAryoM ko namaskAra ho| AcArya kise kahate haiM, isa saMbaMdha meM TIkAkAra kahate haiM ki 'A' akSara kA artha hai-maryAdApUrvaka yA maryAdA ke sAtha aura 'cArya' kA artha hai-sevanIya arthAta sevA karane yogy| tAtparya yaha hai ki maryAdA ke sAtha jinakI sevA kI jAtI hai, binA maryAdA ke jinakI sevA nahIM hotI arthAt bhavya prANiyoM dvArA maryAdApUrvaka sevita haiM unheM AcArya kahate haiN| bhavya prANI AcArya kI sevA kyoM karate haiM ? isa saMbaMdha meM TIkAkAra kahate haiM ki sUtra ke marma kA artha karane kA adhikAra jina sAdhuoM ko hai 've AcArya kahalAte haiN| zAstra meM kahA hai suttatthaviU lakkhaNajutto gacchassa meDhibhUo y| gaNatattivippamukko, atthaM bAei aayrio|| isa gAthA meM sUtra ke paramArtha ko jAnane vAle aura zarIra ke saba lakSaNoM se yukta muni ko AcArya kahA gayA hai| AcArAMga sUtra meM zarIra ke lakSaNoM ke saMbaMdha meM vizad vyAkhyAna kiyA gayA hai| vahAM batalAyA gayA hai ki jisakI AkRti acchI hotI hai usameM guNa bhI prAyaH acche hote haiN| jisakI AkRti vikRti hotI hai usake guNa bhI prAyaH vaise hI hote haiN| zAstra kI isa gAthA meM kahA gayA hai ki jo lakSaNoM se saMpanna ho aura gaccha kA mer3hIbhUta ho, use AcArya kahate haiN| khalihAno meM eka laTThA (moTI lakar3I) gAr3a kara usake sahAre bhUsA aura anAja alaga karane ke lie baila ghumAye jAte haiN| usa lakar3I ko mer3hI kahate haiN| tAtparya yaha hai ki jo caturvidha saMgha kA mer3hI bhUta ho, caturvidha saMgha 32 zrI javAhara kiraNAvalI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisake sahAre TikA rahe aura jo gaccha kI cintA se mukta hoM -jisane gaccha kA uttaradAyitva dUsare sAdhu ko sauMpa diyA ho, aise sUtrArtha kA pratipAdana karane vAle ko AcArya kahate haiN| AcArya zabda kA artha dUsare prakAra se bhI hai| 'A' kA artha hai maryAdA ke sAtha, 'cAra' kA artha hai vihAra yA aacaar| tAtparya yaha hai ki jJAnAcAra, darzanAcAra, caritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra nAmaka pAMca AcAroM meM jo maryAdA pUrvaka vihAra karate haiM arthAt pAMcoM AcAroM kA pAlana karane meM jo dakSa haiM, Apa svayaM pAlate haiM aura dUsaroM ko pAlane ke lie upadeza dete haiM-dRSTAnta aura yukti se bodha karAte haiM, unheM AcArya kahate haiN| tAtparya yaha ki ukta pAMca AcAroM kA jo svayaM dakSatA pUrvaka pAlana karate haiM aura dUsaroM ko pAlana karane kA upadeza dete haiM vaha AcArya kahalAte haiN| jo svayaM jisa AcAra kA pAlana nahIM karatA aura kevala dUsaroM ko upadeza hI detA hai vaha AcArya nahIM hai| vAstavika upadeza vahI hai aura vahI prabhAvajanaka ho sakatA hai jisakA pAlana kara dikhAyA jaave| jIvana vyavahAra dvArA pradarzita upadeza adhika prabhAvazAlI, tejasvI, spaSTa aura pratItijanaka hotA hai| ataeva jo svayaM vyavahAra meM pAlana kara dikhAtA hai-apane kartavya dvArA upadeza pradarzita karatA hai tathA koI bhavya prANI yadi usa AcAra ke marma ko jAnanA cAhatA hai to use dRSTAnta, hetu evaM yukti se samajhAtA hai, vahI saccA AcArya hai| AcArya kA svarUpa samajhane ke lie eka laukika dRSTAnta upayogI hogaa| mAna lIjie, eka AdamI kahatA hai ki maiM DaoNkTara hUM-sarjana huuN| maiM pustakIya bAta samajha sakatA hUM samajhA sakatA hU~, bhASaNa kara sakatA hUM parantu maiM kriyAtmaka cikitsA nahIM kara sktaa| kyA koI aise AdamI ko DaoNkTara kahegA? nhiiN| agara koI kRSi kA AcArya kahalAtA hai para hala calAnA nahIM jAnatA aura bIja bonA bhI nahIM jAnatA, to vaha AcArya kaisA ! jaise laukika viSayoM meM svayaM kara dikhAne vAle aura phira upadeza dene vAle usa viSaya ke AcArya kahalAte haiM, usI prakAra lokottara viSaya-dharma ke saMbaMdha meM bhI vahI sAdhu AcArya kI padavI prApta kara sakate haiM jo svayaM AcAra kA pAlana kara dikhAte haiN| aise AcAraniSTha upadezaka hI AcArya kahe jA sakate haiN| __ AcArya zabda kA eka zabdArtha aura hai| 'A' kA artha hai-kucha-kucha arthAt thor3e, aura 'cAra' kA artha hai duut| isa prakAra 'A-cAra kA artha huA zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 33 B8 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'kucha-kucha' dUta ke smaan|' tAtparya yaha hai ki jaise dUta anveSaNa kArya meM yA khoja karane meM kuzala hote haiM, usI prakAra jo ziSya ucita aura anucita kI khoja meM, heya aura upAdeya ke anveSaNa meM tatpara haiM una ziSyoM ko upadeza dene meM jo kuzala haiM, unheM AcArya kahate haiN| AcArya zabda kI pUrvokta vyAkhyAoM meM AcArya ke jina guNoM kA samAveza kiyA gayA hai, una guNoM se suzobhita AcArya mahArAja ko namaskAra ho| sAdhu aura AcArya meM kyA antara hai, yaha prazna yahAM sahaja hI udbhUta ho sakatA hai| sAdhu aura AcArya donoM hI pAMca mahAvratoM kA pAlana karate haiM, donoM hI AhAra ke bayAlIsa doSa TAlakara bhikSA grahaNa karate haiM, donoM hI sakala saMyama ke dhAraka haiM, to sAmAnya sAdhu meM aura AcArya meM kyA antara hai? isa bheda kA kAraNa kyA hai? parameSTI meM eka kA sthAna tIsarA aura dUsare kA pAMcavAM kyoM haiM? sAdhu aura AcArya kA antara sugamatA se samajhane ke lie eka udAharaNa diyA jAtA hai| mAna lIjie eka makAna bana rahA hai| usameM saikar3oM kArIgara kAma karate haiN| saba ke hAthoM meM kAragarI ke aujAra haiN| lekina saba kArIgaroM ke Upara eka injiniyara hai| isa iMjiniyara para jaisA cAhie vaisA makAna banavAne kI tathA hAni-lAbha kI jimmedArI hai| kAma to saba kArIgara karate haiM parantu buddhi iMjiniyara batalAtA hai| saba kArIgara usI ke AdezAnusAra kArya karate haiN| isI kAraNa makAna meM ekarUpatA rahatI hai aura icchAnusAra makAna bana jAtA hai| agara sabhI kArIgara svachanda hoM aura apanI marjI ke mutAbika makAna banAne ke lie udyata ho jAeM to makAna kI eka rUpatA naSTa ho jAyegI, icchita makAna nahIM bana skegaa| yahI bAta yahAM samajhanI caahie| saMgha ko eka makAna samajha liijie| saMgha meM yadyapi aneka sAdhu hote haiM aura ye saba samAna bhI haiM, tathApi iMjiniyara ke samAna AcArya kI AvazyakatA rahatI hai| jaise iMjiniyara ke AdezAnusAra makAna banAne se makAna meM acchAI aura ekarUpatA AtI hai, usI prakAra AcArya ke AdezAnusAra kArya karane se saMgha meM acchAI AtI hai aura ekarUpatA rahatI hai| kisa sAdhu ne jJAna kA vizeSa abhyAsa kiyA hai, kauna darzana meM utkRSTa hai, kisameM kaunasI aura kitanI zakti hai aura kise kahAM niyukta karanA cAhie, yaha saba bAteM agara AcArya ke nirIkSaNa meM na hoM to saMgha rUpI makAna meM bhaddApana 34 zrI javAhara kiraNAvalI 38 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A jAyegA aura aneka sAdhu rUpI kArIgaroM kI zakti samucita rUpa se upayoga meM nahIM A skegii| saMgha ko bhI apanA kArya AcArya kI dekha rekha meM hone denA cAhie aura AcArya para pUrNa zraddhA bhAva rakhanA caahie| aisA karane se saMgha rUpa bhavana meM bhavyatA AtI hai| kahA jA sakatA hai ki sAdhu samUha meM se hI eka ko AcArya pada para pratiSThita kiyA jAtA hai| magara yadi anya sAdhuoM meM bhI AcAryocita guNa vidyamAna hoM to unheM bhI AcArya pada para pratiSThita kyoM na kiyA jAye? isakA samAdhAna yaha hai ki eka ko pradhAna mAne binA kArya sucAru rUpa se nahIM hotaa| kahA bhI hai anAyakA vinazyanti, nazyanti bahunAyakAH arthAt jisa samUha kA koI nAyaka netA nahIM hotA usakI durdazA hotI hai aura jisa samUha ke bahutere nAyaka hote haiM, usakI bhI vahI durdazA hotI hai| jaise saiMkar3oM, hajAroM sadasyoM meM se kisI eka buddhimAna puruSa ko sabhApati nirvAcita kara liyA jAtA hai aura nirvAcana se kArya vyavasthApUrvaka evaM zAnti ke sAtha sampanna hotA hai, usI prakAra saMgha kA kArya samIcIna rUpa se calAne ke lie AcArya kA nirvAcana kiyA jAtA hai| sabhA meM upasthita sadasyoM meM aneka buddhimAna puruSa hote haiM magara una saba ko sabhApati nahIM banAyA jaataa| aisA karane se sabhApati pada kI upayogitA vinaSTa ho jAtI hai| isI prakAra saMgha meM AcAryocita guNoM se yukta aneka sAdhuoM kI vidyamAnatA meM bhI AcArya eka hI banAyA jA sakatA hai| jaise saba sadasya, sabhApati ke AdezAnusAra bartAva karate haiM usI prakArasaMgha AcArya ke AdezAnusAra calatA hai| jaise sabhApati kI bAta na mAnakara manamAnI karane se sabhA chinna-bhinna evaM aniyaMtrita ho jAtI hai, usI prakAra AcArya kI bAta na mAnakara svecchApUrvaka pravRtti karane se saMgha bhI chinna-bhinna ho jAtA hai| AcArya, saMgha kI kendrIbhUta zakti hai| jisa prakAra rAjya saMcAlana meM kendrIbhUta zakti pradhAna mAnI jAtI hai, usI prakAra saMdha meM AcArya pradhAna mAnA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki saMgha kI zakti jor3ane meM jo dakSa hotA hai, saMgha ke saMcAlana meM jo pradhAna bhAga letA hai, vaha AcArya hai| AcArya ko namaskAra isalie kiyA jAtA hai ki ve svayaM AcAra kA pAlana karane ke sAtha hI dUsaroM ke AcAra kA dhyAna rakhate haiM aura usake pAlana - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 35 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane kA upadeza dete haiN| isa prakAra AcArya hameM jJAna darzana Adi meM sthira rakhate haiN| isI mahAn upakAra se upakRta hokara hama unheM namaskAra karate haiN| 'Namo uvajjhAyANaM' kA vivecana AcArya ko namaskAra karane ke pazcAt cauthe pada meM kahA gayA hai-Namo uvajjhAyANaM-upAdhyAya ko namaskAra ho| upAdhyAya zabda kA artha batalAte hue AcArya kahate haiM- 'upAdhyAya' 'upa' aura 'adhyAya' ina do zabdoM ke mela se banA hai| 'upa' kA artha hai samIpa meM, aura adhyAya kA artha hai svAdhyAya krnaa| arthAt jinake pAsa sUtra kA pATha lene ke lie vizeSa rUpa se jAnA par3atA hai, jinake pAsa sUtra kA paThana-pAThana hotA hai, aura jinake pAsa jAne se sUtrArtha kA smaraNa hotA hai arthAt jo sUtrArtha kA smaraNa karAte haiM, una vidvAn mahAtmA ko upAdhyAya kahate haiN| zAstra meM kahA hai bArasaMgo jiNakkhAo, sajjhAo kahio buhe| taM uvaisaMti jamhA, uvajjhAyA teNa vuccNti|| arthAt-jinendra bhagavAn dvArA upadiSTa bAraha aMga rUpa svAdhyAya buddhimAn gaNadharoM ne batalAyA hai| usakA jo upadeza karate haiM ve upAdhyAya kahalAte haiN| prazna ho sakatA hai ki AcArya aura upAdhyAya meM kyA antara hai? isa prazna kA uttara yaha hai ki upAdhyAya ziSyoM ko mUla sUtra par3hAkara taiyAra kara dete haiM aura AcArya sUtroM kI vyAkhyA karake samajhAte haiN| sUtroM kI vyAkhyA karake samajhAnA AcArya kA kAma hai| makAna banAne se pahale nIMva taiyAra kI jAtI hai aura tatpazcAt makAna banAyA jAtA hai| isI prakAra pahale sUtra kI bhUmikA rUpI nIMva DAlane kA kArya upAdhyAya karate haiM aura usa para vyAkhyA rUpI bhavana kA nirmANa AcArya karate haiN| upAdhyAya zabda ke aura artha bhI haiN| jaise-jinake pAsa jAne se upAdhi prApta ho-jo ziSyoM ko upAdhi dene vAle hoM, jo par3hAI ke sAkSIdAtA hoM, jisakI par3hAI kI pratIti ho, use upAdhyAya kahate haiN| yahAM 'upAdhi' kA artha padavI, adhikAra yA pramANa-patra (matajapapibaMjama) hai| Aja upAdhyAya kA nAma mAtra raha gayA hai| jisakA jaba jI cAhatA hai vahI zAstra bAMcane lagatA hai| upAdhyAya ke samIpa jAkara zAstrAdhyayana karane kI aba AvazyakatA nahIM raha gaI hai| prAcIna kAla meM aisI avyavasthA nahIM 36 zrI javAhara kiraNAvalI Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thii| pahale upAdhyAya ke pAsa, vidhipUrvaka zAstra kA abhyAsa karane ke lie ziSya jana jAyA karate the| adhyayana praNAlI ke viSaya kA prAcIna itihAsa zAstra batalAtA hai| jinakI samIpatA se anAyAsa hI lAbha pahuMcatA hai, unheM bhI zabdArtha ke anusAra upAdhyAya kahate haiN| jinakI upAdhi arthAt samIpatA se 'Aya' arthAt lAbha prApta ho vaha upAdhyAya hai| Azaya yaha hai ki jaise gadhI kI dukAna para jAne se anAyAsa hI sugaMdha kI prApti ho jAtI hai, usI prakAra upAdhyAya ke pAsa jAne se bhI anAyAsa hI lAbha ho jAtA hai| upAdhyAya ke pAsa sUtra kA svAdhyAya sadA calatA rahatA hai, isalie unake pAsa jAne vAle ko sahaja hI svAdhyAya kA lAbha mila jAtA hai| tAtparya yaha hai ki jinakI samIpatA se anAyAsa hI lAbha kI prApti hotI hai unheM bhI zabdArtha ke anusAra upAdhyAya kahate haiN| athavA -'Aya' kA artha hai-iSTa phl| jo iSTa phala dene ke nimitta haiM unheM upAdhyAya kahate haiN| jo Ama kA vRkSa madhura phaloM se sampanna hai usake samIpa jAne se phala kI prApti hotI hai, usI prakAra jinake nimitta se manovAMchita phala anAyAsa hI prApta ho jAye unheM upAdhyAya kahate haiN| athavA-'Adhi' zabda kA artha hai-mAnasika piidd'aa| usakA lAbha 'AdhyAya' kahalAtA hai| tathA 'Adhi' zabda meM jo 'a' akSara hai vaha kutsita artha meM prayoga kiyA gayA hai, ataeva 'adhI' kA artha huA-kutsita buddhi-kubuddhi / 'adhI' kI Aya arthAt lAbha ko 'adhyAya' kahA jAtA hai| isake atirikta 'adhyAya' kA artha durvyAna-aprazasta dhyAna bhI hotA hai| isa prakAra 'AdhyAya' (mAnasika pIr3A) aura adhyAya (kubuddhi kA lAbha tathA durdhyAna) jinake naSTa ho jAte haiM vaha upAdhyAya hai| tAtparya yaha hai ki jo mAnasika pIr3A se rahita haiM, aura aprazasta dhyAna se bhI rahita hai, unheM upAdhyAya kahate haiN| upAdhyAya zabda kI vyAkhyA karate hue TIkAkAra ne yukti-bala se yaha spaSTa kara diyA hai ki jisake hRdaya meM durdhyAna hotA hai vaha upAdhyAya nahIM hai| yoM to saMsAra meM aneka loga upAdhyAya kahalAte haiM, yahAM taka ki 'upAdhyAya' janmajAta padavI bhI ho gaI hai aura yahI nahIM bahuta se loga mahAmahopAdhyAya taka kahalAte haiM, lekina ve isa vyAkhyA ke antargata nahIM haiN| yahAM upAdhyAya ke guNoM meM eka guNa yaha bhI batalAyA gayA hai ki vaha durdhyAna se rahita honA caahie| jisane ArttadhyAna aura raudradhyAna kA nAza kara diyA ho arthAta jo korA paMDita hI na ho varan paMDita hone ke sAtha hI dharma-dhyAna aura zukladhyAna meM vartamAna rahatA ho, vahI upAdhyAya padavI kA adhikArI hai| zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 37 soo0008888888 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya ko namaskAra karane kA kyA prayojana hai? isa prazna kA samAdhAna karate hue AcArya kahate haiM ki upAdhyAya na hote to bhagavAn mahAvIra se AyA huA paramparA kA jJAna hameM kaise prApta hotA? upAdhyAya kI kRpA se hI yaha jJAna hameM prApta ho rahA hai| isake atirikta upAdhyAya mahArAja ziSyoM ko jJAna sikhAkara sUtra dvArA bhavya prANiyoM kI rakSA karate haiM / isa prakAra upAdhyAya hamAre mahAn upakAraka haiN| isI kAraNa unheM namaskAra kiyA jAtA hai| upAdhyAya aura AcArya paramparAM agara avichinna rUpa se cAlU rahe to apUrva lAbha hotA hai / vyavasthA sabhI jagaha lAbhadAyaka hai| saMsAra ke kArya vyavasthA ke sAtha kiye jAte haiM to saphala hote haiN| dharma ke viSaya meM bhI vyavasthA kA mUlya kama nahIM hai / vyavasthA cAhe laukika ho, cAhe dhArmika use bigAr3a dene se sabhI ko hAni pahuMcatI hai| zAstra meM anya pApa karane vAle ko navIna dIkSA se adhika prAyazcit nahIM kahA hai, parantu gaNa aura saMgha meM bheda karane vAle ko dazaveM prAyazcitta kA vidhAna kiyA gayA hai / bhagavAna kahate haiM- mere saMgha ko chinna-bhinna karane vAlA puruSa paramparA se lAkhoM jIvoM ko hAni pahuMcAtA hai / bhagavAn ke isa mahatvapUrNa kathana para vicAra karake saMgha kI vyavasthA karanA ucita hai| pratyeka puruSa svacchaMda ho to usa saMgha ko hAni pahuMce binA nahIM raha sktii| saMgha kI vaha hAni tAtkAlika hI nahIM hotI, usakI paramparA agara cala par3atI hai to dIrgha kAla taka usase saMgha ko hAni pahuMcatI rahatI hai| 'Namo savvasAhUNaM' kA vivecana namaskAra maMtra ke cAra padoM kA saMkSepa meM vivecana kiyA jA cukA hai| pAMcavA pada hai Namo savvasAhUNaM arthAt saba sAdhuoM ko namaskAra ho / 'namo' kA artha pahale batalAyA jA cukA hai| vahI artha yahAM para bhI samajhanA caahie| sAdhu kise kahate haiM, yaha dekhanA caahie| isa saMbaMdha meM AcArya (TIkAkAra) likhate haiM- 'sAdhayanti jJAnAdizaktibhirmokSamiti sAdhavaH' arthAt samasta prANiyoM para jinakA samatAbhAva ho, jo kisI para rAga-dveSa na rakkhe, vandanA karane vAle aura nindA vAle para samAna bhAva dhAraNa kare, jo prANImAtra ko AtmA ke samAna samajhe, use sAdhu kahate haiN| kahA bhI haizrI javAhara kiraNAvalI 38 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivvANasAhae joe jamhA sAheti saahunno| samo ya savvabhUesu, tamhA te bhaavsaahunno|| arthAt-jo puruSa nirvANa ke sAdhaka jJAna, darzana Adi yogoM ko sAdhatA hai aura saba prANiyoM para samabhAva rakhatA hai vahI bhAva sAdhu kahalAtA hai| athavA-'sahAyakaM vA saMyama kAriNaM dhArayantIti sAdhavaH / ' arthAt jo sayaMma pAlane vAloM kI sahAyatA karatA hai vaha sAdhu kahalAtA hai| jo puruSa jaisI sahAyatA kara sakatA hai vaha vaisI hI sahAyatA karatA hai| sAdhu apanI pada-maryAdA ke anukUla anya bhavya prANiyoM kI mokSa sAdhanA meM sahAyaka banate haiM isalie niyukti ke anusAra unheM sAdhu kahate haiN| prazna ho sakatA hai ki yahAM 'Namo sAhUNaM' na kaha kara 'Namo savva sAhUNaM' kyoM kahA gayA hai? 'savva' kA artha hai-sarva arthAt saba / sAdhu ke lie 'savva' vizeSaNa lagAne kA kyA prayojana hai? isa prazna kA samAdhAna yaha hai ki- sAdhuoM meM sAdhanA ke bheda aneka avAntara bheda hote haiN| jaise arihanta, siddha meM sarvathA samAnatA hai, vaisI samAnatA sAdhuoM meM nahIM hai| yadyapi sAdhutva kI dRSTi se saba sAdhu samAna hI haiM tathApi unameM koI sAmAyika caritra vAlA, koI chedopasthApanIya caritra vAlA, koI parihAra vizuddhi caritra vAlA, koI sUkSma samparAya caritra vAlA aura koI-koI yathAkhyAta caritra vAlA hotA hai| sAdhu ke sAtha savva (sarva-saba) vizeSaNa lagA dene se ina saba kI gaNanA ho jAtI haiN| hamAre lie sabhI sAdhu vandanIya hai, yaha prakaTa karane ke lie 'savva' vizeSaNa lagAyA gayA hai| ___ athavA koI chaDhe guNasthAnavartI pramatta 'saMyata sAdhu hote haiM aura koI sAtaveM guNasthAna se caudahaveM guNasthAna ke apramattasaMyata sAdhu hote haiN| ina saba sAdhuoM meM se koI bhI sAdhu na chUTane pAve sabakA grahaNa ho jAye, isa abhiprAya se 'savva vizeSaNa lagAyA gayA hai| athavA muni (nirgrantha) chaH prakAra ke hote haiN| koI pulAka, koI bakuza, koI kaSAya-kuzIla, koI pratisevanA kuzIla, koI nirgrantha aura koI snAtaka hote haiM yaha sabhI muni vandanIya haiM, isa abhiprAya ko prakaTa karane ke lie 'savva' vizeSaNa lagAyA gayA hai| athavA sAdhuo meM koI jina kalpI hote haiM, jo utsarga mArga para calate hue vana meM ekAkI vicarate haiN| koI muni paDimAdhArI hote haiN| koI yathAlanda kalpI hote haiM, jo svayaM hI lAkara AhAra karate haiN| koI koI muni sthavira - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 36 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpI hote haiM yaha sthavirakalpI dasa prakAra ke kalpa meM sthira rahate haiM / koI muni kalpAnIta hote haiM, jaise tIrthaMkara aura snAtaka niyaMThA vAle muni / inake lie koI kalpa nahIM hai / yaha apane jJAna meM dekhakara jo ucita hotA hai, vahI karate haiN| ina saba prakAra ke muniyoM ko namaskAra karane ke lie 'savva' vizeSaNa kA prayoga kiyA jAtA hai / athavA koI sAdhu pratyakSa buddha hote haiM, jinhoMne kisI vastu ko dekhakara bodha prApta kiyA ho| koI svayaMbuddha hote haiM jo paropadeza Adi ke binA svayaM hI bodha prApta karate haiN| koI muni buddhabodhita hote haiM, jo kisI jJAnI ke upadeza se bodha prApta karate haiM / ina saba ko namaskAra karane ke lie 'savva' vizeSaNa lagAyA gayA hai| athavA - kevala bharata kSetra meM sthita sAdhu hI vandanIya nahIM hai, kintu mahAvideha kSetra, jambUdvIpa, ghAtakIkhaMDa dvIpa Adi jisa kisI bhI kSetra meM sAdhu vidyamAna hoM, una saba sAdhumArgI kI sAdhanA karane vAloM ko namaskAra karane ke uddezya se 'savva' vizeSaNa prayoga kiyA gayA hai| yaha kahA jA sakatA hai ki cauthe Are meM jaise sAdhu hote the, vaise Aja-kala nahIM hote| phira saba ko abhinna bhAva se namaskAra karanA kahAM taka ucita kahA jA sakatA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki cauthe Are meM saMhanana Adi kI viziSTatA se ugra saMyama ke pAlaka jaise sAdhu hote the, vaise kAladoSa se viziSTa saMhanana Adi kI zithilatA ke kAraNa Aja bhale hI na ho, tathApi Aja-kala ke sAdhu bhI, jo sAdhu pada kI maryAdA ke antargata haiM, unameM bhI sAdhutva kA lakSaNa pAyA jAtA hai| ataH sAdhutva kI dRSTi se saba samAna haiN| isake atirikta agara cauthe Are ke samAna sAdhu Aja kala nahIM hai to cauthe Are ke samAna vandanA karane vAle zrAvaka bhI to nahIM haiN| I prAcIna kAla meM jo kArya jisa prakAra se hotA thA, Aja-kala vaha usa prakAra nahIM hotA / kevala isI kAraNa pratyeka kArya ko nindanIya nahIM ThaharAyA jA sktaa| pratyeka kArya para samaya kA prabhAva par3atA hai| udAharaNArtha gAya pahale jitanA dUdha detI thI, Aja utanA dUdha nahIM detii| phira bhI vaha dUdha to detI hI hai| usakA dUdha upayoga meM AtA hI hai / gadhI ke dUdha kA to usake sthAna para upayoga nahIM kiyA jA sktaa| isa prakAra saMsAra ke padArtha pahale vAle nahIM haiM, phira bhI haiM to vaise hI / pratyeka bAta kA vicAra karate samaya kAla kA bhI vicAra karanA cAhie / ataeva deza-kAla ke anusAra jo uttama jJAna, darzana aura caritra dhAraNa karate haiM, una saba ko namaskAra karane ke lie 'savva' zabda kA upayoga kiyA gayA hai / zrI javAhara kiraNAvalI 40 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhuoM ke sAtha prayukta kiyA gayA 'sarva' vizeSaNa atyanta gaMbhIra vicAra kA pariNAma hai| guNavAn muniyoM meM se koI bhI zeSa na raha jAye, yaha sUcita karane ke uddezya se savva (sarva) vizeSaNa lagAyA gayA hai| koI uttama rIti se hI sAdhutA pAlana karatA hai, koI madhyama rUpa se| parantu jo sAdhu dharma kI ArAdhanA meM tatpara haiM ve saba sAdhu haiN| una saba ko yahAM namaskAra kiyA gayA hai| zaMkA-agara samasta sAdhuoM kA grahaNa karane ke lie 'savva' vizeSaNa lagAyA gayA hai to samasta arihantoM kA grahaNa karane ke lie, saba siddhoM kA samAveza karane ke lie tathA samasta AcAryoM aura upAdhyAyoM kA grahaNa karane ke lie pahale ke cAra padoM meM 'savva' zabda kA prayoga kyoM nahIM kiyA gayA hai? saba arhanta na eka hI deza meM hote haiM, na eka hI kAla meM hote haiN| unameM bhI aneka bheda ho sakate haiN| isI prakAra siddha Adi meM bhI bheda ho sakate haiN| phira eka pada ke sAtha hI 'savva' vizeSaNa kyoM prayoga kiyA gayA hai? samAdhAna-anta ke pada meM jo vizeSaNa lagAyA gayA hai usakA saMbaMdha sabhI padoM ke sAtha kiyA jA sakatA hai| ataeva 'sarva' vizeSaNa kI arhanta Adi padoM ke sAtha yojanA kara lenA anucita nahIM hai| kyoMki nyAya saba ke lie samAna hai| aisI sthiti meM saba arhantoM ko, saba siddhoM ko, isa prakAra pratyeka pada ke sAtha 'sarva' kA samanvaya kiyA jA sakatA hai| arihaMta cAhe tIsare Are ke hoM, cAhe cauthe Are ke, cAhe bharata kSetra vartI hoM, cAhe videha kSetra vartI hoM, kisI bhI kAla ke aura kisI bhI deza ke kyoM na hoM, binA bhedabhAva ke saba namaskAra karane yogya haiN| isI prakAra siddha cAhe svaliMga se hue hoM, cAhe anya liMga se, cAhe tIrthaMkara hokara siddha huA ho, cAhe tIrthakara hue binA siddha hue hoM, sabhI samAna bhAva se namaskaraNIya haiN| arihanta aura siddha kI taraha AcArya bhI aneka prakAra ke ho sakate haiN| ataH jisa pada meM AcArya ko namaskAra kiyA gayA hai, usa pada meM bhI 'savva vizeSaNa lagA lenA caahie| isI prakAra deza kAla ke bheda se tathA zruta sambandhI yogyatA evaM kSayopazama ke bheda se upAdhyAyoM meM bhI aneka vikalpa kiye jA sakate haiN| una saba upAdhyAyoM kA saMgraha karane ke lie upAdhyAya ke cauthe pada meM bhI 'savva vizeSaNa kI yojanA kara lenA asaMgata nahIM hai| yahAM taka 'savva' kA artha sarva-saba mAnakara saMgati biThalAI gaI hai| magara 'savva' zabda ke aura bhI aneka rUpAntara hote haiM aura una rUpAntaroM kA artha bhI pRthaka-pRthaka hotA hai| zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 41 88888888888888888888 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'savva' kA eka rUpa hotA hai-saarv| jo saba ke lie hitakAraka ho vaha 'sArva' kahalAtA hai| yaha 'sArva' sAdhu kA vizeSaNa hai| tAtparya yaha hai ki samAna bhAva se saba kA hita karane vAle sAdhuoM ko namaskAra ho| jaise jala binA kisI bhedabhAva ke saba kI pyAsa miTAtA hai, sUrya sabako prakAza detA hai, vaha rAjA raMka kA pakSapAta nahIM karatA, isI prakAra saccA sAdhu saba kA hitakAraka hotA hai| saba kA kalyANa karane vAlA hI vAstava meM sAdhu kahalAtA hai| sAdhu kI hita-kAmanA kisI sampradAya yA varga vizeSa kI sImA meM sImita nahIM honI caahie| athavA-'savvasAhUNaM' pada meM SaSThI tatpuruSa samAsa hai| yahAM sArva zabda se arihanta bhagavAn kA grahaNa kiyA gayA hai| ataeva tAtparya yaha huA ki saba kA kalyANa karane vAle sArva arthAt arihaMta bhagavAn ke sAdhuoM ko namaskAra ho| yoM to AcArya aura upAdhyAya Adi bhI saba kA kalyANa karane vAle haiM parantu ve chadmastha hote haiN| ataH unase prakRtijanya kisI doSa kA honA saMbhava hai| arihaMta bhagavAn sarvajJa aura vItarAga ho cuke haiN| ve saba prakAra kI bhramaNAoM se atIta ho cuke haiN| ataeva ve nirdoSa rUpa se saba kA ekAnta hita karane vAle haiN| una sarvajJa aura vItarAga bhagavAn ke anuyAyI sAdhuoM ko hI namaskAra kiyA gayA hai| athavA-'savvasAhUNaM' kA artha hai-sarva prakAra ke zubha yogoM kI sAdhanA karane vAle / arthAt samasta aprazasta kAryoM ko tyAgakara jo prazasta kAryoM kI sAdhanA karate haiM, ve sarva sAdhu kahalAte haiN|| isa vyAkhyA se AcArya ne yaha sUcita kara diyA hai ki agara kabhI kisI sAdhu meM azubha yoga A jAye to vaha vandanA karane yogya nahIM hai| athavA-'sArva' arthAt arihaMta bhagavAn kI sAdhanA-ArAdhanA karane vAle 'sArvasAdhu' kahalAte haiN| athavA mithyA matoM kA nirAkaraNa karake sArva arthAt arihaMta bhagavAn kI pratiSThA karane vAle bhI 'sArvasAdhu' kahalAte haiN| tAtparya yaha hai ki jo ekAntavAdI, mithyA matoM kA khaMDana karake bhagavAn ke zAsana kI pratiSThA karate haiM-sthApanA karate haiM, bhagavAn ke zAsana ko yukti, tarka evaM pramANa ke dvArA sadRr3ha banAte haiM, vaha sArvasAdhu kahalAte haiN| yahAM para bhI 'sArva' zabda se arihaMta bhagavAna kA hI grahaNa kiyA gayA hai| athavA prAkRta bhASA ke 'savva' kA saMskRta rUpa 'zravya' bhI hotA hai aura 'savya' bhI hotA hai| 'zravya' kA artha hai zravaNa karane yogya, aura 'savya' kA artha hai anukUla yA anukUla kaary| sAdhu zabda kA artha hai - kuzala / isa prakAra 42 zrI javAhara kiraNAvalI 8888888888888888888888888888 3888888888888888 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'savvasAhUNaM' kA artha huA-sunane yogya vAkyoM ko sunane meM jo kuzala hai, jo na sunane yogya ko nahIM sunatA hai, vaha 'zravya-sAdhu' kahalAtA hai| ___ 'savvasAhUNaM' kI saMskRta chAyA jaba 'savyasAdhubhya' kI jAtI hai taba usakA artha hotA hai ki jo anukUla kArya karane meM dakSa ho aise sAdhuoM ko namaskAra ho| yahAM anukUla kArya se aise kArya samajhanA cAhie jo sAdhu saMyama ke poSaka ho -saMyama se viparIta na ho athavA jisa uddezya se usane saMyama dhAraNa kiyA hai, usa uddezya mokSa ke anukUla hoN| aisA karane vAle sAdhuoM ko namaskAra ho| kahIM-kahIM 'namo loe savvasAhUNaM' aura kahIM kahIM 'namo savvasAhUNaM' pATha pAyA jAtA hai| isa saMbaMdha meM TIkAkAra ne kahA hai ki 'savva' zabda kahIM kahIM eka deza kI sampUrNatA ke artha meM prayukta hotA hai| mAna lIjie bhoja ke avasara para kisI ne kahA-'saba manuSya A gaye haiN| yahAM 'saba' zabda kA artha kyA liyA jA sakatA hai? saba manuSya dillI ke, bhAratavarSa ke yA vizvabhara ke samajhe jAeM? athavA bhoja meM nimaMtrita saba vyakti lie jaaeN| nissaMdeha aise avasara para 'saba' kA artha 'saba' nimaMtrita manuSya samajhanA hogaa| yadyapi nimaMtrita manuSya thor3e se hI hote haiM phira bhI unake lie 'saba' zabda eka deza kI sampUrNatA ko bhI prakaTa karatA hai| aisI sthiti meM 'savva sAhU' sirpha itanA kahane se yaha spaSTa nahIM hotA hai ki kisI eka prakAra ke saba sAdhu, kisI eka deza ke saba sAdhu athavA kisI eka hI kAla meM saba sAdhu yahAM grahaNa kiye gaye haiM yA sabhI prakAroM ke, sabhI dezoM ke aura sabhI kAloM ke sAba sATa yahAM grahaNa kiye gaye haiN| isa bAta ko spaSTa karane ke lie yahAM 'loe' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| loe arthAt loka vidyamAna sabhI sAdhuoM ko namaskAra ho| 'loe' zabda lagA dene para bhI Akhira prazna khar3A rahatA hai ki 'loka' zabda se yahAM kaunasA loka samajhA jAye? isa prazna kA uttara yaha hai ki sAdhu ar3hAI dvIpa rUpa manuSya loka meM hI ho sakate haiM, ataeva loka zabda se manuSya loka kA hI artha samajhanA caahie| isa prakAra 'namo loe savvasAhUNaM' kA artha hotA hai-'manuSya loka meM vidyamAna saba sAdhuoM ko namaskAra ho|' "loka zabda kA prayoga karane se sAre manuSya loka ke sAdhuoM kA samAveza ho gyaa| kisI gaccha yA sampradAya vizeSa kI saMkucitatA ke lie vikAsa nahIM rhaa| sAdhu kisI bhI gaccha kA ho, jisameM Upara batalAye hue guNa vidyamAna hai, vandanIya hai| jinhoMne ajJAna-aMdhakAra ko dUra karake jJAna - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 43 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA lokottara Aloka pradAna kiyA hai, jinhoMne kupatha se nivRtta karake supatha para lagAyA hai, jinhoMne jIvana ke mahAn sAdhya ko samIpa banAne meM anupama sahAyatA dI hai, jinake parama anugraha se AtmA-anAtmA kA viveka jAgRta huA hai, una sAdhuoM kA upakAra avazyameva svIkAra karanA caahie| sacce guru saMkIrNatA evaM kadAgraha miTAnA sikhAte haiM, saMkucita vRtti rakhanA nahIM sikhaate| sacce dharmaguru vahI hai jo khoTI saMkIrNatA se nikAla kara vizAlatA meM jAne kA upadeza dete haiN| sAdhu ko namaskAra karane se kyA lAbha hai? isa prazna kA uttara dene ke lie AcArya ne kahA hai-mAnava kA sarvazreSTha puruSArtha mokSa hai| mokSa hI manuSya kI parama sAdhana kA dhyeya hai| isa parama puruSArtha kI sAdhanA meM sahAyatA dene vAlA sAdhu ke sivAya aura kauna hai? arihaMta tIrthaMkara caubIsa hI hote haiM, jo saba samayoM meM nahIM hote-vizeSa samaya para hI hote haiM aura AcArya utane hI hote haiM jitane gaccha hote haiN| ataeva arihaMta aura AcArya kI satsaMgati kA lAbha, saba ko saba samayoM para nahIM ho sktaa| sAdhu ke sAtha saba kA samAgama ho sakatA hai aura ve mokSa kI sAdhanA kA upadeza bhI dete haiN| bAdazAha eka hI hotA hai aura prAyaH usake rAjya ke prAntoM kI saMkhyA ke anusAra gavarnaroM kI saMkhyA hotI hai| ataeva bAdazAha aura gavarnara se saba kI bheMTa nahIM ho sktii| hAM, unake karmacAriyoM se saba kI bheMTa ho sakatI hai| arihaMta ko bAdazAha, AcArya ko gavarnara aura sAdhuoM ko karmacArI samajhanA caahie| TIkAkAra likhate haiM ki sAdhu kisa prakAra mokSa meM sahAyaka hote haiM, yaha bAta prAcIna AcAryoM ne isa prakAra batalAI hai asahAe sahAyattaM, kareMti meM saMjameM kreNtrs| eeNa kAraNeNaM, NamAmi haM svvsaahuunnN|| arthAt-saMyama dhAraNa karane vAlA jo asahAya hotA hai, usake sahAyaka sAdhu hI hote haiN| sAdhu hI nirAdhAra ke AdhAra haiM aura asahAya ke sahAyaka haiN| isa kAraNa aise mahAtmAoM ko maiM namaskAra karatA huuN| __ prastuta zAstra ke prathama maMgalAcaraNa ke pAMca padoM kA yaha vivecana yahAM samApta hotA hai| aba isI saMbaMdha kI anyAnya bAtoM para saMkSepa meM prakAza DAlA jA hai| katipaya zaMkA-samAdhAna 44 zrI javAhara kiraNAvalI Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-prastuta maMgalAcaraNa meM pAMca padoM ko jo namaskAra kiyA gayA hai so yaha saMkSepa meM hai, yadi aisA kahA jAye to pAMca padoM kI kyA AvazyakatA thI? saMkSepa meM do pada hI paryApta the| arthAt namo svvsiddhaannN| namo svvsaahuunnN| ___ ina do padoM meM pAMco parameSThI antargata ho sakate the, kyoMki sAdhu meM arhanta, AcArya aura upAdhyAya sabhI kA samAveza ho jAtA hai| maMtra yathAsaMbhava thor3e hI akSaroM meM honA caahie| phira yahAM para to use saMkSepa rUpa hI svIkAra kiyA gayA hai| thor3e akSara hone se prathama to maMtra jaldI yAda ho jAtA hai, dUsare yAda bhI banA rahatA hai| kaSTa Ane para lambe-caur3e maMtra jApa karanA kaThina ho jAtA hai| thor3e akSaroM ke maMtra kA saralatA se dhyAna kiyA jA sakatA hai| aisI sthiti meM pAMca pada kyoM banAye gaye haiM? agara yaha kahA jAye ki vistAra se namaskAra kiyA gayA hai to phira pAMca hI pada kyoM banAye gaye haiM? adhika kyoM nahIM banAye gye| vistAra kI guMjAiza to thI hii| jaise arihanta, siddha Adi ko samuccaya rUpa meM, pRthak-pRthak namaskAra kiyA hai, usI taraha unakA pRthaka-pRthak nAma lekara namaskAra kiyA jA sakatA thaa| 'Namo usahassa' 'Namo ajiassa' isa prakAra vistAra ke sAtha namaskAra karane meM kyA hAni thI? isa prazna kA samAdhAna yaha hai ki yahAM na to ekAnta saMkSepa se namaskAra kiyA gayA hai aura na ekAnta vistAra se hii| yahAM madhyama mArga svIkAra kiyA gayA hai| jitane meM bAMdha bhI ho jAye aura namaskAra karane vAle ko adhika bhI na jAna par3e, aisI paddhati kA yahAM avalambana liyA gayA hai| agara zaMkAkAra ke kathanAnusAra vistAra se namaskAra kiyA jAye to sampUrNa Ayu samApta ho jAne para bhI namaskAra kI kriyA samApta na ho pAyegI, kyoMki siddha anantAnanta haiM ve sabhI arihaMta bhI hue haiN| ataeva ekAnta vistAra se namaskAra karanA saMbhava nahIM hai| agara ekAnta saMkSepa paddhati kA Azraya liyA jAtA to parameSThiyoM kA pRthaka-pRthak svarUpa samajhane meM kaThinAI hotii| phira AcArya, upAdhyAya, sAdhu aura arihanta ke svarUpa meM jo bhinnatA hai vaha spaSTa na hotii| ataeva madhyama mArga ko aMgIkAra karanA hI ucita hai| agara yaha kahA jAye ki isa prakAra pRthak-pRthaka namaskAra karane se kyA bodha hotA hai ? to isakA uttara yaha ki arihaMta bhagavAn ko namaskAra - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 45 888888 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane ke phala ke barAbara sAdhu ko namaskAra karane kA phala nahIM hotA hai| arihaMta ko namaskAra karane kA utkRSTa phala hotA hai| jaise manuSya mAtra meM rAjA bhI sammilita hai, parantu sAmAnya manuSya ko namaskAra karane se, rAjA ko namaskAra karane kA phala nahIM miltaa| arihaMta bhagavAn rAjA ke samAna haiM aura sAdhu unakI pariSad ke sadasya haiN| isa kAraNa 'namo arihaMtANaM' pada na rakha kara yadi 'namo savvasAhUNaM' pada hI rakkhA jAtA to arihaMta bhagavAn ko namaskAra karane ke utkRSTa phala kI prApti na hotii| ataeva arihaMtoM ko aura sAdhuoM ko alaga-alaga namaskAra kiyA gayA hai| zaMkA-arihaMtoM kI apekSA siddhoM kI Atmavizuddhi adhika hai| arihaMta sirpha cAra dhAti-karmoM kA kSaya karate haiM aura siddha ATha hI karmoM kaa| arihaMta sazarIra hote haiM siddha ashriir| isa prakAra arihaMta kI apekSA siddha kA pada uccatara hai| phira yahAM namaskAra maMtra meM prathama arihaMtoM ko aura usake pazcAt siddhoM ko namaskAra kyoM kiyA gayA hai? samAdhAna-yaha satya hai ki arihaMtoM kI apekSA siddhoM kI Atmika vizuddhatA ucca zreNI kI hotI hai, agara siddha saMsAra se atIta, azarIra, indriya-agocara haiN| unake svarUpa kA jJAna hameM kaise haA? hameM siddhoM kA astitva kisane batAyA hai? arihaMtoM ko pahacAnane se hI hama siddhoM ko pahacAna sakate haiM; tathA arihaMta bhagavAn hI siddhoM kI sattA prakaTa karate haiN| ataeva siddhoM ke svarUpa kA jJAna arihaMtoM ke adhIna hone se arihaMta bhagavAn pradhAna kahalAte haiN| ve Asanna upakAraka hone ke kAraNa bhI pradhAna haiN| isake atirikta jaba dharma-tIrtha kA viccheda ho jAtA hai taba arihaMta tIrthaMkara hI tIrtha kI sthApanA karate haiN| vahI mahApuruSa hameM siddha banane kA mArga batalAte haiN| isa prakAra hamAre Upara arihaMtoM kA viziSTa upakAra hone ke kAraNa pahale arihaMtoM ko hI namaskAra kiyA jAtA hai| zaMkA-agara upakArI ko prathama namaskAra karanA ucita hai to sabase pahale AcArya ko namaskAra karanA cAhie, phira arihaMta ko| kyoMki arihaMta bhagavAn kI pahacAna AcAryoM ne hI hameM karAI hai| yahAM aisA kyoM nahIM kiyA gayA? samAdhAna-isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki AcArya svataMtrabhAva se artha kA nirUpaNa nahIM kara skte| arihaMta bhagavAn dvArA upadiSTa artha kA nirUpaNa karanA hI AcArya kA kartavya hai| apanI kalpanA se hI vastu kA vivecana karane vAlA AcArya nahIM kahalA sktaa| AcArya arihaMtoM ke kathana kA ziSyoM kI yogyatA ke anusAra saMkSepa yA vistAra karake prarUpaNA karate haiN| 46 zrI javAhara kiraNAvalI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake viruddha arihanta bhagavAn sarvajJa hone ke kAraNa svataMtra bhAva se upadeza dete haiN| unakA upadeza maulika hotA hai aura AcArya kA upadeza anuvAda rUpa hotA hai| isa kAraNa AcArya ko prathama namaskAra na karake arihanta ko hI pahale namaskAra kiyA gayA hai| athavA AcArya, upAdhyAya aura sAdhu arihaMta bhagavAn kI pariSad ko namaskAra nahIM kiyA jAtA hai| ataeva pahale arihaMta bhagavAn ko namaskAra kiyA gayA hai| dvitIya maMgalAcaraNa kA vivecana zrI bhagavatI sUtra ke prathama maMgalAcaraNa namaskAra maMtra kA vivecana kiyA jA cukA hai| zAstrakAra ne dUsarA maMgalAcaraNa isa prakAra kiyA hai __ namo baMbhIe liviie| arthAt - brAhmI lipi ko namaskAra ho| TIkAkAra ne batalAyA hai ki yaha maMgalAcaraNa Adhunika logoM kI dRSTi se hai, prAcInakAla vAloM ke lie nhiiN| kyoMki ina Age vAle donoM maMgaloM ke saMbaMdha meM TIkAkAra likhate haiM ki jaba sAkSAt kevalI bhagavAn nahIM hote taba zruta hI upakArI hotA hai| zruta ke do bheda haiM- dravya zruta aura bhAva zruta / akSara vinyAsa rUpa arthAt lipibaddha zruta dravya zruta kahalAtA hai| isIlie yahAM kahA gayA hai-'namo baMbhIe livie' arthAt brAhmI lipi ko namaskAra ho| lipi kA artha kyA hai? isa saMbaMdha meM AcArya kahate haiM ki pustaka Adi meM likhe jAne vAle akSaroM kA samUha lipi kahalAtA hai| lipi kahane se kauna-sI lipi samajhanI cAhiye? isa prazna ke uttara meM kahA gayA hai ki nAbhitanaya bhagavAn RSabhadeva ne apanI putrI brAhmI ko dAhine hAtha se jo lipi sikhAI vaha brAhmI lipi kahalAtI hai| yahAM usI lipi kA artha samajhanA caahie| isa viSaya meM pramANa upasthita karate hue kahA gayA hai leha livIvihANaM jiNeNa baMbhIe daahinnkrennN| arthAt-jinendra bhagavAn-RSabhadeva ne lekha rUpa lipi kA vidhAna dAhine hAtha se brAhmI ko batalAyA, sikhaayaa| isI kAraNa vaha lipi brAhmI lipi ke nAma se prasiddha huii| . - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 47 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa pada ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki lipi sthApanA rUpa hai| yahAM akSara rUpa sthApanA ko gaNadharoM ne bhI namaskAra kiyA hai, phira Apa sthApanA ko namaskAra kyoM nahIM karate ? agara sthApanA rUpa akSaroM ko namaskAra kiyA jAtA hai to phira mUrti ko namaskAra karane meM kyA Apatti hai? isa prazna kA samAdhAna karane se pahale eka prazna upasthita hotA hai| vaha yaha hai ki TIkAkAra AcArya pahale kaha cuke haiM ki dravya maMgala ekAnta evaM Atyantika maMgala nahIM hai| ataeva dravyamaMgala kA parityAga kara bhAvamaMgala ko jo ekAnta maMgala rUpa hai, grahaNa karate hai| isa kathana ke anusAra bhAvamaMgala kiyA bhI jA cukA hai| aba prazna yaha hai ki jinhoMne dravya kA tyAga kiyA vaha sthApanA para kaise A gaye? jaba dravyamaMgala hI ekAntika aura Atyantika maMgala nahIM hai to sthApanA ekAnta maMgala rUpa kaise hai| jisa zAstra meM dravya maMgala ko tyAgane kI bAta likhI hai usI meM lipi ko namaskAra karane kI bAta bhI likhI hai| yaha donoM lekha paraspara virodhI pratIta hote haiN| agara zAstra meM paraspara virodhI vidhAna nahIM ho sakate to vicAranA cAhie ki yahAM Azaya kyA hai? ina lekhoM meM kyA rahasya chipA hai? gaNadharoM ne lipi ko namaskAra kiyA hai| yaha kathana samucita pratIta nahIM hotA, kyoMki gaNadharoM ne sUtra ko lipibaddha nahIM kiyA hai| jaba unhoMne sUtroM ko likhA hI nahIM taba vaha lipi ko namaskAra kyoM kareMge? isa viSaya meM TIkAkAra bhI madhyastha bhAva se spaSTa kahate haiM ki lipi ke lie kiyA gayA yaha namaskAra isa kAla ke janme hue logoM ke lie hai| isa kathana se yaha siddha hotA hai ki gaNadharoM ne lipi ko namaskAra nahIM kiyA hai| kintu sUtra ke likhane vAle kisI paramparA ke anuyAyI ne lipi ko namaskAra kiyA hai| ___ pahale samaya meM sUtra likhe nahIM jAte the| varana kaNThastha kiye jAte the| guru ke mukha se sunakara ziSya sUtroM ko yAda kara letA thA aura vaha ziSya phira apane ziSyoM ko kaNThastha karA detA thaa| isI kAraNa zAstra kA 'zruta' nAma sArthaka hotA hai| prAcIna kAla meM kaMThastha kara lene kI meghA zakti prabala hotI thI, ve pramAdI nahIM the athavA AraMbha kA vicAra karake sUtra likhane kI paramparA nahIM calI thii| jaba loga pramAdI hokara zruta ko bhUlane lage, taba AcArya devardhigaNi kSamAzramaNa ne vIranirvANa saMvat 980 meM sUtroM ko lipibaddha krvaayaa| isase spaSTa hai ki pahale jaina zAstra likhe nahIM jAte the| jaba zAstra likhe hI nahIM jAte the, sUtra lipi rUpa meM Aye hI nahIM the, taba lipi ko 48 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaskAra karane kI bAta kisa prakAra saMgata mAnI jA sakatI hai? ataeva yaha kathana bhI satya nahIM hai ki gaNadharoM ne lipi ko namaskAra kiyA hai| yahAM yaha prazna kiyA jA sakatA hai ki gaNadharoM ne sUtra nahIM likhe to kyA huA ? lipi to gaNadharoM ke samaya meM bhI vidyamAna thii| jaba lipi usa samaya pracalita thI to use namaskAra kiyA ho, yaha saMbhava kyoM nahIM hai? yaha AzaMkA ThIka nahIM hai| jo loga sthApanA ko namaskAra karate haiM ve bhI usI sthApanA ko namaskAra karate haiM jisameM namaskaraNIya-pUjya kI sthApanA kI gaI hai| mAtra sthApanA svataH pUjya hai, aisA koI bhI nahIM maantaa| aisI sthiti meM lipi rUpa sthApanA meM, jaba namaskaraNIya zruta likhA nahIM gayA thA taba kisako uddezya karake lipi ko namaskAra kiyA gayA hogA? tAtparya yaha hai ki jaise mUrtipUjaka bhAI mUrti ko namaskAra karate haiM jo mUrti ke hI uddezya se nahIM varan vaha mUrti jisakI hai use uddezya karake namaskAra karate haiM / agara mUrti ke hI uddezya se namaskAra kareM taba to saMsAra kI samasta mUrtiyoM ko phira vaha kisI kI hI kyoM na hoM, namaskAra karanA hogaa| isI prakAra lipi sthApanA rUpa hai| sthApanA vAdiyoM ke lie bhI vaha svayaM to namaskAra karane yogya hai nahIM, zruta ko uddezya karake hI ve use namaskAra kara sakate the, para usa samaya zruta lipibaddha hI nahIM thA / aisI sthiti meM lipi ko namaskAra karane kA uddezya kyA ho sakatA hai? agara lipi svayameva namaskAra karane yogya mAnI jAye to pratyeka lipi namaskAra karane yogya mAnanI hogii| lipi aThAraha prakAra kI hai| usa meM lATa lipi hai, turkI lipi hai, yavana lipi hai aura rAkSasI lipi bhI hai| yadi gaNadharoM ne lipi ko hI namaskAra kiyA hai, aisA mAnA jAye to yaha bhI mAnanA par3egA ki turkI evaM yavana lipi bhI namaskAra karane yogya haiN| ina lipiyoM ko namaskAra karane yogya mAna liyA jAye to yavana Adi ke devoM ko bhI namaskAra karane yogya mAnanA par3egA / tAtparya yaha hai ki gaNadharoM ne lipi ko namaskAra nahIM kiyA hai, kyoMki lipi ko namaskAra karane kA nimitta zruta usa samaya lipi rUpa meM nahIM thA / zruta ke lipibaddha ho jAne ke pazcAt arthAt vIra nirvANa se 980 varSa ke anantara, Adhunika logoM kI dRSTi se hI kisI ne yahAM lipi ko namaskAra kiyA hai| TIkAkAra ne bhI yaha likhA hai ki Adhunika manuSyoM ke lie zruta upakArI hai, isalie lipi ko namaskAra kiyA hai| zabda naya ke vicAra ke anusAra zabda aura usakA kartA eka ho jAtA hai / brAhmI lipi bhagavAn RSabhadeva ne sikhAI hai, ataH brAhmI lipi ko zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 46 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaskAra karanA abhedavivakSA se bhagavAn RSabhadeva ko namaskAra karanA hai, kyoMki vaha usa lipi ke kartA haiN| jaise zabda naya ke anusAra pAhalI banAne vAle kA jo upayoga vahI pAhalI hai| isa prakAra lipi ko namaskAra dvArA bhagavAn RSabhadeva ko namaskAra kiyA gayA hai| agara lipi ko namaskAra karane kA artha akSaroM ko namaskAra karanA liyA jAyegA to ativyApti doSa hogA / zAstra kI mAMgalikatA prakRta zAstra kI Adi meM namaskAra maMtra dvArA aura brAhmI lipi dvArA jo maMgala kiyA gayA hai, usake saMbaMdha meM yaha AzaMkA ho sakatI hai ki zAstra ke liye jo maMgala kiyA gayA hai usase prakaTa hai ki yaha bhagavatI sUtra svayaM maMgala rUpa nahIM hai| kyoMki jo svayaM maMgala rUpa na ho usI ko maMgala rUpa banAne ke lie maMgala kiyA jAtA hai| jo svayaM hI maMgala rUpa ho usake lie maMgala kI kyA AvazyakatA hai? saMsAra meM bhI sapheda ko sapheda aura cikane ko cikanA karanA vyartha mAnA jAtA hai / kiye ko karane se lAbha hI kyA hai? ataeva yadi bhagavatI sUtra maMgalarUpa hai to isake lie maMgala karane kI AvazyakatA nahIM thI / kintu yahAM maMgala kiyA gayA hai ataeva yaha sAbita hotA hai ki prastuta zAstra maMgala rUpa nahIM hai / kadAcita zAstra ko maMgala rUpa mAnA jAye aura phira bhI usake lie pRthaka maMgala kiyA jAye -arthAt yaha kahA jAye ki zAstra svayaM maMgalamaya hai phira bhI zAstra ke lie maMgala kiyA gayA hai, to anavasthA doSa AtA hai 1 apramANika ananta padArthoM kI kalpanA karate-karate kahIM anta na Ane ko anavasthA doSa kahate haiN| yahAM yahI doSa AtA hai| zAstra svayaM maMgala hai, phira bhI use maMgala ThaharAne ke lie alaga dUsarA maMgala kiyA gayA hai, to vaha dUsarA maMgala svaya maMgala rUpa hai phira bhI use maMgala ThaharAne ke lie tIsarA maMgala karanA caahie| tIsare maMgala ko maMgala rUpa ThaharAne ke lie cauthA aura cauthe ko maMgala rUpa ThaharAne ke lie pAMcavAM karanA pdd'egaa| isa prakAra ananta maMgaloM kI kalpanA karate-karate kahIM anta na AvegA aura prakRta zAstra ke AraMbha hone kA avasara bhI na A sakegA / kadAcit maMgala karane vAlA aisA mAnatA ho ki zAstra ke lie jo maMgala kiyA gayA hai, usa maMgala ko maMgala rUpa ThaharAne ke lie phira dUsarA maMgala nahIM kiyA hai, isa kAraNa anavasthA doSa nahIM aataa| aisA mAnane para anya doSa Ate haiN| jaise zAstra ko mAMgalika banAne ke lie alaga maMgala 50 zrI javAhara kiraNAvalI Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA, kintu anavasthA doSa ke bhaya se maMgala ko mAMgalika banAne ke lie dUsarA maMgala nahIM kiyA to jaise maMgala rUpa zAstra pRthak maMgala ke binA amaMgala rUpa ginA jAtA hai usI prakAra zAstra ke lie kiyA huA maMgala bhI pRthak maMgala ke abhAva meM amaMgala rUpa ThaharatA hai| tAtparya yaha hai ki anavasthA doSa svIkAra na karane para bhI nyAya kI samAnatA ko dekhate hue yaha bAta to mAnanI hI hogI ki jaise maMgala rUpa zAstra bhI binA maMgala ke maMgala rUpa nahIM banatA, usI prakAra zAstra ko maMgala rUpa banAne ke lie kiyA huA maMgala bhI dUsare maMgala ke abhAva meM maMgala rUpa nahIM ho skegaa| jaba maMgala svayaM amaMgala rUpa hogA to usase zAstra maMgala rUpa kaise bana sakatA hai? kadAcit zAstra ko maMgala rUpa mAnA jAye aura zAstra ke lie kiye hue maMgala ko bhI binA anya maMgala ke-maMgala mAnA jAye arthAt zAstra ko aura zAstra ke lie kiye gaye maMgala ko samAna rUpa se maMgala rUpa mAnA jAye to phira maMgalAbhAva doSa AtA hai| kyoMki Apa yaha svIkAra karate ki zAstramaMgala dUsare maMgala ke binA maMgala rUpa nahIM hotaa| jaba zAstra maMgala dUsare maMgala ke binA maMgala rUpa nahIM hotA to yaha dUsarA maMgala bhI tIsare maMgala ke binA maMgalarUpa kaise hogA? jaba tIsare maMgala ke abhAva meM dUsarA maMgala, amaMgalarUpa hai, to zAstramaMgala bhI amaMgalarUpa hI siddha hogaa| isa prakAra spaSTa rUpa se amaMgala doSa hotA hai| isa tarka kA uttara dete hue AcArya kahate haiM ki zAstra svataH maMgala svarUpa hai, phira bhI usake lie jo maMgala kiyA gayA hai so isalie ki ziSyoM kI buddhi meM maMgala kA grahaNa ho jaaye| ziSyagaNa zAstra ko maMgala rUpa samajha sakeM, isa uddezya se yahAM maMgala kiyA gayA hai| isake atirikta zreSTha puruSoM ke AcAra kI paripATI kA pAlana karane ke lie bhI maMgalAcaraNa kiyA jAtA hai| ataeva na to yahAM anavasthA doSa ke lie avakAza hai, na amaMgala Adi anya kisI doSa ke lie| zAstra ke AraMbha meM cAra bAteM batAne kI pratijJA kI gaI thI-(1) maMgala (2)abhidheya (3) phala (4) evaM sNbNdh| inameM se maMgala kA nirUpaNa kiyA jA cukA hai aura zAstra ke vibhinna nAmoM kA nirdeza karake zAstra abhidheya bhI batalAyA jA cukA hai| arthAt pahale isa zAstra ke vivAhapaNNatti, viAhapaNNati, bhagavatI Adi nAmoM kA varNana kiyA gayA hai so unhIM nAmoM se yaha prakaTa ho jAtA hai ki prakRta sUtra kA abhidheya-kyA hai kisa viSaya kA isa zAstra meM varNana kiyA gayA hai| phala aura sambandha yaha do bAteM zeSa rahatI hai| zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 1 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa zAstra kA phala kyA hai| isake adhyayana adhyApana se kyA prayojana siddha hotA hai? isa prazna kA samAdhAna zAstra ke nAma se hI ho jAtA hai| jisakA nAma 'amRta' hai, usakA phala mRtyu to ho nahIM sktaa| isI prakAra prastuta zAstra ke nAma se hI phala kA jJAna ho jAtA hai| nAma se phala kA jJAna kisa prakAra hotA hai, yaha Age batalAyA jAtA hai| phala do prakAra kA hotA hai (1) anantara (sAkSAt) phala aura (2) paramparA phala / isa zAstra meM zrI gotama svAmI Adi ke dvArA pUche hue vividha arthoM kI vyAkhyA kI gaI hai| yaha vyAkhyA hI isa zAstra kA abhidheya hai| abhidheya saMbaMdhI ajJAna dUra hokara usakA jJAna ho jAnA hI isa zAstra kA sAkSAt-phala hai| arthAt zAstra meM jina-jina bAtoM kA varNana kiyA gayA hai, una bAtoM kA jJAna ho jAnA isa zAstra ke adhyayana kA sAkSAt phala hai| zAstra ke adhyayana se jo sAkSAt phala arthAt jJAna prApta hotA hai usa jJAna kA phala paramparA meM mokSa hai| ataeva isa zAstra kA paramparA phala mokSa hai| jisa bIja kA aMkura bhI pyArA lagatA hai, vaha bIja yadi acchI bhUmi meM boyA jAyegA to paramparA se vaha madhura phala degaa| isI prakAra isa jJAna ko nirmala antaHkaraNa meM bone se, paramparA se mokSa kI prApti hotI hai| isa zAstra kA paramparA phala mokSa hI kyoM batalAyA gayA hai? dhana Adi sAMsArika vaibhava paramparA phala kyoM nahIM haiM? isakA uttara yaha hai ki sUtra Apta ke vacana haiN| jo sarvajJa aura yathArtha vaktA hotA hai vahI Apta kahalAtA hai| Apta usI samaya hotA hai jaba mokSa ke viSaya meM mokSa ko lakSya karake hI upadeza hotA hai| kyoMki mokSa hI saccA sukha hai, mokSa hI AtmA kA asalI vaibhava hai| dhana Adi ajJAna ke kAraNa sukha rUpa pratIta hote haiM, vastutaH ve duHkha ke kAraNa haiN| jo sukha para dravyAzrita hotA hai vaha sukha nahIM, sukhAbhAsa hai; kyoMki para dravya kA saMyoga anitya hai| sacce Apta jagat ke janma, jarA, maraNa se Arta prANiyoM ko sacce sukha kA mArga pradarzita karate haiN| ataH unake dvArA prarUpita Agama kA paramparA phala sAMsArika vaibhava nahIM varan mokSa hI hotA hai| sAMsArika vaibhava mokSa kI tulanA meM itanA tuccha hai ki agara usakI prApti ho bhI, taba bhI vaha kisI ginatI meM nahIM hai| prazna ho sakatA hai ki zAstra meM svarga-naraka kA bhI varNana hai| svarga-naraka ke bheda Adi kA bhI varNana hai| agara Apa mokSa ke atirikta svarga Adi kA bhI upadeza nahIM dete to svarga Adi ke varNana kI kyA AvazyakatA thI? 52 zrI javAhara kiraNAvalI Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prazna kA uttara yaha hai ki svarga-naraka Adi kA varNana puNya aura pApa kA phala batalAne ke lie kiyA gayA hai| puNya-pApa kA phala batalAkara anta meM donoM se atIta hone kA hI upadeza diyA hai| isa prakAra mokSa kA vivecana karane ke lie hI svarga Adi kA varNana zAstra meM pAyA jAtA hai| kucha logoM ko yaha pezopeza hotA hai ki svarga aura naraka hameM dikhAI nahIM detA, taba una para vizvAsa kisa prakAra kiyA jAye? yahI bAta ahamadanagara ke eka vakIla ne mujhase isa prakAra pUchI thI-'agara hama svarga, naraka ko svIkAra na kareM to kyA hAni hai? maiMne kahA-agara svarga-naraka svIkAra kara leM to kyA hAni hai? vakIla bole-'hamane dekhe nahIM, isI se svIkAra karane meM saMkoca hotA maiMne pUchA-'svarga-naraka nahIM haiM, yaha to Apane dekha liyA hai?' vkiil-'nhiiN|' maiM-phira ApakI bAta sahI aura una sarvajJa-jJAniyoM kI bAta jhUThI, yaha kyoM? jJAniyoM ko jhUThA banAne kA doSa tumheM lagatA hai yA nahIM? tAtparya yaha hai ki jJAniyoM ke vacana para pratIti karake koI hAni nahIM uThA sktaa| kadAcit jJAnI svarga-naraka kA svarUpa batalAkara kisI prakAra kA pralobhana dete, taba to unake vacana para apratIti karane kA kAraNa mila sakatA thA, magara unhoMne aisA nahIM kiyA hai| unhoMne puNya-pApa kA phala batalAte hue svarga-naraka ke svarUpa kA digdarzana karA diyA hai aura donoM se pare ho jAne kA upadeza diyA hai| mAna lIjie, eka jauharI ne dhokhe meM Akara khoTA naga kharIda liyA, tatpazcAt use apanI bhUla mAlUma huii| vaha jauharI sarala bhAva se dUsare jauhariyoM ko vo khoTA naga batalAkara kahatA hai ki 'dekhie' isa rUpa raMga kA naga bhI khoTA hotA hai| Apa loga sAvadhAna rheN| kyA isa prakAra sAvadhAna karane vAlA jauharI avizvAsa ke yogya hai? nhiiN| agara jauharI apane khoTe naga ko sacce naga ke bhAva meM becane kA prayatna karatA hai to avazya doSa kA pAtra hai, magara nahIM kharIdane ke lie sAvadhAna karane vAlA jauharI jarUra vizvAsa kA bhAjana hai| isI prakAra jJAniyoM ne svarga-naraka batAkara unake lie lAlaca diyA hotA to kadAcit una para avizvAsa bhI kiyA jAtA, magara unhoMne to donoM ko tyAgane kA hI upadeza diyA hai| jJAnIjana spaSTa svara meM kahate haiM ki-puNya, Rddhi, sukha Adi meM mata bhuulnaa| yaha saba jhUThA hai| mRga-tRSNA hai| moha hai| saccA sukha mokSa meM hI hai| usI kA sAdhana karane meM kalyANa hai| zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 53 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba jJAniyoM ne isa prakAra kahakara hameM sAvaceta kiyA hai, taba unake vacanoM para avizvAsa karane kA koI bhI kAraNa nahIM rhtaa| yahAM terApaMthI bhAI prazna kara sakate haiM ki hama loga puNya aura pApa donoM kA hI tyAga karate haiM, to usameM kyA harja hai? aisA kahane vAloM ko yaha vicAranA cAhie ki pahale zubha kA tyAga karanA ucita hai yA azubha kA? jaba zubha aura azubha donoM kA eka sAtha tyAga honA sambhava nahIM hai, taba pahale azubha ko tyAganA hI ucita kahA jA sakatA hai| azubha pApa ko na tyAga karake zubha puNya kA tyAga kara denA ucita nahIM hai| udAharaNa ke lie -eka manuSya apanI bhujAoM ke bala se nadI pAra karanA cAhatA hai| para bhujAoM ke bala se vaha nadI pAra nahIM kara sktaa| isa kAraNa usane nAva kA Azraya liyaa| kinAre pahuMcakara use nAva tyAganI hI pdd'egii| nAva tyAge binA vaha icchita sthAna para nahIM pahuMca sktaa| lekina vaha manuSya agara yaha socatA hai ki jaba pahale pAra pahuMcakara naukA tyAganI hI par3egI to pahale se hI use kyoM grahaNa karUM? aisA socakara vaha nadI ke prabala pravAha meM kUda par3atA hai to kyA vaha vivekazIla kahalAegA? isa aviveka kA phala Atmahanana ke atirikta aura kyA ho sakatA hai? rela para ArUr3ha hokara loga eka sthAna se dUsare sthAna para jAte haiM; parantu icchita sTezana ke Ane para rela ko tyAga dete haiM yA nahIM? agara na tyAgeM to kahIM ke kahIM jA phuNceNge| isa prakAra bahuta dUra ke saphara ke lie rela kA sahArA lenA Avazyaka samajhA jAtA hai aura phira usakA tyAganA bhI Avazyaka samajhA jAtA hai| binA tyAge abhISTa sthAna para nahIM pahuMca skte| isI prakAra pApa kA nAza karane ke lie pahale puNya kA Azraya liyA jAtA hai aura jaba pApa kA nAza ho jAtA hai taba puNya bhI tyAjya ho jAtA hai| donoM kA sarvathA kSaya hone para mokSa milatA hai| puNya tabhI upAdeya mAnA gayA hai jaba mokSa kI sAkSAt sAdhanA na ho sake, magara antima kakSA taka puNya meM hI par3e rahane kA upadeza nahIM diyA gayA hai| isa prakAra bhagavatI sUtra ke sunane ke do bheda haiN| ajJAna miTa jAnA sAkSAt phala hai aura mokSa prApti honA paramparA phala hai| isa prakAra phala kA vivecana huaa| aba zeSa rahA smbndh| so 'isa zAstra kA prayojana yaha hai' yahI sambandha hai athavA yoM samajhanA cAhie ki prakRta zAstra meM jina arthoM kI 54 zrI javAhara kiraNAvalI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA kI gaI hai vaha artha vAcya hai aura zAstra unakA vAcaka hai| isa prakAra vAcyavAcaka bhAva sambandha bhI yahAM vidyamAna hai| sUtra ke Arambha meM AcArya ne cAra bAteM batAne kI pratijJA kI thii| vaha cAroM bAteM batalA dI gaI haiN| isake anantara AcArya kahate haiM ki- isa zAstra meM sau se bhI adhika adhyAya haiN| adhyAya kahie yA zataka kahie, eka hI bAta hai| anya zAstroM ke vibhAga adhyayana yA adhyAya kahalAte haiM, isa zAstra ke zataka kahalAte haiN| isa zAstra meM dasa hajAra uddezaka haiN| isa meM chattIsa hajAra prazna aura do lAkha aTThAsI hajAra pada haiN| yadyapi zAstra kA yaha pariNAma zAstra meM hI upalabdha hotA hai, phira bhI yaha dhyAna rakhanA cAhie ki yaha pariNAma usa samaya kA hai, jaba bhagavAna ne usakA upadeza diyA thaa| usa samaya usa zAstra ke utane hI uddezaka aura pada the| kintu jaba yaha lipibaddha huA taba kA pariNAma nirAlA hai| pratyeka adhyAya-zataka ko saralatA se samajhane ke lie aura sukha-pUrvaka dhAraNa karane ke lie vibhakta karake uddezakoM meM bAMTa diyA gayA hai| isake atirikta AcArya jaba zAstra par3hAte the taka upadhAna arthAt tapa karAte the| yaha prathA aba bhaMga ho gaI hai| parantu prAcInakAla meM yaha niyama thA ki amuka uddezaka ko par3hate samaya itanI tapasyA kI jaaye| tAtparya yaha hai ki adhyAya ke avAntara vibhAga uddezaka kahalAte haiN| AcArya tapa ke vidhAna ke sAtha ziSya ko jo upadeza Adeza deM ki itanA par3ho, usI kA nAma uddezaka hai| jaise anyAnya granthoM meM pATha yA prakaraNa hote haiM, vaise hI isa zAstra meM uddezaka haiN| inake uddezakoM ke hone se zAstra kA adhyayana karane meM subhItA hotA hai| zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 55 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrArambha prathama zataka kI saMgrahaNI gAthA rAyagihacalaNadukkhe, kaMkhapaose ya pagaipuDhavIo / jAvaMte neraie, vAle gurue ya calaNAo / / isa gAthA meM zrI bhagavatI sUtra ke prathama zataka ke antargata dasa uddezakoM kA nAma nirdeza kiyA gayA hai| dasa uddezaka isa prakAra haiM (1) calana-rAjagRha nagara meM zrI gautama svAmI ne bhagavAn mahAvIra se 'calana' ke viSaya meM prazna kiyA hai aura bhagavAn ne usakA uttara diyA hai| isa prazna meM 'calana' zabda pahale AyA hai, ataeva prathama zataka ke prathama uddezaka kA nAma calana hai| (2) duHkha-dUsare uddezaka kA nAma duHkha hai| isameM yaha prazna kiyA gayA hai ki-he bhagavAn ! jIvana apane kiye duHkha ko bhogatA hai? ityaadi| (3) kAMkSA pradoSa-tIsarA uddezaka kAMkSA pradoSa hai, kyoMki usameM kAMkSA-mohanIya ke viSaya meM praznottara haiN| (4) prakRti-cauthA uddezaka prakRti hai| isameM karma prakRtiyoM ke saMbaMdha meM praznottara haiN| ___(5) pRthivI-pAMcave uddezaka meM pRthvI saMbaMdhI varNana hone se usa uddezaka kA nAma 'pRthivI' hai| (6) yAvat-chaThe uddezaka meM yAvat-jitanI dUra se sUrya DUbatA-nikalatA dikhAI detA hai, Adi praznottara hoNge| ataeva isa uddezaka kA nAma yAvat hai| (7) nerayika-sAtaveM uddezaka ke nArakiyoM ke viSaya meM praznottara hone se usakA 'nairayika' nAma hai| (8) bAla - AThaveM uddezaka meM bAla jIva saMbaMdhI prazna haiM, ataH vaha 'bAla' nAma uddezaka kahalAtA hai| 56 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) gurUka - nauMveM uddezaka meM guru karma saMbaMdhI praznottara haiN| jaise jIvana bhArI halkA kaise hotA hai, ityAdi / isIlie isa uddezaka kA nAma 'gurUka' hai / - (10) calanA - dasaveM uddezaka meM 'jo cala rahA hai vaha calA nahIM isa saMbaMdha meM praznottara hoNge| isa kAraNa usakA nAma 'calanA' hai| yaha prathama zataka ke uddezakoM ke saMgraha - nAma haiM / ina saMgraha nAmoM ko sunakara ziSya ne zrI sudharmA svAmI se pUchA- ki sarvaprathama gautama svAmI ne calana prazna pUchA hai| magara vaha prazna aura usakA uttara kyA hai ? anugraha karake vistArapUrvaka smjhaaie| taba sudharmAsvAmI apane ziSya jambUsvAmI ko vistAra se samajhAne lge| prathama uddezaka kA maMgala yadyapi prastuta zAstra kI Adi meM maMgala kiyA jA cukA hai, phira bhI prathama zataka ke prathama uddezaka kI Adi meM vizeSa rUpa se punaH maMgala kiyA gayA hai / isa maMgala ko karane kA kAraNa yaha nahIM ki zAstra amAMgalika hai, ataeva maMgala karake use mAMgalika banAyA jAye / kintu zAstra mAMgalika hai, isI kAraNa yahAM maMgala kiyA gayA hai| kisI kI pUjA isa kAraNa nahIM kI jAtI hai ki vaha pUjA ke ayogya hai varan jo pUjA yogya hotA hai usI kI pUjA kI jAtI hai| jisa prakAra pUjA ke yogya hone se pUjA kI jAtI hai, usI prakAra maMgala ke yogya hone se sUtra ke lie maMgala kiyA jAtA hai| zrI sudharmAsvAmI kahate haiM namo assa arthAt zruta bhagavAn ko namaskAra ho / jisake AcArAMga, sUtrakRtAMga Adi bAraha aMgarUpa bheda haiM, arhanta bhagavAn ke aMga rUpa jo pravacana kiye haiM, aise zruta ko namaskAra ho / yahAM yaha prazna kiyA jA sakatA hai ki iSTa deva ko namaskAra karanA maMgala kahA jA sakatA hai? zruta, iSTa deva nahIM hai| taba use namaskAra kyoM kiyA gayA hai? zruta iSTa deva kI vANI hai| magara prakRta zruta jina iSTa deva kI vANI hai unheM namaskAra na karake zruta ko namaskAra karane kA kyA abhiprAya hai? kyA iSTa deva kI apekSA iSTa deva kI vANI ko namaskAra karanA adhika mahatvapUrNa aura adhika phaladAyaka hai? agara aisA na ho to phira iSTa deva ko chor3akara zruta ko namaskAra karane meM kyA uddezya hai ? zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 57 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prazna kA uttara yaha diyA gayA hai ki zruta bhI iSTa deva rUpa hI hai| prazna-zruta iSTa deva kisa prakAra hai? . uttara-isalie ki arhanta bhagavAn zrI zruta ko namaskAra karate hai| prazna-kyA arhanta kI vANI ko arhanta hI namaskAra karate haiM ? uttara-arhanta jaise siddhoM ko namaskAra karate haiM, usI prakAra pravacana arthAt siddhAnta ko bhI namaskAra karate haiN| isI hetu zruta ko bhI iSTa deva kahA gayA hai| prazna-arhanta zruta ko namaskAra karate haiM, isa kathana meM koI pramANa hai? uttara-hAM, pramANa kyoM nahIM hai? arhanta bhagavAn jaba samavasaraNa meM virAjate haiM taba kahate haiM Namo titthaay-nmstiirthaay| arthAta tIrtha ko namaskAra ho| isa kathana se pratIta hotA hai ki arhanta zruta ko bhI namaskAra karate prazna-tIrthaMkara tIrtha ko namaskAra karate haiM to zruta ko namaskAra karanA kaise kahalAyA? ___ uttara-asalI tIrtha zruta hI hai| zruta meM sampUrNa dvAdazAMgI kA jJAna antargata ho jAtA hai| jisase tira jAve vahI tIrtha kahalAtA hai| yahAM saMsAra-sAgara se tira jAne kA abhiprAya hai| zruta kA sahArA lekara bhavya jIva bhavasAgara ke pAra pahuMcate haiM, ataeva zruta tIrtha kahalAtA hai| isI kAraNa arhanta ise namaskAra karate haiN| prazna-sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA tIrtha ke rUpa meM prasiddha haiN| Apane zruta ko tIrtha ke antargata kaise kara liyA? uttara-sAdhu, sAdhvI aura zrAvaka-zrAvikA tIrtha nahIM haiM, aisI bAta nahIM hai| aneka tIrtha hone kA niSedha karanA hamAre kathana kA abhiprAya nahIM hai| sAdhu-sAdhvI Adi caturvidha saMgha bhI tIrtha kahalAtA hai aura zruta bhI tIrtha kahalAtA hai| sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA rUpa caturvidha saMgha rUpI tIrtha ko arhanta namaskAra nahIM karate haiN| yadyapi caturvidha saMgha bhI tIrtha kahalAtA hai, jaise ki isI bhagavatI sUtra ke bIsaveM zataka meM bhagavAn ne sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA ko bhI tIrtha kahA hai, lekina arhanta bhagavAn tIrtha ko namaskAra karate haiM vaha tIrtha yaha nahIM hai| 58 zrI javAhara kiraNAvalI 8888888883 3 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAtparya yaha hai ki pravacana ko hI vAstava meM tIrthakara namaskAra karate haiM aura pravacana hI asalI tIrtha hai| magara saMgha ko lakSya karake hI pravacana kI pravRtti hotI hai, kisI vRkSa Adi ko lakSya karake nhiiN| isa kAraNa saMgha bhI tIrtha kahalAtA hai| prazna-kyA caturvidha tIrtha ko bhagavAn namaskAra nahIM karate? uttara-guNa aura guNI meM bhinnatA hai| donoM sarvathA eka nahIM hai| guNI ko kalpa ke anusAra hI namaskAra kiyA jAtA hai, para guNa ke sambandha meM yaha maryAdA nahIM hai| guNa ko sarvatra namaskAra kiyA jA sakatA hai| samyagjJAna, samyak-darzana aura samyak-caritra guNa haiN| jJAna ko dhAraNa karane vAlA jJAnI, darzana ko dhAraNa karane vAlA darzanI aura caritra ko dhAraNa karane vAlA cAritrI kahalAtA hai| caritra Adi guNa haiM aura cAritra Adi dhAraNa karane vAlA guNI hai| caritra dhAraNa karane vAlA cAritrI apane kalpa kA vicAra karake kisI ko namaskAra karegA, parantu guNa ke sambandha meM yaha bAta nahIM hai| guNI ko namaskAra karane meM kalpa nahIM dekhA jaataa| isa prakAra arhanta bhagavAn guNa ko hI namaskAra karate haiM, na ki guNI ko arthAt sAdhu, sAdhvI Adi ko| guNa ko namaskAra karanA bhAva tIrtha ko namaskAra karanA hI kahalAtA hai| prazna-arhanta apane banAye hue zruta ko namaskAra kyoM nahIM karate haiN| uttara- zruta, arhanta bhagavAn ke parama kevala jJAna se utpanna huA hai, tathApi saMsAra meM sthira bhavya jIvana isI ke sahAre tirate haiN| ataeva zruta ko bhI iSTa deva rUpa hI samajhanA caahie| kSatriya apanI talavAra aura vaizya apanI dukAna evaM bahI ko kyoM namaskAra karate haiM? isIlie ki unakI dRSTi meM vaha mAMgalika hai| yadyapi talavAra aura dukAna-bahI Adi kSatriya evaM vaizya kI hI banAI yA banavAI huI haiM, tathApi vaha unakA sammAna bar3hAne vAlI haiN| apanI vastu kA svayaM Adara kiyA jAyegA to dUsare bhI usakA Adara kreNge| tabhI vaha vastu AdaraNIya samajhI jaayegii| ___ arhanta bhagavAn ne jo vacana kahe haiM, parama AdaraNIya haiN| isakA pramANa yaha hai ki una vacanoM ko svayaM arhanta bhagavAn ne bhI namaskAra kiyA hai| vItarAga hone ke kAraNa arhanta bhagavAn apanA nija kA upakAra to kara hI cuke the| unhoMne jo upadeza diyA vaha dUsaroM ke upakAra ke hI lie diyaa| magara upadeza dUsaroM ke lie tabhI upakAraka ho sakatA hai, jaba upadeSTA svayaM usakA pAlana kreN| isa loka-mAnasa ko dRSTi ke samakSa rakhakara hI arhantoM - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 56 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne zruta rUpI tIrtha ko namaskAra kiyA hai / arhanta bhagavAn vaisA hI AcaraNa karake bhavya jIvoM ke sAmane Adarza upasthita karate haiM, jisase unakA kalyANa ho sake / arhanta, siddhoM ko namaskAra karate haiM, so isalie ki anya jIva siddhoM ko namaskAra karake apanA hita sAdhana kareM / arhanta bhagavAn to apane antarAya karma kA pUrNa rUpa se kSaya kara cuke haiM / antarAya karma ke abhAva meM unake lie koI vighna upasthita nahIM ho sakatA / ataeva vighna kA upazama karane ke lie arhanta ko, siddhoM ko namaskAra karane kI AvazyakatA nahIM hai / siddhoM ko namaskAra karane se hone vAle phala kI bhI arhantoM ko AvazyakatA nahIM hai| phira bhI chadmastha jIvoM ke sAmane siddhoM ko namaskAra karane kA Adarza upasthita karane ke hetu hI arhanta siddha bhagavAn ko namaskAra karate haiN| Azaya yaha hai ki bhagavatI sUtra ke prathama zataka kI Adi meM gaNadhara ne 'nAme suassa' kaha kara zruta kI mahattA pradarzita karane ke lie hI zruta ko namaskAra kiyA hai| isa prakAra namaskAra karane se zruta para bhavya jIvoM kI zraddhA bar3hegI, bhavya jana zruta kA Adara kareMge aura eka-eka vacana ko Adara ke sAtha cuneNge| isI Azaya se prerita hokara zruta ko namaskAra kiyA gayA hai| prakRta zAstra kA Arambha kisa prakAra huA hai, yaha Age batalAyA jAyegA / mUla - teNaM kAleNaM, teNaM samaeNaM rAyagihe NAmaM Nayare hotthA / vaNNao, tassa NaM rAyagihassa Nayarassa bahiyA uttara puratthime disImAe guNasilae NAmaM ceie hotthA / seNie rAyA / cillaNA devI / saMskRtacchAyA-tasmin kAle tasmin samaye (tena kAlena, tena samayena rAjagRhaM nAma nagaramabhavat / varNakaH / tasya rAjagRhasya nagarasya bahiruttara-paurastaye digbhAge guNasilakaM nAma caityamabhavat / zreNiko rAjA / cillA devI / zabdArtha-usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAmaka nagara thA / vrnnk| usa rAjagRha nagarake bAhara uttara pUrva ke digbhAga meM arthAt IzAna koNa meM guNasilaka nAmaka caitya (vyantarAyatana ) thA / vahAM zreNika rAjA aura cillaNA devI rAnI thii| vivecana - yahAM sarvaprathama yaha prazna ho sakatA hai ki kAla aura samaya donoM paryAyavAcI zabda haiN| phira yahAM kAla aura samaya kA bhinna-bhinna ullekha kyoM kiyA gayA hai ? isa prazna kA uttara yaha hai ki yahAM laukika kAla aura 60 zrI javAhara kiraNAvalI Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya se abhiprAya nahIM hai| yahAM lokottara kAla aura lokottara samaya kI vivakSA kI gaI hai| donoM zabdoM ke artha meM bheda bhI hai| jaise loka vyavahAra meM samvat aura miti donoM kA prayoga kiyA jAtA hai-donoM ke binA, sirpha samvat yA miti mAtra likhane se, patra yA bahI-khAtA pramANika nahIM mAnA jAtA; usI prakAra lokottara pakSa meM samvat ke sthAna para kAla aura miti ke sthAna para samaya kA prayoga kiyA gayA hai| kahA jA sakatA hai ki laukika samvat aura miti to jagat-prasiddha haiM para lokottara kAla aura samaya kyA hai? isa kA uttara yaha hai ki jaina zAstroM meM tIna prakAra ke kAla mAne gaye haiM hIyamAna, varddhamAna aura avsthit| jisa kAla meM nirantara kramazaH jIvoM kI avagAhanA, balavIrya Adi kI hAni ghaTatI hotI jAtI hai vaha hIyamAna kAla kahalAtA hai| jisa kAla meM nirantara pUrvokta bAtoM kI vRddhi hotI jAtI hai vaha varddhamAna kAla kahalAtA hai aura jisa kAla meM na hAni hotI hai, na vRddhi hotI hai vaha avasthita kAla kahalAtA hai| hIyamAna aura varddhamAna kAla kI pravRtti bharata, Iravata kSetra meM hotI hai aura avasthita kAla kI mahAvidehAdi meN| vahAM sadA prArambhika caturtha kAla ke bhAva bartate haiM yahAM bharata kSetra hone se avasarpiNI utsarpiNI kI pravRtti hotI hai| zrI sudharmAsvAmI ne 'yaha kAla' kaha kara hIyamAna kAla arthAt avasarpiNI kAla ko sUcita kiyA hai| avasarpiNI kAla dasa kror3Akror3I sAgaropama kA hotA hai| isI taraha utsarpiNI kAla arthAt varddhamAna kAla bhI dasa kor3Akor3I sAgaropama kA kahA gayA hai| donoM kAloM kI (milakara) 'kAlacakra' saMjJA hai| eka kAlacakra bIsa kror3A-kror3I sAgaropama kA hotA hai| kAlacakra kI yaha kalpanA jaina zAstroM kI hI nahIM hai, magara anya zAstroM meM bhI aisI hI kalpanA kI gaI hai| jJAniyoM ne kAla ke saMbaMdha meM bahuta sUkSma vicAra kiyA hai| jaise loka meM eka sAla hotA hai, usI prakAra lokottara meM cAra kor3A kor3I sAgaropama kA, tIna kor3A kor3I sAgaropama kA, do kor3A kor3I sAgaropama kA athavA isase kama kA eka kAla hotA hai| Upara jisa hIyamAna aura varddhamAna kAla kA ullekha kiyA gayA hai, vaha yahAM kramazaH eka dUsare ke pazcAt pravRtta hotA rahatA hai| hIyamAna arthAt avasarpiNI ke pazcAta varddhamAna arthAta utsarpiNI, aura utsarpiNI ke pazcAta avasarpiNI kAla pravRtta hotA hai| naisargika niyama ke anusAra donoM kAla sadA pravRtti kara rahe haiN| isa samaya avasarpiNI kAla cala rahA hai| avasarpiNI kAla aura utsarpiNI kAla ke chaha-chaha Are haiN| pratyeka kAla daza-daza kroDAkor3I zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 61 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgaropama kA hotA hai| isa samaya avasarpiNI kAla kA pAMcavA ArA hai| yaha ArA ikkIsa hajAra varSa kA hai| bhagavAn mahAvIra svAmI isa Are ke Arambha hone se pahale hI arthAt cauthe Are meM vicarate the| usI samaya kA yahAM varNana hai| ataeva 'usa kAla' kA artha hai vartamAna avasarpiNI kAla kA cauthA aaraa| __ avasarpiNI kAla kA cauthA ArA bayAlIsa hajAra varSa kama eka kror3A kror3I sAgaropama kA hotA hai| itane lambe kAla meM se kaba kA yaha varNana samajhA jAye? ataeva usa kAla meM vizeSatA batalAne ke lie yahAM do bAtoM kA ullekha kara diyA hai-bhagavAn mahAvIra kA aura rAjA zreNika kaa| isakA tAtparya yaha huA ki vartamAna avasarpiNI kAla meM aura usake cauthe Are meM bhI, jaba bhagavAn mahAvIra vicarate the aura zreNika nAmaka rAjA thA, usa samaya meM yaha sUtra banA hai| ataeva samaya kA artha huA-bhagavAn mahAvIra aura zreNika rAjA kA vidyamAnatA kA smy| samaya batalAne ke pazcAt kSetra batalAnA caahiye| ataeva yahAM kahA gayA hai ki magadha deza meM, rAjagRha nAmaka vizAla nagara thaa| usa nagara meM prastuta praznottara hue jisase zAstra kI racanA huii| rAjagRha nagara kisa prakAra kA thA? isa saMbaMdha meM sudharmAsvAmI ne kahA hai ki uvavAI sUtra meM, campA nagarI kA jo varNana kiyA gayA hai, vahI varNana yahAM bhI samajha lenA caahiye| arthAt campA nagarI ke samAna hI rAjagRha nagara thaa| pahale kSitipratiSThita nAmaka nagara thaa| rAjA jitazatru ne use kSINavAstuka samajhakara dUsarI jagaha nagara basAne kA irAdA kiyaa| usane phala-phUla se samRddha eka canaka kSetra dekhakara usa sthAna para 'canakapura' nagara bsaayaa| kAlakrama se use bhI kSINa mAnakara, vana meM eka ajeya vRSabha (baila) dekhakara usa sthAna para 'RSabhapura' kI sthApanA kii| samaya pAkara vaha bhI kSINa ho gyaa| taba kuza (dUba) kA gulma dekhakara 'kuzAgrapura' nAmaka nagara bsaayaa| jaba kuzAgrapura kaI bAra Aga se jala gayA, taba prasenajita rAjA ne rAjagRha nAmaka nagara bsaayaa| rAjagRha nagara ko jaina sAhitya evaM bauddha sAhitya meM mahatvapUrNa sthAna prApta hai| bhagavAn mahAvIra aura buddha ne rAjagRha meM aneka cAturmAsa vyatIta kiye the| 'pannavaNA' sUtra ke anusAra rAjagRha nagara magadha deza kI rAjadhAnI thaa| mahAbhArata ke sabhA parva meM bhI, rAjagRha ko jarAsaMdha ke samaya meM magadha kI rAjadhAnI prakaTa kiyA gayA hai| rAjagRha kA dUsarA nAma 'giribraja' bhI 62 zrI javAhara kiraNAvalI Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ batalAyA gayA hai| vahAM pAMca pahAr3oM kA ullekha bhI pAyA jAtA hai| jaina zAstroM meM pAMca pahAr3oM ke nAma isa prakAra milate haiM- vaibhAra, vipula, udaya, suvarNa aura ratnAgirI / inhIM se milate-julate, kucha-kucha bhinna nAma vaidika purANoM meM bhI pAye jAte hai / rAjagRha kA vartamAna nAma 'rAjagira' hai| vaha bihAra se lagabhaga teraha mIla dUra, dakSiNa dizA meM maujUda hai| jaina sUtroM meM rAjagRha se bAhara, uttara pUrva meM nAlaMdA nAmaka sthAna kA ullekha AtA hai| prasiddha nAlaMdA vidyAlaya pITha usI jagaha thA / isI sUtra meM (bhagavatI meM) dUsare zataka ke pAMcaveM uddezaka meM rAjagRha ke garma pAnI ke jharane kA ullekha hai / usakA nAma 'mahA poSatIraprabha' batalAyA gayA hai| cInI yAtrI phAhiyAna ne aura hyuetsiMga ne garma pAnI ke jharane ko dekhA thA, aisA ullekha milatA hai / bauddha granthoM meM isa jharane kA nAma 'tapoda' batalAyA gayA hai| bhagavatI sUtra meM rAjagRha nagara kA varNana campA nagarI ke samAna batalAyA gayA hai| campA nagarI kA varNana uvavasaI sUtra meM kiyA gayA hai| usa varNana se tatkAlIna nAgarika jIvana para acchA prakAza par3atA hai, ataeva usakA sAra yahAM uddhRta kiyA jAtA hai : rAjagRha nagara manuSyoM se vyApta thA / rAjagRha ke mArga kI sImA saikar3oM aura hajAroM haloM dvArA dUra-dUra taka jotI jAtI thii| vahAM kI bhUmi bar3hiyA aura upajAU thii| vahAM bahusaMkhyaka murge aura sAMDa the / vaha gannA, yava aura zAli se bharapUra thaa| nagara meM bailoM, bhaiMsoM aura mer3hA kI bahutAyata thii| vahAM sundara AkAra vAle caityoM aura sundara yuvatiyoM ke sanivezoM kI bahulatA thI / vahAM ghUsakhoroM kA, gaMThakaTo kA balAtkAra pravRtti karane vAle bhaToM kA (guNDoM kA), coroM kA aura phaMsAne vAloM kA nAma - nizAna taka na thA / nagara kSema, nirupadrava rUpa thaa| vahAM bhikSuoM ko acchI bhikSA milatI thI / vizvAsIjanoM ke lie zubha AvAsa vAlA, aneka kuTumbapAlakoM se bharapUra saMtuSTa aura zubha thA / naTa, nAcane vAle, rassI para calane vAle, malla, muSTi yuddha karane vAle, vidUSaka (haMsor3e) purANIoM, kUdane vAle, rAsa gAna gAne vAle, zubha -azubha batAne vAle, bar3e bAMsa para khela karane vAle, citra dikhAkara bhIkha mAMgane vAle, tU nAmaka bAjA bajAne vAle, taMbU kI bINA bajAne vAle, aura aneka tAla dene vAle rAjagRha nagara meM nivAsa karate the| zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 63 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjagRha nagara ArAma, udyAna, kUpa, tAlAba, dIrghikA (bAvar3I) aura pAnI kI kyAriyoM (naharoM) ke saundarya se samanvita thA / vaha nandana vana ke samAna prakAza vAlA th| nagara ke cAroM ora vizAla, gaMbhIra gaharI aura Upara nIce samAna khodI huI khAI thii| vaha nagara cakra, gadA musaMDhi ( zastra vizeSa ) uroha (chAtI ko hanana karane vAlA zastra) zataghnI (sau ko mArane vAlI topa) aura eka sAtha jur3e hue tathA chidrarahita kiMvAr3oM ke kAraNa duSpraveza thaa| vaha nagara vakra dhanuSa kI apekSA bhI adhika vakra kile se vyApta thA / vaha banAye hue aura vibhinna AkAra vAle gola kaMgUroM se suzobhita thA / vaha aTTAlikAoM se, kile aura nagara ke bIca kI ATha hAtha caur3I sar3akoM se, kile aura nagara ke dvAroM se aura toraNoM se unnata evaM pRthaka-pRthak rAja mArga vAlA thaa| usa nagara kA sudRr3ha paridha aura indrakIla catura zilpakAroM dvArA banAyA gayA thA / usameM bAjAra aura vyApAriyoM ke sthAna the aura zilpakAroM se bharA huA nirvRta aura sukharUpa thaa| vaha nagara trikoNa sthAnoM se tathA trika (jahAM tIna galiyAM mileM), cauka aura catvara (jahAM aneka rAste mileM ) kirAne kI dukAna aura vividha prakAra kI vastuoM se maMDita thA / suramya thA / vahAM kA rAjamArga rAjAoM se AkIrNa thaa| aneka bar3hiyA-bar3hiyA ghor3oM se, matta hAthiyoM se, ratha ke samUhoM se, zivikAoM se aura sukhapAloM se vahAM ke rAjamArga khacAkhaca bhare rahate the, yAnoM se tathA yugmoM se do hAtha kI vedikA vAle vAhanoM se yukta evaM navIna kamaliniyoM se vahAM kA pAnI suzobhita thaa| vaha nagara dhavala aura sundara bhavanoM se suzobhita thaa| UMcI AMkhoM se dekhane yogya thA / mana ko prasannatA dene vAlA darzanIya abhirUpa aura pratirUpa thA / nirmala the| pUrvakAlIna nAgarika jIvana, Aja jaisA nahIM thA / prAcIna varNanoM se spaSTa pratIta hotA hai ki usa samaya kA nAgarika jIvana, Aja ke nAgarika jIvana se kahIM adhika unnata sampanna, zAntipUrNa aura vyastatA se rahita thA / pahale ke nAgarika Rddhi se sampanna hone para bhI nirupadrava the / rAjA cAhe svacakrI ho, yA paracakrI, parantu prajA ke sAtha usakA sambandha mamatAmaya hotA thaa| rAjA kI ora se prajA ko kisI prakAra kA kaSTa nahIM pahuMcane pAtA thaa| isakA kAraNa kevala rAjA kI kRpAlutA hI nahIM thI, varan prajA kA bala bhI thA / usa samaya kI prajA zaktizAlI thI / zaktizAlI hone para bhI agara usameM guMDApana hotA to vaha Apasa meM hI lar3a maratI para aisA nahIM thA / prajA meM khUba zAnti thI / isI kAraNa prajA kA jIvana upadravahIna thA / vAstava meM nirbala prajA upadravahIna nahIM ho sakatI / nirupadravatA, zakti kA phala hai / 64 zrI javAhara kiraNAvalI Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjagRha nagara se bAhara, IzAna koNa meM, guNazIlaka yA guNazIla nAma caityAlaya thaa| rAjagRha meM zreNika rAjA rAjya karatA thA aura celanA nAmaka usakI rAnI thii| pahale kahA jA cukA hai ki yaha sUtra sUdharmAsvAmI ne, jambUsvAmI ke lie kahA thaa| isa saMbaMdha meM TIkAkAra ne yaha tarka prastuta kiyA hai ki sudharmAsvAmI ke akSara to sUtra meM dekhe nahIM jAte, phira kaise pratIta ho ki yaha zAstra sudharmAsvAmI ne jambUsvAmI ke prati kahA hai? athavA vahI sUtra hai jo sudharmAsvAmI ne kahA thaa| isa tarka kA svayaM hI samAdhAna karate hue TIkAkAra kahate haiM-saba sUtroM kI vAcanA sudharmAsvAmI dvArA hI kI gaI hai| isakA pramANa yaha hai 'titthaM ca suhammAo, niravaccA gaNaharA sesaa|' arthAt-sudharmAsvAmI kA hI tIrtha calA hai| anya gaNadharoM ke ziSya paramparA nahIM huI hai| sirpha sudharmAsvAmI ke hI ziSya praziSya hue haiN| aba yaha prazna kiyA jA sakatA hai ki sudharmAsvAmI ne jambU svAmI ko hI yaha sUtra sunAyA, yaha kaise mAna liyA jAye? isakA uttara yaha hai ki jambU svAmI hI sudharmAsvAmI ke paTTa ziSya ko saMbodhana karake hI sUtra kahA jAtA prazna ho sakatA hai ki sudharmA svAmI se hI tIrtha calA yaha to jJAna ho gayA, magara sudharmA svAmI ne hI yaha sUtra jambU svAmI ko sunAyA hai, isake viSaya meM kyA pramANa hai ? TIkAkAra kahate haiM-isa viSaya meM yaha pramANa hai 'jai NaM bhaMte !paMcamassa aMgassa viAha paNNattIe samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM ayamaDhe paNNatte; chaTThassa NaM bhaMte! ke aDhe paNNatte?' -nAyAdhammakahA / yaha jJAtA sUtra kI pIThikA kA sUtra hai| isa meM jambU svAmI, sudharmA svAmI se kahate haiM -(nirvANa ko prApta) zramaNa bhagavAn mahAvIra dvArA prarUpita pAMcavAM aMga bhagavatI sUtra to sunAyA, lekina chaThe aMga- jJAtAdharma kathA kA bhagavAn ne kyA artha batalAyA hai ? (kRpA karake smjhaaie)| jambU svAmI ke isa kathana se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki sudharmA svAmI ne hI bhagavatI sUtra jambU svAmI ko sunAyA thaa| isa kathana ke pramANa se hama isa nirNaya para pahuMcate haiM ki bhagavatI sUtra kA upadeza sudharmA svAmI ne hI jambU svAmI ko sambodhana karake kiyA thaa| or zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 65 88888888 88888888884 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAkAra kahate haiM prastAvanA ke isa sUtra ko mUla TIkAkAra ne sampUrNa zAstra ko lakSya karake vyAkhyAna kiyA hai, parantu maiMne prathama zataka ke prathama uddezaka ko lakSya karake hI vyAkhyA kI hai| isakA kAraNa yaha hai ki zAstrakAra ne pratyeka zataka aura pratyeka uddezaka ke Arambha meM aneka se upodghAta kiyA hai| jaba alaga-alaga upodghAta pAyA jAtA hai to phira yaha upodghAta vAkya sampUrNa sUtra ko lakSya karake kyoM samajhanA cAhie? yahAM TIkAkAra ne eka bAta aura spaSTa kI hai| vaha likhate haiM ki yadyapi mUla TIkAkAra ne maMgalAcaraNa saMbaMdhI padoM kI TIkA nahIM kI hai, phira bhI hamane unakI TIkA kara dI hai| prAcIna TIkAkAra dvArA ina padoM kI TIkA na karane kA koI khAsa kAraNa avazya rahA hogaa| saMbhavataH unake samaya meM yaha pATha hI na rahA ho| pahale prastAvanA saMbaMdhI jo mUla pATha diyA gayA hai, usake saMbaMdha meM zaMkA uThAI jA sakatI hai| vaha yaha ki pahale yaha kahA jA cukA hai ki prastuta sUtra sudharmA svAmI ne jambU svAmI ko sunAyA thaa| sAtha hI yaha bhI kahA gayA hai ki rAjagRha nagara meM yaha sUtra sudharmA svAmI ne sunAyA thaa| jaba rAjagRha nagara meM hI yaha sutra sunAyA gayA to spaSTa hai ki sUtra sunAne ke samaya rAjagRha nagara vidyamAna thaa| magara 'rAyagihe NAnaM Nayare hotthA' arthAt rAjagRha nAmaka nagara thA, isa bhUta kAlIna kriyA se pratIta hotA hai ki sUtra sunAte samaya rAjagRha nagara vidyamAna nahIM thaa| agara usa samaya vidyamAna hotA to sudharmA svAmI 'rAyagihe NAmaM Nayare hotthA' ke sthAna para 'rAyagihe NAmaM Nayare atthi-rAjagRha nAmaka nagara hai aisA khte| 'rAjagRha nAmaka nagara thA' aisA kahane se yaha pratIta hotA hai ki rAjagRha nagara pahale thA-sUtra sunAte samaya nahIM thaa| agara sUtra sunAte samaya rAjagRha nagara nahIM thA to phira rAjagRha meM yaha zAstra kaise sunAyA gayA? agara thA to usake lie hotthA' isa bhUta kAlIna kriyA kA prayoga kisa abhiprAya se kiyA gayA hai? 'atthi' (hai) aisA vartamAna kAla saMbaMdhI prayoga kyoM nahIM kiyA gayA? _isa prazna kA uttara AcArya dete haiM ki sUtra sunAte samaya bhI rAjagRha nagara vidyamAna thaa| phira bhI usake lie 'nagara thA' isa prakAra kI bhUtakAlIna kriyA kA prayoga kiyA gayA hai| isa prayoga kA kAraNa yaha hai ki yaha avasarpiNI kAla hai| isa kAla meM kramazaH hInatA hotI jAtI hai| hInatA kA bAhya rUpa kisI samaya meM dRSTigocara hotA hai| kintu sUkSma rUpa meM pratikSaNa kiMcita hInatA ho rahI hai| ataeva bhagavAn mahAvIra ke samaya meM rAjagRha nagara 66 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa Rddhi Adi se sampanna thA, vaha Rddhi Adi sudharmA svAmI ke samaya meM jyoM kI tyoM nahIM thii| yadyapi bhagavAn mahAvIra ke samaya meM aura sudharmA svAmI dvArA isa sUtra kI vAcanA dene ke samaya meM bahuta bar3A aMtara nahIM thA, tathApi thor3e se samaya meM bhI kucha nyUnatA A hI gaI thii| isI abhiprAya se sudharmA svAmI ne 'rAjagRha nagara hai' aisA na kahakara 'rAjagRha nagara thA aisA kahA hai| isa avasarpiNI kAla meM, pahale zubha bhAvoM kA jaisA prAdurbhAva thA, vaisA Aja nahIM hai| loga Aja bhI kahate haiM 'aba vaha dillI kahAM haiM?' arthAt sthAna cAhe vahI ho, nAma bhI vahI ho, para racanA vaha nahIM rhii| isI prakAra sudharmA svAmI ke kathana kA abhiprAya yaha hai ki bhagavAn mahAvIra ke samaya kA rAjagRha nagara jaisA thA, aba vaisA nahIM hai| isa avasthA bheda ko sUcita karane ke lie hI unhoMne bhUtakAla kA prayoga kiyA hai| rAjagRha nagara Rddhi aura samRddhi se bharapUra thaa| nagara ke Asa-pAsa ke grAma, nagara ke mahala, bhavana Adi nagara kI Rddhi meM gine jAte haiM aura nagara dhanadhAnya se paripUrNa thA, vaha nagara kI samRddhi kahalAtI hai| rAjagRha nagara svacaka aura paracaka ke bhaya se rahita thaa| arthAt vahAM ke nivAsI nAgarikoM meM aise guNa maujUda the ki rAjA cAhe svacakrI ho yA paracakrI, vaha prajA ko satAne-dabAne kI himmata nahIM kara sakatA thaa| vahAM ke nAgarika AlasI athavA puruSArthahIna nahIM the| isake atirikta vahAM ke nivAsiyoM meM eka guNa yaha bhI thA ki ve sadA pramudita prasanna rahate the| jahAM harSa hai, utsAha hai, vahAM saba prakAra kI Rddhi Apa hI Akara baserA letI hai| utsAhI manuSya kisI priya vastu kA viyoga hone para bhI rotA jhIkatA nahIM hai aura utsAhahIna manuSya usa vastu kI maujUdagI meM bhI rone se bAja nahIM aataa| isa prakAra jaba taka utsAha na ho, kisI bhalI vastu kA honA na honA samAna hai| rAjagRha nagara ke nivAsI utsAhI the, isa kAraNa prasannacitta rahate the| itanA hI nahIM, varan dUsarI jagaha jo malIna badana Ate the, vaha bhI rAjagRha meM pahuMcakara harSita ho jAte the| jaise tApa se pIr3ita puruSa kisI zItala udyAna meM pahuMcakara harSita ho jAtA hai, usI prakAra agara koI dIna-dukhiyA, bhUkhA-pyAsA rAjagRha meM A jAtA thA to vaha bhI harSita ho jAtA thaa| bAhara se Aye hue loga jisa grAma se udAsa hokara lauTate haiM, vaha grAma hatabhAgya kahalAtA hai| isake viparIta jisa grAma meM pahuMcakara bAhara ke loga pramudita ho uTheM tathA usa grAma kI prazaMsA kareM, vaha grAma sadbhAgI mAnA jAtA hai| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 67 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjagRha nagara meM nAgarika isa bAta kI bar3I sAvadhAnI rakhate the ki hamAre nagara meM Akara koI udAsa na rhe| avakAza ke abhAva se rAjagRha nagara kA vizeSa varNana nahIM kiyA jA sktaa| usakA ThIka taraha varNana karane ke lie kAphI samaya kI AvazyakatA hai| uvavAI sUtra meM jo varNana campA nagarI kA diyA gayA hai, vahI varNana yahAM samajha lenA caahie| usa varNana se tAtkAlika nAgarika jIvana kI aneka vizeSatAoM para prakAza par3atA hai| 'tassa NaM rAyagihassa Nayarassa bahiyA uttarapuratthime disImAe guNasilae NAma ceie hotthaa|' isa pATha meM 'rAyagissa Nayarassa' yahAM SaSThI vibhakti kA prayoga kiyA gayA hai magara honI cAhiye thI pAMcavIM vibhakti / prAkRta bhASA kI zailI kI vicitratA ke kAraNa aisA prayoga kiyA gayA hai| ataeva 'rAjagRha nagara se bAhara uttara pUrva digbhAga meM guNazIla nAma caitya thA aisA artha karanA caahie| yahAM caitya zabda ke artha para vicAra karanA Avazyaka hai| "ciJ cayane" dhAtu se caitya zabda banA hai| lepana karane ko yA saMgraha karane ko 'citi' kahate hai tathA lepana yA saMgraha karane ke karma ko 'caitya' kahate haiN| matalaba yaha hai ki upacaya rUpa vastu 'caitya' kahalAtI hai| zava kA agni saMskAra karane ke lie lakar3iyoM kA jo upacaya kiyA jAtA hai use 'citA' kahate haiN| citA saMbaMdhI ko 'caitya' kahate haiN| yaha saMjJA zabda hai| pahale isI artha meM caitya zabda kA prayoga hotA thaa| magara jaba mUrti pUjA kA pakSa prabala huA to isa artha meM khIMcatAna hone lgii| usa samaya mUrti ko aura mUrti se saMbaMdha rakhane vAle makAna ko bhI caitya kahA jAne lgaa| magara jaba mUrti nahIM thI taba bhI 'caitya' zabda kA prayoga hotA thaa| isase yaha spaSTa hai ki 'caitya' zabda kA artha mUrti nahIM hai| jaba taka mUrti nahIM thI taba taka 'caitya' zabda sApha aura vyutpatti saMgata artha kiyA jAtA thA magara mUrti kA pakSa Ane para saMjJA zabda 'caitya' ko rUr3ha mAna liyaa| 'caitya' zabda kA artha jJAna athavA sAdhu bhI hotA hai| 'citI-saMjJAne' dhAtu se bhI caitya zabda banatA hai| ataH jJAnavAn ko caitya kahA jAtA hai| digambara sampradAya ke mukhya AcArya kundakunda svAmI ne kahA hai buddhaM jaM bohanto appANaM veiyAi aNNaM ca / paMcamaha vvayasuddhaM, NANamayaM jANaM cediharaM / / SaTprAmRta, bodhaprAbhUta, 68 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt-sAdhuoM ko buddha kahanA caahie| jo svayaM ko tathA dUsaroM ko bodha dete haiM, jinake pAMca mahAvrata haiM, unheM caityagraha mandira smjho| caitya rUpa jJAna jahAM para ho use 'caityAlaya' kahate haiN| yahAM jisa guNazIla nAma 'caitya' kA ullekha AyA hai, usake saMbaMdha meM TIkAkAra AcArya svayaM likhate hai ki vaha vyantara kA mandira thA, arhanta kA nhiiN| ___ mUrti pUjaka bhAI jahAM kahIM 'caitya' zabda dekhate haiM, vahIM arhanta kA mandira artha samajha lete haiN| unakI yaha samajha apane ArAdhya AcArya ke kathana se bhI viruddha hai| mUla-te NaM kAle NaM te NaM samae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre, Aigare, titthayare, sahasaMbuddhe, purisuttame, purisasIhe, purisavarapuMDarIe, purisavaraMgaMdhahatthI, lAguttameM, loganAhe. (logahie). logapaIve, logapajjoyagare, abhayadae, camkhudae, maggadae, saraNadae(bohidae) 6 mmadae, dhammadesae. (dhammanAyage), dhammasArahI, dhammavaracAuraMtacakvaTTI, appADihayavaranANa- daMsaNadhare, viyadRchaume, jiNe, jANae, buddhe, bohae, mutte, moyae. savvaNNU savvadarisI, sivamayalamaruamaNantamakkhayamavvAvAhamapuNarAvittiyaM, siddhigainAmadheyaM ThANaM saMpAviukAme jAva samosaraNaM ! .........parisA niggayA ! .......dhammo kahio !....... parisA pddigyaa| saMskRtacchAyA-tasmin kAle, tasiman samaye zramaNo bhagavAn mahAvIraH, AdikaraH, tIrthaMkaraH, sahasaMbuddhaH, puruSottamaH puruSasiMhaH, puruSavarapuNDarIkam, puruSavaragandhahastI, lokottamaH, lokanAthaH (lokahitaH) lokapradIpaH, lokapradyotakaraH, abhayadayaH, cakSurdayaH, mArgadayaH, zaraNadayaH, (bodhidayaH.) dharmadayaH, dharmadezakaH,(dharmanAyakaH,).dharmasArathiH, dharmavaracAturantacakravarti, apratihatavarajJAna-darzanagharaH, vyAvRttachamA, jinaH, jJAyakaH, buddhaH,bodhakaH,muktaH,mocakaH,sarvajJaH, sarvadarzIzivama calamarujamanantamakSayamavyAbAdhamapunarAvRttikaM siddhigatinAma-dheyaM sthAnaM saMprAptukAmaH, yAvat smvsrnnN| parSada nirgtaa| dharmaH kthitH| parSad prtigtaa| ___ zabdArtha-usa kAla meM, usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra, Adi kara, tIrthaMkara sahasaMbuddha-svayaM tatva ke jJAtA, puruSottama, puruSasiMha, puruSavarapuNDarIka-puruSo meM uttama kamala ke samAna, puruSavara gaMdhahastI-puruSoM zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 66 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM uttama gaMdhahastI ke samAna, lokottama (lokahitakara), lokapradIpa loka meM dIpaka samAna, lokapradyotakara - loka meM udyota karane vAle, abhayadaya - abhaya dene vAle, cakSurdaya - netra dene vAle, mArgadaya -mArga dene vAle, zaraNa dene vAle, (bodhi - samyaktva dene vAle), dharmadAtA, dharma kI dezanA dene vAle, (dharma nAyaka), dharma rUpI ratha ke sArathI, dharma ke viSaya meM uttama cAturaMta cakravartI ke samAna, apratihata jJAna aura darzana ke dhAraka, chadma ( kapaTa se rahita, jina rAga dveSa ko jItane vAle, saba tatvoM ke jJAtA, buddha, bodhaka - tatvoM kA jJAna dene vAle, bAhya - Abhyantara parigraha se mukta, mocaka-mukti dene vAle, sarvajJa, sarvadarzI - (bhagavAna mahAvIra) ziva, abala, rogarahita, ananta, akSaya, vyAbAdha rahita punarAgamanarahita, 'siddhagati' nAmaka sthAna ko prApta karane kI icchA vAle pdhaare| pariSada niklaa| bhagavAn ne dharmopadeza diyaa| pariSad lauTa gii| vivecana-kAla aura samaya kI vyAkhyA pahale ke samAna yahAM bhI samajha lenI caahie| tAtparya yaha hai ki jaba avasarpiNI kAla kA cauthA ArA thA aura jaba rAjagRha nagara, guNazIlaka caitya, zreNika rAjA aura celanA rAnI thI, usa samaya bhagavAn mahAvIra usa caitya meM pdhaare| bhagavAn mahAvIra kauna aura kaise haiM ? yaha batalAne ke lie zAstrakAra ne bhagavAn ke lie katipaya guNoM kA paricaya diyA hai| unake nAma ke pahale unheM 'zramaNa' aura 'bhagavAn' yaha vizeSaNa diye gaye hai / 'zramaNa' zabda kA kyA artha hai? yaha dekhanA Avazyaka hai| 'zrama' dhAtu se 'zramaNa' zabda banA hai| 'zrama' dhAtu kA artha hai tapa karanA aura parizrama karanA / zrAmyati tapasyati iti zramaNaH' arthAt jo tapa tapate haiM, tapa karane meM jo parizrama karate haiM, vaha 'zramaNa' kahalAte haiN| isa prakAra zramaNa kA artha 'tapasvI' hotA hai / prazna kiyA jA sakatA hai ki bhagavAn jaba guNazIlaka caitya meM padhAre taba kauna - sA tapa karate the ? kevala jJAna kI prApti ke pazcAt unake tapa karane kA na kahIM ullekha milatA hai aura na usa samaya tapa karane kI AvazyakatA hI thii| phira unheM zramaNa kyoM kahA gayA hai? isa prazna kA uttara yaha hai ki jahAM caritra hai vahAM tapa bhI hai| isa saMbaMdha se bhagavAn mahAvIra ko usa samaya bhI tapasvI yA zramaNa kahane meM koI bAdhA nahIM hai| isake atirikta bhagavAn mahAvIra ne kevalajJAna kI prApti se pahale bAraha varSa ke lambe samaya taka ghora tapazcaryA kI thii| bhagavAn kI tapazcaryA zrI javAhara kiraNAvalI 70 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asAdhAraNa aura mahAn thii| ataeva usa tapazcaryA ke kAraNa bhagavAn ko 'zramaNa' yaha sArthaka vizeSaNa lagAyA jAtA hai| kevalajJAna kI prApti se pahale aura bAda meM bhagavAn kI AtmA to eka hI thii| kevalajJAna prApta hone se bhagavAn koI dUsare nahIM ho gaye the| ataeva usa asAdhAraNa tapasyA ke kAraNa unheM kevalajJAnI hone ke pazcAt bhI 'zramaNa' kahanA anucita nahIM hai| athavA-'samaNa' zabda kA saMskRta rUpa 'samanAH' bhI hotA hai| 'zobhanena manasA saha varttatta, iti samanAH' arthAt jo prazasta mana se yukta ho-jisakA mana prazasta ho-vaha 'samana' yA 'samaNa' kahalAtA hai| prazna- bhagavAn kevalI avasthA meM terahaveM guNasthAna meM vartamAna the| unake yoga vidyamAna to the para ve manoyoga ke vyApAra se rahita the| mana meM jAnanA yA vicAranA indriyajanya parokSa jJAna kahalAtA hai aura bhagavAn parokSa jJAna se rahita the| podgalika AkRti ke rUpa meM unameM mana rahatA hai parantu ve use kAma nahIM lete| isI se unheM mano'tIta kahate haiN| aisI dazA meM bhagavAn prazasta mana vAle kaise kahalA sakate haiM? uttara-stuti kA prakaraNa hone se bhagavAn ko 'samana' kahane meM koI bAdhA nahIM hai| bhaktajana bhakti meM itane vihvala ho jAte haiM ki unakI tulanA bAlaka se kI jA sakatI hai| bAlaka banakara bhakta bhagavAn kI stuti karate haiN| yadyapi jala meM sthita candramA hAtha nahIM AtA hai aura na bAlaka apanI mAtA kI goda meM baiThA-baiThA candramA ko pakar3a hI sakatA hai, phira bhI bAlaka candramA ko pakar3ane ke lie jhapaTa par3atA hai| isase candramA to hAtha nahIM AtA, magara bAlaka kA mana harSita ho jAtA hai| 'kalyANa maMdira ke kartA ne isI bhAva ko dUsare zabdoM meM prakaTa kiyA hai| eka bAlaka samudra dekhane gyaa| usake pitA ne usake Ane para pUchA-samudra kitanA bar3A hai? uttara meM bAlaka ne apane donoM hAtha phailA diye aura kahA itanA bar3A hai| yadyapi samudra bAlaka ke hAthoM ke barAbara nahIM hai phira bhI bAlaka apane harSa ko kisa prakAra prakaTa kara sakatA thaa| usane hAtha phailAkara hI apanA bhAva aura harSa prakAzita kiyaa| isI prakAra hamAre pAsa harSa prakaTa karane ke lie aura kyA hai? ataeva prasanna mana rahakara hama bhagavAn kI stuti karate haiN| athavA 'samaNa' isa prAkRta zabda kI saMskRta-chAyA bhI 'samaNa' hI samajhanA caahie| 'sama' upasarga pUrvaka 'aNa-bhASaNe dhAtu se 'samaNa' zabda banA hai| isakA artha hai-saMgata bhASaNa karane vaalaa| bhagavAn jo bhASaNa karate haiM vaha - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 71 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgata prAmANika hI hotA hai, ataeva bhagavAn ko 'samaNa' kahane meM koI bAdhA nahIM hai| athavA-dhAtuoM ke aneka artha hote haiM, isa niyama ke anusAra 'samaNati-iti samaNa' aisI vyutpatti karanI caahie| isakA artha hai-prANI mAtra ke sAtha samatAmaya samAna vyavahAra karane vaale| yadyapi bhagavAn devarAja indra dvArA bhI pUjya haiM, phira bhI ve saba prANiyoM ko sama dekhate haiN| samasta prANiyoM meM bhagavAn sama haiM, ataH unheM 'samaNa' kahate haiN| bhagavAn samasta prANiyoM ko samabhAva se dekhate haiM, isakA pramANa kyA hai? isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki yadi bhagavAn samabhAvI na hote to gautama se kahate -he gautama! maiM pUrNarUpa se nirvikAra evaM saMsAra se atIta thA; magara saMsAra kA uddhAra karane ke lie maiM saMsAra meM avatIrNa huA huuN| isa prakAra kaha kara bhagavAn saMsArI prANiyoM se apanI viziSTatA evaM mahattA prakaTa krte| kintu bhagavAn samabhAvI the, isa kAraNa unhoMne aisA nahIM khaa| isake viruddha unhoMne kahA hai:-he gautama! eka dina maiM bhI pRthvIkAya meM thaa| maiM pRthvIkAya se nikala AyA, parantu mere bahuta-se sAthI aba bhI vahIM par3e haiN| isa prakAra apanI pUrvakAlIna hIna dazA prakaTa karake anya prANiyoM ke sAtha apanI samatA prakaTa kI hai| unhoMne yaha bhI ghoSaNA kI hai ki vikAroM para vijaya prApta karate-karate maiM isa sthiti para pahuMcA hUM aura tuma bhI prayatna karake isI sthiti ko prApta kara sakate ho| jo bhagavAn indroM dvArA pUjita haiM, indra jinakA janma-kalyANaka manAte haiM, jo triloka pUjya aura paramAtma padavI ko prApta kara cuke haiM, vahI jaba apanA pRthvIkAya meM rahanA prakaTa karate haiM, taba unake sAmyabhAva meM kyA kamI hai? paramAtmA ne pRthvIkAya ke jIva rUpa meM apanI pUrvakAlIna sthiti batA kara una jIvoM ke sAtha apanI maulika ekatA dyotita kI hai| aisI sthiti meM hameM vicAranA cAhie ki hama una kSudra samajhe jAne vAle jIvoM se kisa prakAra ghRNA kareM? bhale hI hama isa samaya sAdhaka yA upAsaka dazA meM hoM phira bhI hamArA dhyeya to vahI pUrNa samabhAva honA cAhie, jo sAkSAt paramAtmA bhagavAn mahAvIra meM thaa| bhagavAn ne na kevala pazuoM-pakSiyoM ke prati hI varan kITa-pataMgoM ke prati bhI aura unase bhI nikRSTa ekendriya jIvoM ke prati bhI sAmyabhAva vyakta kiyA hai| magara manuSya, manuSya ke prati bhI samabhAva na rakkhe to vaha kitanA girA huA hai? bhagavAn ke mArga se kitanA dUra hai? 72 zrI javAhara kiraNAvalI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn ne pRthvIkAya ke jIvoM se apanA saMbaMdha dikhAnA prAraMbha karake, bar3hate bar3hate saba jIvoM se apanA saMbaMdha batAyA hai| kabhI kisI ne sunA hai ki bhagavAn mahAvIra kisI jIvayoni meM nahIM rahe? pratyeka AtmA anAdi kAla se bhava bhramaNa kara rahI hai / bhagavAn kI AtmA bhI anAdi kAla se saMsAra meM bhramaNa kara rahI thii| unake sirpha sattAisa bhava hI dekhane se kAma nahIM clegaa| yadyapi unake ananta bhavoM kA varNana likhA nahIM hai, magara kevala likhI huI bAta kahanA hI vyAkhyAna nahIM hai / bhagavAn ne gautama se kahA- hama aura tuma pRthvIkAya meM raha Aye haiN| hama A gaye aura hamAre kaI sAthI abhI vahIM par3e haiN| unake vahAM par3e rahane kA kAraNa pramAda hai aura hamAre nikala Ane kA kAraNa pramAda kA tyAga hai / bhagavAn ke isa kathana kA Azaya yahI hai ki mUla rUpa se saba jIva mere hI jaise haiN| agara pramAda kA parityAga kareM to bhI paramAtmapada prApta kara sakate haiN| dharma kA mukhya dhyeya Atma-vikAsa karanA hai| agara dharma se AtmA kA vikAsa na hotA to dharma kI AvazyakatA hI na hotI / ataH bhagavAn mahAvIra ne aise dharma kA upadeza diyA hai jisase tuccha se tuccha prANI bhI apanA AtmavikAsa sAdha sakatA hai| unhoMne apane anekAneka pUrvabhavoM kA ullekha karake aura aMtima jIvana meM atizaya sAdhanA karake AtmavikAsa kI zakyatA prakaTa kI hai| unake atIta aura aMtima jIvana manuSya ko mahAn AzvAsana dene vAle evaM mArgadarza haiN| unhoMne apane jIvana vyavahAra dvArA evaM dharmadezanA dvArA AtmA ko paramAtmA banane kA nara ko nArAyaNa banane kA evaM bhakta ko svayaM bhagavAn banane kA mArga batAyA hai| magara usa mArga para calane ke lie pramAda kA parityAga karanA paramAvazyaka hai| 1 prakRti para dhyAna dekara dekho to pratIta hogA ki prakRti ne jo kucha kiyA hai, usakA eka aMza bhI saMsAra ke logoM ne nahIM kiyA hai| magara loga prakRti kI pUjA to karate nahIM aura saMsAra ke logoM kI pUjA karate haiN| kharAba huI eka AMkha agara kisI DAkTara ne ThIka kara dI to loga usa DAkTara ke AjIvana aihasAnamaMda rahate haiN| magara jisa kudarata ne AMkheM banAI haiM usako jIvana bhara meM eka bAra bhI zAyada hI yAda karate haiM / kudarata dvArA banI huI AMkha kI jarA sI kharAbI dUra karane vAle ko zraddhA kI dRSTi se dekhA jAtA hai, kintu kudarata ne AMkha hI na banAI hotI to DAkTara kyA karatA ? kudarata ne asaMkhya zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 73 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMkheM banAI haiM, para DAkTara ne kitanI AMkheM banAI haiM ? saMsAra bhara ke DAkTara milakara kudarata ke samAna eka bhI AMkha nahIM banA skte| yahAM AMkheM puNya rUpI DAkTara ne banAI haiN| AMkha kI thor3I sI kharAbI miTAne vAle DAkTara ko yAda karate ho usake prati kRtajJa hote ho, to usa puNya rUpI mahAn DAkTara ko kyoM bhUlate ho? puNya kI ina AMkhoM se pApa to nahIM karate? durbhAvanA se prerita hokara parastrI kI ora to nahIM tAkate? yaha AMkheM bure bhAva se parastrI ko dekhane ke lie nahIM hai| ___manuSya ko jo zubha saMyoga prApta haiM, anya jIvoM ko nhiiN| manuSya -zarIra kisa prakAra milA hai, ise jAnane ke lie pichalI bAteM smaraNa kro| agara Apa cira-atIta kI ghaTanAoM para dRSTi-nipAta kareMge to Apake roma-roma khar3e ho jaaeNge| Apa socane lageMge -re AtmA! tujhe kaisI anamola vastu milI hai aura tU usakA kitanA jaghanya upayoga kara rahA hai? he mAnava! tujhe vaha zarIra milA hai jisameM arhanta, rAma Adi puNya puruSa hue the| aisI amUlya evaM uttama vastu pAkara bhI tU isakA durupayoga kara rahA hai| mAno yaha zarIra tuccha hai| isa zarIra kI tulanA meM saMsAra kI bahumUlya vastu bhI nahIM Thahara sktii| eka manuSya-zarIra ke sAmane saMsAra kI samasta sampatti kor3I kImata kI bhI nahIM hai| aisA mUlyavAn mAnava-zarIra mahAn kaSTa sahana karane ke pazcAt prApta huA hai| na jAne kina-kina yoniyoM meM rahakara AtmA ne manuSya yoni pAI hai| ataeva zarIra kA mUlya samajho aura prANI mAtra ke prati samabhAva dhAraNa kro| Aja tuma jisa jIva ke prati ghRNAbhAva dhAraNa karate ho, na jAne kitanI bAra usI jIva ke rUpa meM tuma raha cuke ho| bhagavAn kA kathana isa satya kA sAkSI hai| bhagavAn apane atIta kAlIna samasta bhavoM ko jAnate the, ataeva samasta prANiyoM para unakA samabhAva thaa| kahA jA sakatA hai ki gRhasthI kI jhaMjhaToM meM phaMsA huA manuSya samabhAva kaise dhAraNa kara sakatA hai? aura yadi vaha samabhAvI banatA hai to apanA vyavahAra kaise calA sakatA hai? samabhAva dhAraNa karane para kaise dukAna calAI jAyegI? kaise kisI ko ThagA jAyegA? aura kaise jiyA jAyegA? ataH samabhAva kA upadeza cAhe sAdhuoM ke lie upayukta ho, gRhasthoM ke lie nhiiN| lekina vicAra karo kI yaha praNAlI hI viparIta hai| yadi samabhAva se saMsAra kA kAma nahIM cala sakatA to kyA viSamabhAva se kAma calegA? agara 74 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DAkTara kahatA hai ki zuddha havA calane se hamArA kAma nahIM calatA, kyoMki isase roga nahIM hote| to DAkTara ke isa kathana ko Apa kaise samajheMge? 'buraa'| dhaniko ne bahuta-sA anAja kharIda kara bhara liyaa| lekina varSA ThIka hone lagI isalie ve rone lage ki anAja sastA hone se hamArA dIvAlA nikala jaayegaa| ve cAhate haiM ki yA to ativRSTi ho jAye yA anAvRSTi ho jAye, jisase phasala gibar3a jaave| kyA dhanikoM kI isa icchA ko saba loga ThIka kaheMge? 'nhiiN| isI prakAra svArtha-lolupa, lobhI, lAlacI loga yaha kahate haiM ki samabhAva se kAma nahIM cala sktaa| magara jo loga apanA svArtha chor3a kara athavA apane svArtha ke samAna hI dUsaroM ke svArtha ko mahattva dekara vicAra karate haiM, ve jAnate haiM ki samabhAva se hI saMsAra kA kAma cala sakatA hai| samabhAva se hI saMsAra sthira raha sakatA hai| samabhAva se hI svarga ke samAna sukhamaya bana sakatA hai| samabhAva se hI zAnti aura santoSa se paripUrNa jIvana bana sakatA hai| samabhAva ke binA saMsAra naraka ke tulya banatA hai| samabhAva ke abhAva meM jIvana asthira, azAnta, klezamaya aura santApayukta banatA hai| saMsAra meM jitanI mAtrA meM samabhAva kI vRddhi hogI, utanI hI mAtrA meM sukha kI vRddhi hogii| DAkTara apane jaghanya svArtha kI sAdhanA ke lie vAyu ko vikRta karane kI icchA karatA hai| usakI icchA pUrI hone se saMsAra meM kharAbI paidA hotI hai| isakA artha yaha hai ki samabhAva na rahane se saMsAra kI kharAbI hogii| samabhAva amRta hai aura viSamabhAva viSa hai| amRta se kAma na cala kara viSa se kAma calegA, yaha kathana jaise mUkhoM kA hI ho sakatA hai, isI prakAra samabhAva se nahIM varan viSama bhAva se saMsAra calatA hai yaha kahanA bhI mUoM kA hI hai| bhAI-bhAI meM jaba khIMcatAna Arambha hotI hai, eka bhAI apane svArtha kI tarapha phUTI AMkha se bhI nahIM dekhatA taba viSamatA utpanna hotI hai| viSamatA kA viSa kisa prakAra phailatA hai aura usa se kitanA vinAza evaM vidhvaMsa hotA hai, yaha jAnane ke lie rAjA koNika aura bahilakumAra kA dRSTAMta paryApta hai| koNika aura bahila kumAra bhAI-bhAI the| bahila kumAra ne santoSa kiyA ki rAjya meM hissA na milA, na sahI, hAra aura hAthI hI bahuta haiN| lekina - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 75 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmAvatI rAnI ne apane pati koNika ko bhdd'kaayaa| usane kahA-'sampUrNa rAjakIya vaibhava kA sAra hAra hAthI hI hai| bahilakumAra ne vaha le liyA vaha to makkhana thaa| chAcha ke samAna isa rAjya meM kyA rakkhA hai? tuma nissAra rAjya meM kyoM bharamA gaye? agara hAra-hAthI na milA to hama tuma rAjA-rAnI hI kyA rahe? rAjA koNika ne pahale to kaha diyA ki striyoM kI bAtoM meM laga kara maiM apane bhAI se virodha nahIM kara sktaa| lekina padmA ne koNika ko phira ukeraa| usane kahA-'hAra hAthI nahIM cAhate to na sahI, para eka bAra mAMgakara to dekho| mAMgane se mAlUma ho jAyegA ki jise Apa apanA bhAI samajhate haiM, usake hRdaya meM Apake lie kitanA sthAna hai? __ kahate haiM kAlI nAgina se jitanI hAni nahIM hotI, utanI durbuddhi vAle manuSya ke saMsarga se hotI hai| isI ke anusAra koNika ke antaHkaraNa se padmA kA parAmarza jama gyaa| usane kahA-kyA merA bhAI, merI itanI-sI AjJA nahIM mAnegA?' yaha kaha kara koNika ne eka dUta bahilakumAra ke pAsa bhejaa| dUta ke sAtha kahalAyA-bhaiyA hAra-hAthI bheja do| itane dina tumane rakkhA hai, aba kucha dina taka hama rkkheNge| dUta gyaa| usane bahilakumAra se koNika kA saMdeza khaa| saMdeza sunakara bahilakumAra kA saMtoSa krodha ke rUpa meM pariNata ho gyaa| usane kahA -'rAjya ke hisse ke samaya to maiM yAda na AyA aura hAra-hAthI hathiyAne ke lie bhaiyA ho gayA? isa prakAra donoM bhAiyoM kA mana bigar3a gyaa| isa bigAr3a kA pariNAma yaha AyA ki eka karor3a assI lAkha manuSyoM kA krUratApUrvaka saMhAra huaa| aura dUsare prANI kitane mare, yaha kauna jAne? isa bhISaNa narasaMhAra se bhI hAtha kucha na aayaa| hAra devatA le gye| hAthI mara gyaa| koNika vizAlA nagarI ko dhvaMsa karake, apane dasa sahodara bhAiyoM ko maravAkara vApasa lauTa aayaa| yaha saba samabhAva ke abhAva kA aura viSama bhAva kI prabalatA kA pariNAma hai| isake viruddha samabhAvase kitanI zAnti aura kitanA AnaMda hotA hai, yaha jAnane ke lie rAmacandra kA udAharaNa maujUda hai| jisake hRdaya meM samabhAva vidyamAna hai vaha ekAnta meM baiThA huA bhI saMsAra kI bhalAI kara rahA hai| jisakA hRdaya burI bhAvanAoM kA kendra banA huA hai vaha ekAnta meM baiThA huA bhI saMsAra meM Aga phailA rahA hai| 76 zrI javAhara kiraNAvalI . Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma ke hRdaya meM bhI bhagavAn mahAvIra ke samabhAva ke prati sahAnubhUti thii| isI kAraNa unhoMne mAtA ke hRdaya kI viSamatA ko bhaMga karane ke lie apane adhikAra ko ayodhyA ke rAjya ko chor3a diyA thaa| yahAM yaha kahA jA sakatA hai ki rAmacandra aura bhagavAn mahAvIra ke samaya meM bahuta antara hai| phira mahAvIra ke samabhAva ke prati rAma ko sahAnubhUti thI, yaha kathana yukti-saMgata kaise ho sakatA hai? isakA uttara yaha hai ki jagat anAdikAla se hai aura jagat kI bhAMti hI satya-Adarza bhI anAdi hai| vyakti kabhI hotA hai, kabhI nahIM, magara Adarza sthAyI hotA hai| jo vyakti jisa Adarza ko apane jIvana meM mUrta rUpa se pratibimbita karatA hai, jisakA jIvana jisa Adarza kA pratIka bana jAtA hai, vaha Adarza usI kA kahalAtA hai| vastutaH Adarza zAzvata, sthAyI aura anAdi ananta hai| rAma ke sthUla caritra ko dekhA jAye to pratIta hogA ki samabhAva kA Adarza rAjya-rAma rAjya hotA hai aura viSamabhAva se vahI hAla hotA hai jo duryodhana kA huA thaa| jaba hRdaya meM samabhAva hotA hai to prakRti bhI kucha alaukika sI ho jAtI hai| sAdhAraNatayA loga cAhate haiM ki hama bar3e ho jAveM to dUsaroM ko dabA leN| lekina rAma ne apane adhikAra kA rAjya tyAga kara apane bar3appana kA paricaya diyaa| yaha saba samabhAva kI mahimA hai| ahaMkAra ke dvArA bar3e hone se koI bar3A nahIM hotaa| saccA bar3appana, dUsaroM ko bar3A banAkara Apa choTe banane se AtA hai| magara saMsAra isa saccAI ko nahIM smjhtaa| choToM para atyAcAra karanA hI Aja bar3appana kA ciha mAnA jAtA hai| Aja vizva meM itanI viSamatA vyApa rahI hai ki santAna apane mAtA-pitA kI avahelanA karane meM bhI saMkoca nahIM krtii| kala maiMne eka vRddha puruSa ko dekhA thaa| vRddhAvasthA ke kAraNa usakA zarIra jIrNa ho gayA thaa| hAtha-paira zaktihIna ho gaye the| phira bhI vaha sira para bojha lAde ghATI car3ha rahA thaa| use bahuta hI kaSTa anubhava ho rahA thaa| use dekha kara eka muslima bhAI ne, jo zAyada bUr3he se paricita the-kahA-'isa buDDhe kI jaisI aulAda hai, vaisI hokara mara jAye to acchA hai' arthAt usane buDDhe kI santAna ko kRtaghna batalAyA aura aisI santAna ke hone kI apekSA na honA adhika acchA smjhaa| aise durbala vRddha para kise dayA na AyegI? jisake hRdaya meM samabhAva kA thor3A sA bhI aMza hai, vaha dravita hue binA nahIM raha sktaa| para Aja aise zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 77 333333388888888888 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneka anaginatI manuSya haiM jo asakta hone para bhI parizrama karate haiM aura phira bhI bharapeTa bhojana nahIM paate| aise logoM para Apako kitanI dayA AtI hai ? una garIboM para ApakA hI bojha hai| Apake bojha se ve dabe jA rahe haiM / yaha bahumUlya miloM ke vastra unheM mAra rahe haiN| agara Apane ina vastroM kA tyAga kara diyA hotA to vaha bhUkhoM kyoM marate? magara Apake antaHkaraNa meM bhI abhI taka samabhAva jAgRta nahIM huA hai| dUsaroM ke duHkha ko Apa apanA duHkha nahIM maante| yahI nahIM, dUsaroM ke duHkha ko Apa apane sukha kA sAdhana banA rahe haiN| jaina dharma kI buniyAda samabhAva haiN| jaba taka Apa meM samabhAva nahIM AtA, Apa ke antaHkaraNa meM karuNA kA udaya nahIM hotA, taba taka dharma kA prabhAva nahIM phaila sakatA / loga agara mauja-zoka tyAga deM, vilAsamaya jIvana kA visarjana kara deM to garIboM ko apane bojha se halakA kara sakeMge, sAtha hI, apane jIvana ko bhI sudhAra ke patha para agrasara kara skegeN| kyA vilAsitAvarddhaka bArIka vastra pahanane se brahmacarya ke pAlana meM sahAyatA milatI hai? agara nahIM, to apane jIvana ko bigAr3ane vAle tathA dUsaroM ko bhI duHkha meM DAlane vAle vastroM ke pahanane se kyA lAbha hai? bahineM cAhe upavAsa kara leMgI, tapasyA karane ko taiyAra ho jAyeMgI, parantu mauja-zauka tyAgane ko taiyAra nahIM hotiiN| aisA karane vAlI bahinoM ke dila meM dayA hai, yaha kaise kahA jA sakatA hai ? eka rupaye kI khAdI kA rupayA garIboM ko milatA hai aura mIla ke kapaDe kA rupayA mahApApa meM jAtA hai| mIla ke kapar3e ke lie diyA huA rupayA Apa hI ko paratantra banAtA hai / para yaha sIdhA-sAdA vicAra logoM ko nahIM jNctaa| isakA mukhya kAraNa samabhAva kA abhAva hai| rAmacandra ne kaikeyI ke hRdaya ke sAmya kA abhAva dekhaa| use sudhArane ke vicAra se rAmacandra ne sItA sahita chAla ke vastra pahine aura anta meM kaikeyI ke antaHkaraNa meM samatA bhAva jAgRta kara diyaa| aisA rAmacandra kA sAmyabhAva thaa| vAstava meM saccA samatAbhAvI vyakti hI dUsaroM ko viSamabhAva meM ramate nahIM dekha sakatA / bhagavAn mahAvIra meM sAmyabhAva parAkASThA ko pahuMca gayA thaa| ataH vaha 'samaNa' arthAt prANI mAtra ke sAtha samatA se varttane vAle kahalAte haiN| 78 zrI javAhara kiraNAvalI Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhagavAn' zabda kI vyAkhyA 'bhagavAna' zabda 'bhaga' dhAtu se banA hai| bhaga' kA artha hai-aizvarya / arthAt jo samagra aizvarya se yukta hai vaha bhagavAn kahalAtA hai| kahA bhI hai aizvaryasya samagrasya rUpasya yazasaH zriyaH / dharmasyAtha prayatnasya SaNAM bhaga itIranA / / arthAt-sampUrNa aizvarya, rUpa, yaza, zrI, dharma aura prayatna, yaha cha: 'bhaga' zabda ke vAcya haiN| kahA jA sakatA hai ki tyAgI-tapasvI vItarAga puruSa meM aizvarya kyA ho sakatA hai ? aura usa aizvarya ko hama kaise dekha sakate haiM? isakA uttara yaha hai ki jar3a evaM sthUla aizvarya sthUla netroM se dekhA jA sakatA hai aura sUkSma aizvarya ko dekhane ke lie sUkSma netroM kI AvazyakatA hotI hai| Antarika dRSTi jinheM prApta hai ve bhagavAn kA aizvarya dekha sakate haiN| bhagavAn kI ananta Atmika vibhUtihI unakA aizvarya hai| kalpanA kIjie eka svAmI aura usakA sevaka samAna vastra pahana kara khar3e haiN| phira bhI bhalIbhAMti dekhane vAle ko yaha bAta mAlUma ho jAtI hai ki yaha svAmI aura yaha sevaka hai| jaba sAdhAraNa manuSya ke zarIra para bhI aizvarya ke cihna dikhAI de jAte haiM to triloka pUjya bhagavAn ke aizvarya ko dekha lenA koI kaThina bAta nahIM hai| Aja bhI kaI citroM meM, jisakA vaha citra hotA hai usake AsapAsa agara vaha vibhUSitamAn ho to eka prabhAvamaNDala banA rahatA hai, para prabhAtamaNDala usake vibhUtimAn hone kA dyotaka hai| Adhunika vijJAna bhI isa bAta ko puSTa karatA hai| sArAMza yaha hai ki bhagavAn kA artha hai-aizvarya sampanna aura pUjya / jo aizvarya se sampanna aura pUjya hotA hai, vaha bhagavAn kahalAtA hai| cAhe koI - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 76 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakI avajJA bhI kare magara usakI pUjyatA meM kamI nahIM hotii| jaise sUrya meM prakAza dene kI svAbhAvika zakti hai, kisI ke mAnane yA kahane se sUrya prakAzaka nahIM hai, aura yadi koI dhRSTatApUrvaka sUrya ko prakAzaka na mAne to bhI usakA prakAza kama nahIM hotA, usI prakAra bhagavAn kisI ke kahane se, kisI ke banAne se pUjya nahIM bane haiM, kintu unameM sahaja pUjyatA vidyamAna hai| yaha bAta dUsarI hai ki jaise kisI-kisI prANI ko sUrya kA prakAza acchA nahIM lagatA, usI taraha kucha logoM ko bhagavAn kA vaibhava acchA na lge| phira bhI jaise sUrya kA usameM koI doSa nahIM hai, usI prakAra agara kucha loga bhagavAn kA vaibhava na dekha sakeM to isameM bhagavAna kA koI doSa nahIM hai| 'zUra-vIra vikrAntau' dhAtu se vIra zabda banA hai| jo apane vairiyoM kA nAza kara DAlatA hai usa vikramazAlI puruSa ko vIra kahate haiN| vIroM meM bhI jo mahAn vIra hai, vaha mahAvIra kahalAtA hai| prazna kiyA jA sakatA hai ki cakravartI rAjA aura sAdhAraNa rAjA bhI apane zatruoM kA nAza kara DAlatA hai| phira unheM vIra na kahakara bhagavAn ko hI vIra kyoM kahA gayA hai? mahAvIra meM kaunasI vIratA thI? isa prazna kA samAdha pAna yaha hai ki bhagavAn mahAvIra ko na kevala vIra, varan mahAvIra kahA gayA hai| saba se bar3e vIra ko mahAvIra kahate haiN| bhagavAn ko mahAvIra kahane kA kAraNa yaha hai ki unhoMne Antarika zatruoM para vijaya prApta kI thii| bAhya zatruoM ko jItane vAlA vIra kahalAtA hai aura Antarika zatruoM ko jItane vAlA mahAvIra kahalAtA hai| bAhya zatruoM ko sthUla sAdhanoM se, pAzavikazakti se, zastra Adi kI sahAyatA se jItanA AsAna hai| magara Antarika zatru jo isa prakAra nahIM jIte jA skte| unheM jItane ke lie AdhyAtmika bala kI AvazyakatA hotI hai| AdhyAtmika bala hI saccA bala hai, kyoMki vaha para-sAdhanoM para nirbhara nahIM hai| bhagavAn mahAvIra meM AdhyAtmika bala kI parAkASThA thI ataeva unheM mahAvIra kahate haiN| isake atirikta Aye hue kaSToM ko binA ghabarAhaTa ke sahana kara lene vAlA puruSa 'vIra' kahalAtA hai| parantu bhagavAn kevala Aye hue kaSToM ko hI sahana nahIM karate the, magara sAdhaka avasthA meM viziSTa nirjarA ke hetu kabhI-kabhI kaSToM ko icchApUrvaka AmaMtrita karate the aura una kaSToM para vijaya prApta karate the| isa kAraNa sAdhAraNa vIra puruSoM kI apekSA unakI vIratA vilakSaNa prakAra 60 zrI javAhara kiraNAvalI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI aura ucca zreNI kI thii| isa kAraNa bhI unheM mahAvIra kahA jA sakatA nAma do prakAra ke hote haiN| eka to janma ke samaya guNa yA prayojana ko lakSya karake nAma rakkhA jAtA hai aura dUsarA amuka prakAra ke viziSTa parAkrama Adi guNoM ko dekhakara saMsAra nAma detA hai| bhagavAn 'mahAvIra' nAma janma-siddha nahIM hai| devoM ne bAda meM yaha nAma rakkhA hai| bhagavAn kA janma-nAma 'varddhamAna' thaa| devoM ne yaha nAma kyoM diyA, isa saMbaMdha meM AcArAMga sUtra meM aura kalpasUtra meM kahA hai'ayale bhaya-bheravANaM, khaMtikhame parisahovasaggANaM devehiM kae mhaaviiretti|| arthAt-bijalI Adi dvArA hone vAle Akasmika bhaya se tathA siMha Adi hiMsaka pazuoM kI garjanA tathA deva Adi ke aTTahAsya Adi se utpanna hone vAle bhairava (bhaya) se vicalita nahIM hue, bhaya-bhairava meM sumeru kI taraha acala rahe, ghora se ghora pariSaha aura upasarga Ane para bhI kSamA kA tyAga nahIM kiyA, isa kAraNa ina guNoM ko dekha kara devatAoM ne bhagavAn varddhamAna kA nAma 'mahAvIra' rakha diyaa| ___ AtmA meM basane vAle aura AtmA kA bigAr3a karane vAle kAma, krodha Adi durjaya ripuoM ko jItane vAlA mahAvIra kahalAtA hai| isase yaha siddha hai ki manuSya rUpI zatruoM ko jItane ke kAraNa nahIM magara antaraMga zatruoM ko jItane ke kAraNa bhagavAn kA yaha nAma prasiddha huA thaa| manuSyoM ko to unhoMne kabhI zatru samajhA hI nahIM thaa| kahA jA sakatA hai ki sAdhu apanI maNDalI meM baiTha kara apanI bar3AI kara lete haiN| magara ina bAtoM kI satyatA kA pramANa kyA hai? isa sambandha meM eka udAharaNa diyA jAtA hai| eka senApati sAdhuoM ke samIpa baiThA thaa| sAdhuoM ne sAdhutA kI prazaMsA karate hue kahA-'vIra puruSa hI sAdhu ho sakatA hai| senApati ne kahA- isameM prazaMsA kI kyA bAta hai? Apa apane mu~ha se apanI bar3AI kara rahe haiN| agara Apa hAtha meM talavAra leM to patA cale ki vIratA kise kahate haiM? Apa sAdhuoM ko vIra batalAte haiM, para jahAM talavAroM kI khaTAkhaTa hotI hai vahAM sAdhu nahIM Thahara sktaa| senApati kI bAta sunakara sAdhu haMsa diye| unhoMne kahA-senApati! jaldI joza meM A jAne se saccI bAta samajha meM nahIM aatii| zAntipUrvaka vicAra karo to sAdhuoM kI vIratA kA patA cala jaayegaa| agara eka AdamI akelA hI dasa hajAra AdamiyoM ko jIta le to use Apa kyA kaheMge ? - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 1 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ senApati-aisA honA saMbhava pratIta nahIM hotA, phira bhI agara koI dasa hajAra AdamiyoM ko jIta le to vaha avazya vIra khlaayegaa| sAdhu bole-ThIka hai, lekina koI dUsarA AdamI dasa hajAra AdamiyoM ko jItane vAle ko bhI jIta le to use Apa kyo kaheMge? senApati- use mahAvIra kahanA hogaa| sAdhu-dekho, saMsAra meM bar3e-bar3e zastradhArI the| udAharaNa ke lie rAvaNa ko hI samajha liijie| rAvaNa pracaNDa vIra thaa| usane lAkhoM para vijaya prApta kI thii| magara jisa kAma ne use bhI jIta liyA vaha kAma vIra kahalAyA ki nahIM? rAvaNa ne hajAroM-lAkhoM yoddhAoM ko parAjita kara diyA, magara sItA kI AkhoM ko vaha na jIta skaa| ataeva kAma ne use parAjita karake nacA ddaalaa| jisake prabala pratApa ke Age bar3e-bar3e zUravIra bhI abhibhUta ho jAte the, vaha lAkhoM ko jItane vAlA rAvaNa abalA kahalAne vAlI sItA ke Age hAtha jor3ane lagA aura usake pairoM meM par3ane lgaa| magara sItA ne use ThukarA diyaa| prazna upasthita hotA hai-vIra kauna thA? rAvaNa yA kAma? senaapti-kaam| kAma ko jItanA bahuta kaThina hai| sAdhu-kAma lAkhoM ko jItane vAlA vIra hai| magara jo satyazAlI puruSa vIra kAma ko bhI jIta letA hai use kyA kahanA cAhie? kAma-vijaya kA r3hoMga karane kI bAta dUsarI hai, magara sacamuca hI jo kAma ko parAjita kara dete haiM unheM kyA kaheMge? aise mahAn parAkramI puruSa ko 'mahAvIra' kahA jAtA hai| sAdhu akele kAma ko hI nahIM jItate, kintu krodha, moha, matsaratA Adi ko bhI jItate haiN| krodha ke vaza hokara agara koI puruSa sAdhu ko gAlI detA hai, taba bhI saccA sAdhu kruddha nahIM hotaa| kyA isa prakAra kAma aura krodha ko jItanA sAdhAraNa bAta hai? sAdhu kA yaha kathana senApati ne saharSa svIkAra kiyaa| senApati bolA- kAma, krodha, mAtsarya Adi sabako jItane vAlA to vIra hai hI, lekina inameM se eka ko jItane vAlA bhI vIra hai| Adikaraeka to kAma, krodha Adi Antarika zatruoM ko jItane ke kAraNa bhagavAn ko mahAvIra kahA hai, dUsare 'Adikara' arthAt Adi karane vAle hone 12 zrI javAhara kiraNAvalI, Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se bhI unheM mahAvIra kahA hai| bhagavAn mahAvIra ne zruta dharma kI Adi kI hai, isa kAraNa vaha 'Adikara' kahalAte haiN| AcArAMga Adi bAraha aMga-graMtha zrutadharma kahalAte haiN| prathama aMga AcArAMga se lekara bArahaveM aMga dRSTivAda taka kA, jinameM sAdhu ke AcAra dharma se lekara samasta padArthoM kA varNana kiyA gayA hai, 'zrutadharma' zabda se vyavahAra hotA hai| isa zrutadharma ke AdikartA arthAta Adya upadezaka hone ke kAraNa bhagavAn mahAvIra ko 'Aigare' arthAt Adikara yA AdikartA kahA gayA hai| bAraha aMgoM ke nAma aura unakA viSaya-saMkSepa meM isa prakAra hai 1. AcArAMga-isa aMga meM nirgrantha zramaNoM kA AcAra gocAra' (bhikSA lene kI vidhi) vinaya, vinaya kA phala, kAyotsarga Adi sthAna, bihArabhUmi Adi meM gamana, cakramaNa,AhAra Adi kA parimANa (yAtrA), svAdhyAya Adi meM niyoga, bhASA samiti, gupti, zaTa, upAdhi, bhakta-pAna, udgama Adi, doSoM kI zuddhi, vrata, niyama, tapa Adi viSaya varNita haiN| AcArAMga meM do zruta skandha, paccIsa adhyayana, pacAsI uddezanakAla aura pacAsI samuddezanakAla haiN| 2. sUtrakRtAMga-isameM svasiddhAnta, parasiddhAnta sva-parasiddhAnta, jIva, ajIva, jIvAjIva, loka, aloka, lokAloka, jIva, ajIva, puNya, pApa, Amrava, saMvara, nirjarA, bandha, mokSa rUpa padArtha, eka sau assI kriyAvAdI ke mata, caurAsI akriyAvAdI ke mata, sar3asaTha ajJAnavAdI ke mata, battIsa vainayika ke mata, isa prakAra tIna sau tresaTha anyadRSTiyoM ke matoM kA nirAkaraNa karake svasiddhAnta kI sthApanA, Adi kA varNana hai| isameM zrutaskandha, teIsa adhyayana tetIsa, uddezana kAla aura tetIsa samuddezana kAla haiN| chattIsa hajAra pada haiN| 3. sthAnAMga-isa aMga meM svasamaya kA, parasamaya kA aura sva-parasamaya kA, jIva kA, ajIva kA, jIvAjIva kA, loka kA, aloka kA, lokAloka kA varNana hai| isameM eka zrutaskandha hai| dasa adhyayana, ikkIsa uddezana kAla, ikkIsa samuddezana kAla aura bahattara hajAra pada haiN| ___4. samavAyAMga-isa aMga meM svasiddhAnta, parasiddhAnta, sva- parasiddhAnta aura kramazaH eka Adi aMka-vRddhipUrvaka padArthoM kA nirUpaNa tathA dvAdazAMgI rUpa gaNipiTaka ke paryavoM kA pratipAdana hai| isameM eka adhyayana, eka zrutaskandha, eka uddezanakAla, eka samuddezanakAla tathA eka lAkha cavAlIsa hajAra pada haiN| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 83 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA prajJapti-svasamaya, parasamAya, sva-parasamaya, jIva, ajIva, jIvAjIva, loka, aloka, lokAloka, deva, rAjA, rAjarSi aura saMdigdha puruSoM dvArA pUche hue praznoM ke bhagavAn dvArA die hue uttara isa sUtra meM haiN| yaha uttara dravya, guNa, kSetra, kAla, paryata, pradeza aura pariNAma ke anugama, nikSepaNa, naya, pramANa evaM upakramapUrvaka yathAsthita bhAva ke pratipAdaka haiM, loka aura aloka ko prakAzita karane vAle haiM, jo saMsAra-sAgara se tirAne meM samartha haiM, indrapUjita haiM, bhavya jIvoM ke hRdaya ko Ananda dene vAle haiM, aMdhakAra kI malinatA ke nAzaka haiM, bhalI bhAMti dRSTa haiM, dIpaka ke samAna haiM, buddhivardhaka haiN| aise chattIsa hajAra praznottara vyAkhyAprajJapti aMga meM diye gaye haiN| isa aMga meM eka zruta skandha, sAdhika sau adhyayana, dasa hajAra uddezaka, dasa hajAra samuddezaka , chattIsa hajAra prazna aura caurAsI hajAra pada haiN| nandI sUtra meM kahIM do lAkha aThayAsI hajAra pada bhI batAye haiN| 6. jJAtAdharmakathA-isa aMga meM udAharaNa yogya puruSoM ke nagara, udyAna, caitya, vanakhaNDa, rAjA, mAtA-pitA, samavasaraNa, dharmAcArya, dharmakathA, aihalaukika evaM pAralaukika Rddhi, bhagaparityAga, dIkSA, zrutagrahaNa, tapa, upadhAna, paryAya, saMlekhanA, bhaktapratyAkhyAna, pAdopagamana, devalokagamana, sukuloM meM avatAra lenA, bodhilAbha aura mokSaprApti Adi viSayoM kA varNana hai| isa aMga meM do zrutaskandha aura unatIsa adhyayana haiN| yaha adhyayana do prakAra ke haiM -carita aura klpit| isameM dharmakathA ke dasa varga haiN| eka-eka dharmakathA meM pAMca-pAMca sau AkhyAyikAeM haiN| eka-eka upAkhyAyikA meM pAMca-pAMca sau upAcakhyAyikAeM haiN| eka-eka upAkhyAyikA meM pAMca-pAMca sau AkhyAyikopAkhyAyikAeM haiN| isa prakAra kula milAkara sAr3he tIna karor3a AkhyAyikAeM hotI haiN| unatIsa uddezanakAla haiM aura itane hI samuddezanakAla haiN| pAMca lAkha chiyatara hajAra pada 7. upAzaka dazAMga-isa aMga meM zrAvakoM ke nagara, udyAna, caitya, vanakhaNDa, rAjA, mAtA-pitA, dharmAcArya, samavasaraNa, zrAvakoM ke zIlavrata, viramaNa, guNavrata, pratyAkhyAna, pauSadhopavAsa, zrutaparigraha, tapa, upadhAna, paDimA, upasarga, saMlekhanA, bhaktapratyAkhyAna, pAdopagamana, devalokagamana, sukula meM janma, bodhilAbha aura antakriyA Adi kA varNana hai| isameM eka zrutaskandha, dasa adhyayana, dasa uddezanakAla, dasa samuddezanakAla, aura gyAraha lAkha bAvana hajAra pada haiN| 64 zrI javAhara kiraNAvalI Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. anta kRddazA-isa aMga meM tIrthaMkara Adi ke nagara, udyAna, caitya, vanakhaNDa, rAjA, mAtA-pitA, samavasaraNa, dharmAcArya, dharmakathA, ihalaukika-pAralaukika RddhivizeSa, bhogaparityAga, dIkSA, zruta grahaNa, tapa, upadhAna, paDimA, kSamA Adi dharma, sattaraha prakAra kA saMyama, kriyAeM, samiti, gupti, apramAdayoga, uttama svAdhyAya aura dhyAna kA svarUpa, cAra karmoM kA kSaya, kevala jJAna kI prApti, muniyoM dvArA pAlA huA paryAya, mukti gamana Adi kA varNana hai| isa aMga meM eka zrutaskandha, ATha varga, dasa adhyayana, dasa uddezana kAla, dasa samuddezana kAla, teIsa lAkha aura cAra hajAra pada haiN| 9. anuttarApapAtika-isa aMga meM anuttaropapAtikoM ke nagara, udyAna Adi AThaveM aMga meM varNita viSayoM kA nirUpaNa hai| isa aMga meM bhI eka zrutaskandha, dasa adhyayana, tIna varga, dasa uddezanakAla, dasa samuddezanakAla, aura seMtAlIsa lAkha ATha hajAra pada haiN| 10. prazna vyAkaraNa-eka sau ATha prazna, eka sau ATha aprazna, eka sau ATha praznAprazna, vidyA ke atizaya tathA nAgakumAra evaM suvarNakumAra ke sAtha hue saMvAda / isa aMga meM eka zrutaskandha, paiMtAlIsa uddezanakAla, paiMtAlIsa samuddezanakAla, bAnave lAkha aura solaha hajAra pada haiN| 11. vipAkazruta-sukRta aura duSkRta karmoM kA phala / yaha phala saMkSepa meM do prakAra kA hai-duHkhavipAka aura sukhvipaak| dasa duHkhavipAka tathA dasa sukhavipAka haiN| duHkhavipAka meM, duHkhavipAka vAloM ke nagara udyAna caitya, vanakhaNDa, rAjA, mAtA-pitA, bhagavAn kA samavaraNa, dharmAcArya, dharmakathA, nagaragamana, saMsAra aura evaM duHkhoM kI paramparA kA varNana hai| sukhavipAka meM sukhavipAka vAloM ke nagara Adi kA varNana hai| sAtha hI unakI Rddhi kA bhogoM ke tyAga kA, dIkSA kA, zAstra adhyayana kA, tapa, upadhAna, pratimA (paDimA), saMlekhasanA, bhaktapratyAkhyAna padopagamana, devalokagamana, sukula meM avatAra, bodhilAbha aura mukti Adi viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isa aMga meM bIsa adhyayana haiN| bIsa uddezanakAla aura bIsa samuddezanakAla haiN| eka karor3a corAsI lAkha aura battIsa hajAra pada haiN| 12. dRSTivAda-dRSTivAda atyanta vizAla aMga hai| usameM samasta padArthoM kI prarUpaNA hai| usake pAMca vibhAga haiM -parikarma, sUtra, pUrva, anuyoga aura caalikaa| vartamAna kAla meM bArahavAM-aMga pUrNa rUpa se vicchinna ho gayA hai| Aja vaha upalabdha nahIM hai| zeSa gyAraha aMga upalabdha haiM, kintu unakA bhI bahuta sA - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 85 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMza vicchinna ho gayA hai| ataeva padoM kI saMkhyA Adi meM antara par3a jAnA svAbhAvika hai| varNita viSayoM meM nyUnatA A jAnA bhI svAbhAvika hai| Upara jo pariNAma evaM viSaya kA ullekha kiyA gayA hai vaha prAcInakAlIna hai, jaba sampUrNa rUpa se aMga zAstra upalabdha thaa| prazna-bhagavAn mahAvIra aMtima tIrthaMkara the| unase pahale teIsa tIrthaMkara ho cuke the| prathama tIrthaMkara zrI RSabhadeva the| unhoMne bhI zruta- dharma kI prarUpaNA kI thii| aisI sthiti meM AdikartA bhagavAn RSabhadeva ko mAnA jAye athavA bhagavAn mahAvIra ko? athavA bhagavAna RSabhadeva aura bhagavAna mahAvIra meM kisI prakAra kA matabheda thA? kyA donoM ke dharma jude-jude the? jisase donoM hI AdikartA kahe jA sakate haiN| agara donoM kI prarUpaNA eka hI thI to donoM AdikartA kisa prakAra kahe jA sakate haiM? uttara-matabheda sadA alpajJoM meM hotA hai| sarvajJa bhagavAn vastu ke svarUpa kA pUrNa rUpa se aura yathArtha rUpa se jAnate haiM, ataH unameM matabheda kI saMbhAvanA hI nahIM kI jA sktii| bhagavAna RSabhadeva aura bhagavAna mahAvIra do sarvajJa the, ataH unameM kiMcita bhI matabheda nahIM thaa| phira bhI donoM dharma ke AdikartA kahalAte haiN| yaha bAta eka udAharaNa se bhalI bhAMti samajha meM A skegii| mAna lIjie, kisI ghar3I meM ATha dina taka calane vAlI cAbI dii| ghar3I ATha dina taka calakara baMda hogI hii| usa samaya ghar3I meM jo cAbI bharegA vaha ghar3I kI gati ko punaHkartA kahalAegA yA nhiiN| usI ke prayatna se banda haI ghar3I kI gati kI Adi hogii| isI prakAra tIrthaMkara bhagavAn pravacana karate haiN| parantu pravacana kA samaya pUrA hone para arthAt cAbI pUrI ho jAne para dUsare tIrthaMkara phira cAbI dete haiM-pravacana karate haiN| bAIsa tIrthaMkaroM taka yaha bAta smjhie| teIsaveM tIrthaMkara bhagavAn pArzvanAtha kA zAsana DhAI sau varSa taka claa| usake bAda caubIsaveM aura isa avasarpiNI kAla ke Adi tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ne cAbI bhrii| bhagavAn mahAvIra na hote to jina-zAsana Age na cltaa| para bhagavAn mahAvIra ne pravacana rUpI ghar3I meM cAbI dekara use cAlU kara diyaa| ataeva bhagavAn mahAvIra zrutadharma ke AdikartA khlaae| tIrthaMkara zabda kI vyAkhyA aba yaha prazna upasthita hotA hai ki bhagavAn mahAvIra ne cAbI kisa prakAra dI? vaha AdikartA kyoM kahalAe ? isakA uttara yaha hai ki bhagavAna tIrthaMkara the| jisake dvArA saMsAra sAgara saralatA se tirA jA sakatA hai vaha 86 zrI javAhara kiraNAvalI Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtha kahalAtA hai| aise tIrtha kI sthApanA karane ke kAraNa tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ko 'Adikara' kahA gayA hai| nadI meM se pAnI lAyA jAtA hai| pAnI lAne vAloM ko asuvidhA na ho, saralatA se pAnI lAyA jA sake, isa abhiprAya se nadI ke kinAre sIr3hiyAM lagA dI jAtI haiM athavA dUsarI taraha se ghATa banA diyA jAtA hai| ghATa ko bhI tIrtha kahate haiN| isI prakAra saMsAra - samudra se suvidhApUrvaka pAra pahuMcane ke lie tIrtha kI sthApanA kI gaI hai| yoM to vizeSa zakti vAle nadI ko taira kara pAra kara sakate haiM, magara pula bana jAne para ciuMTI bhI nadI pAra kara sakatI hai| pula banane se nadI pAra karane meM bahuta suvidhA hotI hai| isI prakAra saMsAra samudra ko suvidhApUrvaka pAra karane ke lie tIrtha kI sthApanA kI jAtI haiM / tIrtha kI sthApanA karane vAle mahApuruSa tIrthaMkara kahalAte haiN| laukika samudra kI taraha saMsAra samudra bhI aneka vidha duHkhoM se paripUrNa hai| sabhI jIvana duHkhamaya saMsAra sAgara ko pAra karanA kaThina hai| ataeva tIrthaMkara avatarita hokara tIrtha kI sthApanA karate haiN| isa prakAra saMsAra - sAgara se pAra utarane ke lie pula banAne vAle hI tIrthaMkara kahalAte haiM / nadI pAra karane ke lie bAMdhA huA pula sthUla netroM se dikhAI detA hai| magara saMsAra ko pAra karane ke lie bAMdhA huA pula kauna sA hai ? isakA uttara yaha hai ki tIrthakaroM ne tIrtha rUpI pula bAMdhA hai| samyagjJAna, samyagdarzana evaM samyak caritra ko pravacana kahate haiM / tIrthaMkara bhagavAna ne kevala jJAna utpanna hone para jagat ke kalyANa hetu jo pravacana kahe aura jina pravacanoM ko gaNadharoM ne pUrI taraha dhAraNa kiyA, una pravacanoM ko tIrtha kahate haiN| aise tIrtha kI sthApanA karane vAle tIrthaMkara kahalAte heN| bhagavAn ne apanA tIrtha ikkIsa hajAra varSa taka cAlU rahegA, aisA batalAyA hai| kintu terApaMtha sthApaka apane Apako hI tIrtha kI sthApanA karane vAle mAnate haiN| unakA kathana hai ki tIrtha kA viccheda ho gayA thA so hamane phira se isakI sthApanA kI hai| 'merA tIrtha ikkIsa hajAra varSa calegA' bhagavAn ke isa kathana kA artha ve yaha karate haiM ki zAstrArtha hI itane varSa calegA - sAdh sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA kA rUpa tIrtha pahale hI viccheda ko prApta ho jAyegA / vicAra karane para yaha spaSTa ho jAtA hai ki isa prakAra kA kathana bhole jIvoM ko bhrama meM DAlane ke lie, unheM pralobhana dene ke lie aura sAtha hI apane zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 87 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muMha se hI apanI mahattA pradarzita karane ke lie kiyA jAtA hai| vAstava meM bhagavAn ne jisa tIrtha ko 21 hajAra varSa paryanta cAlU rahanA batalAyA hai vaha sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA rUpa caturvidha saMgha hI hai| ___bhagavAn ne zAstra meM jisa samyagjJAna, samyagdarzana aura samyak cAritra rUpa tIrtha kI sthApanA kI hai, vaha avinazvara hai| jJAna, darzana, caritra kA kabhI nAza nahIM hotaa| aisI avasthA meM usake ikkIsa hajAra varSa taka vidyamAna rahane kI bAta zAstrasaMgata nahIM kahI jA sktii| jaba pravacana rUpI tIrtha avinAzI hai to ikkIsa hajAra varSa taka sthira rahane vAlA tIrtha caturvidha saMgha hI ho sakatA hai| ataH terApantha sthApaka kI apane Apa hI paccIsavAM tIrthaMkara banane kI ceSTA upahAsAspada hai| aba yaha prazna upasthita hotA hai ki pravacana kise kahate haiM ? isakA uttara yaha hai ki vacana aura pravacana meM paryApta antara hai| sAdhAraNa bolacAla ko vacana kahate haiN| isake tIna bheda haiM-eka khAsa vacana, dUsarA viveka vacana aura tIsarA vikala vcn| tathyahIna vacana vikala vacana kahalAte haiN| apanI zakti se tola mola kara bolanA viveka vacana hai aura sAdhAraNa bolacAla ko khAsa vacana kahate haiN| jJAnI puruSa apane nirmala jJAna se vastu-svarUpa ko yathArtha rUpa meM jAna kara, saMsAra ke kalyANa ke lie jo upadeza vacana bolate haiM, vahI vacana 'pravacana' kahalAte haiN| nyAyAdhIza (jaja) apane ghara para apanI strI Adi se bAtacIta karatA aura nyAyAsana para baiTha kara, vAdI-prativAdI kI bAteM sunakara, apane jJAna se nirNaya karake phaisalA dene ke lie bhI bolatA hai| yadyapi vacanoM kA uccAraNa donoM jagaha sadRza hai, phira bhI nyAyAlaya meM bole jAne vAle vacanoM meM zakti hai| una meM hAni-lAbha bharA huA hai| ataeva usake una vacanoM ko phaisalA kahate haiN| phaisale meM Aye hue zabda misala kA sAra haiN| isI prakAra jagat ke lAbha ke lie jJAnavAn mahAtmAoM ne apane jJAna ke sAra rUpa meM jo vacana prayoga kiyA hai use pravacana kahate hai| jaise phaisale meM phAMsI kaTatI hai, usI prakAra bhagavAn ke pravacana se saMsAra kI phAMsI kaTatI hai| saMsAra kI phAMsI kATane vAle vacana ko pravacana kahate haiN| phaisale meM aura pravacana meM kucha antara bhI hai aura vaha yahI ki phaisalA kabhI sadoSa bhI ho sakatA hai, usase kabhI phAMsI sajA bhI milatI hai, magara pravacana ekAnta rUpa se phAMsI kATane vAlA hI hotA hai| aise pravacana kI sthApanA karane vAle ko tIrthaMkara kahate haiN| 58 zrI javAhara kiraNAvalI 888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sahasaMbuddhe' zabda kA vivecn| tIrthaMkara bhagavAna ne jo pravacana kiyA hai, unhoMne kisI se sIkha kara kiyA hai yA svayaM jAnakara? isa prazna kA uttara yaha hai ki tIrthaMkara svayaM hI apane ananta, asIma kevalajJAna se padArtho ke sampUrNa svarUpa ko hastAmalakavat jAnate haiN| unheM kisI se kucha sIkhane kI AvazyakatA nahIM hotii| kisI se sIkhakara kahe hue vacana vastutaH pravacana nahIM hai, kintu dUsare ke upadeza ke binA hI, svayameva jinheM jJAna prApta ho una svayaM sambuddha bhagavAn kA kathana hI pravacana yA tIrtha kahalAtA hai| ___ AcArya aura sAdhu kisI ko dIkSA dete haiM, kisI ko zrAvaka, zrAvikA aura kisI ko sAdhu-sAdhvI banAte haiN| kisI ko vrata dhAraNa karAte haiN| phira bhI vaha tIrthaMkara padavI ke pAtra nahIM haiM, kyoMki itanA karane se hI koI tIrthaMkara nahIM ho jaataa| tIrthaMkara padavI vahI mahApuruSa pA sakate haiM jo svayaM-dUsare ke upadeza binA jJAna prApta karate haiM aura prApta jJAna ke anusAra tIrtha kI sthApanA karate haiN| AcArya aura sAdhu tIrtha ho sakate haiM, tIrthaMkara nhiiN| tIrthakara to svayaM saMbuddha hI hote haiN| jo loga dUsaroM se upadeza grahaNa karate hai, unameM bhI svakIya buddhi kinhIM aMzoM meM vidyamAna rahatI hai| agara unameM svakIya buddhi na ho to dUsare se upadeza grahaNa karanA hI asaMbhava hai| aisI sthiti meM sAdhAraNa ko bhI svayaM buddha kyoM na kahA jAya? isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki sAdhAraNa buddhi hone se hI koI svayaM saMbuddha nahIM khlaataa| Atma kalyANa kI dRSTi se jo jagat ke samasta padArthoM ko jAnatA hai-kyA heya hai, kyA upAdeya (grAhya) hai, kyA upekSaNIya (upekSA karane yogya) hai, isa prakAra padArthoM kA pUrI taraha jJAtA hotA hai aura yaha jJAna bhI jise svataH prApta hotA hai, vahI svayaM saMbuddha kahalAtA hai| "puruSottama' zabda kA vivecana__ bhagavAn mahAvIra svAmI puruSottama the-puruSoM meM uttama the| bhagavAn ke alaukika guNoM kA atizaya hI unakI uttamatA kA kAraNa hai| bhagavAn ke bAhya aura Abhyantara-donoM hI prakAra ke guNa loka asAdhAraNa the| unakA zarIra eka hajAra ATha uttama lakSaNoM se sampanna thA, rUpa meM anupama aura asAdhAraNa thaa| bhagavAn ke zArIrika sauSThava kI samAnatA koI dUsarA nahIM - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 86 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara sakatA thaa| isI prakAra unake Antarika guNa bhI asAdhAraNa the / unakA jJAnAtizaya, darzanAtizaya evaM vacanAtizaya alaukika evaM asAmAnya thA / devarAja indra unake rUpa ko dekhate-dekhate aura unake guNoM kI stuti karate-karate thakatA nahIM thaa| isa prakAra kyA zArIrika aura kyA AdhyAtmika, sabhI vizeSatAeM bhagavAn meM asAdhAraNa thiiN| saMsAra kA koI bhI puruSa unakI sAnI rahIM rakhatA thA / isa kAraNa bhagavAna puruSottama the / puruSottama zabda kA vyavahAra sAdharaNatayA ApekSika uttamatA ke kAraNa bhI kiyA jAtA hai| sau-do sau puruSoM meM jo sabase adhika sundara ho, vizeSa buddhimAna ho, vaha bhI loka meM puruSottama kahA jAtA hai| magara bhagavAn meM aisI sApekSa uttamatA nahIM thI / bhagavAn uttamatA sarvAtizayinI thI / arthAt saMsAra ke samasta puruSoM kI apekSA se thii| isa bhAva ko spaSTa karane ke lie bhagavAn ko Age ke vizeSaNa lagAye gaye haiN| puruSasiMha bhagavAn puruSottama hone ke sAtha puruSasiMha bhI the| bhagavAn jaMgala meM rahane vAle siMha nahIM, varan puruSoM meM siMha ke samAna the / 'siMha' zabda 'hiMsa' dhAtu se banA hai| jo hiMsA karatA hai anya prANiyoM ko mArakara khA jAtA hai| usa vanya pazu ko siMha kahate haiN| siMha meM aneka durguNa hote haiN| phira ahiMsA kI sAkSAt mUrtti bhagavAn ko 'siMha' ke samAna kyoM kahA gayA hai ? isakA uttara yaha hai ki upamA sArvadezika kabhI nahIM hotii| upamAna aura upameya - donoM ke samasta guNoM kA milAna kabhI ho hI nahIM sktaa| mukha ko candramA kI upamA dI jAtI hai| magara amAvasyA ke aMdhakAra ko dUra karane ke lie mukha kA upayoga nahIM kiyA jA sakatA / krodhI puruSa ko agni kI upamA dI jAtI hai| magara bhojana pakAne ke liya krodhI kA upayoga nahIM kiyA jA sktaa| tAtparya yaha hai ki upamA sadA ekadezIya hotI hai| do padArthoM ke eka yA kucha adhika guNoM kI samAnatA dekhakara hI, eka se dUsare ko samajhane ke lie upamA kA vyavahAra kiyA jAtA hai| do padArthoM ke samasta guNa eka sarIkhe ho hI nahIM skte| yahAM bhagavAn ko 'siMha' kI jo upamA dI hai so siMha kI vIratA, parAkrama, rUpa, guNa kI samAnatA ko lakSya karake hI dI gaI hai| siMha meM jahAM anekoM durguNa haiM vahAM usameM vIratA kA loka prasiddha guNa bhI hai| jaise samasta pazuoM meM siMha adhika parAkramazAlI 60 zrI javAhara kiraNAvalI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura vIra hai, usI prakAra bhagavAn samasta puruSoM meM adhika parAkramI aura vIra the| isI abhiprAya ko prakaTa karane ke lie siMha kI upamA dI gaI hai| bhagavAn meM kyA zaurya thA? kaisI vIratA thI? jisake kAraNa unheM siMha kI upamA dI gaI hai? yaha batalAne ke lie AcArya kahate haiN| jisa samaya bhagavAn dIkSA lekara ananta jJAna Adi meM pravRtta hue taba kI to bAta hI nirAlI hai| usa samaya unakA parAkrama zabdoM dvArA vyakta nahIM kiyA jA sktaa| lekina jisa samaya bhagavAn bAlaka the taba bhagavAna ke parAkrama kI indra ne prazaMsA kii| indra ne kahA-'mahAvIra kI zUravIratA kI tulanA nahIM ho sktii| unakI barAbarI koI nahIM kara sktaa| 'bhagavAn anupama vIra haiN| manuSya kI to visAta hI kyA hai, deva aura dAnava bhI unheM bhayabhIta nahIM kara sktaa| indra dvArA kI huI bhagavAn mahAvIra kI isa prazaMsA para kucha viruddha prakRti vAle devoM ko pratIti nahIM huii| yaha prazaMsA unheM rucI bhI nhiiN| ve kahane lage-manuSya meM itanI zakti kaise ho sakatI hai? kahAM deva aura dAnava aura kahAM manuSya ! isa prakAra soca kara unhoMne bhagavAn mahAvIra ko parAjita karane kA vicAra kiyaa| unameM se eka deva, jahAM mahAvIra bAlakoM ke sAtha khela rahe the vahAM aayaa| deva bAlaka bana kara bhagavAn mahAvIra ke sAtha khelane lgaa| usa samaya jo khela ho rahA thA, usameM vaha niyama thA ki hArane vAlA bAlaka, jItane vAle ko apane kandhe para cddh'aave| bhagavAn mahAvIra aura bAlaka rUpadhArI deva kA khela huaa| deva hAra gyaa| niyamAnusAra deva ne mahAvIra ko kandhe para bitthlaayaa| apane kaMdhe para biThalAkara deva ne apanA zarIra bar3hAnA zurU kiyaa| deva kA zarIra bar3hate-bar3hate bahuta UMcA ho gyaa| yaha alaukika vismayajanaka evaM bhayotpAdaka dRzya dekhakara saba bAlaka burI taraha bhayabhIta ho gye| saba ke saba vahAM se bhAga khar3e hue| bhAgate-bhAgate ve saba mahArAja siddhArtha aura mahArAnI trizalA ke pAsa phuNce| idhara deva AkAza taka bar3hatA hI calA jAtA thaa| bAlakoM ne yaha ghaTanA jaba mahArAja siddhArtha ko sunAyI to vaha avAk raha gaye aura bhayabhIta hue| magara itanA UMce uThane para bhI mahAvIra ke cehare para bhaya kA eka bhI cihna prakaTa na huaa| unheM na ghabarAhaTa huI, na cintA huI aura na bhaya lgaa| devatA ne apanA zarIra bar3hAte-bar3hAte jaba AkAza taka pahuMcA diyA taba mahAvIra ne sahaja rIti se apanI vajra-sI muTThI kA dhIre se usa deva para prahAra zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 61 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyaa| muTThI kA prahAra hote hI deva gira par3A aura apane asalI rUpa meM A gyaa| bhagavAn mahAvIra usa para car3he hue usI prakAra nirbhayatApUrvaka khelate rhe| yadyapi mahAvIra ne atyanta sAdhAraNa rUpa se hI devatA para muTThI-prahAra kiyA thA, taba bhI deva usase itanA vyathita huA ki apane mUla svarUpa meM Ane para bhI vaha kubar3A bana gyaa| . .bhagavAn ke parAkrama kI parIkSA lekara deva ko indra kI bAta para pratIti huii| usane donoM hAtha jor3a kara kahA 'bhagavAn! Apa sacamuca hI vaise vIra haiM, jaisA indra ne kahA thaa| ApakA parAkrama asAdhAraNa hai| ApakI vIratA stutya hai| ApakI nirbhayatA prazaMsanIya hai| ApakA bala advitIya hai| ApakI zakti ke sAmane deva aura dAnava kI bhI zakti nagaNya hai| isa prakAra prazaMsA karake deva vahAM se calA gyaa| mahAvIra ne mAnavIya sAmarthya kA jo virATa svarUpa pradarzita kiyA usase anekoM meM navIna zakti aura naye sAhasa kA saMcAra huaa| bhagavAn kI isa parAkramazIlatA ke kAraNa hI unheM puruSoM meM siMha ke samAna kahA gayA hai| puruSavara-puNDarIkasiMha meM vIratA hai, magara jagat-kalyANakAritA nahIM hai| usake dvArA saMsAra kA kalyANa nahIM hotaa| ataH siMha se bhagavAn kI vizeSatA batalAne ke lie bhagavAn ko anya aneka upamAe dI gaI haiN| unameM se eka upamA puNDarIka kamala kI hai| bhagavAn 'purisavara puNDarIe' haiM- arthAt puruSoM meM zreSTha puNDarIka kamala ke samAna haiN| ___ bhagavAn mahAvIra ke lie hajAra pAMkhur3I vAle puMDarIka kamala kI upamA kyoM dI gaI hai? isa upamA se bhagavAn ke kisa dharma kA bodha karAyA gayA hai? isakA uttara yaha hai ki jaise puMDarIka-kamala sapheda hotA hai, usI prakAra bhagavAn meM ujjvala tathA prazasta lezyA aura dhyAna haiN| jaise isa kamala meM malInatA nahIM hotI, usI prakAra bhagavAn bhI saba prakAra kI malInatA se vimukta haiN| kamala kI upamA dene kA Azaya yaha hai ki kRtrima ujjvalatA, ujjvala hokara bhI malIna bana jAtI hai, jaba ki akRtrima ujjvalatA svAbhAvika hai-usameM malInatA nahIM aatii| kamala jaba taka kamala kahalAtA hai taba taka vaha apanI ujjvalatA nahIM tyaagtaa| isI prakAra bhagavAn kI 62 zrI javAhara kiraNAvalI Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA, bhagavAn kA dhyAna, adhyavasAya, pariNAma Adi bhI svAbhAvika rUpa se ujjva la haiN| ___ kucha logoM ke kathanAnusAra bhagavAn meM chadamastha avasthA meM chahoM lezyAeM vidyamAna thIM inameM kRSNalezyA bhI hai| bhagavAn meM kRSNa lezyA mAnane kA asalI kAraNa yaha hai ki bhagavAn ne gau zAlaka ko marane se bacAyA thA aura marane se bacAnA una logoM kI dRSTi se pApa hai| pApa, kRSNa lezyA se hI hotA hai, ataeva vaha loga bhagavAna meM kRSNa lezyA kA honA kahate haiN| magara sAdhAraNa vicAra se hI yaha mAlUma ho jAtA hai ki bhagavAn meM kRSNa lezyA kI sthApanA karanA apanI ajJatA pradarzita karanA hai| bhagavAn to sadaiva puruSoM meM zreSTha puNDarIka ke samAna haiN| jagat meM jitane zreSTha evaM zuddha bhAva haiM, bhagavAn una saba bhAvoM se parama vizuddha haiN| puNDarIka kamala kI upamA dene kA eka aura abhiprAya hai| isa kamala meM eka hajAra paMkhur3iyA~ hotI haiN| agara use sira para rakhA jAya to hajAra paMkhur3iyoM ke kAraNa vaha chatra bana jAtA hai| chatra banA huA vaha puNDarIka kamala zobhA bhI bar3hAtA hai aura tApa se rakSA bhI karatA hai| sAtha hI sAtha sugandha pradAna karatA hai| isI prakAra bhagavAn ke zaraNa meM jAne se bhagavAn apane sira kA chatra mAnane se, puruSoM kI bhaktoM kI samasta adhivyAdhi naSTa ho jAtI hai| bhagavAn kA zaraNa grahaNa karane para koI kucha bigAr3a nahIM sktaa| ise kAraNa bhagavAn ko zreSTha puNDarIka kamala kI upamA dI gaI hai| isake atirikta, jaise kamala manuSya kA saMtApa haTA kara usakI zobhA bar3hAtA hai, isI prakAra bhagavAn jIvoM ke saMtApa ko dUra karate haiM aura unake svAbhAvika guNoM kA prakAza karake unakI zobhA bar3hAte haiN| kamala meM eka guNa aura bhI hai| kamala jaba khilatA hai to kIcar3a se malIna nahIM hotaa| isI prakAra bhagavAn bhI nirlepa haiM-pApa kI malInatA se vaha lipta nahIM hote| kisI bhI prakAra kA vikAra unheM sparza nahIM krtaa| purisavaragaMdhahatthI__ siMha me sirpha vIratA hai, sugandha nhii| puNDarIka meM sugandha hai, vIratA nahIM, donoM upamAeM ekAMgI haiN| bhagavAn ananta vIratA aura Atmika sadguNoM ke asIma saurabhI haiN| aisI koI upamA nahIM AI jisase bhagavAn ke donoM guNoM kI tulanA kI jA ske| ataeva zAstrakAra eka aura upamA detA hai - 'purisvrgNdhhtthii| o - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 63 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaMdhahatthI meM aisI sugandha hotI hai ki sAmAnya hAthI usakI sugandha pAte hI trAsa ke mAre bhAga jAte haiN| ve usake pAsa Thahara nahIM skte| gaMdhahatthI kI isa upamA se bhagavAn ke kisa guNa kI tulanA kI gaI hai? isakA samAdhAna yaha hai ki bhagavAn jisa deza meM vicarate haiM usa deza meM iti bhIti nahIM hotI / ativRSTi honA, anAvRSTi honA, TiDDI dala, cUhoM Adi kA utpAta honA Iti kahalAtA hai / iti rUpa upadrava hone se manuSya samAja meM hAya hAya maca jAtI hai aura manuSya marane-mArane ko taiyAra ho jAte haiM / bhagavAn ke caraNa par3ate hI pUrNa zAnti kA sAmrAjya chA jAtA hai / aisI bhagavAn kI mahimA hai / bhagavAn kI yaha mahimA gaMdhahatthI kI upamA dvArA prakaTa kI gaI hai| bhagavAn kI isa mahimA ke viSaya meM zAstra kA pramANa hai / samavAyAMga sUtra meM bhagavAn ke cautIsa atizaya batAye gaye haiM / unameM eka atizaya yaha hai ki jahAM bhagavAn jAte haiM vahAM sau-sau kosa meM mahAmArI, mRgI Adi ItiyAM nahIM raha sakatIM - naI utpanna nahIM hotIM aura yadi pahale se ho to miTa jAtI haiM / bhagavAn ke pratApa se sau-sau kosa taka ke upadrava miTa jAnA guNa hai, avaguNa nhiiN| magara terahapaMtha mata ke anusAra isa guNa se bhagavAna ko pApa laganA caahie| kyoMki jisa deza meM, sau-sau kosa taka ke upadrava miTa jAte haiM, usa deza ke sabhI manuSya saMyamI to hote nahIM hai| upadrava hone se una asaMyata logoM ko duHkha hotA thA / bhagavAn ke prabhAva se vaha duHkha miTa jAtA hai aura zAnti ho jAtI hai| terahapaMtha ke matAnusAra kisI kA duHkha dUra karake use zAMti pahuMcAnA pApa hai| jo loga yaha kahate haiM ki duHkha pAne vAle apane pUrvopArjita pApa-karmo ko bhogate haiM, apane Upara car3he hue RNa ko cukAte haiN| RNa cukAne meM bAdha pahuMcAnA - duHkha dUra karanA acchA nahIM hai| aisA kahane vAloM ko bhagavAn ke isa atizaya para vicAra karanA caahie| bhagavAn jAnate haiM ki mere jAne se amukadeza kI prajA kA duHkha dUra ho jAyegA, phira bhI vaha usa deza jAte haiN| agara bhagavAn usa prajA kA duHkha na miTAnA cAhate hoM - duHkha miTAnA pApa ho to bhagavAn yaha pApa karma karane ke lie jAte hI kyoM? ve kisI guphA meM hI kyoM na baiThe rahate? bhagavAn jahAM vicarate haiM vahAM prathama to paracakrI rAjA AjA hI nahIM hai, agara AtA hai to upadrava nahIM karatA / bhagavAn ke caraNa-kamala jisa deza meM par3ate haiM, vahAM ke kalaha-mahAmArI Adi upadrava miTa jAte haiM / 64 zrI javAhara kiraNAvalI Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmArI ke prakopa se loga akAla-maraNa se mara rahe the, ve bhagavAn ke padArpaNa se baca gye| unakA baca jAnA dharma hai yA pApa? isa prakAra kA vicAra AnA zaMkA karanA hI jaina dharma ko kalaMkita karanA hai| aisI sthiti meM jo loga baca jAnA, yA kisI ko mRtyu se bacA lenA pApa kahate haiM, unake lie kyA kahA jAe? __bhagavAn ke padhArane se sau-sau kosa meM Ananda maMgala chA jAtA hai aura prajA ke duHkha binA upAya kiye hI miTa jAte haiN| jaise gaMdhahastI kI gaMdha se sAdhAraNa hAthI dUra bhAga jAte haiM usI prakAra bhagavAn ke padArpaNa se duHkha dUra bhAga jAte haiN| ataeva bhagavAn ko 'puruSavaragaMdha hastI kahA gayA hai| prazna-bhagavAna ke vicarane ke sthAna se sabhI ora sau-sau kosa taka upadrava nahIM hotA aura zAnti kA sAmrAjya chA jAtA hai to jaba bhagavAn rAjagRhI meM virAjamAna the taba arjunamAlI logoM ko kyoM mAratA thA? vaha bhayaMkara upadrava kyoM macA rahA thA? bhagavAn ke vicarane se vaha upadrava kyoM nahIM zAnta huA? uttara -bhagavAn mahAvIra ke padhArane para hI upasarga miTanA caahie| arjunamAlI ne bhagavAn ke padhArane se pahale cAhe jo upadrava kiyA ho, magara unake padhArane para bhagavAn kI bAta to dUra rahI-unake eka bhakta sudarzana ke nimitta se hI upadrava miTa gyaa| jyoMhI sudarzana sAmane AyA ki arjunamAlI kA zaitAna bhAga gayA aura pUrNa rUpa se zAnti kA saMcAra ho gyaa| zaMkA-yadi bhagavAn ke vicarane yA virAjane para sau-sau kosa taka zAnti rahatI hai to jaba bhagavAn samavasaraNa meM hI virAjamAna the, tabhI gauzAlA ne Akara do muniyoM ko kaise bhasma kara diyA? usa samaya bhagavAn kA atizaya kahAM calA gayA thA? uttara-apavAda sarvatra pAye jAte haiN| grISma Rtu meM varSA, zIta Rtu meM garmI aura varSA Rtu meM sardI garmI bhI ho jAtI hai| yadyapi varSA Adi sAdhAraNatayA Rtu ke anusAra hI hotI haiM, magara kabhI-kabhI Rtu ke pratikUla bhI ho jAtI haiN| apavAda ho jAne para bhI Rtu kA nAma nahIM palaTatA hai kyoMki sAdhAraNatayA Rtu anusAra hI sardI-garmI Adi hotI haiN| jaise RtuoM ke viSaya meM apavAda hote haiM, usI prakAra anya viSayoM meM apavAda hote haiN| bhagavAn ke atizaya ke viSaya meM yaha eka apavAda hai| dasa Azcaryajanaka jo kAma hue haiM, unameM se eka AzcaryakArI kArya yaha bhI hai| yaha apavAda hai| isa apavAda ke kAraNa bhagavAn ke atizaya meM kamI nahIM ho sktii| zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 65 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gozAlA ke dvArA bhagavAn mahAvIra kA jaisA prakAza phailA hai, vaisA prakAza gautama svAmI ke hone para bhI nahIM huA, yadi kahA jAya to atyukti na hogii| bhagavAn mahAvIra kA saccA svarUpa gauzAlA ke nimitta se hI saMsAra meM prakaTa huaa| gozAlaka na hotA to mahAvIra kI saccI mahAvIratA hI prakaTa na hotii| ___ pahalavAna kI pahalavAnI kA ThIka-ThIka patA taba taka nahIM calatA, jaba taka usake sAmane dUsarA pratidvaMdvI pahalavAna na ho| pratidvaMdvI pahalavAna ke nimitta se hI pahalavAna kI pahalavAnI kA saMsAra meM prakAza hotA hai| isakA artha yaha nahIM ki pratidvaMdvI pahalavAna, kisI pahalavAna meM bala kA saMcAra karatA hai athavA use dekhakara pahalavAna kA bala Apa hI bar3ha jAtA hai| pahalavAna meM bala kI prabalatA to pahale se hI hotI hai, parantu janatA usake bala ko nApa nahIM paatii| use pahalavAna ke bala kA parimANa mAlUma nahIM ho sktaa| magara jaba usa pahalavAna kA mukAbalA karane ke lie dUsarA pahalavAna khar3A hotA hai, aura donoM meM kuztI hotI hai taba usake bala kA patA lagatA hai| isI prakAra bhagavAn meM anantajJAna, ananta darzana aura ananta bala-vIrya thA magara gozAlaka na hotA to usakA patA saMsAra ko kaise lagatA? bhagavAn kI ananta zakti kA prakAza gozAlaka ke nimitta se huaa| kekaiyI ke nimitta se rAmacandra kI mahimA prakAzita huii| vizvAmitra ne satyaniSTha harizcandra kI mahattA prakAzita kii| kamaTha ke upasargoM se bhagavAn pArzvanAtha ke bala-vikrama kA patA claa| isI kAraNa nATakoM evaM kathAoM meM nAyaka ke virodhI pratinAyaka kI kalpanA kI jAtI hai| pratinAyaka ke sAtha hone vAle saMgharSa ke dvArA hI nAyaka ke guNoM kA prakAza hotA hai| gozAlaka mahAvIra bhagavAn kA pratidvaMdvI thaa| bhagavAn ne use jalane se bacAyA aura phira usake niyativAda ko (honahAra ke siddhAnta ko) apane puruSArthavAda dvArA parAsta kiyaa| isa prakAra gauzAlaka ke nimitta se bhagavAn mahAvIra meM aneka guNoM para prakAza par3atA hai| tAtparya yaha hai ki gauzAlaka kI ghaTanA apavAda rUpa hai| isa apavAda se bhagavAn ke atizaya meM kisI prakAra kI zaMkA nahIM kI jA sktii| bhagavAn puruSavaragandhahastI the| unake anuyAyiyoM ko unake AdarzoM kA anusaraNa karane vAloM ko bhagavAn ke caraNa-cihnoM para calane kI bhAvanA rakhane vAloM ko vicAranA cAhie ki unakA kartavya kyA hai? 66 zrI javAhara kiraNAvalI Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA jA sakatA hai ki bhagavAn mahAvIra ke samaya meM cAhe upasarga dUra hue hoM, cAhe zAnti huI ho, lekina Aja jo bar3e-bar3e duHkha Ate haiM-jina duHkhoM ko hama daivI Apatti kahate haiM, unake sAmane yaha 'puruSavaragandhahastI vizeSaNa kyA kAma de sakatA hai? isakA uttara yaha hai ki agara isa pATha meM zakti na hotI to Aja isakA pATha karane kI AvazyakatA hI nahIM thii| magara bhagavAn kA gandhahastIpana hRdaya meM sthApita karane ke lie jisa upAya kI AvazyakatA hai, usake abhAva meM vaha hRdaya meM kaise A sakatA hai? sudarzana seTha ke hRdaya meM bhagavAn ke gandhahastIpana kI bhAvanA mAtra AI thii| usa bhAvanA mAtra se sudarzana itanA balavAn bana gayA ki jisakA varNana nahIM kiyA jA sktaa| 1141 manuSyoM ko mArane vAlA, astra-zastra aura senA se yukta aura buddhi kA dhanI zreNika rAjA jisakA sAmanA nahIM kara sakatA thA, jisake bhaya evaM AtaMka se vivaza hokara zreNika ne nagara ke phATaka banda karavA diye the, aura nagara ke bAhara jAne kI manAI kara dI thI, jisake nAma mAtra se bar3oM-bar3oM ke kaleje kAMpane lagate the, usa arjunamAlI ko sudarzana ne sahaja hI parAsta kara diyA thaa| magadha kA samrATa zreNika jisa arjunamAlI kA kucha na bigAr3a sakA use bhagavAn ke eka bhakta ne anAyAsa hI astra-zastra kA prayoga kiye binA hI parAjita kara diyA ! jisake AtaMka ke sAmane zreNika kA zastra-teja ThaMDA par3a gayA thA, usakA sAmanA karane ke lie kisane kSatriyatva prakaTa kiyA, kauna kSatriya bana kara sAmane AyA? sudarzana vaizya thA, magara mahAvIra kA bhakta thaa| usane kaisA kSAtra teja prakaTa kiyA, isa para vicAra karanA caahie| yaha bAta samajho ki hama baniye haiM-r3hIlI-DhAlI dhotI vAle vaizya haiN| yaha bhI mata samajho ki lar3ane kA kAma kevala kSatriyoM kA hI hai, hama kaise lar3eM! nahIM, Apa loga vaizya banAye gaye the Apa baniyA nahIM the| Apa kisI jamAne ke kSatriya haiN| Apa mahAjana haiN| Apa jagata ke lie Adarza banAye gaye the| jagata ko Apa kA anukaraNa karane kA upadeza diyA gayA thaa| mahAjano yena gataH sa panthA : dhIre-dhIre Apa vyApAra meM par3a gye| vyApAra meM par3ane para bahuta kama loga kapaTa se baca pAte haiN| apanA matalaba nikAlane ke lie, vyapArI loga apanA ApA bhUla kara dInatA dikhAne lagate haiN| isa prakAra vyApAra meM par3ane para aura dInatA batAne se Apake jIvana meM kAyaratA ne praveza kiyA aura Apa DhIlI dhotI vAle baniyA bana baitthe| Apake pUrvaja bar3e vIra the| ve videzoM se dhana lAkara svadeza kI samRddhi kI vRddhi meM mahatvapUrNa bhAga lete the| pAlika zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 67 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka ne vyApAra ke nimitta videza yAtrA kI thii| vaha vahAM se eka kanyA bhI lAyA thaa| mere kathana kA tAtparya yaha nahIM ki Apa kisI prakAra kI maryAdA ko bhaMga kreN| maiM sirpha yaha batalAnA cAhatA hUM ki bhagavAn mahAvIra ke bhakta dIna, kAyara, Darapoka nahIM hote| uname vIratA, parAkrama, Atmagaurava Adi sadguNa hote haiN| jinameM yaha saba guNa vidyamAna haiM vahI mahAvIra kA saccA anuyAyI hai| mahAvIra kA anuyAyI jagata ke lie anukaraNIya hotA hai-use dekhakara dUsare loga apane jIvana ko sudhArate haiM / magara Aja ulTI gaMgA baha rahI hai| bAhara ke loga Akara Apako vilAsitA ke vastra tyAgane kA upadeza dete haiN| yaha dekha kara mujhe saMkoca hotA hai - ki jahAM bhagavAn mahAvIra kA saccA upadeza hai vahAM vilAsitA kaisI? bhagavAn ke upadezoM ko zraddhApUrvaka sunane vAle, mAnya karane vAle aura jIvana meM unheM sthAna dene kI ceSTA karane vAle logoM ko vilAsa kA tyAga karane ke lie dUsaroM ke upadeza kI kyA AvazyakatA hotI hai ! bhagavAn kA upadeza sadA sunane vAle sAdA jIvana vyatIta kyoM nahIM karate? unameM sudarzana sarIkhI vIratA kyoM nahIM AtI hai? Aja bahusaMkhyaka vicAraka bhagavAna mahAvIra ke AdarzoM kI ora jhuka rahe haiN| unheM pratIta ho rahA hai ki jagat kA kalyANa unake binA sambhava nahIM hai| para bhagavAn ke AdarzoM para aTala zraddhA rakhane vAle Apa loga lAparavAhI karate haiM to Azcarya hotA hai| Apa zAyada yaha vicAra kara raha jAte hoMge ki yaha to hamAre ghara kA dharma hai / 'ghara kI murgI dAla barAbara' yaha kahAvata prasiddha hai / dhAra (madhyabhArata) meM eka sAdhumArgI seTha the| vaha seTha rAjamAnya the aura rAjA prajA ke bIca ke AdamI the, acche vaibhavazAlI the| una seTha ke bApUjI nAmaka eka mitra the| bApUjI marahaThA the aura rAja - parivAra ke AdamI the| seThajI ke saMsarga se bApUjI ko jaina dharma para zraddhA ho gii| bApUjI ko jaina dharma bahuta priya lagA aura dhIre-dhIre ve seTha se bhI Age bar3ha gaye / rAjA ke yahAM bApUjI kA nAma 'bApUjI DhUMr3hiyA' par3a gyaa| saba unheM DhUMDhiyA kahane lage / bApUjI kahA karate - avazya, maiMne paramAtmA ko DhUMDha liyA hai| eka dina seThajI ne bApUjI se kahA- ApakI dhArmikatA to merI apekSA bhI adhika bar3ha gaI hai ! mere yahAM na jAne kitanI pIr3hiyoM se isa dharma kI ArAdhanA hotI A rahI hai, phira bhI maiM pIche raha gayA aura Apa Age bar3ha gaye / bApUjI ne uttara diyA- Apa kI pIr3hI-jAta dhanI haiM, arthAt Apake yahAM dharma rUpI dhana kaI pIr3hiyoM se hai aura maiM ThaharA janma se garIba ! garIba es zrI javAhara kiraNAvalI Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko dhana milatA hai to vaha use yatna ke sAtha sambhAlatA hI hai| pIr3hI jAta dhanika kI taraha dhana para usakI upekSA nahIM hotI / bApUjI kA uttara sunakara seThajI mana hI mana lajjita se hue / kahane lage Apa dhanya haiM ki Apa meM dharma bhI AyA aura garIbI bhI / tAtparya yaha hai ki ukta seThajI ke samAna Apa apanI sthiti mata banAie / dharma ApakI khAnadAnI cIja hai, yaha samajha kara isake sevana meM DhIla mata kIjie / bhagavAn mahAvIra gandhahastI the, yaha bAta Apako apane vyavahAra dvArA siddha karanI caahie| ise siddha karane ke lie zakti kA sampAdana kro| jisake sAmane rAjA zreNika bhI hAra gayA, jisake Age zreNika kA kSatriyatva bhI na Thahara sakA, usake sAmane nirbhayatApUrvaka jAne vAlA puruSa vIra hai yA kAyara ? 'vIra' rAjA zreNika kSatriya thA aura sudarzana vaizya thA / phira bhI sudarzana kI vIratA kaisI bejor3a thI, isa bAta kA vicAra karo ! vaizya vIra hote haiM, kAyara nahIM hote| vaizyoM meM vIratA nahIM hotI, yaha mUrkho kA kathana hai| 1 vIratA meM sudarzana kA darjA rAjA zreNika se bhI bar3ha gyaa| sudarzana nihatthA thA- use hAtha meM lakar3I lene kI AvazyakatA na huI / na usane yahI kahA ki koI dUsarA sAMtha cale to maiM cluuN| sacce vIra puruSa kisI bhI dUsarI cIja para nirbhara nahIM rahate aura na kisI kI dekhA-dekhI karate haiN| sudarzana ne jyoM hI bhagavAn mahAvIra ke Agamana kA vRttAnta jAnA, tyoM hI vaha uTha khar3A huaa| usane socA dUsare kisakA sahArA liyA jAya ! jo saMsAra ke sahAre haiM, unakA sahArA hI mere lie paryApta hai / sudarzana seTha arjunamAlI ke sAmane gayA / arjuna mAlI mugdara uchAlatA huA sudarzana seTha ke sAmane aayaa| usa samaya kyA bhagavAn mahAvIra vahAM maujUda the? 'nahIM!' magara bhagavAn mahAvIra kA puruSavaragandhahastIpana sudarzana seTha ke hRdaya meM avazya maujUda thaa| sudarzana ke hRdaya meM yaha kAmanA bhI nahIM thI ki - prabho ! mujhe arjuna ke mugdara se bacA lenA / ' kisI prakAra kI kAmanA na karake bhagavAn mahAvIra ke gandhahastIpana ko hRdaya meM sthApita karane vAle meM hI bhagavAn kA nivAsa hotA hai| arjunamAlI lAla-lAla AMkheM nikAla kara krUratA pUrvaka jaba sudarzana ke sAmane AyA, taba bhI sudarzana ne yaha vicAra nahIM kiyA ki - 'prabho! mujhe bacAnA!' pratyuta usane yaha vicAra kiyA ki prabho! arjuna ke prati mujhe zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 66 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krodha na Ave aura jaba arjuna mujha para mugdara kA prahAra kare taba bhI ApakA dhyAna akhaNDa banA rhe| arjuna mujhe mitra pratIta ho, zatrutA kA bhAva hRdaya meM utpanna na ho| ___ jo loga sudarzana kI bhAMti paramAtmA se nirvera evaM nirvikAra buddhi kI hI yAcanA karate haiM, unhIM kA manoratha pUrNa hotA hai| isa bAta para dRr3ha pratIti hote hI viruddha vAtAvaraNa anukUla ho jAtA hai| auroM ke upadeza meM bhASA lAlitya aura zAbdika saundarya bhale hI adhika mile, lekina bhagavAn mahAvIra ke upadeza meM jo vicitratA hai, vaha anyatra kahIM nahIM mila sktii| loga Aja unakI zakti para vicAra nahIM karate, isI se duHkha pA rahe haiN| sudarzana ne bhagavAn kI zakti pahacAnI thii| nirvikAra aura nirvaira rahane kI bhAvanA para nAstika ko cAhe vizvAsa na ho, nAstika bhale hI zAstra para aura hiMsA para vizvAsa rakhe, lekina saccA Astika to nirvikAra evaM nirvaira bhAvanA para hI vizvAsa karatA hai| yadyapi hiMsA meM bhI zakti hai, hiMsA kI zakti para zrAvakoM ne bhI saMgrAma kiye haiM, bharata bAhubalI bhI lar3e haiM, lekina antima vijaya ahiMsA kI hI huI hai| jainoM ko bhagavAn mahAvIra ke ahiMsA siddhAnta para hI pUrNa vizvAsa hai| isalie bamabAja bamoM se, laTThabAja laTThoM se cAhe mAnate rahe lekina jaina phira bhI ahiMsA kA hI upayoga kregaa| vaha apanI ucca bhUmikA se nIce nahIM utara sktaa| zrotAgaNa! Apa vIroM ke ziSya haiN| ghara meM ghusa kara chipa baiThane meM vIratA yA kSamA nahIM hai| jinheM duHkha meM dekhakara dekhane vAle bhI duHkhI ho jAveM, para duHkha pAne vAle use duHkha na samajheM, balika dekhakara duHkhI hone vAloM ko sAntvanA deM-hiMsA deM, vahI sacce vIra haiN| saMsAra meM isase bar3hakara dUsarI vIratA nahIM ho sktii| duHkha ko bhI sukha rUpa meM pariNata kara lenA apanI samvedanAzakti ke prabhAva se duHkha ko sukha rUpa meM palaTa lenA hI bhagavAn mahAvIra kI vIratA kA Adarza hai| daravAjA banda karake ghara meM baiThe rahanA vIratA nahIM hai, magara marane ke sthAna para jAkara bhI dhairya tyAgane meM vIratA hai, mahAvIra kA saccA anuyAyI bhakta dvAra banda karake ghara meM nahIM chipa rahatA, varana khule maidAna meM khar3A ho jAtA hai aura dRr3ha svara meM kahatA hai-merA prabhu puruSavaragandhahastI hai| merA kauna kyA bigAr3a sakatA hai? 100 zrI javAhara kiraNAvalI Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokottama - lokanAtha zrI sudharmA svAmI, jambU anagAra se kahate haiM- bhagavAn mahAvIra puruSasiMha haiM, puNDarIka haiM aura puruSagaMdhahastI haiN| ina upamAoM ke kAraNa bhagavAn puruSottama haiN| magara vaha kevala puruSottama hI nahIM haiM, lokottama bhI haiN| loka zabda se svargaloka, mRtyuloka aura pAtAlaloka tInoM kA grahaNa hotA hai| tInoM lokoM meM jo jJAna Adi guNoM kI apekSA saba meM pradhAna ho vaha lokottama kahalAtA hai / puruSottama aura lokottama vizeSaNoM ke artha meM antara hai| puruSottama vizeSaNa se manuSya loka meM hI uttamatA prakaTa kI gaI hai arthAt bhagavAn samasta manuSyoM meM uttama the, yaha bhAva pradarzita kiyA gayA hai aura lokottama vizeSaNa kA tAtparya yaha ki bhagavAn tInoM lokoM meM rUpa kI apekSA uttama hone ke sAtha-sAtha tInoM lokoM ke nAtha bhI haiN| tIna loka ke nAtha hone se bhagavAn lokottama haiN| nAtha zabda kA artha hai yogakSemakaro nAthaH / arthAt yoga aura kSema karane vAlA nAtha kahalAtA hai| yoga kA artha hai - aprApta vastu ko prApta honA aura kSema kA artha hai - prApta vastu kI saMkaTa ke samaya rakSA honA / bhagavAn yoga bhI karane vAle haiM aura kSema bhI karane vAle haiM, ataH vaha nAtha haiM / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra Adi sadguNa, jo AtmA ko anAdi kAla se aba taka prApta nahIM haiM, unheM bhagavAn prApta karAne vAle haiN| aura yadi yaha sadguNa prApta ho gaye haiM to kisI saMkaTa ke samaya inase vicalita honA saMbhava hai, magara bhagavAn isakI rakSA karate haiM / samyagdarzana Adi sadguNoM kI rakSA bhagavAn kisa prakAra karate haiM? isakA uttara yaha hai ki bhagavAn kA sAdhaka jIvana dhArmika dRr3hatA kA jvalaMta udAharaNa hai| ghora se ghora upasarga Ane para bhI bhagavAn apane nizcita patha se raMcamAtra bhI vicalita nahIM hue / unake jIvana ko yaha vyAvahArika Adarza saMkaTa ke samaya unake bhaktoM kA adbhuta preraNA, asIma sAhasa, dRr3hatA aura sAntvanA pradAna karatA hai / unake Adarza kA smaraNa karake bhaktajana saMkaTa ko vicalita hue binA sahaja hI pAra kara lete haiN| isa prakAra unake bhaktoM ke sadguNoM kI rakSA hotI hai| isI prakAra bhagavAn kA upadeza bhI sadguNoM kI rakSA meM sahAyaka hotA hai / zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 101 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra meM samAnyatayA devatA aura indra pUjya mAne jAte haiN| loga unakI pUjA karate haiN| magara indra Adi devatA bhI bhagavAn ko hI pUjanIya mAnate haiN| bhagavAn unake bhI nAtha haiN| bhagavAn devAdhideva haiN| isa vizeSatA ko sUcita karane ke lie bhagavAn ko 'loknaath| vizeSaNa lagAyA gayA hai| lokapradIpaloka ke nAtha hone ke sAtha bhagavAn loka-pradIpa bhI haiM-loka ke lie dIpaka ke samAna haiN| bhagavAn loka ko yathAvasthita vastu svarUpa dikhalAte haiM, isalie lokapradIpa haiN| andhakAra se AcchAdita vastuoM ko dIpaka prakAzita kara detA hai, isI prakAra ajJAna rUpI andhakAra ke kAraNa AcchAdita vastu ke vAstavika svarUpa ko bhagavAn prakAzita karate haiN| ghara kA dIpaka ghara meM prakAza karatA hai, kula kA dIpaka kula meM prakAza karatA hai, nagara kA dIpaka nagara meM prakAza karatA hai aura deza kA dIpaka deza meM prakAza karatA hai| jo jahAM prakAza karatA hai vaha vahIM kA dIpaka kahalAtA hai| bhagavAn sampUrNa loka meM prakAza karate haiM, isalie vaha loka ke dIpa kahalAte haiN| isI kAraNa unheM 'jagadIzvara' kahate haiN| athavA bhagavAn manuSya, tiryaMca deva Adi ke hRdaya meM mithyAtva ke andhakAra ko miTAkara samyaktva kA aisA apUrva evaM alaukika prakAza dete haiM ki vaisA prakAza saMsAra kA koI bhI prakAzavAn padArtha nahIM de sktaa| bhagavAn kI stuti karate hue kahA gayA hai ravi zazi na hare so tama harAya arthAt-jo andhakAra sUrya aura candramA bhI nahIM miTA sakate, vaha andhakAra bhagavAna miTA dete haiN| dravya-andhakAra kI apekSA bhAva-andhakAra atyanta sUkSma aura gahana hotA hai| dravya andhakAra itanA hAnikAraka nahIM hotA, jitanA bhAva-andhakAra hotA hai| bhAva-andhakAra hone para manuSya kI AMkheM dravya prakAza kI vidyamAnatA meM bhI vastu tatva ko dekhane meM asamartha ho jAtI haiN| bhAva andhakAra manuSya kI samasta indriyoM ko, yahAM taka mana aura cetanA ko bhI bekAra banA DAlatA hai| bhagavAn bhAva-andhakAra ko harane vAle divya dIpaka haiM-ataeva 'loka pradIpa' haiN| yaha vizeSaNa dRSTA loka kI apekSA kahA gayA hai, kyoMki bhagavAn dRSTA arthAt dekhane vAle ke lie dIpaka kA kAma kara dete haiM, lekina haiM vaha sAre saMsAra ko prakAzita karane vaale| 102 zrI javAhara kiraNAvalI 2999999993 33333 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna ho sakatA hai ki loka kise kahate haiM? usakA uttara yaha hai ki loki vilokane dhAtu se 'loka' zabda banA hai| jo dekhA jAye vaha loka hai| yoM to sabhI kA loka dikhAI detA hai, magara jise saba loga dekhate haiM usI ko loka mAnA jAye to loka ke Tukar3e-Tukar3e ho jaaeNge| ataeva sAdhAraNa manuSya ke dekhane meM jo AtA hai vahI loka nahIM hai apitu jJAnAvaraNa kA pUrNa rUpa se kSaya ho jAne para, sarvajJa bhagavAn ko jo dekhatA hai vaha loka hai| yahAM phira tarka kiyA jA sakatA hai ki sarvajJa bhagavAn kyA aloka ko nahIM dekhate? agara aloka ko dekhate haiM to aloka bhI loka ho jaaegaa| agara aloka ko bhagavAna nahIM dekhate to vaha sarvajJa-sarvadarzI kaise kahalAeMge? isa kA uttara yaha hai ki AkAza ke jisa bhAga meM paMcAstikAya dikhAI detA hai vaha bhAga loka kahalAtA hai aura jisa bhAga meM paMcAstikAya nahIM hai, kevala AkAza hI AkAza hai vaha aloka kahalAtA hai| bhagavAn sampUrNa saMsAra ke vastu svarUpa ko dekhate haiM, ataeva ve loka ke sUrya kahalAte haiN| loka pradyotakarabhagavAn loka-pradyotakara bhI haiN| saMsAra ke samasta padArthoM kA yathArtha svarUpa kevalajJAna dvArA jAnakara prakAzita karane vAle haiN| unhoMne kevalajJAna rUpI prakAza se jAnakara chadmastha jIvoM ko loka kA svarUpa pradarzita kiyA hai, ataeva bhagavAn sUrya haiN| bhagavAn ke kevala jJAna rUpI prabhAkara se pravacana rUpI prabhA kA udgama huA hai| usa pravacana rUpI prabhA se yaha siddha hotA hai ki bhagavAn meM kevala jJAna kA prakAza vidyamAna thaa| jaise prakAza ke hone se sUrya jAnA jAtA hai, vaise hI pravacana kI prabhA se yaha jAnA jAtA hai ki bhagavAn meM kevalajJAna rUpI prakAza hai aura isI kAraNa gaNadharoM ne bhagavAn ko loka kA sUrya kahA hai| yadyapi sUrya ke prakAza se samasta saMsAra ke samasta padArtha prakAzita nahIM ho sakate-sUrya sirpha sthUla jar3a padArthoM ko hI prakAzita kara sakatA hai, aura vaha bhI sadA ke lie nahIM kintu kucha hI samaya ke lie prakAzita kara sakatA hai; aura bhagavAn caudaha rAjU loka ko-samasta saMsAra ke samasta sthUla, sUkSma, rUpI, arUpI, jar3a-cetana ko prakAzita karate haiN| aisI avasthA meM bhagavAn ko sUrya rUpI upamA denA hInopamA hI kahA jA sakatA hai, magara upamA ke binA vastu kA svarUpa sarva sAdhAraNa ko sugamatA se samajha meM nahIM AtA aura - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 103 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra meM sUrya se bar3hakara prakAza dene vAlA koI padArtha nahIM hai| isI kAraNa bhagavAn ko sUrya kI upamA denI par3atI hai| abhayadaesabhI apane-apane abhISTa deva kI prazaMsA karate haiN| jaise tIrthaMkara bhagavAn ko loka-pradyotakara mAnate haiM usI prakAra hari, hara-brahmA Adi ke anuyAyI unheM bhI loka-pradyotakara mAnate haiN| sUrya bhI loka meM udyota karane vAlA hai| phira hari, hara brahmA aura sUrya se bhagavAn meM kyA vizeSatA hai? isa prazna kA uttara yaha hai ki bhaktoM ke vizeSaNa lagA dene se hI bhagavAn meM vizeSatA nahIM A jaatii| zAbdika vizeSaNa se hI vastu palaTa nahIM sktii| bhagavAn meM hari, hara Adi devatAoM se jo vizeSatA hai, vaha bhagavAn ke siddhAntoM meM svataH prakaTa ho jAtI hai| bhagavAn ke siddhAntoM meM kyA vizeSatA hai, yaha dekhanA caahie| yahI bAta dikhAne ke lie bhagavAn ko 'abhayadae' vizeSaNa lagAyA gayA hai| bhagavAn kI eka vizeSatA yaha hai ki vaha abhayadAtA haiN| bhagavAn ke prANa-haraNa karane ke uddezya se Ane vAle para bhI bhagavAn kI apUrva anukampA akhaNDa karuNA rhii| mArane vAlA kaSAya ke bhayaMkara tApa se tapta hotA thA, taba bhagavAn ne apanI adbhuta dayA ke zItala pravAha se use zAnti pahuMcAne kA hI prayatna kiyaa| caNDakauzika krodha kI lapa-lapAtI jvAlAoM meM jhulasa rahA thA aura bhagavAn ko bhI jhulasAnA cAhatA thA parantu bhagavAn ke antaHkaraNa se karuNA ke nIrakaNa aise nikale ki caNDakauzika kA bhI antaHkaraNa zAnta ho gayA aura use sthAyI zAnti kA patha mila gyaa| bhagavAn ne anukampA ko apane jIvana meM mUrta svarUpa pradAna kiyaa| unhoMne apanI sAdhanA dvArA dayA ko jIvita kiyA aura janatA ko abhayadAna dene kA upadeza diyA, jisase saMsAra se bhaya miTa kara abhaya kA sAmrAjya chA jaave| 'savvesu dANesu abhayappayANaM' arthAt abhayadAna sabhI dAnoM meM zreSTha hai, isa satya kI bhagavAn ne ghoSaNA kii| yaha bhagavAn kI vizeSatA hai| kadAcit sUrya ke sAtha 'lokapradyotakara' vizeSaNa diyA jAye, taba bhI sUrya abhayadAna nahIM de sktaa| isI prakAra hari, hara Adi ke jo caritra unake bhaktoM ke likhe hue upalabdha haiM, unase yaha prakaTa hotA hai ki hari-hara Adi ne bar3e-bar3e bhISaNa yuddha kara ke daityoM ko mArA aura 104 zrI javAhara kiraNAvalI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve daityAri khlaae| isa prakAra yuddha karane aura mArane kI bAta to unake caritra meM likhI gaI hai, magara yaha nahIM likhA ki unhoMne mArane ke uddezya se Ane vAle ko bhI abhayadAna diyaa| yaha vizeSatA to kevala tIrthaMkaroM meM hI hai| viSNu daityAri aura trizUladhArI kahalAte haiM, lekina tIrthaMkaroM jaisI dayA bhAvanA vahAM kahA~ hai ? tIrthaMkaroM ke caritra dayA ke anupama Adarza haiM aura aba bhI saMsAra meM dayA kA jo guNa vidyamAna hai vaha unhIM parama puruSoM ke jIvana kI thor3I bahuta vasIyata hai| ____ kahA jA sakatA hai ki ziva, viSNu Adi ke saMbaMdha meM hiMsAtmaka jo varNana hai vaha saba AlaMkArika hai| vAstava meM unhoMne Antarika daityoM se arthAt kAma, krodha, mada, moha Adi se yuddha kiyA thA aura unhIM ko mArA thaa| agara yaha kathana satya mAna liyA jAye to unameM aura tIrthaMkaroM meM antara hI kyA rahA? hama to usI ke prazaMsaka haiM-usI ke upAsaka haiM, jisameM tIrthaMkaroM kI sI dayA hai| jisameM tIrthaMkaroM kI dayA hai vahI tIrthaMkara hai| nAma kisI kA kucha bhI ho, jisameM tIrthaMkara bhagavAn ke samasta guNa vidyamAna hoM, vaha hamArA upAsya deva hai| kahA bhI hai yatra tatra samaye yathA tathA, yo'si so'jJasabhidhayA yayA tyaa| vItadoSakaluSaH sa ced bhavAn, eka eva bhagavAn namo'stu te|| arthAt kisI bhI paramparA meM, kisI bhI nAma se, kisI bhI rUpa meM Apa kyoM na hoM, magara doSoM kI kaluSatA se rahita haiM-pUrNa vItarAga haiM, to sabhI jagaha eka haiN| aise he bhagavAn! Apako merA praNAma hai| nAma pUjanIya nahIM hotA, veSa vandanIya nahIM hotA, pUjA-vandanA guNoM kI hotI hai aura honI caahie| agara hari, hara Adi kI dayA bhAvanA arhantoM jaisI hI mAnI jAye to vaha bhI arhanta hI ho jaaeNge| magara aisA mAnane meM jo bAdhA upasthita hotI hai vaha yahI hai ki unake saMbaMdha meM purANoM meM likhI huI kathAeM mithyA mAnanI hoMgI, kyoMki aneka kathAoM kA samanvaya isa dayA bhAvanA se nahIM kiyA jA sktaa| bhagavAn apanA upakAra karane vAle para bhI jo lokottara dayA dikhalAte haiM vaha asadRza hai, asAdhAraNa hai, usakI tulanA bhagavAn kI hI dayA se kI jA sakatI hai, kisI aura kI dayA se nhiiN| bhagavAn kI dayA se prANI tAtkAlika nirbhayatA hI prApta nahIM karatA, magara sadA ke lie abhaya bana jAtA hai| isI kAraNa 'bhagavAn' abhayadae haiN| zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 105 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakkhudae- maggadae bhagavAn meM kevala anartha - parihAra arthAt duHkha se mukti dene kA hI guNa nahIM hai, apitu artha arthAt icchita vastu kI prApti bhI karAte haiM / bhagavAn svayaM akiMcan haiM - unake tana para vastra nahIM, sAtha meM koI saMpadA bhI nahIM, tila - tuSa mAtra parigraha nahIM, kisI bhI vastu ko pAsa rakhate nahIM, phira ve icchita artha kaise aura kahAM se dete haiM? isakA samAdhAna yaha hai ki saMsAra ke moha evaM ajJAna se AvRta jana jise artha kahate haiM vaha vAstava meM artha nahIM anartha hai / vaha artha - anartha isa kAraNa hai ki usase duHkhoM kI paramparA kA pravAha cAlU hotA hai jo duHkha kA kAraNa hai, use anartha na kaha kara artha kaise kahA jA sakatA hai? bhagavAn anartha se chur3Ane vAle haiM aura artha dene vAle haiN| artha vaha hai jisase duHkha kA dAvAnala zAnta hotA hai aura zAzvata sukha kI prApti hotI hai / bhagavAn aise hI artha ko dene vAle haiM, kyoMki ve 'cakSu' dene vAle haiM, sukha kA mArga batAne vAle haiM, zaraNa dene vAle haiM, dharma dene vAle haiM aura dharma kA upadeza dene vAle haiN| yaha bAta eka dRSTAnta dvArA spaSTa rUpa se samajhI jA skegii| eka dhanI AdamI dhUrtoM ke dhokhe meM A gyaa| vaha dhana lekara dhUrtoM ke sAtha jaMgala meM gyaa| jaMgala meM pahuMca jAne para dhUrtoM ne dhanika ko bAMdha liyA, usakI AMkhoM para paTTI bAMdha dI aura mAra pITa kara usakA dhana chIna kara calate bane / dhanika baMdhA huA jaMgala meM kaSTa pA rahA thaa| kahIM kucha bhI, khaTakA hotA ki usakA hRdaya kAMpane lagatA thA / usake hAtha-paira baMdhe the, apanI rakSA karane meM asamartha thA / isa kAraNa bhaya bhI adhika bar3ha gayA thA / kucha samaya pazcAt eka sArthavAha udhara se niklaa| usake ratha kI aura ghor3oM ke TApa kI AvAja sunakara vaha dhanika Apa hI Apa kahane lagA- 'are bhale mAnusoM! tuma le gaye so le gaye, le jAo, aba kyoM kaSTa dene Aye ho?' dhUrtoM kI mAra se vaha itanA ghabarAyA huA thA ki AhaTa hote hI vaha samajhatA thA ki vahI dhUrta phira A rahe haiM aura mujhe maareNge| nika kI yaha cillAhaTa sunakara sArthavAha ne socA maiMne isase kucha bhI kahA nahIM isakA kucha kiyA bhI nahIM; phira bhI yaha to kucha kaha rahA hai, usase prakaTa hai ki yaha satAyA gayA hai aura bhayabhIta hai| mujhe dhUrta samajhane meM isa bicAre kA koI aparAdha nahIM hai, kyoMki isakI AMkhoM para paTTI baMdhI huI hai / 106 zrI javAhara kiraNAvalI Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha socakara sArthavAha ne kahA-'bhAI ! Daro mt| maiM tumheM duHkha se mukta karane AyA huuN|' sArthavAha ke yaha kahane para bhI usa bhayabhIta kI AzaMkA na mittii| vaha mana meM socatA rahA ki kahIM yaha bhI Thaga hI na ho aura mujhe phira satAne AyA ho| sArthavAha ne bhI socA-maiM jihvA se kaha rahA hUM ki tujhe bhayamukta karane AyA hUM, magara jaba taka isake baMdhana na khola dUM taba taka ise vizvAsa kaise ho sakatA hai? baMdhana mukta hone para hI yaha bhayamukta hokara vizvAsa kara skegaa| yaha socakara sArthavAha usake samIpa gayA aura usane baMdhana khola diye| baMdhana kholane para bhI use pUrA vizvAsa na huaa| lekina jaba sArthavAha ne usakI AMkhoM kI paTTI bhI khola dI aura usane dekha liyA ki yaha Thaga nahIM-koI dayAlu puruSa hai, taba use vizvAsa huaa| usane kahA- mere bhAgya acche the ki Apa jaise dayAmUrti puruSa kA yahAM Agamana huA, nahIM to na jAne kaba taka maiM yahAM baMdhA huA kaSTa pAtA athavA kisI jaMgalI jAnavara kA bhakSya bana jaataa| sArthavAha ke zabda jaba kAryarUpa meM pariNata hue tabhI usa dhanika ko una zabdoM para vizvAsa huaa| sArthavAha ne usakI AMkhoM kI paTTI khola dI aura vaha saba kucha dekha sakatA thA; magara dhUrta loga use isa taraha ghumA phirA kara usa sthAna para lAye the ki use mArga kI kalpanA nahIM huI aura digmUr3ha hokara cakkara meM par3a gyaa| use apane ghara kA rAstA nahIM sUjhatA thaa| taba sArthavAha ne use mArga bhI batA diyaa| sArthavAha ne use ghara kA mArga batA diyaa| lekina dhanika kA bhaya banA huA thA ki rAste meM kahIM phira dhUrta na mila jAeM isalie sArthavAha ne use zaraNa dI arthAt do cAra savAra usake sAtha kara diye| sArthavAha dvArA itanA saba kara dene para bhI dhanika apane ghara jAne meM sakucAtA thaa| vaha apanA dhana kho cukA thaa| aba vaha apanA muMha ghara vAloM ko kaise dikhAve? yaha bAta jAnakara sArthavAha ne use utanA dhana bhI diyA jitanA usane gaMvAyA thaa| bhagavAn ko lokottama aura puruSottama kahane ke sAtha hI 'abhayadaya' bhI kahA gayA hai| isI vizeSaNa ko samajhAne ke lie yaha dRSTAnta diyA gayA hai| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 107 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArI AtmA dhanika ke samAna hai| AtmA ke pAsa ananta jJAna, darzana Adi rUpa dhana hai| kAma krodha Adi durguNa Thaga haiN| ina ThagoM ne saMsAra kI vastuoM kA AtmA rUpI dhanika ko aisA manohara evaM AkarSaka rUpa dikhAyA ki AtmA una ThagoM ke jAla meM phaMsa gayI aura una vastuoM ko hI apane lie parama hitakArI mAnane lgii| isa prakAra kAma, krodha Adi ThagoM ne AtmA ko usake.asalI ghara se bAhara nikAlA, saMsAra rUpI vana meM le jAkara DAla diyA aura jJAna-netroM para ajJAna kA paTTA car3hA diyaa| jisake dvArA jJAna kA haraNa ho vahI saccA durguNa hai| dhana-mAla lUTa lene vAlA vairI vaisA nahIM hai, jaisA vairI saccI buddhi bigAr3ane vAlA hotA hai| __ aneka vidvAnoM kA yaha mata hai ki auraMgajeba zAhI evaM nAdirazAhI se bhArata kI vaisI hAni nahIM huI thii| kyoMki unhoMne sirpha zastrAghAta hI kiyA thaa| vAstavika aura mahAn hAni to usa zAhI se huI hai, jisane burI-burI bAtoM meM phaMsA kara buddhi ko hI naSTa kara diyA, sAhitya ko gaMdA kara diyA, jisase satya kA patA lagAnA hI kaThina ho gayA hai| dhUrta loga buddhi-cakSu ko haraNa karake, bure kAmoM meM isa taraha phaMsA dete haiM ki jisase chUTanA hI kaThina ho jAtA hai| ve loga bhUla karate haiM jo dhUrtoM dvArA dI huI cIja ke lie yaha samajhate haiM ki unhone kRpA karake yaha dI hai| dhUrta loga jo bhI cIja deMge, vaha buddhiharaNa karane ke lie hI deNge| bhalAI kI bhAvanA se kiyA gayA kAma aura hI taraha kA hotA hai| lekina dhUrtoM ne logoM kI acchI vastu haraNa karake burI cIjeM unake gale mar3ha dI haiN| isa prakAra AtmA rUpI seTha saMsAra rUpI vana meM, baMdhana-baddha hokara kaSTa pA rahA hai| aise samaya meM arihanta bhagavAn ke sivAya aura kauna karuNAsindhu hokara sahAyaka bana sakatA hai ? kauna prakAza pradAna kara sakatA hai? hari, hara brahma, ananta kucha bhI kaho-jisane karmoM kA samUla kSaya prApta kara liyA hai, jisane ananta prakAza puMja prApta kara liyA hai aura saMsAra ko abhaya detA hai, vahI hamArA pUjya hai| parantu jisa hari, hara Adi ko nIca kAmanAoM ke sAtha gUMtha kara loga apanA svArtha sAdhana karate haiM, hama una ke bhakta kaise ho sakate haiM? kAmanAoM ke kIcar3a se nikalanA hI jinakA eka mAtra uddezya hai, jo apane jIvana ko zuddha evaM svaccha banAnA cAhate haiM, ve sakAma devoM kI upAsanA nahIM kreNge| arihantoM ne yaha spaSTa kara diyA hai ki bure 108 zrI javAhara kiraNAvalI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAma, cAhe kisI ke nAma para kiye jAveM, bure hI haiN| bure kAmoM meM zarIka honA bhale AdamiyoM kA karttavya nahIM hai| kalpanA kIjie, eka AdamI baMdhA par3A hai| do AdamI usake pAsa phuNce| unameM se eka AdamI ne use AzvAsana diyaa| kahA-'bhAI Daro mata, tumhAre kaSToM kA anta A rahA hai' isake viruddha dUsarA kahatA hai-'ajI, yaha baMdhA huA hai| kucha bigAr3a to sakatA nahIM, isake kapar3e chIna ddaalo|' batAiye, ina donoM meM kauna uttama puruSa hai? Apake hRdaya kI svAbhAvika saMvedanA kisakI ora AkRSTa hotI hai? nissandeha abhaya dene vAlA hI uttama hai aura pratyeka kA hRdaya isI bAta kA samarthana kregaa| bhagavAn ne kisI ko aMdhakAra meM nahIM rkkhaa| unhoMne kahA-pahale mujhe bhI pahacAna lo| agara mujha meM abhayadAna Adi kA guNa dikhAI de to merI bAta mAno, anyathA mata maano| isa prakAra saMsAra-vana meM bandhe hue logoM ko bhagavAn ne jJAna-cakSu diye haiN| jaina dharma kisI kI AMkhoM para paTTA nahIM bAMdhatA arthAt vaha dUsaroM kI bAta sunane yA samajhane kA niSedha nahIM krtaa| jaina dharma parIkSA-pradhAnatA kA samarthana karatA hai aura jina viSayoM meM tarka ke lie avakAza ho unheM tarka se nizcita kara lene kA Adeza detA hai| jaina dharma vidhAna karatA hai ki apane antarjJAna para se pardA haTAkara dekho ki Apako kyA mAnanA cAhie aura kyA nhiiN| bhagavAn ne jJAna-cakSu dekara AtmA ko usake sthAna kA mArga btlaayaa| bhagavAn ne kahA tU merI hI AMkhoM se mata dekha-arthAt mere hI batAye rAste para mata cala, kintu tU svayaM bhI apane jJAna-cakSu se dekha le ki merA batalAyA mArga ThIka hai yA nhiiN| tU apane netroM se bhI dekhakara mArga kA nizcaya karegA to adhika zraddhA aura utsAha ke sAtha usa para para cala skegaa| __ mitroM! kisI ke kaha dene mAtra se athavA amuka zAstra ke bharose mata rho| apane Apa apane mArga kA nizcaya kro| agara svataH vicAra karane para dayA kA mArga tumhe bhalA mAlUma ho, phira arihaMta kI zaraNa grahaNa krnaa| yahAM eka prazna ho sakatA hai ki dhUrtoM dvArA ThagA gayA vaha dhanika apane ghara kA patA jAnatA thA, lekina hameM kyA mAlUma ki hama kahAM se Aye haiM? aisI dazA meM hama apane ghara kI kaise khoja kareM aura kaise vahAM taka pahuMce? isa prazna kA uttara yaha hai ki jisa samaya ApakI AtmA apanA sthAna khojane ke lie khar3I ho jAyegI, usa samaya use yaha bhI mAlUma ho jAyegA ki isakA ghara kahAM hai? AtmA meM yaha svAbhAvika guNa hai ki khar3A hone ke zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 106 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAda vaha apane ghara kI dizA ko jAna legI, dhokhA nahIM khaayegii| rAta-dina hiMsA karane meM lage rahane vAle aura hiMsA se hI jIvana yApana karane vAle hiMsaka prANI kI AtmA meM bhI teja maujUda hai| lekina vaha teja tabhI kAma A sakatA hai jaba usakI AtmA apanA sthAna dekhane ko aura apanA uddhAra karane ko khar3I ho jAtI hai| vaha apane Apako kaba khar3A kara sakatI hai aura kisa prakAra khar3A kara sakatI hai, isa sambandha meM bhagavAn ne kahA ki vaha apanI AtmA se dUsaroM ke duHkha kA anubhava kre| eka kI hiMsA karane meM hI Ananda mAnane vAle dUsare hiMsaka ko hI mArane ke lie yadi koI tIsarA vyakti A jAye, to usa hiMsaka vyakti ko tIsarA vyakti kaisA lagegA? bahuta buraa| use dUsaroM ko mAranA to acchA lagatA hai, magara jaba apane marane kA samaya upasthita hotA hai to burA kyoM lagatA hai? isa anubhava ke AdhAra para hI hiMsaka ko yaha mAlUma ho jAyegA ki dUsare ko mAranA kaisA burA hai| AtmA meM isa anubhava ke pazcAt hone vAlA guNa pahale hI maujUda hai, para ajJAna yaha hai ki vaha apane bhaya ko to bhaya mAnatA hai, lekina dUsare ke bhaya ko bhaya nahIM jaantaa| jaba isa prakAra kA anubhava karake usa para vicAra karatA hai ki mujhako mArane vAlA mujhe itanA burA lagatA hai to jinheM maiMne mArA hai, unheM maiM kyoM na burA lagA hoUMgA? isa prakAra kA vicAra Ate hI vaha socane lagatA hai ki yaha mujhe mArane nahIM varan zikSA dene AyA hai| hiMsaka ke hRdaya meM jaba yaha pavitra vicAra aMkurita hotA hai, tabhI usake jIvana kI dizA badalane lagatI hai| vaha apanI AtmA kA uddhAra karane ke lie khar3A ho jAtA hai| taba kyoM na usakA uddhAra hogaa| AtmA ke sthAna kI yahI dizA hai| manuSya apane sukha-duHkha kI tarAjU para dUsare ke sukha-duHkha ko evaM iSTa-aniSTa ko tole| 'mujhe koI kaSTa detA hai to vaha mujhe apriya lagatA hai, isI prakAra agara maiM kisI ko kaSTa pahuMcAUMgA to maiM bhI use apriya lguuNgaa| mujhe sukha-sAtA priya hai, dukha apriya hai|' yaha Atmaupamya kI bhAvanA manuSya ko aneka ulajhanoM meM se pAra kara ThIka mArga batalAtI hai| isI bhAvanA se kartavya kA nirNaya karanA caahiye| jo aisA nahIM karatA vaha cakkara meM par3a jAtA hai| bhagavAn mahAvIra ne kartavya sthira karane ke lie saMsArI jIvoM ke hitArtha unheM 'cakSu' kA dAna diyA hai| cakSu do prakAra ke haiM-eka indigrarUpI cakSu aura dUsarA zruta jJAna rUpI cakSu / bhagavAn zruta jJAna rUpI netra ke dAtA haiN| 110 zrI javAhara kiraNAvalI Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ko cakSu kyoM kahA gayA hai? isakA uttara yaha hai ki carma- - cakSu manuSya kisI vastu ko dekhakara acchI yA burI samajhate haiN| unakA yaha jJAna sImita hI hai| kisI khAsa sImA taka hI ve acchAI yA burAI batA sakate haiN| ataeva ina AMkhoM se dIkhane vAlI zubha vastu azubha bhI ho jAtI hai aura azubha, zubha bhI dIkhane lagatI hai / isa prakAra mAnavIya cakSu bhrAmaka bhI ho jAtA hai| lekina tAtvika acchAI yA burAI batAne vAlA zruta jJAna hI hai| zruta jJAna Apta-janma hone ke kAraNa bhrAmaka nahIM hotaa| isIlie kahA gayA hai ki vahI manuSya saccA netravAn hai, jise zruta kA lAbha huA hai, kyoMki zrutajJAna rUpI cakSu se vaha vastu kI vAstavika burAI yA bhalAI dekha sakatA hai ki yaha padArtha heya hai, yaha upAdeya hai aura yaha upekSaNIya hai / ataeva jise zruta- netra prApta nahIM haiM, use andhA hI samajhanA cAhiye / jaise jaMgala meM bandhe hue dhanika kI AMkheM khola dene se aura use abhISTa mArga batAne se sArthavAha cakSurdaya aura mArgardaya kahalAtA hai, usI prakAra saMsAra rUpI vana meM, rAgAdi vikAra rUpI ThagoM ne, AtmA rUpI dhanika ko bAMdha kara isakA dharma rUpI dhana chIna liyA hai aura kuvAsanA kI paTTI bAMdhakara ise aMdhA banA diyA hai aura vipatti meM DAla diyA hai| bhagavAn mahAvIra AtmA ke jJAna netra para par3e hue parde ko haTAkara zrutadharma rUpI cakSu dete haiM aura nirvANa kA mArga batalAte haiN| isa kAraNa bhagavAn cakSudAtA aura mArgadAtA haiN| 1 samyakjJAna, samyagdarzana aura samyakcAritra rUpa ratnatraya mokSa mArga haiN| bhagavAn ne isakA vAstavika svarUpa jagat ko pradarzita kiyA hai, ataeva vaha muktimArga ke dAtA kahalAte haiN| jaise saMsAra meM mArga bhUle hue ko aura coroM se lUTe ko netra dekara nirupadrava sthAna para bheja dene vAlA upakArI mAnA jAtA hai, usI prakAra bhagavAn zruta dharma rUpI cakSu dekara mokSa rUpI nirvighna sthAna pahuMcA dete haiN| vahAM pahuMca kara jIva sadA ke lie ananta sukha kA bhoktA aura sabhI prakAra kI upAdhiyoM se rahita bana jAtA hai| ataeva bhagavAn paramopakArI haiN| 1 zaraNadaya cakSudAtA aura mArgadAtA hone ke sAtha hI bhagavAn zaraNadAtA bhI haiM / zaraNa kA artha hai- trANa / Ane vAle taraha-taraha ke kaSToM se rakSA karane vAle ko zaraNadAtA kahate haiM / bhagavAn kI zaraNa meM Ane para jIva ko kaSTa nahIM zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 111 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hote / bhagavAn kI zaraNa grahaNa karane se jIva nirvANa ko prApta karatA hai, jahAM kisI bhI prakAra kA kaSTa nahIM ho sktaa| yahI nahIM, bhagavAn kI zaraNa meM Ane vAlA jIva mokSa jAne se pahale bhI saMsAra meM rahatA huA hI kaSToM se mukta ho jAtA hai / vaha samatAbhAva ke divya yantra meM DAlakara duHkha ko bhI sukha ke rUpa meM palaTane kI sAmarthya prApta kara letA hai| saMsArI jana moha evaM ajJAna ke kAraNa kuTumbI janoM ko, dhana- - daulata ko aura senA Adi ko zaraNabhUta samajha lete haiN| magara sUrya ke prakAza kI taraha yaha spaSTa hai ki vAstava meM ina saba vastuoM meM zaraNa dene kI zakti nahIM hai| jaba asAtAvedanIya ke tIvra udaya se manuSya duHkha ke kAraNa vyAkula bana jAtA taba koI bhI kuTumbI usakA trANa nahIM kara sakatA / kAla rUpI siMha jIvana rUpI hirana para jaba jhapaTatA hai taba koI rakSaNa nahIM kara sktaa| senA aura dhana agara rakSaka hote to saMsAra ke asaMkhya bhUtakAlIna samrATa aura dhanakubera isa pRthvI para dikhAI dete| magara Aja una meM se kisI kA astitva nahIM hai / sabhI mRtyu kA zikAra ho gye| vizAla senA khar3I rahI aura dhana se paripUrNa khajAne par3e rahe - kisI ne unakI rakSA nahIM kii| jaba saMsAra kA koI bhI padArtha svayaM hI surakSita nahIM hai to vaha kisI dUsare kI surakSA kaise kara sakatA hai ? saMsAra ko trANa dene kI zakti kevala bhagavAn meM hI hai| vahI sacce zaraNadAtA haiN| dharmopadezaka - dharmadAtA bhagavAn kI zaraNa kaise mila sakatI hai ? isakA uttara bhagavAn ke 'dharmopadezaka' vizeSaNa meM nihita hai / bhagavAn dharmopadezaka haiM dharma kA upadeza dete haiN| dharma do prakAra kA hai - zrutadharma aura cAritradharma / bhagavAn ina donoM dharmoM kA vAstavika marma batalAte haiM, ataeva vaha dharmopadezaka haiM / athavA - jisa vANI ko cAritradharma prApta nahIM hai, use bhagavAn ke sadupadeza se cAritradharma kI prApti hotI hai| isa kAraNa bhagavAn dharmopadezaka haiM / bhagavAn ke parama anugraha se cAritradharma hotA hai | cAritra - dharma kI prApti karAne ke kAraNa bhagavAn parama upakArI haiN| 112 zrI javAhara kiraNAvalI Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasArathi bhagavAn dharmopadezaka hI nahIM, dharma-sArathi bhI haiN| sArathi use kahate haiM jo ratha ko nirupadrava rUpa se calAtA huA ratha kI rakSA karatA hai, rathI kI rakSA karatA hai, aura ratha meM jute hue ghor3oM kI rakSA karatA hai| bhagavAn dharma-ratha ke sArathi haiN| bhagavAn ne hama logoM ko dharma ke ratha meM biThalAyA hai, aura Apa svayaM sArathi bane haiN| bhale hI yaha kathana AlaMkArika ho, magara tathyahIna nahIM hai| zrIkRSNa ke sambandha meM bhI kahA jAtA hai ki ve arjuna ke sArathi bane the| unhoMne arjuna ko ratha meM biThalAyA aura Apa sArathi bne| bhagavAn mahAvIra bhI dharma ratha ke sArathi haiN| lekina ratha meM baiThane vAlA jaba arjuna jaisA ho, taba kRSNa jaise sArathi banate haiN| bhagavAn dharma ratha meM baiThane vAloM ke sArathi bana kara unheM nirupadrava sthAna mokSa meM pahuMcA dete haiN| bhagavAn bhI dharma kI sevA karate haiN| vaha svayaM dharma ke sArathi bane haiN| bhagavAn kA yaha Adarza una logoM ke lie vicAraNIya hai jo apanI hI sevA karanA cAhate haiM aura dharma kI sevA se dUra bhAganA cAhate haiN| dharma karanA eka bAta aura dharma kI sevA-rakSA karanA dUsarI bAta hai| dharma kI sevA-rakSA karanA bar3A kAma hai| bhagavAn ke lie yaha upamA isalie dI jAtI hai ki cAritra rUpI, saMyama rUpI yA pravacana rUpI ratha meM jo baiThate haiM yA usa ratha meM baiThane vAloM ke jo sahAyaka haiM, bhagavAn unakI rakSA karate haiN| dharmavana cAturanta-cakravatIaba yaha prazna hotA hai ki bhagavAn mahAvIra ko jo vizeSaNa lagAye gaye haiM, vaha vizeSaNa to dUsaroM ne bhI apane iSTa devoM ko lagAye haiN| taba unameM aura bhagavAn mahAvIra meM kyA antara hai? ve aura bhagavAn kyA samAna hI hai? agara samAnatA nahIM haiM to bhagavAn meM kyA vizeSatA hai? isa prazna kA uttara yaha hai ki bhagavAn mahAvIra meM dUsaroM se vizeSatA hai| vaha vizeSatA yaha hai ki bhagavAn dharma ke cakravartI haiM? pUrva pazcima aura dakSiNa-ina tIna dizAoM meM samudra paryanta aura uttara dizA meM cUlahimavanta parvata paryanta ke bhUmibhAga kA jo anta karatA hai arthAt - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 113 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itane vizAla bhUkhaMDa para jo vijaya prApta karatA hai, itane se jisakI akhaMDa aura apratihata AjJA calatI hai arthAt jo usakA eka mAtra adhipati hotA hai use caturanta kahate haiN| aisA caturanta cakravartI hotA hai| caturanta pada cakravartI kA vizeSaNa hai| bhagavAn 'vara cAuraMta cakkavaTTI haiM arthAt cakravartiyoM meM pradhAna cakravartI haiN| vaha saba cakravartI vijaya prApta karake pUrvokta sImA meM cAroM ora apanI AjJA phailA le, aura apanA samrAjya sthApita kara le, lekina usa cakravartI para bhI AjJA calAne vAlA koI dUsarA cakravatI ho to vaha dUsarA cakravartI pradhAna cakravartI khlaaegaa| vaha cakravartI kA bhI cakravartI hai| bhagavAn ko yahAM dharma-cakravartI kahA hai| bhagavAn dharma ke cakravartI haiN| isakA abhiprAya yaha hai ki bhagavAn ke tatva ke sAmane saMsAra kA koI bhI mAnA huA tatva nahIM Thahara sktaa| jisa prakAra saba rAjA, cakravartI ke adhIna hote haiM-cakravartI ke vizAla sAmrAjya meM hI saba rAjAoM kA rAjya antargata ho jAtA hai, anya rAjAoM kA rAjya cakravartI ke rAjya kA hI eka aMza hotA hai, usI prakAra saMsAra ke samasta dharma-tatva bhagavAna ke tatva ke nIce A gaye haiN| bhagavAn kA anekAnta tatva cakravartI ke vizAla sAmrAjya ke samAna hai aura anya dharma prarUpakoM ke tatva ekAnta rUpa hone ke kAraNa rAjAoM ke rAjya ke samAna hai| sabhI ekAnta rUpa dharmatatva, anekAnta ke antargata A jAte haiN| cakravartI lobha se grasta hokara yA sAmrAjyalipsA ke kAraNa sAmrAjya kI sthApanA nahIM krtaa| vaha adhika se adhika bhUmibhAga meM ekarUpatA evaM saMgaThana karane ke uddezya se sAmrAjya sthApita karatA hai| cakravartI apane rAjya meM kisI ko gulAma nahIM rakhanA caahtaa| vaha cAhatA hai ki mere rAjya meM koI duHkhI na rahe aura mere rAjya meM anyAya na ho| cakravartI apane rAjya meM sabhI ko sthAna detA hai, magara unheM apanI chatrachAyA meM rakhanA cAhatA hai| bhagavAn kA syAdvAda siddhAntoM kA cakravartI hai| isa siddhAnta ke mahAtmya se sabhI prakAra ke virodhoM kA anta A jAtA hai| pratIta hone vAle virodha ko naSTa kara denA syAdvAda kA lakSaNa hai| kahA bhI hai-'virodhmathanaM hi syAdvAdaH / arthAt virodha kA mathana kara denA hI syAdvAda hai| isa prakAra syAdvAda siddhAnta saba jhagar3e miTAkara zAnti sthApita karane kA amogha sAdhana hai| isakA Azraya lene para sabhI dharmo ke anuyAyI eka hI jhaMDe ke nIce A jAte haiN| syAdvAda ne sabhI siddhAntoM ko yathAyogya sthAna diyA hai aura 114 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampUrNa satya ko prakAzita karatA hai| isa prakAra atizaya vizAla bhAva vAlA bhagavAn kA rAjya hai| dharma hai jo pradhAna cakravartI hai vahI dharmavara cakravartI kahalAtA hai| jaise samudra meM mila jAne para nadiyoM meM bheda nahIM rahatA, usI prakAra dharmoM ke sAra bhagavAn ke siddhAnta meM Akara eka ho jAte haiM unameM bheda nahIM rhtaa| yaha bhagavAn kA dharma ke viSaya meM cakravartIpana hai| ___ pArthiva cakravartI ke viSaya meM kahA jAtA hai ki vaha anyAnya rAjAoM kI apekSA atyanta atizayazAlI evaM prajA pAlaka hotA hai| granthoM se vidita hotA hai ki cakravartI prajA se usakI Aya kA causaThavAM bhAga kara letA hai| kama kara lekara prajA ko adhika sukhI evaM samRddha banAne vAlA pUrvokta rAjA cakravartI kahalAtA hai| jo svArtha se prerita hokara naye-naye kara prajA se vasUla karatA hai, prajA jisakI zaraNa meM svecchA se nahIM apitu bhaya ke kAraNa jAtI hai, vaha rAjA nahIM, cakravartI bhI nahIM ho sktaa| jambUdvIpa prajJapti meM dekhane se jJAta hogA ki saccA rAjA kauna ho sakatA hai aura rAjA kA kartavya kyA hai? saMsAra meM jitane dharmopadezaka hue haiM, unameM saba se uttama bAdhA rahita zakti se upadeza karane vAle bhagavAn mahAvIra haiN| isI kAraNa unheM dharma kA cakravartI kahA gayA hai| cakravartI ucca-nIca aura choTe-bar3e kA bhedabhAva nahIM rakhatA, kintu samAnabhAva se sabhI ko apane rAjya meM sthAna detA hai| isI prakAra bhagavAn mahAvIra ne apane dharma meM strI-zUdra Adi ke bhedabhAva ko sthAna nahIM diyA hai| bhagavAn ke dharma meM hara kisI ko samAna adhikAra prApta haiN| jisa meM jitanI yogyatA ho vaha utanA dharma kA anuSThAna kara sakatA hai| jahAM jAti-pAMti ke kalpita bhedabhAvoM ko sthAna hai, vaha vAstava meM dharma hI nahIM hai| ___ cakra aneka prakAra ke hote haiN| rAjyacakra bhI cakra kahalAtA hai aura dharmacakra bhI cakra hI hai| dharmacakra unameM pradhAna hai| dharmacakra ke pravartaka aneka hue haiN| kapila, sugata Adi ne jo dharmacakra calAye haiM, unakI apekSA bhagavAn kA dharmacakra atyanta atizayazAlI aura saba meM pradhAna hai| isa kAraNa bhI bhagavAn ko dharmacakravartI kahA gayA hai| athavA-dAna, zIla, tapa aura bhAvanA kA caturvidha dharma kA upadeza evaM prasAra ke kAraNa bhagavAn dharmavara cAturanta cakravartI kahalAte haiN| dAna, dharma utpanna hone kI bhUmi hai| dAna se hI dharma hotA hai| dUsare se kucha bhI liye binA kisI kA jIvana hI nahIM nibha sktaa| mAtA-pitA, pRthvI, - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 115 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agni Adi se kucha na kucha sabhI ko grahaNa karanA par3atA hai| magara jo le to letA hai, magara badale meM kucha nahIM detA vaha pApI hai| kaI loga dAna dekara abhimAna karate haiN| isalie bhagavAn ne kahA ki dAna ke sAtha zIla kA bhI pAlana karo arthAta sadAcArI bno| tapa ke abhAva meM sadAcAra bhraSTa ho jAtA hai| sadAcAra ko sthira rakhane ke lie tapa anivArya hai| ataeva bhagavAn ne tapa kA upadeza diyA hai| tapa kA artha kevala anazana karanA hI nahIM hai| tapa kI vyAkhyA bahuta vizAla hai| bhagavAn ne bAraha prakAra ke tapoM kA varNana kiyA hai| bhagavAn ne kahA hai ki tapa ke binA mana, zarIra aura indriyAM ThIka nahIM rhtii| bhAvanA hIna tapa yatheSTa phaladAyaka nahIM hotaa| ataH dharma meM bhAva kI pradhAnatA hai| 'yasmAt kriyAH pratiphalanti na bhAvazUnyAH' arthAt bhAvazUnya kriyAeM kAma kI nahIM haiN| bhagavAn ne dharma ke yaha cAra vibhAga batalAye haiN| aise vibhAga dUsare dharmopadezakoM ne nahIM batalAye haiN| ina cAra dharmoM ko caturanta yA cAturanta kahA gayA hai bhagavAn isa dharma ke cakravartI haiN| __ athavA-devagati, manuSyagati, tiryaMcagati aura narakagati kA anta karane vAlA caturanta kahalAtA hai| aise caturanta zreSTha dharma kA upadeza dene ke kAraNa bhagavAn dharmavara caturanta cakravartI kahalAte haiN| zAstrakAroM ko na to svarga se prIti thI aura na unhoMne svarga prApti ke lie upadeza hI diyA hai| unhoMne cAroM gatiyoM kA yathArtha svarUpa batalAkara unakA anta karane kA upadeza diyA hai| yahIM nahIM zAstrakAroM ne samaya samaya para svarga kI nindA bhI kI hai aura kahA hai ki svarga aisA sthAna hai jahAM pahuMca kara jIva kA patana bhI ho sakatA hai| ___ cAroM gatiyoM kA anta karane ke lie bhavasaMtati kA chedana karanA Avazyaka hai| eka gati se dUsarI gati meM AnA aura dUsarI gati ke bAda tIsarI gati meM utpanna honA bhavasaMtati hai| isa bhava paramparA ko khaMDita kara denA hI cAra gatiyoM kA anta karanA kahalAtA hai| 116 zrI javAhara kiraNAvalI Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apratihata jJAna-darzanadhara __ bhagavAn ke lie jo cakSudAtA, mArgadAtA Adi vizeSaNa lagAye haiM, vaha lokottara jJAna-sampanna puruSa meM hI pAye jA sakate haiM, sAdhAraNa puruSa meM nhiiN| bhagavAn meM kyA lokottara jJAna thA? isa prazna kA uttara dete hue zrI sudharmA svAmI ne kahA hai-'bhagavAn apratihata jJAna-darzana ke dhAraka the| apratihata kA artha hai kisI se bAdhita na hone vAlA, kisI se na rukane vaalaa| padArtha kI sUkSmatA, deza aura kAla sambandhI vyavadhAna, jJAnAvaraNa karma Adi hamAre jJAna ke bAdhaka haiN| magara bhagavAn ke jJAna meM inameM se koI bhI bAdhaka vidyamAna nahIM hai| padArtha cAhe sthUla ho cAhe sUkSma ho, kitanI hI dUra ho yA pAsa ho, bhUtakAla meM ho yA bhaviSyakAlIna ho, bhagavAn kA jJAna samasta padArthoM ko hathelI para rakkhe hue padArtha kI bhAMti spaSTa rUpa se jAnatA hai| deza, kAla yA padArtha sambandhI kisI bhI sImA se bhagavAn kA jJAna sImita nahIM hai| tarka-vitarka se usameM viSamatA nahIM A sktii| kahIM bhI vaha jJAna kuNThita nahIM hotaa| isalie bhagavAn kA jJAna apratihata hai kyoMki vaha kSAyika haiN|' isI prakAra bhagavAn meM apratihata darzana hai| vaha darzana bhI kisI bhI padArtha se rukatA nahIM hai| bhagavAn darzana se saMsAra ke samasta padArthoM ko abAdhita rUpa se dekhate haiN| vastu meM sAmAnya aura vizeSa-donoM dharma haiN| koI padArtha na kevala vizeSa rUpa hI hai, apitu jahAM sAmAnya hai vahAM vizeSa bhI hai, jahAM vizeSa hai vahAM sAmAnya bhI avazya hai| yathA-jIvatva eka sAmAnya dharma hai, jahAM jIvatva hogA vahAM koI na koI vizeSa dharma avazya hogA-arthAt vahA~ manuSya, pazu, pakSI, deva, nAraka Adi meM se koI hogA hii| isI prakAra jo pazu, pakSI yA manuSya hai vaha jIva rUpa avazya hogaa| sAmAnya aura vizeSa sahacara haiM-eka ko chor3a kara dUsarA nahIM raha sktaa| athavA yoM kahA jA sakatA hai ki sAmAnya - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 117 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura vizeSa dharmoM kA samUha hI vastu kahalAtA hai| vastu ke sAmAnya aMza ko jAnane vAlA jJAna, darzana kahalAtA hai aura vizeSa aMza ko jAnane vAlA jJAna, jJAna kahalAtA hai / bhagavAn kA jJAna aura darzana donoM hI apratihata haiM aura samasta AvaraNoM ke kSaya se utpanna hone ke kAraNa vara arthAt pradhAna hai| vigatachadma kaI logoM kI yaha mAnyatA hai ki chadmasthoM meM bhI isa prakAra kA jJAna-darzana pAyA jA sakatA hai| magara yaha sambhava nahIM hai / chadmastha kA upadeza mithyA bhI hotA hai, ataeva vaha apratihata jJAna darzana kA dhAraka nahIM ho sktaa| chadmastha meM apratihata jJAna - darzana nahIM ho sakatA, yaha bhAva pradarzita karane ke lie kahA gayA hai ki bhagavAn 'vigatachadma' haiM / chadma ke do artha haiM - AvaraNa - Dhakkana bhI chadma kahalAtA hai aura dhUrtatA ko bhI chadma kahate haiM / bhagavAn se chadma haTa gayA hai arthAt na unameM kapaTa hai, na AvaraNa hai| jahAM kapaTa hogA, vahAM jJAna kA AvaraNa bhI avazya hogaa| kapaTa ko pUrNa rUpa se jIta lenA jJAna kA mArga hai| yahAM yaha prazna kiyA jA sakatA hai ki Aja jo dharmopadezaka haiM, vaha chadmastha haiN| unameM se kucha kapaTa haTA hogA, para kucha kapaTa to aba bhI vidyamAna hai / aisI avasthA meM una para vizvAsa kaise kiyA jA sakatA hai ? isakA uttara yaha hai ki yadi koI upadezaka apanI hI ora se upadeza de taba to upadezaka se yaha prazna kiyA jA sakatA hai ki kyA Apa ko pUrNa jJAna ho gayA hai ? kyA Apa meM kapaTa nahIM rahA? agara upadezaka yaha uttara de ki hama pUrNajJAnI nahIM haiM to usase kahanA cAhie ki ApakA upadeza hamAre kAma kA nahIM hai| hAM, agara upadezaka yaha kahatA hai ki maiM apanI buddhi se upadeza nahIM detA sarvajJapraNIta zAstra kI hI bAta kahatA huuN| usa para maiM svayaM calatA hUM aura dUsaroM ko calane ke liye kahatA hUM, taba to koI prazna hI nahIM rahatA / phira vaha upadeza chadmastha kA nahIM, sarvajJa kA hI hai| Aja majahaba se aisI bAteM cala par3I haiM ki jinase loga cakkara meM par3a haiN| parantu zrI sudharmA svAmI kahate haiM ki maiM apanI ora se kucha bhI nahIM kara rahA hUM jinhoMne chadma para pUrNa rUpa se vijaya prApta kara lI thI, una sarvajJa, sarvadarzI bhagavAn ke upadeza kA hI maiM anuvAda karatA huuN| isa prakAra zAstra ko pramANa mAna kara calane se dhokhA nahIM ho sakatA / 118 zrI javAhara kiraNAvalI Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amuka zAstra sarvajJa kI vANI hai yA nahIM? isa zaMkA kA samAdhAna karane ke lie zAstra kA lakSaNa samajha lenA caahie| kahA hai AptopajJamanullaMdhyamadRSTeSTavirodhakam / zAstropakRt sArva zAstraM kApathaghaTTanam / / arthAt jo zAstra Apta kA kahA huA hotA hai usakA tarka yA yukti se khaNDana nahIM kiyA jA sakatA / usameM pratyakSa evaM anumAna pramANa se virodha nahIM hotaa| vaha prANI mAtra ke lie kalyANakArI hotA hai aura anyAya, asamAnatA, mithyAtva Adi kumArga kA virodhI hotA hai| yaha lakSaNa jisameM ghaTita hotA ho athavA jisa zAstra ke par3hane sunane se tapa, kSamA, ahiMsA Adi sadguNoM ke prati ruci jAgRta ho, usa zAstra ke sambandha meM samajhanA cAhie ki yaha sarvajJa kI vANI hai| use kisane lipibaddha kiyA hai, yaha prazna pradhAna nahIM hai, pradhAna bAta hai usameM pUrvokta daivI bhAvanAoM kA honaa| parIkSA do prakAra kI hotI hai - Antarika aura bAhya parIkSA / yaha bAta samajhAne ke lie eka dRSTAnta upayogI hogA / kalpanA kIjie, eka AdamI Apake sAmane eka Ama laayaa| usa Ama kI parIkSA do prakAra se ho sakatI hai| prathama yaha ki Ama kahAM kA hai - kisa bAga kA hai? kisa vRkSa kA hai? aadi| yaha bAhyaparIkSA hai / bAhya parIkSA meM bar3I ulajhana hotI hai aura phira bhI ThIka-ThIka nizcaya honA kaThina hotA hai| dUsarI antaraMga parIkSA ke lie kevala itanA hI karanA paryApta hai ki Ama kA chilakA utAra kara use cakha liyA / cakhane se tatkAla Ama kI miThAsa yA khaTAsa kA patA cala jAtA hai| loka meM kahAvata prasiddha hai - Ama khAne se kAma hai, per3a ginane se kyA kAma ! vaha Ama cAhe bar3e aura acche bagIce kAhI kyoM na ho, agara khaTTA hai to kAma meM nahIM liyA jaayegaa| tAtparya yaha hai ki antaraMga parIkSA meM bAhya parIkSA jaisI ulajhana nahIM hotI aura antaraMga parIkSA acUka hotI hai / zAstra ko Ama ke sthAna para samajha lIjie / zAstra cAhe kisI ne banAyA ho, cAhe kisI ne saMgraha kiyA ho, lekina isake viSaya meM thothI tarkaNA se kAma na clegaa| isa prakAra ke tarka-vitarka cAhe jIvana bhara kiyA karo, taba bhI kisI nizcaya para na pahuMca sakoge / tarka-vitarka bAhya parIkSA hai, jisase ulajhana zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 116 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3hatI hI hai, ghaTatI nahIM hai aura kisI prakAra ke nizcaya para pahuMcanA kaThina ho jAtA hai| isI bAta ko lakSya meM rakhakara zAstrakAroM ne kaha diyA hai ki dharma, tarka dvArA bAhya parIkSA kI cIja nahIM hai| parIkSA karanI hai to isakI Antarika parIkSA kro| tarka kA Adhikya buddhi meM caMcalatA utpanna karatA hai aura anta meM manuSya sAMzayika bana jAtA hai| kele ke vRkSa ke chilake utAroge to kyA pAoge ? sivAya chilakoM ke aura kucha bhI na milegaa| agara use aisA hI rahane doge aura usameM pAnI dete rahoge to madhura phala prApta kara skoge| jaba kele kA vRkSa chilake utArane para phala nahIM detA aura chilake na utArane para phala detA hai to chilake kyoM utAre jAeM? yahI bAta dharma ke viSaya meM samajhanI caahie| aneka logoM kA tarka-vitarka karake dharma ke chilake utArane kA vyasana-sA ho jAtA hai| magara yaha koI buddhimattA kI bAta nahIM hai| jJAnI puruSa dharma ke chilake utArane ke lie udyata nahIM hote, ve dharma ke madhura phaloM kA hI AsvAdana karane ke icchuka hote haiN| . zAstra rUpI Ama meM miThAsa kI bhAMti tapa, kSamA aura ahiMsA kI tripuTI kA honA Avazyaka hai| jisameM ina tIna bAtoM kI zikSA ho vahI zAstra hai, anyathA nhiiN| yaha tInoM bAteM paraspara sambaddha haiN| bhagavAna mahAvIra ne dAna; zIla aura bhAvanA rUpa jo caturvidha dharma prarUpita kiyA hai vaha itanA prabhAvazAlI evaM asaMdigdha hai ki usase bhagavAn kA dharmacakravartI honA siddha hai aura yaha bhI siddha hai ki ve chadama se sarvathA atIta ho cuke the| jina jJApakabhagavAn chadma se atIta hone ke sAtha hI jina haiN| rAga dveSa Adi Atmika zatruoM ko parAjita karane vAlA jina kahalAtA hai| rAga Adi doSoM ko jItane ke lie jJAna kI apekSA rahatI hai| rAga-dveSa Adi zatruoM ko pahacAnanA aura pahacAna kara unheM parAjita karane ke upAyoM ko samajhanA, jJAna ke binA sambhava nahIM hai| jJAnI puruSa hI rAgAdi ko parAjita kara sakatA hai| yoM to aceta avasthA meM par3I hue AtmA meM bhI rAga-dveSa pratIta nahIM hote, phira bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki aceta AtmA rAga-dveSa ko dekhatI 120 zrI javAhara kiraNAvalI Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai-roga-dveSa ke vipAka ko jAnatA hai aura phira use heya samajhakara rAga- -dveSa kA nAza karatA hai, vahI rAga-dveSa kA vijetA hai / udAharaNArtha- dumuMhI sAMpa kI eka jAti, (jisake donoM ora mukha hote haiM) ko cher3ane para kruddha nahIM hotI aura sarpa cher3ane se krodhita ho jAtA hai| dumuhI kA kruddha na honA, krodha ko jIta lene kA pramANa nahIM hai / krodha na karanA usake lie svAbhAvika hai| lekina agara koI sarpa jJAnI hokara krodha na kare to kahA jAyegA ki usane krodha ke jIta liyA hai, jaise caNDakozika ne bhagavAn ke darzana ke pazcAt krodha para vijaya prApta kara lI thii| jisameM jisa vRtti kA udaya hI nahIM hai, vaha usa vRtti kA vijetA nahIM kahA jA sakatA / anyathA samasta bAlaka kAma - vijetA khlaaeNge| vijaya saMgharSa kA pariNAma hai| jisane saMgharSa hI nahIM kiyA use vijetA kA mahAn pada prApta nahIM hotaa| saMgharSa aura vijaya, donoM ke lie jJAna anivArya hai| ajJAnI puruSa agara apane virodhI ko nahIM pahacAnatA to vaha saMgharSa meM kaise kUda sakatA hai ? aura agara kUda bhI par3atA hai to vijaya ke sAdhanoM se anabhijJa hone ke kAraNa vijetA kaise ho sakatA hai ? isa prakAra rAga-dveSa para vijaya prApta karane ke lie, prathama hI unake svarUpa kA aura unake vipAka kA jJAna ho jAnA Avazyaka hai| samajha bUjhakara jJAnapUrvaka unheM jItanA hI saccA jItanA hai| bhagavAn 'jANae' arthAt jJApaka haiN| yadyapi rAga Adi ko jItane se pahale bhagavAn meM kevalajJAna prakaTa nahIM huA thA, tathApi unheM cAra nirmUla jJAna prApta the| una jJAnoM se bhagavAn ne rAga Adi vikAroM ke svarUpa ko jAnA aura unheM jItane ke upAyoM ko bhI jAnA / tatpazcAt vikAroM para vijaya prApta kI / tAtparya yaha hai ki bhagavAn ne rAgAdi ko jAnakara hI unheM jItA thaa| isa kAraNa bhagavAn 'jiNe' haiM aura 'jANae' bhI haiM arthAt rAga Adi ko jItane vAle bhI haiM aura unheM samyak prakAra se jAnane vAle bhI haiN| zAstrakAroM ne kahA hai ki, agara tuma krodha ko jAnate ho to isa bAta ko bhI jAno ki krodha ke badale krodha karane se krodha nahIM miTatA / tumheM yaha bhI jAnanA cAhie ki kSamAbhAva dhAraNa karane se hI krodha kA anta AtA hai| 'uvasameNa haNe kohaM' / arthAt kSamA se krodha ko virodhI se saMgharSa karane ke pazcAt vijaya pAne vAlA vijetA jItanA cAhiye / Apa dukAna para baiThe hoM aura koI AdamI Apa se kaMkara ke badale hIrA lenA cAhe to Apa use hIrA de deMge? nahIM! zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 121 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agara kaMkara ke badale hIrA milatA ho to le leMge yA nahIM? avshy| krodha ke badale krodha karanA, hIre ke badale meM kaMkara kharIdanA hai aura krodha ke badale kSamA dhAraNa karanA kaMkara ke badale hIrA lenA hai| Apa jo pasaMda kareM vahI le sakate haiN| aksara loga gAlI kA badalA gAlI se cukAte haiM, lekina bhagavAn mahAvIra kA siddhAnta yahI nahIM hai| gAlI ke badale gAlI dene kA nAma jJAna nahIM hai| yadi koI gAlI detA hai to usase bhI kucha na kucha zikSA lenA jJAna hai| mAna lIjie, kisI ne kahA-'tuma nIca ho / jo jJAnI hogA vaha yaha gAlI sunakara vicAra karegA ki nIcatA burI vastu hai| yadi mujha meM nIcatA hai to gAlI dene vAlA satya hI kaha rahA hai aura mujhe zikSA de rahA hai| isa zikSA ke lie mujhe kSubdha kyoM honA cAhie? maiM apanI nIcatA para hI kSubdha kyoM na hoU ? phira zikSA dene vAle para krodha karanA kyA nIcatA nahIM hai ? mujhe apanI nIcatA kA hI tyAga karanA caahie| agara koI AdamI kahatA hai-Apake sira para kAlI TopI hai, to kAlI TopI vAlA puruSa, apane sira se vaha TopI na haTAkara usa para nArAja ho, yaha kauna-sA nyAya hai? para saMsAra meM sarvatra yahI jhagar3A cala rahA hai| loga apane sira kI kAlI TopI utArate nahIM apane durgaNa dekhate nahIM aura dUsare para nArAja hote haiN| bhagavAna mahAvIra utkRSTa jJAnI the| ve bhUta, bhaviSya aura vartamAna kAla ke samasta bhAvoM ke jJAtA the| apane apamAna ko bhI jAnate the| magara unhoMne krodha nahIM kiyaa| ghora se ghora upasarga dene vAle para bhI bhagavAn ne apUrva kSamA kI varSA kI-svayaM zAnta rahe aura upasarga dAtA ko bhI zAnti phuNcaaii| isI se bhagavAn jina aura 'jANae' khlaae| causaTha indra, jina bhagavAn mahAvIra ke caraNoM meM namaskAra karake apane ko kRtArtha mAnate haiM, una bhagavAn para sAmAnya anArya loga dhUla phaiMkeM, unheM cora kahakara bAMdhe, bhediyA kahakara unakI avahelanA kareM, sUne makAna meM dhyAna karate samaya dRSTa loga unheM vahAM se bAhara bhagA deM, kyA yaha apamAna kI bAta nahIM samajhI jAtI? magara itanA apamAna hone para bhI bhagavAn ne ise apamAna nahIM smjhaa| isa apamAna ko bhI bhagavAn ne apanA sammAna hI samajhA aura yaha mAnA ki isakI badaulata mujhe zIghra hI mahAkalyANa kI prApti hogii| bhagavAn kA yaha Adarza aura pavitra caritra hI hamArA Adarza honA caahie| agara hama usa Adarza para Aja hI na pahuMca sakeM to koI hAni nahIM, 122 zrI javAhara kiraNAvalI Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magara usakI ora Aja hI calanA to AraMbha kara deN| thor3A-sA bhI krodha jItane se antarAtmA meM zAnti kA saMcAra hogaa| jisane vAstavika kalyANa kA mArga jAna liyA hai aura usa mArga para calakara apanA kalyANa sAdha liyA hai, use hI dUsare ke kalyANa karane kA adhikAra prApta hotA hai| jisane apanA hI kalyANa nahIM kiyA hai, use dUsare kA kalyANa karane kA adhikAra nahIM hai| vaha aisA kara bhI nahIM sktaa| bhagavAn ne svayaM rAga-dveSa ko jIta liyA thA, isI se unhoMne dUsaroM ko rAga-dveSa jItane kA upadeza diyaa| buddha-bodhakabhagavAn jJAnavAn hone se aura rAga-dveSa ko jItane se 'buddha' ho gaye the| sampUrNa tattva ko jAna kara rAga-dveSa ko pUrNa rUpa se jItane vAlA 'buddha' kahalAtA hai| bhagavAn nAma ke hI 'buddha' apane sadguNoM ke kAraNa buddha the| 'buddha' hone ke sAtha hI bhagavAn 'bodhaka' bhI the| jIva, ajIva Adi tattvoM kA jaisA svarUpa bhagavAn Apa jAnate the, vaise hI svarUpa kA unhoMne dUsaroM ko bhI upadeza diyA hai| bhagavAn kA upadeza unake kevalajJAna kA phala hai| usa upadeza meM kucha bAteM aisI ho sakatI haiM jo atyanta alpa jJAna ke kAraNa hameM dikhAI na deN| phira bhI una para zaMkA karane kA koI kAraNa nahIM hai| sarvajJa kI vANI meM asatya kI sambhAvanA hI nahIM kI jA sktii| bhagavAn ne svayaM kahA hai ki agara tumheM paraloka sambandhI bAteM nahIM dikhatI haiM to bhI mere kathana para vizvAsa kro| kAlAntara meM sAdhanA ke dvArA tumhArA aura merA svarUpa samAna ho jaayegaa| bhagavAn ne gautama se bhI yahI bAta kahI hai ki yaha bAta maiM hI dekhatA aura jAnatA huuN| magara merI bAta para vizvAsa kr| terI aura merI dRSTi eka ho jaayegii| mukta-mocakabhagavAn bAhya evaM Abhyantara graMthi se mukta the, ataeva unheM 'mukta' kahA gayA hai| yahAM yaha AzaMkA kI jA sakatI hai ki bAhya aura Abhyantara graMthi se mukta hue binA koI buddha aura bodhaka nahIM ho sktaa| jo svayaM buddha hai aura dUsaroM kA bodhaka hai, vaha graMthi se mukta hogA hii| jaise lakhapati hue binA koI zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 123 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karor3apati nahIM ho sktaa| jo karor3apati hogA usakA lakhapati honA svayaM siddha hai / phira karor3apati ko lakhapati batAne kI kyA AvazyakatA hai? isI prakAra jo buddha aura bodhaka hogA vaha graMthi se mukta to hogA hii| phira use 'mukta' kahane kI kyA AvazyakatA hai? isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki bAla jIvoM ke bhrama kA nivAraNa karane ke lie bhagavAn ko yaha vizeSaNa lagAyA gayA hai| kucha dArzanika kahate haiM ki jo bhagavAn haiM unake pAsa agara dhana bhI ho, strI Adi bhI ho to bhI kyA hAni hai? magara yaha unakA bhrama hai| jo buddha hogA, bodhaka hogA, use mukta pahale hI honA caahie| mukta hone se pahale koI buddha- - bodhaka nahIM ho sakatA / isa bhAva ko samajhAne ke lie bhagavAn ko mukta vizeSaNa lagAyA gayA hai| vahI upadezaka prabhAvazAlI hotA hai jo svayaM apane upadeza kA Adarza ho / jo puruSa svayaM hI apane upadeza ke anusAra nahIM calatA, usakA upadeza prabhAvajanaka nahIM ho sktaa| nItikAra ne kahA hai paropadeze pANDityaM sarveSAM sukaraM nRNAm / dharma svIyamanuSThAnaM, kasyacittu mahAtmanaH / / arthAt - dUsaroM ko upadeza denA sabhI ke lie sarala hai, magara svayaM dharma kA AcaraNa karane vAle mahAtmA virale hI hote haiN| tAtparya yaha hai ki svayaM dharma kA pAlana karane vAlA hI dharmopadeza kA adhikArI ho sakatA hai| jo guru svayaM sone ke kar3e pahanatA hai, vahI apane ziSya kA agara cAMdI ke kar3e pahanane kA niSedha kare to usakA upadeza vRthA jaayegaa| yahI nahIM, balki isa prakAra ke upadeza se dhRSTatA kA poSaNa hogA / bhagavAn ne aparigraha kA upadeza diyA hai| usa upadeza ko prabhAvazAlI banAne ke lie yaha svAbhAvika hI thA ki ve svayaM parigraha se mukta hote / paripUrNa vItarAga dazA meM pahuMca jAne para na kisI vastu ko grahaNa karanA Avazyaka hotA hai, na tyAganA hI / phira bhI bhagavAn Adarza upasthita karane ke lie mukta the / bhagavAn svayaM mukta the aura anya prANiyoM ko mukta banAne vAle bhI the| sarvajJa - sarvadarzI - kucha darzanakAroM ke mata ke anusAra muktAtmA jar3a ho jAtI hai| use jJAna nahIM rhtaa| muktAtmA ko jJAna hogA to vaha saba bAteM jAnegI aura saba bAteM jAnane para use rAga-dveSa bhI hogaa| rAga- -dveSa hone se karma-bandha anivArya 124 zrI javAhara kiraNAvalI Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho jAyegA karma-bandha hone se vaha muktatA nahIM rhegii| saMsArI jIvoM se usameM koI vizeSatA na raha jaayegii| buddha se kisI ne pUchA-'muktAtmA kA svarUpa kyA hai?' buddha ne uttara diyA-dIpaka ke bujha jAne para usakA jo svarUpa hotA hai, vahI mukti kA svarUpa hai| arthAt mukta hone para AtmA zUnya rUpa ho jAtA hai| vicAra karane para ukta donoM mata yukti-saMgata pratIta nahIM hote| jJAna AtmA kA svabhAva hai| svabhAva kA nAza ho jAne para svabhAvavAn Thahara nahIM sktaa| ataeva jJAna ke sAtha AtmA kA bhI nAza mAnanA pdd'egaa| agara mukta avasthA meM AtmA kA nAza mAna liyA jAye to phira mokSa ke liye kauna kaSTa uThAyegA? kauna apanA astitva gaMvAne ke lie prApta sukhoM ko tyAga kara tapasyA ke kaSTa uThAnA pasaMda karegA? isake atirikta jJAna se rAga-dveSa kA honA kahanA bhI ThIka nahIM hai| jyoM-jyoM jJAna kI vRddhi hotI hai, tyoM-tyoM rAga-dveSa kI vRddhi nahIM, varan hAni dekhI jAtI hai| isase yaha siddha hotA hai ki jJAna kA paripUrNa vikAsa hone para rAga-dveSa bhI nahIM rhte| muktAtmA pUrNa jJAnI hai ataeva una meM rAga-dveSa kI utpatti honA saMbhava nahIM hai| eka vikAra hI dUsare vikAra kA janaka hotA hai| AtmA jaba pUrNa nirvikAra dazA prApta kara letI hai, taba vikAra kA kAraNa na rahane se usameM vikAsa utpanna honA asaMbhava hai| ataeva rAga-dveSa ke bhaya se muktAtmA ko jar3a mAnanA ucita nahIM hai| isI prakAra AtmA ke vinAza ko mokSa yA nirvANa mAnanA bhI bhramapUrNa hai| agara AtmA kI sattA hai, to AtmA kA bhI kabhI nAza nahIM ho sktaa| jaise sarvathA asat kI utpatti nahIM ho sakatI, usI prakAra sat kA sarvathA vinAza bhI nahIM ho sktaa| jo hai, vaha sadaiva rahatA hai aura jo nahIM hai vaha kabhI utpanna nahIM ho sakatI, usI prakAra sata kA sarvathA vinAza bhI nahIM ho sktaa| jo hai, vaha sadaiva rahatA hai aura jo nahIM hai vaha kabhI utpanna nahIM hotaa| jise hama loga vastu kI utpatti yA vinAza samajhate haiM, vaha vAstava meM vastu kI avasthAoM kA parivartana mAtra hai| vastu eka avasthA tyAgatI hai aura dUsarI avasthA dhAraNa karatI hai| donoM avasthAoM meM vastu kI mUla sattA vidyamAna rahatI hai| isase yaha sAbita hai ki kisI bhI vastu kA mUla svarUpa kamI naSTa nahIM hotaa| Adhunika vijJAna aura hamArA anubhava isa satya kI sAkSI detA hai| aisI avasthA meM AtmA kA sarvathA naSTa ho jAnA kaise mAnA jA sakatA hai? - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 125 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktAvasthA meM AtmA.kI akhaNDa aura zuddha sattA rahatI hai aura muktAtmA sarvajJa tathA sarvadarzI hote haiN| vaha samI kucha jAnate haiM, sabhI kucha dekhate haiN| jAnane aura dekhane meM jo antara hai, use samajha lenA caahie| udAharaNArtha eka pustaka Apake sAmane hai| pustaka kA raMga to sabhI dekhate haiM, magara usa pustaka meM kyA likhA hai, isa bAta ko saba nahIM jaante| isase pratIta huA ki dekhanA to sAmAnya hai aura jAnanA vizeSa hai| bhagavAn kevala-jJAna se jAnate haiM aura kevala darzana se dekhate haiN| isa kathana se yaha bhI siddha hai ki muktAtmA, mukti se jar3a nahIM ho jAte; varan usakI cetanA saba prakAra kI upAdhiyoM se rahita, nirvikAra aura zuddha svarUpa meM vidyamAna rahatI hai| muktikAmITIkAkAra kahate haiM ki kisI-kisI prati meM 'savvaNNUM' aura 'savvadarisI' yaha do vizeSaNa nahIM pAye jAte, isakA koI kAraNa to hogA hI, para muktAtmA ke sarvajJa aura sarvadarzI hone meM jaina zAstra nizcita pramANabhUta hai| ... mokSa kI vizeSa avasthA prakaTa karane ke lie sUtrakAra kahate haiM-mokSa ziva hai| jo bAdhA, pIr3A duHkha se rahita ho vaha ziva kahalAtA hai| mokSa meM kisI prakAra kI bAdhA yA pIr3A nahIM hai| mokSa acala bhI hai| calana do prakAra kA hotA hai-svAbhAvika aura praayogik| dUsare kI preraNA binA athavA apane hI puruSArtha ke binA svabhAva se hI jo calana ho vaha svAbhAvika calana kahalAtA hai| jaise jala meM svabhAva se hI caMcalatA hai| isI prakAra baiThA huA manuSya yadyapi sthira dikhatA hai magara yoga kI apekSA se usameM bhI caMcalatA hai| yaha svAbhAvika calana hai| vAyu Adi bAhya nimitta se jo caMcalatA utpanna hotI hai vaha prAyogika calana kahalAtA hai| muktAtmAoM meM na svabhAva se hI calana hai, na prayoga se hii| AtmA atyanta sUkSma hai, itanA sUkSma ki vAyu bhI use nahIM calA sakatI hai| muktAtmAoM meM gati kA bhI abhAva hai aura isa kAraNa bhI vaha acala hai| mokSa aruja hai| muktAtmAoM ko kisI prakAra kA roga nahIM hotaa| zarIra-rahita hone ke kAraNa vAta, pitta aura kapha viSamatA janya zArIrika roga unheM nahIM ho sakate aura karma rahita hone ke kAraNa bhAva-roga rogAdi-bhI nahIM ho skte| mokSa ananta hai| muktAtmAoM kA jJAna ananta hai, darzana ananta hai aura vaha jJAna-darzana ananta padArthoM ko jAnatA dekhatA hai| ataeva mokSa ananta hai| 126 zrI javAhara kiraNAvalI Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa akSaya hai| mokSa prApta karane kI Adi to hai, magara anta nahIM hai, ataeva mokSa ko akSaya kahA hai| mokSa avyAbAdha hai-pIr3A rahita hai| muktAtmAoM ko kisI prakAra kA kaSTa yA zoka nahIM hai, aura na vaha kisI dUsare ko pIr3A pahuMcAte haiN| mokSa punarAgamana rahita hai| jo eka bAra mukta ho jAtA hai vaha phira lauTa kara kabhI saMsAra meM nahIM aataa| siddha eka gati hai| jisake saba kAma siddha ho jAveM vaha siddha kahalAtA hai| AtmA kRtakRtya ho jAne para jahAM jAtI hai vaha siddhigati yA siddhagati hai| isa gati meM AtmA sadA kAla vidyamAna rahatI hai| siddhigati nAmaka sthAna ina saba pUrvokta vizeSaNoM se rahita hai| zaMkA-jIva ko 'ziva' kahanA to ucita kahA jA sakatA hai, para sthAna ko ziva kyoM kahA gayA hai? samAdhAna-siddhAtmA Adheya aura siddhigati sthAna AdhAra hai| donoM meM AdhAra Adheya kA saMbaMdha hai| isa saMbaMdha ke kAraNa sthAna ziva kahA gayA hai| jahAM ziva jIva ThaharatA hai, vaha sthAna bhI ziva rUpa hI kahalAtA hai| isa prakAra AdhAra para Adheya meM abheda kI kalpanA karake yahAM sthAna ko ziva kahA gayA udArahaNa ke lie laoNrDa kI koThI aura zAhajahAM kA kilA liijiye| lArDa kI koThI laoNrDa se nahIM banI hai, zAhajahAM kA kilA zAhajahAM se nahIM banA hai-arthAt unakI haDDiyoM se unakA nirmANa nahIM huA hai-kintu IMTa, patthara cUnA Adi se banA hai tathApi jisa koThI meM laoNrDa rahatA hai vaha laoNrDa kI koThI aura jisa kile meM zAhajahAM rahatA thA vaha zAhajahAM kA kilA kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki yahAM bhI AdhAra-Adheya ke abheda kI vivakSA se aisA loka vyavahAra hotA hai| mokSa kSetra meM ziva jIva jAte aura rahate haiM, isalie vaha kSetra bhI ziva kahalAtA hai| athavA jahAM sthiti kI jAye vaha sthAna kahalAtA hai| nizcaya naya se vicAra kiyA jAye to pratyeka vastu apane hI svarUpa meM sthita rahatI hai aura vizeSa rUpa se siddha AtmA to apane hI svarUpa meM sthita hai| ataeva sthAna kA tAtparya yahAM jagaha kSetra na samajhakara AtmA kA svarUpa hI samajhanA caahie| jaba sthAna kA artha AtmA kA svabhAva hai to yaha prazna hI upasthita nahIM hotA ki kSetra ko ziva kyoM kahA gayA hai? zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 127 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra usa samaya siddha gati ko prApta nahIM hue the| ve siddhi prApta karane ke icchuka the| aise bhagavAn mahAvIra svAmI rAjagRhI nagarI meM pdhaare| bhagavAn ko jAnA to hai mokSa meM, lekina padhAre haiM ve rAjagRha meN| isakA kyA tAtparya hai? isa prazna kA uttara yaha hai ki jagat kA uddhAra karanA bhagavAn kA viruddha hai| isa viruddha ko nibhAne ke lie hI bhagavAn rAjagRhI meM padhAre haiN| bhagavAn svayaM buddha ho cuke haiM parantu saMsAra ko bodha dene ke lie vaha rAjagRhI meM padhAre haiN| yahAM eka bAta aura bhI lakSya dene yogya haiN| vaha yaha ki bhagavAn ko kisI bhI prakAra kI kAmanA nahIM thii| phira bhI unake lie kahA gayA hai ki bhagavAn mokSa ke kAmI hokara bhI rAjagRhI meM pdhaare| isa kathana se yaha sUcita kiyA gayA hai ki eka kAmanA sabhI ko karanI cAhie, jisase anya samasta kAmanAoM kA anta ho ske| vaha kAmanA hai mokSa kii| mokSa kI kAmanA samasta kAmanAoM ke kSaya kA kAraNa hai aura anta meM vaha svayaM bhI kSINa ho jAtI hai| mokSa ke atirikta aura kisI vastu kI kAmanA na karake aise kArya karanA cAhie jisameM, dUsare ko cAhe Alasya Ave parantu mokSa ke kAmI ko Alasya na aave| bhagavAn pratikSaNa-caubIso ghaMTe jagat ke kalyANa meM hI lagAte haiN| hameM bhI apanA jIvana aisA banAnA caahie| yaha kahA jA sakatA hai ki bhagavAn vItarAga the, unheM apane lie kucha karanA zeSa nahIM rahA thA, ataeva ve jagat-kalyANa meM hI sampUrNa samaya vyatIta karate the, parantu hamAre mastaka para gRhasthI kA bhAra hai, saMsAra sambandhI saikar3oM prapaJca hamAre sAtha lage haiN| agara hama apanA samasta samaya paropakAra meM hI yApana kareM to gRhasthika kartavyoM kA samucita rUpa se pAlana kaise ho sakatA isakA uttara yaha hai ki bhagavAn usa samaya zarIradhArI the| zarIradhArI hone ke kAraNa bhagavAn ko zarIra sambandhI aneka ceSTAeM karanI hI par3atI thiiN| phira bhI unake lie yaha kahA gayA hai ki ve kevala mokSa ke kAmI the, aura koI kAmanA unameM vidyamAna nahIM thii| isI prakAra agara Apa yaha vicAra leM ki calate-phirate, uThate-baiThate, khAte-pIte samaya maiM apane iSTa ko na bhUlUM aura gRhasthI ke kArya karate samaya bhI saMsAra ke kalyANa kA dhyAna banAye rakkhU, to kyA gRhasthI sambandhI kArya ruka sakate haiM? nhiiN| kisI bhI kArya ko udAra bhAvanA ke sAtha kiyA jAye to vaha kArya bigar3atA nahIM hai varan usameM eka prakAra kA saundarya A jAtA hai| 128 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apake munIma ne agara bhojana nahIM kiyA hai to Apa use bhojana karane kI preraNA kreNge| agara usane nidrA nahIM lI hai to Apa use sone kI preraNA kreNge| Apa samajheMge ki yaha khilAnA aura sulAnA hamArA hI kAma hai| yadi munIma khAegA-soegA nahIM to hamArA kAma yathAvat kaise karegA? isI prakAra Apa apane munIma ko chuTTI bhI dete hoNge| vaha apane parivAra kI sAra-saMbhAla bhI karatA hogA, kyoMki vaha apane parivAra kI cintA na karegA to ApakI cintA kaba karegA? tAtparya yaha hai ki jaise munIma ke nijI kArya ko bhI Apa apane kArya kA aMga mAnate haiM, usI prakAra Apa apane nijI kArya ko bhI saMsAra ke kalyANa kA aMga mAna kara usa kA nirvAha kara sakate haiN| aisA karane se Apake jIvana meM vizAlatA kA praveza hogA aura Apake vyavahAra meM prAmANikatA, naitikatA evaM dhArmikatA kA samAveza hogaa| jIvana meM jo kSudra svArthaparatA dRSTigocara hotI hai, usakA sthAna loka-kalyANa kI bhAvanA ko prApta hogA aura isa prakAra saMsAra meM saMgharSa kI prabalatA kA anta Akara pratyeka manuSya eka dUsare kA sahAyaka, pUraka aura upagrAhaka hogaa| isa bhAvanA se saMsAra meM zAnti kA saMcAra hogA aura azAnti kA anta hogaa| saccA sevaka apane svAmI kI sevA meM kisI prakAra kI truTi nahIM hone degaa| bhagavAn vItarAga Apake svAmI haiN| unakI sevA isa bhAMti karo ki usameM kisI prakAra kI kamI na hone paave| bhagavAn kI sevA kisa prakAra kI jA sakatI hai, yaha jAnane ke lie bAraha vratoM para vicAra karanA caahie| bhagavAn dvArA prarUpita bAraha vratoM ko eka rAjA bhI pAla sakatA hai, Ananda jaisA gyAraha pratimAdhArI zrAvaka bhI pAla sakatA hai aura pUNiyA jaisA garIba bhI pAla sakatA hai| hAM, zarta yahI hai ki inake pAlana meM kisI prakAra kA kapaTa na kiyA jaaye| ___ eka manuSya bhagavAn mahAvIra ke mArga kA duzmana banane ke lie apanA vivAha karatA hai aura dUsarA bhagavAn kA sevaka banane ke lie karatA hai| ina donoM ke vivAhoM meM kyA antara hai? UparI dRSTi se cAhe antara na dikhAI de kintu vAstava meM donoM meM mahAn antara hai| __ khAre pAnI meM rahane vAlI machalI ko loga mIThI kahate haiN| bhalA khAre pAnI kI machalI mIThI kaise ho gaI? machalI khAre pAnI meM rahatI huI bhI isa prakAra se zvAsa letI hai ki jisase khArApana miTakara mIThApana A jAtA hai| yadyapi machalI ne mIThApana apane lie paidA kiyA hai, phira bhI jihvAlolupa duSTa loga kahate haiM ki yaha hamAre khAne ke lie mIThI ho gaI hai| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 126 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samudra kI bhAMti yaha saMsAra bhI khArA hai| saMsAra ke khArepana meM se jo miThAsa utpanna karatA hai vahI saccA bhakta hai| lekina Aja ke loga khAre samudra se miThAsa na nikAla kara khArApana hI nikAlate haiM, jisase Apa bhI marate haiM aura dUsaroM ko bhI mArate haiN| magara sacce bhakta kI sthiti aisI nahIM hotI / bhakta saMsAra meM rahatA huA bhI usake khArepana meM nahIM rahatA / vaha samudra meM machalI kI bhAMti miThAsa meM hI rahatA hai| koI sthalacara prANI do-cAra ghaMTe bhI samudra meM rahegA to marane lgegaa| magara machalI samudra kI taha taka calI jAtI hai phira bhI nahIM maratI / vaha apane bhItara havA kA khajAnA bhara letI hai, jisase AvazyakatA ke samaya use havA milatI rahatI hai / ataeva usakA zvAsa nahIM ghuTatA aura vaha jIvita rahatI hai| yaha saMsAra khArA aura athAha hai| isameM dama ghuTa kara maranA saMbhava hai| lekina bhakta loga apane bhItara bhagavadbhakti rUpI tAjI havA bhara lete haiM, jisase ve isa saMsAra meM phaMsa kara marate nahIM haiN| yadyapi prakaTa rUpa meM bhakta aura sAdhAraNa manuSya meM kucha antara nahIM dikhAI detA, lekina vAstava meM unameM mahAn antara hotA hai| bhakta kI AtmA saMsAra ke khArepana se sadA bacI rahatI hai| machalI jaba jala meM gotA lagAtI hai, taba loga samajhate haiM ki machalI DUba mrii| agara machalI kahatI hai- DUbane vAlA koI aura hogaa| maiM DUbI nahIM huuN| yaha to merI krIr3A hai| samudra merA krIr3A sthala hai| isI prakAra bhakta jana saMsAra meM bhale hI dIkhate hoM, sAdhAraNa puruSoM kI bhAMti vyavahAra bhale hI karate hoM magara unakI bhAvanA meM aisI viziSTatA hotI hai ki saMsAra meM rahate hue bhI ve saMsAra ke prabhAva se bace rahate haiM / ve saMsAra samudra ke khArepana se vilaga raha kara miThAsa hI grahaNa karate haiM / agara Apa sAgara meM machalI kI bhAMti raheMge to AnaMda kI prApti kara skeNge| agara Apa Asakti ke khArepana se na baca sakeMge to duHkha ke pahAr3a Apake sira para A pdd'eNge| pAmara prANI cete to cetAUM tonere ! kholAmAM thI dhana khoyo, dhUla thI kapAla dhoyo, jANapaNUM tAro joyAre / / pAmara / / hajI hAthamAM che bAjI, karI le prabhu ne rAjI / tArI mUr3I thaze tAjI re / / pAmara. / / hAthamAM thI bAjI jAsI, pAche pachatAvo thAsI / pache kachU na karI sakArI re|| pAmara. / / 130 zrI javAhara kiraNAvalI Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dalapata kavi ne kahA hai ki yadi tU cete to tujhe cetaauuN| mitroM! Apa bhI apanI AtmA ko cetAo ki - 're avivekI! tU kyA kara rahI hai ? tU kauna hai? kaisI hai? aura kisa avasthA meM A par3I hai? jAga! apane Apako pahacAna ! apane asalI svarUpa ko nihAra ! bhrama ko dUra kara! ajJAna ko tyAga ! uTha khar3I ho| abhI avasara hai| ise hAtha se na jAne de| aisA svarNa avasara bAra-bAra hAtha nahIM AtA / buddhimAna puruSa kI taraha avasara se lAbha uThA le / ' agara Apa apane Apako isa prakAra cetAoge to uTha khar3e hooge| dUsaroM kA cetAnA utanA upayogI nahIM ho sakatA / apane Apako Apa hI jAgRta karanA caahie| socanA cAhie ki- maiM karane yogya kArya ko chor3e baiThA hUM aura na karane yogya kAryoM meM dina-rAta racA-pacA rahatA huuN| agara aisI hI sthiti banI rahI to bAjI hAtha se nikala jaayegii| eka bAra hAtha se bAjI nikala jAne para phira ThikAnA laganA kaThina hai / phira to yahAM bhI duHkha hI duHkha hai aura vahAM bhI duHkha hI duHkha hai / are prANI ! tU itanA pApa karatA hai so kisa prayojana ke lie? kitanA - sA jIvana hai terA, jisake lie itanA pApa karatA hai / pAnI meM patAsA tana kA tamAzA hai ! yaha jIvana kucha hI samaya kA hai| isa alpakAlIna eka jIvana ke lie itanA kAma karate ho, rAta-dina pasInA bahAte rahate ho| magara bhaviSya kA jIvana to ananta hai| usa kI bhI kabhI cintA karate ho? kyA tuma yaha samajhate ho ki sadA-sarvadA yahI jIvana tumhArA sthira rahegA? agara tumhAre AMkheM haiM to duniyA ko dekho| kyA koI bhI sadA ke lie sthira rahA hai yA tumhI akele isa durAzA meM phaMse ho! eka samaya AyegA - nizcita samajho ki vaha samaya bahuta dUra nahIM hai, jaba tumhArA vaibhava tuma para haMsegA aura tuma rote hue use chor3a kara ajJAta dizA kI ora prayANa kara jAoge / vartamAna jIvana svalpakAlIna hai aura bhaviSya jIvana ananta hai| isalie he bhadra puruSa ! vartamAna ke lie hI yatna na kara, kintu bhaviSya ko maMgalamaya banAne kI bhI ceSTA kara / sAdhAraNatayA Ayu ke sau varSa mAne jAte haiM, yadyapi saba itane samaya taka jIvita nahIM rhte| isameM se dasa varSa bacapana ke gaye aura bIsa varSa taka par3hAI kii| isa taraha tIsa varSa nikala gaye / zeSa sattara varSa ke ArAma ke lie yadi bIsa varSa taka par3hane kI mehanata uThAte ho to ananta kAla ke sukha ke lie kitanA parizrama karanA cAhie? jisakI badaulata sadA- sarvadA ke lie sukha zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 131 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mila sakatA hai usa dharma ke lie jarA bhI utsAha na honA kitane bar3e durbhAgya kI bAta hai? magara Ajakala sarvatra yahI dRSTigocara ho rahA hai ki mAM dAsI bana rahI hai aura dAsI rAnI bana rahI hai| sudharmA svAmI, jambU svAmI se kahate haiM ki bhagavAn mokSa ke kAmI hai, abhI mokSa meM pahuMce nahIM haiN| isa prakAra mokSa kAmI bhagavAn mahAvIra rAjagRha nagara ke guNazIla bAga meM pdhaare| bhagavAna mokSa ke kAmI haiM, aba taka mukti meM nahIM pahuMce haiM, yaha bAta isalie kahI gaI hai ki mokSa ko prApta ho jAne vAle bolate nahIM haiN| unake bolane kA koI kAraNa hI zeSa nahIM rahatA hai aura bhagavAn ne upadeza diyA hai| mokSa meM pahuMce hue upadeza nahIM dete, kintu dehadhArI hI upadeza dete haiM / kaI logoM kI mAnyatA yaha hai ki hamAre veda apauruSeya haiN| arthAt kisI puruSa ke upadeza se unakI racanA nahIM huI hai varan vaha Apa hI prakaTa hue haiM - arthAt anAdi kAla se cale Aye haiN| magara jaina dharma kI mAnyatA aisI nahIM hai| zabda dhvani rUpa haiM aura dhvani tAlu, kaMTha oSTha Adi sthAnoM se hI utpanna hotI hai| tAlu, kaMTha Adi sthAna puruSa ke hI hote haiM, isalie zabda pauruSeya hI ho sakatA hai - apauruSeya nahIM / binA bole vacana nahIM hote, isI bAta ko spaSTa karane ke lie zAstrakAroM ne yaha ullekha kiyA hai ki bhagavAn upadeza dete samaya mokSa meM pahuMce nahIM the, kintu mokSa ke kAmI the / kAmI se matalaba hai prApta karane vAle / 1 prazna- bhagavAn pUrNa rUpa se vItarAga haiN| unakA chadma calA gayA hai / mohanIya karma sarvathA kSINa ho gayA hai, phira unameM kAmanA kaise ho sakatI hai? kAmanA moha kA vikAra hai to nirmoha meM vaha kaise saMbhava hai? uttara- bhagavAn meM vastutaH kAmanA nahIM hai, phira bhI upacAra se unheM muktikAmI kahA gayA hai| koI koI vastu asalI svarUpa meM nahIM hotI, lekina samajhAne ke lie usakA AropaNa kiyA jAtA hai| jaise jaba kisI vastu meM manuSya kI buddhi kAma nahIM detI taba samajhAne ke lie kahate haiM ki yaha ghor3A hai / yadyapi vaha citra hai magara AkAra kA jJAna karAne ke lie use ghor3A kaha dete haiN| aisA karane ko upacAra kahate haiM / isa prakAra zAstroM meM aneka sthaloM para upacAra se bhI kAma liyA jAtA hai| yahAM bhI upacAra se abhilASA mAnI hai / bhagavAn ko aura koI abhilASA nahIM hai, kevala mokSa kI abhilASA hai, isa kathana kA uddezya yaha hai ki saMsAra ke prANI anyAnya sAMsArika 132 zrI javAhara kiraNAvalI Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhilASAoM kA parityAga karake kevala mokSa kI hI abhilASA kreN| jaba taka kaSAya kA yoga hai taba taka AzA kAmanA banI hI rahatI hai| isalie aura AzA na karake kevala yahI AzA kro| kahA bhI haimokSe bhave ca sarvatra nispRho munisattamaH / arthAt-ucca avasthA ko prApta muni - kevalI kyA mokSa aura kyA saMsAra sabhI viSayoM meM nispRha hI hote haiN| aura bhI kahA haiyasya mokSe'pyanAkAMkSA sa mokSamadhigacchati arthAt-jisa mahApuruSa ko mokSa kI bhI icchA nahIM raha jAtI, jo pUrNa rUpa se nirIha bana jAtA hai, jisakA moha samUla naSTa ho jAtA hai, vahI mokSa prApta karatA hai - bhagavAn ke lie jo vibhinna vizeSaNa yahAM diye gaye haiM, unase unakA antaraMga paricaya mila jAtA hai / bhagavAn kI bAhya vibhUti kA bhI zAstra meM varNana hai| mastaka se pairoM taka zarIra kA azoka, vRkSa Adi ATha mahAprAtihAryoM kA, cauMtIsa atizayoM kA, paiMtIsa guNoM kaa| atizaya sampadA aura upakAra guNa kA paricaya yahAM saMkSepa se sunAyA jAtA hai / bhagavAn ke keza bhujamocana ratna ke samAna haiM athavA nIla, kAjala yA matavAle bhramara ke paMkhoM ke samAna kRSNatA lie hue haiN| vaha keza vanaspati ke gucche samAna haiM aura dakSiNa dizA se cakkara khAkara kuNDalAkAra ho gaye haiM / keza kA varNana karake TIkAkAra ne pATha ko saMkucita kara diyA hai aura padatala kA varNana kiyA hai / bhagavAn ke padatala (pairoM ke taluve ) rakta varNa ke kamala ke samAna komala aura sundara haiN| TIkAkAra ne vistArabhaya se anya avayavoM kA varNana na karake uvavAI sUtra kA ullekha kara diyA hai| tAtparya yaha hai ki uvavAI sUtra meM bhagavAn ke aMgopAMgoM kA jo varNana pAyA jAtA hai vahI varNana yahAM bhI samajha lenA caahie| pradhAna puruSa ke zarIra meM 1008 prazasta lakSaNa hote haiM / bhagavAn ke zarIra meM vaha sabhI lakSaNa vidyamAna haiM / bhagavAn kA dharmacakra, dharmachatra, cAvara, sphaTika ratna ke pAdapITha sahita siMhAsana Adi AkAza meM cala rahe haiM / isa bAhya aura aMtaraMga vibhUti se vibhUSita bhagavAn mahAvIra caudaha hajAra muniyoM aura chattIsa hajAra AryikAoM ke parivAra se ghire hue haiM / yaha AzaMkA kI jA sakatI hai ki pacAsa hajAra sAdhu-sAdhviyoM kA parivAra bhagavAn ke sAtha thA yA yahAM parivAra kI saMkhyA mAtra batAI gaI hai? zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 133 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isakA samAdhAna yaha hai ki yahAM donoM hI artha nikala sakate haiN| arthAt ise parivAra kA sAtha rahanA bhI samajhA jA sakatA hai aura parivAra itanA thA, yaha bhAva bhI samajhA jA sakatA hai| isa kAla meM itane sAdhu-sAdhviyoM ke eka sAtha vihAra hone meM bahuta sI bAtoM kA vicAra ho sakatA hai, lekina jisa samaya kA yaha varNana hai usa samaya ke logoM kA prema, usa samaya ke gRhasthoM kI dazA, Adi bAtoM para dhyAna dene meM yaha bAta mAlUma ho jAyegI ki itane sAdhu-sAdhviyoM ke eka sAtha vihAra karane meM kisI prakAra kI asuvidhA nahIM ho sktii| akele Ananda zrAvaka ke yahAM cAlIsa hajAra gAyeM thii| isa zrAvaka ke ghara kitane sAdhuoM kI gocarI ho sakatI thI, yaha saralatA se samajha meM A sakatA hai| isa kathana se yaha abhiprAya nahIM samajhanA cAhie ki saba sAdhusAdhvI eka hI sAtha vihAra karate the| zAstra meM alaga-alaga vihAra karane ke pramANa bhI vidyamAna haiN| jaise- sUryagaDAMga sUtra meM gautama svAmI ke alaga vihAra karane kA ullekha milatA hai| kezI svAmI se carcA karane ke lie bhI gautama svAmI hI gaye the| usa samaya bhagavAn sAtha nahIM the| ityAdi aneka pramANoM se siddha hai ki sAdhu alaga-alaga bhI vihAra karate the| isake atirikta eka bAta aura hai kevalajJAnI ke lie dUra yA pAsa meM koI antara nahIM hai| unake lie jaise dUra, vaise hI paas| aisI sthiti meM yadi yaha kahA jAye ki bhagavAn itane parivAra se ghire hue padhAre, taba bhI koI asaMgati nahIM hai| bhagavAn caudaha hajAra sAdhuoM aura chattIsa hajAra AryikAoM ke parivAra se ghire hue haiM, anukrama se arthAt Age bar3A aura pIche choTA-isa krama se grAmAnugrAma yAnI eka grAma se dUsare grAma meM vihAra karate hue pdhaare| kucha logoM kI aisI bhramamaya dhAraNA hai ki mahApuruSa AkAza se ur3akara Ate haiM-ve sAdhAraNa puruSoM kI bhAMti pRthvI para nahIM calate ! isa dhAraNA kA virodha karane ke lie hI bhagavAn ke vihAra kA yaha varNana kiyA gayA hai| bhagavAn mahAvIra AkAza meM ur3akara nahIM calate the, kintu grAmAnugrAma vihAra karate hue padhArate the| pakSiyoM kI bhAMti ur3anA mahApuruSoM kA vihAra nahIM hai| isake atirikta cAhe grAma ho yA nagara ho, bhagavAn kI dRSTi sabhI jagaha rahane vAle sabhI jIvoM para samAna thii| isI kAraNa ve paidala aura grAmAnugrAma vicarate the, jisase sabhI jIvoM kA kalyANa ho| isa prakAra 134 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghUma-ghUma kara kalyANa karane ke kAraNa bhagavAn ko jaMgama tIrtha kahA hai| dUsarI bAta yaha hai ki zahara meM rahane vAle logoM meM vaisI prema bhAvanA prAyaH nahIM hotI jaisI grAmINoM meM hotI hai| grAmINoM para thor3e hI upadeza kA bahuta prabhAva par3atA hai, kyoMki unakA hRdaya vizeSa sarala hotA hai aura unakA jIvana bhI apekSAkRta sAtvika aura alpapravRtti vAlA hotA hai| isalie bhagavAn grAmAnugrAma hote hue padhAre jisase grAmya janatA kA bhI kalyANa ho / Aja bhI paidala vicarane vAle jAnate haiM ki nAgarikoM kI apekSA grAmINoM meM kitanI adhika zraddhA aura kitanA adhika prema pAyA jAtA hai| unameM tyAga - vairAgya bhI adhika hotA hai aura ve muniyoM ko ucca evaM Adara kI dRSTi se bhI dekhate haiN| grAmINoM meM utsAha bhAva bhI kahIM adhika pAyA jAtA hai / paidala vihAra karane meM saMyama kA bhI Ananda hotA hai| jo rela se yAtrA karate haiM unheM paidala yAtrA ke Ananda kI kalpanA bhI nahIM ho sakatI / anukrama se paidala grAmAnugrAma vihAra karane kA vRttAnta pIche hone vAloM ke lie likhA gayA hai, jisase bhagavAn ke punIta patha para calane vAloM ko bhagavAn ke vihAra kI rIti mAlUma ho aura ve bhI isI prakAra vihAra kreN| anyathA bhagavAn to vItarAga the| unake lie nagara aura grAma meM koI antara nahIM thA / bhagavAn mahAvIra isa prakAra vihAra karate the jisase zarIra ko vizeSa kaSTa na ho arthAt ve sukhe - sukhe vihAra karate the| isa prakAra vihAra karate hue bhagavAn rAjagRha nagara ke guNazIla nAmaka bAga meM pdhaare| vahAM padhAra kara yathAyogya avagraha karake tapa-sayaMma se AtmA ko bhAvita karate hue vicarane lage / bhagavAn tIna loka ke nAtha haiN| janma samaya meM indra utsava manAte haiN| samasta devendra unakI sevA karane meM kRtArthatA anubhava karate haiN| chatra - cAmara AkAza meM calate hai| unakA Antarika aura devanirmitta bAhya vaibhava anupama hotA hai| phira bhI bhagavAn ko agara eka tinake kI AvazyakatA ho to mAMgakara hI lete haiN| jo vastu saMyama meM upayogI nahIM hai use lene kA to pahale sehI tyAga hai, magara saMyama meM kAma Ane vAlI vastuoM meM se tinakA jaisI tuccha cIja bhI vaha binA mAMge nahIM lete| isa anupama tyAga ke prabhAva se hI chatra - cAmara Adi AkAza meM calate the / bhagavAn ke chatra - cAmara Adi AkAza meM calate the, lekina vaha yaha nahIM kahate the ki hameM kisI se yAcanA karane kI kyA AvazyakatA hai, saba hamArA zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 135 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI hai| aisA kahanA DhoMgiyoM kA kAma hai| isI kAraNa zAstrakAroM ne yaha spaSTa kara diyA hai ki bhagavAn ne usa bAga meM Thaharane kI AjJA lI aura tapa-saMyama meM vicarane lge| jaba bhagavAn svayaM eka tinakA bhI binA mAMge nahIM lete the-eka tinake ko bhI apanA nahIM mAnate the, to muniyoM ko socanA cAhie ki ve bhI binA yAcanA ke koI vastu kaise grahaNa kara sakate haiM? jaba bhagavAn rAjagRha ke guNazIla nAmaka udyAna meM padhAre, taba bhavanapati, vANavyantara, jyotiSI aura vaimAnika jAti ke devagaNa bhagavAn ko vandanA karane ke lie kisa prakAra Aye, kaise baiThe, ityAdi bAtoM kA varNana uvavAI sUtra meM vistAra se pAyA jAtA hai| bhagavAn ke padhArane kA samAcAra rAjagRha nagara meM phuNcaa| jahAM do paMtha, tIna paMtha aura cAra paMtha milate the, vahAM bahuta se loga ekatrita hokara Apasa meM bAta karane lage-devAnupriya! zramaNa bhagavAn mahAvIra yAvat sampUrNa tIrthaMkara guNoM se virAjamAna apane nagara ke guNazIla udyAna meM, samartha hone para bhI AjJA mAMga kara tapa-saMyama meM vicarate haiM tathA rUpa arihaMta bhagavAn ke nAma aura guNoM ke smaraNa kA phala bhI apAra hai, to bhagavAn ke sanmukha jAkara unheM vaMdanA karane se kitanA phala hogA? isalie avilamba caleM aura bhagavAn mahAvIra ko vaMdanA karake, namaskAra karake unake mukhArabinda se dharmopadeza suneN| __ isa prakAra paraspara vArtAlApa karake ugravaMzIya, bhogavaMzIya Adi rAjakumAra, nagara ke anya loga tathA rAjA zreNika aura rAnI celanA, koI hAthI para, koI ghor3e para, koI ratha para savAra hokara bhagavAn ko vaMdanA karane aaye| saba ne bhagavAn ko vidhi pUrvaka vaMdana namaskAra kiyaa| zreNika rAjA, celanA rAnI aura samasta pariSad ko sarvAnugAminI bhASA meM arthAt sabhI kI samajha meM Ane vAlI bhASA meM, bhagavAn ne dharmopadeza diyaa| __ prathama to bhagavAn sarvajJa haiM-saba ke mana kI bAta jAnate haiN| dUsare bhagavAna kA atizaya hI aisA hai ki ve pratyeka ko aisI bhASA meM dharmatattva samajhA sakate haiM, jisa bhASA meM vaha samajha sakatA ho| aisI sthiti meM yaha svAbhAvika hI hai ki bhagavAn dvArA prarUpita dharmatatva sabhI kI samajha meM saralatA se A jaaye| isa sambandha meM eka dRSTAnta diyA jAtA hai| jaMgala meM rahane vAlA eka jaMgalI manuSya kahIM jaMgala meM jA rahA thaa| usake sAtha usakI cAra striyAM bhI thiiN| vaha apanI cAroM striyoM para samAna bhAva se pyAra karatA thaa| calate-calate rAste meM eka strI ne kahA-'agara Apa 136 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyana gAveM to maiM svara se svara milaauuN| dUsarI strI ne kahA-mujhe pyAsa lagI hai, pAnI pilaaie'| tIsarI ne kahA 'mujhe bhUkha satA rahI hai, kahIM se koI zikAra karo to peTa kI jvAlA zAnta karUM' / cauthI bolI-'maiM bahuta thaka gaI hUM, bistara kara do to maiM so jaauuN| - cAroM striyoM kI bAta eka dUsarI se viruddha hai| lekina usa puruSa ne aisA uttara diyA, jisase cAroM kA samAdhAna ho gyaa| cAroM hI apanI-apanI bAta kA uttara pA giiN| jaMgalI ne cAroM kI bAta ke uttara meM kahA-'sara nhiiN| prAkRta bhASA meM 'svara' ke sthAna para sara hotA hai| 'sara nahIM isase yaha matalaba nikalA ki maiM gAUM kyA, merA svara to calatA hI nahIM hai| 'sara nahIM isa uttara se pahalI strI yahI samajhI ki inakA kaNTha nahIM calatA hai, isalie yaha gA nahIM skte| dUsarI strI ne jala mAMgA thaa| 'sara nahIM isa uttara se vaha yaha samajhI ki tAlAba nahIM hai, yaha pAnI kahAM se lAveM ! tIsarI ne zikAra karane ke lie kahA thaa| 'sara nahIM isa uttara se vaha samajhI ki jaba sara arthAt bANa hI nahIM to yaha zikAra kaise kara sakate haiM ? sara avasara ko bhI kahate haiN| cauthI strI ne bistara karane kI bAta kahI thii| vaha isa uttara se yaha samajhI ki abhI bistara karane kA avasara nahIM hai-bhalA rAha calate sone kA avasara kahAM? isa prakAra puruSa ke eka hI uttara se cAroM striyAM santuSTa ho gii| arthAt unheM apanI-apanI bAta kA uttara mila gyaa| ___ tAtparya yaha hai ki jaba eka sAdhAraNa jaMgalI bhI aisA uttara de sakatA hai ki jisase cAroM striyAM eka hI bAta meM apanA-apanA uttara pA sakatI haiM to jo samasta vidyAoM ke svAmI haiM jinheM sampUrNa vidyAeM kaNThastha haiM, ve bhagavAn yadi sarvAnugAminI bhASA boleM to kyA Azcarya kI bAta hai ? bhagavAn ne jo dharmadezanA dI, usakA bhI saMkSipta varNana diyA gayA hai| usakA mUla yaha hai ki bhagavAn ne astikAya kI bAta kahI aura kahA ki loka bhI hai| __'loka' kise kahate haiM? loka-vilokane dhAtu se loka zabda niSpanna huA hai| 'lokyate iti lokaH' arthAt jo dekhA jAye vaha loka hai| yahAM para kahA jA sakatA hai ki saba ko samAna to dikhatA nahIM hai, isa kAraNa loka eka na rahakara aneka ho jaaeNge| isakA uttara yaha hai ki kevalajJAna se-nirAvaraNa dRSTi se jo dekhA jAye vahI loka hai| nirAvaraNa dRSTi bhinna prakAra kI nahIM hotI, ataeva loka kI ekarUpatA meM koI bAdhA nahIM aatii| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 137 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna-jo kevalajJAna se dekhA jAye vaha loka hai, aisA artha mAnane para aloka bhI loka kahalAegA, kyoMki kevala-jJAna dvArA aloka bhI dekhA jAtA hai? uttara-yadyapi kevalajJAnI loka aura aloka-donoM ko hI dekhate haiM phira bhI sirpha dekhane mAtra se hI aloka, loka nahIM ho sktaa| kevalI bhagavAn aura jisa AkAza-vibhAga ko paMcAstikAyamaya dekhate haiM usa pradeza kI saMjJA loka hai jisa AkAza-vibhAga ko paMcAstikAya se zUnya zuddha AkAza rUpa meM dekhate haiM usakI saMjJA aloka hai| isa prakAra loka aura aloka kA vibhAga hone se kisI prakAra kI gaDabaDI nahIM hotii| __aloka kA artha 'na dekhA jAnA' hai| magara yaha 'na dekhA jAnA' jJAna kI nyUnatA kA paricAyaka nahIM hai| jaba koI vastu vidyamAna ho magara dekhI na jAye to dRSTi kI nyUnatA samajhI jaayegii| jahAM vastu na ho vahAM agara vaha nahIM dikhAI detI to usameM dRSTi sambandhI koI doSa nahIM mAnA jA sktaa| mAna lIjie eka jagaha jala hai aura dUsarI jagaha sthala hai| sthala kI jagaha agara koI jala ke viSaya meM pUche to yahI kahA jAyegA ki yahAM jala nahIM hai| vAstava meM vahAM jala hai hI nahIM to dikhAI kaise degA? isa prakAra bhagavAn ke kevalajJAna meM kisI prakAra kI nyUnatA nahIM hai, lekina jahAM unhoMne pAMca astikAya-loka dikhAI diyA use aloka khaa| vAstava meM vahAM eka hI astikAya hai, zeSa cAra astikAya haiM hI nahIM to dIkhate kahAM se? prazna-aloka loka meM kyoM nahIM mila jAtA? samudra meM maryAdA hai isalie vaha sthala se nahIM miltaa| lekina loka-aloka ke bIca meM kyA koI dIvAra hai jo aloka ko loka ke sAtha nahIM milane detI? jIva naraka se nikala kara siddhazilA taka caudaha rAjU loka taka jAtA hai, phira kyA kAraNa hai ki loka ke jIva aloka meM nahIM jAte? uttara-hama jaba kisI vastu ke bIca kA aMga dekhate haiM to yaha samajha lete haiM ki isakA Adi aura anta bhI kahIM avazya hogaa| isI prakAra sthUla loka hama madhya meM dekhate haiM to usakI Adi aura aMta bhI kahIM hogA hii| jaba Adi aura aMta haiM to sImA ho hI gii| isake atirikta padArtha jahAM ke tahAM bane raheMge tabhI loka aura aloka kA nAma rhegaa| agara loka ke padArtha aloka meM gaye to loka aura aloka nAma rahegA hI kyoM ? aisI sthiti meM to loka-aloka ke pRthak-pRthak nAma hI miTa jaayeNge| prazna-loka ke padArthoM ko aloka meM na jAne dene vAlI zakti kyA hai? padArthoM ko aloka meM jAne dene se kauna rokatA hai ? 138 zrI javAhara kiraNAvalI Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-padArthoM ko aloka meM na jAne dene vAlI zakti dharmAstikAya hai| jaise jahAja aura machalI ko yadyapi pAnI nahIM calAtA kintu pAnI ke binA unakA calanA saMbhava bhI nahIM hai| isI prakAra dharmAstikAya kisI padArtha ko prerita karake gati nahIM karAtA, phira bhI dharmAstikAya ke binA jIva aura pudgala kI gati nahIM ho sktii| dharmAstikAya jala ke samAna hai| jahAM dharmAstikAya rUpI jala bharA hai vahIM jIva aura pudgala jAte haiN| jahA~ dharmAstikAya nahIM hai vahAM unakA gamana honA asaMbhava hai| isa prakAra loka ke padArthoM ko aloka meM na jAne dene kA nimitta dharmAstikAya hai| prazna-loka caudaha rAjU pramANa hI kyoM haiM? uttara-prakRti se hI loka itanA bar3A hai| agara kisI ne loka kA nirmANa kiyA hotA to kahA jA sakatA thA ki usane itanA bar3A hI kyoM banAyA ? aura bar3A yA choTA kyoM nahIM banAyA? loka to prAkRtika hI anAdi kAla se itanA bar3A hai| usake viSaya meM kyoM aura kaise ko avakAza nahIM hai| agni uSNa kyoM hai? jala zItala kyoM hai? ina praznoM kA uttara yahI hai ki svabhAvo'tarkagocara : / arthAt-svabhAva meM kisI kI tarka nahIM cltii| isI prakAra loka kA pUrvokta pariNAma svAbhAvika hai| usameM tarka-vitarka nahIM kiyA jA sktaa| loka kA jo svAbhAvika pariNAma hai use zAstrakAroM ne batalA diyA hai| dharmAstikAya padArtha jaina zAstra ke sivAya aura kahIM nahIM hai| khoja to bahutoM ne kI, magara kevalajJAnI ke sivAya isa padArtha ko koI na batA skaa| loka aloka kI kalpanA bahutoM ne kI hai, lekina loka aloka ke vibhAga kA vAstavika kAraNa jaina zAstra ke atirikta aura koI na batalA skaa| yahI paripUrNa jJAna kA paricAyaka hai| bhagavAn yahI upadeza de raheM haiM ki-'he jagat ke jIvoM! loka bhI hai aura aloka bhI hai isa prakAra upadeza dekara bhagavAn ne loka-aloka kA astitva batA diyA magara hameM apane kartavya kA bhI vicAra karanA caahie| mAnava Dara re| mAnava Dara re caurAsI meM ghara hai re, mAnava Dara re| tU to jANe che yo ghara mhAro re, prANI thAre na calasI lAro re, thAne bAla ne karasI chAro re, mAnava Dara re|| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 136 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn ne loka kA astitva isalie batalAyA hai ki jagat ke jIva saMsAra se bhayabhIta aura virakta hoN| he jIva! tU kisa sampadA para garva kara rahA eka bAlaka ko usakA zikSaka nakzA batA rahA thaa| bAlaka kA pitA bhI vahIM baiThA thaa| bAlaka ne apane pitA se kahA-pitAjI, dekhie isa nakze meM kaise-kaise padArtha batAye gaye haiN| lekina pitAjI, Apa eka mila ke mAlika haiN| usa mila ne bahuta-sI jagaha roka rakkhI hai| vaha mila isa nakze meM kahAM hai? maiMne bahuta khojA, magara apanA mila nakze meM kahIM nahIM milaa| Apa batalAie vaha mila isameM kahAM hai? bAlaka kI bAta sunakara pitA ne kahA-bhole bacce! jisa nakze meM itanA bar3A deza batAyA gayA hai usameM agara eka-eka mila batAyA jAye to kaise kAma calegA? jisa nakze meM kalakattA aura bambaI jaise vizAla nagara bhI eka-eka bindu meM batalAye haiM, usameM eka mila kA kyA patA calegA? bAlaka ne kahA-Apa apane mila ko bahuta bar3A batalAte the, isalie maiMne puuchaa| lekina isa deza ke nakze meM usakA kyA patA lagegA? vaha mila cAhe jitanA bar3A ho magara duniyA meM usakA kucha bhI sthAna nahIM hai| ___ bAlaka kI yaha bAta sunakara pitA kA garva zAnta ho gyaa| usane socA-bAlaka kI isa bholepana kI bAta meM kitanA mahAn tathya chipA huA hai? maiM jisa para garva karatA hUM, vaha duniyA kI dRSTi meM nagaNya hai-tuccha hai ! jJAniyoM ne yaha spaSTa kaha diyA hai ki loka meM aisA koI pradeza nahIM hai jahAM yaha jIva janma-maraNa na kara cukA ho| isa jIva ne sampUrNa loka meM ananta cakkara kATe haiM, phira bhI yaha jaisA kA taisA hai| ataeva mamatA tyAga kara samatA dhAraNa karanA hI sAra hai| Apa kaheMge-hameM kyA karanA cAhie? isakA uttara yaha hai ki nakze meM ApakA ghara na hone se Apa nakzA banAne vAle para dAvA nahIM karate haiN| itanI nispRhatA evaM udAratA Apa meM hai hii| isa nispRhatA aura udAratA ko Age bddh'aao| jaise thor3e se jIvana ke lie ghara banAte ho, vaise hI ananta jIvana ke ghara kA soca kro| indra ne nami rAjarSi se kahA thA pAsAekAraittANaM, vddhmaanngihaanniy| vAlaggapoiyAoya, tao gcchsikhttiyaa|| uttarAdhyayana 9 vAM a. arthAt-pahale Apa aisA ghara banAie, jise sArA saMsAra dekhe, phira cAhe dIkSA le lenaa| 140 zrI javAhara kiraNAvalI Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake uttara meM rAjarSi nami ne kahA saMsayaMkhalusomakuNaI. jomggekunnighrN| jatthevagantumicchejA, ttthkuvijjsaasyN|| uttarAdhyayana 9 vAM a. mitra! tumhArA kahanA ThIka hai, parantu jise yahAM se paraloka jAne meM saMzaya ho, vaha bhale yahAM ghara bnaave| jise paraloka jAne kA vizvAsa hai-paraloka ke ghara ke saMbaMdha meM saMzaya nahIM hai vaha yahAM ghara kyoM banAveM? vaha vahIM apanA ghara kyoM na banAveM? yahAM thor3e dina rahanA hai to ghara banAne kI kyA AvazyakatA hai? ghara to kahIM banAnA hI hai, so aisI jagaha ghara banAnA hogA jahAM sadaiva raha sakeM-jise chor3akara phira bhaTakanA na pdd'e| rAha calate, rAste meM ghara banAnA buddhimattA nahIM hai| mitroM! eka alpakAlIna jIvana ke lie ghara banAte ho to jahAM jAnA hai-sadA rahanA hai, vahAM bhI to ghara banA lo| sAdhu-santa aura satiyAM vahIM kA ghara banA rahI haiN| Apa bhI vahAM ghara banAne kI abhilASA rakhate haiN| magara vaha ghara banAne ke lie tyAga caahie| jIvana kI AzA bhI chor3a denI hogii| aisA tyAgI hI vahAM ghara banA sakatA hai| jaba jAnA nizcita hai aura yaha jAnate ho ki zarIra nAzavAn aura AtmA avinAzI hai, to avinAzI ke lie avinAzI ghara kyoM nahIM banAte? sarAya duniyA hai kUca kI jaaN| hara eka ko khopha dama badama hai|| rahA sikandara yahAM na daaraa| na hai karIdAM yahAM na jama hai|| musAphirAnA thake ho jaago| mukAma phirado sahI durama hai|| saphara hai duzavAra khuvAba kaba tk| bahuta bar3I maMjile adama hai|| nasIma jAgo kamara ko baaNdho| uThAvo bistara ke rAta kama hai|| saMsAra sarAya hai, isameM sthAyI rUpa se nahIM raha skte| Apa kisI makAna ko hI sarAya samajhate haiM magara vAstava meM sArA saMsAra hI sarAya hai| isameM Aja taka koI sthAyI na rahA, na rhegaa| sikandara eka bar3A bAdazAha huA hai, jisane thor3e se hindustAna ke sivAya aura aneko deza jIta liye the| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 141 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba vaha marane lagA, taba usane kahA-mere hAtha kaphana se bAhara rkhnaa| usakA janAjA niklaa| loga socane lage-'zAhI usUla ke khilApha isa bAdazAha ke hAtha kaphana se bAhara kyoM nikale haiM ?' calate-calate jaba eka maidAna AyA, taba zAhI cobadAra eka TIle para khar3A hokara kahane lagA-'apane bAdazAha kI antima bAta suniye|' saba loga utsuka hokara apane mRta bAdazAha kI antima bAta sunane ke lie vyagra ho utthe| sannATA chA gyaa| cobadAra ne kahA-Apake bAdazAha kaha gaye haiM ki maiMne jIvita avasthA meM Apa logoM ko aneka upadeza diye haiM, lekina eka upadeza denA bAkI raha gayA thA, jo aba detA huuN| mRtyu ke samaya hI isa upadeza kA mujhe khayAla aayaa| maiMne hajAroM-lAkhoM manuSyoM ke gale kATa kara yaha saltanata khar3I kI aura kAbU meM rakkhI hai| mujhe isa saltanata para bar3A nAja thA aura ise maiM apanI samajhatA thaa| lekina yaha dina aayaa| mere tamAma mansUbe miTTI meM mila gye| sArA ThATa yahIM raha gayA aura maiM calane ke lie taiyAra huuN| merI musAphirI meM sAtha dene vAlA koI nahIM hai| mujhe akele hI jAnA hogaa| maiM AyA thA-hAtha bAMdhakara aura jA rahA hUM khule haath| arthAt jo kucha lAyA thA vaha bhI yahIM raha gyaa| mere sAtha sirpha nekI-badI jAtI hai; zeSa sArA vaibhava yahIM rahA jAtA hai| __ yaha bAta cAhe koI bhI kyoM na kahe, yaha nizcita hai ki eka dina jAnA hogaa| jaba jAnA nizcita hai to samaya rahate jAga kara jAne kI taiyArI kyoM nahIM karate? sAtha jAne vAlI cIja ke prati ghora upekSA kyoM sevana kara rahe ho? samaya para jAgo aura apane hitAhita kA vicAra kro| bhagavAn mahAvIra ko vandanA karane ke lie jo pariSad gaI thI, use bhagavAn ne dharmadezanA dii| bhagavAn ne lokAloka kA svarUpa batalAyA aura jisa dharma se AtmA mokSa kA adhikArI banatI hai, usa dharma kA svarUpa nirUpaNa kiyaa| dharmadezanA sunakara aura yathAzakti dharma dhAraNa karake saba loga apane-apane sthAna ko cale gye| prakRta zAstra kA mUla vaktA kauna hai? zrotA kauna hai? isa prakAra guruparvakrama dikhalAne ke lie zAstrakAra kahate haiM: gotama svAmI kA varNana mUla-teNaM kAleNaM, teNaM samaeNaM samaNssa bhagavao mahAvIrassa jeTe antevAsI iMdabhuI nAma aNagAre goyamagutte NaM, sattatussehe, samacauraMsasaMThANasaMThie. vajjarisahanArAyasaMghayaNe, 142 zrI javAhara kiraNAvalI Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaNayapulayanigghasapamhagore, uggatave dittatave, tattatave, hAtave, orAle, ghore, ghoraguNe, ghAratavassI, ghorabaMbhaceravAsI, ucchuDhasarIre, saMkhittaviulateyalesse, cauddasapuvvI, caunANovagae, savvakkharasannivAI, saMmaNassa bhagavao mahAvIrassa anurasAmaMte, uDDhaMjANUM, ahosire, jhANakoTThovagae, saMjameNaM tavasA appANaM bhAve mANe vihrii|(2) saMskRta-chAyA-tena kAlena tena samayena zramaNasya bhagavato mahAvIrasya jyeSTho'ntevAsI indrabhUti mA'nagAraH, gautamagotraH, saptotsedhaH, samacatu rasa saMsthAna saMsthitaH, vajarSabhanArAyasahananaH, kanakapulakanikaSapakSma-padma) gauraH, ugratapAH, dIptatapAH, taptatapAH, mahAtapAH, udAraH, ghoraH, ghAreHguNaH, ghoratapavsI ghorabrahmacaryavAsI:, ucchaDhazarIraH, saMkSiptapulatejolezyaH, caturdazapUrvI, caturjJAnopagataH, sarvAkSarasannipAtI, zramaNassaH, bhagavataH mahAvIrasya adUrasAmante, U rvajAtuH, adhaHzirAH, dhyAnakoSThogataH, saMyamena tapasA AtmanaM bhAvayan vihrti| (2) zabdArtha-usa kAla, usa samaya, zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa (na bahuta dUra, na bahuta pAsa) utkuTukAsana se, namra sira kiye hue, dhyAna rUpI koThe meM praviSTa, bhagavAnke jyeSTha bar3e ziSya indrabhUti nAmaka aNagAra saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue vicarate haiN| vaha gautama gotra vAle, sAta hAtha UMce, sama caurasa saMsthAna vAle, vajra-RSabhanArAca saMhanana vAle, sone ke Tukar3e kI rekhA samAna padma-parAga samAna varNa vAle ugra tapasvI, dIptatapasvI, tapta tapasvI, mahAtapasvI, udAra, ghora, ghora guNoM vAle, ghora tapa vAle, ghora brahmacarya meM vAsa karane vAle, zArIrika saMskAra kA tyAga karane vAle, saMkSipta aura vipula tejo lezyoM vAle, caudaha pUrvo ke jJAtA, cAra jJAna ke dhanI aura sarvAkSara sannipAtI samasta akSaroM ke jJAtA haiN| (2) vyAkhyAna-zrI sudharmA svAmI kahate haiM-isa kAla aura usa samaya meM ityaadi| yadyapi kAla to vahI hai, lekina samaya kA nirdhAraNa karane ke lie phira kAla kA ullekha kiyA hai| vaha avasarpiNI nAmaka hIyamAna kAla thaa| aura samaya vaha thA jaba bhagavAn rAjagRha nagara ke guNazIla nAmaka udyAna meM padhAre haiN| pariSad dharmadezanA sunakara gaI hai aura bhagavAn sukhAsana para virAjamAna haiN| usI samaya kI yaha bAta hai| samaya kA ullekha karane kA tAtparya hai ki ucita samaya para hI prazna karanA caahie| jisase prazna karanA hai vaha agara kisI anya kArya meM vyasta zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 143 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho to usa samaya prazna karanA ucita nahIM hai| aise samaya prazna karane se uttara bhI yathocita nahIM mila pAtA hai| ataeva kiye jAte hue kArya se nivRtta hone para prazna pUchanA caahie| zrI gautama svAmI ne, jo bhagavAn ke prathama aura pradhAna ziSya the, yaha sUtra bhagavAn se zravaNa kiyA aura dhAraNa kiyaa| isa kathana se yaha sUcita kiyA gayA hai ki gautama svAmI saMgha ke nAyaka yA agresara the| unakA nAma indrabhUti thaa| yaha unake mAtA-pitA kA diyA huA nAma thaa| nAma ke binA loka-vyavahAra nahIM cltaa| kisI se rupayA vasUla karane ke lie nyAyAlaya meM dAvA karanA hai to sarvaprathama nAma batalAnA hogaa| isI prakAra khAne-pIne, Ane-jAne Adi ke sambandha meM, kisI kI koI bAta kahanI hai taba bhI nAma batAye binA kAma nahIM cltaa| jaba choTe kArya meM bhI nAma kI AvazyakatA hai to jo manuSya bar3A kArya karane vAlA hai, usakA patA binA nAma ke kaise cala sakatA hai? isI uddezya se yahAM nAma kA ullekha kiyA gayA hai-unakA nAma indrabhUti thA, jo mAtA-pitA kA diyA huA nAma hai| jyeSTha antevAsI kahane se yaha bhI samajhA jA sakatA hai ki koI bar3A zrAvaka hogA, kyoMki bhagavAn kA ziSya zrAvaka bhI kahalA sakatA hai aura sAdhu bhI kahalA sakatA hai| aisI sthiti meM indrabhUti zrAvaka the yA sAdhu, yaha spaSTa karane ke lie unheM 'anAgAra' vizeSaNa lagAyA gayA hai| anAgAra kA artha hai-ghara rahita jisake ghara na ho arthAt saadhu| isa vizeSaNa se yaha spaSTa ho gayA ki indrabhUti zrAvaka nahIM, sAdhu the| saMsAra meM eka nAma ke aneka vyakti hote haiM, ataeva jaba taka gotra na batalAyA taba taka kisI vyakti vizeSa ko samajhane meM bhrama ho sakatA hai| isa prakAra kA bhrama na ho, usa uddezya se indrabhUti anAgAra kA gotra gautama thaa| ve apane gotra se prasiddha the| jaise Ajakala 'mohanadAsa karamacanda' kahane se kaI loga cakkara meM par3a jAeMge magara 'gAMdhIjI' kahane se kaI loga zIghra hI unheM pahacAna jaaaiNge| jaise gAMdhIjI apane gotra se prasiddha haiM, usI prakAra indrabhUtijI bhI apane gautama gotra se hI prasiddha the| arthAt indrabhUti kahane se to samajhane meM kisI ko ar3acana bhI ho sakatI thI kintu 'gautama svAmI' kaha dene se saba samajha jAte the| _isa prakAra gautama svAmI ke nAma-gotra kA paricaya dene ke pazcAt aba unake zarIra kA paricaya diyA jAtA hai| yatrAkRtistatra guNA vsnti| 144 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmudrika zAstra batalAtA hai ki jisakI AkRti acchI hogI usameM guNa bhI acche hoNge| isa kathana ke anusAra hI gautama svAmI ke zarIra kA paricaya diyA gayA hai 1 gautama svAmI kA zarIra sAta hAtha UMcA thaa| yoM to sabhI manuSya apane-apane hAtha se 3 / / hAtha ke hote haiM magara yahAM aisA nahIM samajhanA caahie| jaina zAstra meM nApane ke parimANoM kA bahuta spaSTa varNana diyA gayA hai / aMgula tIna prakAra ke hote haiM - (1) pramANAMgula (2) AtmAMgula aura (3) utseghAMgula / jo vastu zAzvata hai arthAt jisakA nAza nahIM hai vaha pramANAMgula se nApI jAtI hai| aisI vastu kA jahAM parimANa batalAyA gayA ho vahAM pramANaMgula se hI samajhanA caahie| AtmAMgula se tatkAlIna nagara Adi kA parimANa batalAyA jAtA hai| isa pAMcaveM Are ko sAr3he dasa hajAra varSa bItane para usa samaya ke logoM ke jo aMgula hoMge, unheM utseghAMgula kahate haiM / gautama svAmI kA zarIra utseghAMgula se sAta hAtha kA thA / isa prakAra yadyapi gautama svAmI ke hAtha se unakA zarIra sAr3he tIna hAtha hI thA / parantu pAMcaveM Are ke sAr3he dasa hajAra varSa bIta jAne para yaha sAr3he tIna hAtha hI sAta hAtha ke barAbara hoNge| isa bAta ko dRSTi meM rakhakara hI gautama svAmI kA zarIra sAta hAtha lambA batalAyA gayA hai| gautama svAmI AkAra meM suDaula aura sugaThita the / zarIra ke mukhya do bhAga mAne jAte haiN| eka bhAga nAbhi ke Upara kA aura dUsarA bhAga nAbhi ke nIce kA / jisa manuSya ke sampUrNa avayava acche hoM, unameM kisI prakAra kI nyUnatA na ho - pramANopeta hoM, use samacaturasrasaMsthAnavAn kahate haiN| athavA - kisI eka aMga ko dRSTi meM rakhakara anyAnya aMgoM kA tadanusAra jo parimANa hai arthAt AMkha itanI baDI hai to kAna itanA bar3A honA cAhie, kAna itanA baDA hai to lalATa yA nAka itanI bar3I honI cAhie, isa prakAra ke paraspara sApekSa parimANa ke anusAra jo AkRti ho vaha samacaturasrasaMsthAna kahalAtI hai| athavA koI manuSya samatala bhUmi para pAlathI mAra kara baiTha jAveM usake bIca meM se eka DorI nikAla kara lalATa taka naape| lalATa taka nApI huI rassI se donoM ghuTanoM ke antara ko, tathA dAhine kaMdhe aura bAyeM ghuTane ke antara ko aura bAMyeM kaMdhe tathA dAhine ghuTane ke antara ko naape| agara cAroM jagaha kA nApa barAbara ho to samacaturasrasaMsthAna samajhanA cAhie / zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 145 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna-sarpa bhI samacaturasrasaMsthAna vAlA ho sakatA hai, magara pUrvokta samacaturasrasaMsthAna kA lakSaNa usameM ghaTita nahIM hotaa| sarpa meM jitanI lambAI hotI hai usake hisAba se moTAI nahIM pAI jaatii| isalie yaha spaSTa kara diyA gayA hai ki jisa yoni meM jo janmA ho usake parimANa ke anusAra jo suDola aura sundara ho vaha samacaturasrasaMsthAna vAlA kahalAtA hai| isa prakAra kauna, kitanA UMcA, lambA Adi ho, isakA hisAba alaga-alaga ho jAtA hai| isa viSaya kA vicAra zAstroM meM yathAsthAna kiyA bhI gayA hai| gautama svAmI ke zarIra kI AkRti kA varNana kiyaa| AkRti sundara hone para bhI hADa nirbala ho sakate haiN| magara gautama svAmI kI haDDiyAM kamajora nahIM thIM, yaha prakaTa karane ke lie zAstrakAra ne kahA hai-gautama svAmI vajrarSabhanArAcasaMhanana vAle the| RSabha kA artha paTTA hai aura vajra kA artha kIlI hai| nArAca kA artha hai donoM ora khIMcakara baMdhA honaa| yaha tInoM bAteM jahAM vidyamAna hoM use vajra-RSabha-nArAcasaMhanana kahate haiN| jaisI lakaDI meM lakaDI jor3ane ke lie pahale lakar3I kI majabUtI dekhI jAtI hai, phira kIlI dekhI jAtI aura phira pattI dekhI jAtI hai| kahA jA sakatA hai ki hADa meM kIlI hone kI bAta Adhunika vijJAna se saMgata nahIM hai, taba yaha kyoM kahI gaI hai? isakA uttara yaha hai ki zAstrakAroM ne kahA hai ki yaha saba upamA-kathana hai| paTTA, kIlI aura bandhana hone se majabUtI A jAtI hai aura majabUtI ko sUcita karanA yahAM zAstrakAra kA prayojana hai| sArAzaM yaha hai ki gautama svAmI kA zarIra hAr3oM kI dRSTi se bhI sadRr3ha aura sabala hai| jisa kA zarIra balavAna hotA hai usakI AtmA bhI prAyaH balavAna hotI hai| AkRti kI sundaratA aura asthiyoM kI sudRr3hatA hone para bhI zarIra kA varNa nindanIya ho sakatA hai| para gautama svAmI ke viSaya meM yaha bAta nahIM thii| yaha spaSTa karane ke lie unheM 'kanaka pulakanikaSapakSmagaura' vizeSaNa lagAyA gayA hai| kanaka kA artha hai sonaa| sone ke Tukar3e ko kATa kara kasauTI para ghisane se jo ujjvala rekhA banatI hai, usa rekhA ke samAna sundara gautama svAmI ke zarIra kA varNa thA athavA padma-kamala ke kesara jaise pItavarNa hote haiM, vaisA hI gaura varNa gautama svAmI kA thaa| vRddha AcAryoM kA yaha bhI kathana hai ki sone kA sAra nikAla kara kasauTI para kasane se jaisI svarNa rekhA banatI hai, vahI varNa gautama svAmI ke 146 zrI javAhara kiraNAvalI Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra kA thaa| sone kA sAra nikAla kara kasauTI para ghisane se hone vAlI rekhA kA varNa aura bhI adhika sundara hotA hai| isa prakAra gautama svAmI kA atIva ujjvala gaura varNa atizaya suhAvanA thaa| ___ athavA-sonA tapAne para gala jAtA hai gale hue sone ke bindu kA jo raMga hotA hai vaisA hI varNa gautama svAmI ke zarIra kA thaa| yahAM taka gautama svAmI kI zarIra-sampatti kI vizeSatA se hI kisI puruSa kI mahattA nahIM hai| manuSya kI vAstavika mahattA usake sadguNoM para nirbhara hai| hAr3a se hI lAr3a karane vAle bahirAtmA kahalAte haiN| ataeva yaha dekhanA cAhie ki gautama svAmI meM kyA guNa the? zAstrakAra batalAte haiM ki gautama svamI hIna cAritra vAle nahIM the, kintu ugra tapa karate the| unakA tapa itanA ugra hai ki kAyara puruSa usakA vicAra karake hI kAMpa utthegaa| zArIrika gaThana aura zArIrika saundarya usI kA prazasta hai jisameM tapa kI mAtrA vidyamAna hai| sundaratA huI magara tapasyA na huI to vaha sundaratA kisa kAma kI? tapahIna sundara zarIra to AtmA ko aura cakkara meM DAlane vAlA hai| jisameM tapa hotA hai usI kI mahimA kA bakhAna kiyA jAtA hai| gautama svAmI ghora tapasvI the, isI kAraNa sAdhu, sAdhvI, zrAvaka zrAvikA rUpa caturvidha saMgha unakA guNagAna karatA hai| guNa arUpI aura zarIra rUpI hai| nirAkAra kA dhyAna sAkAra ke avalambana se kiyA jAtA hai| gautama svAmI ke guNoM kA dhyAna karane ke lie unakA zarIra kA dhyAna karanA par3atA hai| gautama svAmI ke zarIra kA dhyAna karate hue hI yaha kahA gayA hai ki vaha aise gaura varNa aura sundara the ki unake sAmane devatA bhI lajjita ho jAte the| dhyAna kaI prakAra se kiyA jAtA hai| eka piNDastha dhyAna hai, jisameM piNDa kA cintana kiyA jAtA hai| rUpastha bhI eka dhyAna hai jisameM vAstavika rUpa kA dhyAna karanA par3atA hai| yahAM yaha prazna kiyA jA sakatA hai ki jaba piNDa kA dhyAna kiyA jAtA hai to phira bhagavAn kI mUrti banA kara bhagavAn kA dhyAna karane meM kyA hAni hai? isa prazna kA uttara yaha hai ki agara mUrti se kevala dhyAna kA hI kAma liyA jAye to koI hAni nahIM hai, lekina yaha smaraNa rakhanA cAhie ki gautama svAmI ke zarIra ko bhI zarIra kahA hai, caitanya nahIM kahA hai| yadyapi zarIra aura caitanya sAtha haiM ekameka haiM, phira bhI zarIra caitanya na kahakara zarIra hI kahA aura zarIra kA varNana kiyA, aba agara koI zarIra ko hI ghora tapa Adi kaha 000000000688 3888888888888A38888888888888888 U T mAtA jyAna 147 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ de arthAt zarIra se guNoM kA abheda kahane lage to vaha kathana ThIka kaise mAnA jA sakatA hai? rAjA pradezI zarIra aura AtmA ko abhinna kahatA thA, isI kAraNa use nAstika kahate the, kyoMki zarIra aura AtmA bhinna-bhinna haiN| jaise AtmA ko dekhane aura jAnane ke lie zarIra ko dekhanA aura jAnanA Avazyaka hai, usI prakAra yadi Izvara ko jAnane ke lie mUrti mAnI jAtI hai to hAni nahIM hai, bazarte ki yaha samajha kara mUrti kA avalokana kiyA jAye ki Izvara aura mUrti alaga-alaga haiM, maiM kevala Izvara para dRSTi jamAne ke lie mUrti ko dekhatA huuN| isa prakAra vicAra rakhakara mUrti ko dekhA jAye aura Izvara ko mUrti se bhinna mAnA jAye taba to koI gar3abar3a hI na ho, lekina Aja to loga mUrti ko hI bhagavAn mAne baiThe haiN| mUrti ko bhagavAn mAnanA jar3a ko cetana mAnanA hai| yadyapi zarIra aura AtmA nikaTavartI haiM, phira bhI donoM eka nahIM hai| zarIra aura AtmA bhinna-bhinna haiN| gItA meM kahA hai - na jAyate mriyate vA kadAcinnAyaM bhUtvA bhavitA vA na bhUyaH |a 21 ajo nityaH zAzvato'yaM purANo na hanyate hanyamAne zarIre / / 2 / / __ arthAt-he arjuna! AtmA vaha hai jo zarIra ke naSTa hone para bhI naSTa nahIM hotii| zarIra janmatA aura maratA hai parantu AtmA janma nahIM, aura maraNa nahIM, hAM, upacAra se AtmA, aura zarIra ke sAtha avazya janmatI-maratI hai, magara yaha upacAra hai, vAstavikatA nhiiN| AtmA na bhUtakAla meM banI hai, na vartamAna meM banI rahI hai aura na bhaviSya meM banegI hii| AtmA bhUtakAla meM thI, vartamAna meM hai aura bhaviSya meM bhI rhegii| atIta kAla kitanA hai, isakA vicAra kro| Aja kala vikramIya saMvat 1988 hai| vikrama rAjA ko hue 1988 varSa vyatIta ho gye| parantu usase bhI pahale kAla thA yA nahIM? isa ananta kAla ko mApa karake bhI Apa apane ko bhUla rahe haiN| AtmA ne ananta kAla mApA hai| mApane vAlA bar3A hotA hai aura jise mApA jAtA hai vaha usase choTA hotA hai| ratna bar3A nahIM hotA usakA mUlyAMkana karane vAlA bar3A hotA hai| kadAcit tuma yaha samajho ki hama sau varSa pahale nahIM the, to yaha tumhArI bhUla hogii| Apane aise-aise ananta zarIra grahaNa karake tyAge haiN| AtmA sadA se hai, sadA rhegii| Apa zarIra ke pIche AtmA ko bhUla baiThe haiM, yahI burAI hai| isI prakAra loga mUrti ke pIche Izvara ko bhUla baiThe haiN| mUrti ko aisA pakar3A ki aura koI bAta yAda na rhii| yahI burAI hai| 148 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka AdamI vRkSa kI zAkhA kA sahArA lekara candramA ko dekhatA hai aura dUsarA zAkhA ke sahAre ke binA hI use dekhatA hai| binA zAkhA ke sahAre ke candramA ko dekhanA to uttama hai hI aura zAkhA kA sahArA lekara candramA ko dekhanA bhI burA nahIM hai / lekina zAkhA ko hI candramA mAna baiThanA bhUla hai / isI prakAra mUrti ke sahAre Izvara kA smaraNa karanA burA nahIM hai lekina loga to mUrti ko hI Izvara mAna baiThe haiN| yaha bhayaMkara bhUla hai / agara koI AdamI binA zAkhA kA avalambana liye hI candra dekhatA hai to kyA hAni hai? phira kisI ko yaha kahanA ki tuma mUrti ko kyoM nahIM mAnate, pUjate ho, kaise ucita kahA jA sakatA hai| agara koI yaha kahe ki hama Izvara kI mUrti se Izvara kA dhyAna karate haiM to isa bAta kI parIkSA karanI cAhie ki samatA bhAva mUrti pUjane vAloM meM adhika hai yA na pUjane vAloM meM? agara amUrti pUjakoM kI apekSA, mUrti pUjakoM meM samatA bhAva kI adhikatA nahIM hai| to phira unakA yaha kathana satya kaise mAnA jAtA hai ki ve mUrti kA avalambana karake Izvara kA dhyAna karate haiM? Izvara ke vAstavika svarUpa ko bhUlakara aura kevala mUrtti ko hI Izvara samajha kara usakI vinaya bhakti karanA ucita nahIM kahA jA sktaa| vItarAga kI mUrti dekhakara vItarAgatA kA bhAva lAnA cAhie - vItarAga banane kA prayAsa karanA cAhie, magara yahAM to ulTI gaMgA bahatI najara AtI hai| vItarAga banane kI bAta to dUra rahI, svakIya rAga-bhAva se prerita hokara loga vItarAgatA kI mUrti ko hI sarAga banAne kI ceSTA karate haiN| agara sAdhu ko kuMDala evaM hAra pahanAo to kyA vaha vivekapUrNa bhakti kahalAegI? nahIM / sAdhu ko dekhakara aura sAdhutA kA cintana karake Apako vairAgya bhAva honA cAhie thA, vahI saccI sAdhubhakti kahalAtI, lekina sAdhu ko hI mukuTa kuMDala pahanA denA ucita nahIM samajhA jA sakatA / mUrtti para mukuTa kuNDala rakhane se kauna kahegA ki yaha vItarAga kI mUrti hai ? bhagavAn to nirgrantha the, mukta the| unakI isa bhAvanA ko chor3akara sarAga bhAvanA meM kaise par3ate haiM? vItarAga bhAvanA chor3akara sarAga bhAvanA meM mUrtti dekhakara par3anA vRkSa kI zAkhA ko hI candramA mAnane ke samAna bhUla hai / yadi mUrti se vikAra ke bhAva miTa jAte hoM to mUrtti dekhakara Izvara kA dhyAna karane meM koI Apatti nahIM, magara vItarAga ko hI sarAga banA DAlanA avazya Apattijanaka hai / chadmastha ko zArIrika ( piNDastha) dhyAna karanA par3atA hai, lekina zArIrika dhyAna ke sAtha Atmika guNoM kA saMbaMdha avazya honA cahie / gautama zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 146 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAmI ke zarIra ke sAtha unake Atmika guNoM kA bhI saMbaMdha hai, isI kAraNa unake zarIra kA dhyAna kiyA jAtA hai aura Atmika guNoM kA saMbaMdha batAne ke lie hI unake tapa kA bhI ullekha kara diyA hai| gautama svAmI kA aisA zarIra tapa ke prabhAva se hai| dIpaka meM jo prakAza hotA hai, vaha agni kA hotA hai, pAtra kA nhiiN| agni meM hI aisI zakti hai ki vaha pAtra prakAzita kara detI hai| isI prakAra tapa ke pratApa se hI gautama svAmI kA zarIra prakAzamAna hai| jisa zarIra se tapa vidyamAna hai vaha zarIra bhI vaMdanIya hai| Aja gautama svAmI nahIM hai aura na unake tapa kI samAnatA karane vAlA hI koI maujUda hai, lekina unakA Adarza hamAre samakSa upasthita hai| isI Adarza se anuprANita hokara mahAtmA loga bar3e-bar3e tapa karate haiN| sAdhujana tapa kA kevala varNana hI nahIM karate, varan AcaraNa karake bhI batalAte haiN| isase yaha siddha hai ki zArIrika durbalatA ke isa jamAne meM bhI itanI tapasyA kI jA sakatI hai to sabala saMhanana vAle prAcIna kAla meM kitanI tapasyA kI jAtI hogI! gautama svAmI kA tapa zaktyAnusAra sAdhu karate haiM to kyA Ananda aura kAmadeva kA tapa zrAvaka karake nahIM dikhalA sakate? tapa se zarIra kSINa ho jAtA hai, yaha dhAraNA bhramapUrNa hai| tapasyA karane se zarIra ulTA niroga aura acchA rahatA hai| amerikA vAloM ne bAraha karor3a pauMDa yA rupaye kevala upavAsa cikitsA kI khoja aura vyavasthA meM vyaya kiye haiN| unhoMne jAna liyA hai ki upavAsa mana, zarIra, buddhi Adi ke lie atyanta lAbhadAyaka hai| unhoMne aneka rogoM ke lie upavAsa-cikitsA kI himAyata kI hai| Apane DAkTara para bharosA karake, apanA zarIra DAkTaroM kI kRpA para chor3a diyA hai, Apako upavAsa para vizvAsa nahIM hai, isI kAraNa itane roga phaila rahe haiN| zArIrika lAbha ke sivAya upavAsa se indriyoM kA nigraha bhI hotA hai aura saMyama pAlana meM bhI usase sahAyatA milatI hai| tapa bar3o saMsAra meM , jIva ujjvala hove re| karmAro Idhana jale, zivapura nagara sidhAve re ||tp0 / / tapasyA to kInI zrI mahAvIrajI, kaThina karmA jo bhAgA re| dhanna munIzvara tapa tapyA, svArtha siddha taI lAgA re ||tapa0 / / saMsAra meM tapa bar3I cIja hai| tapa kA prabhAva adbhuta aura apAra hai| jisa kAla ne, jisa deza ne aura jisa samAja ne tapa ko apanAyA hai-jo tapa 150 zrI javAhara kiraNAvalI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI zaraNa meM gayA hai, use Ananda-maMgala prApta huA hai / tapa se azAMti aura amaMgala dUra ho jAte haiN| tapasyA se deva sevA kare, mAre lakSmI piNa Ave re| Rddhi vRddhi sukha sampadA, AvAgamana miTAve re |tp0|| yaha saMsAra tapomaya hai| tapa se devatA bhI kAMpa uThate haiM aura tapa ke vazavartI hokara tapasvI ke caraNoM kA zaraNa grahaNa karate haiN| Rddhi-siddhi, sukha sampatti bhI tapa se hI milatI hai| tIrthaMkara kI Rddhi samasta RddhiyoM meM zreSTha hai| vaha Rddhi bhI tapasvI ke lie dUra nahIM hai| bhagavAn mahAvIra ne nanda rAjA ke bhava meM gyAraha lAkha, paccIsa hajAra mAsa-khamana kA tapa kiyA thaa| isI tapa ke prabhAva meM vaha mahAvIra hue| isa carama bhava meM bhI bhagavAn mahAvIra ne sAr3he bAraha varSa kA ghora tapa kiyA thaa| bhagavAn ne nau bAra caumAsI tapa kiyA thA-vaha bhI 120 dina kA cauvihAra tp| eka chaha mAsa kA tapa kiyA thA aura eka teraha bola yukta chahamAsa kA abhigraha tapa kiyA thaa| ina abhigrahoM ke pUrA hone kA varNana kiyA to mAlUma huA ki jaina saMgha meM kaisI-kaisI mahAn zaktiyoM ne janma liyA thaa| bhagavAn mahAvIra ne aise kaThina abhigraha kiye to devI candanabAlA milI hii| kisakI prazaMsA kI jAye bhagavAn mahAvIra kI yA devI candanabAlA kI? Aja to loga yaha bhI kahane kA sAhasa kara sakate haiM ki dharma karane se candanabAlA para aise kaSTa Aye, magara candaranabAlA ne kaSTa na jhele hote to mahAvIra jaise tapasvI ke pavitra caraNa usake yahAM kaise par3ate? bhagavAn mahAvIra kA tapa to pAMca mAsa, paccIsa dina taka calA thA, lekina candanabAlA ne to telA hI kiyA thaa| phira bhI candanabAlA ke tele kI zakti ne bhagavAn mahAvIra ko khIMca liyaa| bhagavAn dIrghatapasvI the| pAMca mAsa, paccIsa dina taka upavAsa karanA unake lie bahuta bar3I bAta na thI, magara candanabAlA rAjakumArI thiiN| rAjakanyA hokara bika jAnA, apane Upara Aropa lagane denA, sira muMDavAnA, prahAra sahana karanA, kyA sAdhAraNa bAta hai ? tisa para usake hathakar3I-ber3I DAlI gaI aura bhauMyare meM baMda kara dI gii| phira bhI dhanya hai candanabAlA mahAsatI ko, jo muskurAtI rahIM aura apanA mana mailA na hone diyaa| bhagavAn ne anyAnya mArgoM ke vidyamAna rahane para bhI tapa kA hI mArga grahaNa kiyA, ataeva hameM bhI yaha mArga nahIM tyAganA caahie| paristhiti kaisI bhI ho, agara kSamA ke sAtha tapa kiyA jAye to avazya hI kalyANa hogaa| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 151 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra sadRza mahAna tapasvI ke pradhAna ziSya gautama tapasvI na hoM, yaha kaise ho sakatA hai? yahI kAraNa hai ki gautama svAmI bhI ghora tapa ke dhAraka the| sAdhAraNa manuSya jisakI kalpanA bhI nahIM kara sakatA, use ugra kahate haiN| isa prakAra ke tapa ko ugra tapa kahate haiN| gautama svAmI aise ugra tapa se suzobhita haiM ki sAdhAraNa puruSa jisake svarUpa kA ciMtana bhI nahIM kara skte| bhagavAn gautama meM ugra ke sAtha dIpta tapa bhI haiN| dIpta kA artha hai-jAjvalyamAna / agni kI taraha jAjvalyamAna tapa ko dIpta kahate haiN| gautama svAmI kA jAjvalyamAna tapa karma rUpI vana ko bhasma karane meM samartha haiM, ataeva una kA tapa dIpta kahalAtA hai| bhagavAn gautama dIpta tapa ke sAtha hI tapta tapa ke bhI dhAraka haiN| jisa tapa se karmoM ko saMtApa utpanna ho, karma Thahara na sakeM use tapta tapa kahate haiN| athavA gautama svAmI ne apane Apako ArAma meM na rakha kara, apane zarIra ko tapa rUpI agni meM DAla diyA, isa kAraNa vaha tapta-tapasvI haiN| Apane Apako tapa kI agni meM DAlane se yaha lAbha huA ki jaise agni ko koI hAtha nahIM lagAtA usI prakAra tapa kI agni meM par3e huI AtmA ko pApa yA karma sparza nahIM kara sktaa| gautama svAmI mahA tapasvI haiN| kisI kAmanA se arthAt svarga-prApti, vairI-vinAza yA labdhilAbha Adi kI AzA se kiyA jAne vAlA tapa mahAtapa nahIM kahalA sktaa| gautama svAmI kA tapa mahAtapa hai, kyoMki vaha niSkAma bhAvanA se kiyA gayA hai| unheM kisI prakAra kI kAmanA nahIM thI, yaha gautama svAmI ke tapa kA varNana huaa| tapo-varNana ke pazcAt kahA gayA hai ki gautama svAmI 'orAle haiN| 'orAle' kA artha hai bhIma; arthAt gautama svAmI kA tapa bhaya utpanna karatA hai| unakA tapa pArzvastha (pAsattha) logoM ko, jinheM jJAna darzana-caritra meM ruci nahIM hai, jinake jJAna Adi maMda haiM, jinheM ina para zraddhA nahIM hai, bhaya utpanna karane vAlA hai| gautama svAmI kA tapa pAsatthoM ke lie bhayaMkara hai, yaha gautama guNa samajhA jAye yA avaguNa? gautama svAmI saba ko nirbhaya banAne vAle haiM, prANI mAtra ko abhayadAna dene vAle haiM, phira unake tapa se kisI ko bhaya kyoM utpanna hotA hai? isa prazna kA uttara eka udAharaNa se samajhanA ThIka hogaa| mAna lIjie eka cora corI karane gyaa| vahAM rAjA yA koI rAjakarmacArI mila 152 zrI javAhara kiraNAvalI 883 38888888888 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA, jisase Dara gayA / yaha Dara rAjA yA rAjakarmacArI se udbhUta huA hai yA cora ke pAsa se paidA huA hai ? vAstava meM isa bhaya ke lie rAjA yA rAjakarmacArI uttaradAyI nahIM hai, cora kA pApa hI use DarA rahA hai| rAjA yA rAjakarmacArI ne use DarAyA nahIM hai, usakA pApa hI use DarA rahA hai; yadyapi rAjA yA karmacArI usameM nimitta bana gayA hai| phira bhI yaha rAjA kA guNa hI ginA jAyegA ki pApI usase Darate haiN| isI prakAra yadyapi gautama svAmI pAsatthoM ko DarAte nahIM haiM tathApi unake tapa ko dekha kara ve apanI zithilatA anubhava karate haiM aura apanI zithilatA se Apa hI Darate haiN| isa prakAra gautama svAmI ke tapa ko nimitta banAkara ve bhayabhIta hote haiN| yaha gautama svAmI kA avaguNa nahIM ginA jA sktaa| sacce dharmAtmA meM aisA prabhAva avazya honA cAhie ki usake binA kucha kahe hI pApI loga usase kAMpane lgeN| aisA dharmAtmA hI tejasvI kahalAtA hai / sudharmA svAmI, jambUsvAmI se kahate haiM-maiMne gautama svAmI ke sAtha vihAra kiyA hai| unake tapa ke prabhAva se zithilAcArI pAsatthe kAMpane lagate the| yaha pAsatthe apane pAsatthepana ke kAraNa hI bhayabhIta hote the| agara unameM pAsatthApana na hotA to unheM gautama svAmI atizaya priya lagate / parantu pAsatthepana ke kAraNa unheM gautama svAmI usI prakAra priya nahIM lagate jaise coroM ko cAMdanI priya nahIM lagatI pAsatthoM ko tapa priya nahIM hai, ataeva ve gautama se Darate haiN| 'orAla' kA artha bhIma yA bhayaMkara hai aura udAra artha bhI hai / udAra pradhAna ko kahate haiM / gautama svAmI pradhAna hone ke kAraNa udAra kahalAte haiN| gautama svAmI 'ghora' haiM arthAt dayA yA ghRNA se rahita haiN| unheM parISaha rUpI zatruoM ko nAza karane meM dayA nahIM hai / pariSaha - zatru ko jItane meM vaha dayA nahIM dikhalAte / athavA - indriyoM para aura viSaya - kaSAya para ve kabhI dayA nahIM krte| isa apekSA se gautama svAmI ko 'ghora' kahA hai| durguNoM para aura vizeSataH apane hI durguNoM para dayA dikhAne se hAni hI hotI hai| isalie indriyoM ko aura durguNoM ko unhoMne nirdaya hokara jIta liyA hai| vijaya vIratA se prApta hotI hai| laukika yuddha kI apekSA lokottara - Atmika yuddha meM adhika vIratA apekSita hai| gautama svAmI ne Antarika ripuoM ko kAma, krodha Adi ko vIratA ke sAtha, nirdaya hokara jItA thA / - dUsare AcAryoM ne 'ghora' kA artha yaha kiyA ki gautama svAmI AtmA kI apekSA - rahita haiM arthAt ve AtmA kI ora se nispRha haiN| unheM apane prati tanika bhI mamatA nahIM hai, ataeva unheM 'ghora' kahA gayA hai / zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 153 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama svAmI ghora guNa vAle haiN| unake mUla guNa aise haiM ki dUsarA koI nahIM pAla sktaa| ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura akiMcanatA rUpa pAMcoM mahAvratoM kA ve isa prakAra pAlana karate haiM ki isa prakAra se pAlana karanA dUsaroM ke lie kaThina hai| gautama svAmI kA tapa mUla guNoM ke sAtha hI sAtha lagA hai| mUla guNa , ahiMsA kA jitane prazasta rUpa meM pAlana hogA, tapa vaisA hI prazasta hogaa| binA ahiMsA tapa nahIM hotaa| satya bhI jitanA ghora hogA, tapa bhI utanA hI ghora hogaa| gautama svAmI meM yaha samasta guNa tapa ke sAtha haiM isalie unheM 'ghora' guNa kahA hai| gautama svAmI ghora brahmacArI haiN| brahmacarya saba tapoM meM uttama tapa hai| gautama svAmI ke guNoM aura vratoM ke varNana meM yadyapi brahmacarya kA samAveza ho jAtA hai tathApi brahmacarya kI mahattA prakaTa karane ke lie usakA alaga ullekha kiyA hai| brahmacarya kI vyAkhyA lambI hai, lekina brahmacarya kA saMkSipta artha hai-indriya aura mana para pUrNa rUpa se Adhipatya sthApita krnaa| jo puruSa apanI indriyoM para aura mana para Adhipatya jamA legA vaha AtmA meM hI ramaNa karegA, bAhara nhiiN| gautama svAmI brahmacarya kA itanI dRr3hatA se pAlana karate haiM ki aura loga unake brahmacarya kI bAta sunakara hI kAMpa jAte haiN| isalie unakA brahmacarya ghora hai| gautama svAmI pUrNa brahmacArI haiM, yaha kaise prajJAta huA ? isakA uttara yaha hai ki gautama svAmI isa prakAra rahate haiM mAnoM unhoMne zarIra phaiMka diyA ho| zarIra kI unheM jarA bhI cintA nahIM rhtii| usakI ora unakA dhyAna kabhI nahIM jaataa| isa prakAra rahana-sahana ke kAraNa unheM 'uchUr3ha zarIra' kahA hai| jo zArIrika sukhoM kI tarapha se sarvathA nirapekSa ho jAtA hai-zarIra ke sukha ke prati udAsIna bana jAtA hai, vahI pUrNa brahmacarya kA pAlana kara sakatA hai| zarIra ko saMvArane vAlA, zarIra sambandhI TImaTAma karane vAlA brahmacarya kA pAlana nahIM kara sktaa| eka guNa dUsare guNa para avalambita rahatA hai| jisakA brahmacarya guNa bhalI bhAMti nahIM palatA hai, unake anyAnya mUla guNa bhI sthira nahIM raha paate| isa prakAra mUla guNoM kI sthiratA ke lie jaise brahmacarya kI AvazyakatA hai usI prakAra brahmacarya kI sthiratA ke lie zarIra saMskAra ke tyAga kI parama AvazyakatA hai| aisA kiye binA brahmacarya vrata nahIM pala sktaa| agara kisI 154 zrI javAhara kiraNAvalI Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaMkara ko bhI saMvAra kara, acche kapar3e meM lapeTa kara rAste meM DAla diyA jAye to loga use uThA leNge| isake viparIta agara mUlyavAn hIre ko maile-kucele phaTe cIthar3e meM bAMdhakara DAla diyA jAye to use sahasA uThAne kI koI icchA na kregaa| yahI zarIra kI sthiti hai| zarIra kA sAja-siMgAra karake use sundara banAyA jAye to brahmacarya Tika nahIM sktaa| gautama svAmI zarIra meM nivAsa karate hue bhI mAnoM zarIra se atIta haiN| ve AtmA meM hI ramaNa karate haiM-zarIra ko jaise bhUle hue haiN| aisA tapa karane vAle aura brahmacarya pAlane vAle ke lie koI bhI laukika yA lokottara labdhi yA zakti dUra nahIM-samasta zaktiyAM usakI muTThI meM rahatI haiN| gautama svAmI kI aura labdhiyoM kA vicAra na karake sirpha eka hI labdhi kA vicAra kiijie| unheM tejolezyA nAmaka labdhi prApta ho gaI thii| ___gautama svAmI ne apanI utpanna huI tejolezyA ko saMkSipta karake zarIra meM lIna kara lI hai| unakI tejolezyA labdhi bAhara nahIM hai| yadyapi unakI tejolezyA hai vipula vistAra vAlI magara unhoMne saMkucita karake itanI choTI banA lI hai ki zarIra ke bAhara nahIM nikalane dete| unakI tejolezyA kA vistAra itanA bar3A hai ki agara use bAhara nikAla diyA jAye to hajAroM kosa meM phaila kara cAhe jise bhasma kara ddaale| isa tapojanita labdhi ko gautama svAmI ne sikor3akara apane hI zarIra meM lIna kara liyA hai| apanI vipula zakti ko dabA lenA aura samaya para zatru para bhI usakA prayoga na karanA bar3e se bar3A kAma hai| zakti utpanna honA mahatva kI bAta hai magara use pacA lenA aura bhI bar3I bAta hai| mahAn satvazAlI puruSa hI apanI zakti ko pacA pAte haiN| sAmAnya manuSyoM ko to apanI sAdhAraNa sI zakti kA bhI ajIrNa ho jAtA hai| kahA jA sakatA hai ki agara zakti kA upayoga na kiyA jAye to vaha kisa kAma kI? phira to usakA honA na hone ke barAbara hai| kSatriya talavAra bAMdhatA hai, lekina jaba zatru sAmane AyA taba agara talavAra na calAI to usakI talavAra kisa kAma kI? gautama svAmI meM aisI labdhi hai ki hajAroM kosa taka phaila kara vaha cAhe jise bhasma kara sakatI hai, phira bhI agara apamAna karane vAle ko daMDa na de sake to vaha labdhi kisa marja kI davA hai! maiM pUchanA cAhatA hUM ki kSatriya kI talavAra kisa para calanI cAhie? 'zatru para! mitra para nahIM? zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 115 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jI nahIM mitra para talavAra calAne se kSatriyatva prakaTa hotA hai ki mitra para talavAra na calAne se kSatriyatva prakaTa hotA hai? 'na calAne pr| svArtha se prerita hokara apane mitra ko mAra DAlane vAlA kSatriya kyA vAstava meM kSatriya kahalA sakatA hai? 'kadApi nhiiN| kSatriya ke mitra hote haiM aura zatru bhI hote haiM, isalie vaha mitroM ko bacAtA hai aura zatruoM ko mAratA hai, lekina gautama svAmI kA zatru koI hai hI nahIM, unake sabhI mitra hI mitra haiN| unakA siddhAnta hai - mittI se svvbhuesu| jaba unakA koI zatru nahIM hai, saba mitra hI mitra haiM, to ve tejolezyA kisa para calAveM? gautama svAmI kI prANImAtra para mitratA kI bhAvanA hai, yaha isase siddha hai ki unhoMne tejolezyA ke hote hue bhI kisI para usakA prayoga nahIM kiyaa| Apa kaha sakate haiM ki jo akAraNa hI Upara dhUla phaiMke use zatru samajhanA cAhie, lekina jisameM zatru-mitra kA bhedabhAva ho vahI dhUla DAlane vAle ko zatru samajhatA hai| gautama svAmI isa bhedabhAva se pare ho gaye haiM, unakI dRSTi meM zatru-mitra kA bheda nahIM hai; ve samasta jIvoM ko mitra hI mitra mAnate haiN| sammAna karane vAlA aura apamAna karane vAlA donoM hI unake Age samAna haiN| santoM meM kSamA guNa kI vizeSatA pAI jAtI hai, isIlie ve vandanIya haiN| sammAna ke samaya kSamA kI kasauTI nahIM hotii| kSamA kI parIkSA usI samaya hotI hai jaba apriya vyavahAra kiyA jAye, nindA kI jAye, guNa hone para bhI durguNI batAyA jaaye| aise avasaroM para jinake manamahodadhi meM kiMcit bhI kSobha utpanna nahIM hotA, jinake cehare para sikur3ana nahIM AtI, jinake netra lAla hokara bhauheM tana nahIM jAtIM, vahI puruSavara kSamAzAlI kahalAte haiN| Apa kSamAzIla ko sAdhu mAnate hai, yA thappar3a ke badale ghUsA mArane vAle ko? 'kSamAzIla ko| gautama svAmI usa puruSa para to krodha karate hI kyoM jo unakA satkAra karatA hai| rahI apamAna karane vAle ko sajA dene kI bAta / agara vaha apamAna karane vAle ko apanI tejolezyA se bhasma kara dete to kyA Apa unheM mAnate? kyA unakA isa prakAra bakhAna karate? kyA ve hamAre lie Adarza hote? nahIM, 156 zrI javAhara kiraNAvalI Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhoMne apanI tejolezyA ko isa prakAra gopa rakkhA thA ki unhoMne koI kitanA hI kyoM na satAve, ve usakA prayoga nahIM karate the| isa apUrva kSamA guNa ke kAraNa hI gautama svAmI hamAre lie vandanIya, pUjanIya haiN| duSToM para kSamAbhAva rakhakara unheM bhI apanA mitra mAna lenA AsAdhAraNa sAmarthya kA paricAyaka hai| yaha sAmarthya devoM ke sAmarthya se bhI kahIM uttama hai| gautama svAmI ke isa rUpa kA dhyAna karane se pApoM kA vinAza hogaa| ___ gautama svAmI ke zarIra, tapa, lezyA, aura kSamA kA varNana kiyA gyaa| aba yaha dekhanA hai ki unameM jJAna kI mAtrA kitanI thI? isa saMbaMdha meM sudharmA svAmI kahate haiM-gautama svAmI caudaha pUrvo ke jJAtA the| ve caudaha pUrvo ke jJAtA hI nahIM varan unake racayitA the| gautama svAmI zruta kevalI the| jo kevala jJAnI kI taraha nissaMdeha vacana bolatA hai vaha zruta kevalI kahalAtA hai| gautama svAmI meM mati jJAna, zruta jJAna, avadhi jJAna aura mana paryAya jJAna hai| arthAt kevala jJAna ko chor3a kara zeSa cAra jJAnoM ke dhAraka haiN| yahAM yaha prazna ho sakatA hai ki yadyapi gautama svAmI caudaha pUrvo ke jJAtA aura cAra jJAnoM ke dhanI the, lekina sampUrNa zruta meM unakI vyApakatA thI yA nahIM? kyoMki caudaha pUrvadhAriyoM meM bhI koI ananta guNa hIna aura koI ananta guNa adhika hotA hai| caudaha pUrvadhArI bhI saMkhyAta bhAga hIna, asaMkhyAta bhAga hIna, ananta bhAga hIna, saMkhyAta guNahIna, asaMkhyAta guNahIna, ananta guNahIna hote haiN| aura saMkhyAta bhAga adhika, asaMkhyAta bhAga adhika, ananta bhAga adhika saMkhyAta guNa adhika, asaMkhyAta guNa adhika aura ananta guNa adhika bhI hote haiN| isa taramatA meM gautama svAmI kA kyA sthAna thA? isa prazna kA uttara dene ke lie 'savvakkharasannivAI vizeSaNa diyA gayA hai| sAre saMsAra kA aura tInoM kAloM kA sAhitya 52 akSaroM se hI likhA jAtA hai| jitane vAcya padArtha haiM utane hI vacana haiN| gautama svAmI ko ina saba vacanoM kA jJAna prApta hai| vaha 'sarvAkSarasannipAtI haiM koI bhI akSara unake jJAna se ajJAta nahIM rahA hai| ve sabhI akSaroM ko jor3ane vAle haiN| athavA-'savva' pada kA 'zravya' rUpa bhI bana jAtA hai| zrAvya kA artha hai sunane yogya / gautama svAmI kI vacana racanA zravaNa karane yogya hai, ataH vaha zrAvya-akSarasannipAtI haiN| unake mukha se kaTuka, kaThora yA apriya vacana nikalate hI nahIM hai| unake vacana amRta ke samAna madhura aura jagat kA parama kalyANa karane vAle haiN| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 157 5900000 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itane guNoM ke dhAraka hone para bhI gautama svAmI guru kI zaraNa meM rahate the? jo svayaM hI saba ke guru hone yogya haiM, unakA bhI koI guru hai ? isa saMbaMdha meM sudharmA svAmI kA kathana hai ki gautama svAmI aise guNa aura jJAna ke dhAraka hone para bhI apane guru bhagavAn mahAvIra kI zaraNa meM rahate the| ve bhagavAn kA aisA vinaya karate the, mAnoM vinaya ke sAkSAta rUpa hI hoN| unameM jo labdhiyAM thIM ve abhimAna car3hAne yA bar3hAne ke lie nahIM thiiN| __ zrI sudharmA svAmI, jambU svAmI se kaha rahe haiM ki aise gautama svAmI, bhagavAn se na bahuta dUra, na bahuta samIpa AtmA ko saMyama-tapa se bhAvita karate hue vicara rahe haiN| unheM yaha vicAra hI nahIM hai ki hama aise jJAnI aura guNI haiM, isalie alaga rahakara apanA nAma phailAveM, kyoMki yahAM raheMge to bhagavAn ke hote hameM kauna pUchegA? jahAM kevala jJAnI virAjate haiM vahAM dUsarA cAhe jitanA bar3A vidvAn kyoM na ho, usakI pUcha nahIM hotii| kaisI bhI prakAzamAna sarca lAiTa kyoM na ho, sUrya kI barAbarI nahIM kara sktii| gautama svAmI ne apanA alaga saMgha banAne kA kabhI vicAra nahIM kiyaa| vaha itane vinIta haiM ki bhagavAn ke caraNa kamaloM ke bhramara bane rahate haiM aura tapa evaM saMyama kI sAdhanA karate hai| saMyama aura tapa mokSa ke prathama aMga haiN| saMyama aura tapa meM antara yaha hai ki saMyama naye karma nahIM baMdhane detA aura tapa purAne karmoM kA nAza karatA hai| jaba naye karmoM kA bandha baMda ho jAtA hai aura purAne karma kSINa ho jAte haiM to mukti ke atirikta aura kyA phala ho sakatA hai? isI kAraNa gautama svAmI saMyama aura tapa kI ArAdhanA karate hue bhagavAn ke samIpa vicara rahe haiN| hame sudharmA svAmI kA kRtajJa honA cAhie jinhoMne gautama svAmI jaise mahAn puruSa ke mahAn guNoM kA varNana karake hamAre sAmane eka zreSTha Adarza upasthita kiyA hai| unhoMne aisA na kiyA hotA to hama gautama svAmI kA paricaya kaise prApta karate? gautama svAmI ke sadguNoM ko jAnakara, hameM kartavya kA vicAra karanA caahie| hamArA kartavya hai ki unake guNoM ko jAnakara, hamameM jitanI bhI zakti hai vaha saba dUsare kAmoM meM na lagAkara aise kAma meM lagAveM jisameM gautama svAmI ke guNoM kI ArAdhanA ho| gautama svAmI ne aneka guNoM se vibhUSita hone para bhI bhagavAn ke ziSya rahane meM laghutA meM hI mahattA dekhii| unheM apanI guruttA kA dhyAna nahIM aayaa| apanI guruttA ko bhUlane meM hI mahAn guruttA hai| eka kavi ne kahA hai-- 158 zrI javAhara kiraNAvalI Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para kara meru samAna, Apa rahe raja kaNa jisaa| te mAnava dhana jAna, mRtyu loka meM raajiyaa|| rAjiyA kavi kahatA hai ki manuSyaloka meM dhanyavAda kA pAtra vahI hai jo dUsaroM ko meru ke samAna ucca banAkara Apa svayaM raja-kaNa ke samAna rahatA hai| jisameM dUsaroM ko meru ke samAna ucca banAne kI zakti hai vaha svayaM kitanA UMcI zreNI kA honA cAhie? dUsaroM kI dRSTi meM cAhe jitanA UMcA ho parantu vaha apane Apako raja ke kaNa ke samAna tuccha hI samajhatA hai| vAstava meM aisA mahApuruSa mahAn hai aura dhanya hai| jo loga acche-acche, mUlyavAn evaM sundara vastrAbhUSaNa pahana kara nikalate haiM, unakI bhAvanA yahI hotI hai ki loga unheM acchA aura bar3A AdamI smjheN| magara yadi acche karttavya ke sAtha acche gahane-kapar3e hoM taba to kadAcit ThIka bhI hai| agara bhItarI durguNoM ko chipAne ke lie hI bar3hiyA vastra aura AbhUSaNa dhAraNa kara lie, bhItara pApa bharA rahA to aisA manuSya dhikkAra kA pAtra hI ginA jaayegaa| balki aise AdamiyoM kI prazaMsA karane vAlA bhI mUrkha samajhA jaayegaa| dhanya to vahI hai jo bar3A hokara ke bhI raja kaNa banA rahatA hai| gAMdhIjI ke viSaya meM amerikA ke eka pAdarI ne likhA thA ki saMsAra meM saba se bar3A manuSya mohanadAsa karamacaMda gAMdhI hai| yadyapi saMsAra meM bar3e-bar3e bAdazAha haiM, eka se bar3hakara eka dhanavAn haiM, ve manuSya bhI haiM, phira gAMdhIjI ko hI saba se bar3A kyoM batalAyA hai? jinheM saMsAra ke saba manuSyoM meM bar3A batalAyA jA rahA hai, ve bar3e ho karake bhI rahana-sahana meM bhikhArI kI taraha rahate haiN| kyA isa udAharaNa se kavi kA kathana satya sAbita nahIM hotA? smaraNa rakhie, Apa apane ko bar3A dikhAne ke lie jitanI ceSTA karate haiM, utanI hI ceSTA agara bar3A banane ke lie kareM to Apa meM dikhAvaTI bar3appana ke badale vAstavika bar3appana prakaTa hogaa| taba apanA bar3appana dikhAne ke lie Apako tanika bhI prayatna na karanA hogA; yahI nahIM balki Apa use chipAne kI ceSTA nahIM kreNge| yaha bar3appana itanA Thosa hogA ki usake miTa jAne kI bhI AzaMkA na rhegii| aisA bar3appana pAne ke lie mahApuruSoM ke caritra kA anusaraNa karanA cAhie aura jina sadguNa rUpI puSpoM se unakA jIvana saurabhamaya banA hai unhIM puSpoM se apane jIvana ko bhI surabhita banAnA caahie| bAharI dikhAvaTa, UparI TImaTAma aura abhimAna, yaha saba tucchatA kI sAmagrI hai| isase mahattA bar3hatI nahIM hai, pratyuta pahale agara AMzika mahattA ho - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 156 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to vaha bhI naSTa ho jAtI hai| tucchatA ke mArga para calakara mahattA prApta karane kI AzA mata kro| viSa pAna karake koI ajara-amara nahIM bana sktaa| loga dukAna sajAte haiN| dukAna sajAne kA eka uddezya yaha hai ki loga bhabhake meM A jAveM aura unheM ThagA jaaye| kyA aisA karanA acchA kAma hai? yaha uddezya prazasta hai? dukAna kI sajAvaTa ke sAtha agara prAmANikatA ho taba to ThIka hai, magara kevala cAlabAjI ke lie sajAnA kaise ThIka kahA jA sakatA hai| Aja adhikAMza manuSya, rAjA se raMka taka prAyaH isI cAlabAjI meM par3e haiN| sabhI yaha cAhate haiM ki hamAre durguNa bhale hI bane raheM magara loga hamArI prazaMsA kreN| magara eka bAra apanI AtmA se puucho| soco-'he Atman! tU cAhatA to bar3AI hai, magara apane durguNoM se Apa hI patita ho rahA hai|' ___apane ko Apa bhUla kara hairAna ho gayA / ___ mAyA ke jAla meM phaMsA vIrAna ho gayA / / loga cAhate kyA haiM aura karate kyA haiM? vAhavAhI cAhate haiM magara thU-thU ke kAma karate haiN| yaha dekhate nahIM ki hamAre kAma kaise haiM? Aja gAMdhIjI kI vAhavAhI ho rahI hai to kyA unhoMne vAhavAhI ke lie kisI prakAra kA r3hoMga kiyA hai? nhiiN| unhoMne kAma aise kiye jisase unakI vAhavAha ho rahI hai| agara Apa aise acche kAma nahIM kara sakate to kama se kama jhUTha vAhavAha pAne kI lAlasA to na rkhie| koI goTA koI kinArI pahanakara nakharA dikhAve bhArI / na hukma raba kA koI mAne khudA kI bAteM khudA hI jAne / / hamAre yahAM AtmA hI khudA hai| jo khuda hI banA ho vaha khudA kahalAtA hai| kyA AtmA svayaM hI nahIM banA hai? phira kyA AtmA kI bAteM AtmA hI nahIM jAnatA? tumhArI bAta tumase chipI nahIM hai| he AtmA! tU nakharebAjI se saMsAra ko rijhAnA cAhatA hai, lekina yaha dekha ki tere meM paramAtmA kI AjJA mAnane kI kitanI zakti hai? jisa kArya ke karane se aura adhika patana hotA hai, vaha kArya karane se kyA lAbha hai? mila ke jina kapar3o ko pahanane se na saMsAra kA hI lAbha hai, unheM pahananeM meM kyA lAbha hai? thor3A paramAtmA ke hukma ko mAno to kyA koI hAni hogI? mila ke vastra tyAga dene se kyA AtmA kA kalyANa na hogA? aura mila ke vastra tyAga dene para kyA koI kaSTa hogA? Apa kaha sakate haiM moTe kapar3e garmI meM kaSTa pahuMcAte haiM, magara dUsare saikar3oM manuSya khAdI ke vastra pahanate haiM, 160 zrI javAhara kiraNAvalI Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ so kyA vaha manuSya nahIM haiM? sArI sukumAratA kyA Apake hI hisse AI? aura kyA Apa gautama svAmI ke ziSya nahIM haiM? gautama svAmI 'ucchUr3ha zarIra' the, bhogI zarIra vAle nahIM the| Apake guru zarIra ko bhI tyAga deM aura Apa pApa ko bar3hAne vAle aura saMsAra ko rulAne vAle kapar3e bhI nahIM tyAga sakate? agara aise kapar3e bhI Apase nahIM chUTa sakate to Apa 'ucchUr3ha zarIra' kA pATha kaise par3heMge ? jisa senA kA nAyaka vIra ho usake sainika kAyara kyoM hoM ? gAr3hA (khaddara) pahanane se yadi Apako garmI hotI hai to kyA saMsAra meM Apa se bar3ha kara amIra nahIM haiM? agara haiM aura ve gAr3hA pahana kara deza kI sevA karate haiM to kyA Apa aisA nahIM kara sakate? agara Apa dharma ko dipAne vAlI choTI-choTI bAtoM kA bhI pAlana nahIM kara sakeMge to bar3I bAtoM kA pAlana karake kaise dharma dipAveMge? mila ke kapar3e tyAjya haiM, isa viSaya meM kisI kA matabheda nahIM hai| agara Apa inheM bhI nahIM chor3a sakate to dharma ke bar3e kAma kaise kara sakoge? mila ke vastroM kI hI bhAMti videzI vastra aura videzI auSadhiyAM bhI tyAjya haiN| kyoMki inameM aksara mAMsa-madirA carbI Adi kA mela rahatA hai / adhikAMza ailopaithika davAiyoM meM mAMsa ke sata aura brAMDI kA mizraNa rahatA hai| mitroM! Apa apanA jIvana tyAgamaya banAo, jisase gautama svAmI kA nAma lene lAyaka bana sako / gautama svAmI kA jIvana aisA tyAgamaya aura sarala thA ki bele- bele pAraNA karake bhI svayaM gocarI lene jAte aura eka bAlaka jidhara le jAtA, udhara hI cale jAte the| gAMdhIjI kI sAdagI kA udAharaNa isalie diyA hai ki gautama svAmI dUra haiM aura gAMdhIjI samIpa haiN| anyathA jaina sAhitya meM aise-aise udAharaNa maujUda haiM ki jina kI tapasyA ke sAmane gAMdhIjI kA tapa-tyAga na kucha siddha hogaa| jaina caritAnuyoga ke jyoti stambha apane ApameM nirAle haiN| mitroM ! mila ke vastra dUSita haiN| zarIra para rahane se kharAbI paidA karate haiM / isalie inheM tyAgo / agara Apa vilAyatI aura mila ke vastra nahIM tyAga sakate to kama se kama hama sAdhuoM ko to nahIM hI denA / hama kevala yahI cAhate haiM ki kisI bhI zrAvaka ke zarIra para mila ke vastra na dikheM / binA tyAga ke jIvana zuddha nahIM banatA / tyAga sIkho aura khAna pAna evaM rahana-sahana se apane jIvana ko zuddha bnaao| isI meM tumhArA aura saMsAra kA kalyANa hai / zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 161 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra samavaraNa meM virAjamAna haiM aura gautama svAmI unase na jyAdA dUra na jyAdA pAsa baiThe haiN| gautama svAmI kisa Asana se baiThe haiM, yaha bhI sudharmA svAmI ne batalAyA hai| gautama svAmI ke ghuTane Upara ko uThe haiM aura sira nIce kI ora kiMcita jhukA huA hai| go duhane ke samaya jo Asana hotA hai usI Asana meM baiThe hue gautama svAmI dhana rUpI koThe meM praviSTa haiN| anAja agara surakSita sthAna meM nahIM rakkhA jAtA to vaha idhara udhara bikharA rahatA hai, jisase kharAba hotA hai aura usakA asalI guNa bhI kama ho jAtA hai| ataeva rakSA kI dRSTi se anAja miTTI kI koThiyoM meM bhara diyA jAtA hai| isase vaha bikharA huA nahIM rahatA aura usameM jIva jantu bhI nahIM par3ane paate| vaha surakSita rahatA hai, jisase kuTumba kA jIvana sukha se bItatA hai| loka vyavahAra ke isa dRSTAnta ko dhyAna meM rakhakara hI gautama svAmI ke saMbaMdha meM yaha kahA gayA hai ki ve dhyAna rUpI koThe meM tallIna hue baiThe haiN| jaise koThe meM nahIM bharA huA anAja idhara-udhara bikharA rahatA hai usI prakAra binA dhyAna ke mana aura indriyAM idhara-udhara bikharI rahatI haiM, jisase kharAba hokara vipatti meM par3a jAtI haiN| ataeva mana aura indriyoM ko khIMca kara dhyAna rUpI koThoM meM baMda kara diyA jAtA hai| aisA karane se unakI zakti surakSita rahatI hai| indriyoM ko aura mana ko ekAgra karake unakA saMgaThana karanA dhyAna kahalAtA hai| dhyAna kI vyAkhyA karate hue dArzanikoM ne aura yogazAstra ne yahI batalAyA hai ki cittavRtti kA nirodha karanA dhyAna hai| jaise bikharI huI sUrya kI kiraNoM se agni utpanna nahIM hotI, parantu kAMca ke bIca meM rakhane se kiraNeM ekatra ho jAtI haiM aura usa kAMca ke nIce ruI rakhane se Aga utpanna ho jAtI hai| agara bIca meM kAMca na ho to kiraNoM se jo kAma lenA cAhate haiM vaha nahIM liyA jA sktaa| isI prakAra mana aura indriyoM ko ekatra karane se Atma-jyoti prakaTa hotI hai| dhyAna rUpI kAMca ke dvArA bikharI huI indriya rUpI kiraNeM ekatra ho jAtI haiM aura Atma-jyoti prakaTa hokara apAra aura apUrva Ananda prApta hotA hai| manuSya jaba sotA hai to indriyoM se sotA hai magara mana meM jAgatA rahatA hai| indriyAM sotI rahatI haiM ataH unake dvArA nikalane vAlI mana kI zakti ruka jAtI hai| isa zakti ke rukane se svapna AtA hai aura svapna meM aisI bAteM dekhI-sunI jAtI haiM, jo pahale dekhI-sunI nahIM hoM, na jinakI kalpanA hI kI 162 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| kabhI-kabhI pUrvabhava kI bAteM bhI svapna meM dikhane lagatI haiM, aura kabhI Age hone vAlI ghaTanAeM dikhane lagatI haiN| zAlivAhana rAjA ke saMbaMdha meM eka kathA hai| eka rAta vaha so rahA thA / usane svapna meM dekhA ki maiM kanakapura paTTana nAmaka nagara ko gayA huuN| vahAM ke rAjA kI putrI haMsAvalI para maiM mugdha ho gayA hUM aura usake sAtha merA vivAha ho rahA hai| vivAha hone ke pazcAt maiM usase vArttAlApa karatA huA vizrAma kara rahA huuN| rAjA svapna meM isa Ananda meM itanA vibhora ho gayA ki saverA hone para bhI nahIM utthaa| loga Azcarya karane lage / anta meM pradhAna ne jAkara use jgaayaa| pradhAna ke jagAne para rAjA jAga to gayA magara usa para bahuta ruSTa huaa| kahane lagA-'pradhAna ! tumane merA Ananda bhaMga kara diyA hai, isalie tU va ke yogya ho / ' rAjA talavAra lekara maMtrI ko mArane ke lie udyata huA / mantrI catura thaa| usane rAjA se kahA- 'maiM Apake adhIna huuN| kahIM jAtA nahIM huuN| Apa jaba cAheM tabhI mujhe mAra sakate haiN| lekina merI eka prArthanA hai| pahale merI prArthanA suna lIjie, phira cAheM to prANa le lIjie / magara Apa merI prArthanA sunane se pahale hI mujhe mAra DAleMge to Apako pazcAttApa hogA ki mantrI na jAne kyA kahanA cAhatA thA!' rAjA ne mantrI kI yaha bAta svIkAra kii| kahA- 'bolo, kyA kahanA cAhate ho?' mantrI ne kahA- 'maiM anumAna karatA hUM ki Apa isa samaya koI svapna dekha rahe the aura usI ke sukha meM tallIna ho rahe the| maiMne Akara Apako jagA diyA aura ApakA sukha - svapna bhaMga ho gyaa| yahI bAta hai na?' rAjA bolA- hAM, bAta to yahI hai / ' mantrI ne kahA- Apa svapna meM jo sukha bhoga rahe the, vaha sukha agara Apa mujhe sunA deM to maiM jimmevArI letA hUM ki use pratyakSa kara dikhAUMgA | svapna kA sukha to kSaNika thA, thor3I dera bAda vaha naSTa ho hI jaataa| magara maiM svapna kA vahI sukha vAstavika kara dikhAUMgA / rAjA ne apanA svapna maMtrI ko kaha sunaayaa| anta meM kahA - 'sukha-samaya meM jagAkara tumane merA sukha bhaMga kiyA hai| aba apanI pratijJA yAda rakhanA / ' maMtrI ne kahA- 'isa sukha ko pratyakSa kara dikhAnA kauna bar3I bAta hai ? kanakapura paTTana bhI aura haMsAvalI nAmaka rAjakumArI bhI vahAM hai| yaha mujhe mAlUma hai| maiM haMsAvalI ko Apa se avazya milA duuNgaa|' zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 163 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha kissA hai| isameM prayojana nhiiN| isakA ullekha karane kA Azaya yaha hai ki svapna meM aisI bAta dekhI-sunI jAtI hai, jo kabhI dekhI-sunI nahIM __kaI loga kahate haiM-baiThe-baiThe svarga kA hAla kaise mAlUma ho jAtA hai? lekina unase pUcho-sone para isa prakAra kI bAteM kaise mAlUma ho jAtI haiM ? jaise svapna meM anadekhI aura anasunI bAteM mAlUma ho jAtI haiM, usI prakAra svarga kA hAla bhI mAlUma ho jAtA hai| kSAbhika guNa kI to bAta hI kyA, kSAyopazamika guNa meM bhI itanI zakti hai ki jo bAta kabhI dekhI nahIM vaha bhI dekhane ko mila jAtI hai| nidrA meM jo sahaja rIti se aura thakAvaTa se utpanna hotI hai, meM itanI zakti hai to parAkrama aura yoga kI zakti se indriya-vRtti kA nirodha kara dhyAna meM ekAgra hone se prakaTa hone vAle jJAna kA kahanA hI kyA hai? isIlie gautama svAmI indriya aura mana ko idhara-udhara na jAne dekara dhyAna rUpI koThe meM lIna rakhate haiN| gautama svAmI ko usa dhyAna meM kyA lahara paidA huI, yaha bAta sudharmA svAmI Age calakara btaaeNge| sudharmA svAmI ne jambU svAmI ko gautama svAmI ke dhyAna, vinaya Adi kA varNana kyoM sunAyA? isalie ki jambU svAmI ko aura Age kI paramparA ko zikSA denI thii| jaba sAsU yaha cAhatI hai ki merI bahU sudhara jAya aura cir3acir3a na karanA par3e to vaha apanI lar3akI ko sasurAla jAte samaya zikSA detI hai ki -beTI, aisA kAma karanA ki saba terI aura merI prazaMsA kreN| tU cAhe to mujhe dhanyavAda dilA sakatI hai aura tU cAhe to dhikkAra bhI dilA sakatI hai| sAsU kahatI hai beTI se, magara sunatI bahU bhI hai| sAsU samajhatI hai ki yadi bahU meM thor3I bhI buddhi hogI to maiMne beTI ko lakSya karake jo kahA hai use bahU samajha jaaygii| agara bahU meM itanI bhI buddhi na hogI to kiTakiTa karane se kyA lAbha hai? isase to kleza hI adhika bddh'egaa| sAsU agara lar3akI ko aisI zikSA degI taba to bahU bhI sunakara, samajhakara sudhregii| agara usane apanI beTI ko ulTA hI samajhAyA ki-dekha beTI, sasurAla meM jyAdA kAma karake tana mata todd'naa| sAsa kI bAta mata shnaa| sAsa jyAdA kucha kahe to DaTakara sAmane ho jaanaa| hama loga halake kuda ke nahIM hai, na kisI se rupayA hI ginAyA hai| ulTA hamane diyA hI hai| 164 zrI javAhara kiraNAvalI Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agara na bane to yahIM A jaanaa| dAmAda ko yahIM bulAkara dukAna karA duuNgii|' beTI ko aisI zikSA dene se kyA bahU na samajhegI? vaha bhI yahI socegI ki nanada usa ghara kI bahU hai to maiM isa ghara kI bahU huuN| jo bAta usake lie kahI gaI hai vahI mere lie bhI hai / isI prakAra sudharmA svAmI jambU svAmI ko gautama svAmI kI bAta sunA rahe haiN| sudharmA svAmI ko ziSya - paramparA sudhAranI hai, isI uddezya se vaha gautama svAmI kI vinaya Adi kI bAta sunA rahe haiM, jisase jambU svAmI samajha leM ki gautama svAmI ke guru bhagavAn mahAvIra haiM aura ve bhagavAn kA itanA vinaya karate haiM to mujhe bhI apane guru kA itanA hI vinaya karanA cAhie / jaba gautama jaise mahAn puruSa jo tapasvI haiM, saMgha ke nAyaka haiM, aneka RddhiyoM ke dhAraka haiM aura devatA bhI jinheM namaskAra karate hai, ve bhI apane guru kA vinaya karate haiM to hama unake sAmane kisa gaNanA meM haiM? sudharmA svAmI ke kathana se jambU svAmI to samajha hI cuke the, phira yaha varNana zAstra meM kyoM likhA gayA hai? ise lipibaddha karane kA uddezya hai - saMgha ke hita para dRSTi rakhakara usakI sundara paramparA ko kAyama rakhanA / yaha varNana isalie kiyA gayA hai ki jisa taraha gautama svAmI ne bhagavAn se aura jambU svAmI ne sudharmA svAmI se vinaya pUrvaka prazna kiye the usI prakAra prazna karanA cAhie / zrAvaka ko agara apane guru ke samakSa prazna karanA ho to kisa prakAra karanA cAhie? kyA zrAvaka laTTha kI taraha jAkara prazna kare ! aneka zrAvaka vandanA-namaskAra kiye binA hI, vinaya kI paravAha kiye binA hI aura ucita avasara hai yA nahIM, yaha dekhe binA hI prazna karane lagate haiM / anya tIrthI loga jaba taka ziSyatva svIkAra na kareM taba taka bhale hI vinaya na kareM, magara Apa to zrAvaka haiN| Apako to vinaya aura namratA ke binA prazna karanA hI na caahie| agara Apa vinaya ke binA prazna kareMge aura sAdhu uttara bhI na deMge, to bhI yaha smaraNa rakhanA cAhie ki vinaya ke binA jJAna prApta nahIM hotA / prema aura bhakti kI vidyamAnatA meM hI upadeza lAbhaprada ho sakatA hai| phoTAgrAphara vaisA hI phoTo utAratA hai jaise Apa baiThe hote haiM / isIlie loga acche dikhane ke uddezya se mAMgakara bhI gahane-kapar3e pahana lete haiM / sunA gayA hai ki kaI phoTogrAphara nakalI kar3e-kaMThe rakha chor3ate haiN| jaba choTe se kAma meM bhI itanI Thasaka rakhate hoM to jahAM hRdaya meM zAstra kA phoTo lenA hai vahAM lAparavAhI karane se kaise kAma calegA? vaidya se davA lenI hai to usake niyamoM zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 165 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA pAlana karanA pdd'egaa| vaidya kI davA kadAcit isa zarIra ke roga ko miTAvegI, lekina zAstrazravaNa to bhava - paramparA ke roga miTAtA hai? phira vaidya se davA lene ke samaya vinIta AcaraNa karo aura zAstrazravaNa ke samaya avinaya sevana karo, to kyA yaha ucita kahalAegA? khayAla AtA hai mujhe dilajAna terI bAtoM kA / khabara tujhako hai nahIM Age aMdherI rAtoM kA / / jobana to kala r3hala jAyagA dariyAva hai barasAI kA / bora koI na khAyegA usa roja tere hAthoM kA / / dilajAna kA artha hai-dila se baMdhA huaa| dilajAna kaha denA aura dilajAna kA-sA bartAva karanA aura bAta hai| duniyA meM dhanajAna, makAnajAna aura roTIjAna bhI haiN| jo dhana de vaha dhanajAna, jo roTI vaha de roTIjAna aura jo makAna de vaha mkaanjaan| isa prakAra kaI taraha kI maitrI hotI hai lekina dilajAna kA dostAnA nirAlA hI hai / dila paramAtmA kA ghara hai paramAtmA jaba milegA taba dila meM hI, agara dila meM na milA to phira kahIM nahIM milegaa| jo dilajAna bana jAtA hai use hara ghar3I khaupha rahatA hai ki kahIM mere dilajAna kA dila na duHkha jAve? loga khuzAmada ke mAre, acchA khAne ko milane se dilajAna kahate haiM, lekina IzvarIya vizvAsa para jo dilajAna banatA hai vaha isalie ki dila paramAtmA kA ghara hai| yaha bAta bhalI bhAMti samajha letA hai ki kisI kA dila duHkhAnA Izvara ko duHkhAnA hai| isI kA nAma dayA yA ahiMsA hai| dUsare ke dila ko raMja pahuMcAnA Izvara ko raMja pahuMcAnA hai| yaha Adarza hai| koI isa Adarza para cAhe pahuMca na sake magara Adarza yahI rhegaa| Adarza ucca, mahAn aura paripUrNa honA cAhie / agara Adarza girA huA hogA to vyavahAra kaise acchA hogA ? pUre santa vahI haiM jo kisI kA dila nahIM duHkhAte / kisI kA dila duHkha jAya to vaha apane Apako Izvara ke sAmane aparAdhI mAnate haiM / kahA jA sakatA hai saMtoM kI bAta judI hai, magara gRhastha ke sira para saiMkar3oM uttaradAyitva haiM / use lena-dena karanA par3atA hai aura dAvA-jhagar3A bhI karanA par3atA hai| aisI sthiti meM kisI kA dila duHkhAye binA kAma kaise cala sakatA hai? isakA uttara yaha hai ki jaba ApakA dila hI aisA bana jAyegA ki mujhase kisI kA dila na dukhe, mujhe kisI kA dila nahIM duHkhAnA hai to, Apake sAmane ragar3e-jhagar3e AveMge hI nahIM / siMha aura sarpa bhI ahiMsAvAdI 166 zrI javAhara kiraNAvalI Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA kucha nahIM bigAr3a skte| kadAcit tumhAre sAmane aisA maukA Ave bhI to kama se kama itanA karo ki dUsare kA haka chInane ke lie usakA dila na duHkhaao| apane haka kA lene meM dUsare kA dila duHkhAnA utanA pApa nahIM hai, jitanA pApa dUsare kA haka chInane ke lie dila duHkhAne meM hai| adhikAMza loga eka dUsare kA haka chInane ke lie usakA dila duHkhAte haiN| dUsare kA haka har3apa jAnA aura dUsare kA haka denA nahIM, yaha bhAvanA saMsAra meM phaila rahI hai, isI kAraNa saMsAra azAnti kA aDDA banA huA hai| __ mitroM! apane jIvana ko unnata banAnA ho to gautama svAmI ke guNoM kA cintana-manana karake unheM apane jIvana meM adhika se adhika mAtrA meM caritArtha karane kI ceSTA kro| isI meM ApakA kalyANa hai| prshnotthaan| __ mUla-tae NaM se bhagavaM gIyame jAyasaDDhe jAyasaMsae, jAyakoUhalle, uppaNasaDDhe, uppaNNasaMsae, uppaNNkoUhalle; saMjAsayaDDhe, saMjAyasaMsae, saMjAyakoUhalle; samuppaNNasaDDhe, samuppaNNsaMsae, samuppaNNkoUhalle uDhAe udvei| uTThAe uditA jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvaagcchi| uvAgacchittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM karei, vaMdai, nmsii| namaMsittA paccAsaNNe NAidUre sussUsamANe, namaMsamANe abhimuhe viNaeNaM paMjaliUDe pajjuvAsamANe evaM vyaasii|(3) saMskRta-chAyA-tadA sa bhagavAn gautamo jAtazraddhaH, jAtasaMzayaH, jAtakutUhalaH, utpannazraddhaH, utpannasaMzayaH, utpannakutUhalaH, saMjAtazraddhaH, saMjAtasaMzayaH, saMjAtakutUhalaH, samutpannazraddhaH, samutpannasaMzayaH, samutpannakutUhalaH, utthayA uttisstthti| utthayA utthAya yenaiva zramaNo bhagavAn mahAvIrastenaiva upagacchati, upAgamya zramaNaM bhagavantaM mahAvIra trikRtvaH, AdakSiNapradakSiNaM karoti, kRtvA vandate, namasyati, namasyayitvA nAtyAsannaH, nAtidUraH, zuzrUSamANaH, namasyan abhimukho vinayena kRtaprAJjalIH paryupAsIna evmvaadiit| (3) mUlArtha-tatpazcAt jAtazraddha-pravRtta huI zraddhA vAle, jAtasaMzaya, jAtakutUhala, saMjAtazraddha, saMjAtasaMzaya, saMjAtakutUhala, samutpanna zraddhA vAle samutpanna saMzaya vAle, samutpanna kutUhala vAle bhagavAn gautama utthAna se uThate haiN| utthAna se uThakara jisa ora zramaNa bhagavAna mahAvIra haiM usa ora Ate haiN| A karake zramaNa bhagavAn mahAvIra ko tIna bAra dakSiNa dizA se prArambha karake pradakSiNA karate hai, pradakSiNA karake vaMdana karate haiM, namaskAra karate haiN| namaskAra -zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 167 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karake na bahuta pAsa, na bahuta dUra bhagavAn ke sAmane vinaya se lalATa para hAtha jor3a kara bhagavAn ke vacana sunane kI icchA karate hue bhagavAn ko namaskAra karate aura unakI paryupAsanA karate hue isa prakAra bole (3) ___ vyAkhyA-zrI sudharmA svAmI ne gautama svAmI ke guNoM kA varNana kiyaa| aba bhagavatI sUtra meM varNita praznottara kisa jijJAsA se hue haiM, yaha varNana prAraMbha se hI sudharmA svAmI jambU svAmI ko sunAne lge| unhoMne kahA -he jambU ! jaba gautama svAmI dhyAna rUpI koThe meM vicarate the usa samaya unake mana meM eka zraddhA utpanna huii| 'jAyasaDDhe' arthAt jAtazraddhaH / 'jAta' kA artha pravRtta aura utpanna donoM ho sakate haiN| yahAM 'jAta' kA artha pravRtta hai| arthAt zraddhA meM pravRtti huii| __jAta kA artha pravRtta huaa| rahA zraddhA kA arth| vizvAsa karanA zraddhA kahalAtA hai lekina yahAM zraddhA kA artha icchA hai| tAtparya yaha huA ki gautama svAmI kI pravRtti icchA huii| kisa prakAra kI icchA meM pravRtti? isa prazna kA samAdhAna karane ke lie kahA gayA hai ki jina tatvoM kA varNana kiyA jAyegA, unheM jAnane kI icchA meM gautama svAmI kI pravRtti huii| isa prakAra tatva jAnane kI icchA meM jisakI pravRtti ho use 'jAtazraddha' kahate haiN| jAtasaMzaya arthAt saMzaya meM pravRtti huii| yahAM icchA kI pravRtti kA kAraNa batalAyA gayA hai| gautama svAmI kI icchA meM pravRtti hone kA kAraNa yaha thA ki unakI saMzaya meM pravRtti huI, kyoMki saMzaya hone se jAnane kI icchA hotI hai| jo jJAna nizcayAtmaka na ho, jisameM paraspara virodhI aneka bAjU mAlUma par3ate hoM vaha saMzaya kahalAtA hai| yathA-'yaha rassI hai yA sarpa hai?' isa prakAra kA saMzaya hone para use nivAraNa karane ke lie yathArthatA jAnane kI icchA utpanna hotI hai| gautama svAmI ko tatva-viSayaka-icchA huI kyoMki unheM saMzaya huA thaa| saMzayAtmA vinshyti| arthAt-zaMkAzIla puruSa nAza ko prApta hotA hai| dUsarI jagaha kahA hai na saMzayamanArUhya naro bhadrANi pshyti| arthAt-saMzaya utpanna hue binA-saMzaya kiye binA manuSya ko kalyANa mArga dikhalAI nahIM pdd'taa| __ tAtparya yaha hai ki eka saMzaya AtmA kA ghAtaka hotA hai aura dUsarA saMzaya AtmA kA rakSaka hotA hai| gautama svAmI ko kaunasA saMzaya utpanna huA? 168 zrI javAhara kiraNAvalI Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prazna ke uttara meM TIkAkAra kahate haiM ki jo vastu tatva pahale nizcita nahIM thA usake saMbaMdha meM gautama svAmI ko saMzaya utpanna huaa| gautama svAmI kA yaha saMzaya apUrva jJAna-grahaNa hone se AtmA kA ghAtaka nahIM hai| bhagavAn gautama svAmI ko kisa vastu tatva ke jAnane ke saMbaMdha meM saMzaya huA? isake lie TIkAkAra spaSTa karate haiM ki bhagavAn mahAvIra kA siddhAnta yaha hai ki calamANe clie| arthAt-jo cala rahA hai vaha claa| sUtrArtha meM calane vAle ko calA kahA, isase yaha artha nikalatA hai ki jo calatA hai vahI claa| jaise eka AdamI kalakattA ke lie claa| isa calate hue 'gayA' kahanA yaha eka artha kA bodhaka hai| 'calatA hai' yaha kathana vartamAna kA bodhaka hai aura 'calA' yaha bhUtakAla yA atItakAla kA bodhaka hai| 'calatA hai yaha vartamAna kI bAta hai aura 'calA yaha bhUtakAla kI bAta hai| ataeva saMzaya paidA hotA hai ki jo bAta vartamAna kI hai, vaha bhUtakAla kI kaise kaha dI gaI? zAstrIya dRSTi se isa virodhI kAla ke kathana ko eka hI kAla meM batalAne se doSa AtA hai| aisI dazA meM yaha kathana nirdoSa kisa prakAra kahA jA sakatA hai? jamAlI saMzaya se hI bhraSTa huA thA aura gautama svAmI saMzaya se hI jJAnI hue the| jamAlI ke saMbaMdha meM 'saMzayAtmA vinazyati' yaha kathana caritArtha huA aura gautama svAmI ke viSaya meM 'na saMzayamanAruhya naro bhadrANi pazyati yaha kathana caritArtha huaa| jo saMzaya nirNayAtmaka hotA hai arthAt jisase garbha meM nirNaya kA prayojana hotA hai vaha lAbhadAtA hai; aura jo saMzaya nirNaya ke lie nahIM, apitu haTha ke lie hotA hai vaha nAza karane vAlA hotA hai| jamAlI kA saMzaya haTha ke lie thA nirNaya ke lie nahIM, isa kAraNa vaha patita ho gyaa| isase viruddha gautama svAmI kA saMzaya nirNaya karane kI buddhi se, vastu tatva ko bArIkI se samajhane ke prayojana se thA, usameM haTha ke lie guMjAiza nahIM thI, isalie gautama svAmI kI AtmA zuddha aura jJAnayukta ho gii| ___ 'jAyakouhale arthAt jAtakutUhalaH / gautama svAmI ko kautUhala utpanna huA arthAt unake hRdaya meM utsukatA utpanna huii| utsukatA yaha ki maiM bhagavAn se prazna karUMgA, taba bhagavAn mujhe apUrva vastu tatva samajhAveMge, usa - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 166 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya bhagavAn ke mukhAravinda se nikale hue amRtamaya vacana zravaNa karane meM kitanA Ananda hogA? aisA vicAra karake gautama svAmI ko kautUhala huA / gautama svAmI kA saMzaya doSamaya nahIM hai, kyoMki unheM akelA saMzaya nahIM huA, varan ! pahale zraddhA huI, phira saMzaya huA, phira kautUhala bhI huA / ataH unakA saMzaya Ananda kA viSaya hai| zraddhA pUrvaka kI huI zaMkA doSAspada nahI hai, varan azraddhA ke sAtha kI jAne vAlI zaMkA doSa kA kAraNa hotI hai| yahAM taka jAyasaDDhe, jAyasaMsae aura jAyakouhale ina tInoM padoM kI vyAkhyA kI gii| isase Age kahA gayA hai- 'uppannasaDDhe, uppannasaMsae aura uppnnnnkouhle|' arthAt zraddhA utpanna huI, saMzaya utpanna huA aura kautUhala huA / yaha prazna ho sakatA hai ki 'jAyasaDDhe' aura 'uppaNNasaDDhe meM kyA antara hai? vaha do vizeSaNa alaga-alaga kyoM kahe gaye haiM? isakA uttara yaha hai ki zraddhA jaba utpanna huI taba vaha pravatta bhI huii| jo zraddhA utpanna nahIM huI usakI pravRtti bhI nahIM ho sakatI / isa kathana meM yaha tarka kiyA jA sakatA hai ki zraddhA meM jaba pravRtti hotI hai taba yaha bAta svayaM pratIta ho jAtI hai ki zraddhA utpanna ho hI gaI hai / phira pravRtti aura utpatti ko alaga-alaga kahane kI kyA AvazyakatA thI ? udAharaNa ke lie eka bAlaka cala rahA hai| calate hue usa bAlaka ko dekhakara yaha to Apa hI samajha meM A jAtA hai ki bAlaka utpanna ho cukA hai / utpanna na huA hotA to calatA hI kaise ? isI prakAra gautama svAmI kI pravRtti zraddhA meM huI, isI se yaha bAta samajha meM A jAtI hai ki unameM zraddhA utpanna huI thii| phira zraddhA kI pravRtti batalAne ke pazcAt usakI utpatti batalAne kI kyA AvazyakatA hai? isa tarka kA uttara yaha hai ki pravRtti aura utpatti meM kAryakAraNabhAva pradarzita karane ke lie donoM pada pRthak-pRthak kahe gaye haiN| koI prazna kare ki zraddhA meM pravRtti kyoM huI? to isakA yaha uttara hogA ki zraddhA utpanna huI thI? kArya-kAraNa-bhAva batalAne se kathana meM saMgatatA AtI hai, sundaratA AtI hai aura ziSya kI buddhi meM vizadatA AtI hai| kArya- -kAraNa-bhAva pradarzita karane se vAkya AlaMkArika bhI bana jAtA hai| sAdI aura alaMkArayukta bhASA meM antara hai| alaMkAramaya bhASA uttama mAnI jAtI hai, ataeva kAryakAraNa bhAva dikhalAnA bhASA kA dUSaNa nahIM hai, 170 zrI javAhara kiraNAvalI Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUSaNa hai| isa samAdhAna ko sAkSI pUrvaka spaSTa karane ke lie AcArya sAhitya zAstra kA pramANa dete hai / ki pravRttadIpAmapravRttabhAskarAM prakAzacandrAM bubudhe vibhAvarIm / arthAt-jisa dIpakoM kI pravRtti huI hai, sUrya kI pravRtti nahIM hai, aisI candramA ke prakAza vAlI rAtri smjhii| isa kathana meM bhI kAryakAraNabhAva kI ghaTanA huI hai / 'pravRttadIpAm' kahane se 'apravRttabhAskarAM kA bodha ho hI jAtA hai, kyoMki sUrya kI pravRtti hone para dIpaka nahIM jalAye jAte / ataH jaba dIpaka jalAye gaye haiM / to sUrya pravRtta nahIM hai, yaha jAnanA svAbhAvika hai, phira bhI yahAM sUrya kI pravRtti kA abhAva alaga kahA gayA hai| yaha kAryakAraNabhAva batalAne ke lie hI hai / kArya-kAraNabhAva yaha ki sUrya nahIM hai ataH dIpaka jalAye gaye haiN| AcArya kahate hai ki jaise yahAM kArya-kAraNabhAva pradarzita karane ke lie alaga do padoM kA grahaNa kiyA gayA hai, usI prakAra zAstra meM bhI sakArya-kAraNabhAva dikhAne ke lie hI 'jAyasaDDhe' aura 'uppaNasaDDhe ina do padoM kA alaga prayoga kiyA hai| zraddhA meM pravRtti hone se yaha avazya jAna gaye ki zraddhA utpanna huI lekina vAkyAlaMkAra ke lie jaise ukta vAkya meM 'sUrya nahIM hai' yaha dubArA kahA gayA hai usI prakAra yahAM zraddhA utpanna huI yaha kathana kiyA gayA hai 1 'jAyasaDDhe' aura uppaNNasaDDhe kI hI taraha 'jAyasaMsae' aura uppaNNasaMsae' tathA 'jAyakuUhale' aura uppaNNakuUhale' padoM ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhie / ina chaha padoM ke pazcAt kahA hai - saMjAyasaDDhe, saMjAyasaMsae, saMjAyakoUhale aura samuppaNNasaDDhe, samuppaNNasaMsae aura samuppaNNakuUhale / isa prakAra chaha pada aura kahe gaye haiM / arvAcIna granthoM meM aura prAcIna zAstroM meM zailI sambandhI bahuta antara hai| prAcIna RSi punarukti kA itanA khayAla nahIM rakhate the jitanA saMsAra ke kalyANa kA khyAla karate the / unhoMne jisa rIti se saMsAra kI bhalAI adhika dekhI usI rIti ko apanAyA aura usI ke anusAra kathana kiyA / yaha bAta jaina zAstroM ke lie hI lAgU nahIM hotI, varan sabhI prAcIna zAstriyoM ke lie lAgU hai| gItA meM arjuna ko bodha dene ke lie eka hI bAta vibhinna zabdoM dvArA doharAI gaI hai| eka-sIdhe sArda udAharaNa para vicAra karane se yaha bAta samajha meM A jaayegii| kisI kA lar3akA jokhima lekara, paradeza jAtA ho to use zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 171 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghara meM bhI sAvadhAna rahane ke lie cetAvanI dI jAtI hai, ghara se bAhara bhI cetAyA jAtA hai, ki sAvadhAna rahanA aura antima bAra vidA dete samaya bhI cetAvanI dI jAtI hai| eka hI bAta bAra-bAra kahanA punarukti hI hai, lekina pitA hone ke nAte manuSya apane putra ko bAra-bAra samajhAtA hai| yahI pitA-putra kA sambandha sAmane rakhakara mahApuruSoM ne zikSA kI lAbhaprada bAtoM ko bAra-bAra doharAyA hai| aisA karane meM koI hAni nahIM hai, varan lAbha hI hotA hai| gautama svAmI cAra jJAna aura caudaha pUrvo ke dhanI the| phira bhI unheM 'calamANe calie' ke sAdhAraNa siddhAnta para saMzaya aura kutUhala huA ! yaha eka tarka hai| isa tarka kA samAdhAna svayaM TIkAkAra ne Age kiyA hai, kintu thor3e se zabdoM meM yahAM bhI spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai| guru aura ziSya ke saMbaMdha se sUtra kI niSpatti hotI hai| zrotA aura vaktA donoM hI yogya hoM tabhI bAta ThIka baiThatI hai| bhagavAn mahAvIra sarIkhe vaktA aura gautama svAmI jaise zrotA khojane para bhI anyatra nahIM mileNge| aisA hone para bhI gautama svAmI ne vahI bAta pUchI, jo saba kI samajha meM A jaay| gautama svAmI aura bhagavAn mahAvIra ke praznottaroM meM yahI vizeSatA hai| sAdhAraNa se sAdhAraNa jijJAsu bhI ina bAtoM ko samajha jAya, vaha ulajhana meM na par3e, isI uddezya se gautama svAmI ne bhagavAn se prazna kiye aura bhaviSya ke lie mArga prazasta banA diyaa| bhagavAn mahAvIra aura gautama svAmI donoM hI itanI ucca zreNI ke jJAnI the ki unheM apane jJAna kA pradarzana karane kI AvazyakatA nahIM thii| unakA eka mAtra dhyeya saMsAra kA kalyANa thaa| isI dhyeya kI samajha rakhakara gautama svAmI ne prazna kiye aura jaise prazna kiye gaye, vaise hI uttara bhI diye gye| kalpanA kIjie, eka pradhAna nyAyadhIza hai| usake sAmane bahasa karane vAlA eka baoNrisTara hai| eka sAdhAraNa vyakti kA sAdhAraNa-sA mAmalA hai| yadyapi mAmalA choTA aura sAdhAraNa vyakti kA hai aura nirNaya nyAyAdhIza karegA, parantu baoNrisTara isalie khaDA kiyA gayA hai ki usakI sahAyatA ke binA sAdhAraNa vyakti apane bhAva nyAyAdhIza ko nahIM samajhA sakatA isI kAraNa baoNrisTara usakI ora se bahasa karatA hai| lekina baoNrisTara kI bahasa aura nyAyAdhIza kA nirNaya hai kisake lie? usa sAdhAraNa vyakti ke lie| __bahasa karane vAlA baoNrisTara kevala tatva kI hI bAta nahIM karegA, kintu mukadame se sambandha rakhane vAlI choTI-choTI bAteM bhI nyAyAdhIza ke samakSa upasthita karegA, jisase ThIka-ThIka nyAya prApta kiyA jA ske| 172 zrI javAhara kiraNAvalI 200888888888888888 OM Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kA mokSa jAnA nizcita hai| agara ve bhASaNa na kareM to bhI unakA mokSa ruka nahIM sktaa| lekina jijJAsu bhavya jIvoM ke hita ke lie unhoMne choTI-choTI bAtoM kA bhI nirNaya diyA hai| yadyapi bhagavAn nirNaya de rahe hai| magara unakA nirNaya samajhane vAlA koI jJAnI honA cAhie, so vaha gautama svAmI hai| jaise baoNrisTara baoNrisTarI pAsa karatA hai, usI prakAra gautama svAmI ne cAra jJAna aura caudaha pUrva yA sarvAkSara sannipAta meM pUrNa yogyatA prApta kI hai| isa prakAra bhagavAn pradhAna nyAyAdhIza aura gautama svAmI baoNrisTara ke sthAna para haiN| phira bhI prazna kitanA sAdA hai! yaha prazna hamAre lie hai, kyoMki hama chadmastha ulajhana meM par3a jAte haiM aura matavAda ke vAdavivAda meM gira jAte haiN| ataeva gautama svAmI ne baoNrisTara banakara bhagavAn mahAvIra se una praznoM kA nirNaya karAyA hai| isa nirNaya (phaisale) kI nakala sudharmA svAmI ne lI hai| sudharmA svAmI ne bhagavAn ke nirNaya kI jo nakala prApta kI thI, vahI jambU svAmI prabhRti upakArI mahApuruSa sunAte Aye haiN| isI se hameM usakA kiMcit jJAna huA hai| ina saba maharSiyoM kA hamAre Upara asIma upakAra hai| antima chaha padoM meM se pahale ke tIna pada isa prakAra haiM -saMjAyasaDDhe, saMjAyasaMsae aura sNjaaykouhle| ina tInoM padoM kA artha vaisA hI hai jaisA ki jAyasaDDhe, jAyasaMsae aura jAyakoUhale padoM kA batalAyA jA cukA hai| antara kevala yahI hai ki ina padoM meM 'jAya' ke sAtha 'sam' upasarga lagA huA hai| 'jAya' kA artha hai-pravRtta, aura 'sam' upasarga atyantatA kA bodhaka hai| jaise 'maiMne kahA' isake sthAna para vyavahAra meM kahate haiM-maiMne bahuta kahA-khUba kahA' 'maiM bahuta calA, maiMne khUba khAyA' aadi| isa prakAra jaise atyantatA kA bhAva prakaTa karane ke lie bahuta yA khUba zabda kA prayoga kiyA jAtA hai, usI prakAra zAstrIya bhASA meM atyantatA batalAne ke lie 'sam' zabda lagAyA jAtA hai| ataeva ina tInoM padoM kA yaha artha huA ki bahuta zraddhA huI, bahuta saMzaya huA aura bahuta kautUhala huaa| ___ 'sam' upasarga bahutatA kA vAcaka hai, isake lie sAhitya kA pramANa udghRta kiyA gayA hai "saMjAtakAmo balamidvibhUtyAM, mAnAt prajAbhiH pratimAnanAcca / / ' "ainTraizvarya prakarSaNa jAteccha: kArtavIryaH' - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 173 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahAM 'saMjAtakAmaH' pada meM 'sam upasarga kA prayoga kiyA gayA hai| yahAM 'saMjAtakAmaH' kA artha hai atyanta icchA vAlA-prabala kAmanA vaalaa| jaise isa jagaha 'sam' pada atyantatA kA bodhaka hai usI prakAra ukta padoM meM bhI 'sam' pada atyantatA kA bodhaka hai| --- _ 'saMjAyasaDr3he' kI hI taraha 'saMjAyasaMsae' aura 'saMjAyakouhale' padoM kA artha samajhanA caahie| aura isI prakAra 'samuppaNasaDDhe' 'samuppapaNNasaMsae' tathA samuppaNNakouhale,' padoM kA bhAva bhI samajha lenA caahie| yaha bAraha padoM kA artha huaa| isa artha meM AcAryoM kA kiMcit matabheda hai| koI AcArya ina bAraha padoM kA artha anya prakAra se bhI kahate haiN| ve 'zraddhA' pada kA artha 'pUchane kI icchA, saMzaya se utpanna hotI hai aura saMzaya kautUhala se utpanna huaa| yaha sAmane UMcI sI dikhAI dene vAlI vastu manuSya hai yA lUMTha hai? isa prakAra kA anizcayAtmaka jJAna saMzaya kahalAtA hai| isa prakAra vyAkhyA karake AcArya eka kA dUsare pada ke sAtha saMbaMdha jor3ate haiN| arthAt zraddhA ke sAtha saMzaya kA sambandha jor3ate haiM aura saMzaya se kautUhala kA sambandha jor3ate haiN| kautUhala' kA artha unhoMne yaha kiyA hai-'hama yaha bAta kaise jAneMge- isa prakAra kI utsukatA ko kautUhala kahate haiN| isa prakAra vyAkhyA karake vaha AcArya kahate haiM ki ina bAraha padoM ke cAra-cAra hisse karane caahie| ina cAra hissoM meM eka hissA avagraha kA hai, eka IhA kA hai, eka avAya kA hai aura eka dhAraNA kA hai| isa prakAra ina cAra vibhAgoM meM bAraha padoM kA samAveza ho jAtA hai| dUsare AcArya kA kathana hai ki ina bAraha padoM kA samanvaya dUsarI hI taraha se karanA caahie| isake mantavya ke anusAra bAraha padoM ke bheda karake unheM alaga-alaga karane kI AvazyakatA nahIM hai| jAta, saMjAta, utpanna, samutpanna ina saba padoM kA eka hI artha hai| prazna hotA hai ki eka hI artha vAle itane padoM kA prayoga kyoM kiyA gayA hai? isa prazna kA uttara vaha AcArya dete hai ki bhAva ko bahuta spaSTa karane ke lie ina padoM kA prayoga kiyA gayA hai| eka hI bAta ko bAra-bAra kahane se punarukti doSa AtA hai| agara eka hI bhAva ke lie aneka padoM kA prayoga kiyA gayA hai to yahAM bhI yaha doSa kyoM na hogA? isa prazna kA uttara una AcArya ne yaha diyA hai ki stuti karane meM punarukti doSa nahIM mAnA jaataa| zAstrakAra ne vibhinna padoM dvArA eka hI bAta 174 zrI javAhara kiraNAvalI Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahakara zrI gautama svAmI kI prazaMsA kI hai| ataeva bAra-bAra ke isa kathana ko punarukti doSa nahIM kahA jA sktaa| isakA pramANa yaha hai| 'vaktA harSabhayAdibhirAkSiptamanAH stuvaMstathA nindan, yat padamasakRd brUte tatpunarukta na doSAya' arthAt-harSa yA bhaya Adi kisI prabala bhAva se vikSipta mana vAlA vaktA, kisI kI prazaMsA yA nindA karatA huA agara eka hI pada ko bAra-bAra bolatA hai to usameM punarukti doSa nahIM mAnA jaataa| isa kathana ke anusAra zAstrakAra ne gautama svAmI kI stuti ke lie eka hI artha vAle aneka pada kahe haiM, phira bhI isa kathana meM punarukti doSa nahIM hai| jina AcArya ke mantavya ke anusAra ina bAraha padoM ko avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA meM vibhakta kiyA gayA hai, usake kathana ke AdhAra para yaha prazna ho sakatA hai ki avagraha Adi kA kyA artha hai? usa prazna kA uttara yaha indriyoM aura mana ke dvArA hone vAle mati jJAna ke yaha cAra bheda haiN| arthAt hama jaba kisI vastu ko kisI indriya dvArA yA mana dvArA jAnate haiM, to vaha jJAna kisa krama se utpanna hotA hai, yahI krama batalAne ke lie zAstroM meM cAra bheda kahe gaye haiN| sAdhAraNatayA pratyeka manuSya samajhatA hai ki mana aura indriyoM se ekadama jaldI hI jJAna ho jAtA hai| vaha samajhatA hai maiMne AMkha kholI aura pahAr3a dekha liyaa| arthAt usakI samajha ke anusAra indriya yA mana kI kriyA hote hI jJAna ho jAtA hai, jJAna hone meM tanika bhI dera nahIM lgtii| magara jinhoMne AdhyAtmika vijJAna kA adhyayana kiyA hai, unheM mAlUma hai ki aisA nahIM hotaa| choTI se chATI vastu dekhane meM bhI bahuta samaya laga jAtA hai| magara vaha samaya atyanta sUkSma hone ke kAraNa hamArI sthUla kalpanA zakti meM nahIM aataa| eka balavAn yuvaka sarvathA jIrNa vastra ko letA hai aura donoM ora khIMcakara cIra DAlatA hai| vaha samajhatA hai ki isake cIrane meM mujhe tanika bhI dera nahIM lgii| magara jJAnI puruSa kahate haiM ki isa balavAn yuvaka ko kapar3A phAr3ane meM bahuta kAla lagA hai| kapar3A sUta ke patale-patale tAroM kA banA hotA hai, jaba taka Upara kA tAra na TUTe taba taka nIce kA tAra nahIM ttuutttaa| isa prakAra pahale Upara kA tAra TUTA, phira nIce kA taar| donoM tAra krama se TUTate haiM, isalie pahalA tAra TUTane kA kAla alaga hai aura dUsarA tAra TUTane kA kAla zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 175 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaga hai| isI krama se aura bhI tAra TUTate haiN| aba samasta tAroM ke TUTane ke kAla kA vicAra karanA caahie| ghar3I meM saikeMDa taka ke hisse kiye jA sake haiN| agara sArA kapar3A phAr3ane meM eka saikaiMDa lagA hai to kapar3e meM jitane tAra haiM, utane hI hisse saikaiNDa ke ho gye| tAtparya yaha ki sthUla dRSTi se loga samajhate haiM ki indriya yA mana se jJAna hone meM dera nahIM lagatI, parantu vAstava meM bahuta kAla laga jAtA hai| indriya yA mana se jJAna hone meM kitanA kAla lagatA hai, yaha bAta nIce batAI jAtI hai| jaba hama kisI vastu ko dekhanA cAhate haiM taba sarva prathama darzanopayoga hotA hai| nirAkAra jJAna ko, jisameM vastu kA astitva mAtra pratIta hotA hai, jaina darzana meM darzanopayoga kahate haiN| darzana ho jAne ke anantara avagraha jJAna hotA hai| avagraha do prakAra kA hai (1) vyaMjanAvagraha aura (2) arthAvagraha / mAna lIjie, koI vastu par3I hai, parantu use dIpaka ke binA nahIM dekha skte| jaba dIpaka kA prakAza usa para par3atA hai taba vaha vastu ko prakAzita kara detA hai| isI prakAra indriyoM dvArA hone vAle jJAna meM, jisa vastu kA jisa indriya se jJAna hotA hai, usa vastu ke parimANu indriya se lagate haiN| usa vastu kA aura indriya kA sambandha vyaMjana kahalAtA hai| vyaMjana kA vaha avagraha vyaMjanAvagraha kahalAtA hai| yaha vyaMjanAvagraha AMkha aura mana se nahIM hotA, kyoMki AMkha aura mana kA vastu ke paramANuoM ke sAtha saMbaMdha nahIM hotaa| yaha donoM indriyAM padArtha kA sparza kiye binA hI padArtha ko jAna letI haiN| arthAt aprApyakArI haiN| zeSa cAra indriyoM se hI vyaMjanAvagraha hotA hai| AMkha aura mana ko chor3akara zeSa cAra indriyoM se pahale vyaMjanAvagraha hI hotA haiN| vyaMjanAvagraha ke pazcAt arthAvagraha hotA hai| vyaMjanAvagraha se, sAmAnya rUpa se jAnI huI vastu meM, 'yaha kyA hai?' aisI jAnane kI icchA honA arthAvagraha hai| arthAvagraha meM bhI vastu kA sAmAnya jJAna hI hotA hai| __ avagraha ke ina do bhedoM meM se arthAvagraha to pAMcoM indriyoM se aura mana se bhI hotA hai| ataeva usake chaha bheda haiN| vyaMjanAvagraha AMkha ko chor3akara cAra indriyoM se hI hotA hai vaha mana evaM AMkha se nahIM hotaa| tAtparya yaha hai ki indriyoM aura mana se jJAna hone meM pahale avagraha hotA hai| avagraha eka prakAra kA avyakta jJAna hai| jise yaha jJAna hotA hai use svayaM hI mAlUma hotA ki mujhe jJAna huA hai| lekina viziSTa jJAniyoM ne ise bhI dekhA hai| jisa prakAra kapar3A phAr3ate samaya eka-eka tAra kA TUTanA mAlUma nahIM 176 zrI javAhara kiraNAvalI Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA, lekina tAra TUTate avazya haiN| tAra na TUTe to kapar3A phaTa nahIM sktaa| isI prakAra avagraha jJAna svayaM mAlUma nahIM par3atA magara vaha hotA avazya hai| avagraha na hotA to Age ke IhA, avAya, dhAraNA Adi jJAnoM kA honA saMbhava nahIM thaa| kyoMki binA avagraha ke IhA, binA IhA ke avAya aura binA avAya ke dhAraNA nahIM hotii| jJAnoM kA yaha krama nizcita hai| ___ avagraha ke bAda IhA hotI hai| yaha kyA hai isa prakAra kA arthAvagraha jJAna jisa vastu ke viSaya meM huA thA, usI vastu ke saMbaMdha meM bheda ke vicAra ko IhA kahate haiN| yaha vastu amuka guNa kI hai' isalie amuka honI cAhie' isa prakAra kA kucha-kucha kaccA-pakkA jJAna IhA kahalAtA hai| IhA ke pazcAt avAya jJAna hotA hai| jisa vastu ke saMbaMdha meM IhA jJAna huA, usake saMbaMdha meM kisI nirNaya-nizcaya para pahuMca jAnA avAya hai| yaha amuka vastu hI hai isa jJAna ko avAya kahate haiN| udAharaNArtha-'yaha khar3A huA padArtha DhUMTha honA cAhie' isa prakAra kA jJAna IhA kahalAtA hai aura yaha padArtha agara manuSya hotA to binA hile-Dule eka hI sthAna para khar3A na rahatA, isa para pakSI nirbhaya hokara na baiThate, isalie yaha manuSya nahIM hai, lUMTha hI hai| isa prakAra kA nizcayAtmaka jJAna avAya kahalAtA hai| arthAt jo hai use sthira karane vAlA aura jo nahIM hai, use uThAne vAlA nirNaya rUpa jJAna avAya hai| cauthA jJAna dhAraNA hai| jisa padArtha ke viSaya meM avAya huA hai, usI ke saMbaMdha meM dhAraNA hotI hai| dhAraNA, smRti aura saMskAra, yaha eka hI jJAna kI zAkhAeM haiN| jisa vastu meM avAya huA hai use kAlAntara meM smaraNa karane ke yogya sudRr3ha banA lenA dhAraNA jJAna hai| kAlAntara meM usa padArtha ko yAda karanA smaraNa hai aura smaraNa kA kAraNa saMskAra kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki AtmA kA jJAnaguNa mUlataH eka hI hai| vaha jaba kisI vastu kA indriyoM dvArA grahaNa karatA hai to pahale-pahale atyanta sAmAnya rUpa meM hotA hai| phira dhIre-dhIre vikasita evaM puSTa hotA huA nirNaya rUpa bana jAtA hai| utpatti se lekara nizcayAtmaka rUpa dhAraNa karane meM jJAna ko bahuta kAla laga jAtA hai| magara vaha kAla itanA sUkSma hai ki hamArI sthUla kalpanA meM AnA kaThina hotA hai| nizcayAtmaka rUpa dhAraNa karane meM jJAna ko aneka avasthAoM meM se gujaranA par3atA hai| yaha avasthAeM itanI adhika hotI haiM ki hama unakI ThIka-ThIka kalpanA bhI nahIM kara skte| tathApi sahaja rIti se saba samajha meM A jAe, isa prayojana se zAstrakAroM ne una sabhI avasthAoM kA mukhya cAra vibhAgoM meM vargIkaraNa kara diyA hai| jJAna kI ina mukhya cAra - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 177 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avasthAoM ko hI avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA kahate haiN| magara yaha nahIM samajhanA cAhie ki hamArA jJAna sIdhA avagraha se AraMbha hotA hai| avagraha se bhI pahale darzana hotA hai| darzana meM mahAsAmAnya arthAt sattA kA pratibhAsa hotA hai| sattA kA pratibhAsa ho cukane para avagraha jJAna hotA hai| avagraha meM bhI pahale vyaMjanAvagraha phira arthAvagraha hotA hai| avagraha ke pazcAt saMzaya kA udaya hotA hai| taba saMzaya ko haTAtA huA, IhA,IhA ke anantara avAya aura avAya ke pazcAt dhAraNA jJAna hotA hai| isa prakAra avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA kramapUrvaka hI hote haiN| pahalA jJAna hue binA dUsarA Age vAlA jJAna nahIM ho sktaa| ___ pahale AcArya kA kathana hai ki gautama svAmI ko prathama zraddhA, saMzaya aura kautUhala meM pravRtti huii| yaha tInoM avagraha jJAna rUpa haiN| prazna hotA hai ki yaha kaise mAlUma huA ki gautama svAmI ko pahalepahala avagraha huA? isakA uttara yaha hai ki-pRthvI meM dAnA boyA jAtA hai| dAnA, pAnI kA saMyoga pAkara pRthvI meM gIlA hotA hai-phalatA hai aura taba usameM se aMkura nikalatA hai| aMkura jaba taka pRthvI se bAhara nahIM nikalatA, taba taka dIkha nahIM pdd'taa| magara jaba aMkura pRthvI ke bAhara nikalatA hai taba use dekhakara hama yaha jAna lete haiM ki yaha aMkura pahale choTA thA, jo dIkha nahIM par3atA thA, magara thA vaha avazya / agara vaha choTe rUpa meM na hotA to aba bar3A hokara kaise dIkha par3atA? isa prakAra bar3e ko dekhakara choTe kA anumAna karanA hI caahie| kArya ko dekhakara kAraNa ko mAnanA hI nyAyasaMgata hai| binA kAraNa ke kArya kA honA asaMbhava hai| agara binA kAraNa ke kArya kA honA mAna liyA jAya to saMsAra kA niyama hI bigar3a jaayegaa| eka aura udAharaNa liijie| murgI ke aMDe meM pAnI hI pAnI hotA hai, zarIra nahIM hotaa| agara usa aMDe ke pAnI meM murgI kA zarIra na mAnA jAye to kyA binA usa pAnI ke murgI kA zarIra bana sakatA hai? nhiiN| yadyapi usa pAnI meM Aja murgI nahIM dIkha par3atI hai, lekina jisa dina murgI dikhegI usa dina usakI pAnI rUpa paryAya kA anumAna avazya kiyA jAyegA, kyoMki usa paryAya ke binA murgI kA zarIra bana hI nahIM sktaa| __isI prakAra kArya-kAraNa ke saMbaMdha se yaha bhI jAnA jA sakatA hai ki jo jJAna IhA ke rUpa meM AyA hai vaha avagraha ke rUpa meM avazya thA, kyoMki binA avagraha ke IhA kA honA saMbhava nahIM hai| gautama svAmI chadmastha the| unheM 178 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo mati jJAna hotA hai vaha indriya aura mana se hotA hai| aura indriya tathA mana se hone vAle jJAna meM binA avagraha ke IhA nahIM hotii| sArAMza yaha hai ki pahale 'jAyasaDDhe, jAyasaMsae aura jAyakoUhale, yaha tIna pada avagraha hai| uppaNasaDDhe, uppaNNasaMsae aura uppaNNakoUle yaha tIna pada IhA haiN| saMjAyasaDr3he, saMjAyasaMsae aura saMjAyakoUhale tathA samuppaNakoUhale, yaha tIna pada dhAraNA haiN| isake Age gautama svAmI ke saMbaMdha meM kahA hai ki-uThAe uddeeN| arthAt gautama svAmI uThane ke lie taiyAra hokara uThate haiN| prazna-yahAM 'uTThAe uDhei' yaha do pada kyoM diye gaye haiM? uttara-donoM pada sArthaka haiN| pahale pada se yaha sUcita kiyA hai ki gautama svAmI uThane ke abhimukha hue arthAt uThane ko taiyAra hue| dUsare pada se yaha sUcita kiyA hai ki ve uTha khar3e hue| agara do pada na die hote aura pahalA hI pada hotA to uThane ke prArambha kA jJAna to hotA parantu uThakara khar3e hue, yaha jJAna na hotaa| jaise 'bolane ke lie taiyAra hue' isa kathana meM yaha saMdeha raha jAtA hai ki bole yA nahIM? isI prakAra eka pada rakhane se yahAM bhI sandeha raha jaataa| ___zAstra meM guru aura ziSya ke bIca meM sAr3he tIna hAtha kI dUrI rahane kA vidhAna hai| isa vidhAna meM aneka uddezya haiN| guru ko zarIra phailAne meM dikkata nahIM hotI aura garmI Adi bhI nahIM lgtii| isa kAraNa ziSya ko guru se 3 / / hAtha dUra rahanA kahA hai| guru ke caraNa-sparza Adi kisI kArya ke lie avagraha meM jAnA ho to guru se AjJA lenI caahie| agara guru AjJA deM to jAnA cAhie, anyathA nahIM jAnA cAhie, yaha niyama hai| Aja isa niyama ke zabda to sudharmA svAmI kI kRpA se milate haiM, lekina isameM pravRtti kama dekhI jAtI __gautama svAmI apane Asana se uTha khar3e hue aura calakara bhagavAn ke samIpa aaye| bhagavAn ke samIpa Akara unhoMne bhagavAn ko tIna bAra pradakSiNA kii| kaI loga pradakSiNA kA artha hAtha jor3a kara apane kAna ke AsapAsa hAtha ghumAnA hI samajhate haiM, lekina vaha pradakSiNA kA vikRta kiMvA saMkSita rUpa hai| AsapAsa cAroM ora cakkara lagAne kA nAma hI pradakSiNA hai| prAcIna kAla meM isI prakAra pradakSiNA kI jAtI thii| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 176 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradakSiNA karake gautama svAmI ne bhagavAn ke guNoM kA kIrtana kiyA aura pAMca aMga namA kara bhagavAn ko vaMdanA kii| vaMdanA karane ke pazcAt gautama svAmI bhagavAn ke sanmukha baitthe| vacana se stuti karanA vaMdanA hai aura kAyA se praNAma karanA namaskAra kahalAtA hai| gautama svAmI bhagavAn ke sanmukha-bhagavAn kI ora muMha karake, kisa prakAra baiThe, yaha varNana bhI zAstra meM hai| saMkSepa meM vaha bhI batalAyA jAtA hai| gautama svAmI bhagavAna ke Asana kI apekSA nIce Asanapara na bahuta dUra na bahuta najadIka arthAta bhagavAna se sAr3he tIna hAtha dUra baitthe| bahuta dUra baiThane se ziSya guru kI bAta bhalI bhA~ti nahIM suna sktaa| athavA guru ko jora se bolane kA kaSTa uThAnA par3atA hai| bahuta samIpa baiThane se guru ko kisa prakAra kI dikkata hotI hai| ataeva gautama svAmI bhagavAna se sAr3he tIna hAtha kI dUrI para bhagavAna ke vacanoM ko zravaNa karane kI icchA karate hue virAjamAna hue| gautama svAmI, bhagavAna ke sAmane vaisI hI icchA liye baiThe haiM jaise bachar3e ko gAya kA dUdha pIne kI icchA hotI hai| isake pazcAta gautama svAmI aMjali karake arthAta donoM hAtha jor3a kara unheM mastaka se lagAkara prArthanA karate hue bhagavAna ke prati vinayapUrvaka bole| yaha gautama svAmI ke vinaya kA varNana sudharmA svAmI ne sunAyA hai| isase pratIta hotA hai ki zrotA ko apane gurU ke sAtha kisa prakAra vyavahAra karanA caahie| zrotA kaisA honA cAhie isa viSaya meM kahA gayA hai| jiMdA-vigahA parivajjiehiM, guttehiM paMjaliuDe hiN| bhatti-bahumANapuvvaM, uvauttehiM suNeyavvaM / / arthAta- guru jaba zAstra kI prarUpaNA karate hoM taba zrotAoM ko nIMda aura Apasa kI bAtacIta baMda karake, mana tathA zarIra ko saMyama meM rakhakara hAtha jor3akara bhakti evaM atyanta Adara pUrvaka zravaNa karanA caahie| zAstra kI prarUpaNA karate samaya nIMda lenA yA bAteM karanA prarUpaNA meM vighna DAlanA hai| nandI sUtra me vaktA aura zrotA ke guNa doSa batalAne ke lie aura bhI adhika vivecana kiyA gayA hai| usameM kahA hai ki eka zrotA gAya ke bachar3e ke samAna hotA hai| gAya kA bachar3A chUTane para aura kisI bAta para dhyAna nahIM dekara sIdhA apanI mA~ ke pAsa daur3atA hai| gAya ke bachar3e ke samAna zrotA kisI ora bAta para dhyAna na dekara vaktA ke dvArA kiye jAne vAle vivecana para hI dhyAna detA hai| 150 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koI-koI zrotA jauMka ke samAna hotA hai| jauMka ko agara dUdha bhare stana para lagAyA jAya to yaha dUdha na pIkara rakta hI pItI hai| kisI kavi ne kahA hai avaguNa ko umagI gaheM, guNa na gaheM khala loka / rakta piye paya nA piye, lagI payodhara jauMka / / isI prakAra jo zrotA vaktA ke chidra to dekhate haiM, parantu vaktA ke mukha se nikalane vAlI amRtavANI ko grahaNa nahIM karate, ve jauMka ke samAna haiN| bhagavAna ne caudaha prakAra ke vaktA kahe haiM, magara sAtha yaha bhI kahA hai ki zrotA ke vaktA ke doSa na dekha kara guNa hI grahaNa karanA cAhie / jahA~ amRta mila sakatA hai vahA~ rakta grahaNa karanA ucita nahIM hai / vidhipUrvaka vandanA namaskAra karake gautama svAmI ne bhagavAna mahAvIra svAmI se svIkRti prApta karake prazna kiye jinakA varNana Age kiyA jAegA / / / iti / / zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 18 1 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna bhAga - 2 zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 183 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhagavatIsUtram (paMcamAMgam ) dvitIya bhAga : prathama zataka: - prathama uddezaka mUla- se NUNaM bhaMte! calamANe calie? udIrijjamANe udIrie? veijjamANe veie? pahijjamANe pahINe? chijjamANe chiNNe? bhijjamANe bhiNNe? ujjhamANe daDDhe ? mijjamANe maDe? nijjarijjamANe nijjiNNe? (3) saMskRta - chAyA - tad nUnaM bhagavan! calat calitam? udIryamANaM udIritam? vedyamAnaM veditam ? prahIyamANaM prahINam ? chidyamAnaM chinnam ? midyamAnaM bhinnam? dahyamAnaM dagdham ? mriyamANaM mRtam ? nirjIryamANaM nirjIrNam ? (3) he bhagavan! jo cala rahA ho; vaha calA; jo udIrA jA rahA ho; vaha udIrA gayA, jo vedA jA rahA ho; vaha vedA gayA, jo naSTa ho rahA ho vaha naSTa huA; jo chida rahA hai vaha chidA, jo bhida rahA hai vaha bhidA, jo jala rahA hai vaha jalA, jo mara rahA hai, vaha marA, jo khira rahA hai, vaha khirA, isa prakAra kahA jA sakatA hai? (3) vyAkhyA - gautama svAmI ne bhagavAna mahAvIra se ukta nau prazna kiye| yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki gautama svAmI ne ina praznoM meM pahale calamANe calie? yaha prazna hI kyoM kiyA? dUsarA prazna pahale kyoM nahIM kiyA / isa prazna kA samAdhana yaha hai / puruSArtha cAra haiM unameM mokSa puruSArtha mukhya haiN| jitane bhI puruSArtha haiM vaha saba mokSa ke lie hI hone caahie| aura koI kAma aise puruSArtha kA nahIM hai jaise puruSArtha kA kAma mokSa prApta karane kA hai / ataeva saba prANiyoM ko ucita hai ki ve dUsare kAma chor3a kara mokSa - prApti ke kAma meM lageM / I isa prakAra mokSa prApta karanA saba kAmoM meM zreSTha hai / mokSa prApti eka kArya hai to usakA kAraNa bhI avazya honA cAhie, kyoMki binA kAraNa ke kArya nahIM ho sktaa| binA kAraNa ke kArya kA honA mAna lene se bar3I zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 185 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gar3abar3I maca jaaygii| ataeva prAkRtika niyama ke anusAra yahI mAnanA ucita hai ki kAraNa ke hone para hI kArya hotA hai| isa niyama se jaba mokSa sAdhya hai, to usakA sAdhana bhI avazya honA caahie| mAna lIjie koI mahilA roTI banAnA cAhatI hai| roTI banAnA sAdhya hai to usake lie sAdhanoM kA honA anivArya Avazyaka hai| cakalA, belana, ATA, agni Adi roTI banAne ke sAdhanoM ko sAmagrI kahate haiN| yaha sAdhana sAmagrI hogI tabhI roTI bnegii| isI prakAra pratyeka kArya meM sAdhana kI AvazyakatA hai| jaisA manuSya kA sAdhya hogA, vaisA hI use puruSArtha bhI karanA par3atA hai| usake anukUla hI sAdhana karane par3ate haiN| mokSa rUpa sAdhya ke lie samyagdarzana, samyajJAna aura samyaka cAritra rUpa sAdhanoM kI AvazyakatA hai| jaise ATA, agni, Adi sAmagrI ke binA roTI nahIM bana sakatI, usI prakAra samyagdarzana Adi sAmagrI ke binA mokSa kI prApti nahIM ho sktii| isase yaha sAbita hotA hai ki mokSa rUpa sAdhya ke sAdhana samyak-darzana, samyaka-jJAna aura samyak cAritra haiN| sAdhya ke anukUla sAdhana aura sAdhana ke anusAra sAdhya hotA hai| anya jAti kA kAraNa anyajAtIya kArya ko utpanna nahIM kara sktaa| agara kisI ko khIra banAnI hai to use dUdha, zakkara, cAvala kA upayoga karanA hogaa| isake badale agara koI namaka-mirca ikaTThA karane baiTha jAye to khIra nahIM bnegii| tAtparya yaha hai ki sAdhya ke anukUla hI sAdhana juTAne caahieN| sAdhya ke anusAra sAdhana juTAne ke liye jJAna kI AvazyakatA hai| khIra banAne vAle ko jAnakArI honI cAhiye ki khIra ke liye dUdha, zakkara Adi kI AvazyakatA hai aura zAka banAne vAle ko jAnanA cAhie ki usake lie namaka-mirca kA upayoga kiyA jAtA hai| aisA jJAna na hone se na khIra hI ThIka bana sakatI hai, aura na tarakArI hii| tAtparya yaha hai ki kArya karane ke lie kartA ko kAraNoM kA yathAvat jJAna honA caahie| yathAvat jJAna ke abhAva meM kArya yathAvat nahIM ho sktaa| yahA~ mokSa sAdhya hai aura samyagajJAna Adi usake sAdhana haiN| sAdhya aura sAdhana ke vyabhicAra ko haTAkara jo unakA jor3a milAne kI zikSA de, vaha zAstra kahalAtA hai| acche puruSa isa bAta kI zikSA cAhate haiM ki sAdhya (mokSa) aura sAdhana (samyagjJAna, samyagdarzana, samyak-cAritra) samAna mila jaaveN| inameM vyabhicAra na ho| isalie acche puruSa zAstra zravaNa kI icchA rakhate haiN| 156 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra zAstra hai| isa zAstra meM kArya kAraNa kA vyabhicAra na hone dene kI zikSA dI gaI hai / sAdhya aura sAdhana meM vyabhicAra na Ane dene ke lie sAdhya aura sAdhana donoM para vicAra karane kI AvazyakatA hai| agara sAdhya ko bhUlakara dUsare hI kArya ke lie sAdhana juTAte rahe athavA sAdhana ko bhUlakara sAdhya dUsare ko hI mAnate rahe to kaise kArya hogA? sAdhya hai khIra, aura banA lI tarakArI / yahA~ sAdhya kA jJAna na hone se dUsare hI kArya ke sAdhana juTAye aura una sAdhanoM se khIra kI jagaha tarakArI bana gaI / bhale hI tarakArI acchI banI, magara sAdhya vaha nahIM thI / sAdhya to khIra thI jo banI nhiiN| isI prakAra sAdhya banAyA jAya mokSa aura sAdhana juTAe jAe~ saMsAra ke to mokSa kaise milegA? kAraNa kArya meM vyabhicAra nahIM honA caahie| donoM eka ho jAveM / isa bAta kI zikSA dene vAlA zAstra kahalAtA hai / yahA~ kahA gayA hai ki jJAna, darzana aura cAritra sAdhana haiM aura mokSa sAdhya hai| ina sAdhanoM ke dvArA mokSa ko sAdhA jAya to koI gar3abar3a na hogI / hamAre AtmA kI zaktiyA~ bandhana meM hai / una zaktiyoM para AvaraNa par3A hai, usa AvaraNa ko haTAkara AtmA kI zaktiyoM ko prakaTa kara lenA hI mokSa hai| AtmA meM samyagjJAna, samyagdarzana aura samyak - cAritra kI zakti svabhAvataH vidyamAna hai, lekina vaha daba rahI hai / ratnatraya kI isa zakti meM AtmA kI anya saba zaktiyoM kA samAveza ho jAtA hai| jyoM jyoM isa zakti kA vikAsa hotA hai, mokSa samIpa se samIpatara hotA calA jAtA hai / tAtparya yaha hai ki jo jJAna darzana aura cAritra kI ArAdhanA karegA, vaha mokSa kI ArAdhanA karegA aura jo mokSa kI ArAdhanA karegA vaha ina sAdhanoM ko apanAyegA / jaise khIra ko dUdha, cAvala aura zakkara kaho yA dUdha, cAvala, zakkara ko khIra kaho eka hI bAta hai| isI prakAra samyak - jJAna - darzana - cAritra kI ArAdhanA kaho yA mokSa kI ArAdhanA kaho, donoM eka hI bAta hai / samyak jJAna - darzana - cAritra mokSa ke hI sAdhana haiM yaha sAdhana mokSa ko hI siddha kareMge, aura kisI kArya ko siddha nahIM kreNge| mokSa ko sAdhane vAlA ina tInoM kAraNoM ko hI sAdhegA aura inhIM kAraNoM se mokSa sadhegA / mokSa ko vahI jAna sakatA hai jo ina zaktiyoM ke bandhana ko jAnegA / jo bandhana ko na jAnegA, vaha mokSa ko kyA samajhegA? jo kaida yA parataMtratA ko jAnegA vahI svataMtratA caahegaa| Aja jo bhAratIya parataMtratA ko jAnate haiM ve hI svataMtratA ko cAhate haiM / jinheM parataMtratA kA hI jJAna nahIM hai, ve svataMtratA zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 187 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko nahIM samajha sakate / isI prakAra jo bandhana ko samajhegA, vahI mokSa ko bhI samajhegA / vastu do prakAra se jAnI jAtI hai- svapakSa se aura vipakSa se / vastu ke svarUpa kA jJAna honA svapakSa se jAnanA hai aura usake pratipakSI virodhI vastu ko jAnakara aura phira usase vyAvRtta karake mUla vastu ko jAnanA vipakSa se jAnA hai| ise vidhimukha se aura niSedhamukha se jAnanA bhI kahA jA sakatA hai| prakAza ko jAnane ke lie andhakAra ko jAna lenA bhI Avazyaka hotA hai| isI prakAra dharma ko jAnane ke lie adharma ko aura adharma ko jAnane ke lie dharma ko jAna lenA Avazyaka hai / mokSa kA pratipakSa bandhana hai / bandhana hai, isI se mokSa bhI hai / bandhana na hotA to mokSa bhI na hotA / mokSa ko jAnane ke lie bandhana ko jAnanA par3atA hai| AtmA ke sAtha karmoM kA ekameka ho jAnA bandha hai / jaise dUdha aura pAnI Apasa meM milakara ekameka ho jAte haiM, usI prakAra karmapradezoM kA AtmapradezoM ke sAtha ekameka ho jAnA bandhana hai| aura isa karmabandha kA nAza ho jAnA mokSa hai| mokSa ke lie karmabandhana kATanA anivArya hai / mUla bAta yaha hai ki gautama svAmI ne bhagavAna mahAvIra se jo nau prazna kiye haiM / unameM pahale calamANe calie prazna hI kyoM kiyA? isa prazna ko hala karane se pUrva hameM yaha dekhanA cAhie ki karma baMdha kA nAza kramazaH hotA hai yA eka sAtha ? pratyeka kArya meM krama dekhA jAtA hai| eka sar3e-gale kapar3e ko phAr3ane meM bhI pahale aura pIche ke tAra TUTane kA krama hai| kapar3e ke tamAma tAra eka sAtha nahIM TUTate / isa prakAra saMsAra meM kisI bhI kArya ko lIjie, usake sampanna hone meM krama avazya dikhalAI paDegA, jo sUkSma dRSTi se kArya ke krama ko samajha legA vaha gar3abar3a meM nahIM pdd'egaa| jo manuSya bArIka najara se kisI kArya ke krama ko nahIM samajhegA usakA gar3abar3a meM par3a jAnA svAbhAvika hai| jaise anyAnya kAryakrama krama se hote haiM usI prakAra karmabaMdha kA nAza bhI krama se hotA hai| isameM saMdeha ke lie avakAza nahIM honA caahie| aba dekhanA sirpha yahI hai ki karmabaMdha kA nAza kisa krama se hotA hai? gautama svAmI ne bhagavAn mahAvIra se 'calamANe calie' se lagAkara 'NijjarijjamANe Nijjarie taka jo nau prazna kiye haiM unameM karmabaMdha ke nAza kA krama sanniviSTa hai / yaha krama 'calamANe calie' se AraMbha hotA hai / aura 'NijjarijjamANe Nijjarie taka rahatA hai / isa aMtima krama ke pazcAt 188 zrI javAhara kiraNAvalI Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabaMdha nahIM rahatA / karmabaMdha ke naSTa hone meM pahalA krama 'calamANe calie' hI hai| isI kAraNa yaha prazna saba se pahale upasthita kiyA gayA hai| aba yaha dekhanA cAhie ki karmabaMdha ke nAza kA yaha krama dikhAkara kauna-sI bAta samajhAI gaI hai, aura ina padoM kA artha kyA hai? saba se pahale 'calamANe calie' isa prazna para vicAra karanA cAhie / I karma kI sthiti pUrNa hone para karma udayAvalikA meM AteM haiM, AvalikA kahate haiM - cakkara ko / sthiti pUrNa hone para karma apanA phala dene ke lie jisa cakkara meM Ate haiM, use udaya-AvalikA kahate haiM / isa prakAra karma kA phala dene lie sAmane AnA hI calita honA hai| udaya-AvalikA kA zAstra meM bahuta vistAra pUrvaka varNana hai, jise kahane kA abhI samaya nahIM hai / karmoM ko udaya - AvalikA meM Ane meM asaMkhyAta samaya lagate haiM, asaMkhyAta samaya meM karma udaya - AvalikA meM Ate haiN| jo samaya asaMkhyAta hai unakI Adi bhI hai, madhya bhI hai aura anta bhI hai| asaMkhyAta meM Adi, madhya aura anta hotA hI hai| karma-pudgala ananta haiM aura unake udaya - AvalikA meM Ane kA krama hai| isa samaya meM ananta pudgaloM kA kitanA dala cale, dUsare samaya meM kitanA cale aura tIsare samaya meM kitanA dala cale, Adi? isa prakAra kramapUrvaka karmapudgala udayAvalikA meM Ate haiM / ataH krama se calate-calate karmapudgaloM ko udayAvalikA meM Ane meM asaMkhyAta samaya laga jAte haiM / calamANe calie jo calatA hai vaha calA / - isa siddhAnta ke anusAra pahale samaya meM karmapudgaloM kA jo dala calA hai, use dRSTi meM rakhakara Age ke asaMkhyAta samayoM meM jo dala clegaa| usake lie bhI 'calA' kahA jAyagA / arthAta pahale samaya meM jo karmapudgaloM kA dala calA hai, use lakSya karake karmapudgaloM ke saba daloM ke lie kahanA cAhie ki ve saba 'cale haiM' / aba prazna yaha hai ki jo karmapudgala cala rahe haiM, ve vartamAna meM haiM, unheM 'cale' isa prakAra bhUtakAla meM kyoM kahA? vartamAna ko bhUtakAla meM kyoM kahA? isa zaMkA kA samAdhAna yukti se kiyA jAtA hai| zAstrakAra kA kathana hai ki aisA na mAnane se sArA vyavahAra hI bigar3a jAyegA, aura jaba vyavahAra bigar3a jAyegA to Atmika kriyA bhI naSTa hogI hii| kalpanA kIjie eka AdamI kapar3A buna rahA hai| kapar3A bunane meM aneka tAra DAlane pddeNge| tabhI kapar3A pUrA bunA jaayegaa| isa prakAra kapar3A bunane meM asaMkhyAta zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 186 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya lgeNge| yadyapi abhI kapar3A pUrA bunA nahIM gayA hai, bunA jAyegA, lekina bunane ke lie eka tAra DAlane para bhI kapar3A bunA gayA kahalAtA hai| isa prakAra vartamAna kI bAta bhI bhUtakAla meM batalAI jAtI hai| yaha nitya ke loka-vyavahAra meM hama dekha sakate haiN| hama dekhateM haiM ki pahale samaya meM jo tAra bunA gayA hai, usI ke AdhAra para 'kapar3A bunA gayA' aisA kahA jAtA hai| __ isa prakAra kA loka-vyavahAra bhI nirAdhAra nahIM hai| vastra kI utpatti eka kriyA hai| anyAnya kriyAoM kI bhA~ti isa kriyA meM bhI asaMkhyAta samaya lagate haiN| ataeva bunane kI kriyA meM jitane samaya lageMge, unake prArambhika samaya meM hI 'kapar3A bunA gayA' yaha kahA jaaygaa| agara aisA na kahA jAya, na mAnA jAya to phira kahanA hogA ki anyAnya tAra DAlane para bhI kapar3A utpanna nahIM huaa| jaise eka tAra DAlane para vastra bunA gayA nahIM kahA jA sakatA, usI prakAra do, tIna, cAra, dasa bIsa aura sau tAra DAlane para bhI bunA gayA nahIM khlaaegaa| aisI sthiti meM pahalA tAra DAlane kI kriyA nirarthaka huI, isI prakAra Age ke tAra DAlanA bhI nirarthaka hogA aura phira sabhI tAra nirarthaka ho jaaeNge| tAtparya yaha hai ki yadi pahalA tAra DAlane kI kriyA karane para bhI kapar3A utpanna nahIM huA to kahanA hogA ki tAra DAlane kI kriyA niSphala gaI / jo cIja banAnI hai, kriyA karane para bhI agara vaha nahIM banI to yahI kahanA cAhie ki kriyA niSphala huI / magara isa prakAra kI niSphalatA svIkAra karane se bar3I gar3abar3I hogii| phira agale tAra DAlane kI kriyA bhI nirarthaka hogI aura isakA artha yaha huA ki pratyeka tAra DAlanA jaba nirarthaka huA to kapar3A bunA hI nahIM gyaa| isa prakAra pratyakSa se virodha utpanna hogaa| jo pahalA tAra DAlane para vastra kI utpatti nahIM mAnate, magara antima tAra DAlane para hI utpatti mAnate haiM, unheM yaha socanA cAhie ki pahale tAra kI apekSA antima tAra meM kyA vizeSatA hai? jaise pahalA tAra eka thA, usI prakAra antima tAra bhI eka hai| agara eka tAra se vastra nahIM utpanna hotA to antima tAra se utpatti kaise kahI jA sakatI hai? prathama aura aMtima tAra samAna haiN| agara aMtima tAra se vastra utpanna huA mAnA jAya to prathama tAra se bhI use utpanna huA mAnanA caahie| jo zakti prathama tAra meM hai, vahI aMtima meM bhI hai| aisI avasthA meM pahalA tAra par3ane para vastra utpanna huA na mAnanA aura aMtima tAra par3ane para mAnanA ucita nahIM kahA jA sktaa| 160 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kapar3e meM par3ane vAle tAra pUraka haiM aura kapar3A pUrya hai| jo sUta eka hI gAMTha meM ba~dhA hai, usa sabakA kapar3A banegA / isalie saba dhAgoM meM samAna zakti hai| cAhe jisa dhAge ko pahale DAlA jAya, cAhe jise pIche DAlA jAya / agara pahale tAra ke DAlane para kapar3e ko utpanna na kahoge to pichalA tAra DAlane para kapar3e ko utpanna kyoM kahoge? sabhI tAra eka hI gAMTha ke haiM aura samAna zakti vAle haiM, phira unameM yaha bheda-bhAva kyoM kiyA jAtA hai? agara pahale vAle tAra ko aMta meM DAlA jAya aura aMta meM DAle jAne vAle tAra ko pahale hI DAlA diyA jAya taba to kapar3e ko utpanna huA mAnane meM koI Apatti na hogI? aMtima tAra DAlane se hI agara kapar3A utpanna huA kahalAtA hai to aMtima tAra ko pahale hI DAla dene para kapar3A utpanna huA aisA mAnane meM AnAkAnI nahIM honI caahie| kyoMki Apa aMtima tAra se hI kapar3e kA utpanna honA svIkAra karate haiN| agara itane para bhI kapar3e ko utpanna huA na mAno to phira durAgraha hI khlaaegaa| isa durAgraha ke kAraNa kriyA meM nirarthakatA aaegii| hama pratyakSa dekhate haiM ki pahalA, dUsarA aura tIsarA tAra DAlane se bhI kapar3A utpanna huA hai / ataeva yaha mAnanA ucita hai ki pahalA dhAgA DAlane se bhI vastra kiMcita utpanna huA hai| agara aisA na mAnA jAyagA to phira kabhI bhI vastra utpanna huA nahIM khlaaegaa| yaha huA tAra kI apekSA vastra ko utpanna mAnA jAnA / kAla kI apekSA bhI yahI bAta mAnanA yukti saMgata hai| kapar3A utpanna karane meM jo kAla lagatA hai usake tIna sthUla vibhAga kiye jA sakate haiM- prathama prAraMbhakAla, dUsarA madhyakAla aura tIsarA aMtima kAla / agara kapar3e ke prAMrabhakAla meM use utpanna huA na mAnA jAyegA to madhyakAla aura aMtimakAla meM utpanna huA kyoM mAnA jAyegA? tInoM kAla samAna haiM aura tInoM kAloM meM vastra utpanna hotA hai- kisI eka kAla meM nahIM / jaise prAraMbhakAla meM kapar3A banA usI prakAra madhyakAla meM bhI aura usI prakAra aMtimakAla meM bhI / phira kyA kAraNa hai jisase prAraMbha aura madhya ke kAla meM kapar3e ko utpanna huA na mAnakara aMtima kAla meM hI utpanna huA mAnA jAya? prAMrabhakAla meM eka tAra DAlane para kapar3e kA eka aMza utpanna huA hai yA nahIM? agara yaha kahA jAya ki eka aMza bhI utpanna nahIM huA to isa kA artha yaha huA ki isa prakAra sArA samaya samApta ho gayA aura vastra utpanna nahIM huaa| kyoMki jaise prAraMbha kAla meM utpanna kapar3e ke aMza ko anutpanna mAnA jAtA hai, usI prakAra madhyakAla meM bhI anutpanna mAnanA hogA zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 161 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura antima kAla meM bhI eka aMza hI utpanna hotA hai, isalie usa samaya meM bhI vastra ko utpanna honA nahIM mAnA jA skegaa| aisI sthiti meM vastrotpAdaka kI sampUrNa kriyA aura sampUrNa samaya vyartha ho jaaygaa| isa doSa se bacane ke lie yaha mAnanA hI ucita hai ki Arambha kAla meM bhI aMzataH vastra kI utpatti huI hai| tAtparya yaha hai ki jaise eka tAra par3a jAne se hI vastra kA utpanna honA mAnanA yukti saMgata hai, usI prakAra kamoM kI udaya-AvalikA asaMkhyAta samaya vAlI hone se pahale samaya meM jo karma udaya-AvalikA meM Ane ke lie cale haiM, una karmoM kI apekSA unheM 'calA' kahA jAtA hai| agara aisA na mAnA jAyagA to jo karma udaya AvalikA meM Ane ke liye cale haiM, una karmoM kI calana-kriyA vRthA ho jaayegii| aura yadi prathama samaya meM karmoM kA calanA nahIM mAnA jAyegA to phira dUsare, tIsare Adi samayoM meM bhI unakA calanA nahIM mAnA jA skegaa| kyoMki pahale samaya meM aura pichale samaya meM koI antara nahIM hai| jaise pahale samaya meM kucha hI karma calate haiM, saba nahIM, usI prakAra antima samaya meM bhI kucha hI karma calate haiM-saba nhiiN| (kyoMki bahuta se karma pahale hI cala cuke haiM aura jo thoDe se zeSa rahe the, vahI aMtima samaya meM calate haiM) isa prakAra saba samaya samAna haiN| kisI meM koI vizeSatA nahIM hai| ataH prathama samaya meM agara 'karma cale' aisA na mAnA jAya to phira kisI bhI samaya meM unakA calanA na mAnA jA skegaa| isalie jisa prakAra aMtima kriyA se 'karma cale' mAnate ho, usI prakAra prathama kriyA se bhI 'karma cale' aisA mAnanA caahie| yahA~ yaha tarka kiyA jA sakatA hai ki agara eka tAra DAlane se vastra utpanna ho jAtA hai to phira dUsare tAra DAlane kI kyA AvazyakatA hai? isakA uttara yaha hai ki agara antima tAra DAlane se hI vastra utpanna huA, aisA mAnA jAya to (aMtima tAra ko chor3akara) pahale ke tamAma tAra DAlane kI kyA AvazyakatA hai? una tAroM kA DAlanA niSphala kyoM na jAya? asala bAta yaha hai ki eka tAra DAlanA eka samaya kI kriyA huI aura dUsarA tAra DAlanA dUsare samaya kI kriyA huii| pahale samaya meM pahalA tAra DAlA hai aura usase aMzataH vastra utpanna huA hai, dUsare samaya meM dUsarA tAra DAlanA zeSa hai| lekina jo tAra DAlA hai, usakI kriyA aura samaya nirarthaka to nahIM gayA? usa samaya meM usa kriyA se vastra utpanna to huA hI hai| 162 zrI javAhara kiraNAvalI . Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma kI sthiti parimita hai| cAhe vaha antarmuhUrta kI ho yA sattara kor3Akor3I sAgaropama kI ho, lekina hai parimita hii| parimita sthiti vAle karma agara udaya meM nahIM AveMge to unakA parimitapana miTa jAyagA aura sArI vyavasthA bhaMga ho jaayegii| karmasthiti kI maryAdA hai aura usa maryAdA ke anusAra karma udaya AvalikA meM Ate hI haiN| udaya-AvalikA meM Ane ke lie sabhI karma eka sAtha nahIM calate haiM pratyeka samaya meM unakA kucha aMza hI calatA hai| prathama samaya meM jo karmAza calA hai usakI apekSA karma ko 'calA' na mAnA jAyagA to prathama samaya kI kriyA aura vaha samaya vyartha hogaa| ataeva calamAna karma ko calita mAnanA hI ucita hai| isake sivAya jo karmadala prAraMbha meM udaya AvalikA ke lie calA hai vaha anta meM phira calatA nahIM hai| ataeva isa samaya yaha karmAMza calA hai aura isa samaya yaha karmAMza calA hai aisA mAnane se hI karmoM ke calane kA krama raha sakatA hai| eka karmadala dUsare karmadala se svataMtra hokara calatA hai| ataeva prathama samaya meM jo karmadala calA hai, usake AdhAra para 'calA' mAnanA yuktisaMgata hai| __yaha pahalA prazna aura usake sambandha kA samAdhAna huaa| dUsarA prazna yaha hai ki udIrijjamANe udIrie? arthAt- jo udIrA jA rahA hai vaha udIrNa huA? karma do prakAra se udaya meM Ate haiN| koI karma apanI sthiti paripakva hone para udaya meM AtA hai aura koI karma udIraNA se| kisI vizeSa kAla meM udaya hone yogya karma ko jIva apane adhyavasAya vizeSa se sthiti kA paripAka hone se pUrva hI udayAvalikA meM khIMca lAtA hai| isa prakAra niyata samaya se pahale hI prayatna vizeSa se kisI karma kA udaya AvalikA meM A jAnA 'udIraNA' hai| karma kI udIraNA meM bhI asaMkhyAta samaya lagate haiN| parantu pahale samaya meM udIraNA hone lagI to udIrNa huA kahanA caahie| aisA na kahA jAya to vahI saba gar3abar3I hogI jisakA ullekha 'calamANe calie' ke sambandha meM kiyA jA cukA hai| kaI loga kahate haiM ki karma jisa rUpa meM ba~dhe hai, usI rUpa meM bhogane par3ate haiN| dUsarI taraha se unakA nAza nahIM ho sktaa| lekina aisA mAna lene para tapa Adi kriyAe~ vyartha ho jaaeNgii| jaba tapa karane para bhI karma udaya meM AvegA aura tapa na karane para bhI udaya meM AvegA to tapa karane se kyA lAbha hai? ataeva yaha kathana samIcIna nahIM hai ki karma kA nAza dUsare prakAra se nahIM zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 163 . Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho sktaa| sthiti paripakva hone para karma kA udaya honA aura hAya-hAya karake unheM bhoganA yaha to anAdikAla se calA A rahA hai| lekina karmoM kI udIraNA karake unheM udaya-AvalikA meM le Ane se phira karma nahIM bNdhte| __ kucha logoM ko yaha bhrama hai ki AtmA aura karma kA saMbandha anAdi kAla kA hai| anAdikAlIna hone se vaha anaMta kAla taka rahanA caahie| isa prakAra karmoM kA nAza ho hI nahIM sktaa| yaha chichoroM kI bAta hai| jJAnI janoM ne isa viSaya meM satya vastu tatva prakaTa kiyA hai| jJAniyoM kA kathana hai ki karma aura AtmA kA saMbaMdha pravAha kI apekSA anAdi hone para bhI vyakti kI apekSA sAdi hai| arthAta pratyeka karma kisI na kisI samaya AtmA meM ba~dhatA hai, ataeva sabhI karma sAdi haiM phira bhI karma sAmAnya kI paramparA sadaiva cAlU hai isa dRSTi se vaha anAdi hai| pravAha yA paramparA kise kahate haiM? mAna lIjiye, Apa yamunA ke kinAre khar3e hokara usakI dhArA dekha rahe haiM dhArA dekhakara Apa sAdhAraNatayA yaha samajhateM haiM ki vaha eka sI hai isameM vahI pahale vAlA pAnI hai lekina bAta aisI nahIM hai| dhArA kA jala pratikSaNa Age-Age bar3hatA jAtA hai| eka miniTa pahale jo jala Apane dekhA thaa| vaha calA gayA hai aura usakI jagaha dUsarA nayA jala A pahu~cA hai| isa prakAra pahale vAle jala kA sthAna dUsarA jala grahaNa karatA rahatA hai| isI kAraNa dhArA TUTatI najara nahIM AtI aura aisA jAna par3atA hai mAnoM vahI jala maujUda hai| lekina jaise pAnI Upara se AtA na ho to dhArA khaMDita ho jAyegI usI prakAra naye karma na Ave to karmoM kI paramparA bhI vicchinna ho jAyegI tAtparya yaha hai ki pratikSaNa apUrva-apUrva karma Ate rahate haiM aura isa prakAra kA karma pravAha anAdikAla se cala rahA hai| hA~, to karma, sthiti pUrNa hone para bhI udaya-AvalikA meM Ate haiM aura udIraNA se bhI Ate haiN| mAna lIjiye, Apako kisI kA RNa cukAnA hai| Apa do taraha se RNa cukA sakate haiN| eka to Apa niyata samaya se pahale hI adA kara deN| niyata samaya para karja cukAne meM koI vizeSatA nahIM huI; magara samaya se pahale hI cukAne meM gaurava hai aura Ananda hai| isI prakAra karma eka to udaya kI sthiti para bhoga jAte haiN| aura dUsare sthiti ke pUrva kI udIraNA karake kSaya kiye jAte haiN| zAstrakAroM kA kathana hai- ki samaya para karma bhogoge isameM kyA vizeSatA hogI? samaya se pahale hI, udaya-AvalikA meM lAkara unakA kSaya kyoM nahIM kara dete? karmoM ke nAza hone ke ina donoM tarIkoM meM paryApta antara 164 zrI javAhara kiraNAvalI Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| jo karma karor3oM bhava karane para bhI nahIM chUTate, ve karma dharmAgni, dhyAnAgni aura tapa kI agni meM eka kSaNa bhara meM bhasma kiye jA sakate haiN| udAharaNa ke lie pradezI rAjA ko dekhie| usane aise ghora karma bA~dhe the ki eka eka naraka meM aneka aneka bAra jAne para bhI saba karma pUre na bhoge jaaveN| usane nirdayatA se prANiyoM kI hiMsA kI thii| vaha apane mata kI parIkSA ke lie coroM ko koThI meM baMda kara detA thA aura koThI ko cAroM ora se aisI mUMda detA thA ki kahIM havA kA praveza na ho ske| vaha mAnatA thA ki jIva aura kAya eka hai alaga nhiiN| isI bAta ko dekhane ke lie vaha aisA karatA thaa| agara jIva aura zarIra alaga-alaga hoMge to cora ke marane para bhI jIva dikhAI degaa| koThI ekadama baMda hai to jIva nikalakara jAyegA kahA~? kaI dinoM bAda vaha cora ko koThI se bAhara nikaaltaa| cora marA huA miltaa| rAjA pradezI kahatA - dekho, kAyA ke atirikta AtmA alaga nahIM hai| yahAM akelA zarIra hI dikhAI de rahA hai| kabhI-kabhI pradezI rAjA kisI cora ko cIra DAlatA aura usake Tukar3e-Tukar3e karake AtmA ko dekhatA thaa| jaba AtmA dikhAI na detA to apane mata kA samarthana huA samajhatA aura kahatA ki zarIra se alaga AtmA nahIM hai| tAtparya yaha ki pradezI rAjA ghora hiMsaka thA aura mahAn pApa karatA thaa| jo AtmA ajJAna avasthA meM ghora pApa karatA hai, jJAna hone para vahI kisa prakAra U~cA uTha jAtA hai, isake lie pradezI kA udAharaNa maujUda hai| dhana dhana kezI sAmajI, sArayA pradezI nA kAma jii| kezI zramaNa ne pradezI rAjA ko samajhAyA, taba vaha jIva aura zarIra ko alaga-alaga mAnane lgaa| pahale vahI pradezI logoM kI AjIvikA chIna letA thaa| aura sAdhu santoM ke prANa lene meM saMkoca nahIM karatA thaa| cita nAmaka pradhAna ne kezI svAmI se prArthanA kI ki -mahAtmana! Apa sitAmbikA nagarI meM padArpaNa kiijiye| vahAM atIva upakAra hone kI saMbhAvanA hai| vahAM ke loga bar3e dharmAtmA haiN| ve bahuta prema se ApakA upadeza suneNge| taba kezI zramaNa ne uttara diyA- he citta! eka sundara bagIcA hai| usameM taraha-taraha ke phala lage haiN| atyanta Ananda dAyaka vaha bagIcA hai| batAo aise udyAna meM pakSI AnA cAhegA ki nahIM? citta-kyoM nahIM mahArAja! avazya AnA caahegaa| -zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 165 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezI zra.- lekina usa udyAna meM eka pAradhI dhanuSa car3hAkara pakSiyoM ko mAra DAlane ke lie udyata khar3A hai| aisI dazA meM vahAM koI pakSI jAyegA? citta- apane prANa ga~vAne kauna jAyegA? ke.zra.-isI prakAra sitAmbikA nagarI udyAna kI bhA~ti sundara hai, kintu vahA~ kA rAjA pradezI hama sAdhuoM ke lie pAradhI ke samAna hai| vaha sAdhuoM ke prANa lie binA nahIM maantaa| vaha apane ajJAna se sAdhuoM ko anartha-kI jar3a samajhatA hai| aisI dazA meM tumhIM batAo, hamArA vahA~ jAnA ucita hogA? cita-bhagavana Apako rAjA se kyA prayojana? upadeza to vahA~ kI janatA sunegii| cita kI bAta sunakara kezI zramaNa ne socA-Akhira cita vahA~ kA pradhAna hai| isakA Agraha hai to jAne meM kyA hAni hai? sambhava hai rAjA bhI sadhara jaay| parISaha aura upasarga AeMge to hamArA lAbha hI hogA-karmoM kI vizeSa nirjarA hogii| isa prakAra vicAra kara kezI zramaNa ne sitAmbikA jAne kI svIkRti de dI aura vahA~ padhAra bhI gye| cita pradhAna ghor3e phirAne ke bahAne pradezI rAjA ko unake pAsa le aayaa| kezI zramaNa ne rAjA ko upadeza diyaa| upadeza se prabhAvita ho rAjA ne zrAvaka ke bAraha vrata dhAraNa kiye| jaba rAjA jAne lagA to kezI svAmI ne usase kahA-rAjan! aba tuma ramaNIka hue ho; magara hamAre cale jAne para phira aramaNIka na bana jaanaa| rAjA ne uttara diyA-nahIM mahArAja! mere netra Apane khola diye haiN| aba dekhate hue gaDDhe meM nahIM giruuNgaa| balki apane rAjya ke sAta hajAra grAmoM ke cAra bhAga Apake sAmane hI kiye detA huuN| eka hissA rAjya bhaMDAra ke liye, dUsarA antaHpura ke liye, tIsarA rAjya kI rakSA ke lie aura cauthe hisse se zramaNoM-mAhaNoM ke lie evaM bhikhAriyoM ke lie detA huA tathA apane vratoM kA pAlana karatA huA vicruuNgaa| mitroM! rAjA pradezI eka dina dUsaro ke hAtha kA grAsa chIna letA thaa| aba chInatA nahIM varan detA hai| kyA usake yaha donoM kArya barAbara haiM? agara koI jainadarzana ke nAma para ina donoM kAryoM ko samAna batalAkara ekAnta pApa kahatA hai to use kyA kahanA cAhie? tAtparya yaha hai ki rAjA pradezI ne ghora pApa karake karmoM kA baMdha kiyA thaa| kathA meM ullekha hai ki usane bele bele kA pAraNA kiyA aura 166 zrI javAhara kiraNAvalI Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra meM kahA hai ki usane samabhAva dhAraNa kiyaa| isa prakAra pradezI ne apane ina karmoM kA nAza kara diyaa| rAjA pradezI ne hatI sUrIkantA naar| iSTakAnta vallabha dhaNI sare, zAstara meM adhikaar| nija svAratha vaza pApiNI sare, mAryo nija bhaar| rAjA pradezI kI sUrIkAntA nAma kI rAnI thii| rAjA ko vaha bahuta pyArI thii| rAjA ne jaba kezI zramaNa ke bAraha vrata dhAraNa kara lie aura vaha dharmAtmA bana gayA, taba sUrI-kAntA ne socA-rAjA dharma ke DhoMga meM par3A rahatA hai| viSaya bhoga kA Ananda bigar3a gayA hai| ise maravA kara aura ku~vara ko rAjasiMhAsana para biThalAkara rAjamAtA hone kA navIna sukha kyoM na bhogA jAya? isa prakAra duSTa saMkalpa karake rAnI ne apane putra sUrIkAnta ko bulvaayaa| rAnI ne usase kahA- beTA, tumhArA pitA DhoMgiyoM ke cakkara meM par3akara rAjya ko maTiyAmeTa kiye detA hai| thor3e dinoM meM hI saphAyA ho jaayegaa| taba tuma kyA kroge| ataeva apane bhaviSya ko dekho aura apanA bhalA cAhate ho to rAjA ko isa saMsAra se uThA do| maiM tumheM rAjA bnaauuNgii| rAjakumAra ko apanI mAtA kA vacana jahara sA lgaa| usane pitA ko mArane se inkAra kara diyA mana hI mana socA tuma mere deva-guru ke samAna pitA ko mAra DAlane ko kahatI ho! tuma mAtA ho tumase kyA kahU~? koI dUsarA hotA to isa bAta kA aisA majA cakhAtA ki vaha bhI yAda rkhtaa| rAjakumAra ke cale jAne para rAnI ne socA yaha bahuta burA huaa| mu~ha se bAta bhI nikala gaI aura kAma bhI siddha na huaa| kahIM rAjakumAra ne yaha bAta prakaTa karadI to ghora anartha hogaa| maiM kahIM kI nahIM rhuuNgii| ataeva bAta phUTane se pahale hI rAjA ko mAra DAlanA hI zreyaskara hai| aisA bhISaNa saMkalpa karake rAnI pauSadhazAlA meM, jahA~ rAjA maujUda thA AI usane rAjA ke prati prema pradarzita karate hue kahA-Apa to basa yahIM ke ho gaye haiM? kisa aparAdha ke kAraNa mujhe bhulA diyA hai? Apake liye to aura rAniyA~ bhI to ho sakatI haiM, magara mere lie Apake sivAya aura kauna hai? ataeva Aja kRpA karake mere hI mahala meM padhAriye aura vahIM bhojana kiijiye| rAjA ne socA-strI sulabha pati bhakti se prerita ho kara rAnI ulAhanA aura nimaMtraNa de rahI hai| usane rAnI ke mahala meM bhojana karanA svIkAra kiyaa| rAnI apane mahala meM lauTa aaii| usane rAjA ke lie viSamizrita bhojana bnaayaa| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 167 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jala meM bhI viSa milAyA aura Asana Adi para bhI viSa kA chir3akAva kiyaa| isa prakAra viSa hI viSa phailAkara rAnI ne rAjA ko bhojana karane ke lie baiThAyA aura rAjA ke sanmukha viSamizrita bhojana-pAnI rakha diyaa| rAnI pati-bhakti kA dikhAvA karane ke lie khar3I hokara paMkhA jhalane lgii| jyoM hI rAjA ne bhojana AraMbha kiyA use mAlUma ho gayA ki bhojana meM viSa kA mizraNa kiyA gayA hai vaha cupacApa uTha kara pauSadhazAlA meM A gyaa| rAjA kisa prakAra apane karmoM kI udIraNA karatA hai, yaha dhyAna dene kI bAta hai| ise dhyAna se suniye aura vicAra kiijie| pauSadhazAlA meM Akara rAjA vicArane lagA-rAnI ne mujhe jahara nahIM diyA hai| maiMne rAnI ke sAtha jo viSayabhoga kiyA hai, yaha jahara usI ke pratApa se AyA hai| yadyapi pradezI rAjA car3he hue jahara ko utAra sakatA thA aura rAnI ko daMDa bhI de sakatA thA, lekina jinheM karma kI udIraNA karanI hotI hai, ve dUsare kI burAiyoM kA hisAba nahIM lgaate| rAjA pradezI socane lagA-he Atman! yaha viSa tujhe nahIM milA hai; kintu tere karma ko milA hai| tUne jo pragADha karma bAMdhe haiM unheM naSTa karane ke lie isa jahara kI jarUrata thii| maiMne jIva aura zarIra ko alaga-alaga samajha liyA hai| yaha spaSTa ho rahA hai ki yaha jahara AtmA para nahIM zarIra para apanA asara kara rahA hai| AtmA to vaha hai ki nainaM chindanti zastrANi, nainaM dahati paavkH| na cainaM kledayantyApo, na zoSayati maarutH||2/23 acchedyo'yamadAhyo'yamakledyo'zoSya eva c| nityaH sarvagataH sthANuracalo'yaM snaatnH||giitaa-2/24 arthAta- AtmA ko zastra kATa nahIM sakate, agni jalA nahIM sktii| AtmA chidane yogya nahIM hai, sar3ane-galane yogya nahIM haiM sUkhane yogya nahIM hai| vaha nitya hai, pratyeka zarIra meM rahatA hai, sthAyI hai, acala hai aura sanAtana hai| rAjA pradezI socatA hai- he AtmA! yaha viSa tujhe mAra nahIM sakatA, yaha tere karmoM ko hI kATa rahA hai| isalie cintA na kr| tU baiThA-baiThA tamAzA dekh| __mitroM! isakA nAma prazasta pariNAma hai| isI se karmoM kI udIraNA hotI hai| aisA pariNAma udita hone para karmoM kI aisI dazA hotI hai jaise unheM jahara hI de diyA gayA ho| 1EE zrI javAhara kiraNAvalI 8 99999999999999999999988888888888888 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA ne phira socA- priye ! tU ne khUba kiyaa| mere karmoM ko acchA jahara diyA / tU ne merI baDI sahAyatA kii| aisA na karatI to mujha meM uttama bhAvanA na AtI / pativratA ke niyamoM kA pAlana tU ne hI kiyA hai| rAjA ne pramArjana, pratilekhana tathA AlocanA Adi karake arihaMta-siddha bhagavAna kI sAkSI se saMthArA dhAraNa kara liyA / udhara rAnI ke hRdaya meM aneka saMkalpa-vikalpa uThane lge| usane socA aisA na ho ki rAjA jIvita raha jaae| agara aisA huA to bhArI vipadA meM par3anA pdd'egaa| ataeva isa nATaka kI pUrNAhuti karanA hI ucita hai| isa prakAra socakara vaha rAjA ke pAsa daur3I AI aura prema dikhalAtI huI kahane lagI- maiMne sunA Apako kucha takalIpha ho gaI hai? rAjA ne rAnI se kucha bhI nahIM kahA / vaha cupacApa apane Atma cintana meM nimagna rahA / saMsAra kA asalI svarUpa usake sAmane nAcane lgaa| taba rAnI ne rAjA kA sira apanI goda meM le liyA / aura apane sira ke lambe-lambe bAloM se usakA sira Dha~ka liyA / isa prakAra tasallI karake cAroM aura nigAha pherakara usane rAjA kA galA daboca diyA / rAnI ne jaba apane pati kA rAjA kA galA dabAyA to vaha socane lagA rAnI merA galA nahIM dabA rahI hai mere zeSa karmoM kA nAza kara rahI hai| rAjA pradezI ne isa prakAra karmoM kI udIraNa kI / isa udIraNA ke pratApa se vaha sUryAbha vimAna meM deva huA / udIraNA ne use naraka kA atithi hone se bacA liyA aura svarga-sukha kA adhikArI bnaayaa| rAjA pradezI ne alpakAlIna samAdhibhAva se hI apanA ber3A pAra kara liyaa| agara vaha dUsare kA hisAba karane baiThatA to aisA na hotA / tAtparya yaha hai ki rAjA pradezI ne udIraNA ke pratApa se na jAne kitane bhavoM kA pApa kSaya karake AtmA ko halkA banA liyaa| isa prakAra udIraNA ke dvArA karor3oM bhavoM meM bhogane yogya karma kSaNa bhara meM hI naSTa kiye jA sakate haiN| dUsarA prazna isI udIraNA ke saMbaMdha meM hai / gautama svAmI ne tIsarA prazna kiyA veijjamANe veie? arthAt jo vedA jA rahA hai, vaha vedA gayA ? AtmA ko sukha - duHkha honA, yahI karma vedanA hai| jaba karma kI sthiti pUrNa ho jAtI hai taba ve udaya - AvalikA meM Ate haiN| mAna lIjie kisI ne tIsa kror3Akror3I sAgaropama kI sthiti vAle karma baaNdhe| jaba taka yaha zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 166 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthiti kAla pUrNa na ho jAyegA, taba taka vaha karma phala nahIM deMge - sattA meM vidyamAna rheNge| jaba yaha kAla pUrNa ho jAyagA / taba karma udaya - AvalikA meM aaveNge| udaya-AvalikA meM Aye hue karmoM ke phala ko bhoganA nirjarA kahalAtA hai, kyoMki phala bhoga ke pazcAta karma khira jAte haiN| jaba taka karmoM kI nirjarA nahIM hotI tabhI taka karma bhogane par3ate haiN| aura jaba taka karma bhogane par3ate haiM tabhI taka vedanA hai| jaba taka karma udaya-AvalikA meM nahIM Aye the taba taka vedanA nahIM thI aura jaba karma kI nirjarA ho jAtI hai taba bhI usa karma kI vedanA nahIM hogii| jaba karma apanI prakRti ke anusAra sukha yA duHkha deMge, vaha vedanA kAla khlaaegaa| arthAt karma ke phalasvarUpa duHkha yA sukha kA anubhava honA vedanA hai| karma-vedanA do prakAra se hotI hai - (1) sthiti ke kSaya se aura (2) udIraNA se / yadyapi vedanA donoM taraha se hotI tathApi jaise samaya para karja cukAne meM aura samaya se pahale hI mahAjana ko bulAkara karja cukAne meM antara hotA hai| aisA hI antara sthiti ke kSaya hone para karma bhogane meM aura udIraNA karake karma bhogane meM hai / yadyapi donoM avasthAoM meM karja cukAnA par3atA hai, lekina bulAkara cukAne meM jisa prasannatA se karja cukAyA jAtA hai, usa prasannatA se samaya pUrA hone para takAjA hone para nahIM cukAyA jAtA / yahI bAta donoM prakAra ke karma bhoga meM bhI hai / vedanA kisa prakAra bhogI jAtI hai ityAdi vicAra bahuta lambA hai aura vistRta vivecana kI apekSA rakhatA hai| ataeva yahA~ usakA vicAra nahIM kiyA jAtA / yadyapi vedanA ke samaya asaMkhyAta haiM, lekina eka hI samaya meM jo vedanA hone lagI use vedanA huI aisA mAnanA cAhie / gautama svAmI kA cauthA prazna hai: pahijjamANe pahINe? arthAta- jo giratA hai - patita hotA hai, vaha girA - patita huA aisA mAnanA cAhie? AtmapradezoM ke sAtha jo karma ekameka ho gaye haiM, unheM girAnA haTAnA prahANa kahalAtA hai| Atma pradezoM se karma ko girAne meM bhI asaMkhya samaya lagate haiN| parantu pahale samaya meM jo karma gira rahe haiM, unake lie gire yaha kahA jA sakatA hai? pahale prazna meM jina yuktiyoM kA ullekha kiyA gayA hai| vahI 200 zrI javAhara kiraNAvalI Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuktiyA~ pratyeka prazna ke saMbaMdha meM lAgU hotI haiN| unakA saMbaMdha saba ke sAtha jor3a lenA caahie| gautama svAmI kA pA~cavA prazna hai: chijjamANe chinne? arthAta- jo chedA jA rahA hai vaha chidA aisA kahA jA sakatA hai? chijjamANe kA artha hai vartamAna kAla meM jisakA chedana kiyA jA rahA hai| karma kI dIrgha kAla kI sthiti ko alpakAla kI sthiti meM kara lenA chedana karanA kahalAtA hai| yadyapi karma vahI hai lekina usakI sthiti ko kama kara lenA chedana hai| udAharaNArtha- eka manuSya bAraha varSa ke lie jela gyaa| lekina rAjA ke yahA~ putra janma hone se yA koI acchA kAma karane se kaida kI miyAda ghaTA bhI dI jAtI hai| isI prakAra karma kI sthiti bahuta hai, lekina apavartanA nAmaka karaNa dvArA karma kI sthiti ko kama kara lenA usakA chedana karanA kahalAtA hai| upakaraNa, upAya yA sAdhana ko karaNa kahate haiN| anuyogadvAra sUtra meM karaNa ke do bheda batalAe gaye haiN| pahalA bheda hai upakarma arthAta vastu ko jyAdA banA lenaa| dUsarA bheda vastu-vinAza hai yAni bahuta dina Tikane vAlI cIja ko bigAr3a denA yA kama kara denaa| tAtparya yaha hai ki jisa karaNa ke dvArA bahuta dina Tikane vAlI vastu bigAr3a dI jAtI hai-kama kara dI jAtI hai, vaha vastuvinAzakaraNa hai aura jisake dvArA vastu jyAdA banAI jAtI hai vaha upakarma karaNa kahalAtA hai| karaNa ke prakArAntara se do bheda haiM-(1) udvarttanAkaraNa aura (2) apvrtnaakrnn| inameM se apavartanAkaraNa ke dvArA karma kI sthiti kama kI jAtI hai| isa karaNa dvArA sthiti kA kama ho jAnA hI karma kA chedana karanA kahalAtA hai| apavartanA karaNa dvArA hone vAlI karma chedana kI isa kriyA meM bhI aMsakhyAta samaya lagate haiM, magara jo chIja rahe haiM, unheM chIje kahanA caahie| arthAta chidyamAna ko chinna kahanA caahie| . gautama svAmI kA chaThA prazna hai: bhijjamANe bhiNNe? arthAta- jo bhedA jA rahA hai vaha bhedA gayA aisA kahanA cAhie? zubha karma ko azubha rUpa meM aura azubha ko zubha rUpa meM pariNata karanA karma kA bhedana karanA kahalAtA hai| jaise kaccA Ama svAda meM khaTTA hotA hai - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 201 8333333338 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magara use ThIka taraha rakhakara pakA liyA jAya to mIThA ho jAtA hai| Ama meM yaha miThAsa hI bAhara se nahIM AtI yaha Ama kA 'bhidyamAna' honA hai| isI Ama ko jyAdA dera taka dabA rakkhA jAya to vaha sar3a jAtA hai| jaise Ama meM nAnA avasthAe~ utpanna hotI haiM, usI prakAra karma meM bhI aneka avasthAe~ utpanna aura viniSTa hotI rahatI haiN| mAna lIjie kisI jIva ne zubha karmoM kA baMdha kiyA, lekina bAda meM aisA kucha ho gayA ki ve zubha karma azubha ho gye| isI prakAra azubha karma upakaraNa dvArA zubha ho gye| aisA honA karma kA bhidyamAna honA kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki bure kA acchA ho jAnA aura acche kA burA ho jAnA bhedana karanA kahalAtA hai| ba~dhe hue karmoM meM tIna prakAra se bhedana hotA hai rasaghAta, sthiti ghAta, aura prdeshghaat| tIvra rasa ko maMda rasa, maMda rasa ko tIvra rasa rUpa pariNata karanA, alpakAlIna sthiti ko dIrghakAlIna karanA aura dIrghakAlIna sthiti ko alpakAlIna karanA bahuta pradezoM ko alpa pradeza rUpa aura alpa pradezoM ko bahuta pradeza rUpa meM pariNata karanA, yaha saba karmoM kA bhidyamAna honA hai| yaha bhedana rasa, pradeza aura sthiti tInoM meM hotA hai| ___ karma meM yaha parivartana kaise ho sakatA hai? isa prazna kA uttara yaha hai ki jaise rAjA pradezI kA huA thA aura jaise kuNDarIka tathA puNDarIka kA huA thaa| pradezI kA vRttAnta batalAyA jA cukA hai| kuNDarIka ne hajAra varSa taka tapasyA karake zubha karma utpanna kiye the| lekina tIna dina ke pApa se ve zubha karma bhidyamAna hokara azubha ho gye| magara usI ke bhAI puNDarIka ne hajAra varSa taka rAjya karake jo azubha karma bA~dhe the, ve tIna dina kI tapasyA se zubha karma ke rUpa meM pariNata ho gye| karaNa kI vizeSatA, karma meM isa prakAra kI vizeSatA utpanna kara detI hai| yaha zubha yA azubha vizeSatA utpanna honA karma kA bhidyamAna honA kahA jAtA hai| karma bhedana kI isa kriyA meM asaMkhyAta samaya lagate haiM magara prathama samaya meM jo bhidyamAna ho rahA hai, use bhedA gayA kahanA caahie| gautama svAmI kA sAtavA~ prazna hai: DajjhamANe daDDhe? arthAt- jo jalatA hai vaha jalA aisA kahanA cAhie? karma rUpI kASTha ko dhyAna rUpI agni se jalAkara usakA rUpAntara kara denA akarma rUpa pariNata kara denA, dagdha kara denA kahalAtA hai| jaise lakar3I agni se jalakara rAkha rUpameM pariNata ho jAtI hai, usI prakAra AtmA 202 zrI javAhara kiraNAvalI Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sAtha jo karma paramANu lage hue haiM aura sukha-dukha dene vAle karma kahalAte haiM unheM dhyAna rUpI prajvalita agni se phira pudgala rUpa banA denA, arthAta unheM akarma ke rUpa meM pahu~cA denA dagdha karanA kahA jAtA hai| dhyAna kI agni se bhasma kiye hue karma phira bhogane nahIM pdd'te| dhyAna - agni se bhasma hue karma karma hI nahIM rahate akarma rUpa pudgala bana jAte haiN| dhyAna rUpI agni se karma ko akarma rUpa pariNata karane meM, dagdha karane meM, anta muhUrta kAla lagatA hai itane hI samaya meM dhyAna ke parama prabhAva se karmabhasma ho jAte haiM magara isa anta muhUrttakAla meM bhI asaMkhyAta samaya hote haiM ina asaMkhyAta samayoM meM se pahale samaya meM jaba karma dagdha hone lagate haiM to unheM dagdha hue kahanA caahie| gautama svAmI kA AThavA~ prazna hai: mijjamANe maDe? arthAta- jo mara rahA hai vaha marA aisA kahanA cAhie? pUrva baddha Ayu karma se rahita honA maranA kahalAtA hai| marane kA artha AtmA kA nAza ho jAnA nahIM hai| AtmA Ayu karma ke sAtha zarIra meM rahakara ceSTA karatA hai| jaba AtmA Ayu karma se rahita ho jAtA hai, Ayu karma ke sAtha nahIM rahatA hai taba ceSTA banda ho jAtI hai aura AtmA mokSa prApta kara letA hai| isa prakAra Ayu ke pudgaloM kA nAza ho jAnA maraNa hai| yadyapi Ayu ke pudgaloM kA nAza aMsakhyAta samaya meM hotA hai, phira bhI unameM asaMkhyAta samayoM meM se prathama samaya meM bhI marA kahA jA sakatA hai| zAstra kA kathana hai ki eka samaya ke janme hue bAlaka kA bhI AvIci maraNa ho rahA hai| AvIci maraNa ke dvArA pratyeka prANI prati samaya mRtyu ko prApta hotA hai| isa prakAra yadyapi marane meM aMsakhyAta samaya lagate haiM tathApi jo marane lagA hai, use marA kahanA caahie| kalpanA kIjie, garma pAnI kA haMDA cUlhe para se utAra kara nIce rakkhA hai| vaha garma pAnI pratikSaNa ThaMDA hotA hai lekina chUne vAle ko prathama kSaNa meM nahIM mAlUma hotA ki yaha ThaMDA ho rahA hai magara prathama kSaNa meM usakA kucha ThaMDA honA nizcita hai| agara prathama kSaNa meM vaha jarA bhI ThaMDA na ho to phira kabhI ThaMDA na hogA jyoM kA tyoM garma banA rhegaa| ataeva yaha mAnanA cAhie ki pAnI eka-eka kSaNa meM ThaMDA ho rahA hai| bhale hI pratikSaNa kA ThaMDA honA kisI ko pratyakSa jJAta na ho magara usake ThaMDe hone meM zaMkA ko avakAza nahIM hai| zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 203 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThIka yahI bAta mRtyu ke saMbaMdha meM hai| jIva ne jitane Ayukarma ke dalika bA~dhe haiM, unameM se thoDe-thoDe pratikSaNa udaya meM Akara kSINa ho jAte haiM aura Ayukarma ke daliko kA kSINa honA hI mRtyu kahalAtA hai| agara yaha kahA gayA jisa samaya samasta Ayukarma ke dalika kSINa ho jAte haiM usI samaya mRtyu hotI hai, to yaha kathana ThIka nahIM kyoMki samasta Ayukarma ke dalika kisI bhI samaya kSINa nahIM hote| aMtima samaya meM ve hI Ayu ke dalika kSINa hote haiM jo pahale kSINa hone se baca rahate haiM-samasta nhiiN| matalaba yaha hai ki aMtima samaya meM bhI jaba samasta dalika kSINa nahIM hote zeSa rahe hue kucha dalika hI kSINa hote haiM aura pahale bhI kucha dalika kSINa hue haiM to kyA kAraNa hai ki aMtima samaya meM mRtyu honA mAnA jAya aura pahale (jIvita avasthA meM ) na mAnA jAya? Ayu karma kA kSINa honA hI mRtyu hai| ataeva pratikSaNa mRtyu mAnanA hI yukti saMgata hai| agara prati kSaNa maranA na mAnA jAyagA to jIva kabhI nahIM mregaa| gautama svAmI kA navamA~ prazna hai: nijjarijjamANe nijjiNNe? arthAta- jo nirjaratA hai vaha nirjIrNa huA, aisA mAnA jAya? sAdhAraNatayA phala dene ke pazcAt karmoM kA AtmA se alaga honA nirjarA hai kintu yahA~ nirjarA kA artha mokSa prApti rUpa hai| karma phira kabhI karma rUpa se utpanna na ho use nirjaramAna kahate haiN| mokSa prApta karane vAle jo mahApuruSa karma kI nirjarA karate haiM unake nirjIrNa karma phira kabhI karma rUpa se unheM utpanna nahIM hote| unheM phira kabhI karmoM ko bhoganA nahIM pdd'taa| isa prakAra karmoM kA Atyantika kSINa honA yahA~ nirjarA kahI gayI hai| nirjarA bhI asaMkhyAta samayoM meM hotI hai| magara jaba karma nirjIrNa hone lagA, tabhI pahale samaya meM hI nirjIrNa huA, aisA kahanA caahie| yahA~ para bhI pahale ke samAna hI zaMkA kI jA sakatI hai, aura usakA uttara bhI pahale ke hI samAna diyA jA sakatA hai| pahale vastra kA dRSTAnta dekara yaha spaSTa kara diyA gayA hai ki asaMkhyAta samaya meM hone vAlI kriyA ko prathama samaya meM bhI huI aisA kahA jA sakatA hai| 204 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ke uttara zrI gautama svAmI ne bhagavAna mahAvIra svAmI ke samakSa ye nau prazna kiye| ina praznoM ke uttara meM bhagavAna ne pharamAyA mUla-haMtA goyamA! calamANe calie, jAva nijjarijjamANe nijjinnnne| saMskRta chAyA- hanta gotama! calana calitaH yAvannirjIryamANe nirjIrNaH / -hA~ gautama! jo calatA hai vaha calA se lekara jo nirjara rahA hai vaha nirjarA; aisA kahanA caahie| vyAkhyA bhagavAna mahAvIra ke sAmane gautama svAmI ne yaha prazna kiye haiN| inake saMbaMdha meM eka tarka kiyA jA sakatA hai| vaha yaha hai-gautama svAmI ke viSaya meM yaha prasiddha hai ki ve dvAdazAMgI ke praNetA haiN| bhagavatI sUtra bhI isI dvAdazAMgI ke antargata hai aura isakI Adi meM gautama svAmI prazna karate haiN| yaha kaise saMbhava hai? isake atirikta pratyeka samajhane aura samajhAne yogya viSaya ko gautama svAmI samyak prakAra se samajhate haiN| unheM sarvAkSara sannipAtI kahA gayA hai| aisI avasthA meM unheM to koI saMzaya rahanA hI nahIM caahie| phira unhoMne bhagavAn se ukta prazna kyoM kiye haiM? zAstrAnusAra gautama svAmI kevalI nahIM tathApi kevalI sarIkhe haiM aura saba zAstroM ke jJAtA haiN| zAstra meM jinakI itanI mahimA batalAI gaI hai ve isa prakAra ke prazna kyoM karate haiM? yadyapi yaha prazna zrotAoM ke mastiSka meM utpanna honA cAhie thaa| lekina aisA nahIM huaa| ataeva vaktA Apa hI prazna khar3A karake usakA samAdhana karatA hai| isa prazna kA sAmAdhAna yaha hai ki zAstra meM gautama svAmI ke jitane guNa varNana kiye gaye haiM, unameM ve sabhI guNa vidyamAna haiN| ve sampUrNa zAstroM ke jJAtA bhI haiM aura saMzayAtIta bhI haiN| yaha saba hone para bhI gautama svAmI - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 205 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chadmastha haiN| chadmastha hone ke kAraNa jJAna meM kucha kamI rahatI hai| jisake jJAna meM kucha kamI na ho vaha chadmastha hI kaisA? ataeva chadmattha ke lie kucha bhI anAbhoga na rahe yaha saMbhAvanA nahIM kI jA sakatI / jJAna ko Dha~kane vAlA jJAnAvaraNa karma chadmasthatA ke kAraNa vidyamAna rahatA hai| agara chadmastha meM ajJAna kI jarA bhI mAtrA nahIM hai to phira jJAnAvaraNa ne kise Dha~ka rakkhA hai? jJAnAvaraNa karma kyA vyartha haiM ? nahIM / jaba jJAnAvaraNa karma haiM to kinhIM azoM meM ajJAna bhI avazya hai / aisI avasthA meM gautama svAmI ne agara bhagavAna mahAvIra se prazna kiye to kyA Azcarya kI bAta hai ? eka bAta aura hai| yaha niyama nahIM ki anajAna hI prazna kare, jAnakAra na kre| jo jAnatA hai vaha bhI prazna kara sakatA hai| kadAcit gautama svAmI ina praznoM kA uttara jAnate bhI hoM taba bhI prazna karanA saMbhava hai| Apa pUcha sakate haiM ki jAnI huI bAta pUchane kI kyA AvazyakatA hai? isakA uttara hogA - usa bAta para adhika prakAza DalavAne ke lie apanA bodha bar3hAne ke lie / athavA jina logoM ko prazna pUchate saMkoca hotA hai yA pUchanA nahIM AtA yA jinheM isa viSaya meM viparIta dhAraNA ho rahI hai, unake lAbha ke lie, unheM yathArtha bodha karAne ke lie, gautama svAmI ne ye prazna pUche haiN| bhale hI gautama svAmI unheM svayaM samajhAne meM samartha hogeM, tathApi bhagavAna ke mukhAravinda se nikalane vAlA pratyeka zabda vizeSa prabhAvazAlI aura prAmANika hotA hai, isa vicAra se unhoMne bhagavAn ke dvArA hI ina praznoM kA uttara prakaTa karavAyA hai| kezI svAmI ko svayaM koI saMdeha nahIM thA lekina ziSyoM kA sandeha haraNa karane ke lie gautama svAmI se unhoMne prazna kiye the / una praznoM kA rUpa bhI aisA hai, mAno unheM svayaM hI saMdeha ho aura svayaM hI prazna karate hoM / sAhU goyama paNNA te, chiNNo me saMsao imo / / aNNovi saMsao, majjha taM me kahasu goyamA / / uttA. 23/28 arthAt - he gautama! Apane merA yaha saMzaya to dUra kara diyA lekina eka aura saMzaya kahatA hU~ / nyAyAlaya meM, nyAyAdhIza ke samakSa vakIla yaha nahIM kahatA ki usakA yaha dAvA hai' magara vaha kahatA hai 'merA yaha dAvA hai / ' gautama svAmI saMsAra ke ajJa jIvoM ke vakIla bane haiN| ve hama logoM kI ora se bhagavAna ke samakSa vakAlata karate haiN| hama logoM para gautama svAmI kA kaisA mahAn upakAra hai! agara unhoMne yaha vakAlata na kI hotI to Aja hama logoM ko ina bAtoM kA jJAna kisa prakAra hotA? Aja guNagrAhaka kama hone se cAhe ina vacanoM 206 zrI javAhara kiraNAvalI Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA utanA mahatva na samajha pAye, lekina saccA tatva-jijJAsu ina vacanoM ko amRta samajhatA hai aura inakA pAna karake apane Apako kRtArtha samajhatA hai| eka jagaha kisI kavi ne kahA hai te na yahAM nAgara bar3e, jinha nayanani tava aab| phUlyo anaphUlyo rahyo, ga~vaI gA~va gulAba / / ___ Aja zreNika, kAmadeva aura Ananda jaise jijJAsu zrotA nahIM rahe isI kAraNa ina vacanoM kA sammAna kama hai| yaha loga sAdhu to kyA zrAvaka se bhI ina vacanoM ko sunakara Ananda kI hiloroM meM utarAne lagate the| yaha loga gulAba ke pAnI kI cAha karane vAle nAgarikoM ke samAna the| jo ga~vAra haiM unheM gulAba kI kadra kA kyA patA? ve use kaTIlA vRkSa samajhakara kATa pheNkeNge| __tAtparya yaha hai ki gautama svAmI jAnate hue bhI anajAnoM kI vakAlata karane ke lie apane jJAna meM vizadatA lAne ke lie, ziSyoM ko jJAna dene ke lie aura apane vacana meM pratIti utpanna karane ke lie yaha saba prazna kara sakate haiN| apane vacana meM pratIti utpanna karane kA artha yaha hai ki mAna lIjie kisI mahAtmA ne kisI jijJAsu ko kisI prazna kA uttara diyaa| lekina usa jijJAsu ko yaha saMdeha utpanna huA ki isa viSaya meM bhagavAna na mAlUma kyA kahate? usane jAkara bhagavAna se vahI prazna puuchaa| bhagavAna ne vahI uttara diyaa| zrotA ko una mahAtmA ke vacanoM para pratIti huii| isa prakAra apane vacanoM kI dUsaroM ko pratIti karAne ke lie bhI svayaM prazna kiyA jA sakatA hai| isake sivAya sUtra-racanA kA krama guru-ziSya ke saMvAda meM hotA hai| agara ziSya nahIM hotA to guru svayaM ziSya banatA hai isa taraha sudharmA svAmI isa praNAlI ke anusAra bhI gautama svAmI aura bhagavAna mahAvIra se praznottara karA sakate haiN| yadyapi nizcita rUpa se yaha nahIM kahA jA sakatA ki gautama svAmI ne ukta kAraNoM meM se kisa kAraNa se prerita hokara prazna kiye the, tathApi yaha nizcita hai ina praznoM ke saMbaMdha meM ukta tarka ko sthAna nahIM hai| tarka nirmUla hai| bhagavAna ne uttara meM jo 'hantA' zabda kahA hai, usakA artha AmaMtraNa yA saMbodhana karanA hai aura 'hA~' bhI hai| prazna-'haMtA goyamA!' itanA kahanese hI gautama svAmI ke praznoM kA uttara ho jAtA hai| phira bhagavAna ne 'calamANe calie, jAva NijjarijjamANe NijjiNNe' itane zabda kyoM kahe haiM? - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 207 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara- yadyapi 'haMtA goyamA' arthAta hA~ gautama aisA hI hai, itanA kahane se kAma cala jAtA tathApi apanI AjJA doharAne ke lie bhagavAna ne aisA pharamAyA hai| prazna ke zabdoM ko doharA dene se vaktavya spaSTa ho jAtA hai| ziSyoM ke anugraha ke lie itanI spaSTatA Avazyaka hai| prazna-'jAva' zabda kahane kI kyA AvazyakatA hai? uttara-pATha kA saMkoca karane ke lie 'jAva' zabda kahA gayA hai| 'calamANe calie' kahakara yaha prazna kA prathama pada 'NijjarijjamANe NijjiNNe' yaha aMtima pada kahA gayA hai aura 'jAva' zabda se bIca ke saba padoM kA grahaNa ho jAtA hai| ina padoM kI vyAkhyA samApta karate hue AcArya kahate haiM ki ye nau pada karma ke viSaya meM kahe gaye haiN| karmoM ke hI saMbaMdha meM yahAM vicAra kiyA gayA hai| yahAM mukhya prazna yaha thA ki vartamAna ke lie bhUtakAla kA nirdeza karanA kyA ucita hai? gautama svAmI ne isI jijJAsA se ye prazna kiye the| bhagavAna ne uttara meM kahA-hA~ gautama ! yaha ThIka hai| isa viSaya meM kucha vyAvahArika vivecana kI AvazyakatA hai| saMkSepa meM kucha prakAza DAlA jAtA hai yahAM mokSa prApti ke nau pada kahe haiM magara dekhanA cAhie ki mokSa kyA cIja hai? mokSa ko jAnane ke lie baMdhana ko jAnanA Avazyaka hai| mokSa kA artha hai-baMdhana se chuuttnaa| jaba taka baMdhana ko bhalI-bhA~ti jAna liyA jAya, taba taka mokSa ko bhalI bhA~ti nahIM jAnA jA sktaa| loga kAma karane se pahale phala kA vicAra karate haiN| kArya cAhe pUrA na ho magara phala na milA to unakI nirAzA kA pAra nahIM rhtaa| kintu jJAnIjanoM kA kathana yaha hai ki phala na dikhane se ghabarAo mt| kArya karanA hI apanA karttavya samajho, phala kI kAmanA na kro| jo kartavya AraMbha kiyA hai, usI meM juTe raho' phala Apa hI dikhAI dene lgegaa| 'calamANe calie' kA siddhAnta yahI sikhalAtA hai ki mokSa gayA nahIM hai lekina jAne lagA ki gayA hI smjho| isalie asaMkhyAta bhavoM meM jise mokSa ko jAnA hai vaha mokSa Aja hI huA kyoM na kahA jAya? ye nau prazna vizvAsamaya banAte haiN| jisa manuSya ke mana meM nirAzA chAI rahatI hai vaha koI bhI kAma dRr3hatA pUrvaka nahIM kara sktaa| usakA tana kAma karatA hai aura mana vidroha karatA hai| tana aura mana ke saMgharSa meM usakI zaktiyAM kSINa ho jAtI haiM aura use saphalatA bhAgya se hI mila sakatI hai| 208 zrI javAhara kiraNAvalI Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa nirAzA ko rokane kA sarvazreSTha sAdhana yahI hai ki phala kI AzA hI na kI jaay| 'na rahegA bAMsa, na bajegI bAMsurI AzA hI na hogI to nirAzA kahA~ se AegI? AzA hI nirAzA kI jananI hai| saphalatA ke lie AzA tyAga kI anivArya AvazyakatA hai| isI uddezya se jaina zAstroM meM nidAna zalya ko tyAjya kahA hai aura isIlie gItA meM bhI niSkAma karma kA upadeza diyA gayA hai| - svalpamapyasya dharmasya? trAyate mahato bhyaat| arthAta-svalpa sA dharma hone para bhI apanA kalyANa huA samajha, ghabarA mata usI se tujhe nirbhayatA prApta hogii| kAla ke hisse ke hisse karane para anta meM 'samaya' hAtha AtA hai| lakar3I ke do, cAra ATha Adi TukaDe karate karate Akhira kabhI na kabhI yaha hogA ki aba aura TukaDe nahIM ho skte| jisa TukaDe ke phira TukaDe nahIM ho sakate vaha aMtima TukaDA paramANu kahalAtA hai| isI prakAra kAla ke jisa aMza ke vibhAga nahIM ho sakate vaha aMtima vibhAga 'samaya' kahalAtA hai| prazna ho sakatA hai ki svalpa dharma hone para hI kalyANa samajha lene se basa ho gayA isa taraha kI nirAzA kyoM nahIM utpanna hogI? isakA uttara yaha hai ki jo vyakti svalpa dharma kA bhI mahAna phala dekhatA hai vaha Age ke dharma ko kaise bhUlegA? kalakattA kI ora eka Daga bharane vAle ke saMbaMdha meM bhI kahA jAtA hai ki vaha kalakattA gayA kahate haiM magara aisA kahane se vaha jAne vAlA agara kalakattA jAne se ruka jAya to mUrkha ginA jaaygaa| jaba kalakattA kI ora eka paira bharane se hI kalakattA gayA kahate haiM to adhika paira bharane se kyA vaha kalakattA se dUra hogA? thor3A sA udyoga saphala hotA dekhakara himmata nahIM hAranI caahie| socanA cAhie ki yaha thor3I sI kriyA bhI niSphala nahIM hai to adhika kriyA niSphala kaise ho sakatI hai? taba AraMbha kiye hue kArya ko Age bar3hAne se kyoM rokA jAya? cAhe dharma ho yA rAjanIti, sarvatra yaha bAta lAgU hotI hai| aisA vicAra karane vAlA kabhI nirAza nahIM hogA, balki usameM naI sphUrti aura nayA utsAha utpanna hogA aura vaha Age bar3hatA huA apane uddezya meM saphalatA prApta kregaa| kaI loga kahate haiM-'khAdI pahanane se svarAjya nahIM milegA, kintu talavAra se milegaa|' kucha kA kahanA hai-eka AdamI ke vilAyatI vastra aura zarAba chor3a dene se kyA kalyANa hogA? zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 206 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra kI nirAzA bahuta se logoM meM vyApI huI hai| taba zAstra kahate haiM- 'calamANe calie / ' zAstra kA yaha vidhAna manuSya ke hRdaya ko AzvAsana detA hai| aura batalAtA hai ki eka samaya mAtra kI kriyA bhI vyartha nahIM jaatii| jaba asaMkhya samayoM meM hone vAlA kArya eka samaya meM bhI huA mAnA jAtA hai to koI kAraNa nahIM hai ki asaMkhya manuSyoM se hone vAlA kArya eka manuSya se huA na mAnA jAya / zAstra kahatA hai- tU apanI tarapha se jo karatA hai vaha kiye jA / dUsaroM kA vicAra mata kr| agara tujhe itanA bhI vizvAsa na hogA to Age sAmAyika se mokSa para vizvAsa kaise hogA ? kadAcita yaha kahA jAya ki sAmAyika aura mokSa meM kArya kAraNa saMbaMdha hai, to kyA khAdI aura svarAja meM koI saMbaMdha nahIM hai? manacAhA khAnA-pInA svatantratA nahIM hai? svatantratA kucha aura hI cIja hai| eka to Apake ghara meM ghara kI khAdI hai, jise ApakI mAtA ne kAta bunakara taiyAra kI hai| eka dUsarA AdamI Apase kahatA hai-agara mere dvAra para Akara hAtha jor3a kara mA~go to maiM kImatI jarI kA jAmA dU~gA / isa prakAra eka ora mAM khAdI detI hai aura dUsarI ora dUsarA AdamI gulAma banAkara jarI kA vastra detA hai| ina donoM meM se svataMtratA kisameM hai? 'khAdI meM / ' yadyapi yaha bAta samajhanA kaThina nahIM hai phira bhI isa ora dhyAna nahIM diyA jaataa| loga samajhate haiM ki gulAma cAhe hoM magara jarI kA jAmA pahanane logoM meM Adara hogA aura acchA lgegaa| khAdI moTI hai, isalie burI hai / isa prakAra kI mithyA dhAraNAe~ logoM ko apanA zikAra banAe hue haiN| tumhArI mA~ ne jo kapar3A kaSTa uThAkara bunA hai, use moTA kahakara na pahananA ora gulAma banakara jarI kA jAmA pahananA koI acchI bAta nahIM hai| isase tumhArI kadra na hogI / gulAma banAkara vastra dene vAle jaba apanA hAtha khIMca leMge taba tuma para kaise bItegI? isake atirikta videzI kapar3A muphta meM to milatA nahIM phira gulAma banane se kyA lAbha hai ? yAda rakkho, hindustAna tumhArI mAtR-bhUmi hai| isakA tumhAre Upara asIma upakAra hai| kisI ne ThIka kahA hai jananI janmabhUmizca svargAdapi garIyasI / jo apanI mAtRbhUmi ko svarga se bhI bar3hakara nahIM mAnatA use usa bhUmi para paira rakhane kA kyA adhikAra hai? zAstra kahatA hai-dharma kI ArAdhanA karane vAloM para bhI pA~ca kA upakAra hai| una pA~ca meM prathama SaTkAya kA upakAra hai / SaTakAya meM bhI 210 zrI javAhara kiraNAvalI Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvaprathama pRthvI kA upakAra haiM jo pRthvI kA upakAra nahIM mAnatA vaha kRtaghna hai| sunA jAtA hai ki amerikA ke thaura nAmaka DAkTara ke zarIra para sA~pa reMgate rahate haiM, lekina use nahIM kaattte| madhu-makkhiyA~ usake zarIra para baiThatI rahatI haiN| lekina use nahIM kaatttiiN| usane bhAratIya sAhitya kA adhyayana karake yoga dvArA sAdhanA kI hai| eka bAra vaha apane ziSya ke sAtha jaMgala meM gyaa| ziSya ne DAkTara se pUchA-saba bhUmiyoM meM kauna sI bhUmi uttama hai? DAkTara thaura ne ha~sakara uttara diyA-"jisa bhUmi para tU do paira rakhakara khar3A hai, use svarga kI bhUmi se bhI acchI na mAne to tujhe usa para paira rakhane kA kyA adhikAra hai?' ziSya ne kahA-kyA yaha bhUmi svarga kI bhUmi se bhI adhika mahimA vAlI hai? sunate haiM svarga kI bhUmi ratnamayI hai, phira isa bhUmi ko svarga bhUmi se bar3I kyoM mAnanA cAhie? DAkTara ne uttara diyA-svarga kI bhUmi cAhe jaisI ho tere kisa kAma kI? vahA~ ke kalpavRkSa tere kisa kAma ke? svarga kI bhUmi ko bar3A mAnanA terA jisa bhUmi ne bhAra vahana kiyA aura kara rahI hai usakA apamAna karanA hai| isa bhUmi kA apamAna karanA ghora kRtaghnatA hai| apanI mAtRbhUmi kA apamAna karane vAle ke samAna koI nIca nahIM hai| sacce hRdaya se sevA karane vAlI ghara kI strI kA anAdara karake vezyA kI prazaMsA karane vAlA jaise nIca ginA jAtA hai, vaise hI vaha vyakti bhI nIca hai jo bhArata meM rahakara amerikA phrAMsa Adi kI prazaMsA karatA hai aura bhAratavarSa kI nindA karatA hai| amerikA aura phrAMsa kI prazaMsA ke gIta gAne vAle binA pAsa porTa lie vahA~ jAkara dekheM aura vahA~ kI nAgarikatA ke adhikAra prApta kareM to sahI! jisa deza meM paidA hue haiM, usakI nindA karake, dUsare deza kI prazaMsA karane vAle gire hue haiM, bhoga kA kIr3A hai usase kisI prakAra kA uddezya siddha nahIM ho sktaa| tAtparya yaha hai ki bhogoM kI lAlasA se prerita hokara Atmika kAryoM ko chor3a denA, yahI gulAmI hai, yahI baMdhana haiM aura isIse vividha prakAra ke duHkhoM kA udgama hotA hai| bhogamaya kapar3e choDakara tyAga ko apanAne vAle ke lie mukti bhI samIpa hai| bhogamaya vastroM kA tyAga Ananda zrAvaka ne bhI to kiyA thaa| usane kapAsa ke bane eka yugalapaTa kSomavastra kA AgAra rakhakara zeSa samasta vastroM kA tyAga kara diyA thaa| kyA isa tyAga ko mokSa kA mArga na mAnoge? isa prakAra pApamaya vastroM kA tyAga kara hama apane AtmA kA bhI kalyANa kyoM - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 211 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na kareM? ina pApamaya bhogI kapar3oM kA tyAga karanA sAmAyika kA aMga kyoM na kahA jAya? bAraha vrata sAmAyika ke aMga haiM, ataeva ina vastroM kA tyAga bhI sAmAyika hai| tyAga dvArA apane bhAiyoM para anukampA karanA dharma hai| tyAga ko jIvana meM jitanA sthAna milegA, jIvana utanA hI kalyANamaya bnegaa| 212 zrI javAhara kiraNAvalI Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekArtha-anekArtha zrI gautama svAmI ke prathama prazna ke antargata nau praznoM kA uttara bhagavAna mahAvIra ne diyaa| tatpazcAta gautama svAmI bhagavAna ke prati punaH prazna karate haiN| mUla-eeNaM bhaMte! nava payA ki egaTThA? NANA ghosA? NANA vaMjaNA? udAhu NANATThAM? NANA ghosA? NANA vaMjaNA? gauyamA! calamANe calie, udIrijjamANe udIrie, veijjamANe veie, pahijjamANaM pahINe, eeNaM cattAri payA egaTThA NANA ghosA, NANA vaMjaNA uppnnnnpkkhss| chijjamANe chiNNe, bhijjamANe miNNe, daDDamANe daDDemijjamANe maDe, nijjarijjamANe, nijjiNNe ee NaM paMca payA NANaTThA, NANA ghosA NANA vaMjaNA vigypkkhss| __-etAni bhagavan! nava padAni kimekArthAni nAnAghoSANi, nAnAvyaJjanAni; utAho nAnArthAni, nAnAghoSANi, nAnAvyaJjanAni;? gautama! calat calitam udIryamANamudIritam, vedyamAnaM veditam, prahIyamANaM prahINam etAni catvAri padAni ekArthAni nAnA ghoSANi, nAnAvyaJjanAni, utpannapakSasya / chidyamAnaM chinnam, bhidyamAnaM bhinnam, dahyamAnaM dagdham, mriyamANaM mRtam, nirjIryamANaM nirjIrNam, etAni paMcapadAni nAnArthAni, nAnA ghoSANi, nAnAvyaJjanAni, vigtpksssy| mUlArtha-bhagavan! yaha nau pada kyA eka artha vAle nAnA ghoSa vAle aura nAnA vyaMjana vAle haiM? athavA nAnA artha vAle, nAnA ghoSa vAle aura nAnA vyaMjana vAle haiM? he gautama! jo cala rahA hai vaha calA, jo udIrA jA rahA hai vaha udIrA gayA, jo vedA jA rahA hai vaha vedA gayA, jo naSTa ho rahA hai vaha naSTa huA, yaha cAra pada utpanna pakSa kI apekSA se eka artha vAle nAnA ghoSa vAle aura - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 213 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnA vyaMjanoM vAle haiN| tathA jo chida rahA hai vaha chidA, jo bhida rahA hai vaha bhidA, jo jala rahA hai vaha jalA, jo mara rahA hai vaha marA, jo khira rahA hai vaha khirA, yaha pA~ca pada vigata pakSa kI apekSA se nAnA artha vAle, nAnA ghoSa vAle aura nAnA vyaMjanoM vAle haiM | vyAkhyAna - gautama svAmI kA prazna yaha hai ki ina nau padoM ke ghoSa aura vyaMjana to nirAle - nirAle haiM hI parantu artha bhI inakA nirAlA nirAlA hai yA eka hI ? arthAta yaha pada ekArthaka haiM yA nAnArthaka haiM? ekArthaka pada do prakAra ke hote haiM-prathama to eka hI viSaya kI bAta ko ekArthaka kahate haiM, dUsare jina padoM kA matalaba eka ho unheM bhI ekArthaka kahate haiM / ghoSa tIna prakAra ke hote haiM - (1) udAtta- jo ucca svara se bolA jAya (2) anudAtta - jo nIce svara se bolA jAya aura (3) svaritta -jo na vizeSa ucca svara se, na vizeSa nIce svara se balki madhyama svara se bolA jAya / isa viSaya kA vizeSa jJAna svara - vijJAna ko samajhane se ho sakatA hai| zAstrakAra ne ekArthaka aura nAnArthaka kI eka caubhaMgI banAI hai - (1) samAnArthaka samAna vyaMjana (2) samAnArthaka vividha vyaMjana (3) bhinnArthaka samAna vyaMjana (4) bhinnArthaka bhinna vyaMjana kaI pada samAna artha vAle aura samAna vyaMjana evaM samAna ghoSa vAle hote haiN| jaise kssiir-kssiir| ina donoM padoM kA artha eka hai, ghoSa bhI eka hai aura vyaMjana bhI eka hI hai / ataeva yaha pada samAnArthaka samAna vyaMjana vAle pahale bhaMga ke antargata haiM / kaI eka pada samAna artha vAle aura bhinna vyaMjana vAle hote haiN| jaise kSIra, py| yahAM ina donoM padoM kA artha to samAna hai- dUdha, lekina inake vyaMjana alaga alaga haiM aura ghoSa bhI alaga haiN| kaI pada aise hote haiM ki unakA artha to bhinna bhinna hotA hai, magara vyaMjana samAna hote haiN| jaise- arkakSIra (Aka kA dUdha), gau kSIra (gAya kA dUdha), mahiSIkSIra (bhaiMsa kA dUdha) aadi| ina padoM meM kSIra zabda samAna vyaMjana vAlA hai, lekina usakA artha bhinna-bhinna hai / arthAta akSaroM kI samAnatA hone para bhI artha meM vilakSaNatA hai / 214 zrI javAhara kiraNAvalI Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneka pada aise hote haiM jinake vyaMjana bhI bhinna-bhinna hote haiN| aura artha bhI bhinna-bhinna hotA hai / jaise -ghaTa, paTa, lakuTa Adi / yahA~ na vyaMjanoM kI samAnatA hai na artha kI samAnatA hai / yaha pada cauthe bhaMga ke antargata haiM / gautama svAmI ne prazna karate hue yahA~ caubhaMgI ke dUsare aura cauthe bhaMga ko grahaNa kiyA hai| arthAt unhoMne ina do bhaMgoM ko lekara hI prazna kiyA hai| prazna kiyA jA sakatA hai ki gautama svAmI ne ukta caubhaMgI ke prathama aura tRtIyabhaMga ko kyoM chor3a diyA? unake viSaya meM prazna kyoM nahIM kiyA? isakA uttara yaha hai ki pahale aura tIsare bhaMga kA ina nau padoM meM samAveza nahIM hotA, kyoMki nagha padoM ke vyajaMna bhinna-bhinna haiM yaha spaSTa rUpa se prakaTa hai| isameM prazna ko avakAza hI nahIM hai| isI kAraNa gautama svAmI ne prathama aura tRtIya bhaMga ko chor3a kara dUsare aura cauthe bhaMga ko grahaNa karake hI prazna kiyA hai / isa prazna kA uttara dete hue bhagavAna ne pharamAyA hai ki-calamANe calie, udIrijjamANe udIrie, veijjamANe veie aura pahijjamANe pahINe ina cAra padoM ke vyaMjana aura ghoSa nirAle - nirAle haiM lekina artha eka hI hai| aura Age ke pA~ca pada bhinna ghoSoM vAle, bhinna vyaMjanoM vAle aura bhinna artha vAle haiN| yahAM yaha AzaMkA hotI hai ki calamANe calie ityAdi jina cAra padoM ko eka artha vAlA batalAyA gayA hai, unakA artha bhinna bhinna pratIta hotA hai aura pahale bhinna-bhinna artha kiyA bhI gayA hai| aisI sthiti meM bhagavAna ne kisa apekSA meM cAroM padoM kA artha eka pharamAyA hai? isa saMbaMdha meM zAstrakAra kA kathana hai ki jo bhI bAta kahI jAtI hai vaha kisI na kisI apekSA se hI kahI jAtI hai| yahAM cAroM padoM ko utpanna pakSa kI apekSA se ekArthaka batalAyA gayA hai| vAdI aura prativAdI ke dvArA bolA jAne vAlA Adi vacana pakSa kahalAtA hai| yahAM ina cAroM padoM ko utpAda nAmaka pakSa paryAya ko grahaNa karake eka artha vAlA kahA gayA hai| tAtparya yaha hai ki prAthamika cAra padoM kA artha utpAda paryAya kI apekSA eka hI artha hai aura yaha cAroM eka hI kAla meM hone vAle haiM eka hI antarmuhurta meM calana-kriyA, udIraNA-kriyA, vedanAkriyA aura prahINa kriyA bhI ho jAtI hai| ina cAroM kI sthiti eka hI antarmuhUrta haiN| isa prakAra tulya kAla kI apekSA se bhI yaha cAra pada eka artha. vAle kahalAte haiN| zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 215 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavA - yaha cAroM pada eka hI kArya ko utpanna karane ke kAraNa ekArthaka kahalAte haiN| udAharaNArtha-patra likhane meM kAgaja, kalama, davAta, aura likhane vAlA yaha cAra hue magara yaha saba milakara eka hI kArya ke sAdhaka hote haiM ataeva ekArthaka haiN| yaha cAroM mila kara eka kArya kauna- -sA karate haiM, jisa kI apekSA se inheM ekArthaka kahA gayA hai ? isa prazna kA uttara hai - kevalajJAna kA prakaTa krnaa| yaha cAroM milakara kevalajJAna ko prakaTa karane rUpa eka hI kArya ke kartA hone se eka hI artha vAle kahalAte haiN| ina nau padoM meM karma kA vicAra kiyA gayA hai aura karma kA nAza hone para do phala utpanna hote haiM- pahalA kevala jJAna aura dUsarA mokSaprApti / pahale ke cAra padoM ne milakara kevalajJAna utpanna kiyA / isa pakSa kI apekSA cAroM padoM kA artha eka batalAyA gayA hai| AtmA ke lie kevalajJAna kI prApti apUrva hai / AtmA ko pahale kabhI kevalajJAna prApta nahIM huA, kyoMki kevalajJAna eka bAra utpanna hone ke pazcAt kabhI miTatA nahIM hai| jo vastu Akara phira jAtI hai vaha pradhAna nahIM hai| pradhAna to vahI hai jo Akara phira kabhI na jAve / kevalajJAna aisI hI vastu hai, ataeva pradhAna hai| pradhAna puruSa ise hI prApta karane kA prayatna karate haiN| zaMkA- ina cAra padoM se kevalajJAna kI hI utpatti kyoM mAnI gaI hai? dUsare jJAnoM kI utpatti kyoM nahIM mAnI gaI? 1 samAdhAna-saba jJAnoM meM kevalajJAna hI utkRSTa hai / vahI kSAyika jJAna hai| karmoM kA kSaya hone se hI vaha utpanna hotA hai| ina cAroM padoM se anya jJAnoM kI utpatti mAnI jAya to aneka bAdhAe~ utpanna hotI haiM / ataH ina padoM se kevalajJAna kI utpatti mAnanA hI samucita hai| aura isI apekSA se ina cAra padoM ko samAna artha vAlA batalAyA gayA hai| zaMkA- kevalajJAna kI utpatti meM yaha cAra pada kyA kAma karate haiM? do yA tIna padoM se hI kevalajJAna kyoM nahIM utpanna hotA? kevalajJAna ke lie ina cAroM kI AvazyakatA kyoM hai? samAdhAna-pahalA pada 'calamANe calie' hai / vaha kevalajJAna kI prApti meM kAma karatA hai ki isase karma udaya meM Ane ke lie calita hote haiN| karma kA udaya do prakAra se hotA hai- udaya bhAva se aura udIraNA se / sthiti kA kSaya hone para karma apanA jo phala detA hai vaha udaya kahalAtA hai aura adhyavasAya vizeSa yA tapasyA Adi kriyAoM ke dvArA jo karma sthiti pUrNa 216 zrI javAhara kiraNAvalI Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hone se pahale hI udaya meM lAye jAte haiM, use udIraNA kahate haiN| donoM hI jagaha udaya to samAna hI hai, magara eka jagaha sthiti kA paripAka hotA hai aura dUsarI jagaha nhiiN| udaya yA udIraNA hone para karma kI vedanA hotI hai arthAta karma ke phala kA anubhava hotA hai| jisa karma ke phala kA anubhava ho gayA vaha karma naSTa ho jAtA haiAtmA ke pradezoM se pRthak ho jAtA hai| use karma kA pahINa honA kahate haiN| ___ isa prakAra yaha cAroM pada Atma pradezoM se karmoM ko haTA dete haiM taba kevalajJAna prakaTa hotA hai| kevalajJAna ke isa utpanna pakSa ko grahaNa karake hI ina cAroM padoM ko ekArthaka kahA hai| TIkAkAra AcArya kA kathana hai ki yaha vyAkhyA bhagavatI sUtra kI prAcIna TIkA ke AdhAra para kI gaI hai| anya AcAryoM kA abhiprAya isa saMbaMdha meM bhinna prakAra kA hai| unakA kathana hai ki yaha cAra pada sthitibaMdha vizeSa rahita arthAta sAmAnya karma ke Azrita hone se ekArthaka haiM aura kevalajJAna kI utpatti ke sAdhaka haiN| eka hI antarmuhUrta meM yaha kevalajJAna kI utpatti ke lie vyApAra karate haiN| ataeva inheM ekArthaka kahA gayA hai| prazna-pahale ke cAra padoM ko ekArthaka batalAne se hI yaha siddha ho jAtA hai ki zeSa aMta ke pA~ca pada anekArthaka haiN| phira unheM alaga anekArthaka kyoM kahA hai ? uttara-sUtra kI racanA do prakAra se hotI hai-eka vidvattApUrvaka dUsarI dayApUrvaka / vidvattApUrvaka jo racanA hotI hai usameM saMkSepa kA bahuta dhyAna rakhanA par3atA hai| vahI artha kAyama rahe aura racanA meM eka mAtrA kI kamI ho jAya to aise lekhakoM ko itanI khuzI hotI hai, mAnoM putra kI utpatti huI ho| eka mAtrA lAghavena putrotsavaM manyante vaiyAkaraNAH yaha kathana prasiddha hai| magara RSiyoM kI racanA isa dRSTi se nahIM racI jaatii| ve apanI vidvattA pradarzita karane ke lie racanA meM saMkSepa karane kI AvazyakatA nahIM smjhte| alpa se alpa buddhi vAlA bhI jisa prakAra vastu tatva ko samajha sake usI prakAra kA yatna ve karate haiN| cAhe akSara bar3ha jaaeN| yahI kAraNa hai ki zAstrakAra ne pahale ke cAra padoM ko ekArthaka batalAkara bhI aMta ke pAMca padoM ko alaga anekArthaka batalAyA hai| tAtparya yaha ki 'chijjamANe chiNNe se lagAkara nijjarijjamANe nijjiNNe' taka pAMca pada bhinna-bhinna vyaMjana vAle, vibhinna ghoSa vAle aura -zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 217 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhinna-bhinna artha vAle haiN| yaha bAta vigata pakSa kI apekSA se kahI gaI hai| yahAM ina pAMca padoM kA jarA vistAra se vicAra kiyA jAtA hai| aMtima pAMca padoM meM chijjamANe chiNNe' yaha prathama pada hai| yaha pada karmoM kI sthiti kI apekSA se hai| kevala jJAna kI prApti ho jAne ke anantara terahaveM guNasthAna vAle sayoga kevalI jaba ayoga kevalI hone vAle hote haiM, mana vacana kAya ke yoga ko roka kara ayogI avasthA meM pahu~cane ke unmukha hote haiM, taba vedanIya nAma gotra karma kI jo prakRti zeSa rahatI hai, usakI lambe kAla kI sthiti ko sarvApavartana nAmaka karaNa dvArA antamUharta kI sthiti banA DAlate haiN| arthAta lambI sthiti ko choTI kara lete haiN| yahI karmoM kA chedana karanA kahalAtA hai| yadyapi karmoM kA yaha chedana aMsakhyAta samayoM meM hotA hai lekina prathama samaya meM hI jaba chedana kriyA hone lagI tabhI chIje-chinna hue aisA kahanA caahie| yadyapi karmoM kA yaha chedana hone meM aura bhedana hone meM antara hai| chedana sthiti baMdha ke Azrita hai aura bhedana anubhAgabaMdha ke Azrita hai| sthiti kA chedana honA chijjamANa honA kahalAtA hai aura karmoM ke rasa kA bhedana karanA 'mijjamANa' honA kahalAtA hai| terahaveM guNasthAnavartI sayogI kevalI sthitighAta ke sAtha rasaghAta bhI karate haiN| sthitighAta aura rasaghAta kA kAla eka hI hotA hai, lekina sthitighAta ke khaMDaveM meM rasaghAta ke khaMDaveM ananta hote haiN| arthAta sthiti se karma ke paramANu anaMta guNe haiN| sthiti khaMDa kI krama racanA hotI hai, ki isa samaya itane sthiti khaMDa kA nAza hogaa| ataeva yadyapi karma sthiti aura karma rasa kA nAza eka hI samaya hotA hai lekina sthitighAta ke pudgala alaga haiM aura rasaghAta ke alaga haiM isa kAraNa chijjamAna aura bhijjamANa padoM kA artha alaga-alaga hai| jaise sthiti kama kI jAtI hai usI prakAra rasa bhI sokhA jAtA hai| isa rasa ke sokhane meM bhI asaMkhya samaya lagate haiM parantu pahale samaya se jo rasaghAta hotA hai, usakI apekSA rasaghAta huA aisA kahA jA sakatA hai| tIsarA pada 'dahyamAna' hai| karma ke pradezoM kA ghAta honA karma kA dAha kahA gayA hai| anantAnanta karma pradezoM ko akarma rUpa meM pariNata kara denA karma kA dAha karanA kahalAtA hai| 218 zrI javAhara kiraNAvalI Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa prApta karane vAle mahAtmA kisa sthiti se kisa prakAra Atmika vizuddhi karake mukta hote haiN| isa bAta ko jJAniyoM ne apane jJAna meM dekhA hai aura Aja zAstra dvArA use sunakara hama pavitra hue haiN| __pradeza kA artha hai-karma kA dl| pA~ca sva akSara uccAraNa-kAla jitane parimANavAlI aura asaMkhyAta samayayukta guNa zreNI kI racanA dvArA karma pradeza kA kSaya kiyA jAtA hai| yadyapi vaha guNazreNI hai sirpha pA~ca sva akSara uccAraNa kAla ke barAbara kAla vAlI hai, lekina itane se kAla meM hI asaMkhyAta samaya ho jAte haiN| vaha guNazreNI pUrvaracita hotI hai| terahaveM guNasthAna se hI usa guNazreNI kI racanA hotI hai| isa guNazreNI se samucchinna kriyA nAmaka zukladhyAna kA cauthA pAyA utpanna hotI hai| usameM pahale samaya se asaMkhya samaya taka pratisamaya asaMkhya guNA vRddhi se karma pudagala ko dagdha kiyA jAtA hai| arthAta pahale samaya meM jitane karma pudagala dagdha hote haiM, usase asaMkhyAta guNe dUsare samaya meM dagdha hote haiN| isI prakAra tIsare samaya meM , dUsare samaya kI apekSA bhI aMsakhyAta guNe karmoM ko dagdha kiyA jAtA hai, isa prakAra dagdha karane kA krama bar3hatA jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki jyoM-2 karma pudagala dagdha hote haiM, tyoM tyoM dhyAnAgni adhika prajvalita hotI jAtI hai aura vaha adhikAdhika karmapudgaloM ko dagdha karatI hai| isa prakAra bhidyamAna aura dahyamAna padoM kA artha bhI alaga-alaga hai| pA~ca sva akSara uccAraNa karane meM asaMkhyAta samaya lagate haiN| ina asaMkhyAta samayoM meM se pahale hI samaya meM jo karmapudagala dagdha hote haiM, unakI apekSA unheM dagdha hue aisA kahA jA sakatA hai| yadyapi jalA denA dUsarI vastuoM ke saMbaMdha meM bhI loka prasiddha hai, kintu yahA~ use grahaNa nahIM karanA caahie| yahA~ mokSa vicAra kA prakaraNa hai ataH karmoM ko jalAnA artha hI mAnanA ucita hai| cauthA pada hai-'mijjamANe mdde| arthAta jo mara rahA hai vaha mraa| isa pada se Ayu karma ke nAza kA nirUpaNa kiyA gayA hai| anya padoM se isa pada kA artha bhinna hai| Ayu karma ke pudgaloM kA kSaya karanA hI maraNa hai| pratyeka yoni vAlA saMsArI jIva maraNa ko prApta karatA hai| saMsAra meM koI bhI aisA prANI nahIM hai, jise lagAtAra janma-maraNa na karanA par3atA ho| lekina yahA~ sAmAnya maraNa se abhiprAya nahIM hai| yahA~ usa maraNa se tAtparya hai ki jisake pazcAt phira kabhI janma maraNa na karanA par3e- arthAt vaha maraNa jo mokSa prApta karane se pahale eka bAra karanA par3atA hai| pahale ba~dhe hue - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 216 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayukarma kA kSaya ho jAya aura nayA Ayu karma na ba~dhe yahI mokSa kA kAraNa __ yadyapi maraNa asaMkhyAta samaya meM hotA hai lekina pahale samaya meM hI jo marane lagA use marA kahA jA sakatA hai| pA~cavA pada hai-'NijjarijjamANe nnijjinnnne|' samasta karmoM ko akarma rUpa meM pariNata kara denA, yahA~ nirjarA karanA kahA gayA hai| yaha sthiti saMsArI jIva ne kabhI nahIM prApta kI hai| usane kabhI zubha karma kiye, kabhI azubha karma kiye, parantu samasta karmoM kA nAza kabhI nahIM kiyaa| AtmA ke lie yaha sthiti apUrva hai| ataeva isa pada kA artha anya padoM se bhinna hai| isa prakAra anta ke pA~ca pada bhinna bhinna artha vAle haiN| zaMkA- pahale ke jina cAra padoM ko ekArthaka kahA hai, unameM bhI kAma alaga alaga huA hai| aura anta ke jina pA~ca padoM ko bhinnArthaka kahA hai, unameM bhI kAma alaga alaga huA hai| aisI sthiti meM cAra ko ekArthaka kahakara ina pA~ca padoM se aura pA~ca padoM ko bhinnArthaka kahakara pUrvavartI cAra padoM se alaga kyoM kiyA gayA hai? uttara-pUrvavartI cAra padoM se kevalajJAna kI utpatti rUpa eka hI kArya hotA hai ataH unheM ekArthaka kahA hai aura pichale pA~ca pada vigata pakSa kI apekSA bhinna artha vAlekahe gaye haiN| 'vigata' kA artha hai vinAza / vastu kI eka paryAya kA nAza hokara dUsarI paryAya honA vinAza hai- arthAt eka avasthA se dUsarI avasthA honA vinAza honA kahalAtA hai| ekAnta nAza kisI vastu kA nahIM ho sakatA; kyoMki koI bhI padArtha sat se asat nahIM ho sktaa| isa prakAra vastu vinAza kI apekSA se pAMca padoM ko bhinnArthaka mAnA gayA hai| inakI bhinnArthakatA isa prakAra hai (1) chidyamAna pada meM karma khaMDave kA nAza honA batalAyA gayA hai| (2) bhidyamAna pada meM karma pudgala kA nAza batalAyA gayA hai| (3) dahyamAna pada meM karma kA akarma honA kahA gayA hai| (4) mriyamANa pada meM Ayu karma kA abhAva honA kahA hai| (5) nirjIryamANa pada meM samasta karmoM kA naSTa honA sUcita kiyA hai| isa prakAra vigata pakSa kI apekSA ina pA~ca padoM ko bhinna artha vAlA mAnA gayA hai| prazna yaha thA ki pA~caveM aMga ke pahale zataka ke pahale uddezaka meM pahale pahala 'calamANe calie' yaha pada kyoM AyA? isa prazna kA uttara isa 220 zrI javAhara kiraNAvalI Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA se ho gayA ki kevalajJAna kI utpatti aura samasta karmoM ke kSaya rUpa mokSa kA krama pratipAdana karane ke lie ina nau padoM kI carcA kI gaI thii| kevalajJAna aura mokSa donoM hI parama mAMgalika haiN| ataeva AMrabha meM inakI carcA karanA aMsagata nahIM hai| ___AcArya siddhasena divAkara ke viSaya meM prasiddha hai ki unhoMne rAjA vikramAditya ko bodha diyA thaa| kahate haiM kalyANamandira unhIM kI racanA hai| ina AcArya ne sammati tarka nAmaka grantha kI bhI racanA kI hai| usameM AcArya ne 'calamANe clie|' ityAdi sUtra ko puSTa karate hue kahA hai uppajjamANa kAlaM uppaNNaM vigayayaM vigcchntN| daviyaM paNNavayaMto, tikAla visayaM visesei|| arthAta- utpadyamAna kAlika (vartamAna kAlIna) dravyaM ko utpanna kAlika(bhUtakAlIna) tathA vigacchata kAlika (vartamAna kAlIna) dravya ko vigata kAlika (bhUta kAlIna) prarUpaNa karane vAle bhagavAna ne dravya ko trikAla viSayaka pratipAdana kiyA hai| tAtparya yaha hai ki vastu apanI utpatti ke prathama samaya se aMtima samaya taka utpadyamAna hotI hai,ataH evaM 'utpadyamAna' pada se vartamAna aura bhaviSya kAla viSayaka vastu kA pratipAdana kiyA hai aura utpanna pada se bhUtakAlIna vastu kA pratipAdana kiyA hai| isI prakAra vigacchat pada se aura vigata pada se tInoM kAloM kA nirUpaNa samajhanA caahie| isa taraha 'calamANe calie' Adi padoM se bhagavAna ne yaha sUcita kiyA hai ki vastu tInoM kAloM meM vidyamAna rahatI hai| zrIsiddhasena divAkara kahate haiM ki 'calamANe' isa kathana se vartamAna kAla aura bhaviSyakAla kA bodha hotA hai| ataeva gautama svAmI bhagavAna se prazna karate haiM ki dravya bhUtakAla meM bhI hogA yA nahIM? Arambhika kriyA se lekara antima samaya kI kriyA taka vartamAna aura bhaviSya kA bodha hotA hai, aura 'utpanna' kahakara bhagavAna ne bhUtakAla kA bodha karAyA hai| isa prakAra pUrvokta nau padoM se yaha siddha hotA hai ki dravya bhUta, vartamAna aura bhaviSya tInoM kAloM meM vidyamAna rahatA hai| isa prakAra ina padoM meM karma kI carcA hone para bhI dravya kI carcA kA bhI samAveza ho jAtA kisI kisI AcArya kA abhiprAya yaha hai ki ina nau padoM ke viSaya meM zAstra meM kahIM aisA ullekha nahIM hai ki yaha pada karma ke viSaya meM hI kahe gaye hai| aisI sthiti meM inheM karma ke sambandha meM hI mAnane kA koI kAraNa nahIM - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 221 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| ataeva inheM karma ke viSaya meM sImita na rakhakara vastu mAtra ke viSaya meM lAgU karanA caahie| pahale ke cAra pada utpatti ke sUcaka haiM aura anta ke pA~ca pada vinAza ke sUcaka haiN| inheM pratyeka vastu para ghaTAyA jA sakatA hai kyoMki pratyeka vastu utpAda aura vinAza se yukta hai| magara prazna yaha hai ki inheM sAmAnya rUpa se padArtha mAtra para kaise ghaTAyA jA sakatA hai? isa vyAkhyA meM pahale ke cAra pada nAnA vyaMjana nAnA ghoSa vAle aura ekArthaka kA hisAba kaise baiThegA? _isa prazna kA uttara dete hue ve AcArya kahate haiM ki hamAre artha meM nAnA vyaMjana, nAnA ghoSa aura eka artha ghaTAne meM koI bAdhA nahIM hai| kyoMki zAstra meM utpatti pakSa aura vigata pakSa ko spaSTa kara diyA hai| nau padoM ko sAmAnya rUpa se kahane kA kAraNa yahI hai| pahalA pada hai-calamANe clie| yaha calana akele karma meM nahIM varan padArtha mAtra meM pAyA jAtA hai| calana kA artha hai -asthirtaa| asthiratA rUpa paryAya ko mukhya karake yahA~ padArtha kI utpatti batalAI gaI hai| dUsarA pada hai-udIrijjamANe udiirie| jo vastu sthira hai, use preraNA karake calA dene ko udIraNA kahate haiN| ataeva udIraNA bhI eka prakAra kI calana kriyA hI hai| tIsarA pada hai-vejjamANe veie| vi upasarga pUrvaka ekR dhAtu se vyaMjana zabda banA hai| vyaMjana kA artha hai-koNpnaa| kaoNpanA svarUpa kI apekSA utpanna honA hI hai| cauthA pada hai pahijjamANe phiinne| arthAta jo prabhraSTa-bhraSTa ho rahA hai vaha bhraSTa huaa| apane sthAna se patita honA gira jAnA bhraSTa honA kahalAtA hai| yaha bhI eka prakAra kI calana kriyA hI hai| binA cale koI vastu apane sthAna se gira nahIM sakatI, isalie calana hai| isa prakAra yaha cAroM pada ekArthaka hI haiN| utpatti-calana kriyA ina cAroM padoM meM vidyamAna hai ataeva zAstrakAra ne inheM ekArthaka kahA hai aura vyaMjanoM ghoSoM kI vibhinnatA to spaSTa hI hai| ina AcArya kA abhiprAya yaha hai ki pUrvokta karma saMbaMdhI vizeSa pakSa grahaNa karane se usameM isa sAmAnya pakSa kA samAveza nahIM ho sakatA kyoMki vaha karma taka hI sImita rahatA hai, magara isa sAmAnya pakSameM vizeSa pakSa kA antarbhAva ho jAtA hai| jaise manuSya meM rAjA raMka sabhI kA samAveza hotA hai| magara rAjA kahane se raMka kA samAveza nahIM hotaa| isI prakAra hamArI vyAkhyA 222 zrI javAhara kiraNAvalI Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM karma kA bhI samAveza ho jAtA hai tathA anya padArthoM kA bhI samAveza ho jAtA hai, magara karma rUpa vizeSa pakSa meM anya padArthoM kA samAveza nahIM hotA hai isalie sAmAnya pakSa grahaNa karake ina padoM kI vyAkhyA karanI caahie| aba prazna yaha hai ki zeSa pA~ca padoM kI saMgati kisa prakAra biThalAI jAyegI? isa prazna kA samAdhAna yaha hai: ina pA~ca padoM kA karma rUpa vizeSa pakSa svIkAra karake vyAkhyAna kiyA gayA hai, magara yaha bhI vAstava meM sAmAnya rUpa hI hai| karma ko vizeSa karane se yaha pada vizeSa ho gaye haiM lekina vAstava meM yaha pada sAmAnya haiN| 'chijjamANe' Adi pada sAmAnya rUpa se kriyAvAcaka haiN| chedana cAhe karma kA ho, cAhe kisI anya vastu kA sabhI ke lie samAna rUpa se vaha lAgU ho sakate haiM isa prakAra bhedana karma kA bhI hotA hai aura anya vastuoM kA bhii| jalanA, maranA, jarjarita honA Adi kriyAe~ bhI akele karmase hI saMbaMdha nahIM rakhatI apitu sabhI se unakA saMbaMdha hai| isase yaha spaSTa hai ki yaha pada bhI sAmAnya rUpa hI hai, vizeSa rUpa nhiiN| ina padoM ko bhinna artha vAlA kyoM kahA hai? isa prazna kA uttara yaha hai ki chedana, bhedana Adi bhinna-bhinna kriyAe~ haiM jaise kulhAr3I se vRkSa kI zAkhA ko cheda DAlanA pRthak hai aura tIra se zarIra ko bheda DAlanA pRthak hai| chedana to alaga alaga kara detA hai aura bhedana bhItara ghusane ko kahate haiM isa prakAra chedana aura bhedana meM antara hai| isI prakAra agni se ghAsa phUsa ko jalAnA chedana bhedana se pRthak hai| maraNa-prANa tyAga karane ko athavA vastu ke badala jAne ko kahate haiN| ataeva yaha bhI chedana bhedana aura jvalana se bhinna hI huA, kyoMki jIva binA chedana-bhedana kiye aura binA jalAye bhI mara jAtA hai| agara maraNa ina kriyAoM se bhinna na hotA to aisA kyoM hotA? isase yaha spaSTa ho jAtA hai| ki marane kI kriyA pUrvokta kriyAoM se nyArI hai| bahuta purAne ko jIrNa kahate haiN| nirjaranA kA artha hai-jarjarita honaa| padArtha binA chede, bhede jalAye bhI aisA jarjarita ho jAtA hai ki dIkhatA to hai magara hAtha lagAte hI bikharane lagatA hai| ataeva nirjIrNa honA bhI chedana bhedana Adi se bhinna samajhanA caahie| isa taraha ukta pA~ca pada bhinnArthaka haiN| yaha bAta spaSTa ho jAtI hai| aba yaha pUchA jA sakatA hai ki vigata pakSa kA artha kyA hai? vigata kA artha hai- vinAza honaa| yaha pA~coM pada bhinnArthaka haiM, lekina vigata pakSa kA samAveza ina pA~coM meM hotA hai| chedana bhedana Adi se vastu kA vinAza ho - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 223 500-6652 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtA hai ataH yaha pA~ca pada vigata pakSa kI apekSA haiM, yaha kahanA ucita hI hai| isa prakAra sAmAnya pakSa ke samarthaka AcAryoM kA kathana hai ki ApakA pakSa eka dezIya aura hamArA pakSa sarvadezIya hai| zaMkA-zAstra tatva kA nirUpaNa karatA hai| vaha saMsAra kI sAdhAraNa bAtoM para prakAza nahIM ddaaltaa| ataeva hamane vizeSa pakSa lekara ina padoM ke dvArA tatva kA vyAkhyAna kiyA hai, vahI ThIka hai| sAmAnya pakSa svIkAra kara Apane saMsAra kI sabhI bAtoM kA samAveza kara diyA hai| saMsAra ke chedana bhedana kI kriyA to calatI hI rahatI hai| usa para vicAra kI kyA AvazyakatA hai| vaha to atatva rUpa hai| zAstra ko usase kyA prayojana? zAstra to kevala tatva kI bAta batalAtA hai| samAdhAna-isa kathana se yaha prakaTa hotA hai ki Apa ko tatva atattva kA samAcIna bodha nahIM / kyA akelA mokSa hI tatva hai? dUsare tatva nahIM haiM? agara aisA ho to zAstrakAroM ne naraka, svarga Adi kA varNana kyoM kiyA hai? agara mokSa hI akelA tatva rUpa mAnA jAya to usake sivA sabhI atattva Thaharate haiN| magara aisA nahIM hai| hamane jo vyAkhyA kI hai vaha tAttvika hI hai, atAttvika tanika bhI nahIM hai| to kyA zAka bhAjI kA chidanA, bhAle se kisI cIja kA bhidanA, ghAsa-phUsa kA jalanA, mara jAnA aura jarjarita honA bhI tattvarUpa hai? isakA uttara hai-hA~, avazya / binA tatva kI koI bAta hI nahIM hai| saMsAra ke samasta padArthoM kA jina-praNIta tatvoM meM samAveza ho jAtA hai| aisA koI padArtha vidyamAna nahIM jo tattva se bahirbhUta ho| zaMkA-binA tattva kI koI bAta nahIM hai, ise spaSTa kIjie? samAdhAna-pahalA pada 'calamANe calie' hai| isake viruddha jo calamANe acalie kahatA hai; use nizcayanaya kA jJAna nahIM hai| yadi calamANe ko calie na kahA jAya to nizcaya naya uTha jAtA hai| ataH nizcaya naya kA jJAna karAne ke lie hI ukta nau pada kahe gaye haiN| yaha bAta tanika aura spaSTatA se samajhAI jAtI hai| kalpanA kIjie- eka manuSya kaha rahA hai ki amuka puruSa kalakattA kI ora cala rahA hai| aba use gayA huA kaheM yA nahIM gayA huA kheN| abhI usa puruSa ne kalakatA kI ora eka hI paira uThAyA hai| vaha kalakatA pahu~cA 224 zrI javAhara kiraNAvalI Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM hai, kalakatA sau yojana dUra hai / calA kama hai aura calanA adhika hai| aisI dazA meM use gayA kaise kahA jAya ? jo aisA prazna karatA hai use vyavahAra kA jJAna to hai para nizcaya kA jJAna nahIM hai| jJAnI jana nizcaya naya kI apekSA jo kathana karate haiM, usakA praznakartA ko bhAna nahIM hai| isa na jAnI huI bAta ko samajhA dene kA nAma hI siddhAnta hai / isa siddhAnta aura nizcaya naya kI apekSA cala rahe ko calA kahanA cAhie | vyavahAra naya kI apekSA jo kalakatA jA rahA hai use calatA mAnA jAtA hai, gayA nahIM mAnA jAtA / nizcayanaya kahatA hai ki jo calane lagA, vaha calA arthAta jisane gamana kriyA AraMbha kara dI vaha gayA, aisA mAnanA cAhie / vizeSAvazyaka bhASya meM isa prazna kI vistAra pUrvaka vivecanA kI gaI hai| vahAM jamAlI ke calamANe acalie isa mata para vicAra kara isakA sahetuka khaMDana kiyA gayA hai / aura calamANe calie isa siddhAnta kI sthApanA kI gaI hai / jo loga yaha kahate haiM ki mokSa kI carcA hI tatva hai unheM yaha bhI samajhanA cAhie ki kyA zAstra meM paramANu kI carcA, kAla kI carcA, kSetra kI carcA nahIM kI gaI hai? agara kI gaI hai to kisa dRSTi se ? zAstra meM agara puNya kI bAta kahIM hai to kyA pApa kI bAta nahI kahIM hai? baMdha kA vivecana hai to kyA nirjarA kA vivecana nahIM hai? zAstra meM sabhI viSayoM kI yathocita carcA hai aura ye sabhI mokSa meM nimitta hote haiM / I calamANe calie isa siddhAnta ko svIkAra na karane se aneka doSa Ate haiN| bhagavatI sUtra meM Age varNana AegA ki gautama svAmI ne bhagavAna se prazna kiyA-prabho ! eka muni bhikSA-caryA ke lie gayA / mohanIya karma ke udaya se vahA~ use koI doSa laga gyaa| doSa to laga gayA magara bAda meM muni ko pazcAttApa huaa| usane vicAra kiyA ki maiM guru mahArAja kI sevA meM upasthita hokara isa doSa kI AlocanA karUMgA / AlocanA karane kA saMkalpa karake usane guru mahArAja kI sevA meM prasthAna kiyA / kintu vahA~ pahu~cane se pahale hI mArga meM hI mRtyu ko prApta ho gayA aisI sthiti meM doSa lagAne vAlA vaha muni ArAdhaka kahalAegA yA nahIM? bhagavAna ne uttara diyA- ArAdhaka hogA / zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 225 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama svAmI ne phira pUchA- abhI usane AlocanA to kI hI nahIM hai, phira ArAdhaka kaise ho gayA? bhagavAna ne pharamAyA-calamANe calie arthAt jo calane lagA vaha calA isa siddhAnta ke anusAra vaha muni ArAdhaka hai / vaha AlocanA karane calA magara kArya pUrNa na huA to yaha usake adhikAra kI bAta nahIM hai / agara calamANe calie siddhAnta na mAnA jAya to ArAdhaka pada meM bhI kamI A jAegI aura isa prakAra mokSa kA bhI abhAva ho jAyagA / isa prakAra nizcaya naya kI apekSA jo calane lagA vaha calA, aisA mAnanA ucita hai| lekina kevala nizcaya naya ko hI mAnakara baiThe rahane se aura vyavahAra kA tyAga kara dene se bhI kAma nahIM cala sakatA / nizcaya aura vyavahAra donoM kA yathAyogya Azraya lenA caahie| eka dUsare kI apekSA rakhane vAlA naya hI samyak hotA hai anya nirapekSa naya ekAMta rUpa hone se mithyA hai / ekAnta vyavahAravAdI paramArtha se dUra rahatA hai aura ekAnta nizcayavAdI bhI paramArtha taka nahIM pahu~ca sktaa| isIlie kahA hai nirapekSA nayA mithyaH, sApekSA vastuto'rthakRt / yahA~ eka zaMkA aura hotI hai| vaha yaha ki calamANe calie yaha prazna pahale kyoM pUchA gayA hai? pahale isa zaMkA ke viSaya meM kahA gayA thA ki yaha pada mokSa ke liye hai magara aba to vaha mokSa ke liye nahIM rahA sAmAnya rUpa se sabhI ke lie ho gayA ataeva jahA~ pahale pada ko mAMgalika kahA thaa| vahA~ aba yaha mAMgalika na rahA taba phira isa amAMgalika pada ko sarvaprathama sthAna dene kA kyA prayojana hai? isakA uttara dUsare AcAryoM ne yaha kaha kara diyA hai ki sarvaprathama namo suAya kahakara maMgala kiyA hI hai; phira tatva cintana kI sabhI bAteM mAMgalika hI hotI haiN| isa calamANe calie rUpa tatva cintA kA anta mokSa hai / ataeva yaha pada bhI mAMgalika hI hai| isameM mokSa prApti kA vivecana bhI antarbhUta ho jAtA hai| mokSa kI prApti jIva ko hI hotii| ataeva jIva tatva kA mUla svarUpa samajha lene para hI mokSa kA svarUpa ThIka-ThIka samajha meM A sakatA hai| jIva kA svarUpa samajhane ke lie yaha samajhanA bhI Avazyaka hai, ki ve kitane prakAra ke haiM / aura vartamAna meM kisa-kisa sthiti meM vidyamAna haiM? jIva ke bheda batalAne ke lie saMkSepa meM kahA gayA haineraiyA asurAI puDhavAI beiMdiyAdao ceva / paMciMdiya tiriya narA, viMtara joisiya vemANI / / 226 zrI javAhara kiraNAvalI Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya ke mata ke anusAra jIva ke caubIsa bheda haiN| ina caubIsa bhedoM meM pahalA daNDaka nArakI kA hai, dasa daNDaka asura kumAra Adi ke haiM pA~ca daNDaka pRthvIkAya Adi ke haiM, tIna daNDaka do-indriya Adi ke arthAt dvIndriya, trIndriya aura caturindriya, ke haiN| eka daNDaka paMcendriya tiryaMca kA hai, eka daNDaka manuSya kA, eka daNDaka vyantara devoM kA, eka daNDaka jyotiSI kA, aura eka daNDaka vaimAnika kaa| ina caubIsa bhedoM meM hI saMsAra ke samasta (anantAnanta) prANiyoM kA samAveza ho jAtA hai| prazna kiyA jA sakatA hai ki anantAnanta prANiyoM kA caubIsa bhedoM meM antarbhAva karane kA prayojana kyA hai? isa prazna kA uttara yaha hai ki jaba kisI vastu kI gaNanA karanA zakya na ho to vargIkaraNa kA siddhAnta kAma meM lAyA jAtA hai| kalpanA kIjie eka vana hai| usameM aneka prakAra ke vRkSa lage haiN| una vRkSoM kI gaNanA kI jAya to bar3I hI kaThinAI upasthita hogI lekina unhIM vRkSoM kI koTiyAM banA lI jAe~ to sugamatA hogii| jaba saMkhyAta kI hI gaNanA karane meM kaThinAI AtI hai to asaMkhyAta kI gaNanA kisa prakAra ho sakatI hai, yaha sahaja hI samajha meM A sakatA hai| ataeva anantAnanta jIvoM kA caubIsa zreNiyoM meM vargIkaraNa karane se unakA patA laga jAtA hai| yahA~ yaha smaraNa rakhanA cAhie ki kisI bhI vastu ko zreNI baddha karane ke lie koI eka nizcita niyama nahIM hai| yaha vibhAjana kI icchA para bahuta kucha nirbhara rahatA hai| vibhAjaka apanI suvidhA ke anusAra kisI bhI sadRza dharma ko AdhAra mAnakara abheda aura visadRza dharma ko AdhAra banAkara bheda kI kalpanA karatA hai; kyoMki vastuoM meM aneka sadRza aura visadRza dharma vidyamAna hai| vyAkhyA kI sugamatA ke lie caubIsa bhedoM kI kalpanA kI gaI hai, yadyapi isase bhI kama yA adhika kI kalpanA kI jA sakatI hai aura anyatra kI bhI gaI hai| yahA~ ina caubIsa bhedoM ko daNDaka isalie kahA hai ki ina sthAnoM meM rahakara AtmA ne ghora kaSTa sahana kiye haiN| yaha caubIsa daNDa ke sthAna haiN| anAdi kAla se aba taka AtmA inameM nivAsa karake daNDabhoga rahA hai| yadyapi isa janma meM kucha sukha milA hai| lekina vaha sukha sthAyI zAnti dene vAlA nahIM hai ataeva ise bhI daNDaka kahA hai| AtmA ne naraka Adi paryAyoM meM rahakara kisa prakAra duHkhamaya sthiti bhogI hai| isa bAta ko dikhAne ke lie hI zAstrakAroM ne naraka Adi ke bheda dikhalAye haiN| unakA vivaraNa krama se Age kiyA jaayegaa| -zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 227 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArakI jIvoM kA sthityAdi varNana prazna-NeraiyANaM maMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? uttara- goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM ThiI paNNattA? prazna-NeraiyA NaM maMte! kevai kAlassa ANamaMti vA? pANamaMti vA? UsasaMti vA? NIsasaMti vA? uttara-jahA uusaaspe| prazna- NeraiyA NaM maMte! AhAraTThI? uttara- jahA paNNavaNNAe paDhamAe AhAruddesae, tahA bhANiyavvaM / gAthA:ThiI ussAsA''hAre kiM vA''hAreMti savvao vA vi| kaibhAgaM savvANi va, kIsa va mujjo prinnmNti|| saMskRta chAyA-prazna-nairayikAnAM bhagavan! kiyatkAlaM sthitiH prajJaptA? uttara-gautama! jaghanyena dazavarSa sahasrANi, utkRSTena trayastrizat sAgaropamANi sthitiH prjnyptaa| prazna- nairayikAnAM bhagavan! kiyat kAlAd Ananti vA prANanti vA? ucchavasanti vA niHzravsanti vA? uttara-yathA ucchvaaspde| prazna-nairayikAnAM bhagavan AhArArthinaH? uttara-yathA prajJApanAyAM prathama AhAroddezakaH tathA bhnnitvym| gAthA: sthitirucchavAsA''hAraH, kiM vA'haranti sarvato vaa'pi| katibhAgaM sarvANi vA, kiM svatayA vA bhUyaH prinnmnti|| prazna- he bhagavan! nArakoM kI sthiti kitane samaya kI kahI hai? 228 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara- he gautama! jaghanya se dasa hajAra varSa kI sthiti kahI hai aura utkRSTa rUpa se tetIsa sAgaropama kI sthiti kahI hai| prazna- he bhagavan! nArakI kitane samaya meM zvAsa lete haiM? aura kitane samaya meM zvAsa chor3ate haiM? uttara-he gautama pannavaNA sUtra ke ucchvAsa pada ke anusAra samajhanA caahie| prazna-bhagavana! nArakI AhArArthI haiM? uttara-he gautama! paNNavaNAsUtra ke AhArapada ke pahale uddezaka ke anusAra smjhnaa| gAthArtha-nArakI jIvoM kI sthiti, ucchavAsa tathA AhAra sambandhI kathanA karanA caahie| nArakI kyA AhAra karate haiM? samasta AtmapradezoM se AhAra karate haiM? samasta AhAraka dravyoM kA AhAra karate haiM? aura AhAra ke dravyoM ko kisa rUpa meM pariNamAte haiM? ___-zrI gautama svAmI, bhagavAn mahAvIra se pUchate haiM ki he bhagavan! Apane jIva ke caubIsa daNDaka kahe haiM, unameM se naraka-yoni ke jIva kI sthiti kitanI hai? arthAt jIva naraka meM kitane samaya taka banA rahatA hai? isa prazna kA uttara dete hue bhagavAn ne pharamAyA- he gautama! sthiti do prakAra kI hotI hai-eka jaghanya, dUsarI utkRSTa / arthAt eka kama se kama aura dUsarI jyAdA se jyaadaa| jahAM UMca aura nIca hotA hai vahAM madhyama hotA hI hai| naraka ke jIvoM kI kama se kama sthiti dasa hajAra varSa kI hai arthAt naraka meM gayA huA jIva kama se kama dasa hajAra varSa taka naraka meM rahatA hai aura adhika se adhika tetIsa sAgara kI sthiti hai| prazna ho sakatA hai ki naraka kise kahate haiM? isakA uttara vyutpatti ke anusAra yaha hai ki-jisake pAsa se acche phala dene vAle zubha karma cale gaye haiM, jo zubha karmo se rahita hai, unheM 'niraya' kahate haiM aura 'niraya' meM jo hoM ve 'nairayika' kahalAte haiN| jaise- jisake pAsa se sampatti calI jAtI hai, use daridra kahate haiN| jahAM sampatti nahIM vahAM daridratA hotI hI hai aura daridratA vAle ko daridra kahate haiN| yaha guNa guNI kA bheda hai| daridratA guNa hai aura guNI vaha prANI hai jo daridra ho| isI prakAra jo sukha se atIta hai aura puNyaphala se bhraSTa hai use nairayika kahate haiN| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 226 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayu karma ke pudgaloM ke rahane kI maryAdA sthiti kahalAtI hai| AtmA rUpI dIpaka meM, Ayu karma rUpI tela ke vidyamAna ne kI sAmayika maryAdA kA nAma sthiti hai| jo jIva azubha karma bAMdhakara naraka yoni meM jAte haiM, ve vahAM kama se kama dasa hajAra varSa avazya rahate haiN| koI bhI jIva dasa hajAra varSa pahale naraka se lauTa kara nahIM A sktaa| isI prakAra naraka meM adhika se adhika tetIsa sAgaropama taka jIva rahatA hai| koI bhI jIva tetIsa sAgaropama se adhika samaya taka naraka meM nahIM raha sktaa| yahI naraka kI jaghanya aura utkRSTa Ayu kahalAtI hai| sAgaropama kise kahate haiM, yaha jAna lenA Avazyaka hai| yaha saMkhyA lokottara hai| aMkoM dvArA use prakaTa nahIM kiyA jA sktaa| ataH use samajhAne kA upAya upamA hai| upamA dvArA hI usakI kalpanA kI jA sakatI hai| isI kAraNa use upamA-saMkhyA kahate haiM, aura isI kAraNa 'sAgara' zabda ke badale 'sAgaropama' kA vyavahAra bhI kiyA jAtA hai, sAgaropama kA svarUpa isa prakAra hai| cAra kosa lambA aura cAra kosa caur3A tathA cAra kosa gaharA eka kuA ho| kurU yugaliyA ke sAta dina ke janme bAlaka ke bAla liye jaaveN| yugaliyA ke bAla apane bAloM se 4096 gune sUkSma hote haiN| una bAloM ke bArIka se bArIka Tukar3e-kAjala kI taraha kiye jaaveN| carma-cakSu se dikhAI dene vAle Tukar3oM se asaMkhya gune choTe Tukar3eM hoN| athavA sUrya kI kiraNoM meM jo raja dikhAI detI hai usase asaMkhya gune choTe hoN| aise Tukar3e karake usa kuMe meM ThasAThasa bhara diye jaaveN| sau-sau varSa vyatIta hone para eka-eka Tukar3A nikAlA jaaye| isa prakAra nikAlate nikAlate jaba vaha kUpa khAlI ho jAye, taba eka palyopama hotA hai| aise dasa kroDAkroDI kapa jaba khAlI ho jAeM taba eka sAgaropama hotA hai| eka karor3a ko eka karor3a kI saMkhyA se guNA karane para jo guNanaphala AtA hai, vaha, kror3Akror3I kahalAtA hai| aise tetIsa sAgaropama kI yA 330 kror3Akror3I palyopama kI naraka kI utkRSTa sthiti hai| yaha AtmA aisI sthiti meM raha AyI hai| naraka kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai| jaghanya aura utkRSTa ke bIca kI samasta sthiti madhyama sthiti kahalAtI hai| dasa hajAra varSa se eka samaya adhika se lekara tetIsa sAgaropama se eka samaya kama taka kI sthiti madhyama samajhanI caahie| 230 zrI javAhara kiraNAvalI Ho0000000 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake pazcAt gautama svAmI prazna karate haiM ki-bhagavan! naraka ke jIva kyA zvAsocchavAsa bhI lete haiM? bhagavAn ne isa prazna kA uttara hAM meM diyA hai| taba gautama svAmI pUchate haiM ki unakA zvAsocchavAsa kitane samaya meM hotA hai? isa prazna kA uttara yaha diyA gayA hai ki prajJApannA sUtra meM isakA varNana kiyA hai, vahAM se jAna lenA caahie| isa praznottara meM 'ANamaMti' aura 'pANamaMti' zabda Aye haiN| inakA kramazaH artha hai-zvAsa lenA aura chodd'naa| zarIra ke bhItara havA khIMcane ko ANamana yA zvAsa lenA kahate haiM aura zarIra ke bAhara havA nikAlane ko prANamana yA zvAsa chor3anA kahate haiN| kisI kisI AcArya ke mata se zvAsocchavAsa do prakAra ke hote haiM:- eka AdhyAtmika zvAsocchavAsa aura dUsarA bAhya zvAsocchavAsa AdhyAtmika zvAsocchavAsa ko ANamana aura prANamana kahate aura bAhya ko ucchavAsa niHzvAsa kahate haiN| zvAsa kI kriyA meM samasta yoga kA samAveza ho jAtA hai| jo mahAprANa puruSa zvAsocchavAsa ko samajha letA hai aura bAhya zvAsocchavAsa ko abhyantara kara letA hai arthAt zvAsocchavAsa para adhikAra kara letA hai, usake lie koI kArya kaThina nahIM raha jaataa| jo loga adhika umra taka jIte haiM, ve isI kriyA ke pratApa se| khAnA-pInA Adi saba zvAsa para hI nirbhara hai| abhI zvAsa para thor3A-sA kAbU hai| agara itanA bhI kAbU na rahe to zarIra meM mala-mUtra bhI TikanA kaThina ho jaaye| zarIra meM mala-mUtra kA na TikanA zvAsa para adhikAra na hone kA phala hai| kaI logoM kA dama uThane lagatA hai, yaha bhI zvAsa para niyaMtraNa na hone ke kAraNa hii| Apa loga apane ko sukhI mAnate haiM, lekina sAre sukha kA AdhAra zvAsa hI hai| jisa samaya zvAsa para se adhikAra uTha jAtA hai, usI samaya sAre sukha havA meM ur3a jAte haiN| zvAsa kI kriyA bigar3ane se AtmA ko kitanI asAtA hotI hai, yaha to bhuktabhogI hI jAna sakate haiN| vAstava meM sAtA-asAtA zvAsa para hI nirbhara hai| yogIjana bAhya zvAsocchavAsa ko abhyantara kara lete haiM, ataH unheM na roga hotA hai, na zoka hotA hai| eka bAra kisI samAcAra patra meM par3hA thA ki amerikA meM eka strI assI varSa kI hai magara dikhatI vaha tIsa varSa kI hai| usane zvAsocchavAsa kI kriyA kI sundara sAdhanA kI hai| loga bAharI kriyAoM kI ora daur3ate haiM, parantu isa viSaya meM udAsIna rahate haiN| jo puruSa apane bAhya zvAsocchavAsa ko - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 231 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika zvAsocchavAsa meM le jAtA hai, use apUrva zakti aura adbhuta sukha kI prApti hotI hai| prANI kisI bhI yoni meM kyoM na ho? use zvAsocchavAsa avazya lenA par3atA hai| yaha zarIra zvAsocchavAsa kI kriyA para hI TikA huA hai| zvAsocchavAsa kI kriyA baMda ho jAne para zarIra bhI nahIM rhtaa| gautama svAmI ne bhagavAn se nArakI jIvoM ke zvAsacchavAsa ke saMbaMdha meM prazna kiyA hai| prazna ke uttara meM paNNavaNNA sUtra kA havAlA de diyA gayA hai| magara TIkAkAra ne saMkSepa rUpa se yaha batalA diyA hai ki paNNavaNNA sUtra meM prastuta viSaya meM kyA varNana kiyA gayA hai| usa sUtra meM bhagavAn ne kahA ki nArakI jIva satata zvAsocchavAsa lete rahate haiN| jo adhika duHkhI hotA hai, use adhika zvAsa AtA hai| zvAsa jyAdA Ane lagA ki duHkha kI mAtrA bar3hI, zvAsa adhika Ane para kaisI ghabarAhaTa hotI hai? yaha hama loga saMsAra meM dekha sakate haiN| zvAsa kI bImArI meM jise zvAsa calatA ho usase puucho| vaha apane duHkha kA varNana nahIM kara skegaa| nirantara zvAsocchavAsa kyoM AtA hai? isalie ki jIva ati duHkhI prazna ho sakatA hai ki satata kahane se hI nirantara hI pratIti ho gaI thI, phira 'saMtata' pada kyoM kahA hai? paNNvaNA sUtra kA pATha isa prakAra hai:'goyamA! sayayaM saMtayAmeva ANabhaMti vA, pANamaMti vA UsasaMti vA, nIsasaMti vaa|' isakA uttara yaha hai ki akelA satata kahane se kucha kamI raha jAtI hai, ataeva saMtata pada aura kahA hai| udAharaNa ke lie- loka meM manuSya kahate haiM ki hama niraMtara bhojana karate haiN| yahAM niraMtara pada kA prayoga karane para bhI koI manuSya pratikSaNa sadA nahIM khAtA rhtaa| bIca meM kAphI samaya rahatA hI hai| phira bhI roja-roja bhojana karane ko nirantara bhojana karanA kaha diyA jAtA hai| yahAM zvAsocchavAsa ke viSaya meM aisA na samajhA jAye, isa abhiprAya se satata aura saMtata-do niraMtaratA vAcaka zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| ina do zabdoM ke prayoga se yaha sUcita ho gayA ki bIca meM samaya khAlI nahIM rahatA-nArakI jIvoM kI zvAsocchavAsa-kriyA sadA-sarvadA pratikSaNa cAlU rahatI hai| AMkha banda karake kholane meM bhI asaMkhya samaya lagate haiN| isa samaya meM bhI naraka ke jIvoM kA zvAsocchavAsa barAbara jArI rahatA hai| vaha kisI bhI samaya baMda nahIM hotaa| 232 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naraka ke jIvoM ke zvAsocchavAsa kA varNana karake yaha dikhalAyA gayA hai ki- 'he prANI! samajha le, pahale hI sAvadhAna ho le| dekha, naraka ke jIvoM ko kitanA kaSTa hotA hai|' naraka ke duHkhoM kA varNana dekhakara AtmA saceta ho jAye isIlie zrI gautama svAmI ne naraka kA varNana pUchA hai aura bhagavAn ne naraka kA varNana kiyA hai| bhagavAn mahAvIra ne naraka kA varNana hI nahIM kiyA hai, apitu naraka ko apanA purAnA ghara batalAyA hai| unhoMne gautama se kahA hai ki- he gautama! maiM aura tU donoM naraka meM bhI gaye haiM aura svarga meM bhI gaye haiN| saMsAra kI koI yoni zeSa nahIM, jisameM saMsArI jIva aneka bAra na bhaTaka AyA ho| asaMkhya kAla aisI sthitiyoM meM vyatIta kiyA hai| aisA vicAra kara samaya bhara kA bhI pramAda na kro| mitroM! Apako bhI yahI bAta socanI caahie| agara Apa isa ora dhyAna na deMge to yAda rakhie, naraka kA dvAra abhI taka khulA huA hai| vaha banda nahIM huA hai| yahAM eka bAta lakSya dene yogya hai| bhagavAn ne pratyeka uttara ke prArambha meM 'he gautama! isa prakAra saMbodhana kiyA hai| sirpha uttara hI na dekara sambodhana karane kI kyA AvazyakatA thI? isakA uttara yaha hai ki bhagavAn ne aisA karake hameM ziSya ko uttara dene kI vidhi batalAI hai| jisa ziSya ne prazna pUchA hai, uttara dete samaya usa ziSya kA nAma lene se, ziSya ke hRdaya meM Adara-buddhi utpanna hotI hai| ziSya ke prati yaha mRdutApUrNa vyavahAra ko sUcita karatA hai| __ agara koI prazna kare ki guru ko ziSya ke prati kaisA vyavahAra karanA cAhiye? to isakA uttara hogA- jaise bhagavAn mahAvIra svAmI ne gautama svAmI ke prati kiyA thaa| ziSya ko sambodhana karane se eka bAta aura hotI hai| isase ziSya kA utsAha bar3hatA hai aura ziSya bArambAra prazna pUchatA hai| guru ziSya kA nAma lekara uttara detA hai, isase prazna kA nirNaya bhI ThIka ghaTatA hai aura vacana AdaraNIya ho jAtA hai| bhagavAn mahAvIra aura gautama svAmI ke praznottara se aisA lakSita hotA hai, mAnoM donoM meM pitA-putra kA saMbaMdha thaa| gautama ne bhagavAn se bAlaka kI taraha prazna kiye haiM aura bhagavAn ne gautama ke praznoM kA uttara usI bhAMti diyA hai, jaise pitA, putra kI bAta kA uttara detA hai| pitA apane putra kI totalI - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 233 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bolI kI truTi se nahIM khIjhatA, varan usakI jijJAsAvRtti ko jAnakara prasanna hotA hai| __ kisI ema.e. parIkSottIrNa adhyApaka ke pAsa agara koI choTA bAlaka kucha pUchane jAtA hai, taba vaha adhyApaka agara use ucca zreNI kI vidyA sikhalAne lage to vaha usa bAlaka ke kyA kAma kI? Aja bAlakoM ke dimAga meM unakI zakti se adhika zikSA bharI jAtI hai| bAlaka ke saMrakSaka cAhate haiM ki unakA beTA zIghra se zIghra bRhaspati bana jaae| magara isa havasa kA pariNAma jo ho rahA hai vaha spaSTa hai| bAlaka ke mastiSka para adhika bojha lAdane se usakI zaktiyAM kSINa ho jAtI haiM aura vaha alpAyuSka ho jAtA hai| zAstrakAroM ne isIlie kahA hai ki jaba taka bAlaka ATha varSa kA na ho jAye taba taka use akSara-jJAna na diyA jaaye| prAcIna kAla meM isa avasthA taka bAlaka ko vahI jJAna diyA jAtA thA, jo AMkha aura kAna dvArA diyA jA ske| AMkha aura kAna dvArA zikSA dene ke lie hI bAlaka ke pAsa aThAraha dezoM kI dAsiyAM rakhI jAtI thiiN| agara ema.e. adhyApaka kisI bAlaka ko zikSA denA cAhegA to use bhI usa bAlaka ke sAtha bAlaka bananA hogaa| vaha bAlaka se jo uccAraNa karAnA cAhegA, vahI use svayaM karanA hogaa| bhakta tukArAma ne kahA hai arbhakAce sAThI, pante hAthAta dhara lI paattii| arthAt- Izvara hameM usI taraha jJAna sikhalAtA hai jisa prakAra bAlaka ke lie adhyApaka svayaM paTTI uThAtA hai aura svayaM hI uccAraNa karatA huA 'ka' 'kha' likhatA hai| tAtparya yaha hai ki jaba kisI bAlaka ko sikhAnA hotA hai taba sikhAne vAle ko bhI bAlaka kI cAla calanI par3atI hai| jaba zikSaka pahale bAlaka kI cAla calegA to Age calakara bAlaka bhI zikSaka kI cAla cala sakegA aura tabhI zikSaka bAlaka ko kucha sikhA skegaa| mAtA, pahale-pahala bAlaka kI uMgalI pakar3a kara use calAnA sikhalAtI hai| taba vaha svayaM bAlaka kI cAla meM calatI hai| agara aisA na kiyA jAye aura mAtA, bAlaka ko apanI cAla meM calAne kA prayatna kare to kAma nahIM cala sktaa| sArAMza yaha hai ki bhagavAn mahAvIra aura gautama svAmI ke praznottara pitA-putra ke sambandha kI taraha hai| kahAM to bhagavAna kA ananta jJAna aura kahAM unase kiye jAne vAle ye choTe choTe prazna? lekina bhagavAn agara ina choTI 234 zrI javAhara kiraNAvalI Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAtoM kA jJAna gautama svAmI ko na dete to Aja yaha hamArI samajha meM kaise AtI? bacce ko calAne ke lie mAtA, bacce kI cAla meM cale, phira bhI baccA agara baiTha hI jAye- cale hI nahIM, to isake lie mAtA kyA karegI? isI prakAra bhagavAn ne hama logoM ko yaha jJAna diyA hai, lekina agara hama loga ise apane dhyAna meM hI na leM, to isake lie dUsarA koI kyA kara sakatA hai? yaha to hamArA hI aparAdha hai| bhagavAn mahAvIra ne gautama svAmI kA nAma doharAkara yaha sikhAyA hai ki agara dUsaroM ko zikSA denI hai to sAde aura sugama bno| sAtha hI bhagavAn ne ziSyoM ko yaha samajhAne kA prayatna kiyA hai ki jo guru tumhAre lie apanI mahattA kA bhI tyAga karate haiM, unakI bAta para dhyAna do| bhakta tukArAma ne eka jagaha kahA hai ki paramAtmA kA varNana karane kI tAkata merI jabAna meM nahIM hai| usane bar3I se bar3I zakti ko bhI choTI karake hamAre lie vyavahAra kiyA hai| saMsAra meM pArasa uttama aura lohA nIca mAnA jAtA hai lekina pArasa apanA bar3appana chor3akara, lohe kA saMsarga karake use sonA banA detA hai| isI meM pArasa kI mahimA hai| yahI bAta una mahAtmA ke viSaya meM kahI jA sakatI hai jo tIna jJAna lekara janme hI the aura dIkSA dhAraNa karate hI unheM cauthA manaHparyAya jJAna bhI prApta ho gayA thA aura kucha varSoM bAda sarvajJatA prApta ho gaI thI, jinake darzana ke lie indra bhI lAlAyita rahatA thaa| isa prakAra kI lokottara mahimA se maMDita zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI saMsArI jIvoM ke kalyANa ke lie grAmoM aura nagaroM meM phirate aura unheM sukha kA mArga dikhalAte the, nagara nivAsiyoM kA rahana sahana to ucca koTi kA hotA hai, para becAre grAmINoM kA vaisA kahA~? phira bhI bhagavAn ne una grAmINoM se ghRNA nahIM kI aura apane gaurava kI paravAha na karake unakA uddhAra karane hetu unake pAsa phuNce| mitroM! garIboM para ghRNA AnA hI naraka hai| saMsAra kI aisI sthiti ho rahI hai ki jo dhana paitRka hai, usakI asthiratA baiMkoM ke baMda hone se dikhAI de rahI hai, phira bhI sukRta nahIM suujhtaa| lakSmI aura jIvana kI capalatA ko jAnate hue bhI logoM ke jIvana kA eka mAtra sAdhya dhana bana rahA hai| ___ gautama svAmI ne zvAsocchavAsa ke pazcAt nArakI jIvoM ke AhAra ke viSaya meM prazna kiyA hai| isa prazna kA uttara dete hue bhagavAn ne batalAyA - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 235 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki naraka ke jIvoM ko bhI AhAra kI icchA hotI hai| tatpazcAt gautama svAmI pUchate haiM 'naraka ke jIva AhAra kisa prakAra lete haiM?' bhagavAn ne kahA-prajJApanA sUtra meM AhAra nAmaka aTThAisavAM pada hai| usake pahale uddezaka meM isa viSaya kA varNana kiyA gayA hai| usameM naraka ke jIvoM ke atirikta anyAnya jIvoM ke bhI AhAra kA varNana kiyA gayA hai| __ sAdhAraNatayA vicAra karane se yaha samajha meM nahIM AtA ki aise-aise praznottara karane se gautama svAmI aura bhagavAna mahAvIra ne kyA lAbha socA hogA? unheM naraka ke jIvoM ke AhAra ko jAnane evaM batAne kI kyA AvazyakatA thI? lekina bhagavAn ne naraka ke jIvoM ke AhAra ke 40 dvAra batalAye haiN| yaha una mahAn puruSa kI asIma karuNA hai| jina jIvoM ke AhAra kA varNana kiyA hai, unheM cAhe apane AhAra kI bAta itanI spaSTa rUpa se jJAta na ho, lekina jJAniyoM kI dRSTi se vaha chipI nahIM hai| unhoMne ajJajanoM ko samajhAne ke lie yaha saba varNana kiyA hai| prazna-nArakI jIvoM ke AhAra ke saMbaMdha meM paNNavaNNA sUtra kA jahAM ullekha kiyA hai, vahAM pada kA ullekha na karake sIdhA AhAroddezaka kyoM kahA gayA hai? pahale pada batalAnA ucita thA, phira usake sAtha uddezaka kA kathana karanA ThIka rhtaa| uttara- yahAM pada lopI samAsa huA hai| isa samAsa ke kAraNa 'pada' zabda kA lopa ho gayA hai tathApi 'pada' zabda kA artha vidyamAna samajhanA caahie| paNNavaNNA sUtra meM AhAra-viSayaka jo varNana AyA hai, usakA sAmAnya digdarzana zAstrakAra ne nimnalikhita gAthA meM kiyA hai| ThiI ussAsA''hAre, kiM vA''hAreMti savvao vaavi| kaibhAgaM savvANi va, kIsa vA mujjo pariNamaMti?|| isa saMgraha-gAthA meM una cAlIsa dvAroM kA saMkSipta ullekha kiyA gayA hai| __ bhagavAna ne gautama svAmI se kahA ki nArakI jIva bhI AhAra ke arthI haiN| yahAM AhAra ke arthI ke do artha zAstrakAroM ne kiye haiN| jise AhAra kI icchA ho, vaha AhArArthI kahalAtA hai aura AhAra hI jinakA prayojana ho vaha bhI AhArArthI kahalAte haiN| gautama svAmI ke prazna aura bhagavAna mahAvIra ke uttara se tatva yaha nikalA ki nikRSTa se nikRSTa yoni meM par3e hue jIva ko bhI AhAra kI AvazyakatA par3atI hai| jahAM zarIra hai vahAM AhAra anivArya hai| 236 zrI javAhara kiraNAvalI Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naraka durgandhamaya hai| vahAM rakta-pIva Adi ghora azucimaya padArtha bhare hue haiN| vahAM kI bhUmi itanI trAsajanaka hai ki usakA sparza karate hI aisI vedanA hotI hai, mAno eka sAtha hajAra bicchUoM ne kATa khAyA ho| aisI bhUmi meM rahane vAle nArakI jIva kyA AhAra karate hoMge? bhagavAna se gautama svAmI ne isa abhiprAya se yaha prazna pUchA hai ki-naraka meM aura koI vastu to hai nahIM, phira kyA jo azucimaya vastu naraka meM hai, usI ko nArakI jIva khAne kI icchA karatA hai? isa prazna ke uttara meM bhagavAna kahate haiM-hAM, gautama ! naraka ke jIva khAne kI icchA karate haiN| nArakI isa kaniSTha avasthA meM par3e hue haiM aura naraka meM rakta pIva Adi vastueM hI haiM tathApi ve isa AhAra ke lie prArthanA karate haiN| susaMskArI puruSa jisa vastu se ghRNA karate haiM, usI ko saMskAra vihIna yA nIca prakRti ke loga bar3e utsAha se khAte-pIte haiN| yaha bAta pratyakSa dekhI jAtI hai| jaba manuSya-loka meM hI itanA mahAn ruci-vaicitrya dekhA jAtA hai, to naraka kA kyA pUchanA hai? vahAM ke jIva nikRSTa vastuoM ke AhAra kI yAcanA kareM, yaha asvAbhAvika nahIM kahA jA sktaa| maiM eka bAra pannavela gayA thaa| vahAM jaba jaMgala jAtA to jina macchiyoM ko mArakara sukhAyA gayA thA, unakI durgandha AtI thii| durgandha itanI ugra thI ki khar3A rahanA kaThina hotA thaa| una macchiyoM meM se bAma nAma kI macchI to aura bhI adhika badabU detI thii| maiMne socA jina macchiyoM se aisI asahya durgandha nikalatI hai, unheM bhI loga bar3e cAva se khA jAte haiN| vaha bAma machalI jo atizaya badabUdAra hotI hai, usake viSaya meM logoM kA kahanA hai ki khAne vAle loga bAma machalI ko aisI ruci se khAte haiM jaise dUsare loga miThAI khAte haiN| isa prakAra manuSya prANI bhI usa cIja ko rucipUrvaka peTa meM DAla lete haiM jisake pAsa khar3A bhI nahIM rahA jaataa| gAMdhIjI ne eka pustaka meM to yahAM taka likhA hai ki kisI deza ke nivAsI viSThA bhI khA jAte haiN| jaba manuSya aneka prakAra ke uttama evaM svAdiSTa bhojya padArthoM ke rahate hue bhI aisI-ghRNAspada nIca vastueM khA jAte haiM aura usameM sukha kA anubhava karate haiM to naraka ke jIvoM kA bhUkha ke asahya duHkha se vyAkula ho jAne para azucimaya padArthoM ko khAne meM sukha mAnanA Azcaryajanaka nahIM kahA jA sktaa| lekina jJAnIjana kahate haiM ki mAna lene se hI sukha nahIM ho jaataa| isa prakAra mAnA huA sukha vastutaH duHkha rUpa hai| jIva sukha kI bhrAnti se hI bAhya bhojana kI icchA karatA hai lekina vAstavika sukha vaha hai jisameM zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 237 88899933333398 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhya bhojana kI AkAMkSA hI na ho, yahI nahIM varan kisI bhI para padArtha ke saMyoga kI icchA na raha jaaye| tabhI saccA sukha prApta hotA hai| bhagavAna ne gautama svAmI se kahA ki naraka ke jIvoM ke AhAra ke sambandha meM paNNavaNNA sUtra ke 28 veM pada meM jo varNana kiyA hai, vahI varNana yahAM bhI samajha lenA caahie| __paNNavaNNA sUtra meM naraka Adi ke jIvoM kA AhAra varNana choTe-choTe hissoM meM kiyA gayA hai| una hissoM ko dvAra kahate haiN| una dvAroM meM naraka ke jIvoM ke AhAra ke sAtha dUsare jIvoM kA AhAra bhI batalAyA gayA hai tathA AhAra-viSayaka aura aura bAteM bhI vahAM batalAI gaI haiN| yahAM nArakI jIvoM ke AhAra ke viSaya meM hI paNNavaNNA ke anusAra digdarzana karAyA jAtA hai| paNNavaNNA sUtra meM gautama svAmI bhagavAna mahAvIra se prazna karate haiM ki-he bhagavan! agara nArakI jIva AhArArthI haiM to kitane samaya meM unheM AhAra kI icchA hotI hai? arthAt eka bAra AhAra kara lene ke pazcAt kitane samaya bAda unheM AhAra kI abhilASA hotI hai|? __ isa prazna ke uttara meM bhagavAna pharamAte haiM-he gautama! naraka ke jIvoM kA AhAra do prakAra kA hai-(1) Abhoganirvartita aura (2) anaabhognirvrtit| khAne kI buddhi se jo AhAra kiyA jAtA hai, vaha Abhoganirvartita AhAra kahalAtA hai aura AhAra kI icchA na hone para bhI jo AhAra hotA hai, vaha anAbhoganirvartita AhAra kahalAtA hai| yahAM AhAra kA prakaraNa hone se AhAra ke viSaya meM hI yaha kahA gayA hai ki icchA na hone para bhI AhAra hotA hai| magara yaha kathana anya kriyAoM ke sambandha meM bhI lAgU hotI hai| icchA ke binA anyAnya kArya bhI prakRti ke niyamAnusAra hote rahate haiN| chadmastha-avasthA jaba taka banI huI hai, yA jaba taka yaha sthUla zarIra vidyamAna hai, taba taka anAbhogapUrvaka kArya hote rahate haiN| ina kAryoM meM kucha anajAna meM hote aura kucha jAnakArI meM hote haiN| hAM, apanI icchAoM ko niyaMtraNa karate rahane se aura acche kAryoM meM niraMtara saMlagna rahane se anAbhoga AhAra kama avazya ho sakatA hai| prazna-anAbhoga AhAra arthAt anajAna meM icchA na hote hue bhI hone vAlA AhAra kaise sambhava hai? uttara-manuSya yaha nahIM cAhatA ki mere zarIra para raja lage yA mere bhojana meM gaMdagI Ave, lekina jaba AMdhI calatI hai to zarIra para raja laga hI jAtI hai aura bhojana meM bhI vaha A jAtI hai| jaba koI bImArI phailatI hai taba 238 zrI javAhara kiraNAvalI Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DAkTara kahate haiM-khAna-pAna meM sAvadhAna raho, gaMdagI mata hone do aura dUsare kharAba paramANuoM ko apane zarIra meM praveza mata hone do| yadyapi DAkTara ko roga miTAnA abhISTa hai lekina vaha gaMdagI se bacane kI bAta kahatA hai| isase yaha spaSTa hai ki zarIra meM gaMdagI jAtI hai| aisA na hotA to DAkTara ko manAhI karane kI kyA AvazyakatA hotI? yadyapi gaMdagI khAne kI icchA koI karatA nahIM hai tathApi kisI na kisI kAraNa se gaMdagI khAne meM A hI jAtI hai| isI prakAra icchA na hone para bhI zarIra ke AsapAsa ghUmane vAle paramANu AhAra meM A jAte haiN| isI AdhAra para anyAnya kriyAoM para vicAra karane se pratIta hotA hai, kisa prakAra icchA ke abhAva meM bhI aneka kArya hote rahate haiN| gautama svAmI kA mUla prazna hai-AhAra ke samaya kI maryAdA kA, para bhagavAna ne pharamAyA- AhAra do prakAra kA hotA hai| ina donoM prakAra ke AhAroM meM se anAbhogaAhAra to nirantara-pratikSaNa hotA rahatA hai| eka samaya bhI aisA vyatIta nahIM hotA jaba yaha AhAra na hotA ho| yaha AhAra buddhipUrvaka-saMkalpa dvArA nahIM rokA jA sktaa| dUsarA icchApUrvaka jo AhAra hotA hai, usakI icchA kama se kama asaMkhyAta samaya meM hotI hai| prazna-asaMkhyAta samaya kahane se kAla kI koI nizcita maryAdA nahIM pratIta hotii| eka utsarpiNI yA avasarpiNI kAla meM bhI asaMkhyAta samaya hote haiM aura AMkha baMda kara kholane meM bhI asaMkhyAta samaya hote haiN| aisI anizcita saMkhyA batalAne se kyA samajhanA cAhie? uttara-yahAM asaMkhyAta samaya eka antarmuhUrta pramANa lenA caahie| arthAt nArakI jIvoM ko antarmuhUrta meM Abhoga nirvartita AhAra kI icchA hotI eka dina-rAta meM 30 muhUrta hote haiN| muhUrta-pramANa samaya meM kucha kama samaya ko antarmuhUrta karate haiN| antarmuhUrta meM asaMkhyAta samaya hote haiN| isa asaMkhyAta samaya vAle antarmuhUrta ke bhI asaMkhya bheda haiN| kisI antarmuharta meM thor3A samaya hotA hai aura kisI meM jyAdA hotA hai| lekina asaMkhyAta samaya kisI antarmuhUrta ke sivAya dUsare ko nahIM kahA jA sktaa| prazna-nArakI jIvoM ko antarmuhUrta meM AhAra kI icchA hotI hai to kyA itanI dera taka unakI bhUkha miTI rahatI hai? itanI dera ve tRpta rahate haiN| uttara-aisA nahIM haiM, chadmastha ko eka icchA ke bAda jaba dUsarI icchA hotI hai to usameM asaMkhyAta samaya laga hI jAte haiM 'ka' akSara kA zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 236 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uccAraNa karane ke bAda 'kha' kA uccAraNa karane kI icchA hone meM hI asaMkhyAta samaya bIta jAte haiN| isa niyama ke anusAra yadyapi nArakI jIva ko kabhI tRpti nahIM hotI, phira bhI eka bAra icchA karane ke bAda dUsarI bAra icchA karane meM hI aMsakhya samaya laga jAte haiN| __ naraka ke jIva mavAda-mAMsa Adi pudagaloM kA AhAra karate haiM, jaba ve AhAra karate haiM taba bhI unakI bhUkha nahIM miTatI-unheM tRpti nahIM hotI kintu phira khAne kI icchA hone meM asaMkhyAta samaya laga jAte haiN| zAstrakAroM ne nArakI jIvoM kI bhUkha miTa jAne kI bAta nahIM kahI hai kintu yaha kahA hai ki unheM asaMkhyAta samaya meM bhojana kI icchA hotI hai| sirpha isa abhiprAya se kahA hai ki eka icchA ke pazcAt tatkAla hI dUsarI icchA hone meM asaMkhyAta samaya laga jAte haiN| aba prazna yaha hai ki agara nArakI jIva AhAra karate haiM to kisa vastu kA AhAra karate haiM? yaha paMcama dvAra kA prazna hai| isa prazna kA uttara bhagavAn ne pharamAyA hai-he gautama! naraka ke jIva dravya kI apekSA ananta pradeza vAle pudagaloM kA AhAra karate haiM, pudagala kA sabase choTA avibhAjya aMza-jo khulA rahatA hai arthAt bilkula alaga hotA hai paramANu kahalAtA hai aura vahI aMza jaba juDA rahatA hai to pradeza kahalAtA hai| jo pudgala anantapradezI hokara bhI sUkSma skaMdha rUpa hotA hai, vaha AkAza ke eka pradeza meM samA sakatA hai| yahAM aise sukSmaskaMdha se abhiprAya nahIM hai| kintu bAdara ananta pradezI skaMdha se tAtparya samajhanA caahie| nArakI jIva kAla kI apekSA jaghanya, madhyama aura utkRSTa sthiti vAle pudagaloM meM se kinhIM bhI pudagaloM kA AhAra karate haiN| nArakI jIva bhAva kI apekSA varNa vAle, gaMdha vAle, rasa vAle aura sparza vAle pudagaloM kA AhAra karate haiN| ____ gautama svAmI phira prazna karate haiM-bhagavan! nArakI varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM, to eka hI varNa ke pudgaloM kA AhAra karate haiM yA paMca varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiN| isa prazna kA uttara bhagavAn ne pharamAyA hai-he gautama! nArakI pAMcoM varNa vAle pudagaloM kA AhAra karate haiN| isa prazna ke uttara meM sAmAnya aura vizeSa kI vivakSA kI gaI hai| sAmAnya ko sthAnagamana bhI kahate haiM aura vizeSa kA vidhanagamana nAma bhI hai| sthAnagamana arthAt sAmAnya kI apekSA eka varNa 240 zrI javAhara kiraNAvalI Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAle pudgala kA bhI AhAra karate haiN| aura do varNa vAle pudgala kA bhI AhAra karate hai| vidhAnagamana arthAta vizeSa kI apekSA se azeSa- pAMcoM prakAra ke pudgaloM kA AhAra karate haiN| gautama svAmI phira prazna karate haiM- bhagavana! Apane kAle pudagaloM kA AhAra karanA kahA hai to nArakI jIva eka guNa kAle pudagala kA AhAra karate haiM yA dasa guNa kA pudgala kA AhAra karate haiM yA saMkhyAta, asaMkhyAta ananta guNa kAle pudagala kA AhAra karate hai ? bhagavAna ne uttara diyA- gautama! nizcaya meM koI eka guNa kAlA hotA hai, koI do guNa kAlA hotA hai, koI dasa guNa kAlA, koI asaMkhyAta guNa kAlA, koI ananta guNa kAlA hotA hai, nArakI jIvoM ke AhAra meM eka guNa kAle pudgala bhI hote haiM, dasa guNa kAle bhI aura asaMkhyAta tathA ananta guNa kAle bhI hote haiN| yahAM kAle pudgaloM ke sambandha meM jo kathana kiyA gayA hai, vahI anya varNa vAle pudagaloM ke viSaya meM tathA rasa evaM gaMdha Adi ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| yahAM taka aTThAraha dvAra pUrNa ho jAte haiN| isake anantara gautama svAmI ne sparza kI apekSA prazna kiyA hai| uttara- meM bhagavAna ne pharamAyA hai - eka sparza vAle, do sparza vAle aura tIna sparza vAle pudagaloM kA nArakI jIva AhAra nahIM krte| kAraNa yaha hai ki eka sparza vAle pudgaloM kA AhAra karanA asambhava hai aura do tathA tIna sparza vAle pudagala alpa pradezI aura sUkSma pariNamana vAle hone ke kAraNa grahaNa ke yogya nahIM haiN| ataeva cAra sparza vAle pudgala se lagAkara ATha sparza vAle pudagaloM taka kA AhAra karate haiM yaha pudagala bahupradezI aura bAdara parimANa vAle hone se grahaNa karane yogya hote haiM / prazna ho sakatA hai ki eka guNa kAlA aura anantaguNa kAlA kahane kA kyA abhiprAya hai? isakA uttara yaha hai ki 'guNa' zabda se yahAM DigarI yA aMza artha samajhanA caahie| udAharaNArtha- kisI vastra ko kAlA raMgane ke lie eka bAra kAle raMga meM dduboyaa| eka bAra Dubone se vastra meM ekaguNa ( aMza DigarI) kAlApana aayaa| isa vastra ko eka guNa kAlA kheNge| isI prakAra asaMkhyAta bAra DuboyA to vaha asaMkhyAta guNa kAlA khlaaegaa| asaMkhyAta guNa kAlA hameM pratIta nahIM hotaa| use viziSTa jJAnI hI jAna pAte haiM / isa prakAra kA sUkSma vastu-tattva nirUpaNa jaina zAstroM meM hI pAyA jAtA hai anyatra kahIM dRSTigocara nahIM hotaa| isa kA kAraNa yaha hai ki jisane zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 241 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnA dekhA, usane varNana kiyA / jisane jAnA, dekhA hI nahIM, vaha varNana kaise kara sakatA hai? gautama svAmI ne prazna kiyA bhagavana! nArakI eka guNa khuradare pudgala kA AhAra karate haiM, yA asaMkhyAtaguNa khuradare kA athavA ananta guNa khuradare pudgala kA? bhagavAna ne pharamAyA- gautama! sabhI prakAra ke khuradare pudgala kA AhAra karate haiN| AhAra ke viSaya meM yaha bIsa prazna hue / sparza ATha haiM unameM se eka sparza ke viSaya meM prazna aura uttara hai| zeSa sAta sparzo ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA cAhie / ataH kula sattAIsa prazna aura sattAIsa uttara hue| gautama svAmI - bhagavana! nArakI jIva sparza kiye jA sakane vAle - chUne meM A sakane yogya pudgaloM kA AhAra karate haiM yA sparza na kiye jA sakane yogya pudagaloM kA? bhagavAna - he gautama! sparza kiye jA sakane yogya pudagaloM kA hI AhAra karate haiM, jo pudgala chue nahIM jA sakate, unakA AhAra nahIM karate / spRSTa pudagala do prakAra ke hote haiM / avagADha arthAt jina pradezoM meM AtmA ho, unhIM pradezoM meM rahe hue pudgala aura anavagADha arthAta bhinna pradezoM meM rahe hue pudgala / ina do prakAra ke pudgaloM meM se nArakI jIva kisa prakAra ke pudgaloM kA AhAra karate haiM? isa prazna kA uttara yaha diyA gayA hai ki nArakI jIva avagADha pudagaloM kA AhAra karate haiM anavagADha kA nahIM / tAtparya yaha hai ki jo pudagala zarIra ke sambandha meM to Aye lekina AtmA ke sAtha ekameka nahIM hue unakA AhAra nahIM kiyA jA sakatA / gautama svAmI - bhagavana! nArakI jIva agara avagADha pudagaloM kA AhAra karate haiM to sAkSAta avagADha pudagaloM kA AhAra karate haiM, yA paramparA avagADha pudagaloM kA? bhagavAna - he gautama! sAkSAta avagADha pudagaloM kA AhAra karate haiM paramparA - avagADha pudagaloM kA nahIM / gautama svAmI-bhagavan ! kSetra se sAkSAt avagADha pudgaloM kA AhAra karate haiM yA kAla se sAkSAt avagADha pudgaloM kA? bhagavAna mahAvIra - donoM se| gautama-bhagavan! nArakI jIva agara sAkSAt avagADha pudgaloM kA AhAra karate haiM, paramparA - avagADha pudgaloM kA nahIM karate to ve choTe pudagaloM kA AhAra karate haiM yA baDe pudgaloM kA? 242 zrI javAhara kiraNAvalI Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he gautama! choTe pudgaloM kA bhI aura bar3e pudgaloM kA bhii| yahAM AzaMkA kI jA sakatI hai ki choTe aura baDe pudagala se kyA tAtparya samajhanA cAhie? choTApana aura baDApana sApekSa hai| yaha bar3A aura yaha choTA hai, yaha niyata nhiiN| jo kisI kI apekSA choTA hai vahI dUsarI apekSA se bar3A hotA hai aura jo eka apekSA se bar3A hai vaha dUsarI apekSA se choTA bhI hotA hai| isa prakAra choTApana aura baDApana sApekSa hai ataeva aniyata hai| ___naraka ke jIva jina pudgaloM kA Ahara karate haiM, unameM se koI eka pudgala agara dUsare se eka pradeza bhI bar3A hai to vaha baDA khlaayegaa| jo adhika pradeza baDA hai, vaha bhI bar3A kahalAyegA, vaha usa bar3e se bhI bar3A kahalAyegA, magara isa adhika bar3e kI apekSA vaha bar3A bhI choTA kahA jA sakatA hai| pahalI uMgalI dUsarI kI apekSA choTI hai| dUsarI bar3I hai| magara tIsarI kI apekSA yaha dUsarI bhI choTI hai| yahI bAta pratyeka vastu ke viSaya meM samajhI jA sakatI hai| gautama svAmI-bhagavan! naraka ke jIva jina choTe-baDe pudagaloM kA AhAra karate haiM, ve UMcI dizA se Aye hue hote haiM? nIcI dizA se Aye hue hote haiM? yA tirachI dizA se Aye hue hote haiM? bhagavAna he gautama! naraka ke jIva tInoM dizAoM se Aye pudagaloM kA AhAra karate haiN| yahAM gautama svAmI ne tIna hI dizAoM ko lekara prazna kiyA hai| urdhva dizA aura adho dizA to hai hI, tirachI dizA meM cAroM hI dizAoM kA samAveza ho jAtA hai| sUrya jisa ora nikalatA hai usa ora muMha karake khar3A hone se muMha ke sAmane kI dizA pUrva dizA hogii| dAhine hAtha kI tarapha dakSiNa dizA, bAyeM hAtha kI ora uttara dizA aura pITha kI tarapha pazcima dizA hogii| Upara kI ora Urdhva dizA aura nIce kI tarapha adhodizA khlaaegii| ye dizAeM meru ke hisAba se nahIM haiM kintu apane hisAba se haiN| gautama svAmI ne jina tIna dizAoM ko lekara prazna kiyA hai, ve naraka kI apekSA haiN| gautama-bhagavan! agara naraka ke jIva tInoM dizAoM ke pudgaloM kA AhAra karate haiM, to Adi samaya meM Ahara karate haiM, madhya samaya meM AhAra karate haiM, yA anta samaya meM AhAra karate haiN| bhagavan-he gautama! tInoM samayoM meM AhAra karate haiN| arthAt Abhoganirvalita AhAra ko Adi samaya meM bhI grahaNa karate haiM, madhya samaya meM aura antima samaya meM bhI grahaNa karate haiN| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 243 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahAM yaha zaMkA ho sakatI hai ki pahale yaha kahA jA cukA hai ki nArakI anantara avagADha pudagaloM kA AhAra nahIM krte| magara yahAM Adi samaya meM AhAra karanA kahA hai yaha anantara avagADha ho jAtA hai| aisI sthiti meM pUrvApara-virodha doSa AtA hai| isa zaMkA kA sAmAdhAna yaha hai ki donoM kathanoM meM virodha nahIM hai| pUrva kathana Rju sUtranaya kI apekSA se hai aura yaha kathana vyavahAranaya se kiyA gayA hai anAbhoganirvartita AhAra kA to yahAM prakaraNa hI nahIM hai,Abhoganirvartita AhAra kA prakaraNa hai| Abhoganirvartita AhAra ke antarmuhUrta meM tIna bhAga karane caahieN| yaha tIna bhAga Adi, madhya aura anta ke hoNge| AhAra ke bhAga na karake kAla ke bhAga karane caahieN| aura kAla ke sAtha Ane vAle AhAra kA Adi, madhya aura avasAna ko smjho| isa prakAra samajhane se tanika bhI virodha na hogaa| RjusUtranaya yahI kahegA ki Adi kA AhAra karanA hai kyoMki usake hisAba se jo kAma meM A rahA hai, vaha Adi hI hai| kintu vyavahAranaya ke mata se tInoM hI samayoM meM AhAra khlaaegaa| jaina zAstra kisI bhI eka naya ko svIkAra na karake sabhI nayoM ko svIkAra karatA hai / yahAM taka taitIsa dvAroM kA varNana huaa| gautama svAmI-bhagavan! jo Adi madhya aura anta samaya meM AhAra karatA hai, vaha svaviSaya meM AhAra karatA hai, asvaviSaya meM AhAra karatA hai? he gautama! sva viSaya meM AhAra karatA hai, asvaviSaya meM nahIM karatA svaviSaya kyA hai? aura asvaviSaya kise kahate haiM? isakA uttara yaha hai ki apanA spRSTa, avagAr3ha aura anantarAvagAr3ha rUpa viSaya, svaviSaya kahalAtA hai arthAt aise pudgaloM kA AhAra karanA svaviSaya kahalAtA hai| aura isase viparIta asvaviSaya kahalAtA hai| gautama svAmI-bhagavan! svaviSaya meM jina pudgaloM kA AhAra nArakI karate haiN| vaha AnupUrvI se yA binA hI AnupUrvI se? arthAt krama se yA akrama se? pAMca u~galiyoM meM se kramapUrvaka eka ke pazcAt dUsarI kA grahaNa karanA AnupUrvI se grahaNa karanA kahalAtA hai aura bIca kI kisI uMgalI ko chor3akara Age vAlI ko grahaNa karanA binA AnupUrvI ke grahaNa karanA kahalAtA bhagavAn he gautama! AnupUrvI krama se pudgaloM ko grahaNa karate haiM, AnupUrvI se nhiiN| 244 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama svAmI-bhagavan! nArakI jIva AnupUrvI se pudgaloM kA AhAra karate haiM to kisa dizA ke pudgaloM kA AhAra karate haiM? pUrva Adi meM se kisI eka dizA meM sthita pudgaloM kA yA chahoM dizAoM meM sthita pudgaloM kA? bhagavAn- he gautama! niyama se chahoM dizAoM meM sthita pudgaloM kA AhAra karate haiN| isa praznottara ko kiMcit spaSTa karane kI AvazyakatA hai| naraka ke jIva caudaha rAjU loka ke madhyavartI haiM aura madhyavartI hone se chahoM dizAeM lagatI haiN| trasanAr3I ke bAhara ke jIva ke AhAra kI tIna, cAra, pAMca yA chaha dizAeM bhI hotI haiN| pRthvIkAya kA jIva loka ke kone meM jAkara AhAra karatA hai to tIna dizAoM kA AhAra karatA hai| isI prakAra do tarapha aloka aura cAra tarapha loka ho to cAra dizAoM ke pudgaloM kA AhAra hotA hai| pAMca ora loka ho to pAMca dizAoM ke pudgaloM kA, aura madhya meM chahoM dizAoM ke pudgaloM kA AhAra ho jAtA hai| pahale varNa kA sAdhAraNa varNana kiyA jA cukA hai| yahAM usake avAntara bheda batalAye jAte haiN| bhagavAn kahate haiM- he gautama! yaha AhAra kA samuccaya varNana kiyA gayA hai| aba naraka yoni aura asurayoni ke jIvoM ke AhAra kA antara batalAte haiN| naraka ke jIva jo AhAra karate haiM, vaha varNa se kAlA aura nIlA hotA hai| gaMdha se durgandha yukta hotA hai| rasa se tikta aura kaTuka hotA hai| sparza kI apekSA bhArI, khuradarA, zIta aura rUkhA hotA hai| nizcaya meM yadyapi pAMcoM varNa vidyamAna hai, tathApi vyavahAra meM kAle aura nIle varNa kA AhAra karate haiN| isI prakAra anyatra samajhanA caahie| yahAM jo varNa rasa, gaMdha aura sparza batalAye gaye haiM, vaha saba azubha samajhanA caahie| naraka ke jIvoM ke AhAra meM bheda bhI haiN| pahale naraka ke jIva jisa prakAra kA AhAra karate haiM, dUsare naraka vAle dUsarI hI taraha kA karate haiN| isI taraha Age ke narakoM kA samajha lenA caahie| sAtha hI yaha smaraNa rakhanA cAhie ki naraka ke AhAra kA yahAM jo varNana kiyA gayA hai| vaha mithyA dRSTi kI apekSA hai| bhAvI tIrthaMkara kI apekSA yaha varNana nahIM hai| naraka kA jo varNana Upara kiyA gayA hai, vaha yadyapi satya hai; tathApi yaha bhI satya hai ki jaba upAdAna acchA hotA hai to burAI meM se bhI acchAI nikala AtI hai| bhAvI tIrthaMkara pahale se lekara tIsare naraka taka raha sakate - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 245 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM aura carama zarIrI arthAt pahale hI manuSya bhava meM mokSa jAne vAle jIva cauthe naraka meM bhI rahate haiN| lekina bhAvI tIrthaMkara kA, tIrthaMkara gotra kA AyuSka naraka meM hI baMdhatA hai to ve utkRSTa se utkRSTa AhAra-pudgala khIMcate haiN| yadyapi utkRSTa AhAra-pudgala unake lie bAhara se vahAM nahIM pahuMcate haiM, lekina naraka yoni ke pudgaloM meM se hI ve aise uttama pudgala grahaNa karate haiM, jinase unakA divya zarIra bnegaa| ___ bhAvI tIrthaMkaroM ne tIrthakara gotra kI jo sAmagrI manuSya janma meM bAMdhI usake sAtha hI dUsare naraka kI bhI sAmagrI upArjita kii| naraka kI isa sAmagrI se hI ve naraka gaye haiN| unakA tIrthaMkara gotra kA AyuSka naraka meM hI bNdhegaa| naraka ke jIva jina pudgaloM kA AhAra karate haiM, vaha azubha aura ghRNita hote haiM, lekina samyagdRSTi aura bhAvI tIrthaMkara azubha meM se bhI zubha ko khIMcakara AhAra karate haiN| azubha pudgaloM meM zubha pudgala usI prakAra vidyamAna rahate haiM, jaise mAlavA kI kAlI miTTI meM hiMgalu ke samAna lAla jAnavara rahate haiN| miTTI to kAlI aura khuradarI hotI hai, magara usameM vaha jAnavara lAla aura mulAyama hotA hai| tAtparya yaha hai ki upAdAna agara samartha ho to vaha azubha meM se bhI zubha ko khIMca sakatA hai| durgandha vAlA viSThA khetoM meM par3atA hai, magara usase hone vAlA gulAba durgandha vAlA nahIM, sugandha vAlA hotA hai| prakRti se pratyeka padArtha dUsare kI ora khiMcatA hai, magara jisameM bala hotA hai, vaha khIMca letA hai| guliztAM meM eka kahAnI hai| eka bAra bAdazAha ke hamAmakhAne meM miTTI aaii| usa miTTI se khuzabU A rahI thii| pUchatAcha karane para patA lagA ki isa miTTI para sugaMdhita phUla khile the| aura ve sUkhakara isa para gire| yaha khuzabU unhIM se AI hai| bAdazAha ne una phUloM ko bhI mNgvaayaa| una phUloM meM phUloM kI hI khuzabU thI, miTTI kI nahIM thii| isase prakaTa huA ki miTTI ne phUloM kI khuzabU khIMca lI, lekina phUloM ne miTTI kI gaMdha apane meM nahIM Ane dii| __ tIrthaMkaroM ko naraka meM bhI tIna zubha lezyAeM hotI hai| ve zubha lezyAeM grahaNa kara zubha banate haiN| yahAM taka chattIsa dvAroM kA varNana huaa| inameM naraka ke jIvoM ke AhAra kA vicAra kiyA gayA hai| 246 zrI javAhara kiraNAvalI 8 88888888888888 8 8888888888888888888888888 25200-2028888888888899999996558888888 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA meM yaha zakti hai ki vaha AhAra-pudagaloM ko AhArayogya guNa meM pariNata kara letA hai| udAharaNArtha-dUdha yadi peTa meM jAkara dUdha hI banA rahA to vaha AhAra nahIM huaa| AhAra vaha taba kahalAegA, jaba usakA rasa, rakta, majjA Adi bana jaaye| isI prakAra AtmA apane zarIra meM AhAra ke lie pudagaloM ko grahaNa karatI hai, phira unheM AhAra ke rUpa meM pariNata karatI hai| AtmA samasta AtmapradezoM se AhAra karatI hai, eka hI Atmapradeza se AhAra nahIM krtii| jisa AtmA meM jitanI aura jaisI zakti hogii| vaha pudgaloM ko vaise hI AhAra ke rUpa meM pariNata kara skegii| Upara jo saMgraha gAthA likhI gaI thI, usake pUrvArdha meM vidyamAna kiM vA'hAreti' isa pada kI vyAkhyA yahAM taka kI gaI hai| isa pada ke Age 'savvao' pada AyA hai| aba usakI vyAkhyA kI jAtI hai| TIkAkAra ke kathanAnusAra 'savvao' pada kI vyAkhyA ke lie nimnalikhita pATha kA uccAraNa karanA Avazyaka hai: neraiyA NaM bhaMte! savvao AhAreMti, savvao pariNAmeMti, savvao Usasati, savvao NIsasaMti; abhikkhaNaM AhAreMti, abhikkhaNaM pariNAmeMti, abhikkhaNaM UsasaMti, abhikkhaNaM NIsasaMti, Ahacca AhAreMti? haMtA goyamA! neraiyA savvao aahaareNti| arthaH- bhagavana! nArakI jIva samasta Atma pradezoM se AhAra karate haiM, samasta Atma pradezoM se pariNamAte haiM, samasta Atma-pradezoM se ucchavAsa lete haiM, samasta Atma pradezoM se niHzvAsa lete haiM? nirantara AhAra karate haiM, nirantara pariNamAte haiM, nirantara ucchavAsa lete haiM, nirantara niHzvAsa chor3ate haiM? yA kadAcit AhAra karate haiM? (kadAcita pariNamAte haiM, kadAcit ucchavAsa lete haiM aura kadAcit niHzvAsa chor3ate haiM?) hAM gautama! nArakI jIva samasta Atma pradezoM se AhAra karate haiM ityaadi| samasta Atma-pradezoM se AhAra karate haiM, isakA artha yaha hai ki jaise ghI kI kar3AI meM pUrI chor3ane para vaha sabhI ora se apane meM ghRta ko khIMcatI hai, usI prakAra jIva sabhI ora se sabhI pradezoM se AhAra khIMcatA hai| bAhya rUpa se pudgala ko khIMcanA AhAra nahIM kahalAtA varan zarIra aura gRhIta pudgaloM ko eka rUpa banA denA, sarvapradeza AhAra kahalAtA hai| AhAra, rasa pariNamana karatA hai| vaha rasa-pariNamana sabhI pradezoM meM hotA hai| AhAra aura karmabandha donoM ke viSaya meM yaha kathana lAgU par3atA hai| tAtparya yaha hai ki jIva saba ora se AhAra kara saba pradezoM meM pariNamAtA hai| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 247 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI prakAra saba pradezoM se ucchvAsa letA hai, saba pradezoM se niHzvAsa nikAlatA hai| sarva sAdhAraNa manuSya jo zvAsocchvAsa lete haiM to unheM aisA mAlUma hotA hai mAnoM peTa meM zvAsa lete haiM aura peTa se hI ucchvAsa nikAlate haiN| lekina zvAsa vAstava meM sabhI pradezoM se AtA-jAtA hai| isa ora pUrNa dhyAna diyA jAye to nAr3I kI gati se yaha bAta samajhI jA sakatI hai| bhagavAn pharamAte haiM - he gautama! jIva nirantara bhI AhAra karatA hai aura kadAcit bhI AhAra karatA hai| isI prakAra pariNamana, zvAsa aura ucchvAsa ke saMbaMdha meM jAnanA caahe| paryApta avasthA hone para nirantara AhAra karatA hai, nirantara pariNamAtA hai, nirantara zvAsocchvAsa letA hai, parantu aparyApta avasthA meM kadAcit AhAra Adi karatA hai| jaba vigraha gati ko prApta hotA hai, taba AhAra Adi nahIM grahaNa karatA, apitu avigraha gati meM grahaNa karatA hai / Age gautama svAmI prazna karate haiM ki bhagavan ! jina pudgaloM ko AhAra rUpa meM grahaNa kiyA hai, unameM se naraka ke jIva kitane bhAga kA AhAra karate haiM? aura kitane bhAga kA AsvAda karate haiM? bhagavAn ne uttara diyA - he gautama! asaMkhyAta bhAga kA AhAra karate haiM aura ananta bhAga kA AsvAda karate haiM / isa prazna ke mUla pATha meM 'seyAlaMsi' (mUla pATha - neraiyA NaM bhaMte! je poggale AhArattAe giNhaMti, te NaM tesiM poggalANaM seyAlaMsi kaibhAgaM AhAreMti, kaibhAgaM AsAyaMti ? goyamA ! aMsekhejjaibhAgaM AhAreMti, anaMtabhAgaM asAiMti |---pnnnnvnnnnaa sutta)} prAkRta bhASA kA pada AyA hai| isakA saMskRta rUpa 'eSyati' (bhaviSyati) hai| tAtparya yaha hai ki gRhIta AhAra- - pudgaloM meM se grahaNa karane ke pazcAt kitane bhAga kA AhAra karate haiM? aura kitane bhAga kA AsvAdana karate haiM? asaMkhyAta bhAga kA AhAra karate haiN| isa pada kI vyAkhyA bhinna bhinna prakAra se kI gaI hai| eka AcArya kA yaha mata hai ki jaise gAya pahale grAsa meM muMha bhara letI hai, para usameM se bahuta-sA bhAga nIce gira jAtA hai aura kucha vaha khA jAtI hai| isI prakAra naraka ke jIva pahale-pahala AhAra ke jo pudgala khIMcate haiM, una khIMce hue pudgaloM kA bahuta-sA bhAga gira jAtA hai aura asaMkhya bhAga mAtra kA AhAra karate haiN| 248 zrI javAhara kiraNAvalI Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsare AcArya kahate haiM ki aisA nahIM hai| yahAM naya vizeSa kI apekSA se kathana hai| RjusUtranaya ke anusAra zarIra rUpa meM pariNata pudgaloM ke asaMkhya bhAga kA AhAra karatA hai| jo pudgala zarIra rUpa meM pariNata nahIM hue unheM RjusUtranaya zuddha hone se AhAra rUpa nahIM maantaa| RjUsUtranaya bhUta aura bhaviSya ko chor3akara kevala vartamAna ko svIkAra karatA hai| ataH jitane pudgala AhAra rUpa meM grahaNa kiye haiM, unheM vyavahAra naya to AhAra kahatA hai, lekina RjusUtranaya ke mata se jo pudgala unameM se zarIra rUpa pariNata hue haiM, vahI AhAra rUpa haiN| udAharaNArtha, kisI vyakti ne dUdha piiyaa| usameM se kucha bhAga khala-mala rUpa meM pariNata ho gayA aura zeSa bhAga se rasa Adi dhAtueM bniiN| RjusUtranaya isa pariNati ko hI AhAra mAnatA hai| __ jaise gAya bahuta-sA ghAsa eka sAtha muMha meM bharatI hai, para usameM se bahuta sA bhAga gira jAtA hai, vaha AhAra meM parigaNita nahIM hotaa| RjusUtranaya ke anusAra ve hI pudgala AhAra-rUpa kahalAte haiM, jo vAstava meM AhAra rUpa meM pariNata hote haiM, saba grahaNa kiye hue pudgala nhiiN| asala meM AhAra vahI hai jo zarIra rUpa meM pariNata hoN| zarIra rUpa meM pariNata hokara bhI pudgaloM kA asaMkhyAta bhAga ThaharegA aura saMkhyAta bhAga nahIM tthhregaa| piye hue eka sera dUdha meM se kucha bhAga rasa banegA aura zeSa mala bana kara nikala jaayegaa| zarIra meM jo rasa banA, vahI RjusUtranaya ke anusAra AhAra kahA jA sakatA hai| grahaNa kiye hue pudgaloM meM se utanA hI rasa zarIra meM khiMcatA hai, jitanI zakti hotI hai| kamajora manuSya AhAra meM se pUrI taraha rasa nahIM khIMca pAtA aura usakA AhAra kacce mala ke rUpa meM nikala jAtA hai| mala ko dekhane se patA laga jAtA hai ki AhAra meM se kitanA rasa khIMcA gayA hai? AhAra karane kA jo prayojana hai| usa prayojana ke pUrNa hone para hI grahaNa kiye pudgala AhAra khlaaeNge| jaba taka unase AhAra kA prayojana siddha nahIM hotA, taba taka unheM AhAra nahIM kahA jA sktaa| AhAra karane kA pradhAna prayojana hai-zarIra aura indriyoM meM zakti kA saMcAra honaa| isa prayojana ko jo pudgala pUrNa karate haiM vahI AhAra hai| tIsare AcArya kA kathana yaha hai ki vAstava meM AhAra vaha hai jo zarIra ke sAtha tadrUpa pariNata ho jaaye| jaise manuSya jo AhAra karatA hai, usameM se adhikAMza khala-mala rUpa meM bAhara nikala jAtA hai, vaha AhAra nahIM khlaataa| usI prakAra jo pudgala zarIra rUpa meM pariNata nahIM hote, unheM rom -zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 246 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AhAra nahIM kahA jA sktaa| ataeva gRhIta pudgaloM meM se asaMkhyAt bhAga kA AhAra karatA hai, isakA abhiprAya yaha hai ki asaMkhyAtavAM bhAga zarIra rUpa meM pariNata hotA hai| AhAra ke jo pudgala grahaNa kiye haiM, unakA ananta bhAga asvAda meM AtA hai; arthAt gRhIta pudgaloM ke anantaveM bhAga kA rasa rUpa meM rasanA indriya AsvAdana kara sakatI hai| mAna lIjie, kisI ne mizrI kI DalI muMha meM rkhii| usa DalI para jIbha phirI, usakA svAda aayaa| magara DalI kA bhItarI bhAga achUtA hI raha gayA-usakA AsvAdana nahIM huaa| isa prakAra jIbha Upara kA AsvAda le sakatI hai, bhItara kA use patA nahIM cltaa| ataeva vaha anantaveM bhAga pudgaloM ke rasa kA hI AsvAdana kara sakatI haiM, saba kA nhiiN| isI kAraNa yaha kahA gayA hai ki anantaveM bhAga kA AsvAdana hotA hai| yahAM taka ar3atIsa dvAroM kA vivecana huaa| aba saMgraha gAthA ke 'savvANi' pada kI vyAkhyA AraMbha kI jAtI hai| gautama svAmI prazna karate haiM- he bhagavan! nArakI jIva jina pudgaloM ko zarIra rUpa meM pariNata karate haiN| kyA ve saba pudgaloM kA AhAra karate haiM yA eka deza kA AhAra karate haiM? bhagavAn uttara dete haiM-gautama! samasta pudgaloM kA AhAra karate haiN| tAtparya yaha hai ki nArakI jIvoM ne AhAra ke jina pudgaloM ko zarIra ke rUpa meM pariNata kiyA hai, una sabakA AhAra ve karate haiN| yahAM saba pudgala kahane se viziSTa pudagala hI samajhane cAhie jo pudgala grahaNa karane ke pazcAt gira gaye hoM, unheM yahAM chor3a denA cAhie- unako grahaNa nahIM karanA caahie| agara aisA na kiyA gayA to virodha A jaaegaa| jo vacana jisa apekSA se kahA gayA ho use usa apekSA se samajhanA caahie| kahA bhI hai: jaM jaha sutte bhaNiyaM, taheva jai taM viyAlaNA nntthi| kiM kAliyAnuogo, diTTho ditttthipphaannehiN|| arthAt- sUtra meM jo bAta jina zabdoM meM kahI gaI hai, agara zAbdika rUpa meM use usI prakAra mAnA jAye aura vaktA kI vivakSA ke vicAra kA khyAla na kiyA jAye to jJAnI jana kAlika anuyoga kA upadeza kaise kareM? ___ Ajakala sAdhuoM ke jJAna meM nyUnatA A gaI hai, ataeva ve TabbA bAMca dene meM hI sUtra ke vyAkhyAna kI itizrI samajha lete haiN| magara sUtra meM navIna aura sUkSma bAteM utanI hI khojI jA sakatI haiM, jitanI khojane vAle meM zakti ho| hAM, zakti hI na ho to bAta dUsarI hai| jinakI dRSTi sUkSma aura painI hai, ve 250 zrI javAhara kiraNAvalI Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra sAgara ke bhItara avagAhana karake aneka mahatvapUrNa aura bahumUlya artha rUpI muktA nikAlate haiN| isake anantara pUrvokta saMgraha gAthA ke 'kIsa' pada kI vyAkhyA kI jAtI hai| 'kIsa' yaha eka pada hai| isameM aneka padoM kA upacAra kiyA jAtA hai| ataeva yaha artha samajhanA cAhie ki nArakI jIvoM ne jo AhAra kiyA hai| vaha kisa svabhAva meM, kisa prakAra aura kisa rUpa meM pariNata hotA hai? kalpanA kIjie, kisI ne dUdha piyaa| usa dUdha kA aMza kahAM jAegA? kisa rUpa meM pariNata hogA? __ kisI atyanta kSudhA pIr3ita vyakti se dekhane, sunane yA sUMghane ke lie kahA jAye to vaha uttara degA-mujhameM zakti nahIM hai| merI indriyAM bekAma ho rahI haiN| isI prakAra use calane-phirane ke lie kahA jAye, taba bhI vaha yahI uttara degaa| isake pazcAt kisI ne use dUdha pilA diyaa| sadyaH zaktikaraM pyH| dUdha tatkAla zakti dene vAlA hai| ataeva dUdha pIte hI usake sAre zarIra meM zakti A gii| usa dUdha kI zakti ke hisse hue| una hissoM meM se nAka, kAna, AMkha, hAtha paira Adi ko kitanA kitanA bhAga milA, yaha eka vicAraNIya bAta hai| ___ jo AhAra kiyA jAtA hai, usake pudgala mRdu bhI hote haiM, snigdha bhI hote haiM aura kaThora bhI hote haiN| lekina sabase sUkSma sAra AMkha khIMca letI hai| usase kama sAra vAle kramazaH kAna, nAka, jihvA aura zarIra khIMcate haiN| bhArI pudgaloM ko zarIra se kama jihvA khIMcatI hai aura jIbha se bhI kramazaH nAka, kAna aura AMkha khIMcatI hai| isa prakAra AhAra ke saMbaMdha meM kathana kiyA gayA hai| isa kathana kI apekSA, Apake hAtha meM sthita dUdha ko kAna yA AMkha kahA jA sakatA hai, kyoMki dUdha meM aura kAna AMkha meM kArya kAraNa bhAva kA saMbaMdha hai| yadyapi dUdha meM kAna yA AMkha dikhalAI nahIM detI, tathApi kArya-kAraNa kA vicAra kiyA jAye to ukta kathana meM koI bhrama pratIta nahIM hogaa| isIlie gautama svAmI pUchate haiM ki nArakI jIvoM kA AhAra kisa rUpa meM pariNata hotA hai? arthAt nArakI jIvoM ne jina pudgaloM ko AhAra rUpa meM grahaNa kiyA hai, ve pudgala phira kisa rUpa meM pariNata hote haiN| isa prazna ke uttara meM bhagavAn pharamAte haiM- he gautama! jina pudgaloM ko nArakI jIvoM ne AhAra rUpa meM grahaNa kiyA hai, ve AMkha, kAna, nAka, jIbha aura tvacA, isa prakAra pAMcoM indriyoM ke rUpa meM pariNata hote haiN| zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 251 888888888000 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArakI jIvoM kA AhAra azubha rUpa meM pariNata hotA hai, aniSTa rUpatA prakaTa karatA hai, kAnta aura kamanIya nahIM hai| amanojJa haiM, amanogamya hai| isa prakAra vaha AhAra pazcAttApa kA kAraNa hai| vaha nIcI sthiti meM le jAtA hai, UMcI sthiti meM nahIM le jaataa| AhAra meM donoM prakAra kI zaktiyAM hai- UMcI sthiti meM le jAne kI bhI aura nIcI sthiti meM lA paTakane kI bhii| jo AhAra svAdhIna na ho, paratantra ho, usa AhAra ko grahaNa karane vAlA naraka meM hI samajhanA caahie| naraka ke AhAra kI burAI batalAne ke lie jo vizeSaNa diye gaye haiM, unake saMbaMdha meM TIkAkAra kahate haiM ki yaha saba zabda ekArthaka haiN| phira bhI atizaya arthAt adhikatA prakaTa karane ke lie pRthaka-pRthak aneka zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| ___ yaha cAlIsavAM dvAra huA aura pUrvokta saMgraha-gAthA kA vivecana samApta hotA hai| saMgraha-gAthA ke vivaraNa-sUtra kisI kisI hI prati meM pAye jAte haiM, saba meM nhiiN| 252 zrI javAhara kiraNAvalI Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AhAra ke pariNamana kA varNana mUlapAThaprazna-neraiyANaM bhaMte! puvvahAriyA poggalA pariNayA? AhAriyA AhArijjamANA poggalA pariNayA?aNAhAriyA AhArijjassamANA poggalA pariNayA?aNAhAriyA aNAhArijjassamANA poggalA pariNayA? uttara-goyamA! neraiyANaM puvvAhAriyA poggalA pariNayA, AhAriyA AhArijjAmANA poggalA pariNayA, pariNamaMti y| aNAhAriyA AhArijjassamANa poggalA No pariNayA, prinnmissNti| aNAhAriyA aNAhArijjassamaNA poggalA No pariNayA, No prinnmissNti| prazna-neraiyANaM bhNte| puvvahAriyA poggalA ciyA? pucch| uttara-jahA pariNayA, tahA ciyA vi, evaM uvaciyA vi, udIriyA, veiyA, nijjinnnnaa| gAhA pariNya-ciyA ya uvaciyA, udIriyA veiyA ya nijjinnnnaa| ekke kammi padammi, cauvvihA poggalA hoti / / saMskRta chAyA- prazna-nairayikANaM bhagavan! purvAhRtAH pudgalAH pariNatAH? hAhRtAH AhiyamANAH pudgalAH pariNatAH? anAhRtAH AhariSyatAH pudgalAH pariNatAH? anAhRtAH anAhariSyamANAH pudgalAH pariNatAH? uttara- gautm| nairayikANAM pUrvAhRtAH pudgalAH pariNatAH AhRtAH AhiyamANAH pudgalA pariNatAH, pariNamanti c| anAhRtAH AhariSyamANAH pudgalAH no pariNatAH, pariNasyanti / anAhRtAH anAhariSyamANAH pudgalAH no pariNatAH, no prinnsynti| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 253 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRcchA / prazna - - nairiyakANAM bhagavan ! purvAhRtAH pudgalAzcitAH? uttara-yathA pariNatAstathA citA api, evamupacitA api, udIritAH, veditAH, nirjIrNAH / gAthA pariNatAzcitAzcopacitAH, udIritA veditAzca nirjIrNAH / ekaikasmin pade caturvidhAH pud galA bhavanti / / mUlArtha - prazna - he bhagavan! nArakiyoM dvArA pahale AhAra kiye hue pudgala pariNata hue? AhAra kiye hue tathA (vartamAna meM) AhAra kiye jAne vAle pudgala pariNata hue ? jo pudgala anAhArita haiM tathA (Age) AhAra rUpa meM grahaNa kiye jAaiMge vaha pariNata hue? yA jo anAhArita haiM aura Age bhI Ahata nahIM hoMge, vaha pariNata hue? uttara - he gautama! nArakiyoM dvArA pahale AhAra kiye hue pudgala pariNata hue, AhAra kiye hue aura AhAra kiye jAte hue pudgala pariNata hue, aura pariNata hote haiM nahIM AhAra kiye hue (anAhArita) pudgala pariNata nahIM hue haiN| jo pudgala (Age) AhAra kiye jAeMge vaha paraNita hoMge / anAhArita pudgala pariNata nahIM hue haiM aura jo Age Aharita nahIM hoMge, vaha pariNata nahIM hoNge| prazna - he bhagavan ! nArakiyoM dvArA AhArita pudgala caya ko prApta hue? uttara- he gautama! jisa prakAra pariNata hue, usI prakAra caya ko prApta hue| usI prakAra upacaya ko prApta hue, udIraNA ko prApta hue, vedana ko prApta hue tathA nirjarA ko prApta hue / gAthA pariNata, cita, upacita, udIrata, vedita aura nirjIrNa, isa eka-eka pada meM cAra prakAra ke pudgala ( praznottara viSayaka) hote hai| vyAkhyAna - naraka ke AhAra ke sambandha meM yahAM cAra prazna aura uThate haiN| unakA Azaya yaha hai (1) pUrva kAla meM grahaNa kiye hue yA AhAra kiye hue pudgala kyA zarIra rUpa meM pariNata hue haiM? (2) bhUtakAla meM grahaNa kiye hue yA AhAra kiye hue tathA vartamAna meM grahaNa kiye jAne vAne pudgala zarIra meM pariNata hue haiM? (3) bhUtakAla meM jina pudgaloM kA AhAra nahIM kiyA, lekina bhaviSyakAla meM jinakA AhAra kiyA jAyegA, ve pudgala zarIra rUpa meM pariNata hue? 254 zrI javAhara kiraNAvalI Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) jina pudgaloM kA bhUtakAla meM AhAra nahIM kiyA aura bhaviSya meM bhI AhAra nahIM kiyA jAyegA, vaha pudgala zarIra rUpa meM pariNata hue? pUrvakAla meM jina pudgaloM kA AhAra kiyA gayA ho yA saMgraha kiyA gayA ho unheM AhRta yA AhArita kahate haiN| saMgraha karanA aura khAnA, donoM hI AhAra haiN| pudgala zabda se yahAM pudgala-skaMdha samajhanA cAhie, paramANu nahIM aura pariNata hone kA artha, zarIra ke sAtha ekameka hokara zarIra rUpa meM ho jAnA, yahAM grahaNa karanA caahie| AhAra kA pariNAma hai-zarIra bnnaa| jo AhAra zarIra ke sAtha ekameka ho jAtA hai arthAt jisa AhAra kA zarIra bana jAtA hai, vaha AhAra pariNata huA yA pariNAma ko prApta huA yA pariNamA kahalAtA hai| ina praznoM ke viSaya meM AcArya kA kathana hai ki yaha kAkupATha hai| kAkupATha vaha kahalAtA hai, jo kaNTha dabAkara bolA jaaye| arthAt jisa bAta ko jora se tathA Azcarya sahita kahA jAtA hai vaha kathana kAku hai| yathA-kyA yaha aisA hI hai? yaha cAroM prazna dIkhate haiM sIdhe-sAdhe, lekina inameM dArzanika Azaya bharA huA hai| inhIM cAra praznoM ke 63 bhaMga hote haiN| ekasaMyogI ke chaha bhaMga haiM-(1) pUrvAhRta (2) AhriyamANa (3) AhariSyamANa (4) anAhRta (5) anAhiyamANa (6) anaahrissymaann| ina chaha padoM ke tresaTha bhaMga hote haiN| pratyeka bhaMga meM eka-eka prazna kA udbhava hotA hai, ataeva tresaTha bhaMga hue| unakA isa prakAra (ka) (1) parvAhRta AriyamANa (2) pUrvAhRta AhariSyamANa (3) pUrvAhRta anAhRna (4) parvAhRta anAhiyamANa (5) parvAhRta anapAhariSyayamANa (6) AhiyamANa AhariSmANa (7) AhiyamANa anAhita (8) AhiyamANa anAhiyamANa (9) AhiyamANa anAhariSyamANa (10) AhariSyamANa anAhRta (11) AhariSyamANa anAhiyamANa (12) AhariSyamANa anAhariSyamANa (13) anAhRta anAhiyamANa (14) anAhRta anAhariSyamANa (15) anAhiyamANa anaahrissymaann| isa prakAra do-do bhaMgo ko milAne se pandraha bhaMga hote haiN| tIna kA saMyoga karane para bIsa bhaMga hote haiM aura cAra saMyogI pandraha bhaMga hote haiN| isI taraha pAMca saMyogI chaha bhaMga aura chaha saMyogI kA eka bhaMga hotA hai| ataeva eka eka se lekara chaha saMyogI taka ke kula tresaTha bhaMga hote haiN| magara saMgraha kI apekSA eka hI prazna hai| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 255 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAtparya yaha hai ki gautama svAmI ne bhagavAn mahAvIra se ukta cAra prazna kiye| inake uttara meM bhagavAn ne pharamAyA- he gautama ! jina pudagaloM kA bhUtakAla meM AhAra kiyA hai ve bhUtakAla meM hI zarIra rUpa pariNata ho cuke haiN| grahaNa ke pazcAt pariNamana hotA hI hai:, ataeva pUrvakAla meM AhAra kiye hue pudgala pUrvakAla meM hI pariNata ho gye| dUsare prazna meM bhUtakAla ke sAtha vartamAna sambandhI prazna kiyA gayA hai| isake uttara meM bhagavAn kA kathana yaha hai ki jinakA AhAra ho cukA ve pudgala pariNata ho cuke haiM aura jinakA AhAra ho rahA haiM ve pariNata ho rahe yahAM TIkAkAra kahate haiM ki jina pudgaloM kA AhAra kiyA aura jinakA vartamAna meM AhAra kiyA jA rahA hai, usake viSaya meM kahanA cAhie ki ve pudgala pariNata hoNge| magara yahAM kahA gayA hai ki pariNata ho rahe haiN| sUtrakAra svayaM kahate haiM ki jina pudgaloM kA AhAra kiyA jA rahA hai aura Age kiyA jAyegA ve pudgala pariNata hoNge| tAtparya yaha hai ki vartamAna meM grahaNa kiye jAne vAle pudgala usI samaya zarIra rUpa meM pariNata nahIM ho skte| balki ve bhaviSya meM hI pariNata hoNge| ataeva 'jina pudgaloM kA AhAra kiyA jA cukA aura jinakA AhAra kiyA jA rahA hai, vaha pudgala pariNata ho rahe haiM, yaha kathana yukti saMgata nahIM mAlUma hotaa| unake lie 'pariNata hoMge' aisA kahanA caahie| TIkAkAra kA yaha kathana naya-vizeSa kI vivakSA se ThIka hI hai| tIsarA prazna bhaviSya ke sambandha meM hai| usakA sarala uttara yahI hai ki bhaviSya meM jina pudgaloM kA AhAra kareMge, ve pudgala bhaviSya meM pariNata hoNge| ___ cauthA yaha thA ki jina pudgaloM kA bhUtakAla meM AhAra nahIM kiyA aura bhaviSya meM bhI AhAra nahIM kiyA jAyegA, ve pudgala kyA zarIra rUpa meM pariNata hue? isakA uttara yaha hai ki aise pudgala pariNata nahIM hoNge| jinakA grahaNa hI nahIM huA, unakA zarIra rUpa meM pariNamana bhI na hogaa| __ pahale jo tresaTha bhaMga batalAe gaye hai, una sabakA isI AdhAra para samAdhAna samajha lenA caahie| AhAra kiye hue pudgala jaba zarIra ke bhItara gaye to unakA caya, upacaya bhI hogA hii| isalie gautama svAmI prazna karate haiM ki jIva ne jina pudgaloM kA AhAra kiyA ve pudgala caya ko prApta hue? pariNamana ke 256 zrI javAhara kiraNAvalI Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbaMdha meM jitane aura jaise prazna kiye gaye haiM, vahI saba prazna caya ke saMbaMdha meM bhI samajha lene cAhie aura unakA uttara bhI pariNamana sambandhI uttaroM ke samAna hI samajha lenA caahie| isa prakaraNa meM TIkAkAra ke kathanAnusAra vAcanA kI bhinnatA dekhI jAtI hai| eka jagaha eka prakAra kI vAcanA hai to dUsarI jagaha dUsarI hI vAcanA hai| vAcanA ke isa bheda ko dekhakara zaMkA nahIM karanI cAhie, kyoMki pATha meM bhinnatA hone para bhI abhidheya-mUla vaktavya sabakA samAna hai| ataeva pAThAntara se zaMkA nahIM varan zaMkA kA samAdhAna honA caahie| saMdeha hotA hai ki do pATha paraspara virodhI hone se mAnya nahIM ho sakate, taba eka kisa pATha ko mAnya kiyA jAye? magara isameM saMdeha kI koI bAta nahIM hai| donoM AcArya jaba zAstra likhane ke samaya ekatra hue, taba donoM ko do taraha kI bAteM smaraNa meM thIM, kyoMki pahale zAstra likhe hue nahIM the, kaNThastha hI the| AcAryoM ne apane apane smaraNa kI bAta eka dUsare ke sAmane rakha dI aura kahA ki na hama sarvajJa haiM, na Apa sarvajJa haiN| dhyeya donoM kA eka hai| taba donoM meM se kisakA smaraNa sahI hai aura kisakA nahIM hai, yaha kaise kahA jA sakatA hai? ataeva donoM bAteM likha deN| inameM kauna-sI bAta sahI hai, yaha jJAnI jaaneN| donoM AcAryoM ko sarvajJa ke vacanoM para aura apane-apane smaraNa para vizvAsa thaa| aisI sthiti meM apane smaraNa ko galata mAnane kA koI kAraNa na thaa| isa kAraNa donoM AcAryoM ne donoM bAteM likha diiN| isa prakAra ke matabheda ko dekhakara zAstra meM zaMkA mata laao| yaha matabheda zAstra kI aura zAstra ke praNetA AcAryoM kI prAmANikatA ke pramANa hai| ukta donoM AcAryoM ne kisI eka nirNaya para pahuMcane kA prayAsa kiyA, lekina donoM chadmastha the, kevalajJAnI nhiiN| ataeva unhoMne samabhAva se apanI-apanI dhAraNA ko satya svIkAra karate hue bhI dUsare kI dhAraNA ko asatya nahIM tthhraayaa| aisA karake ve hamAre sAmane eka ujjavala Adarza chor3a gaye hai| hameM unakA anukaraNa karake zAstra ke saMbaMdha meM haThavAda se kAma nahIM lenA cAhie aura apane Apako hI satyavAdIsA ThaharAkara dUsare ko jhUThA ghoSita karane kA sAhasa nahIM karanA caahie| jina pudgaloM ko AhAra rUpa meM pariNata kiyA hai, unakA zarIra meM ekameka hokara zarIra ko puSTa karanA caya kahalAtA hai| caya ke pariNamana kI hI taraha cAra bhaMga haiN| ina cAra bhaMgoM kA uttara pariNamana kI taraha hI hai| zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 257 2009 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caya aura parimaNamana ke kAla meM bahuta antara hai| pahale pariNamana hotA hai, usake bAda caya hotA hai| isalie caya aura pariNamana donoM pRthaka-pRthaka haiN| jJAnI mahApuruSoM ne bhUtakAla kA varNana kiyA hai, isase unakI trikAlajJatA siddha hotI hai| sAtha hI naraka-loka ke prANiyoM ke AhAra ke viSaya meM hameM jAnakArI hotI hai| vartamAna kAla meM jo jIva naraka meM haiM aura Age naraka meM jAeMge, unako kaisA AhAra karanA par3atA hai yA karanA par3egA, yaha bhI hameM vidita ho jAtA hai| tIsare bhaMga se yaha bhI prakaTa ho jAtA hai ki bhUtakAla meM to yaha AhAra nahIM kiyA, magara bhaviSya meM kreNge| usa samaya hoMge ve bhI kareMge aura naraka meM jAeMge ve bhI kreNge| isa kathana se naraka kA zAzvatapana siddha kiyA gayA hai| na bhUta meM AhAra kiyA hai, na bhaviSya meM AhAra kareMge, yaha kathana avyavahArarAzi ko sUcita karatA hai; kyoMki avyavahArarAzi ke jIva usa rAzi se na kabhI nikale haiM na nikleNge| caya ke pazcAt upacaya kA kathana hai| jo caya kiyA gayA hai, usameM aura-aura pudgala ikaTThe kara denA upacaya kahalAtA hai| jaise, IMTa para IMTa cunI gaI yaha sAmAnya cunAI kahalAI aura phira usa para miTTI yA cUnA Adi kA lepa kiyA gayA, yaha vizeSa cunAI huii| isI prakAra sAmAnya rUpa se zarIra kA puSTa honA caya kahalAtA hai aura vizeSa rUpa se puSTa honA upacaya kahalAtA hai| karma-pudgaloM kA svAbhAvika rUpa se udaya meM na Akara karaNa vizeSa ke dvArA udaya meM AnA udIraNA kahalAtA hai| prayoga ke dvArA karma kA udaya meM AnA udIraNA hai, isa prakAra kI 'karma-prakRti kI sAkSI bhI yahAM dI gaI hai| ___ karma ke phala ko bhoganA vedanA hai| jisa samaya se karma-phala kA bhoga Arambha hotA hai aura jisa samaya taka bhoganA jArI rahatA hai, vaha saba kAla vedanA kA kAla kahalAtA hai| eka deza meM karmoM kA kSaya honA nirjarA hai| jisa karma kA phala bhoga liyA jAtA hai, vaha karma kSINa ho jAtA hai| usakA kSINa ho jAnA nirjarA hai| caya, upacaya, udIraNA, vedanA aura nirjarA, ina saba ke viSaya meM pariNamana ke samAna hI vaktavyatA hai| vaise hI prazna, vaise hI uttara, vaise hI bhaMga samajhane caahieN| sirpha pariNata ke sthAna para cita, upacita, udIrata Adi zabdoM kA prayoga karanA caahie| 258 zrI javAhara kiraNAvalI 888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAjana cayanAdi sUtra mUlapATha prazna - -neraIyANaM bhaMte! kativihA poggalA bhijjaMti ? uttara- goyamA ! kammadavvaggavaNamahikicca duvihA poggalA bhijjti| taM jahA-aNu ceva, bAyarA ceva / prazna- neraIyANaM bhaMte! kativihA poggalA cijjaMti? uttara-goyamA! AhAradavvaggaNamahikicca duvihA poggalA cijjati / taM jahA - aNu ceva, bAyarA ceva / evaM uvacijjati / prazna- raIyANaM bhaMte! kativihA poggale udIraMti? uttara- goyamA ! kammadavvavaggaNamahikicca duvihe poggale udiireNti| taM jahAM- aNu ceva, bAyarA ceva / sesA vi evaM ceva bhANiyavvAvadeMtti, NijjareMti / uyahiMsu, uyaTTeti, uyaTTessaMsi / sakAmiMsu, sakAmeMti, saMkAmessaMti / NihattiMsu, NihatteMti, NihattassaMti / NikAyiMsu, NikAyiMti, NikAyessaMti / savvesu vi kamma - davvavaggaNamAhikicca / gAhA-- bhediya ciyA, uvaciA, vediA ya nijjiNNA / uvvaTTaNa - saMkAmaNa- NihattaNa NikAyaNe tivihakAlo || saMskRta chAyA - prazna - nairayikANaM bhagavan ! katirvidhAH pudgalAH bhidyante? uttara- gautama! karmadravyavargaNAmadhikRtya dvividhAH pudgalA bhidyante / tadyathA - aNavazceva, bAdarAzceva / prazna - nairayikANAM bhagavan! katividhAH pudgalAzcIyante? uttara-gautama! AhAradravyavargaNAmadhikRtya dvividhAH pudgalAzcIyante / tadyathA - aNavazcaiva, bAdarAzcaiva / evamupacIyante / zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 256 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna-nairayikA bhagavan katividhAn pudgalAn udIrayanti? uttara-gautama! karmadravyavargaNAmadhikRtya dvividhAn pudgalAnudIrayanti / tadyathA-aNUMzcaiva, bAradAMzcaiva / zeSA apyeva caiva bhaNitavyAH-vedadayanti nirjIryanti; apAvartayana, apavarttayanti apatayiSyanti; samakramayana, saMkramayanti, saMkramayiSyanti, nighattAnakAryuH,nidhattAna , kurvanti, nidhatAn kariSyanti; nikAcitavantaH, nikAcayanti, nikaacyissynti| sarveSvapi karmadravyavargaNA mdhikRty| gAthAbheditaH, citaH, upacitAH, vedatizca nirjIrNAH / apavartana-saMkramaNa-nidhatana-nikAcane trividhaH kAlaH / / mUlArtha prazna-he bhagavan! nArakI jIvoM dvArA kitane prakAra ke pudgala bhede jAte hai? uttara-gautama! karma dravyavargaNA kI apekSA do prakAra ke pudgala bhede jAte hai| ve isa prakAra haiM: aNu aura baadr| __ prazna-he bhagavan! nArakI jIva kitane prakAra ke pudgaloM kA caya karate haiM? uttara-he gautama! AhAradravya-vargaNA kI apekSA do prakAra ke pudgaloM kA caya karate haiN| ve isa prakAra haiM- aNu aura baadr| isI prakAra upacaya smjhnaa| prazna-he bhagavan! nArakI jIva kitane prakAra ke pudgaloM kI udIraNA karate haiM? uttara-gautama! karmadravya- vargaNA kI apekSA do prakAra ke pudgaloM kI udIraNA karate haiN| vaha isa prakAra hai-aNu aura baadr| zeSa pada bhI isa prakAra kahane cAhie-vedate haiM, nirjarA karate haiM, apavartana ko prApta hue, apavartana ko prApta ho rahe haiM, apavartana ko prApta kreNge| saMkramaNa kreNge| nidhatta hote haiM, nidhatta hoNge| nikAcita hue, nikAcita hote haiM, nikAcita hoNge| ina saba padoM meM bhI karmadravya-vargaNA kI apekSA se (aNu aura bAdara pudgaloM kA kathana karanA caahie)| ___ gAthArthaH-bhide, caya ko prApta hue, upacaya ko prApta hue, vede gaye aura nirjIrNa hue| apavartana, saMkramaNa, nidhattana aura nikAcana ina cAra padoM meM tInoM prakAra kA kAla kahanA caahie| 260 zrI javAhara kiraNAvalI Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna-naraka ke jIva pudgala kA AhAra karate haiM, yaha kahA jA cukA hai| aba pudgagala kA adhikAra AraMbha hotA hai| isa adhikAra ke aThAraha sUtra kahe gaye haiN| ___ zrI gautama svAmI prazna karate haiM-nArakI jIva kitane prakAra ke pudgaloM ko bhedate haiM? sAmAnya rUpa se pudagaloM meM tIna prakAra kA rasa hotA hai, tIvra, ma yama aura mnd| yahAM bhedane kA artha hai, isa rasa meM parivartana krnaa| jIva apane udvartanAkaraNa (adhyavasAya vizeSa) se maMda rasa vAle pudgaloM ko madhyama rasa vAle madhyama rasa vAle pudgaloM ko tIvra rasa vAle banA DAlatA hai| isI prakAra apavartanAkaraNa dvArA tIvra rasa ke pudgaloM ko madhyama rasa vAle aura madhyama rasa vAloM ko maMda rasa vAle banA sakatA hai| jIva apane adhyavasAya dvArA aisA parivartana karane meM asamartha hai, to kyA nArakI jIva bhI aisA kara sakate haiM ? kyA ve tIvra rasa vAle pudgaloM ko manda rasa ke rUpa meM aura maMda rasa ko tIvra rasa ke rUpa meM pariNata kara sakate haiM? agara kara sakate hai to kitane prakAra ke pudgaloM ko pariNata kara sakate haiM? arthAt bheda sakate haiM? isa prazna kA uttara dete hue bhagavAn pharamAte haiM-karma dravya vargaNA kI apekSa do prakAra ke pudgaloM ko nArakI jIva bheda sakate haiN| do prakAra ke pudgala haiM- sUkSma (aNu) aura baadr| samAna jAti ke dravya ke samUha ko vargaNA kahate haiN| dravya vargaNA audArika Adi dravyoM kI bhI hotI hai, lekina yahAM unakA grahaNa nahIM karanA hai| una vargaNAoM kA grahaNa na ho, isIlie mUla meM 'kammadavvavaggaNaM' pada diyA hai| isa pada se sirpha kArmaNa dravyoM kI vargaNA kA hI grahaNa hotA hai aura audArika vargaNA, taijasa vargaNA Adi anyAnya vargaNAoM kA niSedha ho jAtA hai| karmadravyavargaNA kA artha hai-kArmaNa jAti ke pudgaloM kA samUha / vAstava meM kArmaNa jAti ke pudgaloM meM hI yaha dharma hai ki ve tIvra rasa se maMda rasa vAle aura maMda rasa se tIvra rasa vAle, karaNa dvArA ho sakate haiN| isI kAraNa yahAM anya vargaNAoM ko chor3a kara kArmaNadravya vargaNA ko hI grahaNa kiyA hai| 'ceva' pada samuccaya artha meM hai| asase aNu aura bAdara donoM kA artha liyA jAtA hai| yahAM yaha AzaMkA kI jA sakatI hai ki karma-dravyoM ko aNu aura bAdara liyA hai so kisakI apekSA aNu samajhA jAye? aura kisakI apekSA bAdara samajhA jAye? isakA uttara yaha hai ki karmadravyoM kI apekSA se hI aNutva - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 261 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura bAdaratva athavA sUkSmatA yA sthUlatA samajhanI cAhie, kyoMki audarika Adi dravyoM meM karmadravya hI sUkSma hai| yadyapi karma- vargaNA catuHsparzI hai| vaha hameM dikhAI nahIM detI, tathApi jJAnI jana use dekhate haiM aura usameM aNutva evaM bAdaratva kA bheda bhI dekhate haiN| una divya jJAniyoM kI apekSA hI karma dravya ko aNu aura bAdara kahA gayA hai| isake pazcAt gautama svAmI pUchate haiM-nArakI jIva kitane pudagaloM kA caya karate haiM? bhagavAn uttara dete haiM-do prakAra ke pudgaloM kA caya karate haiM-aNu aura bAdara kaa| yahAM aNu kA artha sUkSma na kara 'choTA karanA caahie| AhAra-dravya kI apekSA do prakAra ke pudgala caya hote haiN| AhAra ke kaI pudgala choTe hote haiM aura kaI moTe hote haiN| zarIra ke apekSA caya, upacaya kA vicAra pahale ho cukA hai, yahAM AhAra kI apekSA vicAra kiyA jA rahA hai| yahAM zarIra meM AhAra kA puSTa honA caya kahalAtA hai aura vizeSa puSTa upacaya kahalAtA haiN| upacaya bhI donoM prakAra ke choTe-choTe aura bAdara-pudgaloM kA hotA hai| karmadravya kI apekSA udIraNA bhI do hI prakAra ke pudgaloM kI hotI hai-aNu aura bAdara kii| yahAM aNu isalie kahA gayA hai ki caya aura upacaya AhAra-dravyoM kA hotA hai, magara nirjarA karmadravyoM kI hotI hai| gautama svAmI ne phira prazna kiyA-bhagavan! nArakiyoM dvArA kitane prakAra ke pudgaloM kA vedana hotA hai? isa prazna ke uttara meM bhagavAn ne kahA-aNu aura bAdara do prakAra ke pudgaloM kA vedana hotA hai| nirjarA ke viSayA meM bhI yahIM uttara samajhanA caahie| gautama svamI phira pUchate haiM-bhagavan! nArakiyoM ke kitane prakAra ke upavartana hue, ho rahe haiM aura hoMge? adhyavasAya vizeSa ke dvArA karma kI sthiti aura karma ke rasa ko kama kara denA apavartana kahalAtA hai| yahI bAta udvartana ke sambandha meM hai| apavartanAkaraNa se karma kI sthiti Adi kama kI jAtI hai aura udvarttanAkaraNa se adhika kI jAtI hai| 262 zrI javAhara kiraNAvalI Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla prakRti se abhitra uttara prakRti kA adhyavasAya vizeSa dvArA eka kA dUsare rUpa meM badala jAnA saMkramaNa kahalAtA hai| yahAM yaha AzaMkA kI jA sakatI hai ki AtmA kA saMkramaNa kyoM nahIM hotA? isakA uttarA yaha hai ki AtmA amUrta hai, ataeva usakA saMkramaNa honA saMbhava nahIM hai| agara AtmA amUrta hai to vaha karmoM ko kaise haTA sakatI hai? AkAza amUrta hone ke kAraNa karmo ko haTAne meM asamartha hai to AtmA ko kaise samartha mAnA jAya? isakA uttara yaha hai ki AtmA meM adhyavasAya kI zakti hai| isa zakti se vaha saMkramaNa karatI hai / yadyapi AkAza jar3a aura AtmA cetana hai / AtmA kI isa vizeSatA ke kAraNa donoM ko sarvathA samAna nahIM kahA jA sakatA / AtmA ko bhale bure kA jJAna hai / yadyapi AtmA svayaM kucha nahIM karatI, lekina usakI adhyavasAya rUpa zakti yaha kArya karatI hai / udAharaNArtha- meja kArIgara kI banAI huI kahalAtI hai; lekina usameM kahIM kArIgara ke hAtha-pAMva nahIM dikhalAI dete| usane jo kucha kiyA hai vaha aujAroM kI sahAyatA se / yadyapi kArIgara ne aujAroM kI sahAyatA se meja banAI, tathApi meja, kArIgara kI banAI huI hI kahalAtI hai, isI prakAra AtmA jo kucha bhI karatI hai, vaha adhyavasAya kI zakti dvArA hI karatI hai| acche adhyavasAya se acche karma karatI hai aura bure adhyavasAya se bure karma / saMkramaNa ke viSaya meM dUsare AcArya kA yaha mata hai ki Ayukarma, darzana mohanIya aura cAritra mohanIya ko chor3akara zeSa prakRtiyoM kA uttara prakRtiyoM ke sAtha jo saMsAra hotA hai, vaha saMkramaNa kahalAtA hai| udAharaNArtha, kalpanA kIjie kisI prANI ke zubha karma udaya meM Aye / vaha sAtA vedanIya kA anubhava kara rahA hai| isI samaya usake azubha karmoM kI aisI kucha pariNati huI ki usakA sAtAvedanIya asAtAvedanIya ke rUpa meM pariNata ho gyaa| isI prakAra asAtA bhogate samaya zubha karmoM kI aisI pariNati ho gaI ki usakI asAtA sAtA meM pariNata ho gii| yaha vedanIya karma kA saMkramaNa kahalAyA / yadyapi yaha satya hai ki kRtya karma niSphala nahIM hote, tathApi nirAza hone kA koI kAraNa nahIM hai / pApa ko kATa DAlanA yA puNya rUpa meM palaTa denA hamArI zakti ke bAhara nahIM haiN| pApa puNya rUpa meM pariNata ho sakatA hai aura kaTa bhI sakatA hai| agara aisA na hotA to dAna, tapa Adi anuSThAna nirarthaka ho jaataa| lekina yaha anuSThAna nirarthaka nahIM hai / tapasyA meM itanI pracaNDa zakti hai ki usase ghora se ghora karma bhI naSTa kiye jA sakate haiN| zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 263 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradezI rAjA apane azubha karmoM ko zubha rUpa meM palaTa kara sUryAbha deva huA thaa| tAtparya yaha haiM ki AtmA hI karmoM kA karttA aura harttA hai / usameM asIma zakti hai| vaha zubha ko azubha rUpa meM aura azubha ko zubha rUpa meM parivartita bhI kara sakatA hai / yaha parivartana hI saMkramaNa kahalAtA hai / agalA prazna hai - nArakiyoM ke kitane prakAra ke pudgala nidhatta hue ? bhitra-bhitra pudgaloM ko ikaTTA karake dhAraNa karanA nidhatta karanA kahalAtA hai| arthAt karma - pudgaloM eka-dUsare para rakha denA, jaise eka thAlI meM bikharI huI suiyoM ko eka ke Upara dUsarI, Adi ke krama se jamA denA, nidhatta karanA kahalAtA haiM / nidhatta zabda yahAM rUDha hai / nidhatta, karma kI avasthA vizeSa hai| isa avasthA ko prApta hue karmoM udvarttanA yA apavartanA karaNa hI parivartana kara sakate haiM, anya kAraNa nahIM / tAtparya yaha hai ki nidhatta avasthA se pahale to aura bhI karaNa laga sakate the, magara nidhatta avasthA meM ukta do karaNoM ke atirikta koI tIsarA karaNa nahIM laga sktaa| jaba karma pUrvokta udvarttanA aura apavartanA karaNa ke sivAya aura kisI karaNa kA viSaya na ho, isa avasthA kA nAma nidhatta hai / aba prazna yaha ki nArakI kitane prakAra ke karmoM ko nikAcita karate haiM? jina karmo ko nidhatta kiyA gayA thA, unheM aisA majabUta kara denA ki jisase ve eka dUsare se alaga na ho sakeM aura jinameM koI bhI karaNa kucha bhI pheraphAra na kara sakeM, ise nikAcita karanA kahate haiN| udAharaNArtha- suiyoM ko eka-dUsare ke pAsa ikaTTA kara denA nidhatta karanA kahalAtA hai aura usake pazcAt unheM agni meM tapAkara hathaur3e se Thoka diyA aura Apasa meM isa prakAra milA diyA, jisase ve eka-dUsare se alaga na ho skeN| suiyoM ke samAna karmoM kA isa prakAra majabUta ho jAnA ki phira usameM parivartana na ho, nikAcita ho jAnA kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki nikAcita karma vaha kahalAte haiM, jinameM kisI prakAra kA saMkramaNa na ho sake; jisa rUpa meM bAMdhe haiM usI rUpa meM bhogane par3e; jinameM apavartanA udvavartanA karaNa bhI kucha na kara skeN| eka roga sAdhya hotA hai aura eka asAdhya / asAdhya roga meM auSadha kA prabhAva nahIM pdd'taa| isI prakAra nidhatta avasthA taka to upAya ho sakatA hai, parantu nikAcita avasthA meM koI upAya kAragara nahIM hotA / nikAcita karma to jisa rUpa meM bAMdhe haiM, usI rUpa meM bhogane pddeNge| 264 zrI javAhara kiraNAvalI Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhijjaMti' Adi padoM kA saMgraha kAne ke lie jo gAthA kahI gaI hai, usakA tAtparya yaha hai ki ina saba padoM ko isI prakAra samajhanA cAhie / aThAraha sUtroM meM se yaha batalAyA jA cukA hai ki naraka ke jIva kitane prakAra ke pudgaloM ko bhedate haiM, caya karate haiM, upacaya karate haiM, udIraNA, vedanA, nirjarA, apavartana, saMkramaNa, nidhattana aura nikAcana karate haiM? ina sUtroM meM se anta ke cAra sUtroM meM tInoM kAla jor3a denA cAhie, jisameM yaha bAraha ho jAeMge aura prArambha ke chaha sUtroM inameM milA dene se saba kI saMkhyA aThAraha ho jAyegI yaha aThAraha sUtroM kA vyAkhyAna ho gayA / zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 265 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAla - calitAdi sUtra mUlapATha.. prazna - neraiyA NaM bhaMte! je poggale teyAkammatAe geNhaMti te kiM tItakAlasamaye geNhaMti ? paDuppaNNakAlasamae geNhaMti ? aNAgayakAlasamaye geNhaMti? uttara - goyamA ! NotIyakAlasamaya geNhaMti, paDuppaNNakAlasamaye geNhaMti,No aNAgayakAlasamae geNhaMti / prazna - raiyA NaM bhaMte! je poggale teyAkammattAe gahie udireMti, te kiM tIyakAlasamayagahie poggale udIraMti ? paDuppaNNakAlasamaya - gheppamANe poggale udIreMti ? gahaNasamaya - purakkhaDe poggale udIreMti ? uttara - goyamA ! atItakAlasamayagahie poggale udIreMti, No paDappaNNakAlasamayagheppa-mANe poggale udIreMti, No gahaNasamayapurakkhaDe poggale udIreMti / evaM deMti, NijjareMti / prazna - NeraDyA NaM bhaMte! jIvAo kiM caliaM kammaM baMdhati ? acaliaM kammaM baMdhati ? uttara ra - goyamA ! No caliyaM kammaM baMdhaMti, acaliaM kammaM baMdhati / prazna - raIyA NaM bhaMte! jIvao kiM caliaM kammaM udIreMti ? acaliaM kammaM udIreMti ? uttara - goyamA ! NoM caliaM kammaM udIreMti acaliaM kamma udIreMti evaM vedeMti, uyoMti, saMkAmeMmi, nihatteMmi, nikAyeMti / savvesu acaliyaM, no caliyaM / prazna - neraiyA NaM bhaMte! jIvAo kiM caliyaM kammaM nijjareMti ? acaliaM kammaM NijjareMti ? 266 zrI javAhara kiraNAvalI Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-goyamA! caliyaM kammaM NijjareMti, No acaliyaM kamma NijjareMti / gAhA baMdho-daya vedo-yaTTa-saMkameM taha NihattaNa-nikAye / acaliyakamma tu e bhave, caliyaM jIvAo Nijjarae / / saMskRta chAyA-prazna-nairayikA bhagavan ! yAn pudgala taijasakArmaNatayA gRhNanti, tAn kimatItakAlasaMmaye grahNanti? pratyutpatrakAlasamaye gRhNanti ? anAgatakAlasamaye gRhNanti ? uttara-gautama ! nA'tItakAlasamaye gRhNanti, pratyutpatrakAlasamaye gRhNanti, nA'nAgatakAlasamaye gRhNanti ? prazna-nairayikA bhagavan ! yAn pudgalAn taijasakArmaNatayA gRhItAn udIrayanti, tAn kimatItakAlasamayagRhItAn pudgalAn udIrayanti? pratyutpatrakAlasamayagRhyamANAna pudgalAn udIrayanti ? grahaNasamayapuraskRtAn pudgalAn udIrayanti ? __uttara-gautam ! atItakAlasamayagRhItAn pudagalAn udIravanti, no pratyutpatrakAlasamayagRhyayamANAn pudgalAn udIrayanti, no grahaNasamayapuraskRtAn pudgalAn udIrayanti / evaM vedayanti, nirjrynti| prazna-nairayika bhagavan |jiivaat kiM calitaM karma bandhati ? acalita karma bandhanti ? uttara-gautama ! no calitaM karma bandhanti, acalitaM karma bndhnti| prazna-nairayikA bhagavan! jIvAt kiM calitaM karma udIrayanti ? ucalitaM karma udIrayanti ? uttara-gautama ! no calitaM karma udIrayanti acalitaM karma udiirynti| evaM vedayanti, apavarttayanti, saMkramayanti, nidhattaM kurvanti, nikAcayanti, sarveSu acalitama, no clitm| __ prazna-nairayika bhagavan! jIvAt kiM calitaM karma nirjarayanti / acalitaM karma nirjarayanti ? uttara-gautama! calitaM karma nirjarayanti, no acalitaM karma nirjrynti| gAthA:- bandhodaya-vedA'pavarttana-sakrame tathA nidhttn-nikaace| acalitaM karma tu bhavet, calitaM jIvAd nirjryet|| zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 267 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-prazna-bhagavan! nArakI jIva jina pudgaloM ko taijasa-kArmaNa rUpa meM grahaNa karate haiM, unheM kyA atIta kAla samaya meM grahaNa karate haiM ? vartamAna kAla-samaya meM grahaNa karate haiM? yA bhaviSyakAla samaya meM grahaNa karate haiM? uttara-he gautama! atItakAla-samaya meM grahaNa nahIM karate, vartamAna-kAla meM grahaNa karate haiM, bhaviSyakAlasamaya meM grahaNa nahIM krte| prazna-he bhagavan! nArakI taijasa-kArmaNa rUpa meM grahaNa kiye hue jina pudgaloM kI udIraNA karate haiM, so-kyA atIta kAla-samaya meM gRhIta pudgaloM kI udIraNA karate haiM? yA vartamAna kAla-samaya meM grahaNa kiye jAne vAle pudgaloM kI udIraNA karate haiM? yA jinakA udaya Age Ane vAlA hai aise-bhaviSyakAlIna-pudgaloM kI udIraNA karate haiM? uttara-he gautama! atIta kAla-samaya meM grahIta pudgaloM kI udIraNA karate haiM; vartamAna kAla-samaya meM grahaNa kiye jAne vAle pudgaloM kI udIraNA nahIM karate, tathA Age grahaNa kiye jAne vAle pudgaloM kI bhI udIraNA nahIM krte| isI prakAra vedate haiM aura nirjarA karate haiN| prazna-bhagavan! nArakI kyA jIva-pradeza se calita karma ko bAMdhate haiM yA acalita karma ko bAMdhate haiM? uttara-gautama! calita karma ko nahIM bAMdhate, acalita karma ko bAMdhate haiN| prazna-bhagavan! nArakI kyA jIva-pradeza se calita karma kI udIraNA karate haiM athavA acalita karma kI udIraNA karate haiM? uttara-gautama! nArakI calita karma kI udIraNA nahIM karate, varan acalita karma kI udIraNA karate haiN| isI prakAra vedana karate haiM, apavartana karate haiM, saMkramaNa karate haiM, nidhatta karate haiM aura nikAcita karate haiN| ina saba padoM meM acalita kahanA cAhie, calita nhiiN| prazna-bhagavan! kyA nArakI jIva-pradeza se calita karma kI nirjarA karate haiM yA acalita karma kI nirjarA karate haiM? uttara-gautama! calitakarma kI nirjarA karate haiM, acalita karma kI nirjarA nahIM krte| gAthA baMdha, udaya, vedana, apavartana, saMkramaNa, nidhattana aura nikAcala ke viSaya meM acalita karma samajhanA cAhie aura nirjarA ke viSaya meM calita karma samajhanA caahie| 268 zrI javAhara kiraNAvalI Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna-pudagala sambandhI aThAraha sUtroM kI vyAkhyA ke anantara cAra sUtroM kA adhikAra aura nirUpaNa kiyA jAtA hai| ___ gautama svAmI bhagavAn mahAvIra se prazna karate haiM-bhagavan! nArakI jIva jina pudgaloM ko taijasa aura kArmaNa zarIra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, unheM atIta kAla meM grahaNa karate haiM yA vartamAna kAla-samaya meM grahaNa karate haiM? tAtparya yaha hai ki grahaNa kiye hue pudgaloM kA, pudgala nAma miTa kara taijasa aura kArmaNa zarIra ho jAtA hai, so kisa kAla samaya meM ? yahAM tInoM kAloM ke sAtha 'samaya' vizeSaNa lagAyA gayA hai arthAt kAla aura samaya, ina do padoM kA prayoga kiyA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai ki 'kAla' zabda ke aneka artha haiM aura 'samaya' ke bhI aneka artha haiN| akele 'kAla' zabda kA prayoga karane se kAlA (kRSNa) artha bhI liyA jA sakatA thaa| aisA artha yahAM prastuta nahIM hai, yaha prakaTa karane ke lie kAla ke sAtha 'samaya' vizeSaNa lagA diyA gayA hai| AzaMkA kI jA sakatI hai ki agara aisA thA to 'atIta samaya aisA kaha dene se kAma cala sakatA thA, phira 'kAla' pada vyartha kyoM kahA jAye? isakA uttara yaha hai ki samaya-samAcAra rUpa yA prastAva rUpa bhI hotA hai| koI isI samaya ko na samajha le, isalie bhrama nivAraNa ke lie 'kAla' zabda kA bhI prayoga kiyA gayA hai| isa prakAra kAla kA vizeSaNa samaya aura samaya kA vizeSaNa kAla kaha dene se kisI prakAra kA bhrama nahIM rahatA aura saralatA se iSTa artha samajhA jA sakatA hai| eka bAta aura hai| yahAM 'atItakAla' ke sAtha 'samaya' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| yadyapi atIta kAla kaha dene mAtra se bhI kAma cala jAtA magara aisA karane se to na jAne kitanI utsarpiNI avasarpiNI kA artha samajhA jAtA! kintu yahAM samIpavartI atIta kAla kA artha hI grahaNa karanA hai| kAla kA choTe se choTA aMza lenA hai aura vaha bhI bhUtakAla kA hii| ataeva bhUtakAla ko sUcita karane ke lie 'atIta' zabda grahaNa kiyA hai aura usakA choTe se choTA aMza samajhAne ke lie 'samaya' zabda kA prayoga kiyA hai| gautama svAmI kA prazna yaha hai ki nArakI jIva jina pudgaloM ko taijasa aura kArmaNa zarIra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, unheM atIta kAla meM grahaNa karate haiM, vartamAna meM grahaNa karate haiM yA bhaviSya kAla meM grahaNa karate haiM ? - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 266 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prazna kA bhagavAn ne uttara diyA-gautama ! nArakI jIva atIta kAla meM taijasa-kArmaNa zarIra rUpa meM pudagaloM ko grahaNa nahIM karate, isI prakAra bhaviSya meM bhI grahaNa nahIM karate, kintu vartamAna meM grahaNa karate haiN| isakA kAraNa spaSTa hai| atIta kAla naSTa ho cukA hai, bhaviSya kAla abhI taka utpatra nahIM huaa| jo AdamI mara gayA hai, yA jo aba taka utpatra hI nahIM huA, vaha patra nahIM likha sktaa| patra vahI likhegA jo vartamAna meM hai| prazna hotA hai ki jaba pratyeka kArya vartamAna meM hI ho sakatA hai, bhUtakAla yA bhaviSyakAla meM nahIM ho sakatA; yaha bAta prasiddha hai to yahAM tInoM kAloM ko lekara prazna kyoM kiyA gayA hai? isakA uttara yaha hai ki bhagavAn ko lokottara viSaya meM, laukika bAta dikhAnI hai| eka 'ka' varNa ke uccAraNa meM bhI asaMkhyAta samaya laga jAte haiM, lekina hameM asaMkhyAta samaya kA anubhava nahIM hotaa| magara jJAnI jAnate haiM ki netra mUMda kara kholane meM kitanA samaya lagatA hai| ina samayoM meM se kisa samaya kyA hotA hai, yaha batAne ke lie hI yaha carcA kI gaI hai| 'ka' varNa ke uccAraNa meM asaMkhyAta samaya lagate haiM, yaha anubhava hameM nahIM hotaa| agara anubhava hotA to gautama svAmI, bhagavAn mahAvIra se prazna hI kyoM karate? asaMkhyAta samaya kisa prakAra laga jAte haiM, isa bAta ko pahale diye hue kapar3e ke dRSTAnta se samajhA jA sakatA hai| balki jJAniyoM kA kathana to yaha hai ki eka vastra kA eka tAra TUTane meM bhI asaMkhyAta samaya laga jAte haiM, kyoMki eka tAra rUI ke rezoM se banA hai| pahale eka rezA TUTegA, taba dUsarA ttuuttegaa| pahale reze ke TUTe binA dUsarA rezA nahIM TUTa sktaa| isa prakAra eka tAra TUTane meM bhI asaMkhyAta samaya laga jAte haiN| jisakA kAma jitane se cala jAtA hai, vaha kAla ke utane hI hisse kara letA hai| Apa logoM ne varSa ko mahInoM meM vibhakta kiyaa| mahInoM ko saptAhoM aura dinoM meM, dinoM ko ghaMTo meM, ghaMTo ko minaToM meM aura minaToM ko saikiMDoM meM bAMTa liyaa| saikiMDoM para Akara Apa ruka gye| lekina kyA saikiMDoM ke hisse nahIM ho sakate? avazya! magara ApakA kAma itane se hI cala jAtA hai, isa kAraNa Apa Age vibhAjana nahIM krte| kintu jJAniyoM ko to eka samaya se bhI kAma hai aura apanI divya dRSTi meM ve usa 'samaya' ko spaSTa 270 zrI javAhara kiraNAvalI Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa se dekhate bhI haiN| jJAniyoM dvArA kiye gaye isa kAla-vibhAga se hI anubhava lagAyA jA sakatA hai ki zAstra kitanI sUkSma dRSTi se likhe gaye haiN| dUsarA prazna hai-he bhagavan! nArakI jina pudgaloM ko taijasa kArmaNa zarIra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, una pudgaloM kI jo udIraNA hotI hai, vaha bhUtakAla meM gRhIta pudgaloM kI hotI hai yA vartamAna kAla meM grahaNa kiye jAne vAle pudgaloM kI yA bhaviSya meM grahaNa kiye jAne vAle pudgaloM kI hotI hai? isa prazna ke uttara meM bhagavAn ne pharamAyA-gautama / nArakI taijasa-kArmaNa zarIra ke rUpa meM grahaNa kiye hue jina pudgaloM kI udIraNA karate haiM ve pudgala bhUtakAla meM grahaNa kiye hue hote haiM, vartamAna yA bhaviSya kAla meM grahaNa kiye hue yA kiye jAne vAle nahIM hote| bauddha loga kSaNikavAdI haiN| ve vartamAna kAla meM Thaharane vAlI vastu hI mAnate haiM, bhUta aura bhaviSya kAla meM kisI bhI padArtha kA rahanA nahIM maante| jo vartamAna kSaNa meM hai, usakA dUsare kSaNa meM samUla nAza ho jAtA hai| koI bhI padArtha vartamAna ke atirikta kisI bhI kAla meM nahIM rhtaa| lekina jaina zAstra aisA nahIM maantaa| jaina zAstra kahatA hai ki agara bhUtakAla kA puNya-pApa sarvathA naSTa ho jAve aura AtmA ke sAtha usakA sambandha na rahe, to phira se bhUtakAla ke karma, vartamAna meM udita hI na hoN| bhUtakAla aura bhaviSyakAla ko ekadama asvIkAra kara dene se saMsAra ke samasta vyavahAra hI bhaMga ho jaaeNge| mAna lIjie. eka manuSya ne dUsare ko RNa diyaa| kucha dinoM ke bAda RNa dene vAlA mAMgane gayA to RNa lene vAlA kahegA'- vAha! kisane RNa diyA aura kisane RNa liyA hai! jisane RNa diyA thA aura jisane RNa liyA thA, vaha donoM to usI samaya sarvathA samApta ho gye| aba tuma koI dUsare ho aura maiM bhI aura hI huuN| isI prakAra agara karma bhI naSTa ho jAte hoM to unakA phala bhI kisI ko bhoganA na par3egA aura svarga-naraka Adi kI mAnyatAeM havA meM ur3a jaaeNgii| udIraNA bhUtakAla meM baMdhe hue karma kI hotI hai| vartamAna meM karma baMdha hI rahA, usakI udIraNA nahIM ho sakatI aura bhaviSyakAlIna karma aba taka baMdhe hI nahIM haiN| usakI udIraNA hogI hI kaise! yahAM taijasa aura kArmaNa donoM zarIroM kA kathana kyo kiyA gayA hai ? akele kArmaNa zarIra kA kathana kyoM nahIM kiyA? isa prazna kA uttara yaha - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 271 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki taijasa zarIra ATha sparzI hai aura kArmaNa catuHsparzI hai| kArmaNa zarIra taijasa ke binA nahIM raha sakatA, jaise bijalI aura tAMbe kA taar| zakti bijalI aura tAra milakara upayogI hote haiN| isI prakAra binA taijasa zarIra ke kArmaNa zarIra Thahara nahIM sktaa| isI kAraNa yahAM donoM kA hI grahaNa kiyA gayA hai| AtmA ke sAtha pahale kA jo taijasa-kArmaNa zarIra hai, vaha sUkSma hai| vartamAna meM jo pudgala grahaNa kiye jAte haiM, unakA pudgala nAma miTakara taijasa kArmaNa nAma ho jAtA hai| isa sUtra se yaha siddha hotA hai ki jIva kahIM bhI jAtA hai, taijasa aura kArmaNa usake sAtha sadaiva bane rahate haiN| tIsarA prazna hai-bhagavan! nArakI jina karmo ko vedate haiM-jina karmoM kA phala bhogate haiM, ve karma bhUtakAla ke haiM, yA vartamAna kAla ke yA bhaviSya kAla ke? __ isake uttara meM bhagavAn ne kahA-gautama ! atItakAla meM grahaNa kiye hue karmoM kA vedana hotA hai; vartamAna ke tathA bhaviSya ke karmoM kA vedana nahIM hotaa| isI prakAra nirjarA bhI bhUtakAla meM grahaNa kiye hue karmoM kI hotI hai, vartamAna yA bhaviSyakAlIna karmoM kI nahIM hotii| yaha cAra sUtra hue| Age karma-adhikAra se ATha sUtra kahe jAte haiN| pahalA prazna hai-bhagavan! nArakI jIva calita karma bAMdhatA hai yA acalita karma bAMdhatA hai? isa prazna kA uttara hai- gautama! nArakI jIva acalita karma kA baMdha karatA hai, calita karma kA baMdha nahIM krtaa| yahAM yaha jijJAsA ho sakatI hai ki jo acalita hai usakA bAMdhanA kyA? jo gAya baMdhI hai, vaha to baMdhI hai hI; usakI bAMdhanA kyA ? bAMdhanA to use par3atA hai jo chUTI ho / isI prakAra jo karma acalita haiM-sthira haiM, unheM kyA bAdhanA? __ isakA samAdhAna karane se pahale yaha jAna lenA Avazyaka hai ki calita karma aura acalita karma kI vyAkhyA kyA hai| gAya ko eka bAra bAMdhane ke lie lAte haiM aura eka bAra bAhara nikAlane le jAte haiN| yadyapi gAya donoM avasthAoM meM calita hai lekina bAhara 272 zrI javAhara kiraNAvalI Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikalatI huI gAya baMdhanI hai yA bAMdhane ke lie khUTe para AI huI? baMdhane ke lie khUTe ke pAsa AI huI gAya bAMdhI jAtI hai| to jIva ke pradeza se jo karma calAyamAna ho gaye, unheM jIva nahIM bAMdhatA, kyoMki ve Thaharane vAle nahIM hai| aise karma calita kahalAte haiN| isase viparIta karma acalita kahe jAte haiN| vyAkhyAna sabhA meM eka bhAI A rahA hai aura eka jA rahA hai| eka bhAI yahAM saba ko yathAsthAna baiThAne vAlA hai| baiThAne vAlA bhAI usI ko biThalAegA jo baiThane ke lie AyA haiN| jo jA rahA hai usake baiThAne ke lie vyavasthA karane kI kyA AvazyakatA hai? jo jA rahA hai aura jo A rahA hai, donoM hI calita jAna par3ate haiM, lekina Ane vAlA baiThane ke lie AyA hai, ataeva vaha sthira hai aura jAne vAlA calita hai| yahI bAta karma ke sambandha meM hai| jIva Ane vAle karmo ko bAMdhatA hai yA jAne vAle karmoM ko? isakA uttara diyA gayA hai Ane vAle arthAt Aye hue karmoM ko| zAstrIya paribhASA meM jAne vAle-arthAt jo karma jIva-pradeza meM nahIM rahane vAle haiM una karmoM ko calita kahate haiM aura unase viparIta ko acalita kahate haiN| isI AdhAra para gautama svAmI ne bhagavAn mahAvIra se prazna kiyA ki jIva calita karma bAMdhatA hai athavA acalita karma bAMdhatA hai? bhagavAn ne uttara diyA-jIva acalita karma bAMdhatA hai, calita nhiiN| dUsarA prazna hai-bhagavan! naraka ke jIva calita karma kI udIraNA karate haiM yA acalita karma kI? isakA uttara bhagavAn ne yaha pharamAyA hai ki nArakI acalita karma kI udIraNA karate haiN| jo karma calita hai, vaha to Apa hI calAyamAna ho rahA hai, usakI udIraNA kyA hogI ! jo manuSya svayaM jA rahA hai usakA bAhara nikAlanA hI kyA / bAhara to vahI nikAlA jAyegA jo baiThane kI ceSTA kara rahA ho yA baiThA ho| jo baiThA ho use nikAlane kI ceSTA karanA hI udIraNA hai arthAt karmoM ko unake jAne ke niyata samaya se pahale hI bhagA denA udIraNA kahalAtI hai| ataeva udIraNA acalita karma kI hI hotI hai, calita kI nhiiN| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 273 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prazna hai- vedanA calita karma kI hotI hai yA acalita karma kI? isa prazna kA uttara bhI yahI hai ki acalita karma kI vedanA hotI hai, calita karma kI nhiiN| tAtparya yaha hai ki jo karma jIva-pradeza se calita ho gayA hai, vaha jIva ko apane phala dene meM samartha nahIM ho sktaa| jo jahAM sthita nahIM hai, vaha vahAM phala bhI utpatra nahIM kara sktaa| cauthA prazna hai-tIvra rasa kA maMda rasa Adi acalita karma kA hotA hai yA calita karma kA? isa prazna kA bhI vahI uttara hai ki ucalita karma kA hotA hai, calita kA nhiiN| isI prakAra pA~cavAM prazna saMkramaNa kA, chaThA nidhatta kA aura sAtavAM nikAcita kA hai| ina saba praznoM kA uttara eka hI hai-acalita karma kA hI saMkramaNa, nidhattana aura nikAcana hotA hai| AThavAM prazna nirjarA ke saMbaMdha meM hai| nirjarA calita karma kI hotI hai, acalita kI nhiiN| AtmapradezoM se karma- pudgaloM ko haTA denA nirjarA hai| acalita karma Atmapradeza se haTate nahIM haiM, calita karma hI haTate haiN| isalie nirjarA calita karma kI hotI hai, acalita karma kI nhiiN| ina ATha praznoM kI saMgraha gAthA meM yahI bAta kahI gaI hai| baMdha-udaya, vedanA, udIraNA, apavartana, saMkramaNa, nidhatta aura nikAcita, ina sAta praznoM meM acalita karma kahanA cAhie aura AThaveM prazna nirjarA se calita karma kahanA caahie| 274 zrI javAhara kiraNAvalI Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asurakumAra devoM kA varNana mUlapATha prazna-asurakumArANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNata? uttara-goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasaha ssAhaI, ukkoseNaM sAtireMge saagrovmN| prazna-asurakumArANaM maMte! kevaikAlassa aNamaMti vA, pANamaMti vA? uttara-goyamA! jahaNNeNaM sattaNahaM thovANaM, ukkoseNaM sAiregassa pakkhassa ANamaMti vA, pANamaMti vaa| prazna-asurakumArANaM bhaMte! AhAraTThI? uttara-haMtA, AhArattI / prazna-asurakumArANaM maMte! kevaikAlassa AhAraTTe samuppajjai? uttara-goyamA! asurakumArANaM duvihe AhAre patrate; taMjahA-abhoganivvattie, annaa-mognivvttie| tattha NaM je se aNAbhoganivva ttie se aNusamayaM avirahie AhAraDhe smupp-jji| goyamA! tattha NaM je se Amoganivvattie se jahaNNeNaM cautthabhattassa, ukkoseNaM sAiregassa vAsasahassasasa AharaDhe smuppjji| prazna-asurakumArANaM bhaMte! kiM AhAraM AhAraMti? uttara-go yamA! davvao aNaM tapaesiAI davvAiM,khitta-kAla-bhAva-patravaNAgameNaM sesaM jahA reraiyANaM jaav| prazna-te NaM tesiM poggalA kIsattAe bhujjo bhujjo pariNamaMti? uttara-goyamA! seiMdiyattAe. surUvattAe suvaNNattAe. iTThattAe. icchiyattAe, No aittAe, suhattAe No duhattAe bhujjo bhujjoprinnmiti| prazna-asurakumArANaM puvvAhAriyA poggalA pariNayA? zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 275 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-asurakumArAbhilAveNa jahA neraiyANaM, jAva caliaM kamma nijjrNti| saMskRta chAyA-prazna-asurakumArANAM bhagavan! kiyatkAla sthitiH prajJaptA? uttara-gautama! jaghanyena daza varSasahasrANi, utkRSTena sAtireka saagropm| prazna-asurakumArA bhagavan! kiyatkAlena anAmanti vA prANAmanti vA? uttara-gautama! jaghanyena saptabhiH stokaiH utkRSTena sAtirekeNa pakSaNa Anamanti vA prANamanti vaa| prshn-asurkumaar| bhagavan! AhArArthiniH? uttara-hanta, AhArArthinaH / prazna-asurakumArANAM bhagavan! kiyatkAlena AhArArthaH samutpadyate? uttara-gautama! asuraku mArANaM dvividha AhAraH prajJaptaH, tadyathA-AbhoganivartitaH / tatra yo'sau anAbhoganirvartitaH so'nusamayamavirahita AhArarthaH smutpdyte| gautama! tatra yo'sau AbhoganivartitaH sa jaghanyena caturthabhaktena, utkRSTena sAtirekeNa varSasahasreNa AhArArtha smutpdyte|| prazna-asurakumArA bhagavan! kimAhAramAharanti? / uttara-gautama! dravyato'nantapradezakAni, kSetra-kAla-bhAve prjnyaapnaagmen| zeSa yathA nairayikANAM yAvat prazna-te teSAM pudgalAH kIdRzatayA bhUyo bhUyaH pariNamanti? uttara-gautama! zrotrendriyatayA, surUpatayA, suvarNatayA,iSTatayA, IpsitatayA, hRdyatayA, UrdhvatayA, no adhastayA, sukhatayA, no duHkhatayA, bhUyo bhUyaH prinnmnti| prazna-asurakumArANaM bhagavan / pUrvAhRtAH pudgalAH pariNatAH? uttara-gautama! asurakumArAbhilAperana tathA nairayikANA, yAvat calitaM kama nirjrynti| mUlArtha-(zrI gautama svAmI prazna karate haiM)- bhagavan! asurakumAroM kI sthiti kitanI hai? uttara-gautama! jadhanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa sAgaropama se kucha adhika kii| prazna-bhagavan! asurakumAra kitane samaya meM zvAsa lete haiM aura kitane samaya meM niHzvAsa chor3ate haiM? 276 zrI javAhara kiraNAvalI Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttr-gautm| jaghanya sAta stoka rUpa kAla meM aura utkRSTa eka pakhavAr3e se adhika kAla meN| prshn-bhgvaan| asurakumAra AhAra ke abhilASI haiM? uttara- hAM, gautama! haiN| prazna- bhagavan! asurakumAroM ko kitane kAla meM AhArA kI abhilASA hotI hai? uttara- asurakumAroM kA AhAra do prakAra kA hai- eka Abhoganirvartita, dUsarA anaabhognirvrtit| anAbhoganirvartita arthAt buddhipUrvaka na hone vAle AhAra kI abhilASA unheM nirantara huA karatI hai| Abhoganirvartita AhAra kI abhilASA jaghanya cAra bhakta meM (eka ahorAtri meM) aura utkRSTa hajAra varSa se kucha adhika kAla meM hotI hai| prazna- bhagavan! asurakumAra kina padArthoM kA AhAra karate haiM? uttara- gautama! dravya se ananta pradeza vAle dravya kA AhAra karate hai| kSetra, kAla Adi ke viSaya meM paNNavaNAsUtra kA vahI varNana jAna lenA cAhie jo nArakiyoM ke prakaraNa meM kahA gayA hai? prazna-bhagavan! asurakumAroM dvArA AhAra kiye hue pudgala kisa rUpa meM bAra-bAra pariNata hote haiM? uttara- gautama! zrotrendriya rUpa meM, suvarNa rUpa meM, icchita rUpa meM, manohara rUpa meM, Urdhva rUpa meM aura sukha rUpa meM pariNata hote hai| aghaHrUpa meM yA duHkha rUpa meM pariNata nahIM hote| prazna-bhagavan! asurakumAroM dvArA pahale AhAra kiye hue pudgala pariNata hue? uttara-gautama ! asurakumAra ke abhilApa se arthAt nArakI ke sthAna para asurakumAra zabda kA prayoga karate hue yaha saba nArakiyoM ke samAna hI samajhanA caahie| yAvat calita karma kI nirjarA karate hai| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 277 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgakumArAdi devoM kA varNana mUlapAThaprazna-nAgakumArANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? uttara-goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI, ukkoseNaM desUNAi do paaliovmaaiN| prazna-nAgakumArANa bhaMte! kevalaikAlassa ANamaMti vA? 4 uttara-goyamA! jahaNNeNaM sattaNDaM thovANaM ukkoseNaM muhattapuhuttassa ANamaMti vA 41 prazna-nAgakumArANaM AhAraTThI? uttara- haMtA, AhAraTThI / prazna-nAgakumArANaM bhaMte! kevaikAlassa AhAraTThe samuppajjai? uttara- haMtA, aahaartttthii| prazna-nAgakumArAMNaM bhaMte! kevaikAlassa AhAraTTe samuppajjai? uttara-goyamA! nAgakumArANaM duvihe, AhAre pnnnnte| taMjahA-Abhoganivvattie, aNAbhoganivvattie y| tattha NaM je se aNAbhoga nivvattie se aNusamayaM avirahie AhAraDhe smuppjji| tattha NaM je se Abhoganivvattie se jahaNNeNaM cautthabhattassa, ukkoseNa divasapuhuttassa AhAraTTe smuppjji| sesaM jahA asurakumArANaM, jAva no acaliyaM kamma nijjaraMti, evaM suvatrakumArANaM vi, jAvapa thaNiyakumArANaM ti| saMskRta chAyA-prazna-nAgakumArANAM bhagavan kiyatkAlaM sthitiH prajJaptA? uttara-- gautama ! jaghanyena daza varSa sahasrANi, utkRSTena dezone dve plyopme| prazna- nAgakumArA bhagavana! kiyatkAlena Anamanti vA 4? 278 zrI javAhara kirnnaavlii| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-gautama! jaghanyena saptabhiH stokai; utkRSTena muhUrtapRthaktvena Anamanti vA 4 / prazna- nAgakumArA AhArthina ? uttara- hanta, AhArArthina : / prazna- nAgakumArANAM bhagavan! kiyatkAlena AhArArthaH samutpadyate? uttara-gautama! nAgakumArANaM dvividha AhAraH prajJaptaH / tadyathA-AbhoganirvartitaH, anAbhoganirvartitatazca / tatra yo'sAva AbhoganirvartitaH so'nusamayamavihita AhArArthaH smutdyte| tatra yo'sAvA-bhoganirvartitaH sa jaghanyena caturthabhaktena utkRSTena divasapRthaktvena AhArArthaH smutpdyte| zeSaM yathA asurakumArANAm yAvat no acalita karma nirjrynti| evaM suvarNakumArANAmapi, yAvat stnitkumaaraannaamiti| mUlArtha-prazna-bhagavan nAgakumAroM kI sthiti kitanI hai? uttara-gautama! jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa kucha kama do palyopama kii| prazna- bhagavan! nAgakumAra kitane samaya meM zvAsocchavAsa lete haiM? uttara-jaghanya sAta stoka meM aura utkRSTa muhUrta pRthaktva meM zvAsa lete hai aura niHzvAsa chor3ate haiN| prazna-bhagavan! nAgakumAra AhArArthI haiM? uttara-hAM gautama! haiN| prazna-bhagavan! nAgakumAroM ko kitanA samaya bItane para AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai? uttara-gautama! nAgakumAroM kA AhAra do prakAra kA hai-Abhoganirvartita aura anaabhognirvrtit| anAbhoga AhAra kI abhilASA pratisamaya satata utpanna hotI hai aura Abhoganirvartita AhAra kI abhilASA jaghanya eka divasa meM aura utkRSTa divasapRthaktva ke pazcAt hotI hai| zeSa saba asurakumAra kI taraha samajhanA caahie| isI prakAra suvarNakumAroM se lekara stanitakumAroM taka samajhanA caahie| zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 276 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAsasahassAiM / vA ? mUlapATha prazna- puDhavIkAiyANaM bhaMte! kevaiyaMkAlaMThiI paNNattA ? uttara-goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM bAvIsaM jAva pRthvIkAya Adi kA varNana prazna- - puDhavIkAiyA NaM bhaMte! kevaikAlassa ANamaMti vA pANamaMti uttara prazna ra-vemAyAe aNamaMti vA / - puDhavIkAiyA AhAraTThI ? uttara- haMtA, AhAraTThI / prazna- puDhavIkAiyANaM kevaikAlassa AharaTThe samuppajjaI ? uttara- goyamA! aNusamayaM avirahieAhAraTThe samuppajjai / - puDhavIkAiyAM kiM AhAraM AhAreMti ? prazna - uttara- goyamA ! davvao jahA neraiyANaM, jAva nivvAdhaeNaM chaddisiM, vAdhayaM paDucca siya tidisiM, siya cauddisiM, siya paMcadisi, vannaoM kAla-nIla - pIta - lohiya- hAlidda - sukkilANaM / gaMdhao suSmigaMdhAI 2, rasao tittAiM 5, phAsao kakkhaDAiM 8, sesaM taheva / NANattaM prazna - kaibhAgaM AhAreMti, kaibhAgaM AsAdiMti ? uttara - goyamA ! asaMkhijjabhAgaM AhareMti, anaMtabhAgaM AsAiMti / prazna - tesiM puggalA kosattAe bhujjo bhujjo pariNamati / uttara-goyamA! phAsiMdiyavemAyattAe bhujjo bhujjo pariNamati / sesaM jahA neraiyANaM, jAva no acaliyaM kammaM nijjaraMti / evaM jAva vaNassai kAiyANaM / NavaraM ThiI vaNNeyavvA jA jassa ussAso vemAyAe / 280 zrI javAhara kiraNAvalI Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJaptA: ? vA? kii| saMskRta chAyA-prazna- - pRthivIkAyikAnAM bhagavan! kiyantaM kAlaM sthitiH uttara- gautama! jaghanyena antarmuhUrta, utkRSTena dvAviMzatirvarSasahasrANi / prazna - - pRthivIkAyikA bhagavan! kiyatkAlena Anamanti vA, prANamanti prazna- pRthivIkAyikAnAM kiyatkAlena AhArArthaH samutpadyate ? uttara - gautama! anusamayamavirahita AhArArthaH samutpadyate / - pRthivIkAyikAH kimAhAramAharanti ? prazna-1 uttara - gautama ! dravyato yathA nairayikANAM yAvat nivvaryAdhAtana SaDdizam, vyAghAtaM pratItya syAt tridizam syAt caturdizam syAt paJcadizam / varNataHkAla-nIla-pIta-lohita-hAridra - shuklaa-naam| gandhataH surabhigandhAni 2, rasataH tiktAni 5, sparzataH karkazAni 9, zeSa tathaiva, nAnAtvam / prazna- katibhAgaM Aharanti katibhAgaM sparzayanti ? uttara- gautama ! asaMkhyeyabhAgamAharanti, anantabhAga sparzayanti yAvat / prazna- teSAM pudgalAH kIdRzatayA bhUyo bhUyaH pariNamanti ? uttara-gautama ! sparzendriyavimAtratayA, bhUyo bhUyaH pariNamanti / zeSaM yathA nairayikANAm yAvad no acalitaM karma nirjayanti / evaM yAvat vanaspatikAyikAnAm / navaraM sthitirvarNayitavyA yA yassa / ucchvAso vimAtrayA / mUlArtha - prazna- bhagavan! pRthivIkAya ke jIvoM kI sthiti kitanI hai? ra - gautama ! jaghanya anturmuhUrta kI aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa uttara lete hai? uttara - gautama ! vimAtrayA Anamanti vA / prazna- pRthivIkAyikA AhArArthinaH ? uttara-hanta AhArArthinaH / prazna- bhagavan! pRthvIkAya ke jIva kitane kAla meM zvAsocchvAsa uttara- gautama! vividha kAla meM zvAsocchvAsa lete hai - arthAt inake zvAsocchvAsa kA samaya niyata nahIM hai / prazna- bhagavan ! pRthvIkAya ke jIva AhAra ke abhilASI haiM? uttara - hAM, AhAra ke abhilASI haiN| prazna-bhagavan! pRthvIkAya ke jIvoM ko kitane samaya meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai? zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 281 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-gautama! pratisamaya-nirantara AhAra kI abhilASA hotI hai| prazna-bhagavan! pRthvIkAya ke jIva kisakA AhAra karate haiM? uttara-gautama! dravya se ananta pradeza vAle dravya kA AhAra karate haiM, ityAdi nArakI ke samAna jAnanA pRthivIkAya ke jIva vyAghAta na ho to chahoM dizAo se kadAcit cAra aura kadAcit pAMca dizAoM se AhAra lete haiN| varNa se pAcoM varNa ke dravya AhAra karate haiN| gaMdha se dono gaMdha vAle aura rasa se pAMcoM rasa vAle dravya kA AhAra karate haiN| sparza kI apekSA AThoM sparza vAle dravya kA AhAra karate haiN| zeSa saba pahale ke varNana ke samAna hI samajhanA caahie| uttara-gautama! asaMkhyAta bhAga kA AhAra karate haiM aura ananta bhAga kA AsvAdana karate haiN| prazna-bhagavan! unake AhAra kiye hue pudgala bAra-bAra kisa rUpa meM pariNata hote haiM? uttara-gautama! vividha prakAra kI sparzanendriya ke rUpa meM punaH punaH pariNata hote haiM, zeSa saba nArakiyoM ke samAna samajhanA caahie| yAvat acalita karma kI nirjarA nahIM hotii| isI prakAra jalakAya, agnikAya, vAyukAya aura vanaspatikAya ke jIvoM ke viSaya meM samajhanA caahie| alabattA inakI sthiti pRthaka-pRthaka hai, so jisakI jitanI sthiti ho, usakI utanI sthiti kahanI aura ucchavAsa bhI vividha prakAra se jAnanA caahie| 282 zrI javAhara kiraNAvalI Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvindriya jIvoM kA varNana mUlapATha beiMdiyANaM ThiI bhaNiUNa ussAsovemAyAe / prazna- beiMdiyANe AhAre pucchA ? uttara-adhsasazrasase gapiccattie taheva, tattha NaM je se Abhoganivvattie se NaM asaMkhejja samaie antomuhuttie vemAyAe AhAraTThe samuppajjai / sesa taheva jAva anaMtabhAga asAyaMti / prazna - beiMdiyA NaM bhaMte! je poggaleAharattAe geNhaMti, te kiM savve Aharati, No savve AhAraMti ? uttara - goyamA ! beiMdiyANAM duvihaM Ahare pannate; taMjahA -lomAhare pakkhevAhAre ya / je poggale lomAhArattAe giNhaMti te savve aparisesae AhAreMti / je pakkhevAhArattAe giNhaMti tesi NaM poggalANaM asaMkhaMjjaibhAgaM AhAreMti, aNe gAiM ca NaM bhAgasahassAiM aNAsAijjamANAiM aphAsAijjamANAiM, viddhaMsaM Agacchati / prazna - eesi NaM bhaMte! poggalANaM aNAsAijjamANANaM aphAsAijjamANaNaM ya kayare kayarehiMto appA vA, bahuyA vA, tullA vo visesAhiyA vA? uttara-satthovA puggalA aNAsAijjamANA, aphAsAijjamANA anaMtaguNA / prazna- beiMdiyA NaM bhaMte! je poggalA AhArattAe giNhaMti, te NaM tesiM puggalA kIsattAe bhujjo bhujjo pariNamaMti? uttara- goyamA ! jimmidiya - phAsiMdiyavemAyattAe bhujjo bhujjo pariNamati / zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 283 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna-beiMdiyANaM bhaMte! puvvAhAriyApoggalA pariNayA? uttara- taheva, jAva caliaM kamma nijjrNti| saMskRta chAyA-dvIndriyANaM sthitirbhaNitvA ucchvAso vimaatryaa| prazna-dvIndriyANAmAhAre pRcchA? / uttr-anaabhognirvrtitstthaiv| tatra yo'sAvAbhoganirvartitaH so'saMkhyeyasamayika AntamauhUrtikaH vimAtrayA AhArArthaH smutpdyte| zeSaM tathaiva yAvad anntbhaagmaasvaadynti| prazna-dvIndriyA bhagavan! yAn pudgalAn AhAratayA gRhNanti tAn kiM sarvAn Aharanti, sarvAnAharanti? uttara-gautama! dvIndriyA NaM dvividha AhAraH prajJaptaH tadyathA-lomAhAraH prakSepAhArazca / yAn pudgalAn lomAhAratayA gRhNanti tAn sarvAn aparizeSitAn aahrnti| yAn prakSepAhAratayA gRhaNanti teSAM pudgalAnAmasaMkhyeyabhAgamAharanti, anekAni ca bhAgasahasrANi anAkhAdyamAnAni, asparzyamAnAni vidhvaMsamAgacchanti / prazna-eteSAM bhagavan! pudgalAnAM anAsvAdyamAnAnAM aspaya'mAnAnAM ca katare katarebhyo'lpA vA, bahukA vA, tulyA vA vizeSAdhikA vA? uttara-gautama! sarvastokAH pudgalA anAsvAdyamAnA aspaya'mAnA anntgunnaa| prazna-dvIndriyA bhagavan! yAn pudgalAn AhAratayA gRhNanti, te teSA pudgalAH kIdRzatayA bhUyo bhUyaH pariNamanti? uttara-gautama ! jihvendriya sparzendriyavimAtrayA bhUyo bhUyaH prinnmnti| prazna- dvIndriyANaM bhagavan! pUrvAhRtA pudgalAH pariNatAH? uttara-tathaiva, yAvat calitaM karma nirjrynti| mUlArtha-do-indriya jIvoM kI sthiti kahakara unakA vimAtrA se aniyata- zvAsocchavAsa kahanA caahie| tatpazcAt dvIndriya jIva ke AhAra kA prazna hotA hai ki-bhagavana! dvIndriya jIva ko kitane kAla meM AhAra kI abhilASA hotI hai? uttara-anAbhoganirvartita AhAra pahale ke hI samAna samajhanA caahie| jo Abhoganirvartita AhAra hai vaha dvIndriya jIvoM kA do prakAra kA hairomAhAra (romoM dvArA khIMcA jAne vAlA AhAra) aura prakSepAhAra (kaura karake muMha meM DAlakara kiyA jAne vAlA AhAra) jo pudgala romAhAra ke rUpa meM grahaNa kiye jAte haiM, una saba ke saba kA AhAra hotA hai aura jo pudgala prakSepAhAra ke rUpa meM grahaNa kiye jAte haiM, unameM se asaMkhyAtavAM bhAga khAyA jAtA hai, 284 zrI javAhara kiraNAvalI - 388888888888888888888888888888888888888 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSa aneka hajAra bhAga binA AsvAda ke aura binA sparza ke hI naSTa ho jAte haiM / prazna- bhagavan! nahIM AsvAdana kiye jAne vAle aura nahIM sparza kiye jAne vAle pudgaloM meM se kauna kisase alpa hai, bahuta hai, tulya hai yA vizeSAdhika haiM? arthAt jo pudgala AsvAda meM nahIM Aye, ve adhika hai yA jo sparza meM nahIM Aye ve adhika haiM? uttara- gautama! AsvAda meM nahIM Ane vAle pudgala saba se kama haiM aura sparza meM nahIM Aye hue pudgala unase ananta gune haiN| prazna- bhagavana! dvIndriya jIva jina pudgaloM ko AhAra rUpa meM grahaNa karate haiM, ve pudgala kisa rUpa meM palaTate haiM? uttara- gautama! jihA indriya aura sparzendriya ke rUpa meM palaTa jAte haiM / prazna- bhagavan ! dvIndriya jIva dvArA grahaNa kiye hue pudgala pariNata hue - palaTe haiM? uttara - yaha saba vaktavya pahale kI bhAMti hI samajhanA / yAvat calita karma kI nirjarA hotI hai| zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 285 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIndriya Adi jIvoM kA varNana mUlapAThateiMdiya-cauriMdiyANaM NANataM Thiie, jAva NegAI NaM bhAgasahassAiM aNAghAijjamANAI aNAsAijjamANAiM aphAsAijjamANAI viddhaMsaM aagcchnti| prazna-eesiM NaM bhaMte! poggalANaM aNAdhAijjamANANaM 3 pucchA? uttara-goyamA! savvatthovA poggalA aNAghAijjamANA, aNAsAijjamANA aNaMtaguNA, aphAsAijjamANA aNaMtaguNAM, teiMdiyANaM ghANiMdiya-jibmidiya-phAsiMdiya-vemAyAe bhujjo bhujjo prinnmNti| ___ saMskRta chAyA-trIndiya-caturindriyANaM nAnAtvaM sthitau yAvat anekAni ca bhAgasahasrANi anAghrAyamANAni, anAsvAdyamAnAni, aspRzyamAnAni vidha vidhvNsmaagcchnti| prazna-aiteSAM bhagavan! pudgalAnAmanAghrAyamANAnAM 3 pRcchA? uttara- gautama! sarvassato kA pud galA anAghrAyamANAH, anAsvAdyamAnA anantaguNAH, aspaya'mAnA anntgunnaaH| trIndriyANa ghrANendriya-jihvendriya-sparzandriyavimAtrayA bhUyo bhUyaH prinnmnti| mUlAtha-tIna indriya vAle aura cAra indriya vAle jIvoM kI sthiti meM bheda hai, zeSa saba pahale kI bhAMti hai| yAvat aneka hajAra bhAga binA sUMghe, binA cakhe, binA sparza hI naSTa ho jAte haiN| prazna-bhagavan! ina nahIM sUMghe, nahIM cakhe aura nahIM sparza kiye hue pudgaloM meM kauna kisase thor3A, bahuta tulya yA vizeSAdhika hai? uttara- he gautama! saba se kama nahIM sUMghe hue pudgala haiM, unase ananta gune nahIM cakhe hue aura unase ananta gune nahIM sparza kiye hue pudgala haiN| tIna 286 zrI javAhara kiraNAvalI Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriya vAle jIvoM dvArA khAyA huA AhAra ghrANandriya ke rUpa meM, jihvA indriya ke rUpa meM aura sparza-indriya ke rUpa meM bAra-bAra pariNata hotA hai| cAra indriya vAle jIvoM dvArA khAyA huA AhAra AMkha, nAka, jIbha aura sparzanendriya ke rUpa meM bAra-bAra pariNata hotA hai| zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 287 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patracendriyatiryaMca-tathA-manuSya Adi kA varNana mUlapATha paMcidiyatirikkhajoNiyANaM Thii maNiUNaM ussAso vemaayaae| AhAro aNAbhoganivvattio aNusamayaM avirahio, Abhoganivvattio jahaNNeNaM aMtomuttassa, ukkoseNaM chtttthbhttss| sesaM jahA cauriMdiyANaM, jAva-caliyaM kammaM nnijjreNti| evaM maNussANa vi, NavaraM-Abhoganivvattie jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM atttthmbhttss| soiMdiyavemAyattAe bhujjo bhujjo prinnmNti| sesaM jahA taheva jaav-nijjreNti| saMskRta chAyA-patracendriyatiryagyonikAnAM sthiti NitvA ucchavAso vimaatryaa| AhAro'nAbhoganivartito'nusamayamavirahitaH, Abhoganirvartito jaghanyena antarmuhUrtena, utkRSTena SaSTabhaktena zeSaM yathA cturindriyaannaam| yAvatcalitaM karma nirjrynti| __evaM manuSyANAmapi, navaram Abheganirvartito jaghanyena antarmuhUrtena, utkRSTena, aSTamabhakteta / zrotrendriyavimAtratayA bhUyo bhUyaH prinnmnti| mUlArtha-pAMca andriya vAle tiryaJcoM kI sthiti kaha kara unakA AhAra vimAtra se vividha prakAra se kahanA caahie| anAbhoganirvartita AhAra pratisamaya nirantara hotA hai| Abhoganirvartita AhAra jaghanya antarmuhUrta meM aura utkRSTa SaSTha bhakta (do dina vyatIta ho jAne para) hotA hai| zeSa vaktavyatA caturindriya jIvoM ke samAna samajhanA caahie| yAvat calita karma kI nirjarA hotI hai| manuSyoM ke sambandha meM bhI aisA hI jAnanA caahie| vizeSatA itanI 288 zrI javAhara kiraNAvalI Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki unakA Abhoganirvartita AhAra jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa aSTama bhakta-tIna divasa bItane para hotA hai| paMcendriya dvArA gRhIta AhAra (pUrvokta cAra indriyoM ke atirikta) zrotrendriya ke rUpa meM bhI pariNata hotA haiN| zeSa saba pahale ke samAna samajhanA cAhie, yAvat calita karma kI nirjarA karate haiN| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 286 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vANa-vyantara Adi kA varNana mUlapATha vANamaMtarANaM Thiie naannttvN| avasesaMjahA nnaagkumaaraann| evaM joisiyANa vi, NavaraM ussAso jahaNNeNaM muhttpuhuttss| AhAroM jahaNNeNdhaM divasapuhuttassa, ukkoseNa vi divspuhuttss| sesaM thenn| vemANiyANaM ThiI bhANiyavvA ohiyaa| UsAso jahaNNeNaM muhattapuhuttassa, ukkoseNaM tettIsAe pkkhaannN| AhAro Abhoganivvattio jahaNNeNaM divasapuhattassa, ukkAseNaM tettIsAe vaasshssaannN| sesaM caliyAiyaM taheva nijjraaveNti| saMskRta chAyA-vAnavyantarANAM sthitau nAnAtvam avazeSaM yathA naagkumaaraannaam| ___ evaMcaM jyotiSkANAmapi, navaraM ucchavAsI jaghanyena muhUrtapRthaktvena, utkRSTenApi muhUrtapRthaktvena / AhAro jaghanyena divasapRthaktvera, utkRSTenApi divspRthktven| zeSaM tthaiv| vaimAnikAnAM sthitirbhaNitavyA audhikii| ucchavAso jaghanyena muhUrtapRthaktvena utkRSTena trayastriMzatA pakSaiH, AhAra Abhoganirvartito jaghanyena divasapRthaktvena, utkRSTena trayastrizatA vrssshsraiH| zeSaM calitAdikaM tathaika nirjrynti| mUlArtha-vANa-vyantaradevoM kI sthiti meM bheda hai, zeSa saba nAgakumAroM ke samAna samajhanA caahie| yahI jyotiSI devoM ke saMbaMdha meM bhI jAnanA caahie| vizeSatA yaha hai ki-jyotiSI devoM ko ucchvAsa-nizvAsa jaghanya aura utkRSTa muhUrtapRthaktva ke bAda hotA hai; aura AhAra jaghanya evaM utkRSTa se diva-pRthaktva ke pazcAt huA karatA hai| aura saba bAteM pahale ke samAna hI samajhanA caahie| 260 zrI javAhara kiraNAvalI RARE Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaimAnikoM kI sthiti odhikI (sAmAnya) kahanI caahie| unakA ucchvAsa jaghanya muhUrtapRthaktva aura utkRSTa tetIsa pakSa ke pazcAt hotA hai| unakA Abhoganirvartita AhAra jaghanya divasapRthaktva ke bAda aura utkRSTa tetIsa hajAra varSa bAda hotA hai| calita karma kI nirjarA hotI hai, ityAdi zeSa saba pUrvavat hI samajhanA caahie| vyAkhyAna-Upara jo vividha prakAra ke jIvoM kA varNana diyA gayA hai, usakI kucha vizeSa bAtoM para TIkAkAra ne prakAza DAlA hai| ___ asura kumAra kI utkRSTa sthiti eka sAgaropama se kucha adhika kI kahI gaI hai, so bali nAmaka asurarAja kI apekSA se hai| caramendra kI Ayu eka sAgaropama kI hI hai| aura balirAja kA AyuSya caramendra ke AyuSya se kucha adhika hai| asurakumAra kA zvAsocchavAsa jaghanya sAta stoka meM batalAyA hai, kintu stoka kise kahate haiM, yaha jAna lenA Avazyaka hai-TIkAkAra kahate haiM haTThassa aNavagallassa nirUvakiTThassa jNtunno| ege UsAsa nIsAse esa pANutti vuccaI / / satta pANuNi se thove, satta thovaNi se lve| lavANaM sattahattarie. esa muhUtte viyaahie|| stoka kA parimANa batalAne ke lie zvAsocchavAsa se Arambha kiyA hai; para pratyeka jIva kA zvAsocchavAsa samAna kAlIna nahIM hotA, ataeva zAstra meM kahA hai ki isa gaNanA meM manuSya kA zvAsocchavAsa lenA caahie| vaha manuSya hRSTa ho, bahuta bUr3hA na ho, zoka-cintA vAlA na ho, rugNa na ho| aise manuSya ke eka zvAsa aura ucchavAsa ko prANa kahate haiN| sAta prANa kA eka stoka hotA hai sAta stoka kA lava hotA hai aura satattara lava kA eka muhUrta hotA hai| kAla ke laukika mApa parAdhIna haiN| Aja ghar3I se kAla kA mApa hotA hai, lekina ghar3I TUTa jAye to kyA kiyA jaaegaa| jJAniyoM kA kathana hai ki prakRti svayaM kAla nApatI hai, use samajha lenA caahie| anuyoga dvArA sUtra meM prakRti kA mApa sarasoM Adi se batalAyA hai| jo mApa kisI aura ke Azrita nahIM hai, kintu prakRti ke Azrita haiM, vaha lokottara mApa hai| duniyA svataMtratA ko tyAga kara parataMtratA ke mApa meM par3a rahI hai, lekina anta meM prakRti kA Azraya lenA hI par3atA hai| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 261 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Upara mUhUrta kA parimANa batalAyA gayA hai| tIsa mUhUrta kA ahorAtra aura pandraha ahorAtra kA pakSa (pakhavAr3A) hotA hai| eka mAsa meM do pakSa hote haiN| jyotiSa zAstra ke anusAra mahIne meM kama jyAdA dina ho jAte haiM, isalie pakSa meM bhI kama jyAdA hote haiN| "Ajakala saMvatsaroM parva jyotiSa ke hisAba se mAnA jAtA hai, lekina zAstrakAroM ne kAla ke mApa ke lie pAMca saMvatsara alaga kara diye haiN| zAstra meM kahA hai ki 77 lava kA eka muhUrta hotA hai, 30 muhUrta kA eka dina-rAta hotA he, 14 dina-rAta kA eka pakSa aura 30 dina-rAta kA eka mAsa hotA hai| isa kAla gaNanA meM kisI prakAra kI gar3abar3a nahIM pdd'tii| kAla-gaNanA kI aneka vidhiyAM pracalita haiN| aMgreja loga kAla mApane ke lie jyotiSa ke sahAre nahIM rhe| unhoMne tArIkheM niyata kara lI haiM aura cAra varSa meM eka dina bar3hA diyA hai| agara hamAre yahAM jIva vyavahAra se aisA koI niyama banA diyA jAye to saMvatsarI Adi meM koI antara na rhe| prazna hotA hai, niyama kisa AdhAra para banAyA jAye ? isakA uttara spaSTa hai-77 lava kA eka muhUrta, 30 mUhUrta kA eka ahorAtra, 15 ahorAtra kA eka pakSa aura do pakSa kA eka mAsa hotA haiM do mAsa kI eka Rtu, tIna Rtu kA eka ayana aura do ayana kA eka saMvatsara hotA hai| __ asurakumAra kA AhAra jaghanya cAra bhakta meM batalAyA hai| cAra bhakta kA artha eka dina AhAra kare, phira eka dina aura do rAta na khAkara tIsare dina khaave| ise caturtha bhakta kahate haiN| caturtha bhakta upavAsa kI eka saMjJA hai| nAgakumAra kI do palyopama kI sthiti kahI gaI hai| yaha uttara dizA ke nAgakumAra kI apekSA se hai| dakSiNa dizA ke nAgakumAra kI apekSA DeDha palyopama kI hI sthiti hai| muhUrta pRthaktva kA artha hai, 77 lava bItane para eka muhUrta hotA hai aura do muhUrta se lekara nau muhUrta taka ko muhUrta pRthaktva kahate haiN| do se lekara nau taka kI saMkhyA siddhAnta meM pRthaktva kahalAtI hai| asurakumAra se lekara stanitakumAra taka kA varNana kiyA gayA hai| inake bIca meM kina-kina kA samAveza hai, yaha bAta isa saMgraha gAthA se jJAta ho sakatI hai :262 zrI javAhara kiraNAvalI &0000000000000000000806 OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO 88888888888888888888888 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asurA nAga-suvaNNA,vijju-aggI ya dIva-udahI ya / disi-vAU thaNiyA vi ya, dasabheyA bhvnnaavaasiinnN|| arthAt-bhavanavAsI devoM ke dasa bheda haiM- (1) asurakumAra (2) nAgakumAra (3) suvarNakumAra (4) vidyutakumAra (5) agnikumAra (6) dvIpakumAra (7) udadhikumAra (8) dikkumAra (9) vAyukumAra aura (10) stnitkumaar| eka daNDaka nArakI jIvoM kA aura dasa daNDaka bhavanavAsI devoM ke, yaha gyAraha daNDaka hue| isake pazcAt eka daMDaka pRthvIkAya ke jIvoM kA AtA hai| pRthvIkAyika jIvoM kI Ayu antarmuhUrta kI hai| Upara jo parimANa muhUrta kA batalAyA gayA hai, usase kucha kama samaya antarmuhUrta kahalAtA hai| pRthvIkAya kI utkRSTa sthiti 22 hajAra varSa kI, khara pRthvI kI apekSA se kahI gaI hai| pRthvI ke chaha bheda haiMsaNhA ya suddha vAluya, maNAMsilA sakkArA ya khara puddhvii| ega bArasa coddasa solasa aTThArasa bAvIsa tti|| pahalI snigdha-suhAlI pRthvI hai| isakI sthiti eka hajAra varSa kI hai| dUsarI zuddha pRthvI kI bAraha hajAra varSa kI sthiti hai| tIsarI bAlukA pRthvI kI caudaha hajAra varSa kI, cauthI manaHzilA pRthvI kI solaha hajAra varSa kI, pAcavIM zarkarA pRthvI kI aThAraha hajAra varSa kI, aura chaThI khara pRthvI kI bAIsa hajAra varSa kI sthiti hai| vimAtrA-AhAra karane se yaha tAtparya hai ki usameM koI mAtrA nahIM hai| koI kaisA AhAra letA hai, koI kaisA, pRthvIkAya ke jIvoM kA rahana-sahana bhinna-bhinna aura vicitra hai| isalie unameM zvAsa kI bhI mAtrA nahIM hai ki kaba-kitanA letA hai| tAtparya yaha hai ki inakA zvAsocchavAsa viSama rUpa hai| usakI mAtrA kA nirUpaNa nahIM kiyA jA sktaa| ___ zAstra sambandhI vArtA bar3I AnandadAtrI hai| magara jisameM isa vArtA kA rasa lene kA sAmarthya ho, vahI Ananda le sakatA hai| Ajakala hama logoM kA jJAna atyalpa hai aura jIvana meM jaMjAla bahuta haiN| ataeva hama loga zAstra ke rahasya ko bhalI-bhAMti samajha nahIM paate| magara Aja jIvana kitanA hI vyasta kyoM na ho, jisa samaya zAstra kA nirmANa huA, usa samaya aisA jaMjAla na thaa| isa kAraNa usa samaya zAstra bar3e mahatva kI dRSTi se dekhe jAte the| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 263 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukta varNana se isa bAta kA bhI bhalIbhAMti anumAna kiyA jA sakatA hai ki jaina dharma kyA hai? usakI bArIkI aura vyApakatA kahA taka jA pahuMcI hai! eka choTe se rAjya kA rAjA hotA hai, dUsarA bar3e rAjya kA hotA hai| vAsudeva kA bhI rAjya aura cakravartI kA bhii| cakravartI kA rAjya sabase bar3A ginA jAtA hai, kyoMki usake rAjya meM sabhI eka chatra A jAte haiN| sabakA eka chatra ke nIce A jAnA, yahI cakravartI kA cakravartIpana hai| hama loga tIrthakaroM kI mahimA kA varNana karate hue kahate haiN-'prbho| tU trilokInAtha hai| agara bhagavAn ko trilokanAtha kahate haiM to unake rAjya meM tInoM loka ke jIvoM kA samAveza ho jAnA caahie| phira bhale hI koI choTA ho yA bar3A ho| cakravartI manuSyoM para hI zAsana karatA hai, lekina trilokanAtha kA chatra to caubIsa daNDakoM ke jIvoM ke sira para hai| unakA chatra nArakI jIvoM para bhI hai| jaise bar3A rAjA, apane rAjya ko prAntoM meM vibhakta karatA hai, usI prakAra bhagavAn ne apane rAjya caubIsa daNDaka rUpI prAntoM meM vibhakta kiyA hai| ina daNDakoM meM se pahalA daNDaka nArakI kA hai| bhagavAn ne nArakiyoM ko sabase pahale yAda kiyA hai| manuSya ke zarIra meM bhI pahale pAMva ginA jAtA hai, sira nhiiN| loga paira pUjanA kahate haiM, sira pUjanA nahIM khte| paira kA mahatva bar3hane se sira kA mahatva Apa hI bar3ha jAtA hai| bhagavAn kA rAjya tInoM lokoM meM phailA hai| unhoMne naraka ko bhI eka prAnta banAyA hai| yahAM yaha AzaMkA ho sakatI hai ki asurakumAra Adi ke jo samIpa hI haiM, dasa daMDaka mAne gaye haiM aura nArakI jIvoM kA eka hii| isakA kyA kAraNa hai? isa AzaMkA kA samAdhAna yaha hai ki nArakI jIvoM meM itanI adhika uthala-puthala nahIM hotI; kyoMki ve duHkha meM par3e haiN| bhavanavAsI uthala-puthala karate rahate haiN| ityAdi kAraNoM se unake dasa daMDaka kiye gaye haiN| phira prazna hotA hai ki asurakumAra ke sivA nau bhavanavAsI samAna hI haiM, phira inake alaga alaga daMDaka kyoM batAye gaye haiN| eka hI daMDaka kyoM na batA diyA? jina bhagavAn ne daMDaka rUpI prAnta banAye haiM, inheM usa viSaya meM adhika jJAna thaa| hameM unakI vyavasthA para hI nirbhara rahanA caahie| isa viSaya meM sUtroM meM koI spaSTIkaraNa nahIM haiM kintu AcAryo kI dhAraNA aisI hai ki nArakI meM sAtoM naraka ke nerayika paraspara salagna haiM-inake 264 zrI javAhara kiraNAvalI Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIca meM koI dUsare trasa jIva nahIM haiM kintu bhavanapati devoM meM yaha bAta nahIM hai, inakI bIca meM vyAghAta hone se inake daMDaka pRthaka-pRthaka mAne haiM arthAt prathama naraka ke 13 pratara aura 12 antara haiN| antara meM eka-eka jAti ke bhavanapati rahate haiM aura pratara meM neriye rahate haiM parantu prathama naraka ke nIce ke pratara se sAtavIM naraka taka bIca meM koI bhI nahIM hone se nerayikoM kA eka aura daza jAti ke bhavanapatiyoM ke daMDaka (vibhAga) kiye gaye haiM aisI pUrvAcAryo kI dhAraNA hai| pRthvIkAya ke jIvoM kA eka daMDaka hai| pRthvIkAya ke jIvoM ko yaha mAlUma nahIM hai ki maiM pRthvI huuN| lekina bhagavan kahate haiM ki jo khela asurakumAroM meM ho rahA hai, vahI pRthvIkAya ke jIvoM meM bhI ho rahA hai| jaina zAstroM meM jaisA ananta vijJAna bharA hai, vaisA jJAna anyatra dekhane meM nahIM aataa| bhagavAn ne naraka ke jIvoM, asurakumAra aura pRthvIkAya ke viSaya meM 72 bAteM kahI haiN| ina jIvoM ke jitanI-jitanI iMndriyA haiM, unakA varNana bhI kiyA gayA hai| bhagavAn kI karuNA sabhI jIvoM para samAna hai| pRthvIkAya kI hI taraha jalakAya, agnikAya, vAyukAya aura vanaspatikAya kA bhI eka eka daMDaka mAnA gayA hai| phira dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura tiryaJca paMcendriya kA eka eka daMDaka kiyA aura eka daMDaka manuSya kA kiyA hai| cAhe manuSya kisI bhI kSetra kA aura kisI bhI jAti kA ho, sabakA daMDaka eka hI hai| manuSya ke daMDaka ke bAda vAna-vyantara, jyotiSka aura vaimAnika kA daMDaka ginA gayA hai| deva aura asura do yoniyAM haiN| deva meM jyotiSka aura vaimAnika gine jAte haiM aura asura yoni meM asurakumAra Adi gine jAte haiN| devoM meM itane jhagar3e nahIM hote, jitane asuroM meM hote hai| bhagavAn ne asurakumAra Adi dasa ke dasa daMDaka ginAye aura devoM kA eka hI daMDaka ginA yaha trilokInAtha kA rAjya hai| pRthvIkAyika jIvoM ke AhAra ke viSaya meM kahA gayA hai ki agara vyAghAta na ho unakA AhAra chahoM dizAoM se hotA hai| yahAM yaha prazna upasthita hotA hai ki vyAghAta kise kahate haiM? loka ke anta meM,jahAM loka aura aloka kI sImA milatI hai,vahIM vyAghAta honA saMbhava hai| jahAM vyAghAta nahIM hai vahAM chahoM dizA kA AhAra lete - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 265 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM,jahAM vyAghAta ho vahAM tIna,cAra yA pAMca dizA se AhAra lete haiN| tAtparya yaha hai ki loka ke anta meM,kone ke Upara rahA huA pRthvIkAya kA jIva tIna,cAra yA pAMca dizAoM se AhAra grahaNa karatA hai| taba tIna dizAeM aloka meM daba jAtI haiM- tIna tarapha aloka A jAtA hai,taba tIna dizA se AhAra lete haiN| jaba do dizAeM aloka meM daba jAtI haiM taba cAra dizA kA aura jaba eka dizA aloka meM daba jAtI hai taba pAMca dizAoM se AhAra lete haiN| matalaba yaha hai ki jo dizA aloka meM daba jAtI hai, usakA AhAra nahIM lete| pRthvIkAya jIvoM ke ekamAtra sparzanendriya hI hotI hai| unheM rasendriya nahIM hai| jisake rasendriya nahI hai vaha usake ddhArA AhAra grahaNa karake svAda letA hai, magara yaha bAta inameM nahIM pAI jaatii| isalie yaha jIva sparzanendriya se hI AhAra grahaNa karake usakA AsvAdana karate haiN| inakA yaha sparza bhI eka prakAra kA AsvAdana hai| pAMca sthAvaroM kI sthiti meM apkAya kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sAta hajAra varSa kI hai| agnikAya ke jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIna dina kI hai vAyukAla kI utkRSTa sthiti tIna hajAra varSa kI, vanaspati kAya kI dasa hajAra varSa kI aura pRthvIkAya kI bAIsa hajAra varSa kI sthiti hai| isa prakAra ina sabakI sthiti hai| do-indriya kI sthiti utkRSTa bAraha varSa kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| do indriya vAle jIvoM ko abhogaAhAra kI icchA asaMkhyAta samaya bAda hotI hai| asaMkhyAta samaya kitanA lenA cAhie, yaha batAne ke lie antarmuhUrta kA asaMkhyAta samaya grahaNa kiyA gayA hai| dvIndriya jIvoM ke AhAra kA koI nizcita samaya nahIM hai, ataeva vaha vimAtra se kahA gayA hai| ina jIvoM kA Abhoga AhAra roma dvArA bhI hotA hai jaba varSA hotI hai taba romoM dvArA zIta Apa hI A jAtA hai| vaha romAhAra kahalAtA hai| dvIndriya jIvoM ke Abhoga-AhAra ke viSaya meM yaha bhI spaSTa kara diyA gayA hai ki ve roma dvArA gRhIta AhAra ko pUrNa rUpa se khA jAte hai aura prakSepAhAra kA bahuta sA bhAga naSTa ho jAtA hai aura asaMkhyAtavAM bhAga zarIra rUpa meM pariNata ho jAtA hai| isa kathana ke AdhAra para yaha prazna kiyA gayA 26 zrI javAhara kiraNAvalI sAtavAlI Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki jo pudgala sparza meM tathA AsvAda meM Aye binA hI naSTa ho jAte haiM, unameM kauna-se adhika haiM? arthAt sparza meM na Ane vAle pudgala adhika haiM yA AsvAda meM na Ane vAle ? isa prazna kA uttara yaha diyA gayA hai ki AsvAda meM na Ane vAle pudgala thor3e haiM aura sparza na kiye jAne vAle pudgala ananta guNa hai| trIndiya aura caturindriya jIvoM kI sthiti meM antara haiM trIndriya jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa 49 rAta dina kI hai| cauindriya jIvoM kI jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa chaha mAsa kI hai| AhAra Adi meM jo antara hai, vaha pahale batalAyA jA cukA hai| paMcendriya tiryaMca kA AhAra SaSThabhakta arthAt do dina bIta jAne para batalAyA gayA hai| yaha AhAra devakuru aura aura uttara kuru ke yugalika tiryacoM kI apekSA kahA gayA haiN| isI prakAra manuSyoM kA jo aSTamabhakta arthAta tIna dina bAda AhAra kahA hai, vaha bhI devakuru, uttarakuru ke yugamalika manuSyoM kI athavA bharatAdi meM jaba prathama ArA prArambha hotA hai yA chaThA ArA utasarpiNI kA pUrNa hotA hai, usa samaya ke manuSyoM kI apekSA samajhanA caahie| vAn: vyantara kI sthiti jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa eka palyopama kI hai jyotiSI devoM kI jaghanya palyopama ke AThaveM bhAga kI aura utkRSTa eka palyopama aura eka lAkha varSa kI hai| do muhUrta se lekara nau muhUrta taka ko muhUrttapRthaktva kahate haiM / jaghanya muhUrtapRthaktva meM do yA tIna muhUrta samajhanA cAhie aura utkRSTa meM ATha yA nau muhUrta lenA cAhie / vaimAnikoM kI sthiti audhika kahI hai / audhika kA parimANa eka palyopama se lekara tetIsa sAgaropama taka hai| isameM jaghanya sthiti saudharma devaloka kI apekSA aura utkRSTa anuttara vimAnoM kI apekSA se kahI gaI hai| zvAsocchvAsa kA jaghanya parimANa jaghanya sthiti vAloM kI apekSA aura utkRSTa parimANa utkRSTa sthiti vAloM kI apekSA se jAnanA cAhie / yahAM saMgraha - gAthA kahI hai, jo isa prakAra hai: jassa jAI sAgarAI tassa ThiI tattiehiM pakkhehiM / ussAo devANaM, vAsasahassehiM AhAro || zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 267 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt-vaimAnika devoM ko jitane sAgaropama kI sthiti ho, unakA zvAsocchavAsa utane hI pakSa meM hotA hai aura AhAra utane hI hajAra varSa meM samajhanA caahie| yaha caubIsa daMDakoM ke viSaya meM vyAkhyAna huaa| kisa daMDaka vAle jIva kI kitanI sthiti hai; kyA AhAra hai, karma pudagala kaise lagate haiM, aura kisa prakAra jhar3ate haiM, ityAdi aneka-vidha prazna gautama svAmI ne kiye aura bhagavAn mahAvIra ne unakA uttara diyaa| aba taka jo praznottara hue haiM, una sabake AdhAra para yaha prazna upasthita hotA hai, ki jaba AtmA arUpI hai to usameM AhAra Adi kA jhagar3A kyoM hai? zvAsocchavAsa aura karmabaMdha Adi bhI kaise hote haiM? AtmA amUrta hone ke kAraNa AkAza kI bhAMti nirlepa, nirvikAra rahanI caahie| sAMkhyamata meM AtmA akartA hai, kyoMki amUrttika hai| jo amUrttika hotA hai, vaha kartA nahIM hotA; jaise aakaash| AkAza amUrtika hai, ataeva kartA nahIM hai, isI prakAra AtmA bhI kartA nahIM honI caahie| sAMkhya ke isa mata meM yaha prazna upasthita hotA hai ki AtmA amUrta hone se agara kartA nahIM hai to sukha-duHkha kA bhoga kyoM karatI hai? isa prakAra uttara sAMkhya yaha dete haiM ki yaha saba prakRti karatI hai| prakRti ke saMsarga se AtmA apane Apako sukhI-duHkhI mAna letI hai, para vAstava meM sukha-duHkha prakRti ke hI hote haiN| sAMkhya kI yaha mAnyatA na jaino ko svIkAra hai, na vedAntiyoM ko| isa mAnyatA para sarvaprathama hI yaha prazna upasthita hotA hai ki AtmA agara arUpI aura akartA hai to? vaha zarIra meM kyoM par3I hai? sAMkhya yaha kaha sakate haiM ki pakRti ne ise kaida kara rakkhA hai, magara yadi prakRti ke rokane se yaha zarIra meM rukI rahatI hai aura kartA nahIM hai, to use mukti kaise prApta ho sakatI hai ? isake atirikta jar3a prakRti ko to kartA mAnA jAye aura cetana AtmA ko akartA kahA jAye, yaha kahAM taka tarkasaMgata ho sakatA hai? aba yaha kahA jA sakatA hai ki Apake (jaina) mata meM AtmA rUpI hai yA arUpI? rUpI to Apa svIkAra nahIM krte| agara arUpI hai aura jJAnavAn bhI hai to vaha ajJAna ke kArya kyoM karatI hai? isakA uttara yaha hai ki AtmA svabhAva se arUpI hote hue bhI prakRti ke sAtha lagI huI hai| AtmA anAdikAla se hai aura anAdi kAla se hI karmoM ke sAtha usakA saMyoga ho rahA hai| karmo ke sAtha ekameka ho jAne ke kAraNa saMsArI AtmA kathaJcit rUpI banI huI 268 zrI javAhara kiraNAvalI Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai aura apane asalI svarUpa ko bhUla gayI hai| vAstava meM AtmA hI kartA hai| vaha saba kriyAeM karatI hai AtmA zarIra meM rahane vAlI dehI hai aura zarIra, deha hai| AtmA ke do deha haiN| eka sUkSma aura dUsarA sthUla / sthUla deha jaba chUTa jAtI hai, taba bhI sUkSma deha AtmA ke sAtha banI rahatI hai| sUkSma zarIra ke sAtha rahane se hI AtmA bAra-bAra janma-maraNa karatI hai| janma-maraNa kA yaha kAraNa jaba miTa jAtA hai taba janama-maraNa bhI miTa jAtA hai| janma-maraNa kA kAraNa kyA hai, yahI varNana aba bhagavatI sUtra meM AtA hai / zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 266 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI javAhara vidyApITha, bhInAsara - eka paricaya - sthAnakavAsI jaina paramparA meM AcArya zrI javAharalAla jI ma. sA. eka mahAn krAMtikArI saMta hue haiN| ASAr3ha zuklA saMvat 2000 ko bhInAsara meM seTha hamIramalajI bAMThiyA sthAnakavAsI jaina pauSadhazAlA meM unhoMne saMthArApUrvaka apanI deha kA tyAga kiyaa| unakI mahAprayANa yAtrA ke bAda caturvidha saMgha kI eka zraddhAMjali sabhA Ayojita kI gaI jisameM unake ananya bhakta bhInAsara ke seTha zrI campAlAla jI bAMThiyA ne unakI smRti meM bhInAsara meM jJAna-darzana cAritra kI ArAdhanA hetu eka jIvanta smAraka banAne kI apIla kii| tadantara dinAMka 29.4.1944 ko zrI javAhara vidyApITha ke rUpa meM isa smAraka ne mUrta rUpa liyaa| zikSA-jJAna evaM sevA kI triveNI pravAhita karate hue saMsthA ne apane chaha dazaka pUrNa kara lie haiN| AcArya zrI javAharalAlajI ma.sA. ke vyAkhyAnoM se saMkalita, sampAdita graMthoM ko 'zrI javAhara kiraNAvalI' ke nAma se prakAzita kiyA jA rahA hai| vartamAna meM isakI 32 kiraNoM kA prakAzana saMsthA dvArA kiyA jA rahA hai isameM guMphita AcAryazrI kI vANI ko jana-jana taka pahuMcAne kA yaha kIrtimAnIya kArya hai| Aja gauravAnvita hai gaMgAzahara-bhInAsara kI puNyabhUmi jise dAdA guru kA dhAma banane kA suavasara milA aura jyotirdhara AcArya zrI javAharalAla jI ma.sA. kI kAlajayI vANI jana-jana taka pahuMca skii| saMsthA dvArA eka pustakAlaya kA saMcAlana kiyA jAtA hai jisameM lagabhaga 5000 pustakeM evaM lagabhaga 400 hastalikhita graMtha haiN| isI se sambaddha vAcanAlaya meM dainika, sAptAhika, pAkSika, mAsikakula 30 patra-patrikAyeM upalabdha karavAI jAtI haiN| pratidina karIba 50-60 pAThaka isase lAbhAnvita hote haiN| jJAna-prasAra ke kSetra meM pustakAlaya-vAcanAlaya kI sevA atyanta mahattvapUrNa hai aura kSetra meM advitIya hai| 300 zrI javAhara kiraNAvalI - 5888888888059 88888888888888888888888888888862 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahilAoM ko svAvalambI banAne hetu saMsthA dvArA silAI, bunAI, kaDhAI-prazikSaNa kendra kA saMcAlana kiyA jAtA hai, jisameM yogya adhyApikAoM dvArA mahilAoM va chAtrAoM ko silAI, bunAI, kar3hAI va penTiMga kArya kA prazikSaNa diyA jAtA hai| isase ve apane gRhasthI ke kAryoM meM yogadAna de sakatI haiM aura AvazyakatA par3ane para isa kArya ke sahAre jIvana meM svAvalambI bhI bana sakatI haiN| saMsthA ke saMsthApaka svargIya seTha zrI campAlAla jI bAMThiyA kI janma jayantI para pratyeka varSa unakI smRti meM eka vyAkhyAnamAlA kA Ayojana kiyA jAtA hai jisameM ucca koTi ke vidvAnoM ko bulAkara pratyeka varSa alaga-alaga dhArmika, sAmAjika viSayoM para pravacana Ayojita kie jAte haiN| uparokta ke alAvA pradIpa kumAra jI rAmapuriyA-smRti-puraskAra ke antargata bhI prativarSa snAtakastarIya kalA, vijJAna evaM vANijya saMkAya meM bIkAnera vizvavidyAlaya meM prathama va dvitIya sthAna prApta karane vAle vidyArthiyoM ko nakada rAzi, prazasti-patra evaM pratIka-cinha dekara sammAnita kiyA jAtA hai evaM snAtakottara zikSA meM bIkAnera vizvavidyAlaya meM sarvAdhika aMka prApta karane vAle eka vidyArthI ko vizeSa yogyatA puraskAra ke rUpa meM prazasti-patra evaM pratIka-cinha dekara sammAnita kiyA jAtA hai| vidyApITha dvArA ThaNDe, mIThe jala kI pyAU kA saMcAlana kiyA jAtA hai| janasAdhAraNa ke lie isakI upayogitA svayaM-siddha hai| isa prakAra apane bahuAyAmI kAryoM se zrI javAhara vidyApITha nirantara pragati-patha para agrasara hai| - zrI bhagavatI sUtra vyAkhyAna 301 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- Page #314 -------------------------------------------------------------------------- _