Book Title: Aradhanasamucchayam
Author(s): Ravichandramuni, Suparshvamati Mataji
Publisher: Digambar Jain Madhyalok Shodh Sansthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090058/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIvItarAgAya nmH|| zrIravicandramunIndraviracitaM ArAdhanAsamuccayam hindI TIkAkartI gaNinI AryikA 105 zrI supArzvamatI mAtAjI prakAzaka : zrI digambara jaina madhyaloka zodha saMsthAna, sammedazikhara zikharajI - 825329 girIDIha (jhArakhaNDa) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wan sampAdakIya zrI ravicandra munIndra viracita ArAdhanAsamuccayaM 252 saMskRta AryA chandoM meM nibaddha jainadharma kI pramukha mAnyatAoM ko nidarzita karane vAlI eka atyanta mahattvapUrNa kRti hai| svayaM kRtikAra ke zabdoM meM 'ArAdhanA-samuccayaM AgamasAraM' hai| nizcaya hI yaha kRti jainAgama ke sAra ko prastuta karatI hai| parantu yaha 'racito'yamakhilazAstrapravINa-vidvanmanohArI' hai yAnI yaha kRti akhila zAstroM meM pravINa jo vidvAn haiM unake mana ko harane vAlI hai| zAyada yahI kAraNa hai ki anya svAdhyAyiyoM ke svAdhyAya hetu isa grantha kA upayoga nahIM ho skaa| bhAratIya jJAnapITha se 1967 meM DaoN. A. ne. upAdhye ke sampAdakatva meM yaha prathama bAra mUla rUpa meM prakAzita huA thaa| mAtra mUla saMskRta meM hone ke kAraNa pAThakoM ko isake svAdhyAya kA lAbha nahIM mila skaa| 1970 meM kSullaka siddhasAgara jI mahArAja ke mUlAnugAmI hindI anuvAda sahita yaha kRti digambara jaina samAja maujamAbAda-jayapura (rAja.) se prakAzita huI thii| tabhI svAdhyAthiyoM ko isa kRti ke antaraMga kA paricaya milaa| isa saMskaraNa ke cauMtIsa varSoM bAda aba Agama ke sAra rUpa yaha kRti pUjya AryikA supArzvabhatI mAtAjI kI vistRta hindI TIkA sahita svAdhyAyI pAThakoM ke kara-kamaloM meM arpita hai| pUjya mAtAjI kI prAmANika lekhanI ne isa kRti ko sahaja bodhagamya banA diyA hai, yaha pUjya mAtAjI kA hama para bar3A upakAra hai| durbodha viSaya ko sahaja grAhya banAne ke lie kahIM-kahIM prasaMgavaza viSaya kI AvRtti bhI huI hai para vaha doSarUpa kahIM nahIM hai| grantha kA nAma hai- aaraadhnaasmuccy| samuccaya kA abhiprAya hai- samUha, rAzi, kucha vastuoM yA bAtoM kA eka jagaha ekatra honA (cumulation) / ArAdhanA kA sAmAnya artha hai bhakti karanA, upAsanA krnaa| jaina darzana kA yaha pAribhASika zabda hai| 'anagAradharmAmuta' kAra ne likhA hai vRttirjAtasudRSTyAdestadagatAtizayeSu vA / udyotAdiSu sA teSAM bhaktirArAdhanocyate // 98/105 / / jisake samyagdarzanAdika pariNAma utpanna ho cuke haiM aise puruSa ko una samyagdarzanAdika meM rahane vAle atizayoM athavA udyotAdika vizeSoM meM jo vRtti usI ko darzanAdika kI bhakti kahate haiM aura isa bhakti kA nAma hI ArAdhanA hai| 'bhagavatI ArAdhanA' meM kahA hai ujjovaNamujjavaNaM NivAhaNaM sAhaNaM ca NiccharaNaM / daMsaNaNANacarittaM tavANamArAhaNA bhnniyaa| samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra va samyaktapa ina cAroM kA yathAyogya rIti se udyotana karanA, inameM pariNati karanA, inako dRr3hatA pUrvaka dhAraNa karanA, inake manda par3a jAne para puna:punaH jAgRta karanA aura inakA AmaraNa pAlana karanA so ArAdhanA hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 4 samyagdarzana-jJAna-cAritra aura tapa rUpa ArAdhanAoM kA saMkalana hai isa grantha meM isIlie yaha 'ArAdhanA samuccaya' hai| grantha kI eka anya vizeSatA hai- tapArAdhanA ke antargata antaraGga tapa 'dhyAna' kA varNana karate samaya dvAdaza anuprekSAoM kA saMkSipta kintu sAragabhaM varNana / cAroM ArAdhanAoM kA 210 padyoM meM zAstrokta samIcIna varNana karane ke bAda granthakartA ne 30 padyoM meM ArAdhanA kA svarUpa, ArAdhakajana kA svarUpa, ArAdhanA kA upAya aura ArAdhanA kA phala ina cAra viSayoM kI gambhIra carcA kara grantha kI upAdeyatA meM vRddhi kI hai| isa prakAra granthakAra ne ArAdhanA ke mAdhyama se nirvANaprApti kA samyak mArga batAyA hai| jainAcAryoM ne 'ArAdhanA' viSayaka nAnA kRtiyoM kA praNayana kiyA hai| itihAsajJa DaoN. kastUra canda kAsalIvAla likhate haiM - "zrI velaMkara ne apane 'jinaratnakoza' meM 27 se bhI adhika racanAoM kA ullekha kiyA hai| idhara rAjasthAna ke jaina grantha bhaNDAroM para jo kArya huA hai aura zrImahAvIrajI kSetra ke sAhitya zodha vibhAga kI ora se sUciyoM ke jo cAra bhAga prakAzita hue haiM unameM ArAdhanA viSayaka aura bhI kitanI hI racanAoM kA patA calA hai| ye racanAyeM deza ke zAstrabhaNDAroM meM aba taka upalabdha kRtiyoM meM prAkRta, saMskRta evaM hindI bhASA meM nibaddha haiN| kucha pramukha racanAoM ke nAma isa prakAra haiM - 1. ArAdhanAsAra - AcArya devasena (prAkRta 9 vIM zatAbdI), 2. bhagavatI ArAdhanA (zivArya, prAkRta), 3. ArAdhanAsAra prabandha (prabhAcandra, saMskRta), 4. ArAdhanAsAra vRtti (AzAdhara, saMskRta, 13 vIM zatAbdI), 5. ArAdhanA prabandha (somasUri, prAkRta), 6. ArAdhanA kulaka (abhayasUri), 7. ArAdhanA patAkA (vIrabhadra sUri), 8. ArAdhanA pratibodhasAra (bhaTTAraka sakalakIrti - hindI), 9. ArAdhanA pratibodhasAra (vimalendra sUri, hindI), 10, ArAdhanAsAra (bra. jinadAsa, hindI), 11. ArAdhanA kathAkoza (brahma nemidatta, saMskRta), 12. ArAdhanA samuccaya (ravicandra munIndra) "isase yaha spaSTa hai ki ArAdhanA viSaya jaina vidvAnoM kI dRSTi meM atyadhika mahattvapUrNa rahA hai aura samaya-samaya para unhoMne vibhinna bhASAoM meM granthoM kA nirmANa kiyA hai|" (prastAvanA, ArAdhanA samuccaya, maujamAbAda prakAzana / ) adyAvadhi prakAzita ArAdhanA viSayaka granthoM meM zivArya racita bhagavatI ArAdhanA grantha sarvopari hai aura anya granthoM ke lie AdhAragrantha hai| do varSa pUrva pUjya AryikA supArzvamatI mAtAjI ne devasenAcArya viracita ArAdhanAsAra evaM isakI ratnakIrtideva viracita saMskRta TIkara kA anuvAda kiyA thA jo zrI digambara jaina madhyaloka zodha saMsthAna, sammedazikhara jI se prakAzita huA hai| racayitA zrI ravIndra munIndra ke jIvana ke sambandha meM aura unakI anya kRtiyoM ke sambandha meM unakI isa kRti se kucha vizeSa jJAta nahIM hotaa| basa, itanA jJAta hotA hai ki panasoge grAma meM yaha kRti racI gii| DaoN. e. ena. upAdhye ke anusAra yaha grAma karNATaka pradeza meM sthita hai| yaha tathya isa bAta ko darzAtA hai ki zrI ravIndra munIndra kA kAryakSetra dakSiNa bhArata rahA hai| sAkSyoM ke abhAva meM inake samaya ke bAre meM bhI nizcita nahIM kahA jA sktaa| kSullaka siddhasAgara jI inheM 10vIM zatAbdI kA svIkAra karate haiM to DaoN, kastUracandra Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 5 kAsalIvAla kahate haiM ki "yadi unheM 11 vIM zatAbdI ke AsapAsa kA hI mAnA jAve to vaha ucita hI rhegaa|" DaoN. upAdhye inheM 11vIM zatAbdI kA svIkAra karate haiN| racayitA ravIndra munIndra ke kAlanirNaya hetu abhI vizeSazodha apekSita hai| vistRta hindI TIkA sahita isa grantha kA yaha navIna prakAzana pUjya AryikA zrI supArzvamatI mAtAjI ke vaiduSya evaM parizrama kA supariNAma hai| ApakI kArya-tatparatA kI jitanI sarAhanA kI jAe vaha kama hai| Ayu ke 75 vasanta pAra kara lene para bhI ApameM kArya-niSpAdana kI adbhuta kSamatA hai| ApakI lekhanI satata gatizIla rahatI hai| kucha samaya pUrva hI Apane 'sarvArthasiddhi' grantha kA hindI bhASAntara pUrNa kiyA hai jo abhI sampAdana prakAzana kI prakriyA meM hai| prastuta grantha ke prArambha meM pUjya mAtAjI ne vistAra se racayitA ravicandra munIndra ke sambandha meM prakAza DAlA hai| bra. DaoN. pramilA bahina ne pUjya mAtAjI kA paricaya prastuta kiyA hai, sAtha hI grantha ke pratipAdya kI bhI carcA kI hai| grantha ke anta meM mUla zlAka sUcI va uddhRta padyoM kI sUcI sammilita kI gaI hai| prastuta saMskaraNa ke saMyojana-sampAdana kA bhAra mujha alpajJa para DAlakara bahuzrutajJa pUjya AryikAzrI ne mujha para jo anugraha kiyA hai etadartha maiM ApakA kRtajJa huuN| maiM pUjya mAtAjI ke zrIcaraNoM meM savinaya vandAmi nivedana karatA hU~ aura kAmanA karatA hU~ ki ve nirAmaya dIrghAyu prApta kara isI taraha jinavANI ke hArda ko sahaja bodhagamya banAkara prastuta karatI rheN| saMghasthA DaoN. pramilA bahina ke prati bhI unake anekavidha sahayoga ke lie AbhAra vyakta karatA huuN| grantha ke prakAzana meM arthasahayoga karane vAle zrI bagar3A parivAra ko hArdika dhanyavAda detA huuN| kampyUTara kArya ke lie nidhi kampyUTarsa ke zrI kSemaMkara pATanI va unake sahayogiyoM vizeSarUpa se zrI sunIla bhaTanAgara ko hArdika dhanyavAda detA huuN| tvarita mudraNa ke lie hindustAna priMTiMga hAusa, jodhapura ko sAdhuvAda detA huuN| ___ mere pramAda va ajJAna se graMtha kI prastuti meM bhUleM raha jAnA svAbhAvika hai| sahRdaya pAThakoM se savinaya anurodha karatA hU~ ki ve kSamA pradAna karate hue sauhArda bhAva se mujhe una bhUloM se avagata karAne kI anukampA kreN| zruta paMcamI 24 maI, 2004 vinIta DaoN. cetanaprakAza pATanI avirala, 54-55, indrA vihAra nyU pAvara hAusa roDa, jodhapura Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wan Amukha // granthakartA: jaina dharma ke itihAsa meM bahuta se AcAryoM ke likhe grantha to prApta hote haiM parantu unake racayitA kA nAmollekha duSprApya hai / kinhIM kA nAma prApta hai to usameM bhI vidvAnoM kA vivAda hai kyoMki eka nAma ke kitane hI AcArya hue haiM, jaise bhadrabAhu zrutakevalI bhI hue haiM aura anya AcArya bhI hue haiN| ata: 'bhadrabAhu saMhitA' meM vivAda hai| isI prakAra ArAdhanA samuccaya ke viSaya meM vivAda hai kyoMki ravicandra nAmaka tIna AcArya hue haiN| AcArya ravicandra apane ko munIndra kahate haiN| unakA nivAsasthAna karnATaka prAnta ke antargata 'panasoga' nAmakA grAma hai| karnATaka ke zilAlekhoM meM ravicandra kA nAma kaI sthAnoM para AyA hai| abhilekhoM se inakA samaya I. san kI dazama zatAbdI siddha hotA hai| dhAravAr3a ke san 1962 I. ke eka abhilekha meM ravicandra muni kA ullekha AyA hai| (dakSiNa bhAratIya epigrAphikA ke vArSika prativedana san 1934-35 pR. 7 abhilekha saMkhyA 532 meM isakA ullekha hai| eka anya ravicandra kA ullekha mAsopavAsI saiddhAMtika ke rUpa se prApta hotA hai| isa abhilekha meM mAghanandI kI guru paramparA dI gaI hai| batAyA hai ki nandisaMgha balAtkAragaNa ke vartamAna muni hoyasala rAjA ke guru the| unhoMne mAghanandI kI paramparA isa prakAra likhI hai- zrIdhara, vidya padmanandI, traividhavAsupUjya, saiddhAntika zubhacandra bhaTTAraka, abhayanandI bhaTTAraka-aruhaNaMdi saiddhAntika, devacandra aSTopavAsI, kanakacandra, nayakIrti, mAsopavAsI ravicandra, harinaMdI, zrutakIrti, traividya vIranaMdI, hariyanandI, zrutakIrti vidya, vIranandi saiddhAntika, gaNDavimukta, nemicandra bhaTTAraka, guNacandra, jinacandra, varddhamAna, zrIdhara, vAsupUjya, vidyAnandI svAmI, kaTakopAdhyAya, zrutakIrti, vAdivizvAsaghAtaka, maleyAlapANDaya deva, nemicandra-madhyAhna kalpavRkSa, vAsupUjya ityAdi mAghanandI AcArya kI paramparA jaina zilAlekha saMgraha bhAga cAra meM spaSTa rUpa se likhI hai| eka ravicandra kA ullekha 'pravaNabelagolA ke abhilekha saM. 53 meM AyA hai| isa abhilekha ke anusAra ravicandra san 1130 meM vartamAna the| mAghanaMdI AcArya kI paramparA meM hone vAle ravicandra kA samaya I. san kI 13 vIM zatAbdI siddha hotI hai| ___ 'ArAdhanA samuccaya' ke racayitA ravicandra uparyukta ravicandra hI haiM yA inase bhinna haiM, yaha nizcita rUpa se nahIM kahA jA sktaa| grantha ke anta meM granthakAra ne svayaM apanA paricaya eka padya meM isa prakAra diyA hai| zrIravicandramunIndraH panasogegrAmavAsibhirgranthaH / racito'yamakhilazAstrapravINa-vidvanmanohArI // 42 // isa zloka se yaha to spaSTa ho jAtA hai ki ravicandra AcArya dakSiNa bhArata ke rahane vAle the aura jaina zAstroM ke adbhuta jJAtA the| mAghanandI kI paramparA meM halevIr3a ke eka saMskRta aura kannar3amizrita abhilekha meM abhayanandI kA nAmollekha hai| "svasti zrI mUlasaMgha dezIyagaNa, pustaka gaccha koNDakundAnvaya diGgalezvara dabaliya zrIsamudAyadamAghanaMdibhaTTArakadevara priya ziSya saM. zrImannemicandra bhaTTAraka devasaM zrImadabhayacandra siddhAnta cakravartI galuM zakavarSa 1117 ne maya bhAva saMvatsarada bhAdrapada zuddha 12 budhvaard|" ___ halebIr3a ke eka anya abhilekha meM jo zaka saMvat 1201 (I. san 1279) kA hai isameM abhayacandra ke samAdhimaraNa kA ullekha hai| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 13 eka lekha meM IsvI san 1205 hai| isase siddha hotA hai ki ravicandrAcArya kA kAla 12 vIM yA 13vIM zatAbdI hai| ArAdhanA samuccaya meM ravicandra munIndra ne pUrvAcAryoM ke aneka uddharaNa prastuta kiye haiN| ina uddharaNoM se unake pANDitya aura samaya sambandha kA bhI anumAna lagAyA jA sakatA hai| inhoMne rAmasena dvArA viracita tattvAnuzAsana kA nimnalikhita padya 'uktaJca' kahakara uddhRta kiyA hai| tattvajJAnamudAsInamapUrvakaraNAdiSu / zubhAzubhamalAbhAvAdvizuddhaM shukrnmbhydhuH||104|| arthAt apUrvakaraNAdi sthAnoM meM jo udAsIna anAsaktimaya tattvajJAna hotA hai vaha zubha aura azubha donoM prakAra ke mala kA nAzaka hone ke kAraNa zukla dhyAna kahA gayA hai| yahI zloka tattvAnuzAsana meM kra.saM. 342 para hai| isase siddha hotA hai ki ravicandra rAmasena ke bAda meM hue haiN| 'ArAdhanA samuccaya' kA ullekha zubhacandra ne svAmI kArtikeyAnuprekSA kI saMskRta vyAkhyA meM kiyA hai| zubhacandra ne apanI yaha vyAkhyA I. san 1556 meM pUrNa kI hai| ataeva yaha nizcita hai ki ravicandra kI khyAti usa samaya taka vyApta ho cukI thii| isalie bhI unakA samaya I. san 1556 ke pUrva siddha hotA hai| yadi hama mAghacandra kI paramparA kA avalokana kareM to aisA pratIta hotA hai ki 'ArAdhanA samuccaya' ke racayitA halebIr3a ke kannar3a lekha meM ravicandra hai| halebIr3a kA kannar3a meM likhita lekha 1205 kA hai| isI prakAra 13vIM zatAbdI meM hone vAle kelagere' ke abhilekha meM bhI mAsopavAsI ravicandra siddhAntadeva kA ullekha hai| ataH inakA samaya I. san kI 12 vIM zatAbdI kA antima pAda yA 13vIM zatI kA prathama pAda saMbhava hai| isa ArAdhanA samuccaya ke avalokana se jJAta hotA hai ki unhoMne bahuta granthoM kA adhyayana kiyA thA aura AcAryoM kI paramparA ko surakSita rakhane ke lie pUrva AcAryoM kA anukaraNa kiyA hai| inhoMne maMgalAcaraNa meM 'AgamasAraM ArAdhanAsAraM pravakSyAmaH' isa sUtra meM Agama kA sAra aura pravakSyAmaH ye do zabda vicAraNIya hai| "pravakSyAmaH" 'pra' zabdena (prabaMdhanena - AcAryopadezapAramparyeNa AgataM vkssyaamH| prAhuH iti byaakhyaanaarthtvaat| tadanenAnAdirayaM zAstraprabandhaH kevala tatsaMkSepAdividhAveva zAstrakArANAmAdhipatyamiti darzayati / nyAyavinizcaya vivrnn|) yaha vivaraNa 'nyAyavinizcaya' ke TIkAkAra vAdirAja sUri ne tIsare zloka kI vyAkhyA meM prAhuH' zabda kA artha karate samaya likhA hai ki AcArya kI paramparA se Aye hue artha ko kahanA 'prAhu' kahalAtA hai (usI prakAra paramparA se Aye hue zAstra ke kathana kI pratijJA karanA 'pravakSyAma:' kahA jAtA hai| isase yaha phalita hotA hai ki zAstroM kI yaha paramparA anAdikAlIna hai| artha kI apekSA granthoM kI racanA ke kartA sarvajJa deva haiM isIlie kahA jAtA hai ki 'mUlagranthakartAraH sarvajJa-devAH') iti / grantha : AcAryadeva ne 'ArAdhanA samuccaya' yaha nAma sArthaka rakhA hai| "rAdha aura sAdh' dhAtu siddhi artha meM hote haiN| 'A' samantAt rAdhyate sAdhyate Atmana: siddhiH yayA sA aaraadhnaa| jisake dvArA AtmA kI siddhi kI jAtI hai, zuddhAtmA kI prApti kI jAtI hai usako ArAdhanA kahate haiN| Atmasiddhi kI sAdhanA meM jisakI ArAdhanA kI jAtI hai vaha ArAdhya hai| mukti kA abhilASI ArAdhanA karane vAlA ArAdhaka kahalAtA hai| svarga, mokSa kI prApti phala kahalAtA hai| ArAdhanA samuccaya meM ina cAroM kA varNana hai| AcAryadeva ne inakA kathana sucAru rUpa se kiyA hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 14 ArAdhanA sambandhI yadyapi ArAdhanA sAra, bhagavatI ArAdhanA Adi aneka haiM parantu isa grantha meM eka anUThA hI kathana hai| isake mAdhyama se inhoMne tapArAdhanA meM dhyAna kA varNana karate samaya karmoM kI bandha-vyucchitti sattA-jyucchitti, udaya-vyucchitti, udIraNA-vyucchitti kA bahuta sundara DhaMga se kathana kiyA hai| yaha grantha saMskRta padyoM meM likhA gayA hai| isameM 252 padya haiM, jinameM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyaktapa kA varNana hai| guNa aura guNI ke bheda se ArAdhya do prakAra ke kahe haiN| guNI ArAdhya kA kathana kArate sa prathakAra se paMca parameSThI kA kayana kiyA hai| guNa ArAdhanA samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyaktapa ke bheda se cAra prakAra kI kahI hai| ina cAroM prakAra ke guNoM kA vistAra rUpa se kathana kiyA hai| isa grantha kI vizeSatA hai ArAdhya ke kathana meM guNaguNI ke bheda se do prakAra se kathana krnaa| ravicandra AcArya ne guNI janoM kA kathana karate samaya AcArya, upAdhyAya aura sAdhujanoM ke 36-2528 guNoM kA kathana karane ke pUrva deza-kula aura jAti kI zuddhi kA kathana karanA bhI paramAvazyaka samajhA ata: usakA varNana kiyA hai ziSyAnugraha-nigraha-kuzalAH kuljaatideshsNshuddhaaH| SaTtriMzadguNayuktAstAtkAlikavizvazAstrajJAH // 6 // AcAraM paMcavidhaM bhavyAnAcArayanti ye nityaM / zaksyAcaranti ca svayamAcAryAste mate jaine / / 7 / / jaina darzana ne deza, kula aura jAti zuddha vAle ko hI AcArya, upAdhyAya aura sAdhu banane kA Adeza diyA hai| pravadhanasAra meM bhI kundakundAcArya ne deza-kula jAti kI zuddhi kA kathana kiyA hai jainezvarI dIkSA grahaNa karane vAle ke lie| anya granthoM meM jJAnArAdhanA, darzanArAdhanA, cAritrArAdhanA aura tapArAdhanA isa krama se ArAdhanAoM kA kathana kiyA hai| parantu ravicandrAcArya ne sarvaprathama darzanArAdhanA kA kathana kiyA hai| sAmAnyataH vastu svarUpa ko jAnakara hI samyagdarzana kI utpatti hotI hai kyoMki dezanAlabdhi ke binA kabhI kisI ko bhI samyagdarzana nahIM hotA ataH prAya: sarva prathama jJAna ArAdhanA kA kathana hai| nyAya vinizcaya meM likhA hai, samyagjJAna hI pramANa hai, aisI bAta nahIM hai apitu samyagjJAna aura asamyagjJAna donoM hI pramANa haiM / laukika dRSTi meM bhI maiMne dIpaka se dekhA, cakSu se jAnA, dhUma se agni ko jAnA, zabda (zAstra) se jAnA Adi loka-vyavahAra hotA hI hai| __ samyagdarzana ke pUrva jJAna ko pramANa upacAra se kahate haiM, "aisA bhI kahanA ThIka nahIM hai kyoMki "yasya pramitikriyAM prati sAdhakatamatA tasya prAmANyamiti prasiddhiH" ataH prmaannpdaaccoktsyaivaarthsthaavgmH| tathA zAstrAntare'pi - avyabhicArAdi vizeSaNa-viziSTopalabdhi janakasya bodhasyAbodhasya vA sAmAnyena prmaanntvprsiddhiH|" jo jJAna pramiti kriyA ke prati sAdhakatama hotA hai vaha pramANa hotA hai, yaha prasiddhi hai kyoMki pramANa pada se ukta artha kA jJAna hotA hai isalie samyagjJAna aura asamyagjJAna donoM ko pramANa mAnA hai ata: dezanAlabdhi pramANa se vastu ko jAnakara hI samyagdarzana kI utpatti hotI hai isalie jJAnArAdhanA prathama kahI hai darzanArAdhanA tdnntr| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam15 jinako samyagdarzana pUrvaka jJAna ArAdhanA iSTa hai unhoMne samyagdarzana ArAdhanA ke anantara jJAna ArAdhanA kA kathana kiyA hai, aisA pratIta hotA hai| svayaM ravicandra AcArya ne ArAdhaka jana kA kathana karate samaya 1718-19 gAthA meM kathana kiyA hai ki samyagdRSTi ke dravyAtmaka aura bhAvAtmaka donoM hI jJAna samyak hote haiN| ataH darzana ArAdhanA ke bAda jJAna ArAdhanA kahI hai aura mithyAdRSTi ke gyAraha aMga taka ke dravya zrutajJAna ko dekhakara prathama jJAna ArAdhanA kahI hai, isameM AcAryoM meM paraspara virodha nahIM hai| pUrvavattI AcAryoM kI prAkRta racanAoM kA anusaraNa kara likhe gae isa grantha meM 252 gAthAe~ AryAchanda meM nibaddha haiN| isa sampUrNa grantha meM prAkRta bhASA ke do aura saMskRta bhASA ke pA~ca, kula sAta uddharaNa haiN| aneka padoM meM kundakundAcArya kA anusaraNa dRSTigocara hotA hai, jaise kundakunda ne likhA hai dasaNamUlo dhammo uvaiDro jiNavarehiM shissyaannN| taM soUNa sakaNNo desaNahINo Na vaMdithyo / / isI prakAra inhoMne pUrvArdha kA anusaraNa karate hue likhA - vakSasya yathA mUlaM prAsAdasya ca yathA adhiSThAnaM / vijJAnacaritatapasAM tathA hi smykssmaadhaarH| aura bhI bahuta se zlokoM meM pUrvAcAryoM kA anusaraNa hai| isake paThana, manana, cintana se mujhe aisA pratIta huA ki bhavya jIvoM para kRpAdRSTi rakhane vAle AcAryadeva ne isa laghu kRti meM gAgara meM sAgara kI kahAvata ko satyakara caturvidha ArAdhanA aura isase sambandhita ArAdhya, ArAdhaka jana, ArAdhanopAya aura ArAdhanA ke phala kA suvyavasthita rUpa se kathana kiyA hai| isa grantha kI racanA meM adhikatama kathana tapa ArAdhanA ke antargata dvAdaza anuprekSAoM para kiyA gayA hai aura dvAdaza anuprekSAoM ke varNana kA krama bhI vahIM hai jo zivArya, vaTTakera aura kunda-kundAcArya ne apanAyA hai tathA yaha svAbhAvika bhI hai kyoMki zivArya kI kRti 'bhagavatI ArAdhanA' AtmazAMti rUpa samAdhimaraNa ke lie racita pratyeka grantha ke lie eka mahatvapUrNa AdhAra grantha hai| mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritra aura kAyaklezoM kI vRddhi karane vAle mithyAtapazcaraNa rUpI halAhala viSa kA vamana karAkara samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritra aura samyak tapa rUpI amRta pradAna karane ke lie yaha grantha paramauSadhi hai| isa grantha meM saMkSepa se 11 aMga aura caudaha pUrva ke sArabhUta cAroM anuyogoM kA viSaya pUrNa rUpa se samAhita hai| bar3I kaThinatA se jisakA viSaya jAnA jAtA hai, jisameM vidvajjanoM kA hI praveza hai mujha jaise ajJAnI kA nahIM, phira bhI maiMne isakI bhASA TIkA karane kA duHsAhasa kiyA hai| isake viSayoM ko anya granthoM ke AdhAra para sarala banAyA hai| isameM yadi koI bhUla rahI ho to vidvajjana kSamA kareM, maiM kSamAprArthI isa kArya meM sahayoga dene vAle mukhyatayA saMghasthA DaoN. pramilAjI aura DaoN. cetanaprakAzajI pATanI, jodhapura ko maiM zubhAzIrvAda detI hU~ ki unake jJAna-dhyAna aura dharmAcaraNa kI pratidina vRddhi ho aura anta meM samAdhimaraNa prApta kara ve uttama pada ko prApta kreN| AcAryavarya vIrasAgara jI kI antima ziSyA AryikA supArzvamatI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM viSaya sUcI // kra.saM. viSaya pRSTha saMkhyA 72 samyagdarzana ArAdhanA samyagjJAna ArAdhanA samyak cAritra ArAdhanA samyak tapa ArAdhanA dvAdaza anuprekSA 127 156 3 206 ArAdhya-svarUpa 272 ; ArAdhakajana-svarUpa 292 ArAdhanA-upAya 299 ja 346 ArAdhanA-phala zlokAnukramaNikA 364 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIravicandramunIndraviracitam ArAdhanAsamuccayam tasyopari pUjya 105 gaNinI AryikA supArzvamatI mAtAjI viracitA bhASA TIkA 1. samyagdarzanArAdhanA: maMgalAcaraNa evaM grantharacanA kI pratijJA samyagdarzanabodhanacaritrarUpAn praNamya paMcagurUn / ArAdhanAsamuccayamAgamasAraM pravakSyAmaH // 1 // anvayArtha - samyagdarzanabodhanacaritrarUpAn - samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra svruup| paMcagurUn - paMca parameSThI ko| praNamya - namaskAra karake / AgamasAraM - Agama ke sArabhUta / ArAdhanAsamuccayaM - ArAdhanA samuccaya grantha / pravakSyAma: - khuuNgaa| bhAvArtha - kisI bhI kArya kI nirvighna samApti ke lie sarvaprathama maMgalAcaraNa kiyA jAtA hai| ma - pApaM / galaM - gAlayati, nAzayati iti maMgalaM - jo pApoM kA nAza karatA hai usako maMgala kahate haiM athavA maMgaM - zubhaM, lAti - detA hai usako maMgala kahate haiN| arthAt - jinakA ciMtana, manana, smaraNa, kIrtana karane se anAdi kAla se baMdhI huI pApa rUpI sA~kala TUTa jAtI hai - vA pApa karmaprakRti kA zubha karmaprakRti meM saMkramaNa ho jAtA hai tathA puNyAnubaMdhI puNya karma kA Asrava hotA hai usako maMgala kahate haiN| pratyeka zubha kArya ke prAraMbha meM maMgalAcaraNa karanA paramAvazyaka hai, kyoMki maMgalAcaraNa karane se zubha karmoM kA Agamana hotA hai aura azubha karmoM ke phala dene kI zakti kA abhAva hotA hai| paMcAstikAya meM jayasena AcArya ne likhA hai Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 2 AI maMgalakaraNe sissA lahupAragA havaMti tti / majhe avvucchitti vijjA vijjAphalaM carime / / Adi meM (prAraMbha meM) maMgalAcaraNa karane se zAstra kI nirvighna samApti hotI hai| madhya meM maMgalAcaraNa karane se ziSya zIghra vidyA ke pAragAmI hote haiM aura aMta meM maMgalAcaraNa karane se vidyA kA phala prApta hotA grantha ke prAraMbha meM maMgala, nimitta, hetu, parimANa, nAma aura kartA ina chaha adhikAroM kA kathana karanA ati Avazyaka hai, kyoMki inake binA grantha meM pramANatA nahIM AtI hai aura zAstra kA pUrNa jJAna bhI nahIM hotA hai| isIlie AcArya ne grantha ke prAraMbha meM sarvaprathama maMgalAcaraNa kiyA hai kyoMki maMgalAcaraNa meM chahoM adhikAra garbhita ho jAte haiN| nAstikatA ke parihAra, ziSTAcAra ke paripAlana, puNya kI prApti aura vighnoM kA vinAza karane ke lie maMgalAcaraNa kiyA jAtA hai| vaha mukhya maMgala bhAva aura dravya ke bheda se do prakAra kA bhI kahA hai| AMtarika bhAvanA se jinendra bhagavAna ke guNoM kA smaraNa karanA bhAva maMgala hai tathA 'jinebhyo namaH / isa prakAra vacanoM se uccAraNa karanA, hAtha jor3akara namaskAra karanA dravya maMgala hai| isa grantha ke maMgalAcaraNa meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ke dhAraka paMca parameSThI ke guNoM ke ciMtana svarUpa bhAva maMgala aura 'praNamya' rUpa zabda se dravya maMgala kiyA gayA hai| isa grantha meM sarvaprathama AcAryadeva ne ratnatraya ke dhAraka paMca parameSThI ko namaskAra karake Agama meM sArabhUta ArAdhanAsamuccaya ko kahane kI pratijJA kI hai| praNamya - prakarSeNa manovacakAyayogaiH namya natvA, utkRSTa mana, vacana aura kAya kI ekAgratA se paMca parameSThI ko namaskAra karake isa grantha ke kahane kI pratijJA kI hai| pravakSyAmaH - yaha ArAdhanA grantha hai| isa ArAdhanA ke yathArtha svarUpa kA kathana karane ke lie 'pravakSyAmaH' isakA prayoga kiyA hai arthAt utkRSTa rUpa se ArAdhanAsamuccaya ko kahU~gA | athavA - dhavalA meM maMgala ke chaha adhikAra kahe haiM - maMgala, maMgalakartA, maMgalakaraNIya (maMgala karane yogya), maMgala kA upAya, maMgala ke bheda aura maMgala kA phl| maMgala kA lakSaNa to pUrva meM likha cuke haiN| caudaha vidyAoM ke pAragAmI AcArya maMgalakartA haiN| bhavyajana maMgala karane yogya haiM arthAt bhavya jIvoM ke anAdi kAla se ba~dhe hue karmoM kA vinAza maMgala karane se hotA hai| ataH bhavyajIva maMgalakaraNIya (maMgala karane yogya) haiN| ratnatraya kI sAdhaka sAmagrI (AtmAdhInatA, mana-vacana-kAya kI ekAgratA Adi) maMgala kA upAya hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 3 sAmAnya se maMgala eka prakAra kA hai| puNya, pUta, pavitra, prazasta, ziva, bhadra, kSema, kalyANa, zubha aura saukhya ityAdi sarva maMgala ke hI paryAyavAcI zabda haiN| jo AtmA ko pavitra karatA hai vA jisa kriyA se AtmA pavitra hotI hai usako puNya kahate haiN| vaha puNya dravya aura bhAva ke bheda se do prakAra kA hai| bhAva puNya ke nimitta se utpanna sAtAvedanIya Adi zubha prakRti rUpa pudgala paramANuoM kA piNDa dravya puNya hai| dAna, pUjA, SaDAvazyaka Adi kriyA rUpa jIva ke zubha pariNAma bhAva puNya haiN| samyagdarzana, zrutajJAna, vratarUpa pariNAma tathA kaSAya ke nigraharUpa guNoM se pariNata AtmA puNya jIva hai|' puNya se AtmA pavitra hotI hai aura maMgala se bhI AtmA pavitra hotI hai| ata; puNya aura maMgala ekArthavAcI haiN| isI prakAra pUta, pavitra, prazasta Adi zabda bhI AtmA kI pavitratA ke sUcaka haiN| ataH ye maMgalavAcI haiN| yaha jJAnAvaraNAdi dravyamalA aura ajJAna, adarza Adi bhAva mala ko galAtA hai, vinaSTa karatA hai, ghAtatA hai, dahana karatA hai, hanatA hai, zuddha karatA hai, vidhvaMsa karatA hai isalie 'maMgala' kahA gayA hai| isa maMgala ke dvArA maMgala karane vAlA apane kArya kI siddhi para pahu~ca jAtA hai| zAstra ke artha kA nizcaya karatA hai, zAstra ke artha ko grahaNa karanemeM samartha hotA hai| ataH AcAryavarya zAstra vA kisI kArya kA prAraMbha maMgalAcaraNa-pUrvaka hI karate haiN| mukhya evaM gauNa ke bheda se maMgala do prakAra kA hai| vItarAga prabhu ke guNoM kA smaraNa karanA mukhya maMgala hai aura pIlI sarasoM, chatra, zveta ghor3A, kanyA Adi gauNa (amukhya) maMgala haiN| paMcAstikAya kI tAtparya vRtti meM likhA hai - Adau madhye'vasAne ca maMgalaM bhASitaM budhaiH / tajjinendraguNastotraM, tadavighnaprasiddhaye / / jJAnIjanoM ne kAryagata vighnoM kA nivAraNa karane ke lie kArya vA zAstra ke prAraMbha, madhya aura avasAna (samApti) meM jinendra ke guNoM kA stavana karane kA kathana kiyA hai| vaha mukhya maMgala kahA jAtA dravya aura bhAva ke bheda se maMgala do prakAra kA hai| maMgalavAcaka zabdoM ko vacana se uccAraNa karanA dravya maMgala hai aura una maMgalavAcaka zabdoM kA vA mAMgalika vastu kA Azraya lekara pariNAmoM kI vizuddhi hotI hai vaha bhAva maMgala hai| 1. maMgalasAmAnyAttadekavidhaM - dha. 1/1.5.1 4. paM. kA. 2. sa. si. 6/3 3. paM. kA. tA. 108/172 5. mU.A. 1234/go,jI.mU. 64 / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam -4 nibaddha aura anibaddha ke bheda se maMgala do prakAra kA hai| jo grantha kI Adi meM granthakAra ke dvArA iSTa devatA ko namaskAra nibaddha kara diyA jAtA hai arthAt zlokAdi rUpa meM racakara likha diyA jAtA hai use nibaddha maMgala kahate haiM aura jo grantha kI Adi meM granthakAra dvArA devatA ko namaskAra kiyA jAtA hai jise lipibaddha nahIM kiyA jAtA hai, tathA zAstra likhanA yA bA~canA prAraMbha karate samaya mana, vacana, kAya se jo namaskAra kiyA jAtA hai use anibaddha maMgala kahate haiN|' samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ke bheda se maMgala tIna prakAra kA hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kA lakSaNa Age kheNge| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ke dhAraNa karane se AtmA pavitra hotI hai aura inase dravya evaM bhAva karma kA nAza hotA hai, AtmA ko parama pada kI prApti hotI hai| ataH ye tInoM maMgalasvarUpa haiN| arihaMta, siddha, sAdhu aura jinadharma ke bheda se maMgala cAra prakAra kA hai| jinhoMne jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, antarAya rUpa cAra ghAtiyA karmoM kA nAzakara anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantabala rUpa cAra ananta catuSTaya ko prApta kara liyA hai, ve arihaMta kahalAte haiN| jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM kA nAza kara jinhoMne samyagdarzanAdi ATha guNoM ko prApta kara liyA hai tathA jo loka ke agra bhAga meM puruSAkAra se sthita haiM, ve siddha kahalAte haiN| ___ jo ratnatraya rUpa mokSamArga kI sAdhanA karate haiM tathA apanI sAdhanA meM lIna rahate haiM, ve sAdhu kahalAte haiN| jinendradeva dvArA kathita ahiMsAmaya vA vastu svabhAva rUpa dharma hai| ina cAroM kI ArAdhanA, upAsanA, arcanA karane se Atmastha karmoM kA vinAza hotA hai, dravyamala aura bhAvamala naSTa hote haiM ata: ye cAra maMgala svarUpa haiN| paMca parameSThI ke stavanarUpa pA~ca maMgala haiN| arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ye pA~ca parameSThI haiN| sarvajJa, vItarAga aura hitopadezI ko arihaMta Apta kahate haiN| svAtmopalabdhi, zivasaukhyasiddhi ko prApta, kRtakRtya siddha kahalAte haiN| __jo ziSyoM ko zikSA-dIkSA dete haiM, svayaM darzanAcAra, jJAnAcAra, tapAcAra, cAritrAcAra aura vIryAcAra rUpa pA~ca AcAroM kA pAlana karate haiM tathA bhavya jIvoM se ina paMcAcAroM kA pAlana karAte haiM unako AcArya kahate haiN| 1. tattha NibaddhaM NAma jo susassAdIe suttakattAreNa NibaddhadevadANamokkAro taM nnibddhmNglN| jo suttassAdIe sattAreNa kAyadevadANamokkAro tmnnibddhmNglN| dh.1|1, 1, 1/41/5 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam-5 jo ziSyoM ko adhyApana karAte haiM, dharmopadeza dekara jIvoM ko sanmArga meM lagAte haiM, jo ratnatraya se yukta hote haiM, ve upAdhyAya kahalAte haiN| upAdhyAya bhatyA jIvoM ko AtmakalyANa kA mArga dikhAte haiM, ata: ye mArgadarzaka haiN| AcArya mArgasaMcAlaka hote haiN| sAdhu usa mArga ke anuyAyI haiN| saMkSepa meM kathana hai - jisa kisI vyakti ke rAgadveSa kI kucha kamI ho jAtI haiM use hama bhalA AdamI kahate haiN| vaha svayaM galata kAryoM meM nahIM jAtA tathA dUsaroM ke lie upayogI evaM kAryasAdhaka hI siddha hotA hai, bAdhaka nhiiN| yadi kisI vyakti ke rAga-dveSa kI kamI kucha adhika mAtrA meM huI ho to loga use sajjana kahate haiN| aisA vyakti nyAyapUrvaka AcaraNa karatA hai, satya bolatA hai tathA sthUla rUpa se hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha rUpa pA~coM pApoM kA tyAgI hotA hai, zAMta pariNAmI hotA hai, use vratI kahate haiN| isa vratI mAnava ke hRdaya se anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha aura apratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha ye ATha kaSAyeM zAMta ho jAtI haiN| apane antas meM parama sukha kA anubhava karatA hai, kyoMki vAstava meM vrata vahI hai - bahiraMga meM sAvadhakriyAoM kA tyAga aura aMtaraMga meM AtmasvarUpa kA anubhava | sAgAra dharmAmRta meM likhA hai ki aMtaraMga meM rAgAdi kSaya kI tAratamyatA se AtmAnubhava vikasita ho rahA hai aura bAhara meM saMkalpI hiMsA Adi kA tyAga hai, vahI vratI hai| jisa vyakti meM rAgadveSa kI mAtrA aura nyUna ho jAtI hai arthAt anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha; apratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha aura pratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha ye 12 kaSAyeM zAMta hotI haiN| inakI udayavyucchitti ho jAtI hai ve AcArya, upAdhyAya aura sAdhu parameSThI kahalAte haiN| yadyapi inameM bAhya kArya kI upAdhi se bheda dikhatA hai, parantu aMtaraMga ke kaSAyoM kA abhAva tInoM meM samAna hI rahatA hai| jaba sAdhaka (AcArya, upAdhyAya, muni) ke aMtaraMga meM 12 kaSAyoM kA abhAva hotA hai, taba vaha paMca mahAvrata, paMca samiti, paMcendriyarodha, Sar3Avazyaka tathA zeSa sAta guNoM kA pAlana karatA hai aura aMtaraMga meM AtmasvabhAva meM ramaNa karane kA prayatna karatA hai| ahiMsA mahAvrata - hiMsA do prakAra kI hotI hai bhAva aura dravya | una donoM prakAra kI hiMsA kA abhAva ahiMsA hai| AMzika rUpa se hiMsA kA tyAga aNuvrata aura pUrNa rUpa se tyAga mahAvrata hai| chaha kAya ke jIvoM kI virAdhanA karanA dravya hiMsA hai aura rAga dveSa kI utpatti honA bhAva hiMsA hai| digambara sAdhu ahiMsA mahAvrata kA pAlana karate haiM kyoMki bAhya meM trasa sthAvara kI virAdhanA kA tyAga kara dravya ahiMsA kA pUrNa rUpa se pAlana karate haiM aura rAgadveSa kA abhAva hone se vA maMda saMjvalana hone se unake bhAva hiMsA kA bhI abhAva hai| isI prakAra jhUTha, corI, kuzIla evaM bAhyAbhyaMtara parigraha ke tyAgI hote haiM jisase dravya aura bhAva rUpa donoM ahiMsA ke pAlana kI puTa lagI rahatI hai| rAgadveSa ke ghaTa jAne se paMcendriya viSayoM se mana svayameva parAGmukha ho jAtA hai| ata: pA~coM indriyA~ AtmAdhIna 1. rAgAdikSaya. sAgAradharmAmRta Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 6 - ho jAtI haiN| arthAt nijasvabhAva ke AsvAdana kI bAdhaka kaSAyoM ke manda ho jAne se nija svabhAva kA svAda AtA hai to zeSa sarvasvAda nIrasa evaM besvAda ho jAte haiN| nija svabhAva sparza ke samakSa parasparza kI icchA utpanna hI nahIM hotii| nija svabhAva kA avalokana kiyA to anya kucha dekhane yogya nahIM rahatA / svabhAva ke anahada nAda ko sunA to anya kucha sunane ko nahIM raha jaataa| nija gaMdha meM rama jAne para anya gandha-grahaNa meM mana svayameva nahIM jaataa| isa prakAra apane svabhAva kA avalambana liyA to pA~coM indriyoM kA nirodha svayameva ho jAtA hai| AcArya, upAdhyAya aura sAdhu parameSThI ke rAgAMza itane manda ho jAte haiM ki sAMsArika bhogoM ke prati unakI Asakti nahIM rhtii| unakI koI bhI kriyA yatnAcAra ke binA nahIM hotI, na unakI AhArAdi meM Asakti hotI hai aura na zarIra ke prati anurAga / isalie zarIra se virakta hokara ve dina meM eka bAra bhojana karate haiM aura snAnAdi kA tyAga kara nagna mudrA dhAraNa karate haiN| ve antarmuhUrta ke bhItara-bhIttara sAtaveM guNasthAna meM jAkara AtmAnubhava rasa meM lIna ho jAte haiN| jaba AtmAnubhava rasa ke svAda se cyuta hote haiM to samatA, vaMdanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna, saMstavana aura kAyotsarga rUpa SaT Avazyaka kriyAoM meM lIna ho jAte haiN| ina mahAtmAoM ke hRdaya se bhogoM kI vAJchA nikala jAtI hai| ataH ve AtmaniSTha rahate haiM paraniSTha nahIM / paraniSThA taba hotI hai jaba para meM sukha mAnA jAtA hai| mahAmanA munirAja AtmasvabhAva meM lIna rahate haiN| ve kSapaka zreNI para ArUr3ha hokara zukla dhyAna rUpI zastra ke dvArA ghAtiyA karmoM kA nAza kara arhata bana jAte haiM aura apane kevalajJAna ke dvArA sarva padArthoM kA avalokana kara bhavya jIvoM ko sanmArga kA upadeza dete haiN| anta meM aghAtiyA karmoM kA nAza kara siddha avasthA ko prApta karate haiN| inakI AtmA parama pavitra hotI hai, parama maMgala rUpa hotI hai| ina mahApuruSoM ke saMstavana, ciMtana, smaraNAdi se anAdikAlIna karmazRMkhalA TUTa jAtI hai| " jisake hRdaya meM paMcaparameSThI sthita hote haiM usake nivir3a ghora karmabandha bhI DhIle par3a jAte haiM, jaise - candana kI zAkhA para mayUra ke baiTha jAne se candana ke cAroM tarapha lipaTI huI sarpa kI kuNDaliyA~ DhIlI par3a jAtI haiM arthAt sarpa candana vRkSa ko chor3akara bhAga jAte haiN|" (kalyANamandirastotra 8 ) caturviMzati nAma maMgala - Namo arihaMtANaM Adi paMca parameSThI ke nAma kA uccAraNa karanA, tIrthaMkaroM kA nAma lenA nAma maMgala hai| sthApanA maMgala kRtrima - akRtrima caitya- caityAlayoM kI vandanA karanA, unakI stuti karanA sthApanA maMgala hai| dravyamaMgala - jinendra bhagavAna ke zarIra kA raMga yA unake zarIra kI U~cAI, Ayu Adi kA kathana karake stavana karanA dravya maMgala hai| jaise - Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam -7 dvau kundendutuSArahAradhavalau dvAvindranIlaprabhI, dvau andhakAmAbhau jinaludI dvau ra priyNguprbho| zeSAH SoDaza janmamRtyurahitAH saMtaptahemaprabhAH, te saMjJAnadivAkarA: suranutA: siddhi prayacchantu nH||6|| - kRtrimAkRtrima-jinacaitya-pUjArthya candraprabhu aura puSpadaMta kunda phUla ke samAna, candramA ke samAna, barpha ke samAna athavA hIroM ke hAra ke samAna zveta varNa ke haiN| neminAtha aura munisuvrata nIlamaNi ke samAna manojJa varNa vAle haiN| padmaprabhu evaM vAsupUjya lAla varNa ke haiN| pArasanAtha aura supArzvanAtha mayUra ke kaMTha samAna haritavarNa ke haiM aura zeSa solaha tIrthaMkara saMtapta suvarNa ke samAna varNa vAle haiN| isa prakAra jinendradeva ke zarIra ke raMga ke anusAra unakI stuti karanA dravya maMgala hai| jaise - kAntyaiva snapayanti ye dazadizo dhAmnA nirundhanti ye, dhAmoddAmamahisvinAM janamano muSNAnti rUpeNa ye| divyena dhvaninA sukhaM zravaNayoH sAkSAt kSaranto'mRtaM, vandyAste'STasahasralakSaNadharAstIrthezvarAH suuryH|| jinakI divyadhvani bhavya jIvoM ke kAnoM meM amRta jharAtI hai arthAt amRta kI varSA karatI hai, jinakA divya rUpa manuSyoM ke mana ko mohita karatA hai, jo eka hajAra ATha lakSaNa ke dhArI haiM ve bhagavAna merI rakSA kreN| kekI kaMTha samAna chavi vapu utaMga nava hAtha / lakSaNa uraga nihAra pada bandU~ pArasanAtha // jinakI chavi mayUrakaNTha ke samAna (nIla varNa) hai, jinakA zarIra nava hAtha U~cA hai aura jinake caraNa meM sarpa kA cihna hai - aise pArzvanAtha kI maiM vandanA karatA hU~, ityAdi grAma-nagara, zarIravarNa, zarIra kI U~cAI Adi rUpa se jinendra bhagavAna kI stuti karanA dravya maMgala hai| jisa nagara meM bhagavAna kA janma huA hai, jahA~ para bhagavAna ne dIkSA grahaNa kI hai, jahA~ tapazcaraNa kiyA hai, jisa sthAna para kevalajJAna utpanna huA hai aura jahA~ se kevalI bhagavAna ne mokSapada prApta kiyA hai, vaha kSetra maMgala hai| jaise - 1. samayasAra aatmkhyti| 2. zrIpArzvanAthajinapUjA - jayamAlA, kavivara bakhtAvara / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 8 aTThAvayampi uho, caMpAe vAsupujja jiNaNAho / ujjate Nemi jiNo, pAvAe Nibbudo mahAvIro // 1 // vIsaM tu jiNavariMdA amarAsura-vaMdidA dhudakilesA / sammede girisihare, NivvANagayA Namo tesiM // 2 // 1 aSTApada (kailAsa parvata) para AdinAtha bhagavAna ne nirvANa prApta kiyA hai| vAsupUjya jinanAtha ne campApura se nirvANa prApta kiyA hai, Urjayanta ( giranAra ) parvata para neminAtha ne nirvANa prApta kiyA hai, pAvApura se mahAvIra bhagavAna mokSa padhAre haiM tathA devoM ke dvArA pUjita, kleza jinake zAMta ho gaye haiM, jinavaroM meM zreSTha aise ajitAdi bIsa tIrthaMkaroM ne sammedazikhara se nirvANa prApta kiyA hai| aise siddhakSetroM ko merA bAraMbAra namaskAra ho, ityAdi rUpa se nirvANakSetra kI stuti karanA kSetramaMgala hai| athavA jinendra bhagavAna kA pA~ca sau dhanuSa se lekara sAta hAtha pramANa jo zarIra hai vaha tIrthaMkara kI AtmA se pavitra hone se kSetra maMgala svarUpa hai / usakI stuti karanA kSetra maMgala hai| ye guru caraNa jahA~ dhareM jaga meM tIratha hoya / so raja mama mastaka car3ho 'bhUdhara' mAMge soya // ( guru stavana ) mahAn puruSoM ke dvArA sevita kSetra mahAn pavitra hotA hai| jisa prakAra ikSu rasa ke saMyoga se ATe meM madhuratA AtI hai usI prakAra mahApuruSoM ke caraNa sparza se vahA~ kI bhUmi parama pavitra evaM maMgalamaya bana jAtI hai| ataH vaha kSetra maMgala kahalAtA hai| jisa tithi meM vA jisa saMdhyA kAla Adi meM tIrthakaroM ne janma liyA hai, dIkSA grahaNa kI hai, kevalajJAna prApta kiyA hai tathA mokSapada prApta kiyA hai vaha tithi, vaha samaya parama maMgala svarUpa hai| sammukha candramA kA honA, yoginI pITha pIche honA, Adi jo zubha muhUrta haiM ve eka tarapha haiM aura tIrthaMkara prabhu ke janma Adi kA dina eka tarapha hai / usake samAna koI dUsarA maMgala divasa nahIM hai, ataH tIrthaMkaroM ke janmAdi kI tithi kAla maMgala hai| jinendra deva kI ananta darzana, ananta jJAna, ananta sukha aura ananta vIrya rUpa ananta catuSTaya ke anusAra stuti karanA bhAva maMgala hai| tajjayati paraM jyotiH samaM samastairanantaparyAyaH / darpaNala iva sakalA pratiphalati padArthamAlikAH yatra / / 1. nirvANakANDa prAkRta gAthA 1-2 2. puruSArtha siddhayupAya- maMgalAcaraNa | Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 9 jisa kevalajJAna jyoti meM ananta guNa paryAya sahita sarva padArtha vaise hI pratibimbita hote haiM jaise darpaNa meM padArtha pratibimbita hote haiM, vaha jJAnajyoti jayavanta rhe| isa prakAra AtmA ke ananta guNoM kA Azraya lekara jo stavana kiyA jAtA hai, vaha bhAva maMgala hai| nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke bheda se alaukika vA mukhyamaMgala isa taraha chaha prakAra kA bhI hotA hai| maMgala kA phala vighnoM kA vinAza hai, so hI kahA hai NAsadi vigyaM bhedadi yaho duTTA surA Na laMghaMti / iTTho attho labbhai jiNaNAmaggahaNa-metteNa // 30 // satthAdimajjha-avasANaesu jiNathotta mNgluccaaro| NAsai NissesAI vigghAI ravivva timiraaii||ti.p./1/31|| jinendra bhagavAna ke nAmagrahaNa mAtra se vighna naSTa ho jAte haiM, pApaM naSTa ho jAte haiN| duSTa deva ullaMghana nahIM karate haiM aura iSTa artha kI prApti hotI hai| zAstra ke Adi, madhya aura avasAna meM jinendra bhagavAna ne maMgala kahA hai| jisa prakAra sUrya ke dvArA andhakAra naSTa ho jAtA hai usI prakAra maMgalAcaraNa se vizeSa vighna naSTa ho jAte haiN| mAnatuMgAcArya ne maMgala kA phala likhA hai - "he prabho ! tumhAre stavana se bhava-bhava ke ba~dhe hue pApa kSaNa bhara meM naSTa ho jAte haiN| jaise sUrya ke udaya hote hI rAtrikAlIna aMdhakAra naSTa ho jAtA hai| yaha to maMgala kA laukika phala hai| alaukika vA mukhya phala hai zreyomArga kI siddhi / so hI AtaparIkSA meM kahA hai - zreyomArgasya saMsiddhiH prsaadaatprmesstthinH| ityAhustadguNastotraM zAstrAdI munipuMgavAH // 2 // parameSThI ke prasAda se zreyomArga kI siddhi hotI hai isalie zAstra ke prAraMbha meM munirAjoM ne parameSThI ke guNoM ke smaraNa rUpa maMgalAcaraNa kA kathana kiyA hai| maMgalAcaraNa kA mukhya phala hai - mokSa aura gauNa phala hai abhyudaya (svargAdi kI prApti)2 isa grantha ke maMgalAcaraNa meM AcAryadeva ne maMgala, maMgalakartA, maMgala karane yogya (maMgalakaraNIya), maMgala kA upAya, maMgala ke bheda aura maMgala ke phala kA kathana kiyA hai| 1. bhaktAmara stotra -7 2. dhavala 1/111 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 010 arthAt svayaM yaha grantha maMgala rUpa hai| maMgalakarttA ravicandra AcArya haiM, jinhoMne isa grantha kI racanA kI hai tathA svayaM ne isa grantha meM nibaddha rUpamaMgavara kie hai| svayaM AcArya vA unake bhavya ziSya maMgalakaraNIya (maMgala karane yogya) haiM, kyoMki isa maMgalAcaraNa kA zraddhAna, vizvAsa karane se bhavya jIvoM ke anAdikAlIna karmabandha naSTa ho jAte haiN| day isa maMgalAcaraNa ke paThana se ekAgratA AtI hai| mana, vacana aura kAya vaza meM ho jAte haiM, AtmA parama pAvana bana jAtI hai ata: maMgala kA upAya ( AtmA ko pavitra banAne kA sAdhana ) ravicandrAcArya ke dvArA racita yaha maMgalAcaraNa hai kyoMki isa maMgalAcaraNa meM kathita, samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakvAritra ke dhanI pA~ca parameSThiyoM ke dhyAna se hI ekAgratA AtI hai| ataH yaha maMgalAcaraNa ratnatraya kA sAdhana hai yA upAya hai| AcAryadeva ne isa maMgalAcaraNa meM maMgalAcaraNa ke bhedoM kA kathana bhI kiyA hai| kyoMki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra se sampanna pA~ca parameSThI maMgala rUpa haiN| isameM samyagdarzana bhI maMgala svarUpa hai, samyagjJAna aura cAritra bhI maMgala svarUpa haiM, tathA paMca parameSThI maMgala svarUpa haiN| isa maMgalAcaraNa meM maMgala ke jitane bhI bheda haiM una saba kA samAveza hai| inase bhinna koI vastu maMgalasvarUpa nahIM hai| isa saMsAra meM deva, zAstra, guru vA paMca parameSThI maMgalarUpa haiM kyoMki inake nAmasmaraNa mAtra se sAre sAMsArika duHkha samApta ho jAte haiN| paMca parameSThI hI zaraNabhUta haiM, parantu vAstava meM paMca parama guru ve hI haiM jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra se yukta haiM, pavitra haiN| isa kathana se jo samyagdarzana, jJAna aura cAritra se rahita haiM ve paMcaguru nahIM ho sakate / isa prakAra maMgalAcaraNa kA kathana samApta huaa| anvayArtha ArAdhanA- siddhyai ArAdhanA kI siddhi ke lie| ArAdhyArAdhakajanasopAyArAdhanAphalAkhyaM ArAdhya, ArAdhaka jana, ArAdhanA kA upAya aura ArAdhanA kA phala / etat - yaha / pAdacatuSTayaM pAda catuSTaya / samuditaM - kahA hai| bhAvArtha - A samantAt rAdhyate, sAdhyate yayA Atmasiddhi asau ArAdhanA / rAdh dhAtu aura sAdhU dhAtu siddhi artha meM AtI hai| ataH jisase AtmA kI siddhi-svAtmopalabdhi kI prApti kI jAtI hai use ArAdhanA kahate haiN| ArAdhanA kI siddhi hetu ghaTaka ArAdhyArAdhaka- janasopAyArAdhanAphalAkhyaM tu / pAdacatuSTayametatsamuditamArAdhanAsiddhyai // 2 // - B Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam + 11 jo vastu ArAdhanA karane yogya hotI hai, use ArAdhya kahate haiN| ArAdhanA karane vAlA ArAdhaka yA ArAdhaka jana kahalAtA hai| ArAdhanA karane kI vidhi ArAdhanA kA upAya kahalAtI hai, tathA ArAdhanA se prApta hone vAlA kArya ArAdhanA kA phala kahalAtA hai| ina sabakA vistArapUrvaka kathana svayaM AcArya isI grantha meM kareMge arthAt isa grantha kA prayojana hai ArAdhya, ArAdhakajana, ArAdhanA kA upAya aura ArAdhanA ke phala kA kathana krnaa| ArAdhya ke bheda evaM cAra guNa tatrArAdhyaM guNaguNibhedAd dvividhaM guNAzca ctvaarH| samyagdarzanabodhanacaritatapo nAma smupetaaH||3|| anvayArtha - ca - aur| tatra - yhaaN| ArAdhyaM - ArAdhyavastu / guNaguNi bhedAt - guNa guNI ke bheda se | dvividhaM - do prakAra kA hai, usameM / guNAH - gunn| samyagdarzana bodhana carita tapo nAma samupetA: - samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyak tapa rUpa nAma se yukt| catvAraH - cAra prakAra ke haiN| bhAvArtha - isa grantha meM ArAdhya vastu guNa-guNI ke bheda se do prakAra kI hai arthAt kahIM para guNoM kI ArAdhanA kI jAtI hai aura kahAM para guNI kii| samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyaktapa ke bheda se guNa cAra prakAra ke haiN| samyagdarzana kA lakSaNa AptAgamatattvArthazraddhAnaM teSu bhavati samyaktvam / vyapagatasamastadoSaH sakalaguNAtmA bhavedAptaH // 4 // anvayArtha - teSu - una cAra prakAra ke ArAdhya guNoM meN| AptAgamatattvArthazraddhAnaM - Apta, Agama aura tattvArtha kA zraddhAna karanA / samyaktvaM - samyagdarzana / bhavati - hotA hai| vyapagatasamastadoSa: - naSTa ho gae haiM sAre doSa jiske| sakala guNAtmA - sakala guNoM kA smuuh| Apta:- aapt| bhavet - hotA hai| bhAvArtha - sacce deva zAstra guru aura jIvAdi tattvoM kA zraddhAna karanA samyagdarzana kahalAtA hai|' ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM deva, zAstra aura guru kA tIna mUr3hatA, ATha mada rahita aura ATha aMga sahita zraddhAna karanA samyagdarzana kahA hai| 1. zraddhAnaM paramArthAnAmAptAgamatapobhRtAm / vimUDhA-poDhamaSTAMga samyagdarzanamasmayam / / 4 / / ratnakaraNDa zrAvakAcAra Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 12 attAgamataccANaM saddahaNAdo havei sammattaM // 5 // Apta, Agama aura tattvoM ke zraddhAna se samyagdarzana kI utpatti hotI hai| tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM - jIvAdi tattvoM kA zraddhAna karanA samyagdarzana hai| jinendra bhagavAna ke dvArA kathita chaha dravya, nau padArtha, pA~ca astikAya aura sAta tattvoM ke svarUpa kA zraddhAna karanA samyagdarzana kahalAtA hai|' mithyAdarzana se utpanna viparItAbhiniveza rahita sAta tatvoM kA zraddhAna karanA samyagdarzana hai| sUtra pAhur3a meM jIvAdi tattvoM ko heya evaM upAdeya rUpa se jAnanA vA zraddhAna karanA samyagdarzana kahA hai| isa prakAra samyagdarzana kA lakSaNa aneka prakAra se kahA gayA pratIta hotA hai, parantu zabdAdhikaraNa pRthak-pRthak hote hue bhI arthAdhikaraNa sabakA eka hI hai| usameM koI bheda nahIM hai| isa grantha ke kartA AcAryadeva ne 'AptAgamatattvArthazraddhAnaMsamyaktvaM' kahA hai| usameM samyagdarzana vAcaka sAre zabdAdhikaraNoM kA samAveza arthAt AptAgama zraddhAna se deva, zAstra evaM guru kA zraddhAna aura tattva zabda se sAta tattva, nau padArtha, paMcAstikAya kA grahaNa kiyA gayA hai| jisake sAre kSudhAdi evaM rAgAdi doSa naSTa ho gaye haiM tathA jo ananta guNoM se yukta hai usako Apta / kahate haiN| "niHzeSa doSoM se jo rahita hai aura kevalajJAna Adi parama guNoM se jo saMyukta hai, vaha paramAtmA __ kahalAtA hai, usase viparIta hai, vaha paramAtmA nahIM hai|"3 niyama se vItarAga, sarvajJa tathA Agama kA Iza (hitopadezI) hI Apta hotA hai| jisameM ye guNa nahIM haiM vaha Apta nahIM ho sktaa| jisake rAgadveSa, moha kA sarvathA kSaya ho gayA hai, usako Apta kahate haiN| svayaM AcArya ne chaThe aura sAtaveM zloka meM Apta ke svarUpa kA kathana kiyA hai| Agama aura tanvArtha kA lakSaNa AptoktA vAgAgamasaMjJA naanaaprmaannnyghnaa| syAdAgamaprarUpitarUpayutArthA hi tattvArthAH / / 5 // anvayArtha - nAnApramANanayagahanA - nAnA pramANoM aura nayoM se gahana / AptoktA vAk - Apta ke dvArA kathita vcn| AgamasaMjJA - Agama kahalAtA hai| hi - nizcaya se| AgamaprarUpitarUpayutArthA , --... - .......--- 1. niyamasAra-gAthA 5 2. darzanapAhur3a 3. niyamasAra-5 4. ratnakaraNDa zrAvakAcAra-5 / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 13 - Agama ke dvArA kathita tattva kA svarUpa / tattvArthaH - tattvArtha / syAt - kahalAtA hai| bhAvArtha - AcAryazrI ne Apta, Agama aura tattvArtha ke zraddhAna ko samyagdarzana kahA hai| sarvajJa, vItarAga aura hitopadezI ko Apta kahate haiN| aneka prakAra ke pramANa aura nayoM se gahana, Apta ke dvArA kathita (vacana) zAstra Agama kahalAtA "pramIyate iti pramANaM" jisake dvArA padArtha jAne jAte haiM usako pramANa kahate haiM athavA jo hita kI prApti aura ahita kA parihAra karane meM samartha hotA hai usako pramANa kahate haiM vA samyagjJAna ko pramANa kahate haiM athavA jJAna ko hI pramANa kahate haiN| vizeSa rUpa se Apta kA lakSaNa Age kheNge| pratyakSa aura parokSa ke bheda se pramANa do prakAra kA hai| jJAnAtmaka pramANa ko svArtha pramANa kahate haiM aura vacanAtmaka pramANa ko parArtha pramANa kahate haiM arthAt jo svayaM to jAnatA hai dUsaroM ko samajhA nahIM sakatA usako svArtha pramANa kahate haiN| jo vacanoM ke dvArA dUsaroM ko samajhA sakate haiM usako parArtha pramANa kahate haiN| matijJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna ye cAra jJAna svArtha hI haiM parantu zrutajJAna svArtha aura parArtha ke bheda se do prakAra kA hai| kyoMki AdAna-pradAna zrutajJAna ke dvArA hI hotA hai isalie zrutajJAna parArtha hai tathA sva kA anubhava bhI jo jJAna ke dvArA hotA hai, isalie yaha svArtha bhI hai| jJAna hI pramANa hai aura jJAna ke pA~ca bheda haiM ataH pramANa bhI pA~ca prakAra kA hai| matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna / savikalpa aura nirvikalpa ke bheda se jJAna do prakAra kA hai| usameM matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura mana:paryayajJAna savikalpa jJAna haiM aura kevalajJAna nirvikalpa hai| kyoMki mati, zruta, avadhi aura manaH paryaya jJAna mana sahita hote haiM- isalie ye savikalpa haiM aura kevalajJAna mana rahita hone se nirvikalpa hai| paMcAdhyAyIkAra ne labdhi-Atmaka jJAna ko nirvikalpa kahA hai aura upayogAtmaka jJAna ko savikalpa kahA hai| unhoMne yaha bhI likhA hai ki svAtmA ko grahaNa karane meM nizcaya se mana hI upayogI hotA hai tathApi viziSTa dazA meM mana svataH jJAna rUpa ho jAtA hai kyoMki mana bhI jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se hone vAlI jJAna kI hI eka paryAya hai aura vAstava meM svayaM jJAnacetanA rUpa zuddha svakIya AtmA kA upayoga hotA hai| vaha viSaya se viSayAntara meM saMkramita na hone se nirvikalpa kahalAtA hai| dravyasaMgraha meM kahA hai ki - jo nizcaya bhAva zrutajJAna hai vaha zuddhAtmA ke abhimukha hone se 1. sarvArthasiddhi 1-6 / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamunvayam 14 sukhasaMvitti yA sukhAnubhavarUpa hai| vaha yadyapi nija AtmA ke AkAra se savikalpa hai to bhI indriya tathA mana se utpanna jo vikalpa rUpa hai unase rahita hone ke kAraNa nirvikalpa hai| (gAthA 42 kI TIkA) zaMkA - jaina siddhAnta meM darzana ko nirvikalpa aura jJAna ko savikalpa mAnA hai ataH jJAna ke savikalpa aura nirvikalpa ye do bheda kaise ho sakate haiM ? samAdhAna jaina siddhAnta syAdvAdamaya hai ataH isameM jJAna ko bhI kathaMcit savikalpa aura kathaMcit nirvikalpa mAnA hai - jaise viSayoM meM Ananda rUpa jo svasaMvedana hai vaha rAgAnubhavarUpa vikalpasvarUpa hone se savikalpa hai tathApi zeSa anicchita sUkSma vikalpoM kA unameM sadbhAva hone para bhI una vikalpoM kI usameM mukhyatA na hone se vaha nirvikalpa bhI hai| usI prakAra nija zuddhAtmA ke anubhava rUpa jo vItarAga svasaMvedana hai vaha AtmasaMvedana ke AkAra rUpa eka vikalpa ke hone se yadyapi savikalpa hai tathApi bAhya viSayoM ke anicchita vikalpoM kA usa jJAna meM sadbhAva hone para bhI unakI usa jJAna meM mukhyatA nahIM hai| ataH usa jJAna ko nirvikalpa bhI kahate haiN| - pravacanasAra meM kundakunda AcArya ne kevalajJAna ko bhI savikalpa aura nirvikalpa kahA hai jJeyArtha pariNamana rUpa kriyA kI apekSA savikalpa hai tathA mohanIya karmajanita vikalpoM se rahita hone se nirvikalpa hai| - Apta kA svarUpa (lakSaNa) kSuttRDbhI krudhAga pramoha cintA jarArujAmRtyu kheda sveda madArati vismaya nidrA janodvegAH || 6 || - - janodvegA: anvayArtha - kSuttRDbhI krudhAga pramoha cintA jarArujAmRtyu kheda sveda madArati vismaya nidrA bhUkha, pyAsa, bhaya, krodha (dveSa), rAga, pramoha, cintA, jarA ( bur3hApA ), ruja (roga), mRtyu, kheda, sveda ( pasInA ), mada, arati, vismaya, nidrA, janma aura udvega / doSAH - doSa haiN| teSAM una doSoM ke / hantA nAza karane vaale| kevalabodhAdayaH - kevalajJAnAdi / guNAH - guNa / teSAM una guNoM kA jo ! AdhAraH AdhAra hai / AptaH * Apta | syAt ~ hotA hai| tadviparItaH - usase vipriit| anAptaH anaapt| syAt hotA hai| - bhAvArtha - jisameM bhUkha, pyAsa, bhaya, rAga, dveSa, moha, cintA, vRddhAvasthA, roga, mRtyu, kheda, sveda ( pasInA ), mada ( ghamaNDa ), arati, Azcarya, nidrA, janma aura udvega nahIM hai tathA jo ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha, ananta vIrya Adi guNoM ke AdhAra haiM, ina guNoM se yukta haiM ve Apta kahalAte haiM tathA jo bhUkha, pyAsa Adi doSoM se yukta haiM tathA kevalajJAnAdi guNoM se rahita haiM, ve anApta kahalAte haiN| doSAsteSAM hantA kevalabodhAdayo guNAsteSAm / AdhAraH syAdAptastadviparItaH sadAnAptaH // yugmaM // 7 // - - Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 015 ratnakaraNDa zrAvakAcAra ( 6 ) meM bhUkha, pyAsa Adi 18 doSa kahe haiN| ye sarva doSa mohanIya karma ke udaya se hote haiM isalie rAgadveSa aura moha kA nAzaka Apta kahalAtA hai| mohanIya karma ke abhAva meM vItarAgatA pragaTa hotI hai aura jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ke abhAva meM sarvajJatA, sarvadarzitA guNa pragaTa hote haiN| athavA, jJAnAvaraNa karma ke abhAva meM ananta jJAna guNa pragaTa hotA hai| darzanAvaraNa ke abhAva meM ananta darzana, mohanIya karma ke abhAva meM ananta sukha aura antarAya ke abhAva meM ananta bala pragaTa hotA hai| ina ananta catuSTaya rUpa guNoM kA AdhAra vA dhAraka Apta kahalAtA hai| isake viparIta anAma hai arthAt jisameM ye guNa nahIM haiM, vaha Apta nahIM ho sakatA / ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kahA hai - AptenocchinnadoSeNa sarvajJenAgamezinA / bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyAptatA bhavet // 5 // kSudhAdi doSoM se rahita sarvajJa hitopadezI hI Apta ho sakatA hai| ye guNa jisameM nahIM haiM vaha Apta nahIM ho sktaa| kSudhAdi ko doSa kahA hai, unake nAza se vItarAga hote haiM / parameSThI (paramapada meM sthita ), paraM jyoti ( utkRSTa jyoti), vItarAgI, vimala ( bhAvakarma se rahita), kRtI ( kRtakRtya), sarvajJa (sAre dravya aura unakI traikAlika paryAyoM ko vartamAna meM jAnane vAlA ) Adi, madhya aura anta se rahita aura samasta jIvoM kA hita karane vAlA Adi, ananta guNoM kA dhAraka Apta hotA hai| yadyapi arhanta bhagavAna ananta guNoM ke dhAraka haiM, parantu ananta guNoM kA ullekha vacanoM ke dvArA honA saMbhava nahIM hai| ataH vItarAga, sarvajJa, hitopadezI athavA ananta catuSTaya rUpa guNoM ke dhAraka ko Apta kahate haiM, aisA AcAryadeva ne kathana kiyA hai| Agama meM Apta ke 46 guNa kahe haiN| 34 atizaya, 8 prAtihArya aura 4 ananta ctusstty| inameM cAra ananta catuSTaya hI Apta ke vAstavika guNa haiN| zeSa 42 bAhya cihna haiM, guNa nahIM haiN| guNa-guNI se pRthak nahIM hote haiM / ataH jo zarIra Azrita tathA devakRta atizaya haiM aura 8 prAtihArya haiM, ve bAhya dRSTigocara hone vAle cihna haiM, AtmIya guNa nhiiN| ataH samantabhadrAcArya ne Asa ke tIna guNa kahe haiM - sarvajJatA, hitopadezitA aura vItarAgatA / Apta kA yaha lakSaNa avyApta, ativyApta aura asaMbhava doSoM se rahita hai| Apta parIkSA meM inhIM tIna guNoM kI Apta meM siddhi kI gaI hai| jinameM ye guNa nahIM haiM, jo ina guNoM kA AdhAra nahIM hai, vaha Apta nahIM ho sktaa| vaha anApta hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 16 isa grantha meM inhIM guNoM ke AdhAravAna ko Apta kahA hai arthAt jo kSudhAdi doSoM kA ghAtaka hai aura kevalajJAnAdi guNoM kA AdhAra hai vahI Apta hai, inase viparIta anApta hai| Agama kA lakSaNa tadvaktrAt pUrvAparavirodharUpAdidoSanirmuktaH / syAdAgamastu tatpratipakSoktiranAgamo nAma // 8 // aura / anvayArtha - tadvaktrAt - jo jinendra ke mukha se nikalA hai| pUrvAparavirodharUpAdidoSanirmuktaH pUrvApara virodha svarUpa doSAdi se rahita Agama: Agama / syAt - kahalAtA hai| tu tatpratipakSoktiH - isase viparIta arthAt vItarAga dvArA akathita aura pUrvApara virodhAdi doSoM se yukta zAstra | anAgamaH anAgama / nAma kahalAtA hai| - - A - bhAvArtha- AcAryadeva ne isa zloka meM zAstra kA lakSaNa likhA hai| vAstava meM, zAstra vahI hai jo vItarAga, sarvajJa ke dvArA kathita hai, jisameM pUrvApara virodha nahIM hai arthAt jo pratyakSa evaM anumAna se abAdhita hai| " jo Apta ke dvArA kathita hai, jo pratyakSa aura anumAna se abAdhita hai arthAt jo pratyakSa jJAna se khaNDita nahIM hotA tathA jo anumAna ke dvArA abAdhita hai arthAt jisakA khaNDana anumAna ke dvArA bhI nahIM hotA, jisameM tattva kA upadeza diyA gayA hai; jo sarvajIvoM kA hita karane vAlA hai tathA jo kumArga kA khaNDana karane vAlA hai, vahI Agama hai| "1 jisake dvArA ananta dharmoM se viziSTa jIva ajIva Adi padArtha jAne jAte haiM, aisI Apta- AjJA Agama hai, zAsana hai| Apta kA vacana jisameM kAraNa hai aise arthajJAna ko Agama kahate haiN| vItarAga sarvajJadeva praNIta chaha dravya, sAta tattva, nau padArthAdi kA samyak zraddhAna, samyagjJAna, samyakcAritra, vratAdika kA anuSThAna, abheda ratnatraya ke pAlana-dhAraNa Adi kA jisameM pratipAdana hai arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kA jisameM kathana hai usako Agama kahate haiN| Agama, siddhAnta aura pravacana ye sarva ekArthavAcI haiN| jo siddhAnta pUrvAparavirodha rUpa doSoM se rahita hai vahI Agama kahalAtA hai| iSTa arthAt prayojanabhUta mokSAdi tattva kisI ke pratyakSa haiN| pramANa se bAdhita nahIM hote haiM isalie 1. AsopajJamanulaMghyamadRSTeSTavirodhakram / tattvopadezakRt sArvaM zAstraM kApathaghaTTanaM / / 9 / / ratnakaraNDa zrAvakAcAra / / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 17 avirodhI haiM arthAt jisakA abhimata pratyakSAdi pramANoM se bAdhita nahIM hotA hai, vaha vacana yukti aura zAstra se avirodhI kahalAtA hai vA vaha zAstra pUrvApara avirodhI kahalAtA hai| Agama meM tIna prakAra ke padArthoM kA kathana pAyA jAtA hai - dRSTa, anumeya aura parokSa | inameM se jisa prakAra ke padArtha ko batAne ke lie Agama meM jo vAkya AyA hai usako usI taraha se pramANa karanA caahie| yadi dRSTa viSaya kA prakaraNa ho to pratyakSa (indriyagocara) pramANa se, anumeya viSaya kA prakaraNa ho to anumAna pramANa se aura parokSa viSaya kA prakaraNa ho to pUrvApara kA avirodha dekhakara Agama se pramANita karanA caahie| jo pUrvAparavirodha rUpa doSa se rahita hai vahI vAstava meM Agama hai, AtmakalyANakAraka hai| isase viparIta pUrvAparavirodha sahita jo siddhAnta hai, vaha Agama nahIM hai| jisa grantha meM kathita eka kathana kA dUsare kathana se virodha AtA hai, vaha Agama nahIM anAgama hai| tattvArtha kA svarUpa jIvAjIvau dharmAdharmoM kAlAkAze ca SaDapi tattvArthAH / nAnAdharmAkrAntA netararUpAH kadAcidapi // 9 // anvayArtha - nAnAdharmAkrAntA - nAnA dharmoM se aakraant| jIvAjIvau - jIva, ajiiv| dharmAdharmI - dharma, adhrm| ca - aur| kAlAkAze - kAla, AkAza / SaT - chh| api - bhii| tattvArthA; - tattvArtha kahalAte haiN| netararUpA: - ina chaha se vipriit| kadAcidapi - koI bhI padArtha / na - nahIM hai| __ bhAvArtha - jIva, ajIva, dharma, adharma, kAla aura AkAza ye chaha tattvArtha haiN| ye chahoM tattva (dravya) aneka dharmoM se AkrAnta haiN| asti, nAsti, nitya, anitya Adi aneka dharmoM se yukta hote haiN| aneka dharmoM se viparIta ekadharmAtmaka padArtha tattva nahIM hotA hai| jo padArtha jisa svarUpa meM hai usakA usI rUpa se honA tattva kahalAtA hai| tattva zabda bhAva sAmAnyavAcaka hai, kyoMki tat' yaha sarvanAma pada hai aura sarvanAma sAmAnya artha meM rahatA hai ata: usa dravya kA bhAva tattva kahalAtA hai| isa grantha meM jIva, ajIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina chaha dravyoM ko tattvArtha kahA hai, kyoMki apanA tattva svatattva kahalAtA hai| sva-bhAva asAdhAraNa dharma ko kahate haiM, arthAt vastu ke asAdhAraNa rUpa svatattva ko tattva kahate haiN| ye chahoM dravya sva svarUpa ko kabhI nahIM chor3ate haiM, sva svarUpa meM lIna rahate haiN| isalie inako tattva kahate haiN| jIvA poggalakAyA dhammAdhammA ya kAla aayaasN| taccatthA idi bhaNidA NANA guNapajjaehi saMjuttA // 9 // niyamasAra Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 18 niyamasAra nAmaka grantha meM kundakundAcArya ne nAnA guNoM aura paryAyoM se yukta jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ko tattvArtha kahA hai| tattvArthasUtra meM jIva, ajIva, Amrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta ko tattva kahA hai| tatva kA lakSaNa sat hai athavA sat hI tattva hai aura yaha sat svarUpa tattva svabhAva se hI siddha hai, isalie vaha anAdinidhana svasahAya hai aura nirvikalpa hai| isa prakAra tattva kA lakSaNa aneka prakAra se kiyA hai| dravyasaMgraha meM tattva ko jIva, ajIva kI paryAya kahA hai kyoMki tattva paryAyasvarUpa bhI hai| bahistattva, antastattva aura paramAtmatattva ke bheda se tattva tIna prakAra ke hote haiN| vAstava meM, jIva hI prayojanabhUta tattva hai, isalie AcAryadeva ne niyamasAra kI tAtparyavRtti meM bahistattva (bahirAtmA), antastattva (antarAtmA) aura paramAtmatattva (paramAtmA) ke bheda se tattva tIna prakAra kA kahA hai| jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ke bheda se tattva sAta haiN| inameM puNya aura pApa ko milA dene se nava tattva (nau padArtha) hote haiN| tattva, paramArtha, dravyasvabhAva, paramaparama, dhyeya, zuddha aura parama ye sarva ekArthavAcI haiN| ye tattva hI dhyeya (dhyAna karane yogya) haiN| tattva hI dravya kA svabhAva hai, dravyasvarUpa hai| prazna - bhAvavAcI tattva kA dravya ke sAtha sambandha kaise ho sakatA hai ? uttara - bhAva, bhAvavAn dravya se pRthak nahIM hai| jaise paryAyavAn dravya se paryAya pRthak nahIM hai athavA dravya meM tattva kA yA tattva meM dravya kA adhyAropa bhI kara liyA jAtA hai| jaise guNa meM guNI kA vA guNI meM guNoM kA upacAra kara liyA jAtA hai| jaise upayoga rUpa Atma-guNa meM AtmA kA adhyAropa kiyA jAtA hai| 'upayoga evaM AtmA' upayoga hI AtmA hai vA AtmA hI upayoga rUpa hai| ataH tattva aura dravya kathaMcit bhinna haiM, kathaMcit abhinna haiN| artha zabda ke aneka artha hote haiN| vaizeSika zAstra meM dravya, guNa, karma ina tIna kI artha saMjJA hai| artha zabda prayojana artha meM bhI hai jaise Apa 'kimarthaM kisalie yahA~ Aye haiN| artha zabda dhanavAcI bhI hai arthAt artha zabda kA artha dhana bhI hai| artha zabda kA artha abhidheya bhI hai athavA jo dravya svakIya guNaparyAyoM ko prApta hotA hai vA guNa paryAyoM ke dvArA prApta kiyA jAtA hai usako artha kahate haiM athavA jo jJAna ke dvArA jAnA jAtA hai, jisakA nizcaya kiyA jAtA hai, vaha artha hai| sattA, sattva, sat, sAmAnya, dravya, anvaya, vastu, artha aura vidhi ye nava zabda sAmAnya rUpa se eka dravya rUpa artha ke hI vAcaka haiN| artha zabda kA vyutpattilabhya artha hai - jisakA nizcaya kiyA jAtA hai| yahA~ para tattvArtha zabda tattva Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 19 aura artha do padoM ke samAsa (vA saMyoga) se banA hai, jo 'tattvena arthaH tattvArtha:' aisA samAsa karane para hotA hai, arthAt tattva (svasvabhAva) se yukta padArtha tattvArtha kahalAtA hai| vA tattvamevArthaH tattvArtha:' tattva hI artha hai / jo padArtha jisa svabhAva se yukta hai, usakA usI rUpa se honA usako tattva kahate haiN| jaise jIva dravya (tattva) hai, vaha jJAtA, draSTA, kevala AtmA hai| itanA zraddhAna karanA tattvArtha zraddhAna nahIM hai, apitu jIva hai, upayogamaya hai, amUrtika hai, kartA hai, svadeha parimANa rahane vAlA hai, bhoktA (apane karmoM ke phala kA bhoktA) hai, saMsArI, siddha (karmoM kA nAza kara svayaM mokSapada ko prApta karane vAlA) hai aura Urdhvagamana karane vAlA hai ityAdi nau adhikAroM ke dvArA AtmA kA zraddhAna karanA jIvatattva kA zraddhAna hai| astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, pradezatva aura aguruladhutva rUpa bhI AtmA hai| dravyamImAMsA Wan dravya athavA tattvabodha kI jijJAsA jIvana kI prakriyA kA mUlabhUta aMga hai| zramaNa saMskRti meM tattvanirUpaNa kA uddezya kevala jijJAsA kI pUrti hI nahIM, apitu cAritralAbha hai| tattvajJAna kA upayoga sAdhaka dvArA Atmavizuddhi ke lie aura pratibandhaka tattvoM ke uccheda ke lie kiyA jAnA apekSita hai| pratyaka vicAra sthAdvAda se paribhAjita ho aura pratyaka AcAra ahiMsA se paripUrNa ho to sAdhaka ke muktilAbha meM kucha vilamba nahIM rhtaa| dravya zabda 'dru' dhAtu se niSpanna hai, jisakA artha hai dravita honA, pravAhita honA / sva aura para athavA antaraMga aura bAhya kAraNoM se hone vAlI utpAda aura vyaya rUpa paryAyoM ko jo prApta ho tathA paryAyoM se jo prApta hotA ho, vaha dravya hai| eka sAtha anekAnta kI siddhi karane ke lie 'guNaparyayavad dravyaM' aisA kahA jAtA hai aura krama se anekAnta kA jJAna karAne ke lie guNavadrvyaM, paryAyavadravyaM' aisA kahA jAtA hai| dravya ke tIna lakSaNa isa prakAra kahe gaye haiM- (1) sadrvyalakSaNaM, (2) utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat aura (3) guNaparyayavadravyaM / ye tInoM parasparavirodhI va pRthak-pRthak lakSaNa nahIM haiN| jaba eka mahAsattA rUpa dravya kA bheda nahIM karake, dravyArthika naya kI apekSA varNana kiyA jAtA hai, taba 'sadravyalakSaNaM aisA kahA jAtA hai tathA jaba mahAsattA ke paryAya (avAntara sattA) maya dharmAdharma Adi ko dravya kahA jAtA hai, taba vyavahAra-naya (paryAyArthika) kI apekSA 'guNaparyayavadrvyaM' aisA kahA jAtA hai| __ ata: dravya ke uparyukta tIna prakAra ke lakSaNa mAnane meM koI doSa nahIM hai| 1. tattvArthasUtra adhyAya 5 sUtra 29, 30, 38 / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 20 utpAda, sthiti aura bhaMga arthAt kSaya yA vinAza ye tInoM hI paryAyoM ke hote haiM, padArtha ke nahIM aura una paryAyoM kA samUha hI dravya kahalAtA hai| isalie ye tInoM milakara dravya kahalAte haiN| loka ke samasta padArtha paryAya kI apekSA utpanna hote haiM aura samaya pAkara naSTa hote haiM, phira bhI unakA svarUpa dhruva rUpa se banA rahatA hai| isa prakAra tatva ke tIna svarUpa nizcita hote haiM : utpanna honA, naSTa honA, dhruba bane rhnaa| hama jise vastu kahate haiM usameM tIna rUpa vidyamAna rahate haiM jaise dravya, guNa aura paryAya | vastu kA AdhArabhUta aMzI dravya hai, sahabhAvI aMza guNa hai aura kramabhAvI aMza paryAya hai| eka udAharaNa dvArA ina tInoM kA svarUpa samajheM - jIva dravya hai, usakA sadA vidyamAna rahane vAlA jJAna caitanyaguNa hai aura manuSya, pazu, nArakI, deva, kITa, pataMga, rAgadveSa Adi dazAyeM paryAya haiN| ye tInoM rUpa sadaiva paraspara anusyUta rahate haiM aura vastu kahalAte haiN| saMkSepa meM, dravya vaha hai jo guNa aura paryAya se yukta ho athavA jo utpAda aura vinAza se yukta hokara bhI apane svabhAva athavA apane dravyatva kA tyAga na karane ke kAraNa dhruva ho| dravya, guNa aura paryAya meM bhI pRthaktvarUpa bhinnatA nahIM hai| dravya kI anAdinidhana zaktiyA~, jo dravya meM vyApta hokara sadA vartamAna rahatI haiM, 'guNa' kahalAtI haiM aura utpanna vinaSTa hone vAle vividha pariNAma 'paryAya' kahalAte haiN| ina donoM kA samUha dravya kahalAtA hai| tAttvika evaM maulika dRSTi se dravya kA vizleSaNa kiyA jAya to kevala do hI dravya upalabdha hote haiM - cetana aura jdd'| katipaya dArzanika jagat ke mUla meM ekamAtra caitanya tattva kI sattA aMgIkAra karate haiM, to dUsare ekamAtra jar3a tattva kI / parantu jaina darzana na sarvathA caitanyavAdI hai aura na sarvathA jdd'vaadii| yaha donoM tattvoM kA svatantra astitva svIkAra karatA hai| jar3a tattva meM itanI vividhatA aura vyApakatA hai ki use samajhane ke lie vizleSaNa yA pRthakkaraNa kI AvazyakatA hotI hai| ataeva usake pA~ca vibhAga kara diye gaye haiN| jIva ke sAtha una pA~ca prakAra ke ajIva dravyoM kI gaNanA karane se saba padArthoM kI saMkhyA chaha sthira hotI hai| ve ye haiM - jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kaal| inameM 'jIva' ke atirikta zeSa pA~coM 'dravya' ajIva haiN| ukta chaha dravyoM meM se kAla ke atirikta zeSa pA~ca dravya 'astikAya' kahalAte haiN| kyoMki ve aneka pradezoM ke piNDa haiM athavA piNDa bana sakate haiN| kAladravya pradeza-pracaya rUpa na hone ke kAraNa astikAya nahIM khlaataa| kAla-dravya ke do yA adhika kAlANu milakara kabhI saMghAta yA piNDa nahIM bana skte| isalie yaha astikAya nahIM hai, parantu yaha dravya avazya hai| samyagdarzana ke cihna samyagdarzanacihna citte prazamAdikaM vijAnIyAt / trivikalpaM tadapi bhavedupazamamizrakSayajabhedAt / / 10 // Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 921 I anvayArtha - citte citta meM / prazamAdikaM prazamAdika bhAva haiM usI ko samyagdarzanacihna - samyagdarzana kA cihna / vijAnIyAt - jAnanA cAhie | api bhI / tat - vaha samyagdarzana | upazamamizrakSayajabhedAt upazama, kSayopazama aura kSaya ke bheda se / trivikalpaM tIna prakAra kA / bhavet - hotA hai| - - - - bhAvArtha vitta meM prazama, saMvega, anukampA aura Astikya bhAva ye samyagdarzana ke cihna (svarUpa) kaSAyoM kA damana karane ko upazama kahate haiN| paMcAdhyAyIkAra ne kahA hai- paMcendriyoM ke viSayoM meM aura loka ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa tIvrabhAva krodhAdikoM meM svarUpa se mana kA zithila honA hI prazama bhAva kahalAtA hai| aparAdha karane vAloM ke prati unake vinAza karane ke bhAva nahIM honA, arthAt bhaviSyakAla meM unase badalA lene kI bhAvanA nahIM honA prazama bhAva hai / prazama bhAva kI utpatti meM nizcaya se anantAnubaMdhI kaSAyoM kA udayAbhAva tathA apratyAkhyAnAdi kaSAyoM kA manda udaya kAraNa hai| samyagdarzana kA avinAbhAvI prazama bhAva samyagdRSTi kA parama guNa hai| prazama bhAva kA jhUThA ahaMkAra karane vAle mithyAdRSTi ke samyagdarzana kA sadbhAva na hone se prazamAbhAsa hai; vAstava meM prazama, bhAva nahIM haiN| vaha mAna, mAyA vA lobha ke vazIbhUta hokara krodhAdi kaSAyoM kA damana karatA hai, parantu usake vAstava meM prazama bhAva hI nahIM hai| yaha prazama bhAva rUpa zItala jala kAma, krodhAdi agni se utpanna saMsAradAha kA zamana karatA hai| saMsAra ke duHkhoM se bhayabhIta honA saMvega hai| arthAt dravya bhAva rUpa paMca prakAra ke saMsAra- parivartana se bhayabhIta honA saMvega hai / athavA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa dharma meM anurAga honA, utsAha honA saMvega hai / dharma meM, dharma ke phala meM, dharmAtmAoM meM tathA paMca parameSThI ke prati vAstavika anurAga honA, unako dekhakara citta kA harSayukta honA saMvega hai| tRSAtura, kSudhAtura athavA zArIrika, mAnasika duHkhoM se pIr3ita prANiyoM para dayA karanA, aMtaraMga se Ardracitta hokara unake duHkha ko apanA duHkha samajhakara unake duHkhako dUra karane kA prayatna karanA anukampA hai| sarva prANiyoM ke sAtha maitrIbhAva rakhanA anukampA hai| anukampA zabda kA artha kRpA, dayA samajhanA cAhie arthAt baira ke tyAgapUrvaka sarva prANiyoM para Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 122 anugraha, maitrIbhAva, mAdhyastha bhAva aura zalya rahita vRtti anukampA hai| jahA~ saba prANiyoM meM samatA yA mAdhyastha bhAva hai aura dUsare prANiyoM ke prati dayA kA bhAva hai, vahIM vAstava meM zalya ke tyAga hone se svAnukampA hai; kyoMki sarva prANiyoM ke prati upakAra buddhi tathA maitrI bhAva hI anukampA hai aura vaha bhAva AtmahitakArI AtmarakSaka hai, ataH sva anukampA hai| dharmAnukampA, mizrAnukampA, sarvAnukampA ke bheda se anukampA tIna prakAra kI hai| paMca mahAvrata, paMca samiti, tIna gupti rUpa 13 prakAra ke cAritra kA pAlana karane vAle mahAvratI, sarva prakAra ke sAvadha yoga se nivRtta digambara sAdhuoM ko dekhakara citta kA harSita honA, una para Ane vAlI ApattiyoM ko dA. kAnA kAnujampA hai| antaHkaraNa meM jaba anukampA ke bhAva utpanna hote haiM taba gRhastha munirAja ke yogya annajala, nivAsasthAna, nirdoSa prAsuka auSadhAdi pradAna karatA hai| apanI zakti ko na chipAkara munirAja ke upasarga ko dUra karatA hai| "he prabho ! AjJA dIjie" aisI prArthanA kara sevA karatA hai| yadi koI muni mArgabhraSTa hokara digmUr3ha ho gaye hoM to unako mArga dikhAtA hai| digambara munirAjoM kA samAgama hone para "Aja maiM dhanya ho gyaa| Aja merA janma saphala ho gayA" aisA samajhakara mana meM Anandita hotA hai, dharmasabhA meM unake guNoM kA kIrtana karatA hai| mana meM munirAjoM ko dharmapitA vA dharmaguru samajhatA hai, sadA mana meM unake guNoM kA ciMtana karatA hai, aise mahAtmAoM kA puna:saMyoga kaba hogA' aisA vicAra karatA hai, unake sahavAsa meM hamezA rahane kI bhAvanA karatA hai, dUsare ke dvArA unake guNoM kA varNana sunakara santuSTa hotA hai| yaha dharmAnukampA samyagdarzana kI dyotaka hai| jo dezasaMyamI samyagdRSTi hai unake duHkha ko dUra karanA mizrAnukampA hai, kyoMki yaha mAnava ekadeza bratoM kA dhAraka hai, ataH vratarUpa dharma ke prati anukampA hai| kucha aMza meM avratarUpa adharma bhI usa prANI ke hRdaya meM sthita hai| ata: adharma anukampA hai isalie dezavratI ke prati jo anukampA hai, anurAga hai, vaha mizrAnukampA hai| jo prANI jinadharma se parAGmukha hai vA jinadharma kA pAlana karane vAlA hai, parantu bhUkha-pyAsa se Akula-vyAkula hai, daridra hai, aMgavihIna hai, aise sarvaprANiyoM para anukampA karanA sarvaprANiyoM kI rakSA karane kA bhAva rakhanA sarvAnukampA hai| sarvazreSTha anukampA hai, jIvoM ko duHkha ke nAzaka dharma kA upadeza denaa| mana meM niraMtara vicAra karanA ki yaha saMsArI prANI saMsAra ke duHkhoM se kaise chUTa jAye, isake saMsAra-paribhramaNa kA nAza kaise ho, Adi bhAva anukampA kahalAtI hai| isa anukampA kA dUsarA nAma dayA evaM karuNA bhI hai| sarva saMsArI prANiyoM ko duHkha se pIr3ita Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam -23 dekhakara citta kA AI ho jAnA, unake duHkha ko dUra karane kA prayatna karanA karuNA hai arthAt dInoM para dayA bhAva rakhanA hI karuNA yA dayA hai| bhagavatI ArAdhanA meM likhA hai - zArIrika, mAnasika aura svAbhAvika aisI asahya duHkharAzi prANiyoM ko satA rahI hai. yaha dekhakara aho ! ina dIna prANiyoM ne mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura azubha yoga se jina azubha karmoM kA upArjana kiyA thA ve karma dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA nimitta pAkara udaya meM Akara phala de rahe haiN| inakA asAtA karma kaise dUra ho' ityAdi vicAra kara unako dharma kA upadeza denA, karmabaMdha ke kAraNoM kA svarUpa batAkara unako sanmArga meM lagAnA karuNA hai| karuNA samyagdarzana kA cihna hai| padmanandi paMcaviMzatikA meM likhA hai - jinabhagavAna ke upadeza se dayAlutArUpa amRta se paripUrNa jisa zrAvaka ke hRdaya meM prANidayA AvirbhUta nahIM hotI hai usake dharma kahA~ se ho sakatA hai| prANidayA dharma rUpI vRkSa kI jar3a hai, vratoM meM mukhya hai, sarva sampattiyoM kA sthAna hai aura guNoM kA bhaNDAra hai| ata: karuNAmaya hRdaya kA honA parama Avazyaka hai| dhavalA kI 13vIM pustaka meM karuNA ko jIva kA svabhAva kahA hai aura akaruNA (adayA) ko saMyamaghAtI karma (kaSAya) kA phala kahA hai| ata: 'dharmasya mUlaM dayA' dharma rUpI vRkSa kI jar3a dayA hai| prazna - pravacanasAra meM karuNA ko moha kA cihna kahA hai| padArtha kA ayathArtha grahaNa aura tiryaMcoM va manuSyoM ke prati karuNA bhAva tathA viSayoM kI saMgati (iSTa viSayoM meM prIti aura aniSTa viSayoM meM aprIti) ye saba moha ke cihna haiN| ata: tiryaMca aura manuSya prekSAyogya hone para bhI unake prati karuNA buddhi se moha ko jAnakara tatkAla utpanna hote hI tInoM prakAra (padArthoM kA ayathArtha grahaNa, tiryaJca-manuSyoM ke prati karuNA bhAva, viSayoM kI saMgati) ke moha ko naSTa karanA caahie| uttara - zuddhAtmopalabdhi lakSaNa parama upekSA saMyama se viparIta karuNAbhAva (dayA pariNAma) moha kA cihna hai| upekSAsaMyama kI prApti ke pUrva sarAga avasthA meM dayA kA abhAva darzanamoha kA cihna hai| isalie sarAgasaMyamI, dezasaMyamI tathA asaMyata samyagdRSTi kA karuNA rUpa pariNAma samyagdarzana kA cihna hai| astitva ke bhAva ko Astikya kahate haiN| sarvaprathama zarIra se pRthak apanI AtmA ke astitva para dRr3ha vizvAsa, AsthA honA Astikya hai| AtmasvarUpa kA bhAna jinavANI ke dvArA hotA hai| jinavANI kA utpAda sarvajJadeva se hotA hai aura isakI racanA gaNadhara (guru) ke dvArA hotI hai ataH deva, zAstra aura guru ke prati dRr3ha AsthA hI Astikya bhAva hai| sarvajJadeva, zAstra, guru, vrata aura jIvAdi tattvoM ke svarUpa meM saMzaya nahIM karake, zAstra meM jo inake svarUpa kA kathana kiyA hai, yaha vaisA hI hai, anya rUpa nahIM hai, aisI ruci hI samyagdarzana kA cihna hai| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 024 svata:siddha nava tattvoM ke sadbhAva meM dharma, dharma ke kAraNa aura dharma ke phala meM jo nizcaya hotA hai, aDola akampa vizvAsa hotA hai, vaha jIvAdi padArthoM meM astitva buddhi rakhane vAlA Astikya guNa hai| yaha Astikya guNa hI prazama, saMvega evaM anukampA kA kAraNa hai kyoMki Astikya bhAva ke binA kisI bhI guNa kA prAdurbhAva nahIM hotaa| ye cAra samyagdarzana ke cihna haiN| aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika ke bheda se samyagdarzana tIna prakAra kA hai| anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtva, samyak mithyAtva aura samyaktva ina sAta prakRtiyoM ke yA anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha aura mithyAtva ina pA~ca prakRtiyoM ke upazama se jo tattva zraddhAna hotA hai usako aupazamika samyagdarzana kahate haiN| yaha aupazamika samyagdarzana prathamopazamika samyagdarzana aura dvitIyopazama samyagdarzana ke bheda se do prakAra kA hai| mithyAtva guNasthAna se darzana mohanIya kI tIna yA eka prakRti ke tathA anantAnubandhI kI cAroM prakRtiyoM ke upazamana se prathamaupazamika samyagdarzana hotA hai| jisa prakAra paMka (kIcar3a) Adi janita kAluSya ke prazAMta hone para jala nirmala ho jAtA hai usI prakAra darzana mohAdi sAta prakRtiyoM ke upazama ho jAne para satyArtha zraddhAna utpanna hotA hai, vaha aupazamika sarvaprathama samyagdarzana hai| upazama samyaktva ke hone para jIva ke satyArtha deva se ananya bhakti bhAva, viSayoM se virAga, tattvoM kA zraddhAna aura vividha mithyAdRSTiyoM ke matoM meM asammoha pragaTa hotA hai| upazama samyagdarzana sAdi aura anAdi ke bheda se do prakAra kA hai| jo upazamaka mithyAdRSTi sarvaprathama samyagdarzana ko prApta karatA hai, use lAbha sarvopazamanA se hotA hai| isI prakAra viprakRSTa jIva (arthAt jisane pahale kabhI samyaktva ko prApta kiyA thA kintu pazcAt mithyAtva ko prApta hokara tathA samyaktva prakRti evaM samyaktva mithyAtva karma kI udvelanA kara bahuta kAla taka mithyAtva sahita paribhramaNa kara puna: samyaktva ko prApta kiyA hai arthAt anAdi tulya sAdi mithyAdRSTi) prathamopazama samyaktva se gira kara zIghra hI punaH punaH samyaktva ko grahaNa karatA hai arthAt sAdi mithyAdRSTi jIva sarvopazama' aura dezopazama se bhajanIya hai| sAdi mithyAdRSTi ke yadi samyaktva mohanIya aura mizra mohanIya ina do prakRtiyoM kA sattva ho to usake sAta prakRtiyoM ke upazama se samyagdarzana hotA hai aura yadi ina do prakRtiyoM kA satva nahIM hai arthAt jisa sAdi mithyAdRSTi ke ina do prakRtiyoM kI udvelanA ho cukI ho, jo anAdi mithyAdRSTi ke tulya hai usake aura anAdi mithyAdRSTi ke mithyAtva aura cAra anantAnubaMdhI kI eka sAtha upazamanA hotI hai arthAt pA~ca prakRtiyoM kA upazama kara antarmuhUrta kAla paryanta upazama samyagdarzana ko prApta karatA 1. tInoM prakRtiyoM ke udayAbhAva ko sarvopazama kahate haiN| 2. samyaktva prakRti sambandhI dezaghAtI ke udaya ko dezopazamanA kahate haiN| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamusvayam 025 anAdi mithyAdRSTi upazama samyagdarzana kA antarmuhU kAla samApta ho jAne para sAsAdana guNasthAna meM jAkara mithyAtva ko prApta ho jAtA hai| parantu jo sAdi mithyAdRSTi hai vaha samyakaca prakRti ke udaya se vedaka samyagdRSTi evaM mizra prakRti ke udaya se mizraguNasthAnavartI aura mithyAtva ke udaya se mithyAdRSTi bhI ho sakatA hai| darzana mohanIya kA upazama cAroM gatiyoM meM hotA hai, parantu tiryaMca gati meM paMcendriya saMjJI paryApta aura garbhaja ke hI hotA hai, sammUchana ke nhiiN| sAkAra upayogI hI isa samyagdarzana kA prAraMbhaka hotA hai| prathamopazama samyagdarzana ke abhimukha jIva asayata hI hotA hai, sAkAropayogI hotA hai anAkAra upayogI nahIM hotA kyoMki anAkAra upayogI ke bAhya arthapravRtti kA abhAva hai| kRSNAdi chahoM lezyAoM meM ho sakatA hai, parantu azubha lezyA ke aMza hIyamAna hone cAhie aura zubha lezyA ke aMza varddhamAna hone caahie| upazama samyagdarzana karane ke lie adhaH karaNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa rUpa pariNAmoM kI vizuddhi honI caahie| dvitIyopazama samyaktva kSAyopazamika samyagdarzana se hotA hai, mithyAtva se nhiiN| yaha samyaktva upazama zreNI ke sammukha hone vAle jIva ke hotA hai| isa samyagdarzana kI utpatti apramatta guNasthAna meM hotI hai, parantu zreNI para ArUr3ha hotA hai taba 11veM guNasthAna taka calA jAtA hai aura U~ce se giratA hai to krama se 10, 9, 8,7, 6 guNasthAna ko prApta hotA hai| dezasaMyata aura asaMyata meM bhI A sakatA hai tathA mithyAtva kA udaya Ane para mithyAtva guNasthAna ko prApta ho jAtA hai tathA mizra prakRti ke udaya se tIsare guNasthAna ko prApta ho jAtA hai| kisI AcArya ke matAnusAra anantAnubandhI kaSAya kI kisI prakRti kA udaya Ane para dUsare guNasthAna meM bhI jA sakatA hai| vedaka samyagdarzana, kSAyopazamika samyagdarzana, mizra samyagdarzana ye tInoM ekArthavAcI haiN| ina tInoM meM zabdabheda hai, parantu arthabheda nahIM hai| kSAyopazamika samyagdarzana kA lakSaNa cAra anantAnubandhI kaSAya, mithyAtva aura samyak mithyAtva ina chaha prakRtiyoM kA udayAbhAvI kSaya aura inhIM kA sadavasthArUpa upazama tathA dezaghAtI spardhaka vAlI samyaktva prakRti ke udaya meM jo tattvArtha zraddhAna hotA hai vaha kSAyopazamika samyagdarzana kahalAtA hai| jisakI samyaktva saMjJA hai aisI darzanamohanIya karma kI bheda rUpa prakRti ke udaya se yaha jIva kSAyopazamika (vedaka) samyagdRSTi hotA hai| samyaktva mohanIya prakRti ke udaya se padArthoM meM jo cala, malina aura avagADha zraddhAna hotA hai vaha kSayopazama samyagdarzana kahalAtA hai| yadyapi yaha samyagdarzana cala, mala Adi doSoM se yukta hai tathApi nizcaya Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam : 26 se darzana mohanIya ke kSaya kA nimitta hai, arthAt kSAyopazamika samyagdRSTi hI darzanamoha kA nAza karake kSAyika samyagdRSTi hotA hai| kSAyopazamika samyagdRSTi zithila zraddhAnI hotA hai| ataH vRddha puruSa ke dvArA pakar3I huI lakar3I jaise kampAyamAna rahatI hai, usI prakAra isa samyagdRSTi ke pariNAma zithila rahate haiN| tattvazraddhAna meM akampa nahIM rahatA isalie kuguru aura kudRSTAntoM ke dvArA use samyagdarzana ko chor3ate dera nahIM lgtii| jaise zreNika rAjA ne bauddha sAdhuoM ke kahane se samyagdarzana kA parityAga kara diyA thA / ' kSAyopazamika samyagdarzana kA eka nAma kRSNakRtya vedaka bhI hai| jaba yaha jIva kSAyika samyagdarzana karane ke sammukha hotA hai taba sarvaprathama tIna karaNa karake anantAnubandhI cAra kaSAya kI sattA - vyucchitti karatA hai punaH antarmuhUrta kAla taka vizrAma karake tIna karaNa ke dvArA mithyAtva evaM samyak mithyAtva prakRti kA nAza karake kevala samyaktva prakRti kA vedana karatA hai, taba antarmuhUrta taka kRtakRtya vedaka hotA hai| antarmuhUrta ke bAda vaha niyama se samyaktva prakRti kA nAza kara kSAyika samyagdRSTi bana jAtA hai| yadyapi yaha samyagdarzana kSAyika samyagdarzana ke sammukha hone se kSAyika hI hai parantu samyaktva prakRti kA vedana karane vAlA hone se vedaka samyagdRSTi kahalAtA hai, ataH isakA nAma kRtakRtya vedaka hai| vedaka ( kSAyopazamika) samyagdarzana ke utpanna hone para jIva kI buddhi zubhAnubandhI ho jAtI hai| zuci jinadharma meM anurAga karma meM rati utpanna hotI hai| zruta ke prati saMvega (prIti) utpanna hotA hai| tattvArtha meM zraddhAna, evaM saMsAra se nirveda (virakti) jAgRta hotI hai| yaha samyagdarzana anAdi mithyAdRSTi ke nahIM hotA hai, sAdi mithyAdRSTi ke hI hotA hai| sarvaprathama upazama samyaktva hotA hai, usake bAda midhyAtva guNasthAna ko prApta ho jAne ke bAda samyaktva prakRti kA udaya A jAne para kSAyopazamika samyagdRSTi hotA hai| jisa jIva ne upazama samyagdarzana prApta kara palya kA asaMkhyAtavA~ bhAga vyatIta ho jAne para samyaktva prakRti aura samyaktva mithyAtva prakRti kI udvelanA kara dI hai aise sAdi midhyAdRSTi ko bhI kSAyopazamika samyagdarzana nahIM hotA hai| mithyAtva guNasthAna meM antarmuhUrta rahane ke bAda hI kSAyopazamika samyagdarzana hotA hai| vedaka samyagdRSTi meM asaMkhyAtaveM bhAga samyagdRSTi samyagdarzana se cyuta hokara midhyAtva guNasthAna ko prApta ho jAte haiN| usake asaMkhyAtaveM bhAga kSAyopazamika samyagdRSTi samyaktva mithyAtva prakRti kA udaya A jAne se tRtIya guNasthAna ko prApta ho jAte haiM aura zeSa, kSAyika samyagdRSTi hokara mokSa cale jAte haiN| yaha kSAyopazamika samyagdarzana eka dina meM hajAroM bAra chUTa sakatA hai aura punaH samyagdarzana ko prApta 1. gommaTasAra jIvakANDa gAthA 25 2. ghavalA 1 / 1.1.12 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 27 ho jAtA hai| isake sthira rahane kA utkRSTa kAla 66 sAgara hai, jaghanya kAla antarmuhUrta hai| yA to itane kAla meM kSAyika samyagdarzana ko prApta kara mokSa calA jAtA hai vA mithyAtva guNasthAna ko prApta kara utkRSTa rUpa se ardha pudgala parivartana kara saMsAra meM bhaTakatA rahatA hai| anta meM, puna: samyagdRSTi hokara mokSa meM calA jAtA hai| samyagdarzana kA aisA prabhAva-mahimA hai ki eka bAra prApta ho jAne para yaha jIva ardhapudgala parAvartana se adhika saMsAra meM bhAmA nahIM kara sakatA ! Wan kSAyika samyagdarzana anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtva, samyak mithyAtva aura samyaktva prakRti ina sAta prakRtiyoM kI sattAvyucchitti hone para jo aDola akampa dRr3ha zraddhAna hotA hai, vaha kSAyika samyagdarzana kahalAtA hai| kSAyika samyagdRSTi meru ke samAna niSkampa rahatA hai tathA yaha samyagdarzana nirmala, akSaya aura ananta hai| kSAyika samyagdRSTi jIva kabhI mithyAtva ko prApta nahIM hotA, kisI prakAra kA sandeha bhI nahIM karatA aura mithyAtvajanya atizayoM ko dekhakara vismaya ko bhI prApta nahIM hotaa| kSAyika samyagdarzana ke prAraMbha hone para athavA prApti yA niSThApana hone para kSAyika samyagdRSTi jIva ke aisI vizAla gaMbhIra evaM dRDha buddhi utpanna ho jAtI hai ki vaha kucha asaMbhava yA anahonI ghaTanAe~ dekhakara bhI vismaya evaM kSobha ko prApta nahIM hotA hai| samyagdRSTaya eva sAhasamidaM kartuM kSamante paraM, yadbaje'pi patatyamI bhycltrailokymuktaadhvni| sarvAmeva nisarganirbhayatayA zaMkAM vihAya svayaM, jAnantaH svamavadhyabodhavapuSa bodhAccyavante na hi // s.saa.klsh154|| samyagdRSTi jIva hI aisA sAhasa karane meM samartha hai ki bhaya se tIna loka ke prANiyoM ko apane mArga se calAyamAna karane vAlI dhvani vAle vajrapAta ke hone para svabhAva se nirbhaya hone se sArI zaMkA ko chor3akara 'maiM avadhya (aghAtaka) jJAna zarIra vAlA hU~ aisA jAnate hue kabhI apane jJAna evaM zraddhAna se cyuta nahIM hote| kSAyika samyagdarzana chUTatA nahIM hai| kSAyika samyagdRSTi bhava kI apekSA adhika-se-adhika cAra bhava taka saMsAra meM raha sakatA hai| yadi pUrva meM kisI bhI Ayu kA baMdha nahIM kiyA ho to usI bhava se mokSa jA sakatA hai| kAla kI apekSA ATha varSa kama do koTi pUrva aura taiMtIsa sAgara taka saMsAra meM raha sakatA hai| jaghanya se antarmuhUrta meM mokSa calA jAtA hai| kSAyika samyagdarzana kevalI vA zrutakevalI ke caraNa-sAnnidhya meM hI hotA hai, anya sthAna meM nahIM hotA hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 28 isa samyagdarzana ke prAraMbhaka karmabhUmiyA manuSya hI hote haiM, niSThApanA cAroM gatiyoM meM ho sakatI hai arthAt jisa karmabhUmiyA manuSya ne mithyAtva avasthA meM naraka, ziryaca aura manuSya Ayu kA bandha kara liyA ho aura maraNa ke antarmuharta pUrva kSAyika samyagdarzana karanA prAraMbha kiyA, anantAnubaMdhI catuSka, mithyAtva, samyak-mithyAtva ina chaha prakRtiyoM kI sattA-vyucchitti karake kRtakRtya vedaka samyagdRSTi hokara marA tathA prathama naraka, bhogabhUmiyA tiryaMca, manuSya vA kalpavAsI devoM meM utpanna huA, vaha nivRttyaparyApta avasthA meM samyaktva prakRti kA nAza kara kSAyika samyagdRSTi hotA hai| uktaM ca tatsarAgaM virAgaM ca dvidhopazamikaM tthaa| kSAyikaM vedakaM predhA, dazadhAjJAdibhedataH ||iti // anvayArtha - tat - vaha samyagdarzana / sarAgaM - sarAga / ca - aur| virAga - virAga ke bheda se| dvidhA - do prakAra kA hai| tathA - aura / aupazamikaM - aupshmik| kSAyikaM - kSAyika / vedakaM - vedaka ke bheda se| tredhA - tIna prakAra kA hai| AjJAdibhedata - AjJAdika bheda se| dazadhA - daza prakAra kA hai| bhAvArtha - isa zloka meM samyagdarzana ke bheda - prabhedoM kA kathana kiyA hai| sAmAnyata: tattvazraddhAna rUpa samyagdarzana eka prakAra kA hai| samyagdarzana sarAga aura vItarAga ke bheda se do prakAra kA hai| ___ "prazamasaMvegAnukampAstikyAdilakSaNaM sarAgasamyaktvaM" prazama, saMvega, anukampA aura Astikya bhAva se pragaTa hone vAlA sarAga samyagdarzana hai| . Atmavizuddhi mAtra vItarAga samyaktva hai| rAjavArtika meM prazama Adi bhAvoM se pragaTa hone vAle samyagdarzana ko sarAga samyagdarzana kahA hai tathA anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtva, samyak mithyAtva aura samyaktva prakRti ina sAta prakRtiyoM ke atyanta kSaya hone se jo Atmavizuddhi hotI hai vA zraddhAna hotA hai use vItarAga samyAdarzana kahA amitagati zrAvakAcAra meM likhA hai ki - "sarAga, vItarAga ke bheda se samyagdarzana do prakAra kA hai| aupazamika evaM kSAyopazamika sarAga samyagdarzana hai aura kSAyika vItarAga samyAdarzana hai| vA prazamAdi bhAvoM se pragaTa hone vAlA sarAga aura upekSA saMyama ke sAtha hone vAlA vItarAga samyagdarzana hai| bhagavatI ArAdhanA meM likhA hai ki prazasta rAga vAle prANiyoM ke sarAga samyagdarzana aura prazasta evaM aprazasta donoM rAga se rahita kSINamohI vItarAgiyoM ke vItarAga samyagdarzana hotA hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 29 samayasAra kI tAtparya vRtti meM likhA hai ki sarAga samyagdRSTi kevala azubha karmoM ke kartApane ko chor3atA hai, zubhakarma ke karttApane ko nahIM chor3atA hai, parantu nizcaya cAritra ke avinAbhUta vItarAga samyagdRSTi zubha evaM azubha donoM prakAra ke karttApane ko chor3a detA hai| bhakti Adi zubha rAga se pariNata sarAga samyagdRSTi hai aura vItarAga cAritra kA avinAbhAvI vItarAga samyagdRSTi hai| isa prakAra sarAga, vItarAga samyagdarzana ke svarUpa ke kathana AcAryoM ne kiyA hai| nizcaya aura vyavahAra ke bheda se samyagdarzana do prakAra kA hai| samyagdarzana samasta ratnoM meM sArabhUta ratna hai aura mokSa rUpI vRkSa kA mUla hai, isake nizcaya evaM vyavahAra aise do bheda jAnane caahie| (ra.sA. 4) hiMsAdi rahita dharma, aThAraha doSa rahita deva, nirgrantha pravacana arthAt mokSamArga vA guru inameM zraddhA honA vyavahAra samyagdarzana hai athavA jIvAdi sAta tattvoM kA zraddhAna, sacce deva-zAstra evaM guru kA zraddhAna ye saba lakSaNa vyavahAra samyagdarzana ke haiM kyoMki vyavahAra bheda ko grahaNa karatA hai| nau padArthoM se bhinna, svakIya zuddhAtmA kI ruci, 'zuddhAtmA hI upAdeya hai aura sarva heya hai', aisI bhAvanA nizcaya samyagdarzana hai| 'rAgAdi se bhinna, svAtmA se utpanna sukhasvarUpa jo paramAtmA hai vaisA hI maiM hU~ aise dRr3ha vAstavika zraddhAna se utpanna jo AtmasaMvedana hai, AtmasvarUpa ke bhAna kA Ananda hai, vaha nizcaya samyagdarzana hai| vA 'rAgAdi vikalpa rahita cit camatkAra bhAvanA se utpanna madhura rasa kA AsvAdana karane vAlA maiM hU~ aisI dRr3ha pratIti hI nizcaya samyagdarzana hai| zuddhopayoga rUpa nizcaya ratnatraya kI bhAvanA se utpanna parama AhlAda rUpa sukhAmRta rasa kA AsvAdana hI upAdeya hai, indriyajanya sukha heya haiM, aisI ruci rUpa vItarAga cAritra kA avinAbhAvI vItarAga nAmadhArI nizcaya samyagdarzana hai| nizcaya samyagdarzana aura vyavahAra samyagdarzana ina donoM meM paraspara kArya-kAraNa sambandha hai| vyavahAra kAraNa hai, nizcaya kArya hai| vyavahAra samyagdarzana nizcaya samyagdarzana kA sAdhaka hai, nizcaya sAdhya jo vyavahAra naya ke viSayabhUta nava padArtha haiM unako jAnanA vyavahAra samyagdarzana hai| una nava padArthoM meM zuddha jIvAstikAya hai, usako jAnanA, usakA zraddhAna karanA nizcaya samyagdarzana hai arthAt nizcaya aura vyavahAra donoM eka sAtha hI rahate haiN| kahA bhI hai. ciramiti navatattvacchannamunnIyamAnaM, kanakamiva nimagnaM vrnnmaalaaklaape| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 730 atha satataviviktaM dRzyatAmekarUpaM, pratipadamidamAtmajyotirudyotamAnam / / 8 // samayasArakalaza ye nava tattva jIva aura ajIva kI paryAyeM haiN| una paryAyoM meM anAdi kAla se chipI huI yaha Atmajyoti zuddhanaya se prakaTa huI hai| jaise aneka varNa vA kITa kAlimA se AcchAdita svarNa svarNakAra ke dvArA prakaTa hotA hai, ata: una sarva nava tattvoM se bhinna zuddhAtmA kA avalokana karo, pada-pada para isI kA dhyAna kro| ekatve niyatasya zuddhanayato vyApnuryadasyAtmanaH, pUrNajJAnaghanasya darzanamiha dravyAntarebhyaH pRthak / samyagdarzanametadeva niyamAdAtmA ca tAvAnayaM, tanmuktvA navatattvasantatimimAmAtmAyamekostu nH|| zuddha nizcayanaya se jo ekatva meM niyata, sarvaguNoM meM vyApta pUrNa jJAna ghana AtmA hai, usa AtmA kA sarva dravyoM se bhinna avalokana karanA hI samyagdarzana hai, isalie nava padArtha kI saMtati ko chor3akara eka zuddha AtmA hI hamako prApta hove| isa prakAra nava tattva ko jAnane kA kAraNa zuddha Atmatattva ko jAnanA kyoMki anAdikAla se nava tattva ke madhya meM Atmatattva chipA huA hai, usakA jJAna tattva ko jAne binA nahIM hotaa| ata: nava tattva kA zraddhAna rUpa vyavahAra samyagdarzana nizcaya samyagdarzana kA kAraNa hai aura nizcaya usakA kArya hai| navatattva jJeya haiM aura unameM zuddhAtmatattva upAdeya hai| athavA bhUtArtha naya se jJAta jIvAdi sAta tattva vA nau padArtha vyavahAra se samyagdarzana hai kyoMki ina tattvoM kI jAnakArI ke mAdhyama se zuddhanaya se sthApita AtmA kI anubhUti hotI hai| isalie vyavahAra samyagdarzana kAraNa hai aura nizcaya kArya hai tathA inameM sAdhya, sAdhaka bhAva bhI hai| Agama bhASA meM jisako vyavahAra evaM nizcaya samyagdarzana kahate haiM, adhyAtma bhASA meM usI ko sarAga evaM vItarAga samyagdarzana kahate haiN| zuddha jIvAdi tattvoM ke zraddhAna rUpa sarAga samyagdarzana ko hI vyavahAra samyagdarzana jAnanA cAhie aura vItarAga cAritra ke avinAbhAvI vItarAga samyagdarzana kA hI dUsarA nAma nizcaya samyagdarzana hai| (dravyasaMgraha TIkA 41) prazama, saMvega, anukampA aura Astikya Adi ke dvArA abhivyakta hone vAlA sarAga samyagdarzana hI vyavahAra samyagdarzana hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 31 vItarAga cAritra kA avinAbhAvI nijazuddhAtmAnubhUti lakSaNa vAlA vItarAga samyaktva hI nizcaya samyaktva hai| zuddhopayoga rUpa nizcaya ratnatraya kI bhAvanA se utpanna parama AhlAdarUpa sukhAmRta kA AsvAdana hI upAdeya hai, indriyajanya sukha heya hai, aisI ruci pratIti hI nizcaya samyagdarzana hai, parantu aisI ruci vItarAga cAritra ke binA nahIM hotI hai ataH vItarAga cAritra ke sAtha avinAbhAva sambandha rakhane vAlA vItarAga samyagdarzana hI nizcaya samyagdarzana hai| isa prakAra sarAga samyaktva aura vItarAga samyaktva hI kramazaH vyavahAra aura nizcaya samyagdarzana haiM / aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ke bheda se samyaktva tIna prakAra kA hai, unakA lakSaNa pUrva meM likhA jA cukA hai| ye tInoM samyagdarzana bhI sarAga aura vItarAga samyagdarzana meM garbhita haiN| kyoMki kSAyika samyagdarzana vItarAga samyagdarzana hai aura aupazamika evaM kSAyopazamika samyagdarzana sarAga haiN| AjJA samyaktva Adi ke bheda se samyagdarzana daza prakAra kA bhI hai| jo vItarAga prabhu ne kahA hai vaha satya hai, vAstavika hai, anyathA nahIM hai, anya prakAra nahIM hai, prabhu kI AjJA ke prati aisI dRr3ha pratIti hai, vaha AjJA samyaktva hai| nirgrantha munirAja kI caryA dekhakara arthAt mokSamArga kI kriyA ko dekhakara jinadharma meM ruci honA mArga samyagdarzana hai| tIrthaMkara, baladeva, cakravartI Adi tresaTha zalAkA puruSoM ke jIvanacaritra sunakara aMtaraMga meM jinadharma ke prati jo zraddhA vA pratIti hotI hai vaha upadeza samyaktva hai kyoMki hamAre AcAryoM ne dharmopadeza nAmaka svAdhyAya kA svarUpa purANa puruSoM kA kathana karanA hI kahA hai| arthAt prathamAnuyoga ko sunakara zraddhAna honA upadeza samyaktva hai| munijana ke cAritra vA anuSThAna ko sUcita (kathana) karane vAle mUlAcAra Adi AcArazAstroM ( caraNAnuyoga ) ko sunakara jo jinadharma evaM Atmatattva kA vizvAsa hotA hai, vaha sUtra samyagdarzana hai| zaMkA - mArga samyagdarzana evaM sUtra samyagdarzana meM kyA antara hai ? donoM meM hI municaryA kAraNa hai? samAdhAna - mArga samyagdarzana meM municaryA kA avalokana hai| unake svarUpa ko dekhakara pratIti hotI haiM aura upadeza samyaktva meM zAstra ke dvArA yA vidvAnoM ke mukha se sunakara zraddhAna hotA hai| jina jIvAdi padArthoM ke samUha kA vA gaNitAdi viSayoM kA jJAna durlabha hai, unakA kinhIM bIjapadoM Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke dvArA jJAna prApta karane vAle bhavya jIva ke jo darzanamohanIya ke upazamavaza tattvazraddhAna hotA hai, vaha bIja samyaktva hai athavA sUkSma artha kA kathana karane vAle 'hrIM' Adi bIjAkSaroM ke artha ko sunakara jinadharma ke prati dRr3ha zraddhA hotI hai, vaha bIja samyagdarzana hai| parapudhva jo bhavya jIva jIvAdi padArthoM ke svarUpa ko saMkSepa se sunakara zraddhAna karatA hai, vaha saMkSepadRSTi vA saMkSepa samyagdarzana hai / jo dvAdazAMga ke viSaya ko naya-nikSepAdi ke dvArA vistAra se jAnakara zraddhAna karatA hai, vaha vistAra samyagdarzana hai| vacana vistAra ke binA kevala arthagrahaNa se jo jinadharma ke prati zraddhA utpanna hotI hai, vaha artha samyagdarzana kahalAtA hai / - aMgapraviSTa aura aMgabAhya zruta kA avagAhana karake jo acala zraddhAna hotA hai, vaha avagAr3ha samyagdarzana kahalAtA hai| paramAvadhi yA kevalajJAnadarzana se prakAzita jIvAdi padArtha viSayaka prakAza se jisakI AtmA vizuddha hai, vaha paramAvagAr3ha samyagdarzana kahalAtA hai| zabdoM kI apekSA samyagdarzana saMkhyAta prakAra kA hai, zraddhAna karane vAloM kI apekSA asaMkhyAta prakAra kA hai aura zraddhAna karane yogya padArtha vA adhyavasAyoM kI apekSA samyagdarzana ananta prakAra kA bhI hai / (rA. vA. 1 / 7 ) utpatti kI apekSA upazamaja samyagdarzana ke bheda teSUpazamajasamyagdarzanamutpattito dvidhA bhavati / mithyAdRSTerAdyaM vedakasamyagdRzo hyanyat // 11 // anvayArtha teSu una tInoM prakAra ke samyagdarzanoM meM upazamajasamyagdarzanaM aupazamika samyagdarzana / utpattita: utpatti kI apekSA / dvidhA - do prakAra kA / bhavati hotA hai (prathamopazama aura dvitIyopazama) / mithyAdRSTeH - mithyAdRSTi ke AdyaM prathamopazama samyaktva hotA hai| hi - aur| vedaka samyagdRza :- kSAyopazamika samyagdRSTi ke anyat - dUsarA ( dvitIyopazamika samyagdarzana hotA hai / ) | - - - - kSAyika, kSAyopazamika aura aupazamika ke bheda se samyagdarzana tIna prakAra kA hai| unameM jo aupazamika samyagdarzana hai, vaha utpatti kI apekSA do prakAra kA hai: prathamopazamika aura dvitIyopazamika | Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 33 unameM jo prathamopazamika samyagdarzana hai, vaha mithyAdRSTi ke hI hotA hai| dvitIyopazamika samyaktva kSAyopazamika samyagdRSTi ke hI hotA hai| ' mithyAdRSTi do prakAra ke hote haiM - sAdi mithyAdRSTi aura anAdi mithyAdRSTi / jinhoMne samyagdarzana prApta karake chor3a diyA hai, jo punaH mithyAtva ko prApta ho gaye haiM, ve sAdi mithyAdRSTi kahalAte haiM aura jinhoMne abhI taka samyagdarzana prApta nahIM kiyA hai, ve anAdi mithyAdRSTi kahalAte haiN| sAdi midhyAdRSTi bhavya hI hote haiM, parantu anAdi mithyAdRSTi bhavya aura abhavya ke bheda se do prakAra ke hote haiN| jinameM samyagdarzana utpanna hone kI zakti hai, kisI kAla meM samyagdarzana prApta kara sakate haiM, ve bhavya kahalAte haiM aura inase jo viparIta haiM, jo samyagdarzana ko prApta nahIM kara sakate ve abhavya kahalAte haiM / prathamopazama samyakstha utpanna karane vAle kI yogyatA mithyAdRSTirbhavyo dvividhaH saMjJI samAptaparyAptiH / labdhicatuSTayayukto'tyantavizuddhazcaturgatijaH // 12 // jAgradavasthAvasthaH sAkArAtmopayogasaMyuktaH / yogyasthityanubhavabhAk sallezyAvRddhiyuktazca // 13 // trikaraNazuddhiM kRtvApyantaramutpAditatridRgmohaH / gRhNAtyAdyaM darzanamanantasaMsAravicchedI // 14 // trikam // anvayArtha - dvividha: - do prakAra ke / mithyAdRSTiH - mithyAdRSTi / bhavyaH - bhavya / saMjJI sainI / samAptaparyAptiH - paryApta / labdhicatuSTayayuktaH cAra labdhiyoM se yukta / atyanta vizuddhaH / * atyanta vizuddha / caturgatija - cAroM gatiyoM meM sthita jAgradavasthAvasthaH jAgrata avasthA meM avasthita / sAkArAtmopayoga saMyuktaH - sAkAra Atmopayoga se jo saMyukta hai| yogyasthityanubhavabhAk * yogya sthiti aura anubhAga kA bhAgI hai| sallezyAvRddhiyuktaH - zubha lezyA kI vRddhi se yukta / ca - aur| trikaraNazuddhi tIna karaNa zuddhi ko / kRtvA karake / antaraM antara meM utpAdita tridRgmohaH utpanna kiyA hai tIna prakAra ke darzanamohako jisane aisA prANI / anantasaMsAra vicchedI - ananta saMsAra kA nAzaka / AdyaM - prathamopazama / darzanaM samyagdarzana / gRhNAti grahaNa karatA hai| - - - - - - - - bhAvArtha bhavya jIva ke hI samyagdarzana hotA hai, abhavya ke nhiiN| bhavyoM meM bhI sabhI bhavya samyagdarzana - utpatti ke yogya nahIM haiM, apitu jo paMcendriya hai, saMjJI hai, paryApta hai, cAra labdhi (kSayopazama, vizuddhi, dezanA, prAyogya) se yukta hai, atyanta vizuddha hai, cAroM gatiyoM meM sthita hai, jAgrata avasthA meM sthita 1. dvitIyopazamika samyagdarzana upazama zreNI para ArUr3ha hone vAle ke hI hotA hai| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam * 34 hai, sAkAra (jJAna) upayoga se yukta hai, yogya sthiti aura anubhAga kA dhArI hai, zubhalezyA kI vRddhi se yukta hai, tIna karaNa kI zuddhi ko karake - antara karake jisane mithyAdarzana ke tIna Tukar3e kiye haiM aisA prANI ananta saMsAra ke chedaka prathamopazama samyagdarzana ko grahaNa karatA hai| prathamopazama samyagdarzana sAdi aura anAdi donoM hI mithyAdRSTi prApta kara sakate haiN| sAptAdana Adi zeSa guNasthAnavartI isa samyagdarzana ke utpAdaka nahIM haiN| samyagdarzana ke utpAdaka bhavya hI hote haiM, abhavya nahIM; isalie 'bhavya' yaha vizeSaNa diyA hai| mithyAdRSTi bhavya bhI do prakAra ke hote haiM - saMjJI evaM asNjnyii| ina donoM meM saMjJI hI samyagdarzana prApta kara sakatA hai, asaMjJI nhiiN| kyoMki asaMjJI meM heya - upAdeya kA vicAra karane kI zakti nahIM hai, aura heyopAdeya ke vicAra binA samyagdarzana utpanna nahIM ho sktaa| saMjJI prANI bhI do prakAra ke hote haiM - paryApta aura aparyApta / aparyApta samyagdarzana kA utpAdaka nahIM hai kyoMki aparyApta avasthA meM indriya aura mara ke hI hone 32 6 sahA karane kA sAmarthya nahIM hai| labdhicatuSTayayuktaH - yadyapi samyagdarzana pA~ca labdhiyoM ke anta meM hI hotA hai arthAt karaNalabdhi ke anantara hI samyagdarzana kI utpatti hotI hai, tathApi prathama cAra labdhiyoM ke bAda hI karaNalabdhi hotI hai| cAra labdhiyA~ hone ke bAda samyagdarzana ho bhI sakatA hai aura nahIM bhI parantu pUrva meM cAra labdhiyoM kA honA Avazyaka hai| cAra labdhiyoM ke nAma - kSAyopazamika labdhi - saMjJI paMcendriya pada kI prApti honA athavA azubha karmoM ke anubhAga kI hAni honaa| "pUrvasaMcita karmoM ke mala rUpa paTala ke anubhAga spardhaka jisa samaya vizuddhi ke dvArA pratisamaya ananta guNahIna hote hue udIraNA ko prApta kiye jAte haiM, usako kSayopazama labdhi kahate haiN|" (dhavala 61.9-83) "kaSAyoM kI maMdatA vA zubha karmoM ke anubhAga kI vRddhi ko vizuddhi labdhi kahate haiN|" "pratyeka samaya anantaguNitahIna krama se udIrita anubhAga spardhakoM se utpanna hue sAtA Adi zubha karmoM ke baMdha ke nimittabhUta aura asAtA Adi azubha karmoM ke baMdha ke virodhI, jo jIva ke pariNAma hai, use vizuddhi kahate haiN| usakI prApti ko vizuddhi labdhi kahate haiN|" (dhavala 6/1-9) chaha dravyoM aura nau padArthoM ke upadeza kA nAma dezanA hai| usa dezanA se pariNata AcArya Adi kI upalabdhi ko aura unake dvArA upadiSTa artha ke grahaNa, dhAraNa tathA vicAraNa kI zakti ke samAgama ko dezanA labdhi kahate haiN| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam . 35 sarva karmoM kI utkRSTa sthiti aura utkRSTa anubhAga kA ghAta karake anta:kor3Akor3I sthiti meM evaM dvisthAnIya anubhAga meM avasthAna karane ko prAyogya labdhi kahate haiN| prathamopazama samyagdarzana ke sammukha huA jIva vizuddhatA kI vRddhi karatA huA prAyogya labdhi ke prathama samaya se lekara pUrva sthiti baMdha ke saMkhyAtaveM bhAga mAtra anta:koTAkoTI pramANa sAta karmoM kA sthitibaMdha karatA hai, Ayu karma ko chodd'kr| yaha prANI isa maNya apazamna ekRtiyoM kA dvisthAnIya anubhAga pratisamaya ananta guNA ghaTatA bA~dhatA hai aura prazasta prakRtiyoM kA catu:sthAnIya anubhAga pratisamaya ananta guNA baDhtA bA~dhatA hai|| mithyAtva, anantAnubaMdhicatuSka, styAnagRddhi trika, deva catuSka, vajravRSabhanArAca, prazasta vihAyogati, subhagAdi (subhaga, susvara, Adeya) tIna, nIca gotra ina 29 prakRtiyoM kA utkRSTa evaM anutkRSTa pradezabaMdha karatA hai tathA mahAdaNDaka meM kahI gaI 61 prakRtiyoM kA anutkRSTa pradezabaMdha karatA hai| ___ udayavAna prakRtiyoM ke udaya kI apekSA jo udaya ko prApta huA eka niSeka hai usI kA bhoktA hotA hai| aprazasta prakRtiyoM ke dvisthAna rUpa aura prazasta prakRtiyoM ke catu:sthAnIya rUpa anubhAga kA bhoktA hotA hai| udayAgata prakRtiyoM ke ajaghanya vA anutkRSTa pradezoM kA bhoktA hotA hai| jo prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga udaya rUpa hoM, unhIM kI udIraNA karane vAlA hotA hai| sattA rUpa prakRtiyoM ke sthiti, anubhAga pradeza ajaghanya aura anutkRSTa hote haiN| isa prakAra prakRti, sthiti, anubhAga, pradezarUpa catuSka hai, ata: bandha, udaya, udIraNA, sattva ina saba meM cAra prakAra kA bandha kahA hai| yaha krama prAyogya labdhi ke anta paryanta jAnanA caahie| ina cAra labdhiyoM se yukta ko labdhi catuSTaya yukta kahA hai| atyaMtavizuddhaH - kaSAyoM ke vipAka kI mandatA ko vizuddha sthAna kahate haiN| sAtA vedanIya, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya Adika parivartamAna zubha prakRtiyoM ke baMdha ke kAraNabhUta kaSAyasthAnoM ko vizuddhisthAna kahate haiN| samyagdarzana ke sammukha hue jIva ke zubhakarma prakRtiyoM kA anubhAga vizeSa hotA hai| caturgatija: - cAroM gatiyoM ke jIva prathamopazama samyagdarzana prApta karate haiM, parantu tiryaJca gati meM garbhaja jIva hI prathamopazama samyagdarzana prApta kara sakatA hai, sammUrchana nhiiN| jAgradavasthAvasthaH - jo jIva jAgrata avasthA meM avasthita hai, vahI samyagdarzana prApta kara sakatA hai, nidrA avasthA meM nhiiN| nidrA se yahA~ styAnagRddhi, nidrAnidrA, pracalApracalA ina tIna nidrAoM ko grahaNa kiyA hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam * 36 sAkAropayoga - sAkAra upayoga (jJAnopayoga) meM avasthita ke hI prathamopazama samyagdarzana kI utpatti hotI hai, darzanopayoga meM avasthita prANI prathamopazama samyagdarzana kA utpAdaka nahIM hai| __ aparyApta avasthA aura supta avasthA meM sarvotkRSTa vizuddhi nahIM hotii| darzanopayoga ke samaya meM sarvotkRSTa vizuddhi aura sarvotkRSTa saMkleza pariNAmoM kA abhAva pAyA jAtA hai| sAkAra upayoga aura jAgRdavasthA ke samaya hI sarvotkRSTa vizuddhi evaM saMkleza pAyA jAtA hai| vizuddha pariNAmoM ke binA ko ke sthitikANDaghAta Adi nahIM hote, isalie jAgrata avasthA aura sAkAropayoga avasthA avasthita kahA gayA hai| prathamopazama samyagdarzana kA prAraMbhaka sAkAropayogI hotA hai, kintu isa samyagdarzana kA niSThApaka evaM madhyavartI jIva bhajitavya hai arthAt vaha darzanopayogI bhI ho sakatA hai| (ka. pA. sU. 10 gA. 198) yogya sthiti evaM yogya anubhAga kA bhoktA hI prathamopazama samyagdarzana prApta kara sakatA hai| yogya sthiti - Ayu karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI sthiti saMkhyAta hajAra sAgaropamahIna antaHkor3Akor3I sAgaropamapramANa ko sthApita karatA hai tathA anta:kor3Akor3I sthiti ko bA~dhatA hai, taba prathamopazama samyagdarzana utpanna karane yogya hotA hai| samyagdarzana ke sammukha hone vAle jIva ke sthiti kANDayAta aura sthiti baMdhApasaraNa ye do prakriyAe~ sthiti ke lie hotI haiN| jo sthiti sattA meM hai usakA kANDa rUpa se ghAta karake anta:kor3Akor3I pramANa kara lenA sthitikANDaghAta hai| eka sAtha karmoM kI sthiti kA ghAta karanA saMbhava nahIM hai, ataH saMkhyAta hajAra, saMkhyAta hajAra varSa sthiti kA ghAta karatA hai| sthiti kANDaghAta sattA meM par3I prakRtiyoM kA hotA hai| jo vartamAna meM sthiti bA~dhatA hai, vaha bhI aMta:kor3A-kor3I pramANa bA~dhatA hai, vaha sthiti baMdhApasaraNa hai| karmoM kI sthiti anta:kor3Akor3I pramANa vAlA jIva sthitiyogyabhAk kahalAtA hai kyoMki isI jIva meM samyagdarzana utpanna karane kI yogyatA AtI hai| isalie sthitiyogya kahA hai| yogya anubhAga bhAk - aprazasta prakRtiyoM kA dvisthAnIya anubhAga pratisamaya ananta guNA ghaTatA huA ba~dhatA hai aura prazasta prakRtiyoM kA catu:sthAnIya anubhAga prati samaya ananta guNA bar3hatA huA ba~dhattA hai, arthAt aprazasta prakRtiyoM kA anubhAga dvisthAnIya hotA hai, prazasta karma prakRtiyoM kA anubhAga catuHsthAnIya hotA hai taba yaha jIva prathamopazama samyagdarzana ko utpanna karane meM samartha hotA hai| ise yogya anubhAgabhAk kahate haiN| 1. appajjattakAle sabukkassa visohI nntthi| gha, 12/4, 2, 7, 38 / 2. sAgArajAgAraddhAsu ceva sabukkassa visohIyo savukkassa saMkilesA ca hotti ti| - dha. 12/4, 2, 7, 38 / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 37 sallezyA vRddhiyukta - kRSNa, nIla, kApota, pIta, padya, zukla ke bheda se lezyA chaha prakAra kI hai| unameM kRSNa, nIla, kApota ye tIna lezyA azubha haiM aura pIta, padya evaM zukla ye tIna lezyA zubha haiN| chahoM lezyA vAle jIva isa samyagdarzana ko utpanna kara sakate haiM, kyoMki naraka gati meM to tIna azubha lezyA hI hotI haiM, unako prathamopazama samyagdarzana ho sakatA hai, ataH sallezyAvRddhiyukta kA artha hotA hai ki yadi azubha lezyA hai to hIyamAna honI cAhie aura zubha lezyA ho to vardhamAna honI cAhie kyoMki azubha lezyA kI vRddhi aura zubha lezyAoM kI hAni saMkleza pariNAmoM se hotI hai, saMkleza pariyAma vAle samyagdarzana ke prAraMbhaka nahIM hote| isase viparIta arthAt azubha lezyAoM kI hIyamAnatA, zubha lezyAoM kI vRddhi, vizuddha pariNAmoM se hotI hai aura vizuddha pariNAma vAlA hI samyagdarzana kA prAraMbhaka hotA hai| mithyAdRSTi, bhavya, saMjJI, paryApta, labdhicatuSTayayukta, atyanta vizuddha, caturgatija, jAgradavasthAvastha, sAkAra upayogI, yogya sthiti (anta:koTAkoTi pramANa sthiti), yogya anubhAga aura sallezyA yukta yaha sArI avasthA pUrva kI hai, yaha abhavya ko bhI prApta ho sakatI hai| yadyapi inakI prApti ke binA samyagdarzana nahIM ho sakatA parantu inake hone para samyagdarzana ho hI jAyegA, aisA niyama nahIM hai| ___ jisa prakAra bIja bone ke pUrva kSetra kI zuddhi karate haiM, tadanantara bIja bote haiM, taba aMkura paidA hotA hai tathA dhAnya kI prApti hotI hai; usI prakAra Upara kathita sArI bAteM kSetra kI zuddhi ke samAna haiN| isameM bIja bone rUpa tIna karaNa (pA~cavIM karaNalabdhi) hai| isalie AcAryadeva ne likhA hai - "trikaraNazuddhiM kRtvA" tIna karaNa zuddhi karake samyagdarzana utpanna karake mithyAtva ke tIna Tukar3e karatA hai| tIna karaNa zuddhi - adha:karaNa, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa ke bheda se tIna prakAra kI hai| karaNa kA artha hotA hai pariNAma, una pariNAmoM kI zuddhi trikaraNa zuddhi kahalAtI hai| ___ yahA~ para prathamopazama samyaktva prApta hone vAle jIva ke adha:pravRttakaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa ke bheda se tIna prakAra kI vizuddhiyA~ hotI haiN| adha:karaNa meM aneka prakAra ke jIva sthita rahate haiM, unake pariNAma paraspara samAna nahIM hote haiN| koI jIva, kucha samaya bAda adha:karaNa maoNDane vAlA adhika vizuddhi kara letA hai, pahale vAlA itanI vizuddhi nahIM kara sakatA, ata: isako adha:karaNa kahate haiN| __ adhaHpravRttakaraNa ke cAra Avazyaka hote haiM - pratisamaya anantaguNI vizuddhi hotI hai| usa ananta guNI vizuddhi ke dvArA aprazasta karmoM ke dvisthAnIya arthAt nimba evaM kAMjI rUpa anubhAga ko prati samaya anantaguNAhIna bA~dhanA / prazasta prakRtiyoM ke catuHsthAnIya (gur3a, khAMDa, mizrI evaM amRta) rUpa anubhAga kI pratisamaya ananta guNI vRddhi honaa| sthiti baMdhApasaraNa arthAt adhaHpravRttakaraNa ke prathama samaya meM jo karmoM kA sthitibaMdha hotA hai usake antima samaya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna anya sthiti ko bA~dhatA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 38 hai| isa prakAra saMkhyAta hajAra bAra sthiti baMdhApasaraNa ke karane para adhaHpravRttakaraNa kA kAla samApta ho jAtA hai| adhaHpravRtta yaha nAma antadIpaka hai| isalie prathamopazama samyaktva hone se pUrva taka mithyAdRSTi ke pUrvottara samayavartI pariNAmoM meM jo sadRzatA pAyI jAtI hai, usakI adha:pravRtta saMjJA hai| isa adha:pravRttakaraNa meM sthita prANI ke sthiti kANDaghAta, anubhAga kANDaghAta, guNazreNI nirjarA aura guNasaMkramaNa nahIM hote haiN| kyoMki ina adha:karaNa pariNAmoM meM pUrvokta caturvidha kAryoM ke utpAdana karane kI zakti kA abhAva hai| apUrvakaraNa kA lakSaNa karaNa zabda kA artha pariNAma hai aura jo pUrva arthAt pahale nahIM hue, unheM apUrva kahate haiN| isameM vivakSita samayavartI jIvoM ke pariNAmoM se bhinnasamayavartI jIvoM ke pariNAma asamAna arthAt vilakSaNa hote haiN| isa prakAra pratyeka samaya meM hone vAle apUrva pariNAmoM ko apUrvakaraNa kahate haiN| isameM eka samayavartI jIvoM ke pariNAma sadRza, visadRza donoM prakAra ke hote haiM, parantu bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAmoM meM to sarvathA asamAnatA hI hai, samAnatA nahIM hai, kyoMki isa karaNa meM adha:pravRttakaraNa ke samAna anukRSTi racanA nahIM hai| ___ ina apUrvakaraNa pariNAmoM ke dvArA cAra Avazyaka kArya hote haiN| guNazreNInirjarA, guNasaMkramaNa, sthitikhaNDana aura anubhAga khaNDana / ina pariNAmoM ke dvArA adhaHpravRttakaraNa ke prathama samaya se lekara guNasaMkramaNa pUrNa hone ke kAla paryanta sthitibaMdhApasaraNa hote haiN| yadyapi sthitibaMdhApasaraNa prAyogyalabdhi meM bhI hotA hai tathApi prAyogyalabdhi meM samyagdarzana hone kA niyama nahIM hai| isalie isako yahA~ grahaNa nahIM kiyA hai| guNazreNI nirjarA karmapradeza baMdha meM hotI hai arthAt pratikSaNa guNAkAra rUpa se karmapradezoM kA jharana, galana honA guNazreNI nirjarA hai| guNasaMkramaNa prakRtiyoM meM hotA hai| pratikSaNa apUrvakaraNa pariNAmoM ke dvArA azubha prakRtiyoM kA zubha prakRtiyoM meM saMkramaNa hotA hai| apUrvakaraNa pariNAmoM ke dvArA pUrvasaMcita karmoM kI sthiti kA hAsa hotA hai, isako sthitikANDaghAta kahate haiN| karmoM kI phaladAnazakti kA nAma anubhAga hai| unameM azubha karmaprakRtiyoM kI phaladAna zakti kA hrAsa (ghAta) hotA hai kyoMki zubha karma prakRtiyoM ke anubhAgakhaNDana karane kA sAmarthya apUrvakaraNa meM nahIM hai, apitu zubha karma prakRtiyoM kA anubhAga vizeSa hotA hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 39 ina pariNAmoM se sthitibaMdhApasaraNa aura sthitikANDakotkaraNa bhI hote haiN| isameM kathita apUrva vizeSaNa se adhaHpravRtta pariNAmoM kA nirAkaraNa kiyA gayA hai kyoMki jina pariNAmoM meM uparitana samayavartI jIvoM ke pariNAma adhastana samayavartI jIvoM ke pariNAmoM ke sadRza bhI hote haiM aura visadRza bhI hote haiM, aise vRtta meM hone vAle pariNAmoM meM apUrvatA nahIM hotI, kyoMki UparaUpara ke samayoM meM niyama se anantaguNa vizuddha visadRza pariNAma hote haiM, vahI pariNAma apUrva kahalAte haiN| isa karaNa meM prathama samaya kI vizuddhi se dUsare samaya kI vizuddhi asaMkhyAta loka pramANa adhika hotI hai, isI prakAra dvitIyAdi samaya se lekara anta taka jAnanA caahie| anivRttikaraNa kA lakSaNa samAna samayavarttI jIvoM ke pariNAmoM kI bhedarahita vRtti ko nivRtti kahate haiM athavA nivRtti zabda kA artha vyAvRtti bhI hai| ataeva jina pariNAmoM kI nivRtti arthAt vyAvRtti nahIM hotI (jo chUTate nahIM) unheM hI anivRtti kahate haiN| antarmuhUrta mAtra anivRttikaraNa ke kAla meM se kisI eka samaya meM rahane vAle aneka jIvoM meM jisa prakAra zarIra ke AkAra, varNa Adi bAhyarUpa se aura jJAnopayoga Adi aMtaraMga rUpa se paraspara bheda pAyA jAtA hai, usa prakAra unameM pariNAmoM ke dvArA bheda nahIM pAyA jAtA hai, unako anivRttikaraNa pariNAma vAle kahate haiM aura unake pratyeka samaya meM uttarottara ananta guNI vizuddhi se bar3hate hue samAna vRddhi vAle pariNAma pAye jAte haiN| isa karaNa meM eka-eka samaya ke prati eka eka hI pariNAma hote haiM, kyoMki isa anivRttikaraNa maiM eka samaya meM hone vAle jaghanya aura utkRSTa bhedoM kA abhAva hai| karaNa meM pratyeka samaya meM pariNAmoM kI vizuddhi adhika adhikatara hotI hai arthAt prathama samaya sambandhI vizuddhi alpa hai| usase dvitIya samaya sambandhI vizuddhi anantaguNita hai| usase tRtIya samaya sambandhI vizuddhi ajaghanyotkRSTa anantaguNita hai| isa prakAra yaha krama anivRttikaraNakAla ke antima samaya taka jAnanA caahie| jisa prakAra lokapUraNa samudghAta meM sthita kevaliyoM ke yoga kI samAnatA kA pratipAdaka Agama hai, usa prakAra anivRttikaraNa meM yoga kI samAnatA kA pratipAdaka Agama nahIM hai| ataH anivRttikaraNa ke eka samaya meM sthita sampUrNa jIvoM ke yoga kI sadRzatA kA niyama nahIM hai| isa karaNa meM jaba yogoM kI sadRzatA nahIM hai, taba pradezabaMdha bhI sadRza nahIM hai kyoMki pradezabaMdha yoga ke nimitta se hI hotA hai / anivRttikaraNa pariNAmoM ke dvArA sthitikhaNDa anubhAga, sthitikANDaghAta, anubhAgakANDaghAta, sthitibaMdhApasaraNa, guNasaMkramaNa, guNazreNInirjarA Adi aneka kArya hote haiN| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 40 isa prakAra adha:pravRttakaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa rUpa karaNa labdhi bhavya ke hI hotI hai| isa karaNa labdhi ke anantara samyagdarzana avazya hotA hai| ata: karaNalabdhi hI sAkSAt samyagdarzana kI kAraNa hai| pA~ca labdhiyoM meM yahI labdhi vAstava meM sArthaka nAma ko dhAraNa karane vAlI hai, kyoMki 'labdhi' kA artha hai - praapti| jo samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyak cAritra ke sAtha jIva kA samAgama karAtI hai, usako labdhi kahate haiN| yaha karaNalabdhi vAlA bhavya jIva aise pariNAma rUpI khaDga ke dvArA mithyAtvAdi karmazatruoM ko naSTa karake samyagdarzana ko prApta kara letA hai| usake bAda upazama samyagdarzana ko prApta kara mithyAtva ke mithyAtva, samyak mithyAtva aura samyaktva rUpa tIna Tukar3e karatA hai| jinAgama meM adhyAtmabhASA aura AgamabhASA ke bheda se do prakAra se kathana hai| AgamabhASA meM jina pA~ca labdhiyoM vA karaNalabdhi ko samyagdarzana kA kAraNa kahA hai usI ko adhyAtma bhASA meM nija zuddhAtmA ke sammukha pariNAma kahA gayA hai| yahI samyagdarzana kA kAraNa hai| AgamabhASA meM pA~ca labdhiyoM se aura adhyAtmabhASA meM nija zuddhAtmA ke sammukha pariNAma nAmaka nirmala bhAvanA rUpI khaDga se prayatna karake karmazatru ko naSTa karatA hai| (dra. saM. TIkA 38) AgamabhASA meM darzanamohanIya tathA cAritramohanIya ke kSayopazama se aura adhyAtma bhASA meM nija zuddhAtmA ke sammukha pariNAma tathA kAla Adi labdhi vizeSa se mithyAtva naSTa honA kahA jAtA hai| (paMcAstikAya) praSacanasAra meM jayasena AcArya ne likhA hai ki Agama bhASA meM adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa pariNAmoM ke dvArA darzanamoha kA upazamana karatA hai aura kSAyikasamyagdarzana ke sammukha huA prANI darzanamoha kA kSaya karatA hai| adhyAtma bhASA meM dravya, guNa, paryAya ke dvArA arhanta ko jAnakara usake bala se svakIya zuddhAtmA kI bhAvanA ke sammukha hokara savikalpa svasaMvedana pariNAma ke dvArA arhantasvarUpa ko apane meM jor3atA hai arthAt meM bhI arhanta ke samAna hU~, abhedanaya se mujhameM aura arhanta meM koI antara nahIM hai, aisI bhAvanA karane vAle ke darzanamoha kA upazamana vA kSaya hotA hai| arthAt Agama bhASA meM pA~ca labdhiyoM meM karaNa labdhi samyagdarzana kI utpatti meM mukhya kAraNa hai aura adhyAtma bhASA meM dravya guNa paryAya se arihaMta ko jAnakara . svakIya AtmasvarUpa ke vedana karane ke sammukha hotA hai, taba darzanamoha kA upazama hotA hai| dravya, kSetra, kAla aura bhAva rUpa sAmagrI ko prApta karake darzana moha kA upazamana karatA hai| inameM Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 41 jinendra bimba Adi dravya haiM, samavasaraNa Adi kSetra hai, ardhapudgala parivartanavizeSa kAla hai aura adhaHpravRttikaraNa Adi karaNa labdhi bhAva hai| isa prakAra yaha bhavya prANI kSayopazamalabdhi, vizuddhilabdhi Adi bAhya kAraNa tathA karaNalabdhi rUpa aMtaraMga kAraNa rUpa sAmagrI ko prApta kara upazama samyagdarzana ko prApta karatA hai| AcAryadeva ne isa zloka dvArA prathamopazama samyagdarzana kI utpatti ke aMtaraMga evaM bahiraMga kAraNoM kA kathana kiyA hai| __ bahiraMga aura aMtaraMga kAraNoM ke dvArA saMsAra ke vicchedaka (nAzaka) prathamopazamasamyagdarzana ko grahaNa kara mithyAtva ke, mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti rUpa tIna Tukar3e karatA hai, mithyAtva ke tIna bheda karatA hai| isa kathana se samyagdarzana ke phala ko sUcita kiyA hai| vizeSArtha - samyagdarzana ke sammukha huA jIva kramazaH pA~ca labdhiyoM ko prApta kara samyagdarzana ko grahaNa karatA hai| kSayopazamalabdhi, vizuddhilabdhi, dezanAlabdhi, prAyogyalabdhi aura karaNalabdhi ye pA~ca labdhiyA~ haiN| mopAdeya ke vimAne kI .. utta yopazama labdhi hai| heyopAdeya ke vicAra se prati samaya pariNAmoM meM vizuddhi kI vRddhi hotI hai, kaSAyoM kI mandatA hotI hai, usako vizuddhi labdhi kahate kaSAyoM kI mandatA hone para jo samyak upadeza arthAt jinavacana ko sunane kA avasara prApta hotA hai, sune hue zruta kA manana karanA hai, vaha dezanA labdhi hai| vizuddhi labdhi kAraNa hai aura dezanA labdhi kArya hai, kyoMki jisakA citta kaSAyoM se raMjita hai use tattva kA avagAhana nahIM hotA / jaise kRSNa vastra para lAla vA zveta raMga nahIM car3ha sktaa| (svarUpasambodhana paJcaviMzati : 17) / usa dezanA ke kAraNa se prApta huI pariNAma vizuddhi ke phalasvarUpa pUrva karmoM kI sthiti ghaMTakara anta:koTAkoTI sAgara mAtra raha jAtI hai aura navIna karma bhI isase adhika sthiti ke nahIM ba~dhate haiM, yaha prAyogyalabdhi hai| dezanA ke dvArA sune hue tattvopadeza kA samyak prakAra se nididhyAsana (ciMtana) karanA karaNalabdhi hai| isa karaNalabdhi ke bhI taratamatA liye hue tIna bhAga hote haiN| adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikrnn| adhaHkaraNa meM pariNAmoM kI vizuddhi meM pratikSaNa ananta guNI vRddhi hotI hai| azubha prakRtiyoM kA anubhAga anantaguNA hIna aura zubha prakRtiyoM kA anubhAga ananta guNA adhika ba~dhatA hai, parantu ina pariNAmoM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam // 42 meM guNazreNI nirjarA, guNasaMkramaNa, sthitikANDaghAta, anubhAgakANDadhAta karane kA sAmarthya nahIM hai| yadyapi sthiti bhI uttarottara palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga hIna-hIna bA~dhatA hai, parantu sthitikANDaghAta nahIM kara sktaa| jaba zIghratA se pariNAmoM kI apUrva-apUrva vRddhi hone lagatI hai, taba ve pariNAma apUrvakaraNa kAlAle haiN| ina parinAmoM se muNoNI nirjA, sthitikANDaghAta, anubhAgakANDaghAta aura guNasaMkramaNa rUpa kArya hote haiM tathA sthiti baMdhApasaraNa bhI hote haiN| pratikSaNa vizuddhi meM atyanta vRddhi hone para vaha prANI anivRttikaraNa meM praveza karatA hai| isameM pariNAma adhika vega se varddhamAna hote haiN| ye tInoM hI karaNa jIva ke uttarottara vRddhiMgata vizuddha pariNAmoM ke atirikta anya kucha nahIM haiN| inako prApta karane meM koI adhika samaya bhI nahIM lgtaa| tInoM hI prakAra ke pariNAma antarmuhUrta mAtra kAla meM pUre ho jAte haiN| __ anivRttikaraNakAla ke saMkhyAta bhAga bIta jAne para samyagdarzana sammukhI prANI antarakaraNa karatA hai| pariNAmoM kI vizuddhi ke kAraNa sattA meM sthita karmapradezoM meM kucha niSekoM kA, apanA sthAna chor3akara, utkarSaNa vA apakarSaNa dvArA Upara evaM nIce ke niSekoM meM mila jAnA hI antarakaraNa hai| ina antarakaraNa pariNAmoM dvArA mithyAtva karma ke niSekoM kI eka aTUTa paMkti TUTa kara do bhAgoM meM vibhAjita ho jAtI hai - eka pUrvasthiti aura dUsarI uparitanasthiti / madhya meM antarmuhUrta kAla pramANa niSekoM kA antara par3a jAtA hai| tatpazcAta unhIM pariNAmoM ke prabhAva se anAdikAlIna mithyAtva nAmA karma tIna bhAgoM meM vibhAjita ho jAtA hai| - mithyAtva, samyak mithyAtva aura samyaktva prakRti / ye tInoM svataMtra prakRtiyA~ nahIM haiM, balki usa eka mithyAtva prakRti meM hI kucha pradezoM kA anubhAga to pUrva ke samAna raha jAtA hai, vaha mithyAtva prakRti kahalAtI hai| kucha karmaniSakoM kA anubhAga anantaguNA hIna ho jAtA hai, use samyagmithyAtva kahate haiM aura kucha niSekoMkA anubhAga ghaTakara usase bhI ananta guNA hIna ho jAtA hai usako samyaktva prakRti kahate haiN| antarakaraNa ke dvArA ina tInoM bhAgoM (prakRtiyoM) kI antarmuhUrta ke lie aisI mUrchita sI avasthA ho jAtI hai ki ve na udayAvalI meM praveza kara pAte haiM aura na unakA utkarSaNa, apakarSaNa Adi ho sakatA hai| taba itane kAla taka udayAvalI meM se darzana mohanIya kI tInoM prakRtiyoM kA sarvathA abhAva ho jAtA hai| isako hI upazamakaraNa kahate haiN| isake hone para jIva ko upazama samyaktya utpanna ho jAtA hai| kyoMki virodhI karma kA abhAva ho gayA hai, parantu antarmuhUrta mAtra avadhi pUrI ho jAne para ve karma punaH saceSTa ho uThate haiM aura udayAvalI meM praveza kara jAte haiN| (Sa.khaM. 6/19-8/sUtra 3-8/ 203-238) 1. pUrvavat jaise kA taisA raha jAnA pUrvasthiti hai| 2. udayAvalI tathA guNazreNI ke Upara bahuta kAla taka udaya Ane yogya niSekoM ke samUha ko uparitana sthiti kahate haiN| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 043 isa kathana se AcAryadeva ne sUcita kiyA hai ki tIna karaNa kI zuddhi karake darzanamoha ke tIna Tukar3e karake anantara samyagdarzana utpanna karatA hai| gommaTasAra meM samyagdarzana rUpI yaMtra ke dvArA mithyAtva ke tIna vibhAga karatA hai, aisA likhA hai| dhavalA kI chaThI pustaka meM likhA hai ki 'antarakaraNa karake' aisA kahane para kANDaghAta ke binA mithyAtva karma ke anubhAga kA ghATa kake aura ramako sarAvalA prakRti aura samyak mithyAtva prakRti ke anubhAga rUpa AkAra se pariNamAkara prathamopazama samyaktva ke prApta hone ke prathama samaya meM hI mithyAtva rUpa eka karma ke tIna karmAMza arthAt tIna bheda yA khaNDa karatA hai| (dhavala 6/1, 9-8, 7/235) prathamopazama samyagdarzana ke utpAdaka do prakAra ke mithyAdRSTi haiM - sAdi aura anaadi| anAdi mithyAdRSTi jIva ko sarvopazamanA se samyagdarzana prApta haiN|' jisane pUrva meM samyagdarzana ko prApta kara chor3a diyA hai, vaha sAdi mithyAvRSTi hai| jisa sAdi mithyAdRSTi ke mithyAtva, samyagmithyAtva, samyaktva prakRti aura cAra anantAnubaMdhI ina sAta prakRtiyoM kA sattva hai, usake dezopazamanA se (samyaktva prakRti rUpa dezaghAtI) prakRti ke udaya ko dezopazamanA kahate haiN|) samyagdarzana kI prApti hotI hai| jo samyagamithyAtva aura samyaktva prakRti ina donoM prakRtiyoM kI udvelanA kara pA~ca prakRti kI sattA vAlA hai arthAt jisake mohanIya karma kI 26 prakRti kA sattva hai, aisA sAdi mithyAdRSTi cAra anantAnubaMdhI aura mithyAtva ina pA~ca prakRtiyoM ke prazasta upazama yA sarvopazamavidhAna ke dvArA yugapat pA~coM prakRtiyoM ko upazamAkara antarmuhUrta kAla paryanta upazama samyagdarzana ko prApta karatA hai| upazama samyagdRSTi jIva ke darzanamohanIya karma antarmuhUrta kAla paryanta sarvopazama se upazAMta rahatA hai| isake pazcAt niyama se usake mithyAtva, samyagmithyAtva, samyaktvaprakRti ina tInoM prakRtiyoM meM kisI eka prakRti kA udaya ho jAtA hai| anAdi mithyAdRSTi ne prathama bAra upazama samyagdarzana prApta kiyA hai| usake niyama se mithyAtva karma udaya meM AtA hai aura vaha niyama se mithyAtva guNasthAna ko prApta karatA hai, parantu jisa sAdi mithyAdRSTi ne upazama samyagdarzana prApta kiyA hai, vaha mithyAtva prakRti ke udaya se mithyAtva meM calA jAtA hai, samyakmithyAtva ke udaya se samyaktva se cyuta hokara tIsare guNasthAna meM bhI jA sakatA hai aura samyaktva prakRti ke udaya se vedaka samyagdRSTi bhI bana sakatA hai| darzanamoha ke tInoM karmAza upazAnta avasthA meM sarva sthiti vizeSa ke sAtha upazAMta rahate haiM arthAt 1. mithyAtva, samyamithyAtva aura samyaktvaprakRti ina tInoM ke udayAbhAva ko sarvopazamana kahate haiN| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 44 HAMARRIAL upazAMta kAla meM ina tInoM prakRtiyoM meM se kisI bhI prakRti kI sthiti kA udaya nahIM rahatA hai tathA eka hI anubhAga meM ina tInoM karmAMzoM ke sabhI sthitivizeSa niyama se avasthita rahate haiN| anAdi mithyAdRSTi ko pA~ca prakRtiyoM ke upazamana se upazama samyagdarzana hotA hai aura sAdi mithyAdRSTi ke sAta prakRtiyoM ke vA pA~ca prakRtiyoM ke upazamana se upazama samyagdarzana hotA hai arthAt jisa sAdi mizAdRSTi ke samyamna aura g2Ayaka mithyAca prakRti kA sattva hai, usa mithyAdRSTi ke sAta prakRtiyoM ke upazamana se samyagdarzana hotA hai, parantu jisa prANI ne samyamithyAtva aura samyaktva prakRti kI udvelanA kara dI hai usake pA~ca prakRtiyoM ke upazama se upazama samyagdarzana hotA hai| darzanamoha kA upazamana karane vAlA jIva upadrava vA upasarga Ane para bhI unakA upazama kiye binA nahIM rahatA hai| isa avasthA meM maraNa bhI nahIM hotA hai| ___ upazama samyagdarzana nirmala hotA hai| jaise kataka phala Adi ke saMyoga se kIcar3a nIce baiTha jAtA hai aura jala svaccha ho jAtA hai, usI prakAra aprazasta upazamana ke dvArA sAta yA pA~ca prakRti kA upazamana ho jAne se upazama samyagdarzana nirmala ho jAtA hai| upazama samyagdarzana kA prAraMbha mithyAdRSTi guNasthAna meM hI hotA hai, parantu dvitIyopazama samyagdarzana kSAyopazamika samyagdarzana se utpanna hotA hai| upazama cAritra ke sammukha huA vedaka samyagdRSTi jIva svasthAna apramatta guNasthAna meM tIna karaNa kara ke anantAnubaMdhI kI cAra prakRtiyoM kA visaMyojana karatA hai| tadanantara antarmuhartakAla paryanta hajAroM bAra pramatta-apramatta meM gamanAgamana kara svasthAna apramatta guNasthAna meM vizrAma karatA hai| usake bAda puna: tIna karaNa karake eka sAtha tIna darzanamohanIya kA upazama karatA hai| vahA~ apUrvakaraNa ke prathama samaya se lekara prathamopazama samyaktva ke samAna guNasaMkramaNa ke binA anya sthitikANDaghAta, anubhAgakANDaghAta, guNazreNInirjarA Adi sarva vidhAna jAnane caahie| isa dvitIyopazama samyaktva ke karaNa-kAla meM anantAnubandhI ke visaMyojana ke samaya bhI sarva sthitikANDa Adi pUrvavat jAnane caahie| anivRttikaraNa kAla kA asaMkhyAtavA~ bhAga avazeSa rahane para samyaktva mohanIya ke dravya kA apakarSaNa kara uparitana sthiti meM guNazreNI AyAma meM aura udayAvali meM detA hai| yahA~ para udayAvali meM diyA 1. jina prakRtiyoM ke pradezoM meM apakarSaNa, utkarSaNa, saMkramaNa honA zakya hai parantu udayAvalI meM nahIM Ate haiM, vaha aprazasta upazamana hai| 2. svakIya svarUpa ko chor3akara apratyAkhyAnAdi rUpa ho jAnA anantAnubaMdhI kA visaMyojana yA upazama hai aura udaya meM nahIM AnA hI darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM kA upazama hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 45 huA jo udIraNA dravya hai vaha asaMkhyAta samayaprabaddha pramANa hotA hai| isake antarmuhUrta kAla vyatIta hone para darzanamohanIya kA antara karatA hai| prathamopazama samyagdarzana kI utpatti kI jo vidhi kahI thI, vahI vidhi isa meM hai| parantu prathamopazama samyaktva meM jo guNa-saMkramaNa Adi pUrNa kAla antarmuhUrta kahA thA, usase saMkhyAta guNA kAla paryanta dvitIyopazama samyagdRSTi prathama samaya se lagAkara pratisamaya ananta guNI vizuddhi karatA hai| yahA~ ekAMtAnuvRddhatA kI vRddhi kA kAla antarmuhUrta mAtra hai| isa ekAntAnuvRddhi kAla ke pazcAt pariNAmoM kI hAni-vRddhi bhI hotI rahatI hai, jaise kA taisA bhI raha sakatA hai| koI niyama nahIM hai| isa prakAra samyaktva prakRti rUpa darzana mohanIya kA upazamana kara dvitIyopazama samyagdarzana prApta karatA hai| usake bAda bahuta bAra pramatta, apramatta guNasthAna meM gamanAgamana karake upazama zreNI para ArUr3ha hotA hai| isa upazama samyagdarzana meM sarvaprathama anantAnubaMdhI kA visaMyojana hotA hai, tadanantara tIna darzana mohanIya kA upazamana hotA hai| anantAnubaMdhI kI visaMyojanA dhavalA, gommaTasAra jIva prabodhinI, labdhisAra Adi ke racayitA AcArya mAnate haiM, parantu kaSAyapAhur3a meM uccAraNAcArya ne isakA niSedha kiyA hai| samyagdarzana ke zuddha vA mizra bheda zuddhaM vA minaM vA viratibhyAM karmabhUmijaH shuddhm| zeSaH kSAyikadarzanavattAvat kaluSatAbhAvAt // 15 // anvayArtha - yaha upazama samyagdarzana / viratibhyAM - vrata aura avrata yA do prakAra kI virati (dezavirati, sakalavirati) ke saMyoga se ! zuddha - zuddha (donoM prakAra ke vratoM ke sAtha vAlA samyagdarzana shuddh)| vA - athvaa| mizraM - jo avrata sahita hai mizra hai| karmabhUmijaH - karmabhUmija manuSyoM ke yaha zuddha ho sakatA hai| zeSaH - zeSa gatiyoM meM azuddha hotA hai| tAvat - usmeN| kaluSatAbhAvAt - kAluSya bhAva kA abhAva hone se| kSAyikadarzanavat - kSAyika samyagdarzana ke samAna nirmala hotA hai| bhAvArtha - yaha samyagdarzana zuddha aura mizra ke bheda se do prakAra kA hai| jo samyagdarzana ekadeza vA sakaladeza vratoM ke sAtha hai, vratI puruSa ke hai, vaha zuddha kahalAtA hai| samyagdarzana svayaM to nirmala hai, zuddha hai, kSAyika samyagdarzana ke samAna nirmala hai, parantu avrata sahita hai ata: azuddha hai| isameM samyagdarzana hai parantu avratI hai isalie mizra hai| karmabhUmija manuSya evaM tiryaJca hI vratI bana sakate haiN| isalie inakA samyagdarzana zuddha ho sakatA hai| zeSa gatiyoM meM vratI bana nahIM sakatA, ata: vahA~ mizra hai| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 46 upazama samyagdarzana ke sAtha virodhI kA kathana parihAramanaHparyayabodhAhArarddhijananamaraNAdyaiH / rahitaM tattatkAlo dvividho'pyantarmuhUrtaH syAt // 16 // anvayArtha - tat - ina donoM samyagdarzanoM kaa| dvividhaH - jaghanya aura utkRSTa donoM prakAra kaa| kAla:- kAla / api - bhii| antarmuhUrtaH - antarmuhUrta / syAt - hotA hai| yaha smygdrshn| parihAramana:paryaya bodhAhAraddhijananamaraNAdyaiH - parihAravizuddhi saMyama, mana:paryaya jJAna, AhAraka Rddhi, janma aura maraNa Adi se| rahitaM - rhit| bhAvArtha - prathamopazama samyagdarzana aura dvitIyopazama samyagdarzana ina donoM ke jaghanya aura utkRSTa donoM hI kAla antarmuhUrta haiN| isa samyagdarzana ke sAtha parihAravizuddhi saMyama, mana:paryaya jJAna aura AhAraka - Rddhi nahIM hote haiN| yaha samyagdarzana janma-maraNa se rahita hai arthAt isa samyagdarzana meM janma aura maraNa nahIM hotaa| upazama samyagdarzana kI virAdhanA ke kAraNa tatkAlasyAntaryadi virAdhito vai bhaved dvitiiygnnH| noceddarzanamohatritayAnyatarodayaM yAti // 17 // anvayArtha - tatkAlasyAntaH - usa samyagdarzana ke kAla kA anta hone pr| yadi - ydi| vai - nizcaya se| virAdhitaH - viraadhnaa| bhavet - hotI hai| darzanamohatritayAnyatarodayaM - darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM meM se kisI kA bhI udaya / nocet yAti - nahIM hotA hai to| dvitIyaguNa: - dUsarA guNasthAna ho jAtA hai| bhAvArtha - jaba upazama samyagdarzana kA antarmuhUrtakAla pUrA ho jAtA hai, taba samyagdarzana kI virAdhanA ho jAtI hai, to mithyAtva meM calA jAtA hai| yadi darzanamohanIya kI tInoM prakRtiyoM meM se kisI bhI prakRti kA udaya nahIM hotA hai, parantu anantAnubandhI krodhAdi meM se kisI eka prakRti kA udaya A jAtA hai to phira vaha prANI dUsare guNasthAna meM calA jAtA hai ||17 // dUsare guNasthAna kA kAla kAlo dvitIyaguNino hyaparaH samayaH paraH SaDAvalikaH / mithyAtve'sau patati tu bhUmyAmiva girishirskhlitH||18|| anvayArtha - dvitIyaguNinaH - dUsare guNasthAna kA / aparaH - jghny| kAlaH - kaal| samaya: - eka samaya aur| paraH - utkRSTa kaal| SaDAvalika: - chaha AvalI mAtra hai| tu - isake baad| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I hi - nizcaya se / iva - jaise giriziraskhalitaH - parvata kI coTI para se skhalita huA prANI / bhUmyAM - bhUmi para / patati - giratA hai, usI prakAra upazama guNasthAna se girakara dUsare guNasthAna meM AyA huA / asa- yaha prANI / mithyAtve - mithyAtva meM / patati - jAtA hai| bhAvArtha - prathamopazama samyaktva ke antarmuhUrta kAla meM jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha AvalI avazeSa rahane para jaba anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA vA lobha ina cAroM meM se kisI eka kA udaya hotA hai, taba yaha jIva sAsAdana guNasthAna ko prApta hotA hai| jisa prakAra parvata ke zikhara se girA aura bhUmi kA sparza nahIM kiyA hai, parantu madhya kI avasthA hai, usI prakAra jo prANI samyagdarzana rUpI parvata ke zikhara se girA aura mithyAtva rUpI bhUmi para nahIM pahu~cA usakI madhya kI avasthA sAsAdana guNasthAna hai / sAsAdana kA kAla samApta hone para yaha niyama se midhyAtva ko prApta ho jAtA hai| kyoMki anantAnubaMdhI kaSAya mithyAdarzana rUpI phala ko utpanna karatI hai, ataH mithyAtva meM Ane kA rAstA khola detI hai| ArAdhanAsamuccayam 47 isameM samyagdarzana kA kAla chaha AvalI aura eka samaya kahA hai| usakA tAtparya yaha hai ki jaba taka darzanamoha kA upazama kara rahA hai athavA upazama samyagdarzana kA kAla chaha AvalI se adhika rahatA hai, yA samApta ho jAtA hai to vaha sAsAdana meM nahIM jAtA hai / - sAsAdana guNasthAna meM niSiddha kArya sAsAdanasya narakeSUtpattirnAsti maraNamapyanaye | hyekavikalendriyeSUtpattirihAcAryamatabhedAt // 19 // anvayArtha sAsAdanasya sAsAdana guNasthAnavAle kii| maraNa hone pr| narakeSu - narakoM meN| utpatti: utpatti / na nhiiN| asti hai| anaye a naya meM maraNaM maraNa hone para / ekavikalendriyeSu ekendriya aura vikalendriyoM meM / utpattiH AcAryamatabhedAt - AcAryoM kA matabheda hai| utpatti hotI hai / iha isameM / - - - - - " - - artha - isa zloka meM sAsAdana guNasthAna meM marakara jIva kahA~ kahA~ utpanna hotA hai, kahA~ nahIM hotA, isakA kathana kiyA hai| sAsAdana guNasthAna meM bharA huA jIva naraka gati meM utpanna nahIM hotaa| ata: narakoM meM aparyApta avasthA meM sAsAdana guNasthAna nahIM hotA / kisI AcArya ke mata se sAsAdana guNasthAna vAlA marakara ekendriya evaM vikalendriya meM utpanna ho sakatA hai| kisI AcArya ke mata se ekendriya aura vikalendriya meM utpanna nahIM hotA / bhAvArtha - yadyapi kinhIM AcAryoM ke mata se ekendriya meM utpanna hotA hai, parantu ekendriyoM meM kAya, vAyukAya aura labdhyaparyApta meM utpanna nahIM hote| bAdara pRthvIkAya, bAdara jalakAya aura bAdara vanaspatikAya meM utpanna ho sakate haiM, sUkSma meM nhiiN| ekendriya meM bhI trasa nAlI ke bAhara janma nahIM lete, Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 48 asa nAlI ke bhItara janma nahIM lete| sudarzana merutala se adhobhAgavarttI ekendriya jIvoM meM janma nahIM lete| bhavanavAsI loka ke mUla bhAga se Upara hI janma lete haiM, bhavanavAsI devoM meM nahIM / sAsAdana prApti ke dvitIya samaya se lekara AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga kAla taka marane vAle jIva niyama se devagati meM hI janma lete haiN| isake bAda AvalI ke asaMkhyAta bhAgakAla taka marane vAle, manuSyoM meM janma lene yogya haiN| isI prakAra Age kramazaH saMjJI tiryaMca, asaMjJI tiryaJca caturindriya, trIndriya, dvIndriya evaM ekendriyoM meM janma lene yogya kAla hotA hai| koI AcArya ekendriya evaM vikalatrayoM meM sAsAdana kI utpatti nahIM maante| unakA kahanA hai ki sAsAdana samyagdRSTi ekendriya evaM vikalendriyoM meM samuddhAta to karate haiM, parantu janma nahIM lete| marate samaya ve mithyAtva guNasthAna ko prApta ho jAte haiN| atha mithyAtvodayago jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarSAt / pudgala parivartArthaM tiSThati tadvividhapariNAmaH // 20 // anvayArtha atha dUsare guNasthAna kA kAla samApta ho jAne para mithyAtvodayagaH - mithyAtva - ke udaya se mithyAtva guNasthAna meM calA jAtA hai| tat vaha mithyAtva guNasthAna / dvividhapariNAmaH - do prakAra ke pariNAmoM ke sAtha / jaghanyataH jaghanya se / antarmuhUrta - antarmuhUrttakAla paryanta / utkarSAt - utkRSTa se| pula parivartArthaM ardhapudrala parivartana kAla taka / tiSThati rahatA hai| - - - bhAvArtha - jaba sAsAdana guNasthAna kA kAla samApta ho jAtA hai taba mithyAtva karma ke udaya se vaha mithyAdRSTi ho jAtA hai / isako sAdi midhyAdRSTi kahate haiN| AcAryadeva ne isa mithyAdRSTi ke do prakAra ke pariNAma kahe haiN| inameM karmacetanA, karmaphalacetanA rUpa do prakAra ke pariNAma hote haiN| karmaphalacetanA vAlA hitAhita ke vicAra se rahita hai parantu karmacetanA kI pradhAnatA vAle vyavahAra paMcAcAra meM pravRtti bhI karate haiN| jo kevala vyavahAra nayAvalambI haiM ve vAstava meM bhinna sAdhya-sAdhana bhAva ke avalokana dvArA nirantara atyanta kheda pAte hue punaH punaH dharmAdika kAryoM meM zraddhAnapUrvaka citta lagAte haiM, zruta ke saMskAra ke kAraNa vicitra vikalpa jAloM meM pha~se rahate haiM aura municaryA vA tapa meM sadA pravRtti karate rahate haiN| kabhI kisI viSaya kI ruci karate haiM vA vikalpa karate haiM aura kabhI kucha AcaraNa karate haiM / darzanAcaraNa ke lie prazama, saMvega, anukampA aura Astikya ko bhI dhAraNa karate haiN| zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, amUDhadRSTi Adi doSoM ko dUra karane ke lie tatpara rahate haiN| upagUhana, sthitIkaraNa, vAtsalya, dharma prabhAvanA kI bhAvanA karate hue bAra-bAra utsAhita citta vAle bhI hote haiN| jJAnAcAra ke lie svAdhyAya kAla kA avalokana karate haiN| bahuta prakAra ke vinaya kA prapaMca dikhAte Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 49 haiN| zAstrakathita durdhara upadhAna ( tapazcaraNa) bhI karate haiN| bhalI prakAra bahumAna kA bhI vistAra karate haiN| aniva ( guru kA nAma bhI nahIM chipAte haiM) kA pAlana karate haiN| artha, vyaMjana tathA ubhaya, inako zuddha par3hate haiM / arthAt jJAna ke ina ATha aMgoM kA pAlana karane ke lie niraMtara sAvadhAna rahate haiN| cAritrAcaraNa ke lie hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha rUpa pA~ca pApoM ke tyAgamaya paMca mahAvrata kA bhI pAlana karate haiN| samyagyoga nigraha rUpa tIna gupti kA bhI pAlana karate haiN| IryA samiti, bhASA samiti, aiSaNA samiti, AdAna nikSepaNa samiti aura utsarga samiti ina pA~coM samitiyoM kA pAlana bhI prayatna pUrvaka karate haiN| tapazcaraNa ke lie anazana ( cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga kara belA telA Adi karanA), avamaudarya (bhUkha se kama khAnA), vRtti parisaMkhyAna (koI aTapaTA niyama lenA ), rasa parityAga (chahoM rasoM meM eka, do yA sarva rasoM kA tyAga ), vivikta zayyAsana ( ekAnta meM baiThanA tathA zayana karanA), kAyakleza ( zarIra ke dvArA aneka prakAra ke klezoM ko sahana karanA) ina chaha prakAra ke bAhya tapoM kA prayatnapUrvaka AcaraNa bhI karate haiN| prAyazcitta (vratoM meM dUSaNa lagane para doSoM kA nirAkaraNa karane ke lie guruoM ke samIpa jAkara daNDa lenA ), vinaya ( darzana, jJAna, cAritra aura upacAra rUpa cAra prakAra ke vinaya kA pAlana ), vaiyAvRtti ( AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSya, glAna, gaNa, saMgha, kula, sAdhu aura manojJa inakI Apatti dUra karanA ), svAdhyAya (jinendrakathita zAstroM kA par3hanA, par3he hue ko gurujanoM se pUchanA, bAra-bAra unakA ciMtana karanA, bAra-bAra uccAraNa karanA aura dharma kA upadeza denA ), vyutsarga ( bAhya parigraha kA tyAga, abhyantara kA nahIM), dhyAna (bAhya meM dhyAna samAna dIkha rahA hai, parantu abhyantara meM Artta- raudra dhyAna cala rahA hai / ) isa prakAra karmacetanA kI pradhAnatA se paMcAcAra kA pAlana karatA hai, isake prabhAva se navagraiveyaka meM bhI jA sakatA hai, parantu AtmAnubhava rUpa samyagdarzana ko prApta nahIM kara sakatA / karmaphalacetanA vAlA kucha bhI zubha kriyA nahIM kara sktaa| (paMcAstikAya tAtparyavRtti gAthA 172 ) sAmAnyatayA mithyAdRSTi hitAhita kI parIkSA se rahita aura hitAhita parIkSaka ina do zreNiyoM meM vibhAjita hai| inameM saMjJI paryApta meM koI hitAhita parIkSaka hai, koI nahIM hai, parantu ekendriya se lekara asaMjJI paryanta jIva hitAhita parIkSA ke vicAra se rahita haiN| (rAjavArtika a. 9 sUtra 1 ) ina donoM pariNAmoM kA sUcaka zloka meM 'dvividhapariNAmaH' zabda hai / sAdi mithyAdRSTi kA mithyAtva guNasthAna meM rahane kA jaghanya kAla antarmuhUrta hai, tadanantara samyaktva prakRti kA udaya Ane se kSAyopazamika samyagdRSTi ho jAtA hai yA samyak mithyAtva ke udaya se tIsare guNasthAna ko prApta hotA hai| utkRSTa kAla ardhapudgala parivartana hai, ardhapudgala parivartana ke bhItara niyama se samyagdRSTi hokara mokSa calA jAtA hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 50 mithyAdarzana ke bheda-prabheda dvitricatuH paMcAdi-prabhedatastadbhavedanekavidham / kugatigamanaikamUlaM mithyAtvaM bhavati jIvAnAm // 21 // anvayArtha - tat - vaha mithyaatv| dvitri catuH paMcAdi prabhedataH - do, tIna, cAra, pA~ca Adi ke bheda se| anekavidhaM - aneka prakAra kA hai| mithyAtvaM - yaha mithyAdarzana hii| jIvAnAM - jIvoM ke| kugatigamanaikamUlaM - kugatigamana kA eka mUla kaarnn| bhavati - hotA hai| bhAvArtha - mithyA, vitatha, vyalIka aura asatya ye ekArthavAcI haiN| dRSTi kA artha darzana yA zraddhAna hai| jisake udaya se dRSTi viparIta hotI hai, jisase jIva jina upadiSTa pravacana kA zraddhAna nahIM karatA hai, pratyut anya se upadiSTa yA anupadiSTa padArthoM ke ayathArtha svarUpa kA zraddhAna karatA hai| isa mithyAtva ke do, tIna, cAra, pA~ca Adi aneka bheda haiN| sAmAnyataH atattva zraddhAnarUpa mithyAdarzana eka prakAra kA hai| nAstibhAvarUpa aura viparItarUpagrahaNa kI apekSA mithyAdarzana do prakAra kA hai| jIvAdi tattvoM kA astitva hI svIkAra nahIM karanA nAstibhAva rUpa mithyAtva hai tathA vastu ke svarUpa se viparIta buddhi honA viparIta mithyAtva hai| mUr3ha aura svabhAva nirapekSa ke bheda se mithyAdarzana do prakAra kA hai| gRhIta aura agRhIta ke bheda se do prakAra kA hai| dUsaroM ke upadeza ko sunakara jIvAdikoM ke astitva meM athavA unake dharma meM azraddhA hotI hai, vA mithyA dharma meM zraddhA hotI hai vaha gRhIta yA abhigRhIta kahalAtA hai| paropadeza ke binA mithyAdarzana karma ke udaya se jIvAdi padArthoM kA azraddhAnarUpa bhAva hotA hai, vaha naisargika yA agRhIta mithyAdarzana hai|| saMzaya, abhigRhIta, anabhigRhIta ke bheda se mithyAdarzana tIna prakAra kA hai| jisameM tattvoM kA nizcaya nahIM hai aise saMzaya jJAna ke sAtha sambandha rakhane vAle zraddhAna ko saMzaya mithyAdarzana kahate haiN| isameM padArthoM ke svarUpa kA nizcaya nahIM hotA tathA jIvAdi tattvoM kA svarUpa aisA hI hai, anya nahIM hai aisI tattvaviSayaka saccI zraddhA nahIM hotii| abhigRhIta (gRhIta), anabhigRhIta (agRhIta) ina donoM kA lakSaNa pahale kahA hai| kriyAvAdI, akriyAvAdI, vinayavAdI aura ajJAnavAdI ke bheda se mithyAtva cAra prakAra kA hai| ekAnta, viparIta, vinaya, saMzaya aura ajJAna ke bheda se mithyAtva pA~ca prakAra kA hai| sAre padArtha nitya hI haiM, anitya hI haiM, Adi dharmadharmI meM ekAnta rUpa se abhiprAya rakhanA ekAnta mithyAdarzana hai| jaise yaha sarva jagat brahma svarUpa hai yA sarva padArtha nitya haiM yA anitya haiN| sat hI hai, asat Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 51 hI hai, eka hI hai, aneka hI hai, sAvayava hai, niravayava hai Adi ekAnta abhiniveza ko ekAnta mithyAdarzana kahate haiN| viparIta mithyAtva Atmasthita viparIta mithyAdarzana pariNAma rUpAdika kI upalabdhi hone para bhI kAraNa viparyAsa, bhedAbheda viparyAsa aura svarUpa viparyAsa ko utpanna karatA hai| kAraNa viparyAsa - sAMkhya mAnatA hai ki rUpAdi kA eka kAraNa prakRti hai jo amUrta hai aura nitya hai| vaizeSika kahate haiM ki pRthvI Adi ke paramANu bhinna-bhinna jAti ke haiN| unameM pRthvI paramANu cAra guNa vAle haiM, jala paramANu tIna guNa vAle haiM, agni paramANu do guNa vAle haiM aura vAyu paramANu kevala eka sparza guNa vAlA hai| ye paramANu apane-apane samAna jAtIya kArya ko hI utpanna karate haiN| bauddha kahate haiM ki pRthvI Adi cAra bhUta haiM aura ina bhUtoM ke varNa, gandha, rasa aura sparza ye bhautika dharma haiN| ina sabake samudAya ko eka rUpaparamANu yA aSTaka kahate haiN| koI kahate haiM ki pRthvI meM kAThinyAdi guNa haiM, jala meM dravatvAdi guNa haiM, agni meM uSNatvAdi guNa haiM aura vAyu meM IraNanvAdi guNa haiN| hApa patkAra pRzAna-pRthaka jAti ke paramANu agni Adi kArya ko utpanna karate haiN| bhedAbheda viparyAsa - kAraNa se kArya ko vA guNa se guNI ko sarvathA bhinna vA abhinna mAnanA / svarUpa viparyAsa - rUpAdika nirvikalpa hai yA rUpAdika hai hI nahIM, yA rUpAdika ke AkAra rUpa se pariNata huA vijJAna hI hai, usakA AlambanabhUta koI bAhya padArtha nahIM hai| isa prakAra vastu svarUpa ke viparIta zraddhA karanA viparIta mithyAtva hai athavA sagrantha ko nirgrantha mAnanA, kevalI ko kavalAhArI mAnanA, strI ko mukti prApta karanA mAnanA Adi zraddhAna viparIta mithyAtva samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ye tInoM milakara mokSamArga haiM ki eka yA do hai ? isa prakAra calacitta rahanA, vastu svarUpa kA nirNaya nahIM karanA, saMzaya mithyAtva hai| sudeva, kudeva, sagrantha, nirgrantha sabako eka samAna mAnanA, sabakA Adara karanA vinaya mithyAdarzana hai| hita-ahita kI parIkSA nahIM karanA ajJAna mithyAdarzana hai| arthAt jisameM hita-ahita kA vicAra nahIM hai, nityAnitya vikalpoM se vicAra karane para jIva ajIva Adi padArtha nahIM haiM, ataH jIvAdi padArtha ajJAna hI haiM, 'pazuvadha meM dharma hai' isa prakAra ahita meM pravRtti karAne kA upadeza denA ajJAna mithyAtva mUla meM midhyAdarzana ke do bheda haiM - naisargika aura paropadezapUrvaka / inameM se jo paropadeza ke binA mohanIya karma ke udaya se jIvAdi padArthoM kA azraddhAnarUpa bhAva hotA hai, vaha naisargika mithyAdarzana hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 52 paropadeza ke nAma se jo atatva pradAna hotA hai, usako adhigamaja vA gRhIta mithyAdarzana kahate haiN| yaha gRhIta mithyAdarzana cAra prakAra kA hai kriyAvAdI, akriyAvAdI, ajJAnI aura vainayika / kriyA (astitva) kI pradhAnatA se jahA~ kathana kiyA jAtA hai vaha kriyAvAda hai| marIci kumAra, kapila, ulUka, mAThara Adi kriyAvAdI haiN| inake 180bheda isa prakAra haiM - jIva, ajIva, Amrava, baMdha, saMvara, nirjarA, puNya, pApa, mokSa ina saba padArthoM ko eka paMkti meM sthApita karo / jIvAdi padArthoM ke nIce svata: aura parataH ye do bheda sthApita karane caahie| punaH pratyeka ke nIce nitya aura anitya ko sthApita kro| puna: pratyeka ke nIce kAla, Izvara, AtmA, niyati aura svabhAva rUpa se pA~ca-pA~ca bheda sthApita karane caahie| isa prakAra jIva padArtha ke 20 bheda hoNge| jIva svata; nityarUpa hai - kAla jIva svataH anityarUpa hai - kAla jIva parataH nitya rUpa hai - kAla jIva parata: anitya rUpa hai - kAla kAla ke sAtha cAra bheda haiN| isI prakAra Izvara, AtmA, niyati aura svabhAva kI apekSA cAra-cAra bheda hone se jIva sambandhI 20 bheda haiN| isI prakAra ajIva, Asava, baMdha, saMvara, nirjarA, puNya, pApa aura mokSa ke 20-20 bheda haiN| sarva milAkara 180 bheda kriyAvadiyoM ke hote haiN| yahA~ para kriyA kA artha astitva hai| (1) kAlavAdiyoM ke mata meM yaha AtmA apane svarUpa se vidyamAna hai, nitya hai, parantu kAlAdhIna hokara pravRtti karatA hai| kAlavAda mata ke abhiprAya se janma, maraNa, sukha, duHkha, vastu paripAka Adi sAre kArya kAlakRta haiN| kAla pRthvI Adi bhUtoM ke pariNamana meM sahAyaka hotA hai| kAla prajA kA saMhAra karatA hai, kAla sulAtA hai, kAla jagAtA hai, kAla hI eka avasthA se dUsarI avasthA meM le jAtA hai| ata: kAla alaMghya zakti hai use koI TAla nahIM sktaa| isa prakAra kAlavAda kA kathana hai| dUsarA vikalpa IzvaravAdiyoM kA hai - (2) jIva svataH vidyamAna hai, nitya hai, parantu usakI sArI pravRttiyA~ Izvara ke AdhIna haiM arthAt IzvaravAdI isa jagat ko IzvarakRta mAnate haiN| vaha Izvara sahaja siddha jJAna, vairAgya, dharma aura aizvarya isa catuSTaya kA dhAraka hai tathA prANiyoM ko svarga-naraka meM bhejane vAlA hai arthAt yaha AtmA svayaM svakIya sukhaduHkha bhoga ke kSetra ko khojane meM asamartha hai ata: ajJa AtmA Izvara ke dvArA prerita hokara hI sukha-duHkha bhogane ke lie svarga tathA naraka meM jAtA hai| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 53 (3) tIsarA vikalpa AtmavAdiyoM kA hai| AtmavAdI "isa samasta jagat ko puruSa rUpa hI mAnate haiN|" inake mata se jagat puruSa (brahmarUpa) hai, advaita hai| uktaM ca - eka eva hi bhUtAtmA, bhUte-bhUte vyvsthitH| ekathA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat / / eka hI bhUtAtmA sarvatra vyavasthita hai| eka hI AtmA jala meM candramA ke samAna pRthak-pRthak dRSTigocara hotA hai| (4) caturtha vikalpa niyativAdiyoM kI dRSTi hai| niyativAdiyoM kA kathana hai ki jIva svata: astirUpa hai, nitya hai, parantu usakA sArA kArya-pariNamana niyata hai| jise, jisa samaya, jisase, jisa rUpa meM honA hai, vaha usase, usI samaya, usa rUpa meM utpanna hotA hai| isa prakAra abAdhita pramANa se prasiddha isa niyati ke svarUpa ko kauna bAdhA de sakatA hai, yaha sarvataH nirbAdha hai| (5) pA~cavA~ vikalpa svabhAvavAdiyoM kI apekSA se hai| svabhAvavAdiyoM kA kahanA hai ki jIva svataH asti hai, nitya hai, parantu sArI pravRttiyA~ svabhAva se hI kara rahA hai| isameM kisI kI icchA kA yA prayatna kA koI hastakSepa nahIM hai| kA~Te, tIkSNapanA, pakSiyoM meM vicitra svabhAva, madhura kUjana Adi svabhAva se hI haiN| pratyeka vastu ke kArya kA svabhAva se anvaya-vyatireka hai| isalie sabhI kArya svabhAvakRta haiN| isa prakAra 'svataH' jIva pada ke kAla, niyati Adi pA~ca vikalpa hote haiN| isI prakAra 'parata;' pada ke sAtha bhI pA~ca vikalpa hote haiN| AtmA asti, nitya hai, parantu para se vyAvRtta hai arthAt jIvAdi sabhI padArthoM ke svarUpa kA nirNaya parapadArthoM kI vyAvRtti se hI hotA hai| ___ isa prakAra jIva, asti, nitya, parataH ke sAtha kAla, Izvara, AtmA, niyati aura svabhAva rUpa pA~ca bheda karane caahie| jIva asti svata: anitya pada ke sAtha pA~ca bheda tathA parata; anitya ke sAtha pA~ca bheda karane para jIva ke sAtha 20 bheda hote haiN| isI prakAra ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA, puNya, pApa aura mokSa ke bhI 20-20 bheda karane para kriyAvAdI ke 180 bheda hote haiN| yaha kriyAvAda nAmaka mithyAtva hai| kyoMki astitva kA ekAnta pakSa akriyAvAdI ke caurAsI bheda haiN| akriyA kA artha hai, astitva kA sarvathA uccheda / arthAt sabhI padArtha kSaNika haiN| kisI bhI kSaNika padArtha kI dUsare kSaNa taka sattA nahIM rahatI, ata: usameM kriyA kI Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArAmAmulam saMbhAvanA hI nahIM hai| isalie AtmA Adi nitya padArthoM kA astitva hI nahIM hai| kokula, kANThevi, dviromaka, sugata Adi pramukha akriyAvAdI haiN| kahA bhI hai - sabhI saMskAra kSaNika haiM aura asthira padArthoM meM kriyA kaise ho sakatI hai ? ata: ina padArthoM kI bhUti arthAt utpatti yA eka kSaNa sthAyinI sattA hI kriyA hai, isI bhUti ko hI kAraNa yA kAraka kahate haiN| isa prakAra akriyAvAdiyoM ke mata meM kisI bhI padArtha meM pariNamana yA kriyA nahIM hotii| akriyAvAdiyoM ke caurAsI bheda isa prakAra haiM - puNya, pApa ko chor3akara jIvAdi sAta padArthoM ko svataH aura parataH ina do bhedoM se guNA karane para 14 bheda hote haiN| ina 14 bhedoM ko kAla, Izvara, AtmA, niyati, svabhAva aura yadRcchA ina chaha se guNA karane para 84 bheda ho jAte haiN| ___ akriyAvAdI AtmA (jIva, ajIva) Adi padArthoM ke astitva ko svIkAra nahIM karate haiN| ataH inameM nitya aura anitya ye do vikalpa nahIM hote haiN| jitane yadRcchAvAdI haiM ve saba akriyAvAdI haiM ata: kriyAvAdiyoM kI bheda gaNanA meM yadRcchA vikalpa ko nahIM ginAyA hai| ____ akriyAvAdiyoM kA prathama vikalpa 'nAsti jIvaH svataH kAlataH' arthAt kAla kI dRSTi se jIva svataH nahIM hai| isakA tAtparya yaha hai ki padArthoM kI sattA kA nizcaya yA to unake lakSaNa (asAdhAraNa svarUpa) se hotA hai yA phira unakA kArya dekhakara anumAna se nizcaya kiyA jAtA hai| parantu AtmA Adi kA koI bhI aisA asAdhAraNa lakSaNa nahIM hai, jisase inakI sattA siddha kI jA ske| jagat meM parvata Adi sthUla kAryoM ko dekhakara unake utpAdaka sUkSma paramANurUpa jagat ke kAraNoM kA anumAna kiyA jAtA hai parantu jIva, ajIva, Asrava Adi kA koI bhI sthUla kArya hamAre dRSTigocara nahIM hotA hai| isalie inako anumAna se siddha karanA bhI saMbhava nahIM hai| ata: AtmA Adi padArtha nahIM haiN| isa prakAra kAla, Izvara, niyati Adi vikalpoM kI apekSA 'nAsti' (akriyAvAda) kI mImAMsA kara lenI caahie| kAlAdi pA~ca vikalpoM kA svarUpa to kriyAvAda ke prakaraNa meM likha cuke haiN| yadRcchA vikalpa isa prakAra hai - yadRcchAvAdiyoM ke matAnusAra yadRcchA kA artha hai - binA saMkalpa ke hI artha kI prApti honA yA jisakA vicAra hI nahIM kiyA usakI atarkita upasthiti honaa| yadRcchAvAdI padArthoM meM saMtAna kI apekSA nizcita kAryakAraNa bhAva nahIM mAnate haiN| jisa prakAra kAkatAlIya' nyAya se tAlavRkSa se girate hue tAlaphala se ur3ate hue kaue kI Takkara akasmAt binA vicAre hI hotI hai, usI prakAra isa saMsAra meM sabhI prANiyoM ko nAnA prakAra ke sukha-duHkha atarkitopasthita binA vicAre hI apane Apa ho jAte haiN| sukha-duHkha kI utpatti meM kisI kA buddhipUrvaka vyApAra nahIM hotaa| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 55 isa prakAra jIva svataH kAlakRta nahIM hai, IzvarakRta nahIM hai, puruSArthakRta nahIM hai, niyatikRta nahIM hai, svabhAvakRta nahIM hai aura yadRcchA se bhI nahIM hai, yaha svata; kAlakRta nahIM hai, chaha bhaMga haiM, usI prakAra 'parata:' kI apekSA chaha bhaMga samajhane caahie| jisa prakAra jIva ke 12 bheda svataH parata; kI apekSA hote haiM, usI prakAra ajIva Adi chaha tattvoM ke bhI bAraha-bAraha vikalpa samajhane caahie| isa prakAra sAtoM jIvAdi padArthoM kA bAraha vikalpoM se guNA karane para akriyAvAdiyoM ke 7 x 12 caurAsI bheda hote haiN| yaha akriyAvAda nAmaka mithyAtva hai kyoMki isameM nAstitva kA ekAnta pakSa hai| ajJAnavAda kA kathana aura usake 67 bheda : asamIcIna jJAna ko ajJAna kahate haiN| zAkalya, pippalAda Adi ajJAnavAdiyoM kA kathana hai ki binA vicAre ajJAnapUrvaka kiyA gayA karmabaMdha viphala ho jAtA hai| ata: ajJAna hI zreSTha hai kyoMki jJAna vitaNDAvAdoM kI sRSTi karatA hai| isa jJAna se hI eka vAdI dUsare ke viruddha tattva prarUpaNA karake vivAda kA akhAr3A banAtA hai| vAda-vivAda se citta meM kaluSatA Adi doSa utpanna hote haiM aura usase dIrgha saMsAra meM bhramaNa karanA par3atA hai| ata: anarthamUlaka jJAna ko chor3akara ajJAna kA hI Azraya lenA cAhie / ajJAna se jJAnamUlaka ahaMkAra bhI utpanna nahIM hogA aura ahaMkAra ke abhAva meM citta meM kaluSatA nahIM hogI, kAluSya ke na hone se karmabandha kI saMbhAvanA bhI nahIM hogii| yadi kAluSya bhAva ke binA karma baMdha hogA to usakA tIvraphala bhoganA nahIM pdd'egaa| mana meM rAga-dveSAdi rUpa abhiniveza utpanna na hone dene kA sabase sarala upAya hai jJAnapUrvaka vyApAra ko chor3akara ajJAna meM hI saMtoSa karanA / kyoMki jaba taka jJAna rahegA taba taka vaha kucha-na-kucha rAgadveSAdi rUpa utpAta karatA hI rhegaa| yaha kabhI zAMta rahane vAlA nahIM hai| ata: mokSa ke abhilASI, mokSamArga meM lage hue mumukSuoM ko ajJAna hI sAdhaka ho sakatA hai, jJAna nhiiN| isa prakAra kA kathana ajJAna mithyAtva hai| isa ajJAna mithyAtva ke 67 bhaMga haiN| ajJAnavAda mithyAtva meM jIva, ajIva, Aratrava, baMdha, saMvara, nirjarA, puNya, pApa, mokSa aura utpatti ye daza padArtha mAne haiN| inameM se utpatti pada ko chor3akara jIvAdi nau padoM ko 1 sattva, 2 asattva, 3 sadasattva, 4 avAcyatva, 5 sadavAcyatva, 6 asadavAcyatva, 7 sadasadavAcyatva ina sAta bhaMgoM se guNA karanepara 63 bhaMga hote haiN| sattva - vastu svasvarUpa kI apekSA sat hai| asattva - vastu para svarUpa kI apekSA asat hai| sadasattva - vastu svasvarUpa kI apekSA sat tathA parasvarUpa kI apekSA asat hone se kramaza: donoM apekSAoM se sadasadubhaya rUpa hai| yadyapi vastu svabhAva se hamezA hI sadasad ubhayadharma vAlI hai, phira bhI jo aMza prayoga karane vAle ko vivakSita hotA hai tathA udbhUta hotA hai, usI aMza se vastu kA sat, asat yA kramaza: vivakSita sadasat rUpa se vyavahAra ho jAtA hai| avAcyattva - jaba sattva aura asattva donoM hI dharmoM ko eka sAtha eka hI zabda se kahane kI icchA hotI hai taba yugapat donoM dharmoM ko pradhAna rUpa se kahane Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam :56 vAle zabda kA abhAva hone se vastu avaktavya hai| ye cAra bhaMga sakala vastu ko viSaya karane ke kAraNa sakalAdeza kahalAte haiN| sadavAcyatva - jaba eka aMza sadrUpa se tathA dUsarA avyakta rUpa se vivakSita hai taba vastu sadavAcya hotI hai| asadavAcyatva - jaba eka aMga asadrUpa se tathA dUsarA avAcya rUpa se vivakSita hotA hai taba vastu asadavAcya rUpa hotI hai| sadasadavAcyatva - jaba eka bhAga sat rUpa se, dUsarA asat rUpa se tathA tIsarA avAcya rUpa se vivakSita hotA hai, taba vastu sadasadavAcya hotI hai| ina sAtoM bhaMgoM se jIvAdi nau padArthoM ko guNA karane para (749) 63 bhaMga hote haiN| dasaveM 'utpatti' ke sat, asat, ubhaya tathA avAcya ye cAra hI vikalpa hote haiN| zeSa tIna bhaMga to utpatti ke bAda jaba padArtha kI sattA ho jAtI hai taba usake avayavoM kI apekSA banate haiN| isa prakAra utpatti ke cAra bhaMgoM ko 63 meM milAne para ajJAnavAda mithyAtva ke 67 bheda hote haiN| zaMkA - isameM saptabhaMgI kA kathana hai, yaha mithyAtva kaise ? uttara - yadyapi saptabhaMgI ke dvArA ye 67 bheda hote haiM, parantu ajJAna mithyAdRSTi kahatA hai ki kauna jAnatA hai ki 'jIva sat hai|' jIva kI sattA siddha karane vAlA koI pramANa nahIM hai, ata: usakI sattA koI siddha nahIM kara sakatA athavA jIva Adi padArthoM kI sattA kA jJAna bhI ho jAye to usase koI prayojana siddha nahIM hotA, pratyut jJAna ahaMkAra kA kAraNa hone se paraloka ko bigAr3ane vAlA hI hai| isa prakAra 'jIvAdi nAsti' ityAdi vikalpoM meM ajJAnavAda kI prakriyA samajha lenI caahie| isI prakAra utpatti satra kI hotI hai yA asat kI athavA ubhayAtmaka kI yA avAcya kI? yaha saba kauna jAnatA hai ? inake jAnane se koI prayojana siddha nahIM hotaa| isalie inako jAnane kA prayatna karanA vyartha hai| isa prakAra kI viparIta buddhi hone se ajJAnavAda mithyAtva hai| yaha vastu ko jAnatA huA bhI anajAna ke samAna hone se mithyAtva hai| vinayapUrvaka jinakA AcAra-vyavahAra hai, ve vainayika kahalAte haiN| vaziSTha, pArAzara, vAlmIki vyAsa, ilAputra, satyadatta Adi pramukha vainayika hue haiN| inakA veSa, AcAra tathA zAstra Adi kucha bhI nizcita nahIM hai| pratyeka zAstra, veSa tathA AcAra inheM iSTa hai| vinaya karanA hI inakA mukhya karttavya hai| vinayavAda nAmaka vainayika mithyAtva ke battIsa bheda isa prakAra jAnane cAhie - devatA, rAjA, sAdhu, jJAti, vRddha, adhama, mAtA tathA pitA ina AThoM kI mana, vacana, kAya tathA deza-kAlAnusAra dAna dekara vinaya Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 57 karanI caahie| ata: devatA Adi ATha ko mana, vacana, kAya aura kAladeza ina cAra se guNA karane para vainayika mithyAtva ke battIsa bheda siddha hote haiN| isa prakAra kriyAvAdI Adi ke bheda se mithyAdarzana ke tIna sau tresaTha bheda hote haiN| "vastu ananta dharmAtmaka hai, usake kisI bhI eka dharma kA anya dharmoM kI apekSA na karake 'yaha aisA hI hai' isa prakAra ekAnta rUpa se avadhAraNa karane vAle jitane bhI naya haiM, ve saba aparizuddha naya haiM, arthAt durnaya haiN| inhIM aparizuddha nayoM ko hI vacanamArga kahate haiM / vastu meM jitane vacana mArga haiM arthAt ekaeka dharma ke nirapekSa bhAva se avadhAraNa karane ke prakAra sambhava haiM, utane hI nayavAda hote haiM aura jitane nayavAda haiM arthAt eka-eka dharma ko avadhAraNa karane vAle vacanoM ke prakAra haiM utane hI parasamaya haiM - paradarzana haiN|" kyoMki svecchA se kalpita zAbdika vikalpoM se hI parasamayoM kI sRSTi hotI hai| isa jagat meM ekaeka dharma ke avadhAraNa karane vAle zabdaprayoga ho sakate haiM, utane hI paradarzana hote haiN| (dha. 1/1, 1, 9/ gAthA 105 va TIkA/162) kyoMki kAlpanika vikalpa aparimita haiM ata: unase utpanna hone vAle pravAda bhI utane hI hote haiN| ataH mithyAdarzana anaginata haiN| "isa prakAra paropadeza nimittaka mithyAdarzana ke anya bhI saMkhyAta vikalpa hote haiM tathA pariNAmoM kI dRSTi se asaMkhyAta aura anubhAga kI dRSTi se ananta bhI bheda hote haiN| naisargika mithyAdarzana bhI ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI paMcendriya, saMjJI paMcendriya tiryazca, mleccha, pulindAdi svAmiyoM ke bheda se aneka prakAra kA hai|" (rAjavA. 8/1) / ataH isa ArAdhanAsamuccaya grantha meM AcArya ne saMkSepa se mithyAdarzana ke bhedoM kA kathana kiyA hai| yaha mithyAdarzana hI jIvoM ke kugati (naraka, tiryazca gati) meM gamana karane kA eka (advitIya) mUla kAraNa hai| arthAt naraka gati meM aura tiryazca gati meM mithyAdRSTi hI jAtA hai| tiryasyAyu aura naraka Ayu kA baMdha mithyAdRSTi hI karatA hai| svAmI samantabhadra ne ratnakaraNDaka zrAvakAcAra meM likhA hai ki - samyagdarzana ke samAna prANiyoM kA koI kalyANakartA nahIM hai aura mithyAdarzana ke samAna koI dUsarA akalyANakArI nahIM hai| samyamithyAtva aura usakA kAla atha samyaG mithyAtvaM gtvaaNstsyodyotthitairbhaavH| mizrazraddhAnakaraiH kSAyopazamAhvayairAste / / 22 / / antarmuhUrtakAlaM tadbhavamaraNAdi-varjitastasmAt / cyutavAn darzanamohadvitIyAnyatarodayamupaiti // 23 // yugmaM // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 058 anvayArtha - atha - sAdi mithyAdarzana kA antarmuhUrta vA arddhapudgala parivartana kAla vyatIta ho jAne pr| tasya - samyamithyAtva kaa| udayotthitaiH - udaya se utpanna / mizrazraddhAnakaraiH - mizra zraddhAna ko karane vaale| kSAyopazamAhvayaiH - kSAyopazamika nAmaka / bhAvaiH - bhAvoM ke dvArA (mizra zraddhAna bhAvoM ke dvaaraa)| samyamithyAtvaM - samyamithyAtva nAmaka tIsare guNasthAna ko| gatavAn - prApta ho jAtA hai aura vahA~ pr| antarmuhUrtakAlaM - antarmuhUrtakAla prynt| Aste - rahatA hai| tadbhavamaraNAdivarjitaH - tadbhava maraNa se rhit| tasmAt - usa tIsare guNasthAna se| cyutavAn - cyuta ho jAtA hai| darzanamoha - dvitIyAnyatarodayaM - darzana - mohanIya ke dvitIya (samyamithyAtva) se anyatara (mithyAtva vA samyaktva prakRti) ke udaya ko| upaiti - prApta ho jAtA hai| vayArtha * DrAsa zleva meM zikSaNAsthAna kA svarUpa, mizraguNasthAna meM hone vAle bhAva, usakA kAla, usameM niSiddha kArya aura usase cyuta ho jAne ke vidhAna kA kathana kiyA hai| guNasthAna audayika Adi bhAvoM se hote haiN| mizraguNasthAna meM kSAyopazamika bhAva hai| samyaktva-mithyAtva karma ke udaya se zraddhAna-azraddhAnAtmaka, zabalita yA mizrita bhAva hote haiN| usameM jo zraddhAna kA aMza hai, vaha samyaktva kA avayava hai| use samyaktva mithyAtva karma kA udaya naSTa nahIM kara sakatA, isalie samyamithyAtva bhAva kSAyopazamika bhAva hai| arthAt samyaktva mithyAtva prakRti kA udaya hone para avayavI rUpa samyagdarzana guNa kA to abhAva rahatA hai, parantu samyaktva kA avayavarUpa aMza prakaTa rahatA hai| yadyapi jAtyantarabhUta samyaktvamithyAtva prakRti sarvaghAtI hai tathApi vaha samyaktva avayava rUpa aMza kA vidhAta nahIM kara sakatI isalie yaha kSAyopazamika bhAva hai| isa zloka meM "kSAyopazamikAyaiH" isa pada se kSAyopazamika bhAva ko sUcita kiyA hai| zaMkA - isa samyaGmithyAtva prakRti meM samyagdarzana kA aMza pragaTa kaise raha sakatA hai ? uttara - abhedavivakSA se yadyapi samyaGmithyAtva prakRti jAtyaMtara hai, na samyaktva rUpa pariNAma hai aura na mithyAtva rUpa pariNAma hai| jisa prakAra acchI taraha mile hue dahI aura gur3a ko pRthak-pRthak karanA zakya nahIM hai, usI prakAra samyaGmithyAtva ke udaya se samyag aura mithyAtva rUpa mizra pariNAma hote haiN| arthAt jAtyantara rUpa sarvaghAti samyaDmithyAtva prakRti ke udaya se kevala samyaktva rUpa yA mithyAtva rUpa pariNAma na hokara mizra rUpa pariNAma hotA hai| tathApi bhedavivakSA se usameM samyagdarzana kA aMza prakaTa hai| yadi isameM samyagdarzana kA aMza pragaTa nahIM mAnA jAyegA to samyaGmithyAtva prakRti ko jAtyantara mAnane meM virodha AtA hai arthAt usako mithyAtva hI mAnanA cAhie, samyAGmathyAtva nhiiN| yaha samyag mithyAtva rUpI kSAyopazamika bhAva samyag mithyAtva rUpa prakRti ke udaya se utpanna hotA hai| isameM mizra zraddhAna ko karAne vAle bhAva hote haiN| jaise kSINAkSINa mada zakti vAle koMdu ke upabhoga se kucha milA huA mada pariNAma hotA hai| usI prakAra samyamithyAtva prakRti ke udaya se tattvArtha kA zraddhAna aura azraddhAnarUpa milA huA pariNAma hotA hai, isalie isako mizrazraddhAna vAlA kahA hai| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 59 isakA kAla antarmuhUrta hai| samyaktva se girate samaya athavA mithyAtva se Upara car3hate samaya antarmuhUrta ke lie isa avasthA kA vedana honA saMbhava hai| isa samyaga pigAtva guNasthAna ko bhAyopazAmikatamyagdRSTi, aupazamikasamyagdRSTi aura sAdimithyAdRSTi hI prApta hote haiN| parantu jo anAdi mithyAdRSTi hai athavA jisa-jisa sAdi mithyAdRSTi ne samyaktva mithyAtva prakRti kI udvelanA kara dI hai, vaha mizraguNasthAna ko prApta nahIM kara sktaa| jinAgama meM 17 prakAra ke maraNa kahe haiM 1. ASIcimaraNa - pratikSaNa Ayu Adi prANoM kA kSaya hotA hai| Ayu ke niSeka svaphala dekara niraMtara naSTa ho rahe haiM, usako AvIci yA nitya maraNa kahate haiN| 2. tadbhavamaraNa - pUrva meM ba~dhI huI Ayu, indriyA~, mana, vacana, kAya ina sarva prANoM kA nAza ho jAnA arthAt nUtana zarIra rUpa paryAya ko dhAraNa karane ke lie vartamAna Ayu kA pUrNarUpa se naSTa ho jAnA tadbhava maraNa hai| 3. avadhimaraNa - jo prANI jisa prakAra kA maraNa vartamAna kAla meM prApta karatA hai usake do bheda haiM, sarvAvadhi va deshaavdhi| pradezoM sahita jo Ayu vartamAna samaya meM jaisI udaya meM AtI hai, vaisI Ayu phira prakRtyAdi viziSTa ba~dhakara udaya meM Ave vaha sarvAvadhimaraNa kahalAtA hai, vahI Ayu AMzika rUpa se sadRza hokara ba~dhe va udaya meM Ave use dezAvadhimaraNa kahate haiN| 4. AdyantamaraNa - yadi vartamAnakAla ke maraNa yA prakRtyAdi ke sadRza udaya punaH AgAmI kAla meM nahIM AvegA to use AdyantamaraNa kahate haiN| 5, avasannasAdhumaraNa - mokSamArga meM sthita muniyoM kA saMgha jisane chor3a diyA, aise pArzvastha, svacchanda, kuzIla va saMsaktasAdhu avasanna kahalAte haiM, unakA maraNa avasannamaraNa hai| 6. sazalyamaraNa - sazalyamaraNa ke do bheda haiN| dravyazalya va bhaavshly| mAyA va mithyA Adi bhAvoM ko bhAvazalya aura unake kAraNabhUta karmoM ko dravyazalya kahate haiN| bhAvazalya kI jinameM saMbhAvanA nahIM hai, aise pA~coM sthAvaroM va asaMjJI basoM ke maraNa ko dravyazalyamaraNa kahate haiN| bhAvazalyamaraNa saMyata, saMyatAsaMyata va avirata samyagdRSTi ke hotA hai| 7. palAyamaraNa yA balAkA maraNa - vinaya vaiyAvRtya Adi kAryoM meM Adara na rakhane vAle tathA sarva kRtikarma, vrata, samiti Adi dharmadhyAna va namaskArAdi se dUra bhAgane vAle muni ke maraNa ko palAyamaraNa kahate haiN| samyaktva paNDita, jJAna paNDita va cAritra paMDita aise loga isa maraNa se marate haiN| 8. bazArtamaraNa - Arta, raudra bhAvoM yukta maranA vazArttamaraNa hai| yaha cAra prakAra kA hotA hai - 1. indriyavazAta, 2. vedanAvazAta, 3. kaSAyavazArta aura 4. nokaSAyavazAta / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 60 1. indriyavazAta - pA~ca indriyoM ke pA~ca viSayoM kI apekSA indriyavazAta pA~ca prakAra kA hai| manohara viSayoM meM Asakta hokara aura amanohara viSayoM meM dviSTa hokara jo maraNa hotA hai, vaha zrotra Adi indriyoM va mana sambandhI vazArttamaraNa hai| 2. vedanAvazArsa - zArIrika va mAnasika sukhoM meM athavA duHkhoM meM anurakta hokara marane se vedanAvazArtta sAta va asAta ke bheda se do prakAra kA hotA hai| 3. kaSAyavazAta - kaSAyoM ke krodhAdi bhedoM kI apekSA kaSAyavazAta cAra prakAra kA hai| svayam meM dUsare meM athavA donoM meM utpanna hue krodha ke vaza maranA krodhakaSAyavazAla hai| isI prakAra ATha madoM ke vaza maranA mAna vazAla hai, pA~ca prakAra kI mAyA se maranA mAyAvazAla aura parapadArthoM meM mamatva ke vaza maranA lobha vazAta hai| 4. nokaSAyavazAta - hAsya, rati, arati Adi se jisakI buddhi mUr3ha ho gaI hai, aise vyakti kA maraNa nokaSAyavazAta maraNa hai| isa maraNa ko bAlamaraNa meM antarbhUta kara sakate haiN| darzanapaMDita, avirata samyagdRSTi aura saMyatAsaMyata jIva bhI isa maraNa ko prApta ho sakate haiN| unakA yaha maraNa bAlapaNDita maraNa athavA darzanapaNDitamaraNa samajhanA caahie| viprANasa va gRddhapRSTha nAma ke donoM maraNoM kA na to Agama meM niSedha hai aura na anujJA / duSkAla meM athavA durladhya jaMgala meM, duSTa rAjA ke bhaya se, tiryaMcAdi ke upasarga meM, ekAkI svayaM sahana karane ko samartha na hone se, brahmacarya ke nAza se, cAritra meM doSa lagane kA prasaMga AyA ho to saMsArabhIru vyakti karmoM kA udaya upasthita huA jAnakara jaba usako sahana karane meM apane ko samartha nahIM pAtA hai aura na hI usako pAra karane kA koI upAya soca pAtA hai, taba vedanA ko sahane se pariNAmoM meM saMkleza hogA aura usake kAraNa ratnatraya kI ArAdhanA se nizcaya hI maiM cyuta ho jAU~gA, aisI nizcalamati ko dhArate hue, niSkapaTa hokara cAritra aura darzana meM niSkapaTatA dhAraNa kara dhairya yukta hotA huA, jJAna kA sahArA lekara nidAna rahita hotA huA arhanta bhagavAn ke samIpa AlocanA karake vizuddha hotA hai| nirmala lezyAdhArI vaha vyakti apane zvAsocchvAsa kA nirodha karatA huA prANa tyAga karatA hai aise maraNa ko viprANasamaraNa kahate haiN| uparyukta kAraNa upasthita hone para vastra grahaNa karake jo prANa tyAga kiyA jAtA hai vaha gRddhapRSThamaraNa hai| ina 17 prakAra ke maraNoM meM do maraNa mukhya haiM AvIci aura tadbhavamaraNa / kyoMki sAre maraNoM kA AdhAra ye do maraNa hI haiN| inakA sarva maraNoM ke sAtha sambandha hai| inameM AvIci maraNa to niraMtara hotA hI rahatA hai, jaba taka mokSa nahIM hotA taba taka koI prANI aisA nahIM hai vA koI samaya aisA nahIM hai, jisameM prANiyoM kA AvIci maraNa na ho| isalie isa maraNa ko nitya maraNa bhI kahate haiN| isa zloka meM tadbhava maraNa kA kathana hai| tadbhava maraNa ke lie kucha sthAna niSiddha haiN| jaise prathamopazamasamyagdRSTi, AhArakamizra, upazama zreNI meM ArUr3ha apUrva guNasthAna ke prathama samaya meM maraNa nahIM hotA hai| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 61 jisa jIva ne anantAnubandhI kaSAya kA visaMyojana karake upazama samyakadarzana prApta kiyA, punaH samyagdarzana kI virAdhanA karake mithyAtva guNasthAna ko prApta hotA hai, usakA eka AvalIkAla paryanta maraNa nahIM hai| anantAnubaMdhI kA puna:saMyojana hone para bhI eka antarmuhUrta kAla taka maraNa nahIM hotaa| usI prakAra samyak mithyAtva guNasthAna meM maraNa nahIM hotA, mAraNAntika samuddhAta bhI nahIM hotA aura AyubaMdha nahIM hotaa| jisa guNasthAna meM Ayu kA baMdha huA hai, usI guNasthAna meM jAkara maraNa hotA hai| isIlie AcArya ne zloka meM kahA hai ki isa guNasthAna meM tadbhavamaraNa nahIM hai| 'tadbhavamaraNa' zabda se mAraNAntika samudghAta aura AyubaMdha kA abhAva sUcita kiyA hai| darzana mohanIya kI mithyAtva prakRti ke udaya se mithyAtva guNasthAna ko prApta hotA hai, yadi samyaktva prakRti kA udaya A jAtA hai to caturtha guNasthAna ko prApta ho jAtA hai| "samyag mithyAdRSTi jIva mithyAtva prakRti kA udaya Ane para mithyAtva guNasthAna meM aura samyaktva prakRti kA udaya Ane para caturtha guNasthAna ko prApta hotA hai, isakA anya guNasthAnoM meM jAne kA abhAva hai|" (dha, 4-5-9/343) kSAyopazamika samyagdarzana kA utkRSTa-jaghanya kAla aura svarUpa atha samyaktvaM prAptastatkarmodayabhavaizca pariNAmaiH / kSAyopazamikasaMjJaiH zithilazraddhAnajairvasati / / 24 / / antarmuhUrtakAlaM jaghanyatastatprayogyaguNayuktaH / SaTSaSTisAgaropamakAlaM cotkarSato vidhinA // 25 // yugmam // anvayArtha - atha - isake bAda / tatkarmodayabhavai:- samyaktva prakRti ke udaya se utpanna / zithilazraddhAna:- zithila shrddhaanj| kSAyopazamikasaMjJaiH - kSAyopazamika naamk| pariNAmai: - pariNAmoM ke dvaaraa| samyaktvaM - samyagdarzana ko| prAptaH - prApta hotA hai aura / tatprayogyaguNayuktaH - isa samyagdarzana ke yogya guNasthAna se yukta hokr| vidhinA - vidhi se| jaghanyataH - jaghanya se| antarmuhUrtakAlaM - antarmuhUrtakAla hai aura | utkarSata:- utkRSTa se| vidhinA - vidhipUrvaka / SaTpaSTi sAgaropamakAlaM - chAsaTha sAgaropamakAla taka / vasati - rahatA hai| bhAvArtha - kSAyopazamika samyagdarzana darzana mohanIya kI samyaktva nAmaka prakRti ke udaya se utpanna hotA hai| ___ cAra anantAnubaMdhI kaSAya, mithyAtva aura samyaG mithyAtva ina chaha prakRtiyoM kA udayAbhAvI kSaya aura AgAmI udaya meM Ane vAlI inhIM chaha prakRtiyoM kA sadavasthArUpa upazama tathA dezaghAtI spardhaka vAlI samyaktva prakRti ke udaya se jo tattvazraddhAna hotA hai, vaha kSAyopazamika samyagdarzana hai| (sa. si. 2/5) Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 62 isakA dUsarA nAma vedaka bhI hai kyoMki isa samyagdarzana meM darzana mohanIya kI bhedarUpa samyaktva prakRti kA vedana hotA hai arthAta isa samyagdarzana meM ekadeza rUpa vedana karAne vAlI samyaktva prakRti kA udaya rahatA hai| isalie isa zloka meM samyaktva prakRti ke udaya se hone vAle kSAyopazamika pariNAmoM se utpanna hone vAlA yaha zabda diyA hai| ___"vedaka samyagdRSTi jIva zithila zraddhAnI hotA hai, isalie vRddha puruSa jisa prakAra apane hAtha meM lakar3I zithilatApUrvaka pakar3atA hai, usI prakAra vaha bhI tattvArtha ke zraddhAna meM zithilagrAhI hotA hai| ata: kuhetu aura kudRSTAnta se use samyaktva kI virAdhanA karane meM dera nahIM lagatI hai|" (dha, 1/1.1.12) Apta, Agama aura nava padArthoM ke zraddhAna meM zithilatA aura zraddhAna kI hInatA honA samyaktva prakRti kA cihna hai| (dha. 6 / 1.9.1.21) isa samyaktva prakRti ke udaya se hI samyagdarzana meM zaMkA-kAMkSA Adi aticAra lagate haiN| yaha samyaktva prakRti hI samyaktva kI sthiratA aura niSkAMkSatA guNoM kA ghAta karatI hai tathA isI ke kAraNa yaha samyagdarzana cala, malina evaM agAr3ha doSoM se yukta ho jAtA hai| isalie 'zithila zraddhAnaja' aisA kahA gayA isa samyagdarzana kA utkRSTa kAla chAsaTha sAgara hai aura jaghanya kAla antarmuhUrta hai| arthAt kSAyopazamika samyagdarzana utpanna hone ke bAda jaghanya se antarmuhUrta kAla meM chUTa jAtA hai, utkRSTa chAsaTha sAgara taka raha sakatA hai| madhyama ke aneka bheda haiN| usake bAda yA to kSAyika samyagdarzana ho jAtA hai yA mithyAtva guNasthAna meM calA jAtA hai athavA tIsare guNasthAna meM jAkara punaH kSAyopazamika samyagdRSTi hokara chAsaTha sAgara taka raha sakatA hai| kahA bhI hai lAMtavakappe terasa accudakappe ya hoti bAvIsA / uparima ekkattIsaM evaM savvANi chAvaTThI ||iti // 25/1 // lAMtava kalpa meM teraha sAgara, acyutakalpa meM bAvIsa sAgara aura uparima graiveyaka meM ikattIsa sAgara isa prakAra kSAyopazamika samyagdarzana kA chAsaTha sAgara pramANa kAla pUrA karatA hai| isameM bIca meM tIna bhava manuSya ke haiM, parantu unakI Ayu vizeSa na hone se chAsaTha sAgara meM garbhita ho jAtI hai, isalie inakA kathana pRthak nahIM kiyA hai| zloka meM kathita vidhinA zabda se yaha sUcita kiyA gayA hai ki kahA~-kahA~ utpanna hokara chAsaTha sAgara pUrNa karatA hai| kSAyopazamika samyagdarzana kisa guNasthAna meM rahatA hai isako batAne ke lie tatprayogaguNayuktaH' kahA gayA hai arthAt isa samyagdarzana vAlA caturtha, paMcama, SaSTha aura saptama ina cAra guNasthAnoM meM hI rahatA hai, anya guNasthAnoM meM isakA astitva nahIM hai| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 63 kSAyopazamika samyagdarzana cAroM gatiyoM meM ho sakatA hai| kSAyopazamika samyagdarzana ke sAtha marakara jIvAtmA manuSya aura svargavAsI devoM ke sivAya kisI sthAna meM janma nahIM letA hai| ata: chAsaTha sAgara svarga aura manuSya paryAya meM pUrNa karatA hai| vedaka samyagdarzana manuSya aura svargavAsI devoM meM nivRtyaparyApta avasthA meM ho sakatA hai aura kisI ke nivRtyaparyApta avasthA meM kSAyopazamika samyagdarzana nahIM hotaa| parantu jisa karmabhUmiyA manuSya ne kSAyika samyaktva karanA prAraMbha kiyA aura karaNa labdhi ke dvArA anantAnubaMdhI cAra kaSAya evaM mithyAtva, samyaktvamithyAtva kA kSaya kara kRtakRtya vedaka hotA hai, usa samaya vaha samyaktva prakRti kA vedana kara rahA hai, ata: vedaka samyagdRSTi kahalAtA hai| usa samaya maraNa saMbhava hai| vaha marakara prathama naraka meM, bhogabhUmimanuSya aura tiryaMcoM meM tathA svargavAsI devoM meM utpanna ho sakatA hai| ataH nivRtyaparyApta avasthA meM cAroM gatiyoM meM kSAyopazamika samyagdarzana pAyA jA sakatA hai, parantu vAstava meM karmabhUmiyA manuSya aura svargavAsI devoM meM hI nivRtyaparyApta avasthA meM kSAyopazamika samyagdarzana hotA hai| kSAyopazAmika samyagdRSTi ke upazapa zreNI meM praveza karane ke pUrva kA kArya vedakasamyagdRSTi - rvaanychnnaaroddhumupshmshrenniim| prathamakaSAyAn-karaNairAcAryamatena viniyojya / / 26 // trikaraNyA dRG mohatritayaM prazamayya yAti copshmm| samyaktvamupazamazreNI-nibhakAla prveshaabhyaam||27|| upazamakazreNiM tenAruhA, tato'vatIrya vA mriyate / jananaM lezyAvazato nivAritarddhizca samupaiti // 28 // trikam / anvayArtha - upazamazreNI - upazama zreNI meN| AroDhaM - ArohaNa karane kii| vAJchan - vAJchA karane vAlA / vedaka samyagdRSTi :- kSAyopazamika samyagdRSTi / AcAryamatena - kinhIM AcArya ke mata se| karaNa: - adha:karaNAdi tIna karaNa ke dvaaraa| prathamakaSAyAn - anantAnubaMdhI kaSAyoM kaa| viniyojya - visaMyojana karane ke pazcAt / trikaraNyA - puna: tIna karaNa ke dvArA / dRGmohatritayaM - tIsare darzana moha (samyaktva prakRti) kaa| prazamayya - upazamana karake / upazamazreNInibhakAla pravezAbhyAM - upazama zreNI ke sadRza kAlapraveza ke dvaaraa| upazamaM - upshm| samyaktvaM - samyagdarzana ko| yAti - prApta hotA hai| tena - 'usa azama samyagdarzana ke sAtha / upazamazreNI - upazama zreNI ko| Aruhya - ArUr3ha hokara / ca - aura / tata: usake bAda upazama zreNI se| avatIrya - utara kara | mriyate - mara jAtA hai| ca - aur| nivAritarddhiH - jinakI RddhiyA~ naSTa ho gaI haiM, aisA vaha upazama zreNI vAlA jiiv| lezyAvazataH - lezyA ke vaza se| jananaM - janma ko| samupaiti - prApta hotA hai| bhAvArtha - kSAyopazamika samyagdRSTi zreNI para ArUr3ha nahIM ho sakatA "kyoMki cala, mala, agAda Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam . 64 Adi se malina zraddhA ke sAtha pA. au.. u gI para mAna hone kA abhAva hai|" (dha. 1/11-146) isalie jo kSAyopazamika samyagdRSTi upazama zreNI para ArUr3ha hone kI icchA karatA hai taba sarvaprathama tIna karaNa ke dvArA anantAnubaMdhikaSAya kA visaMyojana karatA hai| anantAnubaMdhI kA visaMyojana karane meM do mata haiN| uccAraNAcArya kA kathana hai ki upazamasamyagdRSTi ke cAra anantAnubaMdhI kA visaMyojana nahIM hotA kyoMki upazamasamyagdRSTi ke eka avasthita pada hI hotA hai tathA upazama samyaktva ke kAla kI apekSA anantAnubaMdhI ke visaMyojana kA kAla adhika hai| athavA isameM anantAnubandhI kI visaMyojanA ke kAraNabhUta pariNAma nahIM pAye jAte haiM, isase pratIta hotA hai ki upazama samyagdRSTi ke anantAnubaMdhI kI visaMyojanA nahIM hotii| (ka.pA. 2/1-15) dhavalA, labdhisAra, gommaTasAra, Adi granthoM meM anantAnubaMdhI kI visaMyojanA svIkAra kI gaI hai| jisakA kathana pUrva meM dvitIyopazama samyagdarzana ke kathana meM kiyA hai| isI kathana kI sUcanA karane ke lie AcAryadeva ne zloka meM 'AcAryamatena' yaha zabda diyA hai| labdhisAra meM kahA hai ki upazama samyagdarzana ke sammukha huA vedaka samyagdRSTi sarvaprathama pUrvokta vidhi se anantAnubaMdhI kA visaMyojana karatA hai| tadanantara tIna karaNa ke dvArA samyaktva prakRti kA upazama kara dvitIyopazamasamyagdarzana ko prApta hotA hai| aupazamika samyagdarzana vAlA upazama zreNI meM ArUr3ha hokara usake kAla kI samApti hone para yA to kramaza: 10-9-8-7 aura chaThe guNasthAna ko prApta hotA hai aura yadi Ayu samApta ho jAtI hai to maraNa bhI ho jAtA hai tathA jinakI RddhiyA~ (saMyama) naSTa ho gayI haiM aisA prANI lezyA ke vaza se marakara janma ko bhI prApta ho jAtA hai arthAt dvitIyopazama samyaktva sahita marakara svargavAsI deva hote haiM, utkRSTa se sarvArthasiddhi taka jA sakate haiN| upazama zreNI vAlA dvitIyopazamasamyAdRSTi aura kSAyikasamyagdRSTi donoM hI ho sakatA hai| kyoMki jisane darzanamohanIya kA upazama vA kSaya nahIM kiyA hai, vaha upazama zreNI para ArUr3ha nahIM ho sktaa| upazAMtakaSAya avasthA meM Ayu kA kSaya ho jAne se maraNa ho sakatA hai athavA phira kaSAyoM kI udIraNA ho jAne se nIce gira jAtA hai| upazAMtakaSAya se pratipAta (giranA) do prakAra se hotA hai| bhavakSaya (AyukSaya) nibaMdha aura upazamakAlakSaya nibaMdha | upazAMtakaSAya ke kAla meM prathamAdi se antaparyanta kisI bhI samaya meM Ayu ke vinAza se marakara devoM meM utpanna hote haiM, taba caturtha guNasthAna ko prApta ho jAtA hai tathA usa caturtha guNasthAna ke prathama samaya meM niyama se baMdha, udIraNA, saMkramaNa Adi sAre karaNa ughAr3atA hai arthAt yathAkhyAta cAritra kI vizuddhi ke bala se upazAMtakaSAya nAmaka gyArahaveM guNasthAna meM jina karmoM kA upazamana kiyA thA unakA asaMyata guNasthAna meM saMkleza pariNAmoM ke bala se anupazamana rUpa ughAr3anA saMbhava hai| upazAMtakaSAya kA kAla samApta hone para pratipAta (girane vAlA) jIva sUkSma sAMparAyika guNasthAna meM giratA hai kyoMki sUkSma sAmparAyika guNasthAna ko chor3akara anya guNasthAnoM meM jAne kA abhAva hai| sUkSma Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 065 sAparAyika guNasthAna se anivRttikaraNa guNasthAna ko prApta hotA hai| isake pazcAt krama se apUrvakaraNa, adhaHpravRttakaraNa rUpa apramatta ko prApta hotA hai| adha: pravRttakaraNa taka girane kA yahI nizcita krama hai| isake bAda yadi vizuddhi ho to Upara ke guNasthAna meM car3hatA hai, yadi saMkleza yukta ho to nIce ke guNasthAna meM calA jAtA hai| koI niyama nahIM hai| upazAMtakaSAya ke antasamaya taka anukrama se nIce utara kara apramatta guNasthAna ko prApta hokara apramatta se pramatta, pramatta se apramatta guNasthAna meM hajAroM bAra car3hatA utaratA hai| saMkleza bhAva ke sAtha apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya ho jAne para caturtha guNasthAna ko prApta ho jAtA hai| upazamazreNI se gira kara nIce Ate samaya pratisthAna Aroha kI apekSA dUnI avasthiti aura dUnA anubhAga par3atA hai| sthitibaMdhApasaraNa ke sthAna para sthiti baMdhotsaraNa hotA hai arthAt zreNI para ArUr3ha hote samaya jo sthitikANDaghAta, guNa-zreNInirjarA Adi ATha kArya hote haiM, utarate samaya unakA krama ulaTA hotA ___ upazama zreNI se utarakara puna: usI samyaktva se zreNI para ArUr3ha honA asaMbhava hai| kyoMki zreNI kA kAla adhika hai, upazama zreNI se utare hue dvitIyopazama samyaktva kA kAla alpa hai| dvitIyopazama samyagdarzana kI prApti dvitIyopazama samyagdarzana kI prApti zreNI ke sammukha hue apramatta guNasthAna meM hI hotI hai| usa samyagdarzana ko prApta karate samaya asaMkhyAta bAra pramatta meM jAtA hai, phira apramatta meM A jAtA hai| yadi upazama zreNI se utarate samaya maraNa ho jAtA hai yA paMcama guNasthAna meM A jAtA hai to caturtha paMcama guNasthAna meM bhI upazama samyagdarzana kA astitva pAyA jAtA hai| gommaTasAra meM bhI kahA hai ki apramatta kSAyopazamika samyagdRSTi tIna karaNa ke dvArA sAta prakRtiyoM kA upazama kara dvitIyopazama samyagdarzana prApta karatA hai| jisa lezyA meM maratA hai, usI meM jAkara janma letA sAyika samyAdarzana kI utpatti aura usakA svarUpa aviratasamyagdRSTyAdyeSu catuyapi guNeSu ksmiNshcit| vedakadRSTistrikaraNyAdikaSAyAn visaMyojya // 29 // nirvRtiyogye kSetre kAle liGge bhave tathA vayasi / zubhalezyAtrayavRddhiM kaSAyahAni ca saMvidadhat // 30 // kSapakazreNIsadRza-praveza-kAlAntaraistribhiH karaNaiH / hatvA dRGmohanayamApnoti kSAyikI dRSTim / / 31 / / trikam Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 66 anvayArtha vedakadRSTi: aviratasamyagdRSTi Adi / caturSu - cAra kSAyopazamika samyagdRSTi / aviratasamyagdRSTyAdyeSu guNasthAneSu guNasthAnoM meM / kasmiMzcit - kisI eka guNasthAna meM / api bhii| trikaraNyA tIna karaNa ke dvaaraa| AdikaSAyAn - prathama (anantAnubaMdhI ) krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa kaSAyoM kA / visaMyojya - visaMyojanA karake / nirvRtiyogye - mokSa aur| vayasi ke yogya / kSetre - kSetra meM kAle kAla meN| liMge liMga meM bhave bhava meN| tathA - vaya meM / zubhalezyAtrayavRddhiM - tIna zubhalezyA kI vRddhi ko ca aura / kaSAyahAniM - kaSAyoM kI - - hA ko saMvidadhat karatA huA / kSapakazreNIsadRzapravezakAlAntaraiH kSapaka zreNI sadRza praveza kAla ke antara meM hone vAle / tribhiH - tIna / karaNaiH karaNoM ke dvArA / dRGmohatrayaM tIna darzanamoha ko / hatvA nAza kara / kSAyikIM kSAyika / dRSTiM - samyagdarzana ko / Apnoti prApta karatA hai| - - - - - - * bhAvArtha - sarvaprathama upazama samyagdarzana hotA hai, tadanantara kSAyopazamika samyagdarzana hotA hai / dvitIyopazamika samyagdarzana aura kSAyika samyagdarzana kSAyopazamika samyagdarzana se hI hote haiN| aviratAdi cAra guNasthAnoM meM kisI eka guNasthAna meM kSAyopazamika samyagdRSTi tIna karaNa (adhaHkaraNa, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa) ke dvArA sarvaprathama anantAnubaMdhI cAra kaSAyoM kA visaMyojana ( sattAvyucchitti) karatA hai| ina tIna karaNoM kA svarUpa pUrva meM kaha diyA gayA hai| tadanantara nirvRttiyogya kSetra, kAla, bhava tathA vaya meM hI kSAyika samyagdarzana kI yogyatA hai| - jisa kSetra meM, jisa kAla meM, jisa bhava meM tathA jisa vaya meM nirvANa kI prApti hotI hai, usI kAla Adi meM kSAyika samyagdarzana kI prApti hotI hai| kAla- jaise mokSaprApti ke yogya caturtha kAla hai arthAt caturtha kAla meM mokSa kI prApti hotI hai, vaise hI kSAyika samyagdarzana kI prApti bhI caturtha kAla meM hI hotI hai arthAt caturtha kAla meM hI yaha jIva kSAyika samyagdarzana prApta kara sakatA hai, anya kAla meM nahIM / jaise 15 karmabhUmi rUpa kSetra meM hI tIrthaMkara hote haiM, anya kSetra meM nahIM hote, usI prakAra kSAyika samyagdarzana kA prAraMbhaka karmabhUmiyA jIva hI hotA hai, anya nahIM / jaise mokSapada karmabhUmiyA manuSyoM ko hI prApta hotA hai, anya bhava meM nahIM; usI prakAra kSAyika samyagdarzana ko bhI karmabhUmiyA manuSya hI prApta karate haiN| mokSapada puruSaliMga se hI prApta hotA hai, anya strI, napuMsaka veda se mokSapada prApta nahIM hotA, usI prakAra kSAyika samyagdarzana kI prApti bhI puruSaveda vAle ko hI hotI hai, anya veda vAle ko nahIM / vaya vaya kA artha umra hai| jaise janma se ATha varSa ke bAda hI mokSapada prApta hotA hai| usI prakAra janma se ATha varSa ke bAda hI kSAyika samyagdarzana ke yogya hotA hai| isalie zloka meM nirvRti yogya kSetra, kAla, bhava, liMga aura vaya kahA hai| nirvANa ke yogya kSetra, kAla, bhava, liMga aura vaya meM kSAyopazamika Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 067 samyagdRSTi jIva caturtha guNasthAna se lekara apramatta guNasthAna paryanta cAra guNasthAnoM meM sarvaprathama tIna karaNa ke dvArA anantAnubaMdhI kaSAya kA visaMyojana karatA hai| tadanantara tIna zubha lezyAoM kI vRddhi aura kaSAyoM ke anubhAga kI hAni karatA huA kSapaka zreNI ke pravezakAla meM hone vAle karaNoM ke samAna tIna karaNoM ke dvArA darzana mohanIya kI tIna prakRtiyoM kA nAza kara kSAyika samyagdarzana prApta karatA hai| kSAyikasamyagdarzana-mAptoktArtheSu nishclaatmruciH| vAtairmandaragirivanna vicalati kuhetudRSTAntaiH / / 32 // utpadyate hi vedakadRSTiH svamareSu karmabhUminRSu / kRtakRtyakSAyika dRgbaddhAyuSkazcaturgatiSu / / 33 // SaTsvadhaH pRthvISu jyotirvanabhavanajeSu ca strISu / vikalaikendriyajAtiSu samyagdRSTe cotpattiH // 34 // anvayArtha - AptoktArtheSu - Apta dvArA kathita padArthoM meN| nizcalAtmaruciH - nizcala hai Atmaruci jisakI aise kSAyika samyagdRSTi kaa| kuhetudRSTAntaiH - khoTe hetu aura dRSTAntoM se| kSAyikasamyagdarzanaM - kSAyika samyagdarzana | na - nhiiN| vicalati - vicalita hotA hai| vAtai: - vAyu ke vega se| mandaragirivat - sumeru parvata ke smaan|| hi - nizcaya se| vedakadRSTi: - vedaka smygdRsstti| svamareSu - svarga ke devoM meM aura / karmabhUminRSu - karmabhUmiyA manuSyoM meM hii| utpadyate - utpanna hotA hai| prntu| baddhAyuSka: - jisane mithyAtva avasthA meM Ayu kA bandha kara liyA hai aisA / kRtakRtya kSAyikadRg - kRtakRtya kSAyika samyagdRSTi (vedaka samyagdRSTi) aura kSAyika samyagdRSTi / caturgatiSu * cAroM gatiyoM meM / utpadyate - utpanna hote haiN| adhaH - niice| SaTsu - chaha / pRthvISu * pRthviyoM meN| jyotirvanabhavanajeSu - jyotiSka, vyantara aura bhavanavAsiyoM meN| strISu - sarvaprakAra kI striyoM meN| ca - aur| vikalaikendriyajAtiSu - vikalendriya aura ekendriya meN| samyagdRSTeH - samyagdRSTi kI / utpattiH - utpatti / na - nahIM hai| bhAvArtha - kSAyika samyagdRSTi jinendra bhagavAna ke dvArA kathita artha (padArtha) meM nizcalamati - dRDhamati hotA hai| jaise sumeru parvata sAre saMsAra ko kampita karane vAlI mahApralaya kAla kI vAyu ke vega se bhI kampita nahIM hotA, svakIya sthiratA ko nahIM chor3atA usI prakAra kSAyika samyagdRSTi kuhetuoM aura kudRSTAntoM ke dvArA tattvazraddhAna se kabhI cyuta nahIM hotaa| usakA mana meru ke samAna sthira rahatA hai| vedaka (kSAyopazamika) samyagdRSTi svargavAsI devoM meM aura karmabhUmiyA manuSyoM meM hI utpanna hote haiM, anya sthAnoM meM nahIM / arthAt manuSya aura tiryaMca vedaka samyagdRSTi marakara svarga ke devoM meM hI utpanna hote haiM aura deva evaM nArakI karmabhUmiyA manuSyoM meM utpanna hote haiN| parantu jo kRtakRtyavedaka haiM arthAt jinhoMne tIna karaNa ke dvArA anantAnubaMdhI kaSAya kA kSaya kara diyA hai; tadanantara tIna karaNa ke dvArA mithyAtva aura Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 068 samyaktva mithyAtva kI sattA vyucchitti karake kRtakRtya vedaka ho jAtA hai, usa samaya vaha samyaktva prakRti kA vedana karatA hai / ata: vedava (ka) hai| kRtakRtya vedaka avasthA meM maraNa bhI ho sakatA hai, aise vedaka samyagdRSTi ne yadi pUrva mithyAtva avasthA meM Ayu kA baMdha kara liyA hai, to vaha cAroM gatiyoM meM jA sakatA hai, parantu naraka meM jAyegA to prathama naraka meM hI jAtA hai, nIce ke chaha narakoM meM nahIM jaataa| yadi devoM meM utpanna hotA hai to bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSI devoM meM utpanna nahIM hotA, vaimAnika devoM meM utpanna hotA hai| svarga meM bhI devAMganAoM tathA kilviSa jAti ke devoM meM utpanna nahIM hotA / tiryaMca gati meM ekendriya, do indriya, tIna indriya, cAra indriya, asaMjJI paMcendriya meM utpanna nahIM hotA hai tathA karmabhUmiyA tiryaMcoM meM utpanna nahIM hotA / baddhAyuSkacatuSko'pyupaiti samyaktvamuditabhedayutam / viratidvitIyaM baddhaH svargAyuSyAtparaM naiva // 35 // anvayArtha - baddhAyuSkacatuSkaH - cAroM hI Ayu kA bA~dhane vaalaa| uditabhedayutaM - Upara kathita bheda vaale| samyaktvaM samyagdarzana ko / upaiti prApta hotA hai| viratidvitIyaM sakala yA vikala donoM prakAra ke vratoM se yukta prANI / svargAyuSyAt svarga Ayu se / paraM dUsarI Ayu kA / baddhaH - bNdh| naiva * nahIM karatA hai athavA svarga Ayu se dUsarI Ayu kA jisake baMdha hai, vaha dezasaMyama aura sakalasaMyama ko prApta nahIM hotA hai| - 1 artha - cAroM hI Ayu ke bA~dhane vAle mithyAdRSTi tInoM prakAra ke samyagdarzana ko prApta kara sakate haiM, parantu jinhoMne devAyu ko chor3akara anya Ayu kA baMdha kara liyA hai ve dezavratI aura mahAvratI nahIM ho skte| bhAvArtha - kSAyika samyagdarzana kA prasthApaka (prAraMbhaka) to manuSya hI hotA hai, parantu niSThApaka cAroM gatiyoM ke jIva ho sakate haiN| cAroM gatiyoM meM naraka gati meM kevala prathama naraka meM prathama pAthar3e meM hI niSThApanA karatA hai, anya pRthviyoM meM nahIM / tiryaMcoM meM bhogabhUmija meM puruSavedI hotA hai, strIvedI nahIM / manuSya gati meM karmabhUmija manuSya prAraMbhaka aura niSThApaka donoM hI hote haiM, parantu bhogabhUmija manuSya kSAyika samyagdarzana ke niSThApaka ho sakate haiM, prAraMbhaka nhiiN| devagati meM vaimAnika deva kSAyika samyagdarzana ke niSThApaka hote haiM, anya bhavanavAsI, vyantara, jyotiSI deva tathA sarva prakAra kI devAMganAe~ nhiiN| kyoMki jina jIvoM ne mithyAtva avasthA meM tiryaMcAyu, narakAyu aura manuSyAyu kA baMdha kara liyA hai, tatpazcAt kSAyika samyagdarzana prApta kiyA hai, aise samyagdRSTi jIva marakara prathama naraka ke nAraka bhogabhUmiyA tiryaMca, bhogabhUmiyA bhAnava ho sakate haiM, parantu strI paryAya meM utpanna nahIM hote| yadi pUrva meM AyubaMdha nahIM kiyA hai to niyama se svarga ke deva hote haiM yA mokSa meM jAte haiN| mohanIya karma kI sAta karmaprakRtiyoM ke kSaya se utpanna hone vAlA yaha kSAyika samyagdarzana meru ke samAna niSkampa, nirmala, akSaya aura ananta hotA hai| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAmamuccayam *69 pudgalaparivartA, parato vyaaliiddhvedkopshmii| vasataH saMsArAbdhau kSAyikadRSTirbhavacatuSkaH // 36 // anvayArtha - vyAlIDhavedakopazamI - prApta kiyA hai vedaka aura upazama samyagdarzana ko jinhoMne aise praannii| parataH - utkRSTa se| pudgalaparivadhi - ardhapudgala parivartana tk| saMsArAbdhau - saMsArasamudra meN| vasata: - rahate haiN| kSAyikadRSTi: - kSAyika smygdRsstti| bhavacatuSkaH - utkRSTa cAra bhava taka saMsArasamudra meM rahatA hai| ___ bhAvArtha - vedaka samyagdarzana aura upazama samyagdarzana ho jAne para yaha adhika-se-adhika ardhapudgala parivartana taka saMsAra meM raha sakatA hai, isake bhItara-bhItara mokSa meM calA jAtA hai| kSAyika samyagdRSTi cAra bhava taka saMsAra meM raha sakatA hai, isase adhika nhiiN| kama-se-kama antarmuhUrta meM mokSa meM calA jAtA hai| samyagdarzana ke bheda aura usakA mAhAtmya athavA dvedhA dazadhA bahudhA smyktvmuunmeten| jJAnacaritratapo vai nAlaM saMsAramucchettum / / 37 // anvayArtha - athavA - athvaa| samyaktvaM - smygdrshn| dvethA - do prakAra kA / dazadhA * daza prakAra kaa| bahudhA - bahuta prakAra kA hai| etena - isa samyagdarzana se / UnaM - rahita / jJAnacAritratapaH - jJAna, cAritra aura tp| vai - nizcaya se| saMsAraM - saMsAra ko| ucchettuM - nAza karane ke lie| alaM - smrth| na - nahIM hai| bhAvArtha - vaha samyagdarzana sarAga, vItarAga vA nizcaya aura vyavahAra ke bheda se do prakAra kA hai| AjJA Adi ke bheda se daza prakAra kA hai| kSAyika, aupazamika aura kSAyopazamika ke bheda se tIna prakAra kA hai| zabdoM kI apekSA saMkhyAta prakAra kA hai tathA zraddhAna karane vAle kI apekSA asaMkhyAta prakAra kA hai aura zraddhAna karane yogya padArthoM kA adhyavasAyoM kI apekSA samyagdarzana ananta prakAra kA bhI hai| AjJAdi daza prakAra ke samyagdarzana kA kathana pUrva meM dasaveM zloka ke artha meM kiyA hai| kSAyika samyagdRSTi jIva kabhI bhI mithyAtva ko prApta nahIM hotA, kisI prakAra kA sandeha bhI nahIM karatA aura mithyAtvajanya atizayoM ko dekhakara vismaya ko bhI prApta nahIM hotaa| yadi mithyAtva avasthA meM AyubaMdha kara liyA hai, to kSAyika samyagdRSTi cAroM gatiyoM meM utpanna ho sakatA hai, parantu prathama naraka ke nIce nahIM jaataa| tiryaMcoM meM ekendriya, vikalendriya, asaMjJI paMcendriya, karmabhUmiyA tiryaMca nahIM ho sakatA, pahale Ayu kA baMdha nahIM kiyA hai to niyama se deva hI hotA hai| deva, nArakI marakara karmabhUmiyA manuSya hote haiN| manuSya, tiryaMca marakara svarga ke deva hote haiN| ___ cAroM Ayu meM se kisI bhI Ayu kA baMdha ho jAne para tInoM prakAra ke samyagdarzana ho sakate haiM, parantu marate samaya upazama samyaktva chUTa jAtA hai| yadi dvitIyopazama samyagdarzana hai to marakara svargavAsI deva ho sakatA hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 070 kSAyopazamika samyagdRSTi tiryaMca aura manuSya marakara svarga ke deva hote haiM aura deva, nArakI marakara karmabhUmiyA manuSya hote haiN| devAyu ko chor3akara anya tIna Ayu kA baMdha ho jAne para prANI dezavrata aura mahAvrata ko dhAraNa nahIM kara skte| samyagdarzana jisake nahIM hai usake jJAna, cAritra aura tapa saMsAra kA uccheda karane meM samartha nahIM haiN| arthAt samyAdarzana sahita hI jJAna samyagjJAna, cAritra samyakcAritra aura tapa samyak tapa kahalAtA hai| vahI samyagjJAna, cAritra, tapa saMsAra kA uccheda karane meM samartha hai| jJAna, cAritra aura tapa ke AdhAra kA kathana vRkSasya yathA mUlaM prAsAdasya ca yathA haadhisstthaanm| vijJAnacaritatapasAM tathAhi samyaktvamAdhAraH // 38 // anvayArtha - yathA - jaise / vRkSasya - vRkSa kaa| AdhAraH - AdhAra ! mUlaM - jar3a hai| yathA - jaise| hi - nizcaya se| prAsAdasya - prAsAda (mahala) kaa| AdhAraH - AdhAra ! adhiSThAnaM - nIMva hai| tathA - vaise hii| vijJAnacaritatapasAM - vijJAna, cAritra aura tapa kaa| AdhAraH - aadhaar| hi - nizcaya se| samyaktvaM - samyagdarzana hai| bhAvArtha - vRkSa kA AdhAra jar3a hai, jar3a ke kaTa jAne para vaha vRkSa phala-phUla evaM chAyA dene meM samartha nahIM rahatA hai; dharAzAyI ho jAtA hai| mahala, ghara kA AdhAra usakI nIMva hai| nIMva yadi majabUta nahIM hai to vaha ghara sthira nahIM raha sakatA, gira jAtA hai, usameM mAnava nahIM raha skte| usI prakAra jJAna, cAritra aura tapa kA AdhAra samyagdarzana hai| isalie samyagdarzana ke binA jJAna, cAritra aura tapa saMsAra kI saMtati kA uccheda karane meM samartha nahIM haiM, kyoMki samIcIna jJAna, cAritra tathA tapa ke abhAva meM saMsAraccheda nahIM ho sakatA aura jJAna, cAritra aura tapa meM samIcInatA samyagdarzana se hI AtI hai| samyAdarzana kA mAhAraNya darzananaSTo naSTo na tu naSTo bhavati caraNato nssttH| darzanamaparityajatAM paripatanaM nAsti saMsAre // 39 // anvayArtha - darzananaSTaH - darzana (samyagdarzana) se naSTa (bhraSTa) ho| naSTa; - naSTa (bhrsstt)| tu - prntu| caraNataH - cAritra se| naSTaH - bhraSTa / naSTaH - naSTa / na - nahIM hai| darzanaM - darzana ko| aparityajatAM - nahIM chor3ane vAle kA / saMsAre - saMsAra meN| paripatanaM - paripatana (bhramaNa) | nAsti - nahIM hai| bhAvArtha - samyagdarzana se rahita prANI bhraSTa hai, saMsAra meM bhramaNa karatA rahatA hai, usakA saMsAravAsa chUTa nahIM sktaa| cAritra se bhraSTa bhraSTa nahIM hai kyoMki usako dRr3ha vizvAsa hai ki cAritra dhAraNa kiye binA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamukhyayam 71 mukti nahIM hogii| vaha eka dina cAritra avazya dhAraNa karegA, parantu jisako AtmA-anAtmA kA heyopAdeya kA bhAna hI nahIM hai, vaha saMsAra se kaise chUTa sakatA hai ? ataH samyagdarzana ko nahIM chor3ane vAlA saMsAra meM bhramaNa nahIM krtaa| samyagdarzana kA mAhAtmya trailokyasya ca lAbhAddarzanalAbho bhavettarAM zreSThaH / labdhamapi trailokyaM parimitakAle yatazcyavate // 40 / / nirvANarAjyalakSmyA: samyaktvaM kaNThikAmataH prAhuH / samyagdarzanameva nimittamanantAvyayasukhasya // 41 // anvayArtha - trailokyasya - tIna loka ke| lAbhAt - lAbha kI apekssaa| darzanalAbha: - samyagdarzana kA lAbha / zreSThaH - shresstthtr| bhavettarAM - hotA hai| yata: - kyoMki / labdhaM - prApta huaa| api - bhii| trailokyaM - tIna loka kA rAjya / parimita kAle - parimita kAla meN| cyavate - naSTa ho jAtA ataH - islie| samyaktvaM - samyagdarzana ko| nirvANarAjyalakSmyA: - nirvANarAjyalakSmI kaa| kaNThikA - knntthaabhrnn| prAhuH - kahA hai| anantAvyayasukhasya - ananta avyaya sukha kaa| nimittaM - nimitta / samyagdarzanaM - smygdrshn| eva - hI hai| __ artha - tIna loka kI sampadA kI prApti se bhI zreSThatara prApti hai samyagdarzana kii| arthAt samyagdarzana tIna loka kI sampadA se bhI zreSTha hai kyoMki tIna loka kI sampadA parimita kAla taka rahane vAlI hai, nAzavaMta hai, parantu samyagdarzana kI sampadA sthAyI hai, nitya rahane vAlI hai| ___samyagdarzana hI nirvANarAjyalakSmI ke kaNTha kA AbhUSaNa hai aura ananta avyaya sukha kA nimitta yaha samyagdarzana ArAdhanA kA svarUpa hai, ataH niraMtara samyagdarzana kI ArAdhanA karanI caahie| yaha samyagdarzana sarvadukhoM kA nAza karane vAlA hai, ataH isameM pramAdI mata bno| bhAvArtha - samyaktva kA AcaraNa karane vAle dhIra puruSa saMkhyAta va asaMkhyAtaguNI karmanirjarA karate haiM tathA saMsArI jIvoM kI maryAdA rUpa jo sarvadukha haiM unakA nAza karate haiN| jinopadiSTa samyagdarzana ko antaraMga bhAvoM se dhAraNa karo, kyoMki yaha sarvaguNoM meM aura ratnatraya meM sAra hai tathA mokSamandira kI prathama sIr3hI hai| jisa prakAra bhAgyazAlI manuSya kAmadhenu, kalpavRkSa, cintAmaNiratna aura rasAyana ko prApta kara manovAMchita sukha ko prApta hotA hai, usI prakAra samyagdarzana se bhavya jIvoM ke sarva prakAra ke sarvotkRSTa sukha Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamunvayam 72 va samasta prakAra ke bhogopabhoga svayameva prApta hote haiM, samyagdarzana ko yaha jIva jaba prApta ho jAtA hai, taba parama sukhI ho jAtA hai aura jaba taka use prApta nahIM karatA, taba taka duHkhI banA rahatA hai| tIna kAla aura tIna jagat meM jIvoM ke lie samyaktva ke samAna kucha bhI kalyANakArI nahIM hai, mithyAtva ke samAna akalyANakArI nahIM hai| zuddha samyagdRSTi jIva kAnti, pratApa, vidyA, vIrya, yazovRddhi, vijaya, vibhava, uccakula, dharma, artha, kAma, mokSa ke sAdhaka tathA manuSyoM meM ziromaNi hote haiN| // iti samyagdarzanArAdhanA // 2. samyagjJAnArAdhanA darzanopayoga darzayati yatpadArthAnantaryotiH prakAzavajjJAnAt / pUrvamanAkAraM taccaitanyaM darzanaM vindyAt // 42 / / anvayArtha - yat - jo| antaryoti: - antaryoti / prakAzavat - prakAza ke samAna / jJAnAt - jJAna se| pUrva - phle| padArthAn - padArthoM ko| darzayati - dikhAtI hai| tat - us| anAkAraM - anAkAra / caitanyaM - AtmA ke upayoga ko / darzanaM - darzana | vindyAt - smjho| artha - jJAna ke pUrva jo antarjyoti prakAza ke samAna padArthoM kA avalokana karAtI hai, vaha anAkAra caitanyabhAva darzanopayoga kahalAtA hai| samyagjJAna ArAdhanA ke kathana meM AcAryadeva ne sarvaprathama darzanopayoga kA kathana kiyA hai| yaha darzanopayoga chadmasthoM ke jJAna ke pUrva hotA hai tathA anAkAra hotA hai kyoMki jJAna sAkAra upayoga hai aura darzana anAkAra upayoga hai| yaha darzana antazcitprakAzaka hai| "antazcit prakAza ko darzana aura bahizcitprakAza ko jJAna kahate haiN|"1 jo Alokana karatA hai usako Alokana yA AtmA kahate haiM aura vartana arthAt vRtti ko AtmA (Aloka) kI vRtti kahate haiN| AtmA kI vRtti arthAt Atmavedana rUpa vyApAra ko AlokanavRtti yA svasaMvedana kahate haiM aura usI ko darzana kahate haiN| bAhya artha ko grahaNa karane ke pUrva jo viziSTa AtmasvarUpa kA vedana hotA hai, usako darzana kahate haiN| viSaya-viSayI kA sannipAta honA darzana hai athavA prakAzavRtti ko darzana kahate haiN| prakAza jJAna ko kahate haiM aura usa jJAna ke lie jo AtmA kA vyApAra hotA hai, usa prakAzavRtti ko darzana kahate haiN| 1. dha, 111.1.4 2. dha. 1/1.1.4 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 73 darzanopayoga meM sAmAnya-vizeSAtmaka padArthoM ke AkAravizeSa ko grahaNa na karake kevala nirvikalpa rUpa se aMza kA yA svarUpa mAtra kA sAmAnya grahaNa hotA hai| kisI bhI AkAravizeSa kA isameM grahaNa nahIM hai, ata: yaha anAkAra hai| isa upayoga meM zukla, kRSNa ityAdi kA vikalpa nahIM hotA, ataH yaha nirvikalpa hai| chamastha jIvoM ko darzanapUrvaka hI jJAna hotA hai parantu kevalI bhagavAna ke jJAna aura darzana eka sAtha hote haiN| darzanopayoga ke bheda taccakSurAdidarzanabhedAt prviklpymaanmaapnoti| cAturvidhyamanekaprabheda-saMdoha-saMyuktam / / 43 / / anvayArtha - tat - vaha drshnopyog| cakSurAdidarzanabhedAt- cakSu Adi darzana ke bheda se| cAturvidhyaM - cAra prakAra kA aura pravikalpyamAnaM - pravikalpyamAna / anekaprabhedasaMdohasaMyuktaM - aneka prakAra ke prabheda ke sandoha se saMyukta ko| Apnoti - prApta hotA hai| artha - yaha darzanopayoga cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana ke bheda se cAra prakAra kA hai| ye cAroM bheda aneka bhedoM ke samUha se saMyukta haiM arthAt ina cAroM ke antargata aneka bheda haiN| jisa prakAra jJAnopayoga pA~ca prakAra kA hai, parantu unake uttara bheda aneka haiM, usI prakAra darzanopayoga ke bhI aneka bheda haiN| jaise acakSudarzana ke sparzana acakSudarzana, rasanA acakSudarzana, ghrANaacakSudarzana, karNaacakSudarzana, mAnasika acakSudarzana Adi aneka bheda se yukta darzanopayoga hai| isI viSaya ko sUcita karane ke lie AcAryadeva ne aneka prabheda saMdoha saMyukta' kahA hai| athavA matijJAna ke tIna sau chattIsa bheda haiM, una tIna sau chattIsa bhedarUpa jJAna ke pUrva hone vAlA cakSudarzana aura acakSudarzana bhI tIna sau chattIsa prakAra kA ho sakatA hai| cakSudarzana kA lakSaNa cakSurjJAnAtpUrva prakAzarUpeNa vissysNdii| yaccaitanyaM prasarati taccakSurdarzanaM nAma // 44 // anvayArtha - cakSujJAnAt - cakSu jJAna se| pUrva - pUrva (pahale) prakAzarUpeNa - prakAza rUpa se / viSayasaMdarzI - viSaya ko dikhAne vaalaa| yat - jo| caitanyaM - AtmA kaa| prasarati - vyApAra hotA hai| tat - vaha / cakSurdarzanaM nAma - cakSudarzana kahalAtA hai| artha - jisa prakAra prakAza vastu ko prakAzita karatA hai, usI prakAra prakAza rUpa se cakSujJAna ke pUrva viSayoM ko dikhAtA hai, avalokana karAtA hai| caitanya ke sammukha upayoga hotA hai, usako cakSu darzana kahate haiN| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 074 "cakSu darzanAvaraNa ke kSayopazama se aura cakSu indriya ke avalambana se mUrta padArthoM kA vikala rUpa (ekadeza) se jo sAmAnya avabodha karAtA hai, vaha cakSu darzana hai|"1 jo cakSu se prakAzita hotA hai, dikhatA hai athavA cakSu ke dvArA dekhA jAtA hai, vaha cakSu darzana hai arthAt cakSuindriyajJAna ke pUrva jo sAmAnya svazakti kA anubhava hotA hai, jo cakSujJAna kI utpatti kA nimitta hai vaha cakSudarzana hai| cakSu darzana aura cakSu jJAna meM nimitta-naimittika vA kAraNa kArya sambandha hai| isameM caitanya zabda kA prayoga hone se yaha caitanya kA svarUpa hai, aisA jAnA jAtA hai| acakSu darzana kA lakSaNa zeSendriyAvabodhAt pUrvaM tdvissydrshiyjjyotiH| nirgacchati tadacakSurdarzanasaMjJaM svacaitanyam // 45 / / anvayArtha - zeSendriyAvabodhAt - cakSu indriya ko chor3a kara zeSa indriya aura mana sambandhI jJAna ke| pUrva - puurv| tadviSayadarzi - usa viSaya kI darzaka / yat - jo| jyotiH - jyoti / nirgacchati - nikalatI, utpanna hotI hai| tat - vaha / acakSurdarzanasaMjJaM - acakSudarzana nAmaka / svacaitanyaM - AtmA kA upayoga hai| artha - sparzana, rasanA, ghrANa, karNa aura mana se vikasita hone vAle jJAna ke pUrva jo una indriyoM ke viSayoM kA prakAzita karane vAlI jyoti (AtmA kA vyApAra) pragaTa hotI hai, vaha acakSudarzana upayoga hai| cakSu indriya ko chor3akara zeSa indriyoM ke AvaraNa kA kSayopazama hone para sparzana, rasanA, ghrANa, karNa aura mana ke avalambana se mUrta evaM amUrta dravyoM ko vikalparUpa (ekadeza) se jo sAmAnyata: avabodha karAtA hai, vaha acakSu darzana hai| arthAt cakSu indriya ko chor3akara zeSa indriyoM ke jJAna kI utpatti ke pUrva hI apane viSaya meM pratibaddha svazakti acakSujJAna kI utpatti meM nimittabhUta jo sAmAnya se saMvedana yA anubhava hotA hai, vaha acakSu darzana hai| zaMkA - kisI sthala para vastu ke sAmAnya avalokana ko darzana kahA hai aura kahIM para AtmasaMvedana yA AtmagrAhaka ko darzana kahA hai, ina donoM meM sAmaMjasya kaise hai ? uttara - yadi siddhAnta ke artha ko jAnakara, ekAnta durAgraha kA tyAgakara naya vibhAga se madhyasthatA dhAraNa karake vyAkhyAna karatA hai taba to sAmAnya avalokana evaM AtmagrAhaka ye donoM hI artha ghaTita ho jAte haiN| kyoMki tarkazAstra meM mukhyatA se anya mata ko dRSTi meM rakhakara kathana kiyA jAtA hai| isalie usameM yadi koI anya matAvalambI jainAcArya se pUchatA hai ki jaina siddhAnta meM jIva ke darzana aura jJAna ye do guNa mAne gae haiM, ve kaise ghaTita hote haiM ? taba usake uttara meM yadi use kahA jAe ki "AtmagrAhaka darzana hai" 1, paMcAstikAya tAtparyavRti gA. 421 2. dha.7/2.1.56 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 75 to usake samajha meM nahIM aayegaa| taba AcAryadeva ne usako pratIti karAne ke lie vistRta vyAkhyAna se jo bAhya viSaya meM sAmAnya jAnanA hai, usakA nAma 'darzana' sthApita kiyA hai aura jo yaha sapheda hai, yaha kRSNa hai, ityAdi rUpa se bAhA meM vizeSa kA jAnanA hai, usakA nAma jJAna kahA gayA hai| jJAna meM samIcIna aura asamIcInapanA hai, darzana meM nahIM kyoMki jJAna meM yaha kRSNa hai, zveta hai, Adi vikalpa haiN| vikalpa asamIcIna bhI ho sakate haiM, ataH jJAna meM samyaga, asamyagpanA hai, parantu darzana meM vikalpa nahIM hai isalie darzana meM samyagpanA - asamyagpanA nahIM hai| sAmAnya kA dUsarA artha AtmA bhI hai ata: sAmAnya (AtmAbhimukhI) pariNAma bhI darzana hai| avadhidarzana lakSaNa avadhijJAnAtpUrvaM rUpipadArthAvabhAsi yjjyotiH| praviniryAti svasmAnnAmnAvadhidarzanaM tatsyAt // 46 // anvayArtha - avadhijJAnAt - avadhijJAna se| pUrva - puurv| rUpipadArthAvabhAsi - rUpI padArthoM kA avabhAsa karAne vaalii| yat - jo| jyotiH - jyoti / svasmAt - apane Apa se| praviniryAti - nikalatI hai| tat - vaha jyoti / nAmnAvadhidarzanaM - nAma se avdhidrshn| syAt - hotA hai| artha - avadhijJAna ke pUrva jo sAmAnya avalokana hotA hai, vaha avadhidarzana hai| avadhidarzanAvaraNa karma kA kSayopazama hone para binA kisI indriyoM ke avalambana se mUrtika dravya kA vikalpa rUpa se (ekadeza rUpa) sAmAnyata: avabodha karatA hai, sAmAnyata: vastu kA avalokana hotA hai, vaha avadhidarzana kahalAtA paramANu se lekara antima skandha paryanta jo pudgala dravya sthita hai, usake pratyakSa jJAna ke pUrva avadhijJAna kA nimittabhUta svazakti viSayaka upayoga hotA hai, vaha avadhidarzana kahalAtA hai| arthAt sarva laghu paramANu se Adi lekara sarva mahAn antima skandha paryanta jitane mUrtika dravya haiM, unakA avadhijJAna ke pUrva pratyakSa sAmAnya nirAkAra avalokana karatA hai, vaha avadhi darzana hai| yaha avadhidarzana AtmA se hotA hai, indriyoM kA avalambana nahIM letA hai, ataH svasmAt yaha zabda diyA gayA hai| kevaladarzana kA lakSaNa kevalabodhanaviSayaprakAzi yajjyotirAtmano niHsRtm| tatkevaladarzanamiti vadanti niHzeSatattvavidaH // 47 // anvayArtha - kevalabodhanaviSayaprakAzi - kevalajJAna ke viSaya ko prakAzita karane vAlI / yat - jo| AtmanaH - AtmA se| jyotiH - jyoti| niHsRtaM - nikalatI hai| tat * usko| niHzeSatattvavidaH - sampUrNa tattvoM ko jAnane vAle kevalI bhgvaan| kevaladarzanaM - kevaladarzana / iti - isa prakAra | badanti - kahate haiN| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 76 artha - jo kevalajJAna ke viSaya ko prakAzita karane vAlI AtmA kI jyoti pragaTa hotI hai, usako sarvajJa bhagavAna kevaladarzana kahate haiN| kevaladarzanAvaraNa karma ke atyanta kSaya ho jAne para kevala Atmazakti se mUrta, amUrta dravyoM ko sakala rUpa se sAmAnyata: avalokana karatA hai, prakAzita karatA hai, vaha svAbhAvika kevaladarzana hai| bahuta jAti ke, bahuta prakAra ke candra-sUrya Adi ke udyota to parimita kSetra meM hI pAye jAte haiM arthAt ye thor3e hI padAthoM ko alpa parimANa meM prakAzita karate haiM, kintu kevaladarzana rUpa jo udyota hai, vaha loka aura aloka ko bhI prakAzita karatA hai| sarva carAcara jagat ko spaSTa dekhatA hai| ___jJAna aura darzana meM kArya-kAraNa bhAva kA kathana dRkpUrva eva bodhaH kAraNakAryatvadarzanAttu tayoH / tadapi cchAsthAnAM kramopayogapravRtte: syAt // 48 // anvayArtha - tayoH - darzana aura jJAna meN| kAraNakAryatvadarzanAt - kAraNa - kArya bhAva dRSTigocara hone se| dRkpUrva - darzana puurvk| eSa - hii| bodhaH - jJAna hotA hai| tadapi - phira bhii| chadmasthAnAM - chayasthoM ke| kramopayogapravRtteH - krama se upayoga kI pravRtti / syAt - hotI hai| ___ artha - darzanapUrvaka hI jJAna hotA hai kyoMki darzana aura jJAna meM kAraNa - kAryabhAva dekhA jAtA hai arthAt jJAna kI utpatti meM darzana kAraNa hotA hai, jJAna usakA kArya hai| vaha upayoga chadmastha avasthA meM krama se pravRtta hotA hai| cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana kSayopazamayukta hone se prathama darzana hotA hai, tadanantara jJAna hotA hai arthAt chadma jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ko kahate haiN| darzanAvaraNa aura jJAnAvaraNa se yukta jIva ko chadmastha kahate haiN| usa chadyastha ke darzanopayoga evaM jJAnopayoga eka sAtha nahIM hote haiN| krama se prathama darzanopayoga hotA hai, tatpazcAt jJAnopayoga hotA hai| kevalI darzanopayoga kI vyavasthA kevaladarzanabodhau samastavastuprabhAsinau yugapat / dinakRtprakAzatApavadAvaraNAbhAvato nityam // 49 // anvayArtha - dinakRtprakAzatApavat - sUrya ke prakAza aura tApa ke smaan| AvaraNAbhAvata: - AvaraNa kA abhAva ho jAne se / samastavastuprabhAsinau - samasta vastuoM ko prakAzita karane vaale| kevaladarzanabodhau - kevaladarzana aura jJAna / yugapat - eka sAtha hote haiM ve| nityaM - nitya haiN| ____ artha - jisa prakAra sUrya ke udaya hone para usakA prakAza aura tApa donoM eka sAtha hote haiM, usameM samayabheda nahIM hai; usI prakAra pUrNa rUpa se darzanAvaraNa aura jJAnAvaraNa kA abhAva ho jAne se, eka sAtha tIna loka ke carAcara padArthoM kA avalokana karane vAle kevalajJAna aura kevaladarzana upayoga eka sAtha hI hote haiN| chadmastha jIvoM ke pahale darzana aura phira jJAna hotA hai, vaise kevalI ke kramapUrvaka darzana aura jJAna nahIM hote, eka sAtha hI hote haiN| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 77 guNasthAnoM meM darzana kA astitva caturindriyAdinaSTakaSAyAntaM prathamadarzanaM vindyaat| ekendriyAdinaSTakaSAyAntaM syAd dvitIyaM ca // 50 // aviratasamyagdRSTyAdyA kssiinnkssaaymvdhidrshnkm| kevalino: siddhAnAM caturthakaM syAditi prAhuH // 51 // anvayArtha - caturindriyAdinaSTakaSAyAntaM - cAra indriya se lekara kSINakaSAyaparyanta prathama (cakSu) darzana / vidyAt - jAnanA caahie| ca - aura / ekendriyAdinaSTakaSAyAntaM - ekendriya se lekara kSINakaSAyaparyanta guNasthAna taka 1 dvitIyaM - dUsarA (acakSu) drshn| syAt - hotA hai| avirata - samyagdRSTyAdyA - caturtha guNasthAna se lekr| kSINakaSAyaM - kSINakaSAyaguNasthAna - paryanta / avadhidarzanakaM - avadhidarzana / kevalino: - donoM kevaliyoM ke| siddhAnAM - siddhoM ke| caturthakaM - cauthA (kevala) darzana / syAt - hotA hai| iti - isa prkaar| prAhuH - kahA hai| artha - caparzana catundriya aura paMcendriya ke hotA hai| guNasthAna kI apekSA cakSudarzana prathama guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna taka hotA hai| acakSudarzana ekendriya se lekara paMcendriya paryanta sarva jIvoM ke hotA hai| avirata samyagdRSTi se lekara kSINakaSAya guNasthAna paryanta avadhidarzana kA astitva rahatA hai| sayogakevalI, ayogakevalI aura siddhoM ke kevaladarzana hotA hai| darzana kA kArana prathamatRtIye kAla: sAdiH sAnto dvitiiyke'naadiH| sAnto'nantazca bhaveccaturthake sAdyanantaH syAt // 52 // anvayArtha - prathamatRtIye - prathama aura tRtIya (cakSu evaM avadhi) darzana kA! kAlaH - kaal| sAdiH - sAdi / sAntaH - sAnta hai| dvitIyake - dUsare (acakSu) darzana kaa| anAdiH - anAdi / sAntaH * sAnta / ca - aur| anantaH - ananta / bhavet - hotA hai| caturthake - caturtha (kevala) darzana kA kaal| sAdyanantaH - sAdi aura ananta / syAt - hotA hai| artha - cakSudarzana aura avadhidarzana sAdi haiM kyoMki cakSudarzana caturindriya jIva se hI prAraMbha hotA hai aura caturindriya anAdi nahIM hai kyoMki jIva kI anAdikAlIna paryAya to ekendriya hai| cakSudarzana ananta kAla taka rahane vAlA nahIM hai, isalie sAnta (antasahita) hai| avadhidarzana bhI samyagdRSTi avadhijJAnI jIva ke hI hotA hai, ata: yaha bhI sAdi hai aura avadhijJAna anantakAla taka rahatA nahIM hai ataH sAnta hai| isI prakAra avadhijJAna ke pUrva hone vAlA avadhidarzana bhI sAnta hai| acakSudarzana ekendriya se lekara bArahaveM guNasthAna paryanta hotA hai| jIva kI ekendriya paryAya Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 78 anAdikAlIna hai arthAt ekendriya nigoda paryAya meM jIva anAdi kAla se raha rahA hai, ataH acakSu darzana anAdi hai| jo bhavya saMsArAvasthA ko chor3akara muktipada ko prApta kara letA hai, usakI apekSA yaha sAnta hai| jo abhavya haiM, kabhI mokSapada prApta nahIM kareMge, unakI apekSA ananta hai| ataH acakSudarzana anAdi, sAnta vA ananta hai| caturtha kevaladarzana sAdi ananta hai| kyoMki kevaladarzana, anAdikAlIna to hai nahIM isalie sAdi hai aura isakA nAza bhI nahIM hotA, isalie ananta hai| isa prakAra AcAryadeva ne jJAna ArAdhanA ke prakaraNa meM darzanopayoga kA kathana kiyA hai kyoMki darzana bhI cetanAguNa kA bheda hai| ata: jJAna ArAdhanA meM garbhita hai| jIva kI caitanyazakti darpaNa kI svacchatva zaktivat hai| jaise bAhya padArthoM ke pratibimboM ke binA kA darpaNa pASANa hai, usI prakAra jJeyAkAroM ke binA kI cetanA jar3a hai| darpaNa kI nijI svacchatAvat cetana kA nijI pratibhAsa darzana hai aura darpaNa ke pratibimboMvat cetanA meM par3e jJeyAkAra jJAna haiN| jisa prakAra pratibimba - viziSTa - svacchatA paripUrNa apaMtha hai, usI prakAra jJAna-viziSTha darzana paripUrNa cetanA hai| darzana rUpa antaracitprakAza to sAmAnya va nirvikalpa hai aura jJAnarUpa bAhya citprakAza vizeSa va savikalpa hai| yadyapi darzana sAmAnya hone ke kAraNa eka hai, parantu sAmAnya jana ko samajhAne ke lie usake cakSu Adi bheda kara diye gaye haiN| jisa prakAra darpaNa ko dekhane para to darpaNa va pratibimba donoM yugapat dikhAI dete haiM, parantu pRthak-pRthak padArthoM ko dekhane se Age - pIche dikhAI dete haiN| isI prakAra AtmasamAdhi meM lIna mahAyogiyoM ko to darzana va jJAna yugapat pratibhAsita hote haiM, parantu laukikajanoM ko ve krama se hote haiN| yadyapi sabhI saMsArI jIvoM ko indriyajJAna se pUrva darzana avazya hotA hai, parantu kSaNika va sUkSma hone ke kAraNa usakI pakar3a ve kara nahIM paate| samAdhigata yogI usakA pratyakSa karate haiN| nija svarUpa kA paricaya yA svasaMvedana darzanopayoga se hI hotA hai, isalie samyagdarzana meM zraddhA zabda kA prayoga na karake darzana zabda kA prayoga kiyA hai| cetanA darzana va jJAna svarUpa hone ke kAraNa hI samyagdarzana ko sAmAnya aura samyagjJAna ko vizeSa dharma kahA hai| zaMkA - yadi chadmasthoM kA jJAna darzanapUrvaka hotA hai to matidarzana, zrutadarzana aura manaHparyaya darzana bhI honA cAhie? uttara - matijJAna indriya aura mana se utpanna hotA hai, ataH cakSu aura acakSu darzana matidarzana haiM kyoMki cakSu indriya jJAna ke pUrva cakSudarzana aura zeSa indriya aura mana se hone vAle matijJAna ke pUrva acakSudarzana hotA hai| zrutajJAna matijJAnapUrvaka hotA hai, usake pUrva cakSu, acakSu darzana hotA hai, anya darzana kI AvazyakatA nahIM hai| mana:paryaya jJAna, IhA matijJAnapUrvaka hotA hai usameM bhI darzana kI AvazyakatA nahIM hai arthAt mati darzanahIM usameM kAraNa hai kyoMki yaha jJAna matijJAnapUrvaka hotA hai| pramANa kA lakSaNa jAnAti yatpadArthAn sAkAraM nizcayena tajjJAnam / jJAyante vA yena jJaptirvA tatpramANAkhyam // 53 / / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 79 anvayArtha yat jo nizcayena nizcaya se / padArthAn padArthoM ko| jAnAti jAnatA hai| vA athavA / yena - jisake dvArA padArtha / jJAyate jAnA jAtA hai| vA athavA / jJapti: - jJapti hotI hai| tat - vaha / jJAnaM - - jJAna hai / tat vahI tANA - pramANa hai - artha - jo jAnatA hai, vaha jJAna hai; yaha kartRsAdhana hai| jisakI sahAyatA se AtmA padArthoM ko jAtA hai vA jisake dvArA jAnA jAtA hai, vaha jJAna hai| yaha karaNa sAdhana hai| jAnanA mAtra jJAna hai, yaha bhAva sAdhana hai| evaMbhUta nayakI dRSTi se jJAnakriyA meM pariNata AtmA hI jJAna hai kyoMki vaha jJAnasvabhAvI hai / yadyapi jJAna aura AtmA meM saMjJA, lakSaNa, prayojana Adi kI apekSA bheda hai tathApi inameM dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA bheda nahIM hai| jJAna guNa hai aura AtmA guNI hai| guNa guNI meM pradezabheda nahIM hotaa| ataH AtmA hI jJAna hai| - hita kI prApti aura ahita kA parihAra karane meM samartha hotA hai, vaha pramANa kahalAtA hai, vaha vAstava jJAna hI hai| ataH jJAna hI pramANa hai| tattvArtha sUtra meM bhI 'tatpramANe ' (1 / 10) jJAna ko hI pramANa kahA 'hai| jJAna ke bhedoM kA kathana tad vai matizrutAvadhidhIparyayakevalAkhyabhedena / bhinnaM paJcavikalpaM bhavatIti vadanti vidvAMsaH // 54 // - - anvayArtha vaiM nizcaya se athavA ( vai zabda ) pAdapUrti hetu bhI hai / tat - vaha jJAna | matizrutAvadhidhIparyayakevalAkhyabhedena mati, zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevala nAma ke bheda se| bhinnaM - bhinnaM / paMcavikalpaM - pA~ca vikalpavAlA / bhavati hotA hai| iti isa prakAra / vidvAMsaH - vidvAn loga (jJAnIjana) / vadanti - kahate haiN| artha - jJAniyoM kA kathana hai ki matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna ke bheda se jJAna pA~ca prakAra kA hai| ajJAna ke nAzaka matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna rUpa pA~ca prakAra jJAna kI bhAvanA se jIva svarga aura mokSa sukha kA bhAjana hotA hai| samyagjJAna ArAdhanA se apane jIvana meM avazya hI vaha jyoti prakaTa hogI jisake prApta hone se niyama se svAtmopalabdhi, zivasaukhyasiddhi kI prApti hogI / AtmazAMti kA kAraNa jJAna ke sivAya anya kucha nahIM hai| sAre vikalpa kalaMka miTAne kA upAya samyagjJAna hI hai| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam *80 matijJAna kA lakSaNa aura usake bheda indriyamanobhirabhimukhaniyamitarUpeNa vastuvijJAnam / bhavati matijJAnaM tat SaT triMzat trizatabhedayutam / / 55 / / indriyamanasAM SaNNAM pratyekamavagrahAdayo bhedaaH|| catvArastatrAdyo dvividho'rthavyaJjanavikalpAt // 56 // cakSurmanasornAsti vyaJjanabhedaH pRthak pRthak teSAm / bahubahuvidhAdibhedAd dvAdaza nirdrshitaastjjaiH||57|| athavA dvitricatuH paJcAdivikalpairvikalpyamAnaM tat / saMkhyAtAsaMkhyAtaprabhedasaMghAtamApnoti // 58 // anvayArtha - indriyamanobhiH - indriya aura mana ke dvaaraa| abhimukhaniyamitarUpeNa - abhimukha niyamita rUpa se| vastuvijJAna - vastu kA vijJAna / bhavati - hotA hai| tat - vaha / SaTtriMzat - chttiis| trizatabhedayutaM - tIna sau bhedoM se yukta / matijJAnaM - matijJAna / bhavati - hotA hai| SaNNAM - chhoN|' indriyamanasAM - indriya aura mana ke| pratyekaM - pratyeka ke| avagrahAdyAH - avagrahAdi / catvAraH - vaar| bhedAH - bheda / tantra - una cAroM meN| AdyaH - Adi (avgrh)| arthavyaMjana-vikalpAt - artha aura vyaJjana ke vikalpa se| dvividhaH - do prakAra kA hai| cakSurmanaso: - cakSu aura mana ke dvArA / vyaJjanabhedaH - vyaJjanAvagraha / nAsti - nahIM hai| tajjJaiH - zrutajJAna ko jAnane vAle mahApuruSoM ne| teSAM - una avagraha Adi ke| pRthak pRthak - pRthak pRthak / bahubahuvidhAdibhedAt - bahubahuvidha Adi ke bheda se| dvAdaza - bAraha prakAra kA / nirdarzitA: - kahA hai| athavA - athvaa| dvitricatupaMcAdivikalpaiH - do, tIna, cAra, pA~ca Adi vikalpoM ke dvaaraa| vikalpyamAnaM - viklpymaan| tat - vaha matijJAna | saMkhyAtAsaMkhyAtaprabhedasaMghAtaM - saMkhyAta evaM asaMkhyAta bhedoM ke samUha ko| Apnoti - prApta hotA hai| __ artha - matijJAnAvaraNa kA kSayopazama hone para indriya aura mana ke avalambana se zabda, rasa, sparza, gandha Adi viSayoM meM avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA rUpa jJAna hotA hai, vaha matijJAna hai| usake tIna sau chattIsa bheda haiN| jJAna ke dvArA jAnane yogya padArtha eka, ekavidha, bahu, bahuvidha, kSipra, akSipra, nisRta, anisRta, ukta, anukta, dhruva aura adhruva ye 12 prakAra ke haiN| unako jAnane vAlA jJAna bhI 12 prakAra kA hai| ina 12 prakAra ke padArthoM ko grahaNa karane ke lie avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA rUpa matijJAna ke cAra bheda haiN| viSaya (padArtha) viSayI (indriyoM) kA sannipAta hone para vastu mAtra kA sAmAnya Alocana rUpa darzana hotA hai| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 81 darzana ke bAda yaha sparza hai, gaMdha hai, rasa hai, zabda rUpa hai ityAdi jJAna hotA hai, vaha avagraha kahalAtA avagraha ke anantara yaha gaMdha kisakI hai ? yaha kRSNa vastu kyA hai ? ityAdi rUpa se saMzaya utpanna hotA hai, usakA nivAraNa karane ke lie, vastu kA nirNaya karane kI no vizeSa AkAMkSA utpanna hotI hai, vaha IhA jJAna hai| IhA ke bAda jo vastu kA nirNaya hotA hai ki yaha zukla patAkA hai, bagulA nahIM hai, yaha avAya jJAna hai| avAya ke dvArA nirNIta vastu ko kAlAntara meM nahIM bhUlanA dhAraNA jJAna hai| avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAroM jJAna ekAdi ke bheda se 12 prakAra ke hote haiN| eka vastu ko grahaNa karanA vA eka vyakti rUpa padArtha ko grahaNa karanA eka kahalAtA hai| eka prakAra ke padArtha ko grahaNa karanA ekavidha hai athavA eka vyakti ko grahaNa karanA eka hai aura eka jAti ko grahaNa karanA ekavidha hai| jaise alpa zrotrendriyAvaraNa karma ke kSayopazama se 'tata' 'vitata' Adi meM se kisI eka zabda ko sunakara grahaNa karatA hai, vaha ekavidha avagraha hai| 'baha' zabda saMkhyAvAcI aura vaipulyavAcI donoM prakAra kA hai| ina donoM ko yahA~ grahaNa kiyA gayA hai kyoMki saMkhyAvAcI bahuvacana meM aura vaipulyavAcI bahuvacana meM koI vizeSatA nahIM hai| saMkhyAvAcI 'bahu' zabda jaise eka, do, tIna Adi / vaipulyavAcI 'bahu' zabda jaise bahuta se gehU~, bahuta se cAvala aadi| 'vidha zabda prakAravAcI hai| jaise bahuta prakAra ke ghor3e, hAthI yA gehU~, cAvala aadi| saMkhyA meM sau, do sau, cAra sau yA saMkhyAta, asaMkhyAta Adi aneka prakAra se saMkhyA kA grahaNa hotA hai| __ zrotrendriyAvaraNa kA prakRSTa kSayopazama hone para yugapat (eka sAtha) tata, vitata, ghana, suSira Adi bahuta zabdoM ko sunatA hai, vaha bahu kA jJAna hai aura tata, vitata Adi zabdoM ke eka, do, tIna, cAra, saMkhyAta, asaMkhyAta, ananta prakAroM ko grahaNa kara bahuvidha zabdoM ko jAnatA hai, vaha zrotrendriya sambandhI, bahu, bahuvidha avagraha jJAna kA lakSaNa hai| isI prakAra rasanA Adi indriyoM meM lagAnA caahie| jaise kisI ne dUra se Ane vAlI gAne kI AvAja sunii| yaha gAne kI AvAja hai, yaha karNaja avagraha matijJAna hai, dUsare yaha kaunase gAne kI AvAja hai, yA kauna gA rahA hai, kisakI AvAja hai, isa prakAra jAnane kI abhilASA IhA matijJAna hai| tadanantara nirNaya kara lenA ki yaha gAnA hai, isa prakAra kA hai, isa AdamI kI AvAja hai, yaha avAya hai tathA avAya ke dvArA nirNIta jJAna ko kAlAntara meM nahIM bhUlanA dhAraNA jJAna hai| isI prakAra anya indriyoM aura mana meM bhI lagAnA caahie| prazna - bahu aura bahuvidha meM kyA antara hai ? uttara - inameM eka prakAra aura aneka prakAra kI apekSA antara hai| ekavidha meM eka jAti kI vastu kA grahaNa hotA hai| 'bahu' meM bahuta sI jAtiyoM kA grahaNa hai| bahuvidha meM bahuta prakAra kI jAtiyoM kA grahaNa Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamunama982 hotA hai| arthAt bahu meM prakAra bheda iSTa nahIM hai, bahuvidha meM prakAra bheda iSTa hai| jaise koI zAstrajJa zAstroM kA sAmAnya rUpa se vyAkhyAna karatA hai, bahuta prakAra ke vizeSa arthoM ke dvArA nahIM karatA aura dUsarA zAstrajJa usI zAstra kA bahuta prakAra ke arthoM ke dvArA aneka dRSTAntoM ke sAtha vizeSa vyAkhyAna karatA hai| jaise tata, vitata Adi zabdoM ke grahaNa meM vizeSatA na hote hue bhI jo unameM pratyeka tata' Adi zabdoM ke grahaNa meM eka, do, tIna, cAra, saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta guNa rUpa se pariNata zabdoM kA grahaNa hai, vaha bahuvidha grahaNa hai aura jo sAmAnya rUpa se grahaNa hai, vaha bahugrahaNa hai| kSipra zabda kA artha artha ko zIghra grahaNa karanA hai| ata: zIghratApUrvaka vastu ko grahaNa karanA kSipra avagraha hai aura dhIre-dhIre grahaNa karanA akSipra avagraha hai| utkRSTa zrotrendriyAvaraNa ke kSayopazamAdi pariNAma ke kAraNa zIghratA se zabdoM ko sunatA hai, vaha kSipra avagraha hai aura kSayopazamAdi kI nyUnatA meM derI se vA dhIre-dhIre zabda ko grahaNa karatA hai, vaha akSipra avagraha hai| isI prakAra sparza, rasanA Adi indriyoM ke prati bhI lagAnA caahie| nisRta kA artha nikalA huA yA pragaTa padArtha hai, anisRta kA artha apragaTa padArtha hai| jJAnAvaraNa karma kA utkRSTa kSayopazama hone para vastu kA ekadeza avalambana lekara sampUrNa vastu kA jJAna kara lenA anisRta avagraha hai| jaise sarovara meM jalamagna hAthI kI sUMDa dekhakara pUre hAthI kA jJAna honA athavA kisI strI kA mukha dekhakara candramA kA yA (isakA mukha candramA ke samAna hai) aisI upamA kA jJAna honA, athavA gavaya ko dekhakara gAya kA jJAna honA, ye saba anisRta avagraha ke udAharaNa haiN| jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama kI nyUnatA hone para pUre rUpa se nisRta padArtha kA jJAna honA vA pUre rUpa se uccArita zabda kA jJAna honA nisRta avagraha hai! athavA abhimukha artha ko grahaNa karanA nisRta avagraha hai aura anabhimukha artha ko grahaNa karanA anisRta hai| mukha ke dvArA nahIM kahane para bhI abhiprAya mAtra se vA saMketa mAtra se vastu ko jAna lenA, anukta avagraha hai aura mukha ke dvArA kathana karane para jAnanA ukta avagraha hai| zrotrendriyAvaraNa kA utkRSTa kSayopazama hone para zabda kA uccAraNa kiye binA abhiprAya mAtra se anukta zabda ko jAna letA hai ki Apa yaha kahane vAle haiM athavA vINA Adi ke tAroM ko samhAlate samaya hI yaha jAna lenA ki "isake dvArA yaha rAga bajAyA jAyegA" anukta jJAna hai| ukta arthAt kahane para zabda ko jAnanA ukta hai| isI prakAra anya indriyoM meM bhI lagA lenA caahie| athavA niyamita guNaviziSTa artha ko grahaNa karanA ukta avagraha hai| jaise cakSu indriya ke dvArA dhavala artha ko grahaNa karanA, ghrANa indriya ke dvArA gaMdha dravya kA grahaNa karanA, ityaadi| aniyamita guNaviziSTa dravya ko grahaNa karanA anukta avagraha hai| jaise cakSu indriya ke dvArA rUpa dekhakara gur3a, Ama Adi ke rasa ko grahaNa karanA athavA ghrANa indriya ke dvArA dahI ke gaMdhagrahaNa kAla meM usake khaTTe-mIThe Adi rasa ko grahaNa krnaa| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 83 anya ke upadeza pUrvaka vastu ko grahaNa karanA ukta hai aura svata: pratyakSa pragaTa vastu ko grahaNa karanA nisRta hai| isI prakAra kisI anya ke dvArA nahIM kahane para bhI saMketa yA svayameva vastu kA svarUpa samajha lenA anukta hai tathA vastu ke eka bhAga ko dekhakara dUsare bhAga ko jAna lenA anisRta hai| saMkleza pariNAmoM ke abhAva meM yathAnurUpa zrotrendriyAvaraNa ke kSayopazamAdi pariNAmarUpa kAraNoM ke avasthita rahane se jaisA prathama samaya meM zabda kA jJAna huA thA Age bhI vaisA hI jJAna hotA rahatA hai na kama hotA hai aura na adhika hotA hai, yaha dhruva grahaNa hai| parantu puna:puna: saMkleza aura vizuddhi meM jhUlane vAle AtmA ko yathAnurUpa zrotrendriya kA sAnnidhya rahane para bhI usake AvaraNa kA kiMcit udaya rahane ke kAraNa punaHpuna: prakRSTa vA aprakRSTa zrotrendriyAvaraNa ke kSagoma.pa pani na hone se 14 mA adhupa prabhA hotA hai| arthAt kabhI bahuta zabdoM ko jAnatA hai aura kabhI alpa ko, kabhI bahuta prakAra ke zabdoM ko jAnatA hai aura kabhI eka prakAra ke zabda ko, kabhI zIghratA se zabda ko jAna letA hai to kabhI dera se, kabhI pragaTa zabda ko jAnatA hai aura kabhI apragaTa ko bhI, kabhI ukta ko hI jAnatA hai aura kabhI anukta ko bhii| athavA nirantara rUpa se vastu ko grahaNa karanA dhruva avagraha hai aura isase viparIta grahaNa ko adhruva avagraha kahate haiN| yaha vahI hai - isa prakAra kA grahaNa dhruva avagraha hai aura vaha yaha nahIM hai isa prakAra ke avagraha ko adhruva kahate haiN| ye avagraha ke 12 bheda haiN| isI prakAra IhA, avAya aura dhAraNA ke bhI bAraha - bAraha (12) bheda jAnane caahie| ye 48 (ar3atAlIsa) bheda eka indriya sambandhI haiM, isI prakAra zeSa cAra indriyoM aura mana ke bhedoM ko guNA karane para kula 288 bheda hote haiN| avagraha ke do bheda haiM arthAvagraha aura vyaJjanAvagraha / vyakta grahaNa ke pUrva jo avyakta grahaNa hotA hai, vaha vyaJjanAvagraha hai| athavA aMj dhAtu vyakta artha meM AtI hai| 'vI' nahIM hai ' aMj' pragaTatA jisameM usako vyaJjanAvagraha kahate haiN| vyakta arthagrahaNa kA nAma arthAvagraha hai aura avyakta artha ko grahaNa karanA vyaMjanAvagraha hai| vizada aura avizada ke bheda se bhI avagraha do prakAra kA hai| nirmala avagraha jisake anantara IhA Adi jJAna utpanna ho sakate haiM, usako vizadAvagraha yA arthAvagraha kahate haiM aura jisake anantara IhA Adi jJAna utpanna nahIM hote haiM usako avizada avagraha kahate haiN| vyaMjanAvagraha cakSu aura mana se nahIM hotA isalie isake 48 bheda hote haiN| 288 meM 48 bheda milAne para 336 bheda matijJAna ke hote haiN| athavA matijJAna ke do, tIna, cAra, pA~ca Adi vikalpoM kI apekSA saMkhyAta evaM asakhyAta bheda bhI hote haiN| sAmAnyataH matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se janita pA~ca indriyoM aura mana ke dvArA mUrtika aura amUrtika padArthoM ko vikalpasahita yA bhedasahita jAnatA hai, vaha matijJAna hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agadhagasamuccayama-84 yaha matijJAna pratyakSa aura parokSa ke bheda se do prakAra kA hai| vAstava meM matijJAna parokSa hai, parantu indriyoM aura mana ke dvArA laukika kAryoM meM jo pratyakSa vastu kA jJAna hotA hai, vaha sAMvyavahArika pratyakSa upalabdhi, bhAvanA aura upayoga ke bheda se matijJAna tIna prakAra kA hai| matijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se utpanna (padArthoM) ko jAnane kI zakti hai, vaha upalabdhimatijJAna hai| yaha nIlA hai, yaha pIlA hai ityAdi rUpa se jo padArtha jAnane kA vyApAra hai, usako * upayoga matijJAna kahate haiN| jAne hue padArthoM kA bAra-bAra ciMtana karanA bhAvanA matijJAna hai| yahI matijJAna avagraha, IhA, avAya, dhAraNA ke bheda se cAra prakAra kA hai athavA koSThabuddhi, bIjabuddhi, padAnusArI buddhi aura saMbhinnazrotRtAbuddhi ke bheda se cAra prakAra kA hai| mati, smRti, saMjJA, ciMtA, abhinibodha ke bheda se matijJAna pA~ca prakAra kA hai| indriyoM aura mana ke dvArA yathAyogya padArtha jisake dvArA manana kiye jAte haiM, manana karatA hai yA manana mAtra mati kahalAtI hai| bhUtakAla ke kAryoM kA smaraNa smRti hai arthAt mati vartamAna ko jAnatI hai aura smRti bhUtakAla kI bAta jAnatI hai| anubhava aura smaraNa pUrvaka hone vAlA jor3a rUpa jJAna pratyabhijJAna kahalAtA hai| mati, smRti aura pratyabhijJAna tInoM jJAna milakara eka aisA jJAna utpanna karate haiM jo vyApti ko grahaNa karane meM samartha hotA hai| yadyapi ye cAroM abhinibodha (mati) jJAna hI haiM tathApi inameM bheda hai, kyoMki mati vartamAnakAlIna paryAya ko hI viSaya karatA hai| smaraNa bhUtakAlIna paryAya kA dyotana karatA hai aura pratyabhijJAna atIta aura vartamAna paryAyoM meM rahane vAlI ekatA aura sadRzatA ko viSaya karatA hai| isa prakAra matijJAna ke aneka bheda haiN| nizcaya naya se, nirvikAra zuddhAtmAnubhava ke sammukha jo matijJAna hai vahI upAdeyabhUta anantasukha kA sAdhaka hone se grahaNa yogya hai, usI kA sAdhaka jo bAharI matijJAna hai, vaha vyavahAra naya se upAdeya zrutajJAna aura usake bheda niSpatadantarkotirbalamativibhavaprabhASitAdarthAt / arthAntaravijJAnaM zrutavijJAnaM vijAnIyAt // 59 // paryAyAkSarapadasaMghAtAdivikalpabhidyamAnaM tat / viMzatibhedaM bhavatItyAhurvizvArthatattvajJAH / / 60 // yattu jaghanyaM jJAnaM suukssmaikendriyjlbdhypryaaH| tallabdhyakSarasaMjJaM paryAyAkhyaM niraavrnnm||61 // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 85 samanvopari SazvRddhiSTu padamapAlanAmA haani| jJAnAni saMbhavanti hi saMkhyAtItAni teSvantyAt // 62 // jJAnAdanantaguNavijJAnaM kaivlybodhsNkhyey-| bhAgapramANamakSaravijJAnaM kathyate'rhadbhiH / / 63 // anvayArtha - balamativibhavaprabhASitAt - balavAna matijJAna rUpI vibhava se pratibhAsita / arthAt - padArthoM se| niSpatat - nisspnn| arthAntaravijJAnaM - arthAntara jJAna ko| antajyotiH - antajyoti ruup| zrutavijJAnaM - shrutjnyaan| vijAnIyAt - smjho| tat - vaha zrutajJAna / paryAyAkSarapadasaMghAtAdivikalpabhidyamAnaM - paryAya, akSara, pada, saMghAta Adi vikalpoM se bhidymaan| viMzatibhedaM - bIsa bheda vAlA| bhavati - hotA hai| iti - isa prakAra / vizvArthatattvajJAH - vizva ke padArthoM ke svarUpa ko jAnane vAle sarvajJa bhagavAna ne| prAhuH - kahA hai| yat sUkSmaikendriyajalabdhyaparyApta: - sUkSma ekendriyaja labdhyaparyApta ke / jaghanyaM - jaghanya / jJAnaM - jJAna | tat - vaha / nirAvaraNaM - nirAvaraNa / paryAyAkhyaM - paryAya nAmaka jJAna hai| tasya - uske| upari - uupr| SaDvRddhiSu - chaha vRddhiyoM meN| paryAya samAsa nAmayuktAni - paryAyasamAsayukta / jJAnAni - jJAna / saMbhavanti - hote haiN| hi - kyoNki| teSu - unameM / antyAt - anta hone se| saMkhyAtItAni - saMkhyAtIta haiM (asaMkhyAta haiN)| jJAnAt - isa jJAna se| anantaguNavijJAnaM - ananta guNa vijJAna / kaivalyabodhasaMkhyeyabhAgapramANaM - kaivalya bodha (jJAna) ke saMkhyeya bhAga pramANa | akSaravijJAnaM - akssrvijnyaan| arhadbhiH - arhanta bhagavAna dvArA / kathyate - kahA jAtA hai| bhAvArtha - matijJAna ke dvArA jAne hue padArtha ke avalambana se niSpanna tatsambandhI dUsare padArthoM kA jo upalambha arthAt jJAna hotA hai, use zrutajJAna kahate haiN| zabda sunane ke bAda jo mana kI hI pradhAnatA se arthajJAna hotA hai, vaha zruta hai| eka ghar3e ko indriya aura mana se jAnakara tajjAtIya vibhinna dezakAlavartI ghaToM ke sambandha, jAti Adi kA jo vicAra hotA hai, vaha zruta hai| athavA indriya aura mana ke dvArA eka jIva ko jAnakara usake sambandha ke sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva Adi anuyogoM ke dvArA nAnA prakAra se prarUpaNa karane meM jo samartha hotA hai, vaha zrutajJAna hai| athavA, jisa jJAna meM bhatijJAna kAraNa par3atA hai, jo matijJAna se grahaNa kiye gaye padArtha ko chor3akara tatsaMbaMdhita dUsare padArtha meM vyApAra karatA hai aura zruta jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se utpanna hotA hai, use zrutajJAna kahate haiN| zrutajJAna kA viSayabhUta artha zruta hai| vizeSa rUpa se tarkaNA karanA arthAt UhA karanA vitarka zrutajJAna kahalAtA hai| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamAtra jo parokSa rUpa se saba vastuoM ko anekAntarUpa darzAtA hai; saMzaya, viparyaya Adi se rahita usa jJAna ko zrutajJAna kahate haiN| arthAt zrutajJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hone para nAnA padArthoM ke samIcIna svarUpa kA nizcaya kara sakane vAle aspaSTa jJAna ko zruta kahate haiN| yaha zrutajJAna arthaliMgaja aura zabdaliMgaja ke bheda se do prakAra kA hai| paryAya, paryAyasamAsa, akSara, akSarasamAsa, pada, padasamAsa, saMghAta, saMghAtasamAsa, pratipatti, pratipattisamAsa, anuyogadvAra, anuyogadvArasamAsa, prAbhRtaprAbhRta, prAbhRtaprAbhRta samAsa, prAbhRta, prAbhRtasamAsa, vastu, vastu samAsa, pUrva aura pUrva samAsa isa taraha zrutajJAna ke bIsa bheda haiN| ye arthaliMgaja zrutajJAna ke bheda sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka ke jo sabase jaghanya jJAna hotA hai, usako paryAyajJAna kahate haiN| isameM vizeSatA kevala yahI hai ki isake AvaraNa karane vAle karma ke udaya kA phala isameM (paryAyajJAna meM) nahIM hotA, kintu isake anantara jJAna ke (paryAyasamAsa) prathama bheda meM hI hotA hai| sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka jIva ke utpanna hone ke prathama samaya meM sabase jaghanya jJAna hotA hai| isI ko paryAya jJAna kahate haiN| itanA jJAna hamezA hI nirAvaraNa tathA prakAzamAna rahatA hai| sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka jIva ke apane jitane bhava (chaha hajAra bAraha) sambhava haiM, unameM bhramaNa karake anta ke aparyApta zarIra ko tIna mor3AoM ke dvArA grahaNa karane vAle jIva ke prathama mor3A ke samaya meM sarvajaghanya jJAna hotA hai| ___sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka jIva ke utpanna hone ke prathama samaya meM sparzana indriyajanya matijJAnapUrvaka labdhyakSararUpa zrutajJAna hotA hai| labdhi nAma zrutajJAnAvaraNa karma ke kSayopazama kA hai aura akSara nAma avinazvara kA hai, isalie isa jJAna ko labdhyakSara kahate haiM kyoMki isa kSayopazama kA kabhI vinAza nahIM hotA, kama-se-kama itanA kSayopazama to jIva ke rahatA hI hai| sarva jaghanya paryAya jJAna ke Upara krama se anantabhAga vRddhi. asaMkhyAta bhAga vRddhi, saMkhyAta bhAga vRddhi, saMkhyAta guNa vRddhi, asaMkhyAta guNa vRddhi, ananta guNa vRddhi ye chaha vRddhi hotI haiN| ___ isa prakAra anakSarAtmaka zrutajJAna meM asaMkhyAta lokapramANa SaTsthAna hote haiN| ye saba paryAyasamAsa jJAna ke bheda haiN| asaMkhyAta lokapramANa SaTsthAnoM meM anta ke SaTsthAna kI antima urvaka vRddhi se yukta utkRSTa paryAyasamAsa jJAna se anantaguNA arthAkSara jJAna hotA hai| yaha arthAkSara sampUrNa zrutajJAna rUpa hai| ekAkSarAdivRddhyA vRddhAstasyopari krameNaite / hAkSarasamAsabodhA: saMkhyeyA: saMbhavantyeSam // 64 / / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 87 saMkhyeyAkSarajanitaM padavijJAnaM vadanti vizvajJAH / / prAgvattadupari vRddhA bodhAH syuH padasamAsAkhyAH / / 65 / / saMghAsAvijJAnAnyApUrSasamAsamuktayA vRddhyA / jJeyAnyevaM bhavyaiH sarvajJAjJAvidhAnena // 66 // anvayArtha - tasya - usa akSarajJAna / upari - Upara / krameNa - krama se| ekAkSarAdivRddhyA - eka akSara Adi kI vRddhi se / saMkhyeyAH - saMkhyAta / vRddhAH - vRddhi hotI hai| ete - ye / evaM - isa prakAra / akSarasamAsabodhA: - akSarasamAsa jJAna / saMbhavanti - hote haiN| vizvajJAH - vizva ko jAnane vaale| saMkhyeyAkSarajanitaM - akSara samAsa ke Upara saMkhyAta akSaravRddhi se janita jJAna ko| padavijJAnaM - padajJAna / vadanti - kahate haiN| prAgavat - pahale (akSara samAsa) ke samAna padajJAna ke| upari - uupr| vRddhA - vRddhi hone pr| padasamAsAkhyA: - padasamAsa nAmaka / bodhAH - jJAna / syuH - hotA hai| evaM - isa prkaar| sarvajJAjJAvidhAnena - sarvajJa bhagavAna kI AjJA ke vidhAna se| uktayA - Upara kthit| vRddhyA - vRddhi se| ApUrvasamAsaM - pUrva samAsa paryanta / saMghAtAdijJAnAni - saMghAta, saMghAtasamAsa Adi jJAna / bhavyaiH - bhavyoM ko| jJeyAni * jAnanA caahie| artha - eka akSara jJAna ke Upara asaMkhyAta lokapramANa akSara kI vRddhi akSarasamAsa hai, usake bAda padajJAna hotA hai| pada tIna taraha ke hote haiM: artha pada, pramANapada aura madhyama pada / inameM se "sapheda gau ko rassI se bA~dho", "agni ko lAo" ityAdi aniyata akSaroM ke samUha rUpa kisI artha vizeSa ke bodhaka vAkya ko arthapada kahate haiN| ATha Adika akSaroM ke samUha rUpa kisI arthavizeSa ke bodhaka vAkya ko arthapada kahate haiN| ATha Adika akSaroM ke samUha ko pramANapada kahate haiM, jaise - anuSTup zloka ke eka pAda meM ATha akSara hote haiN| ___ isI taraha dUsare chandoM ke padoM meM bhI usa chanda ke lakSaNa ke anusAra niyata saMkhyA meM akSaroM kA pramANa nyUnAdhika hotA hai| parantu isa prakaraNa meM kathita pada ke akSaroM kA pramANa sarvadA ke lie nizcita hai, isI ko madhyama pada kahate haiN| paramAgama meM dravyazruta kA jJAna karAne ke lie jahA~ padoM kA pramANa batAyA gayA hai, vahA~ yaha madhyama pada hI samajhanA caahie| eka pada ke Age bhI krama se eka - eka akSara kI vRddhi hote - hote saMkhyAta hajAra padoM kI vRddhi ho jAya usako saMghAta nAmaka zrutajJAna kahate haiN| eka pada ke Upara aura saMghAta nAmaka jJAna ke pUrva jitane jJAna ke bheda haiM, ve saba padasamAsa ke bheda Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam-88 haiN| yaha saMghAta nAmaka zrutajJAna cAra gatiyoM meM se eka gati ke svarUpa kA nirUpaNa karane vAle apunaryukta madhyama padoM ke samUha se utpanna arthajJAna rUpa hai| cAra gatiyoM meM se eka gati kA nirUpaNa karane vAle saMghAta zrutajJAna ke Upara pUrva kI taraha krama se eka-eka akSara kI tathA padoM aura saMghAtoM kI vRddhi hote - hote jaba saMkhyAta hajAra saMghAta kI vRddhi ho jAya taba eka pratipatti nAmaka zrutajJAna hotA hai| saMghAta aura pratipatti zrutajJAna ke madhya meM jJAna ke jitane vikalpa haiM, utane hI saMghAtasamAsa ke bheda haiN| yaha jJAna narakAdi cAra gatiyoM kA vistRta svarUpa jAnane vAlA cAroM gatiyoM ke svarUpa kA nirUpaNa karane vAle pratipatti jJAna ke Upara krama se pUrva kI taraha eka - eka akSara kI vRddhi hote-hote jaba saMkhyAta hajAra pratipatti vRddhi ho jAya, taba eka anuyoga zrutajJAna hotA hai| isake pahale aura pratipattijJAna ke Upara sampUrNa pratipattisamAsa jJAna ke bheda haiN| antima pratipattisamAsa jJAna ke bheda meM eka akSara kI vRddhi hone se anuyoga zrutajJAna hotA hai| isa jJAna ke dvArA caudaha mArgaNAoM kA vistRta svarUpa jAnA jAtA hai| caudaha mArgaNAoM kA nirUpaNa karane vAle anayoga jJAna ke Upara pUrvokta krama ke anusAra eka - eka akSara kI vRddhi hote-hote jaba caturAdi anuyogoM kI vRddhi ho jAya taba prAbhRtaprAbhRta jJAna hotA hai| isake pahale aura anuyoga jJAna ke Upara jitane jJAna ke vikalpa haiM ve saba anuyogasamAsa ke bheda haiN| prAbhRta aura adhikAra, ye donoM zabda eka hI artha ke vAcaka haiN| ataeva prAbhUta ke adhikAra ko prAbhRta-prAbhUta kahate haiN| prAbhRta-prAbhRta jJAna ke Upara pUrvokta krama se eka - eka akSara kI vRddhi hote - hote jaba caubIsa prAbhRta-prAbhRta kI vRddhi ho jAya taba eka prAbhRta zrutajJAna hotA hai| prAbhRta ke pahale aura prAbhRta prAbhRta ke Upara jitane jJAna ke vikalpa haiM, ve saba hI prAbhRta-prAbhRtasamAsa ke bheda haiN| utkRSTa prAbhRta-prAbhRtasamAsa ke bheda meM eka akSara kI vRddhi hone se prAbhRta jJAna hotA hai / pUrvokta kramAnusAra prAbhRta jJAna ke Upara eka-eka akSara kI vRddhi hote-hote jaba krama se bIsa prAbhRta kI vRddhi ho jAya taba eka vastu adhikAra pUrNa hotA hai| vastu jJAna ke pahale aura prAbhRta jJAna ke Upara jitane vikalpa haiM, ve saba prAbhRtasamAsajJAna ke bheda haiN| utkRSTa prAbhRtasamAsa meM eka akSara kI vRddhi hone se vastu nAmaka zrutajJAna pUrNa hotA hai| eka-eka vastu adhikAra meM bIsa-bIsa prAbhRta hote haiM aura eka-eka prAbhRta meM caubIsa-caubIsa prAbhRta-prAbhUta hote haiN| akSarasamAsa ke prathama bheda se lekara utkRSTa bheda paryanta eka-eka akSara kI vRddhi hotI pUrvajJAna ke caudaha bheda haiM jinameM se pratyeka meM krama se daza, caudaha, ATha, aThAraha, bAraha, bAraha, Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 89 solaha, bIsa, tIsa, pandraha, daza, daza, daza, daza vastu nAmaka adhikAra haiN| isa prakAra sarvajJa kI AjJA se paryAya, paryAyasamAsa se lekara pUrva samAsa taka bheda jAnane caahie| akSaralija zrutajJAna ke vizeSa bhedoM kA kathana azrajananakSarajaM ceti dviti samAsatastatmyAt / dvividhaM cAkSarasaMbhavamaGgAnaGgaprabhedena / / 67 / / anvayArtha - samAsataH - saMkSepa se| tat - vaha zrutajJAna / akSaraja - akSara se utpanna | ca - aura | anakSaraja - anakSara se utpanna / iti - isa prakAra / dvividhaM - do prakAra kA hai| akSarasaMbhavaM . akSara se utpanna jJAna / aGgAnaGgaprabhedena - aMga aura aMga-bAhya ke bheda se| dvividhaM - do prakAra kA hai| artha - saMkSepa se zrutajJAna do prakAra kA hai - akSaraja aura anakSaraja 1 akSara se utpanna jJAna aMgapraviSTa aura aMgabAhya ke bheda se do prakAra kA hai / do bhedoM kA kathana AcArAdivikalpAd dvAdazabhedAtmakaM bhvetprthmm| sAmAyikAdibhedAditaracca cturdshviklpm||68|| anvayArtha - prathamaM - aMgapraviSTa zrutajJAna | AcArAdivikalpAt - AcArAdi ke vikalpa se / dvAdazabhedAtmakaM - bAraha bheda vaalaa| bhavet - hotA hai| ca - aur| itarat - aMgabAhya / sAmAyikAdibhedAt - sAmAyika Adi ke bheda se| caturdazavikalpaM - caudaha prakAra kA hai| artha - akSara se utpanna aMgapraviSTa zrutajJAna AcArAdika ke bheda se 12 prakAra kA hai aura aMgabAhya zrutajJAna sAmAyika Adi ke bheda se 14 prakAra kA hai| vizeSArtha - zrutajJAna zabdaliMgaja aura arthaliMgaja ke bheda se do prakAra kA hai| usameM bhI jo zabdaliMgaja zrutajJAna hai, vaha laukika aura lokottara ke bheda se do prakAra kA hai| sAmAnya puruSa ke mukha se nikale hue vacana samudAya se jo jJAna utpanna hotA hai,vaha laukika zabdaliMgaja zrutajJAna hai| asatya bolane ke kAraNoM se rahita puruSa ke mukha se nikale hue vacanasamudAya se jo zrutajJAna utpanna hotA hai, vaha lokottara zabdaliMgaja zrutajJAna hai tathA dhUmAdika padArtha rUpa liMga se jo zrutajJAna utpanna hotA hai, vaha arthaliMgaja zrutajJAna hai| isakA dUsarA nAma anumAna bhI hai| anakSarAtmaka aura akSarAtmaka ke bheda se zrutajJAna ke do bheda haiN| vAcaka zabda se vAcyArtha kA grahaNa akSarAtmaka zruta hai aura zItAdi sparza meM iSTAniSTa kA honA anakSarAtmaka zruta hai| AcArAMga Adi bAraha aMga, utpAda pUrva Adi caudaha pUrva aura cakAra se sAmAyikAdi 14 prakIrNaka svarUpa dravyazruta hai aura inake sunane se utpanna huA jJAna bhAvazruta hai| pudgaladravyasvarUpa akSara padAdika rUpa se dravyazruta hai aura unake sunane se zrutajJAna kI paryAya rUpa jo utpanna huA, vaha bhAvazruta hai| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 90 zrutajJAna labdhi va bhAvanArUpa se do-do prakAra kA hotA hai athavA pramANa va naya ke bheda se do prakAra kA hotA hai| sakala vastu ko grahaNa karane vAle ko pramANarUpa aura vastu ke ekadeza grahaNa karane vAle ko nayarUpa hotA hai| prAvacana, pravacanIya, pravacanArtha, gatiyoM meM mArgaNatA, AtmA, paramparAlabdhi, anuttara, pravacana, pravacanI, pravacanAddhA, pravacana saMnikarSa, nayavidhi, nayAntara vidhi, bhaMgavidhi, bhaMgavidhi vizeSa, pRcchAvidhi, pRcchAvidhi vizeSa tattva, bhUta, bhavya, bhaviSyat, avitatha, avihata, veda, nyAsa, zuddha, samyakdRSTi, hetuvAda, nayavAda, pravaravAda, mArgavAda, zrutavAda, paravAda, laukikavAda, lokottarIyavAda, ayamArga, yathAnumArga, pUrva, yathAnupUrva aura pUrvAtipUrva ye zrutajJAna ke paryAya nAma haiN| yaha zrutajJAna saba nayoM ke viSaya ke astitva kA vidhAyaka hai, isalie isako vidhi bhI kahate haiN| zabdaliMgaja zrutajJAna ke do bheda - aMga bAhya aura aMga praviSTa hote haiM athavA do, aneka bheda aura bAraha bheda haiN| aMgazruta yaha guNanAma hai, kyoMki koTImoM kAla ke samasA dravyoM kA pAMcoM ko aMgati' arthAt prApta hotA hai yA vyApta karatA hai, vaha aMga hai| isa prakAra aMga zabda siddha hotA hai| 'aMgyate' arthAt madhyama padoM ke dvArA jo likhA jAtA hai, vaha aMga kahalAtA hai| athavA samasta zruta ke eka - eka AcArAdi rUpa avayava ko aMga kahate haiN| aise aMga zabda kI nirukti hai| AcArAMga Adi 12 prakAra kA jJAna aMga praviSTa kahalAtA hai| gaNadharadeva ke ziSya-praziSyoM dvArA alpAyu-buddhibala vAle prANiyoM ke anugraha ke lie aMgoM ke AdhAra se race gaye saMkSipta grantha aMgabAhya kahalAte haiN| __ aMgapraviSTa ke bAraha bheda haiM - AcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyAprajJapti, jJAtRdharmakathA, upAsakAdhyayana, antakRtadaza, anuttaropapAdikadaza, praznavyAkaraNa, vipAkasUtra aura dRssttivaad| AcArAMga - Acarate mokSamArgamArAdhayanti asminnaneneti vA aacaarH| jisameM mokSamArga kA AcaraNa kiyA jAtA hai - mokSamArga kI ArAdhanA kI jAtI hai, vaha AcArAMga hai arthAt jisameM munirAja ke AcaraNa kA kathana hai| sUtrakRtAMga - sUtraiH kRtaM karaNaM kriyAvizeSa: varNyate yasmin tat suutrkRtN| jJAna, vinaya Adi nirvighna adhyayana kriyA kA evaM prajJA, prabhA, kalpAkalpa, chedopasthApanA Adi vyavahAra dharmakriyA kA tathA svasamaya aura parasamaya kA kathana karane vAlA sUtrakRtAMga hai| jisameM sampUrNa dravyoM kA eka se lekara jitane vikalpa hote haiM, unakA kathana kiyA gayA hai| jaise jIva dravya eka hai, saMsArI aura mukta ke bheda se do prakAra kA hai| utpAda, vyaya aura dhrauvya kI apekSA tIna Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 91 bheda haiM, cAra gati kI apekSA cAra bheda haiN| isI prakAra pudgalAdi ke bheda jAnane caahie| inakA kathana karane vAlA sthAnAMga hai| sampUrNa dravyoM meM kisI dharma kI apekSA sAdRzya hai, usakA kathana karane vAlA samavAyAMga hai| jaise pradezoM kI apekSA dharma, adharma dravya aura eka jIva dravya samAna haiN| jisa aMga meM jIva asti hai ? nAsti hai ? avaktavya hai ? vaktavya hai ? nitya hai yA anitya hai, eka hai yA aneka hai, ityAdi gaNadharadeva kRta sATha hajAra praznoM kA kathana (vyAkhyAna) hai| vaha vyAkhyAprajJapti aMga hai| __jisa aMga meM jIvAdi vastuoM kA svabhAva, tIrthaMkaroM kA mAhAtmya, unakI divyadhvani kA samaya, usakA mAhAtmya, uttama kSamAdi dazadharma, samyagdarzanAdi ratnatraya dharma tathA gaNadhara, indra, cakravartI Adi kI kathA evaM upakathAoM kA kathana hai - vaha jJAtukathA vA nAtha dharma kathAMga hai| ___jisameM upAsakoM (zrAvakoM) kI samyagdarzana, aSTa mUlaguNa, gyAraha pratimA sambandhI, pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata, cAra zikSAvrata, unake aticAra tathA garbhAdhAnAdi 108 kriyA aura unake maMtrAdi kA vistArapUrvaka kathana kiyA gayA hai, vaha upAsakAdhyayanAMga hai| jisameM pratyeka tIrthaMkara ke tIrthaM meM jo dasa-dasa muni cAra prakAra kA upasarga sahana karake saMsAra ke anta ko prApta hote haiM, unakA varNana kiyA jAtA hai, usako antakRdazAMga kahate haiN| jisameM pratyeka tIrthaMkara ke tIrtha meM hone vAle una dasa-dasa dakSa munirAjoM kA kathana hai jo ghora upasarga sahana karake anta meM samAdhi ke dvArA apane prANoM kA visarjana karake vijayAdi pA~ca prakAra ke anuttara vimAnoM meM utpanna hote haiM, unakA varNana hai usako anuttarIpapAdika dazAMga kahate haiN| jisameM dUta vAkya, naSTa, muSTi, cintA Adi aneka praznoM ke anusAra tIna kAla sambandhI dhanadhAnyAdi kA lAbhAlAbha, sukha-duHkha, jIvana-maraNa, jaya-parAjaya Adi kA varNana hotA hai, usako praznavyAkaraNa aMga kahate haiN| athavA prazna ke anusAra AkSepaNI, vikSepaNI, saMvedinI, nirvejanI ina cAra prakAra kI kathAoM kA bhI varNana praznavyAkaraNa meM hai| jisameM dravya, kSetra, kAla, bhAva ke anusAra zubhAzubha karmoM kI tIvra maMda madhyama Adi aneka prakAra kI anubhAga-zakti ke phala dene rUpa viSaya kA kathana kiyA gayA hai vaha - vipAkasUtrAMga kahalAtA hai| jisa aMga meM tIna sau besaTha mithyAdRSTiyoM kA nirAkaraNa kiyA jAtA hai, usako dRSTivAda aMga kahate haiN| dRSTivAda aMga ke pA~ca bheda haiM- parikrama, sUtra, prathamAnuyoga, cUlikA aura pUrvagata / jisameM gaNita ke karaNasUtroM kA kathana hai, vaha parikrama hai| usake pA~ca adhikAra haiM - candraprajJapti, sUryaprajJapti, jambUdvIpa prajJapti, dvIpasAgaraprajJapti, vyAkhyAprajJapti / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 92 jo candramA kI Ayu, vimAna, parivAra, Rddhi, ayanagamana, hAnivRddhi, U~cAI, sakalAMza, ardhAMza, caturthAMza evaM grahaNa Adi kA varNana karatA hai, vaha candraprajJapti nAmaka parikrama hai| jisameM sUrya kI Ayu, vimAna, parivAra, Rddhi, ayana (dakSiNAyana. uttarAyaNa), gamana 'eka muharna meM kitane yojana gamana karatA hai, kisa-kisa Rtu meM kina-kina galiyoM meM gamana karatA hai| unakA parimANa tathA bimba kI U~cAI, dina kI hAni-vRddhi, kiraNoM kA prabhANa, prakAza sakalAMza, arddhAza, caturthAMza Adi kA kathana hai, usako sUryaprajJapti kahate haiN| jisameM jambUdvIpa sambandhI meru, chaha kulAcala, paya Adi tAlAba, bharatAdi sAta kSetra, kuNDa, vedikA, vana, vyantaroM kA AvAsa, gaMgA Adi mahAnadiyA~, bhUtAraNya, devAraNya, vijayArdhaparvata Adi kA kathana hai, vaha jambUdvIpaprajJapti hai| jisameM asaMkhyAta dvIpa-samudroM kA tathA tatrastha akRtrima caityAlayoM kA kadhana kiyA gayA hai, vaha dvIpasAgaraprajJapti hai| arthAt isameM dvIpa-samudroM meM sthita jyotiSa devoM ke sthAna, vyantara devoM ke bhavana, unameM sthita akRtrima jinamandira, unameM sthita prAsAda, unakA vyAsa, toraNa, maNDapa, mukhya maNDapa, mAlA Adi kA bhI kathana hai| ___ vyAkhyA prajJapti adhikAra jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla rUpa chaha dravya, unake bheda, bhavya, abhavya jIvoM kA parimANa, unakA lakSaNa, anantasiddha, paramparAsiddha, sthAnaprApta Adi kA vistArapUrvaka kathana karatA hai| dRSTivAda ke dUsare bheda sUtra meM tIna sau tresaTha mithyAdRSTiyoM kA pUrvapakSapUrvaka nirAkaraNa hai arthAt kriyAvAdiyoM ke eka sau assI bheda haiM, akriyAvAdiyoM ke caurAsI, ajJAnavAdiyoM ke sar3asaTha aura vinayavAdiyoM ke battIsa bheda haiN| ina sarva tIna sau tresaTha mithyA pAkhaNDoM kA khaNDana sUtra meM kiyA gayA hai| dRSTivAda ke tRtIya bheda prathamAnuyoga meM presaTha zalAkA puruSoM kA kathana hai| athavA mithyAdRSTi, avratika aura avyutpanna (ajJAnI) ko prathama kahate haiM aura adhikAra ko anuyoga kahate haiN| mithyAdRSTi, avratika aura avyutpannarUpa pratipAdya kA Azraya lekara jo anuyoga pravRtta hotA hai, usako prathamAnuyogaga kahate haiN| dRSTivAda ke cauthe bheda pUrva nAmaka adhikAra ke 14 bheda haiN| utpAdapUrva - isameM pratyeka dravya ke utpAda, vyaya, dhrauvya aura unake saMyogI dharmoM kA ullekha hai| yaha utpAda pUrva dasa vastugata do sau prAbhRtoM ke eka karor3a padoM dvArA jIva, kAla aura pudgala dravya ke utpAda, vyaya aura dhrauvya kA varNana karatA hai| agrAyaNI pUrva - agra arthAt dvAdazAMgoM meM pradhAnabhUta vastu ke ayana (jJAna) ko anAyaNa kahate haiM aura dvAdazAMgoM meM pradhAnabhUta vastu kA kathana karanA jisakA prayojana hai, vaha dUsarA agrAyaNI pUrva hai| yaha sAta sau sunaya, durnaya, paMcAstikAya, chaha dravya, sAta tattva rUpa padArthoM ke samUha kA nirUpaNa karatA hai| isameM caudaha vastu, do sau assI prAbhRta aura chyAnave lAkha pada haiN| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 13 vIryAnuvAda pUrva - jIvAdi padArthoM ke vIrya (zakti sAmarthya) kA anuvAda (kathana) jisameM hotA hai, vaha vIryAnuvAda hai| yaha AtmavIrya, paravIrya, ubhayavIrya, kAlavIrya, tapovIrya, guNavIrya, paryAyavIrya Adi aneka prakAra ke vIrya kA varNana karatA hai| isameM ATha vastu, eka sau sATha prAbhRta aura sattara lAkha pada haiN| astinAstipravATa parva - kathaMcin asti aura kathacit nAsti kI pramukhatA se jisameM pravAda (kathana) hai vaha asti-nAsti pravAda pUrva kahalAtA hai| isameM aThAraha vastu, tIna sau sATha prAbhRta aura sATha lAkha pada haiN| jJAnapravAda pUrva - jo pUrva matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna, kevalajJAna ina pA~ca samyagjJAnoM kA tathA kumati, kuzruta, kuavadhi rUpa tIna ajJAnoM kA aura inake bheda-prabhedoM kA kathana karatA hai, usako jJAnapravAda kahate haiN| isa pravAda meM 12 vastu, do sau cAlIsa prAbhRta aura eka kama eka karor3a pada haiN| satyapravAda pUrva - jisameM vacanagupti, ATha prakAra ke zabdoccAraNa ke sthAna, pA~ca prayatna, vAksaMskAra, vacana prayoga", 12 prakAra kI bhASA, aneka prakAra ke asatya, dasa prakAra ke satya Adi kA varNana kiyA gayA hai, vaha satyapravAda hai| isameM 12 vastu, do sau cAlIsa prAbhRta aura eka karor3a chaha AtmapravAda pUrva - AtmA kartA hai, bhoktA hai, vaktA hai, pudgala hai, vettA hai, viSNu hai, svayaMbhU hai, zarIrI hai, mAnava hai, sakta hai, jantu hai, mAnI hai, bhAvI hai, yogI hai, saMkucita hai, asaMkucita hai, kSetrajJa hai, antarAtmA hai, ityAdi rUpa se AtmA kA kathana jisameM kiyA gayA hai vaha AtmapravAda hai| isake chabbIsa karor3a pada haiM aura 16 vastugata tIna sau bIsa prAbhRta haiN| karmapravAda pUrva - jJAnAvaraNAdi ATha mUla karma prakRti, 148 uttara karma prakRti hai tathA jIvoM ke pariNAmoM kI bhinnatA yA phaladAna zakti kI apekSA asaMkhyAta lokapramANa bheda vAle karmoM kA baMdha, udaya, udIraNA, sattA, utkarSaNa, apakarSaNa, saMkramaNa, upazama, nidhatti, nikAcita Adi aneka avasthAoM kA 1. asatya nahIM bolanA va mauna dhAraNa krnaa| 2. zira, kaNTha, hRdaya, jihvAmUla, dA~ta, nAsikA, tAlu aura oTha ye zabdoccAra ke ATha sthAna haiN| inako hI vAsaMskAra kAraNa kahate haiN| 3. spaSTa, kiMcit spaSTa, vivRta, avivRta aura saMvivRta ye pA~ca zabdoccAraNa ke prayatna haiN| 4. vyAkaraNa kI paddhati se zabdoM kA zuddha uccAraNa krnaa| 5. vacana uccAraNa karate samaya kauna se zubhAzubha vacoM kA vahA~ prayoga karanA cAhie so vacanaprayoga hai| 6, aniSTa kathana, kalaha vacana, paizUnya vacana, asaMyata pralApa, rativAk, arativAk, upadhivAk nikRtivAk, apraNativAk, moSavAk, samyagdarzanavAk, mithyAdarzanavAk / 7. janapada satya, saMvRti satya, sthApanA satya, nAma satya, rUpa satya, saMbhAvanA satya, bhAva satya, pratIti (ApekSika) satya, vyavahAra satya, upamA sty| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam * 94 jisameM kathana kiyA gayA hai vaha karmavAda hai| isake bosa vastugata cAra sI prAbhRta haiM aura eka karor3a assI lAkha pada haiN| pratyAkhyAnapravAda pUrva - nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA Azraya lekara puruSa ke saMhanana, bala Adi ke anusAra parimita kAla evaM aparimita kAla ke lie sAvadha vastuoM kA tyAga, upavAsa kI vidhi, upavAsa kI bhAvanA ke bheda, pA~ca samiti, tIna gupti Adi kA varNana jisameM kiyA gayA hai, vaha pratyAkhyAna pravAda pUrva hai| athavA, pratyAkhyAya, pratyAkhyAyaka, pratyAkhyAtavya kA jo kathana karatA hai, vaha pratyAkhyAna pravAda hai| isake tIsa vastugata chaha sau prAbhRta aura caurAsI lAkha pada haiN| vidyAnuvAda pUrva - jisa pUrva meM aMguSThasenAdi sAta sau laghu vidyAe~, rohiNI Adi pA~ca sau mahAvidyAe~ tathA ina vidyAoM kA svarUpa, inakI zakti, ina vidyAoM ko siddha karane kI pUjA, maMtra Adi kA prakAzana, siddha huI vidyAoM kA phala, lAbha Adi kA varNana aura bhauma, aMtarikSa, aMga, zabda, chinna, svapna, lakSaNa, vyaMjana ina aSTAMga nimitta kA kathana hai, vaha vidyAnuvAda hai| isameM 15 vastugata tIna sau prAbhRta aura eka karor3a dasa lAkha pada haiN| kalyANavAda pUrva - jisa pUrva meM tIrthaMkaroM ke garbha, janma, tapa, jJAna, mokSa rUpa pA~ca kalyANakoM kA; kalyANakoM kI kAraNabhUta Sor3azakAraNa bhAvanA, tapa, anuSThAna Adi kA; tIrthaMkara, cakravartI, baladeva, nArAyaNa, pratinArAyaNa Adi ke puNya vizeSa kA tathA sUrya, candramA, nakSatra aura tArAgaNoM ke cArakSetra, utpAda sthAna, gati, vakragati, unake zubhAzubha phaloM kA kathana hai, vaha kalyANavAdapUrva hai| isameM dasa vastu, do sau prAbhRta aura chabbIsa karor3a pada haiN| prANAvAya pUrva - jisa grantha meM jinendra bhagavAna ne sarva bhASAoM ke dvArA cikitsApramukha bhUtikarma, jAMguliprakrama ke sAdhaka aneka bheda yuta aSTAMga Ayurveda, pRthvI, jala, agni, vAyu rUpa tattvoM ke aneka bheda, iMgalA, piMgalA Adi prANa, dasa prANoM ke svarUpa kA prarUpaNa, prANoM ke upakAraka evaM apakAraka dravya kI gati Adi ke anusAra teraha karor3a padoM ke dvArA varNana kiyA gayA hai, vaha prANAvAya nAmaka pUrva hai| isa pUrva meM dasa vastu sambandhI do sau prAbhRta haiN| jinendra bhagavAna ke mukhAravinda se nirgata prANoM kA rakSaka prANAvAya pUrva hai| kriyAvizAla pUrva - isameM jinendra bhagavAna kathita saMgItazAstra, chanda, alaMkAra Adi puruSoM kI bahattara kalAoM kA, strI sambandhI causaTha guNoM kA, caurAsI zilpa Adi guNoM kA, eka sau ATha sugarbhAdhAnAdi kriyAoM kA aura samyaktvavarddhinI Adi paccIsa kriyAoM kA kathana kiyA gayA hai tathA zrAvaka aura muniyoM ke dvArA pratidina karane yogya nimitta evaM naimittika kriyAoM kA bhI varNana kiyA gayA hai| isameM dasa vastu tathA do sau prAbhRta haiM tathA nau karor3a pada haiN| jitanI bhI karane yogya vA nahIM karane yogya kriyAe~ haiM una sabakA kathana isameM hai| lokabindusAra - jisameM tIna loka, chattIsa guNita parikrama, ATha prakAra kA vyavahAra, Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 1 95 aMkavinyAsAdi cAra, bIja, mokSa ke svarUpa kA, mokSagamana meM kAraNabhUta zubha dhArmika kriyAoM aura loka ke avayava aura loka ke sAra kA varNana kiyA jAtA hai, vaha caudahavA~ lokabindusAra nAmaka pUrva hai| athavA loka kA artha janasamudAya, majjA, jala Adi aneka artha hote haiN| unameM hone vAlI sArabhUta vastu kA kathana isameM pAyA jAtA hai| isameM dasa vastu sambandhI do sau prAbhRta aura eka karor3a pA~ca lAkha pada haiN| dRSTivAda kA pA~cavA~ bheda hai cUlikA | jalagatA, sthalagatA, mAyAgatA, rUpagatA aura AkAzagatA ke bheda se cUlikA pA~ca prakAra kI hai| jisameM jalastaMbhana, jalagamana, agnistaMbhana, agnibhakSaNa, agniAsana (agni para baiThanA), agnipraveza Adi ke kAraNabhUta maMtra, taMtra, tapazcaraNa Adi kA varNana hai, vaha jalagatA cUlikA hai| jalagatA cUlikA ke do karor3a, nau lAkha, navAsI hajAra, do sau pada haiN| meru kulAcala bhUmi Adi meM praveza, zIghragamanAdika kA jo varNana karatI hai vaha sthalagatA hai, vAstu vA bhUmi sambandhI dUsare zubha-azubha kAraNoM kA bhI varNana karatI hai| sthalagatA cUlikA ke do karor3a, nau lAkha, navAsI hajAra, do sau pada haiN| jisa cUlikA meM bhUmi meM praveza karane kA vA zIghragamana karane kA, bhUmi meM jala ke samAna DubakI lagAne Adi ke kAraNabhUta maMtra, taMtra tapazcaraNa Adi kA manojJa nirUpaNa hai, vaha sthalagatA cUlikA hai| jo mAyA rUpa indrajAla tathA vikriyA ke kAraNabhUta maMtra-taMtra tapazcaraNAdika ke kautUhala kA kathana karatI hai, vaha mAyAgata cUlikA hai| siMha, hAthI, ghor3A, hiraNa, mAnava, vRkSa, zyAla, kharagoza, baila, vyAghra Adi rUpa parAvartana ke kAraNabhUta maMtra, taMtra, tapazcaraNa Adi kA jo varNana karatI hai tathA mAnavabhava ke sukha ke kAraNabhUta kriyA tathA citra, kASTha, lepya, utkhanana Adi lakSaNa dhAtuvAda, rasavAda Adi kA varNana karatI hai, use rUpagatA cUlikA kahate haiN| AkAza meM gamana Adi ke kAraNabhUta maMtra, taMtra, tapazcaraNa Adi kA jo varNana karatI hai, vaha AkAzagatA cUlikA hai| isake bhI do karor3a, nau lAkha, navAsI hajAra do sau pada haiN| Rta artha ke jJAtA gaNadhara deva ke ziSya-praziSyoM ke dvArA kAladoSa se alpa Ayu buddhibala vAle prANiyoM ke anugraha ke lie aMgoM ke AdhAra se race gaye saMkSipta grantha aMgabAhya haiN| kAlika aura utkAlika ke bheda se aMgabAhya aneka prakAra ke haiN| svAdhyAya kAla meM par3hane yogya ko kAlika kahate haiN| jinake par3hane kA samaya nizcita nahIM hai, kisI bhI samaya meM par3ha sakate haiM, unako utkAlika kahate haiN| sAmAyika, caturviMzati stavana, vaMdanA, pratikramaNa, vainayika, kRtikarma, dazavaikAlika, uttarAdhyayana, Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 96 kalpyavyavahAra, kalpyAkalpya, mahAkalpya, puNDarIka, mahApuNDarIka, niSiddhikA ye 14 (caudaha) prakIrNaka aMgabAhya kahalAte haiN| 'sam' upasarga kA artha ekarUpa hai ataH ekatva rUpa se AtmA meM gamana (pravRtti) karanA tathA paradravya se nivRtti hone rUpa upayoga kI pravRtti hai usako zAstra meM samaya - AtmA kahA gayA hai| 'saM' arthAt ekatvapane se 'Aya' arthAt Agamana | paradravyoM se nivRtta hokara upayoga kI AtmA meM pravRtti honaa| "maiM jJAtAdraSTA hU~" isa prakAra kA Atmagocara dhyAna sAmAyika hai| jisameM nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke dvArA caturviMzati tIrthaMkaroM ke paMca kalyANaka, cauMtIsa atizaya, ATha prAtihArya, parama audArika zarIra, samavasaraNa kI vibhUti aura dharmopadeza kA varNana kiyA jAtA) hai vaha vA usase pratibaddha stavana prakIrNaka hai| jinendroM meM se eka jinendra sambandhI tathA eka jinendra ke caitya vA caityAlaya kI stuti karanA, jinendradevakathita vaMdanA hai| dravyAdi ke bheda se vaMdanA bahuta prakAra kI hai| ratnatraya ke dhAraka yati, AcArya, upAdhyAya, pravartaka, vRddhasAdhu ke utkRSTa guNoM kI zraddhA sahita vinaya karanA vA eka jinadeva, unake bimba Adi kA stavana karanA vaMdanA hai| athavA RSabhAdi caturviMzati tIrthaMkara, bharatAdi kevalI, AcArya evaM caityAlayAdikoM ke guNaguNabheda ke Azrita zabdakalApoM se yukta guNoM kA anusmaraNa karake namaskAra karane ko vaMdanA kahate haiN| jisameM sAta prakAra ke pratikramaNoM kA varNana hotA hai, vaha pratikramaNa prakIrNaka hai| jisa prakIrNaka (zAstra) meM jJAna vinaya, darzana vinaya, cAritra vinaya, tapa vinaya aura upacAra vinaya ke bheda se pA~ca prakAra ke vinaya kA kathana kiyA jAtA hai, vaha vainayika prakIrNaka hai| paMca parameSThI (arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sarvasAdhu), jinavacana (zAstra), jinadharma, jinAlaya aura jinapratimA ina nava devatAoM kI vaMdanA nimitta AtmAdhInatA, tIna pradakSiNA, tIna bAra nati, cAra zironati, bAraha Avartana Adi nityanaimittika kriyAoM kI vidhi kA battIsa doSa TAlakara kRtikarma (vaMdanA) karane kA prarUpaNa karane vAlA kRtikarma prakIrNaka kahalAtA hai| jo munijanoM kI gocarI vidhi aura piNDa zuddhi kA prarUpaNa karatA hai athavA jisameM dazavaikAlika sUtra kA varNana kiyA gayA hai, vaha dazavakAlika prakIrNaka hai| viziSTa kAla ko vikAla kahate haiM aura vikAla meM hone vAlI kriyAoM ko vaikAlika kahate haiM aura jisameM dazavekAlikoM kA varNana kiyA jAtA hai, vaha dazavakAlika hai| yaha munijanoM kI AcaraNa vidhi, gocarI vidhi aura piNDazuddhi kA kathana karatA hai| cAra prakAra (tiryaJca, mAnava, deva aura acetanakRta) ke upasargoM ko kaise sahana karanA cAhie, Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 97 bAIsa pariSahoM ke sahana karane kI vidhi kyA hai, upasarga evaM parISahoM ko sahana karane se kyA phala prApta hotA hai, ityAdi praznoM kA uttara guru, ziSyoM ke lie dete haiM tathA praznoM ke uttara jisameM par3he jAte haiM, praznoM kA adhyayana kiyA jAtA hai, vaha aSTama uttarAdhyayana nAmaka prakIrNaka kahalAtA hai| __acelakatva, uddiSTa bhojana kA tyAga, zayyAgrahaNa, vasatikA banAne vAle vA sudhArane vAle ke ghara ke AhAra kA tyAga, rAjapiNDa tyAga, kRtikarma, sAdhuoM kI sevA vinaya krnaa| vrata - jisako vrata kA svarUpa jJAta hai, usamora denA / jona * apane se bar3e sAoM kI yogya vinaya krnaa| pratikramaNapratidina lage hue doSoM kA nirAkaraNa krnaa| mAsaikavAsatA - cAturmAsa ko chor3akara zeSa samaya meM eka mahIne se adhika eka sthAna meM nahIM rahanA / varSAkAla meM cAra mAsa eka sthAna meM raha sakate haiM, ityAdi rUpa se kalpya kA kathana jisameM hai, vaha kalpya vyavahAra prakIrNaka (zAstra) kahalAtA hai| dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA Azraya lekara ye muniyoM ke kalpya karane yogya haiM, ye akalpya (nahIM karane yogya) haiN| isa prakAra kA varNana jisameM hai, vaha kalpyAkalpya prakIrNaka kahalAtA hai| AhAra-vihAra Adi kriyA meM kaunasI kriyA karane yogya hai, AhAra ke yogya kauna se ghara haiM, abhojya ghara meM AhAra nahIM karanA cAhie, Adi kriyAoM kA varNana isameM kiyA jAtA hai| kaunasA dravya, kSetra, kAla, bhAva Azraya lene yogya hai; kisa dravya, kSetra, kAla, bhAva kA tyAga kiyA jAtA hai, Adi kA kathana isameM pAyA jAtA hai| kAla aura saMhanana kA Azraya kara sAdhuoM ke yogya dravya, kSetrAdika kA jo varNana karatA hai vA jisameM utkRSTa saMhananAdi viziSTa dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA Azraya lekara pravRtti karane vAle, jinakalpI sAdhuoM ke yogya trikAla yoga Adi anuSThAna kA aura sthavirakalpI sAdhuoM kI dIkSA-zikSA, gaNapoSaNa, AtmasaMskAra, sallekhanA, uttama sthAna, gati, utkRSTa ArAdhanA Adi kA vizeSa varNana hai, vaha mahAkalpya kahalAtA hai| puNDarIka bhavanavAsI Adi cAra prakAra ke devoM meM utpatti ke kAraNarUpa dAna, pUjA, tapazcaraNa Adi anuSThAnoM kA varNana karatA hai| mahApuNDarIka samasta indroM aura pratIndroM meM utpatti ke kAraNarUpa tapovizeSa Adi AcaraNa kA varNana karatA hai| pramAdajanita doSoM kA parihAra karane ke lie niSiddhikA zAstra kA kathana hai| yaha kAlAdibhAva se prAyazcitta vidhAna kA kathana karatA hai| ye caudaha prakIrNaka aMgabAhya kahalAte haiN| eka madhyama pada meM solaha sau cauMtIsa karor3a tirAsI lAkha sAta hajAra ATha sau aThAsI akSara hote haiN| samasta madhyama padoM ke jitane akSara hue ve aMgapraviSTa akSara haiM aura zeSa akSara rahe ve aMgabAhya akSara haiN| aMgabAhya akSaroM kA pramANa ATha karor3a eka lAkha ATha hajAra eka sau pacahattara hai| itane akSaroM se Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 98 eka madhyama pada nahIM hotA isalie itane akSaroM kA hI pramANa aMga bAhA batAyA hai tathA ina akSaroM ko lekara ArAtIya puruSoM ne 'caturviMzati stavana' Adi 14 prakIrNakoM kI racanA kI hai-ataH ye aMgabAhya kahalAte haiN| isa prakAra saMkSepa se zrutajJAna kA kathana kiyA hai| matijazrutaje jJAne sadRze te sarvadApyavicchedAt / tad dvitayamapi parokSaM matijaM vyavahArato'dhyakSam // 69 // anvayArtha - matijazrutaje - mati aura zruta / jJAne - donoM jJAna / sadRze - sadRza haiN| sarvadA - nirantara / api - bhii| avicchedAta - aviccheda rUpa se hai| tad - vh| dvitIyaM - zrutajJAna to / parokSaparokSa hI haiN| api - prntu| matijaM - matijJAna / vyavahArataH - vyavahAra se / adhyakSa - prtykss| apibhI hai||19|| artha - matijJAna aura zrutajJAna sadRza haiM kyoMki ye donoM jJAna sarvakAla meM AtmA meM aviccheda rUpa se rahate haiN| una donoM jJAnoM meM zrutajJAna to parokSa hI hai parantu matijJAna ekadezapratyakSa bhI hai| kyoMki jisa prakAra matijJAna mAnasika pratyakSa aura indriyapratyakSa hotA hai yA apane AtmasvarUpa ko jAnane ke lie svasaMvedanapratyakSa hai vaisA zrutajJAna nahIM hai, isalie matijJAna ko pratyakSa bhI kahA hai tathA nyAyagranthoM meM matijJAna ko sAMvyavahArika pratyakSa kahA hai kyoMki yaha jJAna vyavahAra meM maiMne isako sAkSAt dekhA hai, yaha kAma karate maiMne isakA pratyakSa anubhava kiyA hai ki yaha AdamI kaisA hai, ityAdi kA vyavahAra hotA hai| ___ avadhijJAna ke bhedaprabheda aura unakA lakSaNa rUpidravyanibaddhaM deshprtykssmvdhivijnyaanm| dezAvadhi-paramAvadhi-sarvAvadhi-bhedatastrividham // 7 // dezAvadhivijJAnaM bhavaguNakAraNatayA dvidhA bhvti| tatraikaikaM trividhaM jaghanyamadhyottamavikalpAt // 71 // dravyaM kSetraM kAlaM bhAvaM ca prati jaghanyamadhyaparam / madhyamasaMkhyAtavidhaM zeSadvitayaM tadaikaikam // 72 // guNakAraNa tiryaGmaryeSu vikalpatastu SaDbhedam / bhavakAraNajaM nArakadeveSu bahuprabhedaM tat // 73 // prAdezikaM tu gauNyaM bhavakAraNamavikalAtmadezabhavam / pratipAti lokamAnaM hyapratipAti tu tato'bhyadhikam // 74 // guNakAraNasya nAbherupari bhavanti hi zubhAni cilAni / zrIvRkSAdIni sa tainetrennev sphuTaM pazyet / / 75 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 99 anvayArtha - rUpidravyanibaddhaM - rUpIdravya jisakA viSaya hai aisA / dezapratyakSaM - ekadeza pratyakSa / avadhivijJAnaM -- avadhijJAna hai| dezAdhiparamAvadhisarvAvadhibhedataH - dezAvadhi, paramAvadhi, sarvAvadhi ke bheda se| trividhaM - tIna prakAra kA hai|170 // dezAvadhivijJAnaM - dezAvadhi avadhijJAna / bhavaguNakAraNatayA - bhavapratyaya aura guNapratyaya kI apekssaa| dvidhA - do prakAra | bhavati - hotA hai| tantra - unmeN| ekaikaM - bhavapratyaya avadhijJAna eka prakAra kA hai, parantu guNapratyaya, jaghanyamadhyottama vikalpAt - 'jaghanya, madhyama aura utkRSTa ke bheda se| trividhaM - tIna prakAra kA hai| dezAvadhi avadhijJAna / dravyaM - dravya / kSetraM - kSetra / kAlaM - kAla | ca - aur| bhAvaM - bhAva ke| prati - prti| jaghanyamadhyaparaM - jaghanya, madhyama aura utkRSTa ke bheda se tIna prakAra kA hai| madhyamasaMkhyAtavidhaM - madhyama avadhijJAna saMkhyAta prakAra kA hai| zeSadvitIyaM - zeSa donoM (utkRSTa aura jghnyjnyaan)| tat - vh| ekaikaM - eka-eka prakAra kA hai||71-72|| guNakAraNajaM - guNoM ke kAraNa se utpanna hone vAlA guNapratyaya avadhi jnyaan| tiryaGmaryeSu - tiryaMca aura manuSyoM meM hotA hai| tu - parantu vaha gunnprtyy| vikalpataH - vikalpa se / SaDbhedaM - chaha prakAra kA hai| bhavakAraNajaM - bhavapratyayaavadhi - jJAna | nArakadeveSu - nArakI aura devoM meM hotA hai| tat - vaha bhii| bahuprabhedaM - bahuta prakAra kA hai||73|| bhavakAraNaM - bhavapratyaya avdhijnyaan| avikalAtmadezabhavaM - avikala Atmapradeza se utpanna hone ke kAraNa ismeN| prAdezikaM - Atmapradeza meM utpanna sthAna kii| gauNyaM - gauNatA hai| hi - nizcaya se, isa bhavapratyaya meM jo| pratipAti - pratipAti hai vh| lokamAtraM - lokapramANa hai| tu - aur| apratipAti - apratipAti hai vh| tataH - usa pratipAti kI apekssaa| abhyadhika - ati adhika hai arthAt pratipAti kI apekSA apratipAti ke ati adhika bheda haiM / / 74 // guNakAraNasya - guNapratyaya avadhi ke| nAbhiH - nAbhi ke / upari - uupr| zrIvRkSAdIni - zrIvRkSa Adi / zubhAni - shubh| cihnAni - cihna / bhavanti -- hote haiN| sa: - guNapratyaya avadhi vaalaa| tena - usI / netreNa - netra se| eSa - hii| hi - nizcaya se| sphuTaM - sphutt| pazyet - dekhatA hai / / 75 / / artha - jo dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA avadhi arthAt sImA se yukta apane viSayabhUta padArtha ko jAne, use avadhijJAna kahate haiN| sImA se yukta jAnane ke kAraNa paramAgama meM ise sImAjJAna kahA gayA hai| adhikatara nIce ke viSaya ko jAnane vAlA hone se yA parimita viSaya vAlA hone se avadhi kahalAtA hai| athavA, avadhi maryAdA, avadhinA pratibaddhaM jJAnamavadhijJAnam / tathAhi - 'rUpiSvavadheH' (ta.sU. 1/ 27) iti 'av' pUrvaka 'dhA' dhAtu se karma Adi sAdhanoM meM avadhi zabda banatA hai| 'av' zabda 'adha:vAcI' Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 4 100 hai jaise adhaHkSepaNa ko avakSepaNa kahate haiM, avadhijJAna bhI nIce kI ora bahuta padArthoM ko viSaya karatA hai| nIce gauravadharmavAlA hone se pudgala kI avAg saMjJA hai, use jo dhAraNa karatA hai arthAt jAnatA hai, vaha avadhi hai / arthAt dravya, kSetra, kAlAdi kI maryAdA se sImita jJAna avadhijJAna hai| jo pratyakSajJAna antima skandhaparyanta paramANu Adika mUrta dravyoM ko jAnatA hai usako avadhijJAna jAnanA cAhie / mahAskandha se lekara paramANu paryanta samasta pudgala dravyoM ko, asaMkhyAta lokapramANa kSetra, kAla aura bhAvoM ko tathA karma ke sambandha se pudrala bhAva ko prApta hue jIvoM ko jo pratyakSa rUpa se jAnatA haiM, use avadhijJAna kahate haiN| avadhijJAna kA viSaya rUpI padArtha hI hai / isako ekadezapratyakSa kahate haiM kyoMki yaha jJAna indriya aura mana kI apekSA se nahIM hotA hai apitu sAkSAt AtmA se hI hotA hai| yaha avadhijJAna dezAvadhi, paramAvadhi aura sarvAvadhi ke bheda se tIna prakAra kA hai| dezAvadhi jJAna ke do bheda haiM- bhavapratyaya aura guNapratyaya | jisa avadhijJAna ke hone meM bhava nimitta hai, vaha bhavapratyaya avadhijJAna hai| vaha deva aura nArakiyoM ke jAnanA caahie| bhava, utpatti aura prAdurbhAva ye paryAyavAcI nAma haiN| jisa avadhijJAna kA nimitta naraka va deva bhava hai vaha bhavapratyaya avadhijJAna hai / samyaktva se adhiSThita aNuvrata aura mahAvrata jisa avadhijJAna ke kAraNa haiM, vaha guNapratyaya avadhijJAna hai / deza kA artha samyaktva hai, kyoMki vaha saMyama kA avayava hai| vaha jisa jJAna kI avadhi arthAt maryAdA hai vaha 'dezAvadhijJAna' hai| devoM aura nArakiyoM ke bhavapratyaya aura tiryaMcoM evaM manuSyoM ke guNapratyaya avadhijJAna hotA hai| kSayopazama ke kAraNa guNapratyaya avadhijJAna chaha prakAra kA hai : varddhamAna, hIyamAna, avasthita, anavasthita, anugAmI, annugaamii| samyagdarzanAdi guNoM ke vRddhiMgata hone se jo avadhijJAna jitane pramANa meM utpanna huA thA usase asaMkhyAta lokapramANa taka bar3hatA jAtA hai, jaise IMdhana ke bar3hate rahane se agni bar3hatI jAtI hai| aise avadhi ko varddhamAna avadhi kahate haiN| samyagdarzanAdi guNoM kI hAni aura saMkleza kI vRddhi hone se jitane pramANa utpanna huI thI usase aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga taka ghaTate jAnA jaise IMdhana ke ghaTa jAne se agni ghaTatI jAtI hai aisI avadhi hIyamAna kahalAtI hai| samyagdarzanAdi guNoM ke avasthita rahane se jo avadhi jitane pramANa meM utpanna huI thI utanI hI banI rahanA, na ghaTatI hai, na bar3hatI hai, jaise liMga ghaTatA-bar3hatA nahIM, aise avadhijJAna ko avasthita kahate haiN| samyagdarzanAdi guNoM meM kabhI hAni aura kabhI vRddhi hone se jitane pramANa meM jo avadhi utpanna huI hai usase hAni aura vRddhi donoM rUpa hote rahanA arthAt jitanA bar3hanA cAhie vahA~ taka bar3hate rahanA aura jitanA ghaTanA cAhie utanA ghaTanA; jaise vAyu ke vega se prerita jala kI taraMgeM hotI haiM, aise avadhi ko anavasthita kahate haiN| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 7101 jo avadhijJAna pariNAma kI vizuddhi se sUrya ke prakAza ke samAna dezAntara meM jAne vAle ke sAtha jAtA hai vaha anugAmI hai| vizuddhi ke nahIM hone se jo dezAntara meM sAtha nahIM jAtA, vahIM raha jAtA hai; jaise zUnya hRdaya vAle puruSa kA kiyA gayA prazna vahIM samApta hotA hai arthAt usa prazna kA uttara nahIM milatA, aisI avadhi ananugAmI hai| jo avadhijJAna utpanna hokara jIva ke sAtha jAtA hai vaha anugAmI avadhijJAna hai| vaha tIna prakAra kA hai - kSetrAnugAmI, bhavAnugAmI aura kssetrbhvaanugaamii| unameM se jo avadhijJAna eka kSetra meM utpanna hokara svataH yA para-prayoga se jIva ke svakSetra va parakSetra meM vihAra karane para vinaSTa nahIM hotA hai, vaha kSetrAnanagAmI avadhijJAna hai| jo avadhijJAna utpanna hokara usa jIva ke sAtha anya bhava meM jAtA hai vaha bhavAnugAmI hai| jo bharata, airAvata aura videha Adi kSetroM meM tathA deva, nAraka, manuSya bhava meM bhI sAtha jAtA hai, vaha kSetrabhavAnugAmI avadhijJAna hai| jo ananugAmI avadhijJAna hai vaha tIna prakAra kA hai - kSetrAnanugAmI, bhavAnanugAmI aura kSetrabhavAnanugAmI / jo kSetrAntara ke sAtha nahIM jAtA, bhavAntara meM hI sAtha jAtA hai vaha kSetrAnanugAmI avadhijJAna kahalAtA hai| jo bhavAntara meM sAtha nahIM jAtA; kSetrAntara meM hI sAtha jAtA hai vaha bhavAnanugAmI avadhijJAna hai| jo kSetrAntara aura bhavAntara donoM meM sAtha nahIM jAtA kintu eka hI kSetra aura bhava ke sAtha sambandha rakhatA hai vaha kSetrabhavAnanugAmI avadhijJAna kahalAtA hai| jo avadhijJAna utpanna hokara nirmUla vinAza ko prApta hotA hai vaha sapratipAtI avadhijJAna hai| jo avadhijJAna utpanna hokara kevalajJAna ke utpanna hone para hI vinaSTa hotA hai, anyathA vinaSTa nahIM hotA vaha apratipAtI avadhijJAna hai| jisa avadhijJAna kA kAraNa jIvazarIra kA ekadeza hotA hai, vaha ekakSetraavadhijJAna hai| jo avadhijJAna pratiniyata kSetra ke binA zarIra ke saba avayavoM meM rahatA hai vaha anekakSetra avadhijJAna hai| isameM lokAkAzapramANa avadhijJAna pratipAtI hai aura pratipAtI se atyadhika apratipAtI hai| guNapratyaya avadhijJAna nAbhi ke Upara zrIvRkSAdi aneka zubha cihnoM se utpanna hotA hai, usI sthAnarUpI netra ke dvArA avadhijJAnI padArthoM ko dekhatA hai, jAnatA hai| bhavapratyaya avadhijJAna deva, nArakI aura tIrthakara ke hotA hai tathA yaha bhavapratyaya sarvAMga se utpanna hotA hai, parantu guNapratyaya avadhijJAna manuSya-tiryaMcoM ke hotA hai| yaha eka sthAna se utpanna hotA hai, nAbhi ke Upara zaMkha, kamala, svastika, zrIvRkSa, dhvaja, kalaza, nandyAvarta, hala, zrIvatsa Adi zubha cihnoM se utpanna hotA hai| arthAt guNapratyaya avadhijJAna kI utpatti ke saMsthAna hote haiN| eka jIva ke eka hI sthAna meM avadhijJAna kA karaNa hotA hai, aisA niyama nahIM hai kyoMki kisI bhI jIva ke eka, do, tIna, cAra, pA~ca, chaha Adi kSetrarUpa zrIvRkSAdi zubha saMsthAna saMbhava haiN| ye saMsthAna tiryaMcoM aura manuSyoM ke nAbhi ke upari bhAga meM hote haiM, nIce ke bhAga meM nahIM hote| kyoMki nAbhi ke nIce zubha saMsthAna nahIM hote| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 102 kahA bhI hai utpadyate'tha mithyAguNajasya vibhaGgasaMjJako jntoH| nAbheradhasthadardurakAkolUkAdhazubhacihnAt / / 75*1 // iti - mithyAtva guNasthAnavAle jIva ke vibhaMgAvadhi jJAna hotA hai| usake nAbhi ke nIce meMr3haka, giragiTa, ullU Adi aneka azubha cihna hote haiN| arthAt azubha saMsthAna nAbhi ke nIce aura zubha saMsthAna nAbhi ke Usa hote haiM kyoMki zubha saMsthAnoM kA adhobhAga ke sAtha virodha hai| tiryacoM evaM manuSyoM ke vibhaMgAvadhi jJAna hotA hai, usake sAdhana nAbhi se nIce giragiTa Adi azubha saMsthAna hote haiN| jaba vahI avadhijJAna samyagdarzana hone se suavadhijJAna rUpa pariNata hotA hai taba ve karaNa (cilla) nAbhi ke Upara zubha rUpa pragaTa ho jAte haiN| bhavapratyaya avadhijJAna to dezAvadhi hI hotA hai, parantu guNapratyaya avadhijJAna ke dezAvadhi, paramAvadhi aura sarvAvadhi ye tIna bheda haiN| deza kA artha samyaktva hai, kyoMki vaha saMyama kA avayava hai| vaha jisa jJAna kI avadhi arthAt maryAdA hai vaha 'dezAvadhijJAna' hai.... parama arthAt asaMkhyAta lokamAtra saMyamabheda hI jisa jJAna kI avadhi arthAt maryAdA hai vaha 'paramAvadhi jJAna' hai, parama zabda kA artha jyeSTha hai| parama aisA jo avadhi vaha paramAvadhi hai| vizva aura kRtsna ye 'sarva' zabda ke samAnArthaka zabda haiN| sarva hai maryAdA jisa jJAna kI, vaha sarvAvadhi hai| yahA~ sarva zabda ko samasta dravya kA vAcaka nahIM grahaNa karanA cAhie, kyoMki jisake pare anya dravya na ho usake avadhipanA nahIM bntaa| kintu 'sarva' zabda se sarva ke ekadezarUpa rUpI dravya meM vartamAna ko grahaNa karanA caahie| athavA jo AkuMcana aura visarpaNAdikoM ko prApta ho vaha pudgala dravya sarva hai, vahI jisakI maryAdA hai vaha 'sarvAvadhi' hai|....ant aura avadhi jisake nahIM hai vaha 'anantAvadhi' hai| paramAvadhivijJAnaM caramazarIrasya saMyatasya bhavet / pUrvavadetat trividhaM dravyakSetrAdyamAzritya // 76 // utkRSTajaghanyadvayamekaikavikalpameva jAnIyAt / madhyamajAtAbhedA bhavantyasaMkhyeyasaMghAtAH // 77 / / sarvAvadhivijJAnaM virAmadehasya saMyattasyaiva / prAdurbhavati sa jAnAtyaNumucitakSetrakAlAdyaiH // 78 / / anvayArtha - paramAvadhivijJAnaM - prmaavdhijnyaan| caramazarIrasya - caramazarIrI / saMyatasya - muni ke| bhavet - hotA hai| pUrvavat - dezAvadhi ke samAna / etat - yaha avadhijJAna / dravya kSetrAdyaM - dravya, kSetra Adi kaa| Azritya - Azraya lekara / trividhaM - tIna prakAra kA hai| utkRSTajaghanyadvayaM - utkRSTa, Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 103 jaghanya inake / ekaikaM - ek-ek| vikalpaM - viklp| eSa - hii| jAnIyAt - jAnanA caahie| madhyamajAtAbhedA: - madhya se utpanna bhed| asaMkhyeyasaMghAtA: - asNkhyeysNghaat| bhavanti - hote haiN||76-77|| sarvAvadhijJAnaM - sarvAvadhijJAna ! virAmadehasya - caramazarIrI / saMyatasya - muni ke| prAdurbhavati - utpanna hotA hai| sa: - vaha srvaavdhi| ucitakSetrakAlADauH - ucitadravya kSetrAdi kI apekSA / aNu - aNuparyanta ko| jAnAti - jAnatA hai / / 78 // artha - paramAvadhi jJAna carama zarIrI muni ke hI hotA hai| yaha paramAvadhi jJAna bhI dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA Azraya lekara utpanna hotA hai tathA yaha jaghanya, utkRSTa aura madhyama ke bheda se tIna prakAra kA hai| unameM utkRSTa aura jaghanya ke eka-eka hI bheda haiM, parantu madhyama ke asaMkhyAta lokapramANa bheda haiN| sarvAvadhijJAna bhI tadbhavamokSagAmI munirAja ke hI hotA hai tathA vaha jJAna dravya, kSetra, kAla, bhAva kI apekSA ucita aNu taka padArthoM ko jAnatA hai| dezAvadhi aura paramAvadhi jaghanya, madhyama aura utkRSTa ke bheda se tIna prakAra kA hai, parantu sarvAvadhi eka hI prakAra kA hai, usameM jaghanyAdi bheda nahIM haiN| ___ varddhamAna, hIyamAna, avasthita, anavasthita, anugAmI, ananugAmI, apratipAtI aura pratipAtI ye ATha bheda dezAvadhi ke hote haiN| hIyamAna aura pratipAtI ko chor3akara chaha bheda paramAvadhi ke hote haiN| avasthita, anugAmI, ananugAmI aura apratipAtI ye cAra bheda sarvAvadhi ke hote haiN| __ yaha avadhijJAna dravya kI apekSA mahAskandha se lekara paramANu paryanta sarva pudgala dravyoM ko, vA jIva ke sAtha ba~dhe hue karma-piNDa tathA pratisamaya meM samyagdRSTi Adi jIvoM ke hone vAlI asaMkhyAtaguNI karmanirjarA, guNasaMkramaNa, anubhAgakhaNDana, sthitikhaNDana Adi ko jAnatA hai| kSetra kI apekSA asaMkhyAta lokapramANa kSetra ko jAnatA hai| kAla kI apekSA avadhijJAna asaMkhyAta kAla kI bAta jAnatA hai athavA vartamAna meM samasta paryAyaviziSTa vastu ko tathA bhUta, bhaviSyatkAla kI asaMkhyAta varSa viziSTa paryAyoM sahita pudgala padArtha ko jAnatA hai| bhAva kI apekSA pudgala vA saMyogI jIva evaM saMyogI jIva kI paryAyoM ko jAnatA hai| rUpI padArthoM ko jAnakara bhI unakI sArI paryAyoM ko nahIM jAnatA hai, kucha paryAyoM ko hI jAnatA hai| pudgala karma ke saMyoga se hone vAle jIva ke audayika, kSAyopazamika aura aupazamika bhAvoM ko jAnatA hai, parantu karmoM ke abhAva se hone vAle kSAyika bhAva aura karma nirapekSa hone vAle pAriNAmika bhAvoM ko avadhijJAna nahIM jAnatA hai| arthAt ye tInoM avadhijJAna bhAva kI apekSA atIta, anAgata evaM vartamAna kAla kI viSaya karane vAlI asaMkhyAta loka mAtra dravyaparyAyoM ko jAnate haiN| utkRSTa avadhijJAna bhI ananta paryAya aura ananta saMkhyA ko nahIM jAnatA hai| 1. paryAyoM ko bhAva kahate haiN| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 104 kumati Adi jJAna kA svarUpa AdyaM vijJAnatrayamuditaM mithyAtvakarmaNo hyudayAt / viparItarUpamAptaM matyajJAnAdinAma syAt // 79 // anvayArtha - hi - nizcaya se| mithyAtvakarmaNaH - mithyAtva karma ke| udayAt - udaya se| Ay - Adi meN| uditaM - kahe gye| vijJAnatrayaM - tIna jJAna (mtishrutavdhi)| viparItarUpaM - viparItarUpa ko| prAptaM - prApta hotA huA / matyajJAnAdinAma - mati ajJAna Adi nAma ko| syAt - prApta ho jAtA hai // 79 // artha - jJAna AtmA kA svarUpa hai, lakSaNa hai, parantu mithyAtva karma ke udaya se Adi ke tIna jJAna (matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna) viparIta ho jAte haiN| jisa prakAra kar3avI tumbI ke saMyoga se madhura dUdha kaTu ho jAtA hai| svasaMvedanajJAna, indriyajJAna, smRti, pratyabhijJAna, tarka, svArthAnumAna, buddhi, medhA, pratibhA, koSThabuddhi, bIjabuddhi, padAnusArI, saMbhinna zrotRbuddhi ye saba matijJAna ke bheda haiM, jinakA kathana matijJAna ke varNana meM kiyA hai, bhatijJA ke asaMkhyAla lokapramANa bheda hai, parantu yaha matijJAna mithyAtva karma ke udaya se viparIta ho jAtA hai jisase vaha matiajJAna kahalAtA hai| kahA bhI hai - mati-ajJAna bhI kSAyopazamika hai, kyoMki yaha matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se hotA hai| mithyAtva ke sarvaghAtI spardhakoM kA udaya hone se tathA jJAnAvaraNIya ke dezaghAtI spardhakoM kA udaya hone se aura usI ke sarvaghAtI spardhakoM kA udayakSaya hone se matiajJAnitva kI utpatti hotI hai, isalie vaha tadubhaya pratyayika hai| zrutAjJAnI aura vibhaMgajJAnI bhI isI prakAra se tadubhayapratyayika jIvabhAva bandha hai, kyoMki tIna prakAra ke samyaktva se rahita matijJAnAvaraNIya karma ke dezaghAtI spardhakoM ke udaya se isakI utpatti hotI hai| isI prakAra zrutajJAna bhI mithyAtva ke sAtha sambandha hone se kuzruta vA zrutAjJAna kahalAtA hai| "vibhaMgAvadhi - mithyAdRSTi jIva ke avadhijJAnAvaraNa aura vIryAntarAya karma ke kSayopazama se utpanna hue viziSTa avadhijJAna meM mithyAdarzana ke udaya se utpanna bhaMga, viparItatA hone se yaha jJAna vibhaMgAvadhi kahalAtA hai| yaha vibhaMgAvadhi jJAna tiryaMcoM aura manuSyoM ke kAyaklezarUpa tIvra tapazcaraNa se utpanna hotA hai, isalie guNapratyaya kahalAtA hai aura devoM tathA nArakiyoM ke yaha vibhaMgAvadhijJAna bhavapratyaya kahalAtA hai|" yadyapi tiryaMcoM aura manuSyoM ke samyagdarzana guNa se utpanna huA avadhijJAna, devoM ke aparyApta avasthA meM pAyA jAtA hai, parantu vibhaMgAvadhi aparyApta avasthA meM nahIM hai| ina tInoM jJAnoM meM ajJAnapane kA kathana arthAnAM yAthAtmyAgrahaNAtsaMjJAnameva cAjJAnam / yuktAcArAbhAvAt putrasyAputrasaMjJAvat / / 8 / / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 105 anvayArtha - arthAnAM - padArthoM ke / thAthAtmyAgrahaNAt - vAstavika svarUpa ke grahaNa kA abhAva hone se| saMjJAna - saMjJAna / eva - hii| ajJAnaM - ajJAna ho jAtA hai| yuktAcArAbhAvAt - yuktipUrvaka AcAra kA abhAva hone se| putrasya - putra kii| aputrasaMjJAvat - aputra saMjJA ho jAtI hai / / 8 / / artha * jJAna AtmA kA svabhAva hai, jisakA lakSaNa hai padArthoM ko jaannaa| parantu jaba yaha jJAna mithyAtva karma ke udaya se vastu ke yAthAtmya svarUpa ko grahaNa na karake viparIta grahaNa karatA hai to vahI jJAna ajJAna rUpa ho jAtA hai| mithyAtva sahita hone se jJAna apanA vAstavika kArya karane meM asamartha ho jAtA hai| saMzaya, vimoha, vibhrama se yukta hotA hai, nyUnatA Adi doSoM se yukta hokara yathAvasthita pratibhAsa se zUnya hotA hai, ata: ajJAna kahalAtA hai| ina tIna jJAnoM meM, jo vAstava meM ajJAna haiM, arthAt jJAna meM vizeSatA hote hue bhI yadi vaha samyagdarzana sahita nahIM to use vAstava meM ajJAna kahate haiM, vaha ajJAna kSAyopazamika bhAva hai| ye tInoM kujJAna Atmahita meM kAraNa nahIM haiN| jaise kisI ke putra to hai parantu kArya nahIM karatA hai na to mAtA-pitA kI sevA karatA hai aura na gRhastha sambandhI kArya kI samhAla karatA hai, vyasanI hai, vaha putra nahIM aputra hai; usI prakAra ina tIna kujJAnoM ko samajhanA caahie| kyoMki ye tInoM kujJAna Atmahitakara nahIM haiM arthAt inase AtmakalyANa nahIM hotA hai| mana:paryaya jJAna kA vivecana anyamanogataviSayaH svacetasA saMvilokyate yen| taddhIparyayabodhanamRjuvipulavikalpato dvividham // 81 // anvayArtha - yena - jis| svacetasA - svacita (jJAna) ke dvaaraa| anyamanogataviSayaH - dUsaroM kA manogata vissy| saMvilokyate - dekhA jAtA hai| tat - vh| dhIparyayabodhanaM - mnHpryyjnyaan| RjuvipulavikalpataH - Rju aura vipula ke bheda se| dvividhaM - do prakAra kA hai| artha - jo jJAna dUsare ke manogata viSaya ko jAnatA hai, use manaHparyaya jJAna kahate haiN| vaha Rjumati aura vipulamati ke bheda se do prakAra kA hai| .. RjudhIparyayabodhanamuttamamadhyamajaghanyatastrividham / madhyamanekavikalpaM zreSThajaghanyadvayamabhedam // 82 // anvayArtha - RjudhIparyayabodhanaM - Rjumtimn:pryyjnyaan| uttamamadhyamajayanyataH - uttama, madhyama aura jaghanya ke bheda se / trividhaM - tIna prakAra kA hai| unmeN| zreSThajadhanyadvayaM - utkRSTa aura jaghanya ye donoN| abhedaM - bheda rahita haiN| madhyaM - madhyama jJAna ke| anekavikalpaM - aneka vikalpa haiN| artha - Rjumati manaHparyaya jJAna uttama, madhyama aura jaghanya ke bheda se tIna prakAra kA hai| usameM jo uttama aura jaghanya Rjumati jJAna hai usake koI bheda nahIM hai arthAt eka hI prakAra kA hai| parantu madhyama Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna ke aneka vikalpa haiM - vaha aneka prakAra kA hai| jisa prakAra caturtha guNasthAnavartI jaghanya antarAtmA hai, bArahavA~ guNasthAnavartI uttama antarAtmA hai parantu madhyama antarAtmA ke aneka bheda haiM arthAt paMcama guNasthAna se lekara 11 veM guNasthAna taka sarva AtmA madhyama antarAtmA haiM / ArAdhanAsamuccayam 0106 mana:paryayajJAna do prakAra kA hotA hai| ye donoM (appamattassa) apramatta muni ke upayoga meM saMyama ke dvArA prApta hote haiN| vizeSArtha - yaha AtmA mana:paryayajJAnAvaraNIyakarma kA kSayopazama hone para dUsare ke mana meM prApta mUrta vastu ko jisake dvArA pratyakSa jAnatA hai vaha mana:paryaya jJAna hai| usake do bheda haiM- Rjumati aura vipulamati / inameM vipulamati mana:paryayajJAna dUsare ke mana meM prApta padArtha ko (sIdhe va vakra donoM ko ) jAnatA hai jabaki Rjumati mAtra sIdhe ko hI jAnatA hai| inameM se vipulamati una caramazarIrI muniyoM ke hI hotA hai jo nirvikAra AtmAnubhUti kI bhAvanA rakhane vAle haiM tathA ye donoM kI uNa meM saMyamiyoM ke hI hote haiM aura kevala una muniyoM ke hI hote haiM jo vItarAga Atmatattva ke samyak zraddhAna, jJAna va cAritra kI bhAvanA sahita, pandraha pramAda rahita apramatta guNasthAna ke vizuddha pariNAmoM se yukta haiN| jaba yaha utpanna hotA hai taba apramatta sAtaveM guNasthAna meM hI hotA hai, yaha niyama hai| phira pramatta ke bhI banA rahatA hai, yaha tAtparya hai / Rjumati mana:paryayajJAna pratipAtI - apratipAtI donoM prakAra kA hotA hai, mana:paryayajJAna apratipAtI hI hotA hai| - vipulamati mana:paryaya ke bheda vipulamana:paryayamapi jaghanyamadhyottamAkhyayA trividham / nirbhedamuttamAdyamamanekabhedAtmakaM madhyam // 83 // vipulamana:paryayaM vipulamati mana:paryayajJAna | api bhI / anvayArtha jaghanyamadhyamottamAkhyayA uttama, madhyama aura jaghanya ke nAma se / trividhaM tIna prakAra kA hai| uttamAdhamaM - uttama aura jaghanya / nirbhedaM bheda rahita haiM, parantu, madhyaM madhya / anekabhedAtmakaM - aneka bhedarUpa haiN| - - parantu vipulamati - - artha - vipulamati mana:paryayajJAna bhI jaghanya, madhyama aura utkRSTa ke bheda se tIna prakAra kA hai| mana:paryayajJAna jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se hotA hai, parantu kSayopazama aneka prakAra kA hai / ataH vipulamati mana:paryayajJAna bhI aneka prakAra kA hai| ise tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai uttama, aura jaghanya | madhyama, uttama aura jaghanya vipulamati bhedarahita haiM, eka hI prakAra ke haiN| parantu madhyama jJAna aneka prakAra kA hai| jaise sarva jaghanya zrutajJAna labdhyakSara pramANa hai aura utkRSTa 11 aMga aura 14 pUrva kA paripUrNa jJAna Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam-107 hai| yahA~ paryAyajJAna sarvajaghanya hai aura pUrvajJAna utkRSTa hai tathA paryAyasamAsAdi pUrva taka madhyama bheda asaMkhyAta lokapramANa haiN| usI prakAra vipulamati manaH paryayajJAna ke bhI madhyama bheda asaMkhyAta lokapramANa vizeSArtha - manaHparyaya jJAna - anya vyaktiyoM ke mana kI bAta ko jAnanA mana:paryaya jJAna hai| yaha jJAna mana ke pravartaka yA uttejaka pudgala dravyoM ko sAkSAt jAnane vAlA hai| cintaka jaisA socatA hai usake anurUpa pudgala dravyoM kI AkRtiyA~ paryAyeM bana jAtI haiN| dUsare ke mana meM sthita ye paryAya mana:paryayajJAna ke dvArA jAnI jAtI haiN| vastutaH manaHparyayajJAna kA artha hai : mana kI paryAyoM kA jnyaan| "parakIyamanasi vyavasthito'rtho manaH tat paryeti jAnAti iti mnHpryyH|" isa nirukti artha ke anusAra dUsare ke mana meM sthita padArthoM ko manaH kahate haiM aura usa mana meM sthita padArthoM ko jAnane vAlA jJAna mana:paryayajJAna hai| sArAMza yaha hai ki saMjJI-samanaska jIyoM ke mana paM jitane vikalpa ullana hote haiM ve saMskAra rUpa se unameM avasthita rahate haiN| mana:paryayajJAna saMskAra rUpa se avasthita mana ke inhIM vikalpoM ko jAnatA hai| manaHparyayajJAnI prathama matijJAna ke dvArA dUsare ke mAnasa ko grahaNa karatA hai aura tadanantara mana:paryayajJAna kI pravRtti apane viSaya meM hotI hai| gommaTasAra meM likhA hai- Rjumati aura vipulamati ke bheda se manaHparyaya jJAna do prakAra kA hai| Rjumati vAlA dUsare ke mana meM saralatA ke sAtha sthita padArtha ko pahale IhA matijJAna ke dvArA jAnatA hai, tadanantara pratyakSarUpa se niyama se Rjumati jJAna ke dvArA jAnatA hai| aMgopAMga nAmakarma ke udaya se manovargaNA ke skandhoM dvArA hRdayasthAna meM niyama se vikasita ATha pA~khar3I ke kamala ke AkAra meM dravya mana utpanna hotA hai, isa dravya mana kI noindriya saMjJA bhI hai kyoMki dUsarI indriyoM kI taraha yaha vyakta nahIM hai| isa dravya mana ke hone para hI bhAva mana tathA manaHparyayajJAna utpanna hotA hai| sAmAnya kI apekSA manaHparyaya eka prakAra kA hai aura vizeSa bhedoM kI apekSA do prakAra kA hai: Rjumati aura vipulmti| Rjumati ke tIna bheda bhI haiM - RjumanogatArtha viSayaka, RjuvacanagatArtha viSayaka aura RjukAyagatArtha viSayaka / parakIya manogata hone para bhI jo jJAna saralatayA mana, vacana, kAya ke dvArA grahaNa kiye hue padArthoM ko viSaya karatA hai vaha Rjumati manaHparyaya jJAna hai| vipulamati manaHparyayajJAna ke chaha bheda haiN| Rju (sarala) mana, vacana, kAya ke dvArA cintita parakIya manogata padArthoM kA viSaya karane kI apekSA tIna bheda haiM tathA kuTila mana, vacana, kAya ke dvArA parakIya manogata padArthoM ko viSaya karane kI apekSA tIna bheda haiN| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 108 Rjumati aura vipulamati mana:paryaya jJAna kA viSaya zabdagata evaM arthagata donoM hI prakAra kA hotA hai| Rjumati manaHparyayajJAna vartamAna jIvoM ke dvArA cintyamAna trikAlaviSayaka rUpI padArthoM ko jAnatA hai, parantu vipulamati mana:paryayajJAna bhUta, bhaviSyat aura vartamAna ina tInoM kAloM ke padArthoM ko jAnatA hai arthAt jisa padArtha kA bhUtakAla meM cintana kiyA thA, bhaviSya meM jisakA cintana karegA tathA vartamAna meM jisakA cintana kara rahA hai, una sabako vipulamatijJAna jAnatA hai| mAnava kSetra meM rahane vAle samasta mAnavoM, tiryaMcoM aura devoM ke mAnasika vicAroM ko jAnane meM yaha jJAna samartha hai| yaha manaHparyayajJAna sAta RddhiyoM meM se kisI eka Rddhi ke dhAraka aura viziSTa nirmala tathA uttarottara vRddhi ko prApta cAritra ke dhArI munirAjoM ke hI hotA hai| vipulamati jJAna hone ke bAda chUTatA nahIM hai arthAt vipulamati jJAna ke dhArI munigaNa usI bhava meM kevalajJAna prApta kara nirvANapada ko prApta kara lete haiN| parantu Rjumati manaHparyaya jJAnI ke yaha niyama nahIM hai kyoMki Rjumati jJAnI usI bhava meM mokSa jA bhI sakatA hai aura nahIM bhI jA sakatA hai| Rjumati jJAna homamUTane ke bAda ardha-udA parAvartana kAla taka saMsAra meM paribhramaNa bhI kara sakatA hai| __ Rjumati kA jaghanya dravya audArika zarIra ke nirjIrNa samayaprabaddha pramANa hai aura utkRSTa dravya cakSurindriya ke nirjarA dravyapramANa hai| kSetra kI apekSA RjumatijJAna kama-se-kama (jaghanya) do tIna kosa kI bAta jAnatA hai aura utkRSTa 7-8 (sAta-ATha) yojana meM sthita mAnava ke hRdaya kI bAta jAnatA hai| kAla kI apekSA jaghanya do-tIna bhava kI, utkRSTa sAta-ATha bhava kI bAta jAnatA hai| bhAva kI apekSA Rjumati jJAna jaghanya vA utkRSTa Avali ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa jAnatA hai tathApi jaghanya pramANa se utkRSTa pramANa asaMkhyAta guNA adhika hai| vipulamati mana:paryayajJAna kSetra kI apekSA jaghanya (kama-se-kama) sAta-ATha yojana meM sthita manuSyoM ke hRdayoM ke vicAroM ko jAnatA hai aura utkRSTa mAnavalokapramANa kSetra meM sthita mAnava, tiryaMca aura devoM ke mAnasika vicAroM ko jAnatA hai| kAla kI apekSA jaghanya ATha-nau bhava kI bAta jAnatA hai aura utkRSTa palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa bhavoM ko jAnatA hai| bhAva kI apekSA Rjumati mana:paryaya jJAna ke utkRSTa viSaya se asaMkhyAtaguNA viSaya vipulamati jJAna kA hai aura utkRSTa viSaya asaMkhyAta lokapramANa hai| dravya kI apekSA vipulamati jaghanya se manovargaNAoM ke vikalpa meM ananta kA bhAga dene se jo labdha AtA hai utanA jAnatA hai aura utkRSTa manovargaNA meM Rjumati ke utkRSTa dravya kA bhAga dene se jo labdha AtA hai, utanA jAnatA hai| etAni jJAnAni svAvaraNAnAM kssyopshmjaani| kevalamazeSavastusvarUpasaMvedi tat kSayajaM // 84 // anvayArtha - etAni - ye| jJAnAni - jnyaan| svAvaraNAnAM - apane-apane AvaraNa ke| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 109 kSayopazamajAni - kSayopazama se utpanna hote haiN| azeSavastusvarUpasaMvedi - sarvavastuoM ke svarUpa kA jnyaataa| kSayajaM - sampUrNa AvaraNa ke kSaya se utpanna hone vaalaa| tat - vh| kevalaM - kevalajJAna hai| artha - matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna apane AvaraNa ke kSayopazama se hote haiM isalie kSAyopazamika haiM aura samasta vastuoM ke svarUpa ko jAnane vAlA sampUrNa jJAnAvaraNIya ke kSaya se utpanna hone vAlA kevalajJAna hai| matijJAna aura zrutajJAna sarva dravya aura unakI kucha paryAyoM ko jAnate haiM / isa jJAna kI utpatti yA vikAsa meM indriya aura mana kAraNa hotA hai| avadhijJAna kevala rUpI padArthoM ko jAnatA hai aura unakI bhI sArI paryAyoM ko nahIM jAnatA hai| karmabandha se yukta AtmA aura AtmA ke kucha bhavoM ko jAnatA hai| avadhijJAna meM indriya aura mana kAraNa nahIM par3ate haiM, apitu sIdhe AtmA se hI jAnatA hai| mana:paryayajJAna dUsare ke mana meM sthita padArthoM ko jAnatA hai| ye cAroM jJAna sImita haiM, parantu kevalajJAna asIma hai, kSAyika hai evaM svAbhAvika hai| saMkSepa se pramANa kA kathana aura naya kA svarUpa saamaanyvishessaatmkvstugrhnnaatprmaannmetddhi| naya ekAMzagrahaNAd durnaya itarAMzanirlopAt // 85 / / anvayArtha -- hi - nizcaya se| sAmAnyavizeSAtmakavastu grahaNAt - sAmAnyavizeSAtmaka vastu ko grahaNa karane vaalaa| etat - yh| pramANaM - pramANa hai| ekAMzagrahaNAt - eka aMza grahaNa karane vAlA hone se / nayaH - naya kahalAtA hai| itarAMzanirlopAt - itara aMza kA lopa karane vaalaa| durnaya: - durnaya kahalAtA hai| artha - sAmAnya-vizeSAtmaka vastu ko grahaNa karane vAlA pramANa kahalAtA hai tathA vastu ke ekadeza ko grahaNa karane vAlA naya kahalAtA hai| jo eka aMza kA lopa karatA hai, vaha durnaya kahalAtA hai| vizeSArtha - arthIjana jisake lie bAhya aura Abhyantara tapa ke dvArA mArga kA kevana arthAt sevana karate haiM vaha kevalajJAna kahalAtA hai| athavA kevala zabda asahAyavAcI hai| jo jJAna asahAya hai arthAt indriya, mana aura Aloka kI apekSA se rahita hai| trikAlagocara ananta paryAyoM se samavAya sambandha ko prApta ananta vastuoM ko jAnane vAlA hai, asaMkucita arthAt sarva vyApaka hai aura asapatna arthAt pratipakSI rahita hai, use kevalajJAna kahate haiN| AtmA jJAnapramANa hai, jJAna jJeyapramANa hai tathA jJeya loka aura aloka hai, isalie jJAna sarvagata hai| jJAna citrapaTa ke samAna hai| jaise citrapaTa meM atIta, anAgata aura vartamAna vastuoM ke AlekhyAkAra sAkSAt eka samaya meM bhAsita hote haiM, usI prakAra jJAnarUpI bhitti meM bhI bhAsita hote haiN| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamujvayam * 110 kevalajJAnI saba jIvoM aura sarvabhAvoM ko samyak prakAra se yugapat jAnate haiM, dekhate haiM aura vihAra karate haiN| jaise sUrya apane prakAza meM jitane padArtha samAviSTa hote haiM una sabako yugapat prakAzita karatA hai| svayaM utpanna hue jJAna aura darzana se yukta bhagavAn devaloka aura asuraloka ke sAtha manuSyaloka kI agati, gati, cayana, upapAda, bandha, mokSa, Rddhi, sthiti, yuti, anubhAga, tarka, kala, mana, mAnasika, bhukta, kRta, pratisevita, Adikarma, araha: karma, saba lokoM ke saba jIvoM aura saba bhAvoM ko samyak prakAra yugapat jAnate haiM, dekhate haiM aura vihAra karate haiN| (Sa. khaM. 13 / 5, 5 / sU. 82 / 346 ) se isa prakAra kevalajJAna kA svarUpa jAnanA caahie| isa prakAra pA~ca prakAra ke samyagjJAna kA kathana pUrNa huA / aba pramANa kA kathana karate haiN| jJAna ko hI pramANa kahate haiM / 'tatpramANe' tattvArthasUtra meM kahA hai| hita kI prApti aura ahita kA parihAra karane meM jo samartha hotA hai, vaha pramANa kahalAtA hai| hita kI prApti aura ahita kA parihAra jJAna se hI hotA hai, ataH jJAna hI pramANa hai| "svApUrvArdhavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANaM" (parIkSAmukha ) / sAmAnya aura vizeSAtmaka padArtha pramANa kA viSaya hotA hai isalie zloka meM 'sAmAnyavizeSAtmakavastugrahaNAt' yaha vizeSaNa diyA gayA hai| jJAna sAmAnya hai, pramANa vizeSa hai, jJAna ke dvArA jAne hue viSaya meM vyabhicAra (saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya) ho sakatA hai, parantu pramANa meM nhiiN| pramANa kI yahI pramANatA hai ki jAne hue viSaya meM vyabhicAra nahIM hotA / pra utkRSTa arthAt saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya rahita mAna yAnI jJAna ko pramANa kahate haiM / Ax samyagjJAna hI pramANa hai, mithyAjJAna (kumati, kuzruta, kuavadhi ) pramANa nahIM haiN| pratyakSa aura parokSa ke bheda se pramANa do prakAra kA hai| matijJAna aura zrutajJAna parokSa pramANa haiN| avadhijJAna aura mana:paryaya jJAna ekadeza pratyakSa haiM aura kevalajJAna sakala pratyakSa hai| svArtha aura parArdha ke bheda se pramANa do prakAra kA hai| jJAnAtmaka ( matijJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna) pramANa ko svArtha pramANa kahate haiM aura vacanAtmaka (zrutajJAna) parArtha pramANa kahalAtA hai| matijJAnAdi cAra jJAna to svArtha hI haiN| parantu zrutajJAna svArtha aura parArtha donoM prakAra kA hai| isa prakAra svArtha aura parArtha jJAna bhI pratyakSa evaM parokSa pramANa meM garbhita ho jAte haiN| ata: pramANa pratyakSa aura parokSa ke bheda se do prakAra kA hai athavA matijJAnAdi bheda se jJAna pA~ca prakAra kA hai to pramANa bhI pA~ca prakAra kA hai| isa prakAra jJAna ArAdhanA meM samyagjJAna kA varNana kiyA / aba jJAna ke dvArA jAne hue padArthoM ke kathana karane vAle nayoM kA kathana karate haiN| vizva ke sabhI darzanazAstra vastutattva kI kasauTI rUpa meM pramANa ko svIkAra karate haiM, kintu jainadharma, darzana isa sambandha meM eka navIna sUjha detA hai| jaina darzana kI mAnyatA hai ki pramANa akelA vastu tattva ko parakhane meM samartha nahIM hai| vastu kI yathArthatA kA nirNaya pramANa aura naya ke dvArA hI ho sakatA hai| jainetara Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 111 darzana naya ko svIkAra nahIM karane ke kAraNa hI ekAntavAda ke poSaka bana gaye haiM jabaki jaina darzana nayavAda ko aMgIkAra karane se anekAntavAdI hai| pramANa vastu kI samagratA aura usake akhaNDa ekarUpa ko viSaya karatA hai arthAt jAnatA hai aura naya usI vastu ke aMzoM ko, usake khaNDa-khaNDa rUpoM ko jAnatA hai| kisI bhI vastu kA pUrA svarUpa aura samyagjJAna prApta karane ke lie usakA vizleSaNa karanA anivArya hai| vizleSaNa ke binA usakA paripUrNa svarUpa nahIM jAnA jA sktaa| isalie tattva kA vizleSaNa karanA aura usake vizliSTa akhaNDa vA khaNDa svarUpa ko samajhanA hI naya kI upayogitA hai| nayavAda ke dvArA paraspara virodhI pratIta hone vAle vicAroM ke avirodha kA mUla khojA jAtA hai tathA inakA samanvaya kiyA jAtA hai| naya vicAroM kI mImAMsA hai| jahA~ eka ora ve vicAroM ke pariNAma aura kAraNa kA anveSaNa karate haiM, vahIM dUsarI ora paraspara virodhI vicAroM meM avirodha kA bIja khojakara samanvaya sthApita karate haiN| jIva, ajIva Adi sabhI padArthoM meM paraspara virodhI dharma evaM mantavya upalabdha hote haiM, jaise eka jagaha vidhAna hai ki AtmA nitya hai to dUsarI jagaha kahA gayA hai ki AtmA anitya hai| aise viruddha dikhAI dene vAle dharma evaM mantavyoM ke viSaya meM nayavAda apekSA kI nIti apanAtA hai| vaha vicAra karatA hai ki kisa dRSTikoNa se AtmA nitya hai aura kisa dRSTikoNa se anitya ? isa prakAra ke dRSTikoNoM kA anveSaNa karake una vicAroM ke samanvaya kI pIThikA taiyAra karatA hai, isa kAraNa nayavAda apekSAvAda bhI kahA jAtA hai| jagat meM vicAroM ke AdAna-pradAna kA sAdhana naya hai| naya kA lakSaNa - naya zrutajJAna kA bheda hai| zrutaM tu svArthaM parArthaM ca bhavati / jJAnAtmakaM zrutaM svArtha, vacanAtmakaM parArthaM / vacana-vikalpastu nyH| zrutajJAna ke do bheda haiM - svArtha aura praarth| usameM jo parArtha hai (arthAt vacanoM ke dvArA dUsaroM ko samajhAyA jAtA hai|) vaha vadhanAtmaka hai aura jo vacanAtmaka hai vahI naya hai| 'zrutamUlanayA:' zruta kA mUla naya haiN| 'zrutaviSayakadezajJAna naya:' zrutajJAna ke viSaya kA ekadeza naya __ aneka guNoM aura aneka paryAyoM sahita eka pariNAma se dUsare pariNAma meM, eka kSetra se dUsare kSetra meM aura eka kAla se dUsare kAla meM avinAzI svabhAva rUpa se rahane vAle dravya ko jo le jAtA hai arthAt usakA jJAna karAtA hai, use naya kahate haiN| jo zrutajJAna pramANa se jAne hue padArthoM kA eka aMza mukhyata: grahaNa karake anya aMzoM ko gauNa rUpa se svIkAra karatA hai, use naya kahate haiN| yA vaktA ke abhiprAya ko naya kahate haiN| jo yugapat sarva padArthoM ko jAnatA hai vaha tattvajJAna pramANa hai aura jo kramaza: jAnatA hai vaha syAdvAda naya se saMskRta hai, vaha karma bhAvI jJAna naya kahalAtA hai| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhantapura 911 ke sAmAnya vizeSAtmaka vastu ko grahaNa karane vAlA sakalAdezI pramANa kahalAtA hai aura vastu ekadeza ko grahaNa karane vAlA naya kahalAtA hai| pramANa ke dvArA gRhIta vastu ke eka aMza meM vastu kA nizcaya karAne vAle jJAna ko naya kahate haiM / ' sAdharmI kA virodha na karate hue, sAdharmya se hI sAdhya ko siddha karane vAlA naya hai| vastuko pramANa se jAnakara anantara kisI eka avasthA dvArA padArtha kA nizcaya karanA naya hai| pramANa se nizcita kiye hue padArthoM ke eka aMza kA jJAna karane ko naya kahate haiM arthAt pramANa dvArA nizcaya ho jAne para usake uttarakAlabhAvI parAmarza ko naya kahate haiN| zrutajJAna ko mUlakAraNa mAnakara hI naya jJAnoM kI pravRtti honA siddha mAnA gayA hai| zrutajJAna ke vikalpa ko naya kahate haiN| uccAraNa kiye hue artha pada aura usameM kiye gaye nikSepa ko dekhakara arthAt samajhakara padArtha ke ThIka nirNaya taka pahu~cA dete haiM, isalie ve naya kahalAte haiN| aneka guNoM aura aneka paryAyoM sahita athavA unake dvArA eka pariNAma se dUsare pariNAma meM, eka kSetra se dUsare kSetra meMaura eka kAla se dUsare kAla meM avinAzI svabhAva rUpa se rahane vAle dravya ko jo le jAtA hai, arthAt usakA jJAna karA detA hai, use naya kahate haiM / jIvAdi padArthoM ko jo lAte haiM, prApta karAte haiM, banAte haiM, avabhAsa karAte haiM, upalabdha karAte haiM, pragaTa karAte haiM, ve naya haiN| nAnA svabhAvoM se haTAkara vastu ko eka svabhAva meM jo prApta karAye use naya kahate haiN| pratipakSI arthAt virodhI dharmo kA nirAkaraNa na karate hue vastu ke eka aMza yA dharma ko grahaNa karane vAlA jJAtA kA abhiprAya naya hai| nAnA dharmoM se yukta bhI padArtha ke eka dharma ko naya kahate haiM, kyoMki usa samaya usI dharma kI vivakSA hai, zeSa dharmoM kI nahIM / pramANa se gRhIta vastu ke paryAya yA dravya meM athavA sAmAnya vA vizeSa meM vastu ke nizcaya ko naya kahate haiN| naya ke mUla bheda do haiM- dravyArthika aura pryaayaarthik| tIrthaMkaroM ke vacanoM ke sAmAnya prastAra kA mUla vyAkhyAna karane vAlA dravyArthika naya hai aura unhIM vacanoM ke vizeSa prastAra kA mUla vyAkhyAtA paryAyArthika naya hai / zeSa sabhI naya ina donoM nayoM ke vikalpa arthAt bheda haiN| yA zAkhA pratizAkhA haiN| dravya kI mukhyatA se kathana karane vAlA dravyArthika naya hai tathA paryAya kI mukhyatA se kathana karane vAlA paryAyArthika naya hai| 1. dha. 1/1,9,1/83 / 2. dha. 1/1, 1, 1, / gAthA 5 / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 113 dravyArthika naya ke daza bheda haiM - (1) karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthika naya - jaise saMsArI jIva siddha ke samAna zuddhAtmA haiN| karmoM se ba~dhe hue jIva ko yaha naya siddha ke samAna zuddha batAtA hai, ataH yaha karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthika naya hai| (2) utpAda aura vyaya ko gauNa karake mukhyarUpa se jo kevala sattA ko grahaNa karatA hai, vaha sattAgrAhaka zuddha dravyArthika naya kahalAtA hai| isa naya kI apekSA sarva padArtha utpAda - vyaya se rahita nitya haiM (3) guNa-guNI meM, paryAya-paryAyI meM bheda na karake abhinna rUpa se eka svarUpa se grahaNa karatA hai, vaha bhedakalpanAnirapekSa zuddha dravyArthika naya hai| isa naya kI apekSA dharma, adharma, AkAza aura jIva ina cAroM bahupradezI dravyoM kI akhaNDatA hone ke kAraNa ekapradezapanA hai| (4) karmajanita rAgAdi vibhAva bhAvoM ko tathA audayika, aupazamika, kSAyopazamika ina tInoM bhAvoM ko, ina bhAvoM se utpanna nara-nArakAdi paryAyoM ko jIva kI kahanA arthAt jIva nArakI hai, tiryaMca hai, Adi rUpa se kathana karane vAlA karmopAdhi sApekSa azuddha dravyArthika naya hai| (5) dravya eka samaya meM hI utpAda, vyaya aura dhrauvyAtmaka hai, aisA kathana karanA utpAdavyayasApekSa azuddha dravyArthika naya kA viSaya hai| (6) bhedakalpanAsApekSa azuddha dravyArthika naya kI apekSA jJAna-darzana Adi AtmA ke guNa haiM tathA dharma, adharma, AkAza va jIva ye cAroM dravya anekapradezasvabhAva vAle haiN| jo dravya meM guNa-guNI bheda karake unameM sambandha sthApita karatA hai (jaise jIva guNa va paryAya vAlA hai athavA jIva jJAnavAna hai) vaha bhedakalpanA sApekSa azuddha dravyArthika naya hai| (7) anvayasApekSa dravyArthika naya kI apekSA guNaparyAyasvarUpa hI dravya hai aura isIlie isa naya kI apekSA eka dravya ke bhI aneka svabhAvIpanA hai| (jaise jIva jJAnasvarUpa hai, jIva darzanasvarUpa hai) ni:zeSa svabhAvoM ko jo pUrNa dravyoM ke sAtha anvaya yA anusyUta rUpa se kahatA hai vaha anvaya sApekSa dravyArthika naya hai| (8) svadravyAdigrAhaka dravyArthikanaya kI apekSA svadravya, svakSetra, svakAla va svabhAva isa catuSTaya se hI dravya kA astitva hai yA ina cAroM rUpa hI dravya kA astitva svabhAva hai| (9) paradravyAdigrAhaka dravyArthika naya kI apekSA paradravya, parakSetra, parakAla va parabhAva isa paracatuSTaya se dravya kA nAstitva hai arthAt para-catuSTaya kI apekSA dravya kA nAstitva svabhAva hai| (10) paramabhAvagrAhakadravyArthikanaya isa naya kI apekSA AtmA jJAna svabhAva meM sthita hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam.114 paramabhAva grAhaka naya se bhavya va abhavya pAriNAmika svabhAvI haiM, karma va nokarma mUrta svabhAvI haiM, pudgala ke atirikta zeSa dravya amUrta svabhAvI haiM; kAla va paramANu ekapradezasvabhAvI haiN| jo audayikAdi azuddha bhAvoM se tathA zuddha kSAyika bhAva ke upacAra se rahita kevala dravya ke trikAlI pariNAmAbhAva rUpa svabhAva ko grahaNa karatA hai use paramabhAvagrAhI naya jAnanA caahie| sarvavizuddha pAriNAmika paramabhAva grAhaka zuddha upAdAnabhUta zuddha dravyArthika naya se jIva kartA, bhoktA va mokSa Adi ke kAraNarUpa pariNAmoM se zUnya hai| zuddha nizcaya naya bandha mokSa se atIta zuddha jIva ko viSaya karatA hai| paryAya hI jisakA prayojana hai vaha paryAyArthika naya kahalAtA hai| dravya - paryAyAtmaka vastu meM se jo kevala paryAya kA hI mukhya rUpa se jJAna karAtA hai, anubhava karAtA hai, kathana karatA hai, usako paryAyArthika naya kahate haiN| paryAga kA artha vizeSa apadAda aura vyAvRtti (bheda) hai| vizeSa vA bheda kA kathana karane vAlA paryAyArthika naya kahalAtA hai| isa paryAyArthika naya ke aneka bheda haiM tathApi mukhya rUpa se chaha bheda haiN| chaha bhedoM kA kathana isa prakAra hai - (1) anAdi nitya paryAyArthika naya, (2) sAdinitya paryAyArthika naya, (3) svabhAva nitya azuddha paryAyArthika naya, (4) svabhAva anitya azuddha paryAyArthika naya, (5) karmopAdhi nirapekSa svabhAva anitya zuddha paryAyArthika naya aura (6) karmopAdhi sApekSa svabhAva anitya azuddha paryAyArthika ny| (1) bharata Adi kSetra, himavAna Adi parvata, padma Adi sarovara, sudarzana Adi meru, lavaNa va kAloda Adi samudra, inako madhya rUpa yA kendrarUpa karake sthita asaMkhyAta dvIpa-samudra, naraka paTala, bhavanavAsI va vyantara devoM ke vimAna, candra va sUrya maNDala Adi jyotiSI devoM ke vimAna, saudharmakalpa Adi svargoM ke paTala, yathAyogya sthAnoM meM pariNata akRtrima caitya-caityAlaya, mokSazilA, vRhad vAtaklaya tathA ina sabako Adi lekara anya bhI AzcaryarUpa pariNata jo padgala kI paryAya tathA unake sAtha pariNata lokarUpa mahAskandha paryAya jo trikAlasthita rahate hue anAdinidhana hai, inako viSaya karane vAlA arthAt inakI sattA ko svIkAra karane vAlA anAdi nitya paryAyArthika naya hai| (2) (paramabhAva grAhaka) zuddha nizcayanaya ko gauNa karake, sampUrNa karmoM ke kSaya se utpanna tathA carama zarIra ke AkAra rUpa paryAya se pariNata jo zuddha siddha paryAya hai, usako viSaya karane vAlA arthAt usako sat samajhane vAlA sAdi nitya paryAyArthika naya hai| (3) padArtha meM vidyamAna guNoM kI apekSA ko mukhya na karake utpAda vyaya dhrauvya ke AdhInapane rUpa se dravya ko vinAza va utpatti svarUpa mAnane vAlA sattAnirapekSa yA sattAgauNa utpAda vyaya grAhaka svabhAva anitya azuddha paryAyArthika naya hai| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 915 (4) agurulaghu Adi guNa svabhAva se hI SaTguNa hAni vRddhi rUpa kSaNabhaMgura arthAt ekasamayavartI paryAya se pariNata ho rahe haiN| to bhI sat dravya ke ananta guNa aura paryAyeM paraspara saMkramaNa na karake apariNata arthAt apane-apane svarUpa meM sthita rahate haiN| dravya ko isa prakAra se grahaNa karane vAlA naya sattA sApekSa svabhAva nitya azuddha paryAyArthika naya hai| (5) carAcara paryAya pariNata saMsArI jIvadhAriyoM ke samUha meM zuddha siddhaparyAya kI vivakSA se karmopAdhi se nirapekSa vibhAva- nitya zuddha paryAyArthika naya hai| (yahA~ para saMsAra rUpa vibhAva meM yaha naya nitya zuddha siddha paryAya ko jAnane kI vivakSA rakhate hue saMsAra jIvoM ko bhI siddha sadRza batAtA hai| isI ko 'AlApa paddhati' meM karmopAthi nirapekSa svabhAva anitya zuddha paryAyArthika naya kahA gayA hai|) (6) jo zuddha paryAya kI vivakSA na karake karmopAdhi se utpanna huI nArakAdi vibhAva paryAyoM ko jIna svarUpa batAtA hai, vaha karmopAdhi sApekSa vibhAva anitya azuddha paryAyArthikanaya hai| ( isI ko A. pa meM karmopAdhi sApekSa svabhAva anitya azuddha paryAyArthika naya kahA gayA hai | ) athavA, zuddha paryAyArthika aura azuddha paryAyArthika ke bheda se paryAyArthika naya do prakAra kA hai| zuddha paryAya arthAt samaya mAtra sthAyI, SaTraguNa hAni-vRddhi dvArA utpanna sUkSma ardhaparyAya hI jisakA prayojana hai vaha zuddha paryAyArthika naya hai aura azuddha paryAya arthAt cirakAla sthAyI vA sthUla vyaJjana paryAya hI hai prayojana jisakA vaha azuddha paryAyArthika naya hai| zuddha sUkSma arthaparyAya kA viSaya karane vAlA sUkSma RjusUtra naya zuddha paryAyArthika naya hai aura sthUla vyaMjana paryAya ko grahaNa karane vAlA azuddha RjusUtra azuddha paryAyArthika naya hai| saMkSepa kathana se ina donoM paryAyArthika nayoM meM sAre paryAyArthika naya garbhita ho jAte haiN| athavA naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta naya kI apekSA naya sAta prakAra ke hote haiM / naigamanaya : " aniSpannArthasaMkalpamAtragrAhI naigamaH" (pra.ka. mArtaNDa, pRSTha 205) aniSpanna aparipUrNa, padArthoM ke saMkalpa mAtra ko grahaNa karane vAlA naigamanaya hai athavA "arthasaGkalpamAtragrAhI naigamaH " (ta. rA. vA. 1 / 33) nigama kA artha saMkalpa hai, artha ko saMkalpa mAtra se grahaNa karanA jisakA viSaya hai, use naigama naya kahate haiN| jaise koI manuSya kulhAr3I lekara jA rahA thA, kisI ne pUchA- Apa kahA~ jA rahe haiM ? usane kahA, prastha ( mApane kA pAtra) lene jA rahA huuN| aise hI kisI vyakti se jo lakar3I aura pAnI Adi ekatra kara rahA thA, pUchA- Apa kyA kara rahe haiM ? usane uttara diyA- cAvala pakA rahA hU~ / parantu usa samaya vaha prastha paryAya aura odana paryAya niSpanna nahIM hai, usakI niSpatti ke lie saMkalpa mAtra meM prasthAdi kA vyavahAra hai| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAthanAsamuccayam 116 athavA - eka dharma jisakA viSaya nahIM hai, usako naigama naya kahate haiN| arthAt saMgraha aura asaMgraha rUpa dravyArthika naya kA viSaya karane vAlA naigama naya hai| "anyonyaguNapradhAnabhUtena bhedAbhedaprarUpaNo naigama:' dharma aura dharmI meM eka ko gauNa aura dUsare ko pradhAna karake vastu kA kathana karane vAlA naigama naya kahalAtA hai| jaise sukha jIva kA guNa hai, isa prakAra ke kathana meM sukha kI vizeSatA hone se jIva kI apadhAnatA hai aura sukha kI pradhAnatA hai kyoMki jIva sukha kA vizeSa hai| sukhI jIva hai, isameM jIva vizeSya hai aura sukhI usakA vizeSaNa hai| isalie jIva pradhAna hai aura sukha gauNa hai| isa prakAra naigamanaya vizeSya vizeSaNa meM eka ko gauNa aura eka ko mukhya karake varNana karatA hai, to bhI isa naya meM pramANapane kA prasaMga nahIM AtA hai kyoMki pramANa meM dharma aura dharmI kI pradhAnatA kI jJapti kI asambhavatA hai| arthAt pramANa eka ko pradhAnatA aura eka ko gauNatA se grahaNa nahIM karatA hai| dharma aura dharmI kI pradhAnatA aura gauNatA kA to anubhava naigama naya se hI kiyA jAtA hai tathA utpAda, vyaya aura dhrauvyAtmaka dravya kA pradhAnatA se anubhava karane vAle vijJAna ko pramANa jAnanA caahie| nigama arthAt lokarUr3hi vA laukika saMskAra se utpanna huI kalpanA ko naigama naya kahate haiN| jaise caitra zuklA trayodazI Ane para kahanA ki Aja bhagavAna mahAvIra kA janmadina hai| vAstava meM, bhagavAna mahAvIra kA janma aDhAI hajAra varSa pUrva huA thA phira bhI lokarUdi ke anusAra aisA kahA jAtA hai ki Aja bhagavAna kA janmadivasa hai athavA jaise rAstA kahIM nahIM jAtA hai tathApi loga kahate haiM ki yaha rAstA paTanA jAtA hai / phUTe ghar3e se pAnI TapakatA hai magara duniyA kahatI hai ghar3A TapakatA hai| jisa dRSTikoNa se aise kathana sahI samajhe jAte haiM vaha dRSTikoNa naigama naya kahalAtA hai| saMgraha naya - apanI jAti ke avirodha se ekatva ko prApta arthoM ke AkrAnta bhedoM ko eka sAtha grahaNa karanA saMgraha naya hai| para-saMgraha naya aura apara-saMgraha naya ke bheda se saMgraha naya do prakAra kA hai| para-saMgraha naya "sakala padArthoM kA sadAtmA se ekatva" ko viSaya karatA hai "sarvameka sadavizeSAt" sarva eka hai| satguNa kI apekSA isameM bheda nahIM hai kyoMki 'sat' isa prakAra kA vAkya 'idaM sat idaM sat' isa prakAra ke vijJAna se anuvRtti liGga se anumita sattAtmaka ekatva se sAre padArthoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| athavA saMgraha naya kA artha hai sattA meM abheda dRsstti| jar3a aura cetana tatvoM kI jo dhArA samAna rUpa se pravAhita ho rahI hai, usI sAmAnya tattva ko mukhya karake sattA dharma kI pradhAnatA ko lakSya meM rakhakara sabako ekarUpa mAnane vAlA abhiprAya para-saMgraha naya kahalAtA hai| sattA sAmAnya vA mahAsattA kI apekSA cetana aura acetana donoM eka haiM kyoMki donoM meM hI sattA samAna rUpa se vyApta hai| apara saMgrahanaya kI apekSA nigoda Adi sarva jIvAtmA sAmAnya haiM kyoMki unakI svAbhAvika cetanA meM koI vilakSaNatA nahIM hai tathA mAnavatva kI apekSA sarva mAnava eka haiM kyoMki mAnava jAti eka hai, isa prakAra samAna dharma ke AdhAra para ekatva kI sthApanA karanA saMgraha naya hai| vyavahAra naya - saMgraha naya se gRhIta padArthoM kA vidhipUrvaka vibhAjana karanA athavA bheda karake Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 117 prarUpaNa karanA vyavahAra naya hai| jisa prakAra para-saMgraha naya ke dvArA sat dharma ke AdhAra para 'sarvaM eka sattvatvAt' sarva sattva kA ekatva se saMgraha kiyA hai, vyavahAra usameM bheda karatA hai ki jo 'sat' hai vaha dravya hai tathA paryAya hai, usI prakAra 'apara saMgraha' 'sarva dravyANi dravyaM sAre dravyoM ko dravya rUpa se - sArI paryAyoM ko paryAya rUpa se saMgraha karatA hai, vyavahAra unameM vibhAga karatA hai| jo dravya hai vaha jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ke bheda se chaha prakAra kA hai| jo paryAya hai vaha sahabhAvI aura kramabhAvI ke bheda se do prakAra kI hai| isa prakAra vyavahAra naya kA prapaMca RjusUtra ke pUrva aura para-saMgraha ke uttara madhya meM jAnanA caahie| kyoMki samasta vastuoM kA svarUpa kathaJcit sAmAnya-vizeSAtmaka hI sambhava hai| isa prakAra dravya aura paryAyoM kA bheda karane vAlA hone se vyavahAra naya ko naigama naya kA bhI prasaMga nahIM AtA hai kyoMki saMgraha naya ke viSaya kA vibhAjana karanA vyavahAra naya kA kArya (viSaya) hai aura gauNa va saMkalpa mAtra se paryAya aura dravya - ina donoM ko grahaNa karanA naigama naya kA viSaya hai| athavA padAthoM meM rahane vAle vizeSa arthAt bheda karane vAle dhoM ko pradhAna karake unameM bheda svIkAra karane kA dRSTikoNa vyavahAra naya hai| __ abheda kI pradhAnatA para saMgrahanaya calatA hai parantu abheda se lokavyavahAra calanA azakya hai| cetanaacetanAtmaka dravya sattA kI samAnatA ke kAraNa yadyapi eka hai tathApi acetana cetana nahIM hai kyoMki cetanA to AtmA meM hI hai, isalie donoM meM pRthaktA bhI vAstavika hai| manuSyatva sAmAnya kI apekSA mAnava mAtra eka hai tathApi mAnava-mAnava meM pratyakSa dRSTigocara hone vAlA antara (bheda) bhI vAstavika hai| jaise pudgala dravya sAmAnya kI apekSA dUdha aura pAnI eka haiM tathApi anubhava evaM kAryoM meM Ane vAlA una donoM kA bheda vAstavika hai| isa prakAra pRthak-pRthak karane vAlA dRSTikoNa vyavahAra naya hai| __ abheda se lokavyavahAra nahIM cala sakatA / lokavyavahAra ke lie bheda kI AvazyakatA hotI hai jaise saMgraha naya kI apekSA se dUdha aura ghI eka hai parantu dUdha ke sthAna para ghRta aura ghRta ke sthAna para dUdha se kArya nahIM calatA isalie dUdha aura ghRta meM bheda hai tathA kArya meM Ane vAle usa bheda ko svIkAra karanA hI vyavahAra naya hai| ye tInoM naya sAdhAraNatayA pradhAnatA se dravya ko hI grahaNa karate haiM ataeva inako dravyArthika naya kahA gayA hai athavA jahA~ para kAlakRta bheda hotA hai use paryAyArthika naya aura dravyoM kA guNaparyAya kRta bheda hotA hai use dravyArthika naya kahate haiN| ina tInoM nayoM meM dravyoM ke paryAyakRta bheda hote hue bhI kAlakRta bheda nahIM hai - isalie ye dravyArthika haiN| RjusUtra naya - vyakta (spaSTa) vartamAna paryAya mAtra kA 'sUtrayati' jJAna karAtA hai, vaha RjusUtra naya hai arthAt zuddha eka samaya kI paryAya ko grahaNa karane vAlA RjusUtra hai| jaise paryAya kSaNika hai| sukha, duHkha eka samayavartI hai ityAdi dravya ke sat kI isa naya meM vivakSA nahIM hai kyoMki atIta kSaNa to naSTa ho gayA hai aura bhAvI kSaNa anutpanna hai isalie bhUta aura bhAvI paryAyoM kI asambhavatA hone se isa naya meM inakI Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 118 vivakSA nahIM hai| isa RjusUtra naya kA pakSa lene se lokavyavahAra kA lopa bhI nahIM hotA hai kyoMki yahA~ to RjusUtra naya ke viSaya kA prarUpaNa karane kI vivakSA hai| lokavyavahAra to sakala naya ke samUha se sAdhya hai, eka naya ke AdhAra para nhiiN| athavA kadAcit manuSya kI buddhi bhUta aura bhaviSyat ke svapnoM ko ThukarA kara tAtkAlika lAbhAlAbha ko hI svIkAra karatI hai| bhUtakAlIna vastu vinaSTa ho jAne ke kAraNa asat hai aura bhaviSyat kAla kI vastu utpanna na hone ke kAraNa asat rUpa hai isalie vaha upayoga meM nahIM AtI hai| ata: vartamAnakAlIna samRddhi hI vAstava meM samRddhi hai| jo dhana naSTa ho gayA hai yA jo bhaviSya meM milegA vaha svapna mAtra hai| isa samaya usakI koI sattA nahIM hai| jo buddhi jaba vartamAna ko hI sarvasva mAnakara calatI hai to vaha vartamAna viSayaka vicAra RjusUtra kahalAtA hai| zabda naya - kAla, liGga, kAraka, saMkhyA, sAdhana aura upagraha (upasarga) ke bheda se artha ko svIkAra karane vAlA zabda naya kahalAtA hai| jaise - 'vizvadRzvA'sya putro jnitaa'| isa vAkya meM bhUtakAla kI kriyA "vizva dRSTavAn" vyAkaraNAcArya isakA sambandha "bhavitA" bhaviSyakAla ke sAtha lagAyegA ki vizva ko dekha cukA hai aisA putra hogA / parantu zabda naya usameM bheda karegA ki kAla bheda hai to artha bheda hai| "vizvaM dRSTvAn dekha liyA hai vizva ko jisana aisA aya kalA kyoMki bhAvIkAla ke sAtha atIta kAla kA virodha hai| kAraka do prakAra kA hai kartRvAcya aura karmavAcya / zabda naya kArakabheda se bhI arthabheda svIkAra karatA hai jaise kartRvAcya meM vaha par3hatA hai, vaha karatA hai aisA vAkya banAyA jAtA hai aura karmavAcya meM par3hA jAtA hai, kiyA jAtA hai / yadyapi ina donoM meM paThana kriyA, karoti' kriyA sAmAnya hai isalie ina puruSa, tat (vaha) anya puruSa bheda se sAdhana tIna prakAra kA hai| unameM kabhI vyAkaraNa kI dRSTi se yuSmat ke sthAna para asmat kA prayoga kiyA jAtA hai aura asmat ke sthAna para yuSmat kA parantu zabda naya usameM arthabheda karatA hai ki yaha prayoga kisa samaya kyoM kiyA jAtA hai| upasarga - upa, vi, ni, saM Adi upasarga ke Ane para dhAtu meM arthabheda ko svIkAra karane vAlA zabda naya hai| jaise 'sthA' dhAtu kA artha hai ThaharanA, usakA vartamAna meM tiSTha Adeza hotA hai, usake pIche sam, pra upasarga lagA dene para saMtiSThate, pratiSThate kriyAe~ banatI haiN| yadyapi ina donoM meM 'sthA' dhAtu hI hai parantu upasarga ke saMyoga se zabda naya usameM bheda mAnatA hai ki yadyapi sthA' dhAtu kA artha ThaharanA hai tathApi sam upasarga se usakA artha hotA hai - "saMtiSThate maratA hai, pra upasarga se pratiSThate - prasthAna karatA hai|" tiSTha ke sAtha meM dhAtu parasmaipadI hai aura upasarga se AtmanepadI ho jAtI hai| zabda naya isa prakAra inameM bheda svIkAra karatA hai| samabhirUr3ha naya - nAnArthAnsametyAbhimukhyena rUDhaH samabhirUDhaH - (prameyakamalamArtaNDa pR. 206) aneka arthoM kA Azraya lekara abhimukhatA se jo rUr3hi hai use samabhirUr3ha naya kahate haiN| zabda naya Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 119 paryAya zabda ke bhedoM se arthabheda ko grahaNa nahIM karatA hai, vaha to kAlAdika ke bheda se hI arthabheda ko grahaNa karatA hai, parantu yaha samabhirUr3ha naya paryAyabheda se arthabheda ko svIkAra karatA hai - jaise indra, zakra, purandara Adi zabda vibhinna artha ke gocara haiN| vibhinna zabdavAcI hone se hAthI, ghor3A Adi zabdoM ke samAna / jaise "indatIti indra" arthAt krIr3A karane vAlA indra kahalAtA hai| zaknotIti zakraH, samartha hone se zakra kahalAtA hai| indrANI kA pati hone se zacIpati kahalAtA hai| isa prakAra yaha naya paryAyavAcI zabdoM meM arthabheda svIkAra karatA hai| athavA yaha naya zabda se bhI eka kadama Age bar3hakara sUkSma zAbdika cintana karatA hai| kahatA hai ki yadi kAla aura liMga Adi kI bhinnatA arthabheda utpanna kara sakatI hai to vyutpatti ke bheda meM bhI vastubheda kyoM na mAnA jAya ? ataH samabhirUr3ha naya vibhinna paryAyavAcI zabdoM ko ekArthaka nahIM maantaa| isake matAnusAra koza mithyA hai kyoMki ve ekArthabodhaka aneka zabdoM kA pratipAdana karate haiN| koza rAjA, nRpa aura bhUpa ko samAnArthaka batalAtA hai, kintu vyutpatti kI apekSA arthabheda spaSTa hai| rAjadaNDa ko dhAraNa karane vAlA 'raajaa'| manuSyoM kA pAlana karane vAlA 'nRpa' / pRthvI kA rakSaNa karane vAlA 'bhUpa' kahalAtA hai| donoM meM bheda nahIM tathApi zabdanaya kI apekSA bheda hai| kyoMki svAdhIna vivakSA meM kartRvAcya banatA hai aura parAdhIna vivakSA meM karmavAcya banatA hai| eka meM kartA svatantra hai, kartA ke anusAra kriyA hai, karmavAcya meM kartA kI mukhyatA nahIM hai, usameM karma kI mukhyatA hai, karma ke anusAra kriyA hotI hai isalie zabdanaya kAraka apekSA arthabheda mAnatA hai| yadyapi zabda naya paryAyavAcI zabdoM ko svIkAra karatA hai parantu vaha liMga, kAraka, upasarga Adi kI apekSA unameM bheda svIkAra karatA hai, unakA ekArtha nahIM mAnatA hai| 'parvatamadhivasati' yahA~ karmakAraka adhikaraNa ke sthAna meM ho gayA hai| yaha zabdanaya ko iSTa nahIM hai| 'sthA' dhAtu parasmaipadI hai| saM, ava, pra, vi upasarga ke sAtha AtmanepadI ho jAtI hai - saMtiSThate Adi / vyAkaraNa se ThIka hone para bhI yaha prayoga zabda naya kI dRSTi meM ThIka nahIM hai| isa prakAra sAdhanabheda bhI iSTa nahIM hai jaise koI kahatA hai ki maiM kala jaauuNgaa| taba dUsarA kahatA hai - tU nahIM jAegA, terA pitA calA gayA hai| ina donoM meM 'maiM, tU' zabdoM kA uttama puruSa, madhyama puruSa rUpa sAdhanoM kA prayoga eka hI vyakti ke lie sarala aura vakra ho gayA hai| isakA bhI zabda naya virodha karatA hai| zabda naya to sarala, avyabhicArI prayoga ko pasanda karatA hai arthAt bhinna-bhinna bhASA-prayogoM kA niSedha kara eka rUpa sarala prayoga ko pukAratA hai| strI, puruSa aura napuMsaka ke bheda se liMga tIna prakAra kA hai| kucha zabda aise haiM jo vyAkaraNa kI apekSA strI hote hue bhI zabda kI apekSA puruSavAcaka hai| kucha zabda puliMga hote hue bhI strIvAcaka hai| kalatra zabda napuMsaka liMga hai parantu zabda kI apekSA strIvAcaka hai| dArA zabda puliMga hai parantu strIvAcaka hai| isa prakAra kalatra, dArA, vanitA ye tInoM zabda strIvAcaka haiM, parantu zabda naya inameM arthabheda karake kahatA hai ki kalatra zabda napuMsakaliMga hai, dArA pulliMga hai aura vanitA strIliMga hai| zabda naya kI apekSA ye tInoM eka strIvAcaka nahIM haiN| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 120 saMkhyA kI apekSA bheda - jaise Apa bahuvacanAnta hai; jala, nIra eka vacanAnta hai, vyAkaraNa ina donoM kA artha jala svIkAra karatA hai parantu zabda naya ina donoM meM bheda karatA hai ki saMkhyA bhinna hone se artha bhI bhinna hai| kyoMki eka vacana ke sAtha eka vacana kI kriyA kA prayoga hotA hai tathA bahuvacana ke sAtha bahuvacana kI kriyA kA prayoga hotA hai| yadi inameM arthabheda nahIM mAneMge to donoM eka ho jaaeNge| jaise 'paTaH ekavacana hai, "tantavaH" bahuvacana hai, inameM bhI ekatva kA prasaMga aaegaa| isalie zabda naya saMkhyA kI apekSA artha meM bheda karatA hai| sAdhana - yuSmat (tuma) madhyama puruSa, asmat (hama) uttama, tathA nRpa aura bhUpa zabdoM kA eka hI artha mAnA jAya to manuSya aura pazu kA artha bhI eka ho jAnA caahie| vaiyAkaraNoM ne 'zabdabhedAt arthabhedaH' zabdabheda se arthabheda aura arthabheda se zabdabheda mAnA hai| yaha pracalita siddhAnta isI naya ke dRSTikoNa para avalambita hai| evaMbhUtanaya - evaM itthaM - isa prakAra vivakSita kriyA pariNAma prakAra se 'bhUta' pariNata artha ko jo svIkAra karatA hai vaha evaMbhUta naya hai kyoMki samabhirUr3ha naya indana kriyA karane para aura nahIM karane para bhI usako indra kahatA hai, yaha naya jaise calatI hai to bhI gAya kahatA hai aura baiThI huI ko bhI gAya kahatA hai kyoMki isameM rUdi kA sadbhAva hai| samabhirUda naya meM zabda kA artha pradhAna hai kriyA pradhAna nahIM hai parantu evaMbhUta naya kriyApradhAna hai isalie kriyApariNatikSaNa meM hI usa zabda ko svIkAra karatA hai, jaise krIr3A karate samaya indra ko indra khegaa| pUjA karate samaya usako indra aura zakra nahIM khegaa| yadi pUjA karate samaya bhI indra ko zakra kahA jAyegA to atiprasaMga doSa AyegA arthAt namaskAra karane vAle ko bhI rasoiyA kahanA pdd'egaa| evaMbhUta naya kI apekSA to koI bhI zabda kriyArahita nahIM hai| jaise sarva vastu dhAtu se banatI hai usI prakAra zabda bhI paTh Adi dhAtuoM se banate haiM isalie sarvazabda kriyA vAle haiN| 'go' Adi zabdoM se abhigata zabda bhI kriyA se vyutpanna haiM jaise 'gacchatIti' gau, calatI hai isalie gAya hai| Azu gacchati iti azva, zIghra calatA hai isalie azva hai| A samantAt khanatIti Akhu - cAroM tarapha se jamIna khodatA hai isalie cUhA 'Akhu' kahalAtA hai| 'kampate vAyunA zarIre iti kapi' jo vAyu se zarIra meM kA~patA hai usako kapivAnara kahate haiN| isI prakAra guNavAcI zukla, nIla Adi tathA sAre yuvAdi zabda bhI kriyA se vyutpanna haiN| jaise jJAyate anena iti jJAnaM, jAnA jAtA hai isalie isako jJAna kahate haiN| zucibhavanAt zuklaM - pavitra hone se zukla kahalAtA hai| isI prakAra devadatta, yajJadatta Adi icchAnusAra rakhe hue zabda bhI kriyA se niSpanna haiN| 'devena datto'yaM putro devadattaH' devoM ke dvArA diyA huA hone se devadatta hai| 'yajJe enaM deyAt' yajJa meM isako denA cAhie isalie yajJadatta hai| saMyogI, samavAya, dravya zabda bhI kriyA zabda hai jaise 'daNDo'syAstIti daNDI' daNDa isakA hai isalie daNDI hai| 'viSANa (sIMga) masyAstIti viSANI' sIMga isake haiM isalie viSANI hai| ___ isa prakAra jAti, dravya, guNa, kriyA, yadRcchA sambandha ke bheda se zabda pA~ca prakAra ke haiN| yadyapi zabdoM kI pravRtti vyavahAra mAtra se hai nizcaya naya se nahIM hai, tathApi inase hamArA lokavyavahAra calatA hai| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 121 naigama, saMgraha aura vyavahAra naya ye tInoM nityavAdI haiM kyoMki tInoM naya kA viSaya paryAya nahIM hai ataH inake viSaya meM sAmAnya aura vizeSa kAla kA abhAva hai| RjusUtra naya, zabda naya, samabhirUr3ha naya aura evaMbhUta naya meM pUrva-pUrva naya sAmAnya rUpa se aura uttarottara naya vizeSa rUpa se vartamAna kAlavI paryAyoM kA viSaya kahate haiN| athavA, arthanaya aura vyaJjananaya ke bheda se bhI naya do prakAra ke haiN| naigama, saMgraha, vyavahAra aura RjusUtra ye cAroM naya artha naya haiM tathA zabda, samabhirUr3ha Adi vyaMjana naya haiN| "jo vastu ke svarUpa kA svadharma ke bheda se bheda karatA hai, vaha artha naya hai| athavA jo vastu kA abhedaka hai, abheda rUpa se vastu ko grahaNa karatA hai vA abheda rUpa se vastu ko prApta hotA hai vaha arthanaya hai|" jana. dha. a. pR. 27 / ata: abheda rUpa se artha ko grahaNa karane vAle hone se vA unameM kAlakRta bheda nahIM hone se naigama naya, saMgraha naya aura vyavahAra naya ye arthanaya haiN| arthaparyAya aura vyaMjanaparyAya ke bheda se paryAya do prakAra kI hai| usameM kSaNavartI arthaparyAya ko grahaNa karane vAlA hone se RjusUtra naya arthanaya hai| "vyaMjana (zabda) ke bheda se vastu meM bheda kA nizcaya karane vAle naya vyaMjana naya kahalAte haiN|" ina sAtoM nayoM meM RjusUtra naya paryanta cAra naya arthapradhAna haiM aura zabda naya, samabhirUr3ha naya aura evaMbhUtanaya zabda pradhAna haiN| pUrva-pUrva naya kA viSaya bahuta hai aura Age-Age ke naya kA viSaya alpa hai| jaise saMgrahanaya se naigamanaya kA viSaya bahuta hai| kyoMki naigamanaya sad (bhAva), asad (abhAva) donoM ko viSaya karatA hai isalie jitane vidyamAna padArthoM meM saMkalpa haiM utane hI avidyamAna padArthoM ke saMkalpa hote haiN| saMgrahanaya kA viSaya naigamanaya kI apekSA alpa haiM kyoMki saMgraha sAmAnya sattA kA grAhaka hai aura vyavahAra naya usake vizeSa bhedoM kA avabodhaka hai| isalie yaha alpa viSaya vAlA hai| kAla, liMga, saMkhyA, kAraka, sAdhana aura upasarga se bheda ko grahaNa karane vAlA hone se RjusUtra naya kI apekSA zabda kA viSaya alpa hai| paryAya ke bheda se arthabheda ko svIkAra karane vAlA hone se samabhirUr3ha kA viSaya zabda naya kI apekSA alpa hai kyoMki zabda naya se samabhirUr3ha vizeSa sUkSma hai| kriyA ke bheda se arthabheda ko svIkArane vAlA hone se samabhirUda naya kI apekSA evaMbhUta naya kA viSaya alpa hai kyoMki yaha kriyApradhAna hai| pUrva-pUrva kA naya kAraNa hai aura Age-Age kA naya kArya hai kyoMki pUrvanayapUrvaka hI Age ke naya kI utpatti hotI hai| jaise naigamanaya kAraNa hai aura saMgrahanaya kArya hai| saMgraha naya se gRhIta artha kA bheda karane vAlA hone se saMgraha naya kAraNa hai aura vyavahAra naya kArya hai| isa prakAra Age ke nayoM ko bhI samajhanA caahie| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam .. 122 jahA~ para pUrva-pUrva naya pravRtti karate haiM, usa aMza meM uttarottara naya bhI pravRtti karate haiN| jaise hajAra, ATha sau, pA~ca sau Adi saMkhyA meM Age kI saMkhyA bhI rahatI hai arthAt hajAra kI saMkhyA meM ATha sau aura ATha sau meM pA~va hArbhita hai| yadyapi yahA~ para sAta ho nayA kA varNana hai parantu nayoM kA kSetra bahuta vistRta hai| jitane vacana haiM utane hI naya haiM / vacana asaMkhyAta haiM isalie naya bhI asaMkhyAta haiN| ye sabhI naya paraspara sApekSa hokara hI vastu ke nirNaya meM aura samyagdarzana kI utpatti meM kAraNa hote haiM, jaise paraspara sApekSa tantu vastra rUpa pariNata hokara lajjA, zItAdi kA nivAraNa karane meM samartha hote haiN| jisa prakAra pRthak-pRthak rahakara tantu lajjA, zIta-nivAraNAdi kArya nahIM kara sakate haiM, usI prakAra paraspara nirapekSa naya bhI arthakriyA nahIM kara sakate haiN| jaise zakti kI apekSA tantuoM meM vastu kI lajjA zItanivAraNa rUpa arthakriyA kA sadbhAva mAnA jAtA hai vaise hI nirapekSa nayoM meM bhI samyagdarzana kI aMgatA (kAraNatA) zaktirUpa se hai parantu abhivyakti sApekSa dazA meM hogii| adhyAtma bhASA kI apekSA nayoM ke bheda - adhyAtma bhASA kI apekSA naya ke mUla bheda do haiM 1. nizcaya aura 2, vyavahAra "nizcayamihabhUtArthavyavahAraM varNayantyabhUtArthaH / " nizcaya naya bhUtArtha hai aura vyavahAra naya abhUtArtha hai| vyavahAra naya parAzrita tathA paryAyAzrita hai aura nizcaya naya svAzrita (dravyAzrita) hai| abheda rUpa akhaNDa vastu ko grahaNa karane vAtA nizcaya naya hai aura abheda meM bheda aura bheda meM abheda ko grahaNa karane vAlA vyavahAra naya hai| nizcaya naya bhI zuddha nizcaya naya aura azuddha nizcaya naya ke bheda se do prakAra hai| nirupAdhi zuddha guNa-guNI meM abheda karake kathana karanA zuddha nizcaya naya hai, jaise-jIva kevala-jJAnAdiguNa svarUpa hai| sopAdhika guNa-guNI meM abheda rUpa se kathana karanA azuddha nizcaya naya hai| jaise jIva matijJAnAdi guNa vA rAgadveSAdi vikAra bhAvarUpa hai| vyavahAra naya bhI sadbhUta aura asadbhUta ke bheda se do prakAra kA hai| ekavastuviSaya sadbhUta vyavahAra naya hai, bhinnavastu viSaya asadbhUta vyavahAra naya hai| sadbhUta vyavahAra naya bhI upacarita aura anupacarita ke bheda se do prakAra kA hai| sopAdhika guNa-guNI meM bheda karake kathana karanA upacarita sadbhUta vyavahAra naya hai jaise matijJAnAdi guNa vA rAgadveSAdi vikAra bhAva AtmA ke haiN| nirupAdhika guNa-guNI meM bheda karake kathana karane vAlA anupacarita sadbhUta vyavahAra naya hai jaise AtmA ke kevalajJAnAdi guNa haiN| yadyapi azuddha nizcaya naya aura upacarita sadbhUta vyavahAra naya kA viSaya tathA zuddha nizcaya naya aura anupacarita sadbhUta vyavahAra naya kA viSaya eka sarIkhA pratIta hotA hai, tathApi unameM bhinnatA hai kyoMki nizcaya naya guNa-guNI meM abheda grahaNa karatA hai| vaha kahatA hai - AtmA kevalajJAna svarUpa vA azuddha nizcaya naya se rAgAdi vibhAva rUpa hai| anupacarita sadbhUta vyavahAra kahatA hai - AtmA meM kevalajJAna, darzana Adi guNa haiM tathA upacarita vyavahAra naya se rAgAdi vibhAva bhI AtmA meM haiM isalie vyavahAra naya guNa-guNI (abheda) meM bheda grahaNa karatA hai isalie bhedAtmaka hai aura nizcaya naya abhedAtmaka hone se guNa-guNI ko (abheda) grahaNa karatA hai| yaha sadbhUta vyavahAra naya paramArtha kA vAcaka hai| isake binA paramArtha kA kathana karanA zakya nahIM hai| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 123 asadbhUta vyavahAra naya bhI upacarita aura anupacarita ke bheda se do prakAra kA hai| ekakSetrAvagAhI (hone vAle) padArthoM ko ekarUpa kahanA anupacarita asadbhUta vyavahAra naya kA viSaya hai jaise zarIra merA hai| yadyapi AtmA aura zarIra meM atyanta bhinnapanA hai tathApi anAdi kAla se ekakSetrAvagAhI hai isalie upacarita asadbhUta vyavahAra naya kI apekSA AtmA kA kahA jAtA hai| pratyakSa pRthak dRSTigocara hone vAle padArthoM ko apanA kahanA upacarita asadbhUta vyavahAra naya kA viSaya hai jaise ghara, putra-pautrAdika mere haiN| ghara, putrAdi ke AtmA se atyanta bhinnapanA hai| ekakSetrAvagAhIpanA bhI nahIM hai tathApi sambandha kI apekSA AtmA ke kahe jAte haiN| yaha naya bheda meM abheda ko grahaNa karatA hai| nayoM kI upayogitA - vastu aneka dharmAtmaka hai| usakI siddhi naya ke dvArA hotI hai kyoMki nayavAda meM ananta dharmoM ke akhaNDa piNDa rUpa vastu ke kisI eka dharma kI pradhAnatA dekara kathana kiyA jAtA hai, usa vastu meM zeSa dharma vidyamAna to rahate haiM, parantu usa samaya ve gauNa ho jAte haiN| divyajJAnI bhagavAna mahAvIra ne tattvavicAra kI eka praulika aura atizaya divyajyoti nagata ko pradAna kI hai| itanA hI nahIM, unhoMne vastu ke sarvAGgINa svarUpa ko samajhAne ke lie eka sApekSa bhASA paddhati bhI dI hai| sarvajJa ne kahA hai ki vicAra aneka haiM aura bahuta bAra ve paraspara virodhI bhI pratIta hote haiM, parantu unameM sAmaMjasya karake avirodha rUpa pratIti karAne vAlA naya hai aura aviruddha rUpa se jAnane vAlA hI tattvadarzI hai| vastu ke paraspara virodhI aneka dharmoM meM avirodha kA AdhAra vastu kA aneka dharmAtmaka honA hai| hama jisa rUpa meM vastu ko dekha rahe haiM, usakA svarUpa utanA hI nahIM hai, hamArI dRSTi sImita hai, parantu vastu kA svarUpa virAT hai| pratyeka vastu anantAnanta aMza, dharma, guNa aura zaktiyoM kI piNDa hai| jo ananta dharma vastu meM sat rUpa se vidyamAna haiM, ve vastu ke sahabhAvI dharma kahalAte haiN| isake atirikta pratyeka padArtha dravyazakti kI apekSA nitya hone para bhI paryAya zakti kI apekSA kSaNa-kSaNa meM parivartanazIla hai| ye paryAyeM eka-do nahIM ananta haiM aura ve bhI padArtha ke abhinna aMza haiN| ye aMza kramabhAvI dharma kahalAte haiM, sahabhAvino guNAH, kramabhAvinaHparyAyAH / isa prakAra ananta sahabhAvI dharma aura ananta kramabhAvI paryAyoM kA samUha eka vastu hai| parantu vastu kA vastutva itane meM samApta nahIM hotA hai, vaha vastu isase bhI vizAla hai| jaise sikke ke do bAjU hote haiM aura donoM bAjU milakara hI pUrA sikkA banatA hai, usI prakAra pratyeka padArtha sattA aura asattA ina donoM aMzoM ke samudAya se banA hai, pahale jina dharmoM aura paryAyoM kA ullekha kiyA hai, vaha to kevala sattA rUpa aMza hai, asattA rUpa aMza to aura bhI vizAla hai tathA vaha asattA bhI vastu kA aMza hai| udAharaNa - jaise eka Ama hamAre sAmane hai| hama Ama kA varNa aura AkAra mAtra hI dekha sakate haiN| jaba hama Ama ko hAtha meM leMge to hamako Ama ke kucha adhika dharma pratIta hoNge| usakA gurutva, snigdhatva pratIta hogA parantu itane mAtra se bhI Ama kA pUrA jJAna nahIM huaa| Ama kA pUrA svarUpa samajhane ke lie hamako kisI tattvajJAnI kI Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 124 zaraNa lenI par3egI / vaha batalAyegA ki jaise Ama meM rUpa, rasa, gandha aura sparza Adi indriyoM se pratIta hone vAle sthUla guNa haiM usI prakAra indriyoM ke dRSTigocara nahIM hone vAle astitva, vastutva, pradezatva, aguruladhutvAdi anantaguNa Ama meM haiN| hamane samajha liyA ki Ama meM anantaguNa vidyamAna haiM, phira bhI kyA eka Ama kA svarUpa pUrA ho gyaa| tattvajJAnI kahegA ki abhI Ama kA svarUpa pUrA huA hai kyoMki abhI to Apane Ama kA AdhA svarUpa bhI nahIM samajhA, Ama isase bhI virAT hai| yahA~ taka to Ama meM anvaya rUpa se rahane vAle sahabhAvI guNoM kI bAta huI magara Ama meM ananta dharma aise bhI haiM jo kramase utpanna hote haiM aura naSTa ho jAte haiM, ve kramabhAvI paryAyeM kahalAtI haiN| ananta sahabhAvI guNa aura kramabhAvI paryAyoM kA piNDa Ama hai, itanA jAna lene para bhI Ama ke guNa pUrNata: nahIM jAne jAte haiM kyoMki yaha to Ama kI eka bAjU hai arthAt yaha to Ama ke sattvarUpa guNoM kA varNana hai| asattA rUpa to abhI achUtA hai| usa asattA kI bAjU kyA hai ? Ama apane dravya, bhAva, kSetra, kAla kI apekSA astirUpa hai, yaha sattA kI bAjU hai aura Ama ghaTa nahIM hai, mukuTa nahIM hai, zakaTa nahIM hai, isa prakAra Ama ke sivAya Ama meM ananta padArthoM kA nAstitva bhI hai arthAt Ama se itara padArtha ananta haiM, isalie Ama ke asattA dharma ananta haiN| sattva aura asattva rUpa ina donoM dharmoM kI apekSA Ama ke dharmoM ko jAna lenA hI, Ama ko pUre rUpa se jAnanA hai| ina ananta dharmoM ko jAne binA pUrNarUpa se Ama nahIM jAnA jAtA hai, isalie kahA jAtA hai ki jo Na vijANadi jugavaM atthe tikAlige tihuvnntthe| NAduM tasya Na sakkaM sapajjayaM davyamegaM vaa|| jo yugapat trikAlika tribhuvanastha padArthoM ko nahIM jAnatA, vaha paryAya sahita eka padArtha ko bhI nahIM jAna sakatA hai| "je egaM jANai se savvaM jaannii| je savvaM jANaI se egaM jaannii||" eka ko jAna lene vAlA sabako jAnatA hai aura jo sabako jAnatA hai, vaha eka ko jAnatA hai| yadyapi jagat meM mUlabhUta tattva cetanAtmaka aura acetanAtmaka ke bheda se do hI haiM parantu ye donoM dravya apane-apane svabhAva meM, guNoM meM aura paryAyoM meM anantatA se sampanna haiN| prathama avasthA meM isa aneka dharmAtmaka vastu ko jAnanA duSkara pratIta hotA hai, phira bhI yadi manuSyaM ke dvArA sarvajJapraNIta zAstra kA adhyayana kiyA jAya to saralatayA vastu ke aneka dharmoM kA jJAna ho sakatA hai| Atmatattva ko jAnane ke lie jinendrakathita sUtra hI zaraNa haiM athavA manuSya niSpakSa dRSTi sampanna ho to dainika vyavahAra meM Ane vAlI vastuoM se bhI bahuta kucha zikSA le sakate haiM tathA anekadharmAtmaka vastu kI siddhi kara sakate haiN| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 125 miTTI ke eka kaNa ko hI lIjie - eka-eka kaNa meM anantAnanta svabhAvoM kA sammizraNa hai, usa miTTI ke kaNa kA eka svarUpa nahIM hai, para iTa nahIM hai, paTakahI hai| eka pula barmAkAra bhUkhaNDa meM kisAna kabhI kaDuvI, tIkhI, caraparI mirca botA hai, kabhI madhura Ikha botA hai, kabhI santare evaM nIMbU ke per3a lagAtA hai| ye sabhI padArtha miTTI ke una kaNoM meM se hI apanA-apanA poSaNa svAda rUpa rasa prApta karate haiN| miTTI eka hai - khAne meM cAhe miTTI kA svAda miTTI jaisA hai tathApi bhinna-bhinna bIjoM kI zakti usI miTTI meM se apanI zakti ke anusAra apane svabhAvAnukUla abhISTa tatva ko khIMca letI hai| aisI sthiti meM koI kahe ki miTTI kaTu hI hai to usakA yaha kathana asatya hogA athavA koI kahe ki miTTI kA svAda ekarUpa hai to yaha bhI Agraha kI jar3atA hai, yadyapi yaha kathana dravya kI apekSA satya ho sakatA hai tathApi guNa-paryAya kI apekSA to asatya hI hai| jaise eka hI puruSa kisI kA pitA, kisI kA putra, kisI kA bhAI, kisI kA pati, zvasura, devara, jeTha, mAmA, bhAnajA, dAdA aura potA hotA hai, dukAnadAra, grAhaka, sAhUkAra, denadAra, guru, ziSya Adi na jAne kitane sambandhoM kA ambAra usa para ladA hai| isa prakAra eka puruSa ke paraspara virodhI pitA-putratvAdi aneka dharma hamAre dRSTigocara hote haiM, parantu apekSAkRta bheda una virodhoM kA mathana kara detA hai| jisa prakAra pitRtva aura putratvAdi dharma vibhinna apekSAoM se susaMgata hote haiM, usI prakAra pratyeka padArtha meM sattA, asattA, nityatA, anityatA, ekatA, anekatA Adi virodhI dharma bhI vibhinna apekSAoM se susaMgata haiM aura unameM kucha bhI virodha nahIM hai kyoMki anekAntavAda se sarva siddha ho jAtA hai| ___ yadi tattva kI vicAraNA aura satya kI gaveSaNA meM sarvatra anekAnta dRSTi svIkAra kI jAya to sarva saMgharSa, vAda-vivAda naSTa ho jAya / anekAnta se hI samasta darzanoM kI parama pUta preraNA ko bala milatA hai aura mAnava kI dRSTi udAra, vizAla aura satyonmukhI banatI hai| samAja aura parivAra sabhI anekAnta ko svIkAra karate haiM kyoMki anekAnta eka aisI anivArya tattva vyavasthA hai jisako svIkAra kiye binA eka Daga bhI nahIM calA jA sakatA; phira bhI Azcarya kI bAta hai ki jagat use svIkAra nahIM karatA hai| aisA kauna jJAnI hai jo miTTI Adi padArthoM ke nAnAtva ko svIkAra nahIM kare kyoMki eka hI miTTI ghaTa, IMTa, pyAlA, sakorA Adi nAnA rUpoM meM hamAre vyavahAra meM AtI hai| Ama apane jIvanakAla meM aneka rUpa palaTatA rahatA hai, kabhI kaccA, kabhI pakva, kabhI harA to kabhI pIlA, kabhI kaThora to kabhI mRdu, kabhI khaTTA to kabhI madhura hotA hai| ye Ama kI sthUla avasthAyeM haiM kyoMki eka avasthA naSTa hokara dUsarI avasthA kI utpatti meM dIrghakAla kI apekSA hotI hai, parantu usa bIca ke dIrghakAla meM kyA vaha Ama jaisA-kA-taisA banA rahatA hai aura akasmAt haritavarNa se pItavarNa aura Amla se madhura bana jAtA hai ? nahIM, vaha Ama pratikSaNa apanI paryAyeM palaTatA rahatA hai, kintu ve kSaNakSaNa meM palaTane vAlI avasthAyeM itane sUkSma antara ko liye hue hotI haiM ki hamAre jJAna meM nahIM aatiiN| jaba vaha antara sthUla ho jAtA hai, tabhI hamArI buddhi ke dvArA grAhya hotA hai| isa prakAra asaMkhya kSaNoM meM asaMkhya avasthA-bhedoM ko dhAraNa karane vAlA Ama anta samaya taka Ama hI banA rahatA hai| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 126 sArAMza yaha hai ki padArtha kI mUla sattA eka hote hue bhI vaha aneka rUpa dhAraNa karatI hai| padArtha kA mUla svarUpa dravya hai aura kSaNa-kSaNa meM palaTane vAlI usakI avasthAyeM vizeSa (paryAya) haiN| itanA avazya hai ki paryAya ko chor3akara dravya nahIM hai aura dravya ko chor3akara paryAya nahIM hai| paryAya aura paryAyI kA dravya, kSetra, kAla aura bhAva eka hai kyoMki dravya aura paryAya meM tAdAtmya sambandha hai tathApi padArtha kA aMtaraMga svarUpa dravya hai aura bahiraMga rUpa paryAga hai ataraMga kA umapa eka hai, nitya hai, TaMkotkIrNa ke samAna acala hai, aparivartanazIla hai tathApi usakA bahiraMga rUpa anekavidha hai, anitya hai aura parivartanazIla hai| dravya zaktirUpa hai aura paryAya vyakta rUpa / dravya paraspara viruddha ananta dharmoM kA piNDa hai cAhe vaha cetana ho yA acetana ho, sUkSma ho yA sthUla ho| sabhI dravyoM meM virodhI dharmoM kA adbhuta sAmaMjasya hai| isI sAmaMjasya para padArthoM kI sattA TikI hai| aisI sthiti meM vastu ke kisI eka hI dharma ko aGgIkAra karake tathA dUsare dharma kA tyAga karake use A~kane kA prayatna karanA hAsyAspada hai aura apUrNatA meM paripUrNatA mAnakara santoSa kara lenA pravaMcanA mAtra hai| sat kA kabhI nAza nahIM hotA hai aura na asat kA utpAda hI hotA hai, paryAya meM paryAyAntara hone para bhI dravya ke svarUpa kA nAza nahIM hotA ata: vastu utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai| isa aneka dharmAtmaka vastu ke vicAra meM uThe hue anekavidha dRSTikoNoM ko samucita rUpa se samanvita karane kI AvazyakatA hotI hai| isI AvazyakatA ne nayavAda kI saraNI prastuta kI hai| vastu kI siddhi karane ke lie nayoM kI upayogitA hai| ___ nayoM kI satyatA - jisa prakAra pramANa sabhyagjJAna aura mithyAjJAna kI apekSA pramANa aura apramANa ke bheda se do prakAra kA hai usI prakAra pramANAMza naya bhI samyak naya aura mithyA naya ke bheda se do prakAra kA hai| dravya ke anantaaMzoM meM se sApekSa eka aMza ko grahaNa karane vAlA samyak naya hai| yaha samyaknaya hI vastu kI siddhi karatA hai, mithyA naya vastu kI siddhi nahIM karatA hai| kisI bhI naya kI yathArthatA isa bAta para avalambita hai ki vaha dUsare naya kA virodhI na hokara sApekSa hai; jaise AtmA eka naya se nitya aura abaddha hai aura dUsare naya se anitya hai aura anAdikAla se karmoM se baddha hai kyoMki AtmA kA Atmatva zAzvata hai| usakA kabhI vinAza sambhava nahIM hai, isa dRSTikoNa se AtmA nitya hai parantu nitya hote hue bhI nara-nArakAdi aneka paryAyoM rUpa parivartita hotA rahatA hai, isa dRSTikoNa se anitya bhI hai| isa prakAra nitya aura anitya dharmoM ko apane-apane dRSTikoNa se naya grahaNa karatA hai| yadi vaha dUsare naya kA virodha karake ekAnta rUpa se nitya yA anitya ko grahaNa karatA hai to vaha mithyA ekAnta naya hai, usase vastu kI siddhi nahIM hotI hai| isalie isa grantha meM AcAryadeva ne kahA hai ki paraspara virodha rahita sApekSa vastu ke svarUpa kA kathana karane vAlA sunaya hai tathA paraspara virodha karake vastu ke eka dharma kA kathana karane vAlA durnaya hai arthAt paraspara sApekSa naya sunaya hai aura paraspara nirapekSa naya durnaya hai| isa prakAra jJAna ke bheda-prabheda jAnakara AtmasvarUpa para dRr3ha vizvAsa karanA samyagjJAnArAdhanA hai| // iti smygjnyaan-aaraadhnaa-smaaptaa|| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayama 127 3. samyak cAritrArAdhanA jainadharma meM AcAra ko mahattvapUrNa sthAna diyA gayA hai| kisI bhI dharma ke antastala ko jAnane ke lie usake AcAramArga ko jAnanA vizeSa rUpa se vAMchanIya hai kyoMki AcAramArga ke pratipAdana meM hI dharma kA dharmatva sanniviSTa hotA hai| yathArtha meM, "AcAra: prathamo dharmaH" AcAra hI prathama dharma hai ataH dvAdazAGga meM prathama aMga AcArAGga hai| AcaraNa zuddha hone se vicAra zuddha hote haiM aura vicAroM kI zuddhi se hI muktimArga siddha hotA hai| AcAra yA AcaraNa hI jainadharma kI AdhArazilA hai| sarvajJa, vItarAga jinendradeva dvArA pratipAdita AcaraNa-zuddhi dvArA hI saMsAra ke duHkhoM kA nAza hotA hai| svayaM tIrthaGkara bhI cAritra kI sAdhanA ke dvArA hI saMsAra ke duHkhoM se nivRtta hote haiM aura dukhI prANiyoM ko duHkha kI nivRtti kA upadeza dete haiN| saMsAra meM jidhara bhI dRSTipAta kareM, udhara hI duHkhasamudra kI uttuMga taraMgoM kA bhayAvaha nRtya dikhAI detA hai| duHkhasamudra ko pAra karane ke lie samyak cAritra yAna ke samAna hai| duHkha, moha, kSobha, zoka Adi se santapta AtmA kA uddhAra kara parama pada ko prApta karAne meM kAraNa cAritra hI hai| pratyeka prANI kI AtmA meM ananta zakti vidyamAna hai, vaha zaktirUpa se paramAtmA hai, parantu anAdikAla se karmazRMkhalA se veSTita hone ke kAraNa isa AtmA kA jJAnasvabhAva rUpa sUrya prakaTa nahIM ho rahA hai| yaha AtmA kisI kA dAsa yA hIna avasthA vAlA nahIM hai| yaha svarUpa se svataMtra hai, parantu apanI bhUla ke kAraNa saMsAra rUpI bhayAnaka aTavI meM bhramaNa kara rahA hai| moharUpI zatru ne ise parAdhIna kara diyA hai| apanI kASAyika vAsanA se hI yaha saMsAra meM karmoM se ba~dhA huA hai| isa dAsatA yA parAdhInatA se mukta hone kA yadi koI sarvAGgINa upAya hai to vaha jinendrakathita samyakcAritra hI hai, yahI laukika aura pAralaukika abhyudaya kA kAraNa hai| jisa prakAra satata pragatizIla, pravAhita hone vAlI saritA ke pravAha ko niyantrita rakhane ke lie do taToM kI AvazyakatA hotI hai, usI prakAra jIvana ko niyantrita, maryAdita aura pragatizIla banAye rakhane ke lie vratoM kI AvazyakatA hai| jaise kinAroM ke abhAva meM saritA kA pravAha chinna-bhinna ho jAtA hai vaise hI cAritravihIna mAnava kI jIvanazakti bhI chinna-bhinna ho jAtI hai| ataeva jIvanazakti ko kendrita karane aura yogya dizA meM hI usakA upayoga karane ke lie samyakcAritra kI AvazyakatA hai| vastuta: jJAna aura zraddhAna kA sAra zuddhAcAra hai| mAnava-jIvana meM cAritra kA sarvAdhika mahattva hai| jIvana kI U~cAI usake jJAna yA zraddhAna se nahIM AMkI jA sakatI, divyatA kI ora hone vAlI yAtrA kA mukhya mApadaNDa cAritra hI hai| Atmadarzana aura sahaja svarUpa kI upalabdhi samyakcAritra kA hI phala hai| jisa prakAra DorI ke bandhana ke sAtha pataGga AkAza meM vihAra karatI hai aura unnata banatI hai, usI prakAra samyakcAritra kI DorI meM baMdha karake hI mAnava unnata bana sakatA hai| isalie svAtmopalabdhi ke kAraNabhUta samyakcAritra ko dhAraNa karane kI parama AvazyakatA hai| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 128 kaSAya aura vAsanAoM se utpanna hiMsaka pariNati kA nAza samyakcAritra ke bala para hI hotA hai| viSayavAsanA ke paMka se dUSita AtmA rUpI cAdara kA prakSAlana samyakcAritra rUpI sAbuna aura jJAnarUpI nirmala nIra se hI kiyA jAtA hai| basanta ke pavana kA samparka pAkara vRkSoM meM aMkura nikala Ate haiM, usI prakAra samyakcAritra kA saMyoga pAkara AtmadhyAna rUpI vRkSa kI kaliyA~ khila jAtI haiN| samyakcAritra nIra kI nirmala dhArA hai| isI se AtmA ke gahana pradezoM meM zItalatA milatI hai| samyakcAritra jAjvalyamAna ani hai| isI se AtmA ke sAtha ba~dhA huA anAdikAlIna karmarUpI IMdhana jalakara bhasma ho jAtA hai| idhara-udhara viSayavAsanAoM meM bhaTakate hue manarUpI hAthI ko bA~dhane ke lie samyakcAritra hI sA~kala hai| samyakcAritradhArI manuSya kevala apanA hI kalyANa nahIM karatA hai, apitu usake AcaraNa se anya prANiyoM kA jIvana bhI surakSita rahatA hai| samyak cAritravAna manuSya ko pAkara vasundharA pAvana bana jAtI hai aura usake caraNoM kI raja prApta kara nara-nArI dhanya ho jAte haiM / cAritra mokSamArga kA pradhAna aMga hai| samyakcAritra ke nAmAntara aura lakSaNa : AtmAnubhUti ke dvArA bhautika padArthoM se bhinna nija svarUpa kA zraddhAna karatA huA tathA tattvoM ke svarUpa ko yathArtha jAnane vAlA sAdhaka apanI AtmA ko rAgadveSa, moha, krodha, mAna, mAyA, lobha, kaloM se nirmala karane ke lie jo prayatna karatA hai, yathArtha meM yahI samyakcAritra hai| tattvArtha kI pratIti ke anusAra kriyA karanA vA mana, vacana, kAya se zubha karmoM meM pravRtti karanA cAritra hai| jisase hita kI prApti aura ahita kA parihAra kiyA jAtA hai athavA sajjana puruSa jisakA AcaraNa karate haiM, vaha cAritra samyakcAritra kahalAtA hai| saMsAra kI kAraNabhUta bAhya aura abhyantara kriyAoM se nivRtta honA cAritra hai / sarva sAvadyayoga se virakta honA cAritra hai| vahI cAritra sarvakaSAyoM se rahita, viSayoM se virakta rUpa hone se nirmala AtmA kA svarUpa hai| pApAsrava ke kAraNabhUta hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha ina pA~coM pApoM se virakta honA hI samyakcAritra hai| vAstava meM, samyakcAritra kA lakSaNa hai moha (darzanamoha), kSobha ( rAga-dveSa) rahita pariNAma / jitane aMza meM samyagdarzana sahita rAga dveSa kI pariNati hIna hotI hai utane aMza meM cAritra prakaTa hotA hai| cAritra ke bheda kaSAyoM ke manda mandatara abhAva ke kAraNa cAritra ke bhI aneka bheda hote haiN| sAmAnya se cAritra mohanIya ke upazama, kSaya aura kSayopazama se hone vAlI Atmavizuddhi kI dRSTi se cAritra eka hai| bAhyAbhyantara nivRtti vA vyavahAra nizcaya ke bheda se evaM prANI saMyama aura indriya saMyama kI apekSA bhI cAritra do prakAra kA hai| aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ke bheda se cAritra tIna prakAra kA hai athavA utkRSTa, madhyama evaM jaghanya vizuddhi kI apekSA bhI tIna prakAra kA hai| caturyAma kI apekSA cAra prakAra kA hai| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam : 929 sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta ke bheda se pA~ca prakAra kA hai| vividha nirvRttirUpa pariNAmoM kI apekSA samyakcAritra ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta bheda haiN| isa prakAra kaSAyoM kI taratamatA se samyakcAritra ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura aneka bheda hote haiM, parantu saMkSepataH cAritra ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA rahA hai sakala cAritra aura vikala cAritra / cAritra ke ina sarva bhedoM kA kathana isa cAritrArAdhanA meM kiyA hai| cAritra ke nAma aura unakA lakSaNa prANIndriyeSu SaDvidhabhedeSu hi saMyamacaritraM tu / sAmAyikAdibhedAtpaJcavidhaM tadvijAnIyAt // 86 // anvayArtha - SaDvidhabhedeSu chaha prakAra ke / prANIndriyeSu - prANI aura indriyoM meN| saMyamaH saMyamana karanA / hi- nizcaya se cAritraM - cAritra hai / tu parantu / tat usa cAritra ko / sAmAyikAdibhedAt- sAmAyika Adi ke bheda se| paMcavidhaM pA~ca prakAra kA / vijAnIyAt - jAnanA cAhie / - - - artha - pRthvIkAya, jalakAya, agnikAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya kI apekSA prANI chaha prakAra ke kahalAte haiN| sparzana, rasanA, prANa, cakSu, karNa aura mana ye chaha indriyA~ kahalAtI haiN| ina chaha kAya ke jIvoM kI virAdhanA nahIM karanA prANisaMyama hai aura paMcendriyoM va mana ko vaza meM karanA indriyasaMyama hai, yaha saMyama hI cAritra hai| yaha cAritra sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta ke bheda se pA~ca prakAra kA hai| 7 sarvaprathama, cAritra kA prAraMbha chaha kAya ke jIvoM kI rakSA karanA aura apanI pA~ca indriyoM evaM mana ko vaza meM karanA tathA viSaya-vAsanAoM se mukha ko mor3anA hai| isa pariNati ke binA cAritra kA prAraMbha nahIM hotA hai| isalie AcAryadeva ne sarvaprathama cAritra kA yahI lakSaNa kiyA hai| sAmAyika cAritra kA lakSaNa sAvadyayogaviratiH sarvavratasamitiguptidharmAdyaiH / bhedaiH rahitApi yutA sAmAyikasaMyamo nAma // 87 // - anvayArtha - sarvavratasamitiguptidharmAdyaiH sarva vrata, samiti, gupti, dharma Adi / bhedaiH - bhedoM se / rahitApi - rahita hokara bhI / yutA - ina bhedoM se yukta | sAvadyayogavirati : - sarvasAvadyayoga se virakti / sAmAyikasaMyama:- sAmAyika saMghama | nAma nAma hai| - artha - paMcamahAvrata, paMcasamiti, tIna gupti, daza dharma Adi cAritra ke bhedoM kI kalpanA jisameM nahIM hai, kevala sAvadya yoga nirvRtti jisakA lakSaNa hai, vaha sAmAyika cAritra hai / isameM 'sAvadyayogavirati' pada ke grahaNa karane se cAritra ke sarva bhedoM kA saMgraha kara liyA gayA hai| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 0130 yadi yahA~ para saMyama ke kisI eka bheda kI mukhyatA hotI to sAvadhayoga kA prayoga nahIM hotaa| kyoMki sabhI cAritra meM mukhya rUpa se sAkdyayoga kI nivRtti hai| sAvadyayoganivRtti ke binA cAritra kA prAraMbha bhI nahIM hotaa| isase yaha siddha hotA hai ki jisane sampUrNa vrata, samiti, gupti Adi bhedoM kA saMgraha kara liyA hai, apane antargata kara liyA hai usa yama ko sAmAyika cAritra kahate haiN| arthAt sampUrNa vratoM ko sAmAnya kI apekSA eka pAnatA eka, nako hA karane vAlA hone se (dravyArthika naya kI apekSA eka hai) sAmAyika cAritra kA pAlana karane vAlA hI samiti aura guptiyoM kA pAlana kara sakatA hai ata: sAmAyika cAritra kAraNa hai aura samiti, gupti Adi usakA kArya hai| chedopasthApanA cAritra kA lakSaNa vratasamitiguptisaMyamazIlaguNAdikavikalpasaMyuktAm / viratiM vadanti santazchedopasthApanAcaritam // 88 / / anvayArtha - vratasamitiguptisaMyamazIlaguNAdikavikalpasaMyuktAM - vrata, samiti, gupti, saMyama, zIla guNAdi vikalpoM se saMyukta / viratiM - virati ko| santaH - santa log| chedopasthApanAcaritaM - chedopasthApanA caaritr| vadanti - kahate haiN| artha - hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha ina pA~ca pApoM kA sarvathAtyAga karanA vrata kahalAtA nizcaya naya kI apekSA vizuddha jJAna, darzana rUpa svabhAva ke dhAraka nija Atma tattva kI bhAvanA se utpanna sukharUpI amRta ke AsvAdana ke bala se sAre zubha evaM azubha vikalpoM se rahita honA vrata hai| athavA vibhAva bhAvoM se rahita hokara svakIya AtmA meM pravRtti karanA vrata hai| rAgAdika kA nAma hI hiMsA, adharma aura avrata hai aura rAgAdika kA tyAga hI vrata, dharma aura ahiMsA hai| sakala aura vikala ke bheda se vaha vrata do prakAra kA hai| sakala cAritra digambara munirAja ke hotA hai aura vikala cAritra zrAvaka ke hotA hai| pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata ke bheda se vikala cAritra 12 prakAra kA hai| pA~ca aNuvrata - sthUla trasakAya ke vadha kA, sthUla asatya kA, sthUla corI kA aura parastrI kA tyAga karanA tathA parigraha aura Arambha kA parimANa karanA pA~ca aNuvrata hai| ahiMsANuvrata - sthUla trasakAya ke ghAta kA parihAra / saMsAra meM jIva do prakAra ke haiM - usa aura sthaavr| sukha-duHkha kA prasaMga Ane para jo apanI icchA ke anusAra dUsarI jagaha jA sakate haiM, calate-phirate haiM aise do indriya, tri-indriya, caturindriya, paMcendriya jIva trasa kahalAte haiN| pRthivIkAya, jalakAya, Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 131 agnikAya, vAyukAya aura vanaspatikAya ye pA~ca sthAvara kahalAte haiM, jo apanI icchAnusAra cala-phira nahIM skte| niraparAdha trasa jIvoM kI saMkalpapUrvaka kI jAne vAlI hiMsA kA tyAga karanA ahiMsANuvrata kahalAtA satyANuvrata - sthUla asatya bolane kA sarvathA tyAga karanA / yadyapi sthUla aura sUkSma asatya kI nizcita paribhASA denA kaThina hai tathApi jisa asatya bhASaNa se mAnava jhuTA kahalAtA hai. jo lokanindanIya aura rAjadaNDanIya hai aise sthUla asatya bolane kA tyAga karanA satyANuvrata kahalAtA hai| sthUla corI kA parihAra - mAlika kI AjJA binA kisI bhI vastu ko grahaNa nahIM karanA - cAhe girI huI bhI kyoM na ho, acauryANuvrata kahalAtA hai| paradAraparihAra - pApa ke bhaya se dUsare kI strI kA sevana nahIM karanA aura na dUsaroM ko sevana karane kI AjJA denA brahmacaryANuvrata hai| parigraha Arambha parimANa - dhana-dhAnya, dAsI-dAsa Adi 10 prakAra ke bAhya parigraha kI sImA bA~dhanA aura sevA, kRSi, vANijya Adi jo dhanopArjana ke sAdhana rUpa Arambha haiM unakI bhI maryAdA karanA kyoMki kRSi Adi bAhya parigraha ke kAraNa haiM, sAdhana haiN| kAraNa kI sImA bA~dhe binA kArya kI sImA nahIM ho sktii| ata: kundakundAcArya ne parigraha aura Arambha donoM kA parimANa karane ko parigraha parimANANuvrata kahA hai| ye ekadezarUpa pAlana kiye jAte haiM, isalie inheM aNuvrata kahate haiN| __ jinase aNuvratoM kI saMpuSTi, vRddhi aura rakSA hotI hai, unheM guNavrata kahate haiM - digvirati, anarthadaNDatyAgavata aura bhogopabhogaparimANa ke bheda se tIna prakAra kA hai| * dizividizi parimANavrata (digvata) dizAoM aura vidizAoM meM gamanAgamana kI maryAdA krnaa| arthalolupI mAnava tRSNA ke vaza hokara vibhinna dezoM meM paribhramaNa karatA hai| manuSya kI isa niraMkuza tRSNA ko niyantrita karane ke lie digvata kA vidhAna hai| * anarthadaNDatyAgavata - 'binA prayojana kI mana, vacana aura kAya kI pravRtti ko roknaa| vivekazUnya mAnava pA~ca prakAra kI yoga sambandhI pravRttiyoM se vyartha hI pApa upArjana karatA hai| hiMsAdAna - hiMsA ke sAdhana talavAra Adi kA nirmANa karake dUsare ko denaa| pApopadeza - pApajanaka kAryoM kA upadeza denaa| pramAdacaryA - niSprayojana gamanAgamana karanA, pRthvI khodanA, pAnI girAnA aadi| apadhyAna - dUsaroM kA burA vicAranA / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 1132 duHzruti - kAmotpAdaka, saMklezakArI kathAoM kA par3hanA-sunanA / ina saba niSprayojana kriyAoM kA tyAga anarthadaNDa-tyAga vrata hai| * bhogopabhoga parimANa - eka bAra bhogane yogya AhArAdi bhoga kahalAte haiN| jinheM puna:punaH bhogA jA sake aise vastra, strI Adi upabhoga kahalAte haiN| icchAoM para niyantraNa ke lie bhogopabhoga sAmagrI kI maryAdA bA~dha lenA bhogopabhoga parimANa vrata hai| ye tIna guNavrata kahalAte haiN| zikSAprata - prathama sAmAyika, dvitIya proSadhopavAsa, tRtIya atithipUjA aura caturtha anta meM sallekhanA-maraNa hai| tattvArthasUtra, ratnakaraNDanAvakAcArAdi granthoM meM dezavirati, sAmAyika, proSadha aura atithisaMvibhAga ye cAra zikSAvrata kahe haiN| sallekhanA-maraNa ko pRthak kahA hai| padmacaritra, AdipurANa, harivaMzapurANa meM sallekhanA vrata ko caturtha vrata kahA hai| bhogopabhoga parimANa ko dezavrata meM aura kahIM dezavirata ko bhogopabhoga parimANa meM garbhita kiyA hai| ata:dezavirata ko na kahakara caturthavrata sallekhanA ko kahA hai| zikSAvrata kA lakSaNa bahuta kama milatA hai| AzAdhara jI ne likhA hai ki zikSApradhAna hone se yA niyata kAla ke lie hone se ye zikSAvrata kahalAte haiN| jaise digvata jIvanaparyanta ke lie hone se guNavrata aura niyatakAla ke lie hone se dezavarA, zikSAvita hai| sAmAyika vrata - samaya kA artha hai ekatva rUpa se gamana arthAt mana, vacana, kAya kI kriyAoM se nivRtta hokara eka Atmadravya meM lIna honaa| athavA caitya bhakti, paMcaguru bhakti aura anta meM samAdhi bhakti, madhya meM do kAyotsarga, cAra Avarta, tIna zironati tathA do namaskAra rUpa kriyA ko dina meM eka bAra, do bAra aura tIna bAra karanA sAmAyika zikSAvrata hai| tIsarI pratimAdhArI trikAla sAmAyika karatA hai aura dUsarI pratimAdhArI do bAra yA eka bAra bhI kara sakatA hai| proSadhavata - proSadha kA artha parva yA eka bAra bhojana karanA hai| yaha aSTamI aura caturdazI ke dina kiyA jAtA hai kyoMki ina donoM tithiyoM ko parva kahate haiN| yaha vrata utkRSTa, madhyama aura jaghanya ke bheda se tIna prakAra kA hai| khAdya, svAdya, lehya aura peya ina cAroM prakAra ke AhAra kA parva ke dina tyAga karanA utkRSTa proSadha hai| pAnI ke sivAya sabakA tyAga karanA madhyama aura ekAsana yA AcAmla (pAnI, bhAta Adi khAnA) karanA jaghanya proSadha hai| atithipUjA - jinake Ane kI pratipadA Adi tithi niyata nahIM hai, unheM atithi kahate haiM, athavA jo saMyamalAbha ke lie bhramaNa karate haiM, udaNDacaryA (vrataparisaMkhyAna) karate haiM ve atithi kahalAte haiN| una atithiyoM ko pUjA-satkAra, navadhAbhakti aura sAta guNa sahita AhAradAna karanA atithipUjA hai| muniyoM ko Ate dekhakara unheM AdarapUrvaka 'svAmin ! atra tiSTha-tiSTha' kahakara par3agAhana krnaa| unake Thahara jAne ke bAda ghara meM le jAkara uccAsana denaa| unake caraNoM kA prAsuka jala se prakSAlana karanA | Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 5133 caraNoM kI aSTa dravya se pUjA krnaa| pUjA karake namaskAra karanA / mana zuddha, vacana zuddha, kAya zuddha aura anna-jala zuddha bolanA navadhA bhakti hai| zraddhA - pAtra ke prati vizvAsa, tuSTi - saMtoSa - pAtra ko dekhakara prasanna honaa| bhakti - pAtra ke guNoM meM anurAga honA | vijJAna - 'dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA jJAna honA, deya vastu kA jJAna honA / alubdhatA - dAna dekara sAMsArika bhogoM kI vAMchA nahIM karanA vA dAna dete samaya lobha nahIM karanA / kSamA - krodha ke kAraNa milane para bhI krodha nahIM krnaa| apanI zakti ko nahIM chipAnA ye sAta, dAtA ke guNa hote haiN| isa prakAra sAta guNa aura navadhAbhaktipUrvaka AhAra denA, unakI Apatti ko dUra karanA atithipUjA hai| samantabhadra Adi AcAryoM ne ise atithisaMvibhAga vrata kahA hai| kundakunda AcArya ne ise atithipUjA kahA hai| caturtha zikSAvrata sallekhanA - jisakA artha hai maraNa samaya meM kaSAya aura zarIra ko kRza kara samabhAva se zarIra ko chodd'naa| upasarga, durbhikSa, bur3hApA aura niSpratikAra rogoM ke upasthita ho jAne para dharma ke lie zarIra ko chor3anA AcAryoM ne sallekhanA kahA hai| jaba yaha nizcita ho jAya ki aba maraNa avazya hogA hI, sarva Arambha parigraha kA tyAga kara guru sAnnidhya meM apane doSoM kI AlocanA kara kramaza: anna, dUdha, chAcha, pAnI kA tyAga kara NamokAra maMtra kA jApa karate hue prANoM kA visarjana karanA sallekhanA hai| zrAvaka ke ina vratoM kA pAlana karane vAloM kI apekSA 11 bheda haiM : darzana, vrata, sAmAyika, proSadhopavAsa, sacittatyAga, rAtribhuktityAga, brahmacaryavrata, Arambhavirati, parigrahavirati, anumativirati aura uddiSTavirati ye zrAvaka kI 11 pratimAe~ kahalAtI haiN| darzana pratimA - aSTa mUlaguNa dhAraNa - vaTaphala, pIpalaphala, udumbara - gUlara, kaMThajara, kaThumbara, aMjIra, ekArthavAcI haiN| plakSa, jaTI, prakaTI, arthAt bar3a, pIpala, gUlara, pAkara aura aMjIra ina pA~ca phaloM ke khAne kA tyAga krnaa| kyoMki ina pA~coM phaloM meM trasajIva rahate haiN| madya, mAMsa aura madhu kA tyAga karanA / ye aSTa mUlaguNa kahalAte haiN| kinhIM AcAryoM ne madya, mAMsa, madhu ke tyAga ke sAtha pA~ca aNuvrata dhAraNa karane ko aSTa mUlaguNa kahA hai| sAta vyasana tyAga - zarAba pInA, mAMsa khAnA, juA khelanA, zikAra karanA, vezyAsevana, parastrIramaNa aura corI karanA ye sAta vyasana kahalAte haiN| vyasana kA artha hotA hai aisA kArya jinameM par3akara mAnava heyopAdeya ko bhUla jaay| darzanavizuddhi ke lie darzana pratimAdhArI ko sAta vyasana kA tyAga karanA Avazyaka hai kyoMki ye sAta mahApApa haiN| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 134 darzana pratimA vAle ko araNI puSpa, saubhAJjanapuSpa, karIra puSpa aura kacanAra puSpa ina phUloM kA bhakSaNa nahIM karanA cAhie tathA Ala, gAjara, malI, lahamana, pyAja, sakarakanda, mizrIkanda tathA gIlI haldI, adaraka, pAlikA, padhinIkanda, lazuna, tumbIphala, kuzubhazAka, tarabUja, sUraNakanda, lavaNa, tela, ghRta Adi meM mizrita A~valA Adi ke bane hue AcAra, navanIta Adi padArthoM ke bhakSaNa karane kA tyAga karanA cAhie tathA mAMsAdi sevana karane vAloM ke bartanoM kA upayoga nahIM karanA caahie| 16 prahara ke uparAnta ke dahI-chAcha, jisameM siMvAla A gaye haiM, jo calitarasa hai, jisakA rUpa-rasa vikRta ho gayA hai aisI vastu ko tathA kacce dUdha ke bane dahI, chAcha ke sAtha dvidala mUMga, canA Adi anna nahIM khAnA caahie| darzana pratimA vAle ke lie antarAya bhI pAlana karanA par3atA hai, jaise asthi (haDDI), zarAba, camar3A, mAMsa, rakta, pUya, mala, mUtra aura mare hue prANI ke zarIra ko dekhakara evaM tyAga kI huI vastu yadi bhUla se sevana kare yA khAne meM A jAya to bhojana chor3a denA caahie| cANDAla, RtuvatI strI, suara Adi ko dekhakara tathA unakI AvAja sunakara antarAya karanA cAhie / rAtri meM roga dUra karane ke lie bhI dugdha, pAnI, auSadhi kucha bhI sevana nahIM karanA caahie| pAnI ko chAnakara kAma meM lenA cAhie aura jisa jalAzaya kA pAnI hai binachAnI ko usI jalAzaya meM pahu~cAnA caahie| kyoMki aSTamUlaguNa dhAraNa nahIM karane, sapta vyasana sevana karane, abhakSya bhakSaNa karane tathA antarAya Adi uparyukta kriyAoM kA pAlana nahIM karane se samyagdarzana malina hotA hai| isa prakAra jisakA samyagdarzana zuddha hai, jo saMsAra, zarIra aura paMcendriyajanya viSayavAsanAoM se virakta hai tathA paMcaparameSThI ke caraNa hI jisakI zaraNa haiM, vaha darzanapratimAdhArI athavA dArzanika zrAvaka kahalAtA hai| (2) vrata pratimA - jo darzana pratimA kI kriyA ke sAtha pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvratoM kA niraticAra pAlana karatA hai, vaha vratika zrAvaka kahalAtA hai| (3) sAmAyika pratimA - tInoM saMdhyAoM ke samaya mana, vacana aura kAya ko zuddha kara jinamandira meM athavA apane ghara meM jinabimba ke sammukha yA anya pavitra sthAna meM pUrva dizA athavA uttara dizA meM mukha karake jinadharma, jinavANI, jinabimba, jinAlaya aura paMca parameSThI kI vandanA karatA hai; jisameM cAra Avartana, tIna zironati aura do namaskAra kara devavandanA karatA hai, apanI AtmA kA dhyAna karatA hai vaha sAmAyika pratimA hai| (4) proSadha pratimA - proSadha kA artha eka bAra bhojana karanA hai aura cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga karanA upavAsa kahalAtA hai| jo ekAsana (eka bAra bhojana) karake upavAsa karatA hai, use proSadhopavAsa kahate haiM athavA proSadha kA artha parva hai aura jisameM pA~coM indriyA~ apane-apane viSayoM se vimukha hokara rahatI haiM use upavAsa kahate haiN| sAmI aura trayodazI ke dina ekAzana athavA nIrasa bhojana karanA proSadha pratimA kahalAtI hai| proSadha ke dina pA~coM pApoM kA, alaMkAra, Arambha Adi kA tyAgakara zArUvAcana, dharmakathAzravaNa, dhyAna Adi meM samaya vyatIta karanA caahie| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAmamuccayam 135 (5) sacittatyAga pratimA - sacitta vanaspati - jala Adi nahIM khaanaa| (6) rAtribhukti vrata pratimA - divA maithuna kA tyAga tathA sUryodaya se 48 minaTa taka aura sUryAsta ke 48 minaTa pUrva taka AhAra kA tyAga krnaa| (7) brahmacarya vrata pratimA - mana, vacana aura kAya se strImAtra kI abhilASA nahIM krnaa| pUrNa brahmacarya vrata kA pAlana karanA / (8) ArambhatyAga pratimA - kRSi, vANijya Adi AraMbha kA tyAga krnaa| (9) parigrahatyAga pratimA - vastra ke sivAya dasa prakAra ke parigraha kA tyAga krnaa| (10) anumatityAga pratimA - kRSi Adi Arambha, parigraha, vivAha Adi laukika kAryoM meM anumati dene ke tyAga ko anumatityAga pratimA kahate haiN| yaha anumatityAga pratimAdhArI zrAvaka jinamandira yA dharmazAlA meM rahatA hai, madhyAhna kAla meM bulAne para apane ghara yA anya zrAvakoM ke ghara bhojana karatA hai| (11) uddiSTa tyAga pratimA - ghara kA tyAga kara muniyoM ke pAsa vana meM jAkara guru ke samakSa vrata dhAraNa kara eka laMgoTI mAtra rakhatA hai| kezaloca karatA hai aura hAtha meM bhojana karatA hai| isameM Adi kI chaha pratimA jaghanya, sAtavIM AThavIM aura navamI madhyama aura zeSa kI do uttama kahalAtI haiN| isa prakAra zrAvaka kI ye 11 pratimAe~ dezavirata kahalAtI haiN| inakA pAlana karane vAlA zrAvaka dezavirati athavA sAgAra kahalAtA hai| isakA nAma vikala cAritra hai| sakalavrata yA cAritra kA kathana isa prakAra hai : isake vrata, samiti, gupti Adi bheda haiM paMcendriya saMvaraNa - kachue ke samAna apanI indriyoM ko viSayoM se roka lenA hai| vratoM kI rakSA karane ke lie paccIsa kriyA arthAt paccIsa bhAvanAe~ hotI haiN| pA~ca mahAvrata, paccIsa kriyAoM ke hone para hI hote haiN| yaha paMcendriya rodha, paMca mahAvrata, paMcasamiti, paccIsa kriyA aura tIna gupti anagAra cAritrAcAra amanojJa (apriya) aura manojJa (priya) sajIva padArtha iSTa strI, putra, vAhana Adi tathA ajIva padArtha azana, vasana, AbhUSaNa, kanaka, kAya Adi meM rAga-dveSa nahIM karanA paMcendriya saMvara (nirodha) hai arthAt priya cetana-acetana dravyoM meM rAma nahIM karanA aura apriya meM dveSa nahIM karanA paMcendriya nirodha hai| hiMsA se prANiyoM ke prANoM kA viyoga karane se virata honA, basa-sthAvara jIvoM kA ghAta nahIM karanA ahiMsA mahAvrata hai| asatya, kaThora, nindanIya, vacana bolane kA tyAga karanA satya mahAvrata hai| binA dI huI kisI bhI vastu ko grahaNa nahIM karanA acaurya mahAvrata hai| mana, vacana, kAya se maithuna kA tyAga kara abrahma se virata hokara pUrNa brahmacarya kA pAlana karanA caturtha mahAvrata arthAt brahmacarya mahAvrata hai| pUrNa rUpa se parigraha kA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 136 tyAga karanA parigrahatyAga mahAvrata hai| guruoM ke bhI guru mahAn puruSa jinakI sAdhanA karate haiM, jinakA pAlana karate haiM, vRSabhAdi mahAvIra paryanta tIrthaGkaroM, vRSabhasenAdi gautama jambUparyanta gaNadharoM, mahApuruSoM ke dvArA jo Acarita hai, pratipAlita hai, arthAt tIrthaGkaroM ne, gaNadharoM ne aura AcAryoM Adi mahApuruSoM ne pUrva meM jinakA AcaraNa kiyA hai aura jo svayaM mahAn haiM isalie inako mahAvrata kahate haiN| mahAn jo vrata ve mahAvrata kahalAte pratyeka prANI kI pA~ca prakAra kI kriyA hotI hai| unako sAvadhAnIpUrvaka karanA, AgamAnusAra kriyAoM meM pravRtti karanA samiti hai arthAt samyak prakAra se pravRtti karane kA nAma samiti hai| ___ vyavahAra-nizcaya ke bheda se samiti do prakAra kI hai| jinendra bhagavAna ne saMyama kI zuddhi karane ke lie vyavahAra naya se IryAsamiti, bhASA samiti, eSaNA samiti, AdAna nikSepaNa samiti aura vyutsarga samiti ke bheda se pA~ca prakAra kI samiti kahI hai| samyak prakAra se hone vAlI pravRtti kA nAma samiti hai| ekAgratA se prANI-pIr3A kA parihAra karate hue gamana, vacana, bhojana, AdAna-nikSepaNa aura malamUtra ke tyAga meM sAvadhAnI rakhanA samiti hai| sam - samyakprakAra se itaH - gamana, pravRtti karanA samiti hai| IryAsamiti - vi meM nahAra hA mANa dekhAra apane kArya ke lie prANiyoM ko pIr3A nahIM dete hue saMyamI kA jo gamana hai vaha IryA samiti hai| mArga, netra, sUrya kA prakAza, jJAnAdi meM yatna, devatA Adi Alambana - inakI zuddhatA se tathA prAyazcittAdi sUtroM ke anusAra gamana karate muni ke IyaryAsamiti hotI hai| zIta aura uSNa jantuoM ko bAdhA na ho isalie zarIra pramArjana karanA cAhie tathA sapheda bhUmi yA lAla raMga kI bhUmi meM praveza karanA ho athavA eka bhUmi se nikala kara dUsarI bhUmi meM praveza karanA ho to kaTipradeza se nIce taka sarva avayava picchikA se pramArjita karanA caahie| aisI kriyA na karane se viruddha yoni saMkramaNa se pRthvIkAyika jIva aura trasakAyika jIvoM ko bAdhA hogii| jala meM praveza karane se pUrva sAdhu hAtha-pA~va vagairaha avayavoM meM lage hue sacitta aura acitta dhUli ko pIchI se dUra kare / anantara jala meM praveza kre| jala se bAhara Ane para jaba taka pA~va na sUkha jAveM, taba taka jala ke samIpa hI khar3A rahe |paaNv sUkhane para vihAra kre| bar3I nadiyoM ko ulAMghane kA kabhI avasara Ave to nadI ke prathama taTa para siddha vaMdanA kara, samasta vastuoM Adi kA pratyAkhyAna kre| mana meM ekAgratA dhAraNa kara naukA vagairaha para ArUr3ha hove| dUsare taTa para pahu~cane ke anantara aticAra nAzArtha kAyotsarga kre| praveza karane para athavA vahA~ se bAhara nikalane para yahI AcAra karanA caahie| jo gIlI hai, hare tRNa Adi se vyApta hai, aisI pRthvI para gamana nahIM karanA caahie| mArga meM gadahA, U~Ta, baila, hAthI, ghor3A, bhaiMsA, kuttA aura kalaha karane vAle logoM kA dUra se hI tyAga kre| rAste meM jamIna se samAnAntara phalaka patthara vagairaha cIja ho athavA dUsare mArga meM praveza karanA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam : 137 par3e athavA bhinna varNa kI jamIna ho to jahA~ se bhinna varNa prAraMbha huA hai, vahA~ khar3e hokara prathama apane sarva aMga para picchI phirAnI cAhie / bhASA samiti - jhUThA doSa lagAne rUpa paizunya, vyartha ha~sanA, kaThora vacana, paranindA, apanI prazaMsA aura vikathA ityAdi vacanoM ko chor3akara sva-para hitakAraka vacana bolanA bhASA samiti hai / sva aura para ko mokSa kI ora le jAne vAle sva-para hitakAraka, nirarthaka bakavAda rahita, mita, sphuTArtha, vyaktAkSara aura asandigdha vacana bolanA bhASAsamiti hai| mithyAbhidhAna, asUyApriyabhedaka, alpasAra, zaMkita, saMbhrAnta, kaSAyayukta, parihAsayukta, ayukta, asabhya, niSThura, adharma-vidhAyaka, dezakAlavirodhI aura cApalUsI Adi vacanadoSoM se rahita bhASaNa karanA caahie| yaha vacana bolane yogya hai athavA nahIM, isakA vicAra na kara bolanA, vastu kA svarUpa jJAta na hone para bhI bolanA, granthAntara meM bhI kahA hai 'apuTThoduNa bhAsejja trAsamANassa aMtare' koI puruSa bola rahA hai aura apane ko prakaraNa, viSaya mAlUma nahIM hai to bIca meM bolanA ayogya hai / bhASAsamiti kA krama jo jAnatA nahIM vaha mauna dhAraNa kare, aisA abhiprAya hai| eSaNA samiti dharmasAdhana Adi se yukta, kRtI vikalpoM se ThaMDe garama Adi bhojana meM rAga-dveSa rahita, samabhAva kara bhojana karanA eSaNA samiti hai / - guNaratnoM ko Dhone vAlI zarIra rUpI gAr3I ko samAdhinagara kI ora le jAne kI icchA rakhane vAle sAdhu kI jaTharAgni ke dAha ko zamana karane ke lie auSadhi kI taraha annAdi AhAra ko binA svAda ke grahaNa karanA eSaNA samiti hai / deza, kAla aura pratyaya ina nava koTiyoM se rahita AhAra grahaNa kiyA jAtA hai| udgamAdi doSoM se yukta AhAra lenA, mana se, vacana se, aise AhAra kI sammati denA, usakI prazaMsA karanA, aise AhAra kI prazaMsA karane vAle ke sAtha rahanA, prazaMsAdi kArya meM dUsaroM ko pravRtta karanA, eSaNA samiti ke aticAra haiN| AdAnanikSepaNa samiti - jJAna ke upakaraNa, saMyama ke upakaraNa tathA zauca ke upakaraNa va anya saMthArA Adi ke nimitta upakaraNa, inako yatnapUrvaka uThAnA - rakhanA, yaha AdAnanikSepaNa samiti hai / grahaNa aura rakhane meM pIchI, kamaNDalu Adi vastu ko tathA vastu ke sthAna ko acchI taraha dekhakara pIchI se jo zodhana karatA hai vaha bhikSu kahalAtA hai; yahI AdAnanikSepaNa samiti hai| zIghratA se binA dekhe, anAdara se bahuta kAla se rakhe upakaraNoM ke uThAne rakhane svarUpa doSoM kA jo tyAga karatA hai usake AdAnanikSepaNa samiti hotI hai| jo vastu lenI hai, athavA rakhanI hai vaha lete samaya athavA rakhate samaya isameM jIva hai yA nahIM, isakA dhyAna nahIM karanA tathA acchI taraha jamIna yA vastu svaccha na karanA AdAnanikSepaNasamiti ke aticAra haiN| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 138 pratiSThApana samiti ekAnta sthAna, acitta sthAna, dUra, chipA huA, bila tathA chedarahita, caur3A aura jisakI nindA va virodha na ho, aise sthAna meM mUtra, viSThA Adi deha ke mala kA kSepaNa karanA pratiSThApanA samiti kahI gayI hai| * dAvAgni se dagdha pradeza, hala se jutA huA pradeza, masAna bhUmi kA pradeza, khArasahita bhUmi, loga jahA~ rokeM nahIM aisA sthAna, vizAla sthAna, trasa jIvoM se rahita sthAna, janarahita sthAna aisI jagaha mUtrAdi kA tyAga kre| viSThA, mUtra, kapha, nAka kA maila Adi ko hare tRNa Adi se rahita prAsuka bhUmi meM acchI taraha dekhakara nikSepaNa kre| rAtri meM AcArya ke dvArA dekhe hue sthAna ko Apa bhI dekhakara mUtrAdi kA kSepaNa kre| yadi vahA~ sUkSma jIvoM kI zaMkA ho to AzaMkA kI vizuddhi ke lie komala pIchI ko lekara hathelI se usa jagaha ko dekhe / yadi pahalA sthAna azuddha ho to dUsarA, tIsarA Adi sthAna dekhe| kisI samaya rogapIr3ita hone para athavA zIghratA se azuddha pradeza meM mala chUTa jAye to usa dharmAtmA sAdhu ko prAyazcitta na deN| kahe hue krama se pratiSThApanA samiti kA varNana kiyA gayA hai usI krama se tyAgane yogya mala- - mUtrAdi ko ukta sthaNDila sthAna meM nikSepaNa kre| usI ke pratiSThApanA samiti zuddha hai| jahA~ sthAvara yA jaMgama jIvoM kI virAdhanA na ho, aise nirjantusthAna meM mala-mUtra Adi kA visarjana karanA aura zarIra kA rakhanA pratiSThApana samiti hai| pratiSThApana zuddhi meM tatpara saMyata deza aura kAla ko jAnakara nakha, roma, nAka, thUka, vIrya, mala, mUtra yA deha parityAga meM jantubAdhA kA parihAra karake pravRtti karatA hai| zarIra va jamIna picchikA se na poMchanA, mala-mUtrAdika jahA~ kSepaNa karanA hai vaha sthAna na dekhanA ityAdi pratiSThApanA samiti ke aticAra haiN| yaha vyavahAra samiti kA kathana kiyA hai| nizcayasamiti : nizcaya naya se to apane svarUpa meM samyag prakAra se gamana arthAt pariNamana samiti hai / nizcayanaya kI apekSA ananta jJAnAdi svabhAvadhAraka nija AtmA hai, usameM 'sam' bhale prakAra arthAt samasta rAgAdi bhAvoM ke tyAga dvArA AtmA meM lIna honA, AtmA kA cintana karanA, tanmaya honA Adi rUpa se jo ayana (gamana) arthAt pariNamana so samiti hai| abheda anupacAra ratnatrayarUpI mArga para paramadharmI aise (apane) AtmA ke prati samyag iti (gati) arthAt pariNati vaha samiti hai, athavA nija parama tattva meM lIna sahaja parama jJAnAdika paramadharmoM kI saMhati ( milana, saMgaThana) vaha samiti hai / gupti - samyak prakAra se mana, vacana, kAya rUpa tIna yogoM kA nirodha karanA, yogoM kI svacchanda pravRtti ko rokanA gupti hai| isameM viSayasukha kI abhilASA ke lie kI jAne vAlI pravRttiyoM kA niSedha karane ke lie samyak vizeSaNa diyA gayA hai| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam131 gupti nizcaya aura vyavahAra ke bheda se do prakAra kI hai| sahaja zuddha AtmabhAvanA rUpa gupta sthAna meM saMsAra ke kAraNabhUta rAgAdika ke bhaya se apanI AtmA ko chipAnA, pracchAdana karanA, jhaMpanA, praveza karanA yA AtmA kI rakSA karanA nizcaya gupti hai athavA jisake bala se saMsAra ke kAraNoM se AtmA kI rakSA hotI hai| mithyAtvAdi AtmIya zatruoM se ratnatraya svarUpa AtmA ko surakSita rakhane ke lie viSayAbhilASA kA tyAga kiyA jAtA hai vaha nizcaya gupti hai| yaha gupti mana, vacana aura kAya ke bheda se tIna prakAra kI hai| manogupti - rAgadveSa se avalambita sAre saMkalpoM ko chor3akara apane mana ko svAdhIna karanA, rAgadveSa se mana kA haTanA tathA sakala rAga-dveSa-moha se rahita hokara akhaNDa, advaita, vidrUpa paramAtmA svarUpa svakIya AtmA meM lIna honA nizcaya manogupti hai| athavA vItarAga, nirvikalpa, trigupti gupta, parama samAdhi meM lIna honA hI gupti hai| ___ vacanagupti - asatya bhASaNAdi se nivRtta honA, vA vacana kI pravRtti kA sarvathA nirodha karanA aura saMjJA, saMketa Adi kA tyAga karanA, mauna dhAraNa karanA vavana gupti hai| kAyagupti - audArika Adi zArIrika kriyAoM se nivRtta honA, pA~ca sthAvara aura brasa jIvoM kI hiMsA se virata honA, zarIra ko sthira acala karanA, ghora upasarga Ane para bhI bAhubalI ke samAna zarIra se sthira rahanA kAyagupti hai| jo nizcaya gupti kI sAdhaka hai usako bAhya gupti kahate haiN| yaha mana, vacana aura kAya ke bheda se tIna prakAra kI hai| kaluSatA, moha, rAga, dveSa Adi azubha bhAvoM ke parihAra ko vyavahAra naya se manogupti kahA hai| pApa ke hetubhUta aise strIkathA, rAjakathA, corakathA, bhaktakathA ityAdi rUpa vadhanoM kA parihAra athavA asatyAdika kI nivRtti vAle vacana, vaha vacana gupti hai| bandhana, chedana, mAraNa, AkuMcana (saMkocanA) tathA prasAraNa (phailAnA) ityAdi kriyAoM kI nivRtti ko kAyagupti kahA hai| mana, vacana va kAya kI pravRtti kA nirodha karake mAtra jJAtA, draSTA bhAva se nizcaya samAdhi dhAraNa karanA pUrNa gupti hai aura kucha zubharAga mizrita vikalpoM va pravRttiyoM sahita yathAzakti svarUpa meM nimagna rahane kA nAma AMzika gupti hai| pravRtti aMza ke sAtha vartana ke kAraNa yaha vyavahAra gupti hai| saMyama - sam samyakprakAra se 'yama' mana aura indriyoM para niyaMtraNa karanA saMyama hai| bhAva saMyama aura dravya saMyama ke bheda se saMyama do prakAra kA hai| aMtaraMga meM kaSAya bhAvoM se utpanna paMcendriya viSayoM kI abhilASAoM kA nirodha karanA bhAva saMyama hai aura bhAva saMyama kA AdhAra bAhya meM paMcendriya viSayoM kA tyAga karanA dravya saMyama hai| nizcaya aura vyavahAra ke bheda se saMyama bhI do prakAra kA hai| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 140 niSkriya AtmA ke zuddha svAtmA kI upalabdhi vA sarva kriyAntaroM se nivRtti tathA abheda ratnatraya kI prApti hI nizcaya saMyama hai| bAhya meM paMca mahAvrata kA dhAraNa, paMca samiti kA pAlana, pA~ca indriyaviSayoM kI abhilASAoM kA tyAga karanA, cAroM kaSAyoM kA nigraha karanA aura mana, vacana, kAya rUpa tIna yoga kI caMcalatAoM kA nirodha karanA vyavahAra saMyama hai| yaha vyavahAra saMyama nizcaya saMyama kA sAdhana hai| aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ke bheda se vyavahAra saMyama tIna prakAra kA hai| nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ke bheda se saMyama cAra prakAra kA hai| sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSma sAMparAya aura yathAkhyAta ke bheda se pA~ca prakAra kA hai| inakA lakSaNa cAritra ke prakaraNa meM kiyA hai| zrAvaka kA saMyama aura munirAja kA saMyama, isa taraha saMyama do prakAra kA hai, jinakA kathana vratoM ke prakaraNa meM kiyA hai| prANisaMyama aura indriyasaMyama ke bheda se saMyama do prakAra kA hai| pA~ca prakAra kA rasa, ATha sparza, do gaMdha, pA~ca varNa aura SaDja Adi sAta svara ina 28 prakAra ke paMcendriya viSayoM se mana ko rokanA indriyasaMyama hai aura 14 prakAra ke jIvoM kI rakSA karanA prANisaMyama hai| anAdi kAla se isa jIva ne rasanA aura sparza indriya ke varzIbhUta hokara aneka duHkha bhoge haiM, ataH cAra aMgula pramANa sparzanendriya aura cAra aMgula pramANa jihvendriya kA nirodha kara ke saMyama dhAraNa karanA cAhie | jihvA indriya ke vaza hone para sArI indriyA~ vaza meM ho jAtI haiN| muniyoM kA cAritra AcArAMga Adi cAritra viSayaka granthoM meM kathita mArga se, pramatta va apramatta ina do guNasthAnoM ke yogya paMca mahAvrata, paMca samiti, trigupti, chaha Avazyaka Adi rUpa hotA hai aura gRhasthoM kA cAritra 'upAsakAdhyayana' Adi granthoM meM kathita mArga se, paMcama guNasthAna ke yogya dAna, zIla, pUjA, upavAsa Adi rUpa hotA hai| munisaMyama ke do bheda haiM- eka upekSA saMyama aura dUsarA apahRta saMyama | deza aura kAla ke vidhAna ko samajhane vAle, svAbhAvika rUpa se zarIra se virakta aura tIna guptiyoM ke dhAraka vyakti ke rAga aura dveSa rUpa cittavRtti kA na honA upekSA saMyama hai| apahRta saMyama utkRSTa, madhyama aura jaghanya ke bheda se tInaprakAra kA hai| prAsuka vasati aura AhAra mAtra hai bAhya sAdhana jinake tathA svAdhIna hai jJAna aura cAritra rUpa karaNa jinake aise sAdhu kA bAhya jantuoM ke Ane para unase apane ko bacAkara saMyama pAlanA utkRSTa apahRta saMyama hai| mRdu upakaraNa se jantuoM ko buhAra dene vAle ke madhyama aura anya upakaraNoM kI icchA rakhane vAle ke jaghanya apahRta saMyama hotA hai| yaha apahRtasaMyamiyoM ke saMyama-jJAnAdika ke upakaraNa lete, rakhate samaya utpanna hone vAlI samiti kA prakAra kahA hai / upekSA saMyamiyoM ke pustaka, kamaNDalu Adi nahIM hote, ve parama jinamuni ekAnta meM nispRha hote haiM, isalie ve bAhya upakaraNa rahita hote haiN| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 141 upekSA saMyama aura apahRta saMyama, inako vItarAga va sarAga saMyama bhI kahate haiM, ye donoM zuddhopayogiyoM ke hI hote haiN| apavAda, vyavahAranaya, ekadezaparityAga, apahuta saMyama, sarAga cAritra, zubhopayoga ye saba zabda ekArthavAcI haiM tathA upasarga, nizcaya, sarvaparityAga, paramopekSA saMyama, vItarAga cAritra, zuddhopayoga ye saba zabda ekArthavAcI haiN| apahRta saMyama do prakAra kA hai - indriyasaMyama aura praannisNym| isa apahRta saMyama meM bhAva, vacana, kAya, vinaya Adi ke bheda se ATha zuddhiyoM kA upadeza hai| ___ pA~ca rasa, pA~ca varNa, do gandha, ATha sparza, SaDja Adi sAta svara aura mana ye 28 indriyaviSaya haiN| inakA nirodha so indriyasaMyama hai aura caudaha prakAra ke jIvoM kI rakSA karanA so prANisaMyama hai| indriyoM dvArA jo arthaviSayaka jJAna hotA hai vaha asaMyama nahIM hai, balki una viSayoM meM rAgavRddhi na honA indriyasaMyama hai aura isI prakAra trasa va sthAvara jIvoM meM se kisI ke bhI vadha ke lie mana, vacana va kAya kA udyata na honA so prANisaMyama hai| pRthvI, ap, teja, vAyu va vanaspati ye pA~ca sthAvarakAya aura do, tIna, cAra va pA~ca indriya vAle cAra trasa jIva inakI rakSA rUpa prANisaMyama 9 prakAra hai, sUkhe tRNa Adi kA chedana na karanA aisA 1 bheda ajIva kAya kI rakSA rUpa hai| apratilekhana, duSpratilekhana, upekSA saMyama, apahRta saMyama, mana, vacana va kAya saMyama, isa prakAra kula milAkara 17 saMyama hote haiN| (yahA~ pIchI se dravya kA zodhana so pratilekhana saMyama hai aura pramAda sahita yatnapUrvaka zodhana duSpratilekhana saMyama hai|) prakRti, zIla, svabhAva ye sarva zabda ekArthavAcI haiN| zIla AtmA kA svabhAva hai| nizcaya naya se AtmasvarUpa meM lIna rahanA, para-padArthoM se nivRtta honA hI zIla hai| vyavahAra naya se paMcendriya ke viSayoM se virakta honA zIla kahalAtA hai| jisake dvArA vratoM kI rakSA kI jAya usako zIla kahate haiN| zIla kI do prakAra se prarUpaNA hai| eka to svadravya-paradravya ke vibhAga apekSA hai aura dUsarI strI ke saMsarga kI apekSA hai| tIna yoga, tIna karaNa, cAra saMjJA, pA~ca indriya, dasa pRthvI Adika kAya, dasa munidharma inako Apasa meM guNA karane se aThAraha hajAra zIla hote haiN| mana, vacana, kAya kA zubhakarma ke grahaNa karane ke lie vyApAra (vaha) yoga hai aura azubha ke lie pravRtti vaha karaNa hai| AhArAdi cAra saMjJA haiM, sparzana Adi pA~ca indriyA~ haiN| pRthvI, jala, teja, vAyu, pratyeka vanaspati, sAdhAraNa vanaspati, do indriya, teindriya, coindriya, paMcendriya ye pRthvI Adi dasa haiN| uttama kSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga AkiMcanya, brahmacarya ye 10 munidharma haiN| inako paraspara guNA karane se svadravya aura paradravya ke vibhAga kI apekSA zIla ke 18000 bheda hote haiN| strIsaMsarga kI apekSA - kASTha, pASANa, citrAma (3 prakAra acetana strI) x mana aura kAya = Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam-142 (342 = 6) (yahA~ vacana nhiiN)| kRta-kArita-anumodanA = (643-18) / pA~ca indriya (1845890) / dravya-bhAva (90x2-180) / krodha, mAna, mAyA, lobha (180x4-720) / ye acetana strI ke Azrita rhe| devI, manumatI, tinjI (3 prakAra ghetAna, zrI) - mana, vacana, kAya (343=9) kRta-kArita-anumodanA (943-27) / paMcendriya (2745% 135) / dravya-bhAva (13542-270) / cAra saMjJA (270x4-1080) / solaha kaSAya (1080416-17280) / isa prakAra cetana strI ke Azrita 17280 bheda khe| kula milAkara (720+172808) zIla ke 18000 bheda hote haiN| guNoM kA kathana karate haiM - jo dravya ko dravyAntara se pRthak karatA hai, bheda karatA hai, sampUrNa paryAya meM vyApta hokara rahatA hai usako guNa kahate haiN| yahA~ para jo muni aura zrAvaka meM bheda karate haiM, unako pRthak karate haiM, ve guNa kahalAte jaise zrAvaka ke ATha mUla guNa aura 12 uttara guNa hote haiM, usI prakAra munirAja ke chedopasthApanA cAritra meM 28 mUla guNa aura caurAsI lAkha uttara guNa hote haiN| ve isa prakAra haiN| pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, pA~ca indriyoM kA nirodha, kezaloMca, SaT Avazyaka, acelakatva, asnAna, bhUmizayana, adantadhovana, khar3ekhar3e bhojana, eka bAra AhAra ye vAstava meM zramaNoM ke 28 mUlaguNa jinavara ne kahe haiN| bhAvArtha - pA~ca pApa, cAra kaSAya, jugupsA, bhaya, rati, arati ye 13 doSa haiM + mana vacana kAya kI duSTatAyeM 3 + mithyAtva, pramAda, pizunatva, ajJAna, pA~ca indriyoM kA nigraha ye pA~ca - ina 21 doSoM kA tyAga 21 guNa haiN| ye uparyukta guNa x atikrama, vyatikrama, aticAra, anAcAra ye cAra - pRthvI Adi 10 jIva samAsa x 10 zIla virAdhanA x 10 AlocanA ke doSa x 10 dharma, daza prakAra kI zuddhi x 10 saMyama inako paraspara guNA karane para = 84,00,000 uttara guNa hote haiN| yadyapi atikrama aura aticAra eka hI hai kyoMki samantabhadrAcArya ne aticAra ke badale meM vyatikrama, vyatilaMghana atigama, vyatinayAdi zabda kA prayoga kiyA hai| rAjavArttika meM bhI aticAra ke sthAna para atikrama zabda kA prayoga kiyA hai / tathApi kathaMcit atikrama aura aticAra meM bheda bhI hai| mana kI zuddhi kI hAni atikrama hai| viSayoM kI abhilASA vyatikrama hai| kisI kAraNavaza vratoM meM zithilatA AnA aticAra hai aura vratoM kA sarvathA bhaMga ho jAnA yA viSayoM meM ati Asakti honA anAcAra hai| "darzanamoha ke udaya se tattvArtha zraddhAna se vicalita honA aticAra hai| isakA dUsarA nAma atikrama bhI hai"| (rAjavArtika) vratoM kA eka aMza bhaMga hone ko bhI aticAra kahate haiN| isa prakAra aticAra, anAcAra, atikrama aura vyatikrama ke dvArA pA~ca pApa Adi 21 bhedoM ko guNA karane para 84 bheda hote haiN| pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati ke sAdhAraNa aura pratyeka do bheda, do indriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya ina daza jIvasamAsa se guNA karane para 840 bheda hote haiN| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 143 strIsaMsarga, praNIta rasa-sevana yA sarasa AhAra, sugandha saMskAra yA gandhamAlA - saMsparza, komalazayanAsana, bhUSaNa yA zarIra maNDana, gItavAditra zravaNa, arthasaMprayoga yA arthagrahaNa, kuzIla-saMsarga, rAjasevA, rAtrisaMcaraNa ye zIla-virAdhanA ke daza bheda haiN| ina daza se guNA karane para 8400 bheda hote haiN| AlocanA ke daza doSa : (1) AkaMpita doSa - upakaraNa dene se mujhe svalpa prAyazcitta deMge, aisA vicAra karake prAyazcitta ke samaya upakaraNAdi denA athavA zarIra meM bhaya utpanna karake doSoM ko kahanA AkaMpita doSa hai| (2) anumAnita doSa - maiM durbala hU~, rogI hU~, upavAsa Adi nahIM kara sakatA | yadi laghu prAyazcitta deM to apanA aparAdha kahU~, aisA kahakara apane doSa kahanA, yA anumAna se doSa kahanA, yathAkRta nahIM kahanA anumAnita doSa hai| (3) dRSTa doSa - dUsaroM ke dvArA jAne hue doSoM ko kahanA tathA ajJAta doSoM ko chipA lenA dRSTa doSa hai| (4) bAdara doSa - Alasya yA pramAda se sUkSma aparAdhoM kI paravAha na karake kevala sthUla doSoM ko kahanA bAdara doSa hai| (5) sUkSmadoSa - kaThora prAyazcitta ke bhaya se bar3e doSoM ko chipAkara choTe-choTe doSoM ko kahanA sUkSma doSa hai| (6) chinnadoSa - aisA doSa hone para kyA prAyazcitta hogA, kisI yukti se prAyazcitta ke sambandha meM jAnakara cApalUsI pUrvaka doSa kahanA chinnadoSa hai| (7) zabdAkulita doSa - pAkSika, cAturmAsika evaM sAMvatsarika pratikramaNa ke samaya sAdhuoM kI bhIr3a va kolAhala meM apane doSa kahanA zabdAkulita doSa hai| (8) bahujana doSa - guru ke dvArA diyA gayA prAyazcitta AgamAzrita va ucita hai yA nahIM, anya sAdhuoM se aisA pUchanA athavA bahuta se zrAvakoM kI upasthiti meM apane aparAdhoM ko prakAzita karanA bahujana doSa hai| (2) avyakta doSa - jisa kisI uddezya se apane rAgazIla sAdhuoM ke samakSa doSa nivedana karanA, athavA spaSTa rUpa se apane doSoM ko na kahakara aspaSTa rUpa se doSoM ke viSaya meM nivedana karanA avyakta doSa hai| (10) tatsevI doSa - isameM diyA huA kaThora prAyazcitta bhI viphala hotA hai, isake samAna hI mesa aparAdha hai, usako yaha jAnatA hai, jo prAyazcitta ise diyA gayA hai vahI prAyazcitta maiM zIghra hI lUMgA - aisA socakara apane doSoM kA saMvaraNa karanA athavA nidoSa AcArya ke sAmane doSa na kahanA.guru ke samakSa Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 144 apane doSoM ko prakaTa karake puna: unhIM doSoM ko karanA tatsevI doSa hai| AlocanA ke ina 10 doSoM se nirantara bacanA caahie| ina daza se guNA karane para 84000 bheda haiN| zuddhi ke 10 bheda - (1) AlocanA - ekAnta meM virAjamAna guru ke samakSa deza va kAla ko jAnane vAle ziSya ke dvArA nindA evaM garhApUrvaka AtmadoSoM ko savinaya nivedana karanA AlocanA hai| (2) pratikramaNa - ajJAna yA pramAda se lage hue doSoM ko 'mithyA me duSkRtam' mere doSa guru ke prasAda se mithyA hoveM - aisA kahanA pratikramaNa hai| (3) ubhaya * apane pApoM kA prakSAlana karane ke lie AlocanA aura pratikramaNa donoM karanA ubhaya hai| (4) viveka - prApta anna-pAna aura upakaraNAdi kA tyAga karanA viveka hai| (5) vyutsarga - kAla kA niyama karake kAyotsarga karanA vyutsarga hai| (6) tapa - anazanAdi tapa haiN| (7) cheda - cirapravrajita sAdhu kI dina, pakSa, mAsa Adi dIkSA kA cheda karanA cheda hai| (8) parihAra - pakSa, mAsAdi taka saMgha se bAhara rahanA parihAra hai| (9) upasthApanA - mahAvratoM kA mUloccheda karake puna: dIkSA denA upasthApanA hai| (10) zraddhAna - jIvAdi tattvoM meM zraddhAna karanA zraddhAna yA samyagdarzana hai| saMyama ke 10 bheda - ekendriya se paMcendriya paryanta jIvoM kI rakSA karanA 5 prakAra kA prANi-saMyama hai tathA pA~coM indriyoM ko vaza meM karanA 5 prakAra kA indriya saMyama hai| kula milA kara saMyama ke ye 10 bheda haiN| ina sabako paraspara guNA karane para caurAsI lAkha uttara guNa hote haiN| tIna gupti - gupti ke tIna bheda haiM - (1) manogupti, (2) vacana gupti aura (3) kaaygupti| (1) manogupti - rAgadveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha Adi azubha bhAvoM se mana ko mukta rakhanA manogupti hai| (2) vacana gupti - strI sambandhI, corI yA bhojana sambandhI kathana se evaM asatya bhASaNa se virata rahanA vacanagupti hai| (3) kAya gupti - chedana, bhedana, tAr3ana, mAraNa Adi kAryoM se virata rahanA kAyagupti hai| uttama kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcana aura brahmacarya rUpa dazadharma Adi vikalpoM se yukta cAritra ko santa loga chedopasthApanA cAritra kahate haiN| trividhavikalpasamanvitasUkSmAsaMkhyeyalokapariNAmaiH / sadRze te cAritre vyatirekAbhAvato nityam / / 89 // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 145 anvayArtha - trividhasaMkalpasamanvitasUkSmAsaMkhyeyalokapariNAmaiH - mana, vacana, kAya ke trividha vikalpoM se yukta sUkSma asaMkhyAtaloka pariNAmoM ke dvArA / te - una donoM cAritre - sAmAyika aura chedopasthApanA cAritra / nityaM nitya / vyatirekAbhAvata: - vyatireka kA abhAva hone se| sadRze samAna haiN| - artha - yadyapi sAmAyika aura chedopasthApanA rUpa do prakAra ke cAritra kA kathana kiyA hai, parantu donoM prakAra ke cAritra mana, vacana, kAya kRta sUkSma asaMkhyAta loka pariNAmoM ke sAtha hone se donoM meM vyatireka (pRthakpane) kA abhAva hai| " sampUrNa bheda rUpa vratoM ko sAmAnya kI apekSA eka mAnakara eka yama ko grahaNa karane vAlA hone se sAmAyika caritra dravyArthika naya kA kathana hai aura usa sarvasAvadyayoganivRtti eka vrata ko pA~ca yA aneka prakAra ke bheda karake grahaNa karane vAlA hone se chedopasthApanA cAritra paryAyArthika naya kA viSaya hai| yahA~ para tIkSNa buddhi vAle manuSyoM kA anugraha karane ke lie dravyArthika naya kA upadeza diyA gayA hai aura mandabuddhi prANiyoM kA anugraha karane ke lie paryAyArthika naya kA upadeza diyA gayA hai| isalie ina donoM prakAra ke cAritra meM anuSThAna kRta koI vizeSa bheda nahIM hai kyoMki jo sAmAyika cAritra vAle jIva haiM, ve hI chedopasthApanA vAle jIva haiM tathA jo chedopasthApanA vAle jIva haiM, ve hI sAmAyika zuddhi saMyata haiM / ' jaise paryAya ko chor3akara dravya nahIM hai aura dravya ko chor3akara paryAya nahIM hai donoM eka sAtha haiM tanmaya rUpa haiM, usI prakAra sAmAyika cAritra aura chedopasthApanA cAritra pRthak-pRthak nahIM haiN| chedopasthApanA cAritra aMga hai aura sAmAyika cAritra aMgI hai| - pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti aura tIna gupti ye cAritra ke 13 aMga haiN| ina aMgoM kA bhedarUpa kathana karate haiM to chedopasthApanA cAritra kahalAtA hai aura aMgoM kA bheda rUpa kathana na karake aMgI kA kathana kiyA jAtA hai to sAmAyika cAritra kahalAtA hai| ataH aMga ko chor3akara aMgI aura aMgI ko chor3akara aMga nahIM rahatA hai| yadyapi dIkSA grahaNa karate samaya sAdhu pUrNatayA sAmyabhAva rUpa rahane kI pratijJA karatA hai, parantu pUrNa nirvikalpatA meM adhika samaya taka Tikane kA sAmarthya na hone se vrata, samiti, gupti Adi rUpa vyavahAra cAritra tathA kriyAnuSThAnoM meM apane Apa ko sthApita karatA hai| punaH kucha samaya pazcAt avakAza pAkara samatA meM pahu~ca jAtA hai aura punaH pariNAmoM ke girane para vikalpoM meM ulajha jAtA hai| jaba taka cAritramoha kA upazama vA kSaya nahIM karatA taba taka isI prakAra jhUle meM jhUlatA rahatA hai| yahA~ para nirvikalpa abhedAtmaka vA sAmyabhAva cAritra kA nAma sAmAyika hai yA nizcaya cAritra hai aura savikalpa bhedAtmaka cAritra kA nAma chedopasthApanA yA vyavahAra cAritra hai| 1. dhavalA 1 / 1.1.123 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam . 146 isa prakAra ina donoM prakAra ke saMyamoM meM asaMkhyAta loka pramANa sUkSma pariNAmoM ke sAtha samAnatA hai ata: ina donoM meM vAstavika bheda nahIM hai| isalie SaTkhaNDAgama kI prathama pustaka meM likhA hai ki sAmAyika cAritra aura chedopasthApanA cAritra meM vivakSA bheda se hI bheda hai; guNasthAna, kAla, svAmI kI apekSA koI bheda nahIM hai kyoMki donoM kA prAdurbhAva eka sAtha chaThe guNasthAna se hotA hai aura navama guNasthAna taka donoM kA astitva rahatA hai| ata: ina donoM meM upacAra mAtra se bheda hai, vAstava meM bheda nahIM hone se donoM eka haiN| ataH ye donoM milakara eka haiN| sUkSmasAMparAya, parihAravizuddhi aura yathAkhyAta rUpa cAra prakAra kA saMyama mAnA hai| ajitanAtha se lekara bhagavAna pArzvanAtha paryaMta bAvIsa tIrthaMkaroM ne sAmAyika cAritra kA upadeza diyA thA aura AdinAtha tathA mahAvIra bhagavAna ne chedopasthApanA cAritra kA upadeza diyaa| kyoMki AdinAtha tIrthaMkara ke samaya ke jIva sarala svabhAvI the isalie saMkSepa meM kathita sAmAyika cAritra ko samajhane meM asamartha the tathA mahAvIra bhagavAna ke samaya ke mAnava kuTila svabhAvI hone se duHkhakara samajha sakate the athavA AdinAtha ke kAla ke ziSya aura mahAvIra mAdhAna ke ziSya pragaTa rIti se cogya-ayodhako nahIM jAnate, saMkSepa kathana se nahIM samajhate, ata: ina donoM tIrthaMkaroM ne vistArapUrvaka chedopasthApanA cAritra kA kathana kiyaa| sAmAyika cAritra kA kathana saMkSepa meM hai aura chedopasthApanA cAritra kA kathana vistArapUrvaka hai| parihAra vizuddhi saMyama kA lakSaNa triMzadvarSAd yogI varSapRthaktvaM ca tIrthakaramUle / pratyAkhyAnamadhItya ca gavyUti dvitayago divase // 90 / / saMyamavinAzabhIrurlabhate parihArasaMyamaM zuddham / trividhAstatpariNAmA bhavantyasaMkhyAtasaMkhyAnAH // 91 / / parihArArddhisametaH SaDjIvanikAyasaMkule vicaran / payaseva padmapatraM na lipyate pApanivahena / / 92 / / anvayArtha - triMzadvarSAt - tIsa varSa ke bAda / yogI - yoga dhAraNa karake / tIrthakaramUle - tIrthaMkara ke caraNamUla meN| ca - aura / varSapRthaktvaM - varSa pRthak (ATha varSa tk)| pratyAkhyAnaM - pratyAkhyAna nAmaka pUrva ko| adhItya - pddh'kr| divase - dina meM | ganyUti dvitayagaH - do gvyuuti| gamana karatA hai| saMyamavinAzabhIruH - saMyama ke vinAza se bhayabhIta muni| zuddhaM - shuddh| parihAra saMyamaM - parihArasaMyama ko| labhate - prApta karatA hai| tatpariNAmA - usa parihAra vizuddhi ke pariNAma / trividhAH ' - tIna prakAra ke haiN| asaMkhyAtasaMkhyAnAH - asaMkhyAta saMkhyAta bheda / bhavanti - hote haiN| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 147 parihArarddhi sametaH - parihAravizuddhi saMyama vAlA muni / SaDjIvanikAyasaMkule - chaha kAya ke jIvoM se vyApta sthAna para vicaran - vihAra karatA huA bhii| pApanivahena - pApasamUha se| na - nhiiN| lipyate - lipta hotA hai| iva - jaise| padmapatraM - kamala kA pttaa| payasA - pAnI ke dvArA lipta nahIM hotA hai||90-91-92|| ___artha - jisane gRhasthAvasthA meM tIsa varSa sukhapUrvaka vyatIta kara daigambarI mudrA dhAraNa kI hai tatpazcAt varSa pRthaktva kAla pramANa tIrthakara ke caraNamUla meM pratyAkhyAna nAmaka pUrva kA adhyayana kiyA hai, unhIM ke parihAravizuddhi saMyama hotA hai| (kisI anya AcArya ne yaha avadhi 16 varSa yA bAvIsa varSa bhI kahI hai|) eka koTi pUrva se adhika Ayu vAle mAnavoM ko to parihAravizuddhi saMyama hotA nahIM hai| SaTrakhaNDAgama meM parihAravizuddhi saMyama ke kAla kA kathana karate samaya kahA hai ki ar3atIsa varSa kama eka koTi pUrvakAla hai| kisI AcArya ke matAnusAra 16 varSa yA 22 varSa kama eka koTi pUrva hai| jinake mata meM 16 varSa kama eka koTi pUrva hai, unake matAnusAra ATha varSa kI avasthA meM dIkSA grahaNa karanI hogI aura bAvIsa varSa kama vAle ke 14 varSa kI avasthA meM dIkSA grahA" karA hogA ! vA pRthakatva se yahA~ ATha varSa grahaNa kiye haiM anyathA ar3atIsa varSa ghaTita nahIM hote| parihAravizuddhi saMyama vAle ko tInoM saMdhyAkAla ko chor3akara do gavyUti pramANa vihAra karanA hI par3atA hai| inako cAturmAsa meM eka grAma yA eka sthAna para rahane kA niyama nahIM hai, parantu ye rAtri meM gamana nahIM karate haiN| zloka meM "divase gavyUti dvitayaga:" likhA hai, isase sUcita hotA hai ki ve dina meM do gavyUti pramANa gamana karate haiM, rAtri meM nhiiN| pariharaNa - prANivadha se nivRtti ko parihAra kahate haiN| isa yukta zuddhi (prANivadha se nivRttiyukta zuddhi) jisake hotI hai vaha parihAravizuddhi kahalAtI hai| arthAt parihAravizuddhi saMyama vAle ke zarIra se kisI jIva kI virAdhanA nahIM hotI hai| jisa prakAra pAnI meM rahate hue bhI kamalapatra pAnI se lipta nahIM hotA usI prakAra pRthvI Adi chaha kAya ke jIvoM para vihAra karate hue bhI ve pApa se lipta nahIM hote| jo munirAja saMyama ke vinAza se atyanta bhayabhIta haiM, atyaMta vizuddha pariNAma vAle haiM, svapna meM bhI saMyama kI virAdhanA nahIM karate haiM, unako hI parihAravizuddhi saMyama prApta hotA hai| ___ usa parihAravizuddhi saMyama ke pariNAma uttama, madhyama, jaghanya ke bheda se tIna prakAra ke haiN| jaghanya parihAravizuddhi sAmAyika, chedopasthApanA saMyama ke sammukha hue jIva ke hotA hai tathA sAmAyika evaM chedopasthApanA vAle ke utkRSTa parihAra-vizuddhi saMyama hotA hai kyoMki sAmAyika aura chedopasthApanA saMyama ke sAtha parihAravizuddhi saMyama kA avinAbhAva sambandha hai| sAmAyika, chedopasthApanA saMyama kI vizuddhi se hI parihAravizuddhi saMyama utpanna hotA hai| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuNcayam 148 pA~ca samiti, tIna guptiyoM se yukta hokara sadA hI sarva sAvadha yoga kA parihAra karanA tathA pA~ca yamarUpa bheda saMyama (chedopasthApanA) ko tathA eka yamarUpa abheda saMyama (sAmAyika) ko dhAraNa karanA parihAravizuddhi saMyama hai aura usakA dhAraka sAdhu parihAravizuddhisaMyata kahalAtA hai| sAmAyika aura chedopasthApanA saMyama kI vizuddhi se hI parihAra vizuddhisaMyama nAma kI Rddhi utpanna hotI hai| sAmAyika chedopasthApanA ke jaghanya, madhyama aura uttama tIna bheda hone se isa saMyama ke bhI tIna bheda haiM tathA bhinna-bhinna sAdhuoM ke pariNAmoM ke bheda se saMkhyAta aura asaMkhyAta bheda haiN| parihAravizuddhi saMyama pratipAtI bhI hai arthAt saMkleza pariNAma tathA samyagdarzana se cyuta ho jAne para yaha chUTa bhI jAtA hai| jo munirAja nirvikalpa samAdhi meM lIna rahane ke lie samartha nahIM haiM, parantu prANivadhabhaya se bhayabhIta haiM, saMkleza pariNAmoM se rahita haiM, aise munirAja parihAravizuddhi saMyama vAle hote haiN| ina parihAravizuddhi saMyama vAloM kI sArI samAcAra vidhi sAmAyika chedopasthApanA cAritra ke samAna hai, parantu ye kisI ko nirdeza nahIM dete haiN| svakIya sAdharmiyoM ke atirikta kisI ke sAtha AdAna-pradAna, vandana, anubhASaNa Adi sAre vyavahAroM kA tyAga karate haiM, parantu parihAravizuddhi saMyama vAlA jo AcAryapada meM pratiSThita hai, vaha ina vyavahAroM kA tyAga nahIM karatA hai| jo AcAryapada meM pratiSThita nahIM hai aise parihAravizuddhi saMyama vAle muni dharmakAryoM meM AcArya se anujJA lenA, vihAra meM mArga pUchanA, vasatikA ke svAmI se AjJA lenA, yogya - ayogya upakaraNoM ke lie nirNaya karanA tathA kisI kA sandeha dUra karane ke lie uttara denA, ina kAryoM ke atirikta mauna se rahate haiN| zarIra ke aMgoM ko pIchI se poMchane kI kriyA nahIM karate kyoMki inake zarIra se kisI jIva kI virAdhanA nahIM hotI hai| vedanA Ane para usakA pratikAra nahIM karate haiN| upasarga Ane para svayaM dUra karane kA prayatna nahIM karate haiM, parantu koI dUsarA dUra karatA hai to mauna rakhate haiN| eka sAtha cAra-pA~ca sAdhuoM ko parihAravizuddhi saMyama ho sakatA hai| unameM se jisako pahale parihAravizuddhi hotI hai ve AcArya kahalAte haiM aura zeSa pIche se isa saMyama ko prApta karane vAle anupahAraka kahalAte haiN| manaHparyayajJAna, parihAravizuddhisaMyama, prathamopazama samyaktva aura AhAraka, AhAraka aMgopAMga, ina cAroM meM se kisI eka ke hone para zeSa tIna mArgaNAe~ nahIM hotii| parihAravizuddhi saMyata ke taijasa samudghAta aura AhAraka samudghAta ye do pada nahIM hote| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 149 parihAravizuddhi saMyama ko nahIM chor3ane vAle jIva ke upazama zreNI para car3hane ke lie darzanamohanIya karma kA upazama honA bhI saMbhava nahIM hai arthAt parihAravizuddhi saMyata ke upazama samyaktva va upazama zreNI honA sambhava nhiiN| parihAravizuddhi saMyata jIva ke vikriyA Rddhi aura AhAraka Rddhi hone kA virodha hai| jinakI AtmAe~ dhyAna rUpI sAgara meM nimagna haiM, jo vacanayama kA (mauna kA) pAlana karate haiM aura jinhoMne Ane-jAne rUpa sampUrNa zarIra sambandhI vyApAra saMkucita kara liyA hai, aise jIvoM ke zubhAzubha kriyAoM kA parihAra bana hI nahIM sakatA hai| kyoMki gamanAgamana rUpa kriyAoM meM pravRtti karane vAlA hI parihAra kara sakatA hai, pravRtti nahIM karane vAlA nhiiN| isalie Upara ke AThaveM Adi guNasthAnoM meM parihArazuddhi saMyama nahIM bana sakatA hai| sUkSma sAMparAya saMyama kA kathana sUkSmIkRte tu lobhakaSAye zreNidvaye nivRttimyaiH| pariNAmairbhavati yate: sUkSmacaritraM guNapavitram // 93 / / anvayA - nivRni: - aniynikrnn| pariNAmaH - pariNAmoM ke dvArA / yate: - munirAja ke / zreNidvaye - upazamaka aura kSapaka donoM zreNI meM, lobhakavAye - lobhakaSAya ke / sUkSmIkRte - sUkSma kara dene pr| guNapavitraM - pavitra guNa vAlA | sUkSmacAritraM - sUkSma sAmparAya cAritra / bhavati - hotA hai| tu - yaha zabda pAdapUrti hetu hai| yaha cAritra sUkSmasAparAya guNasthAna meM hI hotA hai| artha - jinhoMne upazama aura kSapaka zreNI para ArUr3ha hokara anivRttikaraNa pariNAmoM ke dvArA lobhakaSAya ko sUkSma kara diyA hai arthAt atyanta nirmala akhaNDita cAritra ke bala se kaSAya ke viSAMkuroM ko khoMTa diyA hai, mohanIya karma ke bIja rUpa lobha ko atyanta sUkSma kara vinAza ke mukha meM dhakela diyA hai usa parama sUkSma lobha vAle munirAja ke sUkSmasAmparAya nAmaka cAritra hotA hai| ____ mohanIya karma kA upazamana yA kSapaNa karate samaya sUkSma lobha kA vedana karanA sUkSmasAmparAya cAritra hai| yaha sUkSmasAmparAya guNasthAna meM hI hotA hai| sUkSma atIndriya nija zuddhAtmA ke anubhava se kaSAyoM kA upazamana vA kSapaNa karate samaya dasaveM guNasthAna meM jo sUkSma sAMparAya (kaSAya) kA sadbhAva rahatA hai, usako sUkSma sAmparAya kahate haiN| sUkSma kaSAya ko sUkSmasAmparAya kahate haiM, sUkSmasAmparAya meM jina saMyatoM ne praveza kiyA hai, unheM sUkSmasAmparAyapraviSTa zuddhisaMyata kahate haiN| isake antargata samaya meM jo sUkSma kRSTigata lobha kA anubhava karatA hai aura jisane anivRttikaraNa isa saMjJA ko naSTa kara diyA hai, aisA muni sUkSmasAmparAya saMyama vAlA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 1950 yathAkhyAta cAritra kA kathana mohAnudayAdekAkAramanoguNacatuSTaye nityam / upazAntakaSAyAdye bhavati caritraM yathAkhyAtam / / 94 / / anvayArtha - mohAnudayAt - mohanIya karma ke udaya kA abhAva hone se / ekAkAramanaH - mana ke ekAgra hone pr| upazAMtakaSAyAdye - upazAMta kaSAya hai Adi meM jinake aise| guNacatuSTaye - cAra guNasthAna meN| nityaM - nity| yathAkhyAtaM - yathAkhyAta nAmaka / cAritraM - cAritra / bhavati - hotA hai| artha - jisa samaya mohanIya karma kA udaya naSTa ho jAtA hai, mohanIya karma kI sArI prakRtiyoM kI udayavyucchitti ho jAtI hai, cAritramohanIya kI sattA upazAMta ho jAtI hai yA sattAvyucchitti hokara kSaya ho jAtA hai taba yathAkhyAta cAritra hotA hai| mana cAra gugoM thira ho jAne / arthAt nirvikalpa samAdhi kI prApti hone para mohanIya karma kA upazama yA kSaya ho jAtA hai taba yathAkhyAta cAritra hai| isa saMyama kA prAraMbha upazAtakaSAya kI Adi meM hotA hai| yaha cAra guNasthAnoM meM hotA hai| samasta mohanIya karma ke upazama yA kSaya ho jAne para AtmA kA zuddhAtmA meM AcaraNa hotA hai, usako yathAkhyAta cAritra kahate haiN| jaisA niSkaMpa, sahaja, zuddha, svabhAva se kaSAya rahita AtmA kA svarUpa hai vaisA hI AkhyAta (kathana karane vAlA) yathAkhyAta cAritra kahA jAtA hai| yaha saMyama kaSAyoM ke abhAva meM hotA hai, isalie isako vItarAga cAritra bhI kahate haiN| isako athAkhyAta bhI kahate haiM, kyoMki kaSAyoM ke abhAva meM hotA hai, ata: athAkhyAta hai| mohanIya karma ke upazama se hone vAlA yathAkhyAta cAritra 11veM guNasthAna meM hI hotA hai aura mohanIya karma ke kSaya se hone vAle 12-13-14veM guNasthAna meM hotA hai, ataH isakA cAra guNasthAnoM meM sadbhAva pAyA jAtA hai| pA~ca prakAra ke cAritra ke svAmI, guNasthAna aura bhAvoM kA kathana Adye carite syAtAM pramattamukhyeSu vai guNeSu catuSu / parihArArddhirguNayordvayoH pramattAdyayoreva // 15 // AdyacaritradvitayaM hyupazamamizrakSayairbhavenmadhyam / kSAyopazamikamantyaM copazamakSayabhavaM dvitayam / / 96 // kSAyopazamikamanyad dezacaritraM tu paJcame tu guNe / nAnA pariNAme gunnctussttye'virtikaudyikii||17|| anvayArtha - vai - nizcaya se| ADo - Adi ke| carite - do cAritra, sAmAyika aura Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 151 chedopasthApana / pramattamukhyeSu - pramatta guNasthAna jinameM mukhya hai aise| caturyu - cAra (pramatta, apramatta, apUrvakaraNa, anivRttikrnn)| guNasthAneSu - guNasthAnoM meN| syAtAM - hotA hai| parihArArddhiH - parihAravizuddhi saMyama / pramattAdhayo: - pramattaguNasthAna ko Adi lekr| dvayoH - pramatta, apramatta do guNasthAnoM meN| eva - hI, hotA hai| AdyacaritradvitayaM - Adi ke do cAritra / hi - nizcaya se| upazamamizrakSayaH - aupazamika - kSAyopazamika aura kSAyika bhAvoM se / bhavet - hotA hai| madhyaM - parihAravizuddhicAritra / kSAyopazamika - kSAyopazabhika hai| ca - aur| antyaM - anta ke| dvitIyaM - do sUkSma sAmparAya aura ythaakhyaat| upazamakSayabhavaM - upazamabhAva aura kSAyika bhAva se utpanna hotA hai| tu - prntu| anyat - ina pA~coM cAritroM se bhinna / dezacaritraM - dezacAritra / kSAyopazamikaM - kSAyopazamika hai vaha 1 paMcame - paMcama / guNe - guNasthAna meM hI hotA hai| aviratikA - avirati (asaMyama bhaav)| audayikI - audayika bhAva se hotI hai, yaha / nAnApariNAme - nAnA pariNAma vaale| guNacatuSTaye - cAra guNasthAnoM meM hotI hai|9597|| artha - Adi ke sAmAyika aura chedopasthApanAcAritra, pramatta chaThAguNasthAna jinameM mukhya hai, aise cAra guNasthAnoM meM hote haiM arthAt sAmAyika cAritra aura chedopasthApanA cAritra chaThe, sAtaveM, AThaveM aura naveM guNasthAna taka hote haiN| ye donoM eka sAtha rahate haiM, kabhI ye donoM pRthak-pRthak nahIM rahate haiN| kyoMki ina donoM meM aMga-aMgIbhAvapanA hai| abheda rUpa kathana sAmAyika cAritra hai aura usa mahAvrata Adi kA bhedarUpa kathana karanA chedopasthApanA cAritra hai| paMca mahAvrata Adi ko dhAraNa kiye binA sAmAyika cAritra nahIM hotA aura abheda ratnatraya rUpa sAmAyika cAritra ke binA chedopasthApanA cAritra nahIM hotaa| inameM sAmAyika cAritra nizcayanaya kA viSaya hai aura chedopasthApanA vyavahAra naya kA viSaya hai| ye donoM naya paraspara sApekSa haiN| ata: ye donoM cAritra paraspara sApekSa haiM - inameM svAmI, kAla, guNa, sthAna aura bhAva-kRta bheda nahIM hai| parihAravizuddhi saMyama, pramatta aura apramatta ina do guNasthAnoM meM hI hotA hai| isa saMyama meM pratidina saMdhyAkAla ko chor3akara do ganyUti pramANa vihAra karanA paramAvazyaka hai, parantu Upara ke guNasthAnoM meM gamanAgamana hai hI nahIM ata: ina do guNasthAnoM meM hI hotA hai| yaha cAritra bhI sAmAyika, chedopasthApanA cAritra ke sAtha rahatA hai akelA nhiiN| yaha cAritra ina donoM cAritroM ke phala-svarUpa Rddhi hai| ___ Adi ke do cAritra sAmAyika aura chedopasthApanA aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ina tInoM bhAvoM ke sAtha hone se tIna prakAra bhAva vAle haiN| cAritra kA utpAdana cAritramohanIya karma ke upazama, kSaya aura kSayopazama se hotA hai| chaThe-sAtaveM guNasthAna meM cAritramohanIya kA kSayopazama hotA hai isalie ye donoM cAritra kSAyopazamika haiN| jaba munirAja upazama zreNI para ArUr3ha hote haiM, taba ye donoM cAritra aupazamika bhAva se Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 152 -. -..- -.-. yukta ho jAne se aupazamika kahalAte haiM aura jaba kSapaka zreNI para ArUr3ha hote haiM taba cAritramohanIya kA kSaya karate haiN| isalie ye donoM cAritra kSAyika bhAva se yukta hokara kSAyika bhAva kahalAte haiN| ata: ye donoM cAritra tInoM bhAvoM se yukta haiN| parihAravizuddhisaMyama kSAyopazamika bhAva rUpa hI hai kyoMki yaha cAritra chaThe, sAtaveM guNasthAna meM hI hotA hai aura ina donoM guNasthAnoM meM kSAyopazamika cAritra hotA hai isalie parihAravizuddhisaMyama kSAyopazamika bhAva hai| anta ke sUkSmasAparAya aura yathAkhyAta cAritra aupazamika aura kSAyika bhAva rUpa haiN| kSapaka zreNI para ArUr3ha hone vAle ke kSAyika bhAva haiM aura upazama zreNI para ArUr3ha hone vAle ke aupazamika bhAva haiN| sUkSma sAmparAyika saMyama donoM zreNI vAloM ke hotA hai, ata: isameM donoM bhAva haiM aupazamika aura kssaayik| isI prakAra yathAkhyAta cAritra bhI 11veM guNasthAna meM cAritra mohanIya ke upazama ke sAtha hotA hai ataH aupazamika bhAva se yukta hai tathA 12-13-14veM guNasthAna meM cAritramohanIya ke kSaya se hotA hai ata: ina tIna guNasthAnoM meM rahane vAlA hone se yaha cAritra kSAyika bhAva vAlA bhI hai| dezacAritra saMyama paMcama guNasthAna meM hotA hai aura paMcama guNasthAna cAritramohanIya ke kSayopazama se hotA hai ata: dezasaMyama meM bhI kSAyopazamika bhAva hai| yadyapi pA~ca cAritra bhinna haiM tathApi cAritramohanIya ke kSayopazama se yaha samyagdRSTi jIva ke hotA hai ata: isako ekadeza yA vikala cAritra kahate haiN| isakA kathana pUrva meM vistAra pUrvaka kiyA gayA hai| avirati yA asaMyama audayika bhAva hai kyoMki yaha cAritramohanIya ke udaya se hotA hai| yaha nAnA pariNAma vAle mithyAtva, sAsAdana, mizra aura avrata ina cAra guNasthAnoM meM hotA hai| mithyAtva guNasthAna meM darzanamohanIya kI prakRti mithyAtva karma kA udaya hai ata: mithyAtva guNasthAna meM avirati audayika hai| sAsAdana guNasthAna anantAnubandhI ke udaya se samyagdarzana kI virAdhanA karake mithyAtva meM nahIM gayA hai, mithyAtva ke sammukha vAle jIva ke hotA hai, cAritramohanIya ke anantAnubaMdhI kaSAya ke udaya se isa guNasthAna meM AtA hai ata: isa guNasthAna meM hone vAlI avirati audayikI hai| tIsarA guNasthAna samyaktvamithyAtva karmaprakRti ke udaya se huA hai, ata: usameM rahane vAlI avirati audayikI hai| yadyapi caturtha guNasthAna meM darzanamoha kA upazama, kSaya aura kSayopazama tInoM haiM, parantu cAritramoha kA udaya hai| ata: avirati audayikI hai| AcAryoM ne pA~ca bhAvoM meM cAritra ko aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ke bheda se tIna prakAra kA kahA hai aura dezasaMyama ko kSAyopazamika bhAva kahA hai, parantu avirati ko audayika bhAva kahA hai ataH avirati audayikI hai| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 153 asaMyama bhAva samyagdarzana sahita bhI hotA hai arthAt samyagdRSTi ke bhI hotA hai; mithyAdarzana sahita mithyAdRSTi ke bhI hotA hai, samyagdarzana se cyuta hokara mithyAtva ke sammukha hone vAle ke bhI hotA hai aura mithyAtva samyaktva prakRti sahita vAle ke bhI hotA hai ataH vaha nAnA pariNAma vAlA hotA hai| anvayArtha jIva kI / pratItya - - hai| tu aura bhRzaM pUrva pramANa / bhavet Adi ke tIna cAritroM ke utkRSTa evaM jaghanya kAla kA kathana AdyeSu triSu cariteSvaparaH samayaH paro bhavetkAlaH / dezonapUrvakoTI pratItya bhRzamekajIvaM tu // 98 // AdheSu Adi ke / triSu tIna | cariteSu cAritroM meM ekaM eka jIvaM - jaghanya / kAlaH - kAla / samaya: eka samaya / bhavet hotA pratIti se / apara: - * kAla / dezonapUrvakoTI - kucha kama eka koTi - - - atyanta / paraH - utkRSTa / kAlaH hotA hai| - - - artha - sAmAyika, chedopasthApanA aura parihAravizuddhisaMyama kA jaghanya kAla eka jIva kI apekSA eka samaya mAtra hai| yaha jaghanya samaya guNasthAna parivartana kI apekSA hai, jaise koI jIva upazama zreNI para ArUr3ha hokara girate samaya navama guNasthAna meM AyA aura sAmAyika, chedopasthApanA saMyama vAlA huA tathA eka samaya taka sAmAyika chedopasthApanA saMyama meM rahA aura mara gayA, ataH eka samaya jaghanya kAla hai| ina saMyamoM kA utkRSTakAla eka jIva kI apekSA ATha varSa kama eka koTI pUrva hai| madhyama aneka vikalpa haiN| parihAravizuddhisaMyama kA jaghanya kAla antarmuhUrta hai aura utkRSTa kAla ar3atIsa varSa ghATa eka koTI pUrva hai / parihAra- vizuddhi saMyama kI prApti ar3atIsa varSa pUrva nahIM hotI hai kyoMki tIsa varSa taka jisane gRhasthAvasthA meM sukhapUrvaka indriyajanya viSayoM kA anubhava kiyA hai tatpazcAt daigambarI dIkSA grahaNa karake ATha varSa paryanta tIrthaMkaroM ke caraNa- sAnnidhya meM pratyAkhyAna pUrva kA adhyayana kiyA hai aise mahApuruSoM ke parihAravizuddhisaMyama hotA hai| karmabhUmi ke manuSyoM kI utkRSTa Ayu eka koTI pUrva kI hotI hai, ataH parihAravizuddhi kA utkRSTa kAla ar3atIsa varSa hIna eka koTI pUrva kA hotA hai| madhyama kAla ke aneka bheda haiM arthAt ar3atIsa varSa antarmuhUrta se lekara eka koTI pUrva ke vikalpa taka madhyama bheda hote haiN| isa grantha meM parihAravizuddhisaMyama kA jaghanya kAla eka samaya kahA hai, vaha maraNa kI apekSA hai kyoMki chaThe, sAtaveM guNasthAna kA jaghanya kAla eka samaya maraNa kI apekSA hai| sUkSma sAmparAya aura yathAkhyAna cAritra ke jaghanya, utkRSTa kAla kA kathana antarmuhUrtasamayau parAvarau sUkSmasAMparAyAkhye / dezonapUrvakoTi: samayazca virAgacAritre // 99 // anvayArtha - sUkSmasAmparAyAkhye sUkSma sAmparAya nAmaka saMyama kA parAvarau utkRSTa aura - Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 154 u -- - - jaghanya kAla / antarmuhUrtasamayau -- antarmuhUrta aura eka samaya hai| virAgacAritre - yathAkhyAta cAritra kA kAla / bezo pUryakoTI - nu nAma isa koTI pUrva hai| ca - aura jaghanya kAla / samaya: - ekasamaya pramANa hai| artha - sUkSmasAmparAyanAmaka cAritra kA eka jIva kI apekSA utkRSTa kAla antarmuhUrta pramANa hai aura jaghanyakAla eka samaya hai| koI munirAja upazama zreNI para ArUr3ha hokara 11 veM guNasthAna meM gaye tathA 11 veM guNasthAna kA kAla samApta ho jAne para vahA~ se cyuta hokara sUkSmasAmparAya nAmaka dasaveM guNasthAna ko prApta hue| vahA~ para eka samaya paryanta sUkSma saMyama meM sthita rahakara maraNa ko prApta ho gaye, ataH isa saMyama kA jaghanyakAla eka samaya ghaTita hotA hai| __yathAkhyAta cAritra kA utkRSTa kAla ATha varSa ghATa eka koTI pUrva hai| yaha terahaveM guNasthAna kI apekSA hai, jinakI eka koTI pUrva kI Ayu hotI hai aura ATha varSa kI avasthA meM jainezvarI dIkSA grahaNa kara antarmuhUrta meM jinhoMne kevalajJAna prApta kara liyA hai| ATha varSa ghATa eka koTI pUrva kAla taka terahaveM guNasthAna meM rahakara mokSa prApta kiyA, isa terahaveM guNasthAna meM yathAkhyAta cAritra hotA hai| ata: eka jIva ke prati yathAkhyAtacAritra kA utkRSTa kAla eka koTI pUrva ghaTita hotA hai| eka munirAja upazamazreNI para ArUr3ha hokara 11veM guNasthAna ko prApta hue aura vahA~ para eka samaya taka yathAkhyAta cAritra meM rahakara maraNa ko prApta ho gaye vA puna: vahA~ se cyuta hokara dasaveM guNasthAna meM sUkSmasAmparAya saMyama ko prApta ho gye| isa prakAra yathAkhyAta cAritra kA jaghanya kAla eka samaya ghaTita ho jAtA hai| madhyama kAla ke aneka bheda haiN| upazama zreNI vAle cAra guNasthAnoM kA kAla jaghanya eka samaya hai ataH yathAkhyAta Adi saMyama kA jaghanya samaya ghaTita hotA hai| _dezasaMyama kA jaghanya utkRSTa kAla antarmuhUrtamaparaM dezacaritre vadanti kAlaM hi / dezonapUrvakoTImutkRSTaM vizvatattvajJAH / / 100 / / anvayArtha - vizvatattvajJAH - vizva ke tattva ko jAnane vAle kevalI bhgvaan| dezacaritre - dezacAritra meN| aparaM - jaghanya / kAlaM - kaal| hi - nizcaya se| antarmuhata - antarmuharta / vadanti - kahate haiN| utkRSTaM - utkRSTa kaal| dezonapUrvakoTi: - kucha kama eka koTI pUrva kahA hai| artha - vizvatattva ko jAnane vAle sarvajJa bhagavAna ne dezacAritra kA eka jIva ke prati jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTa kAla ATha varSa kama eka koTipUrva kahA hai| yaha ATha varSa ghATa eka koTipUrva kAla karmabhUmiyA manuSyoM kI apekSA hai kyoMki karmabhUmiyA mAnava ATha varSa ke pahale dezasaMyama ko dhAraNa nahIM kara sakatA, parantu tiryaMcoM kI apekSA antarmuhUrta kama eka koTipUrva hai kyoMki svayaMbhUramaNa dvIpa meM utpanna hone vAle sampUrchana meMr3haka Adi tiryaMca antarmuhUrta ke bAda dezasaMyama prApta kara sakate haiM isalie antarmuhUrta kama eka koTipUrva kAla ghaTita hotA hai| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 155 pUrva koTi kI Ayu vAlA sammUrchima tiryaMca sainI paMcendriya paryApta utpanna hone ke antarmuharta bAda vedaka samyaktva ke sAtha saMyatAsaMyata saMyama ko prApta kara sakatA hai isalie saMyamAsaMyama kA utkRSTa kAla antarmuhUrta kama eka koTi pUrva hotA hai| avirati ke jaghanya aura utkRSTa kAla kA kathana, nAnA jIvoM kI apekSA sarvasaMyamI ke kAla kA varNana antarmuhUrtabhaGgatritayau hInottamAvaviratau tu| nAnAjIvApekSA sarvAddhA sUkSmarahiteSu / / 101 / / anvayArtha - aviratI - avirati kaa| hInottamau - jaghanya aura utkRSTa kaal| antarmuhartabhaMgatritayau - antarmuhUrta aura tIna bhaMga vAlA hai| tu - prntu| nAnAjIvApekSA - nAnA jIvoM kI apekssaa| sUkSmarahiteSu - sUkSmasAmparAya saMyama ko chor3akara zeSa saMyamoM kaa| addhA - kaal| sarvA - sadA hai| artha - avirata sabhyagdRSTi cAra guNasthAnoM meM hote haiM prathama, dvitIya, tRtIya aura caturtha gunnsthaan| prathama guNasthAna meM avirati kA kAla tIna prakAra kA sAdi sAnta, anAdi ananta aura anAdi saant| anAdi ananta aura anAdi sAnta kA jaghanya aura utkRSTa bheda nahIM hai| sAdi sAnta mithyAtva guNasthAna sambandhI avirati kA eka jIva kI apekSA jaghanya kAla antarmuhUrta hai aura utkRSTa kAla kucha kama arddhapudgalaparivartana hai| sAsAdana samyAdRSTi meM eka jIva kI apekSA avirati kA jaghanya kAla eka samaya hai aura utkRSTa kAla chaha AvalI pramANa hai| samyagmithyAdRSTi sambandhI avirati kA eka jIva kI apekSA jaghanya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta pramANa hai| eka jIva ke prati caturtha guNasthAna sambandhI avirati kA jaghanya kAla antarmuhUrta hai aura utkRSTa kAla sAdhika taiMtIsa sAgara pramANa hai| jaise upazama zreNI vAlA jIva marakara eka samaya kama taiMtIsa sAgara kI Ayu lekara anuttara vimAna meM utpanna huA, punaH vahA~ se cyuta hokara pUrvakoTi kI Ayu vAle manuSyoM meM paidA hokara jIvana bhara asaMyama ke sAtha rhaa| kevala jIvana kA antarmuhUrta kAla zeSa rahane para saMyama dhAraNa kara siddhaparyAya ko prApta hotA hai| isa prakAra asaMyata samyagdRSTi ke eka jIva kI apekSA avirati kA utkRSTa kAla antarmuhUrta kama eka pUrvakoTi adhika eka samaya kama taiMtIsa sAgara pramANa hai| nAnA jIvoM kI apekSA sUkSma sAmparAya cAritra ko chor3akara zeSa chaha prakAra kA saMyama niraMtara rahatA hai| usakA sarvakAla hai arthAt koI bhI kAla aisA nahIM hai jo ina chaha prakAra ke saMyama se rahita ho| ataH 1. sarvArthasiddhi kI TippaNI Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 156 nAnA jIvoM kI apekSA sarvakAla hai| sUkSmasAmparAyasaMyama antara sahita hai| ataH isakA nAnA jIvoM kI apekSA vA eka jIva kI apekSA jaghanya kAla eka samaya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai| isa prakAra cAritrArAdhanA kA kathana kiyA hai| kyoMki samyak cAritra se hI samyagdarzana aura samyagjJAna ko paripUrNatA evaM nirmalatA prApta hotI hai| samatA, mAdhyasthabhAva, zuddhopayoga, vItarAgatA, cAritra, dharma, AtmasvabhAva kI ArAdhanA ye saba ekArthavAcI haiN| ata: cAritra ArAdhanA AtmasvabhAva kI ArAdhanA hai| kyoMki AtmasvabhAva meM niraMtara AcaraNa karanA hI cAritra ArAdhanA hai / cAritra hI vAstava meM dharma hai, vahI sAmyabhAva hai aura sAmya bhAva moha kSobha rahita AtmA kA svabhAva hai| yaha ArAdhanA nizcaya aura vyavahAra se do prakAra kI hai, nizcaya kArya hai aura vyavahAra kAraNa hai vyavahAra bIja hai aura nizcaya phala hai, ina donoM prakAra kI ArAdhanA kA kathana isameM kiyA hai| isa prakAra cAritrArAdhanA kA varNana pUrNa huA / *** 4. samyak tapa ArAdhanA tapa kI paribhASA aura prakAra indriyamanasordarpapraNAzakaM vartanaM tapo nAma / bAhyAbhyantarabhedAd dvividhaM tatprAhurArSajJAH / / 102 / / T - - anvayArtha - indriyamanasoH indriya aura mana ke darpapraNAzakaM darpa kA nAzaka / vartanaM pravRtti / tapaH * tapa / nAma - nAma se kahalAtI hai| tat usa tapa ko / ArSajJa: - ArSagranthoM ko jAnane vAle RSiyoM ne / bAhyAbhyantarabhedAt - bAhya aura abhyantara ke bheda se| dvividhaM do prakAra kA / prAhuH - kahA hai| - - artha - jisa kriyA se indriya aura mana kA darpa yA vikAra naSTa hotA hai, pA~coM indriyoM ke viSayoM, cAra kaSAyoM tathA mana kI azubha pravRttiyoM ko rokakara zubha vA zuddha bhAvoM meM mana ko sthira kiyA jAtA hai, samyagjJAnarUpI netroM ke dhAraka sAdhu ke dvArA jo karma rUpI maila ko dUra karane ke lie parama bhAva svarUpa paramAtmA meM sthira rahane kA prayatna vA pravRtti kI jAtI hai, usako ArSa ke jJAtA RSiyoM ne tapa kahA hai| niyama aura tapa ye pRthak pRthak nahIM haiM, ataH jJAnI mAnava kA yaha kartavya hai ki vaha niyama se yukta hokara svakIya zakti anusAra tapa kre| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamundhayam 157 zrAvakoM kA aSTamI-caturdazI ke dina upavAsa karanA, rAtri meM bhojana nahIM karanA, aSTa mUlaguNa dhAraNa karanA bhI tapa kahalAtA hai kyoMki samyagdRSTi kI yaha kriyA bhI saMvara aura nirjarA kI kAraNa hai| RSiyoM ne bAhyAbhyantara ke bheda se tapa do prakAra kA kahA hai - - jo bAhya dravya ke avalambana se hotA hai, dUsaroM ke dRSTigocara hotA hai, bAhya jana, anya mata vAle aura gRhastha bhI jina tapoM ko karate haiM, unako bAhya tapa kahate haiN| jinameM bAhya dravyoM kI apekSA nahIM hai, jo antaHkaraNa ke vyApAra se hote haiM, anya matAvalambiyoM se anabhyasta aura aprAptapAra haiM ve abhyantara tapa kahalAte haiM athavA ratnatraya ke dhAraka munijana hI jinakA AcaraNa karate haiM, ve prAyazcitta Adi abhyantara tapa kahalAte haiN| prAyazcittAdi tapoM meM bAhya dravya kI apekSA nahIM rahatI hai| antaraMga pariNAmoM kI mukhyatA rahatI hai tathA inakA svayaM hI saMvedana hotA hai| ye dekhane meM nahIM Ate tathA inako anAhata loga dhAraNa nahIM kara sakate, isalie prAyazcittAdi ko antaraMga tapa mAnA hai| bAma tapoM kA kathana bAhyaM SaDAtmakaM syAdanazanakAdIni tadabhidhAnAni / sAkAMkSamanAkAMkSaM cetyanazanamabhimataM dvedhaa||103|| dravyakSetrAdivazAt sAkAMkSamanekabhedasaMyuktam / trividhamanAkAMkSamapi prAyopamamAdibhedena / / 104 // anvayArtha - tat - vh| bAhyaM - bAhya tp| anazanakAdIni - anshnaadi| abhidhAnAni - nAma se / SaDAtmakaM - chaha prakAra kA / syAt - hotA hai| ca - aura / anazanaM - anazana nAmaka tapa / sAkAMkSaM - sAkAMkSa aur| anAkAMkSaM - anAkAMkSa ke bheda se / dvedhA - do prakAra kaa| abhimataM - mAnA dravyakSetrAdivazAt . dravya, kSetra Adi ke vaza se| sAkAMkSaM - sAkAMkSa anshn| anekabhedasaMyuktaM - aneka bhedoM se yukta hai| api - aur| anAkAMkSaM - anAkAMkSa anshn| prAyopagamAdibhedena - prAyopagamAdi ke bheda se| trividhaM - tIna prakAra kA hai| artha - bAhya tapa anazana, avamaudarya, rasaparityAga, vRttiparisaMkhyAna, vivikta zayyAsana aura kAyakleza ke bheda se chaha prakAra kA hai| khAdya - roTI, dAla, bhAta Adi annasaMyukta padArthoM ko khAdya kahate haiN| jinake dvArA mukha kA svAda kiyA jAtA hai, aise pAna, supArI, ilAyacI Adi svAdya kahe jAte haiN| jo cATe jAte haiM, aMguliyoM se mu~ha meM rakhe jAte haiM, ve cAsanI, dUdha kI rabar3I Adi lehya kahalAte haiN| jo piye jAte haiM, aise dUdha, pAnI, zarabata, phaloM kA rasa, Adi peya padArtha peya kahalAte haiN| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 158 ina cAra prakAra ke AhAra (bhojana) kA tyAga karanA anazana kahalAtA hai| yaha anazana tapa sAkAMkSa aura anAkAMkSa ke bheda se do prakAra kA hai| dravya, kSetra, kAlAdi ke bheda se sAkAMkSatapa aneka bhedoM se yukta hai| bhakta pratyAkhyAna, iMginI maraNa aura prAyopagamana Adi ke bheda se anAkAMkSa anazana tapa tIna prakAra kA hai| karmoM kA kSaya karane ke lie bhojana ke tyAga karane ko anazana tapa kahate haiN| yadyapi bhUkhA rahanA tapa nahIM hai, parantu zarIra kI upekSA ho jAne ke kAraNa athava apanI cetana vRttiyoM ko bhojana Adi ke baMdhanoM se mukta karane ke lie athavA kSudhAdi meM bhI svakIya sAmyarasa se cyuta na hone ke lie aura Atmabala kI vRddhi ke lie azana (bhojana) kA tyAga karanA anazana tapa hai| jitakI indriyA~ aura kAza meM hai, jisake hRdaya meM isa bhava aura parabhava sambandhI viSayasukha kI abhilASA nahIM hai, jo AtmIya sukha kA abhilASI hai, jisake hRdaya meM bhUkha-pyAsa ke kAraNa kiMcit bhI khinnatA nahIM hai, jo niraMtara svAdhyAya meM lIna rahatA hai, "merI AtmA svabhAva se paudgalika AhAra se zUnya hai| ina paudgalika padArthoM ko ananta bAra grahaNa kiyA hai, ye sarva padArtha mere dvArA bhoga kara chor3e hue haiM, ata: ucchiSTa haiM, AtmasvabhAva ke ghAtaka hai" aisA vicAra karake jo bAhya paudgalika padArthoM ke sevana se virakta hotA hai usake anazana tapa hotA hai| vaha anazana tapa vAlA mana se bhojana karane kA saMkalpa nahIM karatA, kisI ko bhojana karAne kA saMketa nahIM karatA. vacana se kisI ko bhojana karAne meM pravRtti nahIM karatA tathA maMtrasAdhana Adi kisI bhI dRSTaphala kI jisameM vAJchA nahIM hai, apitu jisameM karmoM ke kSaya kA hI uddezya hai vahI uttama anazana tapa sAkAMkSa tapa kA dUsarA nAma avadhRta kAla vA ardhAnazana hai arthAt jisameM kucha kAla kI maryAdA karake AhAra kA tyAga kiyA jAtA hai isalie yaha avadhRta kAla hai| isameM kucha kAla ke bAda bhojana kI icchA hai, isalie yaha sAkAMkSa hai| anizana yA sAkAMkSa tapa ke bhI do bheda haiM - grahaNa kAla aura pratisevanA kaal| dIkSA grahaNa karake jaba taka saMnyAsa grahaNa nahIM kare usako grahaNakAla kahate haiM aura vratoM meM aticAra lagane para pratisevanA kAla kahate haiN| ina kAla meM jo upavAsa kiyA jAtA hai usako avadhRtakAla, ardhanazana yA sAkAMkSa vrata kahate haiM arthAt vratAdika meM aticAra lagane para jo prAyazcitta se zuddhi karane ke lie kucha dina arthAt SaSTama, aSTama Adi anazana karate haiM usako pratisevanA kAla kahate haiN| vaha anazana do prakAra kA hotA hai - sakRdbhukti arthAt proSadha tathA dUsarA upvaas| dina meM eka bAra bhojana karane ko proSadha aura bhojana ke sarvathA parihAra ko upavAsa kahate haiN| usameM avadhRtakAla upavAsa ke caturtha se lekara pANmAsika Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayama,159 taka aneka bheda hote haiN| arthAt eka dina meM do bhojana belA kahI hai| cAra bhojana belA kA tyAga use caturtha upavAsa kahate haiN| chaha bhojana belA kA tyAga do upavAsa kahe jAte haiN| isI ko SaSTama tapa kahate haiN| SaSTama, aSTama, dazama, dvAdaza, pandraha dina, eka mAsa tyAga, kanakAvalI, ekAvalI, murajabaMdha, vimAnapaMkti, siMhaniSkrIr3ita ityAdi jo bheda jahA~ haiM ve saba sAkAMkSa anazana tapa haiN|| adhRta kAla yA sAmAna kA lakSaNA -- aktapratyAkhyAna, iMginImaraNa, prAyopagamanamaraNa athavA anya bhI aneka prakAra ke maraNoM meM jo maraNa paryanta AhAra kA tyAga karanA hai vaha nirAkAMkSa tapa kahalAtA hai| isakA dUsarA nAma anavadhRta kAla yA sarvAnazana bhI hai| zarIra chUTane taka upavAsa dhAraNa karanA aniyamita kAla anazana kahalAtA hai| maraNa samaya meM arthAt saMnyAsa kAla meM muni sarvAnazana tapa karate haiN| anazana ke kAraNa va prayojana - dRSTaphala mantrasAdhanA Adi kI apekSA kiye binA saMyama kI siddhi, rAga kA uccheda, karmoM kA vinAza, dhyAna aura Agama kI prApti ke lie anazana tapa kiyA jAtA hai| yaha prANI saMyama aura indriya saMyama kI siddhi ke lie kiyA jAtA hai, kyoMki bhojana ke sAtha donoM prakAra ke asaMyama kA avinAbhAva dekhA jAtA hai| anazana meM laukika phala kI icchA nahIM honI caahie| maMtrasAdhanAdi kucha bhI dRSTaphala kI apekSA ke binA kiyA gayA upavAsa anazana kahalAtA hai| "samyagyoganigraho guptiH' isa sUtra meM se samyak zabda kI anuvRtti hotI hai| isI 'samyak' pada kI anuvRtti Ane se sarvatra (anazana tapa meM bhI) dRSTaphala nirapekSatA kA honA tapoM meM anivArya hai| isalie sabhI tapoM meM laukika phala kI kAmanA nahIM honI cAhie (rA.vA. 9/19.16/619/24) nirAkAMkSa anazana tIna prakAra kA hai prAyopagamanamaraNa, iMginImaraNa aura bhaktapratyAkhyAnamaraNa | bhojana kA kramika tyAga karake zarIra ko kRza karane kI apekSA tInoM samAna haiN| antara hai zarIra ke prati upekSA bhAva meM, jisameM apanI aura para kI zuzrUSA kI apekSA rahita samAdhimaraNa ho vahA~ prAyopagamana vidhAna hai| iMginImaraNa meM jo savistAra vidhi kahI jAyegI vahI prAyopagamana meM bhI samajhanI caahie| itanI vizeSatA hai ki yahA~ tRNa ke saMstara kA niSedha hai, kyoMki yahA~ sva va para donoM ke prayoga kA arthAt zuzrUSA Adi kA niSedha hai| ye muni apane mUtra va viSThA taka kA bhI nirAkaraNa na svayaM karate haiM aura na anya se karAte haiN| sacitta pRthivI, agni, jala, vanaspati va trasa jIvanikAyoM meM yadi kisI ne unako pheMka diyA to ve zarIra se mamatva chor3akara apanI AyusamApti taka vahA~ hI nizcala rahate haiN| isI prakAra yadi koI unakA abhiSeka kare yA gaMdha puSpAdi se unakI pUjA kare to bhI ve na unake Upara krodha karate haiM, na prasanna hote haiM aura na hI unakA nirAkaraNa karate haiN| jisake Upara ina muni ne apanA aMga rakha diyA hai, usa para se bhI yAvajjIvana ve usa aMga ko bilkula hilAte nahIM haiN| isa prakAra sva va para donoM ke pratikAra se rahita isa maraNa ko prAyopagamana maraNa kahate haiN| nizcaya se yadyapi yaha maraNa anIhAra arthAt acala hai, Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 160 parantu upasarga kI apekSA isako cala bhI mAnA jAtA hai| upasarga ke vaza hone para arthAt kisI deva Adi ke dvArA uThAkara anyatra le jAye jAne para svasthAna ke atirikta yadi anya sthAna meM maraNa hotA hai to usako nIhAra prAyopagamana maraNa kahate haiN| kAyotsarga ko dhAraNa kara koI muni prAyopagamana maraNa karate haiM aura koI dIrghakAla taka upavAsa kara isa maraNa se zarIra kA tyAga karate haiN| iMginImaraNa - bhaktapratijJA meM jo prayogavidhi kahI jAyegI vahI yathAsambhava isa iMginImaraNa meM bhI samajhanI caahie| apane gaNa ko sAdhu AcaraNa ke yogya banAkara iMginImaraNa sAdhane ke lie pariNata hotA huA pUrva doSoM kI AlocanA karatA hai tathA saMgha kA tyAga karane ke pahale apane sthAna meM dUsare AcArya kI sthApanA karatA hai| tatpazcAt bAla, vRddha Adi sabhI gaNa se kSamA ke lie prArthanA karatA hai| svagaNa se nikalakara andara-bAhara se samAna U~ce va Thosa sthaMDila kA Azraya letA hai| vaha sthaMDila nirjantuka pRthvI yA zilAmayI honA caahie| grAma Adi se yAcanA karake lAye hue tRNa usa pUrvokta sthaMDila para yatnapUrvaka bichAkara saMstara taiyAra kare jisakA sirAhanA pUrva aura uttara dizA kI ora rkhe| tadanantara arhanta AdikoM ke samIpa samyagdarzana-jJAna-cAritra meM lage doSoM kI AlocanA karake ratnatraya ko zuddha kare / sampUrNa AhAroM ke vikalpoM kA tathA bAhyAbhyantara parigraha kA yAvajjIvana tyAga kre| kAyotsarga se khar3e hokara, athavA baiThakara kA leTakara, eka karavaTa para par3e hue ve munirAja svayaM hI apane zarIra kI kriyA karate haiN| jagat ke sampUrNa pudgala duHkha rUpa yA sukha rUpa pariNamita hokara unako duHkhI-sukhI karane ko udyata hoveM to bhI unakA mana dhyAna se cyuta nahIM hotaa| ve muni vAcanA, pRcchanA, parivartana aura dharmopadeza ina sabhI svAdhyAya kA tyAga karake sUtrArtha kA anuprekSAtmaka svAdhyAya karate haiN| isa prakAra AThoM paharoM meM nidrA kA parityAga karake ve ekAgra mana se tattvoM kA vicAra karate haiN| yadi balAt nidrA A gaI to nidrA lete haiN| svAdhyAya kAla aura zuddhi vagairaha kriyAe~ unako nahIM haiN| zmazAna meM bhI unako dhyAna karanA niSiddha nahIM hai| yathAkAla Sar3Avazyaka karma niyamita rUpa se karate haiN| sUryodaya va sUryAsta meM prayatnapUrvaka upakaraNoM kI pratilekhanA karate haiN| pairoM meM kA~TA cubhane aura netra meM raja kaNa par3a jAne para mauna dhAraNa karate haiN| tapa ke prabhAva se pragaTI vaikriyika Adi RddhiyoM kA upayoga nahIM karate / mauna pUrvaka rahate haiN| rogAdi kA pratikAra nahIM krte| kinhIM AcAryoM ke anusAra ve kadAcit upadeza bhI dete haiN| upavAsa Adi kI vidhi bhaktapratyAkhyAna ke samAna hai jo Age varNita hai| bhakta pratyAkhyAna vAlA dUsaroM se vaiyAvRtti karAtA hai, apanI vaiyAvRtti svayaM nahIM karatA hai, parantu iMginImaraNa vAlA apanI vaiyAvRtti svayaM hI karatA hai, dUsare se nahIM karAtA hai| bhakta pratyAkhyAna kI vidhi : bhakta pratyAkhyAna muni aura zrAvaka ke bheda se do prakAra kA hai| munirAja kI bhaktapratyAkhyAna kI vidhi isa prakAra hai - bhakta pratyAkhyAna do prakAra hai : savicAra aura avicaar| savicAra bhaktapratyAkhyAna kI vidhi isa prakAra hai - Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam + 161 usake sarvaprathama 40 adhikAra haiM, jo nimnAMkita haiM - (1) arha - agale adhikAroM ko dhAraNa karane ke yogya vykti| (2) liMga - zikSA, vinaya Adi rUpa sAdhanasAmagrI ke cihna / (3) zikSA - jnyaanopaarjn| (4) vinaya - jJAnAdi ke prati vinaya honaa| (5) samAdhi- mana kI ekAgratA / (6) aniyata vihAra - aniyata sthAnoM meM rahanA / (7) pariNAma - karttavyaparAyaNatA / (8) upadhityAga - bAhyAbhyantara parigraha kA tyaag| (9) zriti - zubha pariNAmoM kI uttarottara vRddhi krnaa| (10) bhAvanA - uttarottara uttama bhAvanAoM kA abhyaas| (11) sallekhanA - tattvacintanapUrvaka kaSAya va zarIra kA kRza krnaa| (12) dizA - apane sthAna para yogya AcArya kI vidhipUrvaka sthApanA / (13) kSamaNA - saMgha se kSamA kI yAcanA krnaa| (14) anuziSTi - AgamAnusAra upadeza karanA / (15) paragaNacaryA - apanA saMdha chor3akara anya saMgha meM jaanaa| (16) mArgaNA - samAdhimaraNa karAne meM samartha AcArya kI khoj| (17) susthiti - paropakArI tathA AcArya pada yogya kArya karane meM pravINa guru kA Azraya lenaa| (18) upasaMpadA - AcArya ke caraNamUla meM gamana karanA / (19) parIkSA - utsAha, abhilASA, paricAraka gaNa Adi kI parIkSA krnaa| (20) pratilekhana yA nirUpaNa - rAjya deza Adi kA zubhAzubha avalokana / (21) pRcchA - saMgha se anugraha kI anujJA prApta karanA / (22) ekasaMgraha - paricAraka muniyoM kI svIkRtipUrvaka eka ArAdhaka kA grhnn| (23) AlocanA - guru ke Age apane aparAdha khnaa| (24) guNa-doSa - AlocanA ke guNa-doSoM kA varNana / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (25) zayyA ArAdhaka yogya vasatikA / (26) saMstara ArAdhaka yogya zayyA | (27) niryApaka - sahAyaka AcArya Adi / ( 28 ) prakAzana antima AhAra dikhAnA / (29) hAni krama se AhAra kA tyAga kraanaa| (30) pratyAkhyAna jala ke atirikta tIna prakAra ke AhAra kA tyAga / (31) kSamaNa AcArya Adi se kSamA kI yAcanA / sarva jIvoM ke sAtha maitrIbhAva, samatA / (32) kSapaNA pratikramaNa Adi dvArA karmoM kA kSaya karane kA prayatna / (33) anuziSTi AcArya dvArA kSapaka muni ko upadeza / (34) sAraNA - duHkhapIr3ita mohagrasta sAdhu ko saceta karanA / kSapaka ko vairAgyotpAdaka upadeza denA / (35) kajaca ( 36 ) samatA jIvana-maraNa, lAbha-alAbha ke prati upekSA karanA / ( 37 ) dhyAna ekAgracintA nirodha rUpa dhyAna meM lIna honA / (38) lezyA kaSAyAnuraJjita yoga pravRtti lezyA meM azubha lezyA kA tyAga kraanaa| (39) phala - ArAdhanA se prApta phala kA kathana karanA | - . - - - - - ArAdhanAsamuccayam 4 962 ( 40 ) zarIratyAga ArAdhaka kA zarIratyAga / uparyukta 40 adhikAroM meM sallekhanA dhArane kI vidhi kA krama se vyAkhyAna kiyA gayA hai| sallekhanA karane ke lie udyata huA kSapaka yadi AcArya padavI kA dhAraka hogA to usako kSapaka kI avasthA meM bhI arthAt jaba taka Ayu kA anta nikaTa na A jAve taba taka apane gaNa ke hita kI cintA karanI caahie| ApakI Ayu abhI kitanI rahI hai isakA vicAra kara tadanantara apane ziSya samudAya ko aura apane sthAna meM jisakI sthApanA kI hai, aise bAlAcArya ko bulAkara saumya tithi, karaNa, nakSatra aura lagna ke samaya, zubha pradeza meM apane guNa ke samAna jisake guNa haiM, aisA vaha bAlAcArya gaccha kA pAlana karane ke lie yogya hai, aisA vicAra kara usa para apane gaNa ko visarjita karate haiM aura usa samaya use thor3A sA upadeza bhI dete haiN| usa navIna AcArya ko bulAkara usako gaNa ke bIca meM sthApita kara aura svayaM alaga hokara bAla va vRddha Adi muniyoM se pUrNa aise gaNa se mana, vacana, kAya se ve AcArya kSamA mA~gate haiN| "he munigaNa ! Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam *163 tumhAre sAtha merA dIrghakAla taka sahavAsa huA hai| maiMne mamatva se, sneha se, dveSa se, Apako kaTu aura kaThora vAkya kahe hoNge| isalie Apa saba mujhe kSamA kareMge, aisI AzA hai| isa prakAra apane gaNa se pUchakara apane ratnatraya meM atizaya prayatna se pravRtti karane vAle ve AcArya ArAdhanA ke nimitta paragaNa meM gamana karane kI icchA mana meM dhAraNa karate haiN| svasaMgha meM rahane se AjJAkopa, kaThora vacana, kalaha, duHkha, viSAda, kheda, nirbhayatA, sneha, kAruNya, dhyAnavighna aura asamAdhi ye doSa utpanna hote haiN| jaba AcArya paragaNa meM jAkara rahate haiM taba usa gaNastha muniyoM ko ve upadeza AjJA karate nahIM, jisase unake dvArA AjJAbhaMga kA prasaMga AtA nahIM aura yadi kadAcit AjJAbhaMga ho bhI jAya to bhI "ina para to maiMne koI upakAra kiyA nahIM hai jo ye merI AjJA mAneM" aisA vicAra kara unako vahA~ asamAdhi doSa utpanna nahIM hotA hai athavA apane saMgha meM kSullakAdi-muni-kalaha, zoka, santApAdi paraspara meM karate hue dekhakara AcArya kI apane gaNa para mamatA hone se citta kI ekAgratA naSTa ho jaayegii| samAdhimaraNodyata AcArya ko bhUkha-pyAsa vagairaha kA duHkha sahana karanA caahie| parantu ve apane saMgha meM rahakara nirbhaya hokara AhAra jala vagairaha padArthoM kI yAcanA kareMge athavA svayaM AhArAdi kA sevana kareMge aura bhaya va lajjA rahita hokara chor3I huI ayogya vastuoM ko bhI grahaNa kreNge| svagaNa meM rahane vAle AcAryoM ko ye doSa hoMge tathA jo AcArya ke samAna upAdhyAya kA pravarta: muni haiM unheM mApA ko rahane se ye doSa hoNge| paragaNa - nivAsI ko ye doSa nahIM hote haiN| isalie svagaNa ko chor3akara paragaNa meM jAte haiN| saMsArabhIru, pApabhIrU aura Agama ke jJAtA AcArya ke caraNa-kamaloM meM hI vaha yati samAdhimaraNodyamI hokara ArAdhanA kI siddhi karatA hai| yaha kSapaka ratnatrayArAdhanA kI kriyA karane meM utsAhI hai yA nahIM, isakI parIkSA karake athavA miSTa AhAra meM yaha abhilaSita hai yA virakta, isakI parIkSA karake hI AcArya use anujJA dene kA nirNaya karate haiN| isa kSapaka ne samAdhi ke lie hamAre saMgha kA Azraya liyA hai| isakI samAdhi nirvighna samApta hogI yA nahIM, isa viSaya kA bhI AcArya zubhAzubha nimittoM se nirNaya kara lete haiN| yaha bhI eka parIkSA hai| kSapaka vizeSa AlocanA karake athavA sAmAnyAlocanA karake mAyAzalya ko hRdaya se nikAlakara darzana, jJAna, cAritra aura tapazcaraNoM meM zuddhi kI abhilASA rakhatA huA guru ke dvArA kahA huA prAyazcitta roSa, dInatA aura azraddhAna kA tyAga kara grahaNa karatA hai| sampUrNa AlocanA sunakara guru kSapaka ko tIna bAra upAya sahita pUchate haiN| taba yadi yaha kSapaka sarala pariNAma kA hai, aisA guru ke anubhava meM A jAya to usako prAyazcitta dete haiM, anyathA nhiiN| yadi dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke Azraya se hue sampUrNa doSa kSapaka anukrama se kahegA to prAyazcittadAna-kuzala AcArya usako prAyazcitta dete haiN| jisakA AcAra nirdoSa hai aisA vaha kSapaka prAyazcitta lekara zAstrakathita vidhi ke anusAra guru ke samIpa rahakara apane ko nirmala cAritrayukta banAtA huA ratnatraya meM pravRtti karatA hai tathA samAdhimaraNa ke lie jisa viziSTa AcaraNa ko svIkAra kiyA hai usameM unnati kI icchA karatA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 164 isa prakAra samasta pariSahIM ko nirAkulatA se sahana karane vAlA yaha kSapaka zarIra, vasatikA, gaNa aura paricAraka muni ina sarva vastuoM meM mamatva rahita hotA hai| rAgadveSa ko chor3akara samatA bhAva meM tatpara hotA hai| mitra, baMdhu, mAtA, pitA, guru vagairaha, ziSa aura dhArmika dara ke Upara dIkSAgrahaNa ke pUrva meM athavA samAdhi se anugRhIta hone ke pUrva jo rAgadveSa utpanna hue the, unakA tyAga karatA hai| iSTa aura aniSTa aise zabda, rasa, gandha, sparza, rUpa viSayoM meM, iha loka aura paraloka meM, jIvita aura maraNa meM, mAna aura apamAna meM yaha kSapaka samAna bhAva dhAraNa karatA hai| kyoMki ye rAga-dveSa ratnatraya, uttama dhyAna aura samAdhimaraNa kA nAza karate haiM, isalie kSapaka apane hRdaya se inako dUra karatA hai| sampUrNa ratnatraya para ArUr3ha hokara yaha kSapaka vasatikA, tRNAdi kA saMstara, pAnAhAra arthAt jalapAna, zarIra aura vaiyAvRtya karane vAle paricAraka muni, inakA nirmoha hokara tyAga karatA hai| isa prakAra sampUrNa vastuoM meM samatA bhAva dhAraNa kara yaha kSapaka antaHkaraNa ko nirmala banAtA hai| usameM maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyasthya bhAvanAoM ko sthAna detA hai| kaSAyoM ke sAtha yuddha karate samaya dhyAna muni ko zastra ke samAna upayogI hotA hai| jaise zastra rahita vIra puruSa yuddha meM zatru kA nAza nahIM kara sakatA hai vaise hI dhyAna ke binA karma zatru ko muni nahIM jIta sakatA hai| jitanA kucha bhI parigraha hai vaha saba rAga-dveSa ko utpanna karane vAlA hai| ni:saMga hokara arthAt parigraha ko chor3ane se kSapaka rAgadveSa ko bhI jIta letA hai| kandI Adi pA~ca kutsita bhAvanAoM kA tyAga kara jo dhIra muni pA~ca samiti aura tIna guptiyoM kA pAlana kara sampUrNa parigrahoM se nispRha rahate haiM ve hI bhAvanA ke Azraya se ratnatraya meM pravRtta hote haiN| tapa, zrutAbhyAsa, bhaya rahita honA, ekatva, dhRtibala, ye pA~ca prakAra kI asaMkliSTa bhAvanAe~ haiM, jinheM kSapaka ko bhAnA caahie| Urdhva, adho va tiryak loka meM maiMne bAlamaraNa bahuta kiye haiM, aba darzarajJAnamayI hokara saMnyAsapUrvaka paNDitamaraNa kruuNgaa| yadi saMnyAsa ke samaya kSudhAdi kI vedanA upaje to naraka ke svarUpa kA cintana karanA cAhie tathA janma, jarA, maraNa rUpa saMsAra meM maiMne kauna se duHkha nahIM uThAye aisA cintana karanA cAhie | caturgatirUpa saMsAra meM bhramaNa karate hue maiMne sabhI pudgala bahuta bAra bhakSaNa kiye haiM aura khala-rasa rUpa se pariNamita kiye haiM parantu Aja taka merI inase tRpti nahIM huI hai| AhAra ke kAraNa hI tandula matsya sAtaveM naraka jAtA hai| isalie jIvaghAta se utpanna sacitta AhAra mana se bhI yAcanA karane yogya nahIM hai| aisA ciMtana karake AhArAdika kI abhilASAoM kA zamana karanA caahie| jo kSapaka AhArAdi se virakta hokara apane dhairya ko pragaTa karatA hai vahIM samAdhimaraNa se marakara uttama sukha ko prApta kara sakatA hai| bhakta pratyAkhyAna kA utkRSTa kAla 12 varSa kA hai aura jaghanya kAla antarmuhUrta kA hai| utkRSTa 12 varSa ke kAla ko vyatIta karane kA krama isa prakAra hai| prathama cAra varSa aneka prakAra ke kAyaklezoM dvArA bitAye, Age ke cAra varSoM meM dUdha, dahI, ghI, gur3a Adi rasoM kA tyAga karake zarIra ko kRza kre| isa taraha Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 165 ATha varSa vyatIta hote haiN| do varSa taka AcAmla va nirvikRti bhojana grahaNa karake rhe| eka varSa kevala AcAmla bhojana grahaNa kre| chaha mahIne taka madhyama toM dvArA zarIra ko kSINa kara aura anta ke chaha mahInoM meM utkRSTa tapoM dvArA zarIra ko kSINa kre| tadanantara saMgha ke samudAya meM niryApakAcArya kSapaka ko savikalpaka pratyAkhyAna arthAt cAra prakAra ke AhAroM kA tyAga karAte haiM aura itara pratyAkhyAna bhI guru kI AjJA se vaha kSapaka karatA hai athavA kSapaka ke citta kI ekAgratA ke lie pAnaka ke atirikta asana khAdya aura svAdya aise tIna prakAra ke AhAroM kA tyAga karAnA caahie| jaba kSapaka kI zakti bahuta kSINa ho jAye taba pAnaka kA bhI tyAga karAnA caahie| arthAt jo pariSaha sahana karane meM khUba samartha hai usako cAra prakAra ke AhAra kA aura asamartha sAdhu ko tIna prakAra ke AhAra kA tyAga karAnA caahie| niryApakAcArya ke dvArA AhArAbhilASA ke doSa batAne para bhI kSapaka usa AhAra meM yadi rAgayukta ho rahA ho to samAdhimaraNa kI icchA rakhane vAle usa kSapaka ke sampUrNa AhAroM meM se eka-eka AhAra ko ghaTAte haiM, arthAt kSapaka se eka-eka AhAra kA krama se tyAga karAte haiN| AcArya uparyukta krama se miSTAhAra kA tyAga karAkara kSapaka ko sAde bhojana meM sthira karate haiN| taba vaha kSapaka bhAta vagairaha azana aura apUpa vagairaha khAdya padArthoM ko krama se kama karatA huA pAnaka AhAra karane meM apane ko udyata karatA hai| pAnaka ke aneka bheda haiN| saMstara para soyA huA kSapaka jaba kSINa hogA taba pAnaka ke vikalpa kA bhI uparyukta sUtroM ke anusAra tyAga karAnA caahie| zarIra-sallekhanA ke lie jo tapoM ke aneka vikalpa pUrva meM kahe haiM, unameM AcAmla bhojana karanA utkRSTa vikalpa hai, aisA maharSigaNa kahate haiN| do dina kA upavAsa, tIna dina kA upavAsa, cAra dina kA upavAsa, pA~ca dina kA upavAsa aise utkRSTa upavAsa hone ke anantara mita aura halkA aisA kAMjI bhojana hI kSapaka bahudhA karatA hai| AcAmla se kapha kA kSaya hotA hai, pitta kA upazama hotA hai aura vAta kA rakSaNa hotA hai arthAt vAta kA prakopa nahIM hotaa| isalie AcAmla meM prayatna karanA caahie| jo AhAra kaTuka, tikta, Amla, kasAyalA, namakIna, madhura, virasa, durgandhita, asvaccha, uSNa aura zIta nahIM hai, aisA AhAra kSapaka ko denA cAhie arthAt madhyama rasoM kA AhAra denA caahie| jo peya padArtha kSINa kSapaka ko diyA jAtA hai, vaha kapha ko utpanna karane vAlA nahIM honA caahie| kSapaka ko jo pathya hitakara ho, aisA pAnaka dene yogya hai, zarIra kI prakRti tathA kSetra kAla ke anusAra denA caahie| kSapaka ko sallekhanA dhAraNa karAne vAlA AcArya AcAravAn, AdhAravAn, vyavahAravAn, kartA, AyApAyadarzanodyotaka aura utpIlaka hotA hai| inake atirikta vaha aparisrAvI, nirvApaka, prasiddha kIrtimAna aura niryApaka ke guNoM se pUrNa honA cAhie - jo AcArya svayaM paMcAcAra meM tatpara rahate haiM, apanI saba ceSTAe~ jo samitiyoM ke anusAra hI karate haiM ve hI kSapaka ko nirdoSa paMcAcAra meM pravRtti karA sakate haiN| aise AcArya ke samIpa sallekhanA dhAraNa kara aMta meM sarva prakAra ke AhAra kA tyAga kara yama sallekhanA dhAraNa kara NamokAra maMtra kA japa karate hue prANoM kA visarjana karanA savicAra bhakta pratyAkhyAna hai| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 166 yaha savicAra bhakta pratyAkhyAna ati sAhasI puruSa hI kara sakate haiN| avicAra bhakta pratyAkhyAna kA svarUpa parAkramarahita muni ko sahasA maraNa upasthita hone para avicAra bhakta pratyAkhyAna karanA yogya hai| vaha tIna prakAra kA hai - niruddha, niruddhatara va paramaniruddha / rogoM se pIr3ita hone ke kAraNa jisakA jaMghAbala kSINa ho gayA hai aura jo paragaNa meM jAne ko samartha nahIM hai, vaha muni niruddha avicAra bhaktapratyAkhyAna karatA hai| yaha muni paragaNa meM na jAkara svagaNa meM hI rahatA huA yathAyogya pUrvokta arthAt savicAra bhaktapratyAkhyAna vAlI vidhi kA pAlana karatA hai| isake do bheda haiM, prakAza aura aprakAza / jo anya janoM ke dvArA jAnA jAya vaha prakAza rUpa bhakta pratyAkhyAna hai| kSapaka ke manobala arthAt dhairya, kSetra, kAla, usake bAndhava Adi kAraNoM kA vicAra karake kSapaka ke usa niruddhAvicAra bhaktapratyAkhyAna ko prakaTa karate haiM athavA apragaTa rakhate haiM arthAt anukUla kAraNoM ke hone para to vaha maraNa pragaTa kara diyA jAtA hai aura pratikUla kAraNoM ke hone para pragaTa nahIM kiyA jaataa| sarpa, agni, vyAghra, bhaiMsA, hAthI, rIcha, zatru, cora, mleccha, mUrchA, tIvra zUlaroga ityAdi se tatkAla maraNa kA prasaMga prApta hone para jaba taka vacana va kAyabala zeSa rahatA hai aura jaba taka tIvra vedanA se vitta Akulita nahIM hotA; taba taka AyuSya ko pratikSaNa kSINa hotA jAnakara zIghra hI apane gaNa ke AcArya Adi ke pAsa apane pUrva doSoM kI AlocanA karanI caahie| isa prakAra niruddhatara nAma ke dUsare avicAra bhakta pratyAkhyAna kA svarUpa hai| isameM bhI yathAyogya pUrvokta arthAt savicAra bhakta pratyAkhyAna vAlI sarvavidhi hotI hai| vyAghrAdi uparyukta kAraNoM se pIr3ita sAdhu ke zarIra kA bala aura vacana bala yadi kSINa ho jAye to parama niruddha nAma kA maraNa prApta hotA hai| apane AyuSya ko zIghra hI kSINa hotA jAna vaha muni zIghra hI mana meM arhanta va siddha parameSThI ko dhAraNa karake unase apane doSoM kI AlocanA kre| ArAdhanA vidhi kA pUrva meM savistAra varNana kiyA hai| isa prakAra tIna prakAra (prAyopagamana, iMginImaraNa, bhaktapratyAkhyAna) kI sallekhanA ke samaya yAvajjIvana AhAra-pAnI kA tyAga karanA sarvAnazana yA anAkAMkSa anazana tapa kahalAtA hai| __ isa tapa meM tIna prakAra kA maraNa hai| usameM bhakta pratyAkhyAna maraNa zrAvaka bhI kara sakatA hai kyoMki zrAvakoM ke vratoM meM sallekhanA bArahavA~ vrata hai arthAt upAsakAdhyayana sUtra meM sallekhanA nAmaka cauthA zikSAvrata kahA gayA hai| vasunandI zrAvakAcAra meM likhA hai ki - rAgadveSa kA tyAga, samatAdhAraNa, parijanAdi se kSamAyAcanA kara tathA vastra mAtra parigraha ke sivAya sAre parigraha kA tyAga karake apane hI ghara meM athavA jinAlaya meM jAkara guru ke samIpa mana, vacana, kAya se apane doSoM kI AlocanA karake peya padArtha ke sivAya zeSa sarva khAdya, svAdya, lehya ina tInoM AhAra kA tyAga karatA hai, usake upAsakAdhyayana meM sallekhanA nAmaka caturtha zikSAvrata kahA hai| mRtyu nikaTa hai, aisA jJAta hone para zrAvaka bhI sneha, vaira, parigraha ko chor3akara zuddha hotA huA, Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 167 priya vacanoM se apane kuTumbiyoM ko aura naukara-cAkaroM ko kSamA karAve aura svayaM bhI sabako kSamA kre| guru ke samIpa jAkara chalakapaTarahita sarala bhAvoM se janma bhara ajJAta vA jJAta bhAvoM se kRtakArita anumodanA se kiye hue samasta pApoM kI AlocanA karake mahAvratoM ko dhAraNa kre| tadanantara zoka, bhaya, viSAda, rAga, kaluSatA, arati kA tyAga karake tathA apane bala aura utsAha ko pragaTa karake saMsAra ke duHkharUpI saMtApa ko dUra karane vAle amRta svarUpa zAstroM ke zravaNa se mana ko prasanna kre| krama, krama se AhAra ko chor3akara dugdha vA chAcha ko bar3hAve / tatpazcAt dUdha kA bhI tyAgakara kAMjI tathA garma pAnI grahaNa kre| tatpazcAt uSNa jalapAna kA bhI tyAga kara yAvajjIvana upavAsa grahaNa kara paMca namaskAra maMtra kA japa karate hue prANoM kA visarjana kare, yaha zrAvaka kI bhaktapratyAkhyAna vidhi hai| isa samaya jo jIvana paryanta AhAra kA tyAga kiyA jAtA hai, vaha anAkAMkSa anazana tapa hai| isa prakAra anAkAMkSa tapa prAyopagamanAdi ke bheda se tIna prakAra kA hai| tInoM prakAra ke maraNa kA lakSaNa svaparavyApRtirahitaM maraNaM prathamaM dvitIyamAtmabhavam / vyApArayutaM cAntyaM svaparavyApArasaMyuktam / / 105 / / anvayArtha - prathamaM - pahalA prAyopagamanamaraNa / svaparavyApRtirahitaM - sva aura para kI vaiyAvRtti se rahita hai| dvitIyaM - dUsarA iMginImaraNa / AtmabhavaM = apnii| vyApArayutaM = vaiyAvRtti se yukt| ca = aur| antyaM - bhakta pratyAkhyAna / svaparavyApArasaMyutaM - svapara ke vyApAra se yukta hai| artha - prAyopagamana maraNa meM na to kSapaka apanI vaiyAvRtti svayaM karatA hai aura na dUsaroM se karAtA hai, na hI usake mala-mUtra hotA hai| vaha samAdhi grahaNa karane ke bAda gamanAgamana nahIM karatA tathA AhAra bhI grahaNa nahIM krtaa| dUsarA iMginImaraNa hai, usameM kSapaka svayaM apanI vaiyAvRtti karatA hai, AhAra kA bhI kramaza: tyAga karatA hai, mala-mUtra bhI karatA hai aura upadeza-Adeza bhI detA hai| bhaktapratyAkhyAna maraNa meM kSapaka kI vaiyAvRtti anya muni bhI karate haiM aura vaha svayaM bhI karatA hai| isameM bhI AhAra, nIhAra, vihAra Adi sArI kriyAyeM hotI haiN| isa kAla meM prAyopagamanamaraNa aura iMginImaraNa nahIM hote parantu bhaktapratyAkhyAna maraNa ho sakatA hai| ____ adhamaudarya aura rasaparityAga tapa kA svarUpa yatsAmyazanaM tatsyAdavamaudaryaM tapaH subahubhedam / rasarahitaudanabhukti nAbhedo rasatyAgaH // 106 // anvayArtha - yat - jo| sAmi - ajhaidr| azanaM - bhojana karanA / tat - vaha / subahubhedaM - bahuta bheda vaalaa| avamaudarya - avamaudarya / tapaH - tp| syAt - hotA hai| rasarahitaudanabhuktiH - ghRta Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 168 Adi rasa rahita cAvala Adi khaanaa| nAnAbhedaH - nAnA bheda vaalaa| rasasthAgaH - rasatyAga nAmaka tapa hai||5|| ___artha - Adhe AhAra kA niyama karanA athavA jo jisakA prAkRtika AhAra hai usase nyUna AhAra viSayaka pratijJA karanA avamaudarya tapa hai athavA jaise puruSa kA svAbhAvika AhAra battIsa grAsa hai, usameM eka grAsa Adi kama karake lenA avamaudarya tapa hai| tRpti karane vAlA, darpa utpanna karane vAlA, jo AhAra ho usakA mana, vacana, kAya se tyAga kara denA cAhie kyoMki inase svAdhyAya, dhyAna Adi meM bAdhA utpanna hotI hai| jo pitta prakRti ke kAraNa upavAsa karane meM samartha nahIM haiM unako avamaudarya tapa avazya karanA cAhie, kyoMki isa tapa ke mAhAtmya se AhAra ke prati gRddhi naSTa ho jAtI hai, udarajanita roga zAMta ho jAte haiM, udarastha kRmi kA abhAva hotA hai ata: yaha tapa avazya karanA caahie| rasanA indriya se jisakA AsvAdana kiyA jAtA hai usako rasa kahate haiN| yadyapi rasanAviSayaka rasa pA~ca haiM khaTTA, mIThA, carparA, kar3avA aura kaSAyalA; tathApi yahA~ dUdha, dahI, ghRta, namaka. tela aura cInI gaDAdi chaha para haiM jinakA sevana karane se rasanAdi pA~coM indriyA~ caMcala hotI haiM, mana rUpI ghor3A avaza hotA hai aise rasoM kA yA svAdiSTa bhojana kA apanI zakti ke anusAra tyAga karanA rasaparityAga bAhya tapa hai| isa tapa se indriyaviSayoM kI abhilASA zAMta ho jAtI hai| svAdhyAya, jJAna, dhyAna kI vRddhi hotI hai aura indriyasaMyama aura prANisaMyama kA pAlana hotA hai| avamaudarya tapa ke aneka bheda hote haiM jaise eka grAsa, do grAsa, tIna grAsa Adi grahaNa karake kavalacAndrAyaNa vrata kiyA jAtA hai| ananta caubIsI, aSTAhnika Adi aneka prakAra ke avamaudarya tapa hote eka rasa, do rasa, tIna rasa, cAra, pA~ca yA chahoM rasoM kA tyAga vA nirvikRti bhojana karanA athavA pAnI bhAta khAnA Adi ke bheda se rasaparityAga tapa aneka prakAra kA hai| vRtti parisaMkhyAna aura kAyakleza tapa kA lakSaNa bhikSAsamutthakAMkSArodho, nAnAtha vRttiprisNkhyaa| yogairanekabhedaiH kAyaklezo'GgasaMtapanam // 107 // anvayArtha - bhikSAsamutthakAMkSArodha: - bhikSA ke lie samutpanna abhilASA kA nirodh| nAnA - aneka prakAra kA / vRttiparisaMkhyA - vRttiparisaMkhyA nAmaka tapa hai| atha - aura | anekabhedaiH - aneka bheda vaale| yogaiH - yoga ke dvArA / aMgasaMtapanaM - zarIra ko saMtapta karanA / kAyakleza: - kAyakleza nAmaka tapa hai| artha - AhAra ko jAte samaya ghara, galI, bAjAra, dAtA, bartana, anna Adi kA niyama lene rUpa Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAthanAsamuccayam 169 nAnA prakAra kA vRttiparisaMkhyAna tapa kahalAtA hai| AhAra kI (bhojana karane kI) abhilASAoM kA nirodha karane ke lie yaha tapa kiyA jAtA hai| sAdhujana AhAra kI icchAoM kA nirodha karane ke lie bhikSA ko jAte samaya apane mana meM aneka prakAra kI avadhAraNA karate haiM ki isa galI meM, isa ghara meM, amuka dAtA isa prakAra ke phala Adi lekara par3agAhana karegA, aisA yoga milegA, to AhAra grahaNa karUMgA anyathA nahIM, aisA niyama lenA vRttiparisaMkhyAna hai| khar3e rahanA, eka pArzva se mRtaka kI taraha sonA, vIrAsanAdi se baiThanA ityAdi aneka prakAra ke kAraNoM se zAstra ke anusAra AtApanAdi yogoM ke dvArA zarIra ko kleza denA kAyakleza tapa hai| yoga rUpa AtmA kI pravRtti se saMcaya ko prApta audArika Adi rUpa pudgala piNDa ko kAya vA zarIra kahate haiN| karmoM kI nirjarA ke lie jo AtApanAdi yoga ke dvArA zarIra ko kaSTa diyA jAtA hai, vaha kAyakleza kahalAtA hai| yaha zarIra ke kadarthanarUpa tapa aneka upAyoM dvArA siddha hotA hai| yahA~ chaha upAryoM kA nirdeza kiyA hai, ayana, zayana, Asana, sthAna, avagraha aura yog| inake bhI aneka uttara bheda hote haiN| ayana - kar3I dhUpa vAle dina pUrva se pazcima kI ora calanA anusUrya hai| pazcima se pUrva kI ora calanA pratisUrya hai| sUrya jaba mastaka para car3hatA hai aise samaya meM gamana karanA UrdhvasUrya hai, sUrya ko tiryak karake gamana karanA tiryaksUrya hai, svayaM Thahare hue grAma se dUsare gA~va ko vizrAnti na lekara gamana karanA aura svasthAna ko lauTa AnA yA tIrthAdi sthAna ko jAkara lage hAtha lauTa AnA gamanAgamana hai| isa taraha ayana ke aneka bheda hote haiN| kAyotsarga karanA sthAna kahalAtA hai| jisameM stambhAdi kA Azraya lenA par3e use sAdhAra, jisameM saMkramaNa pAyA jAya usako savicAra, jo nizcala rUpa se dhAraNa kiyA jAya usako sanirodha, jisameM sampUrNa zarIra DhIlA chor3a diyA jAya usako visRSTAMga, jisameM donoM paira samAna rakhe jaoNya usako samapAda, eka paira se khar3e honA ekapAda, donoM bAhu Upara karake khar3e honA prasArita bAhu Adi isa taraha sthAna ke bhI aneka bheda haiN| Asana - jisameM piNDaliyA~ aura sphika barAbara mila jA~ya vaha samaparyakAsana hai| usase ulTA asamaparyaMkAsana hai| gau ko duhane kI bhA~ti baiThanA gaudohana hai, Upara ko saMkucita hokara baiThanA utkarikA Asana hai, makara mukhavat donoM pairoM ko karake baiThanA makaramukhAsana hai| hAthI kI sUMDa kI taraha hAtha yA pAva ko phailAkara baiThanA hasti DAsana hai, gau ke baiThane kI bhA~ti baiThanA gozayyAsana hai| ardhaparyakAsana donoM jaMghAoM ko dUravartI rakhakara baiThanA hai| dakSiNa jaMghA ke Upara vAma paira aura vAma jaMghA ke Upara dakSiNa paira rakhane se vIrAsana hotA hai| daNDe ke samAna sIdhA baiThanA daNDAsana hai| isa prakAra Asana ke aneka prakAra zayana - zarIra ko saMkucita karake sonA lagar3azayyA hai, Upara ko mukha karake sonA uttAnazayyA hai, nIce ko mukha karake sonA avAkzayyA hai| zava kI taraha nizceSTa sonA zavazayyA hai| kisI eka karavaTa se sonA ekapArzvazayyA hai, bAhara khule AkAza meM sonA abhrAyakAza zayyA hai| isa prakAra zayana ke bhI aneka bheda haiN| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 170 avagraha - aneka prakAra kI bAdhAoM ko jItanA avagraha hai| thUkane, khA~sane kI bAdhA, chIMka va jaMbhAI ko rokanA, khAja hone para na khujAnA, kA~TA Adi laga jAne para yA U~cI nIcI dharatI A jAne para kheda na mAnanA, yathAsamaya kezaloMca karanA, rAtri ko bhI na sonA, kabhI snAna na karanA, kabhI dA~toM ko na mAMjanA ityAdi avagraha ke aneka bheda haiN| yoga - grISma Rtu meM parvata ke zikhara para sUrya ke sammukha khar3e honA AtApana hai| varSA Rtu meM vRkSa ke nIce baiThanA vRkSamUla yoga hai| zItakAla meM caurAhe para yA nadI kinAre dhyAna lagAnA zItayoga hai, ityAdi aneka prakAra yoga ke hote haiN| isa prakAra se saMklezita na hote hue kAyakleza nAmaka tapa karanA caahie| vivikta zayyAsana tapa kA svarUpa strIpazvAdivivarjitadeze zuddhe nivasanamadhyayana- / dhyAnAdivivRddhyarthaM viviktazayanAsanaM SaSTham // 108 // zuddhe anvayArtha - adhyayanadhyAnAdi vivRddhyartha adhyayana aura dhyAnAdi kI vRddhi ke lie / * zuddha / strI pazvAdi vivarjita deze strI, pazu Adi se rahita kSetra meM / nivasanaM rahanA / SaSThaM viviktazayyAsanaM viviktazayyAsana nAmaka chaThA tapa hai| - - - - - - artha - adhyayana, paThana-pAThana, svAdhyAya aura dhyAna kI vRddhi ke lie strI, pazu Adi se rahita zuddha pavitra ekAntasthAna meM zayana Asana karanA viviktazayyAsana nAmaka chaThA tapa hai| asabhya janoM ke sAtha sahavAsa vA vArttAlApa karane se mAnasika vikAra utpanna hotA hai, mana caMcala hotA hai ataH doSoM ko dUra karane ke lie ekAnta sthAna meM rahanA caahie| tapa kahane kA hetu bAhyajanajJAtatvAd bAhyendriyadarpanAzakaraNAcca / mArgaprabhAvanAkarametad bAhyaM tapo nAma // 109 // - - anvayArtha bAhyajanajJAtatvAt bAhya janoM ke dvArA jJAta hone se ca aura / bAhyendriyadarpanAzakaraNAt - bAhya indriyoM ke darpa kA nAza karane vAlA hone se| mArgaprabhAvanAkaraM - mArgaprabhAvanA karane vaalaa| etat yaha bAhyaM - bAhya tapaH tapa / nAma nAma ( kahalAtA) hai| - - - * - artha- ye chahoM prakAra ke tapa mithyAdRSTiyoM ke dvArA jJAta haiM arthAt anya matAvalambI mithyAdRSTi bhI upavAsa Adi bAhya tapa karate haiN| ina bAhya tapoM se sparzana Adi bAhya indriyoM kA damana hotA hai / indriyA~ svakIya kAma karane meM zithila ho jAtI haiM tathA ye tapa mArgaprabhAvanA ke kAraNa haiM, inase dharma kI prabhAvanA hotI hai, ataH ye chahoM bAhya tapa kahalAte haiM / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - aMtaraMga tapa abhyantaraM ca SoDhA prAyazcittAdi bhedato bhavati / daza paJcadaza ca paJca ca catvAro dvau ca tadbhedAH // 110 // anvayArtha - prAyazcittAdibhedataH - prAyazcittAdi ke bheda se| abhyantaraM abhyantara tapa / SoDhA chaha prakAra kA / bhavati hotA hai / ca aura kramaza: / daza pA~ca daza - dasa / ca dasa | paMca unake bheda haiN| aura paMca / ca aura / catvAraH - - cAra / dvau - do / tadbhedAH - ArAdhanAsamuccayam 179 - - rd - - - artha - abhyantara tapa prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsarga ke bheda se chaha prakAra kA hai| inameM bhI prAyazcitta ke dasa, vinaya ke pA~ca, vaiyAvRtya ke dasa, svAdhyAya ke pA~ca, dhyAna ke cAra aura vyutsarga ke do bheda haiN| - prAyazcitta nAmaka tapa kA lakSaNa aura bheda kRtadoSasya nivRttiM prAyazcittaM vadanti sakalavidaH / AlocanAdayastadbhedA dazasamyagavagamyAH / / 111 / / anvayArtha - kRtadoSasya kiye hue doSoM kI / nivRttiM nivRtti ko / sakalavidaH - kevalI bhagavAna / prAyazcittaM - prAyazcitta / vadanti - kahate haiN| AlocanAdaya: - AlocanAdi / tadbhedA : usa prAyazcitta ke bheda / daza: dasa / samyak - bhalI prakAra avagamyA: - jAnane caahie| artha - mana, vacana, kAya, kRta, kArita aura anumodanA se kiye hue pApoM kA nirAkaraNa karane ke lie jo daNDa liyA jAtA hai usako sarvajJadeva ne prAyazcitta kahA hai| athavA prAyaH zabda sAdhu vA lokavAcI hai aura citta kA nAma mana hai / jisa kriyA se sAdhuoM kA citta nirvikAra ho jAtA hai athavA vrata meM lage hue doSoM ko prApta huA yati nirdoSa ho jAtA hai vaha prAyazcitta kahalAtA hai vA doSoM kA nirAkaraNa karane ke lie jo anuSThAna kiyA jAtA hai usako prAyazcitta tapa kahate haiN| isa tapa ke AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, parihAra aura upasthApanA ye nau bheda haiN| mUlAcAra kI apekSA inameM 'zraddhAguNa' milAkara dasa bheda bhI kahe haiM / guru ke samakSa dasa doSoM ko TAlakara apane pramAda kA nivedana karanA AlocanA hai| dasa doSoM ke nAma aura lakSaNa AkaMpita, anumAnita, dRSTa, sthUla, sUkSma, channa, zabdAkulita, bahujana, avyakta, tatsevI | AkaMpita - svata: bhikSAlabdhi se yukta hone se, AcArya kI prAsuka aura udgamAdi doSoM se rahita, AhAra Adi dekara vaiyAvRtti karanA tathA pIchI- kamaNDalu Adi upakaraNa denA, vaMdanA karanA aisI kriyA se guru ke mana meM dayA utpanna karake doSa kahatA hai, so AkaMpita doSa hai| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 172 anumAnita - he prabho ! Apa mere sAmarthya ko jAnate haiM, merI udarAgni durbala hai, mere avayava kRza haiM, maiM utkRSTa tapa karane meM samartha nahIM hU~, merA zarIra rogI hai| yadi Apa mere Upara itanA anugraha kareMge to maiM apane sampUrNa aticAroM kA kathana karUMgA aura ApakI kRpA se zuddhiyukta hokara maiM aparAdhoM se mukta hoU~gA, aisA anumAna karake mAyA bhAva se jo muni pazcAt AlocanA karatA hai, vaha anumAnita nAmaka doSa hai| dRSTa - apane aparAdha dUsaroM ke dvArA dekhe jAne para guru se kahanA tathA jo nahIM dekhe gaye unheM na kahanA yaha mAyA hai| dUsaroM ke dvArA dekhe gaye aura nahIM dekhe gaye sabhI doSoM ko guru ke pAsa jAkara kaha denA caahie| parantu jo aisA nahIM karatA vaha tIsarA dRSTa nAma kA doSa hai| sthUla - jina-jina vratoM meM aticAra lage haiM una-una vratoM meM sthUla aticAroM kI to AlocanA karane vAlA parantu sUkSma aticAroM ko chipAne vAlA muni jinendra bhagavAna ke parAGmukha huA hai, vaha sthUla nAma kA doSa hai| sUkSma - jo choTe-choTe doSa kahakara bar3e doSa chipAtA hai vaha muni bhaya, mada, kapaTa se bharA hotA hai| bar3e doSoM se AcArya mujhe bar3A prAyazcitta deMge, aise bhaya se bar3e doSa nahIM kahatA / koI muni svabhAva se kapaTI hotA hai ata: vaha bar3e doSa nahIM kahatA aisA jinavacana se parAGmukha sUkSma rAmaka doSa hai| channa - yadi kisI muni ko mUlaguNoM meM aticAra lagatA hai to use kaunasA tapa diyA jAtA hai ? athavA kisa upAya se usakI zuddhi hotI hai ? aisA pUchanA arthAt maiMne aisA aparAdha kiyA hai, usakA kyA prAyazcitta hai ? aise na pUchakara pracchanna pUchatA hai| 'pracchanna pUchakara tadanaMtara maiM usa prAyazcitta kA AcaraNa kruuNgaa|' aisA hetu usake mana meM rahatA hai, aisA gupta rIti se pUchakara jo sAdhu apanI zuddhi kara letA hai vaha channa doSa hai| zabdAkulita - pAkSika, cAturmAsika aura vArSika doSoM kI AlocanA saba yatisamudAya milakara jaba karate haiM usa samaya apane doSa svecchA se kahanA zabdAkulita nAma kA doSa hai| bahujana - AcArya dvArA diye gaye prAyazcitta meM azraddhAna karake yaha socanA ki diyA huA prAyazcitta yogya hai yA ayogya, aisA bahuta janoM se pUchakara AlocanA karanA bahujana nAma kA doSa hai| avyakta - maiMne inake pAsa mana, vacana, kAya se aura kRta, kArita, anumodanA se apane sampUrNa aparAdhoM kI AlocanA kI hai aisA jo samajhatA hai vaha avyakta nAma ke doSa se yukta hai| tatsevI - pArzvastha muni, pArzvastha muni ke pAsa jAkara usako apane doSa kahatA hai, 'yaha muni bhI sarvavratoM meM mere samAna hai, yaha mere svabhAva ko jAnatA hai, isakA aura merA AcaraNa samAna hai| ata: yaha mujhe bar3A prAyazcitta na degA', aisA vicAra kara vaha pArzvastha muni ko apane doSa batAtA hai| yaha pArzvastha muni kahe hue sampUrNa aticAroM ke svarUpa ko jAnatA hai', aisA samajhakara vratabhraSToM se prAyazcitta lenA yaha AgamaniSiddha tatsevI nAma kA doSa hai| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam : 173 ina daza doSoM se rahita hokara apane doSoM ko guru ke caraNoM meM nivedita karanA AlocanA nAmaka prAyazcitta hai| pratikramaNa - vyakti ko apanI jIvanayAtrA meM kaSAyavaza pada-pada para aMtaraMga aura bAhya doSa lagA karate haiM, jinakA zodhana eka zreyomArgI ke lie Avazyaka hai| bhUtakAla meM jo doSa lage haiM unake zodhanArtha prAyazcitta, pazcAtApa va guru ke samakSa apanI niMdA garhA karanA pratikramaNa kahalAtA hai| 'merA doSa mithyA ho' guru se aisA nivedana karake pratikriyA vyakta karanA pratikramaNa hai| guru ke sAmane AlocanA kiye binA saMvega aura nirveda se yukta sAdhu kA phira kabhI aisA nahIM karU~gA, yaha kahakara apane aparAdha se nivRtta honA pratikramaNa nAma kA prAyazcitta hai| svayaM ke dvArA kiye hue azubha yoga se parAvarta honA arthAt 'mere aparAdha mithyA hoveM', aisA kahakara pazcAtApa karanA pratikramaNa hai / vacana - racanA ko chor3akara rAgAdi bhAvoM kA nivAraNa karake jo AtmA ko dhyAtA hai usake pratikramaNa hotA hai| jo virAdhanA ko vizeSataH chor3akara ArAdhanA meM vartatA hai, vaha pratikramaNa kahalAtA hai, kAraNa ki vaha pratikramaNamaya hai| isI prakAra anAcAra ko chor3akara AcAra ko, unmArga kA tyAga karake jinamArga ko, zalyabhAva ko chor3akara niHzalya bhAva ko, agupti bhAva ko chor3akara trigupti bhAva ko, Artaraudra dhyAna ko chor3akara dharma athavA zukla dhyAna ko, mithyAdarzana Adi ko chor3akara samyagdarzana ko bhAtA hai vaha jIva pratikramaNamaya hai| tadubhaya prAyazcitta duHsvapna dekhane Adi ke avasaroM para tadubhaya prAyazcitta hotA hai| kezaloMca, na kA cheda, svapnadoSa, indriyoM kA aticAra tathA pakSa mAsa saMvatsarAdi ke doSoM meM tadubhaya prAyazcitta hotA hai arthAt inameM AlocanA aura pratikramaNa donoM hote haiN| viveka prAyazcitta zakti ko na chipAkara prayatna se aprAsuka kA parihAra karate hue bhI kisI kAraNavaza aprAsuka ke svayaM grahaNa karane, grahaNa karAne meM chor3e hue prAsuka kA vismaraNa ho jAye aura grahaNa karane para usakA smaraNa A jAye to usakA punaH utsarga karanA viveka prAyazcitta hai arthAt smaraNa Ate hI usa vastu kA tyAga karanA viveka hai| vyutsarga prAyazcitta kAyotsarga ko vyutsarga kahate haiM / duHsvapna, duzcintA, malotsarga, mUtra kA aticAra, mahAnadI, mahAaTavI ke pAra karane Adi meM vyutsarga prAyazcitta hai| maunAdi dhAraNa kiye binA hI lauMca karane para, udara meM se kRmi nikalane para, hima, daMzamazaka, mahAvAtAdi ke saMgharSa se aticAra lagane para, snigdhabhUmi harita tRNa, kardama Adi ke Upara calane para, ghuTanoM taka jala meM praveza kara jAne para, anya nimittaka vastu ko upayoga meM le lene para, nAva ke dvArA nadI pAra hone para, pustaka yA pratimA Adi ke girA dene para, paMca sthAvaroM kA vighAta karane para, binA dekhe sthAna para zArIrika mala chor3ane para, pakSAdi pratikramaNa - Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 174 paryanta vyAkhyAna, pravacana Adi meM kevala kAyotsarga prAyazcitta hotA hai aura thUkane aura pezAba Adi ke karane para kAyotsarga karanA prasiddha hI hai| tapa - karmoM kA kSaya karane ke lie jo tapA jAtA hai, jo karma-IMdhana ko bhasma karane meM samartha hai aura pA~coM indriya rUpI hAthiyoM ko vaza meM karane ke lie aMkuza ke samAna hai use tapa kahate haiN| vaha anazanAdi ke bheda se aneka prakAra kA hai| vratoM meM aticAra lagane para unakI zuddhi karane ke lie upavAsa, rasaparityAga, ekAsana, AcAmla Adi prAyazcitta diyA jAtA hai vaha tapa nAmaka prAyazcitta hai| cheda - cheda kA artha hai vidAraNA, Tukar3e karanA, nAza karanA ityAdi / yahA~ para prAyazcitta kA prakaraNa hai ata: vratoM meM anAcAra Adi doSa laga jAne para munirAja ko eka dina, eka pakSa, eka mAsa, eka Rtu, eka ayana aura eka varSa Adi taka kI dIkSA paryAya kA cheda karake icchita paryAya se nIce kI bhUmikA meM sthApita karanA cheda nAmaka prAyazviA tapasvI jhAra..tAra vratoM kI virAdhanA karatA hai, usako yaha prAyazcitta diyA jAtA hai| parihAra - pakSa, mAsa, varSa Adi kI avadhi ke lie aparAdhI sAdhu ko saMgha se pRthak kara denA parihAra nAmaka prAyazcitta hai| yaha parihAra prAyazcitta do prakAra kA hai- anavasthApya aura pAraMcika / anavasthApya parihAra prAyazcitta do prakAra kA hai - svagaNa anupasthApana aura paragaNa anupasthApana / jisako svagaNAnupasthApana prAyazcitta diyA jAtA hai vaha sAdhu saMghastha sAdhuoM se battIsa dhanuSa dUra baiThatA hai| apane se choTe-bar3e muniyoM ko namaskAra karatA hai, parantu koI bhI sAdhu usako prativaMdanA nahIM karate haiN| vaha aparAdhI sAdhu apane guru ke sAtha vArtAlApa karatA hai, AlocanA karatA hai, anya kisI munizrAvaka Adi ke sAtha vArtAlApa nahIM karatA, na hI AlocanA karatA hai aura mauna rakhatA hai| apanI pIchI ko ulaTI rakhatA hai| kama-se-kama pA~ca-pA~ca upavAsa aura adhika se adhika chaha-chaha mahIne ke upavAsa karatA rahatA hai| isa prakAra 12 varSa taka eka upavAsa aura 1 pAraNA karanA uttama, madhyama meM eka mahIne meM pA~ca upavAsa se adhika aura 15 upavAsa se eka nyUna karanA aura jaghanya meM eka mahIne meM pA~ca upavAsa karanA hotA hai| isakA kAla 12 varSa kA hai| yaha svagaNa (nijagaNa) anupasthApana nAmaka prAyazcitta hai| mahA aparAdhI sAdhu ko AcArya dUsare AcArya ke saMgha meM bhejate haiN| ve dUsare saMgha ke AcArya bhI usakI AlocanA sunakara binA prAyazcitta diye tIsare saMgha meM bheja dete haiN| isa prakAra sAta saMghoM ke AcAryoM ke pAsa bhejate haiM, parantu koI bhI AcArya usako prAyazcitta nahIM dete| sAtaveM AcArya punaH usa aparAdhI muni ko usake saMgha ke AcArya ke samIpa bheja dete haiN| ve AcArya usako svagaNAnupasthApana vidhi meM likhita prAyazcitta dete haiN| yaha paragaNAnupasthApana prAyazcitta hai| pAraMcika - sarvaprathama AcArya saMdhastha sarva munirAjoM ko bulAkara ghoSaNA karate haiM ki - "yaha Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 175 muni mahApApI hai, apane mata se bAhya hai, vaMdanA karane ke ayogya hai isalie isako pAraMcika prAyazcitta dekara saMgha se nikAlate haiN|" aisA kahakara anupasthApana nAmaka prAyazcitta dekara aise kSetra meM bheja dete haiM jahA~ para sAdharmI janoM kA nivAsa nahIM hai, isa prAyazcitta kI vidhi anupasthApana prAyazcitta kI vidhi ke samAna hai - utkRSTa rUpa se isake bhI upavAsa kI avadhi chaha mAsa hai| pAraMcika prAyazcitta vAlA sAdhu 12 varSa vidharmiyoM ke sthAna meM pUrNa karatA hai| isa kAla meM yaha parihAra nAmaka prAyazcitta nahIM diyA jAtA hai| ye donoM prakAra ke prAyazcitta paMca mahAvrata ke virAdhaka, rAjyaviruddha kAryakAraka munirAja ko diye jAte haiM jinakA uttama saMhanana ho, jo 11 aMga aura nI pUrva ke pAThI hoM; sAdhAraNa aparAdhI yA sAdhAraNa saMhanana vAle ko nahIM diye jaate| zraddhA vA upasthApana - jo sAdhu samyagdarzana ko chor3akara mithyAmArga meM praveza kara jAtA hai usako puna: sanmArga meM sthApita karanA zraddhA nAmaka prAyazcitta hai athavA mahAvratAdi se cyuta ho jAne para puna: dIkSA denA upasthApana nAmaka prAyazcitta hai| isa prakAra isa tapa ke nau vA dasa bheda kahe haiN| isa grantha meM prAyazcitta ke dasa bheda kahe haiN| isa prAyazcitta nAmaka tapa se AtmapariNAmoM kI vizuddhi hotI hai, karmakAlimA kA vidhvaMsa hotA hai, jisa prakAra agni ke tApa se suvarNa zuddha hotA hai| vinaya nAmaka tapa kA lakSaNA ghA bheda trikaraNazuddhyA nIcairvRttirvinayaM sadAbhipUjyeSu / samyaktvAdyAzrayaNAt paJcavidha: so'pi vijJeyaH // 112 / / anvayArtha - sadA - niraMtara / abhipUjyeSu - pUjya puruSa ke prti| trikaraNazuddhayA - mana, vacana aura kAya kI zuddhi pUrvaka / nIcairvRttiH - namratA honaa| vinayaM - vinaya nAmaka tapa hai| sa; - vaha vinayatapa / api - bhii| samyaktvAdyAzrayaNAt - samyagdarzana Adi ke Azraya se| paMcavidhaH - pA~caprakAra kaa| vijJeyaH - jAnanA caahie|||3|| artha - jisa kriyA se karma mala naSTa hote haiM usako vinaya kahate haiM athavA mokSa ke sAdhana samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra ke dhAraNa karane vAle puruSoM ke prati namratA, ratnatraya evaM 12 prakAra ke tapoM ke aticAroM kA nirAkaraNa, tapAdi ke viSaya meM pariNAmoM kI vizuddhi aura indriyoM kA damana karanA Adi ko vinaya kahate haiN| jJAna vinaya, darzana vinaya, cAritra vinaya, tapa vinaya aura upacAra vinaya ke bheda se vinaya pA~ca prakAra kA hai| tattvArtha sUtra meM darzana, jJAna, cAritra aura upacAra vinaya ke bheda se vinaya cAra prakAra kA kahA hai| tapa vinaya, cAritra vinaya meM samAviSTa ho jAtA hai, kyoMki tapa cAritra kA hI aMga hai| jaba tapa aura cAritra meM bheda karate haiM to vinaya pA~ca prakAra kA hotA hai| isa grantha meM vinaya pA~ca prakAra kA kahA hai| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 176 1. jJAna vinaya - kAla, vinaya, upadhAna, bahumAna, anihnava, vyaMjana, artha aura ubhaya ke bheda se jJAna vinaya ke ATha bheda haiN| zAstroM kA adhyayana saMdhyAkAla (sUryodaya ke do ghar3I pUrva, do ghar3I pazcAt, sUryAsta ke do ghar3I pUrva -do ghar3I pazcAt tathA madhyAhna kAla kI rAtri aura dina ke do-do ghar3I pUrva pazcAt ), aSTAhnikA, aSTamI, caturdazI Adi parva kAla, dizAdAha, ulkApAta Adi varjanIya kAla kA parihAra kara zeSa kAla meM svAdhyAya, paThana-pAThana, vyAkhyAna Adi karanA kAla vinaya hai| kyoMki akAla meM svAdhyAya karane se jinendra bhagavAna kI AjJA kA tiraskAra hotA hai ataH jJAnAvaraNIya karma kA baMdha hotA hai aura kAla zuddhipUrvaka paThana-pAThana karane se azubha karma naSTa hote haiN| vinaya zuddhi zrutajJAna aura zrutadhara ke guNoM kI prazaMsA karanA, unakA saMstavana karanA, zruta bhakti evaM AcArya bhakti par3hakara svAdhyAya prArambha karanA vinaya zuddhi hai / vinayapUrvaka zAstrAbhyAsa karane se vidyAyeM siddha hotI haiN| zIghra hI jJAna kI prApti hotI hai| - upadhAna - vizeSa niyama dhAraNa karanA, jaba taka yaha zAstra yA yaha anuyoga, prakaraNa samApta nahIM hogA taba taka maiM eka upavAsa eka pAraNA karU~gA, do upavAsa eka pAraNA karU~gA, nIrasa bhojana karU~gA yA amuka vastu kA tyAga karUMgA, ityAdi rUpa se saMkalpa karanA upadhAna vinaya hai| yaha upadhAna jJAnAvaraNIya karma kA nAzaka tathA zrutajJAna kA utpAdaka hai| bahumAna vinaya - pavitratA se hAtha jor3akara caukI Adi para zAstra ko sthApita kara mana kI ekAgratA se artha kI avadhAraNA karate hue zAstrAbhyAsa karanA bahumAna hai| AtmapariNAmoM kI vizuddhi va kaSAyoM ke manda hone se hI deva, zAstra evaM gurujanoM ke prati bahumAna AtA hai aura pariNAmavizuddhi, karmakSaya meM nimitta kAraNa hai tathA zAstroM (jinavacanoM) kA bahumAna karanA, jina bhagavAna kA bahumAna karanA hai, kyoMki jinadeva aura jinavANI meM koI antara nahIM hai| jinadeva, jinavacana evaM nirgrantha guru ke prati bahumAna hone se karmoM kI asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai aura karmoM kI nirjarA se jJAna kI prApti hotI hai| bahumAna vinaya jJAna prApta hone kA kAraNa haiM arthAt zAstra kA bahumAna karane vAle ko zIghra hI jJAna kI prApti hotI hai| aniva - apalApa karanA, anyathA pravRtti karanA, asaliyata ko chipAnA nihnava hai| ataH jisa guru ke samIpa adhyayana kiyA hai usake nAma ko chipAkara dUsare kisI vikhyAta guru se maiMne adhyayana kiyA hai, aisA kahanA nihnava hai| nihnava kA tyAga karanA anihnava hai| nihnava doSa se azubha karmoM kA Asrava hotA hai aura anihnava se hotI hai samyagjJAna kI prApti / vyaJjana zuddhi - k Adi akSaroM ko vyaMjana kahate haiN| gaNadharAdi AcAryoM ne jo nirdoSa sUtroM kI racanA kI hai, unako doSa rahita par3hanA vyaJjana zuddhi hai / zaMkA zabda to paudgalika haiM, unakA zuddha uccAraNa jJAnavinaya kaise ho sakatA hai ? - Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamunmA 262 uttara - yadyapi zabda paudgalika haiM, jJAnasvarUpa nahIM haiM tathApi padArtha jo zrutajJAna hai vaha zabda kI bhitti para khar3A hai| zabda ke dvArA hI hama vastu ko jAna sakate haiM, zabda jJAnotpatti kA sAdhana haiM, ata: zabdoM ko jJAna kaha dete haiM aura vyaJjanoM ko zuddha par3hanA jJAnavinaya kahalAtA hai| akSarahIna vA azuddha par3hane se artha kA anartha ho jAtA hai| artha zuddhi - zabda ke vAcya ko artha kahate haiM jaise - 'mAnava' yaha zabda hai| isakA artha vAcya hai aadmii| ata: zabdoM ke uccAraNa ke anantara mana meM jo abhiprAya utpanna hotA hai use artha kahate haiN| gaNadharAdi racita sUtroM ke artha kA yathArtha rUpa se vivecana karanA, unakI AgamAnukUla vyAkhyA karanA arthazuddhi hai| kevala sUtroM kA vivecana mAtra nahIM kyoMki kevala vivecana se viparIta artha bhI ho sakatA hai, jaise 'saindhavamAnaya' isa zabda kA vivecana hai : saindhava lAo, ghor3A lAo yaha bhI artha ho sakatA hai aura namaka lAo, saindhava deza kI koI vastu lAo, yaha bhI artha ho sakatA hai ata: zabdoM kA prakaraNavaza nirdoSa artha karanA hI arthazuddhi hai, anyathA artha kA anartha ho jAtA hai, jaise - kSIrakadamba ke putra parvata ne artha zuddha na par3hakara viparIta artha karake hiMsA kA pracAra kiyA tathA saMsAra meM hiMsAmaya dharma kI pravRtti kI aura marakara naraka meM gayA / eka zabda ke aneka artha hote haiM, unakA yukti aura AgamAnusAra zuddha artha karanA arthazuddhi hai| ubhayazuddhi - vyaMjana kI zuddhi aura usake vAcya abhiprAya kI zuddhi ko ubhayazuddhi kahate haiN| jaise koI puruSa sUtra kA artha to neka kahatA hai, parantu sUtra uccAraNa ThIka nahIM krtaa| dIrgha ke sthAna meM hrasva kA aura hrasva ke sthAna meM dIrgha kA tathA saMyukta akSaroM kA asaMyukta aura asaMyukta akSaroM kA saMyukta uccAraNa karatA hai| isalie vyaMjana zuddhi kahI gaI hai| koI puruSa zabdoM kA zuddha uccAraNa to karatA hai parantu artha kI prarUpaNA viparIta karatA hai isalie arthazuddhi kA ullekha kiyA hai| tIsarA mAnava sUtra kA uccAraNa bhI azuddha karatA hai aura usakA artha bhI aMTasaMTa bakatA hai| ina donoM doSoM ko dUra karane ke lie ubhaya zuddhi kA nirUpaNa kiyA hai| isa prakAra ATha prakAra kI zuddhipUrvaka zAstroM kA paThana-pAThana karanA jJAna vinaya hai| 2. darzana vinaya : samyagdarzana ke ni:zaMkita Adi ATha aMga haiM aura zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anyadRSTistuti evaM prazaMsA ye pA~ca aticAra (doSa) haiN| ATha guNoM evaM pA~ca doSoM se rahita samyagdarzana ko dhAraNa karanA tathA arhadbhakti, pUjA Adi ke pariNAma darzana vinaya hai| 3. cAritra vinaya - pA~ca mahAvratoM ko dhAraNa karanA, pA~ca samiti kA pAlana, paMcendriya kA rodha aura mana, vacana, kAya ko vaza meM karanA yaha cAritra hai| sparzana Adi indriyoM ke manojJa evaM amanojJa viSaya haiM inameM rAga-dveSa nahIM karanA, indriyoM ko apane viSayoM meM pravRtti nahIM karane denA indriyarodha hai| jo AtmA ko kasate haiM, duHkha dete haiM, unako kaSAya kahate haiN| jaise vRkSoM kI chAla se jo rasa nikalatA hai usako kaSAya kahate haiN| cikkaNa hone se vastra para lagane ke bAda vaha vastra se nikalatA nahIM tathA Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam * 178 vastra kI svacchatA ko naSTa kara detA hai| usI prakAra jinakA sambandha hone se AtmA kI svacchatA naSTa hotI hai, jinakA sambandha chur3AnA duSkara hai, jo AtmA ko jJAnAvaraNAdi karmoM meM sthira karatI hai, unake sthiti aura anubhAga kI vRddhi karatI hai - mana kI ekAgratA ko naSTa karatI hai ve kaSAyeM kahalAtI haiN| una kaSAryoM ko utpanna nahIM hone denA kaSAya praNidhAna hai| samyak prakAra pravRtti karanA, vA pApa se bacane ke lie mana kI prazasta ekAgratA samiti kahalAtI hai| vaha pA~ca prakAra kI hai| IryA samiti - jIvoM kI rakSA karane ke lie sAvadhAnI ke sAtha cAra hAtha Age kI bhUmi dekhakara clnaa| bhASA samiti - hita, mita, madhura aura satya vacana bolnaa| eSaNA samiti - nirdoSa arthAt udgamAdi 46 doSa TAlakara AhAra krnaa| AdAnanikSepaNa samiti - kisI bhI vastu ko sAvadhAnI ke sAtha uThAnA yA rakhanA, jisase milI jIvajantu ko pAta nahI jaay| pratiSThApana samiti - malamUtra Adi ko aise sthAna para visarjita karanA jisase jIvotpatti na ho aura na kisI jIva kI virAdhanA ho| samyak prakAra se mana, vacana, kAya kA nigraha karanA, inakA gopana karanA vA bAhya pravRttiyoM se mana ko haTAkara AtmAbhimukhI karanA gupti hai| isake tIna bheda haiM - manogupti - aprazasta, azubha vA kutsita saMkalpoM se mana ko httaanaa| vacana gupti - asatya, karkaza, kaThora, kaSTajanaka athavA ahitakara vacanoM kA prayoga nahIM karanA vA vacana bolane meM pravRtti nahIM krnaa| kAya gupti - zArIrika kriyAoM ko rokanA athavA asat vyApAra sambandhI zArIrika kriyAoM se nivRtta hokara zubha vyApAra meM lgaanaa| hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha ina pA~ca pApoM kA mana, vacana, kAya, kRta, kArita, anumodanA se tyAga karanA paMca mahAvrata hai| isa prakAra paMca mahAvrata, paJca samiti, tIna gupti kA dhAraNa, kaSAyoM aura indriyoM kA nirodha rUpa jo samyakcAritra hai, usakA nirdoSa pAlana karanA, cAritra meM aticAra nahIM lagAnA tathA cAritra ke prati hArdika anurAga honA cAritra vinaya hai| 4. tapa vinaya - icchAoM kA nirodha karanA tapa hai| jaise AkAza ananta hai, usI prakAra icchAe~ bhI ananta haiM, eka icchA kI pUrti hone se pahale hI aneka navIna icchAoM kA prAdurbhAva ho jAtA hai| mana aura indriyoM ko saMyata kie binA na vyakti ke jIvana meM tuSTi A sakatI hai aura na jIvana nirAkula bana sakatA hai| ataeva icchAnirodha tapa kI AvazyakatA hai| vaha tapa aMtaraMga aura bahiraMga ke bheda se do prakAra kA hai| bahiraMga tapa ke anazana Adi chaha aura aMtaraMga tapa ke prAyazcitta Adi chaha bheda haiN| anazana - lehya, peya, khAdya aura svAdya ina cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga krnaa| avamaudarya - bhUkha se kama (khAnA) bhojana krnaa| rasa parityAga - ghRta, taila, dUdha, dahI, madhura aura lavaNa ina rasoM meM se eka, do yA sarva rasoM kA tyAga karanA vA nirvikRti bhojana krnaa| viviktazayanAsana - svAdhyAya kI vRddhi, mana kI ekAgratA tathA brahmacarya vrata kA pAlana karane ke lie ekAnta sthAna meM uThanA, baiThanA, zayana karanA / vRtti parisaMkhyAna - ghara, mohallA, dAtA, bhojana, pAtra Adi kA niyama karanA arthAt 'isa ghara meM AhAra hogA to grahaNa karU~gA anyathA nahIM' Adi kA saMkalpa karanA / kAyakleza - zIta, uSNa, Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 179 bhUkha, pyAsa Adi ke dvArA zarIra ko kaSTa denaa| ye chaha bahiraMga tapa haiM kyoMki ye bAhya meM dRSTigocara hote haiM prAyazcitta - apane doSoM kI zuddhi krnaa| vinaya - gurujanoM ke prati Adara bhAva honaa| vaiyAvRtti - AcArya, upAdhyAya, glAnAdi kI sevA-zuzrUSA krnaa| svAdhyAya - vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza rUpa pA~ca prakAra ke svAdhyAya meM apane citta ko sthira krnaa| vyutsarga - tyAga kA nAma vyutsarga hai| kAma-krodha Adi antaraMga vikAroM kA tyAga karanA antaraMga vyutsarga hai aura dhanadhAnyAdi bAhya upAdhiyoM kA tyAga karanA bAhya vyutsarga hai| dhyAna - Arta, raudra, dharma aura zukla ke bheda se dhyAna cAra prakAra kA hai| isameM tapa kA prakaraNa hone se Arta aura raudra dhyAna meM to mokSa nahIM hai| dharma aura zukla dhyAna hI nirjarA kA kAraNa hone se tapa rUpa haiN| isa tapa ke prati Adara bhAva tapa vinaya hai athavA tapa hI saMsAra kA nAzaka hai, aisA vicAra kara tapa kI prazaMsA karanA hI tapovinaya hai| 5. upacAra vinaya - cAritradhArI tapasviyoM ke prati Adara bhAva upacAra vinaya hai| vaha parokSa aura pratyakSa ke bheda se do prakAra kA hai| kAyika, vAcanika aura mAnasika ke bheda se parokSa aura pratyakSa vinaya ke tIna bheda haiN| kyoMki mana, vatana kAya ina tInoM me virasa kiyA jAtA hai! parokSa vinaya - guru ke parokSa meM kiyA jAne vAlA viny| parokSa kAyika vinaya - guru ke samakSa nahIM rahane para bhI unako parokSa meM namaskAra karanA, unakI AjJA kA pAlana karanA / parokSa vAcanika vinaya - guru ke samakSa nahIM rahane para bhI vacanoM ke dvArA unakI stuti karanA / parokSa mAnasika vinaya - mana ke dvArA parokSa meM guru ke hita kA ciMtana krnaa| unake prati Adara bhAva yukta mAnasika pravRtti krnaa| unake guNoM kI prazaMsA Adi mAnasika prvRttiyaaN| pratyakSa vinaya - pratyakSa meM guruoM kA satkAra krnaa| isake pratyakSa kAyika vinaya, pratyakSa vAcanika vinaya aura pratyakSa mAnasika vinaya ye tIna bheda haiN| pratyakSa kAyika vinaya - gurujana, tapo'dhika maharSi Adi pUjya puruSoM ke Ane para svayaM bar3e Adara se uThakara khar3e honA, unako mastiSka jhukAkara, zarIra ko namra kara, hAtha jor3akara AdarapUrvakra namaskAra karanA, unake samIpa jAkara unakA svAgata karanA, unake sAtha calate samaya pIche thor3e antara se hAtha-pairoM kA calate hue zabda na karate hue unake pIche-pIche calanA, calate samaya guru ke zarIra kA sparza nahIM karate hue gamana karanA, apane hAtha-pA~va, zvAsocchvAsa Adi ke dvArA unakI virAdhanA na ho isa rIti se unake pIche baiThanA, yadi gurujanoM ke sammukha baiThanA ho to unake vAma pArzva bhAga meM uddaNDatA rahita mastaka jhukAkara baiThanA, guru ke sammukha Asana para nahIM baiThanA, zayana karate samaya guru ke barAbara nahIM sonA, guru ke nAbhi taka ke bhAga ke pramANa jamIna chor3akara zayana karanA arthAt do hAtha jamIna chor3akara guru ke caraNoM kI tarapha mastaka karake guru ko hAtha-pA~va kA dhakkA na lage isa rIti se zayana krnaa| jaba gurudeva ke baiThane kI icchA ho to pRthvI kA pramArjana karake Asana bichA denaa| unake upakaraNoM (kamaNDalu Adi) ko svaccha karake denA, guru ke zarIrAnukUla mardana karanA Adi pratyakSa kAyika vinaya hai| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 180 pratyakSa vAcanika vinaya - guru ke samIpa AdarapUrvaka hita mita priya vacana bolanA, karkaza apriya aura guru ke pratikUla vacana na lonamA ! stana meM bhI gurujI nindaH, annA, niraskArakArI vacana nahIM bolanA pratyakSa vAcanika vinaya hai| pratyakSa mAnasika vinaya - pApAsava ke kAraNabhUta pariNAmoM ko hRdaya meM praveza nahIM hone denA, guru kI niMdA vA tiraskAra ke bhAva mana meM nahIM hone denA, guru ke vacana sunakara krodha nahIM karanA, apane hRdaya ko guruoM ke guNoM meM anurakta rakhanA pratyakSa mAnasika vinaya hai| deva zAstra guru kA tathA yathAyogya sahadharmI kA satkAra karanA bhI upacAra vinaya meM garbhita ho jAtA hai tathA akRtrima evaM kRtrima jinabimba, jinamandira kI pUjA-stuti Adi sarva upacAra vinaya ke bheda haiN| isa prakAra pA~ca prakAra ke vinaya se yukta honA vinaya nAmaka aMtaraMga tapa haiN| vinaya guNa se Atmazuddhi, karmamala kA nAza, vaimanasya kA abhAva, guruoM kA anugraha, saralatA, mRdutA Adi aneka guNoM kI prApti hotI hai| vaiyAvRtti nAmaka tapa kA lakSaNa aura usake bhedoM kA kathana vyApadi yat kriyate tat vaiyAvRtyaM svshktisaarnn| hyAcAryAdisamAzrayavazato dazadhA vikalpyaM tat // 113 // anvayArtha - yat - jo / svazaktisAreNa - svakIya zakti ke anusAra | vyApadi - Apatti kA nirAkaraNa / kriyate - kiyA jAtA hai| tat - vh| vaiyAvRttyaM - vaiyAvRtti hai| tat - vaha vaiyaavRtti| hi - nizcaya se| AcAryAdi samAzrayavazata: - AcAryAdi ke Azraya ke vaza se| dazadhA - dasa prakAra ke| vikalpyaM - vikalpa vAlI hai| artha - guNI puruSoM ke duHkha meM A par3ane para svazakti anusAra nirdoSa vidhi se unakA duHkha dUra karanA, pA~va dabAnA, apane hAtha se khaMkAra, nAka Adi kA bhItarI mala sApha karanA, unake anukUla vAtAvaraNa rakhanA, prAsuka auSadhi, AhArapAna, Azraya, caukI, takhtA, sAMtharA Adi dharmopakaraNoM se pratikAra karanA tathA samyagdarzana, samyakcAritra se cyuta hote hue sAdhuoM ko punaH samyagdarzana-cAritra meM dRr3ha karanA vaiyAvRtti kahalAtI hai| arthAt rogAdi se vyAkula sAdhu ke viSaya meM unakI Apatti Adi dUra karane ke lie khyAti, lAbha, pUjA, pratiSThA kI bhAvanA ke binA jo kucha kiyA jAtA hai, vaha vaiyAvRtti kahalAtI hai| AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSya, glAna, gaNa, kula, saMgha, sAdhu aura manojJa ye daza vaiyAvRtti karane ke yogya hote haiN| isalie pAtra kI apekSA vaiyAvRtti ke 10 bheda kahe haiN| jJAnAcAra, tapAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra aura vIryAcAra rUpa pA~ca prakAra ke AcAra kA jo svayaM pAlana karate haiM aura anya ziSyoM se pAlana karAte haiM tathA paMcAcAra kA upadeza dete haiM, ve AcArya kahalAte Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 181 jo 11 aMga evaM 14 pUrva ke pAThI hote haiM, ratnatraya se suzobhita haiM, jinake samIpa jAkara bhavyajana vinayapUrvaka zruta kA adhyayana karate haiM ve upAdhyAya kahalAte haiN| jo cirakAla se dIkSita haiM, ratnatraya rUpa mokSamArga kI sAdhanA karate haiM, ve sAdhu kahalAte haiN| mAsopavAsa Adi ghora tapazcaraNa karane vAle tapasvI kahalAte haiN| jo adhyayana karane meM rata haiM ve zaikSya kahalAte haiN| roga se pIr3ita sAdhu glAna kahalAte haiN| sthaviroM kI santati ko gaNa kahate haiN| vA tIna puruSoM ke samudAya ko gaNa kahate haiN| dIkSAcArya ke ziSya samudAya ko kula kahate haiM arthAt eka guru ke ziSya samudAya ko kulla kahate haiN| ratnatraya ke dhArI sAdhuoM ke samUha ko saMgha kahate haiN| lokasammata sAdhu ko manojJa kahate haiM athavA abhirUpa gaurava kI (jinadharma kI) utpatti meM hetubhUta vidvAn vAgmI vA kulIna Adi rUpa se lokaprasiddha ko, vA susaMskRta avirata samyagdRSTi ko manojJa kahate haiM arthAt jo avratI hokara bhI vAgmI hai jisake dvArA dharma kI prabhAvanA ho sakatI hai usa avirata samyagdRSTi ko manojJa kahate haiN| ___ ina daza prakAra ke pAtroM ke bheda se vaiyAvRtti nAmaka tapa ke bhI daza bheda hote haiN| ina daza prakAra ke pAtroM kI Apatti ko dUra karanA, apanI pUjA-pratiSThA kI apekSA na karake una mahApuruSoM kA upakAra karanA, unake duHkha ko dUra karanA vaiyAvRtti nAmaka aMtaraMga tapa hai| samAdhi kI prApti, vicikitsA kA abhAva aura pravacana vAtsalya kI abhivyakti ke lie vaiyAvRtti tapa kiyA jAtA hai| vaiyAvRtti nAmaka tapa ke prabhAva se guNagrahaNa ke pariNAma, zraddhA, bhakti, vAtsalya, pAtra kI prApti, vicchinna samyaktva Adi kA puna: saMdhAna, tapa, pUjA, tIrtha avyucchitti, samAdhi, jinAjJA kA pAlana, saMyama kI sahAyatA, dAna, nirvicikitsA aMga kA pAlana, prabhAvanA (dharmaprabhAvanA) kArya nirvahaNa aura ba~dhe hue karmoM kI nirjarA, Agata karmoM kA saMvara Adi guNoM kI prApti hotI hai| jo samartha hokara bhI vaiyAvRtti nahIM karatA hai vaha dharmabhraSTa hai tathA jinAjJA kA bhaMga karane vAlA hai| svAdhyAya karane vAlA kevala svayaM kI unnati kara sakatA hai parantu vaiyAvRtti karane vAlA sva evaM para donoM ko unnata banAtA hai| ata: apanI zakti ke anusAra vaiyAvRtti nAmaka tapa avazya karanA caahie| svAdhyAya nAmaka tapa kA lakSaNa aura usake bheda svadhyayanamAgamasya svAdhyAyAkhyaM tapastato mukhym| parivartanAdibhedAtpazavidhaM tadvadantyAryAH // 114 // anvayArtha - Agamasya - Agama kaa| svadhyayanaM - suSTu bhalI prakAra adhyayana karanA / svAdhyAyAkhyaM - svAdhyAya nAmaka / mukhyaM - mukhya / tapaH - tapa hai| AryAH - AryapuruSoM ne / tataH - Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamucyayam - 182 islie| tat - isa tapa ko| parivartanAdibhedAt - parivartana Adi ke bheda se| paMcavidhaM - pA~ca prakAra kA kahA hai| ___ artha - bhalI prakAra syAvAda se yukta jinendradeva dvArA kathita Agama kA abhyAsa karanA, paThanapAThana karanA svAdhyAya nAmaka tapa hai| yaha tapa 12 prakAra ke tapoM ke pAlana kA mUla kAraNa hai isalie yaha mukhya tapa hai kyoMki svAdhyAya ke binA sva - para kA jJAna nahIM hotA aura sva-para ke bheda ke abhAva meM 12 prakAra ke tapoM kA anuSThAna karanA zakya nahIM hai| vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza ke bheda se AcAryoM ne svAdhyAya ke pA~ca bheda kahe haiN| __ aMga praviSTa, aMga bAhya vA prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga rUpa Agama ko par3hanA vA dUsaroM ke lie vyAkhyAna karanA vAcanA nAmaka svAdhyAya hai / jAne hue sUtra meM utpanna zaMkA ko dUra karane ke lie vA jJAta athaM ko dRr3ha karane ke lie dUsare jJAnI / se pUchanA pRcchanA nAmaka svAdhyAya hai| ____ jJAta artha kA bAraMbAra ciMtana karanA anuprekSA nAmaka svAdhyAya hai| paThita zAstra kA puna:puna: parivartana, bAra-bAra par3hanA AmnAya nAmaka svAdhyAya hai| vezaThazalAkA puruSoM ke caritra par3hanA vA anya janoM ke lie vastu ke svarUpa kA kathana karanA dharmopadeza nAmaka svAdhyAya hai| ___ pA~coM prakAra kI svAdhyAya zruta-bhakti par3hakara vA devavaMdanA rUpa maMgalAcaraNa karake hI karanI caahie| jo sAdhu nirantara arhanta bhagavAn ke dhyAna meM lIna rahatA hai usake "arhan zaM vo dizyAt" arhanta bhagavAna tumhArA kalyANa kareM tathA "sadAstu vaH zAMti:" tumhAre sadA zAMti banI rhe| ityAdi vacanoM ke uccAraNa ko bhI svAdhyAya kahate haiN| kyoMki pUrvAcAryoM ne ina zabdoM ke par3hane se bhI kalyANa aura paramparA se mokSa kI siddhi mAnI hai| stuti, stotra, pUjA Adi bhI AmnAya nAma kI svAdhyAya hai| 12 prakAra ke tapoM meM svAdhyAya ke samAna koI dUsarA tapa nahIM hai| jinendra deva ke dvArA kathita zAstroM kA adhyayana karane se sUrya kI kiraNoM ke samAna sva-para-prakAzaka jJAna vizuddha hotA hai| candramA ke samAna cAritra nirmala hotA hai aura samyagdarzana bhI 25 doSa rahita ho jAtA hai| svAdhyAya tapa vyAkhyAtA aura zrotA ke asaMkhyAta guNazreNI rUpa se hone vAlI karmanirjarA kA kAraNa hai| aMtaraMga tapa rUpa dhyAna kA prakaraNa uttamasaMhananasyaikAgrajacintAnirodhanaM dhyaanm| antarmuhUrtakAlaM cArtAdicatuH prakArayutam / / 115 // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 183 ___anvayArtha - uttamasaMhananasya - uttama saMhanana vAle ke| ekAgraja cintAnirodhanaM - ekAgra se utpanna ciNtaanirodh| dhyAnaM - dhyAna hotA hai| antarmuhUrtakAlaM - antarmuhUrta kAla hai| ca - aura vaha dhyaan| AdicatuHprakArayutaM - ArttAdi ke bheda se cAra prakAra se yukta hai| artha - isa zlAka me 'uttamasaMhanana' yaha dhyAtA kA lakSaNa hai kyoMki uttama saMhanana ke binA dhyAna meM sthiratA nahIM A sktii| ekAgraciMtA - nirodha, yaha dhyAna kA lakSaNa hai, arthAt eka vastu meM cintA kA avasthAna honA chadmasthoM kA dhyAna hai aura kevalI bhagavAna ke yoganirodha hI hai| 'antarmuharttAt' isa zabda se kAla kI avadhi kI gayI hai, antarmuhurta se adhika kAla taka ekAgracintA kA sthira rahanA durdhara hai| eka dina, varSa Adi taka jo dhyAna kI bAta sunI jAtI hai, vaha yuktiyukta nahIM hai kyoMki itane kAla taka ekAgra hone se indriyoM kA upaghAta ho jAtA hai| AdinAtha, bAhubalI Adi ke eka varSa taka kA jo dhyAna kahA jAtA hai, vaha dhyAna nahIM dhyAna kI cintA yA bhAvanA hai| ekAgratA ko prApta jo mana hai, usakA nAma dhyAna hai| isake viparIta jo caMcala (asthira) citta hai use sAmAnya se bhAvanA, anuprekSA athavA cintA kahA jAtA hai| isa taraha vaha tIna prakAra kA hai| yadyapi sAmAnya se bhAvanA, anuprekSA aura cintA meM bheda nahIM hai, para vizeSa rUpa meM ve tInoM bhinna bhI haiM - bhAvanA se dhyAnAbhyAsa kI kriyA abhipreta hai| anu arthAt pazcAdbhAva meM jo prekSaNa hai usakA nAma anuprekSA hai, abhiprAya usakA yaha hai ki smRtirUpa dhyAna se bhraSTa hone para jIva ke citta kI jo ceSTA hotI hai, use anuprekSA samajhanA caahie| ukta bhAvanA aura anuprekSA ina donoM se rahita jo mana kI pravRtti hotI hai, use cintA kahate haiN| antarmuhUrta kAla taka jo eka vastu meM citta kA avasthAna hai, vaha chadmasthoM kA dhyAna hai tathA yogoM kA jo nirodha hai - unakA jo vinAza hai, vaha jinoM (kevaliyoM) kA dhyAna hai| eka vastu meM jo sthiratA pUrvaka citta kA avasthAna hotA hai, isakA nAma dhyAna hai| isa prakAra kA dhyAna chadmasthoM ke hotA hai aura vaha antarmuhUrta kAla taka hI sambhava hai, isase adhika kAla taka usakA rahanA sambhava nahIM hai| "vasanti asmin guNa-paryAyAH iti vastu" isa nirukti ke anusAra jisameM guNa aura paryAyeM rahatI haiM, vaha vastu (jIva Adi) kahalAtI hai| "chAdayatIti chadmaH" arthAt jo AtmA ke jJAnAdi guNoM ko AcchAdita karatA hai, use chadma kahA jAtA hai, jo jJAnAvaraNAdi ghAtikarma svarUpa hai| isa prakAra ke chama meM jo sthita hai, arthAt jinake jJAnAvaraNAdi cAra ghAtikarma udaya meM haiM, ve chadmastha, kevalI se bhinna alpajJAnI kahalAte haiN| eka vastu meM citta kI ekAgratArUpa pUrvokta dhyAna ina chadmastha jIvoM ke hI hotA hai, kevaliyoM ke vaha sambhava nahIM hai, kyoMki unake citta kA abhAva ho cukA hai| kevalI ke jo krama se yogoM kA nirodha hotA hai - unakA abhAva hotA hai, yahI unakA dhyAna hai| isa prakAra kA vaha dhyAna kevalI ke hI sambhava hai, chadmastha ke nhiiN| audArika Adi zarIroM ke sambandha se jo jIva kA vyApAra hotA hai, usakA nAma yoga hai| vaha mana, vacana aura kAya ke bheda se tIna prakAra kA hai| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 0 184 antarmuhUrta ke pazcAt unake cintA athavA dhyAnAntara hotA hai| Atma-paragata bahuta vastuoM meM saMkramaNa (saMcAra) ke hone para usa dhyAna kI paramparA dIrgha kAla taka cala sakatI hai| yahA~ antarmuhUrta ke pazcAt chadmastha jIvoM ke jo dhyAnAntara kA nirdeza kiyA gayA hai, isase dhyAna se bhinna anya dhyAna ko nahIM grahaNa karanA cAhie, kintu bhAvanA va anuprekSA svarUpa citta ko grahaNa karanA caahie| vaha dhyAnAntara bhI tabhI hotA hai jabaki usake pazcAt dhyAna hone vAlA ho / yahI krama Age bhI samajhanA caahie| isa prakAra se dhyAna kA pravAha AtmA, paramAtmA, bahuta vastuoM meM saMcarita hone se dIrgha kAla taka cala sakatA hai| AraMbha Adi kI tathA paragata se bahiraMga dravyAdika kI vivakSA rahatI hai| apane viSaya rUpa pravRtti hone ke kAraNa vaha sat kahA jAtA hai| kyoMki abhAva bhAvAntara svabhAva hotA hai (tucchAbhAva nahIM) abhAva vastu kA dharma hai| yaha bAta sapakSa sattva aura vipakSa vyAvRti ityAdi hetu ke aMga Adi ke dvArA siddha hotI hai athavA yaha nirodha zabda nirodhanaM nirodhaH isa prakAra bhAvasAdhana nahIM hai, to kyA hai ? nirudhyate nirodhaH jo rokA jAtA hai, isa prakAra karma sAdhana hai| cintA kA jo nirodha vaha cintAnirodha hai| Azaya yaha hai ki nizcala agrizikhA ke samAna nizcala rUpa se avabhAsamAna jJAna hI dhyAna hai| anya dhyeyoM se zUnya hotA huA bhI svasaMvedana kI apekSA zUnya nahIM hai| eka viSaya meM citta kI vRtti ko rokanA yA cintA ke vikSepa kA tyAga karanA vA cittanirodha karanA, dhyAna hai| isa dhyAna ke lakSaNa meM jo ekAgratA kA grahaNa hai, vaha vyagratA kI nivRtti ke lie hai| kyoMki jJAna vyagra hotA hai aura dhyAna ekAgra hotA hai| kisI eka viSaya meM nirantara rUpa se jJAna kA rahanA hI dhyAna hai| dhyAna ke viSaya meM cAra adhikAra haiM- dhyAtA, dhyeya, dhyAna aura dhyAna kA phala / isameM jo uttama saMhanana zabda kA prayoga kiyA hai, vaha dhyAtA kA pratIka hai| dhavalA kI 13vIM pustaka meM likhA hai, "uttama saMhanana vAlA, nisargabalazAlI, zUra tathA caudaha yA daza yA nau pUrva kA dhAraNa karane vAlA utkRSTa dhyAtA hotA hai"| isameM uttama saMhanana, caudaha pUrva kA jJAtA Adi dhyAtA ke vizeSaNa diye haiM - vaha utsarga mArga hai| apavAda vyAkhyAna se to pA~ca samiti aura tIna gupti ke pAlana kA pratipAdana karane vAle sArabhUta zrutajJAna se bhI dhyAna hotA hai| yadi dhyAna karane vAlA muni caudaha pUrva kA, yA daza pUrva kA, yA nau pUrva kA jAnane vAlA ho to vaha dhyAtA sampUrNa lakSaNoM se yukta kahalAtA hai| isake sivAya alpazruta jJAnI, atizaya buddhimAn aura zreNI ke pahale-pahale dharmadhyAna dhAraNa karane vAlA utkRSTa muni bhI uttama dhyAtA kahalAtA hai| Arta- raudra dhyAnoM se dUra, azubha lezyAoM se rahita, lezyAoM kI vizuddhatA se avalambita, Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 185 apramatta avasthA kI bhAvanA bhAne vAlA, buddhi ke pAra ko prApta yogI, buddhibalayukta, sUtrArtha avalambI, dhIra-vIra, samasta pariSahoM ko sahane vAlA, saMsAra se bhayabhIta, vairAgya bhAvanAe~ bhAne vAlA, vairAgya ke kAraNa bhogopabhoga kI sAmagrI ko atRptikara dekhatA huA samyagjJAna kI bhAvanA se mithyAjJAna rUpI gAr3ha andhakAra ko naSTa karane vAlA tathA vizuddha samyagdarzana dvArA mithyA zalya ko dUra bhagAne vAlA muni dhyAtA hotA hai| kyoMki tapa, vrata aura zrutajJAna kA dhAraka AtmA dhyAna rUpI ratha kI dhurI ko dhAraNa karane vAlA hotA hai| mumukSu ho, saMsAra se virakta ho, zAntacitta ho, mana ko vaza meM karane vAlA ho, zarIra va Asana jisakA sthira ho, jitendriya ho, citta saMvara yukta ho (viSayoM meM vikala na ho), dhIra ho arthAt upasarga Ane para na Diga, aise dhyAtA kI hI zAstroM meM prazaMsA kI gayI hai| jina-AjJA para zraddhAna karane vAlA, sAdhu kA guNakIrtana karane vAlA, dAna, zruta, zIla, saMyama meM tatpara, prasannacitta, premI, zubha yogI, zAstrAbhyAsI, sthira citta, vairAgya bhAvanA ko bhAne vAlA ye saba dharmadhyAnI ke bAhya va antaraMga cihna haiN| zarIra kI nIrogatA, viSayalampaTatA va niSThuratA kA abhAva, zubhagandha, malamUtra alpa honA, ityAdi bhI usake bAhya cihna haiN| yadyapi yahA~ sAmAnya dhyAtA kA lakSaNa kahA hai tathApi ye sarva lakSaNa dharma dhyAna aura zukla dhyAna ke dhyAtA ke kahe gaye haiN| kyoMki Artta-raudra dhyAna ke dhyAtA isase viparIta hote haiN| uttama saMhanana, yaha vizeSaNa mukhyatayA zukla dhyAna ke dhyAtA kA hai kyoMki zukla dhyAna usI ke hotA hai aura gauNatayA dharma dhyAna ke dhyAtA kA bhI vizeSaNa hai| jaghanya, madhyama aura utkRSTa ke bheda se dharma dhyAna evaM zukla dhyAna ke tIna prakAra ke dhyAtA hote haiN| unameM uttama yA vAstavika dharma yA zukla dhyAna ke dhyAtA munirAja hI hote haiN| jaghanya dhyAtA caturtha guNasthAnavartI zrAvaka hote haiM aura madhyama dhyAtA paMcama guNasthAna se lekara aneka prakAra ke hote haiN| saMkSepa meM dhyAtA do prakAra ke haiM - prArabdha yogI aura niSpanna yogii| zuddhAtma bhAvanA ko prAraMbha karane vAle puruSa sUkSma vikalpa avasthA meM prArabdha yogI kahalAte haiM aura nirvikalpa zuddhAtmAvasthA meM niSpanna yogI kahe jAte haiN| dhyAna kA saMkSipta lakSaNa Upara likhA hai, usake bheda-prabheda Age likheNge| dhyAna do prakAra kA hai - prazasta aura aprazasta / Artta-dhyAna, raudra-dhyAna, dharma-dhyAna aura zukla-dhyAna prazasta-aprazasta meM garbhita ho jAte haiM arthAt Arta aura raudra dhyAna aprazasta haiM aura dharma evaM zukladhyAna prazasta haiN|' kitane hI saMkSepa ruci vAle maharSiyoM ne zubha, azubha aura zuddha ke bheda se tIna prakAra kA dhyAna mAnA hai kyoMki jIva kA Azaya yA pariNati zubha, azubha aura zuddha ke bheda se tIna prakAra kI hotI hai| 1. aTuM ca rUhasahiyaM doNNivi jhANANi appa satyANi / dhamma sukkaM ca duve pasattha jhANANi NeyANi / / - mUlArAdhanA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 186 jIvoM ke pApa rUpa Azaya ke vaza se tathA moha, mithyAtva, kaSAya aura tattvoM ke ayathArtha rUpa vibhrama se utpanna huA dhyAna aprazasta kahalAtA hai| rAga-dveSa ke vazIbhUta hokara dUsaroM ke vadha, baMdhana, cheda, mAraNa, tAr3ana Adi kA cintana karanA aprazasta dhyAna hai| vA paMcendriya viSayoM meM Asakta honA, unameM Ananda kA anubhava karanA ye saba azubha dhyAna vA azubhopayoga haiM! jIva ke puNya rUpa Azaya se tathA zubha lezyA ke kAraNa jo AtmagaveSaNA kI ora pravRtti hotI hai, vaha zubha dhyAna hai| zuddhAtmA ko prApta karane ke lie jo nirvikalpa samAdhi meM lIna honA hai - jahA~ dhyAna, dhyAtA, dhyeya kA vikalpa nahIM rahatA hai - vaha zuddha dhyAna hai| isI ko saMkSepa meM zuddhopayoga kahate haiN| Agama bhASA meM Arsa, raudra, dharma aura zukla rUpa cAra prakAra kA dhyAna kahA hai, adhyAtma bhASA meM tIna prakAra kA upayoga kahA hai - azubha, zubha aura zuddha / Arta, raudra dhyAna azubha upayoga haiM aura dharma dhyAna zubhopayoga hai tathA zukla dhyAna zuddhopayoga rUpa hai| AtmajJAnI AtmA ko jina bhAvoM se, jisa rUpa se dhyAtA hai, usake sAtha vaha usI prakAra se tanmaya ho jAtA hai, jaise upAdhi ke sAtha sphaTika maNi arthAt AtmA zubha, azubha vA zuddha rUpa dhyAna karatA hai, vaha usa samaya usI rUpa se pariNamana karatA hai| __ "isa prakAra vItarAga cAritra dharma se pariNata AtmA svayaM dharma hotA hai| jaba vaha jIva zubha tathA azubha pariNAma rUpa se pariNamana karatA hai taba svayaM zubha evaM azubha rUpa hotA hai aura jaba zuddha rUpa se pariNamana karatA hai taba svayaM zuddha rUpa ho jAtA hai|" jisa samaya dhyeya aura dhyAtA kA ekIkaraNa ho jAtA hai, vahI samarasI bhAva hai| yahI ekIkaraNa samAdhi rUpa dhyAna hai| jo zuddha, zubha evaM azubha pariNAmoM kA kAraNa hotA hai, usako dhyeya kahate haiN| zabda, artha aura jJAna isa taraha tIna prakAra kA dhyeya kahalAtA hai| AjJA, apAya, vipAka aura loka saMsthAna kA Agama ke anusAra citta kI ekAgratA ke sAtha cintana karanA caahie| adhyAtmavettAoM ke dvArA nAma, sthApanA, dravya aura bhAvarUpa cAra prakAra kA dhyeya samasta tathA vyasta donoM rUpa se dhyAna yogya mAnA gayA hai athavA dravya aura bhAva ke bheda se vaha do prakAra kA hI avasthita hai| vAcya kA jo vAcaka zabda vaha nAma rUpa dhyeya hai aura pratimA sthApanA mAnI gayI hai| 9. pravacanasAra mUla gAthA 8-9 / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 9 187 padastha dhyAna (nAmarUpa dhyeya arthAt aneka prakAra ke mantroM va svara vyaMjana Adi kA dhyAna ) / dravyarUpa dhyeya guNaparyAyavAn hotA hai| jisa prakAra eka dravya eka samaya meM utpAda vyaya dhrauvya rUpa hotA hai, usI prakAra sarvadravya sadAkAla utpAda-vyaya- dhrauvya rUpa hote rahate haiN| dravya jo ki anAdi-nidhana haiM, unameM pratikSaNa sva paryAyeM jala meM kalloloM kI taraha upajatI tathA vinasatI rahatI haiN| jo pUrvakramAnusAra vivartita huA hai, hogA aura ho rahA hai vahI saba yaha (dravya) hai aura yahI saba una svarUpa hai| dravya meM guNa sahavartI aura paryAyeM kramavartI haiN| dravya guNa paryAyAtmaka hai aura guNa paryAya dravyAtmaka hai| isa prakAra yaha dravya nAma kI vastu jo pratikSaNa sthiti, utpatti aura vyayarUpa hai tathA anAdinidhana hai vaha saba yathAvasthita rUpa meM dhyeya hai| jo jIvAdika SaT dravya cetana acetana lakSaNa se lakSita hai, avirodha rUpa se usa yathArtha svarUpa hI buddhimAna janoM dvArA dharmadhyAna meM dhyeya hote haiN| jinendra bhagavAna dvArA upadiSTa nau padArtha dhyeya haiN| maiM arthAt jIva aura mere ajIva arthAt Asrava, bandha, saMvara, nirjarA tathA karmoM kA kSaya hone rUpa mokSa isa prakAra ye sAta tattva tathA puNya pApa milA dene se nau padArtha dhyAna karane yogya haiN| yaha loka dhyAna ke AlambanoM se bharA huA hai| dhyAna meM mana lagAne vAlA kSapaka mana se jisajisa vastu ko dekhatA hai, vaha vaha vastu dhyAna kA Alambana hotI hai| dhyAna ke bheda-prabhedoM kA kathana itaratrika saMhananasyAsthirapariNAmasaMyutasyApi / syAdArtAdikacintA hetudvitaye ca pariNAmaH // 116 / / - anvayArtha - asthirapariNAmasaMyutasya jo asthira pariNAmoM se yukta / itaratrikasaMhananasyatIna hIna saMhanana vAle jIva ke / api bhii| ArttAdikacintA Artta Adi dhyAna / syAt hotA hai| aura / hetudvitaye hetu do ke hone pr| pariNAma: - Arta raudra dhyAna ke pariNAma hote haiN| ca - 1. bhA. pA.TI. // 38 // - artha - ArtAdi dhyAna kI cintA hIna saMhanana vAloM ke bhI hotI hai, parantu una donoM dhyAnoM meM citta kI sthiratA nahIM rahatI hai| 'kisI eka vastu meM' citta kA sthira honA dhyAna hai / parantu Artta, raudra aura savikalpa dharma dhyAna meM mati caMcala rahatI hai usako vAstava meM azubha va zubha bhAvanA kahanA caahie|" pariNAmoM kI sthiratA, ekAgratA ko dhyAna kahate haiN| citta kA eka padArtha se dUsare padArthoM meM calAyamAna honA yA to bhAvanA hai, yA anuprekSA hai, yA cintA hai / isalie zloka meM Artta dhyAna vAle ko asthiracitta kahA hai ataH Artta, raudra aura savikalpa dharma dhyAna Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamaccayama988 ko upacAra se dhyAna kahA hai, vAstava meM vaha dhyAna nahIM, dhyAna kI cintA yA dhyAna kI bhAvanA hai| ArtadhyAna ke lakSaNa meM "smRtisamanvAhAraH" kA prayoga hai jisakA artha hai bAra-bAra ciMtana krnaa| Arta dhyAna do kAraNoM se hotA hai - aMtaraMga meM kRSNa, nIla aura kApota lezyA hai tathA bAhya meM iSTa kA viyoga, aniSTa kA saMyoga, zArIrika pIr3A aura sAMsArika bhoga haiN| ina donoM kAraNoM se Arta, raudra dhyAna ke pariNAma hote yadyapi Arta, raudra dhyAna devagati meM vA paMcamaguNasthAna vAle dezavratI ke zubha lezyA meM bhI ho sakatA hai - parantu yaha gauNa hai - mukhyatA se azubha lezyA meM hI ye donoM dhyAna hote haiN| ___ Arta dhyAna kA lakSaNa aura usake bheda artirduHkhaM tasyAM dhyAnamArtanAma bhavet / sveSTaviyogAdhudbhavabhedena caturvikalpaM tat // 117 // sveSTaviyogAdau sati hetau bAho'panItaye tasya / buddhisamanvAhAre hyArtadhyAnAni catvAri // 118 // anvayArtha - atiH - piidd'aa| duHkhaM - duHkha / tasyAM - pIr3A vA duHkha ke hone pr| Artta nAma - Arta nAma kA / dhyAnaM - dhyAna / bhavet - hotA hai| tat - vaha / sveSTaviyogAdyudbhavabhedena - svaiSTa viyogAdi ke udbhava se / caturvikalpaM - cAra prakAra kA hai| sveSTaviyogAdau - apane iSTa kA viyogAdi / bAho - bAhya / hetau - hetu / sati - hone pr| tasya - uske| apanItaye - dUra karane ke lie| buddhisamanvAhAre - puna:puna: ciMtana hone pr| catvAri - cAra prakAra kaa| hi - nizcaya se| ArtadhyAnAni - Arta dhyAna hote haiM / / 16-17 // artha - Arta zabda Rt yA arti inameM se kisI eka se banA hai| inameM se RtU kA artha duHkha hai, arti kA artha ardana hai. aisI nirukti hokara usakA artha pIr3A pahu~cAnA hai| arti meM jo dhyAna hotA hai usako Arta dhyAna kahate haiN| iSTaviyoga, aniSTasaMyoga, pIr3AciMtana aura nidAnabaMdha se utpanna hone ke kAraNa yaha dhyAna cAra prakAra kA hai| iSTa-priya vastu ke viyoga hone para usako prApta karane ke lie satata ciMtana karanA arthAt rAjya, aizvarya, strI, kuTumba putrAdi kA viyoga hone para saMtrAsa honA, pIr3A honA, zoka honA, niraMtara citta kA kheda khinna honA, iSTaviyogaja nAmaka ArtadhyAna hai| aniSTa, apriya, amanojJa zArIrika evaM mAnasika kheda ke kAraNabhUta viSa, kaMTaka, zatru, sarpAdi kA saMyoga hone para unake vinAza ke lie niraMtara ciMtA karanA, kheda khinna rahanA, aniSTa saMyogaja nAmaka Arta dhyAna hai| / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 189 vAta, pitta aura kapha ke vikRta hone se utpanna, zarIra kA nAza karane vAle zvAsa, kAsa, jalodara, bhagaMdara, kaiMsara Adi roga se pIr3ita hokara jo mAnasika kheda hotA hai aura niraMtara una rogoM se kA ciMtana kiyA jAtA hai, vaha pIr3A ciMtana nAmaka Artta dhyAna hai| chuTakArA pAne bhogoM kI kAMkSA se jisameM vA jisake kAraNa citta niyama se diyA jAtA hai, usako nidAna kahate haiN|' arthAt viSayabhoga kI kAMkSA (bA~chA ) hI nidAna hai| bhaviSya kAla meM hone vAle bhogoM kA niraMtara cintana karanA, nidAna nAmaka dhyAna hai| bhagavatI ArAdhanA meM nidAna tIna prakAra kA kahA hai- prazasta, aprazasta aura bhogakRta / saMyamasAdhaka sAmagrI mujhe prApta ho, mere duHkhoM kA nAza ho, merA samAdhimaraNa ho, mujhe ratnatraya bodhi kI prApti ho, ityAdi vicAra prazasta nidAna hai, parantu nidAna nAmaka dhyAna nahIM hai kyoMki ye ratnatraya ke kAraNa haiM ataH savikalpa avasthA meM yaha ciMtana heya nahIM hai| anya sAMsArika bhogoM kI kAMkSA bhoga kRta nidAna tathA kisI ko mArane, tAr3ane ke lie zArIrika zakti kI vAMchA aprazasta nidAna hai aura saMyamasAdhana ke lie uttama kula Adi kI prApti kA ciMtana prazasta nidAna Adi heya haiM, saMsAra ke kAraNa haiN| jaise koI kuSTha rogI kuSTha roga kI nAzaka rasAyana prApta kara usako agni meM kSepaNa karake jalA detA hai aura duHkhI hotA hai usI prakAra bhogoM ko vAMchA karane vAlA mAnava bhoga roga kI nAzaka saMyama rUpI auSadhi ko bhogakRta nidAna se naSTa kara detA hai / ataH ratnatraya kI, samAdhimaraNa kI prApti, bodhi kA lAbha Adi kI bhAvanA ko chor3akara anya kA ciMtana nahIM karanA cAhie / prathama Artta (iSTaviyogaja ) dhyAna iSTa padArthoM ke viyoga se hotA hai| dUsarA ( aniSTasaMyogaja ) dhyAna aniSTa padArthoM ke saMyoga se hotA hai| tIsarA ( pIr3AciMtana) Arta dhyAna roga ke prakopa kI pIr3A se hotA hai aura caturtha (nidAnabaMdha) dhyAna AgAmI kAla meM bhogoM kI vA~chA se hotA hai| iSTa ke saMyoga ke lie, aniSTa ke viyoga ke lie, rogoM ko dUra karane ke lie aura bhogoM kI prApti ke lie ye cAra dhyAna hote haiN| Artta dhyAna ke uttara bheda yA dhyAtA kI apekSA isake bheda asaMkhyAta loka pramANa haiM kyoMki isa dhyAna kA dhyAtA samyagdRSTi bhI hai aura mithyAdRSTi bhI hai| zubha lezyA vAle mithyAdRSTi (deva-devI) aura azubha lezyA vAle midhyAdRSTi bhI haiN| zubha lezyA vAlA samyagdRSTi aura naraka kI apekSA azubha lezyA vAlA samyagdRSTi hotA hai| dezasaMyamI vratI ke bhI hotA hai / 1. bhogAkAMkSayA niyataM dIyate cittaM tasmiMsteneti vA nidAnaM / sarvArthasiddhi / 2. purisattAdi NidANaM pi mokkhakAmA muNi Na icchaMti / purisatAimao bhAvo bhavamao ya saMsAro / dukkhakhaya kammakhaya samAdhimaraNaM ca bohilAho ya / evaM pattheyavvaM Na pacchaNIyaM tao aNNaM / bhagavattI ArA. mU. / 123-126 / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam * 190 nidAna nAmaka dhyAna ko chor3akara zeSa tIna dhyAna saMyamI, bhAvaliMgI pramattaguNasthAnavartI munirAja ke bhI hote haiN| ina saba dhyAtAoM ke pariNAma bhinna-bhinna haiM, ata: isake asaMkhyAta lokapramANa bheda haiN| saMkSepa se, Arta dhyAna bAhya aura adhyAtma ke bheda se do prakAra kA hai| anya loga jisakA anumAna kara sakeM, bAhya cihnoM se jisako jAna sakeM vaha bAhya Arta dhyAna hai| jaise ArtadhyAnI ke sarva prathama zaMkA, sarva bAtoM meM sandeha (saMzaya) hotA hai, phira zoka, bhA, pramAda, kA meM bhAvanA hotI hai, vaha kalaha karatA hai, niraMtara kalaha karane ke usake pariNAma rahate haiM, cittabhrama ho jAtA hai, udbhrAnti hotI hai, citta eka jagaha sthira nahIM rahatA hai| viSayasevana meM utkaNThA hotI hai| niraMtara nidrA kA Agamana hotA hai| vyartha meM gamanAgamana karanA, khedakhinna honA, mUrchA Adi Arta dhyAna ke bAhya cihna haiN| inase Arta dhyAnI ke aMtaraMga kI kriyA kA bhAna anya logoM ko hotA hai| AdhyAtmika Arta dhyAna svasaMvedya hai| vaha cAra prakAra kA hai| zArIrika aura mAnasika du:khoM ke kAraNabhUta aniSTa padArthoM kA saMyoga hone para unake vinAza kI mAnasika cintA karanA, iSTa padArtha kA viyoga hone para unake saMyoga kA mAnasika saMkalpa, zArIrika roga se pIr3ita hone para usake vinAza kA cintana tathA niraMtara bhAvI kAla meM hone vAlI bhogoM kI vA~chA meM jhulasanA ye AdhyAtmika Ata dhyAna haiN| bAhya meM iSTa aura aniSTa cetana pautra-putrAdi aura acetana dhana-vastra Adi do prakAra ke hote haiN| unake nimitta se Arta dhyAna bhI do prakAra kA hotA hai| raudradhyAna aura usake bhedoM kA kathana rudraH krUrastasminsamudbhavaM raudranAmakaM dhyAnam / bhavati caturvidhametat hiMsAnandAdibhedena // 119 // hiMsAdInAM bAhye hetau sati tatprasiddhaye sthirke| buddhisamanyAhAre raudradhyAnAni catvAri // 120 / / anvayArtha - rudraH - raudr| krUraH - krUratA / tasmin - una krUra pariNAmoM meN| samudbhavaM - utpanna / raudranAmakaM - raudranAmaka / dhyAnaM - dhyAna hai| etat - vaha raudra dhyAna / hiMsAnandAdibhedena - hiMsAnandAdi ke bheda se| caturvidhaM - cAra prakAra kaa| bhavati - hotA hai| hiMsAdInAM - hiMsA Adi ke / bAhye - bAhya / hetI - hetu ke| sati - hone para / tatprasiddhaye - usa hiMsAdi kI prasiddhi ke lie| sthirake - sthira / buddhisamanvAhAre - citta se bAra-bAra cintana krnaa| catvAri - caar| raudradhyAnAni - raudradhyAna hote haiN| artha - yaha raudra dhyAna krUra pariNAmoM se hotA hai| rudra kA artha krUra Azaya hai| usa rudra Azaya kA jo bhAva hai, vaha raudra kahalAtA hai| jo puruSa prANiyoM ko rulAtA hai, raudra krUra kArya karatA hai tathA prANiyoM para nirdayatA kA bhAva rakhatA hai, cora-jAra, zatru janoM ke vadha-bandhana sambandhI ciMtana karatA hai usakI ye saba kriyAe~ vA bhAva raudra dhyAna haiN| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam * 191 | hiMsAnanda, mRSAnanda, steyAnanda aura saMrakSaNAnaMda ke bheda se raudra dhyAna cAra prakAra kA hai| samUha ko apane se tathA anya ke dvArA mAre jAne para, pIr3ita kiye jAne para, unakA dhvaMsa karane para, ghAta karane ke sambandha milane para harSa mAnanA, yuddha meM hAra-jIta sambandhI bhAvanA karanA, zatruoM se badalA lene kI bhAvanA rakhanA, para-loka meM badalA lene kI bhAvanA karanA tathA jIvoM ko duHkhI vA ApattiyoM se ghirA huA dekhakara harSita honA hiMsAnanda nAmaka raudra dhyAna hai| hiMsA ke upakaraNa zastrAdi kA saMgraha karanA, hiMsA kI kathA karanA, hiMsA ke sAdhanabhUta AraMbha meM prIti honA, krUra hiMsaka jIvoM kA anugraha karanA aura nirdayatA kA bhAva rakhanA hiMsAnandaraudradhyAnI ke bAhya cihna haiM / jo manuSya asatya kalpanA ke kAraNa pApa rUpI maila se malinacitta hokara jo kucha ceSTA yA ciMtana karatA hai, apane asatya vacanoM ke dvArA dUsaroM ko Thagane ke bhAva karatA hai, svakIya vAkcAturya se dUsaroM ko Apatti meM DAlane kA prayatna karatA hai tathA jisa kisI prakAra ke vacanoM kA prayoga karake dUsaroM ke gharadhana Adi ko grahaNa kara Ananda mAnatA hai, vaha saba mRSAnaMda raudra dhyAna hai / kaThora, marmabhedI, Akroza, tiraskAra Adi se yukta vacana bolanA, kisI ko tAr3anA, tarjanA karanA, kisI kA tiraskAra karanA, ye mRSAnandI raudra dhyAnI ke bAhya cihna haiM / tIvra kaSAya ke udaya se, svakIya buddhi se kalpita yuktiyoM ke dvArA dUsaroM ko Thagane ke lie asatya bhASaNa ke saMkalpa kA bAra-bAra cintana karanA tathA asatya bhASaNa se yazalAbha vA vijaya prApta hone para harSita honA mRSAnanda raudra dhyAna hai| jabarana athavA pramAda kI pratIkSApUrvaka dUsaroM ke dhana ko haraNa karane ke saMkalpa kA bAra-bAra cintana karanA, dUsaroM ke dhana kI corI ho jAne para harSita honA tathA corI karake mana meM Ananda manAnA cauryAnanda raudradhyAna hai| dUsaroM kI dhana-sampadA ko dekhakara niraMtara duHkhI hotA rahatA hai, jisa kisI prakAra se dUsaroM ke dhana ko curAne kA prayatna karatA hai aura dUsaroM ko Thagane ke lie kRtrima vastuoM kA utpAdana karatA hai, corI vA ugAI ke kArya ke saphala ho jAne para Anandita hotA hai, ye cauryAnanda raudra dhyAna ke bAhya cihna haiN| paMcendriya viSayabhoga sambandhI vastuoM kA saMgraha karake unakI rakSA karane kA niraMtara ciMtana karanA, krUracitta hokara bahuta AraMbha aura parigraha ke rakSaNArtha udyama karanA viSaya saMrakSaNAnanda raudra dhyAna hai| niraMtara cetana, acetana padArthoM kI rakSA karane meM Akulita rahanA, viSayabhogoM kI vastuoM kI hAni hone para mukha vikRta ho jAnA, zarIra kA~pane laga jAnA, una vastuoM ke prApta ho jAne para Anandita honA ye viSayasaMrakSaNa raudra dhyAna ke bAhya cihna haiM / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 192 Artta dhyAna aura raudra dhyAna kI jananI kRSNa, nIla aura kApota lezyA hai| yadyapi ye donoM dhyAna kisI paryAya apekSA zubha lezyA meM bhI hote haiM - jaise svargAdi ke devoM meM azubha lezyA nahIM hai phira bhI mithyAdRSTi ke Arta, raudra dhyAna hote haiN| yaha raudra dhyAna paMcamaguNasthAna taka hotA hai, parantu isa satata: rahatI / jaisA AiSTi kA raudra dhyAna naraka gati kA kAraNa hai, vaisA nahIM hai| prazna -- avirata samyagdRSTi ke to raudra dhyAna ho sakatA hai, parantu paMcama guNasthAnavartI ke kaise ho sakatA hai, vaha to pA~ca pApoM kA ekadezatyAgI hotA hai ? uttara - yadyapi paMcamaguNasthAnavartI pA~ca aNuvrata kA dhArI hai, saMkalpI hiMsA kA tyAgI hai, parantu AraMbhI, virodhI aura vyApAra sambandhI hiMsA kA tyAgI nahIM hai, ata: AraMbha meM rasoI Adi banAkara, ghara ko svacchAdi karake AnaMda mAnanA, vastroM ko svaccha kara Ananda mAnanA ityAdi hiMsAjanya kAryoM meM Ananda mAnanA hiMsAnanda raudra dhyAna hai| isI prakAra kisI virodhI zatru ko duHkhI dekhakara Ananda mAnanA, usako du:khoM meM DAlane kA prayatna karanA, vyApAra meM hone vAlI hiMsA ko dekhakara bhI pazcAtApa kA anubhava na kara Ananda kA anubhava karanA hiMsAnanda raudra dhyAna hai| ahiMsANuvrata meM jo vadha-bandha-ccheda-atibhArAropaNa-annapAna-nirodhAdi aticAra lagate haiM, ve hiMsAnanda raudra dhyAna ke kAraNa hI lagate haiN| kaSAya ke Aveza meM athavA krodha, lobha, bhaya aura hAsya ke kAraNa kabhI asatya bolakara Ananda kA anubhava karatA hai| mithyopadeza, rahobhyAkhyAna, kUTalekhakriyA, nyAsApahAra aura sAkAramaMtrabheda ye satyANuvrata ke aticAra bhI raudra dhyAna ke kAraNa lagate haiN| ina saba kAryoM meM harSita honA mRSAnanda raudra dhyAna dezavratI hokara bhI kvacit kadAcit kisI ko corI kA prayoga batA denA, lobha meM Akara corI kI vastuoM ko kharIda lenA, rAjakIya Taiksa kI corI karanA, karane vAle ko anumati denA, usako Taiksa bacAne kA upAya batAnA, tarAjU-taulane ke bATa Adi hInAdhika rakhanA aura akRtrima meM kRtrima vastu milAnA Adi kriyA karake, karA ke tathA anumati dekara harSita honA cauryAnanda raudra dhyAna hai| __ paMcendriyoM kI viSayabhogasAmagrI ko prApta kara harSita honA, paMcendriyoM kI manojJa vastuoM ke lie niraMtara lAlAyita rahanA, AvazyakatA se adhika sAmagrI kA arjana karanA, ityAdi bhAva viSayasaMrakSaNAnaMdaraudradhyAna ke lakSaNa haiM tathA isa prakAra ke bhAva dezavirati ke ho sakate haiN| isalie dezavirati ke bhI raudradhyAna ho sakatA hai parantu vratI evaM samyagdRSTi kA raudra dhyAna durgati kA kAraNa nahIM hai kyoMki samyagdarzana evaM vrata ke mAhAtmya se aisA dhyAna mithyAdRSTi ke samAna cirakAla taka nahIM rahatA hai, kucha kSaNa ke bAda hI ina nindanIya bhAvoM ke lie vaha pazcAtApa karatA hai, nindA-gardA evaM AlocanA karatA hai, pratikramaNa karatA hai| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam / 193 Arta dhyAna bhI pA~caveM guNasthAna taka hotA hai, parantu nidAna nAmaka Arta dhyAna ko chor3akara tIna prakAra ke Arta dhyAna chaThe guNasthAnavartI munirAja ke bhI hote haiM kyoMki iSTa ziSyAdi kA viyoga, aniSTa ziSyAdi kA prayoga aura zArIrika pIr3A mambandhI ciMtA chaThe guNasthAna meM ho sakatI hai| raudradhyAna atyanta azubha hai| kRSNa, nIla aura kApota ina tIna azubha lezyAoM ke bala se utpanna hotA hai, antarmuhUrta kAla taka rahatA hai aura ArtadhyAna ke samAna yaha bhI kSAyopazamika bhAva hai| jJAnArNava grantha meM isameM bhAva lezyA aura kaSAya kI mukhyatA hone se isako audayika bhAva bhI kahA hai| yaha raudra dhyAna AraMbha-parigraha ke tyAgI bhAvaliMgI munirAja ke kabhI nahIM ho sktaa| prazna - yahA~ para tapArAdhanA kA prakaraNa hai aura tapa se nirjarA evaM saMvara hote haiM, ina donoM dhyAnoM se saMvara-nirjarA nahIM hote, apitu Asrava aura baMdha hI hote haiM, isalie inakA kathana yahA~ para nahIM honA cAhie ? uttara - yaha zaMkA ucita hai| cAritrasAra meM dhyAna ke prakaraNa meM ina donoM dhyAnoM kA kathana nahIM kiyA gayA hai, parantu dhyAna sAmAnya kA kathana hone se yahA~ para Artta-raudra dhyAna kA kathana kiyA hai| ina dhyAnoM meM bhI citta kI ekAgratA hotI hai, vaha citta kI ekAgratA durgati kA kAraNa hai, isa bAta ko samajhAne ke lie ina dhyAnoM kA varNana karanA Avazyaka hai, ata: ina niSedhAtmaka dhyAnoM kA yahA~ lakSaNa likhA hai| dharma dhyAna kA cihna aura lakSaNa dharmasahacAripuruSo dharmastatkarmadharmyanAma syAt / dhyAnaM caturvidhaM taddhyAjJAvicayAdibhedena // 121 // anvayArtha - dharmasahacAripuruSaH - dharma kA sahacArI puruss| dharmaH - dharma kahalAtA hai| tatkarmadharmyanAma - dharma se pariNata puruSa kI jo karma - kriyA hai vaha dharmyanAma se| syAt - kahI jAtI hai| hi - nizcaya se / tat - vaha / dhyAnaM - dhyAna / AjJAvicayAdibhedena - AjJAvicayAdi ke bheda se / caturvidhaM - cAra prakAra kA hai| artha - dharma se yukta puruSa bhI dharma kahalAtA hai arthAt dharma AtmA kA guNa hai, guNa-guNI meM kathaMcit bheda hote hue bhI pradeza kI apekSA bheda nahIM hai isalie dharmapariNata AtmA ko bhI dharma kahA hai| nija zuddha svabhAva kA nAma hI dharma hai| vaha nija zuddhAtmA kA svabhAva hI saMsAra meM par3e hue jIvoM kI caturgati ke duHkhoM se rakSA karatA hai| "vatthu sahAvo dhammo'' vastusvabhAva dharma hai, vastu puruSa (AtmA) hai aura AtmA kA svabhAva dharma hai| zuddha caitanya kA prakAza karanA isakA artha hai isalie dharma se pariNata AtmA hI dharma hai| 1. prmaatmprkaash| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 194 rAgAdi sAre doSoM se rahita hokara AtmA kA AtmA meM rata honA, lIna honA, dharma kahalAtA hai| samatA, madhyasthatA, zuddhabhAva, vItarAgatA, cAritra, dharma aura svabhAva kI ArAdhanA ye saba ekArthavAcI zabda haiN| isa prakAra puruSa kA svabhAva dharma hone se svabhAvI AtmA ko dharma kahA jAtA hai| AtmA kI pariNati yA kriyA ko dharma kahate haiN| vaha dhArmika kriyA, vaha pariNati yadyapi nizcaya rUpa se AtmaramaNa hI hai vA zuddhopayoga rUpa hI hai, parantu vyavahAra naya se aneka prakAra kI hai| isalie dharma kA lakSaNa bhI aneka prakAra kA ho jAtA hai, jaise gRhastha kI apekSA AhAradAna, paMcaparameSThI kI bhakti Adi, gRhatyAgI sAdhuoM kI apekSA Sar3Avazyaka Adi, zubhopayoga rUpa vyavahAra dharma hai kyoMki samyagdarzana pUrvaka kI gaI ina dhArmika kriyAoM se, paramparA se mokSa kI prApti hotI hai tathA ye sAkSAt karmanirjarA kI kAraNa haiN| dharmakriyA se pariNata AtmA gRhastha aura munirAja ke bheda se do prakAra kA hai| ata: gRhastha dharma aura munidharma ke bheda se dharma do prakAra kA hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ke bheda se dharma tIna prakAra kA bhI kahA hai| pApakArya kI nivRtti aura puNyakAryoM meM pravRtti kA mUla kAraNa samyagjJAna hai isalie jinAgama kA abhyAsa dharma hai| uttama kSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmacarya rUpa daza dharma ke bheda se dharma daza prakAra kA hai| ina dharmoM se yukta pariNati ko dharmya aura usa dharmya meM ekAgratA ko dharmya dhyAna kahate haiN| vaha dharmyadhyAna AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya ke bheda se cAra prakAra kA hai| AjJASicaya dhyAna kA lakSaNa AjJetyAgamasaMjJA tdgditaashessvstusNdoh-| guNaparyAyavicintanamAjJAvicayAhvayaM dhyAnam // 122 // anvayArtha - AjJA - aajnyaa| iti - isa prkaar| AgamasaMjJA - Agama kA nAma hai| tadgaditAzeSavastusaMdohaguNaparyAya-vicintanaM - usa Agama meM kathita sampUrNa vastu kA samUha, unake guNaparyAya kA cintn| AjJAvicayAlayaM - AjJAvicaya nAmaka / dhyAnaM - dharmadhyAna hai| artha - AjJA kA artha Agama hai| usa Agama meM kathita sampUrNa vastu (chahoM dravyoM) kA samUha, unake guNa aura paryAyoM kA ciMtana karanA, unakA zraddhAna karanA AjJAvicaya dharma dhyAna hai| upadeSTA AcAryoM kA abhAva hone se, svayaM buddhihIna hone se, jJAnAvaraNa karma kA tIvra udaya hone se, padArthoM ke sUkSma hone se tathA tattva ke samarthana meM hetu tathA dRSTAnta kA abhAva hone se sarvajJapraNIta Agama 1. samayasAra kI tAtparyavRtti, pravacanasAra kI tAtparyavRtti Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 195 ko pramANa mAnakara yaha isI prakAra hai kyoMki jinadeva anyathAvAdI nahIM hote haiM, isa prakAra gahana padArtha ke zraddhAna dvArA artha kA avadhAraNa karanA AjJAvicaya dharmadhyAna hai| ___ athavA, svayaM padArthoM ke rahasya ko jAnatA hai aura dUsaroM ke prati usakA pratipAdana karanA cAhatA hai, isalie svasiddhAnta ke avirodha dvArA tattva kA, samarthana karane ke lie usake jo tarka, naya aura pramANa kI yojanA rUpa niraMtara ciMtana hotA hai, vaha sarvajJa kI AjJA ko prakAzita karane vAlA hone se AjJAvicaya kahA jAtA hai| chaha dravya haiM, paMcAstikAya haiM, inake guNoM ke parivartana se hone vAlI paryAyoM kA ciMtana karanA bhI AjJAvicaya hai| kyoMki indriyagocara padArthoM kA, unake guNoM aura paryAyoM kA vizvAsa Agama ke AdhAra para hI hotA hai aura unake ciMtana kA AdhAra bhI Agama hai isalie AjJAvicaya dharma dhyAna kahalAtA hai| apAyavicaya dharma dhyAna kA lakSaNa jJAnAvaraNAdInAmapAyasaMcintanaM sthiratvena / vidyAdapAyavicayaM dhyAnaM nAnAprabhedaM tat / / 123 // andhAdibhirvikalpaizcaturvidho duritasaMkulApAyaH / prakRtisthityAdyairapi tatraikaikaM caturbhedam / / 124 / / SoDazakapaJcaviMzatidazakacatuSSaTkasyaikaSaTtriMzat / paJcakaSoDazakaikaM bandhApAyA guNeSUhyA: // 125 // saikadviSoDazatriMzad dvAdaza caatrodyaapaayaaH| dazacaturekaM saptadazASTapaJcakacatuSkaSaTpaTkam / / 126 // dazacaturekaM saptadazASTakASTakacatuSkaSaTpaTkam / saikadviSoDazaikonA catvAriMzad vipAkA: / / 127 // saptASTaSoDazaikaikaM ssttkaikaikmekmekaikm| SoDazapaJcAzItiH sattvApAyAstu duritAnAm // 128 // anvayArtha - sthiratvena - sthiracitta hokr| jJAnAvaraNAdInAM - jJAnAvaraNAdi ATha karmoM ke| apAyasaMciMtanaM - nAza kA ciMtana krnaa| tat - vaha / nAnAprabhedaM - nAnA bheda vaalaa| apAyavicayaM - apAyavicaya naamk| dhyAnaM - dharma dhyAna / vidyAt - jAnanA caahie| ___ bandhAdibhiH - bandha aadi| vikalpaiH - vikalpa ke dvaaraa| duritasaMkulApAya: - pApa ke samUha kA apAya | caturvidhaH - cAra prakAra kA hai| tatra - vahA~ para (inmeN)| api - bhii| ekaikaM - eka ek| prakRtisthityAdhaiH - prakRti, sthiti Adi ke dvaaraa| caturbhedaM - cAra bheda haiN| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNeSu - guNasthAnoM meM / SoDazakapaMcaviMzatidazakacatuSSaTkasya - solaha, paccIsa, deza, cAra aura chaha kI / ekaSaTtriMzat eka aura chattIsa kii| paMcakaSoDazakaikaM pA~ca, solaha aura eka kii| bandhApAyA - baMdha vyucchitti / udyAH jAnanI caahie| atra guNasthAnoM meM kramazaH / dazacaturekaM daza, cAra aura eka saptadazASTapaMcakacatuSkaSaT - SaTkaM - sattaraha, ATha, pA~ca, cAra, chaha-chaha / ekadviSoDazatriMzat eka, do, solaha aura tIsa / ca aura dvAdaza bAraha sA vaha / udayApAyA: udaya vyucchitti jAnanI caahie| - ArAdhanAsamuccayam 196 - - - una 14 guNasthAnoM meM kramaza: / sA vaha / vipAkA: * udiirnnaa| dazacaturekaM - daza, cAra, eka 1 saptadazASTakASTakacatuSkaSaTSaTkaM sattaraha, ATha, ATha, cAra, chaha, dh| ekadviSoDazaikonA eka, do, golDa, eka kama cAlIsa arthAt 39 prakRti kI jAnanI caahie| - tu aura inhIM guNasthAnoM meM kramazaH / saptASTaSoDazekaikaM sAta, ATha, solaha, eka, eka / SaTkA - chaha / ekaikaM - eka, eka / ekaM eka / SoDazapaMcAzItiH - solaha aura picyAsI / duritAnAM pApoM kA, karmaprakRtiyoM kA / sattvApAyAH sattAvyucchitti hotI hai| ina baMdha vyucchitti, udaya vyucchitti, udIraNA vyucchitti aura sattA vyucchitti kA ciMtana apAyavicaya dharmadhyAna hai / artha - sthiracitta hokara jJAnAvaraNAdi ATha karmoM ke nAza karane kA ciMtana karanA nAnA bheda vAlA apAyavicaya nAmaka dharmadhyAna hai| - karma baMdha, udaya, udIraNA aura sattva ke bheda se cAra prakAra kA hai tathA prakRti baMdha, sthiti baMdha, anubhAga baMdha aura pradeza baMdha ke bheda se cAra prakAra kA hai| kaSAya sahita hone para jIva jina karma yogya pudgala vargaNAoM ko grahaNa karatA hai, use bandha kahate haiN| AtmA ke sAtha karmoM kA yaha bandha dUdha-pAnI ke mizraNa ke samAna ekameka, abhinna vA ekakSetrAvagAhI hotA hai| prazna AtmA ke sAtha karmoM kA bandha kaise hotA hai, jabaki AtmA amUrta, arUpI hai aura karma pudgala rUpI dravya hai ? arUpI ke sAtha rUpI kA bandha kisa prakAra sambhava hai ? uttara - yadyapi AtmA apane svarUpa se arUpI hai tathApi anAdi kAla se karmabaddha hone ke kAraNa mUrta va rUpI bhI hai| AtmA ke amUrtatva ke viSaya meM anekAnta hai| jaina siddhAnta aisA nahIM kahatA ki AtmA sabhI avasthAoM meM amUrtika hI hai| karmabandha rUpa paryAya kI apekSA, usase yukta hone ke kAraNa kathaMcit mUrta hai aura zuddha svarUpa kI apekSA kathaMcit amUrta hai| kyoMki saMsArI jIva mUrta ATha karmoM ke dvArA anAdikAlIna bandhana se baddha hai isalie vaha amUrta nahIM ho sakatA athavA zarIra kA dAha hone para jIva meM dAha kI vedanA, zarIra ke bhede jAne aura chede jAne para tIvra duHkhavedanA, indriyoM ke viSayoM meM AkarSaNavikarSaNa aura zarIra ke gamanAgamana meM jIva kA gamanAgamana dekhA jAtA hai| pratyAkAra ( myAna) aura khaNDaka Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 197 (talavAra) ke samAna donoM meM bheda nahIM pAyA jAtA hai tathA ekarUpa hue dUdha aura pAnI ke samAna donoM abhinna rUpa meM pAye jAte haiN| isa kAraNa zarIra se zarIradhArI abhinna hai, vaise hI kathaMcit mUrta bhI hai| mohagrasta saMpsArI prANI jaba taka apane zuddha jJAna-darzana-sukha-svarUpa amUrta svabhAva ko prApta nahIM kara letA, taba taka bArambAra karmoM ko bhogatA huA nayA-nayA karma-bandha aura naye-naye janma dhAraNa karatA rahatA hai| kintu vahI AtmA jaba kisI bhI sannimitta ko prApta kara apane zuddha paramAtma-svarUpa kA sAkSAt anubhava kara letA hai, to punaH karmabandha ke cakra meM nahIM pdd'taa| jisa prakAra khanija-suvarNa kA miTTI ke sAtha kaba saMyoga huA, yaha nahIM kahA jA sakatA; isI prakAra AtmA ke sAtha pahale-pahale kaba karmoM kA bandha huA, yaha bhI nahIM kahA jA sktaa| isa kAraNa AtmA ke sAtha karmabandha ko anAdi kahA gayA hai| jaise cikane padArtha para rajakaNa Adi Akara cipaka jAte haiM, usI prakAra rAgadveSa rUpI cikanAhaTa ke kAraNa karma, AtmA se baddha ho jAte haiN| jaba AtmA meM rAgAdi vibhAvoM kA AvirbhAva hotA hai taba AtmapradezoM ke vistAra meM sarvatra vidyamAna sUkSma pudgala-paramANu Atma-pradezoM se baddha ho jAte haiN| yahI bandha kA svarUpa hai| bandha ke samaya, una karmoM meM cAra bAteM miyata hotI haiM, jinake kAraNa bandha ke bhI cAra prakAra kahe jAte haiM - (1) prakRti-bandha (2) sthiti-bandha (3) anubhAga-bandha aura (4) prdesh-bndh| . jaise gAya ghAsa khAtI hai aura apane dehAbhyantara snAyu-tantra ke dvArA use dUdha ke rUpa meM pariNata kara detI hai| usa dUdha meM cAra guNa hote haiN| (1) dUdha meM madhura-rasa yA maadhury-svbhaav| (2) kAla-maryAdA (dUdha ke vikRta na hone kI eka avadhi) (3) dUdha ke mAdhurya guNa meM taratama-bhAva, jaise bhaiMsa ke dUdha kI apekSA gAya ke dUdha meM mAdhurya kA kama honA Adi tthaa| (4) dUdha kA parimANa, lITara, do lITara aadi| isI prakAra Atma-pradezoM ke sAtha ekameka rUpa se baddha hone vAle paramANuoM meM eka vizeSa prakAra kA svabhAva utpanna ho jAnA prakRtibandha hai| svabhAva nirmANa ke sAtha hI AtmA ke sAtha usake baddha rahane kI avadhi bhI nizcita ho jAtI hai, use sthiti-bandha kahate haiN| phala (rasa) dene kI tIvratA athavA mandatA anubhAga-bandha hotI hai aura ba~dhane vAle karma paramANuoM (vargaNAoM) kA vividha karma prakRtiyoM meM vibhAjana pradeza-bandha kahalAtA hai| isI prakAra udaya bhI prakRti udaya, sthiti udaya, anubhAga udaya aura pradeza udaya ke bheda se cAra prakAra kA hai| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 198 jJAnAvaraNAdi karmaprakRtiyoM kA sthiti pUrNa karake udaya meM AnA prakRtiudaya hai| jaba prakRti udaya meM AtI hai to samaya-samaya meM sthiti bhI udaya meM Akara naSTa hotI hai vaha sthiti udaya hai| samaya pAkara karma jo tIvra-manda hotA hai, karmoM kA jIva ko rasa vA phala milatA hai vaha rasodaya yA anubhAgodaya hai| pratikSaNa, AtmA ke ba~dhe hue karma paramANu udaya meM Akara jhar3ate haiM, jIrNa hokara naSTa hote haiM vaha pradezodaya hai| aba udIraNA kA varNana karate haiN| sthiti pUrI karake karma udaya meM Ate haiM, vaha udaya kahalAtA hai aura kisI kAraNavaza sthiti kA hrAsa kara karma udaya meM Ate haiM, vaha udIraNA kahalAtI hai| udIraNA bhI udaya ke samAna prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke bheda se cAra prakAra kI hai| unakA lakSaNa udaya samAna karmoM ke astitva ko sattva yA sattA kahate haiM, vaha sattA bhI cAra prakAra kI hai| prakRtisattva, sthitisattva, anubhAgasattva aura pradezasattva / prakRti kA astitva AtmA ke sAtha rahatA hai vaha prakRti sattva hai, sthiti kA rahanA sthiti sattva hai, karmoM kI phaladAnazakti kA rahanA anubhAga sattva aura karmapradezoM kA rahanA pradeza sattva hai| ina saba kA apAya nAza kaise ho, isakA cintana apAyavicaya hai| ina prakRtiyoM kA nAza guNasthAna kA Azraya lekara hotA hai| una guNasthAnoM ke anusAra karmaprakRtiyoM kI baMdha vyucchitti, udaya vyucchitti, udIraNA vyucchitti aura sattA vyucchitti hotI hai| __ AtmavikAsa ke krama (guNasthAna) ke adhyayana ke sandarbha meM yaha jAnanA bhI sarvathA prAsaMgika hai ki AdhyAtmika unnati ke mArga meM anAdi kAla se bAdhaka aura janma-janmAntara meM saMsaraNa, bhramaNa ke kAraNa rUpa jo karmabandha haiM, unake hetu kyA hai ? bandha ke ye hetu mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga kahe gaye haiN| isakA svarUpa saMkSepa meM isa prakAra hai - mithyAtva - jIvAjIvAdi sapta tattvoM meM aruci hone yA zraddhAna na hone ko mithyAtva kahate haiN| avirati - aMtaraMga meM paramAtma svarUpa bhAvanA se utpanna paramasukhAmRta rUpa jo prIti, usake AsvAda se vilaga rahate hue indriya-viSayoM ke grahaNa, bhoga-upabhoga meM saMyama dhAraNa na karanA hI avirati hai| hiMsA, mRSA, steya, abrahmacarya evaM parigraha inase gRhasthoM ke lie aNuvratoM ke rUpa meM aMzataH va muniyoM ke lie mahAvratoM ke rUpa meM pUrNata: virata na honA avirati kahalAtI hai| pramAda - "sa ca pramAdaH kuzaleSvanAdaraH" acche dhArmika, svaparopakArI kAryoM ko karane meM Adara Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsapuccayam 199 bhAva kA na honA pramAda hai| cAra vikathAe~, cAra kaSAya, paMcendriyaviSayoM meM Asakti, nidrA evaM praNaya pramAda ke bheda pandraha prakAra ke batAye gaye haiN| inake bheda-prabheda karane para pramAda ke kula assI yA sAr3he taiMtIsa hajAra bheda hote haiN| kaSAya - jo krodhAdika kaSAyeM jIva ke sukha-du:kha rUpa aneka prakAra ke dhAnya utpanna karane vAlI karma rUpI kheta kA karSaNa karatI haiM aura jA jIva ko tiryaMca, naraka, deva, manuSya ina cAra gatiyoM meM bA~dhakara rakhatI haiM, unakI maryAdA ke bAhara mokSa rUpa paMcama gati ko prApta karane nahIM detIM, unheM kaSAya kahate haiN| kaSAya ke kula 25 bheda haiN| krodha, mAna, mAyA, lobha ina cAroM meM se pratyeka kI anantAnubandhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna aura saMjvalana ye cAra avasthAe~ hotI haiN| (444 = 16) aura nau nokaSAya - hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda aura npuNskved| yoga - 'yujyata iti yogaH' jo sambandha arthAt saMyoga ko prApta ho, usako yoga kahate haiM athavA jIvapradezoM kA jo saMkoca-vikoca (vistAra)rUpa parispandana hotA hai, vaha yoga kahalAtA hai| kAya, vAk aura mana kI kriyAoM ke kAraNa AtmA meM Ane vAlI karma-vargaNAoM ke nimitta se hone vAlA AtmapradezoM kA parispandana bhI 'yoga' hai| jaise-jaise karmabandha ke kAraNoM kA abhAva hotA hai, vaise-vaise AdhyAtmika dRSTi se AtmA kA uttarottara vikAsa hotA jAtA hai, naye karmoM kA Amrava arthAt AtmapradezoM meM navIna kArmANa-vargaNAoM kA praveza avaruddha ho jAtA hai (saMvara) aura purAtana karmoM kI nirjarA hotI calI jAtI hai| saMvara kA dUsarA nAma hai- bandha-vyucchitti aura nirjarA kA dUsarA nAma hai- sattva-vyucchitti / karmabandha ke prathama kAraNa 'mithyAtva' ke nAza hote hI 16 prakRtiyoM kI bandha vyucchitti ho jAtI hai| mithyAtva, huNDakasaMsthAna, napuMsakaveda, asamprAptasRpATikAsaMhanana, ekendriyajAti, sthAvara, Atapa, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, vikalatraya, (drIndriya, trIndriya, caturindriya) narakagati, narakagatyAnupUrvI aura narakAyu nAmaka 16 prakRtiyA~ kevala mithyAtva ke udaya ke kAraNa hI ba~dhatI haiM, ata: mithyAdRSTi guNasthAna ke antima samaya meM inakI vyucchitti ho jAtI hai| anantAnubaMdhI kaSAyoM kA abhAva sAsAdana guNasthAna ke antima samaya meM hotA hai| usase nimnalikhita 25 karmaprakRtiyoM kA saMvara ho jAtA hai - anaMtAnubandhI kaSAya-catuSka, styAnagRddhi, nidrA-nidrA, pracalA-pracalA, durbhaga, duHsvara, anAdeya, nyagrodhaparimaNDala, svAti, kubjaka aura vAmana saMsthAna, vajranArAca, nArAca, ardhanArAca aura kIlitasaMhanana, aprazastavihAyogati, strIveda, nIcagotra, tiryaJcagati, tiryaJcagatyAnupUrvI, tiryaJcAyu aura udyota ye 25 prakRtiyA~ vyucchinna hotI haiN| asaMyata samyagdRSTi nAmaka caturtha guNasthAna ke antima samaya meM nimnalikhita 10 prakRtiyoM kI baMdha-vyucchitti hotI hai __cAra apratyAkhyAna kaSAya, vajravRSabhanArAcasaMhanana, audArika zarIra, audArika aMgopAMga, manuSyagati, manuSyagatyAnupUrvI aura manuSyAyu / dezasaMyataguNasthAna ke aMtima samaya meM cAroM pratyAkhyAnAvaraNa Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam .200 kaSAya bandha se vyucchinna hotI haiN| bandha ke kAraNabhUta pramAda kA abhAva ho jAne se asthira, azubha, asAtAvedanIya, ayaza:kIrti, arati evaM zoka ina chaha prakRtiyoM kI bandha-vyucchitti pramattasaMyatanAmaka chaThe guNasthAna ke antima samaya meM hotI hai| apramattasaMyatanAmaka sAtaveM guNasthAna ke antima samaya meM devAyubaMdha kI vyucchitti hotI hai| jaba saMjvalana kaSAyoM kA maMdatama udaya hotA hai, taba apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAna meM nimnalikhita 36 prakRtiyoM kA bandhaviccheda ho jAtA hai- apUrvakaraNaguNasthAna ke prathama bhAga meM zreNI car3hate samaya mRtyu nahIM hotI tathA nidrA aura pracalA ina do prakRtiyoM kI vyucchitti hotI hai| chaThe bhAga meM tIrthaMkara, nirmANa, prazastavihAyogati, paMcendriyajAti, taijasa-kArmaNa-AhAraka zarIra, AhArakaaMgopAMga, samacaturasrasaMsthAna, devagati, devagatyAnupUrvI, vaikriyika zarIra, vaikriyika-aMgopAMga, sparza-rasa-gandha-varNa, agurulaghu, apaghAta, paraghAta, ucchvAsa, trasa, bAdara, paryApta, pratyakazarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adaya, ina tIsa prakRtiyoM kI tathA saptamabhAga meM hAsya, rati, bhaya evaM jugupsA ina cAra nokaSAryoM kI bandhavyucchitti hotI hai| arthAt kula 36 prakRtiyoM kI bandha vyucchitti AThaveM apUrvakaraNa nAmaka guNasthAna meM hotI hai| saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha aura puruSaveda ina pA~ca prakRtiyoM kI vyucchitti nauveM guNasthAna meM hotI hai| sUkSma sAmparAya guNasthAna ke antima samaya meM jJAnAvaraNa kI pA~ca, antarAya kI pA~ca, darzanAvaraNa kI cAra yaza:kIrti evaM uccagotra ina 16 prakRtiyoM kI bandha-vyucchitti hotI hai| 11 vA~ upazAntamoha, 12 vA~ kSINamoha aura 13 vA~ sayogakevalI, ina tInoM guNasthAnoM meM kaSAyoM kA abhAva rahatA hai aura kisI bhI karmaprakRti kI baMdhanyucchitti nahIM hotii| sAtAvedanIya kA bandha yoga ke kAraNa hotA hai aura isa guNasthAna ke antima samaya meM sAtA karma kI bhI bandha-vyucchitti ho jAtI hai| isa prakAra prakRtiyoM kI bandhavyucchitti dikhalAI gayI hai aura bAkI bacI. 28 prakRtiyoM kI baMdhavyucchitti nahIM hotii| varNAdi 20 prakRtiyA~ mukhyatayA rUpa, rasa, sparza aura gandha ina cAra prakRtiyoM meM hI antarhita ho jAtI haiN| isalie 16 prakRtiyA~ kama huiiN| pA~ca bandhana, pA~ca saMghAta ina dasa prakRtiyoM kA 5 zarIra ke sAtha bandha hone se 10 prakRtiyA~ isa prakAra kama ho jAtI haiN| samyaktva prakRti aura samyak mithyAtva prakRti ye mithyAtva ke bheda hone se inakA svataMtra rUpa se bandha nahIM hotA hai| isalie ina 28 prakRtiyoM kI bandhavyucchitti nahIM hotI hai| ayogakevalI nAmaka caudahaveM guNasthAna meM yoga bhI nahIM rhtaa| ata: kisI bhI karmaprakRti kA baMdha nahIM hotA aura a, i, u, R, lu ina pA~ca laghvAkSaroM ke uccAraNa mAtra kAla meM jIva ko mokSa prApta ho jAtA hai| isa prakAra jIva ke mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga jo karmabandha ke pA~coM hetu haiM unakA abhAva tathA pUrva karmoM kI pUrNa nirjarA ke dvArA sabhI karmoM se pUrNa chuTakArA (mukti) hone ko hI mokSa kahate haiN| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 201 guNasthAnoM meM udayavyucchitti krama karmoM ke phaladAna kI avasthA meM Ane ko udaya kahate haiN| karmoM kA udaya Atma-vizuddhi meM bAdhaka hotA hai| isalie jaise-jaise Atmavizuddhi kI vRddhi hotI hai, vaise-vaise karmoM kI phaladAna zakti naSTa ho jAtI hai| usakA nAma udayavyucchitti hai| guNasthAnoM meM udaya-vyucchitti kA krama isa prakAra hai mithyAtva guNasthAna meM mithyAtva, Atapa, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, ina pA~ca prakRtiyoM kI udaya-vyucchitti hotI hai| sAsAdana guNasthAna meM anantAnubaMdhI kaSAya cAra, ekendriya, sthAvara, dvIndriya, trIndriya, caturindriya ina 9 prakRtiyoM kI udaya-vyucchitti evaM mizraguNasthAna meM eka samyak mithyAtva prakRti kI hI udaya-vyucchitti hotI hai| asaMyata guNasthAna meM apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya cAra, vaikriyikazarIra, vaikriyikaaMgopAMga, narakagati, devagati, narakagatyAnupUrvI, devagatyAnupUrvI, narakAyu, devAyu, manuSyagatyAnupUrvI, tiryaMcagatyAnupUrvI, durbhaga, anAdeya aura ayazakIrti ye 17 prakRtiyA~ sTA se sima hotI haiN| dezasaMyata guNasthAna meM pratyAkhyAna kI cAra kaSAya, tiryaJcAyu, udyota, nIcagotra va tiryaJcagati ina ATha prakRtiyoM kI udaya-vyucchitti hotI hai| apramattaguNasthAna meM samyaktvamohanIya, ardhanArAca, kIlita va asaMprAptasapATikAsaMhanana, ina cAra tathA apUrvakaraNaguNasthAna meM hAsya, rati, arati, zoka, bhaya aura jugupsA ina chaha kaSAya rUpa karmaprakRtiyoM kI udayavyucchitti hotI hai| anivRttikaraNaguNasthAna ke saveda aura aveda ye do bhAga kahe gaye haiN| saveda bhAga meM tInoM vedoM kI udaya-vyucchitti hotI hai aura aveda bhAga meM krama se saMjvalana krodha, mAna aura mAyA ina donoM ko milAkara chaha prakRtiyoM kI udaya-vyucchitti hotI hai tathA isI meM bAdara lobha kI bhI vyucchitti ho jAtI hai| dasaveM guNasthAna meM eka sUkSma lobha kI vyucchitti hotI hai| upazAntakaSAya nAmaka 11veM guNasthAna meM vajranArAca aura nArAcasaMhanana ina do prakRtiyoM kI udaya vyucchitti hotI hai| jo sAdhaka kSapakazreNI para ArUr3ha hokara karmoM kA kSaya karatA huA kSINakaSAya nAmaka 12veM guNasthAna meM pahu~catA hai, taba usa guNasthAna ke antima samaya se pUrva vAle eka samaya meM nidrA evaM pracalA ina do prakRtiyoM kI aura antima samaya meM matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaH paryayajJAnAvaraNa, kevalajJAnAvaraNa, cakSurdarzanAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya ina 16 prakRtiyoM kI udayavyucchitti karake arihaMta avasthA ko prApta ho jAtA hai| sayogakevalI nAmaka 13veM guNasthAna meM vedanIya kI sAtA va asAtA ina do prakRtiyoM meM se koI Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsabhujyam : 202 eka, vajranArAcasaMhanana, nirmANa, sthira asthira, zubha-azubha, susvara - duHsvara, prazastavihAyogatiaprazasta vihAyogati, audArikazarIra, audArika aMgopAMga, taijasakArmaNazarIra, varNa, rasa, gandha, sparza, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa aura pratyeka zarIra ina 30 prakRtiyoM kI udayavyucchitti hotI hai| ayogakevalI nAmaka 14veM guNasthAna ke anta meM sAtA - asAtAvedanIya meM se koI eka, manuSyagati, paMcendriyajAti, subhaga, trasa, bAdara, paryApta, Adeya, yazaH kIrti, tIrthaMkaraprakRti, uccagotra ina 12 prakRtiyoM kI udaya- vyucchitti hotI hai| manuSyAyu aura guNasthAnoM meM sattva - vyucchitti - krama jaba karmoM kA saMvara hotA hai, taba unakI nirjarA aura kSaya bhI hotA hai| nirjarA kA dUsarA artha hai sattva- vyucchitti arthAt unakA sattA meM na rahanA, AtmapradezoM meM se unakA astitva samApta ho jAnA / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi mUla prakRtiyoM aura matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa Adi eka sau ar3atAlIsa uttaraprakRtiyoM tathA prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezabandha ke bheda se sattva - vyucchitti ke bhI aneka bheda haiN| kArmaNa vargaNAoM athavA karmaskandhoM ke saMyama va tapAdi dvArA AtmapradezoM meM se pRthak hone, jhar3a jAne ko sattva- vyucchitti kahate haiN| jaise-jaise jIva ke pariNAma vizuddha hote haiM aura vaha guNasthAnakrama se Upara uThatA hai, usI krama se karmapiNDa AtmapradezoM ko chor3akara alaga hote jAte haiN| karmapiNDa kI AtyantikI nivRtti ko kSaya kahate haiM / jaise pAnI meM nIce kIcar3a jamA huA ho, usake Upara ke zuddha jala ko kisI dUsare svaccha pAtra meM u~Dela dene se, usa pAnI meM kIcar3a kA atyanta abhAva ho jAtA hai, usI prakAra atyaMtAbhAva ho jAne se pariNAma atyaMta nirmala ho jAte haiN| jisa-jisa guNasthAna meM jisa-jisa prakRti kA kSaya (sattva - vyucchitti) ho jAtA hai, vaha prakRti puna kabhI baMdha ko prApta hokara sattvarUpa nahIM ho sktii| sabase pahale caturtha, paMcama, SaSTha evaM saptama guNasthAna vartI jIva adhaHpravRttakaraNa, apUrvakaraNa evaM anivRttikaraNa ke dvArA cAra anantAnubandhI kaSAyoM kA kSaya (nAza) karatA hai| ye hI tIna karaNa punaH mithyAtva samyagmithyAtva evaM samyaktva - prakRti kA kSaya karate haiN| isa prakAra yaha AtmA ina sAta prakRtiyoM kI sattA - vyucchitti karake kSAyika samyagdRSTi ho jAtA hai| aba yaha adhika se adhika cAra bhava taka saMsAra meM raha sakatA hai| kAla kI apekSA adhika se adhika 33 sAgara se kucha adhika kAla taka saMsAra meM raha sakatA hai| isake bAda niyama se mukta hotA hai| jisa samaya samyagdRSTi jIva kSapaka zreNI para ArUr3ha hone ke sammukha hotA hai, taba antarmuhUrta kAla meM adhaHkaraNa pariNAmoM (saptama guNasthAna) se apUrvakaraNa pariNAmoM (AThaveM guNasthAna) ko prApta kara letA hai aura pratyeka kSaNa meM karmapradezoM kI asaMkhyAta guNI nirjarA karatA hai| pratyeka samaya meM sthiti kANDaghAta bhI hotA hai| asaMkhyAta sthiti-baMdhApasaraNa hote haiN| aprazasta prakRtiyoM kA asaMkhyAta anubhAga kANDa - ghAta bhI hotA hai / parantu eka bhI karmaprakRti samUla kSaya nahIM hotI / + Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 203 - isa prakAra apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAna meM karmoM kI asaMkhyAta-guNI nirjarA karatA huA anivRttikaraNa nAmaka nauveM guNasthAna ko prApta hotA hai| vahA~ para bhI apUrvakaraNa ke samAna sthiti-kAMDaghAtapUrvaka asaMkhyAta-guNI karmanirjarA karatA huA asaMkhyAta samaya vyatIta karake jaba isa guNasthAna kA saMkhyAtavA~ bhAga zeSa rahatA hai, taba styAnagRddhi, nidrA-nidrA, pracalA-pracalA, narakagati, tiryaMcagati, eke ndriyajAti, dvIndriyajAti, trIndriyajAti, caturindriyajAti, narakagatiprAyogyAnupUrvI, tiryaJcagatiprAyogyAnupUrvI, Atapa, udyota, sthAvara, sUkSma aura sAdhAraNa ina 16 prakRtiyoM kA kSaya (sattAvyucchitti) karatA hai| tadanantara eka antarmuhUrta ke uparAnta apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa rUpa krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa, ATha prakRtiyoM kI sattA-vyucchitti hotI hai| isake anantara eka antarmuhUrta bIta jAne para napuMsakaveda kA kSaya karatA hai| eka aura antarmuhUrta ke bAda strIveda kA kSaya karatA hai| isake bAda hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA rUpa chaha nokaSAyoM kA kSaya karatA hai| tadanantara puruSaveda kA kSaya karatA hai| puna: antarmuhUrta ke bAda saMjvalana krodha kA aura isI krama se saMjvalana mAna evaM saMjvalana mAyA kA kSaya karatA hai| isa prakAra ina 36 prakRtiyoM kA kSaya navama guNasthAna meM hotA hai| tadanantara antarmuhUrta meM sUkSma sAmparAya nAmaka dasaveM guNasthAna ko prApta hokara, saMjvalana lobha kA kSaya karake kSINakaSAya nAmaka 12veM guNasthAna ko prApta hokara, sarvaprathama nidrA aura pracalA, ina donoM kA eka sAtha kSaya karake, antarmuharta meM pA~ca jJAnAvaraNa, pA~ca antarAya aura cAra darzanAvaraNa ina 14 karmaprakRtiyoM kA yugapat (eka sAtha) kSaya karatA hai arthAt kula 16 prakRtiyoM kA nAza karatA hai| deva, naraka, tiryaJca Ayu kA jisane baMdha kara liyA hai, vaha kSapaka zreNI para ArUr3ha nahIM ho sktaa| isalie ina tInoM prakAra ke AyubaMdha kA kSapaka zreNI para ArohaNa karane ke pUrva svayameva kSaya ho jAtA hai| isa prakAra ina 63 prakRtiyoM kI sattA vyucchitti karake yaha AtmA arahaMta avasthA (13veM guNasthAna) ko prApta hotA hai vA sakala paramAtmA bana jAtA hai| isa guNasthAna meM isa bhava kI Ayu ke anurUpa rahatA hai| Ayu pUrNa hone para anta meM sUkSmakriyA-pratipAtI zukladhyAna ke dvArA yoganirodha karake, 14veM guNasthAna ko prApta hokara dvicarama samaya meM (anta samaya ke pahale kA samaya) sAtA yA asAtA vedanIya, devagati, pA~ca zarIra, pA~ca saMghAta, pA~ca bandhana, chaha saMsthAna, tIna aMgopAMga, chaha saMhanana, pA~ca varNa, do gaMdha, pA~ca rasa, ATha sparza, devagatiprAyogyAnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, prazastavihAyogati, aprazasta-vihAyogati, aparyApta, pratyeka, sthira, asthira, zubha-azubha, durbhaga, susvara-duHsvara, anAdeya ayazaskIrti, nirmANa aura nIcagotra, ina bahattara (72) prakRtiyoM kA kSaya karatA hai| isake pIche apane jIvanakAla ke antima samaya meM donoM vedanIya meM se udayAgata koI eka vedanIya, manuSyAyu, manuSyagati, paMcendriya jAti, manuSyagati-prAyogyAnupUrvI, trasa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeya, yazakIrti, tIrthakara aura ucca gotra, ina teraha (13) prakRtiyoM kA kSaya karatA hai athavA manuSyagati prAyogyAnupUrvI ke sAtha ayogakevalI tIrthaMkara ke dvicarama-samaya meM tehattara (73) prakRtiyoM kA aura carama samaya meM bAraha (12) prakRtiyoM kA isa prakAra 85 prakRtiyoM kA kSaya karatA hai| isa prakAra saMsAra-bhramaNa Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 204 ke sabhI kAraNoM kA viccheda ko jAne ko, 3. Apa ke samaya meM kamaraja se rahita nirmala dazA ko prApta hokara siddha ho jAtA hai arthAt nikala paramAtmA bana jAtA hai| isa prakAra guNasthAna athavA Atma-vikAsa ke vibhinna sopAnoM meM bhAva, lezyA, yoga, karmodaya, baMdha-vyucchitti, sattva-vyucchitti Adi sabhI kAraNabhUta hote haiN| guNasthAnoM ke vikAsa meM karmoM ke kSayAdi ko jo kAraNa rUpa se kahA gayA hai, vaha karma kyA vastu hai ? kisa dravya kI paryAya hai ? yaha jAnanA Avazyaka isa prakAra guNasthAna krama se karmaprakRtiyoM, bandha-vyucchitti, udaya-vyucchitti, sattA-vyucchitti Adi ke dvArA karmoM ke nAza kA (abhAva) ciMtana karanA apAya vicaya hai| athavA - mithyAdRSTi jIva janmAndha puruSa ke samAna sarvajJa praNIta mArga se vimukha hote haiM, unheM sanmArga kA parijJAna na hone se ve mokSArthI puruSoM ko dUra se tyAga dete haiM, isa prakAra sanmArga ke apAya kA cintana krnaa| ye prANI mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra se kaise dUra hoMge', isa prakAra niraMtara cintana karanA apAyavicaya dharmadhyAna hai| mana, vacana aura kAya ina tInoM yogoM kI pravRtti hI prAya: saMsAra kA kAraNa hai, so ina pravRttiyoM kA mere apAya arthAt tyAga kisa prakAra ho sakatA hai, isa prakAra zubhalezyA se anuraMjita jo cintA kA prabandha hai, vaha apAyavicaya nAma kA dharmyadhyAna mAnA gayA hai| vipAkavicaya dharma dhyAna kA lakSaNa duritAnAM tu zubhAzubhabhedAnAM pAkajAtasukhaduHkhabhedaprabheda-cintAvipAka vicayAkhya dharmya tu // 129 / / tIrthakRdindrarathAGgabhRdAdisukhaM puNyakarmasaMpAkaH / nArakatiryaknRNAM duHkhaM dusskrmpaakstu||130|| anvayArtha - zubhAzubhabhedAnAM - zubha aura azubha bheda vaale| duritAnAM - karmoM ke| pAkajAtasukhaduHkha-bhedaprabhedacintA - pAka (udaya) se utpanna sukha-duHkha ke bheda-prabhedoM kI cintaa| vipAkavicayAkhyadharmya - vipAka vicaya nAmaka dharma dhyAna hai| puNyakarmasaMpAka: - puNya karma kA vipAka / tIrthakRdindrarathAMgabhRdAdisukhaM - tIrthaMkara, indrapada, cakravartI Adi sukha / tu - aura / duSkarmapAka: - duSkarmoM kA vipAka / nArakatiryaknRNAM - nAraka, tiryaMca aura manuSyoM ke / duHkhaM - duHkha prApta hote haiN| artha - zubha aura azubha ke bheda se karma do prakAra ke hote haiN| zubha pariNAmoM se jinakA anubhAga adhika par3atA hai ve puNya prakRti haiM aura azubha pariNAmoM se jinakA anubhAga adhika par3atA hai ve pApa prakRti haiN| puNya prakRti bayAlIsa haiN| unake nAma haiM - tiryaMcAyu, manuSyAyu aura devAyu / zubha nAma ke saiMtIsa bheda haiN| yathA-manuSyagati, devagati, paMcendriyajAti, pA~ca zarIra, Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam / 205 tInoM aMgopAMga, samacaturasrasaMsthAna, vajravRSabhanArAcasaMhanana, prazasta varNa, prazasta rasa, prazasta gandha aura prazasta sparza, manuSyagatyAnupUrvI aura devagatyAnupUrvI ye do, agurulaghu, paraghAta, ucchvAsa, Atapa, udyota, prazasta vihAyogati, basa, bAdara, paryApta, pratyeka zarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yazaH kIrti, nirmANa aura tIrthaMkara / eka uccagotra zubha hai aura sAtAvedanIya, ye bayAlIsa prakRtiyA~ puNyasaMjJaka haiN| yahA~ varNAdika ke avAntara bheda bIsa na ginA kara kula cAra bheda ginAye haiN| isa puNyasaMjJA vAle karmaprakRti samUha se jo bhinna karmasamUha hai vaha pAparUpa kahA jAtA hai| vaha bayAsI prakAra kA hai| yathA - jJAnAvaraNa kI pA~ca prakRtiyA~, darzanAvaraNa kI nau prakRtiyA~, mohanIya kI chabbIsa prakRtiyA~, antarAya kI pA~ca prakRtiyA~, narakagati, tiryaMcagati, cAra jAti, pA~ca saMsthAna, pA~ca saMhanana, aprazasta varNa, aprazasta rasa, aprazasta gandha aura aprazasta sparza, narakagatyAnupUrvI aura tirthagatyAnupUrvI ye do, upaghAta, aprazasta vihAyogati, sthAvara, sUkSma, aparyApti, sAdhAraNa-zarIra, asthira, azubha, durbhaga, dusvara, anAdeya aura ayaza:kIrti ye nAmakarma kI cauMtIsa prakRtiyA~ tathA asAtA vedanIya, narakAyu aura nIca gotr| ina puNya evaM pApa prakRtiyoM vAle zubhAzubha kamI ka vipAka (phala) kA yitana karanA tathA unake bheda-prabhedoM kA cintana karanA vipAkavicayanAmakadharmadhyAna hai| jaise puNya prakRti kahane se abhedarUpa se zubha Ayu, zubha nAma aura zubha gotra ye puNya prakRti haiM - inase bhinna pApa prakRti haiM, bheda rUpa se kathana Upara kiyA puNya karmaprakRti ke udaya se tIrthaMkara pada, indrapada, cakravartIpada tathA yaza, susvara Adi zubha phala prApta hotA hai aura pApa karmaprakRti ke udaya se naraka, tiryaMca aura mAnavajanya duHkhoM ko bhogatA hai| saMsAra meM paribhramaNa kA kAraNa zubhAzubha karma hI hai| aisA ciMtana karanA vipAkavicayanAmaka dharma dhyAna hai| athavA, jIvoM ko aneka bhavoM meM bhramaNa, sukha, duHkha kI prApti karmoM ke udaya se hotI hai| jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kI prakRti, sthiti, pradeza aura anubhAga baMdha inakA udaya, udIraNA, saMkramaNa, baMdha evaM mokSa-karmoM ke phala Adi kA ciMtana vipAkavicaya dharma dhyAna hai| saMsthAna dharma dhyAna kA lakSaNa dvAdazadhA gaditAnuprekSA saMcintanaM vadantyAryAH / sNsthaanvicynaamdhyaanmnekprbhedsNyuktm||131|| anvayArtha - dvAdazadhA * bAraha prakAra kii| anuprekSA - anuprekSA / gaditA - kahI hai| una 12 bhAvanAoM kA / anekaprabheda-saMyuktaM - aneka bhedoM se yukt| saMciMtanaM - ciMtana karane ko| AryAH - Arya puruss| saMsthAnavicayanAmadhyAnaM - saMsthAna vicaya nAma kA dhyAna / vadanti - kahate haiN| artha - jinendra bhagavAna ne azaraNa Adi 12 bhAvanAoM kA kathana kiyA hai| unake aneka bheda haiN| una sarva bhedoM se yukta 12 bhAvanAoM kA ciMtana karane ko AcArya saMsthAnavicaya-dharma dhyAna kahate haiN| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam. 206 arthAt bAraha prakAra ke kahe gaye tattva kA puna:- puna: ciMtana karanA yA zarIra Adi ke svabhAva kA bArabAra ciMtana karanA anuprekSA hai| bAraha bhAvanAoM kA nAma-nirdeza adhrauvyAzaraNaikatvAnyatvakamAjavaMjavIloko' zacitAnavasaMvaraNaM nirjaraNaM dharmabodhiM ca dhyeyam // 132 // anvayArtha - adhrauvyAzaraNaikatvAnyatvakaM - adhruva (anitya), azaraNa, ekatva, anyatva / AjavaMjavI - sNsaar| loka: - loka / azucitAnavasaMvaraNaM - azuci, Amrava, sNvr| nirjaraNaM - nirjarA / ca - aur| dharmabodhiM - dharma aura bodhi, ina 12 bhAvanAoM kaa| dhyeyaM - ciMtana karanA caahie| artha - adhruva (anitya), azaraNa, ekatva, anyatva, saMsAra, loka, azuci, Amrava, saMvara, nirjarA, dharma aura bodhidurlabha the 52 bhAvanAeM kA anuprekSA hai| saMsthAnAvedhaya dharma dhyAna meM inakA bAra-bAra ciMtana karanA caahie| kisI bAta kA punaH-puna: ciMtana karate rahanA anuprekSA hai| jainAgama meM 12 bhAvanAe~ prasiddha haiM, inako bAraha vairAgya bhAvanA bhI kahate haiN| inakA ciMtana karane se saMsArI prANI zarIra aura bhogoM se nivRtta hokara sAmya bhAva meM sthita hotA hai| adhruva bhAvanA kA lakSaNa dhrauvyaadhrauvyaadyaatmnyrthe'nekaantvaadsNshrynnaat| narte ghaTate naSTaM rUpaM vakturvivakSAyAm / / 133 // bhuvanatritaye puNyodarkajavastUni yAni dRshynte| tAnyanilAhatadIpazikhAvatsarvANyanityAni // 134 // indrAdinilimpAnAmaSTaguNaizvaryasaMyutA sNpt| zAradazubhrAdabhrAbhrotkaravibhramanibhAzeSAH // 135 / / cakradharAdinarANAM sampattiranekabhogabalakalitA / ratnanidhinivahapUrNA karIndrakarNAgravaccapalA ||136 // rUpaM kAntistejo yauvanasaubhAgyabhAgyamArogyam / vibhramavilAsalAvaNyAdikamacirAMzulasanibham // 137 // AtmanyekIbhUtaH kAyo'pyamarendracApavatsahasA / pravilIyate kimanyat karmakRtaM dRzyate nityam // 138 // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam : 207 jalabubudendracApakSaNarucyAdIni nityatAM netum / zakyanta devAdhana kamajanitAni vastUni // 139 // anvayArtha - dhrauvyAdhrauvyAdyAtmani - dhrauvya aura adhrauvyaatmk| arthe - padArtha meN| anekAntavAdasaMzrayaNAt - anekAntavAda ke Azraya se / pAte - binA | vaktuH - vaktA kii| vivakSAyAM - vivakSA meN| naSTaM - naSTa (adhruv)| rUpaM - ruup| na - nhiiN| ghaTate - ghaTita hotA hai| bhuvanatritaye . tIna loka meN| yAni - jitnii| puNyodarkajavastUni - puNyodaya se utpanna vastue~ haiN| tAni - ve| sarvANi - sArI vstueN| anilAhatadIpazikhAvat - vAyu se Ahata dIpazikhA ke samAna / anityAni - anitya haiN| indrAdinilimpAnAM - indrAdidevoM kii| aSTaguNaizvaryasaMyutA - aSTaguNa aura aizvarya se saMyuta / azeSA: - saarii| sampat - sampadA / zAradazubhrAdabhrAmotkaravibhramanibhA - zaradaRtu ke zveta bAdala ke samUha ke vibhrama ke samAna haiN| __ anekabhogabalakalitA - aneka prakAra ke bhogoM se vyApta / ratnanidhinivahapUrNA - caudaha ratna aura navanidhi ke samUha se pripuurnn| cakradharAdinarANAM - cakravartI Adi manuSyoM kii| sampattiH - sampadA karIndrakarNAgravat - hAthI ke karNa ke agrabhAga ke samAna / capalA - caMcala hai| rUpaM - saundarya / kAntiH - kaanti| tejaH - tej| yauvanasaubhAgyabhAgyaM - yuvAvasthA, saubhAgya, bhAgya / ArogyaM - niirogtaa| vibhramavilAsalAvaNyAdikaM - vibhrama, vilAsa, lAvaNyAdika / acirAMzulasanibham - bijalI ke samAna kSaNika haiN| ____ Atmani - AtmA meN| ekIbhUtaH - ekakSetrAvagAhI hokara rahane vAlA / kAyaH - shriir| api - bhii| amarendracApavat - indradhanuSa ke samAna / sahasA - akasmAt / pravilIyate - naSTa ho jAtA hai| karmakRtaM - karmoM ke udaya se prApta / anyat - zarIra se bhinna anya putr-pautr-dhn-dhaanyaadi| kiM - kyaa| nityaM - nitya, sthir| dRzyate - dekhe jAte haiM - kyA sthira raha sakate haiM, apitu nahIM raha skte| jalabubudendracApakSaNarucyAdIni - jala kA bubudA, indradhanuSa bijalI aadi| tathA karmajanitAni - karmoM ke udaya se prApta hone vaalii| vastUni - vstueN| devAdyaiH - devAdi ke dvArA bhii| nityatA - nityatA ko| netuM - prApta karAne ke lie| na zakyate - zakya nhiiN| artha - tIna loka meM jIvAdi chaha dravya haiN| ve sarva nitya aura anityAtmaka haiM athavA utpAda, vyaya aura dhrauvyAtmaka haiN| na to kUTastha nitya haiM aura na sarvathA kSaNika haiM, apitu kathaMcit nitya haiM, kathaMcit anitya haiM arthAt vastu nityAnityAtmaka hai| ata: anekAnta ke Azraya binA vaktA kI vivakSA meM vastu adhruva siddha nahIM ho sakatI / dravyArthika naya kI apekSA vastu nitya hai, parantu jaba vaktA paryAyArthika naya kI apekSA kathana karatA hai to sarva padArtha anitya haiN| anitya bhAvanA meM paryAyArthika naya kI apekSA vicAra kiyA jAtA hai, kyoMki dRSTigocara hone vAlI kSaNika paryAyoM meM vyAmoha karane vAlA prANI unako nitya mAnakara madonmatta ho rahA hai, saMsAra, zarIra va bhogoM meM magna hokara svarUpa ko bhUla rahA hai| unako Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamunvayam 208 samajhAne ke lie, unake vyAmoha ko dUra karane ke lie syAdvAdI maharSiyoM ne adhruva bhAvanA kA kathana kiyA hai| ve kahate haiM, he Atman ! tIna loka meM puNyodayajanita jitanI vastue~ dRSTigocara ho rahI haiM ve sarva vAyu ke jhakoroM se Ahata dIpaka kI zikhA ke samAna caMcala haiM, anitya haiN| ___indrAdi devoM kI aNimA, mahimA, ladhimA, garimA, prApti, prAkAmya, Izitva, vazitva, apratighAta, antardhAna aura kAmarUpa isa prakAra ke aneka bhedoM se yukta vikriyA Rddhi Adi aSTa guNoM aura aizvaryoM se yukta sArI sampadA zarad Rtu ke zveta bAdala ke samUha ke samAna kSaNabhaMgura hai| cakravartI, nArAyaNa, pratinArAyaNa, balabhadra Adi mAnavoM kI caudaharatna aura navanidhi se paripUrNa aneka prakAra kI bhoga-sampadA zreSTha hAthI ke karNa ke agrabhAga ke samAna caMcala hai, asthira hai| ___ aNu ke barAbara zarIra banA lenA aNimA Rddhi hai| meru ke barAbara zarIra banAnA mahimA, vAyu se bhI halakA laghu zarIra karane ko laghimA aura vajra se bhI adhika gurutAyukta (bhArI) zarIra karane ko garimA Rddhi kahate haiN| bhUmi para sthita rahakara aMgulI ke agrabhAga se sUrya-candrAdika ko, meru zikharoM ko tathA anya vastuoM ke prApta karane ko prApTikanti kahate haiN| jisa Rddhi ke prabhAva se jala ke samAna pRthvI para unmajjana-nimajjana kriyA hotI hai aura pRthvI ke samAna jala para bhI gamana hotA hai, vaha prAkAmyaRddhi hai| athavA - aneka prakAra kI kriyA-guNa evaM dravya ke AdhIna hone vAlI, senA Adi padArthoM kI apane zarIra se bhinna athavA abhinna rUpa banAne kI zakti prApta hone ko bhI prAkAmya kahate haiN| bhinna-bhinna racanA karanA pRthak vikriyA hai aura eka zarIra ke hI aneka rUpa banAnA apRthakU vikriyA hai| yaha donoM prakAra kI vikriyA devoM ke hotI haiN| ye devoM ke ATha guNa kahe jAte haiN| ina ATha guNoM se yukta, jinake binA parizrama se prApta sampadA hai, vaha bhI zarad Rtu ke zvetavarNa vAle bAdala ke samAna asthira hai, nAzavaMta hai| __ cakravartI ke navanidhi aura 14 ratna hote haiN| 14 ratnoM meM sAta ratna ajIva aura sAta sajIva hote haiN| ajIva sAta ratnoM ke nAma isa prakAra haiM - 1. cakra - AyudhazAlA meM cakra kI utpatti ho jAne para cakravartI jinendradeva kI pUjana karake digvijaya ke lie prayANa karatA hai, isI ke bala para zatruoM kA saMhAra karake SaTkhaNDa para vijaya prApta karatA haiN| 2. chatra - yaha 12 yojana lambA evaM itanA hI caur3A hotA hai| yaha varSA se kaTaka (senA) kI rakSA karatA hai| 3. khaDga - isase zatruoM kA vinAza kiyA jAtA hai| 4. daNDa - daNDaratna se senApati vaitADhya parvata kI khaNDaprapAta aura timisrA nAmaka guphA ke pazcima dvAra evaM pUrva dvAra ko kholatA hai tathA vRSabhagiri parvata para daNDaratna dvArA cakravartI anya cakravartI kA Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamunvayam - 209 nAma miTAkara usa sthAna para apanA nAma likhatA hai| guphA ke kA~ToM Adi kA zodhana bhI daNDarala se hotA 4. kAkiNI - isase vijayArdha parvata kI khaNDaprapAta aura timisrA guphA kA andhakAra dUra kiyA jAtA hai tathA vRSabhAcala para nAma bhI likhA jAtA hai| 6. maNi - vijayArdha parvata kI donoM guphAoM ko prakAzita karatI hai| 7. carma - mleccha rAjA kRta jala ke Upara tairakara apane Upara sAre kaTaka (senA) ko Azraya detA hai arthAt mleccha rAjA aura devoM ke dvArA ati ghoradRSTi kI jAne para bAraha yojana lambA aura 12 yojana caur3A carma ratna pAnI para bichAkara aura utane hI bar3e ratna ko Upara tAnakara cakravartI senA kI rakSA karatA hai| isa prakAra sAta ajIva ratna haiN| sAta sacetana ratna 1. senApati - yaha sArI senA kA adhipati hotA hai| yaha senApati hI timisrA aura khaNDaprapAta nAmaka guphA kA dvAra daNDa-ratna ke dvArA kholatA hai| 2. gRhapati - cakravartI kA kharca, hisAba-kitAba Adi dekhatA hai| 3. gaja (hAthI) cakravartI ke savArI hetu kAma AtA hai| yadyapi cakravartI ke 84.00,000 hAthI hote haiM tathApi yaha mukhya hotA hai| 4. azva - ghor3A ratna hai - yadyapi cakravartI ke aThAraha karor3a ghor3e hote haiM, parantu yaha ghor3A saba meM mukhya hai| 5. purohita - daivI upadravoM kI zAMti ke lie anuSThAna karatA hai| 6. sthapati - yaha sthapatiratna nadI para pula banAne, ghara Adi banAne kA kArya karatA hai| 7. strIratna - 96 hajAra rAniyoM meM mukhya hotA hai, cakravartI kA mUla zarIra usake pAsa jAtA hai| isakA nAma subhadrA hai| navanidhiyoM ke nAma 1. kAlanidhi - Rtu ke anusAra puSpa-phalAdi arpaNa karatI hai| nimitta, nyAya, vyAkaraNa Adi viSaya ke aneka prakAra ke zAstra tathA bA~surI, nagAr3e Adi paMcendriyoM ke manojJa viSaya detI hai| 2. mahAkAlanidhi - suvarNa, cAMdI Adi dhAtuoM se nirmita aneka prakAra ke bhAjana tathA asi, masi Adi ke sAdhanabhUta dravya pradAna karatI hai| 3. pANDunidhi - gehU~, cAvala, mUMga, ur3ada Adi dhAnya tathA ghRta, tela, dUdha, dahI Adi SaTrasa detI hai| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 210 4. mAnavanidhi - aneka prakAra ke Ayudha tathA rAjanIti va anya zAstra pradAna karatI hai| 5. zaMkhanidhi - aneka prakAra ke vAditra detI hai| 6. pAnidhi - aneka prakAra ke uttama-uttama vastra arpaNa karatI hai| 7. naisarpanidhi - ati saundarya se yukta bhavana, zayyA, Asana, bhAjana Adi upabhogya vastue~ pradAna karatI hai| 8. piMgala nidhi - aneka prakAra ke hAra, mukuTa, kuNDala, kar3A, bAjUbaMda Adi AbhUSaNa arpita karatI hai| 9. nAnAratna nidhi - aneka prakAra ke ratna pradAna karatI hai| ye sabhI nidhiyA~ avinAzI hotI haiN| nidhipAla nAmaka devoM ke dvArA surakSita rahatI haiM aura niraMtara logoM ke upakAra meM AtI haiN| ye navanidhiyA~ nau yojana caur3I, bAraha yojana lambI, ATha yojana gaharI vakSAra giri ke samAna vizAla kukSi se yukta tathA ATha pahiye vAlI gAr3I kI AkRti vAlI hotI haiN| ye nau kI nau nidhiyA~ kAmavRSTi nAmaka gRhapati (nauvA~ sacetana ratna) ke AdhIna rahatI haiM aura sadA cakravartI ke samasta manorathoM ko pUrNa karatI haiN| 14 ratnoM aura navanidhiyoM meM pratyeka kI eka-eka hajAra deva rakSA-sevA karate haiN| arthAt caudaha ratnoM meM pratyeka ratna kI aura navanidhiyoM meM eka-eka nidhi kI eka-eka hajAra deva rakSA karate haiN| divya pura (nagara), ratna, nidhi, sainya, bhAjana, bhojana, zayyA, Asana, vAhana aura nATya ye cakravartI ke dazAMga bhoga hote haiN| kSitisAra nAmaka ghara kA koTa, sarvatobhadra, gauzAlA, nandyAvarta chAvanI, sarva RtuoM meM rahane yogya vaijayanta mahala, sabhAbhUmi, girikUTaka dizA prekSaNa bhavana, vardhamAnaka nRtyazAlA, zItagRha, varSARtunivAsa, gRhakUTaka, puSkarAvatI nivAsa bhavana, siMhavAhinI zayyA, anupamAna camara, sUryaprabha chatra, vidyutprabha kuNDala, viSamocikA khar3AU, abhedya kavaca, ajitajaya ratha, vajrakANDa dhanuSa, amogha bANa, bajratuNDA zakti, sudarzana cakra, ayodhya senApati, buddhisAgara purohita, kAmavRSTi gRhapati, bhadramukha sthapati, (silAvaTa), bAraha yojana taka ko zabda se vyApta karane vAlI Ananda bherI, dhavala varNa kA vijayagiri nAmaka hAthI, pavanaMjaya ghor3A, subhadrA nAmaka paTarAnI Adi aneka prakAra kI sampadA cakravartI ke hotI hai, jo devoM ko bhI durlabha hai| 32,000 mukuTabaddha rAjA niraMtara cakravartI ke caraNoM kI sevA karate haiM, chyAnave hajAra rAniyA~, aThAraha karor3a ghor3e, caurAsI lAkha hAthI, caurAsI lAkha ratha, eka karor3a hala, tIna karor3a gAyeM, battIsa hajAra gaNabaddha deva, tIna sau sATha tanurakSaka deva, tIna sau sATha rasoiyA Adi aneka bhogopabhoga sAmagrI se yukta cakravartI kI sampadA, hAthI ke karNa ke agrabhAga ke samAna caMcala hai, eka kSaNa meM naSTa ho jAtI hai| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 0211 rUpa (zArIrika saundarya), kAnti, teja, yauvana, saubhAgya, ArogyAvasthA, vibhrama, vilAsa, lAvaNya (strI ke rUpa ke avalokana kI abhilASA se utpanna huA mukhavikAra hAva kahalAtA hai, citta kA vikAra 'bhAva' kahalAtA hai| mukha kA athavA donoM bhauMhoM kA Ter3hA karanA vibhrama hai aura netroM ke kaTAkSa ko 'vilAsa' kahate haiN|) sabhI bijalI ke samAna caMcala haiM, vinAzIka haiN| ___ AtmA ke sAtha ekakSetrAvagAhI hokara rahane vAlA yaha zarIra bhI indradhanuSa ke samAna sahasA (akasmAt) naSTa ho jAtA hai| adhika kyA kaheM, jitanI bhI karmajanya vastu dRSTigocara ho rahI haiM ve sarva anitya haiN| arthAt janna kSIra-nIra ke samAna jIva ke sAtha nibaddha yaha zarIra zIghra naSTa ho jAtA hai, to bhogopabhoga ke kAraNabhUta dUsare padArtha nitya kaise ho sakate haiM ? jisa prakAra jala ke budbuda ko, indradhanuSa ko, bijalI Adi vastuoM ko devAdi bhI sthira karane meM samartha nahIM haiM, usI prakAra karmajanita jitanI vastuyeM haiM, ve saba kSaNika haiM, ityAdi vicAra karanA adhruva yA anitya bhAvanA hai| pudala piNDa se racita zarIra, indriya viSaya, upabhoga aura paribhoga dravya, ye saba zuddha nizcayanaya se AtmA kA svarUpa nahIM haiN| yaha AtmA deva, asura, manuSya aura rAjA Adi ke vikalpoM se rahita hai arthAt isameM devAdika bheda nahIM haiM, yaha jJAnasvarUpa mAtra hai aura sadA sthira rahane vAlA hai| aisA vicAra karane vAle puruSa ke strI Adi kA viyoga hone para bhI jUThe bhojana ke samAna usameM mamatva nahIM hone se citta vikSipta nahIM hotaa| vaha avinAzI nija paramAtmA kA hI bheda, abheda ratnatraya kI bhAvanA dvArA ciMtana karatA hai| jaisI avinazvara AtmA ko bhAtA hai, vaisI hI akSaya, ananta sukha svabhAva vAlI mukta AtmA ko prApta kara letA hai| mohavaza ajJa prANI sAMsArika vastuoM meM nityatA kA anubhava karatA hai, para vastutaH AtmA ke jJAnopayoga aura darzanopayoga ke sivA isa saMsAra meM koI bhI padArtha dhruva nahIM hai, isa prakAra cintana karanA anityAnuprekSA hai| azaraNa bhAvanA kA svarUpa duSkarmapAkasaMbhavajanmajarAmaraNarogazokAdi-1 saMpAte zaraNaM no jagattraye vidyate kiJcit / / 140 / / svargo durga vajaM praharaNamairAvaNo gajo bhRtyaaH| gIrvANA deveza: zaraNaM no kiM pareSu vacaH // 141 // 1. hAvo mukhavikAraH syAdbhAvazcittottha ucyte| vilAso netrajo jJeyo vibhramo bhuuyugaantyoH|| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 212 bhujaatyshv-mddviprthnaaykblrthaanggshstraadi-| cakreza: zaraNaM matryeSu pareSu kA vArtA // 142 / / kiNjlkpunyjpinyjrgunyjjjlvikrraajitaabjvnm| madakuJjaravadavAryo mRtyupa'nAti bhuvanamidam // 143 // yadvanna zaraNamugradvipaviziD vdnvrti-hrinnshishoH| tadvanna zaraNamantakadantAntaravartijanatAyA: // 144 / / (ityazaraNAnuprekSA) anvayArtha - duSkarma pAka saMbhava janma jarA maraNa roga zokAdi saMpAte - duSkarmoM ke udaya se utpanna janma, bur3hApA, maraNa, roga, zokAdika hone pr| jagattraye - tIna jagat meN| kiMcit - koii| zaraNaM - shrnn| na - nhiiN| vidyate - hai ||39 // svarga: - svarga jiskaa| durga - durga (kilA) hai| vajaM - vajra jiskaa| praharaNaM - zastra hai| airAvaNaH - airAvata jisakA / gajaH - hAthI hai| gIrvANAH - deva jiske| bhRtyAH - naukara haiM aise / devezaH - devendra bhii| zaraNaM - shrnn| no - nahIM haiN| pareSu - dUsaroM ke / vacaH - kahanA hii| kiM - kyA // 40 // bahujAtyazvamadadviparathanAyaka balarathAMga zastrAdi cakrezaH - aneka jAti ke ghor3e, madonmatta hAthI, ratha, senApati, senA, cakra-zastrAdi se yukta cakravartI bhii| matryeSu - manuSyoM ke / zaraNaM - zaraNa nahIM hai| pareSu - dUsaroM kii| vArtA - bAta hii| kA - kyA hai // 41 // kiMjalka puMja piJjara guJjajjalavikara rAjitAbjavanaM - parAga ke puMja se piJjarita gUMjate hue bha~varoM se zobhita kamala vana ko| madakuMjaravat - madonmatta hAthI ke samAna / avArya: - nahIM nivAraNa karane yogy| mRtyuH - mRtyu / idaM - isa / bhuvanaM - saMsAra ko| mRnAti - mardana karatI hai||42|| yadvat - jisa prakAra | ugradvipavidviDvadanavartihariNazizo: - ugra siMha ke mukhavartI hariNa ke bacce kii| zaraNaM - zaraNa / na - nahIM hai| tadvat - usI prkaar| antakadaMtAntaravarttijanatAyA: - mRtyu ke dA~ta ke madhyavartI jIvoM kI bhii| zaraNaM - zaraNa nahIM hai / / 43 // artha - jIva ke dvArA vibhAva bhAvoM se upArjita duSkarma ke udaya se utpanna janma, bur3hApA, maraNa, roga, zoka Adi vipattiyoM ke bIca meM bhramaNa karate hue isa jIva kA jagat meM koI zaraNa vA rakSaka nahIM hai| svarga jisakA abhedya kilA hai, vajra jisakA zastra hai, airAvata jisakA hAthI hai, deva jisake cAkara haiM, aisA balazAlI indra bhI isa jIva kI mRtyu ke mukha se vA duHkha-saMkaTa se rakSA nahIM kara sakatA, zaraNa dekara bacA nahIM sakatA to anya kA to kahanA hI kyA ? arthAt jisa mRtyu ke mukha se prANiyoM ko indra bhI bacA nahIM sakatA to dUsare nirbala prANI kaise bacA sakate haiM arthAt koI bhI nahIM bacA sktaa| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 113 zreSTha ghor3e, hAthI, ratha, senApati, senA, cakra, zastra Adi sampatti kA svAmI cakravartI bhI prANiyoM ko mRtyu evaM Apatti meM zaraNa nahIM hai, Apatti meM rakSaka nahIM ho sakatA, anya kI to bAta hI kyA hai ! nizcaya ratnatraya se pariNata jo zuddhAtma dravya aura usake bahiraMga sahakArI kAraNabhUta paMca parameSThiyoM kI ArAdhanA ina donoM ko chor3akara devendra, cakravartI, subhaTa, koTibhaTa aura putrAdi cetana padArtha tathA parvata, kilA, talaghara, maNi, maMtra, taMtra, mahalAdi acetana padArtha tathA cetana-acetana mizra padArtha Apatti evaM maraNa ke samaya rakSaka nahIM ho sakate, isa jIva ko Apatti aura mRtyu se bacA nahIM skte| jisakI parAga tathA saurabha se AkaSTa hokara bhaMvare jisa para gaMja rahe haiM aise kamala vana ko madonmatta hAthI eka kSaNa meM ukhAr3a kara pheMka detA hai, usI prakAra yaha mRtyurUpI hAthI balavanta yoddhA, cakravartI, nArAyaNa Adi sabhI saMsArI prANiyoM kA niraMtara mardana karatA hai| jisa prakAra mahAvana meM vyAghra dvArA pakar3e hue hiraNa ke bacce kA athavA sAgara meM jahAja se chUTe pakSI kA koI rakSaka nahIM hai, koI zaraNa nahIM hai; usI prakAra mRtyu ke mukha meM Aye hue jIva ko bacAne meM koI samartha nahIM hai| tIna loka meM sthita maNi, maMtra, auSadhi, hAthI, ghor3A, mitra Adi koI bhI padArtha isa jIva ko mRtyu se bacAne meM samartha nahIM hai| parizrama se upArjita kiyA huA dhana, niraMtara sAtha meM rahane vAle mitragaNa, ekatra hue kuTumbIjana aura khAna-pAna dekara puSTa kiyA huA zarIra Adi bhI vipatti meM sahAyaka nahIM ho sakate evaM mRtyu ke mukha se jIva ko bacA nahIM sakate, aisA ciMtana karanA azaraNAnuprekSA hai| athavA isa bhava meM bhramaNa karate hue aneka duHkhoM se du:khI prANI ke lie dharma ko chor3akara anya koI zaraNa nahIM hai arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa dharma vA vastu svabhAva rUpa dharma hI hamArA rakSaka hai, vahI mitra hai, vipattirUpI samudra se pAra karane ke lie naukA hai, avinAzI hai, ata: dharma kI zaraNa meM rahanA caahie| ekatvaM bhAvanA kA svarUpa eko grbhiknvyauvnmdhytvvRddhtaavsthaaH| vyAdhibhayamaraNazokavyAyAsAnanubhavatyAtmA // 145 // vividhasukhaduHkhakAraNazubhAzubhAkhyAnakarmasaMghAtam / svanimittavazAdeko badhnAti vicitrprinnaamaiH||146|| dRgbodhanAdiguNarUpAtmA karmASTakaM nimittaabhyaam| unmUlya samUlaM svayamupaiti nirvANasukhamekaH // 147 / / (ityekatvAnuprekSA) Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 214 anvayArtha - AtmA - AtmA (jiiv)| ekaH - akelA hii| garbhikanavayauvanamadhyatvavRddhatAvasthA: - garbha, baccA, nava yauvana, madhyAvasthA, bur3hApA avasthA / vyAdhibhayamaraNazokavyAyAsAn - vyAdhi, bhaya, maraNa, zoka, duHkhAdi kaa| anubhavati - anubhava karatA hai|||44|| eka: - akelA hI AtmA / svanibhisavazAt - svanimitta ke vaza se| vicitrapariNAmaiH - vicitra pariNAmoM ke dvaaraa| vividhasukha-duHkhakAraNazubhAzubhAkhyAnakarmasaMghAtaM - vividha sukhoM aura duHkhoM ke kAraNabhUta zubha evaM azubha nAmaka karmasamUha ko| badhnAti - bA~dhatA hai // 45 // svayaM - Apa hii| dRgbodhanAdiguNarUpAtmA - darzana, jJAnAdi guNa rUpa aatmaa| eka: - akelA hii| nimittAbhyAM - aMtaraMga (upAdAna), bahiraMga (nimitta) ina donoM kAraNoM ke dvArA / karmASTakaM - AThoM karmoM ke samUha ko| samUlaM - mUla se / unmUlya - ukhAr3a krke| nirvANasukhaM - nirvANa sukha ko| upaiti - prApta karatA hai||46|| yaha AtmA akelA hI garbha sambandhI duHkhoM ko bhogatA hai, akelA hI bAlapana, yuvApana, madhyAvasthA aura vRddhAvasthA sambandhI aneka duHkhoM se pIr3ita hotA hai| zArIrika pIr3A, roga, bhaya, maraNa, zoka aura aneka prakAra ke mAnasika duHkhoM kA, cintAoM kA akelA hI anubhava karatA hai| akelA hI yaha AtmA svanimittavaza vicitra pariNAmoM ke dvArA vividha prakAra ke sukha-duHkha ke kAraNabhUta aneka prakAra ke karmoM ke samUha ko bA~dhatA hai aura akelA hI tajjanya sukha-duHkhoM ko bhogatA darzana jJAna guNa svarUpa AtmA svayaM akelA hI aMtaraMga aura bahiraMga kAraNoM ke dvArA jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM ke samUha ko jar3a se ukhAr3a kara nirvANasukha ko prApta karatA hai| jJAna-darzanAdi anaMta guNoM kA piNDa, zuddha buddha eka nija svabhAva ko dhAraNa karane vAlA bhI yaha AtmA anAdi kAla se svarUpa ko bhUlakara caturgati rUpa saMsAra meM aneka vibhAva paryAyoM ko dhAraNa kara caurAsI lAkha yoniyoM meM akelA hI janma, jarA maraNa kI AvRtti rUpa mahAduHkhoM kA anubhava kara rahA hai| akelA janma letA hai, akelA maratA hai aura akelA hI zubha evaM azubha karmoM ke phala ko bhogatA hai| koI svajana yA parijana janma-jarA-maraNajanya zArIrika, mAnasika pIr3AoM ko dUra karane ke lie samartha nahIM hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra rUpa jo dharma hai, vahI mere duHkha ko meTane meM samartha hai, anya koI nhiiN| isa ratnatraya rUpa dharma ke dvArA nirvikalpa samAdhi meM lIna hokara karmarUpa zatruoM kA dhvaMsa kara maiM akelA hI nirvANasukha ko prApta kara sakatA hU~, anya koI mujhe mokSa meM pahu~cAne vAlA nahIM hai, ityAdi rUpa se ciMtana kara sAMsArika padArthoM se mamatva haTAnA hI ekatva bhAvanA hai| anyasva anuprekSA kA lakSaNa mAtRpitRputrapautrabhrAtRkalatrAdibandhutAM krm| yojayati viyojayati ca mAruta iva jIrNaparNAni / / 148 / / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam * 215 anyo'jJo'yaM prANI mohodayavihvalIkRto'nyasya / zoke harSe jAte karoti bata zokaharSI ca // 149 // kAryeNa janasya janaH zatrurmitraM ca bhavati loke'smin / bhibhAvako'yaM TikatAmuSTiladajananaH / / 150 // jJAnAdiguNaprakRtika-jIvadravyAtparaM svakAyAdi / yad dRzyate samastaM tadanyaditi buddhimttttvm||151|| / itynytvaanuprekssaa| anvayArtha - mAruta: - vaayu| iva - jaise| jIrNaparNAni - jIrNa (sUkhe) pattoM ko| yojayati - ekatra kara detI hai| ca - aur| viyojayati - alaga-alaga kara detI hai| usI prakAra / karma - krm| mAtRpitR putra pautra bhrAtRkalatrAdi bandhutAM - mAtA, pitA, putra, pautra, strI Adi kI bandhutA ko| yojayati - ekatra kara detA hai| ca - aura karma hI unakA / viyojati - viyoga karA detA hai / / 47 // mohodayavihvalIkRta: - moha ke udaya se vihvala huaa| ayaM - yh| anya: - any| ajJa: - ajJAnI / prANI - praannii| anyasya - anya jIva ke| zoke - zoka | ca - aura / harSe - harSa ke / jAte - hone pr| bata - bar3e kheda kI bAta hai ki svayaM / zokaharSoM - zoka aura harSa / karoti - karatA hai / / 48 / / asmin - isa / loke - loka meN| sikatAmuSTivat - bAlU reta kI muSTi ke samAna / ayaM - yh| azeSajana: - azeSajana / bhinnasvabhAvakaH - bhinnasvabhAva vAle haiM phira bhI yaha ajJa / jana: - praannii| janasya - jana ke (anya jana ke) kAryeNa - kArya se| zatruH - zatru / ca - aur| mitraM - mitra / bhavati - hotA hai|49|| svakAyAdi - svakIya zarIra Adi / yat - jitane / samastaM - sArI vstuyeN| dRzyate - dRSTigocara ho rahI haiN| tat - ve ! jJAnAdiguNaprakRtikajIvadravyAt - jJAnAdi guNa svabhAva vAle jIvadravya se| para - bhinna hai| iti - isa prkaar| anyat - anyatvAnuprekSA hii| buddhimattattvaM - buddhimat tattva hai / / 50 / / artha - jisa prakAra vAyu jIrNa sUkhe pattoM ko ekatra kara detI hai tathA unako pRthak bhI kara detI hai, usI prakAra saMsArI prANiyoM kA yaha karma mAtA, pitA, putra, pautra, strI Adi kuTumbiyoM se saMyoga bhI karAtA hai aura viyoga bhI arthAt putra, pautrAdi sAMsArika padArthoM kA saMyoga aura viyoga karmajanya hai, AtmA se bhinna hai, tathApi mohanIya karma ke udaya se vihvala huA ajJa prANI AtmA se bhinna padArthoM ke saMyoga aura viyoga se sukha-duHkha kA anubhava karatA hai| anya padArthoM ke arthAt putra, pautrAdi ke harSa-viSAda meM svayaM harSa-viSAda karatA hai| ___ mAtA, pitA, bhAI, putra, strI Adi bandhujanoM kA samUha apane kArya ke vaza sambandha rakhatA hai, parantu yathArtha meM jIva kA inase koI sambandha nahIM hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 0216 jisa prakAra isa loka meM muTThI meM ba~dhI huI bAlU reta muTTI se bhinna hai, usI prakAra sAre saMsAra ke sampUrNa cetana-acetana padArtha, putra, pautrAdika, ghara, suvarNa, AbhUSaNAdika AtmA se bhinna haiM, bhinna svabhAva vAle haiN| AtmA se bhinna kAraNoM se utpanna haiM tathApi yaha prANI sAMsArika kAryoM ke kAraNa zatru aura mitra hotA hai, parantu vAstava meM koI bhI zatru, mitra nahIM hai| ___ jo nIra-kSIra ke samAna ekakSetrAvagAhI hokara dRSTigocara ho rahA hai, vaha tathA anya ghara, dhanadhAnyAdi vastue~ jJAnadarzana svabhAva vAle AtmA se pRthaka haiM, bhinna haiM, isa prakAra kA vicAra hI buddhimattva hai, samyagjJAnayukta hai| zarIra aura AtmA kA bandha kI apekSA abheda hone para bhI lakSaNa kI apekSA bheda haiM kyoMki zarIra aindriyaka hai, AtmA atIndriya hai, zarIra ajJa hai, AtmA jJAnI hai, zarIra jar3a hai, AtmA caitanya hai, zarIra anitya hai, AtmA nitya hai, zarIra Adi-anta vAlA hai aura AtmA anAdi ananta hai| isa AtmA ne mokarma ke vazIbhUta hokara ananta zarIra dhAraNa kiye haiN| jaba zarIra hI AtmA se bhinna hai, AtmA kA svarUpa nahIM hai to putra, pautrAdika pratyakSa pRthak dRSTigocara hone vAle AtmA ke kaise ho sakate haiN| isa prakAra ciMtana karanA anyatvAnuprekSA hai| saMsArAnuprekSA kA lakSaNa paJcavidhe saMsAre karmavazAjjainadezitaM mukteH| mArgamapazyanprANI nAnAduHkhAkule bhramati / / 152 // sarve'pi pudgalAH khalvekenAttojjhitAzca jIvena / hyasakRtvanantakRtvaH pudglprivrtsNsaare||153|| sarvatra jagatkSetre dezo na hyasti jantunAkSuNNaH / hyavagAhanAni bahuzo baMbhramatA kssetrsNsaare||154|| utsarpaNAvasarpaNasamayAvalikAsu nirvshessaasu| jAto mRtazca bahuza: pribhrmnkaalsNsaare||155|| naraka-jaghanyAyuSyAdhuparigraiveyakAvasAneSu / mithyAtvasaMzritena hi bhavasthitirbhAvitA bhushH||156|| sarvaprakRti-sthityanubhAga-pradeza-bandhayogyAni / sthAnAnyanubhUtAni bhramatA bhuvi bhaavsNsaare||157|| / iti sNsaaraanuprekssaa| artha - mukte: - mukti ke| mArga - mArga ko| apazyan - nahIM dekhatA huaa| prANI - saMsArI Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam :- 217 AtmA / karmavazAt - karmAdhIna hokara jainadezita jinendra dvArA kathita | nAnAduHkhAkule duHkhoM se bhare hue| paMcavidhe pA~ca prakAra ke / saMsAre saMsAra meM bhramati - bhramaNa kara rahA hai| - pudralaparivarttasaMsAre - pudgala parivartana rUpa saMsAra meN| khalu nizcaya se hi kyoMki / ekena - isa akele eka / jIvena jIva ne| asakRtvanantakRtvaH - bAra bAra anantabAra / sarve sAre / pulA : pudraloM ko| api bhii| AttojjhitAH grahaNa karake chor3A hai| - - - - - - kSetrasaMsAre kSetrasaMsAra meN| baMbhramatA bhramaNa karate hue / jantunA jantu ke dvArA / bahuza: bahuta bAra / sarvatra - sarvatra / jagat kSetre - jagat kSetra meM avagAhanAni avagAhana kiyA hai| janma-maraNa kiyA hai| hi - nizcaya se akSuNNaH - jantu ke dvArA binA janma-maraNa kiyA huA / deza: - deza (kSetra) 1 nahIM / asti - hai / na - * vasAneSu naraka kI jaghanya Ayu se lekara Upara ke aneka bAra / bhavasthiti: - bhavasthiti / bhAvitA - kAlasaMsAre - kAlasaMsAra meM / paribhraman - paribhramaNa karatA huA yaha jIva / niravazeSAsu sampUrNa utsarpaNAvasarpaNa - samayAvalikAsu - utsarpiNI avasarpiNI kAla ke samaya aura AvaliyoM meN| janmA hai| ca aura mRtaH marA hai| bahuza: - aneka bAra | jAta: - - - - - - hi - nizcaya se / mithyAtvasaMzritena - mithyAtva saMyukta jIva ne / narakajaghanvAyuSyAdyuparigraiveyakA graiveyaka vimAna taka kI Ayu ko krama se| bahuza:prApta kI hai| nAnA - bhAvasaMsAre - bhAvasaMsAra meM / bhramatA bhramaNa karate hue jIva ne / bhuvi pRthvI para ( saMsAra meM ) sarvaprakRtisthityanubhAga- pradezabaMdhayogyAni sarva prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza baMdha ke yogya / sthAnAni - sthAnoM kaa| anubhUtAni anubhava kiyA hai| - - - saMsaraNa ko saMsAra kahate haiM jisakA artha parivartana hai| mithyAdarzanAdi vibhAva ke vaza hokara yaha vikArI AtmA eka zarIra ko chor3atA hai aura dUsare navIna zarIra ko grahaNa karatA hai| pazcAt usako bhI chor3akara dUsarA nUtana zarIra grahaNa karatA hai| isa prakAra paribhramaNa meM isa jIva ne anantAnanta zarIra chor3e haiM aura grahaNa kiye haiM / isa zarIra evaM rAgadveSa ke kAraNa yaha jIva saMsAra meM paribhramaNa kara rahA hai aura vacanAtIta zArIrika evaM mAnasika duHkhoM kA bhoga kara rahA hai| anAdi kAla se janma maraNa karate hue isa jIva ne eka eka karake lokastha sarvapudgala paramANuoM ko, tIna sau taiMtAlIsa rAjU pramANa sarva AkAza pradezoM ko, kAla ke sarva samayoM ko, sarva prakAra ke kaSAya bhAvoM ko aura narakAdi sarva bhavoM ko anantAnanta bAra grahaNa karake chor3A hai| isa prakAra dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva ke parivartana se saMsAra bhI paMca prakAra kA hai| vizeSArtha - dravya parivartana do prakAra kA hai dravyakarma parivartana aura nokarmadravya parivartana / yaha pudgala ( nokarma) parivartanakAla tIna prakAra kA hotA hai: agRhItagrahaNa kAla, gRhIta grahaNa kAla Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 218 aura mizrakAla | agRhIta pudgala ko grahaNa karane ke samaya ko agRhIta grahaNa kAla, gRhIta ke grahaNa karane ke samaya ko gRhIta grahaNa kAla aura mizravargaNA ke grahaNakAla ko mizra grahaNakAla kahate haiN| jaise kisI eka jIva ne tIna zarIra aura chaha paryAptiyoM ke yogya pudgaloM ko eka samaya meM grahaNa kiyaa| anantara ve pudgala snigdha yA rUkSa sparza tathA varNa aura gandha Adi ke dvArA jisa tIvra, manda aura madhyama bhAva se grahaNa kiye the usI rUpa se avasthita rahakara dvitIyAdi samayoM meM nirjIrNa ho gye| tatpazcAt agRhIta paramANuoM ko ananta bAra grahaNa karake chor3A, mizra paramANuoM ko ananta bAra grahaNa karake chor3A aura bIca meM gRhIta paramANuoM ko ananta bAra grahaNa karake chor3A tatpazcAt jaba usI jIva ke sarvaprathama grahaNa kiye gaye ve hI paramANu usI prakAra se nokarma bhAva ko prApta hote haiM, taba yaha saba milakara eka nokarmadravyaparivartana hai| eka jIva ne ATha prakAra ke krama rUpa se jina pudgaloM ko grahaNa kiyA hai ve samayAdhika eka AvalI ke bAda dvitIyAdi samayoM meM (nirjIrNa hokara) jhara gye| pazcAt jo krama nokarmadravyaparivartana meM batalAyA hai usI krama se ve pudgala bhI usI prakAra se usa jIva ke jaba karmabhAva ko prApta hote haiM taba yaha saba milakara eka karmadravyaparivartana hotA hai| isa jIva ne sabhI pudgaloM ko krama se bhogakara chor3A hai aura isa prakAra yaha jIva anantabAra pudgala parivartanarUpa saMsAra meM ghUmatA rahatA hai| kSetra parivartana saMsAra bhI svakSetra aura parakSetra ke bheda se do prakAra kA hai : svakSetra parivartana kA svarUpa isa prakAra hai - koI jIva sUkSmanigodiyA kI jaghanya avagAhanA se utpanna huA aura apanI Ayu pramANa jIvita rahakara mara gyaa| phira vahI jIva eka pradeza adhika avagAhanA lekara utpanna huaa| isa prakAra eka-eka pradeza adhika kI avagAhanAoM ko krama se dhAraNa karate-karate mahAmatsya kI utkRSTa avagAhanA paryanta saMkhyAta dhanAMgula pramANa avagAhanAoM ke vikalpoM ko vahI jIva jitane samaya meM dhAraNa karatA hai, utane kAla ke samudAya ko svakSetra parivartana kahate haiN| ___ parakSetraparivartana rUpa saMsAra meM aneka bAra bhramaNa karatA huA yaha jIva tInoM lokoM meM sampUrNa kSetra meM aisA koI bhI sthAna nahIM hai, jahA~ para apanI avagAhanA vA pariNAma ko lekara utpanna na huA ho| arthAt jisakA zarIra AkAza ke sabase kama pradezoM para sthita hai aisA eka sUkSma nigoda labdha paryAptakajIva loka ke ATha madhya pradezoM ko apane zarIra ke madhya meM karake utpanna huA aura kSudra bhava grahaNa kAla taka jIvita rahakara mara gyaa| isake pazcAt vahI jIva puna: usI avagAhanA se vahA~ dUsarI bAra utpanna huA, tIsarI bAra utpanna huA, cauthI bAra utpanna huA, isa prakAra aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga meM AkAza kA eka-eka pradeza bar3hAkara sampUrNa loka ko apanA janmakSetra bnaayaa| isa prakAra vaha saba milakara eka kSetraparivartana hotA hai| arthAt kramazaH tIna sau taiMtAlIsa rAjU pramANa kSetra ko svakIya janma-maraNa kA sthAna banAtA hai| kAla parivartana rUpa saMsAra meM bhramaNa karatA huA utsarpiNI avasarpiNI kAla ke sampUrNa samayoM aura AvaliyoM meM aneka bAra janma dhAraNa karatA hai aura maratA hai| jaise - koI jIva utsarpiNI ke prathama samaya meM utpanna huA aura Ayu ke samApta ho jAne para mara gyaa| puna: vahI jIva dUsarI utsarpiNI ke dUsare samaya Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 0219 meM utpanna huA aura apanI Ayu ke samApta hone para mara gyaa| puna: vahI jIva tIsarI utsarpiNI ke tIsare samaya meM utpanna huaa| isa prakAra isane krama se utsarpiNI samApta kI aura isI prakAra avasarpiNI bhii| yaha janma nairantarya kahA tathA isI prakAra maraNa kA bhI nairantarya lenA caahie| yaha saba milakara eka kAla parivartana hai| bhava parivartana nirdeza - mithyAtvasaMyukta isa jIva ne naraka kI choTI sI Ayu lekara Upara ke greveyaka vimAna taka kI Ayu krama se aneka bAra pAkara saMsAra-bhramaNa kiyA hai| naraka gati meM sabase jaghanya Ayu dasa hajAra varSa kI hai| eka jIva usa Ayu se vahA~ utpanna huA punaH ghUma phirakara puna: usI Ayu se vahA~ utpanna huA aura mara gyaa| puna: Ayu meM eka-eka samaya bar3hAkara naraka kI taiMtIsa sAgara Ayu pUrI kii| isI prakAra manuSya gati meM antarmuhUrta Ayu ke sAtha tiryaMca gati meM utpanna huA aura pUrvokta krama se usane tiryaMca gati kI tIna palya Ayu samApta kii| isI prakAra manuSya gati meM antarmuhUrta se lekara tIna palya Ayu samApta kI tathA devagati meM naraka gati ke samAna Ayu samApta kii| kintu devagati meM itanI vizeSatA hai ki yahA~ 31 sAgara Aya samApta hone taka kathana karanA cAhie / moMki Upara nava anudiza Adi ke deva saMsAra meM bhramaNa nahIM krte| isa prakAra yaha saba milakara eka bhava parivartana paMcendriya saMjJI paryAptaka mithyAdRSTi koI eka jIva jJAnAvaraNa prakRti kI sabase jaghanya apane yogya anta:kor3A-kor3I pramANa sthiti ko prApta hotA hai, usake usa sthiti ke yogya SaTsthAna patita asaMkhyAta lokapramANa kaSAya adhyavasAya sthAna hote haiM aura sabase jaghanya kaSAya adhyavasAya sthAnoM ke nimitta se asaMkhyAta lokapramANa anubhAga adhyavasAya sthAna hotA hai| isa prakAra sabase jaghanya sthiti, sabase jaghanya kaSAya adhyavasAya sthAna aura sabase jaghanya anubhAga adhyavasAya sthAnoM ko dhAraNa karane vAle isa jIva ke tadyogya sabase jaghanya yogasthAna hotA hai| tatpazcAt sthiti kaSAya adhyavasAya sthAna aura anubhAga adhyavasAya sthAna vahI rahate haiM, kintu yogasthAna dUsarA ho jAtA hai jo asaMkhyAta bhAga vRddhi saMyukta hotA hai| isI prakAra tIsare cauthe Adi yogasthAnoM meM samajhanA caahie| ye saba yoga sthAna cAra sthAna patita hote haiM aura inakA pramANa zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| tadanantara usI sthiti aura usI kaSAya adhyavasAya sthAna ko dhAraNa karane vAle jIva ke dUsarA anubhAga adhyavasAya sthAna hotA hai| isake yogasthAna pUrva ke samAna asaMkhyAta bhAgavRddhi saMyukta hotA hai| tAtparya yaha hai ki yahA~ para bhI pUrvokta tIna bAteM (sthiti, kaSAya aura anubhAga) dhruva rahatI haiM, parantu yogasthAna zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotA hai| isa prakAra asaMkhyAta lokapramANa anubhAga adhyavasAya sthAna ke hone taka tIsare Adi anubhAga adhyavasAya sthAnoM meM jAnanA caahie| tAtparya yaha ki yahA~ sthiti aura kaSAya adhyavasAya sthAna to jaghanya hI rahate haiM kintu anubhAga adhyavasAya sthAna krama se asaMkhyAta lokapramANa ho jAte haiM aura eka-eka anubhAga adhyavasAya sthAna ke prati jagat zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa yogasthAna hote haiN| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 220 tatpazcAt usI sthiti ko prApta hone vAle jIva ke dUsarA kaSAya adhyavasAya sthAna hotA hai, isake bhI anubhAga adhyavasAya sthAna aura yogasthAna pUrvokta jAnane caahie| isa prakAra asaMkhyAta lokapramANa kaSAya adhyavasAya sthAnoM ke hone taka tIsare kaSAya adhyavasAya sthAnoM meM vRddhi krama jAnanA caahie| jisa prakAra sabase jaghanya sthiti ke kaSAyAdi sthAna kahe haiM, usI prakAra eka samaya adhika jaghanya sthiti ke bhI kaSAyAdi sthAna jAnane cAhie / isI prakAra eka-eka samaya adhika ke krama se jJAnAvaraNAdi kI tIsa kor3A kor3I sAgara aura mohanIya kI sattara kor3A kor3I sAgara pramANa utkRSTa sthiti paryanta pratyeka sthiti vikalpa ke bhI kaSAya, anubhAga aura yoga sthAna jAnane caahie| ananta bhAga vRddhi, asaMkhyAta bhAga vRddhi, saMkhyAta bhAga vRddhi, saMkhyAta guNa vRddhi, asaMkhyAta guNavRddhi aura ananta guNavRddhi, ye chaha vRddhi ke sthAna haiN| isI prakAra hAni ke bhI chaha sthAna haiN| inameM se ananta bhAga vRddhi aura ananta guNa vRddhi ina do sthAnoM ko chor3a dene para cAra sthAna hote haiN| isa prakAra sarva mUla aura uttara prakRtiyoM ke parivartana kA krama jAnanA caahie| yaha saba milAkara bhAva parivartana hotA hai| isa jIva ne mithyAdarzana ke saMyogavaza prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza baMdha ke kAraNabhUta jitane prakAra ke pariNAma vA bhAva haiM una saba kA anubhava karate hue bhAva parivartana rUpa saMsAra meM aneka bAra bhramaNa kiyA hai| isa prakAra isa paMca prakAra rUpa saMsAra kA ciMtana karanA saMsArAnuprekSA hai| isa prakAra dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhavarUpa pA~ca prakAra ke saMsAra kA ciMtana karane vAle isa jIva ke saMsAra-rahita nija zuddhAtma jJAna ke nAzaka tathA saMsAravRddhi ke kAraNabhUta, mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga meM pariNAma nahIM jAte, bandha ke ye pA~coM kAraNa mandatara ho jAte haiM tathA yaha AtmA saMsArAtIta sukha ke anubhava meM lIna hokara nija zuddhAtma jJAna ke bala se saMsAra ko naSTa karane vAlI nija niraMjana paramAtmA kI bhAvanA karatA hai tathA paramAtmA kI bhAvanA se karmoM kA kSaya kara svayaM paramAtmA bana jAtA hai| karmavipAkavaza AtmA ke bhavAntara kI prApti hI saMsAra hai, jisakA pahale pA~ca parivartana rUpa se kathana kiyA hai| caurAsI lAkha yoniyoM aura eka sau sAr3he ninyAnave lAkha karor3a kuloM se vyApta saMsAra meM bhramaNa karatA huA yaha jIva karmayaMtra se prerita hokara pitA se putra bhAI hotA hai, putra hokara vahIM pautra ho jAtA hai| mAtA hokara bhaginI, bhAryA, dAsI, dAsa bhI ho jAtA hai| jisa prakAra raMgasthala meM naTa nAnA rUpa dhAraNa karatA hai, usI prakAra yaha jIva aneka yoni rUpa nAnA bheSa ko dhAraNa karatA hai| ityAdi rUpa se saMsAra ke svarUpa kA ciMtana karanA, narakAdi cAroM gatiyoM ke duHkha kA vicAra karanA saMsArAnuprekSA hai| ____ lokAnuprekSA kA svarUpa jIvAdyardhA yasmina, lokyante'sau nirucyate lokaH / so'dho madhyordhvabhidA tredhA bahudhA prabhedaiH sthAt // 158 / / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAtsupratiSThakAkRtiranAdinidhanAtmako hAthaH sadRza: / vetrAsanena madhyaM jhallaryordhvaM mRdaIna / / 159 / saptAdho narakAH syurmadhye dvIpAmburAzayo'saMkhyAH / svargAstriSaSTibhedA nirvANakSetramatrordhvam // 160 // atyuSNazIta karkazarUkSAzucirativirasadurgandhi bhUmiSu narakeSUgraM duHkhaM prApnoti pApijanaH / / 161 // chedana - bhedanatADana - bandhana- vizasana vilambanottapana- / jvalanAdikarma satataM prakurvate narakiNo'nyonyam // 162 // ekadvitricatuH paJcendriyasaMjJAzca jagati tiryaJcaH / duHkhamanekavikalpaM pApodarkAdanubhavanti // 163 // manujeSu pApapAkAd duHkhamanekaprakAramApnoti / prANigaNaH puNyavazAdabhyudayasukhAni vividhAni // 164 / / zuddhAzuddhacaritrairnAnAbhedoccanIcanilayeSu / saMbhUto devagaNaH saukhyamano duHkhamanubhavati // 165 // martyakSetrasamAne zvetacchatropame jagacchikhare / svotthaM saukhyamanantaM vidhvastAgho jano bhajate / / 166 / / / iti lokAnuprekSA / anvayArtha yasmin jisameM jIvAdyarthA - jIvAdi padArtha / lokyante dekhe jAte haiM, pAye - - - ArAdhanAsamuccayam : 221 1 jAte haiN| asau - vaha / loka:- loka nirucyate- kahA jAtA hai / saH vaha loka | bahudhA - bahuta se| prabhedaiH prabhedoM ke sAtha / adhomadhyordhvabhidA adholoka, Urdhvaloka aura madhyaloka ke bheda se| thA tIna prakAra kA / syAt - hotA hai / anAdinidhanAtmaka:- anAdi anidhana svarUpa hai| supratiSThakAkRtiH puruSAkAra hai| adha: T mRdaMga ke / sadRza: samAna hai| -adho loka / vetrAsanena vetrAsana ke sadRza: samAna syAt hotA hai / madhyaM - madhyaloka / jhallari jhallarI yA gola hai aura Urdhva Urdhvaloka / mRdaMgena atha: - adholoka meN| sapta sAta / narakA: naraka / syuH - haiM / madhye - madhya loka meM / asaMkhyA: - asaMkhyAta / dvIpAmburAzayaH dvIpa aura samudra haiN| aura / atra yahA~ / UrdhvaM Urdhva loka meN| triSaSTibhedaH - tresaTha paTala bheda vAle / svargAH svarga haiM aura / nirvANakSetraM nirvANa kSetra siddhaloka * siddhaloka hai| - - - - - - - 1 - - - Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam : 222 pApijanaH - hiMsAdi pA~ca pApa karane vAlA jn| atyuSNazItakarkazakSAzuciH ativirasadurgandhi - bhUmiSu - ati tIvra uSNa, zIta, kaThora, azuci, ativirasa durgandhiyukta bhUmi vaale| narakeSu - narakoM meN| ugraM - ugraM / duHkhaM - dukhoM ko| prApnoti - prApta karatA hai| narakiNa: - naraka meM rahane vAle naarkii| anyonyaM - eka dUsare ko (prspr)| chedana-bhedanatAr3ana-bandhana-vizasana-vilambanottapanajvalanAdi karma - chedana, bhedana, tAr3ana, bandhana, vizasana, vilambana, uttapana, jvalanAdi kaary| satataM - niraMtara / prakurvate - karate haiN| ca - aur| jagati - isa jagat meN| pApodarkAt - pApa karma ke udaya se| ekadvitri catuH paMcendriya saMjJAH - ekendriya, do indriya, tIna indriya, cAra indriya, paMcendriya saMjJI, asaMjJI Adi bheda vaale| tiryazaH - tiryaJca hokr| anekavikalpaM - aneka vikalpa vaale| duHkhaM - duHkha kaa| anubhavAnte - anubhava karate haiN| prANigaNaH - saMsArI praannii| manujeSu - manuSya paryAya meN| pApapAkAt - pApa karma ke udaya se| aneka prakAra - aneka prakAra ke / duHkhaM - duHkhoM ko aura / puNyavazAt - puNya ke udaya se| vividhAni -- aneka prakAra ke / abhyudayasukhAni - cakravartI Adi abhyudayajanya sukhoM ko| Apnoti - prApta karate zuddhAzuddhacaritraiH - zuddha aura azuddha cAritra ke dvArA / nAnAbhedoccanIcanilayeSu - nAnA prakAra ke bheda vAle ucca nIca nilayoM meN| devagaNa: - devagaNa / saMbhUtaH - hokr| saukhyamanaH - sukhamana hokara bhii| duHkhaM - duHkha kaa| anubhavati - anubhava karatA hai| vidhvastAghaH - naSTa kara diyA hai pApa ko jinhoMne aise| jana: - praannii| martya kSetrasamAne - manuSyakSetra ke smaan| zvetacchanopame - zveta chatra kI upamA vaale| jagacchikhare - jagat ke zikhara para (loka ke agrabhAga para) svotthaM - aatmotth| anantaM - ananta / saukhyaM - sukha ko| bhajate - bhogate artha - jisa kSetra (AkAza) meM jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye chahoM dravya dekhe jAte haiM, pAye jAte haiM usako loka kahate haiN| athavA SaT dravyoM ke samUha ko loka kahate haiN| janma, jarA aura maraNa se vyApta saMsAra bhI loka kahalAtA hai| athavA, jahA~ para puNya - pApa kA phala sukha - duHkha dekhA jAtA hai vaha loka hai| isa vyutpatti ke anusAra loka kA artha AtmA hotA hai| AtmA svayaM apane svarUpa kA lokana karatA hai ataH AtmA loka hai| isa loka ke bahuta se bheda-prabheda haiM, parantu mukhyatayA tIna bheda haiM - adholoka, madhyaloka aura uurdhvlok| yaha loka anAdi anidhana hai tathA puruSAkAra yA Der3ha muraja ke AkAra kA hai| vA supratiSThaka Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 223 AkAra vAlA hai| adholoka kA AkAra betrAsana hai arthAt ardha mRdaMga ke AkAra kA hai| yaha adholoka dakSiNa uttara dizA meM sAta rAjU moTA hai, isakI U~cAI bhI sAta rAjU hai| nIce sAta rAjU caur3A aura sAta rAjU kI U~cAI para eka rAja caur3A hai| arthAt pUrva-pazcima meM ghaTate-ghaTate anta meM madhyaloka ke sthAna para eka rAjU zeSa raha jAtA hai| madhyaloka kA AkAra jhallarI ke samAna hai, arthAt khar3e kiye hue Adhe mRdaMga ke Urdhva bhAga ke samAna hai| yaha madhyaloka merutalabhAga se usakI coTI paryanta eka lAkha yojana U~cA aura eka rAjU pramANa vistAra se yukta hai| ___ sumeru parvata kI coTI se eka bAla mAtra antara se Urdhvaloka prAraMbha hokara loka-zikhara paryanta eka lAkha yojana kama sAta rAjU pramANa Urdhvaloka hai| usameM bhI lokazikhara se 21 yojana 425 dhanuSa nIce taka to svarga hai aura usase Upara lokazikhara para siddhaloka hai| tIna bhAgoM meM vibhAjita loka kA yaha AyAma dakSiNa aura uttara dizA meM jagat zreNI pramANa arthAt sAta rAjU hai| pUrva aura pazcima bhAga meM bhUmi aura mukha kA vyAsa kramazaH sAta rAjU, eka rAjU, pA~ca rAjU aura eka rAjU hai arthAt loka kA AyAma sarvatra sAta rAjU hai| parantu vistAra krama se loka ke nIce sAta rAjU, madhyaloka meM eka rAjU, brahma svarga para pA~ca rAjU aura loka ke anta meM eka rAjU hai| sampUrNa loka kI U~cAI 14 rAjU pramANa hai| ardha mRdaMgAkAra adholoka kI U~cAI bhI sAta rAjU hai aura pUrNa mRdaMga pramANa Urdhva loka kI U~cAI bhI sAta rAjU hai| tIna loka meM se ardha mRdaMga AkAra adholoka meM ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaprabhA aura mahAtamaprabhA ye sAta pRthiviyA~ eka-eka rAjU ke antarAla meM sthita haiN| inakA apara nAma ghammA, vaMzA, meghA, aMjanA, ariSTA, maghavI aura mAdhavI hai| meruparvata ke nIce vajra vA vaiDUrya paTaloM ke bIca meM caukora saMsthAna rUpa se avasthita AkAza ke ATha pradeza loka kA madhya hai| madhyaloka ke adhobhAga se prAraMbha hokara pahalA rAjU zarkarAprabhA pRthivI ke adhobhAga meM samApta hotA hai| isase dUsarA rAjU prAraMbha hotA hai aura bAlukAprabhA ke adhobhAga meM samApta hotA hai| isI prakAra tIsarA rAjU paMkaprabhA ke adhobhAga meM, cauthA dhUma - prabhA ke adhobhAga meM, pA~cavA~ tamaprabhA ke adhobhAga meM, chaThA mahAtama prabhA ke adhobhAga meM aura sAtavA~ loka ke tala bhAga meM samApta hotA hai| isa prakAra adholoka kI sAta rAjU UMcAI kA vibhAjana hai| adholoka meM sarvaprathama ratnaprabhA pRthivI hai| usake tIna bhAga haiM, kharabhAga, paMkabhAga aura abbahulabhAga / ratnaprabhA ke nIce kramazaH zarkarAprabhA Adi chaha pRthiviyA~ haiN| sAtoM pRthiviyA~ Urdhva dizA ko chor3akara zeSa nau dizAoM meM ghanodadhivAtavalaya se lagI huI haiM, parantu AThavIM pRthivI dazoM - dizAoM meM ghanodadhivAtavalaya se lagI huI haiN| uparyukta pRthiviyA~ pUrva aura pazcima dizA ke antarAla meM vetrAsana ke sadRza AkAra vAlI haiM tathA uttara aura dakSiNa meM samAna rUpa se dIrgha evaM anAdinidhana haiN| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAttanudham 210 ratnaprabhA bhUmi ke tIna bhAgoM meM se kharabhAga solaha hajAra yojana moTA, paMka bhAga caurAsI hajAra yojana moTA aura abbahula bhAga assI hajAra yojana moTA hai| isa prakAra ratnaprabhA bhUmi eka lAkha assI hajAra yojana moTI hai| khara bhAga 16 prastaroM meM vibhAjita hai| usameM eka-eka prastara eka-eka hajAra yojana moTA hai| isa ratnaprabhA pRthvI ke khara bhAga meM Upara nIce eka-eka hajAra yojana chor3akara madhya meM 14 hajAra yojana bhUmi meM sAta prakAra ke vyaMtara aura nava prakAra ke bhavanavAsI deva rahate haiN| asurakumAra aura vyantaroM ke rAkSasa ye do jAti ke deva paMka bhAga meM rahate haiM / abbahula bhAga assI hajAra yojana moTA hai| usameM prathama naraka ke nArakI rahate haiM / dUsarI zarkarA nAmaka pRthvI battIsa hajAra yojana moTI hai| tIsarI bAlUkA bhUmi aTThAIsa hajAra yojana moTI hai| cauthI paMka - prabhA bhUmi caubIsa hajAra yojana moTI hai| pA~cavI dhUmaprabhA bIsa hajAra yojana moTI hai| chaThI tamaprabhA pRthvI solaha hajAra yojana moTI hai aura sAtavIM mahAtama bhUmi ATha hajAra yojana moTI hai / ye sAtoM bhUmiyA~ uttarottara nIce-nIce haiM, parantu paraspara bhir3akara nahIM haiM, apitu eka-dUsarI bhUmi ke bIca meM eka-eka rAjU pramANa antara hai| ye sAtoM bhUmiyA~ ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta aura AkAza ke AdhAra se sthita haiN| arthAt pratyeka bhUmi ghanodadhi ke AdhAra se sthita hai, ghanodadhi ghanavAta ke AdhAra sthita hai, ghanavAta tanuvAta ke AdhAra sthita hai, tanuvAta AkAza ke AdhAra sthita hai aura AkAza apane AdhAra se sthita hai| prathama bhUmi ke tIsare bhAga abbahula kI aura zeSa chaha bhUmiyoM kI jitanI jitanI moTAI batalAI hai usameM se Upara aura nIce eka eka hajAra yojana bhUmi ko chor3akara chahoM bhUmiyoM ke madhya bhAga naraka hai arthAt nIce-nIce sAta naraka haiN| parantu sAtavIM bhUmi ke ThIka madhya bhAga meM naraka bila hai| ratnaprabhA nAmaka prathama naraka meM 13 paTala haiM aura tIsa lAkha bila haiN| zarkarA nAmaka dUsare naraka meM 11 paTala aura 25 lAkha bila haiN| bAlukAprabhA nAmaka tIsare naraka meM 9 paTala aura 15 lAkha bila haiN| paMka nAmaka cauthe naraka meM 7 paTala aura 10 lAkha bila haiN| dhUma nAmaka pA~caveM naraka meM 5 paTala aura 3 lAkha bila haiN| tamaprabhA nAmaka chaThe naraka meM tIna paTala aura pA~ca kama eka lAkha bila haiN| mahAtamaprabhA nAmaka sAtaveM naraka meM eka paTala aura pA~ca bila haiN| sAre paTala unacAsa aura bila caurAsI lAkha haiM / pratyeka bhUmi ke paTala eka-eka hajAra yojana antarAla se Upara nIce sthita haiN| jisa prakAra patthara yA miTTI ke eka ghara para dUsarA ghara avasthita hai, usI prakAra ye paTala haiN| paTala aura biloM kA AkAra vividha prakAra kA hai| koI gola hai, koI trikoNa hai, koI catuSkoNa hai aura koI anizcita AkAra vAle haiN| ye sarva bila vajramayI bhIttiyoM se yukta haiN| indraka, zreNIbaddha aura prakIrNaka ke bheda se ye bila tIna prakAra ke haiN| pUrvAdi cAra dizAoM meM aura Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam -225 cAra vidizAoM meM sthita bila zreNIbaddha kahalAte haiN| dizA aura vidizA ke madhya meM sthita indraka bila hai aura puSpa ke samAna bikhare hue biloM ko prakIrNaka kahate haiN| indraka biloM kA vistAra saMkhyAta yojana pramANa hai| zreNIbaddha bila asaMkhyAta yojana vistAra vAle haiM aura prakIrNaka kucha saMkhyAta yojana aura kucha asaMkhyAta yojana vistAra vAle haiN| saMkhyAta yojana vAle biloM meM saMkhyAta nArakI rahate haiM tathA asaMkhyAta yojana vAle biloM meM asaMkhyAta nArakI rahate haiN| jo bila saMkhyAta yojana vistAra vAle haiM una biloM kA paraspara jaghanya aMtarAla Der3ha yojana aura utkRSTa antarAla tIna yojana pramANa hai| asaMkhyAta yojana vistAra vAle biloM kA paraspara jaghanya aMtarAla sAta hajAra yojana aura utkRSTa asaMkhyAta yojana hai| prathama naraka meM indraka bila 13 haiM, zreNIbaddha cAra hajAra cAra sau bIsa haiN| prakIrNaka unatIsa lAkha, picyAnave hajAra pA~ca sau sar3asaTha haiM, sAre milAkara tIsa lAkha bila haiN| dUsare naraka meM 51 indraka bila haiM, do hajAra chaha sau caurAsI zreNIbaddha bila haiM aura caubIsa lAkha, unyAsI hajAra tIna sau pA~ca (24,79,305) prakIrNaka bila haiM, sAre bila paccIsa lAkha haiN| tIsare naraka meM nau indraka bila haiM, eka hajAra cAra sau chihattara zreNIbaddha haiM aura caudaha lAkha aTThAnave hajAra pA~ca sau pandraha prakIrNaka haiN| sAre milAkara tIsare naraka ke 15 lAkha bila haiN| caturtha naraka meM sAta indraka bila haiM, sAta sau zreNIbaddha haiM aura nau lAkha ninyAnave hajAra do sau tirAnave prakIrNaka bila haiN| sAre milAkara daza lAkha bila haiN| pA~caveM naraka meM pA~ca naraka bila haiM, do sau ATha zreNIbaddha bila haiN| do lAkha ninyAnave hajAra sAta sau paiMtIsa prakIrNaka bila haiN| sAre tIna lAkha bila haiN| chaThe naraka meM tIna indraka bila haiM, sATha zreNIbaddha bila haiM aura ninyAnave hajAra nau sau battIsa prakIrNaka bila haiN| isa naraka ke sAre bila 99995 haiN| sAtaveM naraka meM prakIrNaka bila nahIM haiM, cAra zreNIbaddha haiM, cAroM dizAoM meM eka aura madhya meM indraka bila hai, isa prakAra isa naraka meM pA~ca bila haiN| sAre bila caurAsI lAkha haiN| yadyapi kevalI bhagavAna ke jJAna meM sAre biloM ke nAma avasthita haiM kyoMki binA nAma kI koI vastu nahIM hai tathApi vacanoM meM sabake nAma kathana karane kI zakti nahIM hai, ataH jaina granthoM meM unacAsa indraka biloM ke nAma isa prakAra haiM 1. sImaMtaka, 2. niraya, 3. rauruka, 4, bhrAnta, 5. udbhrAnta, 6. saMbhrAnta, 7. asaMbhrAnta, 8. vibhrAMta, 9. tapta, 10. trasita, 11. vakrAnta, 12. avakrAnta aura 13. vikrAnta, ye 13 ratnaprabhA nAmaka prathama naraka ke indraka biloM ke nAma haiN| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam : 226 2. zarkarA pRthivI ke 11 indraka biloM ke stanaka, tanaka, manaka, vanaka, ghAta, saMghAta, jihvA, jihnaka, lola, loluka aura stanaloluka nAma haiN| 3. bAlukAprabhA pRthivI ke nau indraka biloM ke nAma isa prakAra haiM: tapta, zIta, tapana, tApana, nidAgha, prajvalita, ujvalita, saMjvalita aura saMprajvalita / 4. paMkaprabhA - bhUmi ke indraka biloM ke Ara, mAra, tAra, tattva, tamaka, vAda aura khar3akhar3a nAma haiN| 5. dhUmaprabhA pRthvI ke biloM ke nAma haiM- tamaka, bhramaka, jhaSaka, andha aura timizra / 6. tamaprabhA pRthvI ke indraka biloM ke hima, badala aura lallaka nAma haiN| 7. mahAtama nAmaka sAtavIM pRthvI meM apratiSTha nAmaka eka hI indraka bila haiN| indraka, zreNIbaddha aura prakIrNaka biloM ke Upara aneka prakAra kI talavAroM se yukta, ardhavRtta aura adhomukha vAlI janmabhUmiyA~ haiN| ve janmabhUmiyA~ dharmA (prathama) ko Adi lekara tIsarI pRthivI taka uSTrikA, kothalI, kumbhI, mudgalikA, mudgara, mRdaMga aura nAli ke sadRza haiN| caturtha va paMcama pRthivI meM janmabhUmiyoM kA AkAra gAya, hAthI, ghor3A bhasrA, abjapuTa, ambarIya aura droNI jaisA hai| chaThI aura sAtavIM pRthivI kI janmabhUmiyA~ jhAlara (vAdya vizeSa ), bhallaka (pAtra vizeSa), pAtrI, keyUra, masUra, zAnaka, kiliMja (tRNa kI banI huI TokarI ), dhvaja, dvIpI, cakravAka, zRgAla, aja, khara, karabha, saMdolaka (jhUlA) aura rIcha ke sadRza haiN| ye janmabhUmiyA~ duSprekSya evaM mahA bhayAnaka haiN| uparyukta nArakiyoM kI janmabhUmiyA~ anta meM karota ke sadRza, cAroM tarapha se gola, majjavamayI aura bhayaMkara haiN| uparyukta janmabhUmiyoM kA vistAra jaghanya se 5 kosa, utkRSTa rUpa se 400 kosa aura madhyamarUpa se 10-15 kosa hai / janmabhUmiyoM kI U~cAI apaneapane vistAra kI apekSA pA~ca guNI hai| ye janmabhUmiyA~ 7,3, 2,1 aura pA~ca koNa vAlI haiN| janmabhUmiyoM meM 1, 2, 3, 5 aura 7 dvAra koNa aura itane hI daravAje hote haiN| isa prakAra kI vyavasthA kevala zreNIbaddha aura prakIrNaka biloM meM hI hai| indraka biloM meM ye janmabhUmiyA~ tIna dvAra aura tIna konoM se yukta haiN| ye janmasthAna eka kosa, do kosa, tIna kosa aura eka yojana vistAra se sahita haiN| unameM jo utkRSTa sthAna haiM ve sau yojana taka caur3e kahe gaye haiM / eka kosa, do kosa, tIna kosa, eka yojana, do yojana, tIna yojana aura 100 yojana, itanA dharmAdi sAta pRthiviyoM meM sthita uSTrAdi AkAra vAle upapAdasthAnoM kI krama se caur3AI kA pramANa hai aura bAhaya apane vistAra se pA~ca guNA hai| bakarI, hAthI, bhaiMsa, ghor3A, gadhA, U~Ta, billI, sarpa aura manuSya Adi ke sar3e hue zarIroM ke gandha kI apekSA ve nArakiyoM ke bila anantaguNI durgandha se yukta hote haiN| narakoM meM bakarI, hAthI, bhaiMsa, ghor3A, gadhA, U~Ta, billI aura mer3he Adi ke sar3e hue zarIra kI gandha se anantaguNI durgandha vAlI miTTI kA AhAra hotA hai| gharmA pRthivI meM jo AhAra (miTTI) hai, usakI gandha Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 227 se yahA~ para eka kosa ke bhItara sthita jIva mara sakate haiN| isake Age zeSa dvitIyAdi pRthiviyoM meM isakI ghAtaka zakti, AdhA-AdhA kosa aura bhI bar3hatI gaI hai| kuttA, bilAva, gadhA aura U~Ta Adi jIvoM ke mRta kalevaroM ko ikaTThA karane se jo durgandha utpanna hotI hai, vaha bhI ina nArakiyoM ke zarIra kI durgandha kI barAbarI nahIM kara sakatI hai| svabhAvataH andhakAra se paripUrNa ye nArakiyoM ke bila kakSaka (krakaca), kRpANa, churikA, khadira (khaira) kI Aga, ati tIkSNa suI aura hAthiyoM kI cikAra se atyanta bhayAnaka hai| ye saba bila ahorAtra andhakAra se vyApta haiN| ukta sabhI janma-bhUmiyA~ nitya hI kastUrI se anantaguNA kAle andhakAra se vyApta haiN| vetAla sadRza AkRti vAle mahAbhayAnaka to vahA~ parvata haiN| duHkhadAyaka saikar3oM yantroM se vyApta guphAe~ haiN| agnikaNikA se saMyukta lohamayI striyoM kI AkRti vAlI saikar3oM pratimAyeM (putaliyA~) haiN| pharasI, churI, khaDga ityAdi zastra samAna yaMtroM se sahita asipatravana haiN| mahAduHkhadAyaka, mAyAmayI zAlmalI vRkSa haiN| khAre jala se bharI huI aura kRmikula se vyApta vaitaraNI nadI hai| ghinAvane rudhira se bhare hue mahAdurgandhita tAlAba haiN| hajAra bicchU eka sAtha kATane se jo yahA~ vedanA hotI hai usase bhI adhika vedanA vahA~ kI bhUmi ke sparzamAtra se hotI hai| prathama pRthvI se lekara pA~cavI pRthvI ke tIna cauthAI bhAga taka sthita naraka biloM meM ati tIvrauSNatA hai tathA pA~cavI pRthvI ke avaziSTa caturtha bhAga meM aura chaThI evaM sAtavIM pRthvI meM atyanta zIta rahatI hai| nArakiyoM ke uparyukta caurAsI lAkha biloM meM se bayAsI lAkha paccIsa hajAra bila uSNa haiM aura eka lAkha pacahattara hajAra bila atyanta zIta haiN| yadi uSNa biloM meM meru barAbara lohe kA zItala piNDa DAla diyA jAe to vaha tala pradeza taka na pahu~ca bIca meM hI moma ke Tukar3e ke samAna pighalakara naSTa ho jaayegaa| isI prakAra yadi meruparvata ke barAbara lohe kA uSNa piNDa zIta biloM meM DAla diyA jAya to vaha bhI tala pradeza taka na pahu~cakara bIca meM hI namaka ke Tukar3e ke samAna vilIna ho jaayegaa| ___ isa prakAra adholoka meM mahAbhayaMkara duHkhadAyI sAta naraka haiM, una narakoM meM rahane vAle jIva nArakI kahalAte haiN| jo naroM ko zIta, uSNa Adi vedanAoM se zabdAkulita kara detA hai, vaha naraka hai| athavA pApI jIvoM ko Atyantika duHkha prApta karAne vAle sthAna ko naraka kahate haiM aura unameM rahane vAle jIva nArakI kahalAte haiN| naraka sthAna sambandhI annapAna Adi dravya meM, vahA~ ke pRthivI rUpI kSetra meM, naraka gati sambandhI prathama samaya se lekara Ayu paryanta kAla meM tathA jIva ke caitanya rUpa bhAva vA tatsambandhI paryAyoM meM kabhI rati nahIM karate haiM, ata: nArata vA nArakI kahalAte haiN| hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha rUpa pA~ca pApoM meM rata rahane vAle pApI prANI naraka meM janma Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 228 lete haiM aura vahA~ kI atiuSNa, zIta, karkaza, rUkSa, azuci, ativirasa aura durgandhayukta bhUmiyoM meM ugra dukha bhogate haiN| nArakiyoM ko cAra prakAra ke du:kha hote haiM- kSetrajanita, asurakRta, mAnasika aura zArIrika / vahA~ kI karkaza, zIta, uSNa Adi se yukta bhUmi ke sparza se jo mahAn dukha hotA hai vaha kSetrakRta duHkha hai| bAlukAprabhA nAmaka tIsare naraka taka asura jAti ke deva jAkara nArakiyoM ko krodhita karAte haiN| isa kSetra meM jisa prakAra manuSya mer3he aura bhaiMse Adi ke yuddha ko dekhate haiM, usI prakAra asurakumAra jAti ke deva nArakiyoM ke yuddha ko dekhate haiM aura mana meM santuSTa hote haiN| khUba tapAye hue lohe kA rasa pilAnA, atyanta tapAye hue lauhastambha kA AliMgana karAnA, yantra meM pelanA Adi ke dvArA nArakiyoM ko paraspara dukha utpanna karAte haiN| ve nArakiyoM ko unake pUrvabhava ke baira kA smaraNa karAkara paraspara lar3ane ke lie preraNA karate rahate haiN| yaha asurakRta duHkha hai| aho ! agni ke sphuliMgoM ke samAna yaha vAyu, tapta dhUli kI varSA, viSa sarIkhA asipatravana, jabaradastI AliMgana karAne vAlI ye lohe kI garama putaliyA~ hamako paraspara lar3Ane vAle ye duSTa yamarAja tulya asuradeva hamArA bhakSaNa karane ke lie sAmane se A rahe haiN| bhayaMkara pazu sadRza tIkSNa zastroM se yukta ye bhayAnaka nArakI, santApajanaka karuNa krandana kI AvAja, zRgAloM kI hRdayavidAraka dhvaniyA~, asipatravana meM girane vAle pattoM kA kaThora zabda, kA~ToM vAle semara vRkSa, bhayAnaka vaitaraNI nadI, agni kI jvAlAoM se yukta ye bila, kitane duHsaha va bhayaMkara haiM ! prANa bhI Ayu pUrNa hue binA chUTate nhiiN| are-are ! aba hama kahA~ jAveM ? ina dukhoM se hama kaba tireMge ? isa prakAra mAnasika santApa utpanna hotA hai tathA hara samaya unheM marane kA saMzaya banA rahatA hai| yaha mAnasika duHkha hai| hAya-hAya ! pApakarma ke udaya se hama isa bhayAnaka naraka meM par3e haiN| aisA vicArate hue vajrAgni ke samAna santApakArI pazcAtApa karate haiN| hAya-hAya ! maiMne satpuruSoM va vItarAgI sAdhuoM ke kalyANakArI upadezoM kA tiraskAra kiyA hai| mithyAtva va avidyA ke kAraNa viSayAndha hokara maiMne pA~coM pApa kiye haiN| pUrva bhavoM meM maiMne jinako satAyA hai, ve yahA~ mujhako mArane ke lie siMha ke samAna udyata haiN| manuSya bhava meM maiMne hitAhita kA dhyAna (vicAra) nahIM kiyaa| aba yahA~ kyA kara sakatA hU~ ? aba kisakI zaraNa meM jAUM, yaha dukha aba maiM kaise sahU~gA, jinake lie maiMne ye pApa kArya kiye haiM ve kuTumbIjana aba kyoM Akara merI sahAyatA nahIM karate haiM ? isa saMsAra meM dharma ke atirikta anya koI sahAyaka nhiiN| isa prakAra nirantara apane pUrvakRta pApoM Adi kA soca karatA rahatA hai| nArakI jIva pApa se naraka biloM meM utpanna hokara aura eka muhUrta mAtra meM chaha paryAptiyoM ko prApta kara Akasmika bhaya se yukta hotA hai| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 7229 una pRthiviyoM meM jIva madhumakkhiyoM ke chatte ke samAna laTakate hue ghRNita sthAnoM meM nIce kI ora mukha karake paidA hote haiN| nArakiyoM ke zarIra azubha nAmakarma ke udaya se hone ke kAraNa uttarottara (Age pRthiviyoM meM) azubha haiN| unakI vikRta Akati hai| haMDaka saMsthAna hai aura dekhane meM bare lagate haiN| jisa prakAra zleSma, mUtra, purISa, mala, rudhira, vasA, meda, pIpa, vamana, pUti, mAMsa, keza, asthi, carma, azubha sAmagrI yukta audArika zarIra hotA hai| usase bhI adhika azubha sAmagrI yukta nArakiyoM kA vaikriyika zarIra hotA hai arthAt vaikriyika hote hue bhI unakA zarIra vIbhatsa sAmagrI yukta hotA hai| jisa prakAra talavAra ke prahAra se bhinna huA kue kA jala phira se mila jAtA hai, isI prakAra anekAneka zastroM se chedA gayA nArakiyoM kA zarIra phira se mila jAtA hai| nArakiyoM ke zarIra kadalIghAta ke binA Ayu ke anta meM vAyu se tAr3ita meghoM ke samAna ni:zeSa vilIna ho jAte haiN| ve nArakI jIva cakra, ANa, zUlI, tomara. mudgara, karoMta, bhAlA, sUI, mUsala aura talavAra ityAdika zastrAstra, vana evaM parvata kI Aga tathA bher3iyA, vyAghra, tarakSa, zRgAla, kuttA, bilAva aura siMha ina pazuoM ke anurUpa paraspara sadaiva apane-apane zarIra kI vikriyA kiyA karate haiN| anya nArakI jIva gaharA bila, dhuA~, vAyu, atyanta tapA huA khappara, yantra, cUlhA, kaNDanI (eka prakAra kA kUTane kA upakaraNa), cakkI aura darbI (bI), inake AkAra rUpa apane-apane zarIra kI vikriyA karate haiN| uparyukta nArakI zUkara, dAvAnala tathA zoNita aura kIr3oM se yukta saritA, draha, kUpa aura vApI Adi rUpa pRthak-pRthak rUpa se rahita apane-apane zarIra kI vikriyA kiyA karate haiN| (tAtparya yaha ki nArakiyoM ke apRthak vikriyA hotI hai| devoM ke samAna unake pRthak vikriyA nahIM hotI hai|) ___ chaThe naraka taka ke nArakiyoM ke trizUla, cakra, talavAra, mudgara, parazU, bhiNDipAla Adi aneka AyudharUpa ekattva vikriyA hotI hai| sAtaveM naraka meM gAya barAbara kIr3e, cIMTI Adi rUpa se ekatva vikriyA hotI hai| mArakI nirantara azubhatara lezyA pariNAma, deha, vedanA va vikriyA vAle hote haiN| nArakI jIva mithyAdRSTi, sAsAdana, samyagmithyAdRSTi aura asaMyata samyagdRSTi guNasthAnavartI hote haiN| isa prakAra sAtoM pRthiviyoM meM prArambha ke cAra guNasthAna hote haiN| prathama pRthvI meM nArakIya jIva asaMyata samyagdRSTi guNasthAna meM kSAyika samyagdRSTi, vedaka samyagdRSTi aura upazamasamyagdRSTi hote haiN| dUsarI pRthivI se lekara sAtavIM pRthivI taka nArakI jIva asaMyata samyagdRSTi guNasthAna meM kSAyika samyagdRSTi nahIM hote haiM; zeSa do samyagdarzana se yukta hote haiN| nArakiyoM ko eka kSaNa bhI mAnasika zAMti nahIM milatI hai| yadyapi vahA~ para samyagdarzana ho sakatA Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 230 hai, vaha samyagdarzana sAtaveM naraka meM chaha antarmuhUrta kama taiMtIsa sAgara taka raha sakatA hai parantu unake mAnasika evaM zArIrika tApa kama nahIM hotaa| azubhatara lezyA ke kAraNa unake pariNAmoM kI vizuddhi nahIM hotii| unako zArIrika vedanA bhI bhayaMkara hotI hai| unakA janma Upara kathita yonisthAnoM meM hotA hai| parantu paryApti pUrNa hote hI bhaya se kA~patA huA bar3e kaSTa se calane ke lie tatpara hokara chattIsa AyudhoM ke madhya meM girakara vahA~ se uchalatA hai| prathama pRthivI meM sAta yojana 6500 dhanuSa pramANa Upara uchalatA hai| isase Age zeSa chaha pRthiviyoM meM uchalane kA pramANa krama se uttarottara dUnA-dUnA hai| usako vahA~ uchalatA dekhakara pahale vAle nArakI usakI ora daur3ate haiN| zastroM, bhayaMkara pazuoM va vRkSa nadiyoM Adi kA rUpa dharakara use mArate haiM va khAte haiN| hajAroM yantroM meM pelate haiN| sA~kaloM se bA~dhate haiM va agni meM pheMkate haiN| karota se cIrate haiM va bhAloM se bIMdhate haiN| pakate tela meM pheMkate haiN| zItala jala samajhakara yadi vaha vaitaraNI nadI meM praveza karatA hai to bhI ve use chedate haiN| kachuoM Adi kA rUpa dharakara use bhakSaNa karate haiN| jaba Azraya DhU~Dhane ke lie biloM meM praveza karatA hai to use vahA~ agni jvAlAoM kA sAmanA karanA par3atA hai| nArakI zItala chAyA ke bhrama se asipatra vana meM jAte haiN| vahA~ una vRkSoM ke talavAra ke samAna pattoM se athavA anya zastrAstroM se chede jAte haiN| gaddha Adi pakSI banakara nArakI use cUMTa-cUMTa kara khAte haiN| aMgopAMga kA cUrNa banAkara usameM kSAra jala DAlate haiN| phira khaNDa-khaNDa karake cUlhoM meM DAlate haiN| tapta lohe kI putaliyoM se AliMgana karAte haiN| usI ke mAMsa ko kATakara usI ke mukha meM dete haiN| galAyA huA lohA va tAMbA use pilAte haiN| para phira bhI ve maraNa ko prApta nahIM hote haiN| aneka prakAra ke zastroM Adi rUpa se pariNata hokara ve nArakI eka dUsare ko isa prakAra dukha dete haiN| nArakiyoM ke bhavapratyaya avadhijJAna hotA hai| usake kAraNa dUra se hI du:kha ke kAraNoM ko jAnakara unako duHkha utpanna ho jAtA hai aura samIpa meM Ane para eka-dUsare ko dekhane para unakI krodhAgni bhabhaka uThatI hai tathA pUrvabhava kA smaraNa hone se unakI baira kI gA~Tha dRr3hatara ho jAtI hai, jisase ve kuttA aura gIdar3a ke samAna eka-dUsare kA ghAta karane ke lie pravRtta hote haiN| ve apanI vikriyA se amrazastra banAkara unase tathA apane hAtha-pA~va aura dA~toM se chedanA, bhedanA, chIlanA aura kATanA Adi ke dvArA paraspara ati tIvra duHkha ko utpanna karate haiN| kutte Adi jIvoM kI viSTA se bhI adhika durgandhita miTTI kA bhojana karate haiM aura vaha bhI unako atyanta alpa milatI hai, jaba ki unakI bhUkha bahuta adhika hotI hai| naraka meM nArakI jIvoM ko bhUkha aisI lagatI hai ki samasta pudgaloM kA samUha bhI usako zamana karane meM samartha nahIM tathA vahA~ para tRSA bar3avAgni ke samAna itanI utkRSTa hotI hai ki samasta samudroM kA jala bhI pI le to saMtoSa nahIM milatA hai| dussaha tathA niSpratikAra jitane bhI roga isa saMsAra meM haiM, ve sabake saba nArakiyoM ke zarIra meM romaroma meM hote haiN| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAthanAsamuccayam 0231 ina nArakIya duHkhoM kA vicAra karanA adholoka kA vicAra hai| madhya loka meM jhallarI ke AkAra ke asaMkhyAta dvIpa-samudra haiN| mandarAcala (sumeruparvata) kI cUlikA se Upara kA kSetra Urdhvaloka hai| mandarAcala ke mUla se nIce kA kSetra adholoka hai| mandarAcala se paricchinna arthAt tatpramANa madhyaloka hai| tanuvAtavalaya ke antabhAga taka tiryagloka arthAt madhyaloka sthita hai| meru parvata eka lAkha yojana vistAra vAlA hai| usI meru parvata ke Upara tathA nIce isa tiryagloka kI avadhi nizcita hai| madhya loka meM asaMkhyAta dvIpa, samudra eka dUsare ko veSTita karake sthita haiM, samavRtta (gola) haiN| inameM se prathama jambUdvIpa hai aura anta meM svayaMbhUrUpaNa samudra hai tathA dIna meM asaMkhyAna dvIpa aura samudra haiN| citrA pRthivI ke Upara bahumadhyabhAga meM eka rAjU lambe caur3e kSetra ke bhItara eka-eka ko cAroM ora se ghera kara dvIpa aura samudra sthita haiN| sabhI samudra citrA pRthivI ko khaNDita kara vajrA pRthivI ke Upara sthita haiM aura sarvadvIpa citrA bhUmi ke Upara sthita haiN| ___ madhyabhAga se prArambha karane para madhyaloka meM krama se (1) jambUdvIpa, lavaNa sAgara (2) dhAtakIkhaNDa-kAloda sAgara, (3) puSkaravaradvIpa-puSkaravara samudra, (4) vAruNIvaradvIpa - vAruNIvara samudra, (5) kSIravara dvIpa - kSIravara samudra, (6) ghRtavara dvIpa - ghRtavara samudra, (7) kSaudravara (ikSuvara) dvIpa - kSaudravara (ikSuvara) samudra, (8) nandIzvara dvIpa - nandIzvara samudra, (9) aruNIvara dvIpa - aruNIvara samudra, (10) aruNAbhAsa dvIpa - aruNAbhAsa samudra, (11) kuNDalavara dvIpa - kuNDalavara samudra, (12) zaMkhavaradvIpa - zaMkhavara samudra, (13) rucakavara - dvIpa - rucakavara samudra (14) bhujagavaradvIpa - bhujagavara samudra, (15) kuzavara dvIpa - kuzavara samudra, (16) krauMcavara dvIpa - krauMcavara samudra ; ye 16 nAma milate haiN| ___ saMkhyAta dvIpa-samudra ke Age jAkara puna: eka jambUdvIpa hai (isake Age puna: uparyukta nAmoM kA krama calatA jAtA hai|) madhyaloka ke anta se prArambha karane para - (1) svayaMbhUramaNa samudra-svayaMbhUramaNa dvIpa, (2) ahIndravara samudra - ahIndravara dvIpa, (3) devavara samudra - devavara dvIpa, (4) yakSavara samudra - yakSavara dvIpa, (5) bhUtavara samudra - bhUtavara dvIpa, (6) nAgavara samudra - nAgavara dvIpa, (7) vaiDUrya samudra - vaiDUrya dvIpa, (8) vajravara samudra - vajravara dvIpa (9) kAMcana samudra - kAMcana dvIpa, (10) rupyavara samudra - rupyavara dvIpa, (11) hiMgula samudra - hiMgula dvIpa, (12) aMjanavara samudra - aMjanavara dvIpa, (13) zyAma samudra-zyAma dvIpa, (14) sindUra samudra - sindUra dvIpa, (15) haritAsa samudra - haritAsa dvIpa, (16) mana:zila samudra - mn:shildviip| sAgaroM ke jala kA svAda - cAra samudra apane nAmoM ke anusAra rasavAle, tIna udaka rasa arthAt svAbhAvika jala ke svAda se saMyukta, zeSa samudra Ikha rasa samAna rasa se sahita haiN| tIsare samudra meM madhurUpa Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 232 jala hai| vAruNivara, lavaNAbdhi, ghRtavara aura kSIravara, ye cAra samudra pratyekarasa tathA kAloda, svayaMbhUramaNa ye tIna samudra udakarasa haiN| 1 puSkaravara aura kSetra nirdeza jambUdvIpa ke dakSiNa meM prathama bharatakSetra hai jisake uttara meM himavAn parvata aura tIna dizAoM meM lavaNa sAgara hai| isake bIcoMbIca pUrvApara lambAyamAna eka vijayArdha parvata hai| isake pUrva meM gaMgA aura pazcima meM sindhu nadI bahatI hai| ye donoM nadiyA~ himavAna ke mUla bhAga meM sthita gaMgA va sindhu nAma ke do kuNDoM se nikalakara pRthak-pRthak pUrva va pazcima kI ora mur3a jAtI haiM aura apane-apane samudra meM giratI haiN| isa prakAra ina do nadiyoM va vijayArdha se vibhakta isa kSetra ke chaha khaNDa ho jAte haiN| vijayArdha ke tIna dakSiNa ke khaNDoM meM se madhya kA khaNDa AryakhaNDa hai aura zeSa pA~ca khaNDa mleccha khaNDa haiN| AryakhaNDa 12 yo. lambI aura 9 yo vistRta vinItA yA ayodhyA nAma kI pradhAna nagarI hai jo cakravartI kI rAjadhAnI hotI hai| vijayArdha ke uttara vAle tIna khaNDoM meM madhyavAle mleccha khaNDa ke bIcoMbIca vRSabhagiri nAma kA eka gola parvata hai, digvijaya kara cukane para cakravartI usa para apanA nAma aMkita karatA hai| isake pazcAt himavAn parvata ke uttara meM tathA mahA himavAn ke dakSiNa meM dUsarA haimavata kSetra hai| isake bahu madhya bhAga meM eka gola zabdavAna nAma kA nAbhigiri parvata hai| isa kSetra ke pUrva meM rohita aura pazcima meM rohitAsyA nadiyA~ bahatI haiN| ye donoM hI nadiyA~ nAbhigiri ke uttara va dakSiNa meM usase 2 kosa pare rahakara hI usakI pradakSiNA detI huI apanI-apanI dizAoM meM mur3a jAtI hai aura bahatI huI anta meM apanI-apanI dizA vAle sAgara meM gira jAtI hai| isake pazcAt mahAhimavAna ke uttara tathA niSadha parvata ke dakSiNa meM tIsarA harikSetra hai | nIla ke uttara meM aura rukmi parvata ke dakSiNa meM pA~cavA~ ramyaka kSetra hai / punaH rukmi ke uttara va zikharI parvata ke dakSiNa meM chaThA hairaNyavata kSetra hai| vahA~ videha kSetra ko chor3akara ina cAroM kA kathana haimavata ke samAna hai| kevala nadiyoM yA nAbhigiri parvata ke nAma bhinna haiN| niSadha parvata ke uttara tathA nIla parvata ke dakSiNa meM videha kSetra sthita hai| isa kSetra kI dizAoM kA yaha vibhAga bharata kSetra kI apekSA hai, sUryodaya kI apekSA nahIM, kyoMki vahA~ ina donoM dizAoM meM bhI sUrya kA udaya va asta dikhAI detA hai| isake bahumadhyabhAga meM sumeru parvata hai (yaha kSetra do bhAgoM meM vibhakta hai - kurukSetra va videha) meru parvata ke dakSiNa va niSedha ke uttara meM devakuru hai, meru ke uttara va nIla ke dakSiNa meM uttarakuru hai| meru ke pUrva va pazcima bhAga meM pUrva va apara videha hai, jinameM pRthak pRthak 16-16 kSetra haiM jinheM 32 videha kahate haiN| ina battIsa videha kSetroM meM tIrthaMkara cakravartI utpanna hote haiN| jisa prakAra bharata kSetra meM pUrva - apara (pUrva aura apara kSetra ke ) vijayArdha parvata evaM gaMgA, sindhu nadI ke dvArA chaha khaNDa hote haiM, usI prakAra eka-eka videha kSetra kI nagarI meM SaTkhaMDa haiN| saba ke anta meM zikharI parvata ke uttara meM tIna tarapha se lavaNa sAgara ke sAtha sparzita sAtavA~ airAvata kSetra hai| isakA sArA kathana bharata kSetra ke samAna hai| kulAcala parvata bharata va haimavata ina donoM kI sImA para pUrva pazcima lambAyamAna prathama himavAna parvata hai| isa para Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 233 11 kUTa haiN| pUrva dizA ke kUTa para jinAyatana aura zeSa kUToM para yathAyogya nAmadhArI vyantara deva va deviyoM ke bhavana haiN| isa parvata ke zIrSa para bIcoM-bIca padya nAmakA hrada hai| usake bAda haimavat kSetra ke uttara aura harikSetra ke dakSiNa meM dUsarA mahAhimavAna parvata hai isa para ATha kUTa haiM, pUrva dizA ke kUTa para jina mandira hai| zeSa kUToM para vyaMtara deva rahate haiN| isake zIrSa para bIcoM-bIca mahApadya nAmaka tAlAba hai| tadanantara harivarSa ke uttara va videha ke dakSiNa meM tIsarA niSadha parvata hai| isa parvata para pUrvavat 9 kUTa haiN| isake zIrSa para pUrvavat tigiMcha nAma kA draha hai| tadanantara videha kI uttara tathA ramyakakSetra kI dakSiNa dizA meM donoM kSetroM ko vibhakta karane vAlA niSadhaparvata ke sadRza cIthA nIla parvata hai| isa para pUrvavat 9 kUTa haiN| itanI vizeSatA hai ki isa para sthita draha kA nAma kesarI hai| tadanantara ramyaka va hairaNyavata kSetroM kA vibhAga karane vAlA tathA mahA himavAna parvata ke sadRza 5vA~ rukmi parvata hai, jisa para pUrvavat ATha kUTa haiN| isa parvata para mahApuNDarIka draha hai| tiloyapaNNatti kI apekSA isake draha kA nAma puNDarIka hai| anta meM jAkara hairaNyavata va airAvata kSetroM kI sandhi para himavAna parvata ke sadRza chaThA zikharI parvata hai, jisa para 11 kUTa haiN| sthita draha kA nAma puNDarIka hai| tiloyapaNNatti kI apekSA isake draha kA nAma mahApuNDarIka hai| bharata kSetra ke madhya meM pUrva-pazcima lambAyamAna vijayArdha parvata hai| bhUmitala se 10 yojana Upara jAkara isakI uttara va dakSiNa dizA meM vidyAdhara nagaroM kI do zreNiyA~ haiN| tahA~ dakSiNa zreNI meM 55 aura uttara zreNI meM 60 nagara haiN| ina zreNiyoM se bhI 10 yojana Upara jAkara usI prakAra dakSiNa va uttara dizA meM Abhiyogya devoM kI zreNiyA~ haiN| isake Upara 9 kUTa haiN| pUrva dizA ke kUTa para siddhAyatana hai aura zeSa para yathAyogya nAmadhArI vyantara va bhavanavAsI deva rahate haiM, isake mUlabhAga meM pUrva va pazcima dizAoM meM tamisra va khaNDaprapAta nAma kI do guphAyeM haiM, jinameM krama se gaMgA va sindhu nadI praveza karatI haiN| trilokasAra ke mata se pUrva dizA meM gaMgA praveza ke lie khaNDaprapAta aura pazcima dizA meM sindhu nadI ke praveza ke lie tamisra guphA hai| ina guphAoM ke bhItara bahumadhyabhAga meM donoM taToM se unmagnA va nimagnA nAma kI do nadiyA~ nikalatI haiM jo gaMgA aura sindhu meM mila jAtI haiN| isI prakAra airAvata kSetra ke madhya meM bhI eka vijayA hai| kUToM va tannivAsI devoM ke nAma bhinna hai| videha ke una kSetroM meM se pratyeka ke madhyapUrva para lambAyamAna vijayA parvata hai| jinakA sampUrNa varNana bharata vijayAdha vat hai| vizeSatA yaha hai ki yahA~ uttara va dakSiNa donoM zreNiyoM meM 55-55 nagara haiN| inake Upara bhI 9-9 kUTa haiM, parantu unake va una para rahane vAle devoM ke nAma bhinna haiN| sumeru parvata - videha kSetra ke bahu madhyabhAga meM sumeru parvata hai| yaha parvata tIrthaMkaroM ke janmAbhiSeka kA AsanarUpa mAnA jAtA hai| kyoMki isake zikhara para pANDukavana meM sthita pANDuka Adi cAra zilAoM para bharata, airAvata tathA pUrva va pazcima videhoM ke sarva tIrthaMkaroM kA deva loga janmAbhiSeka karate haiN| yaha tInoM lokoM kA mAnadaNDa hai tathA isake meru, sudarzana, mandara Adi aneka nAma haiN| . yaha parvata gola AkAra vAlA hai| pRthvItala para 10,000 yojana vistAra tathA 99,000 yojana utsedha vAlA hai| krama se hAnirUpa hote hue isakA vistAra zikhara para jAkara 1000 yojana raha jAtA hai| isakI hAni kA krama isa prakAra hai - krama se hAni rUpa hotA huA pRthvItala se 500 yojana Upara jAne Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayama234 para nandanavana ke sthAna para yaha cAroM ora se yugapat 500 yojana saMkucita hotA hai| tatpazcAt 11000 yojana samAna vistAra se jAtA hai| puna: 51500 yojana kramika hAnirUpa se jAne para, saumanasa vana ke sthAna para cAroM ora se 500 yojana saMkucita hotA hai| yahA~ se 11000 yojana taka punaH samAna vistAra se jAtA hai aura usake Upara 25000 yojana kramika hAni rUpa se jAne para pANDukavana ke sthAna para cAroM ora se yugapat 494 yojana saMkucita hotA hai| isakA bAhya vistAra bhadrazAla Adi vanoM ke sthAna para krama se 10000,99541, 4272 tathA 1000 yojana pramANa hai| isa parvata ke zIza para pANDukavana ke bIcoMbIca 40 yojana U~cI tathA 12 yojana mUla vistAra yukta anta meM 8 yojana vistAra vAlI cUlikA Hari --- ..." 1 meru kI paridhiyA~ - nIce se Upara kI ora isa parvata kI paridhi sAta mukhya bhAgoM meM vibhAjita hai - haritAlamayI, vaiDUryamayI, sarvaratnamayIM, vajramayI, madyamayI aura padmarAgamayI arthAt lohitAkSamayI | ina chahoM meM se pratyeka 16500 yojana U~cI hai| bhUmitala avagAhI sapta paridhi nAnA prakAra hai| pRthvItala ke nIce 1000 yojana pRthivI, upala, bAlukA aura zarkarA aise cAra bhAga rUpa hai tathA Upara cUlikA ke pAsa jAkara tIna kANDako rUpa hai| prathama kANDaka sarvaratnamayI, dvitIya jAmbUnadamayI aura tIsarA kANDaka cUlikA hai jo vaiDUryamayI hai| vanakhaNDa nirdeza - sumeru parvata ke talabhAga meM bhadrazAla nAma kA vana hai jo pA~ca bhAgoM meM vibhakta hai - bhadrazAla, mAnuSottara, devaramaNa, nAgaramaNa aura bhUtaramaNa / isa vana kI cAroM dizAoM meM cAra jinabhavana haiN| inameM se eka meru se pUrva tathA sItA nadI ke dakSiNa meM hai| dUsarA meru kI dakSiNa va sItodA ke pUrva meM hai| tIsarA meru se pazcima tathA sItodA ke uttara meM hai aura cauthA meru ke uttara va sItA ke pazcima meM hai| ina caityAlayoM kA vistAra pANDuka bana ke caityAlayoM se caugunA hai| isa vana meM meru ke cAroM tarapha sItA va sItodA nadI ke donoM taToM para eka-eka karake ATha diggajendra parvata haiN| bhadrazAla vana se 500 yojana Upara jAkara meru parvata kI kaTanI para dvitIya vana sthita hai| isake do vibhAga haiM - nandana va upanandana / isakI pUrvAdi cAroM dizAoM meM parvata ke pAsa krama se mAna, dhAraNA, gandharva va citra nAma ke cAra bhavana haiM jinameM krama se saudharma indra ke cAra lokapAla soma, yama, varuNa va kubera krIr3A karate haiN| kahIM-kahIM ina bhavanoM ko guphAoM ke rUpa meM batAyA jAtA hai| yahA~ bhI meru ke pAsa cAroM dizAoM meM cAra jinabhavana haiN| pratyeka jinabhavana ke Age do-do kUTa haiM - jina para dikkumArI deviyoM rahatI haiN| cAroM vidizAoM meM saumanasa vana kI bhA~ti cAra-cAra karake kula 16 puSkariNiyA~ haiN| isa vana kI IzAna dizA meM eka balabhadra nAma kA kUTa hai, jisakA kathana saumanasa bana ke balabhadra kUTa ke samAna hai| isa para balabhadra deva rahatA hai| nandana vana se 62500 yojana Upara jAkara sumeru parvata para tIsarA saumanasa vana sthita hai| isake do vibhAga haiM - saumanasa va upasaumanasa / isakI pUrvAdi cAroM dizAoM meM meru ke nikaTa vajra, vajramaya, suvarNa va suvarNaprabha nAma ke cAra pura haiM, inameM bhI nandana vana ke bhavanoM ke samAna soma Adi lokapAla krIr3A karate haiN| cAroM vidizAoM meM cAra-cAra puSkariNI haiN| pUrvAdi cAroM dizAoM meM cAra jinabhavana haiN| pratyeka jinamandira sambandhI bAhya Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam -235 koToM ke bAhara usake donoM konoM para eka-eka karake kula ATha kUTa haiM, jina para dikkumArI deviyA~ rahatI haiN| isakI IzAna dizA meM balabhadra nAma kA kUTa hai jo 500 yojana to vana ke bhItara hai aura 500 yojana usake bAhara AkAza meM nikalA huA hai| isa para balabhadra deva rahatA hai| saumanasa vana se 36000 yojana Upara jAkara meru ke zIrSa para cauthA pANDuka vana hai, jo cUlikA ko veSTita karake zIrSa para sthita hai| isake do vibhAga haiM- pANDuka va upapANDuka / isakI cAroM dizAoM meM lohita, aMjana, haridra aura pANDuka nAma ke cAra bhavana haiM jinameM soma Adi lokapAla kror3A karata haiN| cAra vidizAoM meM cAra-pAra karake 16 puSkariNiyA~ haiN| vana ke madhya cUlikA kI cAroM dizAoM meM cAra jinabhavana haiN| vana kI IzAna Adi dizAoM meM ardha candrAkAra cAra zilAe~ haiM - pANDuka zilA, pANDukambalAzilA, raktakambalA zilA aura rktshilaa| rAjavArtika ke anusAra ye cAroM pUrvAdi dizAoM meM sthita haiN| ina zilAoM para krama se bharata, aparavideha, airAvata aura pUrva videha ke tIrthaMkaroM kA janmAbhiSeka hotA hai| pANDuka zilA 100 yojana lambI 50 yojana caur3I hai, madhya meM 8 yojana U~cI hai aura donoM ora kramaza: hIna hotI gaI hai| isa prakAra yaha ardhacandrAkAra hai| isake bahumadhya deza meM tIna pIThayukta eka siMhAsana hai aura siMhAsana ke donoM pArzva bhAgoM meM tIna pIThayukta eka bhadrAsana hai| bhagavAna ke janmAbhiSeka ke avasara para saudharma va aizAnendra donoM indra bhadrAsanoM para sthita hote haiM aura bhagavAn ko madhya siMhAsana para virAjamAna karate haiN| anya parvata : bharata, airAvata va videha ina tInoM ko chor3akara zeSa haimavata Adi cAra kSetroM ke bahumadhyabhAga meM eka-eka nAbhigiri hai| ye cAroM parvata Upara-nIce samAna gola AkAra vAle haiN| meru parvata kI vidizAoM meM hAthI ke dA~ta ke AkAra vAle cAra gajadanta parvata haiN| jo eka ora to niSadha va nIla kulAcaloM ko aura dUsarI tarapha meru ko sparza karate haiN| vahA~ bhI meru parvata ke madhyapradeza meM kevala eka-eka pradeza usase saMlagna hai| ina parvatoM ke parabhAga bhadrazAla kna kI vedI ko sparza karate haiN| kyoMki vahA~ unake madhya kA antarAla 53000 yojana batAyA gayA hai tathA saggAyaNI ke anusAra una vediyoM se 500 yojana haTakara sthita hai, kyoMki vahA~ unake madhya kA antarAla 52000 yojana batAyA hai| apanIapanI mAnyatA ke anusAra una vAyavya Adi dizAoM meM jo-jo bhI nAma vAle parvata haiM, una para krama se 7, 9, 7, 9 kUTa haiN| IzAna va naiRtya dizA vAle vidyutprabha va mAlyavAna gajadantoM ke mUla meM sItA va sItodA nadiyoM ke nikalane ke lie eka-eka guphA hotI hai| devakuru va uttarakuru meM sItodA va sItA nadI ke donoM taToM para ekaeka yamaka parvata haiN| ye gola AkAra vAle haiN| ina para inake nAma vAle vyantara deva saparivAra rahate haiN| unake prAsAdoM kA sarvakathana padmadraha ke kamaloM ke samAna hai| unhIM devakuru va uttarakuru meM sthita drahoM ke donoM pArzva bhAgoM meM kAMcana zaila sthita hai| ye parvata gola AkAra vAle haiN| inake Upara kAMcana nAmaka vyantara deva rahate haiN| devakuru va uttarakuru ke bhItara va bAhara bhadrazAla vana meM sItodA va sItA nadI ke donoM taToM para ATha diggajendra parvata haiN| ye gola AkAra vAle haiN| ina para yama va vaizravaNa nAmaka vAhana devoM ke bhavana haiN| unake nAma parvatoM vAle hI haiN| pUrva va pazcima videha meM sItA va sItodA nadI ke donoM tarapha Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 0 236 uttara-dakSiNa lambAyamAna, 4, 4 karake kula 16 bakSAra parvata haiN| eka ora ye niSadha va nIla parvatoM ko sparza karate haiM aura dUsarI ora sItA va sItodA nadiyoM ko / pratyeka vakSAra para cAra-cAra kUTa haiM, nadI kI tarapha siddhAyatana hai aura zeSa kUToM para vyantara deva rahate haiN| ina kUToM kA sarva kathana himavAna parvata ke kUToMvat hai / bharata kSetra ke pA~ca mleccha khaNDoM meM se uttara vAle tIna ke madhyavartI khaNDa meM bIcoM-bIca eka vRSabhagiri hai, jisa para digvijaya ke pazcAt cakravartI apanA nAma aMkita karatA hai| yaha gola AkAra vAlA hai| isI prakAra videha ke 32 kSetroM meM se pratyeka kSetra meM bhI jAnanA / graha : himavAna parvata ke zIrSa para bIcoMbIca padma nAma kA draha hai| isake taTa para cAroM konoM para tathA uttara dizA meM 5 kUTa haiM aura jala meM AThoM dizAoM meM ATha kUTa haiN| hada ke madhya meM eka bar3A kamala hai, jisake 11000 patte haiN| isa kamala para 'zrI' devI rahatI hai| isa pradhAna kamala kI dizA - vidizAoM meM usake parivAra ke anya bhI aneka kamala haiN| kula kamala 140916 haiN| tahA~ vAyavya, uttara va IzAna dizAoM meM kula 4000 kamala usake sAmAnika devoM ke haiN| pUrvAdi cAra dizAoM meM se pratyeka meM 4000 ( kula 16000) kamala AtmarakSakoM ke haiN| Agneya dizA meM 32000 kamala Abhyantara pAriSadoM ke, dakSiNa dizA meM 40,000 kamala madhyama pAriSadoM ke, naiRtya dizA meM 48000 kamala bAhya pAriSadoM ke haiN| pazcima meM 7 kamala sapta anIka mahattaroM ke haiM tathA dizA va vidizA ke madhya ATha antara dizAoM meM 108 kamala trayastriMzoM ke haiN| isake pUrva, pazcima va uttara dvAroM se krama se gaMgA, sindhu va rohitAsyA nadI nikalatI hai| mahA himavAn Adi zeSa pA~ca kulAcaloM para sthita mahApadma, tirgicha, kesarI, mahApuNDarIka aura puNDarIka nAma ke ye pA~ca draha haiN| ina hadoM kA sarva kathana kUTa kamala Adi kA uparyukta padma sarovara ke samAna hI jAnanA caahie| vizeSatA yaha hai ki tannivAsinI deviyoM ke nAma krama se hI, dhRti, kIrti, buddhi aura lakSmI hai| kamaloM kI saMkhyA tigiMcha taka uttarottara dUnI hai| kesarI kI tigiMchavat, mahApuNDarIka kI mahApadma vat aura puNDarIka kI padmavat hai / antima ghuNDarIka draha se padmadrahavat raktA, raktodA va suvarNakUlA ye tIna nadiyA~ nikalatI haiM aura zeSa drahoM se do-do nadiyA~ kevala uttara va dakSiNa dvAroM se nikalatI haiN| devakuru va uttarakuru meM dasa draha haiM athavA dUsarI mAnyatA se 20 draha haiN| inameM deviyoM ke nivAsabhUta kamaloM Adi kA sampUrNa kathana padamadraha vat jAnanA / ye draha nadI ke praveza va nikAsa ke dvAroM se saMyukta haiN| sumeru parvata ke nandana, saumanasa va pANDukavana meM 16-16 puSkariNI haiM, jinameM saparivAra saudharma va aizAnendra krIr3A karate haiN| vahA~ madhya meM indra kA Asana hai| usakI cAroM dizAoM meM cAra Asana lokapAloM ke haiM, dakSiNa meM eka Asana pratIndra kA, agrabhAga meM ATha Asana agramahiSiyoM ke, vAyavya aura IzAna dizA meM 8400,000 Asana sAmAnika devoM ke, Agneya dizA meM 12,00,000 Asana abhyantara pAriSadoM se, dakSiNa meM 14,00,000 Asana madhyama pAriSadoM ke, naiRtya dizA meM 16,00,000 Asana bAhya pAriSadoM ke tathA usI dizA meM 33 Asana trAyastriMzoM ke, pazcima meM chaha Asana mahattaroM ke aura eka Asana mahattarikA kA hai| mUla madhya siMhAsana kI cAroM dizAoM meM 84,000 Asana aMgarakSakoM ke haiM (isa prakAra kula Asana 9,26,84,054 hote haiM / ) Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 237 kuNDa : himavAna parvata ke mUlabhAga se 25 yojana haTakara gaMgAkuNDa sthita hai| usake bahumadhyabhAga meM eka dvIpa hai, jisake madhya meM eka zaila hai| zaila para gaMgA devI kA prAptAda hai| isI kA nAma gaMgAkUTa hai| usa kUTa ke Upara eka jina pratimA hai, jisake zIza para gaMgA kI dhArA giratI hai| usI prakAra sindhu Adi zeSa nadiyoM ke patana sthAnoM para bhI apane-apane kSetroM meM apane-apane parvatoM ke nIce sindhu Adi kuNDa jaannaa| inakA sampUrNa kathana uparyukta gaMgA kuNDavat hai vizeSatA yaha ki una kuNDoM ke tathA tannivAsinI deviyoM ke nAma apanI-apanI nadiyoM ke samAna haiN| bharata Adi kSetroM meM apane-apane parvatoM se una kuNDoM kA antarAla bhI krama se 25,50,100,200,100,50,25 yojana hai| 32 videhoM meM gaMgA, sindhu va raktA-raktodA nAma vAlI 64 nadiyoM ke bhI apane-apane nAma vAle kuNDa nIla va niSadha parvata ke mUlabhAga meM sthita haiN| jinakA sampUrNa varNana uparyukta gaMgA kuNDavat hI hai| nadiyA~ : (1) himavAna parvata para padmadraha ke pUrvadvAra se gaMgAnadI nikalatI hai| draha kI pUrva dizA meM isa nadI ke madhya eka kamalAkAra kUTa hai, jisameM balA nAma kI devI rahatI hai| draha se 500 yojana Age pUrva dizA meM jAkara parvata para sthita gaMgAkUTa se 5 yojana idhara-hI-idhara rahakara dakSiNa kI ora mur3a jAtI hai aura parvata ke Upara hI usake ardha vistAra pramAga arthAt 5230 yojana A sAkAra praNAlI ko prApta hotI hai| phira usake mukha se nikalatI huI parvata ke Upara se adhomukhI hokara usakI dhArA nIce giratI hai| vahA~ parvata ke mUla se 25 yojana haTakara vaha dhAra gaMgAkuNDa meM sthita gaMgAkUTa ke Upara giratI hai| isa gaMgA kuNDa ke dakSiNa dvAra se nikalakara vaha uttara bhArata meM dakSiNamukhI bahatI huI vijayA kI tamisra guphA meM praveza karatI hai| usa guphA ke bhItara vaha unmagnI va nimagnA nadI ko apane meM samAtI huI guphA ke dakSiNa 'dvAra se nikalakara vaha dakSiNa bhArata meM usake Adhe vistAra taka arthAt 519.yojana taka dakSiNa kI ora jAtI hai| tatpazcAt pUrva kI ora mur3a jAtI hai aura mAgadha tIrtha ke sthAna para lavaNa sAgara meM mila jAtI hai| isakI parivAra nadiyA~ kula milAkara 14000 haiN| ye saba parivAra nadiyA~ mleccha khaNDa meM hotI haiM, AryakhaNDa meM nhiiN| (2) sindhu nadI kA sampUrNa kathana gaMgA nadIvat hai| vizeSa yaha ki padma draha ke pazcima dvAra se nikalatI hai| isake bhItarI kamalAkAra kUTa meM lavaNA devI rahatI hai| sindhukuNDa meM sthita sindhukUTa para giratI hai| vijayA kI khaNDaprapAta guphA ko prApta hotI hai| pazcima kI ora mur3akara prabhAsa tIrtha ke sthAna para pazcima lavaNasAgara meM milatI hai| isakI parivAra nadiyA~ 14000 haiN| (3) himavAna parvata ke Upara padmadraha ke uttara dvAra se rohitAsyA nadI nikalatI hai jo uttaramukhI hI rahatI huI parvata ke Upara 276 6 yojana calakara parvata ke uttarI kinAre ko prApta hotI hai, phira gaMgAnadIvat hI dhAra banakara rohitAsyA kuNDa meM sthita rohitAsyA kUTa para giratI hai| kuNDa ke uttarI dvAra se nikalakara uttaramukhI rahatI huI vaha haimavat kSetra ke madhyasthita nAbhigiri taka jAtI hai, parantu usase do kosa idhara hI rahakara pazcima kI ora usakI pradakSiNA detI huI pazcima dizA meM usake ardhabhAga ke sammukha Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamukhyayam - 238 hotI hai| vahA~ pazcima dizA kI ora mur3a jAtI hai aura kSetra ke ardha AyAma pramANa kSetra ke bIcoM bIca bahatI huI anta meM pazcima lavaNasAgara meM mila jAtI hai| isakI parivAra nadiyoM kA pramANa 28,000 hai| (4) mahAhimavAna parvata ke Upara mahApadma hrada ke dakSiNa dvAra se rohita nadI nikalatI hai| dakSiNamukhI hokara 1605 yo. parvata ke Upara jAtA hai| vahA~ se parvata ke nIce rohita kuNDa meM giratI hai aura dakSiNamukhI bahatI huI rohitAsyAvat hI haimavata kSetra meM, nAbhigiri se 2 kosa idhara rahakara pUrva dizA kI ora usakI pradakSiNA detI hai| phira vaha pUrva kI ora mur3akara kSetra ke bIca meM bahatI huI anta meM pUrva lavaNasAgara meM gira jAtI hai| isakI parivAra nadiyA~ 28,000 haiN| (5) mahAhimavAna parvata ke Upara mahApadma hada ke uttara dvAra se harikAntA nadI nikalatI hai| vaha uttaramukhI hokara parvata para 1605. yo. calakara nIce harikAntA kuNDa meM giratI hai| vahA~ se uttaramukhI bahatI huI harikSetra ke nAbhigiri ko prApta ho usase do kosa idhara hI rahakara usakI pradakSiNA detI huI pazcima kI ora mur3a jAtI hai aura kSetra ke bIcoMbIca bahatI huI pazcima lavaNasAgara meM mila jAtI hai| isakI parivAra nadiyA~ 56,000 haiN| (6) niSadha parvata ke tigiMcha draha ke dakSiNa dvAra se nikalakara harita nadI dakSiNamukhI hI 742120 yojana parvata ke Upara jA, nIce harita kuNDa meM giratI hai| vahA~ se dakSiNamukhI bahatI huI harikSetra ke nAbhigiri ko prApta ho usase do kosa idhara hI rahakara usakI pradakSiNA detI huI pUrva kI ora mur3a jAtI hai aura kSetra ke bIcoMbIca bahatI huI pUrva lavaNasAgara meM giratI hai| isakI parivAra nadiyA~ 56,000 haiN| (7) niSadha parvata ke tigiMchahada ke uttara dvAra se sItodA nadI nikalatI hai, jo uttaramukhI ho parvata ke Upara 742110 yojana jAkara nIce videha kSetra meM sthita sItodA kuNDa meM giratI hai| vahA~ se uttaramukhI bahatI huI vaha sumeru parvata taka pahu~cakara usase do kosa idhara hI pazcima kI ora usakI pradakSiNA detI huI, vidyutprabha gajadaMta kI guphA meM se nikalatI hai| sumeru ke arddhabhAga ke sanmukha ho vaha pazcima kI ora mur3a jAtI hai aura pazcima videha ke bIcoMbIca bahatI huI anta meM pazcima lavaNasAgara meM mila jAtI hai| isakI sarva parivAra nadiyA~ devakuru meM 84,000 aura pazcima videha meM 448038 (kula 532038) haiN| (8) sItA nadI kA sarva kathana sItodAvat jAnanA / vizeSatA yaha ki nIla parvata ke kesarI draha ke dakSiNa dvAra se nikalatI hai| sItAkuNDa meM giratI hai| mAlyavAna gajadanta kI guphA se nikalatI hai| pUrva videha meM se bahatI huI pUrva sAgara meM milatI hai| isakI parivAra nadiyA~ bhI sItodAvat jAnanA / (9) narakAntA nadI kA sampUrNa kathana haritavat hai| vizeSatA yaha ki nIla parvata ke kesarI draha ke uttara dvAra se nikalatI hai, pazcimI ramyakakSetra ke bIca meM bahatI hai aura pazcima sAgara meM milatI hai| (10) nArI nadI kA sampUrNa kathana harikAntAvat hai| vizeSatA yaha hai ki rukmi parvata ke mahApuNDarIka draha ke dakSiNa dvAra se nikalatI hai aura pUrva ramyaka kSetra meM bahatI huI pUrva sAgara meM milatI hai| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamUcvayam239 (11) rUpyakUlA nadI kA sampUrNa kathana rohita nadIvat hai| vizeSatA yaha hai ki yaha rukmi parvata ke mahApuNDarIka hrada ke uttara dvAra se nikalatI hai aura pazcima hairaNyavat kSetra meM bahatI huI pazcima sAgara meM milatI hai| (12) suvarNakUlA nadI kA sampUrNa kathana rohitAsyA nadIvat hai| vizeSatA yaha hai ki yaha zikharI ke puNDarIka hrada ke dakSiNadvAra se nikalatI hai aura pUrvI hairaNyavat kSetra meM bahatI huI pUrva sAgara meM mila jAtI (13-14) raktA-raktodA kA sampUrNa kathana gaMgA va sindhuvat hai| vizeSatA yaha ki ye zikharI parvata ke mahApuNDarIka hada ke pUrva aura pazcima dvAra se nikalatI haiN| inake bhItarI kamalAkAra kUToM ke parvata ke nIce vAle kuNDoM va kUToM ke nAma raktA va raktodA haiN| airAvata kSetra ke pUrva va pazcima meM bahatI hai| (15) videha ke 32 kSetroM meM bhI gaMgA nadI kI bhA~ti gaMgA, sindhu va raktA-raktodA nAma kI kSetra nadiyA~ haiN| inakA sampUrNa kathana gaMgA nadIvat jaannaa| ina nadiyoM kI bhI parivAra nadiyA~ 14000, 14,000 (16) pUrva va pazcima videha meM se pratyeka meM sItA va sItodA nadI ke donoM tarapha tIna-tIna karake kula 12 vibhaMgA nadiyA~ haiN| ye saba nadiyA~ niSadha yA nIla parvatoM se nikalakara sItodA yA sItA nadiyoM meM praveza karatI haiN| ye nadiyA~ jina kuNDoM se nikalatI haiM ve nIla va niSadha parvata ke Upara sthita haiN| pratyeka nadI kA parivAra 28,000 nadI pramANa hai| devakuru va uttarakuru : (1) jambUdvIpa ke madhyavartI cauthe nambara vAle videha kSetra ke bahumadhyapradeza meM sumeru parvata sthita hai| usake dakSiNa va niSadha parvata kI uttara dizA meM devakuru tathA usakI uttara va nIla parvata kI dakSiNa dizA meM uttarakuru sthita hai| sumeru parvata kI cAroM dizAoM meM cAra gajadanta parvata haiM jo eka ora to niSadha va nIla kulAcaloM ko sparza karate haiM aura dUsarI ora sumeru ko| apanI pUrva va pazcima dizA meM ye do kuru inameM se hI do-do gajadanta parvatoM se ghire hue haiN| (2) tahA~ devakuru meM niSadha parvata se 1000 yojana uttara meM jAkara sItodA nadI ke donoM taToM para yamaka nAma ke do zaila haiM, jinakA madhya antarAla 500 yojana hai| arthAt nadI ke taToM se nadI ke ardha vistAra se hIna 225 yojana haTakara sthita hai| isI prakAra uttara kuru meM nIla parvata ke dakSiNa meM 1000 yojana jAkara sItAnadI ke donoM taToM para do yamaka haiN| (3) ina yamakoM se 500 yojana uttara meM jAkara devakuru kI sItodA nadI ke madhya uttara dakSiNa lambAyamAna 5 draha haiN| matAntara se kulAcala se 550 yojana dUrI para pahalA draha hai| ye draha nadiyoM ke praveza va nikAsa dvAroM se saMyukta haiN| tAtparya yaha hai ki yahA~ nadI kI caur3AI to kama hai aura hadoM kI caur3AI adhik| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 9240 19 sItodA nadI hadoM ke dakSiNa dvAroM se praveza karake unake uttarI dvAroM se bAhara nikala jAtI hai| hrada nadI ke donoM pArzva bhAgoM meM nikale rahate haiM / antima draha se 2012 yo. uttara meM jAkara pUrva va pazcima gajadantoM kI vana kI vedI A jAtI hai| isI prakAra uttara kuru meM bhI sItA nadI ke madhya 5 draha jAnanA / unakA sampUrNa varNana uparyuktavat hai / ( isa prakAra donoM kuruoM meM kula 10 draha haiN| parantu matAntara se draha 20 haiM / ) meru parvata kI cAroM dizAoM meM se pratyeka dizA meM pA~ca haiN| uparyuktavat 500 yojana antarAla se sItA va sItodA nadI meM hI sthita haiN| inake nAma Upara vAloM ke samAna haiN| (4) dasa draha vAlI prathama mAnyatA ke anusAra pratyeka draha ke pUrva va pazcima taToM para dasa-dasa karake kula 200 kAMcana zaila haiN| para 20 drahoM vAlI dUsarI mAnyatA ke anusAra pratyeka draha ke donoM pArzva bhAgoM meM pA~ca-pA~ca karake kula 200 kAMcana zaila haiN| (5) devakuru va uttara kuru ke bhItara bhadrazAla vana meM sItodA va sItAnadI ke pUrva va pazcima taToM para tathA ina kurukSetroM se bAhara bhadrazAla vana meM ukta donoM nadiyoM ke uttara va dakSiNa taToM para eka-eka karake kula 8 diggajendra parvata haiN| (6) devakuru meM sumeru ke dakSiNa bhAga meM sItodA nadI ke pazcima taTa para tathA uttarakuru meM sumeru ke uttarabhAga meM sItA nadI ke pUrva taTa para tathA isI prakAra donoM kuruoM se bAhara meru ke pazcima meM sItodA ke uttara taTa para aura meru kI pUrva dizA meM sItA nadI ke dakSiNa taTa para eka-eka karake cAra tribhuvana cUr3AmaNi nAma vAle jina bhavana haiN| (7) niSadha va nIla parvatoM se saMlagna sampUrNa videha kSetra ke vistAra samAna lambI, dakSiNa uttara lambAyamAna bhadrazAla vana kI vedI hai| (8) devakuru meM niSadha parvata ke uttara meM, vidyutprabha gajadanta ke pUrva meM, sItodA ke pazcima meM aura sumeru ke nairRtya dizA meM zAlmalI vRkSasthala hai| sumeru kI IzAna dizA meM, nIla parvata ke dakSiNa meM, mAlyavaMta gajadaMta ke pazcima meM sItAnadI ke pUrva meM jambU vRkSasthala hai| jambU va zAlmalI vRkSasthala : devakuru va uttarakuru meM prasiddha zAlmalI va jambUvRkSa hai| ye vRkSa pRthivImayI haiN| tahA~ zAlmalI yA jambU vRkSa kA sAmAnyasthala 500 yojana vistAra yukta hotA hai tathA madhya meM 8 yojana aura kinAroM para 2 kosa moTA hai| yaha sthala cAroM ora se svarNamayI vedikA se veSTita hai| isake bahumadhya bhAga meM eka pITha hai, jo ATha yojana U~cA hai tathA mUla meM 12 aura Upara 4 yojana vistRta hai| pITha ke madhya meM mUlavRkSa hai, jo kula ATha yojana U~cA hai| usakA skandha do yojana U~cA hai tathA eka kosa moTA hai| isa vRkSa kI cAroM dizAoM meM chaha-chaha yojana laMbI tathA itane hI aMtarAla se sthita cAra mahAzAkhAe~ haiN| zAlmalI vRkSa kI dakSiNa zAkhA para aura jambUvRkSa kI uttarazAkhA para jinabhavana haiN| zeSa tIna zAkhAoM para vyantara devoM ke bhavana haiM / zAlmalI vRkSa para veNu va veNudhArI tathA jambU vRkSa para isa dvIpa ke rakSaka AdRta va anAdRta Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam241 nAma ke deva rahate haiN| isa sthala para eka ke pIche eka karake 12 vediyA~ haiM, jinake bIca meM 12 bhUmiyA~ haiN| yahA~ para ha.pu. meM vApiyoM vAlI 5 bhUmiyoM ko chor3akara kevala parivAra vRkSoM vAlI 7 bhUmiyA~ batAyI haiN| ina sAta bhUmiyoM meM AdRta yugala yA veNu yugala ke parivAra devoM ke vRkSa haiN| tahA~ prathama bhUmi ke madhya meM uparokta mUla vRkSa sthita hai| dvitIya meM vana vApikAe~ haiN| tRtIya kI pratyeka dizA meM 27 karake kula 108 vRkSa mahAmAnyoM arthAt trAyastriMzoM ke haiN| caturtha kI cAroM dizAoM meM cAra dvAra haiM, jina para sthita vRkSoM para usakI deviyA~ rahatI haiN| pA~cavIM meM kevala vApiyA~ haiN| chaThI meM vanakhaNDa haiN| sAtavIM kI cAroM dizAoM meM kula 16000 vRkSa aMgarakSakoM ke haiN| aSTama kI vAyavya, IzAna va uttara dizA meM kula 4000 vRkSa sAmAnikoM ke haiN| navama kI Agneya dizA meM kula 32,000 vRkSa Abhyantara pAriSadoM ke haiN| dasavIM kI dakSiNa dizA meM 40,000 vRkSa madhyama pAriSadoM ke haiN| gyArahavoM ko nairRtya dizA ma 48,000 vRkSa bAhya pAriSadoM ke haiN| bArahavIM kI pazcima dizA meM sAta vRkSa anIka mahattaroM ke haiN| saba vRkSa milakara 1,40,120 hote haiN| sthala ke cAroM ora tIna vana khaMDa haiN| prathama kI cAroM dizAoM meM devoM ke nivAsabhUta cAra prAsAda haiN| vidizAoM meM se pratyeka meM cAra-cAra puSkariNI haiM pratyeka puSkariNI kI cAroM dizAoM meM ATha-ATha kUTa haiN| pratyeka kUTa para cAra-cAra prAsAda haiM, jina para una AdRta Adi devoM ke parivAra deva rahate haiN| isI prakAra prAsAdoM ke cAroM tarapha bhI ATha kUTa batAye haiN| ina kUToM para una AdRta yugala yA veNu yugala kA parivAra rahatA hai| videha ke 32 kSetra : pUrva va pazcima kI bhadrazAla vana kI vediyoM se Age jAkara sItA va sItodA nadI ke donoM tarapha cAra-cAra vakSAragiri aura tIna-tIna vibhaMgA nadiyA~ eka vakSAra va eka vibhaMgA ke krama se sthita haiN| ina vakSAra va vibhaMgA ke kAraNa una nadiyoM ke pUrva va pazcima bhAga ATha-ATha bhAgoM meM vibhakta ho jAte haiN| videha ke ye 32 khaNDa usake 32 kSetra kahalAte haiN| uttarIya pUrva videha kA sarvaprathama kSetra kacchA nAma kA hai| inake madhya meM pUrvApara lambAyamAna bharata kSetra ke vijayArdhavat eka vijayArdha parvata hai| usake uttara meM sthita nIla parvata kI vanavedI ke dakSiNa pArzvabhAga meM pUrva va pazcima dizAoM meM do kuNDa haiM, jinase raktA va raktodA nAma kI do nadiyA~ nikalatI haiN| dakSiNamukhI hokara bahatI huI ve vijayAdha kI donoM guphAoM meM se nikalakara nIce sItA nadI meM jA milatI haiN| jisake kAraNa bharata kSetra kI bhA~ti yaha deza bhI chaha khaMDoM meM vibhakta ho gayA hai| yahA~ bhI uttara mleccha khaMDa ke madhya eka vRSabhagiri hai, jisa para digvijaya ke pazcAt cakravartI apanA nAma aMkita karatA hai| isa kSetra ke AryakhaMDa kI pradhAna nagarI kA nAma kSemA hai| isa prakAra pratyeka kSetra meM do nadiyA~ va eka vijayA ke kAraNa chaha-chaha khaMDa utpanna ho gaye haiN| vizeSa yaha hai ki dakSiNa vAle kSetroM meM gaMgA-sindhu-nadiyA~ bahatI haiN| matAntara se uttarIya kSetroM meM gaMgA-siMdhu va dakSiNI kSetroM meM raktA-raktodA nadiyA~ haiN| pUrva va apara donoM videhoM meM pratyeka kSetra ke sItA-sItodA nadI ke donoM kinAroM para AryakhaNDoM meM mAgadha, baratanu aura prabhAsa nAmavAle tIna-tIna tIrthasthAna haiN| pazcima videha ke aMta meM jambUdvIpa kI jagatI ke pAsa sItodA nadI ke donoM ora bhUtAraNyaka vana hai| isI prakAra pUrva videha ke aMta meM jambUdvIpa kI jagatI ke pAsa sItA nadI ke donoM ora devAraNyaka vana haiN| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 242 lavaNasAgara : jambUdvIpa ko gherakara 2,00,000 yojana vistRta valayAkAra yaha prathama sAgara sthita hai, jo eka nAva para dUsarI nAva muMdhI rakhane se utpanna hue AkAra vAlA hai tathA gola hai| isake madhyatala bhAga meM cAroM ora 1008 pAtAla yA vivara haiN| inameM 4 utkRSTa 4 madhyama aura 1000 jaghanya vistAra vAle haiN| taToM se 15,000 yojana bhItara praveza karane para cAroM dizAoM meM cAra jyeSTha pAtAla haiM / 99,500 yojana praveza karane para unake madhya vidizA meM cAra madhyama pAtAla aura unake madhya pratyeka aMtara dizA meM 125, 125 karake 1000 jaghanya pAtAla muktAvalI rUpa se sthita haiM / 100,000 yojana gahare mahApAtAla naraka sImantaka bila ke Upara saMlagna haiN| tInoM prakAra ke pAtAloM kI U~cAI tIna barAbara bhAgoM meM vibhakta hai| tahA~ nicale bhAga meM vAyu, upari bhAga meM jala aura madhya bhAga meM yathAyoga rUpa se jala va vAyu donoM rahate haiM / madhya bhAga meM jala va vAyu kI hAni vRddhi hotI rahatI hai| zukla pakSa meM pratidina 2222yojana vAyu bar3hatI hai aura kRSNa pakSa meM itanI hI ghaTatI hai| yahA~ taka ki isa pUre bhAga meM pUrNimA ke dina kevala vAyu hI tathA amAvasyA ko kevala jala hI rahatA hai| pAtAla loka meM jala va vAyu kI isa vRddhi kA kAraNa nIce rahane vAle bhavanavAsI devoM kA ucchvAsa niHzvAsa hai / pAtAloM meM hone vAlI uparyukta vRddhi hAni se prerita hokara sAgara kA jala zukla pakSa meM pratidina 800 / 3 dhanuSa Upara uThatA hai aura kRSNa pakSa meM itanA hI ghaTatA hai| yahA~ taka ki pUrNimA ko 4000 dhanuSa AkAza meM Upara uTha jAtA hai aura amAvasyA ko pRthivI tala ke samAna ho jAtA hai| logAyaNI ke anusAra sAgara 11,000 yojana to sadA hI pRthivI tala se Upara avasthita rahatA hai| zukla pakSa meM isake Upara pratidina 700 yojana bar3hatA hai aura kRSNapakSa meM itanA hI ghaTatA hai| yahA~ taka ki pUrNimA ke dina 5000 yojana bar3hakara 16,000 yojana ho jAtA hai aura amAvasyA ko itanA hI ghaTakara vaha punaH 11,000 yojana raha jAtA hai| samudra ke donoM kinAroM para va zikhara para AkAza meM 700 yojana jAkara sAgara ke cAroM tarapha kula 1,42,000 velandhara devoM kI nagariyA~ haiN| tahA~ bAhya va Abhyantara vedI ke Upara krama se 72,000 aura 42,000 aura madhya meM zikhara para 28,000 haiM / matAntara se itanI hI nagariyA~ sAgara ke donoM kinAroM para pRthivI tala para bhI sthita haiN| saggAyaNI ke anusAra sAgara kI bAhya va Abhyantara vedI vAle uparokta nagara donoM vediyoM se 42,000 yojana bhItara praveza karake AkAza meM avasthita haiM aura madhya vAle jala ke zikhara para bhI donoM kinAroM se 42,000 yojana bhItara jAne para cAroM dizAoM meM pratyeka jyeSTha pAtAla ke bAhya va bhItarI pArzva bhAgoM meM eka-eka karake kula ATha parvata haiM, jina para velandhara deva rahate haiN| isa prakAra abhyantara vedI se 42,000 bhItara jAne para uparyukta bhItarI 4 parvatoM ke donoM pArzva bhAgoM meM pratyeka meM do-do karake kula ATha sUrya dvIpa haiM / sAgara ke bhItara, raktodA nadI ke sammukha mAgadha dvIpa, jagatI ke aparAjita nAmaka uttara dvAra ke sammukha varatanu aura raktA nadI ke sammukha prabhAsa dvIpa hai / isI prakAra ye tInoM dvIpa jambUdvIpa ke dakSiNa bhAga meM bhI gaMgA sindhu nadI va vaijayanta nAmaka dakSiNa dvAra ke praNidhi bhAga meM sthita haiN| Abhyantara vedI se 12,000 yojana sAgara ke bhItara jAne para sAgara kI vAyavya dizA meM mAgadha nAma kA dvIpa hai| isI prakAra lavaNa samudra ke bAhya bhAga meM bhI ye dvIpa jAnanA / 1 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 243 matAntara kI apekSA donoM taToM se 42,000 yojana bhItara jAne se 42,000 yojana vistAra vAle 24, 24 dvIpa haiN| tinameM 8 to cAroM dizAoM va vidizAoM ke donoM pArzva bhAgoM meM haiM aura 16 AThoM aMtara dizAoM ke donoM pArzva bhAgoM meM hai| vidizA vAloM kA nAma sUryadvIpa aura aMtara dizAvAloM kA nAma caMdradvIpa hai| inake atirikta 48 kumAnuSa dvIpa haiN| 24 abhyantara bhAga meM aura 24 bAhya bhAga meN| tahA~ cAroM dizAoM meM cAra, cAroM vidizAoM meM 4, aMtara dizAoM meM 8 tathA himavAna, zikharI va donoM vijayA parvatoM ke praNidhi bhAga meM 8 haiN| dizA, vidizA va aMtara dizA tathA parvata ke pAsa vAle, ye cAroM prakAra ke dvIpa krama se jagatI se 500, 500, 550 va 600 yojana aMtarAla para sthita haiM tathA 100, 55, 50 va 25 yojana vistAra yukta haiN| ina kumAnuSa dvIpoM meM eka jAMghavAlA, zazakarNa, baMdaramukha Adi rUpa AkRtiyoM ke dhAraka manuSya basate haiN| dhAtakI khaMDa kI dizAoM meM bhI isa sAgara meM itane hI arthAt 24 aMta:pa haiM jinameM rahane vAle kumAnuSa bhI vaise hI haiN| dhAtakI khaNDa : lavaNoda ko veSTita karake 4,00,000 yojana vistRta yaha dvitIya dvIpa hai| isake cAroM tarapha bhI eka jagatI hai| isakI uttara va dakSiNa dizA meM uttara-dakSiNa lambAyamAna do iSvAkAra parvata haiM, jinase yaha dvIpa pUrva va pazcima rUpa do bhAgoM meM vibhakta ho jAtA hai| pratyeka parvata para 4 kUTa haiN| prathama kUTa para jinamaMdira hai aura zeSa para vyaMtara deva rahate haiN| isa dvIpa meM do racanAe~ haiM pUrva dhAtakI aura pazcima dhAtakI / donoM meM parvata, kSetra, nadI, kUTa Adi saba jambUdvIpa ke samAna haiN| jambU va zAlmalI vRkSa ko chor3akara zeSa sabake nAma bhI vahI haiN| sabhI kA kathana jambUdvIpavat hai| dakSiNa iSvAkAra ke donoM tarapha do bharata haiM tathA uttara iSvAkAra ke donoM tarapha do airAvata haiN| tahA~ sarva kula parvata to donoM siroM para samAna vistAra ko dhare pahiye ke aroMvat sthita haiM aura kSetra unake madhyavartI chidroMvat hai| jinake abhyaMtara bhAga kA vistAra kama va bAhya bhAga kA vistAra adhika hai| tahA~ sarva kathana pUrva va pazcima donoM dhAtakI khaMDoM meM jambUdvIpavat hai| videha kSetra ke bahu madhya bhAga meM pRthak-pRthak sumeru parvata haiN| unakA svarUpa tathA una para sthita jinabhavana Adi kA sarva kathana jambUdvIpavat hai| ina donoM para bhI jambUdvIpa ke sumeruvat pAMDuka Adi cAra vana haiN| vizeSatA yaha hai ki yahA~ bhadrazAla se 500 yojana Upara naMdana, usase 55500 yojana saumanasa vana aura usase 28000 yojana Upara pAMDuka vana hai| pRthivI tala para vistAra 9400 yojana hai| 500 yojana Upara jAkara naMdana vana para 9350 yojana rahatA hai| tahA~ cAroM tarapha se yugapat 500 yojana sikur3akara 8350 yojana Upara taka samAna vistAra se jAtA hai| tadanantara 45500 yojana kramika hAni sahita jAtA huA saumanasa vana para 3800 yojana rahatA hai tahA~ cAroM tarapha se yugapat 500 yojana sikur3akara 2800 yojana rahatA hai, Upara phira 10,000 yojana samAna vistAra se jAtA hai, tadanantara 18,000 yojana kramika hAni sahita jAtA huA zISa para 1000 yojana vistRta rahatA hai| jambUdvIpa ke zAlmalI vRkSavat yahA~ donoM kuruoM meM do-do karake kula cAra dhAtakI (A~vale ke) vRkSa sthita haiN| pratyeka vRkSa kA parivAra jambUdvIpavat 140120 hai| cAroM vRkSoM kA kula parivAra 560480 hai| ina vRkSoM para isa dvIpa ke rakSaka Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam : 244 prabhAsa va priyadarzana nAmaka deva rahate haiN| isa dvIpa meM parvatoM Adi kA pramANa nimna prakAra haiM: meru 2, iSvAkAra 2, kulagiri 12, vijayArdha 68, nAbhigiri 8, gajadaMta 8, yamaka 8, kAMcana zaila 400, diggajendra parvata 16, vakSAra parvata 32, vRSabhagiri 68, kSetra yA vijaya 68, karmabhUmi 6, bhogabhUmi 12, mahAnadiyA~ 28, videha kSetra kI nadiyA~ 128, vibhaMgA nadiyA~ 24, draha 32, mahAnadiyoM va kSetra nadiyoM ke kuMDa 156, vibhaMgA ke kuMDa 24, dhAtakI vRkSa 2, zAlmalI vRkSa 2 haiM / kAloda samudra : dhAtakI khaMDa ko gherakara 800,000 yojana vistRta valayAkAra kAloda samudra sthita hai| jo sarvatra 1000 yojana gaharA hai| isa samudra meM pAtAla nahIM hai| isake abhyaMtara va bAhya bhAga meM lavaNodakt dizA, vidizA, aMtaradizA va parvatoM ke praNidhi bhAga meM 24, 24 aMtadvIpa sthita haiM / ve dizA vidizA Adi vAle dvIpa krama se taTa se 500, 650, 550 va 650 yojana ke aMtara se sthita haiM tathA 200, 100, 50, 50 yojana hai / matAntara se inakA aMtarAla krama se 500, 550, 600 va 650 hai tathA vistAra lavaNoda vAloM kI apekSA dUnA arthAt 200, 1000 va 50 yojana hai| puSkara dvIpa : kAloda samudra ko gherakara 16,00,000 ke vistAra yukta puSkara dvIpa sthita hai| isake bIcoM-bIca sthita kuMDalAkAra mAnuSottara parvata ke kAraNa isa dvIpa ke do ardha bhAga ho gae haiM, eka abhyantara aura dUsarA bAhya abhyaMtara bhAga meM manuSyoM kI sthiti hai para mAnuSottara parvata ko ullaMghakara bAhya bhAga meM jAne kI unakI sAmarthya nahIM hai / abhyaMtara puSkarArdha meM dhAtakI khaMDavat hI do iSvAkAra parvata haiM jinake kAraNa yaha pUrva va pazcima ke do bhAgoM meM vibhakta ho jAtA hai| donoM bhAgoM meM dhAtakI khaMDavat racanA hai| dhAtakI khaMDa ke samAna yahA~ ye saba kulagiri to pahiye ke aroMvat samAna vistAra vAle aura kSetra unake madhya chidroM meM hInAdhika vistAra vAle haiN| dakSiNa iSvAkAra ke donoM tarapha do bharata kSetra aura iSvAkAra ke donoM tarapha do airAvata kSetra haiN| kSetroM, parvatoM Adi ke nAma jambUdvIpa ke samAna hai| donoM meruoM kA varNana dhAtakI meru ke samAna hai| mAnuSottara parvata kA abhyaMtara bhAga dIvAra kI bhA~ti sIdhA hai aura bAhya bhAga meM nIce se Upara taka krama se ghaTatA gayA hai| bharatAdi kSetroM kI 14 nadiyoM ke gujarane ke lie isake mUla meM 14 guphAe~ haiN| isa parvata ke Upara 22 kUTa haiN| tahA~ pUrvAdi dizA meM tIna-tIna kUTa haiN| pUrvI vidizAoM meM do-do aura pazcimI vidizAoM meM eka-eka kUTa hai| ina kUToM kI agrabhUmi meM arthAt manuSya loka kI tarapha cAroM dizAoM meM 4 siddhAyatana kUTa haiN| siddhAyatana kUTa para jinabhavana hai aura zeSa para saparivAra vyaMtara deva rahate haiN| matAMtara kI apekSA nairRtya va vAyavya dizAvAle eka-eka kUTa nahIM haiN| isa prakAra kula 20 kUTa haiN| isake 4 kuruoM ke madhya jambU vRkSavat saparivAra 4 puSkara vRkSa haiN| jina para sampUrNa kathana jambUdvIpa ke jambU va zAlmalI vRkSavat hai| puSkarArdha dvIpa meM parvata kSetrAdi kA pramANa bilkula dhAtakI khaMDavat jAnanA / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsabhuccavam 245 nandIzvara dvIpa : aSTama dvIpa naMdIzvara dvIpa hai| usakA kula vistAra 163840,000 yojana pramANa hai| isake bahumadhya bhAga meM pUrva dizA kI ora kAle raMga kA eka-eka aMjanagiri parvata hai| usa aMjanagiri ke cAroM tarapha 100,000 yojana chor3akara 4 vApiyA~ haiN| cAroM vApiyoM kA bhItarI aMtarAla 65045 yojana hai aura bAhya aMtara 223661 yojana hai| pratyeka vApI kI cAroM dizAoM meM azoka, saptacchada, caMpaka aura Amra nAma ke cAra vana haiN| isa prakAra dvIpa kI eka dizA meM 16 aura cAroM dizAoM meM 64 vana haiN| ina saba para avataMsa Adi 64 deva rahate haiN| pratyeka vApI meM sapheda raMga kA eka-eka dadhimukha parvata hai| pratyeka vApI ke bAhya donoM konoM para lAla raMga ke do ratikara parvata haiN| lokavinizcaya kI apekSA pratyeka draha ke cAroM konoM para cAra ratikara haiN| jinamaMdira kevala bAhara vAle do ratikaroM para hI hote haiM, abhyaMtara ratikaroM para deva krIr3A karate haiN| isa prakAra eka dizA meM eka aMjanagiri, cAra dadhimukha, ATha ratikara ye saba milakara 13 parvata haiN| inake Upara 13 jinamaMdira sthita haiN| isI prakAra zeSa tIna dizAoM meM bhI parvata, draha, vana va jinamaMdira jAnanA / kula milAkara 52 parvata, 52 maMdira, 16 vApiyA~ aura 64 vana haiN| aSTAhrikA parva meM saudharma Adi indra va devagaNa bar3I bhakti se ina maMdiroM kI pUjA karate haiN| tahA~ pUrva dizA meM kalpavAsI, dakSiNa meM bhavanavAsI, pazcima meM vyaMtara aura uttara meM jyotiSI deva pUjA karate haiN| gyArahavA~ dvIpa kuMDalavara nAma kA hai jisake bahumadhya bhAga meM mAnuSottaravat eka kuMDalAkAra parvata hai| tahA~ pUrvAdi pratyeka dizA meM cAra-cAra kUTa haiN| unake abhyaMtara bhAga meM arthAt manuSyaloka kI tarapha ekaeka siddhavara kUTa hai| isa prakAra isa parvata para kula 20 kUTa haiN| jinakUToM ke atirikta pratyeka para apaneapane kUToM ke nAma vAle deva rahate haiN| matAntara kI apekSA AThoM dizAoM meM eka-eka jinakUTa hai| lokavinizcaya kI apekSA isa parvata kI pUrvAdi dizAoM meM se pratyeka meM cAra-cAra kUTa haiN| pUrva va pazcima dizAvAle kUToM kI agrabhUmi meM dvIpa ke adhipati devoM ke do kUTa haiN| ina donoM kUToM ke abhyaMtara bhAgoM meM cAroM dizAoM meM eka-eka jinakUTa hai| matAMtara kI apekSA unake uttara va dakSiNa bhAgoM meM eka-eka jinakUTa terahavA~ dvIpa rucakavara nAma kA hai| usameM bIcoMbIca rucakavara nAma kA kuMDalAkAra parvata hai / isa parvata para kula 44 kUTa haiN| pUrvAdi pratyeka dizA meM ATha-ATha kUTa haiM jina para dikkumAriyA~ deviyA~ rahatI haiN| jo bhagavAna ke janma kalyANaka ke avasara para mAtA kI sevA meM upasthita rahatI haiN| pUrvAdi dizAoM vAlI ATha-ATha deviyA~ krama se jhArI, darpaNa, chatra va ca~vara dhAraNa karatI haiN| ina kUToM ke abhyantara bhAga meM cAroM dizAoM meM cAra mahAkUTa haiM tathA inakI bhI abhyantara dizAoM meM cAra anya kUTa haiM jina para dizAe~ svaccha karane vAlI tathA bhagavAna kA jAtakarma karane vAlI deviyA~ rahatI haiN| inake abhyaMtara bhAga meM cAra siddhakUTa haiN| kinhIM AcAryoM ke anusAra vidizAoM meM bhI cAra siddhakUTa haiN| lokavinizcaya ke anusAra pUrvAdi cAra dizAoM meM eka-eka karake cAra kUTa haiM jina para diggajendra rahate haiN| ina cAroM ke abhyaMtara bhAga Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 246 meM cAra dizAoM meM ATha-ATha kUTa haiM, jina para mAtA kI sevA karane vAlI 32 divyakumAriyA~ rahatI haiN| unake bIca kI vidizAoM meM do-do karake ATha kUTa haiM jina para bhagavAna kA jAtakarma karane vAlI ATha mahattariyA~ rahatI haiN| inake abhyaMtara bhAga meM puna: pUrvAdi dizAoM meM cAra kUTa haiM jina para dizAe~ nirmala karane vAlI deviyoM rahatI haiN| inake abhyaMtara bhAga meM cAra siddhakUTa haiN| aMtima dvIpa svayambhU ramaNa hai| isake madhya meM kuMDalAkAra svayaMprabha parvata hai| isa parvata ke abhyaMtara bhAga taka tiryaMca nahIM hote, para usake para bhAga se lekara aMtima svayambhUramaNa sAgara ke aMtima kinAre taka saba prakAra ke tiryaMca pAe jAte haiN| isa prakAra madhyaloka meM asaMkhyAta dvIpa samudra haiN| eka lAkha yojana U~cA eka rAjU caur3A sAta rAjU lambA madhya loka hai, jisakA saMkSepa meM yahA~ varNana kiyA hai| saMsthAna vicaya nAmaka dhyAna meM madhyaloka kA ciMtana kara merI AmA ne kisa sthAna meM janma liyA, phaisA duHkha bhoga aisA dhyAna karanA caahie| isa madhya loka vA tiryag loka meM yaha saMsArI AtmA ekendriya, do indriya, tIna indriya, caturindriya, asainI paMcendriya, sainI paMcendriya, paryApta, aparyApta Adi yoniyoM meM janma-maraNa ke duHkhoM ko bhogate hue ananta kAla vyatIta kiyA hai| isa saMsAra meM pApakarma ke udaya se yaha prANI aneka duHkha bhogatA rahatA hai| yadi kisI puNya ke udaya se isa tiryag loka meM mAnavabhava ko prApta kiyA to iSTa viyoga, aniSTa saMyoga, zArIrika, mAnasika Adi aneka duHkhoM ko bhogatA hai| yadi puNya ke udaya se cakravartI pada, nArAyaNa pada, pratinArAyaNa pada, kAmadeva pada Adi aneka prakAra ke abhyudayoM kI prApti hotI hai to bhI nirAkulatA nahIM milatI hai, AkulatA banI rahatI hai| ata: madhyaloka meM bhI kahIM sukha nahIM hai| yadi kisI puNyodaya se svarga sampadA bhI prApta ho gaI to vahA~ para bhI sukha nahIM hai| prazna - svarga kahA~ hai isa loka meM ? uttara - tIna sau taiMtAlIsa rAjU pramANa loka ke adhobhAga rUpa sAta rAjU pramANa adholoka hai - jisakA ghanaphala eka sau chiyAlIsa rAjU pramANa hai| usa adholoka kA varNana pUrva meM kiyA hai, isake Upara sAta rAjU U~cA Urdhvaloka hai| loka ke madhya meM eka lAkha yojana U~cA sumeru parvata hai, jisakA kathana pUrva meM kiyA hai| loka ke merutala bhAga se usakI coTI paryanta eka lAkha yojana U~cA eka rAjU pramANa vistAra vAlA aura sAta rAjU pramANa lambA madhya loka hai| isI ko tiryag loka kahate haiN| citrA pRthvI ke Upara se meru kI coTI taka 99,000 yojana U~cA aura aDhAI dvIpa pramANa arthAt 45,00,000 yojana vistAra vAlA manuSya loka hai| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam + 247 citrA pRthvI ke nIce khara va paMka bhAga se eka lAkha yojana tathA citrA pRthvI ke Upara meru kI coTI taka 99.000 yojana U~cA aura eka rAjU pramANa vistAra yukta bhAvana loka hai| bhAvana loka barAbara vyaMtara loka hai| citrA pRthvI se sAta sau nabbe yojana Upara lAkA 10 yojana bAhalya aura eka rAjU pramANa vistAra yukta jyotiSI loka hai| isa bhUtala se 790 yojana Upara tArAgaNa haiN| tArAgaNa se daza yojana Upara jAne para sUrya vimAna hai| sUrya se daza yojana Upara candramA sthita hai| isase cAra yojana Upara nakSatra sthita haiN| usase cAra yojana Upara budha hai, usase tIna yojana Upara guru (bRhaspati) hai| usake tIna yojana Upara zukra hai, usake tIna yojana Upara maMgala hai| usase tIna yojana Upara zani hai| yaha eka sau daza yojana moTA - eka rAjU vistAra vAlA jyotirloka hai| Urdhvaloka madhyaloka ke UparI bhAga se saudharma vimAna kA dhvajadaNDa eka lAkha yojana kama Der3ha rAjU pramANa U~cA hai| isake Upara Der3ha rAjU pramANa nabhasthala meM mAhendra aura sAnatkumAra svarga kI sImA hai| isake Upara ardha rAjU pramANa AkAza meM brahma-brahmottara svarga sthita hai| usake Age Adhe rAjU pramANa nabhasthala meM lAntava-kApiSTha svarga hai| isake Upara Adhe rAjU pramANa gaganatala meM zukra-mahAzukra svarga hai| usake Upara Adhe rAjU pramANa AkAza meM satAra-sahasrAra nAmaka svarga sthita hai| isake Upara Adhe rAjU pramANa gaganatala meM Anata, prANata svarga hai| isake Upara Adhe rAjU pramANa nabhasthala meM AraNa aura acyuta svarga hai| yahA~ taka kA sthAna kalpa kahalAtA hai kyoMki yahA~ taka svarga vimAnoM meM indra, sAmAnika, trAyastriMza, pAriSada, AtmarakSa, lokapAla, anIka, prakIrNaka, Abhiyogya aura kilviSika rUpa se daza bhedoM kI kalpanA hai, ataH ye kalpopapanna haiN| inake Upara eka rAjU pramANa AkAza kSetra meM nava graiveyaka, nava anudiza aura pA~ca anuttara vimAna haiN| ye kalpAtIta haiN| svargaloka ke paTala uttarakuru meM sthita manuSyoM ke eka bAla hIna cAra sau paccIsa dhanuSa aura eka lAkha ikasaTha yojanoM se rahita sAta rAjU pramANa AkAza meM Upara-Upara svarga paTala sthita haiN| meru kI cUlikA ke Upara uttarakuru kSetravartI manuSya ke eka bAla mAtra ke antara se prathama indraka sthita hai| lokazikhara ke nIce 425 dhanuSa aura 21 yojana mAtra jAkara antima indraka sthita hai| zeSa ikasaTha indraka ina donoM indrakoM ke bIca meM haiN| ye saba ratnamaya indraka vimAna anAdinidhana haiN| svarga meM do prakAra ke paTala haiM - kalpa aura kalpAtIta / kalpapaTaloM ke sambandha meM dRSTibheda hai| koI 12 kahatA hai aura koI 16, kalpAtIta paTala tIna haiN| 12 kalpa kI mAnyatA ke anusAra adho, madhyama va uparima bhAga meM cAra-cAra kalpa haiM aura 16 kalpoM kI mAnyatA ke anusAra Upara-Upara ATha yugaloM meM Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam -248 16 kalpa haiN| graiveyaka, anudiza va anuttara ye tIna kalpAtIta paTala haiN| saudharma, IzAna, sAnatkumAra, mAhendra, brahma, lAntava, mahAzukra, sahastrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyuta ye bAraha kalpa haiN| inase Upara kalpAtIta vimAna haiM jinameM nava graiveyaka, nava anudiza aura pA~ca anuttara vimAna hai| (2) saudharma, IzAna, sAnatkumAra, mAhendra, brahma, brahmottara, lA~tava, kApiSTa, zukra, mahAzukra, zatAra, sahastrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyuta nAmaka ye 16 kalpa haiN| aisA koI AcArya mAnate meru kI cUlikA se lekara Upara loka ke anta taka Upara-Upara 63 paTala yA indraka sthita haiN| eka-eka indraka kA antarAla asaMkhyAta yojana pramANa hai| aba inake nAmoM ko anukrama se kahate una saudharma va IzAna kalpoM ke 31 vimAna prastAra haiM (arthAt jo indraka kA nAma hai vahI paTala kA nAma hai|) (1) Rtu, (2) vimala, (3) candra, (4) valgu, (5) vIra, (6) aruNa, (7) nandana, (8) nalina, (2) kaMcana, (10) rudhira (rohita) (11) caMcat, (12) marut, (13) RddhIza, (14) vairya, (15) rucaka, (16) rucira, (17) aMka, (18) sphaTika, (19) tapanIya, (20) megha, (21) abhra, (22) hAridra, (23) padmamAla, (24) lohita, (25) vajra, (26) nandyAvarta, (27) prabhaMkara, (28) pRSThaka, (29) gaja, (30) mitra, (31) prbh| (saudharma-izAna svA ke paTala) (32) aMjana, (33) vanamAla, (34) nAga, (35) garur3a, (36) lAMgala, (37) balabhadra, (38) cakra, ye sAta paTala sAnatkumAra mAhendra yugala ke paTala haiN| (39) ariSTa, (40) surasamiti, (41) brahma, (42) brahmottara, ye cAra brahma brahmottara yugala meM haiN| (43) brahma hRdaya (44) lAMtava, ye donoM paTala lAntava-kApiSTha yugala ke haiN| zukra-mahAzukra yugala meM eka (45) mahAzukra nAmaka paTala hai| zatAra-sahastrAra yugala meM eka (46) sahasrAra nAmaka paTala hai| (47) Anata (48) prANata (49) puSpaka (50) zAntakara (51) AraNa (52) acyuta ye chaha paTala Anata-prANata-AraNAcyuta ina yugaloM meM haiN| (53) sudarzana (54) amogha (55) suprabuddha (56) yazodhara (57) subhadra (58) suvizAla (59) sumanasa (60) saumanasa (61) prItiMkara ye nava paTala navagraiveyaka meM haiM (62) Aditya aura (63) sarvArthasiddhi nava anudiza aura pA~ca anuttara ke paTala haiM; isa prakAra svargoM meM kula 63 paTala haiN| samasta zreNIbaddha vimAnoM kI jo saMkhyA hai, usakA AdhA bhAga to svayaMbhUramaNa samudra ke Upara hai aura AdhA anya samasta dvIpa samudroM ke Upara phailA huA hai| saudharma ke prathama Rtu indraka sambandhI Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 249 zreNIbaddhoMkA eka dizA sambandhI pramANa 62 haiM, usake Adhe arthAt 31 zreNIbaddha to svayambhUramaNa samudra ke uparima bhAga meM sthita haiM aura avazeSa vimAnoM meM se 15 svayambhUramaNa dvIpa ke Upara, ATha apane se lagate samudra ke Upara, 4 apane se lagate dvIpa ke Upara, 2 apane se lagate samudra ke Upara, 1 apane se lagate dvIpa ke Upara tathA antima eka apane se lagate aneka dvIpa - samudroM ke Upara hai| jinake pRthak pRthak indra haiM aise pahale va pichale cAra cAra kalpoM meM saudharma, sAnatkumAra, Anata AraNa ye cAra dakSiNa kalpa haiN| IzAna, mAhendra, prANata va acyuta ye cAra uttara vimAna haiM, kyoMki jaisA ki nimna prarUpaNA se vidita hai, ise krama se dakSiNa va uttara dviSaNa ke zreNI sammilita haiN| tahA~ sabhI dakSiNa kalpoM meM usa usa yugala sambandhI sarva indraka pUrva, pazcima va dakSiNa dizA ke zreNIbaddha aura nairRtya va agni dizA ke prakIrNaka sammilita haiN| sabhI uttara kalpoM meM uttara dizA ke zreNIbaddha tathA vAyu va IzAna dizA ke prakIrNaka sammilita haiN| bIca ke brahma Adi cAra yugala jinakA eka-eka hI indra mAnA gayA hai, unameM dakSiNa va uttara kA vibhAga na karake sabhI indraka, sabhI zreNIbaddha va sabhI prakIrNaka sammilita haiN| chaha yugaloM aura zeSa kalpoM meM yathAkrama se prathama yugala meM apane antima indraka se sambaddha aThArahaveM zreNIbaddha meM tathA isake Age do hIna krama se arthAt 16veM, 14veM, 12veM, 10veM, 8veM aura chaThe zreNIbaddha meM, dakSiNa bhAga meM, dakSiNa indra aura uttara bhAga meM uttara indra sthita hai| apane-apane paTala ke antima indraka kI dakSiNa dizA vAle zreNIbaddhoM meM se 18veM, 16veM 14veM 12veM, chaThe aura punaH chaThe zreNIbaddha vimAna meM krama se saudharma, sAnatkumAra, brahma, lAMtava, Anata aura AraNa ye chaha indra sthita haiN| unhIM indrakoM kI uttara dizA vAle zreNIbaddhoM meM se 18veM 16veM, 10veM, 8veM, chaThe aura punaH chaThe zreNIbaddhoM meM krama se IzAna, mAhendra, mahAzukra, sahasrAra, prANata aura acyuta ye chaha indra rahate haiN| indraka, zreNIbaddha aura prakIrNaka ina tInoM prakAra ke vimAnoM ke Upara samacatuSkoNa va dIrgha vividha prakAra ke prAsAda sthita haiN| ye saba prAsAda sAta, ATha, nau, dasa bhUmiyoM se bhUSita haiN| AsanazAlA, nATyazAlA va krIr3anazAlA AdikoM se zobhAyamAna haiN| siMhAsana, gajAsana, makarAsana Adi se paripUrNa haiN| maNimaya zayyAoM se kamanIya haiN| anAdinidhana va akRtrima virAjamAna haiN| pradhAna prAsAda ke pUrva dizAbhAga Adi meM cAra-cAra prAsAda hote haiN| dakSiNa indroM meM vairDsa, rajata, azoka aura mRSatkasAra tathA uttara indroM meM rucaka, mandara, azoka aura saptacchada ye cAra-cAra prAsAda hote haiN| saudharma va sAnatkumAra yugala ke gRhoM ke Age stambha hote haiM, jina para tIrthaMkara bAlakoM ke vastrAbharaNoM ke piTAre laTake rahate haiN| sabhI indramandiroM ke sAmane caitya vRkSa hote haiN| saudharma indra ke prAsAda kI IzAna dizA meM sudharmA sabhA, upapAda sabhA aura jinamandira haiM ( isa prakAra aneka prAsAda va puSpa vATikAoM Adi se yukta ve indroM ke nagaroM meM) eka ke pIche eka U~cI-U~cI pA~ca vediyA~ hotI haiN| prathama bedI ke bAhara cAroM dizAoM meM deviyoM ke bhavana, dvitIya ke bAhara cAroM dizAoM meM pAriSada, tRtIya ke bAhara Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAkAnudayam 150 sAmAnika aura cauthI ke bAhara Abhiyogya Adi rahate haiN| pA~cavIM vedI ke bAhara vana haiM aura unase bhI Age dizAoM meM lokapAloM ke aura vidizAoM meM gaNikA mahattariyoM ke nagara haiM, isI prakAra kalpAtItoM ke bhI vividha prakAra ke prAsAda, upapAda sabhA, jinabhavana Adi hote haiN| pratIndra, sAmAnika va trAyastriMza meM pratyeka ke 10 prakAra ke parivAra apane-apane indroM ke samAna haiM, saudharmAdi 12 indroM ke lokapAla meM pratyeka ke sAmanta krama se 4000, 4000, 1000, 1000, 500, 400, 300, 200, 100, 100, 100, 100 haiN| samasta dakSiNendroM meM pratyeka ke soma va yama lokapAla ke abhyantara Adi tInoM pAriSada ke deva krama se 50,400 va 500 haiM / varuNa ke 60, 500, 600 haiM tathA kubera ke 70,600, 700 haiM / uttarendroM meM isase viparIta krama karanA caahie| soma Adi lokapAloM kI sAta senAoM meM pratyeka kI prathama kakSA 28000 aura dvitIya Adi 6 kakSAoM meM uttarottara dugunI haiN| isa prakAra vRSabhAdi senAoM meM se pratyeka senA kA kula pramANa 28000 127 = 3556000 haiM aura sAtoM senAoM kA kula pramANa 3556000 x 7 = 24892000 haiM / saudharma sAnatkumAra va brahma indroM ke cAra-cAra lokapAloM meM se pratyeka ke vimAnoM kI saMkhyA 666666 hai / zeSa kI saMkhyA upalabdha nahIM hai, saudharma ke somAdi cAroM lokapAloM ke pradhAna vimAnoM ke nAma krama se svayaMprabha, ariSTa, calaprabha aura valguprabha haiN| zeSa dakSiNendroM meM somAdi una lokapAloM ke pradhAna vimAnoM ke nAma krama se svayaMprabha, varajyeSTha, aMjana aura valgu haiN| uttarendroM ke lokapAloM ke pradhAna vimAnoM ke nAma krama se soma (sama), sarvatobhadra, subhadra aura amita haiN| dakSiNendroM ke soma aura yama samAna Rddhi vAle haiM, unase adhika varuNa aura usase bhI adhika kubera haiN| uttarendroM ke soma aura yama samAna Rddhi vAle haiN| unase adhika kubera aura usase adhika varuNa hotA hai| sabhI dakSiNendroM kI 8 jyeSTha deviyoM ke nAma samAna hote hue krama se padmA, zivA, zacI, aMjukA, rohiNI, navamI, balA aura arcinikA haiM aura sabhI uttarendroM kI ATha-ATha jyeSTha deviyoM ke nAma kRSNA, megharAjI, rAmApati, rAmarakSitA, vasukA, vasumitrA, vasudharmA aura vasundharA ye haiN| chaha dakSiNendroM kI pradhAna vallabhAoM ke nAma hemamAlA, nIlotpalA, vizrutA, nandA, vailakSaNa aura jinadAsI ye haiN| ina vallabhAoM meM se pratyeka ke kAmA, kAminikA, paMkajagandhA aura alambu nAma kI cAra mahattarikA hotI haiN| chaha dakSiNendroM kI ATha-ATha jyeSTha deviyoM ke nAma krama se zacI, padmA, zivA, zyAmA, kAlindI, sulasA, ajjukA aura bhAnu ye haiN| chahoM uttarendroM kI ATha-ATha jyeSTha deviyoM ke nAma krama se zrImatI, rAmA, susImA, prabhAvatI, jayasenA, suSeNA, vasumitrA aura vasundharA haiN| bhavanavAsI se lekara IzAna svarga paryanta deva va devI donoM kI utpatti hotI hai| isase Age niyama se deva hI utpanna hote haiM, deviyA~ nhiiN| AraNa acyuta svarga taka deviyoM kA gamanAgamana hai, isase Age niyama se unakA gamanAgamana nahIM hai / saba ( kalpavAsinI) deviyA~ saudharma aura IzAna kalpoM meM hI utpanna hotI haiN| isase uparima kalpoM meM unakI utpatti nahIM hotI, una kalpoM meM utpanna huI deviyoM ko avadhijJAna se jAnakara sarAga mana vAle Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 251 deva apane kalpoM meM le jAte haiN| vizeSa yaha hai ki saudharma aura IzAna kalpa meM utpanna huI deviyoM ke mUla zarIra apane-apane kalpoM ke devoM ke pAsa jAte haiN| ___ AraNa svarga paryanta dakSiNa dizA ke devoM kI deviyA~ saudharma svarga meM hI apane-apane upapAda sthAnoM meM utpanna hotI haiM aura niyogI devoM ke dvArA yathAsthAna le jAyI jAtI haiM tathA acyuta svarga paryanta uttara dizA ke devoM kI sundara deviyA~ aizAna svarga meM utpanna hotI haiM evaM apane-apane niyogI devoM ke sthAna para jAtI haiN| saudharma aura aizAna svarga meM zuddha deviyoM se yukta vimAnoM kI saMkhyA krama se 600,000 aura 400,000 batAyI hai arthAt itane unake upapAda sthAna haiN| yadyapi svarga meM sAMsArika sukhoM kI utkRSTatA hai, aneka prakAra kI RddhiyoM kI saMbhAvanA hai, parantu vahA~ para bhI zAzvata sukha vA nirAkulatA nahIM hai| isa prakAra ina tInoM lokoM meM sukha aura zAMti nahIM hai| zuddha aura azuddha cAritra kA pAlana kara nAnA bheda vAle ucca nIca nilayoM meM (cAra prakAra ke devoM meM) utpanna hokara devagaNa sukha kA anubhava karake bhI duHkha kA hI anubhava karate haiM arthAt mAnasika duHkhoM se pIr3ita rahate haiN| isa saMsAra meM kahIM para sukha nahIM hai| pApa-puNya rUpa sarvakarmoM kA nAza kara yaha prANI Urdhva loka ke Upara manuSya loka pramANa (45 lAkha yojana pramANa) zveta chatra ke samAna siddhazilA para sthita siddha bhUmi meM svAtmA se utpanna ananta sukha bhogate haiN| isa prakAra ciMtana karanA loka bhAvanA hai| isake ciMtana karane se saMsAra se bhaya utpanna hotA hai| ataH tapa ArAdhanA meM dhyAna rUpa aMtaraMga tapa meM bhAvanAoM kA kathana kiyA azuci bhAvanA azucitamazukrazoNita-saMbhUtaM charditAnasaMvRddham / doSamaladhAtunilayaH kathaM zarIraM vada zucIdam / / 167 // anvayArtha - azucitamazukrazoNitasaMbhUtaM - azucitama vIrya aura raja se utpanna | charditAnnasaMvRddhaM - vamana kiye hue anna se saMvardhita / doSamaladhAtunilaya: - doSa, mala aura dhAtu kA sthAna aisA / idaM - yaha / zarIraM - zarIra | vada - kho| zuci - pavitra / kathaM - kaise ho sakatA hai| artha - pitA ke azucitama (atyaMta apavitra) vIrya aura mAtA ke rakta se yaha zarIra utpanna hotA hai| mAtA jo kucha khAtI hai, pItI hai usakA rasa bhAga banatA hai, usase isa zarIra kI vRddhi hotI hai| ataH mAtA ke dvArA carvita anna se vRddhi hone se isako chardita anna se saMvardhita kahA gayA hai| yaha zarIra roga, mala, mUtra tathA sapta dhAtu kA sthAna hai| malamUtra kA khajAnA hai, aisA zarIra pavitra evaM pAvana kaise ho sakatA hai! so hI do zlokoM meM kahA hai rasAd raktaM tato mAMsaM, mAMsAnmedaH prvrtte| medaso'sthi tato majjA majjAzukraM tata: prjaaH||167*1.2|| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 0 252 vAtaM pittaM tathA zleSma sirA snAyuzca carma ca / jaTharAgniriti prAjJaiH proktAH saptopadhAtavaH // iti // anvayArtha rasAt rasa se raktaM rakta (khUna) banatA hai / tataH - - hai| mAMsAt - mAMsa se medaH - meda ( crbiiiiN)| utpanna hotI haiM / tataH * una haDDiyoM se majjA majjA majjAzukraM prajAH - saMtAna utpanna hotI haiN| ca - aura vAtaM vAyu / pittaM snAyuH snAyu | ca aura jaTharAgniH udarAma | iti saptoSadhAtavaH * sAta prakAra ke upadhAtu / proktAH M - rakta se| mAMsa mAMsa banatA pravarttate pravartta hotA hai| medasaH meda se| asthi haDDiyA~ majjA aura zukra / tataH usase / sirA / pitta / zleSma - kapha sirA isa prakAra | prAjJaiH - buddhimAnoM ne / - - - - - - - - - - kahe haiN| iti / - - artha - isa zarIra meM sAta dhAtu aura sAta upadhAtu hote haiN| sAta prakAra ke dhAtuoM ke nAma - rasa, rakta, mAMsa, meda, asthi, majjA aura zukra / ina sAta dhAtuoM kA paraspara kAraNa kArya sambandha hai| yaha saMsArI AtmA jaba janma letA hai, taba sarvaprathama AhAravargaNA grahaNa karatA hai, usase zarIra kI utpatti hotI hai| usa AhAra vargaNA ke khala aura rasa bhAga se kaThora haDDI Adi avayava banate haiN| ataH rasa se rakta, rakta se mAMsa, mAMsa se medA, meda se haDDiyA~, haDDiyoM se majjA aura majjA se vIrya utpanna hotA hai tathA vIrya se saMtAna utpanna hotI hai| ye zarIra meM sAta dhAtue~ haiM / vAyu, pitta, kapha, sirA ( zarIra kI choTI-choTI naseM), snAyu ( usase kucha bar3I raktavAhinI naseM ) carma aura jaTharAgni ye sAta upadhAtu haiN| ina dhAtu- upadhAtu kA nilaya yaha zarIra hai| isa zarIra meM koI bhI vastu pavitra nahIM hai| - zarIra rUpI apavitra ghara asthighaTitaM sirAsaMbaddhaM carmAvRtaM ca mAMsena / vyAliptaM kilviSavasukathaM nu zuci dehagehamidam / / 168 / / anvayArtha - asthighaTitaM haDDiyoM se nirmita / sirAsaMbaddhaM - sirAoM se ba~dhA huA / carmAvRtaM camar3e se AcchAdita / mAMsena mAMsa ke dvArA / vyAliptaM lipta / kilviSavasu pAparUpIdhana se bharita / idaM - yaha / dehagehaM zarIra rUpI ghara / nu - aho / zuci pavitra / kathaM kaise ho sakatA hai ? - - - artha - isa zarIra ko AcAryadeva ne ghara kI upamA dI hai| jisa prakAra ghara kA nirmANa karane ke lie bar3e- bar3e staMbha, choTI-choTI sIMkeM haiM, sImeMTa Adi AcchAdita hai aura cUne Adi se lipta hotA hai, usI prakAra isa zarIra meM haDDiyA~ haiM, ve staMbha haiM jina para yaha tana sthita hai, nirmita hai| usameM choTI-choTI sirAe~ sIke haiM, jinase yaha ba~dhA huA hai| mAMsa se lipA huA hai aura carma se AcchAdita hai, jisameM pAparUpI dhana bharA huA hai| aisA yaha zarIra rUpI ghara pavitra kaise ho sakatA hai ? Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 253 atii| zarIra kA sparza bhI azuci kA kAraNa zucisurabhipUtajalamAlAmbaragandhAkSatAdi vastUni / sparzenAzucibhAvaM nayati kathaM zuci bhavedaGgam // 169 / / anvayArtha - zuci surabhi pUta jala mAlAmbara gandhAkSatAdi vastUni - pavitra, sugandhita, pUta, jala, mAlA, vastra, gaMdha, akSata Adi vstuyeN| sparzena - jisake sparza mAtra se| azucibhAvaM - azucibhAva ko| nayati - prApta ho jAte haiM, vaha / aMgaM - aNg| zuci - pavitra / kathaM - kaise| bhavet - ho sakatA hai| __ artha - yaha zarIra svayaM to apavitra hai hI, parantu isa zarIra ke sparza mAtra se nirmala, sugandheita, pavitra jala, puSpamAlA, vastra, gandha, akSata Adi uttama, uttama vastue~ apavitra, durgandhita, malina ho jAtI haiM, aisA yaha zarIra kisI prakAra se pavitra nahIM ho sktaa| yaha svabhAva se hI apavitra hai| carma ke binA zarIra kI rakSA azakya makSikapatrasamAnaM yadi carmAGgasya bhavati no baahye| draSTuM spraSTuM kAkAdibhyastrAtuM ca no zakyam // 17 // / ityshucitvaanuprekssaa| anvayArtha - aGgasya - zarIra ke / bAhye - bAhya meN| yadi - yadi / makSikApatrasamAnaM - makkhI ke paMkha ke samAna suukssm| carma - cmdd'aa| no - nhiiN| bhavati - hotA to| draSTuM - dekhane ke lie| spraSTuM - sparza karane ke lie| ca - aura / kAkAdibhyaH - kauA Adi pakSiyoM se / trAtuM - rakSA karane ke lie| zakyaM - zakya / no - nahIM hai| artha : isa bhautika zarIra ke AcchAdana rUpa makkhI ke paMkha se bhI adhika sUkSma carma hai, jisase yaha surakSita hai| yadi yaha zarIra carma se AcchAdita nahIM hotA to isako koI dekhane aura chUne meM samartha nahIM hotA tathA isako kauve, cIMTiyA~ noMca kara khA jAte; unase isakI rakSA karane meM koI samartha nahIM hotaa| isa prakAra kA ciMtana kara zarIra se virakta honA azuci bhAvanA hai| isa prakAra azuci bhAvanA ke ciMtana se saMsAra evaM zarIra se virakti hotI hai aura jIva sAMsArika vAsanAoM se haTakara AtmakalyANa ke mArga meM laga jAtA hai| jo zarIra ke svarUpa ko na jAnakara usako sajAne meM lIna rahate haiM, ve kabhI apanA kalyANa nahIM kara skte| ata: azuci bhAvanA ko dhyAna rUpa tapa meM garbhita kiyA hai| AsrayAnuprekSA janmasamudre bahudoSavIcike duHkhjlcraakiirnne| jIvasya paribhramaNe nimittamAtrAmavo bhavati / / 171 / / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 254 anvayArtha - bahudoSavIcike - bahudoSa rUpI jisameM lahareM haiN| duHkhajalacarAkIrNe - duHkha rUpI jalacaroM se vyApta / janmasamudre saMsAra samudra meN| jIvasya jIva ke paribhramaNe - paribhramaNa meM / nimittamAtrAsravaH - nimittamAtra Asrava / bhavati hotA hai| I artha saMsAra eka mahAn samudra haiM, jisa prakAra samudra laharoM se vyApta hotA hai, yaha saMsAra-samudra rAgadveSAdi bahuta se doSarUpI laharoM se vyApta hai| samudra jalacara jIvoM se bharA rahatA hai, yaha samudra bhI iSTaviyoga, aniSTasaMyoga, zArIrika evaM mAnasika duHkha rUpI jalacara jIvoM se vyApta hai| aise isa saMsAra rUpI samudra meM anAdikAla se paribhramaNa karate hue jIva ke karmoM kA Agamana dvAra Asrava hI eka mAtra nimitta hai arthAt Astrava ke kAraNa hI yaha jIva saMsAra meM bhaTaka rahA hai ||70 // - - - - anvayArtha - yadvat - jisa prakAra / sAsravapotaH vAridhimadhye samudra ke madhya meN| kSipraM zIghra hI / nimajjati karmAsravavajjIvaH karma Asrava sahita jIva / saMsAravArinidhau nimajjati - DUba jAtI haiM // 71 // T artha - jisa prakAra jisameM chidroM se pAnI A rahA hai aisI naukA zIghra hI samudra ke madhya meM DUba jAtI hai; usI prakAra jisa prANI ke karmoM kA Asrava ho rahA hai, vaha prANI saMsAra-samudra meM DUba jAtA hai AsravaheturmithyAtvAviratikaSAyayogakAH paJca / dvAdazakapaJcaviMzati paJcAdazabhedayuktAzca / / 173 / / - yadvatsApoto vAridhimadhye nimajjati kSipram / tadvatkarmAsravavajjIvaH saMsAravArinidhau // 172 / / - - jisameM pAnI A rahA hai aisI naukA | DUba jAtI hai| tadvat usI prakAra / saMsAra samudra meM kSipraM - zIghra hI / - anvayArtha - paJca dvAdazaka paMcaviMzati paMcAdaza bhedayuktAH - pA~ca, bAraha, paccIsa, pandraha bhedoM se yukta / mithyAtvAvirati - kaSAyayogakAH - midhyAtva, avirati, kaSAya aura yoga / AsraSahetuH Asrava ke kAraNa haiN| - artha viparIta, ekAnta, vinaya, saMzaya aura ajJAna ye pA~ca prakAra ke mithyAtva haiN| vastu ke svarUpa ko viparIta jAnanA viparIta mithyAtva hai| nitya vA anitya, eka vA aneka Adi eka rUpa hI mAnanA arthAt aneka dharmAtmaka vastu ko eka rUpa hI mAnanA ekAnta mithyAtva hai| vastu kA nirNaya nahIM karanA saMzaya midhyAtva hai / satya, asatya, deva, kudeva, guru, kuguru, zAstra, kuzAstra kI parIkSA na karake sabakA vinaya karanA vinaya midhyAtva hai| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam *255 __ samIcIna jJAna ko prApta na karake mithyAdRSTi praNIta zAstroM ko pramANa mAnakara ajJAnapUrvaka kriyA karanA ajJAna mithyAtva hai| chaha kAya ke jIvoM kI virAdhanA karanA aura pA~ca indriyoM evaM mana ko vaza meM nahIM karanA bAraha prakAra kI avirati hai| ananta saMsAra ke kAraNabhUta mithyAtva kA anusaraNa karane vAlI, eka bAra ba~dhane ke bAda anantabhava taka sAtha meM rahane vAlI anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha hai| dezasaMyama kI ghAtaka vA jisake udaya meM jIva 'a' ISad (thor3A sA) bhI pratyAkhyAna (tyAga) karane meM samartha nahIM hotA ve apratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha haiN| sampUrNa tyAga na kara sake vA jo sakala saMyama kI ghAtaka hai, vaha pratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha hai| saMyama ke sAtha prajvalita rahe aisI yathAkhyAta cAritra kI ghAtaka saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa ye 16 kaSAya haiM | hAsya - jisake udaya se ha~sI AtI hai| rati - jisake udaya se paMcendriya-viSayoM meM rati (prema) hotI hai| arati - jisake udaya se dhArmika kAryoM meM aruci hotI hai| zoka - jisake udaya se zoka-saMtApa se mana kheda khinna hotA hai| bhaya - jisake udaya se jIva bhayabhIta rahatA hai| jugupsA (glAni) - jisake udaya se prANI glAniyukta hotA hai| strIveda - jisake udaya se puruSa ke sAtha ramaNa karane kI bhAvanA hotI hai| puruSa veda - jisake udaya se strI ke sAtha ramaNa karane kI abhilASA utpanna hotI hai| napuMsaka veda - jisake udaya se donoM ke sAtha ramaNa karane kI bhAvanA jAgRta hotI hai| ye paccIsa kaSAya haiN| satya mana, asatya mana, ubhaya mana, anubhaya mana; satya vacana, asatya vacana, ubhaya vacana, anubhaya vacana; audArika kAyayoga, audArika mizrakAyayoga, AhAraka kAyayoga, AhAraka mizra kAyayoga, vaikriyikakAya yoga, vaikriyika mizra kAya yoga kArmANa kAyayoga ye 15 yoga haiN| ina 15 yogoM ke dvArA AtmapradezoM meM parispandana hotA hai| mithyAtva, avirati, kaSAya aura yogarUpa Astrava ke sattAvana bhedoM se karmoM kA Agamana hotA hai| Asrava ke phala kA kathana kAraNavazena gADhaM lagnaM karmograduHkhajalapUrNe / bhramayati saMsArAbdhau suciraM kAlaM tu jantugaNam // 174|| anvayArtha - kAraNavazena - ina sattAvana kAraNoM ke dvArA / gADhaM - atyanta gAr3ha rUpa se| lagnaM - lage hue| karma * krm| jantugaNaM - saMsArI prANiyoM ko| suciraM - bahuta / kAlaM - kAla taka / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 256 ugraduHkhajalapUrNe - ugraduHkha rUpI jala se pripuurnn| saMsArAbdhau - saMsAra samudra meN| bhramayati - bhramaNa karAtA hai| ardha - OMAdikAla se mithyAdarza, avirati, kaSAya aura yoga ke dvArA Agata karma AtmA ke sAtha ekakSetrAvagAhI hai| ye hI mithyAtvAdi bhAvAmnava aura pudgala karma rUpa dravyAnava isa prANI ko duHkhoM se paripUrNa isa saMsAra meM bhramaNa karAte haiM, arthAt yaha saMsArI prANI Astrava ke kAraNa cira kAla se saMsAra meM bhaTaka rahA hai| prAgAzritakarmavazAd duHpariNAmA bhavanti tebhyo'nyat / badhnAti duritamevaM bIjAMkurarUpatAsravaNe // 175 // / ityaasvaanuprekssaa| anvayArtha - prAgAzritakarmavazAt - pUrva meM upArjita karma ke vaza se| duHpariNAmaH - dussprinnaam| bhavanti - hote haiN| tebhyaH - una duSpariNAmoM se| anyat - duusre| duritaM - pApa karmoM ko| badhnAti - bA~dhatA hai| evaM - isa prakAra / AnavaNe - Asrava meN| bIjAGkurarUpatA - bIja aura akura ke samAna kArya-kAraNa rUpatA hai||74 / / ____ artha - jaba prANI ke pUrva meM ba~dhe hue karmoM kA udaya AtA hai, taba duSpariNAma hote haiM, pApamaya pravRtti hotI hai tathA una duSpariNAmoM se navIna karmoM kA Asrava hotA hai| puna: ve karma udaya meM Ate haiM, phira karmoM kA Asrava hotA hai| isa prakAra Asrava aura pariNAmoM meM bIja-aMkuratA vA kAraNa-kArya panA hai| Asrava do prakAra kA hai- bhAva aura drvy| dravya Asrava pudgala karmoM kA Agamana hai aura bhAva Anava jIva ke pariNAma haiN| jIva ke pariNAmoM kA nimitta pAkara pudgala vargaNA svayameva (svakIya upAdAna se) karma rUpa pariNata ho jAtI hai aura paudgalika karmoM ke udaya kA nimitta pAkara pariNamana svarUpa AtmA svayameva rAgadveSa rUpa pariNata ho jAtA hai| ataH dravya karma ke Ane kA nimitta bhAva karma hai aura bhAva karma kA nimitta, dravya karma hai| jaise bIja kA kAraNa vRkSa aura vRkSa kA kAraNa bIja hai| isa prakAra dravya aura bhAva karma meM paraspara kArya-kAraNatA hai| saMvarAnuprekSA sNsaarvaariraashestrnne'vaantrsmudbhvaabhyudy-| prAptau ca kAraNaM syAtsaMvaraNaM jantunivahasya // 176|| anvayArtha - jantunivahasya - saMsArI prANiyoM ke samUha ke| saMsAravArirAzeH - saMsArasamudra ko| taraNe - tirane meN| ca - aura 1 avAntarasamudbhavAbhyudayaprAptI - avAntara samutpanna abhyudayoM kI prApti meN| kAraNaM - kaarnn| saMvaraNaM - sNvr| syAt - hotA hai| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 257 artha - jo saMsArI prANiyoM ke saMsArasamudra ko tArane meM aura svargAdi abhyudaya ke dene meM kAraNa hai arthAt sAMsArika sukha evaM mokSa ko pradAna karane meM samartha hotA hai, usako saMvara kahate haiN| karmoM ke Agamana dvAra rUpa Amrava kA pratibandhaka saMvara kahalAtA hai| yadvadanAsravapoto vAJchitadezaM bhRzaM samApnoti / tadvadanAnavajIvo vAJchitamuktiM samApnoti // 177 / / anvayArtha - yadvat - jisa prakAra ! anAmavota: - pAnI ke gagamana se rahita naukA / bhRzaM - zIghra hii| vAJchitadezaM - icchitadeza ko| samApnoti - prApta ho jAtI hai| tadvat - usI prakAra / anAnavajIva: - Asravarahita jIva / vAJchitamuktiM - icchitamuktipada ko| samApnoti - prApta ho jAtA hai||76|| artha - jisa prakAra chidra rahita evaM pAnI ke Agamana rahita naukA zIghra hI iSTa sthAna para pahu~ca jAtI hai, usI prakAra anAsrava jIva zIghra hI muktisthAna ko prApta ho jAtA hai arthAt saMvara se muktiprApti hotI hai| saMvara ke kAraNa saMvarahetuH samyagdarzana-saMyamakaSAyarahitattvam / yoganirodhAsteSAM bhedA vedyAH sadAgamataH / / 178 // anvayArtha - samyagdarzana-saMyama-kaSAya-rahitatvaM - samyagdarzana, saMyama aura kaSAya rhit| yoganirothAH - yoganirodha / saMvara - hetuH - saMvara kA kAraNa hai| teSAM - una saMvara ke / bhedAH - bhed| sadAgamataH - samIcIna Agama se / vedyA: - jAnane caahie| artha - samyagdarzana, saMyama, kaSAya kA abhAva aura yogoM kA nirodha saMvara kA kAraNa hai arthAt ina kAraNoM se karmoM kA AnA ruka jAtA hai| saMvara ke una bhedoM ko samIcIna Agama se jAnanA caahie| tattvArtha zraddhAna ko samyagdarzana kahate haiN| paMcendriya aura mana kA nigraha karanA tathA chaha kAya ke jIvoM kA ghAta nahIM karanA saMyama haiN| AtmA ko kaSane vAlI, duHkha dene vAlI kaSAya hai| usa kaSAya kA abhAva karanA niSkaSAya bananA hai| mana, vacana aura kAya ke nimitta se AtmapradezoM meM jo parispandana hotA hai, vaha yoga hai| una mana, vacana, kAya rUpa yoga kA abhAva yoganirodha kahalAtA hai| ___samyagdarzana, saMyama, niSkaSAya bhAva aura yogoM kI caMcalatA kA abhAva hI saMvara hai| karmAgamana dvAra Amrava kA nirodha rUpa saMvara inhIM kAraNoM se hotA hai| saMvara ke kAraNoM ko vizeSa rUpa se vItarAga, sarvajJakathita Agama se jAnanA caahie| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 258 mithyAtvAdi ke dvArA Ane vAle Asrava ko rokane ke upAyoM kA kathana mithyAtvAsnavajAnAM mArgAH samyaktvadRDhakavATaudhaiH / avisvajAnAM varNAni tanamahAparighaiH // 179 // krodhAdyAvajAnAM dvArANyakaSAyabhAvaphalakAbhiH / yogAvajAnAM praNirudhyante'yogatAvRtyA || 180 // yugmam / / iti saMvarAnuprekSA / anvayArtha - mithyAtvAsravajAnAM mithyAtva se utpanna hone vAle Asrava ke / mArgAH - mArga / samyaktvadRDhakavATogheM: - samyagdarzanarUpI dRr3ha kapATa ke samUha ke dvArA / praNirudhyante - roka diye jAte haiN| aviratyAsravajAnAM avirati se Ane vAle AsravoM se utpanna / vatsyani dvAra ko| vratamahAparighaiH " vratarUpImahAargala ke dvArA / krodhAdyAsravajAnAM krodhAdi ke dvArA Ane vAle AsravoM ke dvArANi dvAroM ko| akaSAyabhAvaphalakAbhiH akaSAya bhAvarUpa phalaka ke dvaaraa| yogAsravajAnAM yoga se Ane vAle Asrava dvAra 1 ayogatAvRtyA ayogatArUpI vRtti ke dvArA / praNirudhyante roka diye jAte haiM / - - W - - - - - artha - karma Ane ke dvAra mithyAdarzana, avirati kaSAya aura yoga haiM arthAt mithyAdarzana, avirati, kaSAya aura yoga ye cAra karmAgamana ke dvAra haiN| ina cAra dvAroM ko rokane vAle samyagdarzana, vrata, niSkaSAya bhAva aura yoganirodha haiN| - mithyAdarzana ke dvArA Ane vAlI jo mithyAtva, huMDaka saMsthAna, napuMsaka veda, ekendriya. do indriya, tIna indriya, cAra indriya, sthAvara, AtApa, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, naraka gati, narakagatyAnupUrvI aura narakAyurUpa 16 prakRti haiM, ve samyagdarzana rUpa dRr3ha kapATa ke dvArA ruka jAtI haiN| isI ke sAtha anantAnubaMdhI kaSAya se ba~dhane vAlI 25 prakRtiyoM kA nirodha ho jAtA hai| - avirati bhAva se Ane vAlI prakRtiyoM kA saMvara aNuvrata aura mahAvratoM ke dvArA ho jAtA hai| krodhAdi kaSAyoM ke dvArA Ane vAle karmoM kA saMvara niSkaSAya bhAva se ruka jAtA hai aura yoga se Ane vAle karmoM kA nirodha yoganirodha se ho jAtA hai| isa prakAra saMvara bhAvanA kA cintana karanA caahie| nirjarA bhAvanA pUrvopArjitakarmapravigalanaM nirjarA vinirdiSTA / sA dvividhA jJeyA syAdudayotthodIraNotthA ca // 181 / / anvayArtha - pUrvopArjitakarmapravigalanaM pUrvopArjita karmoM kA nAza honA / nirjarA - nirjraa| vinirdiSTA - kahI hai| sA vaha nirjarA / udayotthA karmoM ke udaya se utpanna / ca aura / udIraNotthA - * udIraNA se utpanna / dvidhA do prakAra kii| syAt - hai aisA jJeyA jAnanA caahie| - - Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayama 251 artha - pUrvopArjita karmoM kA udaya meM Akara jhar3a jAnA, naSTa ho jAnA, AtmA se pRthak ho jAnA nirjarA hai| karmoM kI sthiti pUrI hokara jo karma naSTa hote haiM, vaha karmodayotthA nirjarA hai aura sthiti pUrI hue binA jo karma jhar3ate haiM, vaha udIraNotthA nirjarA hai| karmodayasthA nirjarA udayotthA saMsRtigatajIvAnA sarvadaiva sarveSAm / jJAnAvaraNAdInAM sthitije kAle parisamApte // 182 // anvayArtha - jAnAdharaNAdInAM - jJAnAvaraNAdi ke| sthitije - sthitijanya / kAle - kAla ke| parisamApte - samApta hone pr| udayotthA - karma ke udaya se utpanna nirjraa| sarveSAM - saare| saMsRtigatajIvAnAM - saMsArI jIvoM ke| sarvadA - niraMtara / eva - hI, hotI hai| artha - jJAnAvaraNAdi karmoM kI sthiti pUrI ho jAne para udaya meM Akara karma svakIya phala pradAna kara naSTa ho jAte haiM, yaha udayotthA nirjarA saMsArI prANiyoM ke niraMtara hotI rahatI hai arthAt mithyAtva guNasthAna se lekara 14veM guNasthAna taka sarvaguNasthAnoM meM tathA ekendriya se lekara paMcendriya saMjJI paryanta sarva jIvoM ke niraMtara (pratikSaNa) karma udaya meM Akara svakIya phala pradAna kara jhara jAte haiM, AtmA se pRthak hote hI rahate haiN| ata: karmodayasthA nirjarA saMsArI prANiyoM ke niraMtara hotI rahatI hai| udIraNotthA nirjarA kAle'pyaparisamApte prinnaamprgrhaavkRssttaanaam| karmANUnAM bhavati [dIraNotthA dvibhedA sA // 183 // dezasakalAbhidhAbhyAM deshaakhyaanaattyornekvidhaa| sakalA tapasA mahatA duritAnAM nirjarA bhvti||184|| yugmm|| anvayArtha - pariNAmapragrahAvakRSTAnAM - pariNAma rUpI rajju se avakRSTa (khIMce hue) karmANUnAM - karma pariNAmoM kaa| kAle- kAla ke / aparisamApte - samApta na hone pr| api - bhii| karma jharate haiM vaha hi - nizcaya se| udIraNotthA - udIraNA se utpanna huI nirjarA hai| sA - vaha nirjarA | dezasakalAbhidhAbhyAM - ekadeza aura sakaladeza ke bheda se| dvibhedA - do prakAra kI hai| tayoH - una donoM nirjarAoM meN| dezAkhyAnAt - ekadeza nAma kI nirjarA / anekavidhA - aneka prakAra kI hai| mahatA - mahAn / tapasA - tapa ke dvArA / duritAnAM - pApoM kii| nirjarA - nirjraa| bhavati - hotI hai vaha / sakalA - sakalanirjarA kahalAtI hai| artha - svakIya sthiti ke pUrNa hue binA pUrvopArjita karmoM kA udaya meM A jAnA vaha udIraNA kahalAtI hai| usa udIraNA ke samaya karma svakIya phala dekara naSTa ho jAte haiN| vaha udIraNottha nirjarA kahalAtI hai| udIraNottha nirjarA do prakAra kI hotI hai - ekadeza aura sarvadeza | ekadeza nirjarA aneka prakAra Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhamAsamuccayam -260 kI hai| ekadeza udIraNottha nirjarA meM bhI binA tapazcaraNa ke bhI kisI kAraNavaza karma udaya meM Akara naSTa ho jAte haiM; jaise bhayAnaka padArthoM ke dekhane, zvAsocchvAsa ke rokane, rakta bahane Adi kAraNoM se Ayu karma kA nAza ho jAtA hai, vaha ekadeza udIraNottha nirjarA hai aura bhI aneka aisI paristhatiyA~ haiM jinameM karma binA kAla meM hI udaya meM Akara naSTa ho jAte haiN| ____ athavA - caturtha guNasthAna, paMcaHguNasthAna meM hone vAlI, ityAdi aneka prakAra kI nirjarA ekadezotthaudIraNA nirjarA hotI hai| mahAn tapa ke dvArA duSkarmoM kA jhar3anA, galanA, pacanA hotA hai, usako sakala nirjarA kahate haiN| arthAt jaba mahAn tapa ke dvArA sAre ghAtiyA karma naSTa hokara AtmA sakala paramAtmA bana jAtI hai, vaha sakala nirjarA kahalAtI hai| kAlopAyAbhyAM phalapAkaH saMdRzyate yathAgeSu / kAlopAyAbhyAM phalapAkaH karmasu tathA bhavati // 185 / / / iti nirjraanuprekssaa| anvayArtha - yathA - jisa prakAra / ageSu - pApakarmoM meN| kAlopAyAbhyAM - kAla aura upAya ke dvArA / phalapAka: - phala kA paak| saMdRzyate - dekhA jAtA hai| tathA - usI prakAra / karmasu - sarvakarmoM meN| kAlopAyAbhyAM - kAla aura upAyoM ke dvaaraa| phalapAkaH - karma kA vipAka | bhavati - hotA hai||84|| artha - jisa prakAra ghAtiyA karmAdi pApakarma kAla (sthiti pUrNa hone para) aura upAya, tapazcaraNAdi ke dvArA udaya tathA udIraNA ke dvArA svakIya sukha, duHkha Adi phaloM ko dekara jhar3ate haiM, galate haiM, pacate haiM, naSTa hote haiM; usI prakAra AThoM hI karma kAlasthiti pUrNa hone para udaya meM Akara mahAn tapazcaraNAdi ke dvArA udIraNA ko prApta hokara apane sukha duHkha Adi phaloM ko dekara jhar3ate haiM, galate haiM, naSTa hote haiM; yaha nirjarA kahalAtI hai| isa prakAra karmoM kA udaya, udIraNA, usase hone vAle phala kA ciMtana karanA nirjarA bhAvanA hai| ___dharmAnuprekSA abhyudayajaniH zreyasasaMbhavasaukhyeSu yaH sadA sattvam / dhArayati so'tra dhrmo'hiNsaadiklkssnnopetH||186|| anvayArtha - yaH - jo| sadA - niraMtara / sattvaM - jIvoM ko| abhyudayajaniHzreyasasaMbhavasaukhyeSa - sAMsArika bhogoM ke sAtha mokSasukha meN| dhArayati - dhAraNa karatA hai| saH - vh| atra - yahA~ pr| ahiMsAdikalakSaNopetaH - ahiMsAdi lakSaNoM se yukta / dharmaH - dharma hai| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 261 artha - dhyAnasvarUpa aMtaraMga tapa ke kathana meM AcAryadeva ne bAraha bhAvanA ke ciMtana kA nirdeza diyA hai, usameM dharmAnuprekSA kA varNana hai ki jo niraMtara jIvoM ko sAMsArika indrapada, cakravartI pada, tIrthakara pada Adi uttama abhyudayoM ko prApta karAtA hai tathA sAre sAMsArika duHkhoM se nikAlakara uttama sukha meM pahu~cAtA hai jisase nirvANa pada kI prApti hotI hai, vaha ahiMsAdi lakSaNa vAlA dharma hai| bhAvArtha - jo saMsArI prANiyoM ko sAMsArika duHkhoM se nikAla kara uttama sukha meM pahu~cAtA hai, vaha dharma hai ahiMsA | isa 'ahiMsA paramodharma' lakSaNa meM dharma ke jitane lakSaNa kahe haiM ve sAre lakSaNa garbhita ho jAte haiN| ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko dharma kahA hai kyoMki ratnatraya se hI prANI indrAdi pada ko prApta kara anta meM nirvANa pada ko prApta karatA hai, ahiMsA ke binA ratnatraya kA pAlana nahIM hotaa| samyakcAritra kI ghAtaka kaSAyeM haiM aura kaSAyoM kA abhAva ahiMsA hai, ata: 'cArittaM khalu dhammo' yaha bhI ahiMsA kA dyotaka hai| moha, kSobha rahita sAmyabhAva dharma hai aura sAmyabhAva ahiMsA rUpa hai| isa prakAra 'ahiMsA paramo dharma' meM sArI dharmakriyAyeM garbhita haiN| dharma ke bheda-prabheda sa dvividhaH sAgAro'nagArAkhyAnabhedatastatra / prathamo'pyekAdazadhA dazathA pravibhajyate hynyH||187|| anvayArtha - tatra - vhaaN| saH - vaha dharma | sAgAra: - gRhastha / anagArAkhyAnabhedata: - anagAra nAmaka bheda se| dvividha: - do prakAra kA hai| api - aura / prathamaH - gRhastha dhrm| ekAdazadhA - gyAraha prakAra aur| hi - nizcaya se| anyaH - anagAra dharma / dazadhA - daza prakAra kaa| pravibhajyate - kahA jAtA hai| artha - gRhastha dharma aura muni dharma ke bheda se ahiMsAdi lakSaNa dharma do prakAra kA hai| isameM zrAvakadharma darzana pratimA Adi ke bheda se gyAraha prakAra kA hai tathA uttama kSamA Adi ke bheda se muni dharma daza prakAra kA hai| dRSTivratasAmAyikapUrvAH prathamasya smygvgmyaaH| bhedA jhupAsakAdhyayanoditarUpeNa vidbhiramI // 188 // anvayArtha - prathamasya - zrAvaka dharma ke| dRSTivratasAmAyikapUrvAH - darzana, vrata, sAmAyika puurv| samyak - bhalI prkaar| avagamyAH - jAnane caahie| hi - aur| amI - ye| bhedAH - bheda / upAsakAdhyayanoditarUpeNa - upAsakAdhyayana kathita rUpa se| viddhiH - jAnanA caahie| artha - zrAvaka dharma ke darzana, vrata, sAmAyika, proSadha, sacittatyAga, rAtribhojanatyAga vA divA maithuna tyAga, brahmacaryavrata, AraMbha tyAga, parigrahatyAga, anumati tyAga aura uddiSTatyAga rUpa pratimA ke gyAraha bheda jAnane caahie| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam / 262 darzana pratimA - paMca parameSThI kA parama bhakta samyagdRSTi tathA aSTa mUlaguNa Adi kA dhArI zrAvaka mArzanika kArata.ta: hai| vrata pratimA - paMca aNuvratoM kA niraticAra pAlana karanA tathA tIna guNavata, cAra zikSAvrata ina sAta vratoM kA abhyAsa rUpa se pAlana karanA vrata pratimA hai| trikAla sAmAyika karanA sAmAyika pratimA hai| aSTamI aura caturdazI ke dina upavAsa vA ekAsana karanA proSadha pratimA hai| sacitta AhAra kA tyAga karanA pA~cavIM sacitta tyAga pratimA hai| rAtribhojana kA tathA divAmaithuna kA tyAga karanA rAtri - bhuktityAga nAmaka chaThI pratimA hai| brahmacarya vrata kA pAlana karanA brahmacarya nAmaka sAtavIM pratimA hai| ArambhAdi sampUrNa vyApAra kA tyAga ArambhatyAga nAmaka AThavIM pratimA hai| apane pahanane ke vastroM ke alAvA sAre parigraha kA tyAga ka...A parigraha tyAga pratimA hai| kisI bhI sAMsArika kArya kI anumati nahIM denA anumati tyAga pratimA hai| apane nimitta se bane hue yA kahakara banAye hue AhArAdika kA tyAga karanA uddiSTatyAga pratimA hai| isa prakAra vratapAlana kI apekSA zrAvaka dharma gyAraha prakAra kA hai| inakA vistAra cAritra ArAdhanA meM kiyA hai| munidharma ke daza bheda syuH kSAntimArdavArjavasatyatyAgAdayo dvitiiysy| bhedA daza vijJeyA hyAcArAGgoktavidhinaiva // 189 // anvayArtha - dvitIyasya - anagAra dharma ke / AcArAMgoktavidhinA - AcArAMga vidhi se kathita kSAntimArdavArjavasatya-tyAgAdayaH - kSamA, mArdava, Arjava, satya, tyAga aadi| syuH - dharma haiN| eva - hii| hi - nizcaya se| daza - daza / bhedA - bheda / vijJeyA - jAnane caahie| artha - anagAra dharma ke uttama kSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmacarya ye daza bheda jAnane caahie| inakA lakSaNa AcArya ke guNoM ke kathana meM kiyA hai| dharma kA mAhAtmya dharmo bandhurjagatAM dharmo mitraM rasAyanaM dhrmH| svajanaparijanasamUho dharmo dharmo nidhinidhAnam // 190 / / dharmaH kalpamahIjo dharmazcintAmaNiza kAmaduhaH / dhenurdharmo'cintyaM ratnaM dharmo raso dharmaH // 191 / / / iti dhrmaanuprekssaa| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam. 263 anvayArtha - dharma: - dhrm| jagatAM - saMsArI prANiyoM kA | bandhuH - bandhu hai| dharmaH - dharma hii| mitraM - mitra hai| dharmaH - dharma hii| rasAyanaM - rasAyana hai| dharma: - dharma hii| svajana parijana samUhaH - svajana parijana kA samUha hai| dharmaH - dharma hii| nidhinidhAnaM - nidhiyoM kA nidhAna hai| dharmaH - dhrm| kalpamahIjaH - kalpavRkSa hai| dharma: - dharma hii| cintAmaNiH - cintAmaNi hai| dharma: - dharma hii| kAmaduhaH - icchita phala ko dene vaalii| dhenuH - gAya hai| dharma: - dharma hii| acintya - acintya / ratnaM - ratna hai| ca - aura ! dharmaH - dhrm| rasaH - rasa hai| artha - saMsArI prANiyoM kA dharma hI eka saccA bandhu hai| dharma hI mitra hai| dharma hI rasAyana hai, dharma hI svajana - parijana kA samUha hai arthAt dharma hI parivAra hai| dharma hI sarva laukika pAralaukika nidhiyoM kA khajAnA hai| icchita phala ko dene vAlA hone se dharma hI kalpavRkSa hai| dharma hI kAmadhenu hai| dharma hI aciMtya ratna hai aura dharma hI parama rasa hai||90 // bodhidurlabha bhAvanA bodhistattvArthAnAM zraddhAnaM vizadabodhasaMvRddham / durlabhametadyattatprayatnamasmin sadA kuryAt // 192 / / anvayArtha - tattvArthAnAM - jIvadhi tatvoM kaa| zraddhA .. ahAna .20 // vizano saMvRddhaM - nirmala jJAna kI vRddhi hii| bodhiH - bodhi hai| yat - jo| etat - yh| durlabhaM - durlabha hai| tat - islie| asmin - isa bodhi meN| sadA - niraMtara / prayatnaM - prayatna / kuryAt - karanA caahie| artha - samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI prApti bodhi kahalAtI hai aura yaha bodhi bahuta durlabha hai| isalie isa ratnatraya rUpa bodhi ko prApta karane kA niraMtara prayatna karanA caahie| paJcendriyatA nRtvaM svAyuH kuladezajanmamArogyam / rUpabalabuddhisattvaM vinayo budhasevanAzravaNam // 193 // yuktAyuktaviveko yuktigrahaNaM ca dhArayiSNutvam / cetyetAnyatidurlabhatamAni bAhulyato'nyeSAm / / 194 / / yugmam / / anvayArtha - paMcendriyatA - paMcendriya kI praapti| nRtvaM - manuSyatva / svAyuH - dIrghAyu / kuladezajanma - uttama kula, uttama deza meM jnm| ArogyaM - niirogtaa| rUpabalabuddhisattvaM - saundarya, zArIrika Adi bala, buddhi kA astitv| vinayaH - vinaya / budhasevanAzravaNaM - jJAnI janoM kI sevA, unake vacanoM kA zravaNa | yuktAyuktavivekaH - yogya ayogya kA viveka / yuktigrahaNaM - yuktipUrvaka grhnn| ca - aur| dhArayiSNutvaM - yuktipUrvaka vastu ko grahaNa krnaa| iti - isa prakAra | tAni - ye sArI vstueN| anyeSAM - dUsaroM ko| bAhulyataH - bahulatA se| atidurlabhatamAni - durlabha se durlabha haiN| artha - anAdi kAla se nigoda meM eka zvAsa meM aThAraha bAra janma - maraNa karane vAle ina jIvoM Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam * 264 ko paMcendriya pada kI prApti honA durlabha hai| paMcendriya meM bhI manuSyatva kI prApti honA durlabha hai| manuSya paryAya prApta karake bhI tapazcaraNa ke yogya dIrgha Ayu prApta karanA durlabha hai| mAnava paryAya meM dIrghAyu prApta karake bhI munipada ke dhAraNa karane yogya kula, uttamadeza, nIrogatA, yogya aura ayogya kA vicAra, yuktipUrvaka zAstroM ke artha grahaNa karanA, unako dhAraNa karanA, zArIrika saundarya, zArIrika, vAcanika, mAnasika zakti, vinayasampannatA Adi vastue~ Age-Age durlabha evaM durlabhatara haiM, bar3I kaThinatA se prApta hotI haiN| labdheSu teSu nitarAM bodhirdurlabhatayA vizuddhatamA / kupathAkule hi loke yasmAdbalinaH kaSAyAzca // 195 / / anvayArtha - teSu - uparikathita sarva vastuoM ke / labdheSu - prApta hone para bhii| vizuddhatamA - vishuddhtr| bodhiH - ratnatraya kI praapti| darlabhatayA - durlabhatara hai| yasmAt - kyoMki / hi - nizcaya se| kupathAkula - kupatha se Akulita / loke - loka meM / kaSAyAH - ye kssaayeN| balinaH - balavAna artha - uparizloka meM kathita paMcendriyatva, manuSyatva, dIrgha Ayutva, uttama deza-kula meM janma, Arogya Adi ko prApta karake bhI vizuddha ratnatraya kI prApti rUpa bodhi kI prApti honA atyanta durlabha hai| kyoMki ye kaSAyeM hI bodhi kI ghAtaka haiN| ataH saMsArI mAnava viSayavAsanAoM meM phaMsakara bodhi ko prApta karane kI bAta bhUla rahA hai| bodhi kI tarapha isakA lakSya nahIM hai| bodhi kA prApta honA ati durlabha hai| bodhi kI prApti meM Alasya kA niSedha ityatidurlabharUpAM bodhiM labdhvA yadi pramAdI syAt / saMsRtibhImAraNye bhramati barAko naraH suciram // 196 // anvayArtha - iti - isa prakAra / atidurlabharUpAM - ati durlabha svarUpa / bodhiM - bodhi ko| labdhvA - prApta karake / yadi - yadi / pramAdI - AlasI / syAt - hogA (hotA hai) to| varAkaH - becaaraa| nara: - mAnava | suciraM - bahuta kAla tk| saMsRtibhImAraNye - saMsAra rUpI bhayaMkara araNya (jaMgala) meN| bhramati - bhramaNa karatA hai| artha - ratnatrayarUpI bodhi kI prApti ati durlabha hai, usa durlabha bodhi ko prApta karake jo prANI pramAda karatA hai, usake prati anurAga karake usameM sthira nahIM hotA hai to vaha mUrkha mAnava cira (dIrgha) kAla taka saMsAra aTavI meM bhramaNa karatA huA ananta du:khoM ko bhogatA rahatA hai| punaH bodhi kI prApti kI durlabhatA kA kathana patitA bodhiH sulabhA no pazcAtsumahattApi kaalen| patitamanarthya ratnaM salilanidhAvandhakAra iva / / 197 / / anvayArtha - patitA - patita huii| bodhiH - ratnatraya kI praapti| sumahatA - bahuta se| kAlena Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam-265 - kAla ke vyatIta hone pr| api - bhii| sulabhA - sulabha / no - nahIM hai| iva - jaise| andhakAre - andhakAra meN| salilanidhI - samudra meN| patitaM - girA huaa| anaya~ - amUlya / ratnaM - ratna prApta nahIM hotaa||16|| jisa prakAra andhakAra meM pramAda se samudra meM gire hue amUlya ratna kA puna: prApta honA bahuta kaThina hai; usI prakAra yadi ratnatraya rUpI bodhi hAtha se nikala gaI to punaH bahuta kAla bItane para bhI prApta honA kaThina hai| isa prakAra bodhi kI durlabhatA kA ciMtana karanA bodhidurlabha bhAvanA hai| ina 12 bhAvanAoM kA ciMtana saMsthAnavicaya nAmaka dharma dhyAna hai| bAraha bhAvanAoM kA kathana pUrNa huaa| zukrana dhyAna kA kathana AkAzasphaTikamaNijyotirvA nizcalaM kaSAyANAm / prazamakSayajaM zukladhyAnaM karmATavIdahanam / / 198 // anvayArtha - kaSAyANAM - kaSAyoM ke| prazamakSayajaM - prazama athavA kSaya se utpanna hone vaalaa| karmATavIdahanaM - karma rUpI vana ko dagdha karane meM smrth| AkAzasphaTikamaNijyoti: - AkAza vA sphaTika maNi kI jyoti ke smaan| nizcalaM - nizcala / zukladhyAnaM - zukla dhyAna hotA hai| zukla dhyAna kaSAyoM ke upazama yA kSaya se utpanna hotA hai| isa grantha ke kartA kA mata hai ki kaSAyoM ke udaya meM zukna dhyAna nahIM hotA / jo mala (kaSAya) rahita jIva ke pariNAmoM se utpanna hotA hai tathA jisameM zuciguNa kA sambandha hai, vaha zukla dhvAna kahalAtA hai| jaise maila haTa jAne se vastra zuci hokara zukla hotA hai, vaise hI kaSAya mala ke haTa jAne se zukla dhyAna zuci evaM nirmala hotA hai| yaha zukla dhyAna, AkAza athavA sphaTika maNi kI jyoti ke samAna nirmala evaM niSkampa hotA hai| kaSAyarUpI raja ke kSaya se vA upazama se utpanna hotA hai aura yahA~ lezyA bhI zukla hotI hai| dhyAna, dhyAtA, dhyeya aura dhyAna ke vikalpa se rahita, antamurkhAkAra samasta indriya samUha ke agocara niraMjana nija paramAtma tattva meM avicala sthiti tathA samasta rAgAdi vikalpa se rahita AtmasaMvedana hotA hai, vaha zukla dhyAna hai| zukna dhyAna ke bheda prabheda kA kathana sa pRthaktvavitakaryAnvitavIcAraprabhRtibhedabhinnaM tat / dhyAnaM cAturvidhyaM praapnotiityaahuraacaaryaaH||199|| anvayArtha - pRthaktvavitarkAnvitadhIcAra prabhRti bheda bhinnaM - pRthaktva vitarka vIcArAdi bhedoM se bhinna / tat - vh| dhyAnaM - zukla dhyAna / cAturvidhyaM - cAra prakAra ko| prApnoti - prApta hotA hai| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 266 iti - isa prakAra / AcAryAH AcArya / AhuH - kahate haiM / artha - pRthaktvavitarkavIcAra, ekatva vitarka vIcAra, sUkSma kriyApratipAti aura vyuparatakriyA nivarti ke bheda se zukla dhyAna ke cAra prakAra haiN| vitarka kA artha zruta haiM arthAt vizeSa rUpa se tarkaNA jisameM hotI hai usako vitarka kahate haiN| dhyAna karane yogya dravya ko artha kahate haiM, isase dravya aura paryAya ko grahaNa kiyA jAtA hai| vacana ko vyacana kahate haiN| mana, vacana, kAya kI kriyA ko yoga kahate haiN| parivartana ko saMkrAnti kahate haiN| - artha vyaJjana yoga saMkrAnti ko vIcAra kahate haiM / pRthak pRthak artha-vyaJjana yoga kA Azraya jisameM hotA hai, usako pRthaktva vitarka vIcAra kahate haiN| isa dhyAna se mohanIya karma kA nAza hotA hai| jisameM artha, vyaJjana aura yoga kA parivartana nahIM hai; eka yoga kA Azraya lekara dhyAtA eka hI dravya kA ciMtana karatA hai tathA zruta sahita hai, usa dUsare zukla dhyAna ko ekatva vitarkavIcAra kahate haiN| yaha dhyAna bhI nizcala niSkaMpa tathA asaMkhyAta guNI karma nirjarA karatA huA jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya karma kA uccheda karatA hai| ekatvavitarkavIcAra zukla dhyAna ke dvArA karmoM kA nAza kara AtmA kevalajJAnI bana jAtA hai tathA yaha kevalajJAnI sarva padArthoM ko eka sAtha jAnatA dekhatA huA vihAra karatA hai| jaba sayogakevalI kI Ayu antarmuhUrta zeSa rahatI hai, taba kevalI samudghAta karatA hai / tadanantara terahaveM guNasthAna kA kAla eka antarmuhUrta zeSa rahatA hai, taba sarva prakAra ke manoyoga aura bAdara kAyayoga ko tyAga kara sUkSma kAyayoga kA Alambana lekara sUkSma kriyA apratipAti dhyAna ko svIkAra karatA hai| isa jJAna meM zrutajJAna kA abhAva hai tathA isameM artha vyaMjana yoga saMkrAnti bhI nahIM hai tathA kriyA kA artha yoga hai| jisameM yoga sUkSma ho gayA hai ataH sUkSmakriyA yaha nAma sArthaka hai| yaha dhyAna apratipAtI hai, yaha dhyAna chUTakara punaH nahIM hotA hai, isake bAda dUsarA vyuparata kriyA nAmaka caturtha zukla dhyAna hotA hai / ata: yaha dhyAna sUkSmakriyApratipAtI sArthaka nAmadhArI hai| caturtha zukla dhyAna kA nAma samucchinnakriyAnivRtti yA vyuparatakriyAnivRtti hai / jisa dhyAna meM prANApAna rUpa kriyA kA tathA sarva prakAra ke kAyayoga, vacanayoga, manoyoga dvArA hone vAlI Atmapradeza parispandana rUpa kriyA kA uccheda ho jAtA hai, use samucchinnakriyAnivRtti dhyAna kahate haiN| nAka dvArA nikalane vAlA zvAsa jaba nirvikalpa samAdhi meM lIna ho jAtA hai to moha karma kA nAza hotA hai aura mana sthira ho jAtA hai tathA jaba yaha zvAsocchvAsa kriyA sarvathA naSTa ho jAtI hai, sampUrNa aghAtiyA karma naSTa ho jAte haiM taba mukti pada kI prApti hotI hai| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audArika, taijasa aura kArmaNa rUpa tIna zarIra kA nAza karane ke lie ayogakevalI ke samucchinna kriyA nivRtti nAmaka caturtha zukla dhyAna hotA hai| ArAdhanAsamuccayam 267 pRthaktva vitarka vIcAra zukla dhyAna upazama zreNI meM apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSma sAMparAyika aura upazAMta moha ina cAra guNasthAnoM meM hotA hai| kSapaka zreNI meM apUrvakaraNa, anivRttikaraNa evaM sUkSma sAMparAya ina tIna guNasthAnoM meM hotA hai tathA kisI AcArya ke abhiprAya se pRthaktva vitarka vIcAra dhyAna bhI hotA hai| ekatva vitarka vIcAra zukla dhyAna kSINakaSAya nAmaka 12veM guNasthAna meM hI hotA hai, aisA pUjyapAda, akalaMkadeva Adi kA abhiprAya hai, parantu SaTkhaNDAgama meM kathaMcit isa dhyAna ko 11veM guNasthAna meM bhI hai| dhavalA kI 13vIM pustaka meM likhA hai ki upazAMta kaSAya jIva ke bhavakSaya aura kAlakSaya ke nimitta se punaH kaSAya ke prApta hone para ekatva vitarka avIcAra dhyAna kA pratipAta bhI dekhA jAtA hai| isase jAnA jAtA hai ki ekatva vitarka avIcAra zukla dhyAna 11-12 do guNasthAnoM meM hotA hai| sUkSmakriyAapratipAti zukla dhyAna 13veM guNasthAna meM hotA hai aura samucchinna kriyA pratipAti dhyAna caudahaveM guNasthAna meM hotA hai| - zukla dhyAna kA viSaya artheSvekaM pUrvazrutajanitajJAnasaMpadAzritya / trividhAtmakasaMkrAntyA dhyAyatyAdyena zuklena ||200|| anvayArtha - pUrva zruta janita jJAnasampadAzritya pUrvazruta se utpanna jJAnasampadA kA Azraya lekara / Achena prathama | zuklena - pRthaktva vitarka zukla dhyAna ke dvArA / artheSu - arthoM meN| eka ekadravya yA paryAya ko / trividhAtmakasaMkrAntyA tIna prakAra kI saMkrAnti se / dhyAyati dhyAtA hai| - - - - artha - pRthaktva vitarkavIcAra zukla dhyAna se 11 aMga caudaha pUrva ko jAnane vAlA zrutakebalI dravya, guNa, paryAya rUpa padArthoM meM eka dravya, guNa yA paryAya kA Azraya lekara artha, vyaJjana aura yoga kI saMkrAnti se ciMtana karatA hai| arthAt artha ko chor3akara paryAya kA ciMtana karatA hai, eka yoga ko chor3akara dUsare yoga kA Azraya letA hai| eka vyaJjana se vyaJjanAntara kI saMkrAnti hotI hai| isa prakAra artha vyaJjana aura yoga ke parivartana rUpa tIna prakAra kI saMkrAnti hotI hai| vastvekaM pUrvazrutavedIpravyaktamAzrito yena / dhyAyati saMkramarahitaM zukladhyAnaM dvitIyaM tat // 201 || anvayArtha - yena - jisake dvArA / pUrvazrutavedIpravyaktaM pUrva zruta ke jJAtA mahAmuniyoM ke dvArA kathita ekaM eka vastu vastu kA Azraya liyA jAtA hai tathA / saMkramarahitaM - saMkramaNa rahita jo / dhyAyati - dhyAna karatA hai| tat - vaha / dvitIyaM - dUsarA ekatva vitarkAbIcAra nAmaka / zukladhyAnaM - zukla dhyAna hai| - - Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 268 artha - pUrvazrutavedI mAnava ke dvArA vyakta hai arthAt jisa dhyAna kA dhyAtA pUrvavid hI hotA hai, aise mAnava kisI eka vastu kA Azraya lekara dhyAna ke dvArA artha, vyaMjana aura yoga ke saMkramaNa rUpa saMkrAnti se rahita dhyAna kiyA karate haiM, usa dhyAna ko ekatva vitarkAvIcAra nAmaka dUsarA zukla dhyAna kahate haiN| isa dhyAna meM artha - vyaMjana tathA yoga rUpa kisI eka padArtha kA Azraya hotA hai, ataH ekatva hai| zrutajJAna ke Azraya se hotA hai, ataH vitarka hai tathA artha, vyaMjana aura yoga kI saMkrAnti nahIM hone se avIcAra hai| ataH isa dhyAna ko ekatva vitarka avIcAra kahate haiM / sUkSmakriyApratipAtI dhyAna kA lakSaNa kaivalyabodhano'rthAn sarvAMzca saparyayAMstRtIyena / zuklena dhyAyati vai sUkSmIkRtakAyayogaH san // 202 // - anvayArtha - vai - nizcaya se sUkSmIkRtakAyayogaH san sUkSma kiyA hai kAyayoga ko jisane aisA / kaivalyabodhana: - kevalajJAnI / sarvaparyAyAn - sarvaparyAyasahita / arthAn - sarva padArthoM ko / tRtIyena tIsare / zuklena zukla dhyAna ke dvaaraa| dhyAyati dhyAtA hai| - - artha - tRtIya sUkSmakriyApratipAti nAmaka zukla dhyAna 13 veM guNasthAna kA antarmuhurta kAla zeSa rahane para hotA hai, usa samaya unake kAyayoga sUkSma ho jAtA hai| ve 13veM guNasthAnavartI kevalajJAnI sarvaparyAya sahita sAre padArtha eka sAtha jAnate haiM, dekhate haiM aura sUkSma kriyA se yukta hote haiM, taba sUkSma kriyA apratipAti nAmaka zukla dhyAna hotA hai| - caturtha zukla dhyAna kA kathana zIlezitAmupeto yugapadvizvArthasaMkulaM sadyaH / dhyAyatyapetayogo yena tu zuklaM caturthaM tat // 203 // anvayArtha yena jisase / zIlezitAM zailezabhAva ko / upetaH yukt| apetayogaH yogarahita / sadyaH - zIghra hI / yugapat - eka sAtha / vizvArthasaMkulaM - sarva padArthoM se vyApta vastu kaa| dhyAyati - dhyAna karate haiN| tu - pAdapUrti hetu hai / tat - vaha / caturthaM cauthA / zuklaM - zukla dhyAna hai| - - - - artha yogoM kA nirodha ho jAne se jo parvata ke samAna nizcala ho gaye haiM, arthAt jinake Atmapradeza nizcala akaMpa hai athavA jo 18 hajAra zIloM ke svAmI haiM, jo apane kevalajJAna ke dvArA sarva paryAya sahita sarva padArthoM ko eka sAtha jAnate haiM, dekhate hai| caudahaveM guNasthAnavarttI ayogakevalI jisa dhyAna ko dhyAte haiM, vaha samucchinnakriyAnivRtti nAmaka caturtha zukla dhyAna hai / cAra prakAra ke dhyAna meM hone vAle guNasthAnoM kA kathana AdyeSvArtadhyAnaM SaTsvapi raudraM ca paJcasu guNeSu / dharmamasaMyatasamyagdRSTyAdiSu bhavati hi caturSu // 204 // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 269 anvayArtha - AdyeSu - Adi ke| SaTsu - chhoN| guNeSu - guNasthAnoM meN| ArmadhyAnaM - ArtadhyAna | bhavati - hotA hai| ca - aura / raudraM - raudradhyAna ! api - bhii| AdyeSu - Adi ke / paMcasu - pA~ca / guNeSu - guNasthAnoM meM hotA hai| hi - aura nizcaya se| dharma - dharma dhyAna / asaMyatasamyagdRSTyAdiSu - asaMyata samyagdarzana Adi caturtha guNasthAna se Adi lekara / caturyu - cauthe, pA~caveM, chaThe aura sAtaveM ina cAra guNasthAnoM meN| bhavati - hotA hai| artha - prathama guNasthAna se lekara pramattanAmaka chaThe guNasthAna taka ArtadhyAna kA astitva hai arthAt iSTaviyogaja, aniSTasaMyogaja, pIr3AciMtana aura nidAna nAmaka cAra ArtadhyAna paMcama guNasthAna taka rahate haiM aura nidAna nAmaka ArttadhyAna ko chor3akara zeSa tIna dhyAna chaThe guNasthAna taka rahate haiN| hiMsAnanda, asatyAnaMda, cauryAnanda aura parigrahAnanda nAmaka cAroM prakAra ke raudra dhyAna prathama guNasthAna se lekara pA~caveM guNasthAna taka rahate haiN| kyoMki jahA~ para parigraha kA sambandha hai, vahA~ taka raudradhyAna isa jIva kA piMDa nahIM chor3atA hai| jahA~ taka ziSyoM kA saMyoga - viyoga hai, vastu meM iSTAniSTa kA vicAra hai aura zarIra ke prati lakSya hai, taba ArtadhyAna pUrNatayA dUra nahIM ho skte| ata: chaThe guNasthAna taka ArtadhyAna rahatA hai| chaThe guNasthAnavartI munirAja kisI bhI vastu kI icchA nahIM krte| ata: unake nidAna nAmaka AtadhyAna nahIM hai| dharma dhyAna kA prAraMbha samyagdarzana ke sAtha hI hotA hai, samyagdarzana ke binA dharma ke svarUpa kA jJAna nahIM hotA aura dharma ke svarUpa ke jJAna ke binA usakA ciMtana kaise ho sakatA hai| ataH dharma dhyAna kA prAraMbha asaMyata samyagdRSTi rUpa caturtha guNasthAna se prAraMbha hokara saptama guNasthAna taka rahatA hai| so hI kahA hai tattvajJAnamudAsInamapUrvakaraNAdiSu / zubhAzubhamalAbhAvAdvizuddhaM zuklamabhyaduH // 204*1 // anvayArtha - tattvajJAnaM - tattvajJAnaM / udAsInaM - udAsIna / zubhAzubhamalAbhAvAt - zubha aura azubha mala ke abhAva ho jAne se| vizuddhaM - nirml| zuklaM - zukla dhyaan| apUrvakaraNAdiSu - apUrvakaraNAdi guNasthAnoM meN| abhyaduH - kahA hai| artha - apUrvakaraNAdi guNasthAnoM meM tattvajJAna, udAsInatA, zubha aura azubha mala (bhAvamala) ke nAza ho jAne se nirmala zukla dhyAna hotA hai| kinhIM-kinhIM AcAryoM ke matAnusAra dharmadhyAna dasaveM guNasthAna taka hotA hai| 11, 12, 13, 14 guNasthAna meM kramaza: zukla dhyAna hotA hai| pUjyapAda, akalaMka deva Adi ne zreNI ArohaNa ke pUrva dharmadhyAna mAnA hai aura pazcAt zukla dhyAna mAnA hai| arthAt AThaveM, naveM, dasaveM aura gyArahaveM guNasthAna meM pRthaktvavitarkavIcAra zukla dhyAna hotA hai| bArahaveM guNasthAna meM ekatvavitarkAvIcAra, terahaveM guNasthAna meM tRtIya sUkSma kriyApratipAti aura caudahaveM guNasthAna meM samucchinnakriyAnivRtti zukla dhyAna hotA hai| isa Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 270 prakAra AcAryoM kA matabheda hone se AcAryadeva ne 'uktaM' kahakara AcAryoM ke kathana ke matabheda ko sUcita kiyA hai| isa grantha meM bhI AcAryadeva ne, zukla dhyAna 12veM guNasthAna se hotA hai, aisA mAnA hai| zukna dhyAna meM guNasthAna zAntakaSAye prathamaM kSINakaSAye dvitIyazuklaM tu / bhavati tRtIyaM yogini kevalini cturthmpyoge||205|| anvayArtha - zAntakaSAye - upazAnta nAmaka gyArahaveM guNasthAna meN| prathamaM - pRthaktva vitarka zukla dhyAna / kSINakaSAye - kSINakaSAya nAmaka 12veM guNasthAna meN| dvitIya zuklaM - dUsarA zukna dhyAna hotA hai| yogini - syog| kevalini - kevalI ke / tRtIya - tIsarA zukladhyAna hotA hai| tu - aur| apayoge - ayogakevalI ke| caturtha - cauthA shukldhyaan| bhavati - hotA hai| artha - upazAntakaSAya nAmaka gyArahaveM guNasthAna meM pRthaktvavitarkavIcAra nAmaka zukla dhyAna hotA hai| kSINakaSAya nAmaka bArahaveM guNasthAna meM ekatva-vitarka-avIcAra nAmaka dUsarA zukla dhyAna hotA hai| sayogakevalI nAmaka terahaveM guNa-sthAna meM sUkSmakriyApratipAti zukla dhyAna aura samucchinna kriyAnivRtti nAmaka caturtha zukla dhyAna hotA hai| AcAroM ke kAna ArtadhyAnavikalpA: nayanti tiryaggatistu dehabhRtaH / raudradhyAnavibhedA narakagatIstIvrapAparatAn // 206 / / dharmadhyAnavizeSAd devagati prApayantyanekavidhAm / zukladhyAnotkarSAH siddhagatiM zAzvatAtmasukhAm // 207 / / anvayArtha - ArtadhyAnavikalpAH - ArttadhyAna ke vikalpa / dehabhRtaH - prANiyoM ko| tiryaggatiH - tiryaMca gati meN| nayanti - le jAte haiN| tu - aur| raudradhyAnavibhedAH - raudradhyAna ke bhed| tIvrapAparatAn - tIvrapApa meM rata / dehabhRtaH - prANiyoM ko| narakagatiH - naraka gati meN| nayanti - le jAte haiN| dharmadhyAnavizeSAt - dharmadhyAna ke vizeSa se yaha praannii| anekavidhAM - aneka prakAra kii| devagatiM - devagati ko prApayanti - prApta hote haiN| zukladhyAnotkarSaH - zukla dhyAna ke utkarSa prinnaam| prANiyoM ko| zAzvatAtmasukhAM - zAzvata Atmasukha ruup| siddhagatiM - siddhagati ko| prApayanti - prApta karAte haiN| jo prANI niraMtara ArtadhyAna meM lIna rahate haiM ve marakara tiryaMca gati meM utpanna hote haiM arthAt ArtadhyAna tiryaMca gati kA kAraNa hai| raudra dhyAna tIvrapApa meM rata prANiyoM ko naraka gati meM pahu~cAtA hai arthAt raudra dhyAna naraka gati kA kAraNa hai| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam -271 devagati ke bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSI aura kalpavAsI ke bheda se cAra prakAra haiN| indra, sAmAnika, trAyastriMza, pAriSad, AtmarakSa, lokapAla, anIka, prakIrNaka, Abhiyogya aura kilviSaka ke bheda se deva dasa prakAra ke haiN| dharma dhyAna ke prabhAva se yaha AtmA uttama deva pada ko prApta karatA hai aura zukla dhyAna kI utkRSTatA se yaha AtmA zAzvata sukha ke dhAma siddhagati ko prApta hotA hai| __ yadyapi samyagdRSTi ke bhI Arta, raudra dhyAna hote haiM, parantu ve Arta, raudra dhyAna durgati ke kAraNa nahIM hote| jaise viSaghAtaka auSadhi ke samakSa viSa apanA phala nahIM detA hai vaise hI samyagdarzana ke samakSa Arta, raudra dhyAna durgati ke kAraNa nahIM hote| zukla dhyAna se yadyapi sarvArthasiddhi Adi devoM ke sukha prApta hote haiM, parantu jaba zukla dhyAna meM utkarSatA AtI hai taba uttama, zAzvata sukha kA dhAma mokSapada prApta hotA hai| isa prakAra tapArAdhanA meM kathita 12 prakAra ke tapoM meM dhyAna nAmaka aMtaraMga tapa kA kathana pUrNa huaa| yutsarga tapa kA kathana duHpariNAmasamudbhavanimittani:zeSavastusaMtyAgaH / vyutsargaH sa dvividho bAhyAbhyantarajabhedena / / 208 / / kSetrAdidazatyAgo bAhyo vyutsarga iti sadA gadyaH / mithyAtvAdicaturdazasaMtyAgo'bhyantarodbhUtaH // 209 // anvayArtha - duSpariNAma samudbhavanimitta niHzeSa vastu saMtyAgaH - duSpariNAmoM kI utpatti meM nimittabhUta sampUrNa vastu kA tyAga krnaa| vyutsargaH - vyutsarga hai| saH - vaha vyutsrg| bAhyAbhyantarajabhedena - bAhya aura abhyantara ke bheda se| dvividhaH - do prakAra kA hai| kSetrAdidazatyAga: - kSetrAdi daza prakAra ke parigraha kA tyAga karanA / bAhAH - bAhya / vyutsargaH - vyutsarga hai| iti - isa prakAra / sadA - hmeshaa| gadya: - kahA jAtA hai aur| mithyAtvAdicaturdazasaMgatyAgaH - mithyAtvAdi caudaha prakAra ke parigraha kA tyAga krnaa| abhyantarodbhUtaH - abhyantara se utpanna aMtaraMga vyutsarga hai| artha - duSpariNAmoM kI utpatti meM nimittabhUta sampUrNa vastu kA tyAga karanA vyutsarga hai aura vaha vyutsarga bAhya aura abhyantara ke bheda se do prakAra kA hai| duSpariNAmoM kA tyAga abhyantara vyutsarga hai tathA duSpariNAmoM kI utpatti meM nimittabhUta bAhya vastuoM kA tyAga karanA bAhya vyutsarga hai| aMtaraMga AtmA se utpanna midhyAdarzana, krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa cAra kaSAya tathA hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strI, puruSa evaM napuMsaka veda rUpa caudaha prakAra ke aMtaraMga parigraha kA tyAga karanA, vA duSpariNAmoM kA tyAga karanA abhyaMtara vyutsarga hai| ina duSpariNAmoM ke nimittabhUta kSetra, vAstu, hiraNya, suvarNa, dhana, dhAnya, dAsI, dAsa, kupya aura bhAMDa rUpa daza prakAra ke parigraha kA tyAga karanA bAhya vyutsarga hai| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 272 tapa ko abhyantara kahane kA kAraNa abhyntrjaattvaadbhyntrkrmdossnirhrnnaat| abhyantarasaMjJaM syAduktamidaM SaDvidhatapastu / / 210 / / // iti samyak tapa-ArAdhanA // anvayArtha - abhyantarajAtatvAt - abhyantara AtmIya pariNAmoM se utpanna hone se| abhyantara karma doSa nirharaNAt - AMtarika karma doSoM kA nAzaka hone se| idaM - isa / SaDvidhatapa: - chaha prakAra ke tapa ko| abhyantarasaMjJaM - abhyantara nAmaka tapa / uk - khaa| syAt - hai| artha - karmanirjarA kA kAraNabhUta 12 prakAra kA tapa hai| usameM chaha prakAra kA bahiraMga aura chaha prakAra kA aMtaraMga tapa hai| jo bAhya meM dRSTigocara hotA hai, mithyAdRSTi jana bhI jisako karate haiM, vaha bAhya tapa kahalAtA hai tathA jo abhyantara se utpanna hotA hai, jisa tapa ko samyagdRSTi hI dhAraNa karate haiM, jo aMtaraMga meM karmanAza kA kAraNa hai usako aMtaraMga tapa kahate haiN| isa prakAra tapa ArAdhanA ke bheda-prabheda kA kathana karane vAlA tapArAdhanA nAmaka adhyAya pUrNa huaa| // iti tapArAdhanA // guNa ArAdhya svarUpa cAra ArAdhanA kA kathana karake aba guNI ArAdhya ke svarUpa kA kathana karate haiM guNinaH paMcavikalpA haarhtsiddhaadisaarthnaamdhraaH| syurupeyopAyAtmaka dRmbodhacaritrasutapAMsaH // 211|| anvayArtha - hi - nizcaya se| arhatsiddhAdisArthanAmadharAH - arihanta siddha Adi sArthaka nAma dhAraka | paMcavikalpAH - pA~ca vikalpa (bheda) vaale| guNinaH - gunnii| syuH - hote haiM ve gunnii| upeyopAyAtmakadRgbodhacaritrasutapAMsaH - upeya, upAya svarUpa samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyak tapa ke dhArI hote haiN| bhAvArtha - sarva prathama grantha ke prAraMbha meM AcAryadeva ne guNa aura guNI ke bheda se ArAdhya do prakAra ke kahe haiM, unameM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyak tapa ke bheda se ArAdhanA karane yogya guNa cAra prakAra ke kahe haiN| unakA varNana pUrva meM samyagdarzanArAdhanA, samyagjJAna ArAdhanA, samyakvAritra ArAdhanA aura samyak tapArAdhanA ke rUpameM vistAra pUrvaka kiyA hai| yahA~ para guNI rUpa ArAdhya arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ke bheda se pA~ca prakAra ke haiN| arihaMta aura siddha upeya haiM aura AcArya, upAdhyAya aura sAdhu upAya haiM athavA samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyaktapa ke dvArA upeya pA~ca parameSThI hai aura samyagdarzana Adi pA~ca parameSThI pada ko prApta karane ke upAya haiN| ye pA~coM parameSThI sArthaka nAma ke dhArI haiN| nAma do prakAra ke hote haiM sArthaka aura asArthaka | nAma Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam .273 ke anusAra guNa hai usako sArthaka nAma kahate haiN| jaise zaM sukhaM kara: karoti iti zaMkara: arthAt sukha ko karane vAlA zaMkara hotA hai| 'duritAn haratIti haraH' = pApoM kA nAza karane vAlA 'hara' kahalAtA hai| bhrAtuH bhagaM (kalyANaM) icchattIti bhaginI - arthAt bhAI kA kalyANa cAhane vAlI bhaginI (bahina) kahalAtI hai| ava samantAt RddhaM, vRddha, mAna, jJAnaM yasyAsau varddhamAnaH / jisakA jJAna varddhamAna hai, paripUrNa hai, vaha varddhamAna kahalAtA hai| jisakA nAma to sulocana hai aura A~khoM se andhA ho, nAma to lakSmIbAI ho parantu bhIkha mA~gane vAlI ho, aise nAma asArthaka kahalAte haiN| __mahApuruSoM ke nAma sArthaka hote haiM, paMca parameSThI bhI sArthaka nAma ke dhArI hote haiN| parama (utkRSTa) pade tiSThatIti prmesstthii| utkRSTa pada meM sthita AtmA ko parameSThI kahate haiN| arihaMtANaM - cAra ghAtiyA karma rUpI zatruoM kA hanana (nAza) karane vAle hone se arihaMta kahalAte haiM athavA - arahaMta - 'a' - ari zatru mohanIya karma, jJAnaguNa aura darzana guNa ke AcchAdaka jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma raja kahalAte haiN| 'ra' rahasya - antarAya karma hai| ari, raja, rahasya ke hantA arahaMta kahalAte haiN| athavA - sAtizaya pUjA ke yogya hone se arahaMta kahalAte haiN| kyoMki paMca kalyANakoM ke samaya meM devoM ke dvArA kI gaI pUjA ko prApta hone se arahaMta kahalAte haiN| mUlAcAra meM kundakundAcArya ne maMgalAcaraNa meM arahaMta ke svarUpa meM likhA hai - arahaMti NamokkAraM arihA pUjA suruttamA loe| rajahaMtA arihaMti ya arahaMtA teNa uccde|| jo namaskAra ke yogya haiM, loka meM devoM ke dvArA pUjA ko prApta hue haiM isalie arihaMta haiN| mohanIya karmAdi cAra ghAtiyA rUpI karmaraja ke nAzaka hone se arahanta haiM, yaha inakA sArthaka nAma hai| sitaM baddhamaSTa prakAra karmendhanaM dhvAntaM dagdhaM jAjvalyamAnazukladhyAnAnalena yaiH te siddhaaH| si - ba~dhe hue ATha prakAra ke karma rUpI Indhana ko zukla dhyAna rUpI agni ke dvArA / ddha - dhmAtaH naSTa kara diyA hai, unako siddha kahate haiN| ___athavA 'sidh' dhAtu gamana artha meM bhI AtI hai| jo zivaloka meM pahuMca cuke haiM aura vahA~ se kabhI lauTa kara nahIM Ate haiM, ve siddha kahalAte haiN| 'sidh' dhAtu saMzodhana artha meM bhI AtI hai, jisase artha nikalatA hai ki jinhoMne AtmIya guNoM ko prApta kara liyA hai| jinakI AtmA meM apane svAbhAvika ananta guNoM kA vikAsa ho gayA hai, unako siddha kahate haiN| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra meM likhA hai - ArAdhanAsamuccayam 9 274 mAtaM sitaM yena purANakarma, yo vA gato nirvRtiM saudhamUrdhni / jinhoMne purAtana karmoM kA nAza kara mokSamahala ko prApta kara liyA hai| 'khyAto'nuzAstA' jo sabake anuzAstA haiM, kRtakRtya haiM, pariniSThitArtho yaH so'stu siddha:, kRtamaMgalo me ye siddha bhagavAna merA maMgala kreN| paMca AcaraNoM kA jo svayaM AcaraNa karate haiM aura bhavya jIvoM se bhI AcaraNa karAte haiM, ve AcArya kahalAte haiN| upa - jinako samIpa pAkara bhavya ziSya vinayapUrvaka adhyayana karate haiM, ataH ve upAdhyAya kahalAte haiN| jo ratnatrayamaya mokSamArga kI sAdhanA karate haiM athavA nitya niraMjana zuddhAtmA kI ArAdhanA karate haiM, ve sAdhu kahalAte haiN| isa prakAra paMca parameSThI sArthaka nAma ke dhArI haiN| arhanta kA svarUpa - 1 vinihataghAticatuSkA navakevalalabdhijanitaparamAtma vyapadezA divyadhvani-nirUpitAzeSatattvArthAH // 212 // tribhuvanapatibhirabhiSTutanijayazasodbhUta viharaNAsthAnAH / dehaprabhRtisuvibhavAH sakalAtmAnaH syurarhanta: // 293 // yugmam / / anvayArtha - vinihataghAticatuSkAH naSTa kara diyA hai ghAtiyA catuSkoM ko jinhoMne / navakevalalabdhijanita - paramAtma-vyapadezA - nava kevala labdhijanita paramAtmA nAmadhArI / divyadhvani nirUpitAzeSatattvArthA: divya dhvani ke dvArA nirUpita kiyA hai sAre tattvArtha ko jinhoMne / tribhuvanapatibhiH - tIna loka ke pati (svAmI vA indra) ke dvArA abhiSTutanijayazasodbhUtaviharaNAsthAnA: stutya nija yaza se utpanna hai viharaNasthAna jinakA / dehaprabhRtisuvibhavA: - zarIra sambandhI cauMtIsa vibhava ke dhAraka | sakalAtmAnaH arihaMta parameSThI hote haiN| sakala paramAtmA / arhantaH artha- jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya ye cAra ghAtiyA karma kahalAte haiM / ina cAra ghAtiyA karmoM kA nAza karane vAle arahaMta hote haiN| - - kSAyika jJAna, kSAyika darzana, kSAyika samyaktva, kSAyika cAritra, kSAyika dAna, kSAyika lAbha, kSAyika bhoga, kSAyika upabhoga aura kSAyika vIrya ye navalabdhiyA~ haiM / jJAnAvaraNa karma ke atyanta kSaya ho jAne se kSAyika kevalajJAna hotA hai| darzanAvaraNa karma ke atyanta kSaya hone se kSAyika (kevala ) darzana hotA hai| dAnAntarAya karma kA kSaya hone se ananta prANiyoM kA upakAra karane vAlA divya upadeza kSAyika abhaya dAna kahalAtA hai / samasta lAbhAntarAya karma ke atyanta kSaya se 1 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 275 kSAyika lAbha hotA hai, jisase unake zarIra ko bala pradAna karane meM kAraNabhUta dUsare manuSyoM ko asAdhAraNa arthAt kabhI na prApta hone vAle parama zubha aura sUkSma aise ananta paramANu prati samaya sambandha ko prApta hote haiM, jisase kavalAhAra ke binA kevala bhagavAna varSa eka koTi pUrva raha sakate haiM / bhogAntarAya karma ke samasta kSaya ho jAne se atizaya vAle kSAyika ananta bhogoM kA prAdurbhAva hotA hai, jisase kusumavRSTi Adi atizaya vizeSa hote haiN| samasta upabhogAntarAya ke naSTa ho jAne se ananta kSAyika upabhoga prApta hotA hai, jisase siMhAsana, cAmara aura tIna chatrAdi vibhUtiyA~ hotI haiN| ryAntarAya karma ke kSaya se kSAyika anantavIrya pragaTa hotA hai| pUrvokta sAta prakRtiyoM ke atyanta vinAza se kSAyika samyagdarzana hotA hai / cAritra mohanIya ke vinAza se kSAyika cAritra hotA hai| cAra ghAtiyA karmoM ke nAza se ye nau kSAyika bhAva utpanna hote haiN| inhIM ko nau labdhi kahate haiN| ina nau labdhiyoM ke kAraNa hI yaha AtmA paramAtmA pada ko prApta hotA hai| vItarAga arhanta deva divyadhvani ke dvArA sampUrNa tattvoM ke svarUpa kA nirUpaNa karate haiN| tIna loka ke svAmI arthAt sau indroM ke dvArA stuti karane yogya nijayaza se utpanna vihAra karane kA sthAna hai arthAt jinendra bhagavAna ke mahAn puNya tIrthaMkara nAma prakRti ke udaya se samavasaraNa kI racanA hotI hai athavA jaba bhagavAna vihAra karate haiM, taba indra divya puSpayAna banAtA hai, jisakI racanA kubera karatA hai / catuSTaya arihaMta dehAdi suvaibhava se yukta hote haiM arthAt cauMtIsa atizaya ATha prAtihArya aura cAra ananta yukta hote haiN| se cauMtIsa atizayoM ke nAma (1) janma ke dasa atizaya : 1. anupama saundarya, 2 campaka ke puSpa ke samAna saurabha se yukta zarIra, 3. sveda ( pasInA ) rahita, 4. malamUtra kA nahIM honA arthAt nirmala zarIra kA honA (isameM malamUtra rahita yaha upalakSaNa mAtra hai / ) isa nirmala zabda ke prayoga se kapha, nAkamala, karNamala Adi kisI prakAra kA mala unake zarIra meM nahIM hotA hai / 5. dUdha ke samAna zveta varNa kA rakta hotA hai| 6. zarIra bahuta balazAlI hai, ataH zarIra meM atula bala hotA hai / 7. hitamita priya aura madhura vacana bolate haiN| 8. vajra vRSabha nArAca saMhanana ke dhArI hote haiN| 9. unakA samacaturasra saMsthAna hotA hai aura 10. eka hajAra ATha lakSaNa hote haiN| eka hajAra ATha meM se eka sau ATha lakSaNa va nau sau vyaMjana hote haiN| zrIvRkSa, zaMkha, kamala, svastika, aMkuza, toraNa, camara, zvetachatra, siMhAsana, patAkA, do mIna, do kuMbha, kacchapa, cakra, samudra, sarovara, vimAna, bhavana, hAthI, manuSya, striyA~, siMha, bANa, dhanuSa, meru, " Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamunvayam 276 indra, devagaMgA, pura, gopura, candramA, sUrya, uttama ghor3A, tAlavRnta (paMkhA ), bA~surI, vINA, mRdaMga, mAlAe~, rezamI vastra, dukAna, kuNDalAdi camakate hue citra vicitra AbhUSaNa, phala sahita upavana, paripakva phaloMphUloM evaM dhAnyoM se vyApta kSetra (kheta), ratnadvIpa, vajra, pRthivI, lakSmI, sarasvatI, kAmadhenu, vRSabha, cUr3AmaNi, mahAnidhiyoM, kalpalatA, suvarNa, jambUdvIpa, garur3a, nakSatra, tAre, rAjamahala, sUryAdi graha, siddhArthavRkSa, ATha prAtihArya aura ATha maMgala dravya Adi eka sau ATha zubha lakSaNoM se tathA bha~varI, tila, lahasuna Adi nau sau vyaMjana rUpa 1008 lakSaNoM meM arihaMta deva kA zarIra suzobhita hotA hai| (2) kevalajJAna ke dasa atizaya : (1) jahA~ para arihaMta bhagavAna virAjamAna rahate haiM, unake cAroM tarapha cAroM dizAoM meM sau-sau yojana taka subhikSa hotA hai| (2) isa bhUtala se pA~ca hajAra dhanuSa Upara AkAza meM gamana hotA hai| - (3) arihaMta prabhu ke samakSa paraspara virodhI sarpa nevalA, siMha gAya Adi pazu paraspara virodha ko chor3akara prema se eka sAtha baiThate haiM arthAt unake samakSa adayA, hiMsA kA abhAva hotA hai / (4) arihaMta ke kavalAhAra arthAt manuSya aura pazuoM ke samAna grAsa vAle AhAra kA abhAva hai| - (5) arihaMta para koI upasarga nahIM kara sakatA ataH tiryaMcakRta, manuSyakRta, devakRta aura acetanakRta kisI prakAra kA upasarga nahIM hotA hai| (6) cAroM tarapha se mukha kA avalokana hotA hai arthAt eka pUrva yA uttara dizA meM mukha karake sthita bhI prabhu kA mukha cAroM dizAoM meM baiThe hue mAnavoM ko dikhatA hai| (7) prabhu ke zarIra kI chAyA nahIM par3atI hai| (8) unakI A~khoM kI palakeM nahIM jhapakatIM arthAt ve nirnimeSadRSTi rahate haiN| (9) ve saba vidyAoM ke Izvara hote haiM arthAt kevalajJAnI haiN| (10) sajIva hote hue bhI unake nakha aura keza vRddhiMgata nahIM hote haiN| kevalI bhagavAna ke ye 10 atizaya kevalajJAna ke nimitta se hote haiN| ataH kevalajJAnajanya haiN| yadyapi zAstroM meM kevalajJAnajanya daza atizaya likhe haiM, parantu tiloyapaNNatti meM 11 atizaya likhe haiN| ina atizayoM ke sAtha aThAraha mahAbhASA aura sAta sau laghu bhASAoM sahita divya dhvani kA prAdurbhAva gyArahavA~ atizaya kahA gayA hai| | Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 277 (3) devakRta 14 atizaya : (1) arihaMta (tIrthaMkara) deva ke mAhAtmya se saMkhyAta yojanoM taka vana asamaya meM hI patra-phUla aura phaloM kI vRddhi se saMyukta ho jAte haiN| (2) kaMTaka aura retI Adi ko dUra karatI huI sukhadAyaka, surabhita vAyu calane lagatI hai| (3) jIva pUrva vaira ko chor3akara maitrI bhAva se rahane lagate haiN| (4) utanI bhUmi darpaNa tala ke sadRza svaccha aura ratnamaya ho jAtI hai| (5) saudharma indra kI AjJA se meghakumAradeva sugandhita jala kI varSA karate haiN| (6) deva vikriyA se phaloM ke bhAra se namrIbhUta zAli aura jau Adi sasya ko racate haiN| (7) saba jIvoM ko nitya Ananda utpanna hotA hai| (8) vAyukumAra deva manda-manda zItala pavana calAte haiN| (9) kUpa aura tAlAba nirmala jala se pUrNa ho jAte haiN| (10) AkAza dhuA~ aura ulkApAtAdi se rahita hokara nirmala ho jAtA hai| (11) sampUrNa jIvoM ko roga Adi kI bAdhAyeM nahIM hotI haiN| (12) yakSendroM ke mastakoM para sthita aura kiraNoM se ujjvala aise cAra divya dharmacakra hote haiN| una cakroM ko dekhakara janatA ko Azcarya hotA hai| (13) tIrthaMkaroM kI cAroM dizAoM meM (va vidizAoM meM) chappana suvarNa kamala, eka pAdapITha aura divya evaM vividha prakAra ke pUjana dravya hote haiN| tiloyapaNNatti ke anusAra devakRta atizaya 13 haiM, kyoMki ardhamAgadhI bhASA nAma ke atizaya kA kathana inhoMne kevalajJAna ke 11 atizayoM meM likhA hai| nizItha cUrNi nAmaka grantha meM zrI arhanta bhagavAna ke 1008 bAhya lakSaNoM ko upalakSaNa mAnakara satvAdi antaraMga lakSaNoM ko ananta kahA gayA hai| usI prakAra upalakSaNa se atizayoM ko parimita mAna karake bhI unheM ananta kahA jA sakatA hai| isameM koI zAstravirodha nahIM hai| bhagavAna ke 8 prAtihArya : 1. azoka vRkSa, 2, tIna chatra, 3. ratnakhacita siMhAsana, 4. bhakti yukta gaNoM dvArA veSTita rahanA, 5. dundubhinAda, 6. puSpavRSTi, 7. prabhAmaNDala, 8. cauMsaTha cmryukttaa| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananta catuSTaya : 1. ananta darzana, 2. ananta jJAna, 3. ananta sukha aura 4. ananta vIrya / bhagavAna ke 46 guNa ye haiM : 4 ananta catuSTaya 34 atizaya aura 8 prAtihArya / 18 doSoM ke abhAva kA nirdeza : chuhata bhIruroso rAgo moho ciMtA jarArujAmicchu / svedaM khedaM mado ra vimhiyANiddAjaNuvvego // ArAdhanAsamuccayam 278 1. kSudhA, 2. tRSA, 3. bhaya, 4. roSa (krodha), 5. rAga, 6. moha, 7. cintA, 8. jarA, 9. roga, 10. mRtyu, 11. sveda, 12. kheda, 13, mada, 14. rati, 15. vismaya, 16. nidrA, 17. janma, 18. udvega ( arati) ye aThAraha doSa haiN| ina zarIra vaibhavAdi 46 guNa sahita aura kSudhAdi 18 doSa rahita sakala (zarIra sahita ) paramAtmA arahanta kahalAte haiN| siddhoM kA svarUpa nirgalitasikthamUSAbhyantararUpopamasvakAkRtayaH / svalponacaramadehasamAnA dhruvaniSkalAtmAnaH // 214 // aSTavidhakarmarahitA: svasthIbhUtA niraJjanA nityAH / svaSTaguNAH kRtakRtyA lokAgranivAsinaH siddhAH // 215 // yugmam // anvayArtha - nirgalitasiktha- mUSAbhyantara rUpopama svakAkRtayaH - nirgalitasiktha mUSA ke abhyantara rUpa ke samAna svakIya AkRti vAle / svalponacaramadehasamAnA kucha kama carama deha ke samAna / dhruva niSkalAtmA / aSTavidhakarmarahitAH dhruvaniSkalAtmAnaH ATha prakAra ke karma se rahita ! svasthIbhUtAH svsthiibhuut| niraMjanA: - karma aMjana se rahita / svaSTa guNAH svakIya ATha guNoM yukta / kRtakRtyA : - kRtakRtya / nityA: nitya / lokAgranivAsinaH lokAkAza ke agra bhAga para sthita | siddhA: - siddha hote haiN| - - - - - - lohe Adi kA jo sA~cA banA rahatA hai usako mUSA kahate haiN| siktha odana ko kahate haiM / arthAt agni para pakAne para cAvala hote haiM, unako siktha kahate haiN| sA~ce ke bhItara moma yA odana nikAlane ke bAda jo AkAra raha jAtA hai, usI prakAra antima zarIra se kucha nyUna puruSAkAra siddha bhagavAna kI AkRti hotI hai| jinhoMne nAnA bhedarUpa ATha karmoM kA nAza kara diyA hai, jo tIna loka ke mastaka ke zekhara svarUpa Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 279 haiM, dukhoM se rahita haiM, sukha rUpI sAgara meM nimagna haiM, niraMjana haiM, nitya haiM, ATha guNoM se yukta haiM, anavadya arthAt nirdoSa haiM, kRtakRtya haiM, jinhoMne sarvAMga meM samasta paryAyoM sahita sampUrNa padArthoM ko jAna liyA hai, jo vajrazilA meM utkIrNa pratimA ke samAna abhedya AkAra se yukta haiM, jo saba avayavoM se puruSAkAra hone para bhI guNoM se puruSa ke samAna nahIM haiN| ___ puruSa ke AkAra vAle aura loka zikhara para sthita aisA AtmA siddha parameSThI hai arthAt moma rahita mUSA ke AkAra kI taraha athavA chAyA ke pratibimba ke samAna puruSa AkAra ko dhAraNa karane vAlA hai| jahA~ taka dharmadravya hai vahA~ taka jAkara loka-zikhara para saba siddha pRthak-pRthak moma se rahita mUSA ke abhyantara AkAza ke sadRza sthita ho jAte haiN| antima bhava meM jisakA jaisA AkAra dIrghatA aura bAhalya liye ho usake tRtIya bhAga se kama saba siddhoM kI avagAhanA hotI hai| ve siddha carama zarIra se kiMcit Una hote haiM aura vaha kiMcit UnatA zarIra ke aMgopAMga nAmakarma se utpanna nAsikA Adi chidroM kI polAhaTa ke kAraNa se hai| jJAnAvaraNAdi ATha karmoM ke nAza se unako ATha guNa prApta hue haiN| jaise - jJAnAvaraNa karma kA abhAva ho jAne se unheM kSAyika kevalajJAna kI prApti huI hai| darzanAvaraNa ke kSaya ho jAne se kSAyika kevala darzana pragaTa hotA hai| vedanIya karma ke nAza hone se avyAbAdha, avinAzI parama sukha kI prApti hotI hai| mohanIya karma ke kSaya se kSAyika samyagdarzana prApta hotA hai| Ayukarma ke nAza se avagAhanatva guNa prApta hotA hai jisase eka siddha kI avagAhanA meM ananta siddha raha sakate haiN| nAma karma ke abhAva se sUkSmatva (amUrtatva) guNa pragaTa hotA hai| yadyapi AtmA svabhAva se amUrtika hai parantu dravya karma ke sambandha se vaha anAdi kAla se mUrttika banA huA hai| janmamaraNa ke duHkhoM ko bhoga rahA hai| jaba yaha AtmA apane puruSArtha se samyagdarzana, samyAjJAna aura samyakcAritra rUpI zastra ke dvArA karma rUpI zatruoM kA nAza kara amUrtika ho jAtA hai taba vAstava meM amUrtika hotA hai| gotra karma ke nAza se agurulaghutva guNa pragaTa hotA hai| yadyapi na guru (ucca) hai aura na laghu (nIca) hai tathApi gotrakarma ke udaya se U~ca-nIca hotA hai| unake abhAva se agurulaghu guNa pragaTa hotA hai aura antarAya karma ke nAza se anantavIrya rUpa guNa pragaTa hotA hai| ina ATha guNoM se yukta siddha hote haiN| AcArya kA svarUpa ziSyAnugrahanigrahakuzalAH kulajAtidezasaMzuddhAH / SaTtriMzad guNayuktAstAtkAlikavizvazAstrajJAH // 216 / / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam + 280 AcAraM paJcavidhaM bhavyAnAcArayanti ye nitym| zaktyAcaranti ca svayamAcAryAste mate jaine // 217 // yugmm|| anvayArtha - ziSyAnugrahanigrahakuzalAH - ziSyoM kA anugraha aura nigraha karane meM kuzala haiN| kulajAtidezasaMzuddhAH - kula jAti deza se zuddha haiN| SaTtriMzadguNayuktA: - chattIsa guNoM se yukta haiN| tAtkAlikavizvazAstrajJAH - tAtkAlika sAre zAstroM ke jJAtA haiN| ca - aur| ye - jo| nityaM - nitya / paMcavidhaM - pA~ca prakAra ke ! AcArAn - AcAra ko| svayaM - svyN| zaktyA - zakti ke anusaar| Acaranti - AcaraNa karate haiM, paMcAcAra kA AcaraNa karAte haiN| te - ve| jaine - jaina / mate - mata se| AcAryAH - AcArya kahalAte haiN| artha - jo anuzAsana karane yogya hote haiM arthAt jo guru ke anuzAsana meM rahatA hai, vaha ziSya kahalAtA hai| iSTa kArya ke pratipAdana ko anugraha kahate haiN| jisa kArya se svapara kA upakAra hotA hai, vaha anugraha kahalAtA hai| svacchanda pravRtti ko rokanA nigraha hai| jo sAdhu ziSyoM ko hitopadeza dekara unakA upakAra karatA hai aura ziSyoM kI svacchanda pravRtti ko rokane meM samartha hai, usako ziSyoM kA anugraha aura nigraha karane meM kuzala kahA jAtA hai| pitA kI vaMza paramparA ko kula aura mAtA kI vaMza paramparA ko jAti kahate haiN| jisa deza meM rahate haiM, nivAsa karate haiM, vaha deza kahalAtA hai| jinake mAtA aura pitA ke vaMza meM kisI prakAra kA dUSaNa nahIM ho, arthAt jo lokanindA se rahita ho| sarva laukika janoM ke dvArA nizzaka rUpa se sevA karane yogya ho tathA kula-paramparA se Agata guNoM se yukta tathA krUratAdi doSoM se rahita ho usako jAtikulazuddha kahate haiN| jisa deza meM nivAsa karatA hai, vaha deza bhI durAcAra, hiMsAdi pApoM se rahita honA caahie| ata: ina tInoM se zuddha ko kula-jAti-deza-saMzuddha kahate haiN| pA~ca AcAra, dazadharma-dhAraNa, bAraha tapoM kA pAlana, tIna gupti aura SaT Avazyaka ye AcArya ke 36 guNa kahalAte haiM athavA - (1) AcAravAn - jo darzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra ina pAMcoM prakAra ke AcAroM kA svayaM pAlana karate haiM aura ziSyoM se pAlana karAte haiM, ve AcAravAn kahalAte haiN| (2) AdhAravAn - jo caudaha pUrva, gyAraha aMga va daza pUrva ke jJAtA haiM, sAgara ke samAna gambhIra haiM aura samyagdarzana, samyagjJAna, samyakvAritra aura samyaktapa kI utpatti, sthiti, vRddhi aura rakSA ke AdhArabhUta haiM, unako AdhAravAn kahate haiN| isakA dUsarA nAma zrutAdhAra bhI hai| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 281 (3) vyavahAravAn (prAyazcitta zAstra kA jJAtA) gyArahaveM aMga meM varNita prAyazcitta vidhAna ko Agama kahate haiN| caudaha pUrvo meM varNita jJAna ko zruta kahate haiN| anya deza meM sthita eka AcArya anya deza meM sthita dUsare AcArya ke samIpa doSoM ko prakaTa karane ke lie apane ziSya ko bhejatA hai, usako AjJA kahate haiN| vihAra karane kI zakti se kSINa sAdhu akele rahate haiN| jaba AcAryoM kA samAgama hotA hai, taba svakIya vratoM meM lage hue doSoM kA pUrva dhAraNA ke anusAra prAyazcitta lete haiM, use dhAraNA kahate haiN| pUrva AcAryoM ke anusAra jo Adhunika AcAryoM ke dvArA praNIta prAyazcitta hai, vaha jIta kahalAtA hai| ina Agama, zruta, AjJA, dhAraNA aura jIta rUpa pA~ca prakAra ke vyavahAra vA prAyazcitta ke jJAtA ko vyavahAravAn vA prAyazcittajJa kahate haiN| (4) AsanAdida - vasatikA meM praveza karane meM (arthAt koI sAdhu vasatikA meM AyA hai| vasatikA se nikalane meM (arthAt koI sAdhu vasAMtakA se jA rahA hai usake) vasatikA, Asana aura upakaraNa ke zodhana meM sahAyatA karanA / rogI sAdhu kI vaiyyAvRtti meM karavaTa badalAnA, baiThAnA, uThAnA, zayyA bichAnA, mala-mUtrAdi svaccha karanA, bhojanapAna kI vidhi milAkara zArIrika sahAyatA karanA, Adi kriyAoM ke dvArA sAdhugaNoM kI sevA karane vAle ko prakAraka yA AsanAdida kahate haiN| (5) AyApAyakathI - sAdhujanoM ke lie Aya aura apAya (heyopAdeya) kA kathana karanA arthAt he sAdhujana ! yadi mAyAcAra se apane doSoM ko pragaTa karoge to tumako bhava-bhava meM duHkha bhoganA par3egA, prAyazcitta lekara bhI Atmazuddhi nahIM kara sakoge, yadi tuma sarala citta se apane doSoM ko pragaTa karoge to prAyazcitta lekara zuddha ho jAoge, tumhArI sAdhanA saphala hogI, parabhava meM sukhI aura paramparA se muktipada prApta karoge / isa prakAra tapasvIjanoM ko hAni, lAbha kA upadeza karane vAle AcArya ko AyApAyadarzI yA AyApAyakathI kahate haiN| (6) doSAbhASaka yA utpIr3aka - jo AcArya apanI buddhi kI kuzalatA se svakIya doSoM ko guhya rakhane vAle kuTila sAdhuoM ke doSoM ko bhI unase prakaTa karavA lete haiM, unake anta:karaNa meM sthita rahasya (vA gupta doSoM) ko bhedane vAle, unake doSoM ko apanI yukti se nikalavAkara sAdhu ko nirdoSa karane vAle AcArya ko doSAbhASaka yA utpIr3aka kahate haiN| athavA, jo AcArya utkRSTa AtmabalI, zArIrika teja se vibhUSita, prazasta vacana bolane vAle tathA jinakI kIrti saMsAra meM prasiddha hai, siMha ke samAna parAkrama ke dhAraka hote haiM, ve utpIlaka yA utpIr3aka kahalAte haiN| (7) aparisrAvI - guru kA vizvAsa karake, ziSya ne svakIya nindanIya apakIrtikAraka doSoM Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 282 ko niSkapaTa bhAva se guru ke samakSa pragaTa kara diyaa| una doSoM ko sunakara kisI ke samakSa bAhya meM pragaTa nahIM karane vAle AcArya ko aparisrAvI guNa-dhAraka kahate haiN| yaha AcArya kA aparisrAvI guNa hai| (8) nirdhApaka yA saMtoSakArI - snehayukta, madhura, manohara, gaMbhIra aura karNapriya vANI se sAdhu ke bhUkha, pyAsAdi parISahoM ke asahya duHkhoM ko zAMta karane meM samartha hote haiM, yaha AcArya kA nirvApaka yA saMtoSakArI guNa kahalAtA hai| ' (9) digambaratva - jinhoMne sarva prakAra ke vastroM ko saMyama kA ghAtaka samajha kara parityAga kara diyA hai, jAtarUpa nagnatva ko guNoM kA AdhAra samajha kara sadA digambara rahate haiM, aise AcArya kA yaha digambaratva guNa hai| zaMkA - vastra dhAraNa karane se kyA hAni hotI hai ? samAdhAna - vAla ke malina hone para use jala se dhonA par3atA hai, jisase chaha kAya ke jIvoM kI virAdhanA hone se hiMsA hotI hai aura hiMsA ke sadbhAva meM saMyama kI virAdhanA hotI hai| jaba vastra naSTa ho jAtA hai vA jIrNa-zIrNa ho jAtA hai, taba citta meM AkulatA utpanna hotI hai tathA mahAn pada ke dhAraka AcAryadeva ko bhI dUsaroM se vastra kI yAcanA karanI par3atI hai, laMgoTI mAtra vastra ke naSTa hone se krodha utpanna hotA hai to adhika vastroM kA to kahanA hI kyA ! svakIya vikAra ko chipAne ke lie vastra dhAraNa kiyA jAtA hai, parantu jisake mana meM vikAra hI nahIM hai, usako vastra se kyA prayojana hai| jaise nirvikArI bAlaka nagna rahatA hai aura vikAra Ate hI vastra ko dhAraNa kara letA hai| ata: vItarAga - nirvikArI muni digambara vA nagna hote haiM, nagnatva unakA guNa hai| (10) anuddiSTa bhojI - apane nimitta bane hue bhojana kA tyAga kara chiyAlIsa doSoM aura battIsa antarAyoM se rahita nirdoSa AhAra grahaNa karane vAle ko anuddiSTabhojI kahate haiN| (11) zayyAdharAbhojI - zayyAdhara ke tIna artha haiM, vasatikA banAne vAlA, vasatikA saMskAra (saphAI, bijalI Adi lagAnA) karane vAlA aura Apa isa vasatikA meM Thahariye, aisA kahakara sthAna dene vaalaa| ina tInoM ko zayyAdhara kahate haiN| ina zayyAdharoM ke ghara kA AhAra, picchikA Adi grahaNa nahIM karanA / vasatikA dene vAle ke ghara kA AhAra lene se aneka doSa hote haiN| yadi AcArya zayyAdhara kA AhAra leMge to dharma ke lobha se zayyAdhara pracchanna rUpa se AhAra Adi kI yojanA kreNge| AhArAdi ke dene meM asamartha, daridra yA lobhI vasatikA nahIM degA, kyoMki use janApavAda kA bhaya rahatA hai ki isa maMda-bhAgya ko dekho, munirAja isakI vasatikA meM rahate haiM aura yaha unheM AhAra bhI nahIM detA hai| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam * 283 jo vasatikA aura AhAra donoM detA hai, usa para bahuta upakArI hone se munirAja kA sneha honA sambhava hai| ata: sAdhujana zayyAdhara kA (ksatikA dene vAle kA) AhAra bhI nahIM lete haiN| koI AcArya kahate haiM ki mArga meM vihAra karate hue sAdhu rAtri meM jisake ghara zayana karate haiM, dUsare dina usake ghara kA bhojana nahIM karate, use zayyAdhara piNDatyAga kahate haiN| yaha bhI AcArya kA eka guNa hai| (12) arAjabhuk-rAjapiNDAbhojI - rAjA tathA rAjA ke sadRza mahARddhi vAle rAjamaMtrI Adi ke ghara kA AhAra Adi grahaNa nahIM karanA arAjabhuk guNa kahalAtA hai| rAjapiNDa ke grahaNa karane se Atmajanya aura parajanya do doSa utpanna hote haiN| Atmajanya doSa - rAjakula meM muni AhAra kI yathArtha zodhanA nahIM kara sakate / parade meM lAye hue tathA Ahuta AhAra ko bhI grahaNa karanA par3atA hai| asaH zAstraviruta AhAra grahaNa karane se vikRti tathA iMgAla Adi doSa utpanna hote haiN| jisane gRhastha avasthA meM aizvarya kA anubhava nahIM kiyA hai, aisA sAdhu rAjabhavana kI bahumUlya manohara ratnAdi sampatti ko tathA devAGganA ke samAna sundara lalanAoM ko krIr3A karatI huI dekhakara vikAra ko prApta ho sakatA hai tathA anupama sundariyoM va aizvarya ko dekhakara nidAna bandha bhI sambhava hai| parajanya doSa - manuSyakRta aura tiryaMcakRta ke bheda se ye do prakAra ke hote haiN| rAjabhavana meM nirdaya, pApI, dAsI-dAsa rahate haiM, ata: unake kAraNa rAjakula meM praveza karanA kaThina hai| yadi praveza hI bhI jAye to madirApAna se matavAle dAsI-dAsa Adi munirAja kA upahAsa karate haiM, durvacana bolate haiM yA Age jAne se roka dete haiN| kAma se pIr3ita huI striyA~ muni ko dekhakara hAva-bhAva, vibhamra karatI haiM, jisase muni kA citta vicalita ho jAne kI sambhAvanA hai| rAjadhara meM ratna, suvarNa Adi idhara-udhara par3e rahate haiN| use dUsare loga curAkara munijana ko doSa lagA sakate haiM ki yahA~ para munirAja Aye the ve hI le gaye hoNge| ye manuSyakRta parajanya doSa ho sakate haiN| rAjapiNDa grahaNa karane se tiryaMcakRta parajanya doSa bhI hotA hai| vaha tirya:zakRta parajanya doSa do prakAra kA hai - grAmya pazukRta aura vanya pazukRta / grAmINa duSTa prakRti vAle hAthI, ghor3e, gAya, baila, bhaiMsA, kuttA Adi rAjAoM ke ghara meM nivAsa karate haiN| kisI kAraNavaza inake bandhana se chUTa jAne para saMyamI muni kA ghAta ho sakatA hai| rAjabhavana ke piMjaroM meM rahane vAle vyAghra, siMha Adi duSTa jIvoM se saMyamI ke prANoM kA saMhAra hone kI saMbhAvanA hai| bhAgate hue vAnara Adi prANiyoM se bhI saMyamI ko pIr3A ho sakatI hai, ye pazukRta parajanya doSa haiN| rAjapiNDa grahaNa karane meM ina doSoM kI sambhAvanA hai, isalie rAjapiNDatyAga AcArya kA guNa kahA hai| sarvathA rAjapiNDa kA tyAga nahIM ho sakatA hai kyoMki sabhI tIrthakara sarvaprathama rAjAoM ke ghara meM hI AhAra karate haiN| zrImatI aura vajrajaMgha ne munirAja ko AhAra diyA thA, aura bhI kitane hI rAjAoM ne munirAjoM ko AhAra dekara puNyabaMdha kiyA hai| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam-284 (13) kRtikarmayukta - jo svayaM chaha Avazyaka kriyAo kA AcaraNa karate haiM, apane se guNoM meM adhika puruSoM kI tathA gurujanoM kI vinaya, sevA, zuzrUSA karate haiM, use kRtikarmayukta guNa kahate haiN| (14) vratAropaNa yogyatA - jo nagna parISaha ko sahana karane meM samartha hai, uddezika Adi doSoM se dUSita AhAra kA tyAga kara sakatA hai, gurujanoM kI bhakti meM rata hai aura vinayaguNa se vibhUSita hai, vahI munivrata dhAraNa karane yogya hotA hai| uparikathita guNa vAle mAnava kI parIkSA karake usa para vratAropaNa karane vAle AcArya ke guNa ko vratAropaNa yogyatA kahate haiN| (15) jyeSThaguNatA - jo sarva muniyoM ke AcaraNa meM zreSTha hote haiM, vahI AcArya hote haiN| yaha AcAryajyeSThaguNatA 15 vA~ guNa hai| (16) mAsanivAsitA - varSAyoga ko chor3akara anyakAla meM munIzvara eka grAma meM adhika se adhika eka mahIne taka Thahara sakate haiM, adhika dina nhiiN| yaha inakA ekamAsa-nivAsitA guNa hai| adhika dina eka jagaha rahane para kSetrAdi meM anurAga hotA hai, gaurava naSTa ho jAtA hai, dharmopadeza Adi ke dvArA janatA kA upakAra nahIM ho sakatA aura na deza-dezAntara kI bhASA Adi kA parijJAna hotA hai| sukumArapanA, AhAra kI lolupatA, Alasya, zrAvakoM se anurAga Adi aneka doSa utpanna hote haiN| ata: mAsanivAsitA yaha guNa kahA gayA hai AcAryazrI kaa| isakA dUsarA nAma SaNmAsayogI hai arthAt cAturmAsa meM eka mahIne pUrva cAturmAsa karane ke sthAna meM A sakate haiM tathA varSAyoga samApta hone ke bAda eka mahInA aura Thahara sakate haiN| zeSakAla meM eka mahIne se adhika nahIM raha skte| (17) pratikramI - mana, vacana, kAya se kiye gaye aparAdhoM kA Alasya rahita hokara niSkapaTa bhAvoM se nirAkaraNa karane vAle ko pratikramI kahate haiN| (18) varSAyoga (pAdya) - varSAkAla meM cAra mAsa eka sthAna para rahane ko, vihAra kA tyAga karane ko pAdya nAmaka sthiti-kalpa kahate haiN| varSAkAla meM bhUmi trasa aura sthAvara jIvoM se vyApta ho jAtI hai| usa samaya bhUmi kA pratyeka pradeza jIva se yukta hotA hai| usa samaya vihAra karane se muni ke saMyama kA vinAza hotA hai| vRSTi ke kAraNa zIta vAyu ke calate rahane se muni ke zarIra kI virAdhanA honA sambhava hai| usa samaya mArga prAya: jalamagna rahate haiM, isalie kue, bAvar3I Adi meM girane kI sambhAvanA rahatI hai, jala ke Achanna hone se pA~va Adi meM kA~TeM, patthara Adi ke gar3a jAne kI tathA ThUTha (sthANu) Adi kI coTa lagane kA bhaya rahatA hai, kIcar3a Adi kI bAdhA hotI hai, isalie munIzvara varSAyoga meM eka jagaha eka sau bIsa dina (4 mAsa) taka Thaharate haiN| yaha utsarga mArga (sAmAnya niyama) hai| kAraNa vizeSa hone para adhika dina bhI Thahara sakate haiN| jaise kArtika zuklA pUrNimA ke dina cAturmAsika yoga samApta hone para bhI vRSTi bahuta ho rahI ho, zruta kA abhyAsa karanA ho, vihAra karane kI zakti na ho, kisI vRddha yA rogI sAdhu kI vaiyAvRtti karanI ho, Adi kAraNa upasthita hoM to adhika dina bhI Thahara sakate haiN| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 285 yadi koI upasarga A jAye to cAturmAsa ke bhItara bhI anya sthAna meM gamana kara sakate haiN| yaha pAdya arthAt varSAyoga nAmaka sthiti kalpa hai| mUlArAdhanA TIkA meM ullekha hai ki do-do mahIne se niSiddhikA draSTavya hai| 12 prakAra kA tapa AcArya kA guNa hai| paudgalika paMcendriya viSayoM meM pravRtti karane vAlI indriyoM ko apane-apane viSayoM se rokakara svAdhyAya Adi zubha kAryoM meM lagAnA yA unakA nirodha karanA tapa kahalAtA hai| bAhya aura abhyantara ke bheda se tapa do prakAra kA hai| jisakA zarIra ke dvArA AtmA ke sAtha sambandha ho athavA bAhya meM dRSTigocara ho, vaha bAhya tapa kahalAtA hai| jisakA AtmA ke sAtha sambandha ho, bAhya dRSTigocara na ho, vaha antaraMga taya kahalAtA hai| anazana - cAra prakAra ke AhAra kA tyAga kara apanI AtmA meM vAsa karanA anazana yA upavAsa kahalAtA hai| isakA utkRSTakAla eka varSa aura jaghanya kAla eka dina Adi hai, madhyama ke aneka bheda haiN| avamaudarya - indriyoM para vijaya prApta karane ke lie tathA svAdhyAya kI siddhi ke lie bhUkha se kama khAnA, pUrNa udara bhara nahIM khAnA, avamaudarya athavA Unodara vrata hai| vRttiparisaMkhyAna - AhAra ke lie jAte samaya ghara, mohallA, dAtA, bartana, vastu Adi kA niyama lenaa| isase karmoM kI nirjarA hotI hai| rasaparityAga - indriyoM kI vAsanA ko jItane ke lie ghRta, tela, dUdha, dahI, lavaNa, mur3a Adi chahoM rasoM kA yA unameM se eka, do rasoM kA tyAga krnaa| viviktazayyAsana - svAdhyAya, dhyAna kI vRddhi ke lie tathA brahmacarya vrata kA pAlana karane ke lie ekAnta sthAna meM baiThanA, zayana krnaa| kAyakleza - karmoM kA saMvara aura nirjarA karane ke lie ugra tapa karanA, zIta - uSNa, bhUkha-pyAsa kI bAdhA ko sahana krnaa| ye chaha bahiraMga tapa haiN| prAyazcitta - ajJAna ke kAraNa vratoM meM lage hue doSoM kA nirAkaraNa karane ke lie guruoM ke samIpa jAkara prAyazcitta lekara daNDa lenaa| vinaya - samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritra aura samyaktapa Adi kA vinaya karanA / vaiyAvRtti - AcArya, upAdhyAya, sarvasAdhu, rugNa, zaikSya, kula, gaNa, tapasvI, manojJa Adi kI vaiyAvRtti karanA, unake dukhoM ko dUra krnaa| svAdhyAya - Atmahita karane ke lie, samIcIna jJAna prApta karane ke lie vItarAga deva praNIta zAstroM kA paThana-pAThana karanA svAdhyAya hai| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhamAsamuccayam . 286 vyutsarga - aMtaraMga-bAhya parigraha kA tyAga karanA vyutsarga hai| dhyAna - Arta, raudra dhyAna kA parityAga kara dharma evaM zukla dhyAna meM lIna honA dhyAna nAmaka tapa hai| ye antaraMga tapa haiN| SaT AvazyakaH pratikramaNa - bhUtakAla meM kiye gaye pApoM kA pazcAtApa karanA / pratyAkhyAna - bhaviSyakAla meM hone vAle pApoM kA tyAga karanA athavA itane kAla taka maiM sAvadha yoga meM pravRtti nahIM karUMgA, aisI pratijJA krnaa| samatA - sukha meM, duHkha meM, jIvana-maraNa meM, lAbha - alAbha meM, baMdhu - zatru meM, mahala - masAna meM samabhAva rkhnaa| vaMdanA - eka bhagavAna kI stuti krnaa| saMstavana - caubIsa bhagavAna kI stuti krnaa| kAyotsarga - zarIra ke mamatva kA tyAga kara dharmadhyAna athavA zukla dhyAna meM lIna honA / ye SaT Avazyaka haiN| isa prakAra ina chattIsa prakAra ke guNoM se mulobhita AcArya hote haiN| ye chattIsa guNa cAritraguNa kI apekSA se kahe haiM, isa prakAra ke cAritradhArI ko AcArya kahate haiN| jJAna kI apekSA ve AcArya vartamAnakAlIna sAre zAstroM ke jJAtA hote haiN| jo svasamaya, parasamaya kA jJAtA hai arthAt nyAya grantha, prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga Adi sAre jaina siddhAnta kA jJAtA hotA hai aura anya mata ke zAstra kA jJAtA hai arthAt SaTdarzana ko jAnane vAlA hI AcArya hotA hai| __ apanI zakti ke anusAra nirmala samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra, samyaktapa aura vIrya meM jo yatna kiyA jAtA hai, inameM nirmala aMtaraMga bhAvoM se pravRtti kI jAtI hai; usako AcAra kahate haiM, vaha AcAra darzanAcArAdi ke bheda se pA~ca prakAra kA hai| samyagdarzana ATha aMga sahita hotA hai - niHzaMkita - jinendrakathita tattvoM meM zaMkA nahIM karanA vA Atmatattva ke astitva meM aDola, akampa, AsthA honA niHzaMkita aMga hai| saMsAra ke bhogoM kI kAMkSA (icchA) nahIM karanA ni:kAMkSita aMga hai| svabhAva se azuci parantu ratnatraya se pavitra munijanoM ke zarIra se glAni nahIM karanA tathA jinadharma se aruci nahIM karanA nirjugupsA aMga hai| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam.287 tattvoM ke viSaya meM mUr3ha nahIM bananA. gula, kudeva aura kuzAla jI ja. vamana, kAya se prazaMsA nahIM karanA amUdadRSTi aMga hai| kisI kAraNavaza vA ajJAna tathA zArIrika zakti ke abhAva meM dharma meM dUSaNa lagAne vAle ke doSoM kA AcchAdana karanA unake doSoM ko pragaTa nahIM karanA upagUhana aMga hai| samyagdarzana aura samyakcAritra se cyuta hone vAle prANiyoM ko punaH samyagdarzana aura samyakcAritra meM sthira karanA sthitIkaraNa aMga hai| sAdharmiyoM ke sAtha vAtsalya bhAva rakhanA aura dharma kI prabhAvanA karanA, usako darzanAcAra kahate haiN| aisA darzanArAdhanA meM kahA hai| ina ATha aMgoM ke pAlana karane vAloM kA kathana ArAdhaka puruSa ke svarUpa meM likhA hai| pA~ca prakAra ke jJAna kI ArAdhanA karanA, vizeSakara zrutajJAna kI ArAdhanA ke lie ATha prakAra ke aMga sahita jJAnAbhyAsa karanA / akSara zuddha par3hanA, artha zuddha par3hanA, akSara artha donoM zuddha par3hanA, kAla meM par3hanA, vinayapUrvaka par3hanA, upadhAna se par3hanA, bahumAna se par3hanA aura guru kA nAma nahIM chipAnA ye jJAna ke ATha aMga haiN| inakA vizeSa lakSaNa, inake pAlana karane vAloM ke nAma, kathA Adi kA varNana ArAdhaka puruSoM kA kathana karate samaya kiyA hai| isa prakAra jJAna kA abhyAsa karanA jJAnAcAra hai| cAritra ArAdhanA meM kathita cAritra kA pAlana karanA cAritrAcAra hai| tapArAdhanA meM kathita 12 prakAra ke tapa kA AcaraNa karanA tapAcAra hai| ina cAra prakAra ke AcAroM meM apanI zakti ko na chipAkara pravRtti karanA vIryAcAra hai| uttama kSamA - krodha kaSAya kA abhAva honaa| duSTa-durjana puruSoM ke durvyavahAra ko sahana karane kI kSamatA honA, kisI bhI prakAra ke pratikUla kAraNoM ke milane para mAnasika kSobha utpanna na honA uttama kSamA uttama mArdava - mAna kaSAya kA abhAva honA; jJAna, jAti, kula, pUjA, bala (zArIrika zakti), aizvarya (dhanasampadA), zArIrika saundarya aura tapazcaraNa Adi kA abhimAna nahIM karanA, vinayazIla honA uttama mArdava bhAva hai| uttama Arjava - chala - kapaTa nahIM karanA, sarala pariNAma honA, mana, vacana aura kAya kI chala rahita pravRtti honA uttama Arjava hai| uttama zauca - pavitratA ke ghAtaka lobha kaSAya kA abhAva honA, sAMsArika padArthoM meM gRddhi nahIM honA, saMtoSa honA uttama zaucadharma hai| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam. 288 uttama satya - anya jIvoM ko duHkhadAyaka, kaThora, apriya, asatya vacana nahIM bolanA; hita, mita, priya vacana bolanA uttama satya hai| uttama saMyama - 'sa' - bhalI prakAra se (samyagdarzana sahita) yama - niyama kA pAlana karanA saMyama hai| bhAva aura dravya ke bheda se saMyama do prakAra kA hai| pA~coM indriyoM aura mana ko bAhya viSayoM se rokanA bhAva saMyama hai aura pRthivIkAyAdi chaha kAya ke jIvoM kI rakSA karanA, unakI virAdhanA nahIM karanA dravya saMyama hai| ina donoM prakAra ke saMyama kA pAlana karanA uttama saMyama dharma hai| uttama tapa - tapArAdhanA meM kathita 12 prakAra ke tapoM kA pAlana karanA, vA apanI AtmA meM lIna rahanA uttama tapa dharma hai| uttama tyAga - uttama, madhyama aura jaghanya ina tIna prakAra ke pAtroM ko AhAra, auSadha, jJAna aura abhaya ke bheda rUpa cAra prakAra kA dAna denA tathA nizcaya se rAga-dveSa kA tyAga karanA uttama tyAga dharma hai| AkiMcanya dharma - nija jJAna svarUpa ko chor3akara merA kucha bhI nahIM hai, maiM akiMcana hU~ aisA vicAra kara Antarika dRr3hatA ke sAtha bAhya meM dhana-dhAnyAdi daza prakAra ke parigraha kA aura kaSAya mithyAtvAdi abhyantara parigraha kA tyAga karanA AkiMcanya hai| uttama brahmacarya - brahma arthAt apanI AtmA meM caryA-ramaNa karanA brahmacarya hai| bAhya meM strImAtra ke sAtha ramaNa karane kA mana, vacana, kAya se tyAga kara svakIya AtmA meM lIna rahanA uttama brahmacarya dharma SaT Avazyaka aura 12 tapa kA kathana pUrva meM kiyA hai| samyak prakAra se mana, vacana aura kAya ko vaza meM karanA tIna gupti hai| ina daza dharma, bAraha tapa, SaT Avazyaka, pA~ca paMcAdhAra aura tIna gupti kA pAlana karanA AcArya parameSThI ke 36 mUlaguNa haiN| isa prakAra 36 mUlaguNoM ke dhArI AcArya parameSThI hote haiN| jo caudaha vidyAsthAnoM kA pAraMgata hai, gyAraha aMgadhArI hai athavA AcArAMga mAtra kA dhArI hai athavA tatkAlIna sva-samaya aura para-samaya meM pAraMgata hai, meru ke samAna nizcala hai, pRthivI ke samAna sahanazIla hai| jisane samudra ke samAna mala arthAt doSoM ko bAhara pheMka diyA hai aura jo sAta prakAra ke bhaya se rahita hai, use AcArya kahate haiN| pravacanarUpI samudra ke jala ke madhya meM snAna karane se arthAt paramAgama ke paripUrNa abhyAsa aura anubhava se jinakI buddhi nirmala ho gaI hai, jo nirdoSa rIti se chaha AvazyakoM kA pAlana karate haiM, jo meru Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 2 289 parvata ke samAna niSkampa haiM, jo zUravIra haiM, jo siMha ke samAna nirbhIka haiM, jo nirdoSa haiM, deza-kula aura jAti se zuddha haiM, saumyamUrti haiM, antaraMga aura bahiraMga parigraha se rahita hai, AkAza ke sabhAna nilepa hai, aisa AcArya parameSThI hote haiN| jo saMgha ke saMgraha arthAt dIkSA aura anugraha karane meM kuzala haiM, jo sUtra arthAt paramAgama ke artha meM vizArada haiM, jinakI kIrti saba jagaha phaila rahI hai, jo sAraNa arthAt AcaraNa, vAraNa arthAt niSedha aura zodhana arthAt vratoM kI zuddhi karane vAlI kriyAoM meM nirantara upayukta haiM, unheM AcArya parameSThI samajhanA cAhie arthAt jinasiddhAnta meM unako AcArya parameSThI kahate haiN| upAdhyAya parameSThI kA svarUpa vrtsmitiguptisNymshiilgunnojvlvibhuussnnopetaaH| dezakulAdivizuddhA vijitakaSAyAdiripuvargAH // 218 // svaparasamayAgamAnAM vyAkhyAnaratAH svazaktisAreNa / bhavyAmbujavanadinapAH bhavantyupAdhyAyanAmAna: // 219 // yugmm|| anvayArtha - vratasamitiguptisaMyamazIlaguNojjvalavibhUSaNopetAH - vrata, samiti, gupti, saMyama, zIla Adi guNa rUpI ujjvala vibhUSaNoM se yukt| dezakulAdivizuddhAH - dezakula Adi se shuddh| vijitakaSAyAdiripuvargAH - jIta liyA hai kaSAya Adi vibhAva bhAva rUpa zatruvargoM ko jinhoNne| svazaktisAreNa - apanI zakti ke anusAra / svaparasamayAgamAnAM - svasamaya (jinadharma ke zAstra) aura parasamaya (anya mithyAdRSTiyoM ke zAstroM) ke| vyAkhyAnaratAH - vyAkhyAna karane meM lIna / bhavyAmbujavanadinapA: - bhavyarUpI kamaloM ko vikasita karane ke lie sUrya ke samAna / upAdhyAyanAmAna: - upAdhyAya nAmaka prmesstthii| bhavanti - hote haiN| bhAvArtha - vrata, samiti, gupti, saMyama, zIla aura guNoM ke svarUpa kA kathana cAritra ArAdhanA meM vistAra pUrvaka kiyA hai| deza, kula aura jAti kA kathana AcArya ke guNoM kA kathana karate samaya kiyA hai| prAcIna AcAryoM ne sAdhupada ko svIkAra karane vAle ke kula, jAti, deza kI zuddhi Avazyaka batalAI hai| ataH AcArya aura upAdhyAya kA jAti, kula aura deza zuddha yaha vizeSaNa diyA hai| jisakA deza-kula-jAti zuddha nahIM hai, vaha munidIkSA ke yogya nahIM hai, ataH ve upAdhyAya nahIM ho skte| pravacanasAra, SaTUkhaNDAgama Adi granthoM meM AcAryoM ne digambara dIkSA grahaNa karane vAle kA prathama vizeSaNa deza, kula, jAti zuddha diyA hai| jo mAnava ahiMsAdi pA~ca mahAvrata, IryAdi pA~ca samiti, mana, vacana aura kAya ko vaza meM karane rUpa tIna gupti, dravya aura bhAva rUpa saMyama aura aThAraha hajAra zIla rUpa ujjvala guNoM se vibhUSita haiM, ve hI upAdhyAya ho sakate haiN| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam -290 upAdhyAya parameSThI ke anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha; apratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha; pratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha ina 12 kaSAyoM kA udaya to nahIM hai| parantu saMjvalana kaSAya hai, usake bhI vazIbhUta nahIM hote haiM, ve upAdhyAya parameSThI hote haiM, ata: upAdhyAya parameSThI kA vizeSaNa hai kaSAya rUpI zatruoM ke vijetaa| jo apanI zakti ke anusAra (jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama ke anusAra) svasamaya aura parasamaya ke vyAkhyAtA hote haiN| svasamaya kA artha hai jinendrakathita zAstra aura parasamaya hai anya tIna sau tresaTha pAkhaNDIjana ke dvArA racita mithyAzAstra ! ina svasamaya aura parasamaya ke vyAkhyAna karane meM jo rata (lIna) rahate haiM arthAt dhyAna, adhyayana aura adhyApana hI jinakA kArya hai ve upAdhyAya kahalAte haiN| bhagatIva rUpI kamala ra ko vikasita karane ke lie jo sUrya ke samAna haiM, jinake samIpa jAkara bhavyajIva zAstroM kA adhyayana karate haiM, taba una upAdhyAya rUpI sUrya ke vacana rUpI kiraNoM se bhavya jIvoM ke hRdaya rUpI kamala vikasita ho jAte haiM, unakA ajJAna aMdhakAra vilIna ho jAtA hai, ata: upAdhyAya ko sUrya kI upamA dI hai| upAdhyAya parameSThI 11 aMga aura 14 pUrva ke pAThI hote haiM arthAt upAdhyAya parameSThI ke ye 25 guNa hote haiN| 11 aMga aura 14 pUrva ke svarUpa kA kathana jJAnArAdhanA meM saMkSepa se kiyA gayA hai| dhavalA kI prathama pustaka meM likhA hai ki caudaha vidyAsthAnoM ke vyAkhyAna karane vAle, tatkAlIna paramAgama ke jJAtA vyAkhyAtA, svayaM mokSamArga meM sthita tathA mokSamArga ke icchuka zIladhara muniyoM ko adhyayana karAne vAle aura ziSyoM ke anugraha evaM nigraha ko chor3akara AcArya ke sAre guNoM kA pAlana karane vAle upAdhyAya hote haiN| zaMkA samAdhAna karane vAlA, suvaktA, vAgbrahma, sarvajJa arthAt siddhAntazAstra aura yAvat AgamoM kA pAragAmI, vArtika tathA sUtroM ko zabda aura artha ke dvArA siddha karane vAlA hone se kavi, artha meM madhuratA kA dyotaka tathA vaktRtva ke mArga kA agraNI hotA hai| upAdhyAyapane meM zAstra kA vizeSa abhyAsa hI kAraNa hai, kyoMki jo svayaM adhyayana karatA hai aura ziSyoM ko bhI adhyayana karAtA hai, vahIM guru upAdhyAya hai| upAdhyAya meM vratAdika ke pAlana karane kI zeSa vidhi sarva muniyoM ke samAna hai| ye upAdhyAya parameSThI saMsArI prANiyoM ko saMsAra ke duHkhoM se nikalane kA upAya batAte haiM, sanmArga meM lagAte haiM, svapara kA kalyANa karate haiM aura janajana ke dvArA ArAdhya hote haiN| sAdhu parameSThI kA lakSaNa mUlottarAbhidhAnairakhilaguNaiH shaasnprkaashkraaH| kAle dvitIyake'pi pravartamAnAH pravarazIlAH / / 220 // siMha gaja vRSabha mRga pazu mAruta sUryAbdhi mndrendumnni-| kSityuragAmbarasadRzAH paramapadAnveSiNo yatayaH // 221 // Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 291 anvayArtha - mUlottarAbhidhAnaiH - mUla aura uttara nAmaka / akhilaguNaH - sampUrNa guNoM ke dvaaraa| zAsanaprakAzakarAH - jinazAsana kA udyotana karane vaale| dvitIyake - isa paMcama, kAle - kAla meN| api - bhii| pravarttamAnAH - prvrtmaan| pravarazIlAH - utkRSTa zIla ke dhArI aura / siMhagajavRSabhamRgapazumAruta - sUryAbdhi mandarendu maNi kSityuragAmbara sadRzAH - siMha, hAthI, baila, hariNa, pazu, vAyu, sUrya, samudra, mandara, candramA, maNi, pRthvI, sarpa aura AkAza ke sadRza svabhAva vaale| paramapadAnveSiNoH - paramapada kA anveSaNa karane vaale| yataya: - munIza hote haiN| artha - paJcamahAvrata, paMca samiti, paJcendriya nirodha, Sar3Avazyaka pAlana, snAna tyAga, daMtamaMjana tyAga, vastrAdi ke paridhAna kA tyAga, bhUmizayana, khar3e hokara AhAra lenA, dina meM eka bAra AhAra lenA aura kezaluMcana karanA ye aTThAIsa mUlaguNa haiM / dasa dharma kA pAlana, tIna gupti kA dhAraNa, aThAraha hajAra zIloM kA pAlanA, 22 pariSahavijaya Adi caurAsI lAkha uttaraguNa haiM, jinakA varNana pUrva meM kiyA gayA hai| ina mUlaguNoM aura uttaraguNoM ke dvArA jilazAsana kA udghoTana-prakAzana karate haiN| ina sAdhu parameSThiyoM kA astitva isa paMcama kAla meM bhI pAyA jAtA hai| ye utkRSTa zIla ke dhArI hote haiN| jo ananta jJAnAdi rUpa AtmA ke svarUpa kI sAdhanA karate haiM, jo pA~ca mahAvratoM ko dhAraNa karate haiM, tIna guptiyoM se surakSita haiM, vA aThAraha hajAra zIla ke bhedoM ko dhAraNa karate haiM aura caurAsI lAkha uttaraguNoM kA pAlana karate haiM, ve sAdhu parameSThI siMha ke samAna parAkramI, gaja ke samAna svAbhimAnI yA unnata baila ke samAna bhadraprakRti, mRga ke samAna sarala, pazu ke samAna nirIha gocarI karane vAle, pavana ke samAna nissaMga yA saba jagaha binA rukAvaTa ke vicarane vAle, sUrya ke samAna tejasvI yA sakala tattvoM ke prakAzaka, udadhi arthAt sAgara ke samAna gambhIra, mandarAcala arthAt sumeru parvata ke samAna parISaha aura upasargoM ke Ane para akampa aura aDola rahane vAle, candramA ke samAna zAntidAyaka, maNi ke samAna prabhApuMjayukta, kSiti ke samAna sarva prakAra kI bAdhAoM ko sahane vAle, uraga arthAt sarpa ke samAna dUsare ke banAye hue aniyata Azraya, vasatikA Adi meM nivAsa karane vAle, ambara arthAt AkAza ke samAna nirAlambI yA nirlepa aura sadAkAla paramapada arthAt mokSa kA anveSaNa karane vAle hote haiN| ArAdhanA kI siddhi meM ye pA~coM parameSThI ArAdhya haiN| ina ArAdhya puruSoM kI ArAdhanA se hI muktisiddhi tathA svAtmopalabdhi kI prApti hotI hai| kyoMki ina paMcaparameSThI kA dhyAna mAnasika kAluSya ko dhone ke lie nirmala nIra hai| ArAdhyasvarUpa paMcaparameSThI kA dhyAna mokSadvAra ko kholane ke lie kuMjI ke samAna hai| saMsArasamudra se pAra karane ke lie naukA hai| anAdikAlIna karma paTala se AcchAdita Atmanidhi ko prApta karane ke lie karma rUpI pRthvI kI bhedaka kulhAr3I hai| viSayavAsanA kI pyAsa bujhAne ke lie amRta sadRza hai| mukti rUpI sundarI ke mukhAvalokana ke lie darpaNa ke tulya hai aura kAma, bhoga rUpa aprazasta rAga ke aMgAroM se pacyamAna prANiyoM ke saMtApa ko dUra karane ke lie sajala megha hai| ata: ye pA~ca parameSThI ArAdhya haiN| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 292 isa grantha ke prAraMbha meM AcAryadeva ne guNa aura guNI ke bheda se ArAdhya do prakAra ke kahe the| usameM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyaktapa ke bheda se cAra prakAra ke guNarUpa ArAdhya kA kathana cAra ArAdhanA meM kahA aura yahA~ para guNo (jisameM samyagdarzana Adi guNa pAye jAte hai aise) rUpa pA~ca prakAra ke ArAdhya kA kathana kiyA hai| ataH pA~ca parameSThI ArAdhya haiM unakI ArAdhanA se AtmasvarUpa kI siddhi hotI hai| ArAdhya kathana pUrNa huA / darzanArAdhanA karane vAle mAnava kA svarUpa upazamavedakasamyagdarzanabhAjo vizuddhapariNAmAH / tadyogyaguNA jIvAH samyaktvArAdhakA jJeyAH ||222 // anvayArtha - vizuddhapariNAmAH vizuddha pariNAma vAle / tadyogyaguNAH - samyagdarzana ke yogya guNoM ke dhAraka / upazama-vedakasamyagdarzanabhAjaH - upazama aura kSAyopazamika samyagdarzana yukta / jIvAH - jiiv| samyaktvArAdhakAH samyagdarzana kI ArAdhanA ke ArAdhaka haiN| jJeyA: - jAnanA caahie| isameM kSAyika samyagdarzana kA ullekha nahIM hai| - artha - samyagdarzana kA lakSaNa samyagdarzanArAdhanA meM likhA hai, upazama aura kSAyopazamika samyaktvadhArI vizuddha pariNAma vAle niHzaMkita Adi guNadhAraka jIva hI samyagdarzana ArAdhanA ke ArAdhaka hote haiN| samyagdarzana ArAdhanA kI ArAdhanA karane vAlA samyagdRSTi hI hotA hai, midhyAdRSTi samyagdarzana kI ArAdhanA kA pAtra nahIM hotA kyoMki niHzaMkitAdi guNa sahita samyagdarzana ko dhAraNa karanA hI darzanArAdhanA hai / ArAdhanA aura ArAdhaka jana meM guNa-guNI kA bheda hai, ArAdhanA guNa hai aura ArAdhaka guNI hai| samyagdarzanAdi guNoM ko sva meM pragaTa karane ke lie una guNoM kI ArAdhanAkara stra meM una guNoM ko pragaTa kara lenA hI ArAdhanA hai| jJAnArAdhanA ke ArAdhaka jana kA lakSaNa matyAdicchadmasthajJAnasametAstaducitaguNavantaH / jJAnArAdhakasaMjJA bhavanti suvizuddhapariNAmAH // 223 // anvayArtha - matyAdicchadyasthajJAnasametAH - matyAdi chadyastha jJAna se yukta / taducitaguNavantaH Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 293 - mati, zrutajJAna ke ucita guNa, artha, vyaMjana aura donoM zuddha par3hanA Adi guNoM ke dhAraka / suvizuddhapariNAmAH - vizuddha pariNAma vAle jIva / jJAnArAdhakasaMjJAH - jJAnArAdhanA ke ArAdhaka nAma vaale| bhavanti - hote haiN| artha - jJAnAvaraNa karma ke udaya se yukta jIva ko chadmastha kahate haiN| jisa ghAtiyA karma ke samUha ke kAraNa jIva cAroM gatiyoM meM saMsaraNa karate haiM vaha ghAtiyA karma kA samUha chadma vA saMsAra hai aura ghAtiyA karma ke sAtha rahane vAle jIva chAstha yA saMsArastha kahalAte haiN| chadmastha do prakAra ke hote haiM: mithyAdRSTi aura samyagdRSTi / samyagdRSTi chadmastha 2 prakAra ke hote haiM : (1) sarAga (2) viitraag| cauthe guNasthAna se dasaveM guNasthAna taka sarAga chadyastha hai aura gyArahaveM, bArahaveM guNasthAna meM vItarAga chadmastha kahalAte haiN| vItarAga chadyastha 2 prakAra ke haiM, upazAMtakaSAya aura kSINakaSAya / 11veM guNasthAna meM upazAMta kaSAya vItarAga chadyastha hai aura 12veM guNasthAna meM kSINakaSAya vItarAga chadmastha hai| kSINakaSAya vItarAgachadastha akRtyAkRtya aura kRtakRtya ke bheda se 2 prakAra ke haiN| kSINakaSAya guNasthAna meM moharahita 3 ghAtiyA prakRtiyoM kA kANDakaghAta hotA hai, usameM aMta samaya meM prakRtiyoM kA ghAta hotA hai, usako kRtakRtya kahate haiM arthAt kANDakaghAta ke bAda bhI kucha dravya zeSa raha jAtA hai, jisakA kANDakaghAta saMbhava nahIM hai| isa zeSa dravya ko samaya - samaya prati udayAvalI meM prApta karake eka-eka niSeka kA krama se antarmuhUrta kAla dvArA abhAva karatA hai, isa antarmuhUrta kAla meM kRtakRtya chadyastha kahalAtA hai| chadmastha prANiyoM ke saMyoga se hone vAle mati Adi jJAna bhI chadmastha kahalAte haiM arthAt mati Adi kSAyopazamika jJAna chadmastha jJAna haiN| jo isa chayastha jJAna se yukta haiM ve chadmastha jJAnI haiN| artha zuddha par3hanA, akSara zuddha par3hanA, donoM zuddha par3hanA, vinayapUrvaka par3hanA, bahumAna se par3hanA upadhAna se par3hanA, kAla meM svAdhyAya karanA aura jisa guru se paThana kiyA hai, unakA nAma nahIM chipAnA ye ATha jJAna ke guNa haiN| inakA vizeSa varNana jJAna ArAdhanA meM kiyA hai| jJAna ke ucita guNadhArI arthAt guNoM kA dhArI jJAna ArAdhanA kA ArAdhaka hotA hai, kyoMki jo akSara zuddha nahIM par3hatA, artha zuddha nahIM par3hatA, akAla meM svAdhyAya karatA hai, vinaya se nahIM par3hatA hai, bahumAna aura upadhAna se nahIM par3hatA hai, guru kA nAma chipAtA hai, vaha jJAna kA ArAdhaka nahIM, apitu jJAna kA virAdhaka hai| isalie jJAna ke ArAdhaka ko 'taducitaguNavantaH' vizeSaNa diyA hai| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 294 cAritra ArAdhanA ke ArAdhaka kA lakSaNa dezaviratAdinaSTakaSAyAntAH vardhamAnazubhalezyAH / zIlaguNabhUSitAste cAritrArAdhakA jnyeyaaH||224|| anvayArtha - dezaviratAdinaSTakaSAyAntaH - dezaviratAdi guNasthAna se lekara kSINakaSAyaparyanta vAle jIva / vardhamAna-zubhalezyAH - varddhamAna hai zubha lezyA jinhoMke / zIlaguNabhUSitAH - zIlaguNoM se bhUSita / te - ve mAnava mhaapuruss| cAritrArAdhakA; - cAritra ArAdhanA ke ArAdhaka / jJeyAH - jAnane caahie| artha - cAritra kA prAraMbha paMcama guNasthAna se hotA hai, isalie paMcama guNasthAna se lekara kSINakaSAya (12veM guNasthAna) paryanta jIva cAritra ArAdhanA ke ArAdhaka kahalAte haiN| jina jIvoM ke kRSNa, nIla aura kApota lezyA hotI hai, ve cAritra kA pAlana nahIM kara skte| ata: vardhamAna zubhalezyA vAle hI cAritra ke ArAdhaka kahe gaye haiN| zIlaguNa rUpI bhUSaNoM ke dhAraka mahApuruSa hI cAritra ke ArAdhaka haiN| isalie AcAryadeva ne cAritra ArAdhaka ke do vizeSaNa diye haiM, vardhamAnazubhalezyA aura zIlaguNoM se vibhuussit| tapa ArAdhaka kA lakSaNa dezaviratAdinaSTakaSAyAntAH svocitottmaacrnnaaH| saMzuddhacittayuktAstapaso hArAdhakA gmyaaH||225|| anvayArtha - svocitottamAcaraNAH - svakIya guNasthAnoM meM hone vAle uttama AcaraNa ke dhaark| saMzuddhacittayuktAH - saMzuddha citta se yukta / dezaviratAdinaSTakaSAyAntAH - dezaviratAdi se kSINakaSAya taka ke guNasthAnavI jiiv| hi - nizcaya se| tapasaH - tapa ke| ArAdhakAH - ArAdhaka / gamyA: - jAnane caahie| artha - tapa ArAdhanA aura cAritra ArAdhanA meM koI vizeSa antara nahIM hai kyoMki cAritradhArI hI vAstava meM tapazcaraNa kara sakate haiN| jisa prakAra samyagdarzana ke binA jJAna ArAdhanA nahIM hai, usI prakAra cAritra ke binA tapArAdhanA nahIM hai| tapArAdhanA kA prAraMbha dezavirata guNasthAna meM hotA hai aura aMta kSINakaSAya guNasthAna meN| apane guNasthAna ke yogya uttama AcaraNa karane vAle, atyanta zuddha citta vAle, paMcama guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna taka ke jIva tapa ArAdhanA ke ArAdhaka hote haiN| yadyapi SaTkhaNDAgama kI terahavIM pustaka meM tapokarma chaThe guNasthAna se kahA hai parantu kucha aMza meM paMcama guNasthAna meM bhI tapArAdhanA hai kyoMki isa guNasthAna meM bhI indriyoM aura mana kA kisI aMza meM nirodha hotA hI hai| anyathA ekadezavrata rUpa paMcama guNasthAna nahIM ho sktaa| isalie isa grantha meM paMcama guNasthAna se tapa ArAdhanA kA prAraMbha mAnA hai| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 1295 darzanamArAdhayatA jJAnaM hyArAdhitaM bhaveniyamAt / jJAnaM tvArAdhayatA bhajanIyaM darzanaM vidyAt / / 226 // anvayArtha - hi - nizvaya se| darzanaM - darzana kii| ArAdhayatA - ArAdhanA karane vAle ke| jJAnaM - jJAna / ArAdhitaM - aaraadhnaa| niyamAt - niyama se| bhavet - hotI hai| tu - parantu / jJAnaM - jJAna / ArAdhayatA - ArAdhanA karane vAle ke| darzanaM - darzana ! bhajanIyaM - bhajanIya hai arthAt jJAna ArAdhanA vAle ke darzana ArAdhanA ho bhI sakatI hai aura nahIM bhI ho sakatI hai| vidyAt - aisA samajhanA caahie| artha - jo mAnava darzana kI ArAdhanA karatA hai, usake jJAna ArAdhanA avazya hotI hai arthAt samyagdRSTi, samyagjJAna kI ArAdhanA avazya karatA hai, parantu jo jJAna kI ArAdhanA karatA hai, vaha samyagdarzana kA ArAdhaka ho bhI sakatA hai aura nahIM bhI ho sakatA hai| aisA ekAnta niyama hai ki jo samyagdarzana kI ArAdhanA karatA hai vaha samyagjJAna kI ArAdhanA avazya karatA hai, kyoMki samyagdarzana ke hone para samyagjJAna avazya hotA hai, parantu jo jJAna kI ArAdhanA karatA hai, vaha darzana kI ArAdhanA kare hI kare, aisA niyama nahIM hai| kyoMki mithyAdRSTi bhI dravyazruta kI ArAdhanA kara sakatA hai| samyagdarzanabhAjA jJAnaM bhAvAtmakaM sadA haasti| dravyAtmakaM ca tasmAt pUrvArthaM kathitamAcAryaiH // 227 / / anvayArtha - samyagdarzanabhAjAH - samyAdRSTi ke| hi- nizcaya se| bhAvAtmakaM - bhAvAtmaka / ca - aur| dravyAtmakaM - dravyAtmaka / jJAna - jJAna / sadA - hmeshaa| asti - hote haiN| tasmAt - islie| AcAryaiH - AcAryoM / pUrvArdhaM - jJAna ke pUrva darzana | kathitaM - kahA hai| artha - samyagdRSTi bhavyAtmA ke dravyAtmaka aura bhAvAtmaka zrutajJAna niraMtara rahatA hai, isalie AcAryadeva ne samyagdarzana ke pazcAt jJAna ArAdhanA kahI hai| arthAt samyagdarzana ke anantara hI samyagjJAna hotA hai, isalie samyagdarzanArAdhanA ke bAda jJAna ArAdhanA kahI hai| mithyAdRSTau ca yatau dravyazrutamasti ttsmaaloky| zuddhanayenoktaM tatpazcArdhaM sUribhistu tataH // 228|| anvayArtha - ca - aur| mithyAdRSTau - mithyAdRSTi / yatau - muni meN| dravyazrutaM - dravyazruta / asti - hai| tat - usko| samAlokya - dekhakara / tataH - islie| sUribhiH .. AcAryadeva ne| zuddhanayena - zuddhanaya kI apekSA / tatpazcArdhaM - jJAnArAdhanA ke pazcAt drshnaaraadhnaa| uktaM - kahI hai| tu - prntu| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam * 296 zuddhanayAvijJAnaM mithyAdRSTabhadhanti shaanm| tasmAnmithyAdRSTimA'nasyArAdhako naiva // 229 / / anvayArtha - mithyAdRSTeH - mithyAdRSTi kA / zuddhanayAvijJAnaM - zuddhanaya se hone vAlA vijJAna / ajJAnaM - ajJAna hii| bhavanti - hotA hai| tasmAt - islie| mithyAdRSTiH - mithyAdRSTi / jJAnasya - jJAna kA | ArAdhakaH - ArAdhaka / na eva - nahIM hai| artha - mithyAdRSTi munirAja gyAraha aMga ke pAThI ho sakate haiN| ataH dravyaliMgI muni dravyazruta ArAdhaka hai, aisA jAnakara kucha AcAryoM ne zuddha naya kI apekSA prathama jJAna ArAdhanA aura pazcAt darzana ArAdhanA kA kathana kiyA hai, parantu zuddhanaya kI apekSA mithyAdRSTi ke jo vijJAna kahA hai, vaha vAstava meM ajJAna hI hai| isalie mithyAdRSTi jJAna kA ArAdhaka nahIM hai| samyagdarzana kI prApti dezanAlabdhi pUrvaka hI hotI hai kyoMki tattvajJAna ke binA tattvArthazraddhAnapUrvaka samyagdarzana nahIM ho sakatA isalie pUrva meM jJAna hotA hai, phira darzana hotA hai| aisA kathana kiyA jAtA hai, parantu tattvazraddhAna rahita jIvAdi padArthoM kI jAnakArI rUpa jo jJAna hai, vaha jJAna samIcIna nahIM hai, apitu mithyA hI hai isalie samyagdarzana ke anantara hI jJAna kI ArAdhanA hotI hai| saMyamamArAdhayatA tapaH samArAdhitaM bhaveniyamAt / ArAdhayatA hi tapazcAritraM bhavati bhajanIyam / / 230 // anvayArtha - saMyama - saMyama kii| ArAdhayatA - ArAdhanA karane vaalaa| niyamAt - niyama se| tapaH - tapa kaa| samArAdhitaM - ArAdhaka | bhavet - hotA hai| hi - parantu / tapa: - tapa kii| ArAdhayatA - ArAdhanA karane vAle ke / cAritraM - cAritra / bhajanIyaM - bhajanIya hai| ysmaaccaaritrvtstnucetodrprodhruuptpH| saMlakSyate hi tasmAt pUrvAdhaM vidbhirupadiSTam / / 231 // anvayArtha - yasmAt - kyoMki / cAritravata: - cAritravAna ke / tanucetodarparodharUpatapaH - zarIra aura mana ke darpa kA rodha rUpa tapa / hi - nizcaya se| saMlakSyate - dekhA jAtA hai| tasmAt - islie| vidbhiH - vidvAnoM ne| pUrvAdha - tapa ke pUrvArdha meM saMyama ArAdhanA kaa| upadiSTaM - upadeza diyA hai| artha - jo prANI saMyama kI ArAdhanA karatA hai, vaha mana aura zarIra kA nirodha karatA hI hai arthAt paMca iMdriyoM kA aura mana kA nirodha karanA tathA zarIra ko kRza karanA saMyama hai| indriyoM evaM mana kA saMyamana karane ke lie tapazcaraNa kI AvazyakatA hotI hai| isalie saMyama kI (cAritra) kI ArAdhanA karane vAle tapa kI ArAdhanA avazya karate haiM, parantu tapa kI ArAdhanA karane vAle ke cAritra kI ArAdhanA bhajanIya Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 297 hai arthAt ho bhI sakatI hai aura nahIM bhI ho sktii| cAritrayukta tapa karane vAle prANI ke to cAritra ArAdhanA hotI hai, parantu jinake cAritra nahIM hai ve upavAsa Adi ke dvArA zarIra ko kRza karate haiM, unake cAritra ArAdhanA nahIM hai| kyoMki cAritravAna ke hI zarIra aura citta ke darpa kA nirodha karane rUpa tapa avazya pAyA jAtA hai| isalie vidvAnoM (jJAnIjanoM) ne tapArAdhanA ke pUrva hI cAritra ArAdhanA kA kathana kiyA hai| tanucetodarpaharaM tapo'styasaMyamavato'pyazuddhanayAt / yattatsamuktamAryairAryAH pazcArdhamAcAryaiH || 232 || anvayArtha azuvanayAt - azuddhanaya kI apekSA / asaMyamavataH - asaMyamI ke| api - bhii| tanucetodarpaharaM zarIra aura ena ke darpa kA nAzaka bada jo tapaH hai| usa tapa kI apekSA | AryaiH - zreSTha AcAryaiH - AcAryoM ne pazcArdhaM tapa ArAdhanA ke bAda | tat - cAritra / asti I ArAdhanA / samuktaM kahI hai, aisaa| AryA AryoM kA mata hai| - - - - kinhIM AcAryoM ne jJAnArAdhanA, darzanArAdhanA, tapArAdhanA usake bAda cAritra ArAdhanA kA kathana kiyA hai | cAritra bhakti meM bhI isI prakAra kA kathana hai| isalie kahA gayA hai ki azuddha naya kI apekSA asaMyamI ke tapa ArAdhanA kahIM hai / ata: cAritra pUrva tapa ArAdhanA kA kathana AcAryoM ne kahA hai / parantu isa grantha meM prathama samyagdarzana ArAdhanA, dvitIya jJAnArAdhanA, tRtIya cAritra ArAdhanA aura caturtha tapa ArAdhanA kahI hai| - isa grantha meM AcAryadeva ne kahA hai ki yadyapi mithyAdRSTi munirAja 11 aMga ke pAThI ho sakate haiM tathA asaMyamI bhI tapazcaraNa karatA hai, isalie kinhIM - kinhIM AcAryoM ne asaMyamI ke bhI tapa ArAdhanA svIkAra kI hai| parantu vAstava meM mithyAdRSTi ke darzanAdi ArAdhanA nahIM haiN| samyagdRzo'pyaviratasyAsti tapo naiva zuddhanayadRSTyA / tanucetodaNDanamapi pUrvArjitapApaphalametat ||233|| - anvayArtha zuddhanayadRSTyA - zuddhanaya kI dRSTi se / aviratasya avirata ke / samyagdRza: * samyagdRSTi ke / api - bhii| tapaH tapa / naiva- nhiiN| asti hai| isalie | etat tanucetodaNDanaM zarIra aura mana ke darpa kA nirodha karanA / api bhI, usake / pUrvArjitapApaphalaM pUrva meM upArjita pApa kA phala hai| yaha / 1 - - - artha- zuddhanaya kI dRSTi se avirata samyagdRSTi ke bhI tapa nahIM hai, mithyAdRSTi ke to tapa ho nahIM sakatA / mithyAdRSTi jo zarIra aura mana kA virodha karatA hai, vaha usake pUrvopArjita pApa kA phala hai arthAt pUrvopArjita pApa ke phala se indriya viSaya bhoga prApta nahIM hote haiM, taba zAMtipUrvaka sahana karatA hai, usase akAmanirjarA hotI hai, isalie yaha bAla tapa hai, vAstavika tapa nahIM hai| isalie kahA gayA hai ki yaha pUrvopArjita pApa kA phala hai| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 298 ArAdhayatA caritaM samastamArAdhitaM bhveniymaat| ArAdhayatAM zeSaM caritaM bhajanIyamityAhuH // 234 / / anvayArtha - caritaM - cAritra kii| ArAdhayatA - ArAdhanA karane vAle ke dvArA / niyamAt - niyama se| samastaM - sArI (jJAnAdi sampUrNa aaraadhnaa)| ArAdhitaM - aaraadhit| bhavet - hotI haiN| parantu zeSaM - zeSa ArAdhanA kii| ArAdhaktAM - ArAdhanA karane vAle ke| caritaM - cAritra aaraadhnaa| bhajanIyaM - bhajanIya hai| iti - isa prakAra AcAryoM ne| AhuH - kahA hai| artha - jo mAnava cAritra kI ArAdhanA karatA hai, usake niyama se darzana Adi cAroM ArAdhanA hotI hai| kyoMki jJAna, darzana, tapazcaraNa ke binA cAritra kA pAlana nahIM hotA hai| parantu jo darzana Adi kI ArAdhanA karatA hai, usake cAritra kI ArAdhanA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai| kyoMki samyagdarzana aura samyagjJAna kI ArAdhanA to avirata samyagdRSTi ke bhI hotI hai, parantu cAritra kI ArAdhanA aura tapa kI ArAdhanA dezavirata se hI prAraMbha hotI hai, isalie kahA jAtA hai ki zeSa kI ArAdhanA karane vAle ke cAritra ArAdhanA bhajanIya hotI hai| zuddhAzuddhanayadvayamAzrityAtyantamAgame nipunnaaH| kathayantvasyAbhAvaM jJAtvAryA ye guNasamagrAH // 235 / / anvayArtha - ye - jo| Agame - Agama meN| atyantaM - atynt| nipuNA: - nipuNa haiN| guNasamagrA: - guNoM meM zreSTha / AryA: - mahAn aacaary| asya - isa kathana ke| abhAvaM - abhAva ko| jJAtvA - jAnakara / zuddhAzuddhanayadvayaM - zuddha aura azuddha donoM nayoM kaa| Azritya - Azraya lekr| kathayantu - kathana kreN| artha - AcAryadeva ArAdhaka jana ke svarUpa kA aura ArAdhanAoM kA kathana karake antima kSamAyAcanA karate haiN| jo mahAn AcArya haiM, jo Agama meM atyanta nipuNa haiM, sAre guNoM se samRddha haiM, paripUrNa haiM, ve AcArya zuddha aura azuddha donoM nayoM kA Azraya lekara ArAdhanAoM kA kathana kreN| arthAt kisa guNasthAna se kauna sI ArAdhanAoM kA prAraMbha hotA hai, kisa guNasthAna taka unakA astitva hai, ina ArAdhanAoM kA ArAdhaka kauna hai, aisA zAstroM ke dvArA jAnakara varNana kreN| vastu kA kathana zuddha aura azuddha donoM nayoM ke Azrita hai| nizcaya naya bhI zuddha aura azuddha ke bheda se do prakAra kA hai athavA zuddha naya nizcaya naya hai, azuddha naya vyavahAranaya hai / vyavahAra aura nizcaya donoM kI paraspara sApekSatA rakhate hue jo vastu kA kathana kiyA jAtA hai, vahI vAstava meM vastu kA svarUpa hotA hai, ata: eka naya ko gauNa aura eka naya ko mukhya karake vastu kA kathana karanA caahie| nirapekSa naya mithyA hote haiM, ata: eka naya kI apekSA kathana karanA yukta nahIM hai| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 299 AcAryoM ne donoM nayoM kI apekSA kathana kiyA hai, isalie likhA hai ki zuddha aura azuddha donoM nayoM kA Azraya lekara kathana karanA cAhie / ArAdhaka jana kA kathana pUrNa huaa| ArAdhanA ke upAya zaGkAdidoSasaMkulasaMtyAgazcetasA sdaabhyaasH| niHzaMkAdiguNAnAM smyktvaaraadhnopaayH||236|| anvayArtha - zaMkAdidoSasaMkulasaMtyAgaH - zaGkAdidoSoM ke samUha kA tyAga karake / cetasA - citta ke dvArA / sadA - hmeshaa| ni:zaMkAdiguNAnAM - niHzaMkita Adi guNoM kaa| abhyAsa: - abhyAsa krnaa| samyaktvArAdhanopAyaH - samyaktva kI ArAdhanA kA upAya hai| __artha - samyagdarzana ke zaMkAdi paccIsa doSoM ke samUha kA tyAga karake nirantara apane citta ke dvArA niHzaMkitAdi guNoM kA abhyAsa karanA samyaktvArAdhanA kA upAya hai| zaMkA - jinendra bhagavAna ke vacanoM meM zaMkA vA saMzaya krnaa| kAMkSA - sAMsArika bhogoM kI vAJchA karanA, sAMsArika bhogoM meM Asakti rkhnaa| vicikitsA - jinadharmAvalambI vA jinadharma se glAni karanA, unameM anurAga nahIM rakhanA tathA munirAja ke nana vA malina zarIra ko dekhakara ghRNA krnaa| mUDhadRSTi - heyopAdeya kA nirNaya nahIM karanA tathA devazAstraguru ke svarUpa ko na jAnakara yadvA tadvA nirNaya krnaa| anupagRhana - ajJAnI evaM azakta janoM ke dvArA kiye gaye doSoM ko pragaTa karanA, unakA AcchAdana nahIM krnaa| asthitIkaraNa - vratoM se vA zraddhAna se gire hue prANiyoM ko vrata evaM zraddhAna meM sthira nahIM krnaa| avAtsalya - jinadharma aura jinadharmAvalambiyoM meM anurAga nahIM rkhnaa| aprabhAvanA - ajJAnarUpI andhakAra ko haTAkara jinadharma kA udyota nahIM krnaa| ye niHzaMkitAdi ATha guNoM se viparIta uparyukta ATha doSa haiN| ATha prakAra ke mada (ghamaNDa) samyagdarzana ke ghAtaka hone se sabhyagdarzana ke doSa haiN| jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se hone vAle vinAzIka jJAna ko prApta kara ghamaNDa karanA jJAnamada Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamunvayam 0300 sAMsArika khyAti, pUjA, pratiSThA prApta kara unmatta ho jAnA pUjAmada hai| mAtA ke parivAra yAnI nanihAla ke logoM ke dhanADhya hone para ghamaNDa karanA jAtimada hai | pitA ke parivAra ke logoM ke dhanADhya Adi hone para ghamaNDa karanA kulamada hai| zArIrika zakti kA karanA usa hai| sAMsArika aizvarya prApta kara unmatta honA aizvarya mada yA Rddhi mada hai| bahiraMga upavAsa Adi tapa karake ghamaNDa ko prApta honA ki maiMne dasa-dasa upavAsa kiye haiM, maiM nIrasa khAtA hU~, mere samAna tapazcaraNa karane vAlA koI nahIM hai, ityAdi bhAva tayabhada haiN| zarIra ke saundarya kA ghamaNDa karanA rUpamada hai| ye ATha prakAra ke mada samyagdarzana ke ghAtaka haiM, ataH doSa haiN| samyagdarzana kI ghAtaka tIna mUr3hatA hai- lokamUr3hatA, devamUr3hatA aura gurumuuddh'taa| vastu ke svarUpa kA vicAra na karake laukika janoM kI dekhAdekhI karanA lokamUr3hatA hai| jaise laukika janoM ko pUjate dekhakara nadI Adi meM snAna karane meM, usakI pUjA meM dharma mAnakara pUjA karanA lokamUr3hatA hai / rAgadveSa se malina devatAoM ko Apta mAnakara sAMsArika bhogoM kI prApti ke lie unako pUjanA, unakA satkAra karanA devamUr3hatA hai| pAkhaNDI sAdhuoM kI sevA karanA, unakA satkAra karanA, unakI prazaMsA karanA guru / pAkhaNDa mUr3hatA hai| kuguru, kudeva, kudharma aura unake sevakoM kA satkAra- pUjA bahumAna karanA ye SaT anAyatana sevA hai| arthAt kuguru, kudeva, kudharma aura unake sevaka samyagdarzana ke ghAtaka hone se anAyatana haiM, mithyAdarzana ke Ayatana haiN| samyagdarzana ke ye 25 doSa samyagdarzana ko malina karane vAle haiM, ataH ina doSoM kA mAnasika zuddhipUrvaka tyAga karanA samyaktva kI ArAdhanA kA upAya hai| asti nAsti, bhAva aura abhAva Adi virodhI dharma eka sAtha rahate haiM, ataH durguNoM kA tyAga karake sadguNoM kA niraMtara abhyAsa karanA caahie| isa prakAra doSarahita, ATha guNa sahita samyagdarzana kA pAlana karanA darzanavizuddhi haiN| jinopadiSTa nirgratha mokSamArga meM ruci tathA niHzaMkitAdi ATha aMga sahita honA so darzanavizuddhi Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 301 hai| 25 doSarahita, ATha aMga sahita nijAtmarUpa AtmAnubhava jisa prakAra samyagdarzana kI vizuddhi meM kAraNa hai usI prakAra bAhya khAna-pAna kI zuddhi bhI samyagdarzana kI vizuddhi meM kAraNa hai| kyoMki bAhya khAna-pAna se bhI samyagdarzana malina hotA hai| bhAvaprAbhRta kI TIkA meM zrutasAgara jI ne likhA hai ki samyagdarzana ko ATha guNoM sahita honA cAhie tathA carma kI vastu meM rakhe hue jala, tela, ghI Adi vastuoM ke khAne kA tyAga karanA, pA~ca udambara phala, madya, mAMsa, madhu ke khAna kA tyAga kara aSTa mUlaguNa dhAraNa karanA, jamIkaMdamUla ke khAne kA tyAga karanA, tarabUja, pA~ca prakAra ke puSpa, AcAra, kausubha patra aura patte kI zAka-bhAjI kA tyAga karanA caahie| samyagdarzana ko nirmala karane ke lie mAMsAhArI ke hAtha kA bhojana-pAnI grahaNa nahIM karanA cAhie tathA jisa bartana meM mAMsAhArI bhojana karatA hai, usa bartana meM samyagdRSTi ko bhojana nahIM karanA caahie| prathamAnuyoga ke paThana-manana-ciMtana karane se bodhi-samAdhi kI prApti hotI hai, ata; aSTa aMgoM meM prasiddha mahApuruSoM kA kathana bhI sunanA paramAvazyaka hai| unakA ullekha yahA~ kiyA jA rahA hai. jisa prakAra guNa ke binA guNI nahIM raha sakatA, usI prakAra niHzaMkitAdi guNoM ke binA samyagdarzana rUpI guNI nahIM rahatA / yahI ATha guNa Age calakara ATha aMgoM ke rUpa meM pracalita ho gye| jaise zarIra apane aMgopAMga meM samAhita hai, usI prakAra samyagdarzana bhI apane aMgoM meM samAhita hai| ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM samantabhadra svAmI ne ina ATha aMgoM kA saMkSipta kintu hRdayagrAhI varNana kiyA hai| puruSArthasiddhyupAya meM amRtacaMdra svAmI ne inake lakSaNa batalAne ke lie ATha zloka likhe ina ATha aMgoM kI mAnyatA samyagdarzana kA pUrNa vikAsa karane ke lie Avazyaka hai| aMgoM kI AvazyakatA batalAte hue svAmI samantabhadra ne likhA hai ki jisa prakAra kama akSara vAlA maMtra viSavedanA ko naSTa karane meM asamartha rahatA hai, usI prakAra kama aMgoM vAlA samyagdarzana saMsAra kI saMtati kA cheda karane meM samartha nahIM hotaa| 'tattva yahI hai, isI prakAra hai, anya nahIM, anya prakAra nahIM,' aisI aDola, akaMpa tattva-ruci ko niHzaMkita aMga kahate haiN| samyamdRSTi nirbhIka evaM niHzaMka hotA hai, kyoMki samyagdRSTi samajhatA hai ki sat kA vinAza aura asat kA utpAda nahIM hotA hai, phira bhaya kiskaa| ___ kaSAya athavA ajJAna ke kAraNa hI mithyAbhASaNa hotA hai| jo niSkaSAya, vItarAga aura sarvajJa hone ke kAraNa pUrNa jJAnI haiM, unake vacana satya hI hote haiN| isa prakAra vItarAga ke vacana para aDola, akaMpa zraddhAna honA niHzaMkita guNa hai| jinadharma para jisakI avicala AsthA hai, dAnavI zakti bhI use satya se, dharma yA akhaMDa Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamukhyayam 302 AtmavizvAsa se vicalita nahIM kara sktii| aMjana cora ke samAna jisakA aDiga vizvAsa hai aura nirbhayatA jisake hRdaya meM kUTa-kUTa kara bharI rahatI hai, usake yaha aMga hotA hai| ATha aMgoM meM prasiddha hone vAloM kI kathAe~ (1) aMjana cora rAjA aramanthi kA putra lalitAMga pUrvopArjita karmodaya ke kAraNa kusaMgati meM par3akara sapta vyasanI cora bana gayA thaa| auSadhi-vijJAnavettA ne aisA aMjana banAyA ki jisako A~kha meM A~jane se A~jane vAlA kisI ko nahIM dikhatA, parantu usako sabakucha dikhatA thaa| rAjakumAra corI-kalA meM itanA nipuNa ho gayA ki logoM ke dekhate hue unake sAmane se vastuoM kA apaharaNa kara letA thA ata: logoM ne use aMjana cora nAma se pukAranA prAraMbha kara diyaa| ____ aMjana cora kA prema rAjagRhI nagarI kI pradhAna vezyA mAgekAMcanA se ho gayA thaa| Aja bhane prajApAla kI mahArAnI kanakAvatI ke gale meM jyotiprabha nAmaka ratnahAra dekhA hai| yadi isa samaya vaha hAra lAkara mujhe doge to tuma mere pati ho, nahIM to hamAre-tumhAre prema kA anta hai|" vezyA ne striyocita bhAva bhaMgI pradarzita karate hue kahA / aMjana cora ko vezyA kA tAnA sahana nahIM huaa| vaha A~khoM meM aMjana lagAkara hAra curAne ke lie cala pdd'aa| apane kArya meM catura aMjana ne jyotiprabhahAra ko apane hAtha meM le liyA, kintu hAra meM lagI huI maNiyoM kA prakAza bahuta teja thA, jisase vaha hAra ko chipA na skaa| ataH sazastra sipAhiyoM ne usake padacAlana kA lakSya karake hallA karate hue usakA pIchA kiyaa| nikala bhAgane meM asamartha aMjana hAra ko chor3akara bhAgatA huA zmazAna bhUmi meM AyA, jahA~ para eka vRkSa kI zAkhA para 108 rassiyoM kA eka chIMkA laTaka rahA thaa| nIce camacamAtI talavAra Adi tIkSNa zastra gar3e the| TimaTimAte dIpaka ke prakAza meM dikha rahI thI cAroM tarapha bhISaNa attvii| eka mAnava kabhI chIMke para car3hatA aura kabhI nIce gar3e hue zastroM se bhayAtura ho nIce utara aataa| "pralayakAla ke andhakAra se vyApta isa kAla meM aisA duSkara karma karane vAle mahAsAhasI puruSa tuma kauna ho ?' aJjana cora ne puuchaa| __vaha bolA - "merA nAma vAriSeNa hai| maiM AkAzagAminI vidyA siddha karane AyA huuN| jinadatta seTha ne kahA thA ki nIce tIkSNa zastra rakhakara Upara 108 rassI ke chIMke para baiThakara isa maMtra kA japa karate hue eka - eka rassI kATanA, antima rassI kaTate hI tujhe AkAzagAminI vidyA siddha ho jaayegii| parantu bhAI mujhe vizvAsa nahIM ho rahA hai, mana zaMkita hai, kahIM vidyA-siddhi ke lobha meM prANoM se hAtha na dhonA pdd'e|" aMjana cora usakI bAtoM ko sunakara manda muskAna ke sAtha bolA - "tuma Darapoka ho| tumheM maMtra para vizvAsa nahIM hai, mujhe isa vidyA kI sAdhanA karane do|" vAriSeNa prANoM ke moha meM par3akara ghabarA gayA aura usane maMtra Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 303 tathA usakI vidhi aMjana cora ko batalA dii| "jinadatta ke vacana asatya nahIM ho skte| isa maMtra kA prabhAva aciMtya hai|" aisI dRr3ha zraddhA ke sAtha niHzaMka hokara aMjana ne eka hI jhaTake meM sArI rassiyA~ kATa dii| jaba vaha nIce girane ko hI thA ki isI bIca AkAza-gAminI vidyA ne Akara use AkAza meM adhara jhela liyaa| usa vidyA ke prabhAva se aMjana cora sumeru parvata sthita jinamaMdiroM kI vandanA karatA huA, nandana vana meM pahu~cA jahA~ jinadatta pUjA kara rahA thaa| usane jinadatta ko namaskAra kara usakI bhUri-bhUri prazaMsA kI aura tatrastha cAraNa RddhidhArI munirAja ke caraNa-kamaloM meM namaskAra kara jinadIkSA grahaNa kI aura ghora tapazcaraNa karake ghAtiyA karmoM kA nAza kara kevalajJAna prApta kara mukti-pati bana gyaa| yaha hai ni:zaMkita guNa kI mahimA ! jinavacanoM para dRr3ha vizvAsa se hI samyagdarzana jyoti jagamagA uThatI hai| sAMsArika bhogoM kI vAMchA nahIM karanA, saMsAra ke bhogoM ke svarUpa kA ciMtana kara unase virakta honA ni:kAMkSita aMga hai| jaba anta:karaNa meM samyagdarzana kI jyoti prakAzamAna hotI hai to anAdikAlIna aMdhakAra sahasA vilIna ho jAtA hai aura samagra tattva apane vAstavika rUpa meM udbhAsita hone lagate haiN| tabhI AtmA ke prati pragAr3ha ruci kA AvirbhAva hotA hai aura sAMsArika bhoga nIrasa pratIta hone lagate haiN| vaha prANI kisI pralobhana meM par3akara para-mata kI athavA sAMsArika sukhoM kI abhilASA nahIM karatA, apitu una AkAMkSAoM kA tyAga kara niHkAMkSita guNadhArI banatA hai| jo sAMsArika sukhoM ke badale meM samyaktva beca detA hai, vaha chAcha ke badale meM mANikya ko beca dene vAle manuSya ke samAna apane ko ThagatA hai| iMdriyajanya sukha vAstavika sukha nahIM, tRSNA kI vRddhi kA kAraNa hone se duHkha rUpa hI haiN| ye bhoga bhujaMga se bhI adhika bhayAvaha haiM kyoMki bhujaMga se DasA huA prANI eka hI bAra maratA hai jabaki bhoga rUpI bhujaMga se DasA huA prANI anaMta bAra mRtyu ko prApta hotA hai| aisA vicAra karane vAle ke hRdaya meM sAMsArika bhogoM se aruci ho jAtI hai| abhilASA tIna prakAra kI hotI hai- ihaloka saMbaMdhI, paraloka saMbaMdhI aura kudharma sNbNdhii| isa loka meM cakravartI, baladeva, dhanADhya athavA aneka prakAra ke vaibhava prApta hone kI vAMchA karanA iha loka saMbaMdhI abhilASA hai| parabhava meM indra - pratIndra Adi padaprApti kI bAMchA karanA paraloka saMbaMdhI abhilASA hai| sAMsArika bhogoM kI prApti ke lie kudharma kI vAMchA karanA kudharmAbhilASA hai| ye tInoM prakAra kI abhilASAe~ samyagdarzana kI ghAtaka haiN| isalie samyagdRSTi sAMsArika bhogoM ke lie tapa kA anuSThAna nahIM karatA, apitu karmanirjarA ke lie karatA hai| ata: ni:kAMkSita aMga kA dhArI hotA hai| sAMsArika vaibhava ke pralobhana se vaha kabhI apane pada se cyuta nahIM hotaa| jaise anantamatI, sutArA, sItA Adi sannAriyoM kA mana vicalita nahIM huaa| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 304 (2) anantamatI aSTAlikA parva aayaa| priyadatta seTha ne dharmakIrti munirAja ke caraNa-sAnnidhya meM ATha dina ke lie brahmacarya vrata grahaNa kiyA, sAtha meM usane priya putrI anaMtamatI ko bhI vinodavaza brahmacarya vrata dilA diyaa| ukta ghaTanA ko ghaTe varSa bIta gaye, aba anaMtamatI meM yauvana kA saMcAra ho claa| usake aMga-pratyaMga vikasita ho utthe| usakA sampUrNa zarIra asAdhAraNa saundarya kI pratimA ke samAna nikhara utthaa| parantu usakA mAnasa vairAgya raMga se raMgA huA thaa| vaha kabhI-kabhI atizaya gambhIra pratIta hotI, mAnoM saMsAra ke duHkhadAvAnala se pAra hone kI ciMtA meM ho| iThalAtA huA yauvana bhI use bhogoM meM nahIM phaMsA sakA | usakI vRttiyA~ vastutaH AtmAbhimukhI thiiN| jaba mAtA-pitA ne usake vivAha karane kA Ayojana kiyA to usane inkAra kara diyA aura kahA - "pitAjI ! maiMne deva, zAstra, guru aura mAtA-pitA ko sAkSIpUrvaka brahmacarya vrata liyA hai taba vivAha ke Ayojana se kyA prayojana hai|" anaMtamatI ke vrata kI dRr3hatA ke kAraNa mAtA-pitA ko vivAha kA Ayojana sameTanA pdd'aa| anaMtamatI dhyAna, svAdhyAya meM lIna rahakara Atmazakti kA vikAsa karane lgii| eka dina kAmI kuNDalamati vidyAdhara kI dRSTi anaMtamatI para pdd'ii| dRSTi par3ate hI usakA hRdaya kAmavedanA se vyathita ho gayA aura usakA pratikAra karane ke lie usane anaMtamatI ko uThAyA aura apane vimAna meM biThAkara calatA bnaa| thor3I hI dUra gayA hogA ki use sAmane AtA huA apanI strI kA vimAna dikhAI diyaa| pApa kA ghar3A phUTatA dekhakara usane anaMtamatI ko parNalaghunAmakavidyA ke sahAre bhayaMkara aTavI meM chor3a diyaa| eka vipatti se chUTate hI dUsarI vipatti ne anaMtamatI ko ghera liyaa| vidyAdhara ke hAthoM se chUTI, parantu usake pApakarma ne bhIla rAjA ke hAtha meM pahuMcA diyaa| bhIla rAjA ne prathama to anaMtamatI ko sAMsArika sukhoM kA pralobhana dekara use apane vaza meM karanA cAhA, parantu jaba dekhA ki yaha A~kha ughAr3a karake bhI merI tarapha nahIM dekha rahI hai, to apane bAhupAza se usako pakar3anA cAhA, parantu satI ke vrata ke prabhAva se vanadevatA ne Akara bhIla rAjA ke zarIra meM agni lagA dii| agni kI jvAlA se pIr3ita hokara bhIla rAjA ne sundarI se kSamAyAcanA kii| devatA kA kopa zAMta huA to anaMtamatI ne socA, 'aba maiM apane mAtA - pitA ke pAsa pahu~ca jaauuNgii| parantu vidhAtA ko yaha maMjUra nahIM thaa| prAta:kAla hote hI devatA ke bhaya se bhayabhIta bhIlarAja ne anantamatI ko eka seTha ke supurda kara kahA, "isa anupama sundarI ko isake ghara pahuMcA denaa|" anaMtamatI ke anupama rUpa ko dekhakara seTha kA mana mayUra nAca utthaa| vaha socane lagA, "mere puNyodaya se yaha strIrala anAyAsa mere hAtha laga gyaa| aba yaha mere paMje se chUTakara nahIM jA sktii"| vaha pApI anaMtamatI se kahane lagA, "mahAbhAgye ! tere puNya ne eka pApI ke hAtha se chur3A kara puNya puruSa ke hAtha Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 305 meM tujhe supurda kara diyA / kahA~ to yaha tumhArA anindya svargika saundarya aura kahA~ vaha bhIla rAkSasa jise dekhate hI hRdaya kA~pa uThatA hai| maiM tujhe dekhakara kRtakRtya ho gyaa| apanI sArI sampadA kI maiM tujhe svAminI banAtA hU~ aura maiM banatA hU~ tere caraNoM kA daas| mujhe apane hRdaya meM jagaha dogI na !" aisA kahakara usane apane bAhupAza phailaaye| strI ko loga abalA, zaktihIna samajhate haiN| parantu yaha nahIM jAnate ki strI zaktihIna abalA nhiiN| apitu 'balavanto'pi puruSA yayA nirbalA kriyante iti' balavanta mahAzaktizAlI puruSa bhI jisake dvArA zaktihIna kara diye jAte haiN| jisake tejapuMja se indra kA Asana bhI Dola uThatA hai, vaha abalA kaise ? usa abalA asahAya anaMtamatI ne pAdaprahAra kiyA usa pApI para, jisase vaha jA girA cAra hAtha dur| nikalane lagI mukha se khUna kI dhArA / vaha uTha hI nahIM pAyA thA ki anaMtamatI barasa par3I kAlI meghaghaTA ke smaan| "pApI ! narapizAca ! tujhe bolate lajjA nahIM AtI, daMbhI ! dharma kI oTa meM zikAra karatA hai, bagule sA bheSa banAye bhole prANiyoM ko ThagatA phiratA hai, adharmI ! yadi aba dUsarI bAra mukha se ye zabda nikAle to prANoM se hAtha dhonA pdd'egaa|" anantamatI ke isa sAhasa se usakA hRdaya kA~pa utthaa| usa satI ke alaukika teja ke sAmane vaha kucha nahIM kara skaa| parantu usakI krodha agni bhabhaka gii| usane anaMtamatI ko kAmasenA vezyA ke hAtha meM sauMpa diyaa| __ karmoM kI vicitratA hai| 'avazyameva bhoktavyaM kRtakarma zubhAzubhaM' pUrvopArjita zubha-azubha karmoM kA phala avazya bhoganA par3atA hai| kAmasenA ne anaMtamatI ke prati dhanavaibhava kA pralobhana, mArana-tAr3ana Adi aneka prayoga kiye, parantu anaMtamatI kA mana meru aDola rhaa| ThIka hI hai, jo saMsAra se bhayabhIta haiM, jinakA hRdaya samyagdarzana ke Aloka se Alokita hai, ve nyAya-prApta sAMsArika bhogoM se bhI ghabarA uThate haiM, to anyAya se prApta kI to bAta hI kyA hai ! jaba kAmasenA ne dekhA ki isa para merA cakra nahIM calatA taba vaha usako rAjA siMhavrata ke pAsa le gayI aura rAjA se bolI, "deva ! yaha ramaNIrala ApakI sevA meM arpita karane AyI hU~, yaha anAghrAta kalikA Apake bhoga karane yogya hai| dAsI ne ise pAne ke lie apAra dhana kharca kiyA hai|" rAjA usa divya sundarI ko dekhakara bahuta prasanna huaa| usane vezyA ko vipula dhanarAzi pradAna kii| saMdhyA hote hI rAjA anaMtamatI se bolA - "he kamalamukhI ! tumhAre rUpa ke jAdU ne mujhe vihvala kara diyA hai| merA bhana-tana mere AdhIna nahIM hai| yaha vizAla rAjya tere zrIcaraNoM meM arpita karatA huuN| tuma merI manokAmanA ko pUrNa kro|" rAjA ne kyA kahA usa para anaMtamatI kA lakSya nahIM thaa| vaha apane dhyAna meM magna thii| usake mukha para adbhuta teja thA, satItva kI kiraNeM phUTa rahI thIM sarvAMga se| jyoMhI rAjA ne usakA sparza karanA cAhA ki usakI pITha para dhamAdhama kor3oM kI varSA hone lgii| mArane vAlA nahIM dIkha rahA thaa| parantu mAra ke kAraNa mukha se rudhira dhArA nikala rahI thii| hallA-gullA sunakara rAniyA~ A gaIM, unhoMne jAna liyA ki koI daivika kopa Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 7306 hai| hAtha jor3akara prArthanA kI - "he devarAja ! hamAre aparAdhoM ko kSamA kro|" taba zAsanadevatA ne pratyakSa hokara kahA - "isa satI ko kaSTa dene kA phala Apako mila cukA hai| Apa isa satI se kSamAyAcanA kreN|" vahA~ se nikalakara anaMtamatI jinAlaya pahuMdI aura paTpazI mArgikA ke prApta dharmasAdhanA karatI huI rahane lgii| anaMtamatI ke hare jAne para priyadatta vihvala ho utthaa| kAphI prayatna karane para bhI jaba anaMtamatI ke samAcAra nahIM mile to vaha mana zAMta karane ke lie tIrthayAtrA karane cala pdd'aa| calate-calate ayodhyA nagarI meM jA pahuMcA jahA~ usakA sAlA jinadatta rahatA thaa| rAtri dukha-vArtAlApa se biitii| bhAnajI ke viyoga kI vArtA se jinadatta kA mana bhI dukhita huA, parantu kyA kara sakatA thaa| anaMtamatI zrAvakoM ke ghara bhojana karatI aura unake kucha kAryoM meM madada kara jinamaMdira meM calI jaatii| Aja bhI vaha jinadatta ke ghara cauka pUra bhojana kara maMdira meM calI gii| priyadatta jinamaMdira meM pUjana kara ghara aayaa| Ate hI usakI dRSTi cauka para pdd'ii| dekhate hI use anaMtamatI kA smaraNa ho aayaa| jhara-jhara A~khoM se pAnI nikala pdd'aa| sajala netra aura avaruddha kaNTha se bolA - "jisane yaha cauka pUrA hai, kyA mujha abhAge ko usake darzana hoNge|" jinadatta jinamaMdira meM gayA aura anaMtamatI ko apane ghara le aayaa| pitA-putrI kA milana eka anUThA harSollAsa thaa| sukha-duHkha mizrita A~suoM se seTha ke kapola bhIga gye| jinadatta ko bhI apanI bhAnajI ke milane kA apAra harSa huA aura itane dina nahIM pahivAna pAne kA aphasosa bhii| pitA ne putrI ko ghara calane kA Agraha kiyA, parantu anaMtamatI ne ghara jAnA svIkAra nahIM kiyA aura pitA ke dekhate-dekhate apane nIlamaNi ke samAna kAle kezoM ko usane hAtha se ukhAr3a kara pheMka diyA aura zveta sATikA dhAraNa kara padmazrI AryikA ke pAsa dIkSA grahaNa kara mukti-pathagAminI bana gii| anta meM, strIliMga cheda kara sahasrAra svarga meM deva huii| kitane kaSTa Ane para tathA sAMsArika bhogoM kA pralobhana milane para bhI anaMtamatI apane vrata se cyuta nahIM huii| ThIka hI hai, jisake hRdaya meM samyagdarzana rUpI cintAmaNi hai, kAya meM vrata rUpI kalpavRkSa hai, vacana meM satyarUpI kAmadhenu hai, use anya sAMsArika bhogoM meM ruci kaise ho sakatI hai ! bhoga karmAdhIna haiM, anta sahita haiM, duHkhoM se mizrita haiM aura pApa ke bIjabhUta sItA saMsAra kI asAratA ko jAnakara dazaratha ne saMsAra se virakta ho jinezvarI dIkSA grahaNa karane kA vicAra kiyA tathA maMtrIgaNa ko bulAkara Adeza diyA ki rAma ke rAjyAbhiSeka kI taiyArI kreN| rAma ke rAjyAbhiSeka aura pitA ke tapovana jAne kA samAcAra suna bharata dIkSA lene ke lie tatpara huaa| pati aura Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam . 307 putra ke viyoga ke duHkha se khinna huI kaikeyI ne rAjA dazaratha ke pAsa jAkara hAtha jor3a prArthanA kI - "he patideva, ApakI dharohara meM mere pAsa vara par3A hai| usakI isa samaya yAcanA karatI huuN| AzA hai, Apa usakI pUrti kreNge|" dazaratha ne kahA - "priye ! mA~go, kyA mA~gatI ho ?" rAjA kI AjJA pAkara kaikeyI ne kahA - "nAtha ! Apake gRhavAsa chor3akara cale jAne para bharata bhI munipada svIkAra kregaa| Apa jAnate haiM ki rakI nIzA tI hI karate haiM - AE aura ti| svAmin ! pitA to svargaloka sidhAra gye| pati aura putra dIkSA le rahe haiN| Apa hI batAiye ki mujha abalA kA sahArA kauna hai| ataH he nAtha ! mere putra ko rAjya pradAna kiijiye|" taba dazaratha ne kahA - "isameM lajjA kI bAta kyA hai ! jaisA tuma cAhatI ho vaisA hI hogaa|" usI samaya dazaratha ne rAma ko bulAkara khinnacitta se kahA - "he vatsa ! kalA kI pAragAminI, catura kaikeyI ne eka bAra yuddha meM sArathI kA kAma kara merI rakSA kI thii| usa samaya maiMne sabhI ke samakSa ise vara mA~gane ke lie kahA thA, so Aja yaha apane putra ke lie rAjya mA~ga rahI hai ! yadi bar3e putra ko rAjya detA hU~ to merI pratijJA bhaMga hotI hai aura yadi choTe putra ko rAjya detA hU~ to maryAdA naSTa hotI hai| kyoMki bar3e putra ke rahate hue choTe putra ko rAjya denA maryAdA kA ullaMghana karanA hai tathA bharata ko rAjya dene para parama teja ko dhAraNa karane vAle tuma lakSmaNa ke sAtha kahA~ jAoge, yaha maiM nahIM jaantaa| tuma paMDita ho ata: batAo isa duHkhapUrNa sthiti meM aba maiM kyA karU~ ?" prasannamana rAma pitA ke caraNoM meM dRSTi lagAye hue vinayapUrvaka nivedana karate haiM - "pitAjI ! merI cintA chor3iye / yadi ApakI apakIrti ho to mujhe indra kI lakSmI se bhI kyA prayojana ? jo pitA ko pavitra kare aura zoka se unako mukta kare, putra kA yahI putrapanA hai|" itanA kahakara rAmacandra pitA ko namaskAra kara vahA~ se cale ge| usI kSaNa dazaratha mUrchA ko prApta ho gye| aparAjitA (kauzalyA) ke mahala meM jAkara rAma ne apanI mAtA ko sArI vArtA khiiN| vihvala huI mAtA ko samajhAkara sItA ke pAsa gye| kitanI bAra samajhAne para bhI sItA ne unakI eka nahIM sunI aura cala par3I chAyA ke samAna unake piiche-piiche| bhrAtRprema se lakSmaNa bhI mahala se nikalakara bhrAtA aura bhAvaja ke anugAmI bne| jaMgala-nadI-parvatoM kA ullaMghana karate-karate siMhodara kA mAna mardana kara, vajrakarNa kI rakSA karate hue, bharata ke zatruoM ko parAjita kara, bharata ke rAjya kI rakSA karate tathA vanamAlA, kalyANamAlA Adi ke sAtha vivAha kara sAMsArika sukhoM kA anubhava karate hue vaMzasthala giri para jAkara kulabhUSaNa, dezabhUSaNa muni kA upasarga dUra kiyaa| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam.308 calate-calate daNDaka vana meM pahuMcate haiM aura munirAja ko AhAra dAna kara mahAn puNya upArjana karate haiM puNya-pApa, sukha-duHkha, Apatti-vitti, harSa-kSobha meM mAnava kabhI sukhI. kabhI duHkhI hotA hai| ina puNya-pApa kI galiyoM meM bhaTakate rAma lakSmaNa eka aTavI meM pahuMcate haiN| vahA~ unako sUryahAsa khaDga kI prApti, zaMbhu kA maraNa tathA candranakhA kA rAma para mohita honA, kharadUSaNa kA yuddha aura yuddha meM Aye hue rAvaNa kA sItA para mohita hokara sItA kA haraNa kara lenA Adi ghaTanAyeM ghaTatI haiN| sItA para bajrapAta ho gayA, vaha bilakha-bilakha kara ro rahI hai| jinendra deva ke sivAya koI rakSaka nahIM hai| tIna khaNDa kA adhipati apane vaibhava kA pralobhana detA hai| pralobhana se jaba sItA ko lubhA nahIM sakA, taba bhayaMkara rUpa dhAraNa kara jitanA ho sakA, sItA ko bhayabhIta karane kA prayatna kiyA, parantu sItA ke mana meru ko vicalita nahIM kara skaa| sItA apane zIla saMyama para aDiga rhii| tIna khaNDa ke rAjya kA pralobhana usako apane vrata se cyuta nahIM kara sakA ! sItA kI nirbhayatA se zrI zrutasAgara ne ni:kAMkSita aMga meM usakA nAmollekha kiyA hai| jisakA hRdaya samyagdarzana se plAvita hai, saMsAra-zarIra-bhogoM se jisako virakti hai, ni:kAMkSita aMga meM mana raMgA huA hai, usako sAMsArika bhogoM kA pralobhana jhukA nahIM sktaa| svabhAva se apavitra paraMtu ratnatraya se pavitra munirAja ke malina zarIra ko dekhakara glAni nahIM karanA, dharma bhAvanA se prerita hokara, unakI vaiyAvRtti karanA nirjugupsA aMga hai| isakA dUsarA nAma nirvicikitsA bhI hai| cikitsA dravya aura bhAva ke bheda se do prakAra kI hai| usa cikitsA kA nahIM honA nirvicikitsA hai| bhedAbheda ratnatraya ke dhAraka bhavya jIvoM ke durgandhita mala-mUtra Adi ko dekhakara usase glAni nahIM karanA, unakI vaiyAvRtti unake duHkha ko dUra karane kI ceSTA karanA dravya nirvicikitsA hai| kSudhAdi pariSahoM ke Ane para dharma se cyuta nahIM honA aura sAMsArika abhyudayoM ke lie jinadharma se vimukha hokara anya dharma kI prazaMsA nahIM karanA bhAva nirvicikitsA hai| ___ nizcaya aura vyavahAra ke bheda se nirvicikitsA do prakAra kI hai, dravyasaMgraha meM likhA hai ki sAre rAgadveSa Adi vikalpa - rUpa taraMgoM kA tyAga kara, nirmala AtmAnubhUti lakSaNa nija zuddhAtmA meM sthira honA nizcaya nirvicikitsA hai tathA malamUtra Adi se glAni nahIM karanA vyavahAra nirvicikitsA hai| uddAyana rAjA saudharma svarga meM devasabhA cala rahI thI aura indra mahArAja devoM ko samyagdarzana kI mahimA samajhA rahe the - aho ! samyagdarzana meM AtmA kA koI apUrva sukha hotA hai| isa sukha ke sAmane svarga ke vaibhava kI koI ginatI nahIM hai, isa svarga loka meM sAdhu dazA nahIM ho sakatI, parantu samyagdarzana kI ArAdhanA to yahA~ para bhI ho sakatI hai| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 309 manuSya to samyagdarzana kI ArAdhanA ke pazcAt cAritra dazA pragaTa karake mokSa bhI pA sakate haiN| saca meM jo jIva niHzaMkatA, ni:kAMkSitA, nirvicikitsA ityAdi ATha aMga sahita samyagdarzana ke dhAraka hote haiM, ve dhanya haiN| isalie samyagdRSTi jIvoM kI hama yahA~ svarga meM bhI prazaMsA karate haiN| isa samaya kaccha deza meM uddAyana nAmaka rAjA abhI samyagdarzana se suzobhita hai aura samyagdarzana ke ATha aMgoM kA ve pAlana karate haiM, usameM bhI nirvicikitsA aMga kA pAlana karane meM ve bahuta dRr3ha haiN| munivaroM kI sevA meM ve itane tatpara haiM ki kaise bhI rogAdi hoM to bhI ve jarA bhI jugupsA nahIM karate aura ghRNA binA, parama bhakti se dharmAtmAoM kI sevA karate haiM, dhanya hai unheM, aho una carama zarIrI ko| rAjA ke guNoM kI aisI prazaMsA sunakara vAsava nAmaka eka deva ke mana meM unheM dekhane kI icchA huI aura vaha svarga se utarakara manuSyaloka meM aayaa| idhara uddAyana rAnA eka munija ko dekhA ki hAmnAna ke lie par3agAha rahe haiN| he svAmI..... he svAmI.... he svAmI..... pazcAt rAnI sahita uddAyana rAjA navadhA bhakti pUrvaka munirAja ko AhAra dene lge| are ! lekina yaha kyA ? bahuta se loga muniveSadhArI vAsavadeva se dUra bhAgane lge| bahutoM ne to apane cehare ko kapar3e se Dhaka liyA, kyoMki muni ke kAne-kubar3e zarIra meM bhayaMkara kor3ha roga huA thA aura usameM se asahya durgandha A rahI thI, hAtha-pairoM se pIpa baha rahI thii| parantu rAjA kA isa para koI lakSya nahIM thA, ve to prasanna hokara parama bhakti se ekacitta hokara AhAra de rahe the aura svayaM ko dhanya mAna rahe the - aho ! ratnatrayadhArI munirAja mere A~gana meM Aye haiN| inakI sevA se merA jIvana saphala ho gyaa| itane meM munirAja ke peTa meM acAnaka gar3abar3I huI aura unako ekAeka ulaTI huii| vaha durgandha bharI ulaTI rAjA-rAnI ke zarIra para jA girii| acAnaka durgandha bharI ulaTI unake zarIra para girane se bhI rAjA - rAnI ko kiMcit bhI glAni nahIM huI aura munirAja ke prati jarA bhI ghRNA nahIM AI, balki atyanta sAvadhAnIpUrvaka ve munirAja ke durgandhamaya zarIra ko sApha karane lage aura unake mana meM aisA vicAra AyA - are re ! hamAre AhAradAna meM avazya koI bhUla huI hogI, jisa kAraNa se munirAja ko itanA kaSTa huA, munirAja kI pUrNa sevA hama se nahIM ho skii| vAstava meM, kisI munirAja ko kaSTa nahIM pahu~cA, aisA jAnakara rAjA kA citta prasanna ho gayA aura ve kahane lage - he deva ! yaha manuSya zarIra to svabhAva se hI malina hai aura rogoM kA ghara hai| yaha acetana zarIra malina ho to bhI usameM AtmA kA kyA ! dharmI vA AtmA to samyaktvAdi pavitra guNoM se hI zobhita hotA hai| zarIra kI malinatA dekhakara dharmAtmA ke guNoM ke prati jo glAni karate haiM, unheM AtmA kI dRSTi Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 310 nahIM hotI, parantu deha kI dRSTi hotI hai| are camar3e ke zarIra se DhakA huA AtmA andara samyagdarzana ke prabhAva se zobhAyamAna ho rahA hai, vaha prazaMsanIya hai| rAjA uddAyana kI yaha uttama bAta sunakara deva bahuta prasanna huA aura usane rAjA ko aneka vidyAyeM dI, vastrAbhUSaNa diye| ajJAnIjana ke citta meM vismaya utpanna karane vAle, mithyAdRSTiyoM dvArA nirmita rasAyanAdika zAstroM ko dekhakara vA sunakara unameM mUr3ha bhAva se dharmabuddhi karake unake prati bhakti yA prIti nahIM karanA amUDhadRSTitva hai| laukika, vaidika, sAmAjika aura anyadeva mUr3hatA ke bheda se mUr3hatA cAra prakAra kI hai, jisakA samAveza tIna prakAra kI mRr3hatA meM kiyA hai| ye jagaheM par3hatA samyagdarzana kI ghAtaka haiN| ina mUr3hatAoM se mana kA rahita honA amUDhadRSTi hai| yaha amUDhadRSTi aMga nizcaya aura vyavahAra ke bheda se do prakAra kA hai| uparikathita cAra prakAra kI mUr3hatA kA tyAga karanA vA kuguru, kudeva aura kudharma kI mana, vacana, kAya se prazaMsA, stuti, sevA Adi nahIM karanA arthAt kuguru, kudeva, kudharma meM mana se sammata nahIM honA, vacana se stuti nahIM karanA aura kAya se sarAhanA nahIM karanA vyavahAra amUDhadRSTi aMga hai| vyavahAra amUr3hadRSTi guNa ke prasAda se jaba aMtaraMga aura bahiraMga tattva kA nizcaya ho jAtA hai, taba jIva saMpUrNa mithyAtva, rAgAdi zubhAzubha saMkalpa - vikalpoM meM iSTa buddhi ko chor3akara trigupti se vizuddha jJAna darzana svabhAvI nijAtmA meM nizcala avasthAna karatA hai| cetayitA samasta vibhAva bhAvoM meM amUr3ha hokara apane Apa meM lIna hotA hai, yaha nizcaya amUDhatva hai| samyagdRSTi kI pratyeka vicAraNA aura pravRtti vivekapUrNa hotI hai, usane apane jIvana kA jo prazasta lakSya niyata kara liyA hai, usakI ora Age bar3hane meM sahAyaka vicAra aura vyavahAra ko hI vaha apanAtA hai| vaha kisI kA aMdhAnukaraNa nahIM karatA, apitu soca-vicAra kara pratyeka kArya karatA hai| kyoMki deva, guru aura dharma ke viSaya meM bhramapUrNa yA viparIta dhAraNA hone se mithyAtva kI utpatti hotI hai| mAnava ajJAnavaza yaha samajhane meM asamartha ho jAtA hai ki ArAdhya deva kaisA pAvana, pavitra, saMpUrNa jJAnamaya aura sarvathA nirvikAra honA caahie| zAstra kA lakSaNa kyA hai ? zAstra kA artha kisa prakAra lagAnA cAhie ? zAstrakathita artha para kaisA dRr3ha vizvAsa honA cAhie ? guru kA svarUpa kaisA hai aura dharma kA svarUpa kyA ___ yadi deva aura zAstra nirdoSa na ho to prANiyoM kI kriyA bhI vAstavika phala ko nahIM detI, jaise vijAtiyoM meM kulIna saMtAna kI prApti nahIM hotii| ataH deva, dharma, zAstra aura guru ke viSaya meM mUr3ha nahIM bananA, jaise revatI rAnI brahmA, viSNu, ziva aura jina bhagavAna ke rUpa meM deva ke padhArane para bhI mUrkha nahIM bnii| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 0311 revatI rAnI bharata kSetra ke madhyastha vijayArdha parvata para rahane vAle vidyAdharoM ke svAmI rAjA candrasena saMsAra - zarIra-bhogoM se virakta hokara rAjya-bhAra putroM ko sauMpakara sarva tIrthoM kI vandanA karate hue dakSiNa deza meM aaye| vahA~ unhoMne guptAcArya munirAja kI vandanA karake kSullaka dIkSA grahaNa kii| eka dina unhoMne mathurA kI yAtrA karane kA vicAra kiyA / dakSiNa mathurA nagarI kA rAjA varuNa thA, unakI rAnI kA nAma revatI thaa| candrasena nAmaka kSullaka mahArAja ne mathurA jAne kI icchA guptAcArya ke samakSa pragaTa kI aura AjJA mAMgI tathA vahA~ para vidyamAna saMgha ke lie koI sandeza dene ke saMbaMdha meM pUchA | AcAryadeva ne kahA ki ratnatraya __ meM rata zrutasAgara munirAja ko vAtsalya pUrvaka 'namostu tathA samyaktvazAlinI revatI rAnI ko dharmavRddhipUrvaka AzIrvAda khnaa| ___ isa prakAra AcAryadeva ne zrutasAgara munirAja ko namostu tathA revatI rAnI ko dharmavRddhi pUrvaka AzIrvAda kahA, parantu gyAraha aMga ke pAThI bhavyasena ko kucha bhI nahIM kahA, isa para candrasena ko bahuta Azcarya huA, phira bhI AcArya mahArAja ko smaraNa karAne ke uddezya se usane pUchA - "kyA anya bhI kisI ko kucha kahanA hai ?" parantu AcAryadeva ne isa para vizeSa kucha nahIM khaa| isase candrasena ko aisA lagA ki isameM koI gupta rahasya hai, isakA nirNaya vahA~ jAkara hI hogaa| guru kA AzIrvAda lekara candrasena mathurA pahuMce tathA sarva prathama jJAna, dhyAna evaM tapa meM lavalIna zrutasAgara munirAja ke darzana kiye aura bhaktipUrvaka guptAcArya munirAja kA namostu khaa| zrutasAgara mahArAja ne vAtsalya bhAva se prerita hokara prati namostu kiyaa| unakA hRdaya gadgada ho gyaa| tadanantara vaha candrasena brahmacArI kA rUpa dhAraNa kara bhavyasena muni ke samIpa pahuMcA aura unako namostu kahA, parantu bhavyasena ne dRSTi uThAkara bhI nahIM dekhA aura na AzIrvAda diyaa| ___ unakI kriyA dekhakara candrasena ne jAna liyA ki yaha vAstava meM abhavyasena hai, phira bhI isakI parIkSA karanI caahie| dUsare dina jaba bhatryasena zuci karane ke lie jaMgala meM jAne lage taba candrasena unakA kamaNDalu lekara unake pIche-pIche calane lagA tathA unake sAtha vArtAlApa karake 'unake samAna hai', aisA vizvAsa dilA diyaa| kucha dUra jAne ke bAda candrasena ne apanI vidyA ke bala se sAre mArga ko haritAMkura se vyApta kara diyA / parantu bhavyasena muni usa aMkurita bhUmi para niHzaMka hokara calane lge| candrasena ne unake kamaNDalu kA pAnI sukhA diyA aura sAmane nirmala jala se bhare hue eka tAlAba kI racanA kara dii| bhavyasena muni ne usa tAlAba se aprAsuka pAnI upayoga meM le liyaa| yadyapi ve zAstra par3hate the phira bhI zAstrAnusAra unakA Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamukhyayam 312 AcaraNa nahIM thaa| muni ko nahIM karane yogya pravRtti ve karate the| yaha saba apanI A~khoM se dekha kara candrasena kI samajha meM A gayA ki ye bhavyasena muni cAhe jitane prasiddha ho parantu sacce muni nahIM haiM to phira guptAcArya unheM kyoM yAda kareMge ? saca meM, una catura AcAryadeva ne yogya hI kiyaa| ___ isa prakAra candrasena ne muni zrutasAgara aura bhavyasena muni kI svayaM A~khoM se dekha kara parIkSA kii| revatI rAnI ko bhI AcArya mahArAja ne dharmavRddhi kA AzIrvAda kahA hai, isalie inakI bhI parIkSA karanI cAhie, aisA usake mana meM vicAra aayaa| agale dina mathurA nagarI ke udyAna meM akasmAt sAkSAt brahmA pragaTa hue / isa sRSTi ke kartA sAkSAt Aye haiM, ve kaha rahe haiM - "maiM isa sRSTi kA kartA hU~ aura darzana dene ke lie AyA huuN|" yaha bAta nagarajanoM meM phaila gii| nagarajanoM kI ToliyA~ unake darzana ke lie umar3a par3I aura unheM gA~va meM lAne kI carcA huii| mUr3ha logoM kA to kyA kahanA ? bahu-bhAga loga ina brahmAjI ke darzana karane aaye| prasiddha bhavyasena muni bhI kutUhalavaza usa jagaha aaye| nahIM Aye to sirpha zrutasAgara muni aura revatI rAnI / jaise hI rAjA ne sAkSAt brahmA kI bAta kI, vaise hI mahArAnI revatI ne niHzaMkapane se kahA - mahArAja! ye koI brahmA ho hI nahIM sakate, kisI mAyAcArI ne indrajAla khar3A kiyA hai, kyoMki koI brahmA yA koI anya bhI isa sRSTi kA kartA hai hI nhiiN| sAkSAt brahmA to apanA jJAnasvarUpa AtmA hai athavA bharatakSetra meM bhagavAna RSabhadeva ne mokSamArga kI racanA kI isalie unheM AdibrahmA kahate haiN| inake atirikta dUsarA koI brahmA hai hI nahIM jise maiM vandana kruuN| dUsare dina mathurA nagarI meM eka anya daravAje se nAgazayyA para virAjamAna viSNu bhagavAna pragaTa hue, jo aneka alaMkara pahane hue the| unake cAroM hAthoM meM zastra the| logoM meM phira halacala maca gii| loga binA koI vicAra kiye puna: usa tarapha bhAge, ve kahane lage, "ahA ! mathurA nagarI kA bhAgya khula gayA hai, kala sAkSAt brahmA ne darzana diye aura Aja viSNu bhagavAna padhAre haiN|" rAjA ko aisA lagA ki Aja rAnI avazya jAyegI isalie unhoMne svayaM rAnI se bAta kI, parantu revatI rAnI to vItarAgadeva kI zaraNa meM hI samarpita thI, usakA mana jarA bhI nahIM ddigaa| zrIkRSNa Adi nau viSNu (vAsudeva) hote haiM aura ve to cauthe kAla meM ho cuke| dasavA~ viSNu yA nArAyaNa hotA nhiiN| isalie avazya ye saba banAvaTI haiM kyoMki jinavANI mithyA nahIM hotii| isa prakAra jinavANI kI dRr3ha zraddhApUrvaka amUDhadRSTi aMga se vaha jarA bhI vicalita nahIM huii| tIsare dina vahA~ eka naI bAta huii| brahmA aura viSNu ke bAda Aja to pArvatI sahita jaTAdhArI mahAdeva zaMkara pragaTe / gA~va ke bahuta loga unake darzana karane cala diye, koI bhakti se gayA to koI kautUhala Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 0313 se gayA, parantu jisake roma-roma meM vItarAga deva base hue haiM aisI revatI rAnI para to kucha bhI asara nahIM huaa| use koI Azcarya bhI nahIM huA, ulTe use to logoM para dayA aaii| revatI rAnI socane lagI - "are re ! parama vItarAga sarvajJadeva, mokSamArga ko dikhAne vAle bhagavAna ko bhUla kara mUr3hatA se loga indrajAla meM kaise phaMsa rahe haiM ? saca meM bhagavAna arahaMta deva kA mArga prApta honA jIvoM ko bahuta durlabha hai|" aho Azcarya ! aba cauthe dina to mathurA ke vizAla prAMgaNa meM sAkSAt tIrthaMkara bhagavAna prakaTa hue| adbhuta samavasaraNa kI racanA, gaMdhakuTI jaisA dRzya aura usameM caturmukha sahita virAjamAna tIrthakara bhgvaan| loga phira darzana karane daudd'e| rAjA ne socA - isa bAra to tIrthaMkara bhagavAna Aye haiM, isalie revatI rAnI avazya jaayegii| parantu revatI rAnI ne kahA - "he mahArAja ! abhI isa paMcama kAla meM tIrthaMkara kaise ? bhagavAna ne isa bharatakSetra meM eka kAlakhaNDa meM caubIsa tIrthaMkara hone kA hI vidhAna kahA hai aura ve RSabha se lekara mahAvIra paryaMta caubIsa tIrthaMkara mokSa cale gaye haiN| yaha paccIsavA~ tIrthakara kaisA ? yaha to kisI kapaTI kA mAyAjAla hai| mUr3ha loga deva ke svarUpa kA vicAra karate nahIM aura eka ke pIche eka daur3e cale jA rahe haiN|" basa, parIkSA ho cukii| vidyAdhara rAjA ko nizcaya ho gayA ki revatI rAnI kI jo prazaMsA zrI guptAcArya ne kI thI vaha yathArtha hI hai| yaha to samyaktva ke sarva aMgoM se zobhAyamAna hai| kyA pavana se kabhI meru parvata hilatA hai ? nahIM, usa samyagdarzana meM meru jaisA akampa samyagdRSTi jIva kudharma rUpI pavana se jarA bhI DigatA nahIM, deva-guru-dharma sambandhI mUdatA use hotI nahIM, unakI ucita pahicAna karake sacce vItarAga deva-guru-dharma ko hI vaha namana karatA hai| revatI rAnI kI aisI dRr3ha dharmazraddhA dekhakara vidyAdhara sajA candrasena ko bahuta prasannatA huI, taba apane asalI svarUpa meM pragaTa hokara usane kahA, "mAtA ! mujhe kSamA kro| cAra dina se ina brahmA, viSNu, mahAdeva, tIrthaMkara ityAdi kA indrajAla maiMne hI khar3A kiyA thaa| pUjya zrI guptAcArya mahArAja ne Apake samyaktva kI prazaMsA kI thI, isalie ApakI parIkSA karane ke lie hI maiMne yaha saba kiyA thaa| ahA ! dhanya hai Apake amUDhadRSTi aMga ko, he mAtA ! Apake samyaktva kI prazaMsApUrvaka zrI guptAcArya mahArAja ne Apake lie dharmavRddhi kA AzIrvAda bhejA hai|" aho ! munirAja ke AzIrvAda kI bAta sunate hI revatI rAnI ko apAra harSa huaa| harSa se gadgada hokara unhoMne yaha AzIrvAda svIkAra kiyA aura jisa dizA meM munirAja virAjita the usa tarapha sAta pA~va cala kara parama bhakti se mastaka navA kara una munirAja ko parokSa namaskAra kiyaa| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 314 vidyAdhara rAjA ne revatI mAtA kA bahuta sammAna kiyA aura unakI prazaMsA karake sampUrNa nagarI meM unakI mahimA phailA dii| rAjamAtA kI aisI dRr3ha zraddhA aura jinamArga kI aisI mahimA dekha kara mathurA nagarI ke kitane hI jIva kumArga chor3akara jinadharma ke bhakta bana gaye aura bahuta se jIvoM kI zraddhA dRr3ha ho gii| vItarAga deva dvArA kathita svayaMzuddha mokSamArga meM mUrkha vA azakta janoM ke dvArA lagAye hue doSoM kA AcchAdana karanA unako pragaTa na karanA upagUhana aMga hai| upagUhana, upavRhaNa yaha isa aMga ke do nAma haiN| uttama kSamA, mArdava, Arjava Adi ke dvArA svakIya dharma kI vRddhi karanA upavRhaNa tathA jaise mAtA apane putra ke aparAdha ko chipAtI hai, vaise hI yadi dharmAtmAoM ke dvArA daivavaza yA pramAdavaza koI aparAdha bana gayA ho to use chipAnA, prakaTa nahIM karanA, jinendrakathita upagRhana aMga hai, samyagdarzana kI vRddhi karane vAlA hai| jinabhakta seTha pAdalipta nagara meM eka seTha rahatA thA, vaha mahAn jinabhakta thA, samyaktva kA dhAraka thA aura dharmAtmAoM ke guNoM kI vRddhi tathA doSoM kA upagUhana karane ke lie prasiddha thaa| puNya pratApa se vaha bahuta vaibhava - sampanna thaa| usakA sAta maMjilA mahala thaa| vahA~ sabase Upara ke bhAga meM usane eka adbhuta caityAlaya banAyA thaa| usameM bahumUlya ratnoM se banAI huI bhagavAna pArzvanAtha kI manohara mUrti thii| usake ratnajar3ita tIna chatra the| unameM eka nIlama ratna bahuta hI kImatI thii| vaha andhere meM bhI jagamagAtA thaa| usa samaya saurASTra ke pATalIputra nagara kA rAjakumAra suvIra kusaMgati se durAcArI tathA cora ho gayA thA, vaha eka bAra seTha ke jinamandira meM aayaa| vahA~ usakA mana lalacAyA-bhagavAna kI bhakti ke kAraNa nahIM balki kImatI nIlama ratna kI corI karane ke bhAva se| usane coroM kI sabhA meM ghoSaNA kI ki jo koI usa jinabhakta seTha ke mahala se kImatI nIlama ratna lekara AyegA use bar3A inAma milegaa| sUrya nAmaka eka cora usake lie taiyAra ho gyaa| usane kahA - "are ! indra ke mukuTa meM lagA huA ratna bhI maiM kSaNa bhara meM lAkara de sakatA hU~ to yaha kauna sI bar3I bAta hai !" lekina mahala se usa ratna kI corI karanA koI sarala bAta nahIM thii| vaha cora kisI bhI taraha se vahA~ pahu~ca nahIM paayaa| isalie anta meM eka tyAgI brahmacArI kA kapaTI veza dhAraNa karake vaha usa seTha ke yahA~ phuNcaa| usa tyAgI bane cora meM vaktRtva kI acchI kalA thii| jisa kisI se vaha bAta karatA use apanI tarapha AkarSita kara letA, usI taraha vrata upavAsa ityAdi ko dikhA-dikhA kara logoM meM usane prasiddhi bhI pA lI thI tathA use dharmAtmA samajhakara jinabhakta seTha ne svayaM caityAlaya kI dekharekha kA kAma use sauMpa diyaa| sUrya cora to usa nIlama maNi ko dekhate hI Anandavibhora ho gayA aura vicAra karane lagA - "kaba maukA mile aura kaba ise lekara bhAgUM ?" Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam . 315 inhIM dinoM seTha ko bAhara gA~va jAnA thaa| isalie usa banAvaTI brahmacArI zrAvaka se caityAlaya saMbhAlane ke bAre meM kaha kara seTha cale gye| jaba rAta hone lagI to gA~va se thor3I dUra jAkara unhoMne par3Ava ddaalaa| rAta ho gaI to idhara sUrya cora uThA.... usane nIlama maNi ratna ko jeba meM rakhA aura bhAgane lagA, parantu nIlama maNi kA prakAza chipA nahIM, vaha andhere meM bhI jagamagAtA thaa| isase caukIdAroM ko zaMkA huI aura ve use pakar3ane ke lie usake pIche daur3a pdd'e| ___ "are.... mandira ke nIlama maNi kI corI karake cora bhAga rahA hai| pakar3o-pakar3o" cAroM ora sipAhiyoM ne hallA mcaayaa| idhara sUrya cora ko bhAgane kA koI mArga nahIM rahA, isalie vaha to jahA~ jinabhakta seTha kA par3Ava thA, vahIM para ghusa gyaa| caukIdAra cillAte hue cora ko pakar3ane ke lie pIche se aaye| seTha saba kucha samajha gayA, "are ! ye bhAI sAhaba cora haiM, tyAgI nhiiN|" "lekina tyAgI ke rUpa meM prasiddha yaha manuSya cora hai, aisA logoM meM prasiddha huA to dharma kI bahuta nindA hogI aisA vicAra kara buddhimAna seTha ne caukIdAroM ko roka kara kahA, "are ! tuma loga yaha kyA kara rahe ho ? yaha koI cora nahIM hai| yaha to dharmAtmA hai| nIlamamaNi lAne ke lie to maiMne use kahA thA tuma galatI se ise cora samajha kara hairAna kara rahe ho|" seTha kI bAta suna kara loga cupacApa vApisa cale gye| isa taraha eka mUrkha manuSya kI bhUla ke kAraNa hone vAlI dharma kI badanAmI baca gyii| ise hI upagUhana aMga kahate haiN| jaise eka meMDhaka dUSita hone se sampUrNa samudra gandA nahIM hotA, usI prakAra kisI asamartha nirbala manuSya ke dvArA choTI-sI bhUla ho jAne para pavitra jinadharma malina nahIM ho jaataa| jisa taraha mAtA icchA karatI hai ki merA putra uttama guNavAna ho, phira bhI putra meM koI choTA-bar3A doSa dekha kara vaha use prasiddha nahIM karatI, parantu aisA upAya karatI hai ki usake guNa kI vRddhi ho; usI prakAra dharmAtmA bhI dharma meM koI apavAda ho, aisA kArya nahIM karate parantu dharma kI prabhAvanA ho vahI karate haiN| yadi kabhI kisI guNavAna dharmAtmA meM kadAcit doSa A jAya to use gauNa karake usake guNoM ko mukhya karate haiM aura ekAnta meM bulA kara use prema se samajhAte haiM, jisase usakA doSa dUra ho aura dharma kI zobhA bddh'e|| __ usI prakAra, yahA~ jaba sabhI loga cale gaye to bAda meM jinabhakta seTha ne bhI usa sUrya nAmaka cora ko ekAnta meM bulAkara ulAhanA diyA aura kahA "bhAI ! aisA pApa kArya tumheM zobhA nahIM detaa| vicAra to kara ki tU yadi pakar3A jAtA to tujhe kitanA dukha bhoganA par3atA tathA isase jainadharma kI bhI kitanI badanAmI hotii| loga kahate ki jaina dharma ke tyAgI brahmacArI bhI corI karate haiM, isalie isa dhandhe ko tU chor3a de|" vaha bora bhI seTha ke aise uttama vyavahAra se lajjita huaa| svayaM ke aparAdha kI mAphI mAMgate hue Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 316 usane kahA - "seThajI ! Apane hI mujhe bacAyA hai| Apa jainadharma ke sacce bhakta ho| logoM ke samakSa Apane mujhe sajjana dharmAtmA kaha kara pahacAna karAyI ataH maiM bhI corI chor3akara saccA dharmAtmA banane kA prayatna kruuNgaa| saca meM, jainadharma mahAn hai aura Apake jaise samyagdRSTi jIvoM ko hI vaha zobhA detA hai|" isa prakAra usa seTha ke upagRhana guNa se dharma kI prabhAvanA huii| vAriSeNa jinadharma se athavA samyagdarzana evaM samyakcAritra se cyuta hote hue prANiyoM athavA svayaM apane Apa ko jinadharma meM sthira karanA sthitIkaraNa aMga hai| magadha deza ke rAjA zreNika kI prANapriyA celanA kI kukSi se utpanna kumAra vAriSeNa caturdazI ke dina sAre Arambha parigraha kA tyAga kara kAyotsarga mudrA se zmazAna meM dhyAna kara rahA thaa| usI dina magadhasundarI ke mohajAla meM phaMsa kara vidyutcora zrIkIrti seTha ke gale kA hAra curA kara A rahA thaa| hAra ke divya teja se sipAhiyoM ne cora samajha kara usakA pIchA kiyA pakar3ane ke lie | vaha cora bhAgatA huA zmazAna kI ora AyA tathA apanI jAna bacAne ke lie usane vaha hAra kAyotsarga mudrA meM sthita vAriSeNa ke caraNoM meM DAla diyA aura vahA~ se bhAga chuuttaa| jaba sipAhI vahA~ pahu~ce to hAra ke prakAza meM vAriSeNa ko pahacAna kara bhauMcaka se raha ge| unhoMne socA ki rAjakumAra ke mAtA-pitA zrAvaka haiN| bhAgane meM asamarthatA dekha rAjakumAra apane Age hAra rakhakara kAyotsarga mudrA meM khar3e ho gaye haiM apane pApa ko chipAne ke lie| ataH unhoMne rAjasabhA meM jAkara sArI bAta rAjA ko khii| zreNika kA ceharA krodha ke mAre tamatamA utthaa|unke oTha kA~pane lage, A~khoM meM krodha kI cinagAriyA~ nikalane lgiiN| unhoMne garaja kara kahA - "dekho, isa pApI kA nIca karma jo zmazAna meM jAkara dhyAna karatA hai aura logoM ko yaha batalAkara ki maiM bar3A dharmAtmA hU~, ThagatA hai, dhokhA detA hai| pApI kulakalaMka hai| jAnA maiMne usake dharma kA DhoMga / saca hai durAcArI vyakti dhokhA dene ke lie kyA-kyA anartha nahIM karate ! jAo, isa pApI ko talavAra se do Tukar3e kara yamarAja ke ghara pahuMcA do| usake lie mere yahA~ sthAna nhiiN| svaputra ke lie rAjA kI aisI kaThora AjJA sunakara saba citra likhe se hokara mahArAja kI ora eka najara se dekhane lge| saba ke nayanoM se jhara-jhara pAnI bahane lagA para kisakI himmata jo unakI AjJA kA prativAda kara ske| tatkAla jallAda ko lekara zmazAna meM gye| jyoMhI jallAda ne vAriSeNa para talavAra kA prahAra kiyA ki puSpavRSTi hone lgii| jaya-jayakAra zabda se AkAza vyApta ho gyaa| talavAra kA prahAra phUlahAra rUpa meM pariNata ho gyaa| ThIka hI hai - puNya ke udaya se agni jala bana jAtI hai, samudra sthala ho Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam / 317 jAtA hai, sarpa hAra rUpa pariNata ho jAtA hai aura vipatti sampatti rUpa ho jAtI hai, isIlie sukha - icchuka prANI ko pavitra kAryoM dvArA puNya upArjana karanA caahie| isa alaukika ghaTanA ko sunakara rAjA zreNika ko apane avicAra para bahuta pazcAtApa huaa| vaha tatkAla zmazAna meM pahuMcA aura usase kSamAyAcanA kara ghara Ane ke lie prArthanA kii| parantu saMsArasvarUpa ke jJAtA vAriSeNa ne ghara jAne ke lie inkAra kara diyA aura tapovana meM jAkara digambara mudrA dhAraNa kara lii| ghora tapazcaraNa karate hue vAriSeNa muni eka bAra vihAra karate hue palAzakUTa nAmaka zahara meM phuNce| vahA~ zreNika ke maMtrI kA putra puSpar3Ala rahatA thaa| vAriSeNa muni bhikSArtha puSpaDAla ke ghara para aaye| vAriSeNa ko dekhakara puSpaDAla kA hRdaya gadgada ho gyaa| usane bar3I bhakti se munirAja kA par3agAhana kiyaa| niraMtarAya AhAra hone ke bAda mahArAja kA kamaNDalu lekara pahuMcAne ke lie unake sAtha-sAtha cala pdd'aa| socA thA ki thor3I dUra nikala jAne para munirAja use ghara lauTane ke liye kaheMge parantu munirAja ne usako ghara lauTane ke lie nahIM kahA, isake viparIta unhoMne puSpaDAla ke kalyANa kI icchA se vairAgya kA upadeza dekara use munidIkSA de dii| munirAja ke upadeza se munivrata aMgIkAra karake bhI puSpaDAla kA mana apanI priyatamA kI ora lagA thaa| vaha dina-rAta usI kA dhyAna karatA thaa| kabhI vaha apanI priyatamA kA citra banAtA, kabhI atyanta abhyAsa ke kAraNa yaha anubhava karatA ki usakI vallabhA sAmane khar3I hai aura vaha usake caraNoM meM praNAma kara rahI hai| kabhI svapna meM saMyoga kA sukha bhogatA to kabhI viyoga kA kaSTa uThAtA / bAraha varSa taka saMyama kA pAlana tathA zAstrAbhyAsa karane para bhI usakI viSayavAsanA nahIM mittii| una kAma, moha aura bhogoM ko dhikkAra ho jinake vaza hokara uttama mArga meM calane vAle bhI apanA hita nahIM kara paate| eka dina suavasara pAkara vAriSeNa rAjamandira meM gye| celanA ne vAriSeNa ko dekhakara usake mana kI parIkSA karane ke lie do Asana bichA die| unameM eka Asana rAgiyoM ke yogya thA aura dUsarA virAgiyoM ke yogya / vAriSeNa apane mitra ke sAtha virAgiyoM ke yogya Asana para baiTha gayA aura bolA - "mAtA ! apanI saba bahuoM ko bulaao|" celanA rAjabhavana meM gaI aura vAriSeNa kI patniyoM ko vAriSeNa ke sammukha le aaii| saba rAniyA~ munirAja ko namaskAra kara sammukha baiTha giiN| ve apane rUpa se devAMganAoM ko bhI lajjita kara rahI thiiN| unake sAtha puSpaDAla kI patnI sudati bhI AI, jo kAnI thI aura koyale se bhI adhika kAlI thii| vAriSeNa munirAja ke vacana sunakara puSpaDAla bahuta lajjita huaa| vaha munirAja ke caraNoM meM namaskAra karake bolA - "prabho, Apa dhanya haiN| Apa mithyAtva rUpa pizAca ko naSTa kara lobha-paMka se Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 7318 rahita hue haiM, Apane hI satya AtmasvarUpa ko samajhA hai| itane vaibhava ko lAta mAra kara parama vairAgyamaya tapa ko dhAraNa kiyA hai| he dayAsAgara ! maiM to sacamuca janmAndha mahAmUrkha huuN| isIlie munimudrA ko dhAraNa karake bhI apanI strI kI mamatA meM phaMsA rahA | bAraha varSa taka AtmA ko kaSTa pahu~cAne ke sivAya kucha nahIM kiyaa| kevala zarIra kA zoSaNa kiyaa| Atmatattva ko nahIM pahacAnA, svAmI ! maiM bahuta aparAdhI hU~ isalie he kRpAsindhu ! pApoM kA prAyazcitta dekara mujhe pavitra kiijie|" puSpaDAla ke bhAvoM kI pavitratA jAnakara vAriSeNa munirAja bole, "dhIra ! itane dukhI mata bno| mithyAtva rUpa pApa karma ke udaya se jJAnI jana bhI hatabuddhi ho jAte haiN| isameM koI Azcarya kI bAta nahIM hai|" tadanantara puSpaDAla ko prAyazcitta dekara zuddha kiyA aura dharmopadeza dekara puna: cAritra meM sthira kiyaa| ___ dhanya haiM ve samyagdRSTi mahApuruSa jo vAriSeNa munirAja ke samAna bhavyAtmAoM ko samyagdarzana aura cAritra meM dRr3ha kara sthitIkaraNa aMga kA pAlana karate haiN| viSNukumAra muni dharma aura dharmAtmAoM ke prati anurAga rakhanA, sneha karanA vAtsalya aMga hai| yaha vAtsalya aMga bhI nizcaya aura vyavahAra ke bheda se do prakAra kA hai| caturgati rUpa saMsAra samudra se pAra karane ke lie naukA ke samAna muni, AryikA, zrAvaka, zrAvikA rUpa cAra prakAra ke saMgha ke prati sneha, anurAga rakhanA jaise sadya:prasUtA gAya apane bachar3e se anurAga rakhatI hai| samyagdRSTi jIva priya vacanoM ke sAtha, nizchala mana se, atyaMta zraddhA-bhakti se dhArmika janoM meM anurAga rakhatA hai, yaha vyavahAra vAtsalya aMga hai| jaba vyavahAra vAtsalya se jinadharma meM dRr3hatA A jAtI hai, taba mithyAtva, rAgAdi sAre zubha, azubha bAhya padArthoM meM prIta kA parityAga kara rAgAdi vikalpoM kI upAdhi se rahita parama svarUpa ke anubhava se utpanna sadA AnaMda rUpa sukhamaya amRta ke AsvAdana ke prati anurAga - prIti hotI hai, vaha nizcaya vAtsalya hai| vyavahAra vAtsalya kAraNa hai aura nizcaya vAtsalya kArya hai| jaise kAraNa ke binA kArya nahIM hotA vaise hI vyavahAra ke binA nizcaya nahIM hotaa| yaha vAtsalya aMga samyagdarzana kA aMga hai| "lakSaNaM ca guNAzcAGga zabdAzcaikArthavAcakA;" lakSaNa, guNa aura aMga ye zabda ekArthavAcI haiN| aMga kA artha vAtsalyaguNa, vAtsalya kA lakSaNa hai tathA yaha samyagdarzana kA kAraNa hai| ekadA deza-dezAntara meM dharmAmRta kI varSA se bhavyajana zasya ko puSTa karate hue akampanAcArya sAta sau muniyoM ke sAtha ujjayinI nagarI ke brahma udyAna meM jAkara tthhre| bhaviSya meM hone vAlI aniSTa kI AzaMkA se AcAryazrI ne sarvasaMgha ko Adeza diyA ki sarva munirAja mauna dhAraNa kara dhyAna magna ho jAya, kisI se vArtAlApa na kreN| anyathA saMgha para ghora upasarga aayegaa| guru-AjJA ko zirodhArya kara sarva munigaNa dhyAna lIna ho ge| ThIka hI hai, vahI ziSya prazaMsA ke pAtra hote haiM jo guru-AjJA kA pAlana karate haiN| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 319 munirAja ke Agamana kI vArtA sAre nagara meM phaila gaI, jaise vAyu ke jhakore se puSpoM kI saurabha / munirAja ke darzana ke lie prajA umar3a par3I, unake jaya - jayakAra ke zabda se AkAza gUMja utthaa| prajA ko utsAhapUrvaka munivandanA ke lie jAte dekhakara rAjA bhI darzana ke lie Atura ho utthaa| usane tatkAla maMtriyoM ko bulAyA aura bolA - "maMtrigaNa ! hamAre nagara meM mahAmunirAja kA Agamana huA hai, unake darzanoM se apane netroM ko saphala karanA cAhatA hU~," maMtriyoM ne kahA, 'acchaa'| maMtriyoM ke sAtha rAjA munirAja ke darzana ke lie gyaa| muniyoM ko dhyAna meM lIna dekhakara vaha bahuta prasanna huaa| usane krama se eka-eka muni ko bhaktipUrvaka namaskAra kiyaa| sana muni apane AcArya kI AjJAnusAra mauna rhe| kisI ne bhI rAjA ko dharmavRddhi nahIM dii| rAjA unakI vandanA kara mahala lauTa cle| lauTate samaya maMtriyoM ne unase kahA - "mahArAja ! dekhA sAdhuoM ko ? becAre bolanA taka bhI nahIM jAnate, saba nitAnta mUrkha haiN| yahI kAraNa hai ki saba maunI bane baiThe haiN| unheM dekhakara sarva sAdhAraNa to yaha samajheMge ki ye saba AtmadhyAna kara rahe haiN| bar3e tapasvI haiN| para inakA yaha DhoMga hai| apanI pola na khula jAye, isalie inhoMne logoM ko dhokhA dene ko yaha kapaTajAla racA hai, mahArAja ! ye dambhI haiN|" isa prakAra trilokapUjya aura parama zAnta munirAjoM kI nindA karate hue ye malina-hRdaya maMtrIgaNa rAjA ke sAtha A rahe the ki rAste meM inheM eka muni mila gaye, jo zahara se AhAra karake vana kI ora A rahe the| muni ko dekhakara ina pApiyoM ne unakI ha~sI kii| mahArAja, dekhiye vaha eka baila aura peTa bharakara calA A rahA hai| zrutasAgara muni ne maMtriyoM ke nindAvacanoM ko suna liyaa| unakA karttavya thA ki ve zAnta raha jAte, para ve nindA na saha ske| kAraNa ve AhAra ke lie zahara meM cale gaye the| isalie unheM apane AcArya mahArAja kI AjJA mAlUma nahIM thii| yaha samajha kara ki ina maMtriyoM ko apanI vidyA kA bar3A abhimAna hai, maiM use cUrNa karU~gA, muni ne unase kahA - "tuma vyartha kyoM kisI kI burAI karate ho, yadi tuma meM kucha vidyA ho, Atmabala ho to mujhase zAstrArtha kro| phira tumheM mAlUma par3egA ki baila kauna hai ?" ve bhI rAjamaMtrI the| usa para duSTatA unake hRdaya meM kUTakara bharI huI thI, phira ve kaise eka akiMcana sAdhu ke vacanoM ko sahana kara sakate the| unhoMne munirAja ke sAtha zAstrArtha karanA svIkAra kara liyaa| abhimAna ke vaza unhoMne kaha to diyA ki hama zAstrArtha kareMge para jaba zAstrArtha huA taba unheM jAna par3A ki zAstrArtha karanA baccoM kA khela nahIM hai| munirAja ne syAdvAda ke bala se bAta-kI-bAta meM cAroM maMtriyoM ko parAjita kara diyaa| vijayalAbha kara zrutasAgara munirAja apane AcArya ke pAsa Aye aura apanI sArI ghaTanA kaha sunAI, jise sunakara AcArya kheda ke sAtha bole - "hAya ! tumane unake sAtha zAstrArtha karake apane hAthoM se sAre saMgha kA ghAta kiyA hai|" guru ke vacana sunakara zrutasAgara muni ne kahA- "gurudeva ! aba mujhe kyA karanA cAhie jisase saMgha para Apatti na aave|" gururAja ne kahA - "he ziSya ! jisa sthAna para tumane maMtriyoM ke sAtha vivAda kiyA hai, usI sthAna para jAkara rAtri vyatIta karo to saMgha kA upadrava miTa sakatA hai, anyathA nhiiN|" guruAjJA zirodhArya kara zrutasAgara muni usI sthAna para jAkara kAyotsarga pUrvaka khar3e ho gye| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 320 munirAja ke sAtha vivAda kara parAjita ho jAne se krodhita hue zukra, bRhaspati, prahlAda aura bali cAroM maMtriyoM ne talavAra lekara vana kI ora gamana kiyaa| jisa sthAna para vivAda huA thA, usI sthAna para zrutasAgara mahArAja ko khar3e dekhakara unhoMne vicAra kiyA, sarvaprathama isI kA kAma tamAma karanA cAhie, usake bAda dUsaroM kA / tatkAla cAroM ne eka sAtha munirAja para talavAra kA prahAra karane kA udyama kiyA, parantu munirAja ke puNya prabhAva va pratApa se prerita hokara vahA~ ke yakSa ne unako vaise-kA-vaise kIla diyaa| ve vahA~ se hila nahIM ske| prahAra kI mudrA meM patthara kI mUrti ke samAna sthira rhe| prAta:kAla hote hI maMtriyoM kI karatUta sAre nagara meM phaila gii| rAjA ne sunA to vaha bhI daur3A-daur3A AyA aura dekhakara Azcaryacakita hokara unakI bAra-bAra nindA kii| devatA ne bhI unako phaTakAra lgaaii| rAjA ne una cAroM maMtriyoM ko maMtripada se cyuta kara apane deza se nikAla diyaa| ____ hastinApura ke rAjA mahApadma ne padma nAmaka putra ko rAjya dekara viSNu nAmaka putra ke sAtha digambarI dIkSA grahaNa kara lii| tapazcaraNa ke prabhAva se viSNukumAra ko vikriyA Rddhi prApta huii| pitA ke dIkSita ho jAne para hastinApura para padma rAjA rAjya karane lge| unheM saba kucha sukha hone para bhI eka bAta kA bar3A dukha thaa| vaha yaha ki kuMbhapura kA rAjA siMhabala unako bahuta kaSTa pahu~cAyA karatA thaa| siMhabala padmarAjA kI prajA para ekAeka dhAvA bola kara apane kile meM jAkara chipa jaataa| isI samaya zrIvarmA ke cAroM maMtrI ujjayinI se nikala kara hastinApura meM A phuNce| yogAyoga se padma nAmaka rAjA ke maMtrI banakara siMhabala ko pakar3akara padma rAjA ke caraNoM meM jhukAkara use cintA se mukta kara diyaa| rAjA ne khuza hokara kahA - "tumhArA meM bahuta kRtajJa huuN| yadyapi usakA pratiphala nahIM diyA jA sakatA, taba bhI tuma jo kaho, vaha maiM tumheM dene ko taiyAra huuN|" uttara meM bali nAma ke maMtrI ne kahA - "prabho ! ApakI hama para kRpA hai, to hameM saba kucha mila cukA / isa para bhI ApakA Agraha hai to use hama asvIkAra bhI nahIM kara skte| abhI hameM kucha AvazyakatA nahIM hai| jaba samaya AegA taba Apase prArthanA kreNge|" isI samaya zrI akampanAcArya saMgha sahita aneka dezoM meM bihAra karate hue hastinApura ke udyAna meM Akara tthhre| akampanAcArya ke Agamana ko sunakara maMtriyoM kA hRdaya pratihiMsA se becaina ho utthaa| thor3I dera vicAra kara padma rAjA ke pAsa jAkara unhoMne apanA puraskAra mA~gA kevala sAta dina kA rAjya / rAjA ne unakA chala-kapaTa nahIM smjhaa| usane apanI pratijJA pUrNa karane ke lie zIghra hI 'tathAstu' kaha diyaa| rAjya ke prApta hote hI unakI prasannatA kA kucha ThikAnA na rhaa| unhoMne munijanoM kA ghAta karane ke lie yajJa kA bahAnA banAkara Sar3ayaMtra racA jisase sarva sAdhAraNa na jAna sake ki unakI nIyata kaisI hai| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 329 jisa sthAna para munirAja dhyAna kara rahe the, usako cAroM tarapha kASTha evaM kA~ToM kI bAr3a se ghera kara vizAla maMDapa bnaayaa| vedoM ke jAnakAra bar3e-bar3e vidvAn yajJa karAne lage / vedadhvani se yajJa maMDapa gU~ja uThA / becAre niraparAdha pazuoM kI AhutiyA~ agni meM dI jAne lgiiN| dekhate-dekhate pazuoM kI karuNAmaya cItkAra ke sAtha durgandhita dhue~ se AkAza AcchAdita ho gayA / sAta sau muniyoM para ghora upasarga ho rahA thaa| parantu una zAnti kI mUrtiyoM ne ise apane kiye karmoM kA phala samajhakara bar3I dhIratA ke sAtha sahana karanA prArambha kiyaa| ve meru ke samAna nizcala hokara ekacitta se paramAtmA kA dhyAna karane lge| mithilAnagarIstha zrutasAgara muni ke mukhAravinda se akampanAcArya va saMgha para ghora upasarga jAnakara puSpadanta kSullaka ne ise dUra karane kA upAya puuchaa| nimittajJa munizrI zrutasAgara ne kahA, "vikriyARddhiprApta viSNukumAra muni isa parva ko dUra karane meM samartha hai, dUsarA koI nahIM / " isa prakAra ke vacana sunakara puSpadanta zIghra hI viSNukumAra muni ke pAsa Aye aura unheM sAre samAcAra kahe / viSNukumAra muni itane nispRha the ki unheM yaha bhI jJAta nahIM thA ki unheM vikriyA Rddhi prApta huI hai| unhoMne parIkSA ke lie hAtha pasArA to vaha lavaNasamudra meM girA / sarvaprathama viSNukumAra muni padma rAjA ke pAsa Akara bole, "tumane apane nagara meM yaha kyA anartha kiyA hai, niSparigrahI muniyoM para ghora upasarga aura tuma apanI A~khoM se dekha rahe ho; zIghra hI upasarga ko zAnta karo, nahIM to ghora vipatti kA sAmanA karanA pdd'egaa|" viSNukumAra muni kI bAta sunakara padma rAjA ne kahA- "gurudeva ! maiM sAta dina kA rAjya ina maMtriyoM ko de cukA huuN| isalie maiM kucha nahIM kara sktaa| sAta dina taka ye jaisA kareMge vaha mujhe sahana karanA hogA / kyoMki maiM vacanabaddha ho cukA huuN| aba to Apa hI upasarga dUra kara sakate haiN|" viSNukumAra muni vikriyA Rddhi se vAmana brAhmaNa kA rUpa dhAraNa kara madhuratA se vedadhvani kA uccAraNa karate hue maMDapa meM phuNce| unakA manojJa saundarya aura manohara vedoccAra sunakara saba bar3e prasanna hue / bala to una para itanA mugdha huA ki usake Ananda kA kucha pAra nahIM rahA / usane bar3I prasannatA se kahA- "mahArAja ! Apake padhArane se yajJa kI apUrva zobhA huI hai, maiM bahuta khuza hU~ / ApakI jo icchA ho mA~giye, isa samaya maiM saba kucha dene ko samartha hU~ / " viSNukumAra muni ne kahA- "maiM eka garIba brAhmaNa huuN| mujhe kevala tIna paiMDa pRthvI kI AvazyakatA hai / yadi kRpA karake itanI bhUmi mujhe pradAna kara deM to maiM TUTI-phUTI jhopar3I banA kara raha sakU~gA / sthAna kI nirApadatA se apane samaya ko vedapATha se vyatIta karU~gA / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 322 bali ne aura bhI kucha mA~gane kA bahuta Agraha kiyA, parantu viSNukumAra ne kahA, "mujhe aura kucha nahIM caahie| itane meM hI mujhe saMtoSa hai|" jaba vAmana brAhmaNa tIna paiMDa bhUmi ke sivAya kucha bhI mA~gane ko taiyAra nahIM hue, taba bali ne kahA - "jaisI ApakI icchA / Apa apane pairoM se bhUmi mApa liijie|''yh kahakara bali ne viSNukumAra ke hAtha meM saMkalpa jala chodd'aa| saMkalpa chor3ate hI unhoMne pRthvI mApanA zurU kiyaa| pahalA paira unhoMne sumeru parvata para rakhA aura dUsarA mAnuSottara parvata para, tIsarA paira rakhane ko jagaha nahIM rhii| unake isa prabhAva se sArI pRthvI kA~pa utthii| sAre parvata hila gye| samudra ne maryAdA tor3a dii| devoM aura grahoM ke vimAna paraspara TakarAne lge| devagaNa Azcaryacakita ho gye| sAre deva viSNukumAra ke pAsa Akara kSamAyAcanA karane lge| isa ghaTanA se bali kA hRdaya bhI kaoNpa gyaa| usane viSNukumAra muni ke caraNoM meM gira kara kSamA yAcanA kii| ___ isa prakAra viSNukumAra muni ne sAta sau muniyoM kA upasarga dUra kara vAtsalya prakaTa kiyaa| devoM ne viSNukumAra kI pUjA kii| isa prakAra jo vAtsalya aMga se yukta hotA hai, usI ke samyagdarzana nirmala hotA hai| . ajJAna rUpI aMdhakAra kI vyApti dUra karake apanI zakti anusAra jinadharma kI prabhAvanA karanA, udyota-pracAra karanA prabhAvanA aMga hai| nizcaya aura vyavahAra ke bheda se prabhAvanA aMga do prakAra kA hai| vyavahAra prabhAvanA guNa ke bala se mithyAtva, viSaya, kaSAya Adi sAre vibhAvapariNAma svarUpa para - samaya ke prabhAva kA vinAza kara zuddhopayoga lakSaNa vAle svasaMvedana jJAna se nirmala jJAna - darzana svabhAva vAlI nija zuddhAtmA kA prakAzana karanA, anubhava karanA nizcaya prabhAvanA aMga hai athavA nizcaya vyavahAra ratnatraya ke dvArA apanI AtmA ke sAtha lage hue karmoM kA nAza kara apanI AtmA ko nirmala ujjvala karane kA prayala karanA nizcaya prabhAvanA hai| kyoMki moha zatru ke nAza hone se zuddha, zuddhatara aura zuddhatama avasthA kI prApti hI AtmaprabhAvanA kahalAtI hai| para-samaya mithyAmata rUpI juganuoM ke prakAza ko parAbhUta karane vAle jJAnarUpI sUrya ke prakAza se, iMdroM ke Asana ko kaiMpA dene vAle mahopavAsAdi samyak tapa ke dvArA tathA bhavya jana rUpI kamaloM ko vikasita karane vAlI jinapUjA ke dvArA jinadharma kA udyota karanA, pracAra-prasAra karanA vyavahAra prabhAvanA aMga hai| pra - upasarga hai aura bhA - dhAtu kAMti artha meM hai, ataH utkRSTa rUpa se jinadharma ko prakAzita karanA prabhAvanA hai| samyagdarzana ko nirmala karane ke lie nizcaya aura vyavahAra rUpa donoM prabhAvanA aMga kA pAlana karanA Avazyaka hai| ata: mahApurANAdi dharmakathA ke vyAkhyAna ke dvArA, hiMsAdi doSa rahita tapazcaraNa kara jIvoM kI dayA, anukaMpA, aSTAMga nimitta jJAna, dAna, pUjA Adi dvArA tathA paravAdiyoM ke sAtha vivAda kara vidyA ke atizayoM ke dvArA jinadharma kI prabhAvanA karanI caahie| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam . 323 vajrakumAra somadatta nAmaka vidvAn apane mAmA ke pAsa gayA aura unase bolA, "he mAtula ! tuma mujhe rAjA se milA do| maiM rAjA ko dekhanA cAhatA huuN|" parantu mAmA ne socA yaha vidvAn hai| rAjA ko apane vaza meM karake maMtrI bana sakatA hai, isako rAjA ke pAsa le jAnA ucita nahIM hai| somadatta ko mAmA kI yaha bAta bahuta khttkii| Akhira vaha mAmA ke abhimAna ko naSTa karane ke lie svayaM rAjA ke samIpa gayA aura apane pANDitya aura pratibhAzAlinI buddhi kA paricaya karAkara rAjamaMtrI bana gyaa| ThIka hI hai, sabako apanI zakti hI sukha dene vAlI hotI hai| jaba somadatta rAjamaMtrI bana gayA taba mAmA ne usake sAtha apanI putrI yajJadattA kA vivAha kara diyaa| kucha dina ke bAda yajJadattA ko garbha rahA aura use Ama khAne kI prabala utkaNThA huii| Ama kA samaya na hone para bhI somadatta Amraphala kI khoja meM vana meM phuNcaa| ThIka hI hai, sAhasI puruSa asamaya meM bhI aprApya vastu ke lie sAhasa karate haiN| vana meM bhaTakate-bhaTakate somadatta ne dekhA ki eka vRkSa AnaphaloM ke bhAra se jhukA huA hai| unakI saurabha sAre vana meM phaila rahI hai, Azcaryacakita ho somadatta ne jaise hI vRkSa kI tarapha punaH dRSTi DAlI to use dRSTigocara hue usake nIce baiThe nagna digambara munirAja / usane munirAja ke caraNa-kamaloM meM namaskAra kara unake mukhAravinda se dharmopadeza sunA tathA saMsAra kI asAratA ko jAnakara munirAja ke caraNoM meM digambara mudrA dhAraNa kara nAbhigiri para tapazcaraNa karane lgaa| yajJadattA ko putra kI utpatti huI, parantu pati ke viyoga ne usake mana ko jhakajhora diyA thaa| niraMtara pati kI khoja meM tatpara yajJadattA ne eka dina kisI ke mukha se sunA ki somadatta muni bana kara nAbhigiri para dhyAna kara rahA hai| nanhe bacce ko lekara vaha parvata para gii| muni bheSa meM somadatta ko dekhakara usakI krodhAgni bhar3aka utthii| __munirAja ko gAlI dekara, durvacana ke dvArA unakA tiraskAra karatI huI vaha pApinI apane hRdaya ke Tukar3e nirdoSa bAlaka ko munirAja ke caraNoM meM paTaka kara ghara calI gii| ThIka hI hai, krodha ke vazIbhUta huA prANI kaunasA anartha nahIM karatA hai ! bAlaka munirAja ke caraNoM meM par3A thaa| itane meM divAkara nAmaka vidyAdhara apanI patnI sahita munirAja kI vandanA karane aayaa| jyoMhI usakI dRSTi usa bAlaka para par3I usane jhaTa usako godI meM lekara chAtI se cipakA liyA aura madhura vANI se apanI patnI se bolA - "priye ! Aja terI sUnI goda putraratna se bhara gaI, le isa putra kA pAlana-poSaNa kr|" patnI putraratna ko prApta kara bahuta khuza huii| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam . 324 usake hAtha meM vajra kA cihna hone se usakA nAma vajrakumAra rakhA gyaa| bAlaka dvitIyA ke candramA ke samAna bar3hatA huA yauvana avasthA ko prApta kara zastra-zAstra vidyA kA pAragAmI ho gayA tathA garur3avega vidyAdhara kI putrI pavanavegA ke sAtha isakA vivAha ho gyaa| Ananda se samaya vyatIta ho rahA thaa| vajrakumAra ko sabhI divAkara vidyAdhara kA putra samajhate the| vajrakumAra ne apane parAkrama se aneka rAjAoM ko vaza meM karake vizAla rAjya sthApita kiyaa| vajrakumAra ke Ane ke bahuta dinoM ke bAda divAkara kI patnI jayazrI ke bhI putra utpanna huA thaa| jaba vajrakumAra kA yaza sarvatra phailane lagA to jayazrI bhItara-hI-bhItara kur3hane lagI, vicAra karane lagI ki isake jIvita rahate mere putra ko rAjya nahIM mila sktaa| eka dina jayazrI ekAMta meM udAsa baiThI huI thii| A~khoM meM azrudhArA baha rahI thii| jyoM hI usakI dAsI kI dRSTi usake mukhapara par3I to vaha bola uThI - "svAminI ! aise parAkramI putra kI mAtA ko duHkha kisa bAta kA?" dAsI kI bAta sunakara jayazrI ne kahA - "yahI tuma logoM kA bhrama hai ki vajrakumAra merA putra hai| vaha to mujhe jaMgala meM par3A milA thaa| dayA kara isako maiMne paalaa| Aja vaha rAjya kA mAlika bana baiThA hai| mere putra ko rAjya kaise prApta hogA ? isa AzaMkA se merA mana duHkhita ho uThA hai|" vajrakumAra ke kAnoM meM bhI yaha bhanakAra par3a gaI, use saMsAra se ghRNA ho gii| usane divAkara vidyAdhara se sAre samAcAra jAnakara somadatta munirAja ke caraNoM meM digambara mudrA dhAraNa kara ghora tapazcaraNa karanA prAraMbha kara diyaa| __ mathurAnagarI ke rAjA pUtagandha kI paTarAnI urmilA pratyeka aSTAhnikA parva meM jinendra bhagavAna kI pUjA karatI, dAna detI aura rathayAtrA karake dharma prabhAvanA karatI thii| mathurAnagarI ke sAgaradatta seTha ke ghara meM putrI kA janma huA, parantu pApakarma ke udaya se mAtA - pitA kA maraNa ho gayA, sampadA naSTa ho gii| vaha abodha bAlikA dUsaroM kI jUThana khAkara peTa bharatI aura vRkSoM ke nIce vizrAnti letii| eka dina abhinandana evaM nandana nAma ke munirAja udhara se nikle| jUThe anna kA eka-eka kaNa bInakara khAtI huI usa bAlikA ko dekhakara abhinandana nAmaka muni ne kheda prakaTa kiyaa| nandana munirAja ne kahA, "karmoM kI lIlA bar3I vicitra hai| kSaNa meM rAjA ko raMka aura raMka ko rAjA banA dete haiN| abhI koTyAdhIza kI putrI jUThana khAkara udara pUrti kara rahI hai| yauvana avasthA meM yaha rAjA kI paTarAnI bnegii|" munirAja ke vacana sunakara eka bauddha sAdhu use apane Azrama meM le gyaa| vaha jAnatA thA ki digambara sAdhuoM ke vacana kabhI asatya nahIM hote| jaba vaha bAlikA yauvana avasthA ko prApta huI to usake zarIra se saundarya kI sudhA-dhArA bahane Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam . 325 lagI, jise dekhakara devAGganAyeM bhI lajjita ho jaatii| eka dina pUtagandha rAjA kI dRSTi usa yuvatI kanyA para par3I, to usakA zarIra kAmabANa se biMdha gyaa| usane bauddhAzrama meM jAkara usakA paricaya puuch| sabA usako kulIna putrI jAnakAra zrIcandaka bhi se kanyA kI yAcanA kii| zrIvandaka bauddha guru ne kahA, "rAjan ! yadi Apa bauddha dharma svIkAra karate hoM to maiM isa kanyA kA vivAha Apake sAtha kara sakatA hU~, anyathA nhiiN|" ___ kAmAndha kaunasA kArya nahIM krtaa| rAjA ne bauddhaguru kI bAta svIkAra kara lI aura usa kanyA ke sAtha vivAha kara use paTarAnI pada de diyaa| aSTAhrikA parva aayaa| urmilA rAnI ne utsava karanA prAraMbha kiyA, taba bauddha dharmI rAnI ne (rAjA kI nayI paTarAnI ne) ratha rukavA diyaa| pahale buddha bhagavAna kA ratha nikalegA, bAda meM urmilA ke bhagavAna kaa| __urmilA ke hRdaya para vajrapAta ho gyaa| usane rAjA se anunaya-vinaya kiyA, parantu rAjA ne usakI eka bhI bAta nahIM sunii| urmilA kI pukAra jaba rAjA ne nahIM sunI taba usane vItarAga prabhu ke caraNoM meM pratijJA kI ki yadi prathama merA ratha nahIM nikalegA to maiM anna, pAnI grahaNa nahIM kruuNgii| yaha pratijJA kara vaha munirAja ke darzana karane gaI aura somadatta tathA vajakumAra muni ko sArA vRttAnta sunaayaa| vajrakumAra munirAja ke darzana karane divAkara Adi vidyAdhara bhI Aye huye the| vajakumAra ne urmilA kI tathA jinadharma para AI huI vipatti ko dUra karane ke lie vidyAdharoM ko kahA / vajrakumAra munirAja kI AjJAnusAra sarva vidyAdhara loga mathurA meM Aye tathA pUtagandha rAjA ko yuddha meM harAkara jainadharma kA ratha nikalavAkara dharma kI prabhAvanA kii| stha ke nirvighna nikalane se urmilA ke Ananda kI sImA nahIM rhii| bahuta se bhavyoM ne mithyAtva kA vamana kara samyagdarzana ko grahaNa kiyA tathA rAjA aura buddhadAsI bhI zuddha antaHkaraNa se jainadharma ke anuyAyI ho gye| jisa prakAra vajrakumAra muni ne jinadharma kI prabhAvanA kI, usI prakAra dharmAtmAoM ko jinadharma kI prabhAvanA karanI caahie| ye (aMga) samyagdarzanArAdhanA ke upAya haiN| zAnArAdhanA kA upAya akSarahInAdhyayanAdyapohanaM jnyaanbhaavnaaddhympi| kAlAdyadhyayanayutaM jnyaansyaaraadhnopaayH||237|| anvayArtha - akSarahInAdhyayanAdhapohanaM - akSarahIna adhyayana se rahita / jJAnabhAvanADhyaM - Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam // 326 jJAna bhAvanA se yukta aura! kAlAdyadhyayanayutaM * kAla Adi meM pddh'naa| jJAnasya - jJAna kii| ArAdhanopAya: - ArAdhanA kA upAya hai| artha - jisa prakAra samyagdarzana ke ATha aMga haiM, usI prakAra samyagjJAna ke bhI ATha aMga haiN| zAstroM meM likhita akSara zuddha par3hanA, akSaroM kA vAcya jo artha hai usako zuddha par3hanA, artha aura akSara donoM zuddha par3hanA, kAla meM svAdhyAya karanA, vinaya se par3hanA, guru kA nAma nahIM chipAnA, bahumAna se par3hanA aura upadhAna yukta par3hanA, ye jJAna-ArAdhanA ke upAya haiM, ina ATha aMga vihIna adhyayana karane se jJAna ArAdhanA nahIM hotii| vyaMjana zuddhi - k Adi akSaroM ko vyaMjana kahate haiM, gaNadharAdi AcAryoM ne jo nirdoSa sUtroM kI racanA kI hai, unako doSarahita par3hanA vyaMjana zuddhi hai| zaMkA - zabda to paudgalika haiM, unakA zuddha uccAraNa jJAna vinaya kaise ho sakatA hai ? uttara - yadyapi zabda paudgalika haiM, jJAnasvarUpa nahIM haiM, tathApi parArtha jo zrutajJAna hai, vaha zabda kI bhitti para hI khar3A hai, zabda ke dvArA hI hama vastu ko jAna sakate haiN| zabda jJAnotpatti kA sAdhana hai, ataH zabdoM ko jJAna kaha dete haiM aura vyaMjanoM ko zuddha par3hanA jJAna vinaya kahalAtA hai| akSarahIna vA azuddha par3hane se artha kA anartha ho jAtA hai| __siMharatha aura vIrasena rAjA ke paraspara zatrutA thI so avasara pAkara vIrasena ne siMhastha para car3hAI kara dii| jaba vIrasena bahuta dina taka vApisa nahIM A sakA. taba usane rAjya vyavasthA sucAru rUpa se calAne ke lie apane maMtrI ko patra likhA aura usameM yaha bhI likhA ki rAjakumAra siMha ke paThana-pAThana kI vyavasthA acchI taraha krnaa| pUrva meM saMskRta bhASA meM patra likhane kA pracAra thaa| ataH usane likhA "siNho'dhyaapyitvyH'| isa zabda kA vAstavika artha thA ki siMha rAjakumAra ko acchI taraha se paThana karAnA | paraMtu par3hane vAle ne "siMhaH adhyApayitavyaH" ke sthAna para eka akSara a ko chor3akara par3ha liyA, jisakA artha ho gayA rAjakumAra ko rAjya ke kArya meM lagA denA / vyAkaraNa ke anusAra to ukta vAkya ke donoM hI artha hote haiM aura donoM hI pada zuddha the kyoMki ghoSa akSara evaM akAra ina donoM ke madhyastha visarga kA 'o' hotA hai aura akAra kA lopa ho jAtA hai para yahA~ kevala vyAkaraNa kI AvazyakatA nahIM thii| kucha anubhava bhI honA cAhie thaa| bAlyAvasthA meM paThana-pAThana chUTa jAne se rAjakumAra mUrkha raha gyaa| jaba rAjA ko yaha jJAta huA to usane patra par3hane vAle ko kar3I sajA dii| ataH zAstroM kA paThana karate samaya guru paramparA, Agama kI kuzalatA evaM prakaraNavaza artha karanA caahie| akSara mAtra hIna nahIM par3hanA, kyoMki akSara hIna par3hane se artha kA anartha hotA hai aura jJAna ke avinaya se jJAnAvaraNa karma kA baMdha hotA hai| artha zuddhi - zabda ke vAcya ko artha kahate haiM, jaise 'mAnava' yaha zabda hai, isakA vAcya artha Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 327 hai aadmii| ataH zabdoM ke uccAraNa ke anaMtara mana meM jo abhiprAya utpanna hotA hai, use artha kahate haiN| gaNadharAdi racita sUtroM ke artha kA yathArtha rUpa se vivecana karanA, AgamAnukUla artha karanA artha zuddhi hai| kevala sUtroM kA vivecana mAtra nahIM kyoMki kevala vivecana se viparIta artha bhI ho sakatA hai, jaise " saindhavamAnaya" isa zabda kA vivecana hai, 'saindhava ko lAo', 'ghor3A lAo' yaha artha bhI ho sakatA hai aura namaka lAo, saindhava deza kI koI vastu lAo, yaha artha bhI ho sakatA hai, ataH zabdoM kA prakaraNavaza nirdoSa artha karanA hI ardhazuddhi hai, anyathA artha kA anartha ho jAtA hai| jaise kSIrakadamba ke putra parvata ne artha zuddha na par3hakara viparIta artha karake hiMsA kA pracAra kiyA tathA saMsAra meM hiMsAmaya dharma kI pravRtti kI aura marakara naraka meM gyaa| ataH eka zabda meM aneka artha hote haiM, unakA yukti aura AgamAnusAra zuddha artha karanA arthazuddhi hai| ubhaya zuddhi - vyaMjana kI zuddhi aura usake vAcya abhiprAya kI zuddhi ko ubhaya zuddhi kahate haiM, jaise koI puruSa sUtra kA artha to neka kahatA hai, paraMtu sUtra uccAraNa ThIka nahIM krtaa| dIrgha ke sthAna meM hasva kA aura hrasva ke sthAna meM dIrgha kA tathA saMyukta akSaroM ko tor3akara aura asaMyukta akSaroM kA saMyukta uccAraNa karatA hai| isalie vyaMjana zuddhi kahI gaI hai| koI puruSa zabdoM kA uccAraNa zuddha karatA hai, paraMtu artha kI prarUpaNA viparIta karatA hai, isalie arthazuddhi kA ullekha kiyA hai| tIsarA mAnava sUtra kA uccAraNa bhI azuddha karatA hai aura usakA artha bhI aMTasaMTa bakatA hai| ina donoM doSoM ko dUra karane ke lie ubhaya zuddhi kA nirUpaNa kiyA hai, jaise eka rAjA ne hajAra staMbha kA eka maMdira dekhakara apane karmacAriyoM ko Adezapatra likha kara diyA " mahAstaMbhasahasrasya karttavyaH saMgraho dhruvaM" jisako par3hate samaya pAThaka ne staMbha ke sthAna para stabha par3hA aura usakA aMTasaMda artha kiyA bakarA aura kaha sunAyA rAjAjJA hai eka hajAra bakaroM kA saMgraha karane kI / jaba rAjA ke samakSa eka hajAra bakare lAye gaye to unheM dekhakara rAjA sira se paira taka jala utthe| unhoMne krodhita hokara kahA- maiMne to tumheM eka hajAra khaMbhe ekatra karane ke lie kahA thA, tuma logoM ne yaha kyA kiyA ? rAjA kI krodhita dRSTi se bhayabhIta hokara sarva karmacAriyoM ne rAjA ke caraNoM meM gira kara prArthanA kI ki yaha hamArA doSa nahIM hai, yaha doSa hai - patravAcaka kaa| rAjA ne patravAcaka ko daMDa diyaa| ataH zAstroM ke paThana pAThana evaM artha karate samaya pramAda nahIM karanA caahie| kyoMki pramAda vA ajJAnavaza vyaMjana, artha aura ubhaya ( vyaMjana aura artha donoM ) zuddha nahIM par3hane se anartha hotA hai aura isI se aneka visaMvAdoM kI utpatti hotI hai, isIlie pUjyapAda svAmI ne sarvArthasiddhi meM likhA hai ki zAstroM kA artha karane vAlA yukti aura Agama meM kuzala tathA zAstroM kI paramparA ko jAnane vAlA honA cAhie / kAlAdhyayana - - - zAstroM kA adhyayana saMdhyAkAla, sUryodaya ke do ghar3I pUrva, do ghar3I pazcAt tathA sUryAsta ke do ghar3I pUrva, do ghar3I pazcAt, madhyAhna kAla ke do ghar3I pUrva aura do ghar3I pazcAt ke kAla ko chor3akara karanA Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamusvayam 328 cAhie kyoMki ye svAdhyAya ke lie akAla haiM tathA aSTAhnika Adi varjanIya kAla kA parihAra kara zeSa kAla meM svAdhyAya, paThana - pAThana, vyAkhyAna Adi karanA caahie| kyoMki akAla meM svAdhyAya karane se jinendra bhagavAna kI AjJA kA tiraskAra hotA hai, jJAnAvaraNIya karma kA baMdha hotA hai, isalie kAlazuddhi pUrvaka paThana - pAThana karanA jJAnArAdhanA kA upAya hai| akAla meM svAdhyAya karane se hAni aura kAla meM svAdhyAya karane ke phala kA dRSTAnta - vidvacchiromaNi vIrabhadra muni sArI rAta svAdhyAya karate rahe, kAla-akAla kA dhyAna nahIM rakhA, unako saMbodhita karane ke lie zrutadevI eka gvAlina kA bheSa dhAraNa kara, mastaka para chAcha kI maTakI rakha kara aura yaha kahatI huI ki "mere pAsa bahuta mIThI chAcha hai' munirAja ke cAroM tarapha ghUmane lgii| muni ne taba usakI aura dekhakara kahA - "arI ! tU bar3I besamajha jAna par3atI hai, kahIM pAgala to nahIM ho gii| batalA to aise ekAMta sthAna meM aura so bhI rAta meM gvarIdegA kauna terI chAcha ?" devI ne kahA - "mahArAja ! kSamA kIjiye, maiM to pagalI nahIM hU~, kintu mujhe to dIkha rahe haiM pAgala Apa, anyathA asamaya zAstrAbhyAsa kaise karate ? kaise karate jina bhagavAna kI AjJA kA ullaMghana ?" devI kA uttara sunakara munirAja ne AkAza kI ora najara uThAkara dekhA to unheM dIkha par3e camakate hue tAre taba unheM bhAna huA ki sacamuca maiMne akAla meM svAdhyAya kara bar3I bhUla kii| unakA hRdaya pazcAtApa se jalane lgaa| prAta:kAla guru ke samIpa jAkara unhoMne apanI bhUla kI AlocanA kI aura guru dvArA pradatta prAyazcitta grahaNa karake manaH zuddhi karake anta meM samAdhimaraNa kara svarga prApta kiyaa| jo svAdhyAya ke kAla-akAla ko jAnakara bhI akAla meM svAdhyAya karanA nahIM chor3ate, ve zivanaMdI muni ke samAna durgati meM jAte haiN| zivanaMdI muni ne apane guru ke dvArA yadyapi yaha jAna rakhA thA ki svAdhyAya kA samaya zravaNa nakSatra ke udaya hone ke bAda hI mAnA gayA hai, tathApi karmoM ke tIvra udaya se ve akAla meM bhI svAdhyAya karanA nahIM chor3ate, jisake phalasvarUpa ve asamAdhi se maraNa kara gaMgA nadI meM magaramaccha hue the| ThIka hI hai, jinendra bhagavAna kI AjJA kA ullaMghana karane vAloM ko durgati ke dukha bhogane par3ate haiN| eka dina gaMgA taTa para kisI munirAja ko svAdhyAya karate dekha magaramaccha ko jAtismaraNa jJAna kI prApti ho gaI, jisase apane pUrvabhava ke vRttAMta ko jAnakara vaha pazcAtApa karane lgaa| aMta meM, zubha pariNAmoM se prANa chor3akara vaha magaramaccha svarga meM maharddhika deva huaa| kAla meM zAstrAbhyAsa karanA jJAna kA Adara karanA hai, jJAna kA vinaya karanA hai| vinaya zuddhi - zrutajJAna aura zrutadhara ke guNoM kI prazaMsA karanA, unakA saMstavana karanA, zrutabhakti Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamudhyayam 329 evaM AcAryabhakti par3hakara svAdhyAya prAraMbha karanA vinaya zuddhi hai| vinayapUrvaka zAstrAbhyAsa karane se vidyAe~ siddha hotI haiM, zIghra hI jJAna kI prApti hotI hai| __akSarajJAna se zUnya nandISeNa zruta aura zrutadhAriyoM kI vinaya karane se 11 aMga aura 14 pUrva ke pAThI bana gaye the| nandISaNa dIdheza eka navina buddhihI. pAlIma meM maMgalA thI, nau bhAI the, parantu isake pUrvopArjita pApakarma ke udaya se ghara meM yA bAhara meM isakA koI bhI satkAra-puraskAra nahIM karatA thaa| na ise peTa bharakara bhojana milatA thaa| eka dina kisI jagaha koI melA lagA thaa| sAre nagaravAsiyoM kI bhIr3a lagI thii| zArIrika durbalatA ke kAraNa naMdISeNa gira gyaa| bhIr3a ke kAraNa mAnava usako pairoM se rauMdate hue cale gye| kisI ne usako uThAne kA sAhasa nahIM kiyaa| isa prakAra apanA anAdara evaM dukhada avasthA dekhakara vaha marane kA nizcaya karake eka parvata para car3hA, parantu marane se bhayabhIta hokara parvata para car3hanA-utaranA karane lgaa| parvata taTa para sthita munirAja kI dRSTi usa para pdd'ii| usako Asannabhavya jAnakara unhoMne saMbodhita kiyA tathA sAre sAMsArika baMdhanoM se chur3Akara jainezvarI dIkSA pradAna kii| naMdISeNa ne jainezvarI dIkSA grahaNa kara zruta aura zrutadhAriyoM kA vinaya karanA prAraMbha kiyaa| ve vinaya meM itane niSNAta ho gaye ki unake yaza kI saurabha svarga taka pahu~ca gii| eka dina svarga kI sabhA meM indra ne naMdISeNa kI prazaMsA kI, jise sunakara eka deva unakI parIkSA karane ke lie muni ke veza meM Akara una ke caraNoM meM gira pdd'aa| usako rugNa dekhakara unhoMne usakI AhAra vyavasthA kI, paraMtu jyoMhI unakA AhAra huA, unhoMne naMdISeNa para vamana kara diyA, jisase naMdISeNa kA sArA zarIra vamana ke kIcar3a meM bhara gayA tathApi unake mAnasika vikRti nahIM huii| deva ne apanI vikriyA sameTa kara kSamAyAcanA kii| isa prakAra AMtarika zruta tathA zrutadhArI ke vinaya se ve 11 aMga aura 14 pUrva ke pAThI ho gaye the| upadhAna vinaya - vizeSa niyama dhAraNa karanA, jaba taka yaha zAstra yA yaha anuyoga prakaraNa samApta nahIM hogA, taba taka maiM eka upavAsa, eka pAraNA karU~gA, ityAdi rUpa meM saMkalpa karanA upadhAna vinaya hai, yaha upadhAna jJAnAvaraNIya karma kA nAzaka tathA zrutajJAna kA utpAdaka hai| eka munirAja niraMtara svAdhyAya karate the, parantu unako dhAraNA jJAna nahIM hotA thaa| dhAraNA na hone se kAlAMtara meM smRti nahIM rhtii| ata: ve zAstrAdhyayana karake bhI jJAna se zUnya the| eka dina unhoMne apane Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamucyayam 330 gurudeva se namra nivedana kiyA ki bhagavan ! nirantara svAdhyAya karane para mujhe zAstrajJAna prApta nahIM ho rahA hai, Apa koI upAya batAiye, jisase mujhe jJAna kI prApti ho ! munirAja ne kahA "kisI vastu kA tyAga kara paThana karane se Apako smaraNa jJAna kI prApti hogii|" gurudeva kI AjJA zirodhArya karake unhoMne nirvikRti bhojana karane kA niyama liyA / alpadinoM meM hI ve zruta ke pAragAmI ho gaye / - bahumAna vinaya pavitratA se hAtha jor3akara caukI Adi para zAstra ko sthApita kara mana kI ekAgratA se artha kI avadhAraNA karate hue zAstrAbhyAsa karanA bahumAna hai| AtmapariNAma kI vizuddhi va kaSAyoM ke maMda hone se hI devazAstra aura gurujana ke prati bahumAna AtA hai aura pariNAmavizuddhi karmakSaya meM nimitta kAraNa hai tathA zAstroM (jinavacanoM) kA bahumAna karanA jina bhagavAna kA bahumAna karanA hai kyoMki jinadeva aura jinavANI meM koI aMtara nahIM hai| jinadeva, jinavacana evaM nirgrantha guru ke prati bahumAna hone se karmoM kI asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai aura karmoM kI nirjarA se jJAna kI prApti hotI hai| bahumAna vinaya jJAna prApta hone kA kAraNa hai arthAt zAstra kA bahumAna karane vAloM ko zIghra hI jJAna kI prApti hotI hai| eka munirAja pratidina zAstra ko namaskAra karate, usakI stuti par3hate, bahumAna se ucca sthAna para zAstra ko rakhate the, jisase ve 11 aMga 14 pUrva ke pAThI ho gye| ataH zAstra kA bahumAna karanA cAhie, svapna meM bhI zruta kI avehalanA nahIM karanI caahie| anihnava - apalApa karanA, anyathA pravRtti karanA, asaliyata ko chipAnA nihnava hai / jisa guru ke samIpa adhyayana kiyA hai, usake nAma ko chipAkara dUsare kisI vikhyAta guru se maiMne adhyayana kiyA hai, aisA kahanA nihnava hai / nihnava kA tyAga karanA anihnava hai| nihnava doSa se azubha karmoM kA Asrava hotA hai aura anilava se hotI hai samyagjJAna kI prApti / caNDapradyota rAjaputra ko kAlasaMdIva nAmaka brAhmaNa adhyayana karAtA thA / caNDapradyota ko kaI bhASAoM kA jJAna karAkara kAlasaMdIva anArya bhASAoM kA jJAna karA rahe the, parantu kliSTa hone ke kAraNa kitanI bAra guru ke batA dene para bhI caNDapradyota usakA zuddha uccAraNa nahIM kara skaa| kAlasaMdIva ne usako zuddha uccAraNa karAne kA bahuta prayatna kiyA, paraMtu use saphalatA prApta nahIM huii| isase kAlasaMdIva ko kucha krodha A gayA aura krodha ke vazIbhUta hokara usane caNDapradyota kI pITha para eka lAta mAra dii| caNDapradyota thA to rAjakumAra hI so usakA bhI mijAja kucha bigar3a gyaa| krodha meM Akara usane kahA, "Apane jo mujhe mArA hai, maiM bhI isakA badalA liye binA nahIM chodduuNgaa| mujhe Apa rAjA hone dIjiye, phira dekhanA maiM bhI Apake isa pA~va ko kATakara hI rahUMgA / " kucha kAraNa pAkara kAlasaMdIva digaMbara muni bana gaye aura caNDapradyota rAjakumAra rAjA / eka dina asia ke samIpa anArya bhASA meM likhA huA eka patra AyA, jisakA par3hanA ati Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 339 duSkara thA, koI bhI sabhAsada use par3ha nahIM sakA kintu rAjA caNDapradyota ne use par3ha liyA, jisase usakA yaza sAre jagat meM phaila gyaa| aba caNDapradyota ko apanI bhUla para pazcAtApa huaa| zIghra hI gurudeva kAlasaMdIva ke pAsa jAkara usane kSamAyAcanA kii| unake pada-kamaloM kI pUjA kI jisase use zIghra hI vizeSa jJAna kI prApti huI / jo mUr3ha ajJAna ke vazIbhUta hokara guru ke nAma kA nihnava karate haiM, ve zvetasaMdIva nAmaka munirAja samAna dukha ke bhAjana banate haiM / kAladIva muni se dIkSA grahaNa kara tathA unase jJAnopArjana karane vAle zvetasaMdIva muni vRkSa ke nIce AtApana yoga dhAraNa kara tapazcaraNa kara rahe the| unakA tapazcaraNa sarvajana meM vikhyAta thaa| eka dina darzanArtha Aye hue zreNika rAjA ne pUcha liyA - "bhagavan! Apake dIkSA evaM zikSAguru kauna haiM ?" zvetasaMdIva ne apane guru kA nAma na batAkara apanI khyAti ke lie kaha diyA- "mere guru to bhagavAna mahAvIra haiM, maiM sAkSAt bhagavAna ke mukhAravinda se nikalI huI vANI ko sunakara jJAnI banA huuN|" itanA kahane mAtra se unakA sArA zarIra kRSNa varNa kA ho gayA aura usa para kuSTha roga ke cihna dRSTigocara hone lge| ThIka hI hai, jo guru ke nAma ko chipAte haiM, ve azubha karmoM kA baMdha kara dukha ke bhAjana banate haiN| zreNika rAjA ne jAna liyA ki inhoMne apane guru ke nAma kA apalApa kiyA hai, isI se inake zarIra kI yaha dazA huI hai| zreNika ne zvetasaMdIva munirAja ko kahA - "guru ke nAma kA apalApa karane se Apake zarIra meM yaha vyAdhi utpanna huI hai| Apako aisA nahIM karanA caahie|" rAjA kI sat zikSA se munirAja ko apanI bhUla kA pazcAtApa huA aura unhoMne guru ke caraNoM meM prAyazcitta grahaNa kara mana kI zuddhi kI / tadanantara kSapaka zreNI para ArUr3ha hokara kevalajJAna prApta kiyA / isa prakAra aMgahIna jJAna kI ArAdhanA se hone vAlI hAni aura aMga sahita par3hane se lAbha ko jAnakara heya ko chor3akara upAdeya ko grahaNa karanA caahie| isa prakAra jJAna ke ATha aMgoM sahita zAstroM kA adhyayana-adhyApana karanA-karAnA jJAnArAdhanA kA upAya hai| cAritra ArAdhanA kA upAya durlazyAdhyAnAvratakaSAyadaNDapramAdamadazalyAH / saMyamagArava bhaya saMjJAdika doSAvalItyAgaH // 238 // vrata samiti gupti saMyama sallezyAdhyAnabhAvanAdharma - 1 zuddhyAdiguNAbhyAsazcAritrArAdhanopAyaH / / 239 // Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 332 - gArava-bhaya-saMjJAdikaanvayArtha - durlezyAdhyAnAvratakaSAya daNDapramAdamadazalyA: saMyama - doSAvalI - tyAga : - durlezyA, apadhyAna, avrata, kaSAya, daNDa, pramAda, mada, zalya, asaMyama, gArava, bhaya, saMjJA Adika doSoM ke samUha kA tyAga karanA / vratasamiti gupti saMyama sallezyA dhyAna bhAvanA dharmazuddhyAdiguNAbhyAsaH - vrata, samiti, gupti, saMyama, zubhalezyA, dhyAna, bhAvanA, dharma, zuddhi Adi guNoM kA abhyAsa karanA | cAritrArAdhanopAyaH - cAritra ArAdhanA ke upAya haiN| artha - jo AtmA ko puNya-pApa rUpa se lipta karatI hai vA kaSAya ke udaya se anuraMjita mana, vacana, kAya kI pravRtti hai, usako lezyA kahate haiM / dravya aura bhAva kI apekSA lezyA do prakAra kI hai| varNa nAma karma ke udaya se utpanna huA jo zarIra kA varNa hai vaha dravya lezyA hai| usa varNa ke chaha bheda haiM- kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zukla / arthAt - bhaure ke samAna kRSNavarNa hai| nIla maNi yA mayUra ke kaNTha ke samAna nIla varNa hai, kabUtara ke samAna varNa kapota raMga hai| tapta suvarNa ke samAna varNa teja yA pIta varNa hai| padma ke sadRza varNa padmavarNa hai| kA~sa ke phUla ke samAna zveta varNa zukla lezyA hai| ina vargoM meM eka-eka ke bheTa apane-apane uttara bhedoM ke dvArA aneka rUpa haiN| jisa prakAra kRSNavarNa hIna, utkRSTa ananta bhedoM ko liye hue haiM isI prakAra chahoM dravya lezyAoM ke jaghanya se utkRSTa paryanta zarIra ke varNa kI apekSA saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta taka bheda ho jAte haiN| jo AtmA ko karma se lipta karatI hai, AtmA kA karma ke sAtha sambandha karAtI hai use tathA kaSAya ke udaya se anuraMjita yoga pravRtti ko bhAva lezyA kahate haiN| athavA mohanIya karma ke udaya, kSaya, kSayopazama, upazama aura kSaya se utpanna parispandana bhAva lezyA hai| kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zukla ke bheda se chaha prakAra kI hai| yadyapi bhAva lezyA AtmA kA pariNAma hai, parantu manda mandatara aura mandatama ke bheda se usake saMkhyAta, asaMkhyAta, ananta bheda hote haiN| una asaMkhyAta, ananta bhedoM kA kathana karanA saMbhava nahIM hai kyoMki saMkhyAta vacanoM ke dvArA asaMkhyAta evaM ananta vAtrya nahIM hote| ataH lezyAoM ke chaha bheda kahe haiN| isIlie chaThe naraka ke nArakiyoM kI kRSNa lezyA kI apekSA mAnavoM evaM tiryaJcoM kI kRSNa lezyA manda hai aura sAtaveM naraka ke nArakI kI lezyA tIvratama hai| isI prakAra svargAdi meM bhI jAnanA caahie| lezyAoM kA svarUpa lezyAe~ AtmA ke vibhAva pariNAma haiN| ina lezyAoM ke kAraNa hI AtmA ke sAtha pudgala karmoM kA sambandha hotA hai aura jIva saMsAra meM bhaTakatA hai| ina lezyAoM kA svarUpa isa prakAra hai - durAgraha, upadezAvamAnana, tIvra vaira, ati krodha, durmukha, I I Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamucyayam 333 nirdayatA, kleza, tApa, hiMsA, asaMtoSa Adi kAryoM se jAnI jAne vAlI kRSNa lezyA hai| kRSNa lezyA ke vazIbhUta huA prANI tIvra krodhI, vaira ko nahIM chor3ane vAlA, kalahakArI, dayA- dharma se rahita svabhAvI, duSTa, kisI ke vaza meM nahIM hone vAlA ho jAtA hai tathA kArya akArya kI vicAra- rahitatA, svacchandatA, mAyA, Alasya Adi durguNoM kA pAtra bhI kRSNa lezyA se hI hotA hai| bahuta nidrA AnA, dUsaroM ke Thagane meM dakSatA, dhana dhAnyAdika ke saMgraha karane kI ati abhilASA Adi pariNAma nIla lezyA ke lakSaNa haiN| kyoMki nIla lezyA ke kAraNa hI yaha saMsArI prANI AlasI, mAyAvI, bhIru, asatyabhASI, pAtaMca va atilobhI hotA hai| mAtsarya, paizUnya, para- paribhava, AtmaprazaMsA, para-parivAda, jIvananairAzya, prazaMsaka ko dhanapradAna, yuddha meM maraNa kI icchA, kartavya- akarttavya ke vicAra kI zUnyatA Adi kApota lezyA ke lakSaNa haiN| isa lezyA ke kAraNa hI yaha prANI IrSAlu, cugalakhora Adi durguNoM kA pAtra banatA hai| ina azubha lezyAoM vAle cAritra kI ArAdhanA nahIM kara sakate haiN| dRr3hatA, mitratA, dayAlutA, satyavAditA, dAnazIlatA, svakAryapaTutA, sarvadharma - samadarzitva Adi tejo pItalezyA ke lakSaNa haiN| kyoMki karttavya aura akartavya kA vicAra, sevya asevya kA jJAna tathA dayAlutA Adi guNa tejo lezyA ke kAraNa hI hote haiN| satyavAk, kSamA, sAtvika dAna, pANDitya, devazAstraguru kI pUjA meM ruci Adi padya lezyA ke cihna haiM / - nirvaira, vItarAgatA, zatru ke doSoM para dRSTi nahIM denA, nindA nahIM karanA, pApa kAryoM se udAsInatA, zreyomArga meM ruci Adi zukla lezyA ke lakSaNa haiM / ina chahoM lezyAoM meM kRSNa, nIla aura kApota ye tIna lezyAe~ azubha haiM, Arttaraudra dhyAna kI kAraNa haiN| Arttaraudra dhyAna kA lakSaNa pahale likhA hai, ve apadhyAna kahalAte haiM / hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha kI abhilASA avrata hai / jo AtmA ko kaSatI hai, duHkha detI hai, vaha kaSAya hai| jisa prakAra kisAna kheta kA karSaNa karatA hai, taba khetI bahuta acchI hotI hai; usI prakAra kaSAya ke dvArA jo AtmA kA karSaNa karatA hai, usake karma rUpI khetI bahuta acchI hotI hai| ataH AtmA kA karSaNa karane vAle, karma rUpI dhAnya ko utpanna karane vAle kAraNa ko kaSAya kahate haiN| mUlabhUta kaSAya cAra prakAra kI hai, krodha, mAna, mAyA, lobha / gusse ko krodha kahate haiN| ghamaNDa abhimAna ko kahate haiM, chalakapaTa ko mAyA kahate haiM aura lAlaca ko lobha kahate haiN| inake uttara bheda 25 haiM : Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 334 anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha; apratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha; pratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha; saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda / anantAnubaMdhI ke udaya se samyagdarzana kI prApti nahIM hotI, yaha samyagdarzana kI ghAtaka hai| yaha AtmA apratyAkhyAna ke udaya meM dezavrata dhAraNa karane meM samartha nahIM hotaa| pratyAkhyAna kaSAya munivrata kI ghAtaka hai aura saMjvalana yathAkhyAta cAritra kI ghAtaka hai| ina kaSAyoM ke udaya meM cAritra kI ArAdhanA nahIM hotI hai| mana, vacana, kAya kI anargala yA pApa pravRtti ko daNDa kahate haiN| mana, vacana, kAya ke bheda se daNDa tIna prakAra kA hai| rAga-dveSa, moha ke bheda se mAnasika daNDa tIna prakAra hai arthAt mana meM kisI ke prati rAga (prema) hotA hai, dveSa hotA hai tathA viSayAnurAga se moha utpanna hotA hai, yaha prANI viSayoM meM Asakta hai, anuraMjita hotA hai, vaha mAnasika moha nAmaka daNDa hai| asatya bhASaNa, kisI ke aMtaraMga prANoM ke ghAtaka vacana bolanA, cugalI karanA, marmabhedI vacana bolanA, kisI ke jJAna ke ghAtaka vacana bolanA, svakIya prazaMsA karanA, saMtApakAraka vacana kahanA vAkdaNDa hai| prANiyoM kA vadha karanA, corI karanA, maithuna sevana karanA, parigraha kA arjana karanA, AraMbha karanA kisI kA tAr3ana tathA ugraveSa (bhayAnaka AkRti) dhAraNa karanA Adi zArIrika kriyA kAyadaNDa hai| ina tInoM prakAra ke daNDoM kA sambandha paraspara sApekSika hai| dhArmika-Atmahita ke kAryoM meM pravRtti nahIM honA pramAda hai| pramAda ke pandraha, assI tathA sAr3he saiMtIsa hajAra bheda haiN| cAra kaSAya krodha, mAna, mAyA aura lobha; cAra vikathA - rAjakathA, dezakathA, bhojanakathA aura caurakathA; sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, karNa pA~ca indriya, nidrA aura sneha ye 15 pramAda haiN| eka kaSAya, eka vikathA aura eka indriya kA viSaya eka samaya meM rahatA hai| ina cAra kaSAya, cAra vikathA tathA pA~ca indriyoM ko paraspara guNA karane para pramAda ke assI bheda hote haiN| kaSAyoM ke uttara bheda 25 haiM, vikathA bhI 25 haiM, pA~ca indriya aura mana ye chaha haiN| styAnagRddhi, nidrA, nidrA - nidrA, pracalA, pracalApracalA ye nidrA ke pA~ca bheda haiM aura rAgadveSa do haiM, inako paraspara guNA karane se pramAda ke sAr3he saiMtIsa hajAra bheda hote haiN| 25 x 25 - 625 4 6 = 3750 4 5 = 18750 x 2 = 37500 / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam * 335 ina pramAdoM ke vazIbhUta hue prANI cAritra kI ArAdhanA nahIM kara skte| jJAna, pUjA, kula, jAti, bala, Rddhi, tapa aura zarIra ke saundarya kA abhimAna karanA mada hai| zalya (kA~Te) ke samAna niraMtara cubhatI rahatI hai, AtmapariNAmoM ko sthira nahIM rahane detI, use zalya kahate haiN| bhAva zalya aura dravya zalya ke bheda se zalya do prakAra kI hotI haiN| dravyazalya sacitta, acitta aura mizra ke bheda se tIna prakAra kI hai| mithyAdarzana zalya, mAyA zalya aura nidAna zalya ke bheda se bhAva zalya tIna prakAra kI hotI hai| mithyAdarzana, mAyA aura nidAna zalya jisa karma ke udaya se utpanna hotI haiM, ve mithyAdarzana Adi karmaprakRti dravyazalya haiN| jisa karma ke udaya se azraddhAna rUpa mithyAdarzana, mAyAcAra aura AgAmI bhogoM kI icchA utpanna hotI hai, usako bhAva zalya kahate haiN| athavA samyagdarzana zalya, samyagjJAna zalya aura samyakcAritra zalya ke bheda se bhAvazalya tIna prakAra bhI hai| tattvoM meM zaMkA karanA, sAMsArika bhogoM kI vAJchA karanA Adi samyagdarzana ke ghAtaka pariNAma samyagdarzana zalya haiN| akAla meM zAstra par3hanA, akSara-artha zuddha nahIM par3hanA, Adi samyagjJAna zalya haiN| vrata, samiti, gupti Adi meM anAdara karanA, unameM aticAra lagAnA samyak cAritra zalya hai| mAyA, mithyAtva aura nidAna kI apekSA ke bheda se zalya tIna prakAra kI hai| bAhya meM kAya aura vacana kI pravRtti bhinna hotI hai aura AMtarika mAnasika pravRtti bhinna hotI hai athavA hRdaya meM lohe kI kAMDa ke samAna niraMtara cubhatI rahatI hai, use mAyAzalya kahate haiN| ___ AtmA kA svarUpa paramAtmA ke samAna nitya, niraMjana, nirdoSa hai, usako bhUla kara para-padArthoM meM __ ruci kI jAtI hai tathA AtmasvarUpa meM saMzaya rahatA hai, usako mithyAzalya kahate haiN| dekhe hue, sune hue aura anubhUta bhogoM meM niraMtara citta kA lIna rahanA, AgAmI bhava meM hone vAle bhogoM kI abhilASAoM kA citta se nahIM nikalanA nidAna nAmaka zalya hai| paMcendriya ke viSayoM aura mana para vijaya prApta nahIM karanA, chaha kAya ke jIvoM kI virAdhanA karanA asaMyama hai, avrata hai| ghamaNDa vA abhimAna karanA gArava hai| gArava tIna prakAra kA hai: zabda gArava, Rddhi gArava aura sAta gaarv| zabda-uccAraNa kA ghamaNDa karanA zabda gArava hai| ziSya, pustaka, kamaNDalu, picchI yA paTTa Adi ke dvArA apane ko mahAn mAnanA Rddhi gArava hai| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 336 zarIrakI nIrogatA se apane ko utkRSTa mAnanA sAtA gArava hai, vA utkRSTa bhojana-pAna sAmagrI ke prApta hone para unase utpanna sukha kI lIlA se masta hokara mohamada karanA sAtA gArava yA rasa gArava hai| ye gArava cAritra ke ghAtaka haiN| jisake udaya se udvega hotA hai, citta Akulita hotA hai, vaha bhaya kahalAtA hai| bhaya sAta prakAra kA hai| ihaloka bhaya, paraloka bhaya, arakSA (atrANa) bhaya, agupti bhaya, maraNa bhaya, vedanA bhaya aura akasmAt bhy| isa bhava meM mujhe iSTa kA viyoga aura aniSTa kA saMyoga na hove, ina putra-pautrAdika ke viyoga se bhayabhIta rahanA ihaloka bhaya hai| parabhava meM bhAvI paryAyarUpa aMza ko dhAraNa karane vAlA AtmA paraloka hai aura usa paraloka se jo kampana ke samAna bhaya hotA hai, usako paraloka bhaya kahate haiN| merA svarga meM vA acchI gati meM janma hove, maiM durgati meM na jAU~ ityAdi rUpa se hRdaya kA Akulita honA pAralaukika bhaya kahalAtA hai| zarIra meM vAta, pitta, kaphAdi ke prakopa se hone vAlI bAdhA vedanA kahalAtI hai| moha ke kAraNa vipatti ke pUrva hI karuNa krandana karanA athavA maiM nIroga ho jAU~, mujhe kabhI vedanA na ho, isa prakAra kI mUrchA vA bAra-bAra ciMtana karanA vedanA bhaya hai| isa bhava meM merA koI rakSaka nahIM hai, putra-pautrAdi se meM rahita hU~, vRddhApana meM yA rogAdika ke utpattikAla meM merI rakSA kauna karegA, aisA ciMtana karake Akrandana karanA arakSA yA atrANa bhaya hai| zIta, uSNa Adi se bacane kA mere yahA~ koI sthAna nahIM hai, caurAdi se mujhe koI pIr3A na ho, aisA koI gupta sthAna nahIM hai, aisA ciMtana karake Akulita honA vA Akrandana karanA agupti bhaya hai| jIvana kI abhilASA se athavA putra, pautra, dhana, dhAnyAdi kI mamatA ke kAraNa mRtyu se bhayabhIta rahanA maraNabhaya hai| akasmAt hone vAle mahAn duHkha Akasmika kahalAte haiN| jaise bijalI Adi ke girane se prANiyoM kA maraNa hotA hai| mujha para bijalI na gira jAye, yaha ghara jIrNa-zIrNa hai, isakI chata mujha para na gira jAye, paMkhA, bijalI Adi ke girane se merA akasmAt maraNa na ho jAye, ityAdi vicAroM se mana kA Akulita rahanA akasmAt bhaya hai| ye sAta prakAra ke bhaya samyagdarzana evaM samyakcAritra ke ghAtaka hone se cAritra ArAdhanA ke upAya nahIM haiN| AhArAdika kI abhilASAoM ko saMjJA kahate haiN| AhAra saMjJA, bhaya saMjJA, maithuna saMjJA aura parigraha saMjJA ke bheda se saMjJA cAra prakAra kI hai| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam + 337 aneka prakAra ke anna-phalAdi padArthoM ke dekhane se, unakA bAra-bAra ciMtana karane se, jaTharAgni ke prajvalita hone se tathA asAtA karma ke udIraNa se jo khAne-pIne kI, bhojana grahaNa karane kI icchA hotI hai, usako AhAra saMjJA kahate haiN| bhayAnaka padArtha ke dekhane se, usAmA bAra - bAra ciMtana karane se, AMtarika zakti ke abhAva se tathA bhaya karma kI udIraNA hone se mAnasika AkulatA hotI hai, zarIra meM kampana hotA hai, usako bhaya saMjJA kahate hai| gariSTha padArtha ke sevana karane se, kuzIla puruSoM kI saMgati se, kAmotpAdaka gIta Adi ke sunane se, mana ko vikRta karane vAlI strI-puruSa sambandhI kathAoM ke sunane se, zarIra ko zRMgArita karane se tathA strI, puruSa, napuMsaka veda karma kI udIraNA hone se strI evaM puruSa ke sAtha ramaNa karane kI abhilASA utpanna hotI hai, usako maithuna saMjJA kahate haiN| kSetra, vAstu, hiraNya, suvarNa, dhana, dhAnya, dAsI, dAsa, kupya, bhAMDa Adi parigraha ke dekhane se, unakA bAra - bAra ciMtana karane se tathA lobha kaSAya kI udIraNA se jo mAnasika AkulatA hotI hai arthAt usa parigraha ko grahaNa karane kI bhAvanA jAgRta hotI hai, usako parigraha saMjJA kahate haiN| ina durlezyA, apadhyAna, avata, kaSAya, daNDa, pramAda, mada, zalya, asaMyama, gArava, bhaya, saMjJA Adi doSoM ke samUha kA tyAga karanA cAritra ArAdhanA kA upAya hai| hiMsAdi pApoM kA tyAga karanA vrata hai| vrata ke bheda-prabhedoM kA kathana cAritra ArAdhanA meM kiyA jA cukA hai| samsamyakprakAra se, itigamanAdi pA~ca prakAra kI kriyA karanA samiti hai| jinendradeva ne saMyamazuddhi ke lie IryA samiti, bhASA samiti, eSaNA samiti, AdAna nikSepaNa samiti aura pratiSThApana samiti ye pA~ca samitiyA~ kahI haiN| IryA samiti - cAra hAtha Age kI bhUmi ko dekhate hue calanA arthAt cAra hAtha Age dekhe hue mArga meM gamana krnaa| bhASA samiti - AgamAnusAra hita, mita, priya, vacana bolnaa| eSaNA samiti - jo carma Adi azaddha padArthoM ke sparza se rahita, udgama, utpAdana Adi chayAlIsa doSoM se rahita prAsuka ho punaH punaH zodhita kara usa zuddha AhAra ko grahaNa krnaa| AdAna nikSepaNa samiti - pustaka, kamaNDalu, Adi vastuoM ko acchI taraha se dekhakara tathA komala picchikA se pramArjana kara uThAnA aura rkhnaa| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 338 pratiSThApana samiti - mala-mUtra kSepaNa karate samaya usa sthAna ko acchI taraha se dekhakara mRdu picchikA se acchI taraha pramArjita karake mala-mUtra krnaa| samyakaprakAra se mana, vacana, kAya rUpa yoganigraha karanA gupti hai| vaha gupti tIna prakAra kI hai mana ko viSayavAsanA meM nahIM jAne denA, Artaraudra dhyAna se dUra kara dharma evaM zukla dhyAna meM lIna karanA manogupti hai| sarva prakAra vacana bolane ko chor3akara antarjalpa se bhI mukta honA vacana gupti hai| kAya sambandhI ceSTA ko chor3akara nizcala kASThavat sthira honA kAya gupti hai| samyagdarzana sahita yama-niyama kA pAlana karanA, SaTkAya ke jIvoM kI rakSA karanA tathA viSayavAsanAoM meM daur3ate hue paMcendriya aura mana ko vaza meM karanA saMyama hai| inakA vistAra pUrvaka kathana cAritra ArAdhanA meM kiyA hai| lezyA zubha-azubha ke bheda se do prakAra kI hai, jinakA kathana lezyA ke prakaraNa meM kiyA hai| unameM kRSNa, nIla, kApota ye tIna lezyA azubha haiN| pIta, padma aura zukla ye tIna zubha lezyA haiM, azubha lezyA ko chor3akara zubha lezyA meM pravRtti karanA sallezya pravRtti hai| ___ sAMsArika viSaya-vAsanA ko chor3akara paMca parameSThI ke guNoM kA ciMtana karanA yA AtmasvarUpa meM lIna honA dhyAna hai| dhyAna kA vistArapUrvaka kathana tapa ArAdhanA meM kiyA hai| AtmakalyANakArI mArga meM dhyAna pramukha hai tathA dhyAna meM sarvaprathama paMca parameSThI kA dhyAna hai| ata: sarvaprathama mana ko sthira yA ekAgra karane ke lie paMca parameSThI kA dhyAna pramukha hai| paMca parameSThI vAcaka 35 akSaroM kA ciMtana karanA athavA nAbhi, hRdaya, kaNTha, mukha aura mastaka para ina paMca parameSThI vAcaka asiAusA kA dhyAna karanA caahie| yaha sad dhyAna cAritra ArAdhanA kA upAya hai| jisakA bAra-bAra ciMtana kiyA jAtA hai, usako bhAvanA kahate haiN| ve bhAvanA anityAdi ke bheda se 12 haiM jinakA kathana tapa ArAdhanA meM vistArapUrvaka kiyA hai| ____darzanavizuddhi Adi 16 bhAvanA tathA maitrI Adi cAra bhAvanA cAritra ArAdhanA kA upAya hai, jinakA kathana Age sattvAdi bhAvanA meM kreNge| jo saMsArI prANiyoM ko saMsAra ke duHkhoM se nikAla kara uttama sukha meM pahu~cAtA hai, usako dharma kahate haiN| vA vastu svabhAva ko dharma kahate haiN| ahiMsA parama dharma hai| vA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra dharma hai kyoMki ina tInoM kI ekatA se hI saMsAra ke duHkhoM kA nAza hotA hai| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 339 zuddhi bhI cAritra ArAdhanA kA upAya hai| zuddhi kA artha pavitratA hai| vaha zuddhi (pavitratA) aMtaraMga aura bahiraMga ke bheda se do prakAra kI hai ; bahiraMga zuddhi vA laukika zuddhi ATha prakAra kI hai| kAla zuddhi, agni zuddhi, bhasma zuddhi, mRtikA zuddhi, gobara zuddhi, jala zuddhi, jJAnazuddhi aura nirvicikitsA shuddhi| kucha kAla nikalane ke bAda jo zuddhi hotI hai, use kAlazuddhi kahate haiN| jaise prasUti vAlI strI kI zuddhi 45 dina ke bAda hotI hai, ki kAma vAlI ra zuddhi pA~ca dina yA caturtha dina meM hotI hai| jisa ghara meM bAlaka utpanna huA hai, usa parivAra kI zuddhi dasaveM dina tathA mRtaka ke parivAra kI zuddhi 12veM dina hotI hai, ityAdi kAlazuddhi hai| mAMsAhArI yA mAsika dharma vAlI strI ke bhojana karane para usa bartana kI zuddhi agni se tapAne para hotI hai| jUThe bartanoM ko bhasma (rAkha) se mA~jane para zuddhi hotI haiN| mala, mUtra karake Ane para miTTI se hAtha dhone se zuddhi hotI hai, vaha mRtikA zuddhi hai| kacce A~gana ko gobara se lIpane se zuddhi hotI hai| vastra Adi kI jala se prakSAlana karane se zuddhi hotI hai, vaha jalazuddhi hai| kisI vastu ke prati bhrAnti hone se glAni hotI hai, jJAna se vaha bhrAnti miTa jAtI hai, vaha jJAna zuddhi hai| kisI kAraNa se dharmAtmAoM ke prati glAni hotI hai| usako chor3akara mana kI zuddhi karanA nirvicikitsA zuddhi hai| isa prakAra aneka zuddhiyoM kA kathana kiyA hai| ina saba zuddhiyoM meM sabhyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI zuddhi pramukha hai, vahI cAritra ArAdhanA kA mukhya upAya hai| 25 doSa rahita aura niHzaMkitAdi ATha aMga sahita samyagdarzana dhAraNa karanA, samyagdarzana kI ghAtaka abhakSya vastuoM ke bhakSaNa karane kA tyAgakara samyaktvAcaraNa kA pAlana karanA samyagdarzana kI zuddhi hai| jJAna upArjana kI sAdhanIbhUta svAdhyAya sambandhI cAra zuddhiyA~ hotI haiM - dravya zuddhi, kSetra zuddhi, kAla zuddhi aura bhAva shuddhi| jvara, kukSiroga, ziroroga, kutsita svapna, rudhira, atisAra, pIpa, mala-mUtra ke lepa rahita ho to svAdhyAya karanA, zAstra par3hanA yaha dravya zuddhi hai, dravya kI azuddhi meM zAstra vAcanA nahIM karanI caahie| vyAkhyAtA se adhiSThita pradeza kI cAroM hI dizAoM meM aTThAIsa hajAra dhanuSa pramANa kSetra meM viSThA, mUtra, haDDI, keza, nakha aura carma, mAMsa Adi kA nahIM honA kSetra zuddhi hai| athavA mala chor3ane kI bhUmi se sau arani (hAtha) pramANa dUra, mUtra chor3ane kI bhUmi se pacAsa hAtha dUra, manuSya zarIra sambandhI avayava ke sthAna se pacAsa dhanuSataka tathA tiryaMca zarIra sambandhI avayava se 25 dhanuSa dUra taka ke kSetra kI bhUmi ko zuddha karanA caahie| bijalI giranA, indradhanuSa, sUrya-candragrahaNa kA samaya, akAlavRSTi, meghagarjana vA megha se Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 340 AcchAdita dizA, dizAdAha, dhUmikApAta (kuharA), saMnyAsa, mahopavAsa, nandIzvara mahimA, jinamahimA Adi se rahita samaya kAlazuddhi hai tathA tInoM saMdhyAkAla aura rAtri ke madhyakAla meM bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhie kyoMki usa mAsa kAla zuddhi nahIM hai| sUryodaya ke 48 minaTa pUrva aura udaya hone ke 48 minaTa pazcAt taka, usI prakAra sUrya asta ke 48 minaTa hone ke pUrva aura pazcAt 48 minaTa taka, madhyAhna kAla ke 48 minaTa pUrva pazcAt taka svAdhyAya nahIM karanA kAla zuddhi hai| Artaraudra dhyAna ko chor3akara zAstra ke artha ko grahaNa karate hue paThana-pAThana karanA bhAva zuddhi hai| ina pA~ca prakAra kI zuddhi pUrvaka grantha par3hanA jJAnazuddhi hai| artha Adi zuddha par3hanA jJAna zuddhi hai, jisakA kathana pUrva meM kiyA hai| bhAvazuddhi, kAyazuddhi, vinayazuddhi, IryApathazuddhi, bhikSAzuddhi, pratiSThApanazuddhi, zayanAsanazuddhi aura vAkyazuddhi ye ATha apahRta saMyama zuddhiyA~ haiN| bhAvazaddhi - karma ke kSayopazama se janya mokSamArga kI ruci se jisameM vizuddhi prApta huI hai aura jo rAgAdi upadravoM se rahita hai vaha bhAva zuddhi hai| isake hote AcAra usI taraha camaka uThatA hai jaise svaccha dIvAra para Alekhita citr| kAyazuddhi - yaha samasta AvaraNoM aura AbharaNoM se rahita aura sarvatra yatnAcAra pUrvaka pravRtti rUpa hai| yaha mUrtimAn prazamamukha kI taraha hai| isake hone para na to dUsaroM se apane ko bhaya hotA hai aura na apane se dUsare ko| __vinayazuddhi - arhanta Adi parama guruoM meM yathAyogya pUjA-bhakti Adi tathA jJAna Adi meM yathAvidhi bhakti se yukta guruoM meM sarvatra anukUla vRtti rakhane vAlI prazna, svAdhyAya, vAcanA, kathA aura vijJapti Adi meM kuzala; deza, kAla aura bhAva ke svarUpa ko samajhane meM tatpara tathA AcArya ke mata kA AcaraNa karane vAlI vinayazuddhi hai| samasta sampadAe~ vinayamUlaka haiN| yaha puruSa kA bhUSaNa hai| yaha saMsAra samudra se pAra utarane ke lie naukA ke samAna hai| pRthivIkAyika Adi sambandhI ArambhAdi kI preraNA jisameM na ho tathA jo niSThura aura parapIDAkArI prayogoM se rahita ho, vratazIla Adi kA upadeza dene vAlI ho vaha sarvataH yogya hita, madhura aura manohara vAkyazuddhi hai| vAkyazuddhi sabhI sampadAoM kA Azraya hai| aneka prakAra ke jIvasthAna, yonisthAna, jIvAzraya Adi ke viziSTa jJAnapUrvaka prayatna ke dvArA jisameM jantupIr3A kA bacAva kiyA jAtA hai, jisameM jJAnasUrya prakAza aura indriya prakAza se acchI taraha Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 7 341 dekhakara gamana kiyA jAtA hai tathA jo zIghra vilambita, sambhASaNa picita, pIlA, vikAsa, anya dizAoM kI ora dekhanA Adi gamana ke doSoM se rahita gativAlI hai, vaha IryApatha zuddhi hai| zAstrokta vidhi se 46 doSoM kA parihAra karake AhAra lenA, AhAra kI zuddhi rakhanA bhikSA zuddhi hai| jaina granthoM ke anusAra digambara sAdhuoM kA AhAra bhikSA hotI hai, bhojana nhiiN| usa bhikSA ke cAra nAma haiM- gocarI, bhrAmarI akSamrakSaNa aura garttapUrNa | jisa prakAra gAya ghAsa khAtI hai, parantu ghAsa DAlane vAle kI tarapha nahIM dekhatI hai, kisI para gussA nahIM karatI hai, apane udara bharane kA sirpha abhiprAya rahatA hai, usI prakAra digambara sAdhu AhAra karate samaya idhara-udhara nahIM dekhate, izArA saMketa Adi nahIM karate, dAtA ke vastra AbhUSaNa kA avalokana nahIM karate, isaprakAra nirdoSa zuddha chiyAlIsa doSa rahita prAsuka AhAra karanA gocarI kahalAtI hai| jisa prakAra bhramara phUloM kA rasa cUsatA hai, parantu phUla ko kaSTa nahIM detA hai; jaise-jaise kamala kA rasa cUsatA hai, vaise-vaise kamala vikasita hotA hai, usI prakAra digambara sAdhu jisa zrAvaka ke ghara AhAra karatA hai, usa zrAvaka ko kaSTa kA anubhava nahIM hotA, apitu usakA mana rUpI kamala adhika Anandita hokara vikasita hotA hai| ataH usa bhikSA ko bhrAmarI kahate haiN| jisa prakAra gAr3I ke pahiyoM meM tela lagAkara calAte haiM, use akSamrakSaNa kahate haiM, vaha oMgana gAr3I calAne ke lie hotA hai; usI prakAra tapa, saMyama evaM jJAna ke sAdhanabhUta zarIra ko surakSita rakhane ke lie oMgana ke samAna jo sarasa - nIrasa AhAra liyA jAtA hai, usako akSaprakSaNa kahate haiN| jaise patthara, miTTI DAlakara gaDDA bharA jAtA hai, usI prakAra susvAdu vA nIrasa Adi kA vicAra na karake saMyama, tapa evaM jJAna ke sAdhanArtha udara bharA jAtA hai, usako garttapUraNa kahate haiN| isa prakAra sAdhu kI nirdoSa caryA hotI hai| prAsuka, zuddha AhAra grahaNa kiyA jAtA hai, vaha bhikSA zuddhi hai| bhikSAzuddhi se cAritra nirmala evaM zuddha hotA hai / kamaNDalu, zAstra Adi upakaraNoM ko uThAnArakhanA, mala-mUtra Adi nikSepaNa karane kI zuddhi rakhanA, zAstrokta vidhi se mala, mUtra, nakha, keza, kapha Adi kA nikSepaNa karanA pratiSThApana zuddhi hai| zAstrokta vidhi se zayana karanA aura baiThanA zayanAsana zuddhi hai| saMyama kI rakSA karane vAlI ye ATha zuddhiyA~ haiM : AlocanA zuddhi, zayyAsaMstara zuddhi, upakaraNa zuddhi, bhaktapAna zuddhi, vaiyAvRtya zuddhi, sallekhanA sambandhI zuddhi Adi jitanI zuddhiyoM haiM, ve sArI cAritra sambandhI zuddhiyA~ uparikathita ATha prakAra kI zuddhiyoM meM garbhita ho jAtI haiM ! Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 342 isa prakAra vrata, samiti, gupti, saMyama, zubhalezyA, dhyAna, bhAvanA, dharma, zuddhi Adi guNoM kA abhyAsa karanA cAritra ArAdhanA kA upAya hai| dvAviMzatibhedaparISahavijayaH sattvabhAvanAdInAm / abhyAsazca bhavediha tapaso hyArAdhanopAyaH // 240 // anvayArtha viMzatibhedaparISahavijayaH bAvIsa parISaha para vijaya prApta krnaa| sattvabhAvanAdInAM sattva Adi bhAvanAoM kA abhyAsaH - abhyAsa karanA / iha isaloka meN| hi - nizcaya se / tapasaH tapakI / ArAdhanopAyaH ArAdhanA kA upAya / bhavet hotA hai| - - - - - artha - isa loka meM bAvIsa parISaha ko sahana karanA, sattvAdi bhAvanAoM kA abhyAsa karanA, ciMtana karanA, manana karanA, AtmasAt karanA tapa ArAdhanA kA upAya hai arthAt bAvIsa parISaha vijayI niraMtara sattvAdi bhAvanAoM kA ciMtana karatA hai, vahI tapa kA ArAdhaka hotA hai| mArga se cyuta nahIM hone ke lie tathA karmoM kI nirjarA karane ke lie jo sahana kI jAtI hai, use pariSaha kahate haiM / saMvaralakSaNa mArga se acyavana, . samyagdarzana aura samyakcAritra rUpa mokSamArga se cyuta nahIM hone ke lie jinakA anuzIlana abhyAsa kiyA jAtA hai; jinake sahana karane se karmoM kI nirjarA hotI hai, isalie una pariSaha ko sahana karanA pariSahajaya kahalAtA hai| ina pariSahoM ko sahana karane se karmoM ke AgamanadvAra kA AcchAdana hotA hai| pariSaha ko sahana karane se saMvara bhI hotA hai| aupakramika karmoM ke phala bhogate hue munijana nirjaraNa karma vAle ho jAte haiM aura krama se mokSaphala ko prApta karate haiN| kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, daMzamazaka, nAgya, arati, strI, caryA, niSadyA, zayyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNasparza, mala, satkAra, prajJA, ajJAna aura adarzana ye bAIsa pariSaha haiN| nirdoSa AhAra na milane para athavA alpa AhAra milane para mAnasika kheda nahIM honA va karmanirjarA ke lie samatApUrvaka kSudhA vedanA ko sahana karanA kSudhA pariSahajaya kahalAtA hai| apitu upavAsa va garmI Adi ke kAraNa tIvra pyAsa lagane para bhI usakA pratikAra nahIM karanA, santoSa rUpI jala ke dvArA pyAsa ko zAMta karanA tRSApariSaha jaya hai / zItakAlIna ThaNDI vAyu yA hima kI asahya zIta ko zAMti pUrvaka sahana karanA zItapariSaha jaya Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 7 343 grISmakAla kI pracaNDa garma vAyu Adi se utpanna vedanA ko samatApUrvaka sahana karanA uSNa pariSaha jaya hai| DA~sa, macchara Adi dvArA hone vAle kaSTa ko sahana karanA daMzamazaka pariSaha jaya hai| nagnatA se apane mana meM kisI bhI prakAra kA vikAra utpanna nahIM hone denA, nAgnya pariSaha jaya hai| mAnya se bhI prahAcchI tAra kA nirdoSa tva hotA hai| indriya viSayoM se virakta hokara saMgIta Adi se rahita zUnya gRha-vRkSa koTara Adi meM nivAsa karanA tathA svAdhyAya meM lIna rahanA arati pariSaha jaya hai| striyoM ke bhrUvilAsa, netra kaTAkSa, zRMgAra Adi ko dekhakara mAnasika vikAra utpanna nahIM honA, kachue ke samAna indriyoM aura mana kA saMyamana karanA strI pariSaha jaya hai| naMge paira calate samaya kaMkar3a, kA~Te Adi ke cubhane para utpanna vedanA ko samatApUrvaka sahana karanA caryA pariSaha jaya hai| ___ dhyAna svAdhyAya ke lie niyata kAla paryanta svIkAra kiye gaye Asana se devAdikRta upasarga Ane para bhI cyuta nahIM honA niSadyA pariSaha jaya hai| UMcI-nIcI, kaMkar3a, bAlU Adi se kaThora bhUmi para eka karavaTa se lakar3I patthara ke samAna nizcala sonA zayyA pariSaha jaya hai| duSTa aura ajJAnI janoM ke dvArA kahe gaye kaThora vacana va asatya doSAropaNa ko sunakara hRdaya meM raMca mAtra bhI kaSAya nahIM karanA Akroza pariSaha jaya hai| tIkSNa zastrAstroM ke dvArA zarIra para prahAra karane vAle para bhI dveSa nahIM karanA, apitu use pUrvopArjita karma kA phala jAna kara zAMtipUrvaka sahana karanA vadha pariSaha jaya hai| __tapa yA roga ke dvArA zarIra ke sUkha kara asthi-paMjara mAtra bana jAne para bhI dIna vacana, mukha-vaivarNya Adi ke dvArA bhojana-auSadhi Adi kI yAcanA nahIM karanA yAcanA pariSaha jaya hai| aneka dinoM taka AhAra na milane para bhI mana meM kheda nahIM karanA, lAbha kI apekSA alAbha ko hI tapa kA hetu samajhanA alAbha pariSaha jaya hai| zArIrika rogoM ke utpanna hone para bhI raMca mAtra mAnasika AkulatA kA nahIM honA, auSadhi Adi se usake pratikAra kI bhAvanA nahIM karanA roga pariSaha jaya hai| calate samaya kA~Te Adi ke cubhane para kheda-khinna nahIM honA tRNasparza pariSaha jaya hai| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 344 __pasInA Adi se zarIra para dhUli Adi ke jama jAne para utpanna khujalI Adi se kheda-khinna nahIM honA, zarIra ko nahIM khujalAnA mala pariSaha jaya kahalAtA hai| prazaMsA karane ko satkAra tathA kisI kArya meM kisI ko pradhAna banA denA puraskAra hai| logoM dvArA satkAra tathA kisI kArya meM puraskAra na diye jAne para bhI malina citta nahIM honA, satkAra-puraskAra pariSaha jaya hai| tarka, vyAkaraNa, sAhitya, chanda, alaMkAra, adhyAtmazAstra Adi vidyAoM meM nipuNa hone para bhI jJAna kA mada nahIM karanA prajJA pariSaha jaya hai| sakala zAstroM ke pAragAmI hone para bhI dUsaroM ke dvArA kiyegaye 'yaha mahAmUrkha' Adi AkSepoM ko sunakara mana meM kaSAyoM kA prAdurbhAva nahIM honA ajJAna pariSaha jaya hai| cirakAla taka tapa karane para bhI RddhiyoM Adi ke utpanna na hone para yaha vicAra nahIM karanA ki yaha dIkSA niSphala hai, vratoM kA dhAraNa karanA vyartha hai, yaha adarzana pariSaha jaya hai| ina bAIsa pariSahoM ko sahana karane se Asrava kA nirodha karane vAlI (saMvarapUrvaka) nirjarA hotI hai| jo muni ina bAIsa pariSahoM ko zakti anusAra sahana karate haiM tathA jo saMvarapUrvaka nirjarA karane meM tatpara haiM, unake saMvarapUrvaka nirjarA hotI hai| ina bAIsa pariSahoM ko sahana karanA tapa ArAdhanA kA upAya hai arthAt pariSahoM ko sahana karane vAlA hI tapasvI hotA hai| ataH tapa ArAdhanA ke icchuka prANI ko bAIsa pariSahoM ko sahana karane kA abhyAsa karanA caahie| vIryAntarAya kA kSayopazama, cAritramohopazama-kSayopazama aura aMgopAMga nAma karmodaya kI apekSA rakhane vAle AtmA ke dvArA jo bhAyI jAtI haiM, jinakA bAra-bAra anuzIlana kiyA jAtA hai, ve bhAvanA haiN| jAne hue artha kA puna:-punaH cintana karanA bhAvanA hai| tapobhAvanA, zrutabhAvanA, sattva bhAvanA, ekatva bhAvanA aura dhRtibala bhAvanA aisI pA~ca bhAvanAe~ tapa ArAdhanA kI kAraNa haiN| tapazcaraNa se indriyoM kA mada naSTa hotA hai, indriyA~ vaza meM ho jAtI haiM, jisase ratnatraya meM sthiratA hotI hai, sAdhugaNa use tapobhAvanA kahate haiN| zrutabhAvanA karanA arthAt tadviSayaka jJAna meM bArambAra pravRtti karanA zruta bhAvanA hai| isa zrutajJAna kI bhAvanA se samyagjJAna, darzana, tapa, saMyama ina guNoM kI prApti hotI hai| devoM se upadrava kiyA gayA ho, bhayaMkara vyAghrAdirUpa dhAraNa kara pIr3ita kiyA gayA ho to muni jisa bhAvanA ko hRdaya meM rakhakara, dukhoM ko sahana kara aura nirbhaya hokara saMyama kA sampUrNa bhAra dhAraNa karatA hai use sattva bhAvanA kahate haiN| ekatva bhAvanA kA Azraya lekara virakta hRdaya se muni kAmabhoga meM, caturvidha saMgha meM aura zarIra Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam - 345 meM Asakta na hokara utkRSTa rUpa cAritra dhAraNa karatA hai ! cAra prakAra ke upasargoM ke sAtha bhUkha-pyAsa, zItauSNa vagairaha bAIsa prakAra ke dukhoM ko utpanna karane vAlI bAIsa pariSaha rUpI senA durdhara saMkaTa rUpI vega se yukta hokara jaba munirAja para AkramaNa karatI hai, taba alpazaktidhAraka munigaNa ko bhaya hotA hai| dheryarUpI paridhAna jisane bA~dhA hai, aisA parAkramI muni dhRti bhAvanA hRdaya meM dhAraNa kara pariSahoM ko sahana karane meM samartha hotA hai, use dhRtibala bhAvanA kahate haiN| prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga ke bheda se cAra prakAra ke Agama haiM, unakA abhyAsa karanA zruta bhAvanA hai| mUla aura uttara guNa Adi ke anuSThAna ke viSaya meM gAr3ha vRtti honA sattva bhAvanA hai| athavA ghora upasargavijayI sukumAla Adi ke guNoM kA ciMtana karake pariSahAdi upasarga Ane para vratoM se cyuta nahIM honA dhRti bhAvanA hai| jJAna, darzana, lakSaNa vAlI merI AtmA se pautra-putra Adi sarva bhinna haiN| ye saMyogI haiM, mere svarUpa vA merA hita karane vAle nahIM haiM, aisA ciMtana ekatva bhAvanA hai| mAna meM, apamAna meM, sukha meM, duHkha-hAni meM, lAbha meM samatA rakhanA saMtoSa bhAvanA hai| sarva jIvoM ke sAtha maitrI-bhAva, guNIjanoM ke prati pramoda bhAva, dIna-duHkhI jIvoM para kAruNya bhAva aura durjana evaM kumArgaratoM para mAdhyastha bhAva ye AtmakalyANakArI cAra bhAvanAe~ haiN| anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azuci, Asrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dharma rUpa svatattva kA ciMtana karane yogya 12 bhAvanAeM haiN| darzana vizuddhi Adi 16 kAraNa bhAvanAe~ vairAgya bhAvanA, eka-eka vrata kI pA~ca-pA~ca bhAvanA Adi aneka prakAra se bhAvanAoM kA kathana kiyA hai, parantu ArAdhanA meM jJAna, darzana, cAritra aura tapa kI bhAvanAoM ko mukhya kahA hai| saMsAra aura zarIra kA ciMtana karake unase virakta honA vairAgya bhAvanA hai| saMvega aura vairAgya ke lie saMsAra evaM zarIra kA ciMtana karanA paramAvazyaka hai| viSayoM se virakta honA virAga hai aura virAga ke bhAva yA karma ko vairAgya kahate haiN| mAdhyastha, samatA, upekSA, vairAgya, sAmya, aspRhA, vaitRSNya, parama zAMti ye sarva ekArthavAcI haiN| inase vairAgya, samatA, nispRhatA utpanna hotI hai| zArIrika azuci kA vicAra karane se zarIra se virakti hotI hai aura saMsAra ke svabhAva kA ciMtana karane se sAMsArika duHkhoM se bhaya utpanna hotA hai aura saMsAra se aruci utpanna hotI hai| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam * 46 isa prakAra bAIsa pariSahoM ko sahana karanA aura sattvAdi bhAvanAoM kA abhyAsa karanA tapa ArAdhanA kA upAya hai| ArAdhanA upAya kA kathana pUrNa huaa| cAra prakAra kI ArAdhanA kA phala ArAdhanAcatuSkaprabhavaM phalamapi caturvidhaM bhavati / tatraikaikaM dvividhaM tvamukhyamukhyaprabhedena // 241 / / anvayArtha - ArAdhanAcatuSkaprabhavaM - cAra ArAdhanA se utpanna / phalaM - phl| api - bhii| caturvidhaM - cAra prakAra kaa| bhavati - hotA hai| tu - parantu / tatra - usmeN| ekaikaM - eka-eka kaa| amukhya-mukhyaprabhedena - amukhya aura mukhya ke bheda se| dvivithaM - do prakAra kA hai| artha - cAra ArAdhanA se utpanna hone vAlA phala bhI cAra prakAra kA hai - darzanArAdhanA kA phala, jJAnArAdhanA kA phala, cAritra ArAdhanA kA phala aura tapArAdhanA kA phl| inameM eka-eka ArAdhanA kA phala, mukhya aura amukhya ke bheda se do-do prakAra kA hai| ___prANiyoM ke dvArA kI gaI koI bhI kriyA (mana, vacana aura kAya kI ceSTA) niSphala nirarthaka nahIM hotii| kriyA kA phala avazya prApta hotA hai| ArAdhanA bhI kriyA hai| mana, vacana aura kAya kI ceSTA hai| ata: isakA bhI phala avazya hai| unameM eka-eka ArAdhanA kA mukhya aura amukhya ke bheda se phala do - do prakAra kA hai| samyagdarzana ArAdhanA kA mukhya aura amukhya phala ekendriyajAtyAdiSvanudbhavaH saMbhavastu naakaadi-| nilayeSvamukhyaphalamiha samyaktvArAdhanAyAstat // 242 / / ni:shessduritnivhkssykaarnnmclruuptttvruciH| kSAyikasamyaktvaM tanmukhyaphalaM budhajanAbhISTam // 243 // anvayArtha - iha - isa loka meN| samyaktvArAdhanAyAH - samyagdarzanArAdhanA kaa| ekendriyajAtyAdiSu - ekendriyAdi jAtiyoM meN| anudbhavaH - utpatti nahIM honA hai| tu - aura | nAkAdinilayeSu - svargAdi sthAnoM meN| saMbhavaH - utpatti honaa| tat - vaha / amukhyaphalaM - amukhyaphala ni:zeSaduritanivahakSayakAraNaM - sampUrNa pApa-prakRtiyoM ke samUha ke kSaya kI kAraNIbhUta / acalarUpatattvaruciH - acala rUpa tattva ruci / kSAyika samyaktvaM - kSAyika samyaktva hai| tat - vaha / budhajanAbhISTaM - vidvAnoM ko abhISTa / mukhya phalaM - mukhya phala hai| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 347 artha - samyagdarzana kI ArAdhanA karane vAlA prANI ekendriya, do indriya, tIna indriya, cAra indriya, asaMjJI paMcendriya nahIM hotaa| mithyAtva avasthA meM narakAyu vA tiryaMca Ayu kA bandha kara liyA ho, tadanantara kSAyika samyagdarzana prApta kiyA ho, aise jIva prathama naraka meM aura bhogabhUmiyA tiryaMcoM meM utpanna ho sakate haiM; anyathA samyagdRSTi naraka aura tiryaJcoM meM utpanna nahIM hote haiN| __sarva prakAra kI striyoM meM, bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSiyoM meM, nIca kula meM utpanna nahIM hote haiN| ve vikalAMga nahIM hote haiN| vartamAna meM unake 41 karmaprakRtiyoM kA bandha nahIM hotA hai| yaha samyagdarzanArAdhanA kA amukhya phala hai| samyagdRSTi svargoM meM utpanna hote haiM, unako cakravartI pada prApta hotA hai aura aneka prakAra ke sAMsArika sukha prApta hote haiM, yaha bhI amukhya phala hai| sampUrNa pApa prakRtiyoM ke samUha kA nAza karane vAlI acala tattva ruci rUpa kSAyika samyaktva kI prApti honA hI samyaktva ArAdhanA kA mukhya phala vidvajjanoM ko iSTa hai arthAt darzanArAdhanA kA mukhya phala kSAyika samyaktva kI prApti hai| jaina granthoM meM jo samyagdarzana kI mahimA likhI hai, vahI samyagdarzana ArAdhanA kA phala hai| samyagdarzana ke prabhAva se jo sAMsArika abhyudaya prApta hotA hai, vaha amukhya phala hai aura karmAsrava kA nirodha evaM kSAyika samyagdarzana kI prApti evaM karmoM kI asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai, vaha mukhya phala hai| jJAnArAdhanA kA phala ajJAnasya vinAzanamavadhimana:paryayAdisaMjJAno- / tpattizcAmukhyaphalaM tadjJAnArAdhanodbhUtam / / 244 / / kramakaraNavyavadhAnApetastraikAlyavartti vizvArtha- / dyotI kevalabodho mukhyaphalaM tatra bhavati bhRzam / / 245 / / anvayArtha - tadjJAnArAdhanodbhUtam - usa jJAna ArAdhanA se utpanna / amukhyaphalaM - amukhya phl| ajJAnasya vinAzanaM - ajJAna kA vinAza | ca - aur| avadhimanaHparyayAdisaMjJAnotpatti: - avadhijJAna, mana:paryaya Adi samyagjJAnoM kI utpatti hai| ca - aur| tatra - isa samyagjJAna kI ArAdhanA meN| mukhyaphalaM - mukhyphl| kramakaraNavyavadhAnApeta: - krama aura indriyoM ke vyavadhAna se rhit| traikAlyavartI vizvArthadhotI - trikAlavartI sAre padArthoM ko prakAzita karane vaalaa| kevalabodha: - kevljnyaan| bhRzaM - zIghra hii| bhavati - hotA hai|||35|| artha - akSara Adi zuddha par3hakara jo jJAna kI ArAdhanA karate haiM arthAt ATha aMga sahita zAstra Adi kA paThana-pAThana karate haiM vaha jJAna ArAdhanA hai| usa jJAna ArAdhanA kA amukhya phala hai - avadhijJAna Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam -348 aura manaHparyayajJAna kI praapti| kyoMki avadhijJAna aura mana:paryaya jJAna zruta kI ArAdhanA se hI utpana hote haiN| zruta kA abhyAsa aMtaraMga tapa hai aura tapa se karmoM kI nirjarA hotI hai tathA karmoM kI nirjarA se avadhijJAna aura mana:paryaya jJAna kI prApti hotI hai| kevalajJAna kI prApti bhI zrutajJAna kI ArAdhanA se hotI hai| kyoMki zukla dhyAna 11 aMga aura 14 pUrva ke pAThI ko hI hotA hai| athavA zrutajJAna ke dvArA AtmasvarUpa ko jAnakara nirvikalpa samAdhi meM lIna ho svakIya zuddhAtmA kA anubhava karate haiM, ve zukla dhyAna ke dvArA cAra ghAtiyA karmoM kA nAza kara kevalajJAna prApta karate haiN| jo indriyoM kI sahAyatA ke binA krama rahita tIna loka meM sthita sAre padArthoM ko eka samaya meM hI jAna lete haiM, aise sAre padArthoM ko eka sAtha jAnane vAle kevalajJAna kI utpatti vA prApti jJAna-ArAdhanA kA mukhya phala hai| yadyapi isa grantha meM jJAna ArAdhanA ke kathana meM cakSu, acakSu, avadhi aura kevala ye cAra darzana aura ATha jJAna tathA nayoM kA kathana yA bheda kahe gaye haiM, parantu vAstava meM zrutajJAna kI ArAdhanA hI jJAna ArAdhanA hai| jJAna kI ArAdhanA meM zrutajJAna kA hI vizeSa kathana hai tathA akSara zuddha par3hanA, artha zuddha par3hanA Adi zrutajJAna ke hI ATha aMga haiN| vizeSa rUpa se pUjA, ArAdhanA, bhakti zrutajJAna kI hI kI jAtI hai| kyoMki avadhijJAna, mana:paryaya jJAna aura kevalajJAna zrutajJAna kI ArAdhanA ke phala avadhijJAna aura manaHparyayajJAna ke binA kevalajJAna ho sakatA hai, parantu zrutajJAna ke binA kevalajJAna nahIM ho sktaa| ata: jJAnArAdhanA kA amukhya (gauNa) phala hai avadhijJAna aura mana:paryayajJAna kI prApti aura mukhya phala hai kevalajJAna kI prApti / arthAt jJAnArAdhanA ke ArAdhaka ko zIghra hI kevalajJAna kI prApti hotI hai| cAritra ArAdhanA kA amukhya phala parihArAhArarddhika sUkSmacaritrAdi bhuvidho'bhyudyH| sArddhayo'pyamukhyaM phalaM caritrasya jAnIyAt // 246 // anvayArtha - parihArAhArarddhika sUkSma caritrAdi bahuvidhaH - parihAra vizuddhi saMyama, AhAraka Rddhi, sUkSma sAMparAya cAritra Adi bahuta prakAra ke / abhyudayaH - abhyudy| api - aura / saptarddhayaH - sAta prakAra kI RddhiyaaN| caritrasya - cAritra ArAdhanA kaa| amukhyaphalaM - amukhya phala / jAnIyAt - jAnanA caahie| artha - parihAra vizuddhi saMyama, sUkSma sAmparAya cAritra Adi aneka prakAra kA abhyudaya aura buddhi Adi sAta RddhiyoM kI prApti cAritra ArAdhanA kA amukhya phala jAnanA caahie| parihAravizuddhi saMyama kA aura sUkSma sAmparAya cAritra kA lakSaNa cAritrArAdhanA meM likhA hai| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAthanAsamuccayam . 349 __indrapada, cakravartI pada, nArAyaNa pada, Adi aneka prakAra ke sAMsArika vaibhava abhyudaya kahalAte haiM, ina abhyudayoM kI prApti cAritra ke bala para hI hotI hai| buddhi Rddhi, taparddhi, vikriyarddhi, auSadharddhi, rasarddhi, balarddhi aura akSINaddhi ye RddhiyA~ bhI cAritrArAdhanA ke kAraNa se utpanna hotI haiM, ataH ye cAritrArAdhanA kA amukhya phala haiN| kahA bhI hai - buddhitavo vi ya laddhI viuvaNaladdhI taheva oshiyaa| rasabalaakkhINA vi ya laddhIo satta pnnnnttaa|| buddhi labdhei, tapalabdhi, vikriyAlabdhi, auSadhilabdhi, rasalabdhi, balalabdhi aura akSINalabdhi ye sAta labdhiyA~ kahI haiN| anya granthoM meM ATha RddhiyA~ kahI haiM, yahA~ para sAta RddhiyA~ kahI haiN| vikriyarddhi aura cAraNa Rddhi kA bhedarUpa kathana nahIM karane para sAta RddhiyA~ hotI haiN| tapazcaraNa ke prabhAva se kadAcit kinhIM yogijana ko kucha cAmatkArika zaktiyA~ prApta ho jAtI haiM, unheM Rddhi kahate haiN| yadyapi RddhiyA~ aneka prakAra kI haiM tathA AcAryadeva ne mUla meM sAta prakAra kI vA kinhIM anya AcAryoM ke matAnusAra ATha prakAra kI RddhiyA~ hotI haiM aura unake uttara bheda 64 (cauMsaTha) haiN| buddhi Rddhi ke aThAraha bheda haiM, ve isa prakAra haiM - __ avAya, vyavasAya, buddhi, vijJapti, AmuNDA aura pratyAmuNDA ye buddhi ke paryAyavAcI nAma haiM arthAt jisake dvArA abhihita artha 'buddhyate' jAnA jAtA hai, vaha buddhi hai| buddhi kA artha jJAna hai| buddhi, upalabdhi aura jJAna inakA eka hI artha hai| usa buddhi kI upalabdhi buddhi Rddhi hai| kevalajJAna Rddhi - jJAnAvaraNa karma ke sarvathA kSaya se utpanna asahAya, traikAlika evaM tIna loka meM sthita sarva padArthoM ko eka sAtha jAnanA kevalajJAna Rddhi hai| manaHparyayajJAna Rddhi - mana:paryaya jJAnAvaraNa ke kSayopazama se utpanna dUsaroM ke mana kI bAta ko jAnane vAlA jnyaan| avadhijJAna Rddhi - avadhi jJAnAvaraNa ke kSayopazama se utpanna dravya, kSetra, kAla, bhAva kI maryAdA se rUpI padArthoM ko jAnane vAlA jnyaan| bIjabuddhi Rddhi - noindriyAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAya ina tIna prakRtiyoM kA utkRSTa Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 350 kSayopazama hone se vizuddha pariNAmoM ke dhArI kisI maharSi ko bIjabuddhi prApta hotI hai| jo saMkhyAta svarUpa zabdoM ke bIca meM se liMga sahita eka hI bIjabhUta pada ko para ke upadeza se prApta karake usa pada ke Azraya se sampUrNa zruta ko vicAra kara ke grahaNa karatI hai, vaha bIjabuddhi hai| bIja samAna hone se bIja kahI jAtI hai, jaise bIja mUla, aMkura, patra, pora, skandha, prasava, tuSa, kusuma, kSIra aura tandula Adi kA AdhAra hai, usI prakAra bAraha aMgoM ke artha kA AdhArabhUta jo pada hai, vaha bIja tulya hone se bIja kahalAtA hai| bIjapada viSayaka matijJAna bhI kArya meM kAraNa ke upacAra se bIja hai arthAt 12 aMgoM ke artha ko jAnane kA AdhAra kI gati hai| yaha nIbuddhi viziSTa avagrahAvaraNIya karma ke kSayopazama se hotI hai| yaha bIja buddhi saMkhyAta zabdoM ke ananta artho se sambaddha ananta liMgoM ke sAtha bIja pada ko jAnane vAlI hai| __ koSThabuddhi Rddhi - utkRSTa dhAraNA se yukta jo koI puruSa guru ke upadeza se nAnA prakAra ke granthoM meM se vistAra pUrvaka liMga sahita zabda rUpa bIjoM ko apanI buddhi meM grahaNa karake unheM mizraNa ke binA buddhi rUpI koThe meM dhAraNa karatA hai, usakI buddhi koSThabuddhi kahI jAtI hai| jaise zAli, brIhi, jau, gehU~ Adi ke AdhArabhUta kothalI, pallI Adi kA nAma koSTha hai, usI prakAra samasta dravya, paryAya aura guNoM ko dhAraNa karane vAlI buddhi koSTha ke samAna hone se isako bhI koSThabuddhi kahate haiN| isakA arthadhAraNA kAla jaghanya se saMkhyAta varSa aura utkRSTa se asaMkhyAta varSa hai kyoMki saMkhyAta vA asaMkhyAta varSa taka dhAraNA raha sakatI hai arthAt dhAraNAvaraNIya jJAnAvaraNa karma ke tIvra kSayopazama se, bIjabuddhi ke dvArA jJAta padArthoM ko asaMkhyAta varSoM taka nahIM bhUlanA, jJAna meM sthita rakhanA koSThabuddhi hai| pada kA jo anusaraNa yA anukaraNa karatI hai, vaha padAnusArI buddhi hai| bIjabuddhi se bIjapada ko jAnakara, yahA~ yaha ina akSaroM kA liMga hotA hai aura inakA nahIM, isa prakAra vicAra kara samasta zruta ke akSara padoM ko jAnane vAlI padAnusArI buddhi hai (una padoM se utpanna hone vAlA jJAna zrutajJAna hai, vaha akSarapadaviSayaka nahIM hai, kyoMki una akSaroM-padoM kA bIjapada meM antarbhAva hai| IhAvaraNIya karma ke tIvra kSayopazama se hotI hai|) vicakSaNa puruSoM ne padAnusAriNI buddhi ko anusAraNI, pratisAraNI aura ubhayasAraNI ke bheda se tIna prakAra kA kahA hai, isa buddhi ke ye yathArtha nAma haiN| jo buddhi Adi, madhya athavA anta meM guru ke upadezA se eka bIjapada ko grahaNa karake uparima (arthAt usase Age ke) grantha ko grahaNa karatI hai, vaha 'anusAriNI' buddhi kahalAtI hai| guru ke upadeza se Adi, madhya athavA anta meM eka bIjapada ko grahaNa karake jo buddhi adhastana (pIche vAle) grantha ko jAnatI hai, vaha 'pratisAriNI' buddhi hai| jo buddhi niyama athavA aniyama se eka bIjazabda ke (grahaNa karane para) uparima aura adhastana (arthAt usa pada ke Age va pIche ke sarva) grantha ko eka sAtha jAnatI hai, vaha 'ubhayasAriNI' buddhi hai| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhAsturaca-g ? zrotrendriyAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAya kA utkRSTa kSayopazama tathA aMgopAMga nAmakarma kA udaya hone para zrotrendriya ke utkRSTa kSetra se bAhara dazoM dizAoM meM saMkhyAta yojana pramANa kSetra meM sthita manuSya evaM tiryaJcoM ke akSarAnakSarAtmaka bahuta prakAra ke uThane vAle zabdoM ko sunakara jisase (yugapat) pratyuttara diyA jAtA hai, vaha saMbhinna zrotRtva nAmaka buddhi Rddhi kahalAtI hai| yaha Rddhi bahu, bahuvidha aura kSipta (mati) jJAnAvaraNIya ke kSayopazama se hotI hai| indriyAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAya ina tIna prakRtiyoM ke utkRSTa kSayopazama tathA aMgopAMga nAma karma ke udaya hone para usa sambandhita viSayoM ko jAna lenA usa-usa nAma kI Rddhi hai| yathA jilA indriyAvaraNa ke kSayopazama se 'dUrAsvAditva', sparzana indriyAvaraNa ke kSayopazama se 'dUrasparzatva'. 'ghrANendriyAvaraNa ke kSayopazama se 'dUraghrANatva', zrotrendriyAvaraNa ke kSayopazama se 'dUrazravaNatva' aura cakSurindriyAvaraNa ke kSayopazama se 'dUradarzitva' Rddhi hotI hai| zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAya kA utkRSTa kSayopazama hone para 'prajJAzramaNa' Rddhi utpanna hotI hai| prajJAzramaNa Rddhi se yukta maharSi binA adhyayana kiye hI caudaha pUrvo meM viSaya kI sUkSmatA ko liye hue sampUrNa zruta ko jAnatA hai aura usako niyamapUrvaka nirUpaNa karatA hai, usakI buddhi ko prajJAzramaNa Rddhi kahate haiN| vaha autpattikI, pAriNAmikI, vainayikI aura karmajA, ina bhedoM se cAra prakAra kI jAnanI caahie| vinaya se adhIta zrutajJAna yadi kisI prakAra pramAda se vismRta ho jAtA hai to use vaha pUrvabhava meM upasthita karatI hai aura kevalajJAna ko bulAtI hai, yaha autpattikI prajJAzramaNa chaha mAsa ke upavAsa se kRza hotA huA bhI usa buddhi ke mAhAtmya ko prakaTa karane ke lie pUchane rUpa kriyA meM pravRtta hue caudaha pUrvI ko bhI uttara detA hai| nija-nija jAti vizeSoM meM utpanna huI buddhi pAriNAmikI' hai| dvAdazAMga zruta ke yogya vinaya se utpanna hone vAlI 'vainayikI' aura upadeza ke binA hI vizeSa tapa kI prApti se AvirbhUta huI caturtha 'karmajA' prajJAzramaNa Rddhi samajhanI caahie| jisake dvArA guru-upadeza ke binA hI karmoM ke upazama se samyagjJAna aura tapa ke viSaya meM pragati hotI hai, vaha pratyekabuddhi Rddhi kahalAtI hai| ____ jo maharSi sampUrNa Agama ke pAraMgata haiM aura zrutakevalI nAma se prasiddha haiM, unake caudaha pUrvI nAmaka buddhi Rddhi hotI hai| pUrNa zrutakevalI ho jAnA caturdazapUrvItva nAmakI Rddhi hotI hai| ___ dasaveM pUrva ke paThana meM rohiNI prabhRti mahAvidyAoM ke pA~ca sau aura aMguSThaprasenAdika (praznAdika) kSudra vidyAoM ke sAta sau devatA Akara AjJA mA~gate haiN| isa samaya jo maharSi jitendriya hone ke kAraNa una vidyAoM kI icchA nahIM karate haiM, ve 'vidyAzramaNa' isa paryAya nAma se bhuvana meM prasiddha hote hue abhinnadazapUrvI kahalAte haiN| una muniyoM kI buddhi ko dazapUrvI jAnanA caahie| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam -- 352 mahArohiNyAdi laukika vidyAoM ke pralobhana meM na par3akara dazapUrva kA pAThI hotA hai, vaha dazapUrvitva hai| bhinna athavA abhinna ke bheda se dazapUrvI do prakAra haiN| unameM 11 aMgoM ko par3hakara pazcAt parikarma sUtra, prathamAnuyoga, pUrvagata aura cUlikA ina pA~ca adhikAroM meM nibaddha dRSTivAda ke par3hate samaya utpAda pUrva ko Adi karake par3hane vAle ke dazamapUrva vidyAnuvAda ke samApta hone para aMguSThaprasenAdi sAta sau kSudra vidyAoM se anugata rohiNI Adi pA~ca sau mahAvidyAe~ bhagavAn kyA AjJA dete haiM aisA kahakara upasthita hotI haiN| isa prakAra upasthita huI saba vidyAoM ke lAbha ko prApta hotA hai, vaha bhinna dazapUrvI hai| kintu jo karmakSaya kA abhilASI hokara unameM lobha nahIM karatA hai, vaha abhinnadazapUrvI kahalAtA hai| bhinnadazapUrviyoM ke jinatva nahIM hai, kyoMki jinake mahAvrata naSTa ho cuke haiM, unameM jinatva ghaTita nahIM hotaa| ATha mahAnimittoM meM kuzalatA aSTAMga mahAnimittajJatA hai| naimittika Rddhi antarikSa, bhauma, aMga, svara, vyaMjana, lakSaNa, cihna (chinna) aura svapna ina ATha bhedoM se vistRta hai| vahA~ svapa nimittajJAna ke cihna aura mAlArUpa se do bheda haiN| sUrya, candra aura graha ityAdi ke udaya va astamAna AdikoM ko dekhakara jo kSINatA aura sukha-dukha (janma-maraNa) ko jAnatA hai, vaha nabha yA antarikSa nimittajJAna hai| pRthvI ke ghana, suSira (polApana) snigdhatA aura rukSatA prabhRti guNoM ko vicAra kara jo tA~bA, lohA, suvarNa aura cAMdI Adi dhAtuoM kI hAnivRddhi ko tathA dizA-vidizAoM ke antarAla meM sthita caturaMga bala ko dekhakara jo jaya-parAjaya ko bhI jAnatA hai, use bhIma nimittajJAna kahA gayA hai| manuSyoM aura tiryaMcoM ke nimna va unnata aMgopAMgoM ke darzana va sparza se vAta, pitta, kapha rUpa tIna prakRtiyoM aura rudhirAdi sAta dhAtuoM ko dekhakara tInoM kAloM meM utpanna hone vAle sukha-duHkha yA maraNAdi ko jAnanA, yaha aMganimitta nAma se prasiddha hai| manuSyoM aura tiryacoM ke vicitra zabdoM ko sunakara kAlatraya meM hone vAle sukha-duHkha ko jAnanA, yaha svara nimittajJAna hai| sira, mukha aura kandhe Adi para tila evaM masse Adi ko dekhakara tInoM kAla ke sukhAdika ko jAnanA, yaha vyaJjana nimittajJAna hai| hAtha, pA~va ke nIce kI rekhAyeM, tila Adi dekhakara trikAla sambandhI sukhaduHkhAdi ko jAnanA so lakSaNa nimitta hai| deva, dAnava, rAkSasa, manuSya aura tiryaJcoM ke dvArA chede gaye zastra evaM vastrAdika tathA prAsAda, nagara aura dezAdika cihnoM ko dekhakara trikAlabhAvI zubha, azubha, maraNa, vividha prakAra ke dravya aura sukha-duHkha ko jAnanA, yaha cihna yA chinna nimittajJAna hai| vAta, pittAdi doSoM se rahita vyakti, sote hue rAtri ke pazcima bhAga meM apane mukhakamala meM praviSTa candra-sUryAdi rUpa zubhasvapna ko aura ghRta va tela kI mAliza Adi, gardabha va U~Ta Adi para car3hanA tathA paradezagamana Adi rUpa jo azubha svapna ko dekhatA hai, isake phalasvarUpa tIna kAla meM hone vAle duHkha-sukhAdika ko batalAnA yaha svapna nimitta hai| isake cihna aura mAlArUpa do bheda haiN| inameM se svapna meM hAthI, siMhAdika ke darzana mAtra Adika ko cihnasvapna aura pUrvApara sambandha rakhane vAle svapna ko mAlA svapna kahate haiN| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 353 vAditva kA lakSaNa - jisa Rddhi ke dvArA zakrAdi ke pakSa ko bhI bahuta vAda se niruttara kara diyA jAtA hai aura para ke dravyoM kI gaveSaNA (parIkSA) karatA hai, (arthAt dUsaroM ke chidra yA doSa DhU~DhatA hai) vaha vAditva Rddhi kahalAtI hai| aNimA, mahimA, laghimA, garimA, prApti, prAkAmya, Izitva, vazitva, apratighAta, antardhAna aura kAmarUpa isa prakAra ke aneka bhedoM se yukta vikriyA nAmaka Rddhi tapovizeSa se zramaNoM ko huA karatI hai| athavA aNimA, mahimA, laghimA, garimA, prApti, prAkAmya, Izitva, vazitva aura kAmarUpitva - isa prakAra vikriyA Rddhi ATha prakAra kI hai| aNimA vikriyA - zarIra ko aNu ke barAbara karanA aNimA Rddhi hai| isa Rddhi ke prabhAva se maharSi aNu ke barAbara chidra meM praviSTa hokara vahIM cakravartI ke kaTaka aura niveza kI vikriyA dvArA racanA karate haiN| zarIra ko meru ke barAbara karane ko mahimA, zarIra ko vAyu se bhI ladhu (halakA) karane ko ladhimA Rddhi kahate haiN| zarIra ko meru se bhI adhika bhArI karane ko garimA kahate haiN| ___ bhUmi para sthita rahakara aMguli ke agrabhAga se sUrya-candramAdika ko tathA anya vastu ko prApta karanA yaha prApti Rddhi hai| jisa Rddhi ke prabhAva se jala ke samAna pRthvI para unmajjana kriyA karatA hai aura pRthvI ke samAna jala para bhI gamana karatA hai, vaha prAkAmya Rddhi hai| ___ kulAcala aura meru parvata ke pRthivIkAyika jIvoM ko bAdhA na pahu~cAkara unameM, tapazcaraNa ke bala se utpanna huI gamanazakti ko prAkAmya Rddhi kahate haiN| koI koI AcArya, aneka taraha kI kriyA, guNa vA dravya ke AdhIna hone vAle senA Adi padArthoM ko apane zarIra se bhinna athavA abhinna rUpa banAne kI zakti prApta hone ko prAkAmya kahate haiN| jisase saba jagat para prabhutva hotA hai, vaha Izitva nAmaka Rddhi hai aura jisase tapobala dvArA jIvasamUha vaza meM hote haiM, vaha vazitva Rddhi kahI jAtI hai| ___ saba jIvoM tathA grAma, nagara evaM kher3e AdikoM ko bhogane kI zakti utpanna hotI hai, vaha Izitva Rddhi kahI jAtI hai| manuSya, hAthI, siMha evaM ghor3e Adika rUpa apanI icchA se vikriyA karane kI (arthAt unakA AkAra badala dene kI) zakti kA nAma vazitva hai| Izitva va vazitva vikriyA meM antara - vazitva kA Izitva Rddhi meM antarbhAva nahIM ho sakatA, kyoMki avazIkRtoM kA bhI unakA AkAra naSTa kiye binA IzitvakaraNa pAyA jAtA hai| prazna - kyA Izitva aura vazitva ke vikriyApane virodha sambhava hai ? Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamusvayam - 354 uttara - nahIM, kyoMki nAnA prakAra ke guNoM va RddhiyoM se yukta hone kA nAma vikriyA hai, ataeva una donoM ke vikriyApane meM koI virodha nahIM hai| jisa Rddhi ke bala se zaila, zilA aura mAdi ke 1.5 meM hokara AkAza ke samAna gamana kiyA jAtA hai, vaha sArthaka nAma vAlI apratighAta Rddhi hai| jisa Rddhi se adRzyatA prApta hotI hai, vaha antardhAna nAmaka Rddhi hai aura jisase yugapat bahuta se rUpoM ko racatA hai, vaha kAmarUpa Rddhi hai| icchita rUpa ke grahaNa karane kI zakti kA nAma rUpitva hai| cAraNa Rddhi krama se jalacAraNa, jaMghAcAraNa, phalacAraNa, puSpacAraNa, patracAraNa, agnizikhAcAraNa, dhUmacAraNa, meghacAraNa, dhArAcAraNa, markaTatantucAraNa, jyotiSacAraNa aura marucAraNa ityAdi aneka prakAra ke vikalpa samUhoM se vistAra ko prApta hai| isa cAraNa Rddhi ke vividha bhaMgoM se yukta vibhakta kiye hue aura bhI bheda hote haiN| parantu unake svarUpa kA kathana karane vAlA upadeza hamAre lie naSTa ho cukA hai| nabhastalagAminI aura cAraNatva ke bheda se cAraNa Rddhi do prakAra kI hai| jala, jaMghA, tantu, phala, puSpa, bIja, AkAza aura zreNI ke bheda se cAraNa RddhidhAraka ATha prakAra jisa Rddhi ke dvArA kAyotsarga athavA anya prakAra se sthita hokara yA baiThakara Upara jAtA hai, vaha AkAzagAminI Rddhi hai| paryakAsana se baiThakara athavA anya kisI Asana se baiThakara yA kAyotsarga zarIra se pairoM ko uThAkara-rakhakara tathA binA pairoM ke uThAye-rakhe AkAza meM gamana karane meM jo kuzala hote haiM, ve AkAzagAmI AkAza meM icchAnusAra mAnuSottara parvata se ghire hue icchita pradezoM meM gamana karane vAle AkAzagAmI haiM, aisA grahaNa karanA caahie| yahA~ devoM va vidyAdharoM kA grahaNa nahIM hai| cAra aMgula se adhika pramANa meM bhUmi se Upara AkAza meM gamana karane vAle RSi AkAzacAraNa kahe jAte haiN| prazna - AkAzacAraNa aura AkAzagAmI meM kyA bheda hai ? uttara - caraNa, cAritra, saMyama va pApakriyAnirodha inakA eka hI artha hai| isameM jo kuzala arthAt nipuNa hai, vaha cAraNa kahalAtA hai| tapavizeSa se utpanna huI Rddhi ke AkAzasthita jIvoM ke (vadha ke) parihAra kI apekSA nahIM hotii| sAmAnya AkAzagAmitva kI apekSA jIvoM ke vadhaparihAra kI kuzalatA se vizeSata: AkAzagAmitva ke vizeSatA pAyI jAne se donoM meM bheda hai| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 355 jo RSi jalakAyika jIvoM ko bAdhA na pahu~cAkara jala ko na chUte hue icchAnusAra bhUmi ke samAna jala meM gamana karane meM samartha haiM, ve jalacAraNa kahalAte haiM (jala para bhI pAdanikSepapUrvaka gamana karate haiM) / osa, olA, kuharA aura barpha Adi para gamana karane vAle cAraNoM kA jalanAraNoM meM antarbhAva hotA hai / kyoMki inameM jalakAyika jIvoM ke parihAra kI kuzalatA dekhI jAtI hai / cAra aMgula pramANa pRthivI ko chor3akara AkAza meM ghuTanoM ko mor3e binA yA jaldI-jaldI jaMghAoM kA utkSepa (kSepa ) nikSepa karate hue bahuta yojanoM taka gamana karatA hai, vaha jaMghAcAraNa Rddhi hai| bhUmi meM pRthivIkAyika jIvoM ko bAdhA na karake aneka sau yojana gamana karane vAle jaMghAcAraNa kahalAte haiN| kIcar3a, bhasma, gobara aura bhUse Adi para se gamana karane vAloM kA jaMghAcAraNoM meM antarbhAva hotA hai, kyoMki bhUmi se kIcar3a Adi meM kathaMcit abheda hai| agnizikhA meM sthita jIvoM kI virAdhanA na karake una vicitra agnizikhAoM para se gamana karane ko 'agnizikhAcAraNa' Rddhi kahate haiN| jisa Rddhi ke prabhAva se munijana nIce se Upara aura tirache phailane vAle dhue~ kA avalambana karake askhalita pAdakSepa dete hue gamana karate haiM, vaha dhUmacAraNa nAmaka Rddhi hai| jisa Rddhi se muni apkAyika jIvoM ko pIr3A na pahu~cAkara bahuta prakAra ke meghoM para se gamana karatA hai vaha 'meghacAraNa' nAmaka Rddhi hai| jisake dvArA muni maharSi zIghratA se kiye gaye pada- vikSepa se atyanta laghu hote hue makar3I ke tantuoM kI paMkti para se gamana karatA hai, vaha 'makar3ItantucAraNa' Rddhi hai| jisake prabhAva se muni nAnA prakAra kI gati se yukta vAyu ke pradezoM kI paMkti para se askhalita hokara padavikSepa karate haiM, vaha 'mArutacAraNa' Rddhi hai| dhUma, agni, vAyu aura megha Adi ke Azraya se calane vAle cAraNoM kA 'tantu zreNI' cAraNoM meM antarbhAva ho jAtA hai, kyoMki ve anuloma aura pratiloma gamana karane meM jIvoM ko pIr3A na karane kI zakti se saMyukta haiN| jisake prabhAva se muni meghoM se chor3I gayI jaladhArAoM meM sthita jIvoM ko pIr3A na pahu~cAkara unake Upara se jAte haiM, vaha dhArAcAraNa Rddhi hai| jisase tapasvI nIce Upara aura tirache phailane vAlI jyotiSI devoM ke vimAnoM kI kiraNoM kA avalambana karake gamana karatA hai, vaha jyotizcAraNa Rddhi hai| jisa Rddhi kA dhAraka muni vanaphaloM meM, phUloM meM tathA pattoM meM rahane vAle jIvoM kI virAdhanA na karake unake Upara se jAte hai, vaha phalacAraNa, puSpacAraNa tathA patracAraNa nAmaka Rddhi hai| tantucAraNa, phalacAraNa, puSpacAraNa aura bIjacAraNa kA svarUpa bhI jalacAraNoM ke samAna kahanA cAhie (arthAt unameM rahane vAle jIvoM ko pIr3A na pahu~cAkara unake Upara gamana karanA) / kuMthujIva, matkuNa aura pipIlikA Adi para se saMcAra karane vAloM kA phalacAraNoM meM antarbhAva hotA hai, kyoMki inameM trasa Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 3356 jIvoM ke parihAra kI kuzalatA kI apekSA koI bheda nahIM hai| patra, aMkura, tRNa aura pravAla Adi para se saMcAra karane vAloM kA puSyacAraNoM meM antarbhAva hotA hai, kyoMki haritakAya jIvoM ke parihAra kI kuzalatA kI apekSA inameM samAnatA hai| AkAzapradezoM ke anusAra gamana karanA AkAzagamana yA zreNIcAraNa Rddhi hai| tapaRddhi ke ugra tapa Adi aneka bheda haiM - ugratapa Rddhi ke dhAraka do prakAra ke haiM - ugrogratapa Rddhi dhAraka aura avasthita ugratapa Rddhi / unameM jo eka upavAsa karake pAraNA kara do upavAsa karatA hai, phira (pazcAt) pAraNA kara tIna upavAsa karatA hai; isa prakAra eka adhika vRddhi ke sAtha jIvana paryanta tIna guptiyoM se rakSita hokara upavAsa karane vAlA 'ugrogratapa' Rddhi kA dhAraka hai| isake upavAsa aura pAraNAoM kA pramANa lAne ke lie sUtra meM cAra gAthAe~ dI haiN| jinakA bhAvArtha yaha hai ki 14 dina meM 10 upavAsa va 4 pAraNA Ate haiN| isI krama se Age bhI jAnanA (ti.pa. 4/1050-51) dIkSA ke lie eka upavAsa karake pAraNA kare, pazcAt eka dina ke antara se aisA karate hue kisI nimitta se SaSTha upavAsa (belA) ho gyaa| phira (pUrvavat ho) usa SaSThopavAsa se bihAra karane vAle ke (kadAcit) aSTamopavAsa (telA) ho gyaa| isa prakAra dazamadvAdazama Adi krama se nIce na girakara jo jIvana paryanta vihAra karatA hai, vaha avasthita ugratapa Rddhi kA dhAraka kahA jAtA hai| tapa kA yaha anuSThAna bhI vIryAntarAya ke kSayopazama se hotA hai| jisa Rddhi ke bala se jvara aura zUlAdika roga se zarIra ke atyanta pIr3ita hone para bhI sAdhujana durdhara tapa siddha karate haiM, vaha ghora tapa Rddhi hai| upavAsoM meM chaha mAsa kA upavAsa, avamodarya tapoM meM eka grAsa, vRttiparisaMkhyAna meM caurAhe meM bhikSA kI pratijJA, rasaparityAgoM meM uSNa jala yukta odana kA bhojana, viviktazayyAsanoM meM vRka, vyAghra, tarakSa, chavalla Adi zvApada arthAt hiMsajIvoM se sevita sahya, vindhya Adi (parvatoM kI) aTaviyoM meM nivAsa, kAyaklezoM meM himAlaya Adi ke antargata dezoM meM, khule AkAza ke nIce, athavA vRkSamUla meM, AtApana yoga arthAt dhyAna grahaNa krnaa| isI prakAra abhyantara tapoM meM bhI utkRSTa tapa kI prarUpaNA karanI caahie| ye bAraha prakAra ke hI tapa kAyarajanoM ko bhayakAraka (bhayotpAdaka) haiM, isI kAraNa ghora tapa kahalAte haiN| yaha tapa jinake hotA hai, ve ghora tapa Rddhi ke dhAraka haiN| bAraha prakAra ke tapoM kI utkRSTa avasthA meM vartamAna sAdhu ghora tapa karate haiM, yaha tAtparya hai| yaha bhI tapajanita (tapa se utpanna hone vAlI) Rddhi hI hai, kyoMki binA tapa ke isa prakAra kA AcaraNa bana nahIM sktaa| jisa Rddhi ke prabhAva se munijana anupama evaM vRddhiMgata tapa se sahita, tInoM lokoM ke saMhAra karane kI zakti se yukta, kaMTaka, zilA, agni, parvata, dhuA~ tathA ulkA Adi ke barasAne meM samartha aura sahasA sampUrNa samudra ke salila samUha ko sukhAne kI zakti se bhI saMyukta hote haiM, vaha ghora-parAkrama tapa Rddhi hai| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam . 357 jiya Rddhi me mani ke kSetra meM naugadika lI lAdhAe~ aura akAla evaM mahAyuddhAdi nahIM hote haiM, vaha aghora brahmacAritva Rddhi hai| vAritra mohanIya kA utkRSTa kSayopazama hone para jo Rddhi duHsvapna ko naSTa karatI hai tathA jisa Rddhi ke AvirbhUta hone para maharSijana saba guNoM ke sAtha aghora arthAt avinazvara brahmacarya kA AcaraNa karate haiM, vaha aghora brahmacAritva Rddhi hai (rA.vA. tathA cA.sA. meM isa lakSaNa kA nirdeza hI ghora guNa brahmacArI ke lie kiyA gayA hai|) ghora arthAt raudra haiM guNa jinake ve ghoraguNa kahe jAte haiN| prazna - caurAsI lAkha guNoM ke ghoratva kaise sambhava hai ? uttara - ghora kAryakArI zakti ko utpanna karane ke kAraNa dhoratva sambhava hai| brahma kA artha pA~ca vrata, pA~ca samiti aura tIna gupti svarUpa cAritra hai, kyoMki vaha zAnti ke poSaNa hetu hai| aghora arthAt zAnta haiM guNa jisameM vaha aghoraguNa hai| aghora guNa brahma (cAritra) kA AcaraNa karane vAle aghoraguNabrahmacArI kahalAte haiN| (bhAvArthaH aghora zAnta ko kahate haiN| jinakA brahma arthAt cAritra zAnta hai unako aghoraguNabrahmacArI kahate haiN| aise muni zAnti, puSTi ke kAraNa hote haiM, isalie unake tapazcaraNa ke mAhAtmya se uparyukta Iti, bhIti, yuddha va durbhikSAdi zAnta ho jAte haiN|) / guNa aura parAkrama ke ekatva nahIM hai, kyoMki guNa se utpanna huI zakti kI parAkrama saMjJA hai| jisa Rddhi ke prabhAva se mana, vacana aura kAya se baliSTha RSi ke bahuta prakAra ke upavAsoM dvArA sUrya ke samAna dIpti arthAt zarIra kI kiraNoM kA samUha bar3hatA hai, vaha dIpta tapa Rddhi hai| (dhavalA meM yaha aura kahA hai ki unake kevala dIpti nahIM bar3hatI hai, kintu bala bhI bar3hatA hai| isalie unake AhAra bhI nahIM hotA, kyoMki usake kAraNoM kA abhAva hai| yadi kahA jAya ki bhUkha ke duHkha ko zAnta karane ke lie bhojana karate haiM, so bhI ThIka nahIM hai, kyoMki unake bhUkha ke duHkha kA abhAva hai|) tapI huI lohe kI kar3AhI meM gire hue jalakaNa ke samAna jisa Rddhi se khAyA huA anna dhAtuoM sahita kSINa hotA hai, arthAt mala-mUtrAdi rUpa pariNamana nahIM karatA hai, vaha nija dhyAna se utpanna huI tapta 'tapa Rddhi' hai| jisa Rddhi ke prabhAva se muni cAra samyagjJAna (mati, zruta, avadhi va manaHparyaya) ke bala se mandarapaMkti pramukha saba hI mahAn upavAsoM ko karatA hai, vaha 'mahAtapa Rddhi' hai| jo aNimAdi ATha guNoM se sahita haiM, jalacAraNAdi ATha prakAra ke cAraNaguNoM se alaMkRta haiM, prakAzamAna zarIra prabhA se saMyukta haiM, do prakAra kI akSINa Rddhi se saMyukta haiM, sarvoSadha svarUpa haiM, pANipAtra meM gire hue AhAra ko amRta svarUpa se palaTAne meM samartha haiM, samasta indroM se bhI anantaguNe bala ke dhAraka haiM, AzIviSa aura dRSTiviSa labdhiyoM se samanvita haiM, tapta tapa Rddhi se saMyukta haiM, samasta vidyAoM ke dhAraka haiM tathA mati, zruta, avadhi, mana:paryaya jJAnoM se tIna lokoM ke vyApAra ko jAnane vAle haiM, ve muni Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 358 'mahAtapa' Rddhi ke dhAraka haiN| kAraNa ki mahattva ke hetubhUta tapovizeSa ko upacAra se mahAn kahA jAtA hai| vaha jinake hotA hai ve mahAtapa RSi haiM, aisA siddha hai| athavA mahas arthAt tejoM kA hetubhUta jo tapa hai, vaha upacAra se mahA hotA hai| (tAtparya yaha ki sAtoM RddhiyoM kI utkRSTatA ko prApta hone vAle RSi mahAtapa yukta samajhe jAte haiN|) mana, vacana aura kAya ke bheda se bala Rddhi tIna prakAra kI hai| inameM se jisa Rddhi ke dvArA zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAya ina do prakRtiyoM kA utkRSTa kSayopazama hone para muhUrta mAtra kAla ke bhItara arthAt antarmuhUrta kAla meM sampUrNa zruta kA cintana karatA hai, jAnatA hai, vaha 'manobala' nAmaka Rddhi hai| jihvendriyAvaraNa, noindriyAvaraNa, zrunanAnAtaraNa aura nImantaH yA utkRSTa kSayopazama hone para jisa Rddhi ke pragaTa hone se muni zramarahita aura ahInakaMTha hotA huA muhUrta mAtra kAla ke bhItara sampUrNa zruta ko jAnatA va uccAraNa karatA hai, use 'vacanabala' nAmaka Rddhi jAnanA caahie| jisa Rddhi ke bala se vIryAntarAya prakRti ke utkRSTa kSayopazama kI vizeSatA hone para muni, mAsa va cAturmAsAdi rUpa kAyotsarga ko karate hue bhI zrama se rahita hote haiM tathA zIghratA se tInoM lokoM ko kaniSTha aMgulI ke Upara uThAkara anyatra sthApita karane meM samartha hote haiM, vaha 'kAyabala' nAmaka Rddhi hai| asAdhya bhI sarvarogoM kI nivRtti kI hetubhUta auSadha Rddhi ATha prakAra kI hai - AmarSa, zvela, jalla, malla, viT, sarva AsyAviSa aura dRSTiviSa / jisa Rddhi ke prabhAva se jIva pAsa meM Ane para RSi ke hasta va pAdAdi ke sparzamAtra se hI nIroga ho jAte haiM, vaha 'AmA~Sadhi' Rddhi hai| jisa Rddhi ke prabhAva se lAra, kapha, akSimala aura nAsikAmala zIghra hI jIvoM ke rogoM ko naSTa karate haiM , vaha 'zvelauSadhi' Rddhi hai| pasIne ke Azrita aMgaraja jalla kahA jAtA hai| jisa Rddhi ke prabhAva se usa aMgaraja se bhI jIvoM ke roga naSTa hote haiM, vaha 'jallauSadhi' Rddhi kahalAtI hai| jisa zakti se jihvA, oTha, dA~ta, nAsikA aura zrotrAdika kA mala bhI jIvoM ke rogoM ko dUra karane vAlA hotA hai, vaha 'malauSadhi' nAmaka Rddhi hai| tapa ke prabhAva se jinakA sparza samasta auSadhiyoM ke svarUpa ko prApta ho gayA hai, unakI 'AmauSadhi prApta' aisI saMjJA hai| inakA aghoraguNa brahmacAriyoM meM antarbhAva nahIM hotA, kyoMki inake arthAt aghoraguNa brahmacAriyoM ke kevala vyAdhi ke naSTa karane meM hI zakti dekhI jAtI hai para inakA sparza auSadha rUpa nahIM hotaa| jisa Rddhi ke bala se duSkara tapa se yukta muniyoM kA sparza kiyA huA jala va vAyu tathA unake roma aura nakhAdika vyAdhi ke harane vAle ho jAte haiM, vaha sauSadhi nAmaka Rddhi hai| rasa, rudhira, mAMsa, medA, asthi, majjA, zukra, puSphasa, kharISa, kAleya, mUtra, pitta, aMtar3I, Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 359 uccAra arthAt mala Adika saba jinake auSadhipane ko prApta ho gaye haiM, ve sarvoSadhi prApta jina haiN| jisa Rddhi se tiktAdika rasa va viSa se yukta vividha prakAra kA anna vacana mAtra se hI nirviSatA ko prApta ho jAtA hai, vaha 'vacananirviSa' nAmaka Rddhi hai| ugra viSa se milA huA bhI AhAra jinake mukha meM jAkara nirviSa ho jAtA hai, athavA jinake mukha se nikale hue vacana ke sunane mAtra se mahAviSa vyApta bhI koI vyakti nirviSa ho jAtA hai, ve 'AsyAviSa' haiN| athavA jisa Rddhi ke prabhAva se bahuta vyAdhiyoM yukta jIva RSi ke vacana ko sunakara hI jhaTa se nIroga ho jAyA karate haiM, vaha vacana nirviSa nAmaka Rddhi hai| roga aura viSa se yukta jIva, RSi ke vacana ko sunakara hI jhaTa se nIroga ho jAyA karate haiM, vaha vacana nirviSa nAmaka Rddhi hai| roga aura viSa se yukta jIva jisa Rddhi ke prabhAva se jhaTa dekhane mAtrase hI nIrogatA aura nirviSatA ko prApta kara lete haiM, vaha 'dRSTinirviSa' Rddhi hai| se jisa zakti se duSkara tapa se yukta muni ke dvArA 'mara jAo' isa prakAra kahane para jIva sahasA mara jAtA hai, vaha AzIrviSa nAmaka Rddhi kahI jAtI hai| avidyamAna artha kI icchA kA nAma AziSa hai| AziSa hai viSa (vacana) jinakA ve AzIrviSa kahe jAte haiM / 'mara jAo' isa prakAra jinake prati nikalA huA jinakA vacana use mAratA hai| "bhikSA ke lie bhramaNa karo" aisA vacana zira ko chedatA hai, (azubha) ye AzIrviSa nAmaka sAdhu haiN| prazna vacana ke viSa saMjJA kaise saMbhava hai ? uttara - viSa ke samAna viSa hai| isa prakAra upacAra se vacana ko viSa saMjJA prApta hai| AziSa hai aviSa arthAt amRta jinakA ve (zubha) AzIrviSa haiN| sthAvara athavA jaMgama viSa se pUrNa jIvoM ke prati 'nirviSa ho' isa prakAra nikalA huA, unheM jilAtA hai, vyAdhi, vedanA aura dAridrya Adi ke vinAza hetu nikalA huA jinakA vacana usa kArya ko karatA hai, ve bhI AzIrviSa haiM, yaha sUtra kA abhiprAya hai| - jisa Rddhi ke bala se roSayukta hRdaya vAle maharSi se dekhA gayA jIva sarpa dvArA kATe gaye ke samAna mara jAtA hai, vaha dRSTi - viSanAmaka Rddhi hai| dRSTi zabda se yahA~ cakSu aura mana (donoM) kA grahaNa hai, kyoMki una donoM meM dRSTi zabda kI pravRtti dekhI jAtI hai| unakI sahacaratA se kriyA kA bhI grahaNa hai| ruSTa hokara vaha yadi 'mAratA hU~' aisA isa prakAra dekhatA hai, (yA) socatA hai, vaha kriyA karatA hai to mAratA hai tathA krodhapUrvaka avalokana se anya bhI azubha kArya ko karane vAlA (azubha) dRSTiviSa kahalAtA hai | isI prakAra dRSTi amRtoM kA bhI lakSya jAnakara kahanA caahie| (arthAt prasanna hokara vaha yadi 'nIroga karatA hU~' isa prakAra dekhatA hai, (yA) socatA hai, yA kriyA karatA hai, to nIroga karatA hai tathA prasannatA pUrvaka avalokana se anya bhI zubha kArya ko karane vAlA dRSTi amRta kahalAtA hai | ) Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 360 prazna - dRSTi amRta aura aghora guNa brahmacArI meM kyA bheda hai ? uttara - upayoga kI sahAyatAmukta dRSTi meM sthita labdhi se saMyukta dRSTiviSa kahalAte haiN| kintu aghoraguNabrahmacAriyoM kI labdhiyA~ sarvAMgagata asaMkhyAta haiN| inake zarIra se spRSTa vAyu meM bhI samasta upadravoM ko naSTa karane kI zakti dekhI jAtI hai, isa kAraNa donoM meM bheda hai| vizeSa itanA hai ki azubha labdhiyoM kI pravRtti labdhiyukta jIvoM kI icchA ke vaza se hotI hai| kintu zubha labdhiyoM kI pravRtti donoM hI prakAroM se sambhava hai, kyoMki unakI icchA ke binA bhI ukta labdhiyoM kI pravRtti dekhI jAtI hai| jisase hastatala para rakhe hue rUkhe AhArAdika tatkAla hI dugdhapariNAma ko prApta ho jAte haiM, vaha 'kSIrasAvI' Rddhi kahI jAtI hai| athavA jisa Rddhi se muniyoM ke vacanoM ke zravaNa mAtra se hI manuSyatiryaJcoM ke duHkhAdi zAnta ho jAte haiM, use kSIrasAvI Rddhi samajhanA caahie| jisa Rddhi se muni ke hAtha meM rakhe gaye rUkhe AhArAdika kSaNa bhara meM madhurasa se yukta ho jAte haiM, vaha 'madhvAsava' Rddhi hai| athavA jisa RSi-muni ke vacanoM ke zravaNa mAtra se manuSya-tiryaJca ke dukhAdika naSTa ho jAte haiM, vaha madhcAsava Rddhi hai| jisa Rddhi ke prabhAva se muni ke hAtha meM sthita rUkhe AhArAdika kSaNamAtra meM amRtapane ko prApta karate haiM, vaha 'amRtasrAvI' Rddhi hai| athavA jisa Rddhi se maharSi ke vacanoM ke zravaNakAla meM zIghra hI duHkhAdi naSTa ho jAte haiM, vaha amRtasrAvI Rddhi hai| jisa Rddhi se RSi ke hastatala meM nikSipta rUkhA AhArAdika bhI kSaNa mAtra meM ghRtarUpa ko prApta karatA hai, vaha 'sarpirAsAvI' Rddhi hai| athavA jisa Rddhi ke prabhAva se munIndra ke divya vacanoM ke sunane se hI jIvoM ke duHkhAdi zAnta ho jAte haiM, vaha sarpirAnAvI Rddhi hai| prazna - anya rasoM meM sthita dravya kA tatkAla hI kSIrasvarUpa se pariNamana kaise sambhava hai ? uttara - nahIM, kyoMki jisa prakAra amRtasamudra meM gire hue viSa kA amRta rUpa pariNamana hone meM koI virodha nahIM hai, usI prakAra pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti aura tIna guptiyoM ke samUha se ghaTita aMjalipuTa se gire hue AhAroM kA kSIrasvarUpa pariNamana karane meM koI virodha nahIM hai| lAbhAntarAya karma ke kSayopazama se saMyukta jisa Rddhi ke prabhAva se muni ke AhAra se zeSa, bhojanazAlA meM rakhe hue anna meM se jisa kisI bhI priya vastu ko yadi usa dina cakravartI kA sampUrNa kaTaka bhI khAye to bhI vaha lezamAtra kSINa nahIM hotI hai, vaha 'akSINamahAnasika' Rddhi hai| jisa Rddhi se samacatuSkoNa cAra dhanuSapramANa kSetra meM asaMkhyAta manuSya-tiryaMca samA jAte haiM, vaha 'akSINamahAlaya' Rddhi hai| eka AtmA meM yugapat aneka RddhiyA~ utpanna nahIM hotIM, yaha koI niyama nahIM hai, kyoMki gaNadharoM ke eka sAtha sAtoM hI RddhiyoM kA sadbhAva pAyA jAtA hai| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 361 prazna - AhAraka Rddhi ke sAtha manaHparyayajJAna kA to virodha dekhA jAtA hai| uttara - yadi AhAraka Rddhi ke sAtha mana:paryaya jJAna kA virodha dekhane meM AtA hai, to rahA aave| kintu mana:paryaya ke sAtha virodha hai, isalie AhAraka Rddhi kA dUsarI sampUrNa RddhiyoM ke sAtha virodha hai, aisA nahIM kahA jAtA hai| anyathA avyavasthA kI Apatti A jaayegii| aNimAdi labdhiyoM se sampanna pramattasaMyata jIva ke vikriyA karate samaya AhAraka zarIra kI utpatti sambhava nahIM hai| chaThe guNasthAna meM vaikriyika aura AhAraka zarIra kI kriyA yugapat nahIM hotI aura yoga bhI niyama se eka kAla meM eka hI hotA hai| isa prakAra tapa ke prabhAva se aneka RddhiyA~ utpanna hotI haiN| cAritrArAdhanA se utpanna hone vAlA mukhya phalna bhavati yathAkhyAtAkhyaM, caritraM ni:shessvstusmbhaavm| mukhyaphalaM tadvidyAccAritrArAdhanAprabhavam // 247 // anvayArtha - cAritrArAdhanAprabhavaM - cAritra ArAdhanA se utpanna / niHzeSavastusamabhAvaM - sarva vastuoM meM samabhAva rakhane vAlA / yathAkhyAtAkhyaM - yathAkhyAta nAmaka / caritraM - cAritra kI utpatti hai| tat - vaha / mukhyaphalaM - mukhyphl| vidyAt - jaano| ____ artha - sarva vastuoM meM samabhAva rakhane vAle yathAkhyAta cAritra kI utpatti hI cAritrArAdhanA kA mukhyaphala hai arthAt cAritrArAdhanA kA amukhya phala RddhiyoM kI utpatti aura svarga-sampadA Adi abhyudaya hai aura mukhyaphala yathAkhyAta nAmaka cAritra kI utpatti hai| (yathAkhyAta cAritra kA lakSaNa cAritrArAdhanA meM likhA hai|) tapArAdhanA kA phala samyagdRzi dezayattau virte'nntaanubndhiviniyoge| darzanamohakSapake kaSAyazamake tadupazAnte // 248 // kSapake kSINakaSAye jinessvsNkhyeysNgunnshrennyaa| nirjaraNaM duritAnAM tapaso mukhyaM phalaM bhavati / / 249 // yugmam / anvayArtha - samyagdRzi - samyagdRSTi ke| dezayatau - dezavirati ke| virate - chaThe-sAtaveM guNasthAnastha muni ke| anantAnubandhi-viniyoge - anantAnubaMdhI kA visaMyojana karane vAle ke| darzanamohakSapake - darzana moha kA kSaya karane vAle ke| kaSAyazamake - upazama zreNI para ArUr3ha hone vAle ke| tadupazAnte - sarva kaSAyoM kA upazamana karake 11veM guNasthAna meM sthita ke| kSapake - kSapaka zreNI para ArUr3ha hone vAle ke| kSINakaSAye - kSINakaSAya nAmaka 12veM guNasthAna meN| jineSu - jinendrabhagavAna ke Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 362 arthAt 13veM aura 14veM guNasthAna meN| duritAnAM - pApa karmoM kii| asaMkhyeyaguNazreNyA - asaMkhyAta guNa zreNI 67 , nirjaraNaM .. nirjata / bhApati - hotI hai| pasaH - tapa kaa| mukhyaM - mukhya / phalaM - phala hai| artha - samyagdRSTi, dezavratI, sarAgasaMyamI, anantAnubaMdhI kA visaMyojana karane vAle, darzanamoha kI sattA-vyucchitti karake kSAyika samyagdarzana prApta karane ke samaya, upazama zreNI para ArUr3ha hone vAle ke, gyArahaveM guNasthAna meM, kSapaka zreNI para ArUr3ha hone vAle ke, 12veM guNasthAna ko prApta kSapaka ke aura terahaveM evaM caudahaveM guNasthAna meM karmoM kI asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai, yaha tapazcaraNa kA mukhya phala hai arthAt tapazcaraNa kA mukhya phala hai- karmoM kI saMvarapUrvaka asaMkhyAta guNI nirjarA honA aura amukhya phala hai sAMsArika abhyudy| tapazcaraNa kA mukhya phalna atizayamAtmasamutthaM viSayAtItaM ca nirupamamanantam / jJAnamayaM nityasukhaM tapaso jAtaM tu mukhyphlm||250|| anvayArtha - atizayaM - atishyvaan| AtmasamutthaM - AtmA se utpnn| viSayAtItaM - viSayAtIta / nirupamaM - nirupama / anantaM - antrhit| ca - aura / jJAnamayaM - jJAnamaya / nityasukhaM - nitya sukha kii| jAtaM - utpatti honA hii| tapasaH - tapa kaa| mukhyaphalaM - mukhya phala hai| tu - pAdapUrti ke lie hai| artha - tapazcaraNa ke dvArA isa mAnava ko atizayavAna, para-padArthanirapekSa, AtmA se utpanna, paMcendriya viSayoM se rahita, nirupama, ananta, avinAzI aura jJAnAnandamaya nitya sukha utpanna hotA hai| AtmIya sukha kI prApti hI tapazcaraNa kA mukhya phala hai| // iti ArAdhanAphalam // upasaMhAra chadmasthatayA yasmin yadi baddhaM kiNcidaagmviruddhm| zodhyaM tad dhImadbhirvizuddhabuddhyA vicArya padam // 251 / / anvayArtha - chadmasthatayA - chadmastha hone se| yasmin - jisa grantha meM vA isa grantha meN| yadi - ydi| kiMcit - kuch| AgamaviruddhaM - Agamaviruddha / baddha - likhA ho, nibaddha kiyA ho| tat - vh| padaM - pada kA (akSarasandhi, repha, arthAdi kaa)| vicArya - vicAra krke| vizuddhabuddhyA - vizuddha buddhi ke dvaaraa| dhImaddhiH - buddhimAnoM dvaaraa| zodhyaM - zuddha karanA caahie| __ artha - chadAstha hone ke kAraNa yadi maiMne isa grantha meM kiMcit bhI Agamaviruddha likhA ho, to pada, akSarAdi kA vicAra karake jJAnIjana nirmala buddhi se isakA saMzodhana kareM arthAt merI bhUla kA sudhAra kreN| Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 363 grantha racayitA kA aura unake grAma kA nAma zrIravicandramunIndraiH pnsogegraamvaasibhirgrnthH| racito'yamakhilazAstrapravINavidvanmanohArI / / 252 // anvayArtha - panasogegrAmavAsibhiH - panasoge grAma meM rahane vaale| zrIravicandramunIndraH - zrI ravicandra munIndra ne| akhilazAstrapravINavidvanmanohArI - sampUrNa zAstrIya jJAna meM pravINa vidvAnoM ke mana ko haraNa karane vaalaa| ayaM - yaha ArAdhanA - samuccaya nAmaka / granthaH - grantha / racitaH - racA gayA artha - isa grantha ke racanAkartA panasoge grAma meM rahane vAle zrI ravicandra munIndra haiN| yaha grantha sarvazAstra ke jJAtA vidvAnoM ko rucikara hai, anya ko nhiiN| jo ajJAnI haiM, unakI tattva ke kathana meM ruci, zraddhA nahIM hotii| isa grantha kA nAma ArAdhanA samuccaya hai| isa grantha meM darzanArAdhanA, jJAnArAdhanA, cAritrArAdhanA aura tapArAdhanA kA kathana hai - jisakA paThana, manana, ciMtana karane se AtmIya Ananda prApta hotA hai, Atmasukha kA anubhava hotA hai| / / ityArAdhanAsamuccayaM samAptam / / AYAYA Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zlokAnukramaNikA* zloka saMkhyA pR. saM. zloka saMkhyA pR.saM. 68 9 21 325 244 347 280 150 150 153 250 8 48 204 268 104 A 206 57 346 234 298 10 254 akSarajamanakSaraja akSarahInAdhyayanAajJAnasya vinAzanaatizayamAtmasamutthaM atyuSNazItakarkaza atha mithyAtvodayago athavA dvitricatuHpaJcAdi athavA dvedhA dazadhA atha samyaktvaM prAptaH atha samyamidhyAtvaM adhrauvyAzaraNaika antarmuhUrtakAlaM antarmuhUrtakAlaM antarmuhUrtabhaGgaantarmuhUrtamaparaM antarmuhUrtasapayau anyamanogataviSayaH anyo'jJo'yaM prANI abhyantarajAttatvA abhyantaraM ca SoDhA abhyudayajaniHzreyasaatirduHkhaM tasyAM arthAnAM yAthAtmyAartheSvekaM pUrvaavadhijJAnAtpUrva aviratasamyagdRSTyA aviratasamyagdRSTyAdyA azucitamazukrazoNita aSTavidhakarmarahitAH asthighaTitaM sirAAkAzasphaTikamaNiAjJetyAgamasaMjJA AcArAdivikalpAd AcAraM paJcavidhaM AdhacaritradvitayaM 362 Adye carite syAtA 221 AyeSu triSu carite AyeSvArtadhyAna Adya vijJAnatraya ArtadhyAnavikalyA AtmanyekIbhUtaH AptAgamatattvArtha206 AptoktA vAgAgama ArAdhanAcatuSka ArAdhayatA caritaM 155 ArAdhyArAdhakajana AnavaheturmithyAtvA153 itaratrikasaMhanana 105 / ityatidurlabharUpA 215 indrAdinilimpAnA indriyamanasordarpa171 indriyamanasA SaNNA indriyamanobhirabhimukha188 utkRSTajaghanyadvaya104 uttamasaMhananasyaikAgraja267 utpadyate'tha mithyA utpadyate hi vedaka utsarpaNAvasarpaNa udayotthA saMsRtigata251 upazamakazzreNi tenA278 upazamavedakasamyag252 RjudhIparyayabodhana ekadvitricatuHpaJcendriya194 ekAkSarAdivRddhyA 116 196 187 264 206 272 102 110 186 260 WRE 117 8. 182 77 115 75*1 33 200 102 6 216 259 77 182 167 28 215 222 82 168 198 212 105 221 265 163 86 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 2 365 zloka saMkhyA zloka saMkhyA pR. saM. 242 346 195 84 158 220 174 108 255 215 46 150 183 18 3 259 185 232 297 260 212 143 269 75 10*1 28 202 168 du 245 347 180 258 171 29 1.75 112 27 ekendriyajAtyAdieko garbhikanavaetAni jJAnAni kAraNavazena gADhaM kAryeNa janasya janaH kAle'pyaparisamApte kAlo dvitIyagaNino kAlopAyAbhyAM phalakiMjalkapuJjapiJjara kevaladarzanabodhau kevalabodhanaviSayaH kaivalyabodhano'rthAn kramakaraNavyavadhAnA krodhAdyAnavajAnAM kRtadoSasya nivRtti kSapake kSINakaSAye kSapakazreNIsadRzakSAyikasamyagdarzanakSAyopazamikamanyad kSuttubhIkrudhrAga kSetrAdidazatyAgo guNakAraNa tiryaG guNakAraNasya nAbheH guNinaH paJcavikalpA cakradharAdinarANAM cakSurjJAnAtpUrvaM cakSurmanaso sti caturindriyAdinaSTachadmasthatayA yasmin chedanabhedanatADanajanmasamudre bahudoSajalabudbudendracApajAgnadavasthAvastha: jAnAti yatpadArthAn jJAnAdanantaguNavijJAnaM jJAnAdiguNaprakRtika jJAnAvaraNAdInAjIvAjIvau dharmAdharmoM jIvAdyarthA yasmin tatkAlasyAntaryadi taccakSurAdidarzanatadvaktrAt pUrvAparatavaM matizrutAmadhitanucetIdarpaharaM tatrArAdhyaM guNaguNitattvajJAnamudAsInatatsarAga virAgaM ca tasyopari SaDbRddhiSu tIrthakRdindrarathAGga teSUpazaphjasamyam trikaraNazuddhiM kRtvA trikaraNazujhyA nIcetrikaraNyA dRgmohatribhuvanapatibhirabhiSTutatrividhavikalpasamanvitatriMzadvarSAd yogI trailokyasya ca lAbhAdarzanamArAdhayatA darzananaSTo naSTo darzayati yatpadArthA dazacaturekaM saptadazA duritAnAM tu zubhAzubhadurlezyAdhyAnavrataduSkarmapAkasaMbhavaduHpariNAmasamudbhavadezaviratAdinaSTadezaviratAdinaSTadezasakalAbhidhAbhyAM dezAvadhivijJAna doSAsteSAM hantA dRkpUrva eva bodhaH 274 144 146 209 1 75 70 211 272 72 106 127 195 xx 129 238 140 208 204 331 215 271 294 294 162 139 259 P 151 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanAsamuccayam 366 zloka saMkhyA pR. saM. zloka saMkhyA pR. saM. 170 157 261 98 2461 592 263 104 131 240 205 342 107 168 206 253 134 170 262 270 207 121 190 223 292 221 221 262 206 216 278 148 179 214 258 71 228 295 65 346 243 220 dRgbodhanAdiguNarUpAdRSTivratasAmayikadravyaM kSetraM kAlaM dravyakSetrAdivazAt dvAdazadhA gaditAnuprekSA dvAviMzatibhedaparISahadvitricatuHpaJcAdidharmaH kalpamahIjo dharmadhyAnavizeSAd dharmasahacAripuruSo dharmo bandhurjagatA dhrauvyAdhrauvyAdyAtmanarakajaghanyAyuSyAnirgaulatasikthamUSA nirvANarAjyalakSmyAH nirvRtiyogye kSenne ni:zeSaduritanivahaniSpatadantarjyotipaJcavidhe saMsAre paJcendriyatA nRtvaM patitA bodhiH sulabhA paramAvadhivijJAnaM parihAramanaHparyayaparihArarddhisametaH parihArAhAraddhikaparyAyAkSarapadasaMghAtAdipudgalaparivartAdha pUrvopArjitakarmaprathamatRtIye kAlaH prAgAzritakarmavazAd prANIndriyeSu Savidha prAdezikaM tu gauNyaM baddhAyuSyacatuSko bandhAdibhirvikalpabahujAtyazvamadadvipa bAhyajanajJAtatvAdbAhya SaDAtmakaM syAt buddhitavo vi yaladdhI bodhistattvArthAnAM bhavati yathAkhyAtAkhyaM bhikSAsamutthakAMkSA bhuvanatritaye puNyodarkajapakSikapatrasamAna matijazrutaje jJAne matyAdichadmasthajJAnamaryakSetrasamAne manujeSu pApapAkAt mAtRpitRputrapautramithyAtvAnavajAnAM mithyAdRSTirbhavyo mithyAdRSTau ca yatau mUlottarAbhidhAnamohAnudayAdekAkArayattu jaghanya jJAna yatsAmyazanaM tatsyAt yadvatsAsavapoto gaddanAsavapoto yadvanna zaraNamugra yasmAccAritravataH yuktAyuktavibeko rasAd raktaM tato mAMsa rudraH krUrastasmin rUpidravyanibaddha rUpa kAntistejo labdheSu teSu nitarAM lAMtavakappe terasa vastvekaM pUrvazrutavAtaM pittaM tathA vinihatadhAticatuSkA vipulamana:paryayamapi 150 152 84 106 193 197 216 263 264 102 167 254 257 212 296 146 348 144 231 194 16741 251 190 258 137 206 195 264 256 129 98 da8 201 167*2 212 252 274 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArAdhanAsamuccayama. 367 zloka saMkhyA pR. saM. | zloka sakhyA pR. se. 146 38 248 233 154 361 297 216 216 78 88 218 239 153 216 529 149 195 205 216 203 169 229 165 235 126 65 vividhasukhaduHkhakAraNa vRkSasya yathA mUla vedakasamyagdRSTiH vyApadi yat kriyate tat vratasamitiguptisaMyamavratasamitiguptisaMyamavratasamitiguptisaMyamazakkAdidoSasaMkulazAntakaSAye prathama ziSyAnugrahanigrahazIlezitAmupeto zucisurabhipUtajalazuddhanayAvijJAnaM zuddhAzuddhacaritraizuddhAzuddhanayadyazuddha vA mizraM vA zeSendriyAvabodhAt zrIravicandramunIndraH SaTsu adha: pRthvISu SoDazakapaJcaviMzati sa dvividhaH sAgAro saptAdho narakAH syuH saptASTaSoDazaikaika sa pRthaktvavitakanvitasamyagdarzanabodhanasamyagdarzanacihna samyagdarzanabhAjA 87 213 samyagdRzi dezayatau samyagdRzo'pyaviratasarvatra jagatkSetre sarvaprakRtisthityanu sarvAvadhivijJAna 281 sarve'pi pudgalAH 331 sAmAnyavizeSAtmaka299 sAvadyayogaviratiH 270 sAsAdanasya narakeSu 271 sUkSmIkRte tu lobha268 saikadviSoDaza saMkhyeyAkSarajanitaM saMghAtAdijJAnA saMyamamArAghayatA 298 saMyamavinAzabhIru saMvarahetu: samyam 74 saMsAravArirAzeH 363 siMhagajavRSabhamRgapazu strIpazvAdivivarjita syAtsupratiSThakAkRti 261 - syuH kSAntimArdavArjava 221 svadhyayanamAgamasya svaparavyApRtirahitaM 265 / svaparasamayAgamAnAM 1 svargo durga vajaM steSTaviyogAdau sati hiMsAdInAM bAhye 296 230 91 178 15 257 256 252 221 108 170 221 262 125 187 160 128 199 189 114 105 219 181 167 289 211 188 141 118 120 227 190 251 utpadyate'tha mithyA tattvajJAnamudAsInatatsarAga virAgaM ca buddhitavo vi ya laddhI Wan uddhRtapadyAnAM sUcI ) 75*1 | rasAda raktaM tato mAMsaM 20461 269 / lAMtavakame terasa 10*1 vAtaM pittaM tathA 246*1 349 167*1 25*1 167182 28 / 252