Book Title: Sanmati Tark Prakaran Part 03
Author(s): Abhaydevsuri
Publisher: Divya Darshan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003803/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindIvivecanasamanvita tattvabodhavidhAyinI TIkAlaGkRta // sanmati - tarkaprakaraNa / khaNDa -3 sUtrakAra: siddhasena divAkarasUri vRttikAra: tarkapaJcAnana abhayadevasUri prakAzaka divyadarzana TrasTa, kalikuNDa dholakA - 387810 Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha) GUTI TaoNe zrI hiTa, zrI UTUbIvALI bagIvALI prAcI (spharatI) Jain Educationa. International For Personal and Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merA mujha meM kachu nAhIM, jo kucha hai so terA / terA tujha ko soMpateM, kyA lAgata hai merA / / yuvAzibira ke AdyapraNetA parama pUjya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA ke caraNo meM sAdara samarpaNa Jain Educationa. Interational For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AziSadAtA prakAzaka zrI siddhasenadivAkarasUri viracita sanmati - tarkaprakaraNa prathamAvRtti zrI zaMkhezvarapArzvanAthAya namaH zrI tarkapaJcAnana-vAdimukhya - abhayadevasUri viracitA tattvabodhavidhAyinI vRtti ( prathamaH kANDaH ) Arthika lAbhArthI : zrI umarA jaina ve0 mU0 saMgha, umarA, sUrata - 7 : divyadarzana TrasTa Jain Educationa International A0 jayasuMdarasUri kRta hindI vivecana [ tRtIya khaNDa ] : nyAyavizArada AcArya zrI vijayabhuvanabhAnu sU. ma. sA. evaM siddhAntadivAkara gacchAdhipati AcAryazrI vijaya jayaghoSa sU. ma. sA. C/o, kumArapALa vi. zAha 39, kalikuMDa sosAyaTI, kalikuNDa tIrtha, dhoLakA - 387810, gujarAta vi.saM. 2067 For Personal and Private Use Only prati 300 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sA vidyA yA vimuktaye * prathamAvRtti vikramasaMvat-2067 vIra ni.saM.2536 prati 300 sanmatitarkaprakaraNa [sarvAdhikAra zramaNapradhAna jaina saMgha ko svAyatta ] * prAptisthAna * 1. divyadarzana TrasTa, 39, kalikuMDa sosAyaTI, dhoLakA-387810 2. zrI bhuvanabhAnusUri jJAnamaMdira -- divya darzana TrasTa, Clo kalpeza vi. zAha 29, 30 vAsupUjya baMgalojha, phana ripablika ke sAmane, rAmadeva nagara cAra rastA, seTelAITa, amadAvAda. phona : 079-26860531 3. zreyaskara aMdherI gujarAtI jaina saMgha, zrI AdipArzva jinAlaya, jaya AdinAtha coka, karamacaMda jaina pauSadhazALA, esa.vi.roDa,iralA, vilepArle (ve.), muMbaI-400054 TAIpaseTiMga : zrI pArtha kompyuTarsa, 58 paTela sosAyaTI, javAhara coka, maNinagara, amadAvAda-380008 (A.zrI bhuvanabhAnusUrijanmazatAbdIvarSa) paramopakArI suvizuddhabrahmamUrti karmasAhityaniSNAta, cAritrasamrATa siddhAntamahodadhi suvizAlagacchAdhipati sakalasaMghasamAdhidAtA pa.pU. AcAryadeva zrImad vijaya premasUrIdharajI ma.sA. ke caraNoM meM bhAvapUrNa vandanAvali dhanyavAda-abhinaMdana vi.saM. 2065 ke cAturmAsArtha birAjamAna pU.AcArya jayasuMdara sU. ke bahumAnArtha zrI umarA jaina saMgha-sUrata ne apanI jJAnanidhi meM se vizAla dhanarAzi kA sadvyaya kiyA hai - etadartha usa saMgha ko sahasrazaH dhanyavAda / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nUtana AvRtti ke avasara para * jainazAsana kA eka amUlya zAstragrantharatna 'sanmati trkprkrnn'| pU0 haribhadrasUrijI ke le kara laghuharibhadra maho. yazovijaya evaM A0 zrI vijayAnaMdasUrijI Adianeka jaina. mahApuruSoMne isa grantha kA adhyayana kiyA, isa grantha kI gAthAoM ke uddharaNa apane apane granthoM meM uddhRta kara ke isa grantharatna kA gaurava bddhaayaa| isagrantharatna ke adhyayana ke vinA dravyAnuyoga meM gItArthatA apUrNa rahatI hai| pU. A0 abhayadevasUrijIne isa grantharatna ko saMskRta bhASA meM vistArayukta vyAkhyA bnaayii| yaha grantha paDhane ke liye atyanta kaThina mAnA jA rahA thaa| virala abhyAsI isa ko hAtha lagAte the| pU0 A. gurUdeva bhuvanabhAnusUrijI ma0ne isakA gaharAI se adhyayana kiyaa| ata eva unakI upadezavANI anekAntavAda-nayavAda se susaMkta banI rhii| unheM yaha mahasUsa huA ki kaThina granthoM kA abhyAsa prati dina ghaTatA jA rahA hai to isa grantha ko samajhane ke liye lokabhASA (hindI) meM ise prastuta kiyA jAya to bahuta upakAraka bnegaa| unakI preraNA se pUrA saTIka sanmati tarkaprakaraNa hindI vivecana ke sAtha prakAzita huA hai| pahale isa kA prathama khaNDa motIzA lAlabhAga ceriTI TrasTa (muMbaI) kI ora se prakAzita huA thA jo aba anupalabdha hai| bAda meM paMcama khaNDa, usake bAda dUsarA khaNDa prakAzita huaa| saM0 2067 meM cauthA aura tIsarA khaNDa tayyAra huaa| kAraNa yaha thA ki prathama khaNDa prakAzita hone ke bAda sva0 pU0 gurUdevazrI bhu0 bhA0 sUrIzvarajI ma.sA. kI icchA thI aba paMcamakhaMDa kA lekhana-prakAzana kiyA jaay| paMcama khaMDa prakAzita hone ke bAda dUsare khaNDa kA lekhana-prakAzana kiyA gyaa| usa ke bAda tRtIya khaNDa krama prApta thaa| kintu yaha azuddhi bahula thA ataH pahale cauthe khaNDa kA lekhana mudraNa kArya kiyA gyaa| pratIkSA yaha thI ki koI tADapatrIya zuddha pAThavAlA hastAdarza mila jAya to tIsare khaMDa kA zuddhIkaraNa ho sake, kintu yaha AzA viphala huii| Akhira tIsare khaNDa kA jaisA thA vaisA pATha svIkAra kara lekhana-mudraNa kiyA gayA hai| isa DhaMga se vyutkrama se lekhana-mudraNa huA hai| kintu sva0 pU0 bhu. bhA. sUrIzvarajI janmazatAbdI varSa meM prakAzakoM kI bhAvanA anusAra pahalA-dUsarA aura pAMcavA khaMDa punarmudrita karA kara pA~coM khaMDo kA eka sAtha aba prakAzana kiyA jA rahA hai yaha baDe Ananda kA puNyAvasara hai| gujarAtavidyApITha(amadAvAda) ke saMskaraNa meM paMcama khaMDa meM jitane (13) pariziSTa the ve saba jyoM ke tyAM isa saMskaraNa ke tRtIya khaMDa ke antabhAga meM adhyayanakartAoM kI suvidhA ke liye sabhAra uddhRta karake joDa diyA haiN| vidvadgaNa isa kA svAgata-adhyayana karegA, anekAntavAda se roma roma vAsita karake muktilAbha prApta karegA yahI zubha kAmanA / ___ sajjana zrI pArzva kompyuTarsavAle vimalabhAI paTelane isa grantha kI nUtana AvRtti kA kArya pUrNa niSThA se kiyA hai - usako hamArA hajAroM dhanyavAda haiN| zrI zatrujayatIrthadhAma - bhu0 bhA0 mAnasamaMdira poSa sudi 13 - zAhapura Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 9 2 2 3 4 4 4 5 5 7 7 8 8 * sanmatitarka0 tRtIyakhaNDa viSaya nirdeza * pRSTha viSaya 15 ..... sapakSa kI vyavasthA duSkara nahIM 16 17 .. paryAyanaya kA kucha svarUpa nirdhAraNa 17 . RjusUtre bauddhasaMmatavAdaprarUpaNAyAmakSaNikavAda- 17 pUrvapakSa: viSaya . paMcamagAthA kA avayavArtha . RjusUtravacanaviccheda - zabda kA tAtparya . zabdAtmaka vacanaviccheda nayAdhAra kaise ? pUrvapakSa * anumAna se kSaNabhaMgavAda kA nizcaya azakya . kSaNikatA anumAna ke liye tInoM hetu vyartha . kArya aura anupalabdhi hetu ke vizeSalakSaNa kA nirasana . pratyabhijJA ke prAmANya aura pratyakSatva kA samarthana .. pratyabhijJA pratyakSa kA prameya kauna ? . pratyabhijJA meM bhinnAbhinnavastuviSayatA kA samarthana . saMdehanirasana bhI prAmANya kA prayojaka . hetu kA lakSaNa 'sAdhya ke sAtha pratibaddhatA' .naiyAyikakalpita sattAlakSaNa kA nirasana . sattA kA sahI lakSaNa arthakriyAsAmarthya utpAdAdirUpa sattvalakSaNa kI samIkSA 18 ..... pratyakSa se kSaNikatvasiddhi kI carcA ..RjusUtrAvataritabauddhamataprarUpaNA - akSaNikavAdi- 19..... sattva hetu se parokSa bhAvoM meM kSaNikatvAnumAna kI carcA . pratyabhijJA avikalparUpa bhI hotI hai . pratyakSa kI sthairyaviSayatA kA samarthana 10 . nIlAdi kA atUTarUpa se akSaNikatva saMvedana ..... vinAza ahetuka nahIM hotA sthairyavAdI 99 ..... vinAza meM kAryatva kI upapatti 10 12 .RjusUtranayAvalambisaugatIyaH kSaNabhaMgasiddhA Jain Educationa International - -- 4 19 .....zabda paramArthataH arthavAcaka nahIM hotA 20......sattvasvabhAvahetu meM kSaNikatva ke tAdAtmyapratibandhanizcaya para prazna 21 . kSaNika bhAva sAtha kramAdi kA mela aghaTita 21...... kramAkrama ke vinA bhI arthakriyA kI sambhAvanA 22 ..... nitya padArtha meM kramAkramayogAbhAva saMdehagrasta 22 ...... kSaNikavAdI kA uttara - krama kI vyAkhyA evaM samIkSA 23 .....svatantrakAlatattvavAdI ke mata meM kramagrahaNa praznagrasta 24 ......nityavAdIpakSa meM anyaprakAra ke kartRtva kI asaMgati 25 24 ..... kSaNika bhAva meM kramAkrama kA niyama susaMgata . nitya vastu ke sAtha kramAkrama kI asagaMti .. kSaNikatvanizcaya ke bAda pratyakSabAdha akiMcitkara 25 26 27 .. kSaNikatva kI siddhi meM kRtakatva hetu nirdoSa ..... nirbAdharUpa se anvayavyatireka nizcaya kI upapatti vuttarapakSaH 12 ..... vaizeSika matAnusAra abhAva meM kAryatA saMgati 12 ..... kSaNikatvasiddhi RjusUtrAnusArI bauddha - uttarapakSa 13 ..... hetu meM sAdhyapratibaddhatA kA nizcaya kaise ? . sAdhyanizcaya kA AdhAra sirpha vyApti 13 14 ..... hetu meM sAmAnyalakSaNaviraha ke ApAdana kA 27 sattva hetu meM vipakSabAdhakazaMkA kA nivAraNa . arthakriyA kA vyApakatva kramAdi meM praznApanna nirasana 28 For Personal and Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya nirdeza viSaya pRSTha . krama - yaugapadya se anya prakAra ke abhAva kI 42 prasiddhi . sarvabhAva sva- para sarvasvarUpa mAnane para kSatiyA~ .. krama - yaugapadya se anya prakAra kI asiddhi . asAdhAraNarUpa pariccheda meM atadrUpapariccheda kA antarbhAva . pratyakSa se prakArAntarAbhAvasiddhi kaise ? prazna kA uttara 46 31 ..... parokSa padArthoM ke liye bhI krama- yaugapadya kA 46 nirNaya sarala 5 pRSTha 29.... 29 30 30 30 33 32 .....prakArAntarAbhAva kI anumAna se siddhi ...... akSaNika bhAva meM krama / yaugapadya kI asaMgati 34 . sahakArI dvArA vizeSAdhAna ke vikalpa kA nirasana 34..... ekakAryapratibaddhatArUpa sahakAritva aghaTita 35 ...... kArya meM sAmagrIjanyasvabhAvatA kA nirasana ..svabhAvabhedAvatAravAraNaniSphalatA 36 36 ...... nitya ke kAryajananasvabhAva vaicitrya kI zaMkA uttara 37...... 36 ..... nitya padArtha meM nimitta sApekSa svabhAva kI zaMkA uttara . akSaNika bhAva meM kramika kAryakAritva aghaTita ... akSaNikabhAva meM yugapat kAryakAritva aghaTita . kSaNika bhAva meM arthakriyAkAritva azakya zaMkA 38 . kSaNika bhAva meM sattva hetu anaikAntika 39 ..... sattA hetu meM anaikAntika doSa kA nirasana . kSaNika bhAvoM meM kSaNAntarajanana aghaTita zaMkA 40......kSaNAntarajanana aghaTita nahIM 40 uttara 41 ..... bhinna kAraNoM meM ekarUpatA ke abhAva kA vimarza -- 37 38 Jain Educationa International - viSaya . sAmAnyarUpa abhedamUlaka kAraNasAmagrI kI janakatA zaMkA uttara 43 ..... aneka kAraNoM se anekakAryApatti kA nirasana 43 ..... abhinna tattva meM kAraNatA kA svIkAra doSagrasta 44 ..... kArya - kAraNabhAva siddhi kA AdhAra kauna ? ...... kSaNika bhAva se vyApAra ke vinA kAryotpatti 45 zaMkA - uttara 47 . kAryotpatti ke liye vyApAra kalpanA nirarthaka ..... naSTa kAraNa se kAryotpatti kA asambhava .. vinAza ke liye hetuvyApAra nahIM hotA 47 .....adhyayanAdimatapradarzana nirasana 48 vinAza kA zabdArtha ekakSaNasthAyi bhAva 49 ...... akSaNikatva kI pratyabhijJA meM anumAnabAdha 50 .. saddhetu aura sAdhyAbhAva kA spaSTa virodha 51 ..... pratyakSajJAna ke prAmANya kA AdhAra kauna ? prazna 52 53 53 .. pratyabhijJA kA bAdhaka akelA pratyakSa nahIM ..... sadoSakAraNajanya hone se pratyabhijJA apramANa . arthakriyAsAdhaka na hone se pratyabhijJA apramANa . jalAdi vAstava bAhyArtha na mAnane para zUnyavAdApatti 54 .. pratyabhijJA aura tadviSaya meM bhedApAdana ... pratyabhijJA nAmaka Alambana ke svabhAva kI 54 55 ..... 55 55 kAlapRcchA . avasthA avasthAvAn meM bheda asaMgata . kramika pratyabhijJA se viSaya - kramikatA kI siddhi 56 ..... sAtizayatA kA svIkAra, bheda kA kyoM asvIkAra ? 57..... pratyabhijJA meM prameyAdhikya / prAmANya kA asambhava 58 .. pUrvakAladRSTArthatA kA apUrvagrahaNa asambhava For Personal and Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya nirdeza pRSTha viSaya pRSTha viSaya 59 .....pratyabhijJA aura smRti meM abheda kI siddhi | 76 .....vyavahAra ekatvabala se pratyabhijJA ekatvasiddhi 60 .....idAnIMtana astitva kA pUrvabuddhi se agrahaNa azakya ___ kaise ? 77 .....ekatvagrahaNa aura saMvAda se pratyabhijJA pramANa 61 .....pUrvottarabhAva ke ekatva kA grahaNa kaise ? - AzaMkA 63 .....pUrvadRSTapadArtha kA punaH darzana azakya 78 .....pUrvakAlayogitA- ekatva-pratyabhijJA bebuniyAda 63 .....pUrvadRSTa rUpa kA dvitIyavijJAna se grahaNa | 79 .....nAza kI sahetukatA kA nirasana azakya 80 .....AtmA ke avyaktavikArarUpa buddhidhvaMsa amAnya 64 .....abhinna viSaya ke avabhAsa kA nirUpaNa asaMgata 81 .....pradhvaMsAbhAva kRtaka yA akRtaka - vikalpanirasana 65 .....varttamAnadarzanavRtti-apracyuti kA anyonyAzraya 82 .....abhAva meM bhAvatva kA aniSTApAdana 65 .....pUrvadRSTa rUpa ke liye do prazna 83 .....abhAva aura bhavati kA parasparavirodha 66 .....nirvikalpa meM pUrvApara bhAvAvabhAsa ke prati | 83 .....paryadAsa nakAra se arthAntaravidhAna kA vimarza vikalpadvayI 84 .....abhAva (dhvaMsa) kAla meM kASThAnupalabdhi kI 66 .....pratibhAsyoM ke abheda kI siddhi kA asambhava saMgati kaise ? 67.....akhaMDarUpa se pUrvApara kA pratibhAsa azakya | 84 .....sahetaka vinAza meM vaividhya kI Apatti 67 .....pUrvadRSTa ke darzana kA pUrvakathana ayukta | 85 .....nAza ke nAza kI athavA buddhi Adi 68 .....nIla ke adhyavasAya se nIlagrahaNa kA prazna | avinAza kI Apatti - anyamata 85 .....buddhi ko svasaMvidita na mAnane para 69 .....bhedanizcaya anumAnamUlaka, anyatra sulabha avinAzaprasaMga 70 .....ekatvagrAhI nirvikalpa kA nirasana 86 .....buddhinAza kI taraha vinAza ke vinAza kI 71 .....smRtisahakRta darzana se ekatva kA grahaNa Apatti asambhava 86 .....loka meM bhI vinAza kI tucchatA kI mAnyatA 71 .....ekAdhikaraNatArUpa abheda kI paribhASA kA 87 .....kRtakavinAza kI nityatA yuktiyukta nahIM pratikAra 87 .....anupalambha mAtra se vastu abhAva kI siddhi 72 .....kyA AtmA ekatvabodha kara sakatA hai ? azakya 72 .....anekadarzanAnugata eka zuddhAtmA kI kalpanA | 88 .....vastra ke raMga kI avazyaMbhAvitA anizcita asaMgata 73 .....abhedapratyabhijJA se ekatva siddhi kI AzaMkA 89 .....nazvara/anazvara svabhAva vikalpoM meM anupapattiyA~ | 90 .....antakAla meM svabhAva tadavastha hone se nAza kA uttara ayoga 74 .....liGgajanya 'surabhi candana' pratIti kI tulyatA 90 .....mogarAdi kI nivRtti prati sApekSatA praznagata pratyabhijJA meM 75 .....ekatvAdhyavasAya bala se pratyabhijJA - 91 .....nAza kI taraha utpatti ke vikalpoM kA ekatvasiddhi durgama ApAdana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 pRSTha viSaya 92 . anutpattisvabhAva ke svIkAra meM iSTApatti ...... bhAvadharma aura abhAvadharma tulya nahIM hote 93 . RjusUtra paryAyanaya kA vistAra zabda- samabhirUDha - 93 ..... evaMbhUtanaya .. RjusUtravyAkhyAntare vijJaptivAdasiddhaye prathamaM 95 pUrvapakSa: . RjusUtra kI anya vyAkhyA ke sAmane pUrvapakSa 95 ..... vijJaptivAda 96 97 . arthAbhAva pratyakSa kA viSaya nahIM hotA 96 ..... bAdha hai to kisa ko ? tIna vikalpa . bAdhakatattva se bAdha kI anupapatti 98 ..... bAdhaka jJAna kI bAdhakatA para do prazna .. anupalambha bAdhaka pramANa ho nahIM sakatA . zuddhadarzana meM candrayugala na bhAsane kA kAraNa 98 ....... 99 ..... 100 ... candrayugala sirpha jJAnAkAra hone kA kathana viSaya nirdeza pRSTha viSaya 107... vijJAnavAdiyogAcAramatena vijJaptimAtratAsiddhi : uttarapakSaH galata 100 ... anumAna se bhI bAhyAbhAvasiddhi duHzakya 101... anumAna se arthAbhAvasiddhi azakya 102 ... sahopalambhahetuka abhedAnumAna meM bAdha asiddhi doSa w 103 ... sahopalambhaniyama hetu kI siddhi ke prayAsa kA nirasana 104 ... buddhi pratyakSa hai, sahopalambha ke sAtha bheda sattA naiyAyika - Jain Educationa International 104 ... pratibandhamUlakabheda donoM ora samAna 105... sahopalambha hetu meM anaikAntika yA viruddha yA asiddhi doSa 121... buddhi parokSatAvAdI mImAMsaka ke mata kI samIkSA ... arthapratyakSatA hI buddhi, pRthagarthakalpanA kA nirasana 106 ...jJAnamAtra kA yA artha kA ekopalambha hetu 122... grAhya - grAhaka do AkAra yukta eka jJAna 122 sadoSa 106 .... abhedasAdhaka tathA saMvedana hetu meM doSaprasaGga 106 ... sAdhAraNa saMvedanarUpa hetu meM doSaparamparA 107 ... bAhyArthavAdI ke sAmane vijJAnavAdI kA uttarapakSa 108... vyatirikta grahaNakriyApakSa meM vikalpadvaya kI sadoSatA 109... bodha evaM saMvedanakriyA meM kAraNa-kAryabhAva asaMgata 110 ... samakAlIna bodha grahaNakriyA ke liye asamartha 111 ... bhinna grahaNakriyA kI utpatti kA nIla se kyA sambandha ? 111 ... artha kI pratyakSatA kA tathA karmAditritayapratIti kA niSedha 112 ... tritayAvagAhi eka kalpanA se grAhyagrAhakabhAvasiddhi duSkara 113 ... tulyakAlIna nIlodbhAsaka pratIti kI anupapatti 114 ... bAhyArtha evaM saMvedana ke abhedaprasaMga se vijJaptimAtrasiddhi 115 ...nIladarzana-pItadarzana kI aikyApatti kA nirasana 116 ...janya-janakabhAvaprerita grAhya-grAhakabhAva asat 117... prArabhAva ke vinA bhI niyatadezAdi kI upapatti 119 9... vijJAnavAda meM 'nIla kA prakAza' bhedabuddhi kI saMgati 120 ...AtmaprakAzana buddhi kI bhI parokSatA kI Apatti asat 123... bhramajJAna ke rajatAkAra kI taraha saba jJAnamaya 124 ... rajata kA laukikarUpa se grahaNa meM anavasthA prasaMga For Personal and Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya nirdeza pRSTha viSaya | pRSTha viSaya 125 ...sIpa aura rajata kA bhAna satya hai yA 139 ...mithyAjJAnotpanna pravRtti kA bAdha asambhava viparIta ? 140 ...bAdhaka ke sAmarthya se bAdhyatA kI anupapatti 125 ...anyathAkhyAti kI gaharAI se samAlocanA | 140 ...arthAnupalabdhi se bAdha kI anupapatti 126 ...jJAna kI nirAlambanatA kA upapAdana 141 ...satyadarzitA - kAraNadoSAbhAva meM anyonyAzraya 127 ...saMvAdaprerita arthagrAhitAsAdhana kA nirasana doSa 127...artha ke vinA bhI svapnAdi meM arthakriyAniSpatti | 142 ...bAdhAbhAva bhAvasattA kA prasAdhaka nahIM 128 ...nIla-nIlabuddhi kA abheda pratyakSasiddha-anumAna | 142 ...prasajyanaJartha tucchasvarUpa bAdhAbhAva akiMcitkara se vyavahArasiddhi 144 ...mImAMsakakathitarUpa se abhAvagrahaNa meM 129 ...abheda pratyakSasiddha hai to anumAna kA prayojana anavasthAprasaMga kyoM ? 144 ...abhAvapramANa se pratiyoginivRtti asaMbhava 130 ...buddhiparokSatAvAdI mImAMsaka mata kA nirasana | 145 ...paryudAsarUpa bAdhakAbhAva se arthatathAtvavyavasthA 130 ...hetu meM anaikAntikatA yA saMdigdhavipakSavyAvRtti | azakya doSoM kA uddhAra 146 ...svapnadazAvat jAgRti meM bhI dravyAdi kI 131 ...sahopalambha meM bhedasAdhakatA prayukta viruddhadoSa asiddhi kA nirasana 147...arthoM meM kAlabhedaprayukta bheda sambhava nahIM 132 ...eka artha meM 'saha' zabdaprayoga kI saMgati | 148...dezAdibhedaprayukta bhAvabheda kA asambhava 132 ...saMvedanasvarUpa hone se donoM meM abheda siddha | | 149 ...svayaM nIlAdi ke bheda kA avabhAsa azakya 133 ...sahopalambhaniyama aura tathAsaMvedana do hetu | 149 ...eka - sthUla stambhAdi kA bhI nizcaya azakya meM bheda 150...bheda kI asiddhi se abheda kA sAdhana anucita 134 ...bhedAvabhAsa ke hone para bhI saMvedana se abheda | 150...naisargika zuddha jyoti kI paramArthasattA kA 134 ...citta-caittAdi sthala meM vyabhicAra kA vAraNa niSedha 135 ...abhyupagamavAda se mImAMsakamatAnusAra bhI | 151 ...vijJAnavAda tattvabhUta nahIM hai vijJAnamAtratA 152 ...bAhyarUpatA se nIlAdi kI satyatA kA niSedha 135 ...vijJAnavAda meM prameyAdivyavasthA zaMkA-samAdhAna | 153 ...bhrAntarajatasthala meM smRtipramoSa kA niSedha 136 ...nIlAdi anubhavasvarUpa hai - vijJAnavAdI | 153 ...ekadezIya padArtha meM anyadezAdivRttitva kA 137 ...kartRAdi bhedavikalpa kA mUla anAdi vAsanA __ bhAna azakya 138 ...RjusUtranayAnyavyAkhyayA zUnyavAdanirUpaNam | 154 ...pUrvadezAdi varttamAnadezAditA ke aikya kA niSedha 138...zuddhaparyAyAstikaprakArabhUta RjusUtra naya | 155 ...asad bhAsita hone para asatkhyAti kI vijJAnamAtragrAhI Apatti 138...anyaprakAra se vyAkhyA ke dvArA RjusUtranaya | 157 ...avisaMvAda kA nirvacana dUSita hai kA zUnyavAdasamarthana | 158 ...pUrvadarzana-uttaradarzana viSayoM kA aikya asambhava na Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnyama viSaya nirdeza pRSTha viSaya pRSTha viSaya 159 ...pUrvarUpa-uttararUpa aikya ke tIna pakSoM kA nirasana | 172 ...zabdabrahma meM grahaNa-agrahaNa ubhaya kI anupapatti 159 ...bhrAntajJAnaviSaya alaukika nahIM hotA |173 ...zabdAtmaka ghaTAdi meM bhedAbhedobhAya kI 160 ...avayavI kI sattA kI siddhi azakya | anupapatti 161 ...vyavahAra ke bala para bahirarthasiddhi azakya | 173 ...zabda se jagat kI utpatti vAlA dUsarA 162 ...paramANu meM SaDdiksaMyoga se sAMzatA Apatti hetukRta' vikalpa 162 ...artha kI taraha bodha bhI asat hai 174 ...avibhaktabrahmatattvopapAdanaM tatpratividhAnaM ca 163 ...sarva dharma mAyAjAla hai 174 ...zabdakArAnuviddhatva hetu meM asiddhi doSa 164 ...sAdhanAdi upAyavihIna zUnyavAdI kA vAda | 175 ...brahmasiddhi ke liye pramANapRcchA ___ meM anadhikAra - pUrvapakSa 176 ...zabdabrahma kI siddhi anumAna se duSkara 164 ...sAdhanAdiupAyavAle arthavAdI kA anadhikAra | 176 ...yogijana ke brahmadarzana kI mImAMsA - uttarapakSa 177 ...dvaitavAdI ke kSaNikatAmata meM mokSAbhAvApatti 165 ...zuddhatara paryAyavAdI RjusUtra mata se sarvaM | nahIM | 178 ...paryAyAstikanaya se bandha-mokSa kI upapatti 166 ...sautrAntikAdicatuSkasya RjusUtrAdicatuSke-179 ...AtmajyotisphuraNarUpa brahma kA koI sAdhaka 'vatAraH nahIM 166 ...nikSepeSu dravya-paryAyanayayugalAvatAraH 179 ...abhedabhAvakRta saMketa zabdArthatAdAtmya asiddha 166 ... RjusUtrAdi cAra nayoM meM sautrAntikAdi cAra | 180....zabdArthanityasambandhavAdimImAMsakamatanirasanam matoM kA praveza 180 ...azuddhadravyAstikamatapraviSTa mImAMsakanitya166 ...nikSepoM meM dravyArthika-paryAyArthika kA avatAra sambandhavAdasamIkSA 167 ...SaSThagAthA kA avayavArtha 167 ...nAmanikSepaH- vyAkhyA-saMketa-viSayAH |181 ...nityavAda-anityavAda donoM ko tulya 167 ...nAmanikSepa ke viSaya-saMketa-aura vyAkhyA anavasthA doSa 168 ...zabdabrahmavAdibhartRharimatapUrvapakSo dravyArthikA 182 ...zabdasya dravyArthanikSeparUpatAyA upasaMhAraH 182 ...sthApanAyA dravyArthika nikSeparUpatA pradarzanam nugAmI 168 ...dravyArthikasadRza zabdabrahmavAdI bhartaharimata - | 182 ...zabda(= nAma) kI dravyArthanikSeparUpatA kA pUrvapakSa upasaMhAra 169 ...jJAnamAtra zabdAnuviddha, prakAza kI vApatA | 182 ...sthApanAnikSepa kA pratipAdana 170 ...paryAyAstika naya se vizva-vAGmayatA prati | 183 ...dravyArthika naya svIkRta-dravyanikSepa vyAkhyA doSApAdAna | 183 ...vistareNa kSaNabhaGgavAdanirasanam 171 ...zabdamayatA pakSa meM ghaTa-paTAdi meM abhedaprasaMga | 183 ...dravyArthikanayamAnya dravyanikSepavyAkhyA 172 ...kSaNikatva kI taraha zabdamayatA ke asaMvi- | 184 ...dravyArthikanaya se kSaNabhaMgavAda kA vistRta ditatva kI anupapatti nirasana prArambha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya nirdeza viSaya viSaya 186 ...pratyakSa se kSaNika-niraMza arthasiddhi duSkara | 202 ...anumAna meM pratyakSabAdhakatA kA nirasana 187 ...anumAna se kSaNabhaMguratA kI siddhi duSkara | 203 ...pratyabhijJApradarzita sthAyitva ke prati zaMkA189 ...utpAdaka kI nAzakatA ke sabhI vikalpoM meM | samAdhAna dUSaNa 204 ...pratyabhijJA ke prAmANya kI zaMkA kA samAdhAna 190 ...anvaya-vyatirekabala se abhAva meM sahetukatva | 204 ...svabhAvaliMgaka anumAna se kSaNikatAsiddhi kI pratiSThA azakya 191 ...vinAza meM mogara Adi janyatA kI nirbAdha | 205 ...kSaNikavAdasamarthaka dIrgha pUrvapakSa siddhi 206 ...anumAna kI bAdhakatA balavatI-pUrvapakSa cAlu 192 ...mogaraprahAra se sAmarthyavidhAta kI zaMkA - | 207...nityatAvAdI kRta kSaNikavAda-pratikAra samAdhAna | 208 ...pratyakSa se pUrvakAlaparAmarza kI azakyatA kA 193 ...vilakSaNa kAryotpatti ke svIkAra pakSa meM | nirasana asaMgatiyA~ 209 ...pUrvAparabhAva ke ekatva kI buddhi bhramamUlaka193 ...mogaraprahAra kI vyarthatA kA kalaMka tadavastha zaMkA 194 ...mogaraprahAravyartha hone para lokavyavahAra | 210 ...chatra-kuNDalAdi ke dRSTAnta se pUrvAparakAlIna niSphalatAprasaMga meM ekatva-samAdhAna 195 ... asat' vyavahAra ke sAtha arthAntaragrahaNa | 211 ...kSaNabhaMgAnumAna meM pratyakSa se bAdhitatva kI anivArya upapatti 195 zatra-mitra se atirikta (dhvaMsarUpa) abhAva | 212 pratItibheda ekasantAnamUlaka kahanA zobhAspada kI svIkArApatti nahIM 195 ...abhAva meM bhAvarUpatA kI Apatti kA pratikAra | | 212 ...artha ke jJAnajanakatva ke avagama kI zaMkA 196 ...ghaTasvarUpa yA kapAlarUpa pracyuti kA samIkSaNa aura samAdhAna 197 ...kapAlakAla meM ghaTa ke svatantra vinAza kI 213 ...anvaya-vyatirekasahakRta janakatvanizcaya samIkSA 214 ...janakatvanizcAyaka pratyakSa nahIM kintu 198 ...vinAzahetu kI niSphalatA kA ApAdana anumAna ? 198...sahetukavinAza kI hetupUrvaka siddhi 214 ...jJAna mAtra kA viSaya Aropita mAnane para 199 ...bhAva kA yugAntarasthAyI svabhAva nirbAdha ApattiyA~ 200 ...utpattidharmatA kI taraha nAzadharmitA meM 215 ...kSaNabhaMgAnumAna anyathAsiddha evaM bAdhagrasta yuktitulyatA 216 ...kSaNikatva pratyakSa ke bAda sthAyitvanizcaya 201 ...asat sadbhavana kI taraha ghaTa kA kapAlabhavana kA udaya kyoM ? aviruddha | 216 ...kSaNikatvasaMvedana sthAyitvadhyavasAya - vyAghAta 201 ...bhAvAntararUpa ghaTapracyuti - tIsare vikalpa | kisa ko ? kI AlocanA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya nirdeza pRSTha viSaya pRSTha viSaya 217 ...viruddhAkAra do pratItiyoM kA sAmAnAdhi- | 233 ...kSaNikatAvyavahArasAdhanArtha anumAna kI karaNya nahIM saphalatA duSkara 218 ...sthAyitvabAdhaka pramANa kI samAlocanA |234 ...ekatvavyavahArabAdhaka anumAna kA abhAva 219 ...sattA ke svarUpa kI mImAMsA-pUrva pakSa 235 ...pUrvAparaaspRSTa madhyakSaNamAtra kA pratibhAsa 219 ...kalpanAbuddhi se sattA kI siddhi asambhava | azakya 220 ...sattA kA yoga vivAdAspada - pUrvapakSa cAlu | 236 ...pUrvajJAna uttarajJAna viSayoM kA abheda-pratyakSa 221 ...nityapadArtha meM svarUpa sattva aghaTamAna - suvidita pUrvapakSa | 237 ...pUrvAdRSTadarzana kI smRtirUpatA kA niSedha 222 ...arthakriyAbheda se hetubheda asiddha - uttarapakSa | 238...paryAyAdhArabhUta dravyavastusiddhi - dravyArthika 222 ...pratikSaNa arthakriyA bheda bhI asiddha nikSepa pUrNa 223 ...kAla svIkArane para bhI kArya bheda ayuktika | 239 ...dravyanikSepasya AgamoktasvarUpam 224 ...kalpanAsUcita svabhAvabheda bhAvabhedaka nahIM | 239 ...dravyArthika nikSepavAdI ke mata se dravyasvarUpa225....kSaNikatva ke sAtha arthakriyA kI asaMgati varNana 225 ...dUsare-tIsare vikalpoM kA nirasana 240 ...4-bhAvanikSepanivedanam paryAyArthikanayasamA226 ...aneka se aneka kA sRjana-cauthA vikalpa | vezazca sadoSa 240 ...paryAyanayAntargata bhAvanikSepavyAkhyA 226...grAhya-grAhaka AkAra kAlpanika nahIM 241...gAthA-7 kA vivaraNa 227 ...aneka se aneka kI utpatti - caturthavikalpa | 241 ...mIlita dravya-paryAya bodhaka ubhaya naya hI nirasana zAstrahRdaya 227...kAraNabheda se kArya meM bhI aneka svabhAva | 242 ...sAtavIM gAthA ke padoM kA zabdArtha kI zaMkA aura uttara 243 ...sAtavIM gAthA ke vaikalpika avayavArtha 228 ...cakSu Adi meM jJAnarUpatA kI, manaskAra meM 244 ...dravya-paryAya saMkIrNatAbodhArthaM jJAnAnekAntabheda kI Apatti nirUpaNam 229 ...dharma-dharmI zakti-zaktimAn kA bhedapakSa asaMgata 244 ...gAthA-8 kA vivaraNa 230 ...parasparanirapekSa eka eka kAraNa se eka 244 ...dravya-paryAyoM kI aviyuktatApradarzaka jJAna anekAntavAda kAryotpatti meM virodha 230 ...arthakriyA evaM sattva anyonya sambandha kI | 244 ...jahA~ taka dravyopayoga vahA~ taka dravyArthika samIkSA viSaya 231 ...arthakriyAsvarUpa sattva se kSaNikatAnumAna | 245 ...zuddhadravyArthika-paryAyArthikAstitvaM gaganapuSpavat | 245 ...gAthA-9 kA vivaraNa azakya 245 ...zuddha dravyArthika zaddha paryAyArthika koI hai 232 ...pratyakSa/anumAna se kSaNikatva kI siddhi asaMbhava nahIM For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya viSaya nirdeza pRSTha viSaya 259... akSaNika pakSa meM kAryoM kI svaniyatakAla vyavasthA sughaTa pRSTha 246 ...anyonyanayayoH tattadaviSayayorvastutA 246 ... gAthA -- 10 kA vivaraNa 246 ... anyonya naya se tattad viSaya kI avastutA 247 ...utpAda-vyaya - dhrauvye nayadvayasya svasvAbhyupagamaH 247 ...utpatti-vyaya- sthiti ke bAre meM nayadvaya kA | 260... akSaNika bhAva meM kAraNatAsiddhi se abhiprAya pariNAmavAda siddhi 248 ... gAthA - 11-12 kA vivaraNa 248 ... dravya kA lakSaNa utpAda - vyaya - dhruvatA 249... savistaraM utpAdAderanyonyAvinAbhAvitvopapAdanam 249 ... utpAdAdi tInoM ke avinAbhAvitva kA upapAdana 249 ...indriyasaMnikarSa ke bAda anvayabhAna kI upapatti 250 ...sAmAnyaabodhadazA meM vizeSabhAna asaMbhava 251 ...sthUlAvabhAsa samuditaparamANumUlaka nahIM hai 251... sthUla - eka stambhAdi ke pratibhAsa meM mithyAtva apramANa 253 ...kAraNa-kArya meM aMzataH bhedAbheda kA samarthana 253 ... aMzataH sthUlatA ke asvIkAra meM bahuta nukasAna 254... eka- sthUlAkAra ko bhrAnta mAnane para pratyakSalopApatti 254... bhinna bhinna paramANuoM meM pUrvApara anuvRtti kA samarthana Jain Educationa International 255 ...zabda-vidyut-pradIpAdi meM uttarapariNAmataH sthairya 256 ... vastu kA pUrvottarapariNAma - sAdhana sayuktika .... utpAdAdi tIna meM ekAnta se bheda yA abheda 256 durghaTa 258 ... sattva kA zreSTa lakSaNa utpAdAditraya 258 ...sadRza aparAparakSaNaprerita ekatva bhrAnti kA nirasana 259... kSaNikavAda meM ciravinaSTa vastu se kArya kI Apatti 12 260... kAraNavyAvRtti kI kAryotpatti ke liye nirupayogitA 261... abhedabuddhi harahameza bhrAnta nahIM hotI 262 ...bhAva kSaNika mAna lene para bhI yathArthopalabdhiniyama nahIM 262 . anapekSatva kI tadbhAvaniyatatva se vyApti pariNAmasAdhaka 263 ... ekAntamatasiddhi meM dRSTAntAbhAva 264 ...kathaMcid abheda ke vinA grAhya - grAhakAkAra anupapatti 264 ... grAhya-grAhakasaMvittiavibhAga kI taraha paramAtmA avibhAga 265 ... svabhAvabheda hI AkharI bhedaka hotA hai 266 ... vizeSa ke vinA sAmAnya kA asambhava 267... dravya kA lakSaNa 'utpAda -sthiti-vyaya' niSkarSa 268 ... gAthA - 13-14 kA vivaraNa 268 ... nirapekSa pratyekamUla naya mithyAdRSTi 268 ...ubhayabhrAhi tRtIyanaya kI kalpanA asatya 269... gAthA - 15 kA vivaraNa 269... svatantra pratyeka sarva naya durnaya haiM 270 ... gAthA - 16 kA vivaraNa 270 ...ubhayavAdaprarUpaka koI bhI svatantra naya nahIM hai 270... bAhyavat abhyantara padArtha bhI ubhayAtmaka 271... gAthA - 17 kA vivaraNa 271 ... ekAntavAda meM saMsAra kI anupapatti 272... gAthA - 18 kA vivaraNa For Personal and Private Use Only - . Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM viSaya nirdeza pRSTha viSaya pRSTha viSaya 272 ...ekAntavAda meM sukha-duHkha bhogAdi kI anupapatti | 287...sAMkhyavizeSamAnyAnarthAntarabhUtapariNAmavAdasya 273 ...gAthA-19 kA vivaraNa nirasanam 273 ...ekAntavAda meM karmasiddhAnta kI anupapatti | 287 ...sAMkhyavizeSa ke anarthAntarabhUtapariNAmarUpakArya 274 ... maiM baddha hU~' ityAdi buddhi meM mithyAtva kA nirasana asiddha 287 ...naiyAyikAdimAnya asatkAryavAda kA nirasana 274 ...'maiM vahI hU~' yaha pratIti mithyAvikalparUpa | 288 ...bauddhamatena kAraNavyatiriktaM asat kAryamitye kAntasya bhaGgaH 275 ...gAthA-20 kA vivaraNa 288 ...kAraNa se kArya kA bheda evaM utpattipUrva 275 ...bandha nahIM to saMsAra kA bhaya kyoM ? | asattva kA nirasana 276 ...gAthA-21 kA vivaraNa 289 ...asadrUpa nivRtti ke caturvidha vikalpoM kI 276 ...naya mithyAdaSTi naya samyagdaSTi kaba kaise ? / samIkSA 277 ...pratyeka meM nahIM hai to samudAya meM kaise ? | 289 ...kAraNanivRtti ke anyavidha cAra vikalpoM kI zaMkA samIkSA 278 ...samyaktvApAdaka samudAya kI vizeSa vyAkhyA | 290 ...kAraNanivRtti aura kAraNasvarUpa ke bheda - 278 ...pramANa-naya bhedavyarthatA zaMkA kA samAdhAna | abheda kI samIkSA 279 ...pramANalopa-Apatti kA nirasana | 291 ...kAraNa aura nivRtti ke AdhAra-AdheyabhAva 279 ...nayasamudAya meM arthadarzitva niSedha kA nirasana | kI asaMgati 280 ...gAthA-22-25 kA vivaraNa 292 ... kAraNa svayaM nahIM hotA' - yahA~ vikalpadvaya 280 ...anekAntavAda ke samarthana meM ratnamAlA kA kA asamAdhAna dRSTAnta 292 ...abhAva ke paryudAsa-prasajya vikalpoM kI carcA 281 ...pRthag pRthag maNiyoM ko 'ratnAvalI' biruda | 293 ...prasajyAbhAvAtmakatA - dUsare mUla vikalpa kI AlocanA 281 ...viziSTaracanAlaMkRta maNiyoM ko ratnAvalI | 295 ...pUrvaparyAyavinAza-uttaraparyAyotpAda kA ekatva biruda 296 ...niranvaya nAza kA sayuktika nirasana 282 ...pratyakSasiddha bhAva ke liye dRSTAnta kI upayogitA 296 ...nirhetukanAzavat nirhetuka utpatti kA ApAdana 283 ...gAthA-26 kA vivaraNa 297...vinAzahetu se bhAva ke abhadhana karaNa kA 283 ...ratnAvalI dRSTAnta pradarzana ke vividha hetu ApAdana 284 ...gAthA-27 kA vivaraNa 298...kSaNabhaMgamata meM kAraNa-kAryabhAva asaMgata 285 ...sAMkhyAbhimatasatkAryavAdaikAntanirasanam 299 ...kSaNika padArtha meM kAraNa-kArtha bhAva anupapatti 285 ...sAMkhyasammata ekAntasatkAryavAda kA nirasana 299 ...akSaNika meM acastutvArSatti kA nirasana 285 ...mUrta kAraNa se mUrta kArya kA AvaraNa 300 ...svabhAvabheda se vyaktibheda Apatti kA nirasana asaMgata samAdhAna nahIM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM viSaya nirdeza viSaya | pRSTha viSaya 301 ...akSaNikavAda meM adhyakSapravRtti meM anyonyAzraya | 311...puruSa meM vyaJjanaparyAya-arthaparyAya kI spaSTatA 311...zabdasvarUpa mImAMsA-sambandhasamIkSA-sphoTacarcA 302 ...vividha-advaitatattvavAdimatAnAM nirasanam 313 ...caramavarNa se arthabodha kI anupapatti 302 ...vividha advaitavAdiyoM advaitatattva kA nirasana | 313 ...saMskAra yA tajjanya smRti kA sahakAritva 303 ...dravyAdvaita-pradhAnAdvaita-zabdAdvaita-brahmAdvaita saba | aghaTita avizvasya 314 ...anyathA anupapatti se sphoTatattva kI siddhi 304 ...kAraNa-kArya-pariNAma-sat-asat Adi carcA | 314 ...sphoTa-pratyakSa ko bhrAnta mAnane para musIbateM kA nigamana 315 ...sphoTavAdanirasanaM vaizeSike svaprakriyAvarNanaM 305 ...siddhAntavitkRtaM nayasatyA'satyatAvibhAga- ca vimarzanam 315 ...sphoTavAdaniSedha antyavarNa se arthabodha-vaizeSika 305 ...gAthA-28 kA vivaraNa 316 ...athavA pUrvavarNajJAnadhvaMsasahakRta antyavarNa se 305 ...siddhAntajJAtA kI nayasatyA'satyatA ke prati | bodha vivekadRSTi 316 ...avinaSTasaMskArajanya antyasaMskAra + antyavarNa 306...gAthA-29 kA vivaraNa se arthabodha 306 ...anyanayaviSayasApekSabhAva se svanayaviSaya kA | 317 ...sphoTavAda meM saMskAra kI bAta azobhanIya grahaNa | 317 ...sphoTavAda meM saMskAra prati vikalpa-asahyatA 306 ...dravyArthika/paryAyArthika naya se eka vastu kA | 318...sphoTa saMskAra para ekadeza-sarvAtmatA vikalpa svarUpa 307...gAthA-30 kA vivaraNa | 319 ...sphoTa meM AvRta-anAvRtatva se sAvayavatva 307 ...naya bheda se arthaniyata-vyaJjananiyata vibhAga 308...bheda-arthaparyAya-abhinna Adi pada-parAmarza | 319...sphoTa aura eka dezoM kA bhedAbhedavikalpa 308 ...vyaJjanaparyAyazabda-samannirUDha-evaMbhUta naya | | 320 ...vAyu ke dvArA sphoTa kI abhivyakti kA mAnyatA nirasana 309...gAthA-31 kA vivaraNa 321 ...sphoTa ke pratyakSa kI vArtA asAra 309 ...atItAdiparyAyoM se ekadravya kI anantatA | 322 ...mImAMsakamatena zabdasvarUpaM tannirasanaM ca 310 ...ekAnta asat kA utpAda nahIM, ekAnta sat | 322 ...AnupUrvIsvarUpa zabda pradarzaka mImAMsaka kA niSedha kA nAza nahIM 310 ...32 ve zloka kI bhinna bhinna avataraNikA | 323 ...nitya evaM vyApaka vargoM meM AnupUrvI sambhava 310...gAthA-32 kA vivaraNa nahIM 311 ...vAcya-vAcakasambandhamImAMsAyAM 324 ...vAcya-vAcakasambandhe nityatvanirAkaraNam vaiyAkaraNAbhiprAyaH 324...mImAMsakamAnya nitya zabdArthasambandha kI samAlocanA prahAra doSa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 viSaya nirdeza pRSTha viSaya pRSTha viSaya 325 ...vRddhavyavahAra se vAcya-vAcaka avadhAraNa | 338 ...ekAnta arthAntararUpatA se svarUpa se vyAvRtti 325 ...pratiniyata yogyatA ke liye svAbhAvika | kI Apatti sambandha nirupayogI | 339 ...nikSepoM se prayukta Adya tIna bhaMga-2 326 ...zAbdaM pramANamanumAnabhinnamiti prasthApanam |339 ...nAmAdi ghaTa ke AkAra se prayukta 327 ....rUpya ke abhAva meM anumAnarUpatA asvIkArya | bhaMgatraya-3 327...anumAnarUpatA kI siddhi ke vyartha prayAsa | 340 ...madhya-pUrvottarAvasthAbheda se tIna bhaMga - 4 328...mImAMsakamatoktaM varNAnAM vAcakatvamasaMgatam | 341 ...indriyagrAhyatva-agrAhyatva se tIna bhaMga - 6 328...zAbdapramANa svabhAvaliMgaka anumAna nahIM |341 ...ghaTakuTazabdavAcyatvAvAcyatva prayukta tIna 328 ...mImAMsaka mata meM vargoM meM aprAmANya kI bhaMga - 7 Apatti | 342 ...upAdeyAdi-heyAdi rUpa prayukta tIna bhaMga - 8 329 ...jainadarzanAnusAra varNoM kI zabdarUpatA saMgata | 342 ...iSTArthabodhakatva-abodhakatvarUpa se tIna 330 ...krama aura varNoM ke bhedAbheda se sarvasaMgati bhaMga - 9 331 ...vyaJjana paryAyarUpa zabda vAcya artha kA | 343 ...ghaTatva evaM sattvAsattva sva-pararUpoM se paryAya bhaMgatraya - 10 332 ... gAthA-33 kA vivaraNa 344 ...vyaJjanaparyAya-arthaparyAya se 332 ...puruSa kI ekAnekarUpatA na mAnane para | para-svarUpa se bhaMgatraya - 11 aniSTApatti 344 ...do avAcyoM se sva-para-rUpa se 333...gAthA-34 kA vivaraNa bhaGgatraya - 12 334 ...gAthA-35 kA vivaraNa | 345 ...saMdUpatA aura sattvAdi se bhaMgatraya - 13 334 ...savikalpa-nirvikalpa ubhayarUpa se vastupratipAdana | 345 ...rUpAdi aura asadrUpatva se bhaMgatrayasatya niSpatti - 14 335 ...gAthApaJcakena saptabhaMgIsvarUpanirUpaNArtha- | 346 ...rUpAdi aura matup artha se bhaMgatraya mArambhaH prApti - 15 336 ...gAthA-36 kA vivaraNa 346 ...bAhya-abhyantara rUpoM se bhaMgatraya 336 ...bhaGgatrayasamarthakAH SoDazApekSAbhedAH niSpatti - 16 336 ...saptabhaMgI ke prathama tIna bhaMgo kA | 347 ...sapta bhaMgoM meM sakalAdeza-vikalAdeza vibhAga spaSTIkaraNa-1 347 ...sakalAdeza-vikalAdeza bhaMgo kA vAkyArtha 337 ...bahuvrIhi-dvandva-avyayIbhAva samAsa kI | 348 ...vikalAdeza ke uttara cAra bhaMgoM kA svarUpa niSphalatA 348 ...naya-durnaya-sunaya-pramANa kA vibhAga evaM 337 ...tatpuruSa-dvigu-karmadhAraya samAsoM kI niSphalatA vyavahArasampAdana saMketita eka pada se bhI vAcyatA kA | 349 ...kramazaH uttarabhaMgacatuSkanirUpaNe gAthAcatuSkam asaMbhava Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya viSaya nirdeza pRSTha viSaya | pRSTha 349...gAthA-37 kA vivaraNa 361 ...ekAntanitya AtmavAda meM janmAdi lopa kI 349 ...cauthe sAvayava asti-nAsti bhaMga kA vivecana Apatti 350 ...gAthA-38 kA vivaraNa 361 ...kapAlotpatti ghaTavinAza kathaMcid eka 350 ...paMcama bhaMga asti-avaktavya kA nidarzana | 363 ...daNDAdisaMnidhAna meM hetutva kI upapatti 351...gAthA-39 kA vivaraNa 363 ...syAdvAda meM virodhAdi doSoM kA parihAra 351 ...chaThe bhaMga kI niSpatti evaM spaSTIkaraNa |365 ...ghaTa ko tri-Atmaka na mAnane para doSa351 ...saptama bhaMga kA niSpAdana aura spaSTatA paramparA 352 ...gAthA-40 kA vivaraNa | 366 ...gAthA-47 kA vivaraNa 352 ...mallavAdIsUri ke grantha meM koTikoTI upabheda | 367 ...gAthA-48 kA vivaraNa 353 ...AThavA bhaMga yuktisaMgata kyoM nahIM ? - uttara | 367...saMsAra yA mokSa dazA meM rUpAdi-jJAnAdi kA 354 ...gAthA-41 kA vivaraNa praveza 354 ...arthanaya-zabdanaya meM sAta bhaMgoM kI vyavasthA | 368...gAthA-49 kA vivaraNa 354 ...zabdanaya meM savikalpa-avikalpa sAta bhaMga | 368...sthAnAMga sUtra kathita AtmA Adi ke ekatva 355 ...arthanaya meM sAta bhaMga, zabda naya meM do kA samarthana 355 ...zabda-samabhirUDha nayoM meM savikalpa, evaMbhUta | 369...gAthA-50 kA vivaraNa meM nirvikalpa 369 ...jaina darzana meM na kucha bAhya na abhyantara 356 ...gAthA-42 kA vivaraNa 369 ...dehAbhinna AtmA kI parapratyakSatApattinirasana 356 ...paryAyArthika naya kA dravyaviSayaka abhiprAya | 370 ...saMsArI AtmA meM dehaparatantratA kI upapatti anucita 371 ...AtmA ke avayavoM ke cheda kI Apatti kA 357 ...gAthA-43 kA vivaraNa samAdhAna 357...ekAntavAda kI samIkSA 372 ...eka AtmA meM vibhAga ke vinA bhI cheda 357 ...dravyArthikanaya kA udAharaNa kI upapatti 358...gAthA-44 kA vivaraNa 373 ...AtmA meM gamanakriyA se anityatvaprApti 358...bAla-yuvA-vRddha meM ekAnta abheda kA niSedha nirdoSa 359 ...gAthA-45 kA vivaraNa 374 ...gAthA-51 kA vivaraNa 359 ...dRSTAnta aura dAntika kA upasaMhAra | 374 ...donoM nayoM ke anusAra kartA-bhoktA kA 360...gAthA-46 kA vivaraNa abheda aura bheda 360 ...bhedAbhedAtmaka jIvadravya ko dikhAne ke liye | 375 ...gAthA-52-53 kA vivaraNa dRSTAnta | 376 ...gAthA-54 kA vivaraNa 360 ...utpAdAdi ke dvArA Atmatattva kI sthiti | 376 ...vyaktivizeSa ke liye eka naya kI prarUpaNA nirdoSa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH zrI siddhasenadivAkara-abhayadevasUrIzvarAbhyAM namaH zrImad vijaya prema-bhuvanabhAnu-jayaghoSasUrIzvara-sadgurubhyo namaH / / suadevayA bhagavaI mama maitimiraM paNAseu / / sanmati-tarkaprakaraNama tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA prathamakANDe tRtIyakhaNDaH (paryAyAstika-RjusUtrAdinayavivaraNam) (vyAkhyA-avataraNikA) vizeSaprastArasya paryAyanayo mUlavyAkaraNI, zabdAdayazca zeSAH paryAyanayabhedAH iti prAguktam tatsamarthanArtham mUlaNimeNaM pajjavaNayassa ujjusuyvynnvicchedo| tassa u saddAIA sAha-pasAhA suhumbheyaa||5|| iti gAthAsUtram / asya tAtparyArthaH - paryAyanayasya prakRtirAdyA RjusUtraH sa tvazuddhA, zabdaH zuddhA, zuddhatarA samabhirUDhaH, atyantata: zuddhA tvevaMbhUtaH iti / ___ avayavArthastu- mUlam = Adi: ne(Ni)meNaM = AdhAraH paryAyo = vizeSaH tasya nayaH = upapattibalAt 15 paricchedaH tasya, Rju = vartamAnasamayaM vastu svarUpAvasthitatvAt, tadeva sUtrayati = paricchinatti nAtItAnAgatam [hindI vivecana] zrI sanmati tarkaprakaraNa ke dvitIya khaNDa meM pahale tRtIya gAthA (pRSTha 265) meM kahA thA - (jaise sAmAnyaprastAra kA mUlataH prabhASaka dravyAstika naya hai vese) vizeSa prastAra kA mUla prabhASaka paryAyAstika naya hai| zeSa zabdAdi tIna to paryAyanaya ke prakAra haiN| isI tathya kA samarthana karate hue mUlagranthakAra zrI 20 siddhasena divAkarasUrijI prathama gAthA sUtra meM kahate haiM - gAthArtha :- paryAyanaya kA mUla bIja RjusUtra vacana kI sImA (= avadhAraNa) hai| usa ke zAkhA-prazAkhAtulya sUkSma (avAntara) bheda to zabdAdika haiM / / 5 / / vyAkhyArtha :- mUla grantha ke vyAkhyAkAra maharSi zrI abhayadevasUrijI tAtparyArtha meM kahate haiM - paryAyanaya kI Adya prakRti (yAnI prakAra) RjusUtra naya hai, kintu vaha azuddha hai| zuddha prakRtirUpa to zabdanaya hai| 25 samabhirUDha naya to adhika zuddha hai| evaMbhUta naya kI prakRti to atyanta zuddha mAnI gayI hai| (paryAyanaya skandha hai, RjusUtra mUlazAkhA hai, 'zabda' mUla zAkhA kI upazAkhA hai, usa kI prazAkhA hai samabhirUDha, aura evaMbhUta usakI carama zAkhA hai| [paMcamagAthA kA avayavArtha ] gAthA sUtra ke eka eka zabda kA artha :- mUla = Adi yAnI bunIyAdI athavA prArambhika / nimeNaM 30 = AdhAra yAnI nIMva / paryAya = vizeSa yAnI vyAvRttihetu / usa se saMbaMdha rakhanevAlA jo naya = yuktibalaprayukta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 tasyA'sattvena kuTilatvAt, tasya vacanam = padaM vAkyaM vA tasya vicchedo = antaH sImA yAvat / 'RjusUtravacanasya' iti karmaNi SaSThI, tena 'RjusUtrasya evamayamartho nAnyathA' iti prarUpayato vacanaM vicchidyamAnaM yat tat mUlanimenama atra gRhyte| nanu kathaM vacanavicchedaH zabdarUpaH paricchedasvabhAvasya nayasyAdhAraH ? naiSa doSaH, viSayeNa viSayI(?yi)5 kathanarUpatvAdasya / na ca vacanArtho'sya viSayaH na zabda iti vAcyam, vacanArthayorabhedAt vacanamapi yato vissyH| atha viSaya eva kiM nokta iti na preraNIyam, zabdanayAnAM yat zabdahatasyaiva pramANatvamiti jJApanArthatvAdevamabhidhAnam, tasya ca pUrvAparaparyAye(?yai)vivikte ekaparyAya eva prarUpayato vacanaM vicchidyate bodhAtmaka ny| aise vizeSagrAhI naya kA jo mUlAdhAra hai vaha hai RjusUtravacanaviccheda / vizeSagrAhI naya to zabda-samabhirUDha-evaMbhUta bhI hai, kintu unakA bhI mUlAdhAra RjusUtravacanaviccheda hai| Rju = vartamAna samaya 10 kI vstu| atItAnAgata yAnI naSTa aura anutpanna bhAva apane svarUpa se cyuta rahate haiM jaba ki vartamAnasamaya kI vastu apane svarUpa meM avasthita hotI hai| Rju zabda se usI kA nirdeza hai, kyoMki Rju yAnI sarala, vartamAna samaya kI vastu hI svakArya ke liye saralatA se upalabdha hotI hai, naSTa-anutpanna vastu saralatA se upalabdha ho nahIM sakatI, ata eva vaha vakra yAnI asat kahI jAtI hai| Rju yAnI vartamAna samaya kI vastu kA hI jo sUtraNa = grahaNa yA bodha kare, atIta-anAgata kA nahIM, vaha hai RjusUtra / atIta anAgata 15 to kuTila = vakra hone se, saralatA se upalabdha na rahane se asat hone ke kAraNa usa kA sUtraNa RjusUtra nahIM krtaa| isa prakAra ke RjusUtra kA vacana = pada yA vAkya, usa kA viccheda = anta athavA sImA, yaha hai RjusUtraviccheda / [ RjusUtravacanaviccheda-zabda kA tAtparya ] __ 'RjusUtravacanaviccheda' kA uparokta vyAkhyA anusAra matalaba yaha huA ki RjusUtra yAnI vartamAna samaya 20 kI vastu ke grahaNa kI sImA yAnI avdhaarnn| paryAyanaya (RjusUtra se lekara evaMbhUtanaya) garbhita pada yA vAkya kabhI bhI RjusUtra kI maryAdA ko lA~gha kara vastubodhakAraka nahIM ho sktaa| viccheda yAnI eka prakAra se avadhAraNa, isa kA nizAna hai RjusUtravacana, nizAna yAnI vyAkaraNa kI paribhASA anusAra karma / vyAkhyAkAra ne RjusUtravacana kA viccheda isa DhaMga se jo samAsa kA vigraha dikhAyA hai vahA~ SaSThI vibhakti se viccheda = avadhAraNa kA karma (yA nizAna) sUcita kiyA hai| ataH Rjusatravacanaviccheda kA phalitArtha 25 yaha hogA ki vartamAna vastugrahaNa yaha RjusUtra kA hI artha = viSaya hai, anya kisI kA nahIM - isa prakAra kI maryAdA garbhita avadhAraNa viSayabhUta jo vacana, vahI paryAyanaya kA mUlanimena yAnI mUlAdhAra hai - prastuta meM yahI samajhanA hai| [ zabdAtmaka vacanaviccheda nayAdhAra kaise ? ] zaMkA :- naya to bodhasvabhAva hotA hai, bodha arthAdhArita (yAnI svaviSayAvalambI) hotA hai na ki .30 vcnaadhaarit| taba sUtrakAra ne zabdAtmaka vacanaviccheda (= sImitavacana) ko naya kA AdhAra kaise jatAyA ? uttara :- isa meM koI doSa nahIM hai| viSayabhUta artha ke mAdhyama se (paryAya nayoM ke prastAva meM) viSayI v. 'NimeNamavi ThANe' - 'NimeNaM = sthAnam' - dezInA0 ca0 va0 gA0 37 - TIkA - iti pUrvasampAdakau / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA-5 ekaparyAyasya paraparyAyA'saMsparzAt / uktaM ca tanmatamarthaM prarUpayadbhiH - [ ] palAlaM na dahatyagnirdahyate na giriH kvacit / nA'saMyataH pravrajati bhavyajIvo na siddhyati / / palAlaparyAyasya agnisadbhAvaparyAyAdatyantabhinnatvAt, yaH yaH palAlo nAsau dahyate yazca bhasmabhAvamanubhavati nAsau palAla - paryAya iti / yAnI ( viSayabodhaka) vacanAtmaka zabda kA hI yahA~ pratipAdana abhipreta hai / zaMkA :- paryAyanaya kA pratipAdya viSaya to artha hI hai na ki zabda / phira zabda ko kyoM 'pratipAdya' dikhAte haiM ? uttara :- naya kA AdhArabhUta jo artha (yAnI viSaya) hai usa kA pratipAdaka vacana usa se (artha se) sarvathA bhinna nahIM hotA, kathaMcid abhinna hotA hai / ataH paryAyanaya kA viSaya zabda bhI hai / zaMkA :- artha ko hI paryAyanaya kA viSaya kyoM na kahA ? uttara :- na kahane kA prayojana yaha hai pratipAdana kare tabhI pramANabhUta mAnA gayA hai ko paryAyanaya kA AdhAra kahA I ki zabdanaya arthavyutpAdaka zabda se garbhita hI vAcyArtha kA isI tathya ko iMgita karane ke liye sUtrakAra ne zabda 3 - *. tattvArtha0 TI0 pR.402 paM. 22 / zrI bhagavatIsUtra TI. pR. 205 a. paM. 4 - ' tyagnirbhidyate na ghaTaH kvacit" / * ' bhavyo'siddho na sidhyati' nayopa. pR.40 dvi. zlo. 31 / - iti pUrvasampAdakau / Jain Educationa International [ paryAyanaya kA kucha svarUpa nirdhAraNa ] paryAyanaya ke prastAva meM, pUrvApara (yAnI naSTa - anutpanna) paryAyoM se sarvathA pRthak varttamAna ekaparyAya ke bAre meM (yahA~ viSaya artha meM saptamI vibhakti hai / ) prarUpaNa karanevAlA vacana hI sImAbaddha yAnI maryAdAnusArI ho sakatA hai, kyoMki varttamAna eka paryAya kabhI anya paryAya se sambandha nahIM rkhtaa| vizeSasvabhAva hI paryAya hai (jo ki varttamAnasamaya kI hI vastu hai / ) vaha apane nirAle svabhAva meM hI nimagna rahatA hai, anya kisI paryAya ke prati usa ko kucha bhI lenA denA nahIM hai isa prakAra kI mAnyatA dhAraNa karane 20 vAle tajjJoM ne bhI yahI kahA hai (tattvArthasUtra Adi meM uddhRta) 'agni palAla (= tRNavizeSa) kA dahana nahIM kara sakatA, parvata kabhI dAhAbhibhUta nahIM hotA, asaMyata kabhI pravrajyA = dIkSA) aMgIkAra nahIM karatA, bhavyajIva kabhI siddha nahIM bana sakatA / " bhAvArtha :- loga rUDhI se ( upacAra se ) kahate haiM ki agni parALa ko bhasmIbhUta karatA hai / kintu sUkSmadRSTi se dekhe to patA calegA ki palAla-paryAya aura agnijvalanaparyAya yAnI ( bhasmIbhavana paryAya) donoM eka- 25 dUsare se atyantabhinna evaM bhinnakSaNavRtti haiM, donoM hI eka-dUsare se alipta asambaddha / kAraNa, parALa jaba taka jisa kSaNa meM jindA hai, parALa hI hai, vaha dAhapariNata kaise usa kSaNa meM kahA jAyegA ? bhasmIbhAvApanna kSaNa usa se sarvathA bhinna hI hai, jisa ko palAla paryAya ke sAtha koI snAna- sUtaka hI nahIM hai to kaise kaha sakate haiM ki bhasmabhAva parAla kA ? isI taraha pratikSaNabhinna paryAyoM ke kAraNa parvata aura bhasmabhAva, asaMyata aura pravrajita evaM bhavyajIva evaM siddhajIvoM kA bhI sarvathA bheda samajha lenA / For Personal and Private Use Only 5 10 15 30 . Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 [ RjusUtre bauddhasaMmatavAdaprarUpaNAyAmakSaNikavAdapUrvapakSa: ] nanu ca kSaNakSayapariNAmasiddhAvevaM vaktuM yuktam, pramANarahitasya vacaso vipazcitAmanAdaraNIyatvAt / na ca kSaNakSayAvagame pramANavyApAraH / yato na tAvadadhyakSaM kSaNakSayitAM bhAvAnAmavagacchat pratIyate, parairabhyupagamyate vA / yataH parairantyakSaNadarzinAmeva 5 pratyakSataH kSaNikatAyA nizcayaH prakalpyate, bhrAntikAraNasadbhAvAd na prAk / uktaM ca [pra.vA. 1-104] kvacittadaparijJAnaM sadRzAparasaMbhavAt / bhrAnterapazyato bhedaM mAyAgolakabhedavat / / iti / nApyanumAnAt tannizcayaH, anumAnasya liGgabalAdupajAyamAnatvAt / sAmAnyalakSaNaM ca tasya 'pakSadharmatvam sapakSe sattvam vipakSe cA'sattvameva ' ( nyAyapra.sU. ) nizcitam iti parairgIyate / tatra pakSadharmatAnizcayaH 'pratyakSato'numAnato vA' [ ] iti vacanAd yadyapi pramANadvayanibandhana: siddha:, tathApi sapakSe sattvaM [ RjusUtrAvataritabauddhamataprarUpaNA - akSaNikavAdipUrvapakSa ] pUrvapakSa :- palAlaparyAya aura bhasmaparyAya ityAdi meM Apane bheda darzAyA vaha nyAyayukta nahIM hai / nyAyayukta tabhI kahA jA sakatA hai yadi vastupariNAma mAtra ko pramANapurassara kSaNika yAnI kSaNabhaMgura siddha kiyA jAya / bagaira pramANa ke bolejAnevAle vacanoM ke prati vidvajjanoM ko Adara nahIM hotA / vastu ke kSaNa- vinAzamata ke aMgIkAra meM kisI bhI pramANa kA sAmarthya nahIM hai / kAraNa yaha hai 10 15 - aisA kisI ko anubhava nahIM hai ki pratyakSa pramANa vastu kI kSaNabhaMguratA ko bhA~pa letA ho| kSaNikavAdI vidvAn bhI aisA mAnate nahIM hai / kAraNa yaha hai pratyakSa se kSaNikatA kA (yAnI vastuvinAza kA ) nizcaya to antyakSaNa kI pUrvakSaNoM meM nahIM hotA, kyoMki taba sthiratA ke bhrama karAnevAle vAsanAdi kAraNa maujUda rahate haiN| pramANavArttika grantha meM AcArya dharmakIrttine yahI kahA hai (9-908) 'samAna anya (bhAva) kI ( tvarita) utpatti ke kAraNa, jAdUgara ke golaka bhinna bhinna rahate hue bhI 20 jaise bheda kA darzana na hone se bhrAnti ke jariye kahIM para kSaNikatA kA anubhava nahIM hotA hai / ( jaise jAdUgara apanI bagala meM eka golI DAla kara phira mu~ha se nikAla kara dikhAtA hai to yadyapi bagalavAlI aura mukhanirgata golI bhinna bhinna hone para bhI dekhanevAle ko sAdRzya ke kAraNa eka hI dIkhatI hai yaha dekhanevAle kI bhrAnti hai / ) 25 1 [ anumAna se kSaNabhaMgavAda kA nizcaya azakya ] pratyakSa se kSaNikatA kI siddhi jaise nahIM hotI, anumAna se bhI usa kI siddhi zakya nahIM hai, kyoMki anumAna kA utthAna liGga para hI nirbhara hai / kSaNikatA kA sAdhaka koI liGga hI nahIM hai / liGga kA jo sAmAnya lakSaNa hai vaha kSaNikatAsAdhaka kisI bhI padArtha meM ghaTa nahIM sakatA / dekhiye pakSadharmatA, sapakSa meM vRttitva, vipakSa meM abhAva ye tIna samudita dharma liGga kA lakSaNa hai aisA kSaNikavAdI bauddhoM kA abhimata hai / yadyapi liMga meM 'pratyakSa se yA anumAna se' isa bauddhavacanAdhArita pakSadharmatA kA nizcaya 30 pramANayugala ke dvArA kara bhI liyA jAya, phira bhI sapakSa meM sattA kA sattvAdi hetu meM nizcaya karanA azakya hai| kAraNa, yahA~ sabhI arthoM meM kSaNikatAsiddhi abhipreta hone se pakSa bAhara koI artha hI nahIM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 sattvAderhetoH nizcetumazakyam kSaNikatayA sarvArthAnAM sAdhayitumabhilaSi(ta)tvAt sapakSasyaivAbhAvAt / sAdhyasya tanmAtrAnubandhaH svabhAvahetorvizeSalakSaNam kSaNakSayasya cA'nadhyakSatvAt tatra so'pi nAdhyakSato nishcitH| nApyanumAnAt tannizcayaH anvsthaaprsnggaat| tatkAryatA'vagamaH kAryahetorapi vizeSalakSaNam / na ca kSaNika(va)stukAryatayA kiJcit prasiddhaM vastu, pratyakSA'nupalambhasAdhanatvAt tsyaaH| na ca kSaNikasya kiJcit kArya smbhvti| tathAhi- na vinaSTAt 5 kAraNAt kAryajanma asto'jnktvaat| nApyavinaSTAt, vyApArAlIDhasya dvitIyakSaNAvasthiterjanakatve kSaNabhaGgabhaGgaprasaGgAt nirvyApArasya ca zazazRMgavadajanakatvAt kaary-kaarnnyorekkaaltaaprskteH| hai jise sapakSa (= udA0) ke rUpa meM dikhAyA jA ske| jaba sapakSa nahIM to 'sapakSa meM sattA' lakSaNAMza liMga meM ghaTegA kaise ? [ kSaNikatA anumAna ke liye tInoM hetu vyartha ] 10 uparAMta, hetu ke tIna prakAra bauddhamAnya haiM, 1-svabhAva, 2-kArya, 3-anuplbdhi| una meM se svabhAva hetu yahA~ niravakAza hai| kAraNa, svabhAva hetu kA vizeSa lakSaNa hai - sAdhya kA hetumAtra se anubandha yAnI tAdAtmya honaa| kintu yahA~ kSaNikatA sAdhya pratyakSaviSaya na hone se usa kA tAdAtmya bhI sattva hetu meM pratyakSa se nizcita nahIM ho sktaa| anumAna se bhI vaha nizcita nahIM ho sakatA kyoMki usa anumAna ke sAdhya kA hetu ke sAtha tAdAtmyAdi nizcita karane ke liye aura eka anumAna jarUrI bana jAyegA, 15 usa anumAna ke liye bhI aura eka anumAna.. isa prakAra anta hI nahIM AyegA / [ kArya aura anupalabdhi hetu ke vizeSalakSaNa kA nirasana ] 2 - kArya hetu kA vizeSalakSaNa hai sAdhyajanyatA kA nizcaya / paristhiti aisI hai ki kSaNikavastu(sAdhya) ke kAryarUpa meM koI padArtha hI siddha nahIM hai| kAryarUpa se padArtha kI siddhi, pratyakSa aura anupalambha yAnI prasaMga aura viparyaya se hotI hai| ina ke AdhAra para yahA~ kSaNika artha kA koI kArya siddha 20 nahIM hotaa| dekhiye- jaba socate haiM ki vinaSTa kAraNa (kSaNa) se kArya (kSaNa) utpanna hogA yA avinaSTa kSaNa se ? asat padArtha kAryajanaka nahIM hotA, vinaSTa kAraNa to asat hai, ataH usa se kAryotpatti asambhava hai| yadi avinaSTa kAraNa se, to matalaba yaha huA ki prathama kSaNa meM kAraNa apanI utpatti meM vyagra hogA, dUsare kSaNa meM vinaSTa nahIM hogA kintu kAryotpatti anukUla vyApAra karegA, tabhI vaha tIsare kSaNa meM kAryotpAdaka banegA, kintu yahA~ dvitIya-tRtIyAdi kSaNoM meM kAraNa kI avasthiti raha 25 jAne para kSaNabhaMgavAda kA hI avasAna ho jaayegaa| yadi vaha vinA vyApAra hI kAryotpatti karegA, taba to vinA vyApAra zazazRMga bhI kAryotpatti kara sakegA, kintu vinA vyApAra zazazRMga kAryotpatti nahIM kara sakatA to kAraNakSaNa bhI kAryajanaka nahIM ho sktaa| vinA vyApAra kAryotpatti mAnane para to kAraNa svakSaNa meM hI kAryotpatti kara baiThegA - ataH kAraNa-kArya samAnakAlIna ho jAne kI Apatti aayegii| OM 1. svabhAvaH svasattAbhAvini sAdhyadharme hetuH / / 16 / / (nyA.bi.dvi.pa.pR.18-19) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 anupalabdhezcAtrAdhikAra evA'sambhavI pratiSedhasAdhakatvAttasyAH, kSaNikatAvidhistvatra saadhytvenaa'bhipretH| na cAparo hetu:* saugatairabhyupagamyate / nApi pratyakSAnumAnavyatiriktaM pramANAntaraM tadabhiprAyeNa vidyata, iti kutaH kSaNikatAnizcaya: ? pratyabhijJApratyakSAsva(?kSAcca) bhAvAnAM sthairyapratipatteH kSaNikAbhyupagamo'saMmata eva / na ca pratyabhijJA 5 na pramANam tatra()pUrvArthavijJAnaM nizcitaM baadhvrjitm| aduSTakAraNArabdhaM pramANaM lokasaMmatam / / iti praamaannylkssnnyogaat| pratyakSaM ca pratyabhijJA AtmendriyArthasambandhAnuvidhAnatastadanyapratyakSavat siddhm| na ca smRtipUrvakatvAt 'sa evAyam' ityanusandhAna(?)jJAnasya pratyakSatvamayuktamiti vAcyam, ___ 10 satsamprayogajatvena smaraNapazcAbhAvinopyakSapratyayasya loke pratyakSatvena prsiddhtvaat| uktaM ca- (zlo.vA.pratyakSa.) na hi smaraNato yat prAka tat pratyakSamitIdRzam / / 234 / / vacanaM rAjakIyaM vA laukikaM nApi vidyte| na cApi smaraNAt pazcAdindriyasya pravarttanam / / 235 / / vAryate kenacinnApi tat tadAnI prdussyti| tenendriyArthasambandhAt prAgUrdhvaM vApi yat smRteH / / 236 / / 3-anupalabdhi hetu kA yahA~ kSaNikatAsiddhi ke liye adhikAra hI saMbhavita nahIM hai, kyoMki vaha to niSedha(= abhAva) kI sAdhaka hotI hai, jaba ki yahA~ vidhisvarUpa (= bhAvAtmaka) kSaNikatva siddha karanA abhilaSita hai| aura kisI hetu kA to bauddhamata meM svIkAra hI nahIM hai| uparAMta, bauddha mata meM pratyakSa anumAna ke sivA anya kisI pramANa kA bhI svIkAra nahIM hai, to kSaNikatA kI siddhi yAnI nizcaya kisa ___ 20 pramANa se siddha hogA ? [pratyabhijJA ke prAmANya aura pratyakSatva kA samarthana ] kSaNikavAda kA aMgIkAra isa liye bhI asat hai, pratyabhijJA saMjJaka pratyakSa se padArthoM kI sthiratA yAnI cirakAlasthAyitA sujJAta hotI hai| pratyabhijJA ko 'apramANa' mata kahanA, hetubinduTIkAdi vividha granthoM meM kahA hai - "pramANa kI vyAkhyA meM, vaha pramANa lokamAnya hotA hai jisa meM apUrva artha kA bhAna hotA 25 ho, bAdhamukta ho, nirdoSa kAraNoM se prAdurbhAva huA ho|" - isa pramANalakSaNa kA anvaya pratyabhijJA meM nirbAdha hai| aisA bhI mata kaho ki pratyabhijJA pratyakSa nahIM hai| jaise ghaTAdipratyakSa AtmA, indiya-artha saMnikarSajanya hotA hai vaise yaha pratyabhijJA pratyakSa bhI siddha hai| aisA bhI mata kahanA ki - 'yaha to vahI hai' isa prakAra se hone vAlA pUrvApara anusandhAnakAraka jJAna to pUrvAMza kI smRti se garbhita hone ke kAraNa, pratyabhijJA ko 'pratyakSa' mAnanA anucita hai' - kyoMki jAnakAra logoM meM, smRti garbhita hone para bhI sat padArtha ke 15 *. trirUpANi ca trINyeva liGgAni / / 11 / / anupalabdhiH svabhAvaH kAryaM ca (nyA.bi.dvi.paM.pR.21) *. dvividhaM samyagjJAnam / / 2 / / pratyakSamanumAnaM ca / / 3 / / (nyA.bipra.pa.pR.5-6). hetubindu-pramANaparIkSA - tattvArthazlo.-prameyaka.mA.nayopadezAdigrantheSu shlokoymuddhRtH| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 khaNDa-3, gAthA-5 vijJAnaM jAyate sarva pratyakSamiti gmytaam| 237 pUrvArdhaH / ityanekadeza-kAlAvasthAsamanvitaM sAmAnyam dravyAdikaM ca vastu asyAH prameyamityapUrvaprameyasadbhAvaH / taduktam- [zlo.vA.pratyakSa. 232-233-234] gRhItamapi gotvAdi smRtispRSTaM ca ydypi| tathApi vyatirekeNa pUrvabodhAt pratIyate / / dezakAlAdibhedena tatrAstyavasaro miteH| yaH pUrvamavagato nA(?)zaH sa ca nAma pratIyate / / idAnIMtanamastitvaM na hi pUrvadhiyA gtm| iti / nanvevaM bhinnAbhinnavastuviSayo'niba(?nusandhAnapratyayaH praaptH| iSyata evaitat, yato(na?)bhinnatve na pratyabhijJAnam abhinnatve'pi na prameyabhedaH / pratyabhijJAvyapadezo'pyasya bhedAbhedAlambanatvameva dyotyti| yato saMnikarSa se janya hone ke kAraNa indriyajanya buddhi kA, pratyakSarUpa se vyavahAra suvidita hai| zlokavArtika grantha meM kahA gayA hai - 'aisA koI rAjakIya (= rAjAjJArUpa) yA lokamAnya vacana nahIM hai ki smRti ke pUrva honevAlA (jJAna) pratyakSa nahIM hotaa|| smRti ke bAda yadi (pratyakSajanaka) indriya pravRtti hotI hai to koI bhI usa ko roka nahIM sktaa| ataH pratyakSa usa kAla meM pradUSita (= doSagrasta) nahIM hai|| ataH smRti ke pUrva yA pazcAd jo vijJAna indriyArtha sambandha se nipajatA hai vaha saba 'pratyakSa' jAna lenA / / [pratyabhijJA pratyakSa kA prameya kauna ? ] 15 isase phalita hotA hai ki pratyabhijJA pratyakSa pramANa hai jisa kA prameya hai - aneka dezoM meM, aneka kAla meM, aneka avasthAoM meM anugata sAmAnya evaM usa se viziSTa vstu| (udA0 devadatta dravya evaM bhinna bhinna sthaloM meM, bacapana Adi vividha kAla meM, evaM vividha bAlyAdi avasthAoM meM 'yaha vahI devadatta hai' isa prakAra devadattatva sAmAnya viSayaka pratyabhijJA hotI hai vaha indriyasambandha janya hone se 'pratyakSa' hai|) aisA nahIM hai ki pratyabhijJA sarvathA pUrvadRSTa prameya gocara hI ho --- zlokavArtika 20 meM kahA hai - 'hAlA~ki gotvAdisAmAnya smRtispRSTa ho kara (pUrva meM) gRhIta rahatA hai, phira bhI pUrvabodha (maiM jaisA dIkhatA thA usa) se bhinnarUpeNa pratIta hotA hai|| deza-kAlAdi bheda se vahA~ (apUrvatayA) pramiti avasaraprApta hai| pahale jisa aMza kA (vRddhatvAdi avasthA Adi kA) bodha nahIM huA thA vaha (apUrvatayA) yahA~ pratIta hotA hai| Akhira, pUrvabuddhi meM vartamAnakSaNavyApta astitva kA to grahaNa nahIM huA / / (vaha abhI gRhIta hone se apUrva prameya kA bodha pratyabhijJA meM siddha hotA hai|) 25, [ pratyabhijJA meM bhinnAbhinnavastuviSayatA kA samarthana ] zaMkA :- 'yaha vahI haiM' isa prakAra pUrvottarakAlIna dRSTa padArtha ke aikya kA anusandhAna karanevAlI pratyabhijJA pratIti meM bhinnAbhinna vastuviSayatA prasakta hogii| uttara :- vaha to hameM iSTa hI hai| agara pUrvottarakAlIna vastu sarvathA bhinna hotI to aikyAvagAhI pratyabhijJA kA udbhava hI nahIM hotaa| tathA, yadi vahA~ sarvathA abheda hotA to kAlabhedaprayukta prameyabheda na hotaa| usa 30 pratyakSa kI 'pratyabhijJA' aisI saMjJA bhI yahI sUcita karatI hai ki isa kA viSaya akelA bheda yA akelA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 naikakAlaikaprameyagocarANAM bhinnapramAtRsambandhijJAnAnAM 'pratyabhijJA' iti vypdeshH| nApi sarvathA bhinneSu ghaTapaTAdiSu / na ca kAlasyAtIndriyatvAd bhinnakAlaikaprameyapratyabhijJAne na prameyAtireka iti vaktavyam, yato yadyapi na kazcit tatra prameyAtirekastathApi ghaTAdayaH kadAcidupalakSitAkArA anyadA'nupalakSa(?kSya)mANA: sadasattayA sandehaviSayatAmApadyante tatsvabhAvAvedikA ca pratyabhijJA teSAM sandehaviSayatAmapAkurvANA pramANatAmaznute / yato 5 na viSayAtireka eva prAmANyanibandhanaM pratyayAnAm kintu sandehApAkaraNamapi sndigdhsy| yadA tvaviratopalabdhisantAnAH punaH punarapetasandehasaGgAH pratyabhijJAyante bhAvAH tadA sandehavicchedAdhikaphalAbhAvAt mA bhUt pratyabhijJA prmaannm| na ca savikalpakamevaikaM pratyabhijJAjJAnam avikalpakasyApi ekatvagrAhiNaH pratyabhijJAjJAnasya sadbhAvAt / tathAhi- ekapramAtRsambandhiprathamapratyayA'bhinnaviSayAkArAnubhavato'truTyadrUpArthagrAhyavikalpakaM jJAnamanubhUyata eva, 10 ekatvagrAhi ca jJAnaM pratyabhijJAjJAnamucyate iti| kSaNikAbhivyaktiSvapi zabdamAtrAsvAlocanapratyayAvagatameva sthairyam 'sa evAyam' itynntrmnusndhaanviklpotpttidrshnaat| tathAhi- arthasaMsargAnusAriNo'nubhavAdupajAabheda nahIM kintu bhedAbheda hI hai| dekhiye- kisI eka kAla meM agara bhinna bhinna jJAtA kisI eka hI prameya kA bodha kare, phira bhI vaha bodha 'pratyabhijJA' nahIM kahA jaataa| uparAMta, bhinnabhinna ghaTa-paTAdi kA eka vyakti ko honevAlA bodha bhI pratyabhijJA nahIM kahA jAtA / [saMdehanirasana bhI prAmANya kA prayojaka ] zaMkA :- prAmANya kA mUla hai prameyAtireka yAnI apUrva (= adhika) prameyagrahaNa, pratyabhijJA meM kAlabheda kA grahaNa atIndriya hone se zakya nhiiN| ataH kAlabhedamUlaka prameyabheda gRhIta na hone se ekarUpa prameya kI grAhaka pratyabhijJA pramANa nahIM ho sktii| uttara :- aisA kahanA ThIka nahIM hai| hAlA~ki kAlabheda atIndriya hone se prameyabheda upalakSita nahIM 20 hotA, phira bhI pUrva meM eka bAra kabhI ghaTAdi dekhane meM A gye| tadanantara vividha vyAkSepo ke kAraNa, ve ghaTAdi nahIM dekha pAye taba una ke sattva, asattva ke bAre meM sandeha ho gyaa| punaH pratyabhijJA hone para ghaTAdi apane svabhAva se vedita hue, ataH ghaTAdi kI saMdehagrastatA dUra ho gyii| isa prakAra sandehagrastatA kA nirasana karanevAlI pratyabhijJA pramANatA ko prApta hotI hai| viSayAtireka yAnI viSayAdhikya hI pratItiyoM meM prAmANyaprayojaka ho aisA nahIM hai kintu saMdehagrasta prameyoM ke saMdehoM kA apAkaraNa bhI prAmANya-prayojaka 25 hai| hA~, jaba punaH punaH satvara saMdehamuktatayA nirantara bhAvopalabdhi pravAha calatA rahe taba na saMdehApAkaraNa yAtireka. yAnI saMdehaviccheda jaisA koI adhika phala na hone se usa vakta pratyabhijJA ko pramANa mata mAno, koI hAni nhiiN| [pratyabhijJA avikalparUpa bhI hotI hai ] pratyabhijJAjJAna ekamAtra savikalpa jJAna hI hotA hai aisA bhrama nahIM rkhnaa| avikalparUpa bhI pratyabhijJAna 30 hotA hai jo ekatvAvagAhi hotA hai| dekhiye - jaise, eka hI pramAtA ko prathamAnubhava se abhinnAkAraviSayasparzI akhaNDasvarUpa artha ke grAhakarUpa meM avikalpa anubhava hotA hI hai| abhinnAkAraviSayasparzI aura akhaNDasvarUpa artha kA grahaNa yahI to ekatvagrahaNa hai aura ekatvagrAhi jJAna hI 'pratyabhijJA jJAna' kahA jAtA hai| yahA~ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 5 tAnnIlavikalpAt tadvyApArAnusAriNo yathA nIlAnubhavavyavasthA saugatairabhyupagatA tathA pUrvadRSTaM pazyAmi' ityullekhavatonusandhAnavikalpAt(?da)truTyadrUpazabdAdyavabhAsinastattvAtta tI(?da)dhigatarUpatvaM kimiti na vyavasthApyate ? 'pUrvadRSTameva pazyAmi' ityullekhavAnupajAyamAno'pyanusandhAnapratyayo na pratyabhijJAdhyakSatAmanubhavati kSaNikAbhivyaktiSu zabdamAtrAsvakSasaMsargAbhAvatastadopajAyamAnatvAt / cirantarakAlAbhivyaktInAM tu ghaTAdivyaktInAM anusandhAnavikalpapratyadhigatameva sthiratvam indriyasaMsargAnusaraNatastasya praadurbhaavaat| na cendriya()viSayatvAt sthairyasya tadanusAriNo vikalpasya vA'dhyakSasya na paurvAparye vRttiriti vaktuM yuktam, nIlAdAvapyasya smaantvaat| yathA cAkSavyApArAnantaraM nIlAdyavabhAsasyAnubhUtestasya nIlAdiviSayatvam tathA nayanavyApArAnantaramatruTyadrUpapratibhAsAnubhUtestasya tadviSayatvamapi vyvsthaapniiym| na ca pUrvadarzanAnusmaraNamantareNa dRzyamAnasyArthasya pUrvadRSTatAdhigatirna sambhavati pUrvadarzanasmaraNa eva vartamAnadarzanagrAhyasya zabdanityatAvAdI mImAMsaka kahatA hai ki jina zabdamAtrAoM kI abhivyakti hAlA~ki kSaNika hI hotI hai, 10 phira bhI una meM AlocanapratIti yAnI nirvikalpa jJAna ke dvArA sthiratA kA bhAna garbhitarUpa se hotA hI hai| ata eva usake bAda 'yaha vahI (kakAra) hai' aisA anusandhAna vikalpa utpanna hotA huA dikhAI detA hai| 'yaha vahI(kakAra) hai' isa anusandhAna pratIti kA udAharaNa lekara yadi koI 'pUrvadRSTa ko dekhatA hU~' aisI bhinna bhinna zabdamAtrAoM kI anusandhAnAtmaka pratIti (yAnI sarvathA bhinna ghaTa-paTa zabdoM kI pratIti) meM bhI pratyabhijJArUpa pratyakSa kA ApAdana kareM to vaha ucita nahIM hai - kyoMki taba pUrvakAlIna zabdamAtrAoM 15 ke sAtha indriya kA saMnikarSa upasthita nahIM hai| phira bhI, dIrghakAla ke antarAla se abhivyakta honevAle ghaTAdi kI sthiratA ko bhI grAhaka anusandhAna pratIti ghaTAdi kI sthiratA ko bhI grahaNa kara letI hai - isa meM bAdha nahIM hai kyoMki usI ghaTAdi ke sAtha uttarakAla meM bhI indriya saMsarga hone ke kAraNa hI usa kA (anu0 pratIti kA) udaya hotA hai| [pratyakSa kI sthairyaviSayatA kA samarthana ] 20 AzaMkA :- sthairya (= cirakAlasambandha) atIndriya hone se, sthairya grahaNa pravaNa vikalpa athavA pratyakSa (= avikalpa) kI usa ke pUrvAparabhAvagrahaNa meM zakti nahIM ho sktii| uttara :- nIlAdi bhI kSaNamAtravRtti hone se kSaNa kI atIndriyatA ke kAraNa usa kA pratyakSa ho nahIM sakegA - Apa ko bhI yaha samAna doSa hai| phira bhI jaise indriyasaMcAra ke bAda nIlAdi kA avabhAsa anubhavasiddha hai ataH pratyakSa meM nIlAdiviSayatA mAnanI paDatI hai, usI taraha netrasaMcAra ke bAda askhalitarUpa 25 se sthairya ke pratibhAsa kA anubhava hotA hai ataH sthairyaviSayatA bhI pratyakSa meM mAna lenA hI cAhiye / AzaMkA :- 'pUrvadRSTaM smarAmi' isa DhaMga se, pUrvadRSTa vastu ke pazcAt smaraNa ke vinA, vartamAna meM dRzyamAna vastu kI pUrvadRSTatA kA avagama sambhava nhiiN| kAraNa, pUrvadarzana kA smaraNa hone para hI varttamAnapratyakSagRhIta padArtha meM 'pahale yaha dekhA hai' aisA pUrvadRSTa kA adhyavasAya utpanna hotA hai| aba vastusthiti aisI hai ki vartamAnakAlIna darzana meM pUrvadarzana to bhAsita nahIM hotaa| taba usa kA pratibhAsa na hone para, 30 varttamAnadarzana gRhIta padArtha meM pUrvadRSTatA ko jAna lene meM pratyakSa kaise samartha ho pAyegA ? pUrvadRSTatA ke avagama ke vinA indriyajanya pratIti kI pUrvAparabhAva ke grahaNa meM pravRtti kaise hogI ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 'pUrvadRSTametat' ityadhyavasAyAt, tacca darzanaM nedAnIntanadRzi pratibhAtIti tadapratibhAsane na tada ( ? dR)STatAM vartamAnadarzanagrAhyasyAdhyakSamadhigantuM prabhuri ( ? i ) ti kathaM pauvAparye'kSajapratyayapravRttiH ? iti vaktavyam, yataH 'pUrvadRSTametat' ityullekhamantareNA'pi paurvAparye dRgavatArAt / 10 tathAhi-- malayagirizikharAdyanusmaraNakAle'pyakSaje darzane puro vyavasthito nIlAdirarthaH sphuTamatruTyadrUpatayA 5 pratibhAti / tadrUpatayA pratibhAsanamevA'kSaNikatvapratibhAsanaM kathaM na nirvikalpakapratyabhijJAdhyakSasamavaseyaM tattvam ? na ca nirvikalpAdhyakSeNaivaikatvagrahaNAt tadevedamapi ( ? miti) savikalpapratyabhijJAdhyakSaM gRhItagrAhitayA vyavahAramAtradarzana (? pravarttana) phalatvAt nIlAdivikalpavadapramANam (?) yato gRhItamagRhItaM vArthasvarUpamavabhAsayantI pratipattiH abAdhitarUpA arthA'visaMvAditvAt pramANam arthAdhigatiphalanibandhanatve (na) pramANasya loke siddhtvaat| tato nirvikalpakasya vikalpakasya vA sthairyagrAhiNaH pratyabhijJApratyayasya pramANateti tadbAdhitatvAt 10 kSaNakSayasya nAbhyupagamArhatA yuktisaGgatA / vinAzasya sahetukatvAt hetusaMnidheH prAgabhAvAt kSayiNAmapi bhAvAnAM kiyatkAlaM yAvat sthairymnumaanaadpyvsiiyte| na ca nAzahetUnAmabhAva:, 'daNDena ghaTo bhagnaH' - 'agninA kASThaM dagdham' iti nAzahetuuttara :- aisA nahIM bolanA, kyoMki 'pUrva meM yaha dekhA hai' aisA ullekha na hote hue bhI pUrvAparabhAva ke grahaNa meM darzana kA avatAra ho sakatA hai / 15 [ nIlAdi kA atUTarUpa se akSaNikatva saMvedana 1 dekhiye- jaba eka ora apanI sAmagrI ke bala se malaya parvata ke zikharAdi kI yAda A rahI hai usI vakta indriyAdi sAmagrI bala se jAta darzana meM askhalitarUpa se saMmukhavarttI nIlAdi artha kA sphuTa pratibhAsa bhI hotA hai / yahI nIlAdi artha pratibhAsa akSaNikatva pratibhAsa garbhita hI hotA hai / to phira kaise kaha sakate haiM ki akSaNikatva nirvikalpa pratyabhijJA pratyakSa se gRhIta nahIM ho sakatA ? zaMkA :(akSaNikatva yAnI sthiratva athavA ) ekatva yadi darzana yAnI nirvikalpa pratyakSa se hI gRhIta ho cukA hai, taba to 'vaha yahI hai' aisA jo savikalpa pratyabhijJA pratyakSa hai vaha gRhItagrAhi hone se apramANa ThaharegA, kyoMki usa nIlAdi savikalpa kA nIlAdivyavahArapravarttana ke sivA aura to koI pramAtmaka phala hai nahIM / 20 30 uttara :- gRhIta yA agRhIta tattva pramANa / apramANa kA prayojaka nahIM hai| koI bhI abAdhitaviSayaka 25 pratIti sahI artha svarUpa ko prakAzita karatI hai to artha avisaMvAdI hone ke jariye pramANa hotI hai| logoM meM arthAdhigama (= arthapramA) phalakAraNatArUpa se hI pramANa kI prasiddhi hai na ki agRhItagrAhitArUpa se / niSkarSa :- nirvikalpa yA savikalpa kisI bhI sthairyagrAhaka pratyabhijJA pratyakSa pramANabhUta hone ke kAraNa, usa se kSaNikatva bAdhita ho jAne se kSaNabhaMgavAda svIkArArha evaM yuktisaMgata nahIM hai| [ vinAza ahetuka nahIM hotA - sthairyavAdI ] ahetuka vinAza vAdI kSaNikamata se viparIta hI sthairyavAdI kahatA hai ki vinAzahetu ke saMnidhAna se hI nAza hotA hai, nAzakSaNa ke pahale jaba taka nAzahetu kA saMnidhAna nahIM hai taba taka vinazvara bhAva bhI kiMcitkAla paryanta sthira yAnI jindA rahatA hai, isa tathya ko anumAna se bhI jAna sakate haiM (bhAva Jain Educationa International For Personal and Private Use Only - Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 nAmanvaya-vyatirekAbhyAM loke suprasiddhatvAt / anvaya-vyatirekanibandhano hi sarvatra hetuphalabhAvaH, tamabhyupagacchan 'hetubhiranAdheyatvaM(?dhvaM)sA ghaTAdayaH' iti pratyetuM na kSamaH / uktaM ca- [ ] 'abhighaataagnisNyog-naashprtyysnnidhim| vinA saMsargitAM yAti na vinAzo ghaTAdibhiH / / iti / na cA'vastutvAd vinAzasya kAryatvaM na saGgatamiti vaktavyam, yataH - [ ] 5 "bhAvAntaravinirmukto bhAvo'trAnupalambhavat / abhAvaH saMmatastasya hetoH kiM na samudbhavaH ? / / ghaTendhanapayasAM samAsAditavikArANAmavasthAntarameva dhvaMsaM manyante / yepyanupajAtavikArAH pradIpabuddhyAdayo dhvaMsamAlambante tepyavyaktarUpatAmAtmasvabhAvatAM ca vikArameva dhvaMsamAsAdayanti yathA nopalambhavyAvRttirevAnupalambhaH pareSAM kintu vivakSitopalambhAdanyaH paryudAsavRttyopalambha eva, tathA bhAvAtirekeNAbhAvasyA'saMvedyatvAd bhAva 10 ev()bhaavH| kucha kAla sthira rahatA hai, kyoMki nAzahetu taba asaMnihita haiN|) 'nAza kA koI hetu hI nahIM hotA' yaha kathana galata hai| anvaya aura vyatireka ke bala se vizva meM vinAza ke hetu ati prasiddha hai| udA0 'DaMDe se ghaTa ko phoDa diyA, Aga se lakaDI jala gayI...' ityAdi vyavahAroM se spaSTa hai ki vizva meM ghaTa aura lakaDI Adi kA nAzaheta kramazaH DaMDA ora Aga ityAdi prasiddha hai| vizva ke kone kone meM anvaya-vyatireka 15 mUlaka kAraNa-kArya bhAva nizcita hai| isa tathya ko svIkAranevAlA koI bhI vyakti 'ghaTAdi kA dhvaMsa kAraNa se Adheya (= prayukta) nahIM hai' aisI betukI bAta mAnane ko taiyAra nhiiN| kisI vidvAn ne kahA hai - '(daMDa kA) abhighAta athavA agnisaMyoga rUpa nAzanimittoM ke sAMnidhya ke vinA nAza ghaTAdi ke sAtha saMsargitA anubhava nahIM krtaa|' [ ] iti / [ vinAza meM kAryatva kI upapatti ] 'vinAza avasturUpa hone se usa meM kAryatva nahIM mela khAtA' aisA mata kahanA, kyoMki bahuta se vidvAn spaSTa kahate haiM - 'anupalambha kI taraha anyabhAva se vyAvRtta bhAva hI 'abhAva' mAnA gayA hai, taba kAraNa ke vinA usa kA udbhava kaise hogA ?' (anupalambha kA artha upalambhAbhAva nahIM hotA kintu anya (bhUtalAdi) artha ke upalambha ko anupalambha kahA jAtA hai vaise abhAva ke liye bhI samajha lenaa|) isa zlokArtha ke AdhAra para ghaTa ke indhana ke yA dugdha ke vikAraprApta rUpAntara ko hI (khappara, 25 bhasma, dadhyAdi ko hI) dhvaMsAtmaka mAnate haiN| tathA, pradIpa, buddhi Adi ke bAre meM jahA~ bhasmAdivat vikAra anupalambha hai vahA~ bhI una kI jo vyakta bhAvAtmakasvabhAvatA hai vaha badala kara avyaktabhAvApannatA jo ki eka vikArarUpa hai usI ko dhvaMsa mAnate haiN| (pradIpa Adi pahale vyaktarUpa the, nAzahetu kA saMnidhAna hone para ve avyakta yAnI tirohita ho jAte haiM - yahI dhvaMsAtmaka vikAra hai|) jaise bauddhoM ke mata meM anupalambha upalambhavyAvRttisvarUpa nahIM kintu paryudAsa naJ (tadbhinnasUcaka nakAra) kA avalamba 30 kara ke vivakSita (vastu ke) upalambha se bhinna (anya vastu ke) upalambha ko hI 'anupalambha' mAnA 7. hetubinduTIkAyAmRddhRto'yaM zlokaH / / *. hetubinduTIkA-syAdvAdaratnAkara-ratnAkarAvatArikAyAM samRddhRto'yaM zlokaH / 20 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 vi(?)zeSikAstu manyante- bhavatvanapekSitabhAvAntarasaMsargaH pracyutimAtrameva pradhvaMsAbhAvaH, tathApi tatra hetumattA na virodhmnubhvti| tathAhi- (hetu0 TIkA ) saM(san) bodhagocaraprAptastadbhAve noplbhyte| nasyA(zya)n bhAvaH kathaM tasya na nAza: kaarytaamiyaat|| kAraNAdhInaH padArtheSu pradhvaMsa iti taddhetusannidhAnAt prAganAsAditavinAzasaGgatayo bhAvA ityanumAnAdakSaNikatvasiddherna kSaNakSayitA teSAmabhyupagantuM yukteti| [ RjusUtranayAvalambisaugatIyaH kSaNabhaMgasiddhAvuttarapakSaH ] atra pratividhIyate- yaduktam (4-5) 'nAdhyakSataH kSaNikatAvagamaH' iti, tatra yathA adhyakSameva kSaNavizarArutAM bhAvAnAmavagamayati tathA pratipAditaM prAk 'vedAntavAdimatanirAkaraNaM kurvdbhiH| yadapi 10 'nAnumAnato'pi tatsiddhi(H) sAmAnyavizeSalakSaNA'yogAt liGgasya' (4-8) iti / tdsNgtmev| yataH 'sapakSe sattvam' (4-10) ityAdinA svasAdhyapratibimba(bandha) eva hetoH nizcito'bhidhIyate na darzanAdarzanamAtram, jAtA hai - usI taraha bhAva se vinirmukta abhAva kA saMvedana zakya na hone se (anya) bhAva ko hI abhAva mAnA jAtA hai| (isIliye abhAva kA 'asti' rUpa se anubhava hotA hai|) [vaizeSika matAnusAra abhAva meM kAryatA saMgati ] 15 vaizeSikoM kI mAnyatA hai - anya daNDAdi bhAva ke saMsarga kI apekSA nahIM rakhanevAlA sIrpha pracyuti __ (= svarUpabhaMga) rUpa hI pradhvaMsAbhAva bauddha vidvAn bhale hI mAnate ho, kintu tathAsvabhAvI pradhvaMsa ke sAtha sahetukatA kA koI virodha nahIM hai| dekhiye - 'bodhagocaraprApta (yAnI upalabdhilakSaNa prApta) padArtha (= indhana) agnisAMnidhya ke bAda meM (nAzaparyAyApannabhAva) upalabdha nahIM hotaa| to vaha nAza agni kA kArya kyoM nahIM hogA ?" - (hetubiMduTIkA) isa se phalita yaha hotA hai ki anumAna se siddha ho sakatA hai 20 ki padArthoM kA pradhvaMsa kAraNAdhIna hI hotA hai| kyoMki dhvaMsa-kAraNoM ke saMnidhAna ke pahale bhAva kabhI vinAzAliMganaprApta nahIM hotaa| niSkarSa :- bhAvoM kI kSaNabhaMguratA svIkArocita nahIM hai| [kSaNikatvasiddhi-RjusUtrAnusArI bauddha uttarapakSa ] RjusUtranayamatavAdI athavA bauddhamatavAdI aba sthairyavAdImata kI AlocanA meM kahate haiM - sthairyavAdI 25 ne jo kahA (4-16) pratyakSa se kSaNikatA kA bhAna nahIM hotA - isa ke viruddha - pratyakSa hI bhAvoM kI kSaNabhaMguratA ko bhA~pa letA hai isa tathya kA pratipAdana dUsare khaMDa meM pahale vedAntavAdimata ke nirasana meM kiyA jA cukA hai (") / yaha jo kahA thA (4-23) anumAna se bhI kSaNikatA kI siddhi nahIM hotI, kyoMki liGga meM pakSadharmatvAdi sAmAnya lakSaNa kI, athavA svabhAva-kAryatvAdi vizeSa lakSaNa kI saMgati nahIM hotii| yaha asaMgata hai kyoMki hetu meM 'sapakSe sattva' ityAdi (4-25) sAmAnyalakSaNa ke bahAne hamArA abhiprAya 30 hai ki hetu meM nizcitarUpa se apane sAdhya ke sAtha pratibaddhatA yAnI avyabhicAritA honI cAhiye, sapakSa kA astitva cAhe ho yA na ho. usa meM heta kI sattA kA darzana ho yA adarzana - yaha koI mahattva 1. vedAntavAdimatanirAkaraNaM dvi0 khaNDe pRSTha 280 taH 294 madhye pR.306 taH 336 madhye dRSTavyam / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 5 sapakSa-vipakSayorhetubhAvA'bhAvayo: sarvatra nizcayA'yogAt / na hi pArthivatvAdI darzanA'darzanayoH satorapyanvaya (1) nizcayaH iti kRtakatvAdAvapi sa na syAt / tathAhi - bahulamadRSTe (STa ) vyabhicArasyApi kenacidasati pratibandhe sarvatra sarvasya na tathAbhAvAvagamo niyamanibandhanA'bhAvAt / na vA sarvadarzanA'vyApyasapakSaviparyaM ( ? ) yo hetorbhAvAbhAvau grahItuM zakyau ( ? ), yato na hetumantaH sarva eva bhAvAH sAdhyadharmasaMsargitayA'sarvavidaH pratyakSA ( : ) sAdhyaviviktA vA hetuvikalatayA, 5 adRzyatAnupalabdherabhAvA'vyabhicAritvA'yogAt / uktaM ca- [zlo0 vA0 arthA0 38] gatvA gatvA ca tAn dezAn yadyartho nopalabhyate / tadAnyakAraNAbhAvAdasannityavagamyate / / iti| yatra yatra sAdhanadharmastatra sarvatra sAdhyadharmaH yatra ca sAdhyAbhAvastatra sarvatra sAdhanadharmasyApyabhAva iti azeSapadArthAkSepeNa sapakSetarayoH hetoH sadasattve khyApanIya ( ?ye) staH / kvacideva tAdAtmya - tadutpattilakSaNasya nahIM rakhatA / sapakSa meM hetu kA rahanA aura vipakSa meM nahIM rahanA ina kA nizcaya sarvatra anumAna sthala 10 meM honA saMbhava nahIM / pArthivatva ke sAtha lohalekhyatva kA bAra bAra darzana hotA hai aura pArthivatva na ho vahA~ lohalekhyatva kA bAra bAra darzana nahIM hotA phira bhI lohalekhyatva kA pArthivatva meM anvaya nizcaya nahIM hotA kyoMki vajra meM pArthivatva hone para bhI lohalekhyatva nahIM rahatA yaha bAta maMjUra hai, lekina usa kA yaha matalaba nahIM ki kRtakatvAdi meM anityatva kA anvaya nizcaya bhI na / kRtakatva hetu meM sAdhyapratibaddhatA nirvivAda hai / - - Jain Educationa International 13 - [ hetu meM sAdhyapratibaddhatA kA nizcaya kaise ] dekhiye jisa bhAva meM prAyazaH anya kA vyabhicAra nahIM dekhA gayA, kintu anya ke sAtha usa kI pratibaddhatA pramANasiddha nahIM hai, to yaha nahIM jAnA jA sakatA ki sarva kSetroM meM usa bhAva kA yA tatsadRza sajAtIya sarva bhAvoM kA anya ke sAtha avyabhicAra hogA hI, kyoMki avyabhicAraniyama jAnane ke liye koI AdhAra vahA~ nahIM hai / sabhI asarvajJa ke darzana kA jo avyApya yAnI aviSaya haiM aise sapakSa aura 20 vipakSa meM, hetu kA anvaya aura vyatireka jAnanA zakya nahIM ( isI liye hamane kahA hai ki anumAna ke liye sapakSasattvAdi kA koI mahattva nahIM hai / ) kyoMki asarvajJa ko hetuzAlI sabhI bhAvoM kA sAdhyadharma ke sAtha avazya saMsargitA kA pratyakSa bhAna honA zakya nahIM / tathA jitane sAdhyavikala sthAna haiM ve saba hetu se bhI rahita hai aisA bhI nirNaya asarvajJa loga pratyakSa se nahIM kara skte| kAraNa, sarva sAdhyavikala sthAnoM meM kadAcit hetuvaikalya yAnI hetu anupalabdhi mAna lI jAya to vaha adRzya- anupalabdhi hai, usa se 25 sarvatra hetu-abhAva kA nirNaya nahIM ho sakatA, kyoMki adRzyAnupalabdhi meM abhAva kI avyabhicAritA kA niyamataH yoga asiddha hai / jaise ki zlokavArttika meM kumArIla vidvAna ne kA hai ( zlo. vA. arthA. 38) [ sAdhyanizvaya kA AdhAra sIrpha vyApti ] 'artha kA abhAva tabhI nirNIta ho sakatA yadi una dezoM meM punaH punaH jAne para bhI artha upalabdha na ho / ' jahA~ jahA~ sAdhanadharma ho vahA~ sarvatra sAdhyadharma rahegA, jahA~ sAdhyadharma kA abhAva hogA vahA~ sarvatra For Personal and Private Use Only 15 30 . Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 ca pratibandhasyaikasminnapi pramANato'dhigame'nvaya-vyatirekayoAptyA nizcayaH sampadyate nAnyathA tadAtmanastAdAtmyAbhAve nairAtmyaprasaGgAt, kAryasya ca svakAraNAbhimate(ta)bhAvAbhAve bhavato nirhetuktvprskteshc| uktaM ca - (pra.vA.3-39/34) svabhAve'pyavinAbhAvo bhaavmaatraanurodhini| tadabhAve svayaM bhAvasyAbhAvaH syaadbhedtH|| tathA - kAryaM dhUmo hutabhujaH, kaarydhrmaanuvRttitH| sa bhavaMstadabhAve'pi hetumattAM vilNghyet|| yasya ca kvacit dharmiNi prAgupra(pa)darzitapratibandhasAdhakaM pramANaM vRttam idAnIM vismRtam tasya tadupanyAsena tatra smRtira()dhIyate / anumeyArthaprasiddhe(ddhi)stu avinAbhAvinizcaye tata eva smaryamANAt (??) 10 pramANAt, na punadRSTAntapratibimba(bandha)grAhakaM ca prAmANyam / yadvA syAnnAdyApi (??) kvaciddharmiNi pravRttaM tasyAnumAnopanyAsakAla eva pradarzanIyamiti na tasya pratibimbagrAhipramANAnusmRtyarthaM pakSIkRtArthavyatirekavAn sAdhanadharma kA bhI abhAva rahegA - isa prakAra sakala padArthoM kA samuccaya kara ke hI sapakSa meM hetu kA sattva aura vipakSa meM usa kA asattva jAhIra karanA pddegaa| (yaha to kaise zakya hogA ? ataH) kisI eka bhI adhikaraNa meM sAdhya kA hetu ke sAtha tAdAtmya yA tadutpatti sambandha pramANamUlaka jJAta hogA to caya-vyatireka vyApti ke bala se sAdhya kA nizcaya prApta ho sakegA, anyathA nhiiN| nahIM isaliye ki sAdhyAtmA kA tAdAtmya sambandha nahIM hogA, to hetu ke sAtha AtmabhAva na hone se vaha hetu nahIM bnegaa| yadi kArya (rUpa hetu) bhI kAraNavidhayA mAne gaye bhAva ke viraha meM raha jAyegA to vaha heturUpa kArya nirhetuka yAnI vinA kAraNa utpanna ho gayA aisA svIkAranA pddegaa| pramANavArtika ke do zloko meM kahA gayA hai (3-39/34) 20 bhAvamAtra kA anusaraNa karanevAlA svabhAva (hetu meM) hogA to (usa ke sAtha) avinAbhAva jarura rhegaa| yadi (hetu meM sAdhya kI) svabhAvarUpatA nahIM hai to usa bhAva kA (hetu kA) bhI abhAva prasakta hogA kyoMki vaha usase abhinna hai / / 39 / / tathA - dhUma agni kA kArya hai kyoMki usameM kAryadharma (= kAraNa sattve sattvam tadabhAve abhAvaH) kA anusaraNa haiN| (ata eva) agni ke na rahane para bhI vaha raha jAyegA to hetumattA (= kAryatA) kA ullaMghana hogA / / 34 / / / [ hetu meM sAmAnyalakSaNaviraha ke ApAdana kA nirasana ] RjusUtrabauddha vidvAn kA kahanA hai ki hetu meM sAmAnyalakSaNa ke viraha kA ApAdana ayukta hI hai yaha uparokta carcA se spaSTa ho jAtA hai, phira bhI eka aura bAta hai - kisI pramAtA ko kisI eka dharmI meM pUrvapradarzita vyAptisAdhaka (tAdAtmyAdi sUcaka) pramANa pravRtta huaa| lekina abhI vaha usa ko vismRta ho gyaa| isa sthiti meM hama jo pratibandha kA dharmI meM upanyAsa kareMge usase usa pramAtA ko punaH usa 30 pramANa kA smaraNa jAgrata hogaa| (smaraNa hone meM to koI bAdha nahIM hai|) eka bAra pUrvajAta pramANa kA smaraNa ho AyA to usa pramAtA ko smRta pramANa se hI avinAbhAvitva kA nizcaya ho kara sAdhyArtha kI siddhi ho jaayegii| pramANa ko dRSTAnta ke pratibimba kA (yAnI dRSTAntagata sAdhyAdi kA grAhaka hama nahIM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 khaNDa-3, gAthA-5 sAdhAdidRSTAntaH pradarzanIyaH, atastatpratibandhaprasAdhakaM sAkSAdeva pramANaM prdrshniiym| tatra ca pradarzite na kiJcit dRSTAntapradarzanena, tasya caritArthatvAt / pratibimbaprasiddhau ca pramANataH sAdhyadharme satyevAnumeye hetoH sadbhAva iti kathaM tasya sAmAnyalakSaNaviraha: ? ! tathAhi- sapakSaH sAdhyadharmavAnevArtha ucyate / bAdhakapramANabalAcca vipakSA'vyApito hetuH sAdhyadharmavatve(ti) ca sAdhyadharmiNi vartamAnaH kathaM na sapakSe vRttaH yato na sapakSavyavasthA vA ? sarvamicchAvyavasthApitalakSaNaM 5 pakSatvamapAkaroti sAdhayitumiSTe, itIcchA (?) vyavasthApitatva(tvaM) pakSalakSaNasya siddhameva / sapakSatvAt (tvaM) tu tasya sAdhyadharmayogAt vastubalAyAtamiti na tat tena bAdhyate anyathA sapakSavyatirikte pakSe vartamAno hetuH vipakSA'(kSa)vRtteranaikAntikaH prasakta iti sarvAnumAnocchedaH / atha pakSIkRtaparihAreNaivA'sapakSasyApi vyavasthApitatvAt mAnate jisa se ki doSapraveza ho sake / ) hA~, jisa pramAtA ko aba taka kisI dharmI meM pUrva kathita pramANa pravRtta nahIM huA usa ke prati anumAnaprayogakAla meM hI anumAnaprayoga ke sAtha tAdAtmyAdipratibandha prasAdhaka 10 pramANa kA nirUpaNa kara denA hogaa| ataH usa ko pratibimbagrAhaka pramANa kA smaraNa karAne ke liye hama aisA koI sAdharmyAdi dRSTAnta pradarzita nahIM kareMge jo pakSIkRta artha se viruddha ho| yAnI usa pramAtA ke prati sAkSAt hI pratibandhasAdhaka pramANa pradarzita kiyA jaayegaa| usa pramANa ke upanyAsa se hI usa pramAtA ko sAdhyArtha kA anumAna ho jAyegA, phira to dRSTAnta ke pradarzana kI AvazyakatA hI nahIM hai, kyoMki usa kA kArya siddha ho gayA hai| aba barAbara dhyAna meM lo ki jaba pramANa se pratibimba siddhi ho gayI 15 to 'sAdhyadharma ke rahane para hI anumeya dharmI meM hetu kI sattA rahegI' isa prakAra sAmAnya lakSaNa prasiddha ho gyaa| phira kaise kaha sakate haiM ki hamAre kSaNikavAdamata meM hetu ko sAmAnyalakSaNa kA asambhava hai| (hamArI samyak matisphuraNA ke anusAra, saMdigdha pATha ke rahate hue hindI vivecana likhane kA prayAsa kiyA hai| jaba bhI isase acchA arthavivecana karane kA jise maukA mile aura zuddha pATha prAcIna AdarzoM se upalabdha ho jAya to adhikRta tajjJoM ko adhika saMtoSaprada arthavivecana karane ke liye anurodha hai|) 20 [sapakSa kI vyavasthA duSkara nahIM ] dekhiye - sAdhyadharmavAn artha hI sapakSa kahA jAtA hai| bAdhaka pramANa ke kAraNa jisa hetu meM vipakSAvyApitA siddha hai aisA hetu jaba sAdhyadharmavAn sapakSa meM vidyamAna rahegA to aisA hetu sapakSavRtti kyoM nahIM hogA ? athavA usa se sapakSa kA nizcaya bhI kyoM nahIM hogA ? sAdhya siddhi kI icchA ke viSayabhUta sthAna meM sAdhyasiddhi kI icchA se garbhita lakSaNa se yukta jitane bhI vyakti haiM ve saba pakSatA 25 kA puraskAra karate haiM, ataH siSAdhayiSAgarbhitatva yaha pakSa kA lakSaNa siddha hotA hai| sAdhya dharma ke yoga kI prasiddhivAle sthAna meM sapakSatva vastubhUta (vAstavikatArUpa) bala se prApta ho jAtA hai| ataH sapakSa ke dvArA pakSa meM kisI bAdha ko avakAza nahIM hai| anyathA, sapakSabhinna aise pakSa meM (sAdhyasiddhi ke pahale hI) rahanevAlA hetu yadi sapakSabhinnatA svarUpa vipakSa svarUpa pakSa meM raha jAne mAtra se (kyoMki pakSa meM sAdhya siddha nahIM hone se) anaikAntika mAna liyA jAya to dhUma se agni anumAna Adi anumAnamAtra kA viccheda 30 prasakta hogA, kyoMki sapakSabhinna hone mAtra se hI pakSa ko vipakSa ThaharAyA jAtA hai, usa meM sabhI sad hetu raha jaayeNge| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 'na pakSe vRtto' = 'sapakSavRtto, asapakSavRttitvAdanaikAntikaH / nanvevaM pakSaparihAreNa (?) sAdhyabhAvAbhAvayostadvAnva(?na)yaM heturna sAdhyadharmiNIti kathaM pakSo hetumAnapi saadhydhrmaadhyaasittvaat|| __ na hi 'yasmAda(?syA)numeye sAdhyaM vinApi bhAvaH tatsadbhAvAddharmI sAdhyadharmavAn' ityabhidhAtuM yuktam / na ca sAdhyadharmavRttivyatirekasvarUpau sapakSa-vipakSI vihAya prakArAntarasya sambhavaH yatra pakSatvaM syAt / anyonya5 vyavacchedarUpatayA sarvasya dvairAzyavyavasthiteH / hetozca pakSa-sapakSAdipravibhAgApekSayA gamakatve kAlpanikatvama numAne'pyaMgIkRtaM syAt, na vstublprvRttm| tasmAt sAdhyapratibaddhabhAvatayA hetorgamakatve sAdhyadharmiNyapi sAdhyadharmayukta eva paramArthataH sapakSAtmanyevAsau vartate iti kathaM sAmAnyalakSaNayogI na syAt ? uktaM ca "yat kvacid dRSTAnTam) tasya yatra pratibimbaH tadvidaH tasya tad gamakaM tatreti vstugtiH|" iti (hetubindu TIkAgranthe pR0 16 madhye) 10 zaMkA :- asapakSa yAnI vipakSa kI vyavasthA pakSabhUta vyaktiyoM ko alaga kara ke hI mAna lI jAya to kaha sakate haiM ki pakSa meM rahanevAlA sad hetu asapakSa (= vipakSa) vRtti nahIM hai ata eva asapakSa (= pakSa) vRtti hone mAtra se anaikAntika bhI nahIM hai| uttara :- are ! taba to pakSa ko dUra rakha kara, sAdhyavAn kA anvaya vAlA yA sAdhyAbhAvavAn kA anvayavAlA hI hetu ThaharA, sAdhyadharmI meM rahanevAlA to hetu nahIM ThaharA, phira hetumAn hone para bhI sAdhyadharma 15 se yukta hone se, kaise usa ko 'pakSa' siddha kareMge ? [ hetu kA lakSaNa sAdhya ke sAtha pratibaddhatA ] ___ aisA to nahIM kaha sakate ki anumeya (= pakSa) meM sAdhya ke viraha meM jisa kA astitva hai, usa ke hone se dharmI (pakSa) sAdhyadharmayukta hai| sAdhyadharma jisa meM rahe vaha sapakSa hai, jisa meM na rahe vaha vipakSa hai, tIsarA to koI prakAra nahIM hai jisa ko Apa 'pakSa' kaha skeNge| jo bhI padArtha eka-dUsare ke vyavacchedI 20 (= sapratipakSa) hote haiM ve saba vidhi-yA-niSedha do rAzi meM kisI eka meM antarbhUta rahatA hai| matalaba, pakSa eka kalpanA hai, usI ke Alambana se sapakSa-vipakSa ke vibhAga ke avalamba se hI yadi hetu sAdhyabodhaka banegA to vahA~ anumAna meM bhI kAlpanikatA kA hI svIkAra karanA paDegA, na ki vAstavikatA ke joza se huA praadurbhaav| sArAMza, pakSAdi kI mAthApaccI ko choDa kara itanA hI hetu-lakSaNa samajhanA cAhiye ki sAdhya se 25 pratibaddhatA (= vyAptatA) hone ke jariye hI hetu sAdhyabodhaka hotA hai, vaha jaba sAdhyadharmI meM nizcita hogA to vAstava meM to saralatA se yaha phalita ho sakegA ki sAdhyadharmayukta sapakSa meM hI vaha vRtti hai| isa prakAra. aba kahiye ki heta sapakSasattvarUpa sAmAnya lakSaNa kA yogI kaise nahIM hogA ? kisI grantha meM (pramANavinizcaya meM) kahA hai ki - "kisI eka pradeza meM jo dekha liyA gayA, usa kA jisa meM (jisa ke sAtha) pratibandha rahegA usa (pratibandha) ko jAnanevAle ko vaha usa kA (svapratibaddha 7. 'ata evAnyatroktam' ityuktvA 'yat kvacid dRSTaM tasya... vastugatiH' anyatra = vinizcaye (sambhavataH pramANavinizcayagranthe) yat = liGga kvacit = pradeze dRSTam = nizcitam tasya = liGgasya yatra = vaqyAdau tadvidaH = pratibandhavidaH tasya = vahnaH tad = liGgam tatra = 'yatra dRSTaM tatraiva nAnyatra' - iti hetabindaTTIkAgranthe pR0 16 madhye 2-3-24-25 paMktiSa / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 17 __ tato vyavasthitaM kSaNikatva-sattvayostAdAtmyAt kvacid vastuni varttamAnaM sattvaM kSaNikatvayukta eva vartate iti nAsya saamaanylkssnnaa'yogH| sattvaM ca bhAvAnAM na sattAyogalakSaNam sAmAnyAdiSvabhAvAt avyApteH, zazazRMgAdiSvati(?pi) bhAvAdativyAptezca / na ca zazazRMgAdInAmasattvAd na sattAyoga iti vAcyam, itaretarAzrayatvaprasakteH / tathAhiteSAmasattvaM sattAyogavirahAt tadvirahazcA'sattvAt iti vyaktamitaretarAzrayatvam / atha arthakriyAsAmarthyavirahAd 5 na teSAM sattAyogaH - nanu evaM yadarthakriyAsAmarthyayuktaM sattAyogastasyaiva ityarthakriyAsAmarthyameva sattvamAyAtamiti vyarthaH sttaayogH| ata eva sAmAnyAdInAmapi svarUpasattvaM arthakriyAsAmarthyAt siddham 'sat'pratyayasya sarvatrA'vizeSAt / na ca sAmAnyAdiSUpacaritaH 'sat'pratyayaH askhaladvRttitvAt / ____ utpAda-vyaya-dhrauvyena virodhAt ekasmin dharmiNyayogAt 'utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat' (tattvArtha0 5. sAdhya kA) bodhaka banegA - yaha (spaSTa) vastu sthiti hai|' - (yAnI mahAnasAdi meM dhUmAdi liMga eka 10 bAra dekhA gayA, phira vaha agni Adi ke sAtha pratibaddha hai aisA jisa ko patA calegA, usa vyakti ko dhUmAdi agni Adi kA bodhaka hogaa|) isa prakAra se hetulakSaNa nizcita hone para yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki tAdAtmya ke jariye sattva kSaNikatva ke sAtha pratibaddha hai, ataH jisa vastu meM sattva rahegA, kSaNikatva se yukta ho kara hI rhegaa| niSkarSa, hetu meM sAmAnyalakSaNa kA ayoga nahIM hai| [ naiyAyikakalpita sattAlakSaNa kA nirasana ] padArthoM kA sattva bhI naiyAyika kI taraha sattAsAmAnya ke sambandha se prayukta nahIM hai, kyoMki sAmAnyAdi meM bhI padArtha hone ke jariye sattva to hotA hai kintu vaha sattAsAmAnyasambandharUpa na hone se avyApti doSa lgegaa| tathA zazazRMgAdi meM sattva na hote hue bhI sattAsAmAnyasambandha (vyApaka samavAya) raha jAne se ativyApti doSa prasakta hai| aisA mata kahanA ki - 'zazazaMgAdi to asata hai una meM sa raha sakatA ata eva ativyApti nahIM hogI' - kyoMki taba itaretarAzraya doSa prasakta hogaa| dekhiye - pUchA jAya ki zazazRMgAdi kyoM asat hai - uttara hogA ki sattAsambandha nahIM hai| sattAsambandha kyoM nahIM - to uttara deMge ki asat hai isliye| matalaba, spaSTa hI anyonyAzraya prasakta hogaa| [sattA kA sahI lakSaNa arthakriyAsAmarthya 1 __yadi kaheM - asat hai isaliye nahIM kintu arthakriyAsAmarthya se vaMcita hone ke kAraNa zazazRMgAdi 25 meM sattAsambandha nahIM hai - aba anyonyAzraya Tala gyaa| nahIM, isa DhaMga se to, jo arthakriyAsAmarthyaviziSTa hotA hai usI meM hI sattAsambandha hotA hai| ataH (yAnI samaniyata padArthoM kA aikya hone se) phalita yaha huA ki arthakriyAsAmarthya yahI sattA hai, na ki sattAsAmAnya kA sambandha (yAnI sattAsambandha nirarthaka hai)| isI liye to sAmAnyAdi meM bhI, 'sat-sat' aisA anuvRtti pratyaya prasiddha hone se, arthakriyAsAmarthyarUpa svarUpa sattva siddha hogaa| sAmAnyAdi meM 'sat' ityAkAra pratIti aupacArika nahIM mAnI jA sakatI, kyoMki yaha 30 pratIti skhalanAgrasta yAnI bAdhita nahIM hai| [ utpAdAdirUpa sattvalakSaNa kI samIkSA ] jainamata ke anusAra sattva kA jo yaha lakSaNa kahA gayA hai - utpatti-nAza-sthairyayuktatva, vaha bhI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 29) ityetadapi sattvalakSaNamayuktam / atha kathaMcid utpAda - vyayau kathaMcid dhrauvyam ityabhyupagamaH / naitat, yato yathotpAda-vyayau na tathA dhrauvyam, yathA ca dhrauvyaM na tathotpAdavyayau iti kathamekaM vastu yathoktalakSaNayuktaM bhavet ato'rthakriyAsAmarthyameva sattvamakSaNikAt krama- yaugapadyavirodhAd vyAvarttamAnaM kSaNika evAvatiSThate iti, tadAtmatAM kathamatikrAmet ? tanna vizeSalakSaNasyApyayogaH ( 5 / 2-4 ) / tasmAt 'yat sat tat kSaNikameva, 5 santi ca dvAdazAyatanAni' iti kSaNikatAyAmidamanumAnam / atra ca paJcasya ( ? su) rUpAdiSvadhyakSataH sattvasiddhiH / mano-dharmAyatanayo: svasaMvedanataH skandhatrayasvabhAvatva (?) dharmAyatanasya saMskAraskandhasya ca viprayuktasyAbhAvAt cakSurAdi (ca?) paJcasvanumitye(te) statkAryavijJAnasya kAdAcitkatayA karaNAntarasApekSatvasiddheH dezAdiviprakRSTeSu ca sarvapadArtheSu abhyupagamaviSayeSu prasaGgamukhena sattAyAH kSaNikatAsAdhana (m) vyApyasadbhAve vyApakasya niyatasaMnidhitvA (t) vyApakAbhAve ca 10 samIcIna nahIM hai, kyoMki utpatti-nAza kA sthairya ke sAtha spaSTa virodha hai evaM eka dharmI padArtha meM eka sAtha tInoM kA astitva bhI zakya nahIM / yadi kaheM ki 'jainamata meM padArthoM meM kathaMcit sApekSabhAva se hI utpAda-vyaya-sthairya kA samAveza mAnA gayA hai, taba virodhAdi doSasambhava nahIM hai' to yaha ayukta hai| kAraNa, eka hI vastu meM jisa prakAra ( jisa kAla meM ) utpatti - nAza hote haiM usI prakAra ( usI kAla meM) sthairya kA honA sambhava nahIM ( virodha hone se ) / evaM jisa prakAra eka vastu (jisa 15 kAla meM) sthairya rahegA usI prakAra ( usa kAla meM viruddha hone se ) utpatti - nAza nahIM raha skte| Akhira aura kisI taraha sattva kI vyAkhyA saMgata nahIM hone para, arthakriyAzakti ko hI 'sattva' mAnanA nyAyocitta hai / aisA sattva akSaNika meM nahIM ho sakatA, kyoMki taba prazna AyegA akSaNika bhAva kramazaH arthakriyA sampanna karegA yA eka sAtha ? donoM hI pakSa meM virodha spaSTa hone se Akhira akSaNika se pallA chur3A kara arthakriyAzakti rUpa sattva ko kSaNika padArtha meM hI vizrAma karanA paDegA / isa prakAra, sattva 20 hetu kSaNikatAtmakatva (yAnI kSaNikatA ke sAtha tAdAtmya) kA atikramaNa kaise karegA ? niSkarSa hetu ke svabhAvAdi vizeSa lakSaNa kI bhI anupapatti nahIM hai / RjusUtrAlambI bauddha mata meM 12 padArtha mAne gaye haiM jinheM dvAdaza Ayatana kahA gayA hai, una sabhI meM arthakriyAtmakazaktisvarUpasattva ke rahane se, 'jo sat hotA hai vaha kSaNika hotA hai| bAraha Ayatana sat hai' isa prakAra se kSaNikatA kA anumAna karanA bahuta sarala hai / 25 - Jain Educationa International - [ pratyakSa se kSaNikatvasiddhi kI carcA ] bauddhadarzana meM rUpAdi pA~ca viSaya + netrAdi pA~ca indriya + mana aura dharmAyatana ye jo bAraha AyatanoM kA nirUpaNa hai, una meM se rUpa - rasAdi pA~ca skandhoM meM sattva kI siddhi to pratyakSataH hotI hai / manaH skandha aura dharmAyatana kI siddhi svasaMvedana se kI jA sakatI hai| ('skandhatrayasvabhAvatva' itane aMza kA vivaraNa pAThAzuddhi ke kAraNa zakya nahIM / ) dharmAyatana se saMskAraskandha pRthak na hone se eka kI siddhi For Personal and Private Use Only -- - 7. cakkhAyatanaM, rUpAyatanaM, sotAyatanaM, saddAyatanaM, ghAnAyatanaM, gandhAyatanaM, rasAyatanaM, kAyAyatanaM, phoTTabbAyatanaM, manAyatanaM, dhammAyatanaM ti / / visuddhimaggo pR. 334 / / tathA paJcendriyANi zabdAdyA viSayA paJca mAnasam / dharmAyatanametAni dvAdazAyatanAni ca / / SaD da0 samu0 kA0 8 / / . Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 19 vyApyasyApyabhAvAt cakSurAdi-dhvanInAM san(t)zabdasya ca pravRttinimittabhedAdarthabhedataH paramArthato bhedAbhAve'pi na dharmiNa eva hetutA, paarmaarthikruupsyaa'vaacytvaat| vikalpAvabhAsinamevArthaM dhvanayaH pratipAdayanti 'kSaNika'zabdasyApi (a)kSaNikasamAropavyavacchedaviSayatayA na 'sat'zabdArthato'bhinnArthateti tadvAreNApi na prtijnyaarthekdeshtaa(m?)| anvayAdinizcayastu prtibndhnishcaaykprmaannnibndhnH| sa ca tAdAtmyalakSaNa: pratibandhaH svabhAvahetoH pramANanibandhanaH / hone para dUsare kI bhI (saMskAraskandha kI) siddhi ho gyii| cakSu Adi pA~ca indriyoM kI anumAna se siddhi kara lene para usa ke kArya ke rUpa meM vijJAnaskandha kI siddhi isa liye zakya hai ki vijJAna kAdAcitka hotA hai, ata eva indriya uparAMta anya karaNa (mana) kI sApekSatA se vijJAna kI niSpatti hotI hai| ina sabhI meM sattva hetu se kSaNikatA kI siddhi kI jA sakatI hai| [sattva hetu se parokSa bhAvoM meM kSaNikatvAnumAna kI carcA ] __pratyakSa yA svasaMvedana se jina prameyoM kI siddhi zakya nahIM hai - jaise dUra kSetra meM rahe hue, yA svabhAva se hI parokSa (atIndriya) ho - aise sabhI padArthoM jo ki bhinna bhinna darzanoM meM mAna liye gaye haiM una meM prasaGga (aura viparyaya arthAt anvaya aura vyatireka) ke bala se sattA ke AdhAra para kSaNikatA kI siddhi kI jA sakatI hai| sattA vyApya hai kSaNikatA kii| ataH prasaMgApAdana se una prameyoM meM mAnya sattA rUpa vyApya se niyatasaMnihita honevAlI arthAt vyApaka kSaNikatA kI siddhi hotI hai| tathA jahA~ vyApaka 15 kA abhAva hotA hai vahA vyApya bhI nahIM hotA (isa viparyaya ke dvArA nitya mAne gaye AkAzAdi se sattva kI nivRtti hotI hai|) prazna :- 'cakSu' Adi varNAnupUrvIrUpa zabdoM meM kSaNikatA kI siddhi kaise hogI ? yadi vahA~ hetu prayoga meM 'sata' zabda kA (sattvAta isa taraha) prayoga kareMge to Akhira zabdoM kI kSaNikatA kI siddhi ke liye zabda ko hI hetu karane se, yAnI paramArthata donoM meM bheda na hone se pakSa aura hetu ke aikya kA doSa 20 prasakta hogaa| uttara :- cakSu Adi evaM sat - ye sabhI zabda zabdatvena eka hone para bhI una meM cakSaNa - rasanAdi pravRttinimitta bhinna bhinna haiM, isa taraha una zabdoM meM arthabheda spaSTa hai, arthabhedaprayukta bheda zabdoM meM raha jAne se aba dharmI (cakSu Adi zabda) aura 'sat' zabda meM dharmI-hetu ke aikya kA doSa prasakta nahIM hai| prazna :- kSaNikazabda jo sAdhyavAcaka hai aura 'sat' zabda hetu kA vAcaka hai, Akhira vAcaka zabda 25 hI sAdhya aura hetu hai, yahA~ bhinnatA na hone se sAdhya-hetu ke aikya kA doSa kyoM nahIM hogA ? [zabda paramArthataH arthavAcaka nahIM hotA ] uttara :- pahale yaha dhyAna meM rakha lo ki zabda kabhI bhI pAramArthikarUpa se artha kA bodhaka nahIM ho sakatA kyoMki zabda kA artha ke sAtha tAdAtmya yA tadutpatti koI sambandha nahIM hai| zabda to kevala kalpita artha kA hI bodhaka hotA hai| isa sthiti meM 'kSaNika' zabda akSaNika samAropa kI vyAvRtti ko 30 evaM 'sat' zabda asat samAropa vyAvRtti ko viSaya karatA hai| yahA~ donoM vyAvRtti bhinna hone se vyAvRttibheda dvArA sAdhyazabda se hetuzabda kI bhinnArthatA (yAnI 'sat' zabdArthatA se 'kSaNika' zabdArthatA meM bhinnArthatA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 nanu kSaNikatvasya pratyakSeNA'nizcayAt kathaM tattAdAtmyaM svabhAvahetoH pratyakSapramANataH siddham ? atha 'kRtakA vinAzaM prati anapekSatvAt tadbhAvaniyatA yato bhAvAH' ityanumAnasiddhaM tattAdAtmyam - naitat, yato nirhetukatve'pi vinAzasya yadaiva ghaTAdayo nAzamanubhavantaH pratIyante tadaiva teSAmasau nirhetukaH syAt nAnyadeti kathaM kSaNavizarArutA bhAvAnAm ? atha ekakSaNabhAvitvena bhAvasyotpatteH prAgapi vinAzasaMgatiH / nanu 5 yathaikakSaNasthAyitvenotpattiH svahetubhyaH, tathA'nekakSaNasthAyitvenApi sA'viruddhA / dRzyante hi vicitrazaktayaH spaSTa hai / ata eva pratijJArtha (yAnI sAdhya) kI ekadezatA kA hetu meM prasaJjana zakya na hone se koI doSa nahIM hai| prazna :- sattva hetu meM sAdhya kSaNikatA ke anvaya, Adizabda se vyatireka kA nizcaya kisa pramANa se kareMge ? 10 15 20 uttara :- ( tAdAtmyAdi) pratibandha ( sAdhya kA hetu ke sAtha sambandha) kA nizcAyaka jo pramANa hogA usI se anvayAdi kA bhI nizcaya phalita hogA / yahA~ sattva hetu meM kSaNikatva sAdhyakA tAdAtmya rUpa pratibandha, svabhAvahetu (sattva) ke sAdhaka pramANa se hI gRhIta hotA hai / [ sattvasvabhAvahetu meM kSaNikatva ke tAdAtmyapratibandhanizcaya para prazna ] aba bauddha ke sAmane pUrvapakSI dIrgha prazna khaDA kara rahA haiM - nanu... se lekara atra kecit (22-8) taka.. prazna :- jaba kSaNikatva kA pratyakSa se nizcaya nahIM hotA taba svabhAvahetu ( sattva) meM pratyakSapramANa se usa kA tAdAtmya pratibandha bhI kaise siddha hogA ? uttara meM yadi kahA jAya ki kRtaka bhAva vinAza ke liye hetu Adi kI apekSA nahIM rakhate isI liye kSaNikasvabhAva se vyApta hone cAhiye to isa anumAna se kSaNika kA tAdAtmya siddha hogA / yaha samucita nahIM hai kyoMki vinAza bhale hetunirapekSa ho, phira bhI ghaTAdi bhAva jisa pala meM nAzakavalita 20 dikhate haiM usI pala meM hI una kA nirhetuka nAza hotA hai usa ke pahale nahIM aisA mAna sakate haiM phira bhAvoM kI kSaNikatA kaise svIkAranA ? yadi yahA~ kaheMge 'ki bhAva kI utpatti ekakSaNajIvitva garbhita svarUpa se hI hotI hai / ata eva jisa pala meM una kA nAza dIkhatA hai usa ke pahale bhI dUsarI kSaNa meM nAza mAnanA saMgata hai / ' to aisA bhI mAna sakate haiM ki apane hetuoM se bhAvoM kI utpatti ekakSaNajIvitva kI taraha anekakSaNajIvitvagarbhitasvarUpa se bhI hotI hai, isa meM koI virodha nahIM / bhinna bhinna bhAvoM kI 25 utpAdaka sAmagrI taraha taraha kI zakti dhAraNa karatI dikhatI hai to tathAvidha sAmagrI se anekakSaNajIvitva bhI ho sakatA hai| yadi Apa tarka kareM ki ' kahA~ bhI kisI bhI kAla meM ( na ki dUsare pala meM hI ) bhAva kA vinAza ho sakatA hai' to yaha bhI mAnanA paDegA ki tatkAlIna vinAza ko tatkAlasvarUpa dravya kI apekSA rahatI hai, phalataH bhAvoM ke vinAza meM anya nirapekSatA kI hAni prasakta hogI ' to yaha tarka galata hai kyoMki kisI bhI pala meM vinAza ho, vahA~ avarjanIya saMnidhi ke kAraNa koI bhI kAla upasthita 30 rahe, lekina vinAza meM usa kI apekSA na mAne to koI hAni nahIM hai / agara Apa aisA svIkAra nahIM -- - - For Personal and Private Use Only - 1 . yadbhAvaM prati yannaiva hetvantaramapekSate / tat tatra niyataM jJeyaM svahetubhyastathodayAt / / nirnibandhA hi sAmagrI svakAryotpAdane yathA / vinAzaM prati sarve'pi nirapekSAzca janminaH / / (tattvasaMgrahe kA0 354 - 355 ) / tathA prAmANyacarcAyAmeSA vyAptiH prathama khaMDe 411 madhye dRzyA / Jain Educationa International . Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 5 sAmagryaH / na ca yadi kvacit kadAcit vinAzodbhave (vaH ) tadA tatkAladravyApekSatvAd anyAnapekSatvahAni: iti vaktavyam, vinAzahetvanapekSatvenAnapekSatvAt, anyathA dvitIye'pi kSaNe vinAzo na syAt ttkaalaadypeksstvaat| na ca krama-yaugapadyAbhyAM sAmarthyalakSaNaM sattvaM vyAptam kramA'kramanivRttau ca nityAt sattvaM nivarttamAnaM kSaNikeSvevAvatiSThate iti sattvayuktasya kRtakatvasya gamakatvam / yataH kSaNikatve sati kramAkramapratipatterasaMbhava eva / tathAhi - yena jJAnakSaNena tatpUrvakaM vastu pratipannaM na tenottarakAlabhAvi, yena cottarakAlasaMgataM na tena 5 pUrvakAlAlIDhamiti kathaM kramapratIti: ? yopi pUrvavastu-prItya (pratItya) nantaramaparasya grAhakaH sa kramagrAhI bhavet / tathA ca kSaNikatvamasya syAt, bauddhasya ca kAla eva nAstIti kathaM tasya kramagrahaH ? bhinnakAlavastvagrahA ( ?he) kAlAbhAve cAnekavasturUpa eva krama ( : ) / tathA, nityasyApi kramakartRtvaM na virudhyate / yathA ca nityasya kramakartRtvAdanekarUpatvAt( ? tvaM) tathA kSaNikasyApi syAt / atha kSaNavad dvitIye kSaNe nityasyApyabhAvo bhavet kAryAbhAvAt / ayuktametat, kAlAbhAvAt bhavanmatena / 10 bhavatu vA grahastathApi kathaM kramAkramAbhyAM sattvasya vyAptiH, krama-yaugapadyavyatiriktaprakArAntareNApyarthakriyAsaMbhavAt / kareMge to phira jaba dUsare hI kSaNa meM bhAva kA vinAza svIkArane para, dvitIyakSaNakAla kI apekSA Apa ko bhI svIkAranI paDegI, phalataH kSaNikavAda meM bhI vinAza meM kAladravyasApekSatA hone se anyanirapekSatva kI nAza meM hAni prasakta hogI / dvitIyakSaNasApekSatA nahIM mAneMge to dvitIyakSaNa meM bhAva kA nAza nahIM ho sakegA / 15 [ kSaNika bhAva ke sAtha kramAdi kA mela aghaTita ] ( mukhya prazna cAlu hai - ) yadi kahA jAya 'arthakriyAsAmarthyarUpa sattva kA kramazaH yugapad vA kAryakAritva anyatara) vyApaka / nitya vastu meM yaha anyatarasvarUpa vyApaka ghaTatA nahIM hai, ataH sattvarUpa vyApya nitya meM nahIM ho sktaa| to phira kSaNika bhAvoM meM hI vaha rahegA / ata eva kRtakatva bhI sattva ke sAtha raha kara anityatA kA ( kSaNikatA kA) jJApaka bana sakatA hai / ' isa ke niSedha meM hama kahate haiM ki 20 aisA nahIM ghaTa sakatA, kyoMki kSaNika vastu ke sAtha krama- akrama pratIti kA mela hI baiTha nahIM sakatA / kaise yaha dekhiye jisa jJAna kSaNa se pUrvakAlIna vastu kA grahaNa kiyA hai usa se uttara kSaNa kI vastu kA grahaNa azakya hai uttarakAlIna vastugrAhaka jJAna kSaNa se pUrvakAlIna vastu kA grahaNa azakya hai ataH pUrvAparabhAvasvarUpa krama kA grahaNa hI kSaNikapakSa meM asaMbhava hai| jo pUrvakSaNavarttIvastugrAhaka ho kara uttarakSaNa kA grAhaka hogA vahI kramagrAhI bana sakegA, taba ( svayaM anekakSaNavarttI ho kara ) vastu kI kSaNikatA ko 25 prasiddha kara sakatA hai, kintu bauddhamata meM kramagrahaNa kA isa liye bhI asaMbhava hai ki usa ke mata meM kAla jaisA padArtha hI nahIM / ( tattvasaMgraha paMjikA zlo0 114-15 meM kAla padArtha ke asvIkAra kI sUcanA spaSTa kI gayI hai / ) - Jain Educationa International -- 21 [ kramAkrama ke vinA bhI arthakriyA kI sambhAvanA ] yadi kaheM 'nitya bhAva ke liye dUsare kSaNa meM koI bhI kArya zeSa na rahane se dvitIyakSaNa meM usa 30 kA abhAva ho jAnA cAhiye jaise ki kSaNa kA / ' to yaha bhI galata hai kyoMki Apa koI padArtha hI nahIM hai| mAna lo ki Apa ke matAnusAra kAlasaMjJaka mata meM kisI taraha krama akrama graha kara liyA, phira bhI For Personal and Private Use Only . Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 na ca prakArAntarAbhAvanizcayo dRzyAnupalambhAt / tato viziSTadezAdAvevAbhAvanizcayaprasakteH na sarvatra sarvadA vA / nApyadRzyAnupalambhAt tada(?)bhAvanizcayaH, tasya sNdehhetutvaat| tasmAt nityeSu kramA'krama()'yoge'pi sattvA'nivRtteH kathaM sattvasya kSaNika(sva)bhAvatvaM pramANataH siddham yenA'nvaya-vyatirekanizcayo bhaveta ? yadyapi kramA'kramAbhyAM sattvasya vyAptiH prakArAntarAbhAvAt siddhA tathApi kramA'kramA'yogo na nityeSu 5 pratyakSAdinA siddhaH, nityAnAmatIndriyatvAt / tadasiddhau na teSu sattvanivRttisiddhiH, tadasiddhau ca na sattvasya kSaNikasvabhAvatvasiddhiH / kiJca, sattvAt krama-yogapadyAnumAnaM syAt tAbhyAM tasya vyAptatvAd na tu kSaNikatvAnumAnam tatra kramakartRtvA'saMbhavAt iti / atra kecit pratividadhati- pratyakSasiddhe eva krm-yogpdye| tathAhi- sahabhAvo bhAvAnAM yogapadyam kramA'kramAnyatara ke sAtha sattva kI vyApti kI siddhi kaThina hai, kyoMki saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki 10 krama yA akrama ke vinA bhI arthakriyA niSpanna ho| yadi ina donoM ke vinA koI tRtIyaprakAra nahIM hone se vyApti mAna lI jAya to yaha samucita nahIM, kyoM ki tRtIyaprakAra ke abhAva kA nizcaya kaise hogA ? yadi dRzya hone para bhI anupalabdhi ke dvArA nizcaya kareMge to jisa deza-kAla meM usa kI anupalabdhi hogI vahA~ hI tRtIyaprakAra kA abhAva nizcita hogA, sarvakAla-sarvadeza meM to nahIM hogaa| adRzya hone para bhI anupalakhi bdha se tRtIyaprakArAbhAva kA nizcaya kareMge to yaha nizcaya sadA ke lie saMdehahetu banA rahegA ki 15 tRtIyaprakArAbhAva adRzya hone se anupalabdha rahatA hai yA usa kA astitva na hone se ? isa carcA kA sAra yahI nikalegA ki nityapadArthoM meM kramAkrama ubhaya na ghaTane para bhI sattva kA abhAva nahIM hotaa| to Apane kaise bola diyA ki 'sattva kA kSaNikatAsvabhAva pramANasiddha hai' jisake AdhAra se anvaya-vyatireka kA nizcaya kiyA jA sake ? [nitya padArtha meM kramAkramayogAbhAva saMdehagrasta ] 20 are mAna liyA ki kramA'krama se bhinna tRtIya prakAra nahIM hai ataH kramAkrama ke sAtha sattva kI vyApti bhI siddha honA mAna le, phira bhI nitya padArthoM meM kramAkrama kA viraha kisa pramANa se siddha kareMge ? nitya vastu meM to vaha atIndriya hai isa liye pratyakSAdi se usa kI siddhi kI AzA rakha nahIM skte| kramaakrama siddha huye binA nitya bhAva se sattva kI vyAvRtti bhI siddha nahIM hogii| nitya se sattvavyAvRtti kI asiddhi ke rahate hue sattva meM kSaNikatvasvabhAva kI siddhi duruha rhegii| 25 yaha bhI dhyAna meM lijiye ki sattva se to sIrpha kramAkrama kI hI anumAnataH siddhi hogI kyoMki una ke sAtha usa kI vyApti hai, kSaNikatvAnumAna sattva se siddha nahIM ho sakatA kyoMki kSaNika bhAva meM kramikakartRtva kA sambhava hI nhiiN| to kramikakartRtva ke na rahane se kSaNikatA ke sAtha sattva kI vyApti ke na hone para sattva se kSaNikatA kA anumAna kaise AkAra legA ? - kSaNikatvavirodhI pakSa (prazna) nirUpaNa smpuurnn| 30 [kSaNikavAdI kA uttara - krama kI vyAkhyA evaM samIkSA ] ____ akSaNika padArthavAdI ke bayAna kI aba kSaNikavAdI kI ora se pratikriyA prastuta kI jAtI hai - yaha jo abhI Apane kahA ki kramAkramayoga (nityoM meM) pratyakSAdi se siddha nahIM hai - hama kahate haiM ki Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 23 kramastu puurvaaprbhaavH| sa ca kramiNAmabhinnaH ekapratibhAsazca ttprtibhaasH| athaikapratibhAsAnantaramaparasya pratibhAsaH kramapratibhAsaH na tvekasyaivAtiprasaGgAt / evametat, kintu yadaikapratibhAsa: na tadA parasya, tadA tatpratibhAse yogapadyapratibhAsaprasakteH / tasmAt kramiNoH pUrvAparajJAnAbhyAM grahaNe tadabhinnakramo'pi gRhIta eva / kevalaM pUrvAnubhUtapadArthA''hitasaMskAraprabodhAt 'idamasmAdanantaramutpannam' ityAdivikalpaprAdurbhAve kramo gRhIta iti vyvsthaapyte| krama(?mi)Noprehe'pi kathaJcidAnupUrvyA vikalpAnutpatto kramagrahavyavasthApanA'yogAt / ata 5 eva kramiNAmekagrahe'pi na kramagraho vyvsthaapyte| ___api ca kathaM kAlAbhyupagamavAdino'pi kramagrahaH sarvakAryANAmekakAlatvAt ? na ca bhinnakAlakAraNopAdhikramAt kAryakramo yuktaH, kAlasyA'bhinnatvenAbhyupagamAt (na) tadyogAt bhAvAnAM kramasadbhAva iti| na ca pUrvApararUpatvAt 'kAlaH kramavAn' iti vaktavyam, yatastasyApi yadyaparakAlApekSaH kramaH tadA'navasthAprasaktiH / atha svarUpeNa tasya kramaH, tathA sati kAryANAmapi bahUnAmasahAyAnAM kramo bhavet / asmAkaM tu lokapratItyA 10 pratyakSasiddha hai| kaise yaha dekhiye - yaugapadya kA artha hai padArthoM kA (kAlika) sahabhAva / krama kA artha hai (kAlika) pUrvAparabhAva / kramika bhAvoM kA pUrvAparabhAva kramikoM se abhinna hI hotA hai| kisI eka kramikabhAva kA pratibhAsa kramapratibhAsarUpa hI hotA hai| zaMkA :- are ! eka kA pratibhAsa hI kramapratibhAsa kaise ho sakatA hai ? phira bhI mAneMge to ekapratibhAsa se sAre jagat kA pratibhAsa mAnanA pddegaa| ataH eka bhAva ke pratibhAsa ke anantarakSaNa meM dUsare bhAva 15 kA pratibhAsa - ise hI krama-pratibhAsa mAnanA pdd'egaa| uttara :- ThIka hai Apa kI baat| lekina jaba eka kA pratibhAsa jisa kAla meM hotA hai usa kAla meM dasare kA nahIM hotA - yahI usa kA matalaba hai| agara eka hI kAla meM donoM kA pratibhAsa hotA taba to pratibhAsoM meM samakAlInatA kI prasakti hogii| hama kahanA cAhate haiM ki jaba pUrvAparabhAvApanna jJAnoM se kramikoM kA grahaNa hogA, tabhI (na ki kisI eka kA) una do se abhinna krama bhI gRhIta ho jAtA 20 hai - yaha nizcita bAta hai| yadi kramikoM kA grahaNa hone para bhI kramazaH una ke pIche saMyogavaza vikalpoM kA janma nahIM hogA, to kramagrahaNa kA nizcaya bhI ho nahIM paayegaa| hamane isI liye spaSTa kiyA hai ki kramika bhAvoM meM kisI eka kA grahaNa hogA (na ki pUrvAparabhAva se donoM kA) to bhI kramagraha kA nizcaya nahIM hogaa| [ svatantrakAlatattvavAdI ke mata meM kramagrahaNa praznagrasta ] aura eka prazna hai - kAlatattva svIkArane para bhI vaha eka tattva svarUpa hone se (apane meM koI svataH bheda na hone se) sakala kAryoM meM krama kA bodha kaise hogA ? yadi kaheM ki - 'atItAdibhedagarbhita kAlarUpa kAraNAtmaka upAdhi bhedoM ke krama se kAryoM meM bhI krama ghttegaa|' - vaha ayukta hai, kyoMki kAla ko to Apa akhaNDa ekadravyarUpa bhedavihIna mAnate haiM phira bhinnakAlopAdhi kA sambhava kaise ? phira usa ke yoga se bhAvoM kA krama bhI kaise ghaTa sakatA hai ? yadi kaheM ki - pUrvAparabhAvagarbhita hone se kAla 30 bhI kramika hai - to yaha kathana vyartha hai, kyoMki kAla to akhaNDa eka hone se usa meM koI pUrvAparabhAva ho nahIM sakatA, taba aura koI upAdhibhUta anya kAla DhU~DhanA paDegA jisa ke sAMnidhya se kAla meM pUrvApara 25 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 'pUrvAhNa' AdipratyayaviSayo mahAbhUtavizeSaH kAlostyeva tadbhedAt kramAdipratItiryuktaiva / nApi nityasya prakArAntareNa kartRtvasaGgatiH / yataH ekadezakAryakAraNAneka - ( ? ) karaNe anyadA prakArAntareNa karaNe'GgIkriyamANe vastunaH svabhAvabhedAt bhedaprasaktiriti naikatvam, punaH punaH kAryakaraNe ca krama eva na prakArAntarasambhavaH / na ca prakArAntareNa 'naikadA kAryaM karoti punaH punazca karoti' 5 ityevaM karaNamabhyupagantavyam bhAvasyA'vastutvaprasakteH sarvadA'kartRtvAt / atha 'ekadA kAryaM karoti punaH punazca na karoti' iti prakArAntareNa karaNamabhimataM tathApi (na?) yadA na karoti ( na ? ) tadA'vastutvameva prasaktam / tasmAt 'ghaTAdiH padArtho'kriyAkArI kramAkramAbhyAM pratyakSasiddha: ( yadyapi ) sa evAyam' iti jJAnAdakSaNikazca pratIyata eva' ( kintu ) tasyaikakAryakaraNaM prati yat sAmarthyaM tat tadaiva na pUrvaM na pazcAt tatkAryAbhAvAt, sAmarthyaM tu tato'vyatiriktameva, uttarakAryotpattAvapyevaM draSTavyamiti sAmarthyabhedena padArthabhedAt 10 bhAva ghaTAyA jA ske| phira usa kAla meM bhI pUrvAparabhAva vyavasthA karane ke liye anya eka kAla kI kalpanA, isa taraha aprAmANika kalpanA kA anta nahIM AyegA / yadi anyakAla sAMnidhya rUpa sahAyaka ke badale mukhya kAla meM svarUpataH pUrvAparabhAva mAna liyA jAya to usa ke badale jina bhAvAtmaka kAryoM meM pUrvAparabhAva siddha karanA haiM una meM bhI mukhya kAla sahAya ke vinA svarUpataH hI pUrvAparabhAva mAna lene se apane Apa kramavyavasthA ho jAyegI / ataH svatantra mukhya kAla 15 mAnane ke badale hamAre mata meM to yahI bAta hai ki loka samAja meM jo pUrvAhNAdi pratIti hotI hai usa kA viSayabhUta koI pUrvAhNa- aparAhNAdi mahAbhUta hai ( jo ki prasiddha hI hai) jisa kI 'kAla' saMjJA kI gayI hai aura aise mahAbhUta to aneka haiM ataH una ke bheda se pUrva - apara Adi bhinna bhinna bhAvoM meM krama kI pratIti saMgata hI hai| [ nityavAdIpakSa meM anyaprakAra ke kartRtva kI asaMgati ] kramAkrama ke vinA nityapadArtha meM anya kisI prakAra se kartRtva kI saMgati sambhava nahIM hai| kAraNa yaha hai ki nitya padArtha eka deza meM jisa prakAra se kArya karegA anya deza meM usI prakAra se kArya karane kA mAneMge to dezaaikya prasakta hogA, anya prakAra se kArya karegA to svabhAvabheda se vastubheda kI Apatti hogI / isI taraha kAla bheda se svabhAvabhedApatti bhI samajha lenA / isa se phalita huA bhinna kAla meM vastu eka nahIM hai| yadi kahA jAya ki nitya bhAva bAra bAra kArya karatA rahegA to yahA~ krama se hI 25 kArya huA, tIsarA to koI prakAra nahIM aayaa| yAnI krama se kArya karane para bhinnasvabhAvatA se vastubheda prasakta hai / yadi aisA kaheM ki 'kramaakrama uparAMta tIsarA prakAra yaha hai ki eka bAra kArya karatA nahIM kintu karatA hai jarUra bAra bAra / ' to yaha asaMgata hai, kyoMki jo eka bAra kArya nahIM karatA vaha kabhI bhI kArya kara nahIM sakatA, yAnI sarvadA akartA bane rahane se bhAva meM avastutva prasakta hogA / yadi kaheM ki 'tIsarA prakAra aisA hai bAra bAra nahIM karatA, eka bAra jarura karatA hai / ' to bhI jaba karatA 30 hai taba to vastu hai kintu jaba nahIM karatA usa kAla meM asattva prasakta rahegA / [ kSaNika bhAva meM kramAkrama kA niyama susaMgata 20 1 Jain Educationa International - phalataH yaha pratyakSasiddha huA ki ghaTAdi padArtha krama - akrama (anyatara) prakAra se hI arthakriyAkArI hai / - For Personal and Private Use Only . Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 25 kathaM na kSaNika eva kramA'kramayorniyamaH ? ato yatra sattvaM tatra kramAkramAvapratItAvapi kssnniktvprtiitirev| ya eva kSaNike kramAkramayorniyamo nityepyayameva(?pyevameva) na(?tad) yogH| tato ghaTAdau yadetannityatvaM pratItiviSayatvenAdhyavasitaM tat sattvaviruddhamiti kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodho nityasya siddha ucyte| yathA ca dRSTeSu ghaTAdiSu kSaNikatvavyAptaM sattvaM tathA'dRSTeSvapyavizeSAditi sarvopasaMhAreNa vyAptimavagatya yathA yathA teSu sattvaM nizcIyate tathA tathA 5 kSaNikatvAnumAnam / yatra ca sattvA'nizcayaH tatra sattvAzaGkayA zazaviSANAdiSviva na kSaNikatvapratItiranyatra prsnggsaadhnaat| na ca tatrApyanumAnavaiyarthyaM bAdhakapramANAdevAkSaNikatvasya nizcitatvAt iti vAcyam, prAg gRhItavyAptikasya hAlA~ki vaha 'yaha vahI hai' isa pratIti se akSaNika bhAsatA hai, kintu eka kArya karate samaya usa meM jo sAmarthya hai vaha usa kSaNa meM hI ho sakatA hai, pUrva yA pazcAt kSaNoM meM nahIM,kyoMki pUrvottara kSaNo meM usa 10 kA koI kArya upalabdha nahIM hotaa| sAmarthya bhI usa padArtha kA abhinna svarUpa hI hai| uttarakAlIna kAryotpatti meM uttarakAlIna sAmarthya hI kAryakArI banegA, na puurvkaaliin| tathA vaha sAmarthya bhI uttarakAlIna padArtha kA abhinna svarUpa hI hai| ataH phalitArtha yahI nikalegA ki pUrvottarakAlIna sAmarthyabheda hone se padArtha bhI badala jAtA hai - to aba aisA kahane meM kyA doSa hai ki kramAkrama kA niyama kSaNika vastu ke sAtha hI saMgata hotA hai, akSaNika ke sAtha nhiiN| __15 [nitya vastu ke sAtha kramAkrama kI asagaMti ] isa se yaha phalita hotA hai ki jahA~ sattva hogA vahA~ kramAkramapratIti ho yA na ho, kSaNikatva pratIti jarUra hogii| padArtha kSaNika hone para jaise kramAkrama kA niyama lagatA hai vaise padArtha nitya hone para bhI usa ko kramAkramaparIkSA to denA hI hogaa| taba patA calegA ki padArtha meM jo 'yaha sthira hai' aisI pratIti hotI hai usa kA viSaya nityatva kalpita hai ata eva sattva se viruddha hai kyoMki nitya vastu meM krama-yogapadya 20 se arthakriyA kA mela nahIM baiThatA yaha siddha kiyA jA sakatA hai| zaMkA :- adRSTa vAyu Adi bhAvoM meM kSaNikatvAnumAna kaise kareMge ? uttara :- jaise dRSTa ghaTAdi bhAvoM meM nizcita hai ki sattva kSaNikatva se vyApta hai vaise adRSTa meM dRSTatulyatA hone se, sarva bhAvoM meM vyApakarUpa se vyApti kA Akalana ho jAne para, jina jina bhAvoM meM sattva sunizcita hotA jAyegA, una una bhAvoM meM (yAnI adRSTa bhAvoM meM bhI) kSaNikatva kA anumAna AsAnI se hotA 25 clegaa| zazaviSANAdi kI taraha jina meM sattva kA nizcaya nahIM hogA, vahA~ sattva zaMkAgrasta rahane se kSaNikatva pratIti prasaGga sAdhana ke alAvA nahIM ho skegii| prasaGgasAdhana meM, 'yadi zazaviSANAdivat AzaMkita bhAva meM sattva hogA to vaha kSaNika hogA' isa taraha kSaNikatva kI zazaviSANAdi meM AhArya (kRtrima) pratIti kA niSedha nahIM hai| [kSaNikatvanizcaya ke bAda pratyakSabAdha akiMcitkara ] 30 aisA nahIM kahanA ki - 'ghaTAdi bhAvoM meM kSaNikatva kA anumAna vyartha hai, kyoMki vahA~ sthairyagrAhI pratyakSapramANa se akSaNikatva pUrvanizcita hI hai|' - niSedha kA hetu yaha hai ki jisane prathamataH hI kSaNikatva Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 sattvanizcayamAtreNaiva kSaNakSayAdhigate baadhkprmaannvaiyrthyaat| ye tu vipakSAd vyAvRttatvena kSaNikatvavyApti sattvasya sarvatrAvagamya tatraiva sattvAt kSaNikatvamanumApayanti teSAM vyAptigrAhakAdeva pramANAt kSaNakSayasya sarvatra nizcitatvAdanumAnotthAnameva na syAta, trailokyasya ca sarvasya pratyakSatvAta dharmasiddhizca teSAM doSaH, asiddhazca hetuH prApnoti, pakSIkRte ca sarvasmin dharmiNi bAdhakaM ca syAt / yadi vipakSAbhAvaH siddhaH tadA sAdhyasyApi siddhatvAdanumAnotthAnaM na syAt anyazca dharmI na siddhaH iti kathaM vA kasya pravRttiriti - yat kiJcidetat / tat sthitametat sattvaviziSTasya kRtakatvasya kSaNikatvena saha tAdAtmyaM pramANanizcitamiti -- kathaM nAnvayavyatirekanizcayaH ? yadvA sattvavizeSavikalasyA'pi kRtakatvAdeH kSaNapariNAme sAdhye nAnaikAntikatvam / yatastasya prathame kSaNe ya eva svabhAvo dvitIye'pi kSaNe sa eva cet tadA prathamakSaNavadabhUtvA bhavanameva prasaktamiti kSaNikatvam / 10 atha prathamakSaNe janmaiva tasya na sthitiH, dvitIye sthitireva na janma, evamapi kSaNikatvaprasaktirjanma-janminoH ke sAtha vyApti grahaNa kara lI he usa ko ghaTAdi meM sattvanizcaya hone para tvarita hI (sthairya pratyakSa ke pahale hI) kSaNikatva kA nizcaya ho gayA, phira kitane bhI bAdhakoM kA udaya ho saba vyartha hai| kucha vidvAna aisA kahate haiM ki sarva bhAvoM meM kSaNikatva kA nizcaya hone ke pahale sattva kI vipakSa (akSaNika) se vyAvRtti kA nizcaya karanA jarUrI hai, bAda meM jahA~ bhI sattvanizcaya hogA vahA~ sarvatra (dharmIoM 15 meM) kSaNikatva kA anumAna zakya bnegaa| - ina ke mata meM to vyAptigrAhaka pramANa jo ki pratyakSa ke alAvA aura koI hai nahIM, sarva bhAvoM meM sattva meM kSaNikatva kI vyApti kA pratyakSa se hI grahaNa ho jaayegaa| phalataH kSaNikatva dharma kI sanmAtra meM pratyakSa se hI siddhi ho jAyegI - yaha baDA doSa hogaa| tathA, sarvadharmI ko pakSa karane para sattva hetu meM asiddhi doSa hogA, kyoMki pratyakSa se sabhI dharmIyoM meM iSTa sAdhya kSaNikatva jaba prasiddha ho gayA, phira sattva vahA~ ho na ho - kyA pharka paDatA hai| tathA sarva dharmIyoM ko pakSa karane 20 para, bAdhaka bhI upasthita hogA, kyoMki bhAvatvarUpAvacchedakAvacchedena kSaNikatva siddha karanA hai taba sAmAnAdhikaraNyena sthairya kA pratyakSa jarUra bAdha kregaa| yaha to kaha cuke haiM ki yadi vipakSa meM sAdhya kA abhAva siddha hai taba to pakSabhUta dharmI mAtra meM sAdhya siddha ho jAne se anumAna kA utthAna hogA nhiiN| zeSa koI dharmI bacA nahIM to kaise kisa anumAna kI kahA~ pravRtti hogI ? sArAMza, una kucha vidvAnoM kA mata mUlyavihIna hai| sthita pakSa yaha huA ki sattvaviziSTa 25 kRtakatva kA kSaNikatva ke sAtha tAdAtmya pramANasiddha hai| aba batAIye ki anvaya-vyatireka kA nizcaya kyoM nahIM ho sakatA ? [kSaNikatva kI siddhi meM kRtakatva hetu nirdoSa ] athavA, sattvaviziSTa kRtakatva ke badale 1. sattvaviziSTa katakatva ke badale kSaNikatva sAdhya ke prati akele katakatva ko hetu kare to bhI anaikAntikatva doSa asaMbhava hai| dekhiye - pahale kSaNa meM bhAva kA jo svabhAva hai vaha yadi dUsare kSaNa 30 meM bhI rahegA to prathamakSaNa ke pUrvakSaNa meM jaise 'na raha kara prathama kSaNa meM sattA ko dhAraNa karane' kA aisA svabhAva hone se dUsare kSaNa meM bhI aisA svabhAva tabhI hogA jaba vaha prathamakSaNa meM na raha kara dUsare kSaNa meM sattAdhAraNa krtaa| (isI ko kahate haiM 'abhUtvA bhavana') isa taraha to svataH kSaNikatva prasakta huaa| For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 khaNDa-3, gAthA - 5 sthiti-sthitimatozcAbhedAt / na ca dvitIye'pi kSaNe janmavyatirekeNa sthitiryuktA / atha tatrApi janma tarhi na tadA sthitirdvitIyAdikSaNabhAvitvAt tasyAH / evamuttarottarakSaNeSvapi sarvadotpattireva na sthitiriti kssnnkssyitvmev| utpattizca hetukRteti tatraiva kRtakatvam / ( sthitau ?) tasmAt kRtakatvasyA'kSaNikatvaviruddhatvAt nAnaikAntikatvamiti sattvAnantarbhUtasyApi kRtakatvasya vyAptiH pramANanizcitetyatrApyanvayavyatirekanizcayaH / 5 pare tu - sattvalakSaNasya hetostAdAtmyasvarUpaH pratibandho viparyaye bAdhakapramANanibandhanaH ityevaM varNayanti / yatra krama - yaugapadyA'yogo na tasya kvacit sAmarthyam, asti cA'kSaNikeSu sa iti teSAM sAmarthyavirahalakSaNA'sattvasiddhau tato nivRttau (? tta) sattvamarthakriyAsAmarthyalakSaNaM kSaNikeSvevAvatiSThata iti sattvasya kSaNikatvasvabhAvatAsiddhiH / anena hi bAdhakena pramANena sattvavirodha ( ? ruddha) masattva (vaM) kSaNikeSvAkRSyate / na ca yadi aisA mAnA jAya ki prathama kSaNe bhAva kA janma hai taba sthiti nahIM hai, dUsare kSaNa meM sIrpha sthiti 10 hI hai janma nahIM kintu bhAva meM bheda nahIM to yahA~ svabhAvabheda se svataH kSaNikatva prasakta huA kyoM ki janma aura janmi kA evaM sthiti sthitimAn kA abheda hone se janma-sthitibheda prayukta janmI -sthitimAn kA bhI bheda hI prasakta hogA / [ nirbAdharUpa se anvaya-vyatireka nizcaya kI upapatti ] tathA yaha jo kahA ki prathama kSaNa meM janma hai taba sthiti nahIM hai vaha yuktiyukta nahIM, kyoMki dvitIyakSaNa 15 meM janma ke vinA sthiti AyegI kaise ? yadi dUsare kSaNa meM bhI punaH usI bhAva kA janma bhI mAna leMge to sthiti nahIM rahegI jaise Apane kahA hai ki prathama kSaNa meM janma hai taba sthiti nhiiN| sthiti to janma ke bAda dvitIyAdi kSaNa meM hotI hai, vaha janma kSaNa meM kaise ho sakegI ? isa prakAra uttarottara tRtIyAdikSaNoM meM bhI janma-janma kI santati calegI, sthiti kI nahIM, to punaH kSaNikatva prasakta ho gayA / tathA janma to hetuprayukta hotA hai vahI kRtakatva hai to vaha kSaNikatva ke vinA kaise rahegA ? phalataH akSaNikatva 20 ke sAtha kRtakatva kA virodha siddha hogA, na ki anaikAntikatva / isa taraha gaharAI se socane para patA calatA hai ki vastusattA meM (= vastu janma hetuprayukta hone se ) kRtakatva ko antarbhUta na mAne to bhI kSaNikatva ke sAtha usa kI vyApti pramANasiddha ho jAne se anvayavyatireka nizcaya berokaToka kiyA jA sakatA hai| [ sattva hetu meM vipakSabAdhakazaMkA kA nivAraNa ] kucha anya vidvAnoM kA matavarNana aisA hai kSaNikatva kA sAdhaka sattva hetu meM vipakSavRttitva kI 25 sattva hetu kA kSaNikatva ke sAtha tAdAtmya sambandha / zaMkA kA nivAraka pramANa hai jisa padArtha meM krama- yaugapadya ubhaya kA viyoga hogA usa padArtha meM kucha bhI kArya karane kA sAmarthya nahIM raha sakatA / akSaNika mAne hue padArthoM meM krama- yaugapadya ubhaya kA viyoga hai jo siddha kara detA hai ki akSaNika padArtha sAmarthya vihIna yAnI asat hai / usa meM arthakriyAsAmarthyarUpa sattva nahIM raha sakatA / to vaha kahA~ rahegA ? kSaNika padArthoM meM hI Akhira usa ko rahanA paDegA / isa DhaMga se kSaNika padArtha 30 meM sattva ke tAdAtmya kI yAnI sattvasvabhAva kI siddhi hogI / yahI eka prabala bAdhaka pramANa hai jisase akSaNika vyAvRtta sattva, akSaNikavRttiasattva ke viruddha hone se, kSaNika padArthoM kI ora AkRSTa rahegA / Jain Educationa International 1 For Personal and Private Use Only . Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 viruddhayorekatra samavadhAnamiti tato viruddhAnaikAntikatve api naashngkniiye| atha kathamarthakriyAsAmarthyanivRttiH kramayogapadyanivRttinimittA, tayostad(?da)vyApakatvAt ? athAtrApi yadi vyApya-vyApakabhAvo bAdhakAntaranibandhanastadA bAdhakAntaraM tatrApyanveSaNIyam tathA tadanyatrApi ityanavasthAprasakte rapratipattiH / asadetat- yataH kramayogapadyAbhyAM sAmarthyasya vyAptiH prakArAntara'saMbhavato nizciteti kuto'5 navasthA ? pratyakSabalAdeva ca prakArAntarAsaMbhavo nishcitH| 'pratyakSasyA'bhAvaviSayatvavirodhAt na' iti cet? na, bhAvameva krameNetareNa vA kAryodayalakSaNaM pratipa(nA?)dyAdhyakSeNa dvairAzyavyavasthApanataH prkaaraantraabhaavsaadhnaat| asattva aura sattva parasparaviruddha hone se, aisI zaMkA hI nahIM kara sakate ki kSaNikatvasvabhAvabhUta sattva kA virodhI asattva kSaNika meM rahatA hogaa| athavA aisI bhI zaMkA nahIM kara sakate ki kSaNika meM asattva 10 ke sAtha sattva bhI rahatA hogA - kyoMki donoM paraspara viruddha hone se ekatra nahIM raha sakate / [ arthakriyA kA vyApakatva kramAdi meM praznApanna ] prazna :- krama-yogapadya arthakriyA ke vyApaka siddha nahIM hai, to una kI nivRtti ke bala para arthakriyAsAmarthya kI nivRtti kisa taraha kahI jA sakatI hai ? uttara :- hamane jo akSaNika meM arthakriyAyoga meM bAdhaka pramANa dikhAyA usa se siddha hotA hai krama15 yaugapadya meM arthakriyA kA vyApakatva / praznakAra :- usa bAdhaka pramANa meM bhI vyApya-vyApakabhAva dikhAnA paDegA, anyathA vaha bAdhakapramANa bhI siddha nahIM ho skegaa| dvitIya vyApya-vyApakabhAva kI siddhi ke liye jo bAdhaka pramANa dikhAyeMge usa ke liye aura eka vyApya-vyApakabhAva.... isa taraha to kalpanA kA anta na hone se krama-yogapadya meM arthakriyA ke vyApakatva kI siddhi duHsvapna bana jaayegii| 20 uttara :- yaha kathana galata hai| krama aura yaugapadya ke vinA kArya karane kI aura koI paddhati hI jaba astitva meM nahIM hai taba apane Apa krama-yogapadya ke sAtha kAryasAmarthya kI vyApti nizcitarUpa se gRhIta ho jAtI hai, phira yahA~ anavasthA doSa ko avakAza hI kahA~ hai ? aura koI paddhati kA astitva nahIM - yaha tathya to pratyakSabala se hI nizcita ho cukA hai| yadi kaheM ki - 'pratyakSatva kA abhAvaviSayatva ke sAtha virodha hone se anyapaddhati kA abhAva pratyakSa se gRhIta nahIM ho sakatA' - to yaha ThIka nhiiN| 25 pratyakSa kramazaH kAryakAritva athavA yugapatkAryakAritva prakAra se kAryodaya karanevAle bhAva ko grahaNa kara hI sakatA hai, vahI pratyakSa krama aura yugapat prakAradvayarUpa do rAzi' kA jo prakhyApana karatA hai yahI hai anyapaddhati ke abhAva kA prkhyaapn| (yAnI yahA~ abhAva bhAvAtmakarAzidvaya kA hI svarUpAntara hai isaliye rAzidvaya ke rUpa meM usa kA grahaNa zakya hai|) 1. tattvasaMgrahe'nyaprakAreNa dvairAzyamupadiSTam - tadyathA, kRtakA'kRtakatvena dvairAzyaM kaizcidiSyate / kSaNikA'kSaNikatvena bhAvanAmaparairmatam / / kA.352 / / tathA tasya paJjikAyAmuktamittham- 'iha hi naiyAyikAdayaH kSaNikamekamapi vastu nAstIti manyamAnAH kRtakA'kRtakatvena bhAvAnAM dvairAzyamavasthApayanti / aparaistu vAtsIputrIyAdibhiH kSaNikA'kSaNikatvenApi bhAvAnAM dvairaashymite"| (pajjikAyAM pRSTha 132 paMkti 57) For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 5 29 tathAhi - yathA krameNa yaugapadyena vA svakAryamutpAdayanto bhAvAH adhyakSaviSayatAmavalambante tadetararUpavivekino jJAnAtmani tathaiva pratibhAsante yataH svasvabhAvavyavasthitayo nAtmAnaM pareNa mizrayante bhAvA: tasyAparatvaprasaGgAt, tathA ca sarvatra sarvasyopayogAdiprasaGgaH / na cA'sAdhAraNarUpAdhyAsiteSu pratibhAsamAneSu teSu tatrA'sato rUpasyAvabhAso yuktaH, ahetukatApatteH / evaM cAkSasaMvidAM pratiniyataviSayatA pramANaparidRSTA hIyeta, ahetukatve pratibhAsasya viSayAntarAvabhAsanaprasakteH / akSasya niyAmakatve'pyavidyamAnA'nukAraNe (reNa ) 5 na saMvidvazAdarthAtma(1)naH svarUpamAsAdayeyuriti niyatArthAdhyavasAyataH pravRttAnAM nArthakriyAprAptiH syAt marIcikAdiSu jalAdya(?dhya )vasAyinAmiva / nApi sukha-duHkha - prApti - parityAgau syAtAmiti kramavatkAryasAmarthyAdIyamAnamadhyakSaM tadrUpamevAnukurvat itararUpa ( 12 ) pratibhAsaviviktatayA svasaMvedanena saMvedyamAnaM yathAnubhavaM pAzcAttyaM vikalpadvayaM janayati / tata evaM vibhAgaH sampadyate 'kramabhAvi tat kAryaM nAkramam' iti / tasmAt [ krama - yaugapadya se anya prakAra ke abhAva kI prasiddhi ] kaise yaha dekhiye jaise: ghaTAdi bhAva kramazaH yA ekasAtha apane apane kArya ko utpanna karate hue pratyakSagocara banate hai, vaise hI pratyakSajJAna meM ve hI ghaTAdi svetara paTAdibhAvavyAvRttarUpa se bhI pratibha hote hI haiM / svetarabhAva se mizratayA bhAvoM kA pratibhAsa kabhI nahIM hotA, ataH apane svabhAva meM tanmayIbhUta bhAva apane ko anya ( vyAvRtta) bhAva se mizratayA bhAsita nahIM hone dete / anyathA, anya bhAva se mizraNa hogA to (ghaTAdi) bhAvoM meM pararUpatA ( paTAdisarvarUpatA) kA anuvedha prasakta hogaa| natIjatana eka hI bhAva 15 sarvabhAvarUpa ho jAne para sarva kAryoM meM usI eka kA hI upayoga Adi prasakta hogA / isa taraha sabhI kAryoM ke liye sabhI bhAva kAraNa bana baittheNge| yaha yuktisaMgata bhI nahIM hai ki apane asAdhAraNasvarUpa se AzliSTa hokara pratibhAsagocara honevAle ghaTAdi bhAvoM meM anya bhAvoM (paTAdi) ke svarUpa kA bhI, jo ki ghaTAdi meM asat haiM, pratibhAsa kiyA jA ske| yadi aisA mAna leMge to asat (paTAdi) svarUpa ke pratibhAsa se AzliSTa ghaTAdibhAva pratibhAsa meM nirhetukatA kA prasaJjana hogA, kyoMki sarvabhAvApannarUpa se pratibhAsa kI 20 koI kAraNa sAmagrI nahIM hotI / taba to indriyakRtasAkSAtkAroM meM jo pratiniyataviSayatA pramANasiddha hai usa kI hAni hogii| kAraNa, vinA nimitta hI sarvapratibhAsa ho jAne para sva-para sabhI viSayoM kA avabodha ho jAne se pratiniyata viSayatA kaise rahegI ? - - [ sarvabhAva sva-para sarvasvarUpa mAnane para kSatiyA~ ] yadyapi jisa bhAva se indriya kA saMnikarSa hogA vahI bhAva saMvedita hogA aisA ApAtataH niyAmaka 25 mAna lene para bhI, sarva bhAva svaparasarvarUpa hone ke kAraNa kisa ke sAtha indriyasaMnikarSa hai kisa ke sAtha nahIM isa kA spaSTa bhAnarUpa anukAra (= niyamana) ke na hone se, saMvedana ke AdhAra se arthasvabhAvoM kA rUpa nizcita nahIM ho skegaa| phalataH pramAtA pratiniyata jalarUpa artha ko dimAga meM rakha kara pIne kI koziza karegA kintu jalamizra agnirUpatA ke kAraNa dAha prasakta hone se tRSAzamanarUpa arthakriyA kI upalabdhi nahIM hogii| udA0 marIcikA meM jalapratibhAsa karanevAle ko jala kI prApti nahIM hotii| isI prakAra 30 sukha hetu ke adhyavasAya se na to sukhaprApti hogI, duHkhahetu ke adhyavasAya se na to duHkha kA parityAga ho skegaa| Jain Educationa International 10 For Personal and Private Use Only . Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 sarvasya tatrA'pratibhAsamAnasya 'yadevaM na bhavati tat kramabhAvi na bhavati' iti sarvasye(?syAnya)taraprakAratayA vyavasthiteH siddha eva tadvyatiriktaprakArAntarAbhAvaH, anyathA tadanyatayA tasya vyAptyabhAve'svaviSayavyavacchedAt tadrUpatApariccheda eva tasya na syaat| paricchedo hi tadasAdhAraNarUpAnukaraNameva, tacca nAstIti, tat (?) sadbhAve vA kathaM na atadrUpavyavacchedaH ? 5 yato nAkArAntarA'saMsRSTarUpAnukaraNa(nyat) tadanyavyavacchedanaM nAma / tataH sarvasya tadatadrUpatayA vyavasthite: prakArAntarAbhAvaH kathaM na siddhimadhyAste ? evamitaraprakArapratipattAvapi jJeyam / kramazca tadanyA'sAhityamuktaH sa caikakSaNabhAvinApyadhyakSeNa vastusvarUpaM gRhNatA tadavyatirikto gRhIta evetypyuktm| yadapi upalabdhilakSaNaprAptatve prakArAntarasya dezAdiniSedha eva syAd nAtyantAbhAvaH, anupalabdhilakSaNaprAptatve viprakarSiNAM nA'bhAvanizcayaH, iti kuto'dhyakSataH prakArAntarAbhAvasiddhiH ? ityuktam, (22/1) [krama-yogapadya se anya prakAra kI asiddhi ] isa liye yahI mAnanA hogA ki kramazaH kAryakArIbhAva ke sAmarthya se udita hone vAlA nirvikalpa pratyakSa, usI bhAvasvarUpa kA hI anuvarttana = pratipAdana karatA huA, anyabhAvapratibhAsavibhinna rUpa se hI svasaMvedana ke dvArA saMvidita karatA huA darzana (= nirvikalpAnubhava) ke anurUpa krama-yogapadya ke vikalpoM ko utpanna karatA hai| usa se yaha vibhAjana jJAta hotA hai ki 'bhAva kA kArya kramika hai akramika nahIM 15 hai|' isa prakAra vastumAtra krama-yogapadya meM se kisI bhI eka prakAra ko dhAraNa karatI hai yaha nizcita hone se anya (tRtIya) prakAra kA abhAva siddhiprAsAda kA ArohaNa kyoM nahIM kara sakatA ? anyaprakAra kA abhAva asiddha mAneMge to usa ke sAtha sattva kI vyApti na rahane para usa se bhinnarUpa se apane atadrapatAta viSaya kA vyavaccheda yAnI bhinnatayA avagAhana na hogA, to apane svatantra svarUpa kA bhAna hI nahIM hogaa| [ asAdhAraNarUpa pariccheda meM atadrUpapariccheda kA antarbhAva ] 20 vastu ke asAdhAraNasvarUpa kA anusaraNa kare vahI pariccheda (= bhAna) kahA jAtA hai| yadi aisA pariccheda hai, to usa meM atadrUpa kA vyavaccheda bhI zAmila hI hai| asvaviSayavyavaccheda yAnI tadanyavyavacchedana Akhira kyA hai - anyAkAra se anAzliSTa vastusvarUpa kA anukaraNa yAnI Akalana / yaha sunizcita hai ki vastumAtra kA tadrapa athavA atadvapa kisI eka prakAra hotA hai. tIsarA koI prakAra hotA hai yA nahIM hotA isa prazna ko phira avakAza hI kahA~ hai ? tIsarA prakAra nahIM hotA - yaha tathya jaise siddha huA to usI DhaMga 25 se itara prakAroM kI saMbhAvanA ke liye bhI samajha lenaa| (yAnI do se atirikta koI bhI prakAra vastu meM nahIM ghaTatA / akrama prakAra kaise nahIM ghaTatA - yaha to kahA jA cukA hai - zeSa rahA krama prakAra) krama kA matalaba hai ki kAlakRta sAhitya (yAnI samakAlInatA) kA na honaa| jaba adhyakSa se vastusvarUpa kA grahaNa hotA hai to usa se bhinna na hone se kSaNika pratyakSa ke dvArA uktakrama kA bhI grahaNa ho hI jAtA hai - yaha kahA jA cukA hai| [pratyakSa se prakArAntarAbhAvasiddhi kaise ? prazna kA uttara 1 yaha jo pahale vikalpayugma kahA hai (22-12) - "prakArAntara ke liye do vikalpa haiM - yA to vaha upalabdhilakSaNa prApta (yAnI pratyakSayogya) hai yA to upalabdhilakSaNa aprApta hai| prathama vikalpa meM to usa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 5 31 tadapyuktottarameva / yataH kAryAntarAsAhityaM kaivalyamaGkurAdeH kramaH, yaugapadyamapyaparaiH bIjAdikAryaistasya sAhityAm, prakArAntaraM ca tadubhayAvasthAbhAve'pyaMkurAderanyathAbhavanamadhyakSa ( ? kSaM) tasyAnyasahitazca ( ? sya) kevalasya cAGkurAdisvabhAvasya bhAvasya bhAva upalabhyamAna upalabdhilakSaNaprApta eva svabhAvaH krama- yaugapadyasvabhAvabahirbhUto nopalabhyate upalabhyavastuno'parasAhitye kaivalye vA apanIte tadviviktadezAdya (? dhya) vasAyino'dhyakSasyAnubhavAdabhAvasiddheH / aMkurAdestu sya ( ? ) kAryasya kramAkramabhAvavyatirekeNAbhAve'nyadAbhAvo na kSatimAvahati / tasmAt pratyakSata eva prakArAntarAbhAvasiddhi: (ddheH) kramayogapadyayogena kathaM na sAmarthyasya vyAptirbhavet ? ata eva nyAyAt deza-kAlaviprakarSiNo bhAvAstathAvidhaM kAryaM ye vidadhati krametarAbhyAmanyathA na te kartumarhanti, anyathA tasyaivAsambhavAt / tathAhi - yadyapi dezAdiviprakRSTatA teSAM tathApi kAryasya bhAvo dRSTakAryadharmavyatirekeNa na sambhavati kAryamAtrasya vizeSAbhAvAt / kAryatA hi 'kasyacid bhAve bhavanam' tacca anyasahitasya kevalasya 10 kA sarvathA niSedha zakya nahIM, sIrpha kisI deza-kAla meM hI usa kA niSedha zakya hai| dUsare meM, prakArAntara svabhAvataH viprakRSTa hone ke kAraNa usa ke abhAva kA nizcaya to zakya hI nahIM, phira pratyakSa se prakArAntara ke abhAva ki siddhi kaise zakya hai ?" isa kA uttara diyA jA cukA hai| dekhiye - aMkurAdi se saMlagna jo krama hai vaha hai kyA ? 'anya kArya vaikalya svarUpa' kaivalya ( = ekaakitaa)| pratyeka kSaNa uttarottara isa prakAra kI hotI hai / yaugapadya kyA hai ? anya anya bIjAdi kAryoM ke sAtha aMkura kA sAkalya kyA kahIM 15 kisI ko aisA pratyakSa hotA hai ki krama-yaugapadya ubhayAvasthA se mukta aMkurAdi kA ( anyathA = ) tIsare kisI prakAra kA ( bhavana = ) pariNamana ho rahA ho ? jo bhI aMkurAdisvabhAvAzliSTa bhAva upalabdha hotA hai vaha kaivalya yA anyasAkalya se garbhita hI upalabdha hotA hai| yAnI vaha anyatararUpa se upalabdhilakSaNa prApta hI hai / usa se viparIta, krama-yaugapadyasvabhAvabahiSkRta koI aMkurAdi upalabdha hI nahIM / jaba upalabdhilakSaNa prApta vastu kaivalya (= krama) yA anya sAkalya ( = yaugapadya) se anAzliSTa rahegI taba to tathAvidha vastu 20 vikala sIrpha bhUtalAdi deza-kAlanirbhAsi pratyakSa hI anubhavArUDha hotA hai jisa se sahajatayA tRtIyaprakAra kA abhAva nirbAdha siddha hogA / [ parokSa padArthoM ke liye bhI krama-yaugapadya kA nirNaya sarala ] kramAkrama bhAva ke vinA aMkurAdi kArya jaba ho nahIM sakatA taba anyadA ( ? thA ) bhAva kucha bhI bigADa nahIM sktaa| ataH pratyakSa se hI prakArAntara kA abhAva siddha hone para kaise kahate haiM ki krama- yaugapadya 25 ke sAtha sAmarthya kI vyApti nahIM hai ? isI nyAya se yaha niSkarSaphalita hotA hai ki deza - kAla se viprakRSTa ( = dUravartI) jitane bhI bhAva apane kArya kA nirmANa karate haiM ve saba kramazaH yA yugapad hI kara sakate haiM, anya kisI prakAra se kArya karane kI una meM koI kSamatA nahIM hai / anyaprakAra se ve agara kArya karane jAyeMge to koI kArya na kara sakane se arthakriyA ke viraha meM apane astitva ko hI ga~vA deNge| kaise yaha dekha lo hAlA~ki ve deza-kAla viprakRSTa (pratyakSa agocara ) haiM phira bhI yaha soca sakate haiM ki pratyakSadRSTa 30 jo kAryazailI hai usa ko chor3a kara koI bhI kArya nirmita honA asambhava hai, kyoMki dRSTa aura adRSTa meM aisA koI antara (vaijAtya) nahIM hai jisa se yaha kalpanA kI jA sake ki adRSTa kArya dRSTa kArya kI maryAdAoM - Jain Educationa International 5 For Personal and Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 vA, nAnyathA - ityatra pratyakSA'nupalambhataH siddham / yathA ca pratyakSAnupalambha(ta) stada(d)bhAvabhAvitvasiddheH kAryatAyAmaMkurAdeH, sarvatra tathaiva tallakSaNavyavasthAvizeSAbhAvAt; tathA kAryasya bhAvo'pi prakAradvayena sarvatra, nAnyathA-vizeSAbhAvAd bhavanamAtrasya-ityanupalabdhilakSaNaprAptAnAmapi krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAsAmarthyasya vyaaptiH| anumAnato'pi sarvatra prakArAntarAbhAvaH sidhyatyeva / tathAhi- anyonyavyavacchedarUpANAmekaniSedhenAparavidhAnAt tasyA'pi pratiSedhe vidhi-pratiSedhayorekatra virodhAdubhayaniSedhAtmanaH prakArAntarasya kutaH sambhavaH ? prayogazcAtra- yatra yatprakAravyavacchedena taditaraikaprakAravyavasthApanam na tatra prkaaraantrsmbhvH| tadyathAnIlaprakAravyavacchedenAnIlaprakAravyavasthAyAM piite| asti ca kramA'kramayoranyataraprakAravyavacchedena taditara prakAravyavasthApanam vyavacchidyamAnaprakAraviSayIkRte sarvatra kArya-kAraNarUpe bhAva iti viruddhopalabdhiH / 10 se atIta hoNge| kAryatA kA matalaba hai kisI (kAraNAtmaka) bhAva ke hone para utpanna honaa| yA to vaha kevala hI (yAnI krama se) utpanna hogA, yA phira anya sAkalyayukta hogA, anyathA nahIM hogA - yaha tathya to pratyakSa aura anupalambha (yAnI prasaMga aura viparyaya) se siddha hotA hai| jisa taraha, pratyakSa-anupalambha se aMkurAdi kArya mAtra ko yaha siddhAnta lAgu hotA hai ki (kAraNa) bhAva ke hone para hI kArya ho sakatA hai, kyoMki anekavidha kAryoM ke svarUpa kI vyavasthA meM koI taphAvata nahIM hotA - to isI taraha kahIM 15 bhI kArya mAtra kA bhavana bhI krama/yaugapadya se hI hotA hai anya prakAra se nahIM, kyoMki una ke bhavanamAtra meM koI taphAvata nahIM hai| phalita yaha huA ki deza-kAla viprakRSTa adRSTa upalabdhilakSaNaaprApta kAryoM meM bhI krama/yaugapadya ke sAtha hI arthakriyAsAmarthya kI vyApti hotI hai| [prakArAntarAbhAva kI anamAna se siddhi / krama-yogapadya se atirikta prakAra kA abhAva anumAna se bhI avazya siddha ho sakatA hai| prakAza aura 20 andhakAra kI taraha anyonya vyavacchedasvarUpa bhAvoM meM se eka kA niSedha karane para dUsare kA vidhAna nirbAdha phalita hotA hai| vastu kA niSedha kara ke usI vastu ke vidhi kA bhI niSedha kareMge to, eka hI vastu meM vidhi aura pratiSedha ubhaya kA virodha spaSTa hone ke kAraNa, ubhaya kA niSedha yAnI tRtIya prakAra sambhavita hI nahIM hogaa| anumAnaprayoga ko dekha lo - jisa vastu meM eka dharmarUpa prakAra ke niSedha ke dvArA tadviruddha anya prakAra kA pratipAdana kiyA jAtA hai vahA~ una do se atirikta prakAra kA sambhava nahIM ho sktaa| 25 udA0 pItarUpa meM nIlAtmaka eka prakAra ke niSedha ke dvArA anIla prakAra kA pratipAdana karane para nIla anIla se atirikta prakAra bacatA nhiiN| prastuta meM bhI, krama-yogapadya meM se kisI eka kA vyavaccheda para dUsare prakAra kI sthApanA, vyavacchedaviSayabhUta prakAra se sambandha na rakhanevAle sabhI kAryakAraNarUpa bhAva meM sphaTa hI hai| yahA~ viruddha heta kI upalabdhi (jaise jala kI upalabdhi se agni ke abhAva kI taraha) prakArAntarAbhAva ko siddha karatI hai| vyavacchedaviSayIbhUta prakAra se anya prakAra kI sthApanA yahI prakArAntararUpa 30 hai, athavA yaha kahiye ki prakArAntara kA lakSaNa hai vyavacchidyamAna prakAra se bahirbhUta bhaav| yahA~ tathAbhAva aura anyathA bhAva 'parasparaparihAreNa avasthAna' svarUpa virodhagrasta hai ataH ekaprakAra ke niSedha se dUsare prakAra kA vidhAna prasakta hone para tRtIya prakAra kA abhAva anumAnasiddha hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 vyavacchidyamAnaprakAretaravyavasthApana prakArAntaratvaM prakArAntaraMzca (?) tato bahirbhAvalakSaNa: ityanayostathA'nyathArUpayoH prsprprihaarlkssnntvaat| na cAtrApi (28-3) bAdhakAntarAzaMkayA'navasthAnamAzaMkanIyam (??) pUrvaprasiddhasya virodhasya smaraNamAtratvaviruddhopalabdhiSu hi dharmiNi sadbhAvamupadarzivirodhameva bAdhakaM (??) tasmAd viruddhayorekatrAsambhavAt pratiyogyabhAvanizcayaH zItoSNasparzayoriva bhAvAbhAvayoriva veti kuto'navasthA ? 5 atha kathaM krama-yogapadyA'yogo'kSaNikeSu bhAveSu ? - ucyate ? na tAvadakSaNikAH krameNArthakriyAkAriNa: akArakAvasthAvizeSAt prAgeva dvitIyAdikSaNabhAvinaH kAryasya ka()raNaprasaMgAcca tatkArakasvabhAvasya prAgeva sannidhAnAt / na ca tadaiva sannihitopA(tpAdakAnAM kAryANAmanudayo yuktaH pakSA(?zcA)dapi ttprskteH| na ca sahakArikramAt kAryakrama iti vaktavyam yata: sahakAriNaH kiM vizeSAdhAyitvena tathA vyapadizyante Ahosvid ekakAryapratiniyatA(mA)ccakSurAdayaH ivAkSepakAriNaH svavijJAne ? tatra yadi prathamo vikalpaH, 10 pahale jo (28-17) anumAna kI carcA meM bAdhaka kI zaMkA UThA kara, usa bAdhaka ke nirasana ke liye kiye jAnevAle anya anumAna me punaH bAdhaka zaMkA - isa taraha anavasthA kA prasaJjana kiyA thA vaha niravakAza hai| jaba pUrvagRhIta virodha kA smaraNa pahale jAgrat ho jAne ke bAda viruddhopalabdhi hetu prayoga kiyA jAtA hai taba sAdhya dharmI meM sAdhya upadarzaka anumAna ho jAtA hai taba usa anumAna ke virodha se bAdhaka hI ThaMDA ho jaayegaa| kAraNa, viruddha tattvadvaya kA eka vastu meM samAveza saMbhava hI nahIM hone 15 se, eka viruddha kI upalabdhi ho jAne para anya pratiyogI ke abhAva kA nizcaya svataH ho jAyegA, jaise zIta-uSNa sparzadvaya athavA bhAvaabhAvadvaya meM, phira bAdhaka kI zaMkA hI nahIM rahegI to anavasthA kaise ? [akSaNika bhAva meM krama/yaugapadya kI asaMgati ] prazna :- tRtIyaprakAra kA abhAva mAna liyA, kintu akSaNika bhAvoM meM kramazaH yA yugapad arthakriyAkAritva kA mela nahIM khAtA - yaha kaise siddha kareMge ? 20 uttara :- akSaNika bhAva krama se arthakriyAkArI nahIM ho sakate kyoMki dvitIyAdikSaNabhAvi arthakriyA kA akArakatva jaise prathama kSaNa meM hai vaise hI prathamakSaNa kI arthakriyA ke prati bhI akArakatva tadavastha hI rhegaa| athavA svabhAva meM taphAvata na hone se pahale kSaNa meM jaise prathamakSaNavAle kArya kA kAritva hai vaise hI dvitIyAdikSaNabhAvI kAryoM kA bhI sampAdana prasakta hogA, cU~ki dvitIyAdikSaNakAryakArakasvabhAva prathama kSaNa meM bhI akSuNNa hai| jina kAryoM ke utpAdaka jisa kSaNa meM hAjIra haiM una kAryoM kA usa kSaNa meM udaya 25 koI roka nahIM sktaa| yadi usa vakta kArya nahIM hogA to bAda meM bhI udaya nahIM hogaa| (jo Aja nahIM ho sakatA vaha kala bhI nahIM ho skegaa|) yaha mata kahanA ki - 'upAdAnAtmaka kAraNa hAjIra hone para bhI sahakArI kAraNoM kA yogadAna Age pIche yAnI kramika hone se kAryavRnda bhI kramika hotA hai|' - aisA kahane para to aura do prazna khaDe hoMge - kyA kucha vizeSatA kA kAraNa meM ApAdana karane ke kAraNa ve sahakArI kahe jAte haiM ? yA cakSu 30 Adi jaise apane jJAnarUpa eka kArya ke prati milakara niyatarUpa se kAryotpAdaka hote haiM vaise yahA~ eka kArya ke prati pratibaddhatA ke jariye ve sahakArI kahe jAte haiM ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 sa na yuktaH 'ayameva hi bhedo bhedaheturvA viruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedazca' [ ] / tatazcenna bhedo na kvacidapyayaM bhavet anyanimittAbhAvAt / 'pratibhAsabhedAt' iti ( cet ) nanu pratibhAsabhedopItaretarapratibhAsAbhAvarUpatayA viruddhadharmAdhyAsarUpatAM nAtivarttate, bhede cAtizayasya tadavastha evAsau bhAva iti pazcAdapyakArakaH puurvaavsthaayaami(?tii)v| tasmAdevAtizayA (t) kAryasyotpattestatra bhAve kArakavyapadezo vikalparacita eva bhavet / atha dvitIyo vikalpo'bhyupagamaviSayaH so'pi na yuktaH, yato na nityAnAmekakArye pratiniyamalakSaNaM sahakAritvamasmAbhirapanuyate kintu akSaNikatve prAk pazcAt pRthagbhAvasambhavAt kAryasya tathA kriyAprasaMgena / 'sahaiva kurvanti' iti sahakAritvaniyamo na yuktisaMgato bhavet / yato na ti (te) sAhitye'pi pararUpeNaiva [ sahakArI dvArA vizeSAdhAna ke vikalpa kA nirasana ] prathama vikalpa yuktiyukta nahIM hai / sahakArI yadi mUla kAraNa meM kisI vizeSa kA AdhAna karegA, 10 to usa se mUla kAraNa ko kucha bhI lAbha honevAlA nahIM, kyoMki vaha vizeSa to mUla kAraNa se sarvathA bhinna artha hai, mUla kAraNa kA udbhava ho gayA, bAda meM jo mUla kAraNa kA pazcAjjAta koI svabhAvavizeSa nipajegA, sva se athavA anya hetu se, vaha mUla kAraNa kA svabhAva nahIM bana sakatA / suvidita nyAya haiM ki 'jo viruddhadharmAdhyAsa hotA hai vahI to bheda athavA bhedApAdaka hetu hai, athavA kAraNabheda bhedApAdaka hotA hai / ' yahA~ kAraNabheda athavA viruddhadharmAdhyAsa spaSTa hai - prathama kSaNa meM avizeSasvabhAva aura dUsare 15 kSaNa meM vizeSa svabhAva / athavA mUla kAraNa ke utpAdaka bhinna haiM aura vizeSa ke utpAdaka sahakArI haiM / isa prakAra bheda ke nimitta hote hue bhI agara mUla kAraNa aura vizeSa kA bheda nahIM mAneMge to, tIsarA koI nimitta na hone se kahIM bhI bhAvoM meM bheda na rahane se abhedavAda prasakta hogA / prazna :- tIsarA nimitta kyoM nahIM hai ? hai, pratibhAsabheda se bhI vastubheda hotA hai ( jo ki mUla kAraNa evaM vizeSa meM na hone se yahA~ bhedApAdana nahIM ho sakatA / ) uttara :- are ! pratibhAsabheda kyA hai ? anyonya pratibhAsAbhAva yahI hai pratibhAsabheda / vaha paraspara abhAvarUpa hone se viruddha dharmAdhyAsarUpa hI to huA / isa se mUla kAraNa aura vizeSa meM pratibhAsabhedaprayukta bheda jaba siddha hai to bhinna vizeSarUpa atizaya hone para bhI mUla kAraNa to tadavastha (yAnI niSkriya) hI raha gayA, to jaise sahakArIviraha meM pahale vaha akAraka thA vaise pIche bhI akAraka hI banA rahegA / sArAMza, sahakArIkramaprayukta krama se akSaNika padArtha meM vizeSAdhAnamUlaka arthakriyA karaNa zakya nahIM / uparAMta 25 jisa atizaya kI pratIkSA thI usa se hI kArya sampanna ho jAne para, mUlakAraNAtmaka bhAva meM 'kAraka' zabda kA prayoga kalpanAkalpita hI raha gyaa| dUsarA vikalpa hai eka kArya ke prati pratibaddhatA ke jariye krama se kAryakaraNa vaha bhI yuktiyukta nahIM / [ ekakAryapratibaddhatArUpa sahakAritva aghaTita ] dUsarA vikalpa thA ekakAryapratibaddhatA kA vaha bhI yuktisaMgata nahIM / dekhiye cakSu Adi kI taraha 30 sahakArivRnda ekakArya karane ke liye baddhakakSa bana jAya yaha nitya bhAvoM meM sambhava hai, hama usa kA apalApa nahIM karate, kintu bhAvoM ke akSaNikatva pakSa meM aneka sahakArIyoM meM anyonya pRthaktA hone se koI pahale -. sakaleyaM carcA prameyakamalamArttaNDe pRSTha 4 madhye'nusandheyA / 5 20 Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only -- . Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 35 kAryakAriNaH, svayamakArakANAmaparayoge'pi ttkaaritvaa'smbhvaat| sambhave vA ('para eva) paramArthataH kAryanirvarttako bhavet, svAtmani tu kArakatvavyapadezo vikalpanirmita eva bhvet| evaM ca nAsyAnupakAriNo bhAvaM kAryamapekSeteti tadvikalebhya eva sahakAribhyastat smutpdyet| athavA tebhyo'pi na bhavet svayaM teSAmapyakArakatvAt, pararUpeNaiva kartRtvAbhyupagamAt / ataH sarveSAM svayama(pa?)kartRkatvA(t) pararUpeNApyakartRtvAt sarvathA kartRtvocchedato na kutazcit kinycidutpdyet| tasmAt svarUpeNaiva kAryasvabhAvAH kartAraH iti na 5 kadAcit takriyAviratiriti kuta ekArthakriyApratiniyamasvarUpamakSaNikAnAM sahakAritvam ? 'sAmagrIjanyasvabhAvatayA kAryasya tasyAzcAparAparapratyayayogarUpatayA'yoga(ge) pratyekaM takriyAsvabhAvatve'pyanutpattiH' iti cet ? vyAhatametat, yato'yamekopi kramabhAvikAryotpAdane samarthaH tataH kathameSAM bhinnakAlAparAparapratyayaprayogalakSaNAnekasAmagrIjanyasvabhAvatA ? ekenApi tena tajjananasAmarthya bibhrANena tAni janayatanmAni(?janayitavyAni) na hyanyathA kevalasya tajjananasvabhAvatA siddhyati, tasyAH prA(kAryaprA)durbhAvA- 10 apanA kArya kucha aMza se karegA, bAda meM dUsarA - isa taraha tathAvidha (bhinna bhinna) kriyA prasaGagata karanevAle bhI bhinna bhinna kAla meM apane sira para Aye hue kAma kareMge - taba 'sAtha raha kara hI kArya karate haiM' isa prakAra ke sahakAribhAva kA niyama yuktiyukta nahIM tthhregaa| kAraNa, yadi samUha banAkara kArya karanevAle bhI apane prAtisvikarUpa se hI kArya kareMge, na ki pararUpa se| svayaM apane pANi-pAdAdisvarUpa se niSkriya raha kara to dUsare ke sahayoga se bhI koI kArya kara sake yaha asambhava hai| yadi sambhavita mAna le, phira 15 bhI para vyakti hI vastutaH kAryasampAdaka ThaharA, mUla kAraNa meM taba 'kAraka' pana kA nirdeza to kalpanAkalpita hI ho gyaa| phalataH siddha hogA ki kArya kisI anupakAri bhAva kA muhatAja nahIM hotA, kyoMki usa se virahita bhI sahakArIvRnda se kArya to nipajatA hai| athavA to yaha kahiye ki sahakArIvRnda se bhI kArya nahIM ho pAyegA, kyoMki mUla kAraka to ve nahIM hai, ve to sIrpha sahakArI haiN| sahakArI to mUla kAraNa ko sahakAra karane se parataH yAnI pararUpeNa (arthAt gauNa prakAra se) hI kartA mAne gaye haiN| isa DhaMga se 20 socA jAya to svayaM bhI sva-rUpa se kartA nahIM, para rUpa se bhI kartA nahIM, to kartatva mAtra kA uccheda ho jAne se kucha bhI kisI se utpanna nahIM hogA, jagat kAryazUnya prasakta hogaa| aba yaha phalita hotA hai - kartRtvoccheda doSa se bacane ke liye vastu (kArya) svabhAva aisA svIkAranA paDegA ki saba svarUpa se hI kartA hote haiN| sva-rUpa se karttA yadi akSaNika hogA to svataH satata apanI apanI kriyA karatA rahegA, phira eka arthakriyA pratibaddhatva kucha artha hI nahIM rakhatA, to akSaNikoM meM sahakAritva kaise kahA~ 25 rahegA ? [kArya meM sAmagrIjanyasvabhAvatA kA nirasana ] nityavAdI :- kArya kA svabhAva hai sAmagrI se paidA honaa| sAmagrI kyA hai ? mUla (= pradhAna) kAraNa ke sAtha anya anya (sAmagrIantargata) nimittoM kA sNyog| kSaNikavAda meM aisA saMyoga zakya nahIM hai| ataH pratyeka ( sAmagrI antargata) nimitta meM tattat kriyA karaNasvabhAva rahate hue bhI kAryotpatti kabhI nahIM hogii| 30 kSaNikavAdI :- isa kathana meM paraspara virodha hai| dekhiye - jaba eka eka kAraNa yA nimitta meM kramikakAryajananakriyAsvabhAvarUpa sAmarthya maujuda hai to ve apanA kArya karake hI raheMge, kyoM unheM bhinna bhinna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 numIyamAnasvarUpatvAt kAryANi ca kAraNAntarANyapekSamANAni kathamayamupekSate ? anAdRtya tAni haThAdeva janayet kAryANi / yo hi yanna janayati nAsau tajjananasvabhAvaH, na cAyaM kevalaH kadAcidapyuttarottarakAlabhAvIni pratyayAntarApekSANi kAryANi janayatIti (na) tatsvabhAvo bhvet| atatsvabhAvazca pratyayA(na ?) ntarasannidhAne'pyatyaktarUpo naiva jnyet| sa ca kevalo'pi tajjananasvabhAva iti tataH kevalAdutpattiM 5 bru(?)vISi kAryANi ca sAmagrIjanyasvarUpatayA sAmagryantarANyapekSante iti tataH kevalAdanutpattiM vadasi / ete cotpatti-anutpattI tajjanyatvA'tajjanya(tva)svabhAvate viruddhe kathamekatra syAtAm ? [svabhAvabhedAvatAravAraNaniSphalatA ] atha kAraNaiH hetvantarApekSakAryajananasvabhAvo'yamutpAdita iti kevalo na janayati, na ca sahakArisahitA'sahitAvasthayorasya svabhAvabhedaH, pratyayAntarApekSasvakAryajananasvabhAvatAyAH sarvadA bhaavaat| - asAra10 kAlavI anya anya nimittasaMyogAtmaka anekarUpa sAmagrI para nirbhara mAnA jAya ? kArya ko kyoM svajanakakriyAsvabhAvavAle eka kAraNa se janya mAna kara bhI ukta sAmagrI se janya svabhAvavAlA mAnA jAya ? eka bhI vyakti yadi svakAryajananasvabhAvAtmaka sAmarthyazAli hai to use apane apane kAryoM kA nirmANa karanA hI par3egA, yadi ve nahIM kareMge to akele tattad vyakti meM svakAryajananasvabhAva kaise siddha hogA ? kAryajananasvabhAva to kAryaprAdurbhAva ke dvArA hI anumitigocara honevAlA hai| pradhAna kAraNa samartha hone para 15 bhI yadi kAryavRnda anya kAraNoM kI pratIkSA karate hue utpanna hone se katarAte haiM to samartha kAraNa una anya kAraNoM kI paravA na kara ke jora lagA kara kAryoM ko utpanna hone ke liye bAdhya kareMge hii| yadi vaha pradhAna samartha kAraNa svakArya ko utpanna nahIM karatA to samajhanA cAhiye ki vaha tat kAryajananasvabhAvarUpa yAnI samartha nahIM hai| [nitya ke kAryajananasvabhAva vaicitrya kI zaMkA - uttara ] 20 nityavAdI :- are ! kAraNa kA tajjananasvabhAva hI aisA vicitra hai ki khuda akelA nahIM kintu kisI bhI samaya uttarottarakAlasaMprApta anya anya nimittoM se sahacarita ho kara hI kArya nipajAtA hai - yahI usa kA svakAryajananasvabhAva hai| taba virodha kaise ? kSaNikavAdI :- isa kA to matalaba yahI huA ki vaha akelA kAryajananasvabhAvI nahIM hai| jaba svayaM bA~jha jaisA vaha akelA kAryajananasvabhAvI nahIM hai, to anya anya nimittoM ke samavadhAna meM vaha 25 ajananasvabhAva tyAga kiye vinA kAryotpatti kara hI nahIM sktaa| eka ora aisA kaheM ki vaha akelA kAryotpattisamartha hai aura dUsarI aura aisA mAnate haiM ki kArya to sAmagrIjanyasvabhAvAzliSTa hone se anya anya kAraNa saMhatirUpa sAmagrI kI apekSA rakhate haiM ataH akele eka se kAryotpatti nahIM ho sakatI - to yahA~ thoDA soca lo ki utpatti/anatpatti, tajjanyatva/atajjanyatva svabhAva. paraspara viruddha ye saba eka vyakti meM kaise raheMge ? [nitya padArtha meM nimitta sApekSa svabhAva kI zaMkA - uttara ] nityavAdI :- kyA kare ! sthAyI bhAva jo apane kAraNoM se tathAsvabhAva hI paidA huA hai ki anyahetuoM kA sahayogI hokara vaha kAryotpatti karatA hai, akelA nahIM krtaa| ataH vaha sahakArImukta ho yA sahakArIyukta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 metat, yataH pratyayAntarasaMnidhA(ne)pi svarUpeNaivAsya kAryakAritA, tacca prAgapyasti pratyayAntarApekSAyAzca tato labhyasyAtmAtizayasyAbhAvato'yogAt upakAralakSaNatvAdapekSAyAH anythaa'tiprskteH| tatsaMnidhAnasyAsannidhAnatulyatvAcca kevala eva kAryaM kiM na karoti ? akurvaMzca kevala: sahitAvasthAyAM ca kurvan kathaM na bhinnasvabhAvo bhavet ? ___ api ca, yadi sahakAryapekSA kAryajananasvabhAvatA tasya sarvadA asti tadA sarvadA kaaryotpttiprsktiH| 5 atha sahakArisannidhAna eva tatsvabhAvatA kathaM na svabhAvabhedA(ta) vastubhe(daM ?)daH, svabhAvasyaiva vastutvAt? tasmAt sahitAvasthAyAH svarUpeNopakArakasya prAgapi tatsvabhAvatve kAryakriyAprasaMgAd nA'kSaNikasya kAryakriyAsambhava (i)ti na kramayogaH / yaugapadyamapi tasyA'saGgatam dvitIyAdikSaNeSu tAvata eva kAryakalApasyodayaprasaMgAt, hetostjjnnsvbhaavsyaa'prcyuteH| sannihitasakalakAraNAnAM vA(?cA)nudayo'yuktaH prathamakSaNe'pi ho, svabhAva meM koI pharka nahIM paDatA, kyoMki anya anya nimittasApekSa kAryajananasvabhAva to usa meM sadAbahAra 10 kSaNikavAdI :- ye vacana niHsAra hai| kaise yaha dekhiye - pararUpa se to koI kAryajanaka nahIM hotA, svarUpa se hI hotA hai cAhe anyanimittoM kA saMnidhAna kitanA bhI rhe| agara pahale vaha nahIM rahe to bhI svarUpataH kAryakAritva maujada hI hai| phira anyanimittApekSA kA yoga hI nahIM ghaTa sakatA. kyoMki una nimittoM se koI atizayalAbha to hai nhiiN| apekSA kA matalaba hai atizaya yAnI upakAra, anya koI artha 15 mAnane jAya to bahuta prasaMga-atiprasaMga kI jAla khaDI hogii| anya nimittoM se jaba koI upakAra zakya nahIM taba una kI apekSA kyoM ? phira una kA saMnidhAna ho (yA na ho) na hone tulya hI hai, taba vaha akelA kAryotpatti kyoM nahIM kara sakatA ? yadi akelA nahIM kara sakatA (yaha eka svabhAva) aura nimittayuktAvasthA meM karatA hai taba to bhinnasvabhAvatA kA avatAra kyoM nahIM hogA ? [ akSaNika bhAva meM kramika kAryakAritva aghaTita ] 20 yaha bhI socanA hai - nitya bhAva meM kAryotpatti ke liye yadi sahakArIsApekSa kAryajananasvabhAva sadA vidyamAna hai taba to sadA hI usa svabhAva se prerita kAryotpatti calatI rhegii| yadi sahakArIyoM kI upasthiti meM hI tathAsvabhAvatA kA astitva svIkAreMge, anya kAla meM nahIM, taba to svabhAvabheda gale meM A paDA, usa se vastubheda svIkAranA paDegA, kyoMki Akhira vastu kyA hai - apanA svbhaav| isa se yaha phalita hotA hai ki sahakArIyukta avasthA meM bhI svarUpa se hI jo upakAraka hotA hai, vaha sva-rUpa jaba pUrvakAla 25 meM bhI maujUda hai taba to pUrva kAla meM bhI kAryajananakriyA ho kara rhegii| yadi yaha nahIM mAnanA hai to akSaNika meM aura koI upAya na hone se kAryajananakriyA kA sambhava nahIM rahegA - isa prakAra kramika kAryakAritA bhI nahIM ghttegii| [ akSaNikabhAva meM yugapat kAryakAritva aghaTita ] akSaNika bhAva meM ekasAtha kAryajananakriyA bhI saMbhavita nhiiN| kaise yaha dekhiye - pahale kSaNa meM eka 30 sAtha apane sarva kAryoM kA nirmANa kara diyA, phira dUsare kSaNa meM bhI utane hI punaH punaH kAryavRnda kA nirmANa cAlu rahegA, rukegA nahIM, kyoMki dvitIyAdi kSaNa meM bhI kAraNa meM yugapat kAryajananasvabhAva akSuNNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 tadbhAvApatteriti krama-yogapadyA'yogAdakSaNikAnAmartha( ?) kriyAsAmarthyavirahalakSaNamasattvamAyAtamiti sattvalakSaNa: svabhAvahetuH kSaNikatAyAM bAdhakapramANabalAd nizcitatAdAtmyo vizeSalakSaNabhAk kathaM na pratIta: ? / athA'kSaNikAnAmiva kSaNakSayiNAmapyarthakriyAsAmarthyalakSaNaM sattvamanupapannameva, kramA'yogasya tatrApi tdvsthtvaat| ato na kSaNikA api parairanAdhIyamAnasvarUpabhedAH sAmarthyakriyAprakrAntaprakAramutpAdayituM 5 shktaaH| na ca pratikSaNodayaM bibhrANA: parasparato vizeSamAsAdayanti bhAvabhedaprasaGgAt / tathAhi- asau vizeSasteSAM prAgutpatteH pazcAdvA ? na tAvat prAk, teSAmeva tadA'sattvAt / pazcAttatsvarUpasyA'kAryatvAt tadupahitAnupahitakSaNAnAmavivekAditi na shkaaribhirupkaarH| tato nirvizeSANAM na krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAsAmarthyalakSaNaM sttvm| taduktaM ca-( ) hai| pUrva kSaNa meM yadi sakala kAraNoM kA saMmilana sajja hai to uttara kSaNa meM kArya kA udaya na ho aisA 10 mAnanA ayukta hai| phira bhI aisA mAneMge to prathama kSaNa meM bhI kArya kA udaya na mAnane kI vipadA gale pddegii| isa carcA kA phalitArtha yaha hai ki akSaNika bhAvoM meM krama/yaugapadya kI saMgati azakya hone se arthakriyAsAmarthyAbhAvarUpa asattva hI svIkAranA pddegaa| taba sattvarUpa svabhAvahetu kA kSaNikatA ke sAtha hI mela baiThane meM koI bAdhaka pramANa na baca pAne se kSaNikatA ke sAtha usa kA tAdAtmya nizcita ho jAtA 15 hai| Apane pahale jo kahA thA (5-12) 'svabhAva hetu (sattva) meM vizeSalakSaNa kA nizcaya nahIM ho sakatA' - vaha mithyA ho gayA kyoMki vizeSalakSaNarUpa tAdAtmya aba sunizcita ho gayA hai| [kSaNikabhAva meM arthakriyAkAritva azakya - zaMkA ] zaMkA :- Apane akSaNika meM jo doSa batAyA vaha kSaNika bhAvoM meM bhI praviSTa hai, arthakriyAsAmarthyAtmakasattva kI yahA~ bhI saMgati nahIM baitthtii| kAraNa, kramazaH kAryakAritva kA yoga kSaNika vastu meM saMgata nahIM hai| 20 kSaNika bhAvoM meM anya sahakArI Adi dvArA svarUpavizeSa kA AdhAna to zakya hI nahIM, ataH kriyAsAmarthya kA jo prastuta prakAra hai (yAnI kramazaH arthakriyA) usa kA janana kara nahIM sktaa| kSaNika bhAva evaM kitane bhI anya sahakArI, Akhira to saba pratyeka kSaNa meM naye naye hI udita hote haiM, ve kaise eka-dUsare ko sahayogarUpa vizeSa pradAna kareMge ? yadi kareMge to eka mAne gaye bhAva meM bhI bheda prasakta hogaa| kaise yaha dekhiye - yaha jo vizeSAdhAna hai vaha bhAvotpatti ke pahale hogA yA bAda meM ? pahale to bhAva svayaM hI 25 sata na hone se vizeSAdhAna kisa meM hogA ? bhAvotpatti ho gayI, usa ke bAda meM to usa bhAva kA svarUpa (jo utpanna ho hI cukA hai vaha) anya kisI kA kAryAtmaka vizeSa bana nahIM sktaa| kAraNa, vizeSAdhAnayukta aura vizeSAdhAnamukta vaha mUla bhAva to vibhinna nahIM hai| ataH sahakArIyoM ke dvArA kSaNika bhAva meM koI vizeSAdhAnarUpa upakAra zakya hI nahIM hai| isa prakAra kSaNikabhAva vizeSAdhAnaviziSTa na hone se krama/yaugapadya se arthakriyAkAritva rUpa sattva usa meM ghaTa nahIM sktaa| kahA bhI hai - [hetubinduTIkA - pR.131] [kSaNika bhAva meM sattva hetu anaikAntika ] (akSaNika meM krama/yogapadya, arthakriyAkAritva, sattva mela nahIM khAtA...) ityAdi bolanevAlA kauna zobhAyukta banegA yadi vaha nirlajja nahIM athavA ajJAnI nhiiN| (vaise bolanevAlA koI nahIM zobhatA) kyoMki Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 khaNDa-3, gAthA-5 kaH zobheta vadannevaM yadi na syaadhiiktaa| ajJa()tA vA yataH sarvaM kSaNikeSvapi tatsamam / / [hetubinduTIkA - pR0131] vizeSahetavasteSAM pratyayAH na kdaacn| nityAnAmiva yujyante kssnnaanaamvivektaa|| [hetubinduTIkA - pR.131] krameNa yugapaccaiva ytste'rthkriyaakRtH| na bhavanti tatasteSAM vyarthaH kSaNikatAzramaH / / iti|| tadayaM sattAheturasAdhAraNAnaikAntikA kSaNikA'kSaNikayorabhAvAt, prakArAntarAbhAvAcca na tAbhyAM vyatiricyata iti saMzayahetustayoriti / asadetat- yato naivamupakAraH kssnnikaanaambhyupgmyte| tathAhi- upakAraH samagrakAraNAdhInavizeSAntaraviziSTakSaNAntarajananam tacca kathamabhinnakAleSu parasparaM kSaNikeSu bhAveSu bhavet kArya-kAraNayoH 10 prsprkaalprihaarennaavsthaa(naaN?)naat| tataH sAmagryA eva janakatvAt ekasya janakatvA'virodhAdavyavadhAnadezA: samagra (?) eva pratyekamitaretarasahakAriNaH svaM svaM kSaNAntaraM viziSTamArabhante tadapi cottarottaraM tathaiva kSaNikoM meM bhI vaha saba samAna hai|| nitya bhAvoM kI taraha kSaNikoM meM vizeSa (AdhAyaka) hetu evaM una ke nimitta kisI bhI taraha ghaTa nahIM sakatA, yaha avivekatA hai|| kSaNika bhAva krama se yA eka sAtha arthakriyAkArI nahIM bana sakate, ata una kA (kSaNikavAdiyoM kA) kSaNikatA (siddhi) ke liye parizrama vyartha 15 hai|| - zaMkAkAra kahatA hai ki isa taraha kSaNikatAsAdhaka sattva hetu na to kSaNika bhAvoM ke sAtha saMgati rakhatA hai, na akSaNika bhAvoM se, ataH vaha hetu asAdhAraNa anaikAntika doSagrasta hai, anya to koI prakAra na hone se kSaNika-akSaNika ko choDa kara anya svarUpa to koI svatantra bhAva hai nahIM - ataH bhAva kSaNika hai yA akSaNika isa saMzaya ko khaDA karane vAlA hI sattva hetu ThaharatA hai| [sattA hetu meM anaikAntika doSa kA nirasana ] 20 zaMkA kA uttara :- sattA hetu meM anaikAntika doSa-pradarzana galata hai| kAraNa, hama kSaNikoM meM ekadUsare para koI upakAra kA nAma nirdeza bhI nahIM karate haiN| upakAra yAnI kyA yaha jAna lo - samasta kAraNoM para nirbhara aise viziSTa kArya kSaNa kA janana jisa meM kucha anya vizeSa yAnI nAvinyAdi kA AzleSa ho| aisA nAvinyAdi vizeSa kA sRjana samakAlIna kSaNika bhAva eka-dUsare meM kaise kara sakatA hai (kyoMki ve to apane pUrNasvarUpa se prathamataH eva AvirbhUta hai|) ? kArya-kAraNa to bhinnakAlIna hI hote haiM ekadUsare 25 ke kAla kA parihAra kara ke rahane vAle haiM ataH eka-dUsare meM samAnakAla meM kAryotpatti nahIM kara skte| (matalaba, kAraNasamUha samakAla meM eka-dUsare ke Upara kisI bhI upakAra kA sRjana nahIM kara sakate / ) isa prakAra hamAre kSaNikavAda meM sAmagrI hI kArya janaka hone se usa ke ghaTakI bhUta eka eka avayava meM kAraNatA mAna lene meM virodha ko avakAza hI nahIM rhtaa| sAmagrI bhI vahI kahI jAtI hai kisI eka deza meM avayavoM kA avyavadhAnarUpa se jo milana hotA hai yAnI pratyeka avayava mila kara samagra banatA hai| ve saba paraspara 30 eka-dUsare se mila kara rahe hue eka-dUsare ke sahakArI kahe jAte haiN| ve saba apane apane santAna meM viziSTa kSaNAntara kA janana karate haiN| ve bhI usI prakAra uttarottara viziSTa kSaNAntara ko, ve bhI usI prakAra uttarottara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 tathaivAnyaviziSTaM kAraNabhedAd bhedasiddhiH / yathA cakSurAdayo bIjAdayazcA ( ta ? ) 'kiMcitkarebhyaH sannihitebhyo'pi na kAryaprabhavastatsaMnidhAnasyA'kiMcitkaratvAt / 40 na ca - parasparasahakAritve'pyavyavadhAnataH kSaNikAnAM viziSTakSaNAntarArambhakatvamayuktam prathamakSaNopanipAtinAM kSityAdInAM parasparataH tathAbhUtakSaNAntarajananasvabhAvAtizayalAbhAbhAvAd nirvizeSANAM viziSTa5 kSaNAntarajananA'yogAt yoge vAdhyagrANAmapi tatprasaGgo vizeSAbhAvAditi vaktavyam; mA (?) yataH kiM kAryotpAdAnuguNavizeSavirahAd nirvizeSAsta (d ?) ucyante Ahosvit tadutpattinibandhanavizeSavaikalyAt, uta vizeSamAtrAbhAvAt ? tatra yadyAdyaH pakSaH sa na yuktaH / yato nAsmanmate kAraNasthameva kAryaM vyaktimAtramanubhavati yatastadabhAve na syAt, api tu kAraNaM kAryarUpavikalameva kAryamArabhate sataH kriyAvirodhAt bhinnasvabhAvatvAcca kAraNAt kAryasya / dvitIyapakSAbhyupagamo'pyayuktaH, yato'vyavahitaH 10 kSityAdikAraNa (1?) kalApaH kAryo (t) pAdAnuguNavizeSajananasamartho hetustadbhA ( ? tusvabhA) vastatpratyakSAnupa viziSTa kSaNAntara ko nipajAte rahate haiM / isa prakAra bhinna bhinna kAraNoM se bhinna bhinna kArya kSaNikavAda meM siddha hote haiN| hA~ jo saMnihita (paraspara milita) rahane para bhI sahakArI nahIM hote ve kArya ke prati akiMcitkara hote haiM jaise cakSuAdi aura bIjAdi saMnihita rahe phira bhI una kA saMnidhAna (sahakArIsvarUpa na hone se ) akiMcitkara hone ke kAraNa una se kAryotpatti nahIM hotI / 15 [ kSaNika bhAvoM meM kSaNAntarajanana aghaTita zaMkA 1 zaMkA kSaNika bhAva antara ke vinA eka-dUsare kA sahArA bana kara bhI naye viziSTa kisI bhAvakSaNa ko nipajA sake aisA kahanA galata hI hai| kisI prathama eka kSaNa meM mAna lo ki ve pRthvI Adi eka dUsare ke sAtha antara ke vinA mila gaye, phira bhI vahA~ viziSTa naye kSaNa utpAdaka svabhAvAtmaka atizaya kA lAbha jaba taka nahIM huA, ve jaise pahale the vaise hI yAnI nirvizeSa (niSkriya) raha jAne se viziSTa 20 naye kSaNa kI niSpatti kA yoga nahIM kara paayeNge| yadi yoga kara pAyeMge to nUtana jAta vastumAtra meM vaisA hone kI vipadA khar3I hogI kyoMki vizeSazUnya kSiti Adi aura nUtana jAta vastumAtra meM vizeSAbhAva to tulya hI hai / [ kSaNAntarajanana aghaTita nahIM uttara ] uttara :- bolane jaisA nahIM / kAraNa, yahA~ tIna pakSa ( = vikalpa) khaDe hote haiM - ? Apane jo pRthvI Adi 25 ko vizeSazUnya hone kA kahA vaha kyA kAryodbhava anukUla guNavizeSa kA viraha hone se ? yA - 2 usakI utpatti kA hetubhUta vizeSa ke na hone se ? yA 3 kisI bhI prakAra ke vizeSa ke na hone se ? prathama pakSa kA svIkAra anucita hai| kAraNa, hama satkAryavAdI nahIM hai, kAraNa meM pUrvataH vidyamAna hI kArya svotpattianukUla guNa vizeSa se vyaktabhAva ko prApta kare aisA hama mAnate nahIM, jisa se kahA jA sake ki tathAvidha guNavizeSa ke viraha se kSaNikoM meM kAryArambhakatva aghaTita hai| hama to spaSTa kahate 30 haiM ki sarvathA kAryatvazUnya hI kAraNa kAryajanana karatA hai (yahA~ guNa vizeSa anAvazyaka hI hai ) / yadi pahale se hI kArya kAraNa meM sat ( = vidyamAna ) hai to jananakriyA ke sAtha virodha prApta hogA, tathA kArya kA svabhAva kAraNa se bhinna hotA hai yaha tathya bhI tUTa paDegA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only - - . Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 41 lambhataH siddhaH, kevalamatra vivAda: 'kSityAdayaH kiM kSaNikAstathAbhUtavizeSArambhakAH AhosvidakSaNikAH' iti| tatra ca sAhitye'pi na te pararUpeNa kartAraH, svarUpaM ca teSAM prAgapi tadeveti kathaM kadAcit kriyAvirAmAH? iti kSaNikataiva tessaambhyupgmniiyaa| atha teSAM samarthahetutvaM kutaH ? parasparopasarpaNAdyAzrayapratyayavizeSAt tadanvaya-vyatirekAnuvidhAnadarzanAt teSAM ca prAk pazcAt (pRthag)bhAvaH kAraNAbhAvAditi nAnyadodayaprasaGga(:) pratyekaM ceti| 5 tRtIyapakSo'pyayuktaH, aparAparapratyayayogataH pratikSaNaM bhinnazaktInAM bhAvAnAM kutazcit sAmyAdekatApratipattAvapi bhinnasvarUpatvAt / na hi kAraNAnAM bhede'pyekarUpataiva bhAvasyA'nimittatAprasaGgAt / tathAhi- (??) yadi na kAraNa(bheda:)bhedAdapi (nA?) bheda.... bhedasvarUpaM ca kAryam tacced ahetukaM vizvasya vaizvarUpyamahetukaM bhavet / na ca kadAcit kiJcit, ekameva, vAtAtapazItAdInAM yathAsambhavaM sarvatra bhedakAraNAnAM bhaavaat| dvitIya pakSa kA aMgIkAra bhI ayukta hai| kAraNa, yaha to pratyakSa-anupalambha (yAnI anvaya-vyatireka) 10 se nirvivAda siddha hI hai ki paraspara antaravihIna pRthvIAdi kAraNasamUha kAryajanana anukUla guNavizeSAdhAna ke liye samartha hotA hai, kyoMki hetuoM kA tathAsvabhAva hotA hai| vivAda hai to itanA ki ve pRthvIAdi kAraNasamUha jo ki tathAbhUta guNavizeSAdhAnakAraka haiN| svayaM kSaNika hai yA akSaNika ? usa kA nirNaya to pahale ho cukA hai ki (34-7) ve milita hone para bhI pararUpa se kartA nahIM hote, jisa rUpa se kartRtva hotA hai vaha sva-rUpa to nitya meM pahale bhI sahakAri viraha meM bhI vidyamAna tadavastha hI hai to kabhI kabhI 15 (sahakAriviraha meM) kriyAvirAma yAnI niSkriyatA kaise ? niSkarSa, nitya meM yaha anupapatti hone ke kAraNa kSaNikatA kA svIkAra karanA paDegA / prazna :- kSaNika bhAva meM samartha hetutva kaise siddha hogA ? uttara :- paraspara antaravihInarUpa se milana Adi saMbandhi viziSTapratIti ke bala para kArya ke sAtha una ke anvaya-vyatireka kA anugamana dikhAI detA hai| kSaNika bhAva kA vartamAna kSaNa ko choDakara pUrva- 20 pazcAda astitva hotA nahIM. taba usa kSaNarUpa kAraNa kA abhAva hone se parva yA pazcAta kAla meM kArya kA udaya nahIM hotaa| akelA bhI utpAdaka nahIM hotaa| [bhinna kAraNoM meM ekarUpatA ke abhAva kA vimarza ] tIsarA pakSa- vizeSamAtra kA abhAva, yaha bhI ayukta hai| kAraNa, naye naye nimittoM ke sannidhAna se pala pala meM jo bhinna bhinna zaktivAle bhAva nipajate haiM, una meM AMzika sAmya ke jariye ekatva kA bhAsa 25 hone para bhI ve svarUpataH bhinna yAnI ekadUsare se pRthag vizeSatA yukta hI hote haiN| kAraNoM meM bhinnatA hone para bhI ekarUpatA kA saMbhava ho nahIM sakatA, phira bhI ekarUpatA mAneMge to kAraNoM kA kucha mahattva na rahane se kAryabhAvoM meM ahetukatA kA atiprasaMga aayegaa| kaise yaha dekho - kAraNabheda hone para bhI kAryoM meM bheda nahIM hogA to abheda prasakta hogaa| kintu kArya to bhedasvarUpa hotA hI hai| ataH abheda nahIM ho sktaa| yadi kAryoM meM bheda mAneMge to samagra vizva meM prasiddha vaividhya nirhetuka mAnanA pddegaa| aisA koI 30 kSetra/kAla hai nahIM jahA~ saba eka hI ho, vAyu-garmI-zaitya jo ki sambhavAnusAra bhedaprayojaka kAraNa hai una kA sarvatra astitva hai| isa prakAra svabhAva bheda siddha hai isI liye kabhI kabhI kisI eka kArya ke kucha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 tataH pratikSaNaM svabhAvabhedAt kiJcideva kadAcit kAraNam na sarvaM sarvasyeti kSaNikAnAmevArtha(kriyA)sAmarthyalakSaNaM sattvaM sambhavatIti nA'sAdhAraNAnaikAntikatA sttvsy| atha kSaNikAnAM kSityAdInAmekadaikakAryakriyAyAM sarveSAmabhinnenaivAtmanA tatropayogo'bhyupagantavyaH / anyathA kAraNabhedAt kaarybhedprsktiH| sa caikaa(?ssaa)mekbhaavepysti| na ca tadaikaM kAryaM janayati sarveSAM bhAva iti 5 (?) tat kAraNAt atastasya sAmAnyAtmanaH kadAcit kAryakAriNopyabhedAdarthakriyA sAmarthyAt tvasattvam iti anaikAntikatA hetoH| asadetat, yataH kimidaM kAraNaM bhavatA'bhipretam bhedo vA - yadbhedAt kAryasyApi bhedaH pratipAdyate ? yadi cakSurAdikaM pratyekaM tadavasthAbhAvi kAraNam bhedazcAnekatvAt, tadA nAyaM niyamaH - anekasmAd bhavatA'nekainaiva bhavitavyam viparyaye bAdhakapramANAbhAvAt / 'ekanaivaikaM karttavyam' ityatrApi na niymkaarnnmuplbhyte| 10 kiJca, 'ekamekaM karoti' iti kuto'vagatam ?' tadbhAve tasya(?) bhAvAt' iti cet ? samAnametadanekatra / niyata hI koI kAraNa hotA hai, eka se sarva kI yA sarva se eka kI utpatti kabhI nahIM hotI - isa prakAra svabhAvabheda se pala pala meM vastubheda siddha hone para arthakriyA sAmarthyasvarUpa sattva bhI kSaNika kA hI dharma sambhavita hotA hai| aba sattva hetu meM asAdhAraNa anaikAntikatA prasaJjana tanika bhI yukta nhiiN| ' [sAmAnyarUpa abhedamUlaka kAraNasAmagrI kI janakatA zaMkA- uttara ] 15 zaMkA :- 'kSaNika pRthvI Adi jaba eka bAra eka kAryajananakriyA meM juTate haiM taba abhinna ekarUpa ho kara hI upayukta banate haiM' aisA to mAnanA hI pddegaa| yadi abhinna ekarUpa na mAnA jAya to bhinna kAraNoM se kArya bhI bhinna bhinna bana jaayeNge| aba jAna lo ki una meM se eka eka bhAva meM bhI vaha abhinna ekarUpa upayoga vidyamAna hai, phira bhI eka eka bhAva se kAryajanana nahIM hotA sabhI kA vahA~ bhAva ho tabhI kArya kA karaNa hotA hai| ataH mAnanA hogA ki ve kAraNa saba eka sAmAnyAtmaka 20 abheda se hI kabhI kAryakArI banate haiM - yAnI sAmAnyAtmaka abheda meM arthakriyAkAritva rahatA hai kintu sattva nahIM rhtaa| isa prakAra sattva hetu meM anaikAntikatA doSa lagA rhegaa| (pATha azuddhi ke kAraNa samyak vivecana karanA yahA~ muzkila hai) uttara :- zaMkA galata hai| prazna yaha hai ki Apa yahA~ 'kAraNa' pada se kyA samajhate haiM ? athavA kAraNa bheda pada se, jisa ke ApAdanabala se kArya kA bhI bheda prasaJjita karate haiM ? yadi Apa kahanA 25 cAhate haiM ki cakSu Adi tadavasthAbhAvi eka eka tattva (pratyakSakArya ke) kAraNIbhUta hai aura ve aneka hone se una meM bheda bhI haiM to samajha lo ki - yahA~ koI aisA niyama nahIM hai ki 'aneka kAraNoM ke hone para (bheda ke jariye) kArya bhI aneka hI hone caahiye|' usa se viparIta aneka kAraNa se eka kArya ke hone meM koI bAdhaka pramANa nahIM hai| tathA 'eka kAraNa se eka hI kArya honA cAhiye' aisA niyama mAnane meM koI bhI AdhAra nahIM hai| 30 (aneka kAraNoM se eka kArya kI utpatti ke liye aba abhinna ekarUpa kA aMgIkAra prasakta ___ nahIM ho sktaa| evaM kAraNabheda se kAryabheda kA ApAdana bhI zakya nhiiN|) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 khaNDa-3, gAthA-5 tathAhi- ekamaGkurAdi kAryamaGgIkRtya viziSTakSaNAntarotpAdanalakSaNenA'tizayAdhAnena kSityAdInAM pravRttiH / tatra svahetupariNAmopAttadharmANastadavasthAprAptAH tasyaivaikasya janane samarthAH samutpannAH (nA)nyasyeti nAparaM tad janayanti, na vA'nekodbhUtaM tad anekmaasjyte| yataH 'na kAraNameva kAryaM bhavati' ityetadasmAbhirabhyupeyate yenAnekapariNateranekarUpatvAt kAryasyApyanekatvaprAptiH, kintu keSucit satsvapUrvameva kiJcit prAdurbhavati tadbhAve eva bhAvAt, tatkAryamucyate iti naanektaaprsnggH| yadi tveSvabhinnaM rUpaM janakaM syAt tadA tasyaikasthitAvapi bhAvAt tatkAryajananasvabhAvatvAcca vizeSAntaravika(lpA ?)lAdapi tataH kAryodayaprasaktiH anyasta(?sa)nidhAvapi tasya vizeSAbhAvAt / tadavasthAyAmapi vA na janayed / ato yadbhAvAbhAvAnuvidhAyi yad dRSTaM tat kAryaM ta eva ca vizeSAH tasya janakA iti kuto'nekAntaH ? atha 'sAmagrImAzritya na kAraNabhedAt kAryabhedaH syAd' ityucyate, tadapyasat, sAmagrIbhede [ aneka kAraNoM se anekakAryApatti kA nirasana ] yaha bhI javAba do - 'eka kAraNa eka kArya karatA hai' yaha kisa AdhAra para kaheMge ? yadi ekakAraNa kA sadbhAva hone para ekakArya hotA hai yaha dekha kara kaheMge, to aneka kAraNoM se hone vAle eka kArya ko dekha kara aneka kAraNoM se eka kAryodbhava bhI kaha sakate haiM - donoM kA darzana hone se yukti samAna hai| dekha lo - kisI eka kArya aMkurAdi janana ke liye kSiti, bIja, jala Adi aneka bhAvoM (kAraNoM) kI, viziSTa naye kSaNa kA utpAdana rUpa atizayAdhAna dvArA pravRtti hotI hai, taba ve kSiti Adi bhAva 15 apane hetubhUta pariNAmavizeSa se atizayAdhAnakArIdharmAnuviddha evaM kAraNAvasthA prApta, aise svarUpa se isa taraha utpanna hue haiM jo eka hI kArya ke utpAdana ke liye zakti dhAraNa karate haiM, anya kAryotpAdana ke liye nhiiN| ataH ve na to anya kArya kA nirmANa karate haiM, na to una (aneka) se utpanna kArya anekatA ko dhAraNa karatA hai| anekatAprasakti hone kA kAraNa yaha mAnyatA hai ki kAraNa hI kArya rUpa meM pariNata hotA hai (yAnI aneka kAraNa aneka kAryoM me hI pariNata hogaa|) kintu hama kSaNikavAdiyoM kI mAnyatA 20 aisI nahIM hai jisa se ki anekapariNati ke anekarUpa hone se kAryoM meM anekatAprasakti kI jA ske| hamArI mAnyatA hai - kucha tattvoM ke rahate hue navIna hI kucha tattva janma letA hai| vahA~ anvaya dIkhatA hai una ke rahate hue hI vaha navina tattva astitva meM AtA hai| usa tattva ko hI kArya kahA jAtA hai| ata eva aneka se eka kArya utpanna ho sakatA hai vahA~ koI anekatAprasaGga kA bhaya nahIM rhtaa| [ abhinna tattva meM kAraNatA kA svIkAra doSagrasta ] yaha socanA cAhiye ki yadi kSiti Adi kAraNoM meM avasthita koI eka abhinna (nitya sAmAnya) tattva hI janaka mAnA jAya, to akele usa abhinna tattva se hI kAryotpAda ho jAyegA kyoMki usa kA Apane vivakSita kAryajanana svabhAva bhI mAna liyA hai, taba to aneka koI vizeSa kAraNa) ke na hone para bhI akele abhinna tattva se (aMkurAdi) kAryotpatti kA atiprasaMga hogaa| kAraNa, utpatti to sIrpha sAmAnya tattva se hI honevAlI hai phira kSiti Adi kAraNoM kA saMnidhAna rahane para 30 bhI usa tattva ko koI vizeSa pharka par3ane vAlA hai nhiiN| yA to aisA bhI ho sakatA hai ki anyakAraNasaMnidhAna-anavasthA meM bhI vaha akelA paDa jAne se kAryajanana nahIM kara paayegaa| phalita yahI hogA ki jo tattva (kArya) jina vizeSoM kI upasthiti meM janma letA hai, anupasthiti 25 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 kAryabhedasyeSTatvAt kAryasyApyanekasAmagrIjanitasyA'nekatvAt tadvailakSaNye ca tasyApi vilakSaNatvAt / tasmAt na sattAlakSaNasya hetornaikaantiktaa| nApi vizeSaNalakSaNavirahaH, pramANanizcitasya tanmAtrAnubandhasya svabhAvahetulakSaNasya sadbhAvAt / ___ yadapyuktam (5-5) 'kAryahetupratipAdyo'pi pratikSaNaM dhvaMso na bhavati, kSaNikatve'kSadRzo'pravRtteH, 5 kArya-kAraNabhAvasya ca pratyakSAnupalambhasAdhanatvAt' iti tadapyasaMgatam / yato yadi sarvatra pratyakSAnupalambhasAdhana eva kAryakAraNabhAvastadA cakSurAdInAM svavijJAnaM prati kutaH kAraNatApratipattiH ? atha tadvijJAnasyAnyeSu satsvapi hetuSu kAdAcitkatayA tadvyatiriktakAraNAntarasApekSatvAt cakSurAdInAM tatra hetutvamanumIyate- sa tIhApi nyAyaH samAnaH / tathAhi-viSayendriyAdivazAt pratikSaNavizarAruNi kramavantyupajAyamAnAni jJAnAni tathAvidhakAraNaprabhavatvamAtmanaH sUcayantIti kathaM (na) kAryahetuH kSaNadhvaMsitAM cakSurAdInAM pratipAdayet ? 10 meM nahIM letA, aisA bhAvA'bhAvAnugAmi dIkhatA hai vaha hai kaary| aura ve vizeSa (kSiti Adi) haiM usa ke kaarnn| jaba kAraNa aura kArya kA yaha siddhasvabhAva hai taba, sat kAraNoM meM sattva hetu se arthakriyAsAmarthya siddha ho jAne se anaikAntikatA doSa hai kahA~ ? sAmagrI ko lekara yadi ulaTA hI kahA jAya - ki kAraNa bheda hone para bhI kAryabheda nahIM hotAto yaha galata hai, kyoMki kAryabheda kA AdhAra kAraNabheda bhale na ho, sAmagrIbheda to iSTa hI hai| aneka 15 (yAnI bhinna bhinna) sAmagrI se (udA0 miTTI-cakrAdi aura tantu-vemAdi se) jo kArya (ghaTa-paTa) utpanna hoMge ve aneka yAnI bhinna hI hoNge| kAraNa, sAmagrI vilakSaNa hone para kArya bhI vilakSaNa hI honA cAhiye / ina se spaSTa hai ki sattAtmaka hetu meM anaikAntikatA doSa niravakAza hai| ata eva pahale (318-14) jo kahA thA ki svabhAvahetu meM vizeSalakSaNa (sAdhya kA tanmAtra anubaddha) saMgata nahIM hai - vaha bhI niSedhArha hai kyoMki svabhAvahetu kA tanmAtraanubandharUpalakSaNa yahA~ sattva hetu meM Upara carcita pramANa se 20 nizcita hai| [ kArya-kAraNabhAva siddhi kA AdhAra kauna ? ] pUrvapakSIne yaha jo kahA thA - (5-18) kAryahetu se prasAdhita pratikSaNadhvaMsa kI siddhi duruha hai, kyoMki kSaNikabhAva ke prati indriyapratyakSa kI pravRtti azakya hai| pratyakSapravRtti nahIM hogI to kArya-kAraNabhAva grAhaka pratyakSa/anupalambha pravRtti nahIM hogii|' - yaha bhI galata hai| kAraNa, yadi kArya-kAraNabhAvagrAhaka ko pratyakSa/ 25 anupalambhAdhIna hI sarvatra mAnA jAyegA to cakSuindriyAdi pratyakSa gocara na hone se pratyakSa/anupalambha ke dvArA svajanya vijJAna (cAkSuSa pratyakSa) ke prati kAraNatA grahaNa kaise hogA ? yadi anumAna kiyA jAya - 'anya sAmagrIavayava prakAzAdi hetuoM ke rahate hue bhI kabhI cAkSuSa pratyakSa kA udaya kadAcit na hone ke kAraNa, prakAzAdi ke uparAMta bhI kisI anya kAraNa kI sApekSatA siddha ho jAne para, anumAna se cakSu Adi (atIndriya) kI kAraNatA siddha ho sakatI hai|' to hamAre pakSa meM bhI yahI nyAya samAna hai jisa 30 se kSaNikatA kI yA kSaNika bhAva ke prati pratyakSapravRtti siddha ho sakatI hai| kaise yaha dekho - viSaya indriyAdi yoga se pala pala meM naye naye kSaNika jJAna kramazaH utpanna hote haiM, ve sajAtIya (yAnI kSaNika) kAraNoM se janma lete haiM yaha arthataH sUcita ho jAtA hai| yahA~ kSaNika vijJAnarUpa kArya hetu se hI cakSu Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 10 kAryakramAddhi kAraNakramaH pratIyamAnaH kathaM kAryahetuzcalapratItirbhavatItyalamatinirbandhenA'jJapralApeSu / yadapyuktam (5-6) - 'asato'janakatvAd na kSaNavizarAroH kAryaprasavaH' iti, tadanabhyupagamAdeva nirstm| yacca (5-6) - 'avinaSTA(d) dvitIyakSaNavyApArasamAvezavartinaH kAryaprabhavAbhyupagame kSaNabhaGgabhaGgaprasaGgaH' ityabhihitam- tadapyasaMgatam yato yadi vyApArasamAvezAd bhAvAH kAryanirvarttakA bhaveyustadA kAryotpAdane dvitIyakSaNapratIkSa(?)yA syAdayo(?yaM) doSA(?So) yAvatA prasavavyApArasamAvezalakSaNo 5 doSo (??) dvitIyasamayapratIkSAvyatirekeNApi svamahimnaiva kAryaka(?)raNe pravarttante eva, anyathA dvitIyakSaNabhAvivyApArajanane'pyaparavyApArasamAvezavyatirikeNA'pravRttestatrApi vyApArAntarasamAvezakalpanAto'navasthAprasakteH aparAparavyApArajananopakSINazaktitvAnna kadAcanApi kAryaM kuryuH| athAparavyApAranirapekSA evaikaM vyApAraM ni(ra)vartayanti, tathA sati kAryeNa kimaparAddhaM yenAdyavyApAranirapekSAstadeva na janayanti ? pAramparyaparizramA(?mo'pye)SAmevaM parihato bhavati / Adi kI kSaNikatA kA patA kyoM nahIM laga jAtA ? jaba kAryoM kI kramikatA se kAraNoM kI kramikatA spaSTa pratIta hotI hai, taba kAryahetu ko cala yAnI saMzayagrastapratItiviSaya kaise kaha sakate haiM ? A~kha muMda ke kahate raheMge to aise ajJAnIyoM ke pralApoM ke prati kucha dhyAna dene kI jarUra nahIM hai| [kSaNika bhAva se vyApAra ke vinA kAryotpatti- zaMkA - uttara ] yaha jo kahA thA - (5-22) 'asat padArtha kisI kA janaka nahIM hotA, ataH kSaNabhaMgura bhAva se 15 kAryajanma nahIM ho sktaa|' - isa kathana kA asvIkAra hI nirasana hai| kSaNika bhAva ko hama asat nahIM maante| tathA yaha jo kahA hai - (5-23) 'kSaNika bhAva avinaSTa raha kara dUsare kSaNa meM vyApArAviSTa ho kara kArya ko janma de sakatA hai aisA mAnane para to vaha dvitIyakSaNa meM jIvaMta rahane se kSaNikavAda kA bhaMga ho jAyegA' - to yaha galata hai| yadi hama mAne ki bhAva vyApArAviSTa ho kara hI kAryajanana kara sakatA hai to kAryotpatti ke liye dvitIyakSaNa pratIkSAdi doSa sAvakAza ho sakate haiM, yAvat 20 kAryAnukUlavyApArAviSTatAsvarUpa doSa bhI ho sakatA hai| kintu hama mAnate haiM ki vyApArAveza vinA bhI kSaNika bhAva svaprabhAva se hI kArya nipajAte haiM usa meM dvitIyakSaNa kI pratIkSA nahIM krte| pratIkSA ko mAneMge to dvitIyakSaNa meM vyApArAveza (= vyApArajanana) ke liye aura eka vyApArAveza - jisa ke vinA ukta vyApAra-janma nahIM hogA - mAnanA paDegA, evaM eka eka vyApArAveza ke liye naye naye eka eka vyApArAveza kI kalpanA kareMge to anavasthA doSa prasaMga hogaa| duSphala yaha hogA ki eka kAraNa ko apane kArya karane 25 ke liye avasara hI nahIM milegA, kyoMki vaha vyApAra ke vyApAra kI paramparA ke utpAdana meM hI vyagra rahegA, usa meM hI usa kI zakti kSINa ho jaayegii| yadi kaheM ki - 'kAryotpAdana ke liye eka hI vyApAra ke janana kI AvazyakatA rahegI, anya anya vyApAra kI apekSA nahIM hogI' - to yadi vyApAra ke vinA vyApArotpatti ho sakatI hai to kAryotpatti kA kyA aparAdha ki kAraNa Adya vyApAra ke vinA usa ko na kara ske| kAraNoM se apane prabhAva se kAryotpatti mAna lene para vyApAraparamparA ke sRjana 30 kA vyartha parizrama bhI Tala jaayegaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 padArthavyatirekeNa copalabhya svabhAvaM vyApAramabhyupagacchataH pratyakSavirodhazca / na ca vyApAramantareNArthakriyA nopapattimatIti vaktavyam, vyApAreNaiva vybhicaaraat| tathA, vyApArasyApyaparavyApAramantareNApi yadi kArye pravRttiH - anyathA'trApyanavasthAprasaMgAt kAryAnutpattiH syAt - tathA(?dA) vyAvRtta(?pRta)padArthasyApi tamantareNaiva sA bhaviSyatIti vyarthaM vyApAraparikalpanam / tatsvabhAvata eva svakAryakAriNo bhAvA na vyApAravazAt, 5 te ca svahetubhya eva tathAvidhAH samutpannAH svasaMnidhimAtrai(?treNe)va kAryaM ni()varttayati(ntIti) kutaH kSaNabhaGgabhaGgaprasaGgaH ? na cA'naSTAt kAraNAdupajAyamAne kArye (?) kAraNabhAvasambhavAt tadabhAvazcAsataH prAgasAmarthyAt sAmarthyakAle ca kAryaniSpattestattvataH (tatra t)syaa'nupyogaat| tasmAt paurvAparyeNaiva kAryakAraNabhAvaH kAraNasattAnantaraM ca kAryasyotpAdane naSTAt kAraNAt kAryaprabha(?)vAnuSaGgaH tathAbhyupagame ca [ kAryotpatti ke liye vyApAra kalpanA nirarthaka ] 10 anavasthA nivAraNa ke liye padArtha se pRthaga mAne gaye vyApAra ko padArtha kA svabhAva mAnane jAyeMge to pratyakSa virodha hogaa| (svabhAva abhinna hotA hai, vyApAra bhinna mAnA huA hai - isa taraha virodha spaSTa hai|) aisA nahIM kaha sakate ki - 'vyApAra ke vinA arthakriyA kA upapAdana ho nahIM sakatA' - yahA~ to bhicAra doSa hogA ki Adya vyApArarUpa arthakriyA to vyApAra ke vinA hI hotI hai| taduparAMta, yadi AdyavyApAra kI pravRtti naye vyApAra ke vinA mAnanI paDegI, kyoMki naye vyApAra se 15 mAneMge to pUrvoktarItyA anavasthA prasaMga ke kAraNa kAryotpatti hI ruka jAyegI - kintu taba AdyavyApArayukta mAne gaye kAraNa se AdyavyApAra ke vinA hI kAryotpatti bhI mAnI jA sakegI, phira AdyavyApAra kI kalpanA ka hI ThaharatI hai| pratyeka bhAva vyApAra ke vinA apane tathAsvabhAva se hI apane kArya ko kara sakate haiM, kyoMki ve apane hetuoM se tathAvidhasvabhAvayukta hI paidA hue haiM, ataH apanI upasthiti mAtra se hI kArya janana kara sakate haiM - to aba kSaNabhaMgavAda kA bhaMgaprasaMga hai kahA~ ? 20 [ naSTa kAraNa se kAryotpatti kA asambhava ] kSaNikavAda meM naSTakAraNa se kAryotpatti nahIM mAnI jAtI, anaSTakAraNa se hI svaprabhAva se dUsare kSaNa meM kAryotpatti hotI hai| ataH kAraNa-kArya kI ekakAlatA prasakta nahIM hai| kAraNa-kArya meM Anantarya yAnI paurvAparyabhAva kA niyama hai| yadi donoM ko sahabhAvI mAneMge to kAraNa kauna - kArya kauna, nizcaya ke vinA kAraNa-kAryabhAva kA sambhava hI nahIM rhegaa| pUrvakAla meM kAraNa kA abhAva hogA to vaha asat hone se zaktihIna rahegA, samartha hogA to kAryotpatti ho kara hI rahegI, vahA~ donoM kA sahabhAva Avazyaka upayogI nahIM hai| ataH dUsare kSaNa meM kAraNa ke abhAva meM bhI pUrvakSaNa ke kAraNa se dUsare kSaNa meM kAryotpatti ho sakatI hai - isa prakAra kSaNikavAda ke bhaMga ko avakAza nahIM hai| ataH mAnanA paDegA ki kAraNa-kAryabhAva pauvAparya se hI hotA hai| kAraNa sattAkSaNa ke anantara kSaNa meM hI kAryotpatti hotI hai| yadi naSTa kAraNa se kAryotpatti mAneMge to kArya kA udaya tIsarI kSaNa meM hone kI aniSTApatti hogii| kaise yaha dekho - 30 pahale kSaNa meM kAraNasattA, dUsare kSaNa meM kAraNadhvaMsa, bAda meM tIsare kSaNa meM kAryotpatti, to kArya meM kAraNa 1. kArye svakAraNenaikakAlatvamAnantaryaniyamA yadi hi kArya-kAraNayoH sahitotpattirbhavet tadAsyAdayo yaugapadyaM ca nAsti sahabhAvinoH kArya-kAraNabhAvasambhavAt tadabhAttabhAvazcAsataH (iti pUrvasampAdite vA0 bA0 AdarzayoH pAThAntaraM nirdiSTaM sampAdakayugalena / ) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 khaNDa-3, gAthA-5 tRtIye kSaNe kAryodaya: syAt (??) yasmAt prathame kSaNe (kAryodayaH syAt (??) yasmAt ?) prathame kSaNe kAraNasattA dvitIye tadvinAza: tataH kAryotpattiH tadanantaraM bhAvaH iti / tato yathaiva kAraNavinAzastatsattApUrvako na naSTAd bhavati tathA samAnakAlaM kAryaM kaar(nn)sttaanntryaannssttaadupjaayte| atha kAraNasattApUrvakatvAt vinAzo hetu(mAn) prasajati / na, nIrUpatvAt tasya tatra hetuvyaapaaraabhaavaat| tathAhi- sa eva hetuvyApAreNa kriyate tasya kRtasya kiJcid rUpamupalabhyeta, vinAzastu nA(?nI)rUpa iti 5 na kiJcit karttavyam / dRSTAntatvena tu vinAzasya upanyAsA vyavadhAyaka-kAlA'sambhavapradarzanArthaH tato dvitIye kSaNa(Ne) kAraNaM naSTaM kAryaM copajAya(?ta) miti kutastayoH sahabhAvaprasaktiH ? taduktam- [ ] anaSTAjjAyate kArya hetuzcAnye'pi ttkssnnm| kSaNikatvAt svabhAvena tena nAsti shsthitiH|| atra ca adhyaye (?ya) nA'viddhakarNodyotakarAdibhiryaduktam- 'yadi tulAntayo monnAmavat kAryotpattikAla 10 kA anantarabhAva nahIM rhegaa| phalitArthaH - jaise kAraNa kA dhvaMsa kAraNapUrvaka (anantara kSaNa meM) hotA hai kAraNa vinAza se, to aise hI naSTa kAraNa se kArya kA udaya nahIM ho sktaa| tAtparya yaha hai ki kAraNanAzasamAnakAla meM hI kAraNa sattA ke bAda naSTakAraNakSaNa meM kAryotpatti hotI hai| (pATha azuddhi ke kAraNa vivecana meM kSati ke liye kSamAyAcanA / ) [vinAza ke liye hetuvyApAra nahIM hotA ] 15 zaMkA :- Apane kahA ki dvitIyakSaNabhAvinAza prathamakSaNavRtti kAraNasattApUrvaka hotA hai, to aba vinAza sahetuka siddha hogaa| uttara :- nahIM, vinAza nIrUpa (svarUpazUnya) hotA hai, nirUpa vinAza ke prati kisI hetuoM kA koI vyApAra nahIM hotaa| dekhiye- jisa meM kucha rUpa (= tattva) upalabdha hotA hai aise hI janya bhAva ke prati hetu kA vyApAra janaka banatA hai| vinAza to nIrUpa (= svarUpazUnya, tattvavihIna) hotA hai, usa ke liye 20 kisI ko kucha karanA nahIM pddtaa| dvitIyakSaNa ke utpAda ke prati anantara kAraNatA dikhAne ke liye jo usakA dRSTAnta diyA thA vaha to sirpha kAraNa-kArya kSaNoM ke paurvAparya dikhAte samaya madhya meM eka bhI kSaNa kA vyavadhAna sambhava nahIM - itanA pradarzita karane hetu diyA thaa| phalitArtha yaha hai ki dvitIya kSaNa meM kAraNanAza huA aura kArya utpanna huA to yahA~ kAraNa-kArya kA sahabhAva kaise zakya hai ? kahA hai [ ] (zloka meM 'hetuzcAnye'pi' pATha azuddha lagatA hai, 'heturnazyeta' aisA kucha pATha sambhavita hai|) 25 'anaSTabhAva se kArya nipajatA hai, usI kSaNa meM svabhAvataH kSaNikatA hone ke kAraNa hetu nAza ko prApta hotA hai, to yahA~ (una donoM kAraNa-kArya kA) sahAvasthAna kaise hogA ?' [ adhyayanAdimata pradarzana - nirasana ] nAza evaM kArya ke sahabhAva ke viSaya meM adhyayana-aviddhakarNa-uddyotakara vagairaha ne jo kahA hai (vaha bhI nirasta ho jAtA hai)1. bhUtapUrvasampAdakAbhyAmatra sanmati dvi0 kA0 pra0 gAthATIkA - zAstravArtA0 syA0 ka0 TIkA- tattvasaMgrahakArikA paJjikA - nyAyavA0 sUtraka0 TIkA- pra0 ka0 mArtaNDAdibhyo bahava uddhatAH saMdarbhAH vizeSArthibhiH tata evaavseyaaH| 30 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 eva kAraNavinAzaH tadA kArya-kAraNabhAvo na bhavet yataH (?? kAraNasya vinAzaH kAraNotpAda: eva nAzaH ??) iti vacanAt / evaM ca kAraNena saha kAryamutpannamiti prAptam / yadi ca sa eva nAzaH prathame'pi kSaNe na sattA bhAvasya syAd vinAzAt, tadaiva loke ca bhAvanivRttirvinAzaH pratItaH na bhAva eva / sarvakAlaM ca vinAzasambhavAt sarvadA bhAvasya sattvaM syAt / atha kAraNotpAdAt kAraNavinAzo bhinnaH tadA 5 kRtakatvasvabhAvatvamanityatvasya na bhave ( t) / vyatirikte ca nAze samutpanne na bhAvasya nivRttiriti kathaM kSaNikatvam " [ ] iti, tannirastam / yato dvividho vinAza: sAMvyavahAryaH tAttvikazca / bhAvanivRttirUpaH prathamaH bhAvarUpazca dvitIyaH / tato ( ? do ) tpanno bhAvaH kAryaM karoti, kAryakAle ca kAraNanivRttirUpo vinAzo lokapratIta eva, nAyaM bhAvasvabhAva iSyate, nApi kAraNotpAdAdabhinno vA, nIrUpatvAt / bhedAbhedapratiSedha eva kevalasya kriyate / uktaM ca [pra0 vA0 3 279] bhAve hyeSa vikalpaH syAd vidhervastvanurodhataH / / " iti 'na vyatirikte nAze jAte kSaNarUpasya bhAvasya (I?) 'tulA ke do dhruvoM kA avanamana - unnamana jaise samakAlIna hote haiM vaise yadi kAraNavinAza evaM kAryotpatti eka hI kAla meM mAna leMge to kArya-kAraNabhAva ghaTa nahIM pAyegA / ( pATha azuddha kAraNavinAza eva kAryotpAda iti vacanAt aise pATha kI kalpanA kare to ) aisA kahA gayA hai ki kAraNanAza aura kAryotpatti samakAla hone se eka hI hai / ( taba, vinAza ahetuka hone se kArya bhI ahetuka ho jAyegA / ) kAraNanAza 15 se kAryotpatti mAnane para kAraNanAzAtmaka kAraNa aura kArya kI samakAlotpatti mAnanA hogaa| yadi kAryotpAda 10 20 30 -- ko hI vinAzAtmaka mAneMge to pratyeka kSaNika bhAva vinAzAtmaka ho jAne se prathamakSaNa meM bhI kAraNarUpa se kisI bhAva kI sattA na bana sakegI ( kyoMki vaha bhI kisI kA kArya hai / ) jaba ki loka to bhAva ko nahIM kintu bhAvanivRtti ko hI nAza pratIta karate haiM / tathA vinAza aura bhAva ko eka mAnane para vinAza zAzvata hone se bhAva kI sattA bhI sadA kAla prasakta hogI / yadi kaheM ki kAraNotpAda aura kAraNavinAza eka nahIM hai, bhinna haiM to anityatva ko kRtakatvasvabhAva nahIM bola sakate kyoMki vinAza kRtaka hai anitya nahIM / tathA bhAvanAza ko bhAva se bhinna svIkAra kareMge to nAza kA bhAva ke sAtha (asat kA sat ke sAtha) koI sambandha na hone se nAza ke dvArA bhAva kI nivRtti nahIM hogI / aba kSaNikatva kA kyA hogA ?" yaha kathana nirasta ho jAtA hai| kAraNa suno ! vinAza kI do vidhAe~ haiM sAMvyavahArya aura tAttvika / 25 pahalA hai bhAvanivRttisvarUpa / dUsarA hai bhAvAtmaka / vAstavikatA yaha hai ki utpanna bhAva kAryotpatti karatA hai / kAryotpatti kAla meM usa kAraNAtmaka bhAva kI nivRttisvarUpa bhAva sArA jagat dekhatA hai / nivRttisvarUpa vinAza bhAvAtmaka nahIM mAnA jAtA, kAraNotpAda se abhinna bhI nahIM mAnA jA sakatA kyoMki vaha nIrUpa (= tuccha) hai| ataH kevala bhAva nivRtti rUpa vinAza na to bhAva se bhinna (svatantra vastu ) hai na to bhAva se abhinna hai| pramANa vArttika ( 3- 279 uttarArddha) meM kahA hai [ vinAza kA zabdArtha ekakSaNasthAyi bhAva 1 'vidhi ( yataH ) vastu adhIna hotI hai (ataH ) bhAva ke liye hI (bheda / abheda ke ) vikalpa ho sakate haiN"| ata eva, Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only - . Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA - 5 49 nivRtti:' ityapAstam yatazca dvitIyakSaNotpattikAla eva prathamakSaNanivRttiH tenaikakSaNasthAyI bhAvo 'vinAza' - zabdenocyate, ayaM ca bhAvarUpatvAt sAdhanasvabhAva eva vinAzaH, kAryotpattikAle ca nivarttata iti kaarybhinnkaalbhaavii| na ca sarvakAlamasya sadbhAvaH, bhAvasyA'sattvAt / yadvA vinazvaro'yaM bhAvaH 'vinAzo'sya' iti dvAbhyAM dharmi-dharmavAcakAbhyAmavinAzivyAvRttasyaivaikasya bhAvasya bhedAntarapratikSepAbhyAmabhidhAnAd bhAva eva nAza ucyata iti / yat punaridamabhihitam 'vidhirUpeNa kSaNikatA'tra sAdhayituM prastuteti pratiSedhasAdhikAyA 5 anupalabdherihAnadhikAra iti, tat, liGgavyApAraviSayAnabhijJa ( 1 ? ) tAkhyApanam / yato na liGgaM vidhimukhena kiJcit pravarttate, sarvasya samAropavyavacchedasAdhakatve naiva vyApArAditi kArya-svabhAvahetvorapi nAnupalabdhirUpatAvyatikramaH / tena paramArthataH anupalabdhirevaiko heturiti sugatasutAbhyupaga (taH ? ) maH / yadapyabhyadhAyi - (6-4) 'pratyabhijJApratyakSAvasitaM bhAvAnAmakSaNikatvamiti kSaNadhvaMsitAparikalpanamayukta' khaNDa - 3 yaha 10 yaha jo bhI kahA thA bhinna nAza utpanna hogA to usa se bhAva kI nivRtti nahIM hogI aba nirasta ho jAtA hai / kAraNa, naye kSaNa ke utpattikAla meM hI prathamakSaNa nivRtta hotA hai, ataH 'vinAza' kA zabdArtha hai ekakSaNasthAyI bhAva / yaha to bhAvAtmaka hI hai ataH vinAza hone se sAdhanasvabhAva (yAnI kAraNasvabhAva) phalita hotA hai jo ki kAryotpattikAla meM nivRtti letA hai, ataH vaha kArya se bhinnakAla bhAvI bana gyaa| isa prakAra ke ( kAraNAtmaka) vinAza kA astitva sarvakAlIna hone kI Apatti kaise hogI jaba ki vaha bhAva hI dUsare kSaNa meM asat hai / athavA, yaha jo dvividha pratIti hotI hai 'yaha bhAva vinAzI hai' 'isa kA (yaha ) vinAza hai' ina meM bhAva dharmItayA aura 'vinAza' dharmatayA pratIta hotA hai to dharmI (bhAva) aura dharma vinAza ke vAcaka zabdoM ke dvArA Akhira to avinAzIvyAvRtta eka hI bhAva kA bhedAntara bhAva vizeSa) aura usa ke pratikSepa ke dvArA nirUpaNa kiyA jAtA hai usa se yahI siddha hotA hai ki prathamakSaNa kA bhAva hI vinAza kahA jAtA hai| 1 yaha jo kahA thA (6-17) kI kalpanA karanA niSphala hai / ' Jain Educationa International -- - yaha jo kahA thA ( 6-1 ) 'bauddhamatavAloM ko yahA~ vidhirUpa se kSaNikatA kI AnumAnika siddhi abhipreta haiM, ataH anupalabdhi hetu ko yahA~ avakAza nahIM / ( svabhAvakArya hetu kA nirasana to pahale kara diyA thA ) ' - yaha to liGgasambandhI vyApAra evaM viSaya ke anabhijJatA kA hI pradarzana hai / kAraNa, sugataputroM kA abhimata aisA hai ki koI bhI liGga (cAhe svabhAva - kArya yA anupalabdhi) vidhimukha se sAdhya ke liye kabhI kucha nahIM karate / liGgamAtra kA eka hI vyApAra hai akSaNikatva (yAnI sthAyitva ) Adi 25 ke samAropa ke vyavaccheda ko bhAsita krnaa| kArya evaM svabhAva hetu bhI isa prakAra anupalabdhi svarUpa ke bahirvarttI nhiiN| sattva kI akSaNika meM anupalabdhi hI vAstava meM sattvahetu kA paramArtha hai / evaM agnizUnya sthAna meM dhUmAnupalabdhi hI dhUma hetu kA paramArtha hai vAstava meM anupalabdhi ekamAtra hetu hotA hai yaha buddhaputroM kA mata samajhanA / - akSaNikatva kI pratyabhijJA meM anumAnabAdha ] 'bhAvoM kA akSaNikatva jaba pratyabhijJA - pratyakSa se gRhIta hai taba kSaNadhvaMsa yaha bhI saMgata nahIM, pratyabhijJA kA prAmANya asiddha hone se / dekhiye For Personal and Private Use Only 15 20 30 . Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 iti, tadapyasaGgatam, tasyAH prAmANyA'siddheH / tathAhi - pramANasyedaM lakSaNaM pareNAbhyadhAyi 'tatrApUrvArthavijJAnam' ityAdiH / na ca bAdhakavarjitatvamasyAH saMbhavati prAkpratipAditAnumAnabAdhyatvAt / atha tayA bAdhitatvAdanumAnasya kathaM bAdhakatvam ? asadetat, anizcitaprAmANyAyAH asyA bAdhakatvAnupapatteH / na cetaretarAzrayatvaM doSaH, yato nAnumAnasya prAmANyaM pratyabhijJA'prAmANyAzritam api tu svasAdhyapratibandhyA(?bandha)taH sya(?sa) ca 5 viparyaye bAdhakapramANabalAd nizcita iti kathamitaretarAzrayatvalakSaNo doSaH ? na cAnumAnavirodhamanubhavantyapi pratyabhijJA pramANam anyathA''kArasAmyadevatva(? myAdekatva)madhigacchantI nIletara-kusuma-sarpAdivastunaH pramANaM bhavet, yato nAtrApi kusumAdikAryadarzanamanumIyamAno bhedaH (?) prtykssprtiittaamnubhvti| na cAnumAnasyAtra bAdhakatvaM na itaratra, pramANAvagatasAdhyapratibimba(bandha)-pakSadharmatAtmakatallakSaNasaMjJino'numAnasya pratyabhijJA anyadvA-vat (kiJcit) pramANAntaraM bAdhakaM saMbhavati, virodhaat| __ tathAhi- svasAdhyapratibandhe hi sati hetuH svasAdhye satyeva tasmin dharmiNi bhavati, bAdhA tu tadabhAvanimittaiva kathaM na virodhaH ? pratyakSAdikaM ca bAdhakaM tatra dharmiNi sAdhyAbhAvamavabodhayati, svasAdhyAvinAvaidikoM ne kahA hai 'tatrApUrvArthavijJAnaM pramANaM bAdhavarjitam' - apUrvArthagrAhi bAdharahita vijJAna pramANa hai| pratyabhijJA meM bAdhAviraha kA sambhava nahIM kyoMki pUrvadarzita kSaNikatva ke anumAna se vaha bAdhita hai| 'are ! vaha anumAna hI pratyabhijJA se bAdhita hai usa se pratyabhijJA kA bAdha kaise hogA ?' - yaha prazna bhI galata 15 hai| pratyabhijJA kA prAmANya hI aba taka anizcita hai vaha usa anumAna kA bAdha kaise karegA ? yahA~ paraspara bAdha kI kalpanA kara ke anyonyAzraya doSa kA ApAdana bhI zakya nahIM hai, kyoMki anumAna kA prAmANya pratyabhijJA ke aprAmANya kI siddhi para hI avalambita nahIM hai kintu hetu meM sAdhya ke pratibandha para avalambita hai, evaM vaha pratibandha bhI vipakSabAdhakapramANa bala se nizcita kiyA huA hai, ataH anyonyAzraya ho nahIM sktaa| 20 dUsarI aura, sunizcita svasAdhyapratibandhavAle anumAna kA virodha dekha kara bhAganevAlI pratyabhijJA pramANa kaise mAnI jAya ? virodha kI upekSA kara ke use pramANa mAneMge to nIla-nIletara (yAnI pIta), kusuma, sarpa Adi padArthoM meM kucha AkArasAmya ko dekhakara una ke ekatva kA nizcaya kara lenevAlI pratyabhijJA ko bhI pramANa mAnane kI vipadA hogI, kyoMki yahA~ bhI eka sAdi padArtha meM anya puSpAdi ke kArya ke abheda kA anumAna karatA huA bodha bhedapratyakSapratIti gocaratA kA anubhava nahIM karatA hai| yadi kaheM ki 25 - 'yahA~ abheda pratyakSa meM bheda kA anumAna bAdhaka banegA kintu kSaNikatvAnumAna akSaNikatva pratyabhijJA kA bAdhaka nahIM hogA' - to yaha ayukta hai, kyoMki pramANa se jaba svasAdhyapratibandha aura pakSadharmatA kA nizcaya hai jo ki anumAna kA lakSaNa hai vaha jaba pratyabhijJA kA bAdha karegA taba aura koI pramANa nahIM hai jo usa anumAna kA bAdha kare, kyoMki taba pramANa kA pramANa ke sAtha virodha prasakta hogaa| [saddhetu aura sAdhyAbhAva kA spaSTa virodha ] 30 dekhiye - kisI eka dharmI meM koI hetu apane sAdhya kI maujUdagI meM hI rahatA hai yadi usa kA apane sAdhya ke sAtha avinAbhAva sambandha hai| jaba eka ora hetu ke dharmI meM sAdhya kI sattA hai, dUsarI ...ora Apa usa. meM pratyakSa ke dvArA bAdha prayukta karate haiM jo ki sAdhyAbhAvamUlaka hotA hai - to yahA~ virodha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 51 bhUtazca hetustatra pravarttamAnaH svasAdhyasadbhAvamiti bhAvAnAmasvAsthyaM bhavet, anumAnAprAmANyaprasaMgazcaivaM syAt / tulyalakSaNe hyekatra bAdhakasadbhAvo dRSTaH iti / adRSTabAdhake'pi tadAzaGkA na nivarttate'vizeSAt / na hi dRSTapratiyogina prAgitareNa kazcid vizeSo lakSyate / yato na saMbhavabAdhakAnAmapi sarvadA tduplbdhiH| sAtizayaprajJAnAM tu kadAcid bAdhakopalabdhirbhaviSyatIti tanna(na nizcayo (?) bAdhaka(?)bhAvAbhAvayorityanizcitatallakSaNatvAdanumAnaM na kiJcidapi pramANaM syAt / 5 kutazcAdhyakSajJAnamapramANam ? naanumaantH| na hi pratyakSA'numAnayoH pramANarUpatAyAM vizeSa:pratyakSe'pyAvyabhicAra( ?): prAmANyanibandhanam sa ca tasmAdAtmalAbhaH [?? anyato bhavato'bhavato vA bhavataH tadA vyabhicAraniyamAbhAvAt sa pA(?cA)rthAtmalAbhaH sAkSAd ??] vyavadhAnaM tathA'numAne'pi tulyH| yadi pratyakSabAdhAna(?ma)ntareNa pratyabhijJAnasyA'prAmANyaM nAbhyupagamyate tadA vaktavyaM kimiti zAlIbIjameva zAlyakurajanakaM (na) kodravabIjam ? atha zAlIbIjabhAve tadaGkurabhAvamavagacchatA'dhyakSeNa tasyaiva 10 tajjanakatvavyavasthApanAd na kodravabIjasya kodravabIjabhAve (??zAlyakuraviviktadezapratibhAsavato'dhyakSeNa tasyAjanakatvavyavasthApanAcca / nanvevamanvaya-vyatirekAnuvidhAyi tatkAlakAryamavagacchadadhyakSaM kasyacid vastunaH kyoM nahIM hogA ? eka aura pratyakSAdirUpa bAdhaka usI dharmI meM sAdhyAbhAva ghoSita karatA hai, dUsarI ora apane sAdhya kA adrohI hetu vahA~ vidyamAna ho kara apane sAdhya kI sattA ko ghoSita karatA hai - aisA virodha yadi sarvatra calatA rahegA to kisI bhI bhAva (sAdhya) kA kahIM bhI svastha nizcaya ho nahIM skegaa| 15 aisA hI calatA rahegA to anumAna kA prAmANya bhI lupta hone kA aniSTa prasakta hogaa| jaba donoM pakSa apane apane lakSaNoM se tulya balavat banate haiM taba yaha dekhA gayA hai ki kisI eka pakSa meM bAdhaka sIra UThAtA hI hai| kadAcit bAdhakadarzana na bhI ho phira bhI vahA~ usa kI sambhAvanA akSuNNa banI rahatI hai jo samAnabala ke kAraNa nivRtta nahIM hotii| jahA~ eka bAra pUrva meM bAdhakarUpa pratiyogI dRSTigocara banA hai vahA~ dUsarI bAra usa kA upalambha na rahe to bhI usa kI sambhAvanA meM koI pharka nahIM 20 paDatA, kyoMki bAdhaka jahA~ sambhAvita hai vahA~ sadaiva usa kI upalabdhi ho aisA koI niyama nahIM hai| zakya hai ki vahA~ kabhI kisI viziSTajJAnI yogI ko bAdhaka kA upalambha ho| isa prakAra bAdhakasattA yA usa ke abhAva kA nizcaya na hone ke kAraNa hetu ke lakSaNa kA nizcaya na hone se anumAna koI bhI pramANa mehIM bana sakegA (yadi akSaNikatva kI pratyabhijJA meM anumAna kA bAdha na mAnA jaay|) [pratyakSajJAna ke prAmANya kA AdhAra kauna ? prazna ] pratyakSa meM yadi anumAna kA bAdha nahIM mAne, arthAt anumAna ko akiMcitkara mAneMge to pratyakSa kA aprAmANya kaise siddha kareMge ? anumAna se zakya nhiiN| kAraNa, taba pratyakSa meM anumAna kA bAdha svIkAranA pddegaa| yAnI anumAna ko pratyakSatulya pramANa mAnanA hogA, anumAna aura pratyakSa kI pramANatA meM koI taratamabhAva nahIM hotaa| prAmANya to artha ke avyabhicAramUlaka hotA hai, pratyakSa aura anumAna donoM meM vaha samakakSa hotA hai| arthAvyabhicAra kyA hai ? artha se utpattilAbha / (anyato bhavato... vyavadhAnaM - yahA~ taka 30 pATha zuddhi na hone se usa kA vivaraNa nahIM kiyA / ) arthAvyabhicAra yAnI artha se utpattilAbha sAkSAt yA paramparayA pratyakSavat anumAna meM bhI tulya hai| 25 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 tadA tajjananasvabhAvatAnu(?mu)ttarakAlabhAvinastatkAryasya tadAnIM tasyA'jananasvabhAvatAM ca kimiti na pratyeti ? tathA cottarakAla(bhA)vikAryajananasamaye pratyabhijJAjJAnaM yadA 'sa evAyam' iti pratyeti tadA kathaM pratyakSeNa bAdhyate ? yataH 'ayam' ityullekhavat puro'vasthita(va?)tatkAlakAryajanakaM vastunaH parAmRzati 'sa eva' ityullekhavacca prAktanam tadajanakazca bhAvaH tasya saMspRzati, tat kathaM pUrvAparakAlabhAvi kAryajanakasvabhAvavyavasthApakA'kSatapratyayakrAntA bAdhAM pratyabhijJAjJAnamanubhavati ? tathA 'sa evAyam' yaH prAgeva tatkAlakAryA'janakasvabhAvo'dhyakSeNa vyavasthApitaH sa yadi na ta_yaM yo janakasvabhAvatayedAnI parAmRSTaH athAyaM janakasvabhAvo viruddharUpamAbibhratAM dvicandrAdipratyayAnAmiva tattvavyavasthApakatvA'sambhavAditi svapratItyAvavApyateyaM prtybhijnyaa| ato baadhaavrji(t)tvmpysyaasnggtm| ??) yathA zuktikAyAM rajatAdhyavasAyo duSTakAraNaprabhavatvenA'pramANaM tathA pratikSaNavizarAruSu sadRzA [ pratyabhijJA kA bAdhaka akelA pratyakSa nahIM ] yadi ApakA aisA Agraha hai ki pratyabhijJA meM pratyakSabAdha ho tabhI aprAmANya svIkAranA, anyathA nahIM to javAba denA hogA ki zAlIbIja hI zAlI-aGkurajanaka kyoM ? kodarava kA bIja kyoM nahIM ? (prazna kA hArda yaha hai ki bAdhakArya yadi sajAtIya se hI hone kA mAnA jAya to aMkurakArya bhI sajAtIya aMkura se hI mAnanA paDegA / ) yadi kaheM kI zAlIbIja ke rahane para hI zAlIaMkura kA sadbhAva pratyakSa 15 se jJAta hotA hai isaliye zAliaMkura kI hI janakatA zAlIbIja meM prasthApita kI jAtI hai| kodarava bIja kI nhiiN| kodarava bIja jahA~ paDA hai vaha pradeza zAlIaMkura se rahita hai aisA pratibhAsita karanevAlA pratyakSa kodaravabIja meM zAlIaMkura ajanakatva ko prasthApita karatA hai| [aba nanu... se... asaGgatam paryanta jo pATha hai kucha kucha aMza usa ke azuddha hai ataH spaSTa vivaraNa prAyaH zakya nahIM, phira bhI kucha prayAsa kiyA jAtA hai, to yahA~ prazna hai ki - jo adhyakSa kisI vastu ke anvayavyatirekAnugAmi tatkAlIna kArya kA 20 avagama karatA huA usa vastu kI tajjananasvabhAvatA ko grahaNa karatA hai - to uttarakAlabhAvi tatkArya meM usa vastu kI atajjananasvabhAvatA kI pratIti kyoM nahIM karatA ? agara pratyakSa se aisI pratIti hogI to pratyabhijJAna jaba (pUrvakAlIna artha jJAna ke bAda) uttarakAlabhAvikAryajananakAla meM 'yaha vahI hai' (= sa evAyam) aisI pratIti karatA hai usa kA bAdha pratyakSa kaise karegA ? kAraNa, 'ayam' aisA AMzika ullekhavAlA pratyabhijJAjJAna vastu kI saMmukha avasthita tatkAlakAryajanakatA kA parAmarza karatA hai aura 'sa eva' isa aMza 25 kA ullekhavAlA pratyabhijJAjJAna pUrvakAlIna ata eva uttarakAlIna bhAva kA ajanaka, usa kA parAmarza karatA hai| taba yaha prazna hogA ki pUrvApara kAla bhAvi kAryajanakasvabhAvavyavasthApaka akhaMDatApratItiAkrAnta pratyabhijJAna meM bAdhA kyoM nahIM AyegI ? tathA, jo pahale pratyakSa se tatkAlakAryajananasvabhAvavAlA prasthApita huA thA 'vahI hai yaha' vaha agara nahIM hai to jo abhI 'yaha' isa rUpa se jananasvabhAvatayA ullekhita kiyA jAtA hai to yaha jananasvabhAva virodhisvabhAvagrasta bana jAyegA, phira candradvayAvagAhibhrAntapratItiyA~ kI taraha 30 tattva kI vyavasthA usa se nahIM ho skegii| ataH usa kI pratIti se hI pratyabhijJA bAdhita hogii| to phira pratyabhijJA ko Apa bAdhavarjita kaise siddha kareMge ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 5 parotpattyAdivipralambhahetorupajAyamAnaM pratyabhijJAnaM duSTakAraNArabdhatvAdevA'pramANam / na ca pratyabhijJAnameva svaviSayasya tattvaM vyavasthApayadaduSTakAraNArabdha(tva) mAtmano niSThA ( ? zcA) payati, itaretarAzrayatvaprasakteH aduSTakAraNArabdhatvAt svaviSayavyavasthApakatvam tatazcAduSTakAraNArabdhatvamiti kRtvA / lUnapunaruditakezAdiSu caikatvAbhAve'pyasya darzanAt kutaH svaviSayavyavasthApakatvam ? na ca ( ?) kezAdipratyabhijJAnasyAnyatvAd nAyaM doSaH anyatrApi niyAmaka (?) mantareNa vyabhicArazaGkA'nivRtteH / na ca - yo janitvA pradhvaMsate 'naitadevam' 5 iti sa mithyApratyayaH, vajropalAdipratyabhijJAnaM tu dezAntarAdau na viparyetyavitatham - anumAnasyAtrApi viparyayavyavasthApakasya pratipAditatvAt / tanna aduSTakAraNArabdhatvamapyatra saMbhavati / arthakriyArthI hi sarvaH pramANamanveSate na vyasanitayetyarthakriyAsAdhanaviSayaM pramANamabhyupagantavyam / na ca pratyabhijJAnaviSayeNa sthairyamanubhavatA'rthakriyA kAcit sAdhyata iti taimirikajJAnavadapUrvamarthakriyA'kSamaM sAmAnyAdyadhigacchadapi na pramANamiti pramANalakSaNAbhAvAd na pratyabhijJApramANa (ma )dhyakSam / satA nityenArthena 10 [ sadoSakAraNajanya hone se pratyabhijJA apramANa ] jaise chIpa meM rajata kI kalpanA sadoSa kAraNa se janya hotI hai isa liye apramANa hotI hai, usI taraha pala pala meM kSaNabhaMgura tattvoM ke prati samAna apara apara tattvoM kI utpatti Adi bhrAmaka kAraNa se utpanna hone vAlI pratyabhijJA bhI duSTa kAraNa se janya hotI hai ataH apramANa hai / aisA nahIM hai ki 'pratyabhijJA svataH apane viSaya kI yathArthatA ko prakAzita karatI huI apane ko nirdoSakAraNajanya ghoSita 15 karatI hai' - kyoMki yahA~ anyonyAzraya doSa hai / apane viSaya kI yathArthatA kA AdhAra hai nirdoSakAraNajanyatvasiddhi aura nirdoSakAraNajanyatva kI siddhi kA AdhAra hai svaviSayayathArthatA kI prasiddhi / tathA, kATane ke bAda punarjAta kezAdi ke sthala meM ekatva na hone para bhI 'yaha vahI hai' aisA darzana hotA hai, yahA~ pratyabhijJA apane viSaya kI yathArthatA ko prakAzita karegI kaise jaba ki vaha hai nahIM ? yadi kaheM ki 'kezAdisthala meM hone vAlI pratyabhijJA AbhAsika hone se bhale apramANa ho upalAdi pratyabhijJA vaisA na hone se doSa 20 nahIM / ' to soca lo ki usa meM aura isa meM bhedaghoSaka koI niyAmaka na mile taba taka 'yaha bhI vaisI hI hogI' isa taraha honevAlI vyabhicAra kI zaMkA kaise TalegI ? yadi kahA jAya niyAmaka yaha hai, jo utpanna ho kara ' yaha yathArtha nahIM' isa taraha vighaTana kA bhoga banatA hai vaha bodha mithyA hotA hai / upala yA vajrAdi ko anyadeza meM phirAyA jAya to bhI usa kI pratyabhijJA kA vighaTana nahIM hotA ataH vaha satya hai / ' nahIM, isa pratyabhijJA kA vighaTanadvArA vaiparItyaghoSaka anumAna pahale dikhAyA jA cukA hai| 25 niSkarSa, upala-vajrAdi kI pratyabhijJA bhI nirdoSakAraNajanya nahIM mAnI jA sakatI / -- 53 [ arthakriyAsAdhaka na hone se pratyabhijJA apramANa yaha sociye ki 'pramANa' kA Adara kyoM ? isaliye ki hara koI prekSAvAn arthakriyA siddhi ke liye hI 'pramANa' DhU~DhatA hai / 'vyasana' ke kAraNa, sirpha zaukha ke liye nahIM / yAnI aisA jJAna 'pramANa' mAnA jAyegA jo arthakriyA ke sAdhanIbhUta viSaya ko prakAzita kare / sthairya kA anubhava karAnevAlI pratyabhijJA ke viSaya 30 se koI arthakriyA siddha nahIM hotI / timiradoSagrasta AdamI candradvaya ko dekhatA hai kintu usa se kucha prayojanasiddhi nahIM hotI kyoMki vaha apramANa hai, usI taraha arthakriyA ke liye azakta sAmAnyAdi ko grahaNa karanevAlA pratyabhijJAdi jJAna 'pramANa' nahIM hotA kyoMki usameM pramANa kI vyAkhyA ghaTa nahIM sakatI ataH For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 54 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 pratyabhijJAjanakAbhimatenendriyANAM smpryogaasiddhestdvyvsthaapkprmaannaabhaavH| bhAve vA tata eva tatsiddheLA pratyabhijJA / na ca satyodakAdhyakSeSvapyetat samAnam arthakriyAjJAnAt teSAM tathAbhAvasiddhiH / na ca bahirarthAbhAve'pyarthakriyAjJAnasya bhAvAt tattathAtvasiddhiH zUnyavAdApattiprasaGgAt tadvyatirekeNAparasyArthavyavasthApakasyAbhAvAt / na caikatve saMvAdakaM pramANaM kiJcit siddhamiti na pratyakSatA'pi pratyabhijJAnasyeti nAtaH sthairyaadhigtiH| kiJca, ekatvAdhyavasAyinyapi kramodayamanubhavantI pratyabhijJA svaviSayasya kramaM sUcayati / na cA'bhede svAlambanasya kramavatpratyabhijJodayaH smbhvti| tato yena svabhAvenAdyaM pratyabhijJAnaM tathAlambanatvAbhimataH padArthe janayati tenaiva yadyuttarakAlabhAvIni tadAdyajJAna kAle eva sarveSAmudayaprasaktiH, sannihitakAraNatvAt AdyajJAnavat / anudaye vA tasya tAni pratya(ya?) janakatvameva / na hi yadA yad yanna janayati tadA tad(na? tajjananasvabhAvam / pazcAdapi tat tatsvabhAvameva (iti) naiva tadApi jnyet| athAnyena tadA svabhAve(?va)bhedAt kathaM na 10 pratyabhijJA pratyakSa pramANarUpa nahIM hai| pratyabhijJA ke utpAdaka, Apa ko abhimata jo nitya sat tattva hai usa se indriyoM ke saMnikarSa kA mela nahIM baiThegA (kyoMki saMnikRSTatArUpa nayA pariNAma mAnane para anityatA gale paDegI) ataH usa kA pratyakSa na hone se usa kA (nitya padArtha kA) sAdhaka pramANa asat hai| phira bhI nitya vastu kA pratyakSIkaraNa svIkAreMge to usa se hI nityatA siddha ho jAne se pratyabhijJA to nirarthaka bana jaayegii| [ jalAdi vAstava bAhyArtha na mAnane para zUnyavAdApatti ] yadi kahA jAya - 'ye saba tarka vAstava jala ke pratyakSa ko bhI samAnarUpa se sambaddha hone se, vaha bhI 'pramANa' nahIM ho paayegaa|' yaha galata hai kyoMki vAstava jala kA pratyakSa hone para jalasAdhya arthakriyA maladhAvanAdi kA jJAna sabhI ko hotA hai ataH usa ke jJAna kA pramANa meM antarbhAva karanA pddegaa| yadi kaheM - 'arthakriyA kA jJAna to svapna kI taraha bAhyArtha na hone para bhI ho sakatA hai ataH usa se prAmANya 20 kI siddhi nahIM hai|' - taba to bAhyArtha hI siddha na hone se zUnyavAda ke gale par3ane kA khatarA hogA / kAraNa, arthakriyAjJAna ke vinA aura koI bAhyArthasAdhaka pramANa hI nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki pUrvAparakSaNavartI tattvoM meM ekatva kI sAkSi pUranevAlA koI saMvAdI pramANa prasiddha nahIM hai, ata eva pratyabhijJAjJAna kI pratyakSatA asiddha hai, usa meM sthairya kA avabodha kaise ho sakegA ? [pratyabhijJA aura tadviSaya meM bhedApAdana ] 25 aura eka bAta :- pratyabhijJA kramazaH prathama-dUsare kSaNoM meM udita ho kara (apane viSayoM kA grahaNa kara ke una meM) jaba ekatva kA bhAna karatI hai taba apane viSayoM ke krama kA bhI sUcana ho hI jAtA hai| yahA~ itanA to spaSTa hai ki yadi apane viSayoM meM abheda vAstavika hogA to kramazaH pratyabhijJodaya nahIM ho sktaa| aba do prazna khaDA hogA - 'jisa svabhAva se viSayabhUta tathA svIkRta padArtha prathama kSaNa ke pratyabhijJAna ko utpanna karatA hai usI svabhAva se hI uttarakAla (kSaNa)vartI pratyabhijJA ko utpanna karegA 30 to (tAdRza svabhAva prathama kSaNa meM maujUda hone se) AdyajJAnakSaNa meM hI sakala uttarottarakSaNa bhAvi pratyabhijJAjJAnoM ke udaya kA atiprasaGga laga jAyegA, kyoMki tathAsvabhAvarUpa kAraNa hAjira hai jo prathama kSaNa ke jJAnotpAda ke vakta thaa| agara una kA udaya nahIM hotA to mAnanA paDegA ki vaha tathAsvabhAva viSaya una ke prati Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 pratyabhijJAviSayasya bhedA(?da:), svabhAvabhedanibandhanatvAdarthabhedasya ? api ca sakalasahakArisannidhAne yena svabhAvena tadAlambanaM pratyabhijJAnaM janayati sva(?sa) svabhAvastasya tadaivottara(?vota) prAgapra(?gapyA)sIt ? yadi tadaiva, kathaM pUrvasmAdabhedastasya, prAgasataH tadaiva sattAbhyupagamAt ? atha avasthAnAM bheda: avasthAtuzcAbheda: / na, avasthAturapi tadavasthAbhAvino janakA'janakasvarUpatayA bhedasya nA(?nyA)yaprAptatvAt / na cAvasthAvA(n a)vasthAvyatirikto'sti, upalabdhilakSaNaprAptatve tsyaa'nuplmbhenaa'sttvaat| anupalabhyasvabhAvatve 5 ca tasya na pratyabhijJAviSayatvamiti naabhedsiddhiH| sahakAripratyayopajanitasya vA(cA)tizayasyAlambanAd (vyatireke) vyatirekapakSabhAvI doSo durnivAra ityuktaM prAk / atha prAgapi sa svabhAva AsIt tadottarakAlabhAvinI pratyabhijJA(?) kAryANi prAgevodasta(?)vati (?nti) syuriti kramavatA pratyabhijJAnena svasaMvedanenopalakSitenA'bhinnatvenopalakSitasyApi vyA(?bA)hyAlambanasya ajanaka hai| jo jaba jise janma nahIM detA vaha na to taba usake prati jananasvabhAvavAlA hotA hai, na to 10 pazcAt bhI usa ke prati ajananasvabhAvavAlA hone ke kAraNa use janma de sakatA hai| yadi vaha viSaya anya svabhAva se utpanna karatA hai to usa viSaya meM svabhAva bheda ke prasakta hone ke kAraNa usa pratyabhijJAviSaya kA bhI bheda kyoM prasakta nahIM hogA ? arthabheda to svabhAvabhedamUlaka hI hotA hai| [pratyabhijJA nAmaka Alambana ke svabhAva kI kAlapRcchA ] __ aura bhI praznayugma khaDA hogA - ? sakala sahakArIyoM kI maujUdagI rahane para jisa svabhAva se dvitIyakSaNa 15 meM vaha Alambana (= viSaya) pratyabhijJAna ko janma detA hai vaha svabhAva usa dvitIyakSaNa meM hI hai yA pahale bhI thA ? [ avasthA-avasthAvAt meM bheda asaMgata ] yadi dUsare kSaNa meM hI vaisA svabhAva hai pahale kSaNa meM nahIM hai to pUrvakSaNa kI vastu yA usa ke svabhAva ke sAtha usa kA abheda kaise ? jaba ki Apa pUrva meM nahIM kintu dUsare kSaNa meM hI usa kA tathAsvabhAva 20 mAnate haiN| yadi kaheM - 'yaha to avasthAbheda hai vaha bhinna bhinna kSaNoM meM alaga-thalaga ho sakatA hai kinta avasthAvAn to eka hI hai|' - nahIM, vaha avasthAvAn pUrvAvasthA meM ajanaka aura uttarAvasthA meM janaka - isa taraha usa meM bhedApatti nyAyocita hai| avasthAvAn avasthA se sarvathA judA to nahIM hai| agara, vaha jadA hai aura upalabdhiyogya hai phira bhI avasthA se pRthaga usa kA upalambha nahIM hotA hai, to samajhanA hogA ki avasthA se judA avasthAvAn asat hai| yadi vaha judA hai kintu upalabdhiyogya nahIM hai, taba 25 to vaha pratyabhijJApratyakSa kA viSaya nahIM ho pAyegA, phira abhedasiddhi hogI kaise ? agara, yahA~ sahakArIyoM ke dvArA upalabdhi mAneMge to phira sahakArInimitta se usa vastu meM utpanna atizaya ko bhI svIkAranA paDegA, vaha bhI yadi usa vastu se judA mAneMge to bhinna atizaya pakSa meM pahale jo doSa dikhAye haiM ve durnivAra ho jAyeMge - yaha pahale kahA jA cukA hai| [kramika pratyabhijJA se viSaya-kramikatA kI siddhi ] dUsarA vikalpa :- yadi vaha svabhAva pahale bhI thA, to jo pratyabhijJAsAdhya uttarakAlIna kArya haiM ve pahale hI udita ho kara rhte| agara aisA nahIM hotA to yaha phalita ho jAtA hai ki svasaMvedana se saMvidita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 kramaH pradarzita eva / atha darzanA'vizeSe'pi pratyabhijJAkAryakramAnubhavaH kimiti satyatvena vyavasthApyate na punarabhinnatadAlambanAnubhava(ta?): - ucyate, kramasaMvedane bAdhakAbhAvAditaratra tdvipryyaat| yadi hyasato jJAnakramasya svasaMvittyA viSayIkaraNaM bhavet tadA tadabhAve svasaMvitterapi tadavyatiriktAyAH, tatpra(?tada)bhAvAd na kenacit kasyApi viSayIkaraNaM bhavediti tatkramAnubhava: satyaH bAhyAlambanAbhedAnubhavastu lUnapunarjAtakezAdiSviva baadhittvaadstyH| yathA cAnusandhAnapratyayA bahirekatvAdyAlambanAbhAve'pyAntarameva(?kA)kAraM bahirvad avabhAsamAnA: pravarttante tathAnyatra pratipAditam / ___yat punaH parairucyate- AlambanaikatvAdhyavasAyi pratyabhijJAkAryakramadarzanaM sahakAripratyayairanAdheyAtizayatAmAlambanasya bAdhano(?te) kAryasyAnutpAdayogapadyAbhAvAd, na punarabhedam, bhedAvabhAsino'nubhavasyAbhAvAditi - tadasaGgatameva, yato yadyAlambanasyAbhedo na bAdhyate tarhi sahakArisannidhAvapyapratIyamAnAtizayAnAM 10 vajropalAdInAmanAdheyAtizayatApi kathaM bAdhyeta ? atha kAryAnutpAdayogapadyAbhAvAt sA bAdhyate, nanve vamanupalabhyamAno'pi bhedastasyAmavasthAyAmatizayavat kiM nAbhyupagamyate ? yato'natizayAnubhavasyApyanumAnata pratyabhijJAjJAna se, pUrvApara ekatvena gRhIta bAhyaviSaya vAstava meM kramika hI hai| yadi AzaMkA ho - 'pratyabhijJA se kAryoM meM jo kramAnubhava hotA hai- usa ko to Apa satya kI muhara lagA dete haiM, aura pratyabhijJA se jo abhinna (= eka) viSaya kA anubhava hotA hai usa ko Apa jUThalAte haiM, hA~lA ki ubhaya meM anubhava 15 (= pratyakSa) to tulyarUpa se pravRtta hai - to aisA pakSapAta kyoM ?' - uttara yaha hai ki ekatva ke anubhava meM bAdhaka sIra uThAtA hai jaba ki kramasaMvedana meM koI bAdhaka nahIM hai| yadi jJAnakrama svayaM asat hotA aura svasaMvedana usa asat jJAnakrama ko apanA viSaya banAtA, to jJAnakramAbhAva se usa vakta svasaMvedana bhI abhinna hone se asat tthhregaa| svasaMvedana hI aba asat ThaharA to koI bhI saMvedana (svayaM asat Thaharane se) kisI ko viSaya hI nahIM banAyegA, ataH isa Apatti ke pratikAra meM kramAnabhava ko satya hI 20 mAnanA pddegaa| isa ke sAmane bAhyaviSayaekatvAnubhava kI bAta karo to patA laga jAtA hai ki pUrvodita keza ko kATane ke bAda naye Ugate haiM taba dekhanevAle ko vahA~ bhale ekatvAnubhava ho kintu vaha bAdhita hone se asatya siddha hotA hai| hamane anya sthAna meM yaha spaSTa dikhAyA hai ki anusandhAna (= pratyabhijJA) anubhavoM ke bAhya viSayoM meM vastutaH ekatva nahIM hotA, phira bhI Antarika vAsanAkalpita ekatva ko bAhya jaisA hI samajha kara ve anusandhAna anubhava cala paDate haiN| [sAtizayatA kA svIkAra, bheda kA kyoM asvIkAra ? ] kucha loga jo yaha kahate haiM - viSaya ke ekatva kA grAhaka jo pratyabhijJAkAryoM kA kramadarzana hai vaha 'viSaya meM sahakArIyoM ke nimitta se koI atizayAdhAna zakya nahIM' isa nivedana kA bAdha jarura karatA hai, kyoMki kAryoM ke utpAdana abhAva athavA yaugapadya kA abhAva siddha na hone se| kintu abheda kA bAdha nahIM karatA, kyoMki vahA~ bhedaprakAzaka anubhava nahIM hotaa| - aisA kathana ayukta hI hai| kAraNa, agara 30 vaha kramadarzana Alambana (= viSaya) ke abheda kA bAdha nahIM karatA, to vajra-upalAdi jina meM sahakArIyoM kA saMnidhAna hone para bhI kisI atizaya kA upalambha nahIM hotA, phira bhI una meM anAdheyAtizayatA kA bAdha kaise kara sakatA hai ? uttara diyA jAya ki 'kArya kA anutpAda evaM yogapadya ke abhAva se hI 25 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 57 evA'prAmANyaM paro'bhyupagatavAn anyathA bhedAnubhavamanAdRtya kathamataH sAtizayatvaM tasyAmavasthAyAmabhimanyeta ? tathA, yadyAlambane bhedo'pyaGgIkriyate tadA ko doSo vizeSAbhAvAditi / kramata(?va)tpratyabhijJAlakSaNakAryadarzanAt tadAlambanasyApi krama: siddhH| taduktam [pra.vA.1-45] - 'nA'kramAt kramiNo bhAvo naapypekssaa'vishessinnH| kramAd bhavantI dhIjJeyAt kramaM (samaM?) tasyApi (satsa)setsyati / / iti / tadevaM na bahiravasthitaikArthasamprayogeNendriyeNa janyate pratyabhijJA tada(?)bhAvAd na pratyakSaM nApi pramANamiti sthitam / tathA ca 'na hi smaraNato yat' (6-11) iti vacanaM siddhasAdhanameva / yato yadevaMbhUtaM tad bhavAve)t pratyakSam na tvevaM pratyabhijJAnam iti kA no hAni: ? yataH pUrvAnubhUtadharmAropaNAd vinA 'za(?sa) evAyam' iti jJAnaM nopajAyate, taccAkSaje pratyaye'sambhavi / yadapyuktam- dezAdibhinnaM sAmAnyAdyAlambanam iti (7-2) - tadapyasaGgatam, sAmAnyAderabhinnasya 10 anAdheyAtizayatA sphuTa bAdhita hotI hai' are ! taba to bhedAvabhAsa na hone para bhI usa avasthA meM atizayasvIkAra kI taraha bhedasvIkAra kyoM na kiyA jAya ? Apane to anatizayatA ke anubhava meM anumAna se bAdha yAnI aprAmANya mAna liyA hai, isa kA inakAra kareM to phira bhedAnubhava kA pratiSedha kara ke usa avasthA meM sAtizayatA ko kaise mAna liyA ? tathA, sAtizayatA kI taraha Apa Alambana (= viSaya) / bheda ko bhI svIkAra lo, kyA hAni hai ?! koI pharka to hai nhiiN| 15 sArAMza, kramika pratyabhijJAsvarUpakArya dikhatA hai isa liye usa ke Alambana meM krama yAnI bheda siddha hotA hai| pramANavArttika meM kahA hai - 'akramika (kAraNa) se kramika bhAva nahIM ho sakatA | tathA avizeSI (= atizayavizeSarahita) ko kisI (sahakArI) kI apekSA nahIM hotI (yAnI sahakArIkramamUlaka kramabhAvitA bhI nahIM ho sktii|)| ataH jJeya (= Alambana) se kramazaH hone vAlI buddhi usa ke krama ko siddha karegI' / / 1-45 / / ata eva, ukta prakAra se, pratyabhijJA bAhya-eka artha ke samprayoga (= saMnikarSa) viziSTa indriya se utpanna nahIM hotI yaha siddha hotA hai, indriyajanya na hone se vaha na to pratyakSa hai na to pramANa hai yaha nizcita huaa| aisA jaba siddha ho gayA, taba pahale (7-11) zlokavArtika kI kArikAoM se jo yaha kahA thA ki 'smRti ke pahale pratyakSa nahIM hotA aisA koI rAjakIya yA laukika Adeza nahIM hai, tathA smRti ke pazcAd bhI indriyapravRtti (yAnI pratyakSa) nahIM hotI aisA bhI nahIM.'... ityAdi vacana hamAre liye to 25 mAnya hone se siddha sAdhana hI hai| kAraNa, una kArikAoM dvArA jisa prakAra ke pratyakSa kA nirUpaNa hai vaisI pratyabhijJA hotI nahIM hai - phira hameM kyA kSati hai usa kArikokta pratyakSa ke svIkAra meM ? kAraNa, spaSTa hai ki 'vahni hai yaha' aisA jJAna pUrvAnubhUta dharma ke AropaNa ke vinA nahIM hotA aura indriyajanya pratyakSa meM kisI pUrvAnubhUta dharma ke AropaNa ko sthAna nahIM hotaa| [pratyabhijJA meM prameyAdhikya/ prAmANya kA asambhava ] yaha jo pahale kahA thA (7-16) - 'bhinna bhinna anekadezAdi viziSTa sAmAnya dravyAdi vastu pratyabhijJA 1. isa zloka ke uttarArdha meM pra.vA. meM 'jJeyAt' ke badale 'kAyAta' aura 'satsati' ke sthAna meM 'zaMsati' pATha hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 tadviSayasyAbhAvAt bhAve'pyanekapramANagocaratvena tatra pravarttamAnasya pratyabhijJAnasyA'nadhigatArthAdhigantRtvA'yogAt bhinnAbhinnAlambanatve'pi ca pratyabhijJAnasya na prAmANyam apUrvaprameyAbhAvAt / na hi dezAdayastatra pratyabhijJA (ya ) nte prAgadarzanAt teSAm pUrvopalabdhe tu sAmAnyAdau na prameyAdhikyam / na ca ' pUrvaprasiddhamevAgnisAmAnyaM dezAdiviziSTatayA'numAnasyAdhigacchati (? taH) prameyAtirekAnu( ? t) yathA na prAmANyavyAhatiH, tathA prAgupa5 labdhameva sAmAnyAdi dezAdi ( ti ? ) viziSTatayA pratipadyamAnasyApyapUrvaprameyasaGgaterna prAmANyakSatiH' iti vaktavyam, dvitIyapratyakSata eva tatsiddhiH pratyabhijJAtasyApUrvaprameyA'yogAt / ta va ( ? ) ( na ca ) pazcAdupalabdhapUrvadRSTArthabhAvo'dhikaH pratyakSAnava ( ga ) taH pratyabhijJAnena pratIyate iti apUrvaprameyasadbhAvaH, yataH pUrvadRSTArthabhAvo na pratyakSadvayagocarAtirikta iti tasya tato ( ?taH) siddhi: ? vyatireka ( ? ke) vA kathaM na mithyApratyayaH 'sa eva' ityabhedollekhavAn ? anusandhAnaM va ( ? ) ' yo'yamidAnImupalabhyate prAgapyeSa mayA 10 kA apUrva prameya hai' ityAdi, vaha ayukta hai kyoMki abhinna sAmAnyAdi pratyabhijJA kA viSaya hI asat hai| kadAcit usa kA astitva ho, taba bhI vaha anekapramANagRhIta hone se, usa ke grahaNa meM pravRtta pratyabhijJA meM agRhItArthagrAhakatva kA yoga nahIM hai| cAhe pratyabhijJA kA viSaya eka ho yA judA, prameya nayA na hone se vaha pramANabhUta nahIM hotI / tathA, anekadezAdiviziSTa sAmAnya ko usa kA viSaya dikhAyA, kintu dezA usa kA viSaya nahIM ho sakatA kyoMki pUrvakSaNa meM sAmAnya ko dekhate samaya una kA darzana nahIM huA / 15 'huA thA ' aisA mata kahanA kyoMki taba to sAmAnyAdi saba pUrvadRSTa hone se prameya kA Adhikya ( = apUrvatva) rahegA nahIM / 58 zaMkA :- 'agnisAmAnya to pratyakSa se pUrva prasiddha hI hotA hai kintu sAmAnyaviSayaka anumAna punaH dezAdi (parvatAdi) vRttitayA usa kA jaba adhigama karatA hai to vahA~ prameyAdhikya ( dezakAlAdivRttirUpa) mAna liyA jAtA hai ataH anumAnaprAmANya kA vyAghAta nahIM hotA / ThIka usI taraha pUrvopalabdha (= pUrvadRSTa) 20 sAmAnyAdi ko bhI punaH dezAdiviziSTatayA grahaNa karanevAle pratyabhijJAjJAna meM apUrvaprameyasaMgati baiTha jAne se usa ke prAmANya kI hAni nahIM ho sakatI / ' uttara :- aisA nahIM kaha sakate, kyoMki prathamakSaNa meM pratyakSa se sAmAnyAdi ke darzana ke bAda dvitIyakSaNa meM dezAdi kI prasiddhi bhI pratyakSa se hI hotI hai, ataH bAda meM hone vAlI pratyabhijJA meM koI nayA viSaya nahIM hotA / 25 [ pUrvakAladRSTArthatA kA apUrvagrahaNa asambhava ] aisA bhI nahIM kaha sakate - 'ki pUrvopalabdha sAmAnyAdi / dezAdi meM, usa ke pratyakSa se tatkAladRSTatA kA grahaNa hogA, pUrvakAladRSTArthatA kA grahaNa nahIM hotA, vaha to pratyabhijJA meM hI hotA hai, isa prakAra apUrvaprameya kI hastI akSuNNa hai / ' niSedha kA kAraNa, jo pUrvadRSTArthatA hai vaha pUrvakAlIna pratyakSayugma ke viSayabhUta sAmAnyAdi se pRthak nahIM hai, to usa kA pUrvapratyakSa se agrahaNa kaise ho sakatA hai ? agara usa ko (pUrvadRSTArthatA 30 ko ) Apa alaga mAneMge taba to 'vahI hai yaha' isaprakAra abhedollekhakArI vaha pratyabhijJAjJAna ( bheda meM anusandhAna to aisA hI ( abhedagrAhI hI ) hotA ataH vahI hai yaha / ' agara yahA~ pUrvadRSTatA abhedollekhI hone se ) mithyA kyoM nahIM hogA ? logoM kA hai ki 'jo yaha abhI dikha rahA hai vaha pahale bhI maiMne dekhA hai Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only . Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 dRSTaH' iti lokasya pravarttate ata: 'sa evAyam' iti / na hi pUrvadRSTatAmasmarataH sa evAyam' itynusndhaansmbhvH| [?? tasmAt smRtirUpatAM nAtikrAmati pratyabhijJAnaM c| yathA vastusvarUpagrAhiNA'dhyakSeNa tadavyatirikte kSaNakSaye'dhigate'pi tat nizcitam tanizcitatvA(d) nAnumitiH prmaannm| tathA ca svavyatirikte ekatve darzanadvayagRhItamapi tannizcA(yaka) na pramANamabhijJAyate, anumitiH sAdhyA'vinAbhUtaliGgasamudbhavA darzanamAtra- 5 nibandhanA na bhavatIti pratipanne'pyaMze samAropya vyavacchedaM kurvANA pramANam / nanvevaM pratyabhijJA darzanabalAt tadutpatteH samAropavyavacchedaviSayA caivaM syAt na vastugrAhiNI tathA cAsyAH kutaH pratyakSatA svatantrAyAH prAmANyaM veti ? yadapi 'prameyAtirekAbhAve'pi sandehApAkaraNAt pramANaM pratyabhijJA' ityabhyadhAyi (8-4)- tadapyasaGgatam, smRterapi 'kiM mayA dRSTamuta na' iti saMzayavyavacchedena 'dRSTam' ityupajAyamAnAyA: prmaanntaaprskti(?kte):| 'AlocanAjJAnAntaraM vikalpakapratyakSAbhyupagamAt (kAlAntaraM savikalpapratyakSAbhyupagamAt) kAlAntarAdibhAvo'pi 10 tata eva nizcita iti kuto bhavadabhiprAyeNa sndehN(?hH)| na hi nizcayaviSayIkRtamanizcitaM nAma / na ca kAlAntarAdau sadbhAvaH tato vyatiriktaH anyatvaprasaGgAt iti prameyAdhikya(?)meva prAmANyanibandhanamabhidhAtumu(tuM (jo pUrvagRhIta hI hai) kA smaraNa nahIM hotA (yAnI pratyakSa ke bAda usa kI pratyabhijJA nahIM kintu smaraNanahIM hotA) to 'vahI hai yaha' aisA anusandhAna sambhava nahIM hotaa| [pratyabhijJA aura smRti meM abheda kI siddhi ] 15 __ukta carcA se phalita hotA hai ki pratyabhijJA smRti se alaga nahIM hai| jisa taraha, pratyakSa jaba vastusvarUpa ko grahaNa karatA hai taba vastu se abhinna kSaNikatva bhI gRhIta ho jAtA hai ata eva bAda meM vikalpa se vaha nizcita hotA hai, isa prakAra kSaNikatva pratyakSagRhIta ho jAne se, vikalpa usa meM pramANa nahIM mAnA jAtA, na to kSaNikatA kI anumiti pramANa mAnI jAtI hai (ata eva akSaNikatA ke samAropa kI vyavacchedakArI hone se hI anumiti pramANa mAnI jAtI hai, usI taraha pUrvottarakSaNa meM padArtha kA ekatva padArtha se alaga 20 na hone se pUrvottarakSaNabhAvi darzanadvaya se gRhIta hone ke kAraNa usa kA nizcAyaka vikalpa pramANa rUpa se svIkRta nahIM hotaa| dUsarI ora anumiti pramANa isa liye hai ki vaha sirpha pratyakSamUlaka hI nahIM hotI kintu sAdhyaavinAbhUtaliGgajanya bhI hotI hai, ataH pratyakSa se gRhIta aMza meM bhI samAropa kA vyavaccheda karatI hai| yadi Apa bhI isI taraha darzana ke bala se pratyabhijJA-utpatti ko mAna kara darzanagRhIta aMza meM pratyabhijJA ko samAropavyavaccheda viSayaka svIkAra kara le to vaha (anumiti kI taraha pramANa hone para 25 bhI) vastugrAhaka to na rahI, to kaise vaha pratyakSa kahI jAyegI aura svatantrarUpa se vaha kaise pramANa mAnI jAyegI ? yaha jo kahA thA (8-22) 'prameyAdhikya ke na hone para bhI sandeha ko dUra karane se pratyabhijJA pramANa hai' - yaha bhI ayukta hai| jaba AdamI ko smaraNa hotA hai ki 'maiMne yaha dekhA hai' taba smaraNa se pUrvajAta yaha 'maiMne dekhA hai yA nahIM' aisA saMdeha Tala jAtA hai to aba nityavAdI ko mAnanA 30 paDegA ki smRti bhI pramANa hai| tathA saMdeha kI bAta hai to yaha soco ki AlocanAjJAna aparanAma 7. asti hyAlocanAjJAnaM prathamaM nirvikalpakam / zlo.vA. pra.pa.112 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 yu)ktam anyathA "niSpAditakriye karmavizeSAdhAyi kathaM sAdhanaM syAt ? ??] yattu - 'idAnIMtanamastitvaM na hi pUrvadhiyA gatam ' ( zlokavArtika pra0 234 pU0 ) ityuktam (7-8) ' - tadyuktameva idAnIM (ta) natvasya bhedAt / anyathA prAktanavikalpabuddhyA vastvavyatireki idAnIMtannA (? nA)stitvasya kathamagrahaNam ? yadi ca savikalpakaM pratyabhijJApratyakSamarthagrAhakamabhyupagamyate tadA sarvAtmanA'rthasya nizcitatvAt 5 pramANAntarapravRttervaiyarthyaprasakteriti vicAritamanyatretIha na pratanyate / yaistu nirvikalpakaM pratyabhijJAjJAnaM pramANatayA'bhyupagatam (8-8) teSAM taduttarakAlabhAvisavikalpakAdhyakSaprAyo ghaTAdiviSayaH prameyAtirekAbhAvAt kathaM pramANatAmaznuvIta ? na ca prameyAtirekamantareNApi saMdigdhavastu-nizcayanibandhanatvA (t) pramANamaso, nirvikalpaka-savikalpakayorakSajapratyayayorniyatapaurvAparyayorapAntarAle sandehA'sambhavAt tadapAkaraNAbhAvAd na nirvikalpapratyakSeNa samAnA [? ? pratyabhijJAnenaikatvamavagantuM zakyam / yato'rthasAkSAtkAri pratyakSaM loke pratItam 10 nirvikalpa jJAna jo zuddhavasturUpa Alambana se janma letA hai, usa ke bAda savikalpapratyakSajJAna hotA hai (yahA~ kAlAntaraM savikalpakapratyakSAbhyupagamAt itanA pATha adhika likhita lagatA hai) usa se vastu ke kAlAntara - dezAntara bhAva bhI vastunizcaya ke sAtha nizcita huA rahatA hai to phira vahA~ Apa ke matAnusAra usa kA saMdeha, usa ke nirasana se pratyabhijJA kA prAmANya kaise ho sakatA hai| jo nizcaya se gRhIta ho cukA hai usa viSaya ke bAre meM kucha bhI anizcita raha nahIM pAtA, (vastu agara kAlAntaravRtti 15 hogI to) vastugrahaNa ke sAtha kAlAntarAdisadbhAva avyatirikta hone se gRhIta ho jAtA hai aisA nahIM mAneMge to vastu se kAlAntarAdisadbhAva kA bheda prasakta hogA / niSkarSa saMdehanirasana nahIM, prameyAdhikya hI prAmANya kA mUla kahA jA sakatA hai / anyathA arthakriyA niSpanna ho jAne para karma (kriyA) vizeSAdhAnakAri ko ( pramA kA) sAdhana ( = karaNa ) kyoM na mAnA jAya ? (tattvasaMgraha kA0 451 meM kahA hai -) 20 - Jain Educationa International [ idAnIMtana astitva kA pUrvabuddhi se agrahaNa kaise ? ] yaha jo kahA thA (7-20 ) adyatana astitva kA grahaNa to pUrvabuddhi se nahIM huA thA.... ityAdi vaha to saMgata hI hai| kyoM ki vaha pUrvakSaNapadArtha se bhinna hI hai / yadi vaha pUrvakSaNapadArtha se abhinna hotA to pUrvatanavikalpabuddhi se varttamAnakAlIna astitva kA grahaNa kyoM nahIM hotA ? yadi savikalpaka pratyabhijJA pratyakSa ko Apa arthagrAhaka pramANa mAnate to usa se hI samastarUpa se artha kA nizcaya ho jAne se 25 nirvikalpapratyakSa Adi anya pramANoM kI pravRtti nirarthaka tthhregii| kucha loga to nirvikalpa pratyabhijJA pratyakSa ko bhI pramANa mAnate haiM (8-29), una ke mata meM ghaTAdiviSayaka nirvikalpapratyabhijJA-uttarakAlabhAvi savikalpapratyakSatulyajJAna pramANa kaise banegA jaba ki prameya to usa kA koI nayA hai nahIM ? aisA kaheM ki 'prameya nayA na hone para bhI saMdigdha padArtha kA nizcaya kAraka hone se vaha 'pramANa' banegA ' to yaha ThIka nahIM hai kyoMki eka tathya suvidita hai ki indriyajanya nirvikalpa savikalpa do pratyakSa ke bIca 30 meM kisI saMdeha kA astitva hI nahIM hotA jisa kA nivAraNa karane se vaha pratyabhijJA nirvikalpapratyakSa kI kakSA meM baiTha sake / (yahA~ se Age ? ? pratyabhi ..... pATha - azuddhi ke kAraNa yathAmati vivaraNa kiyA jAtA *. niSpAditakriye cArthe pravRtteH smaraNAdivat / na pramANamidaM yuktaM karaNArthavihAnita: / / tatvasaM. 451 / / -- For Personal and Private Use Only - . Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 5 pUrvAparasaMvedanAdhigatabhAvaikatvagrAhakaM ca pratyabhijJAnam tat kata ( ?tha ) madhyakSasya svarUpam ? tathAhi - na tAvat prathamasaMvidastattvagrahaNasambhavaH, tatsambhave hi bhAvi samayAdigrahaNamiti tadaiva stambhAderudayama (dhyA?) stamayAdipratItiprasaktiH / na ca bhAvi samaya - ve ( ? de ) za-dazAdarzanAdi na gRha ( ? hya) te tatsambandhaM (ddhaM) tu rUpaM pUrvadarzane pratibhAtyeva, bhAvikAlAdyagrahe tatsambandhirUpasyApyagrahAd / yadeva hi taddezAdyanuvyaktaM rUpaM na tatra pratibhAtIti na taddarzanAvaseyam / yadi tu bhAvikAlAdyagrahe'pi tatsambandhirUpagrahastathA 5 sati sarve bhAvAH samastakAladarzanasambandhinaH AdyadarzanA'vaseyAH syuH, evaM ca sati sarve nityA bhaveyuH a (tha) naiSAM prathamadarzanaM (ne) sarvakAlasthAyitA pratibhAtIti naite tathA'bhyupeyante tarhi tatra bhAvidRgAdipariSvaktatA'pi na pratibhAtIti sA'pi na tatra satI / na ca tasyaivottarakAlaM pratIteH bhAvivijJAnagrAhyatAdya ( ?ya)taH tasyaivopalabdhiH kiM pUrvadRzA, uta uttarakAlabha ( 1 ) vinyA ? yadi pUrvadRzA tadA sottarakAlamasatI kathaM pratipadyate ? na hyasad grAhakam atiprasaMgAt / yadApi sA satI AsIt tadA na pazcAd darzanAdi saMbhavatIti 10 hai) ata eva pratyabhijJAna se ekatva grahaNa azakya hai| kAraNa, loka meM yaha tathya suvidita hai ki pratyakSa arthasAkSAtkArarUpa hotA hai pratyabhijJA to pUrvApara saMvedanoM se jJAta padArthoM ke ekatva kI grAhaka hotI hai to vaha pratyakSa rUpa kaise ho sakatI hai ? [ pUrvottarabhAva ke ekatva kA grahaNa kaise ? ] prathama saMvedana se, uttara bhAva ke sAtha ekatva kA grahaNa zakya nahIM / zakya hogA to prathama saMvedana 15 se hI bhAvisamaya- dezAdi kA bhI grahaNa bhI zakya ho jAyegA, phalataH prathamasaMvedana kSaNa meM hI stambhAdi padArthoM kA udaya se le kara asta paryanta kA grahaNa prasakta hogA / yadi kaheM ki 'jo prathama saMvedana hai vaha stambhAdi ke bhAvi samaya, deza, dazA-darzana Adi ko grahaNa nahIM kara sakatA usa ke svarUpa kA pratibhAsa prathama darzana meM jarUra bhAsita hotA hI hai ' to yaha galata hai kyoMki bhAvi kAlAdi kA grahaNa na hone para usa stambhAdisambandhi svarUpa kA bhI grahaNa nahIM ho sakegA / yadi koI svarUpa dezAdianuSakta ho kara 20 bhAsita nahIM hotA vaha svarUpa mAtra darzana se pratibhAsita nahIM ho sktaa| yadi bhAvikAlAdi kA grahaNa na hone para bhI kisI bhAvasambandhi svarUpa kA bhAna mAneMge to sirpha eka hI saMnikRSTa bhAva kA hI svarUpa kyoM viprakRSTa samasta kAla, darzana dezAdi sambandhi sarva bhAva bhI prathama darzana grAhya bana jAyeMge, isa sthiti meM sirpha AkAzAdi nahIM, puSpAdi sabhI bhAvoM ko nitya mAna lenA paDegA / yadi kaheM 'prathama darzana meM saba bhAvoM kI sarvakAlAvasthiti bhAsita nahIM hotI isa liye sabhI bhAvoM ko nitya nahIM mAnanA 25 paDegA' to usa bhAva meM prathama darzana ke dvArA bhAvidarzanAdi kA saMga bhI nahIM bhAsatA, ataH usa bhAva meM usa ko bhI sat nahIM maaneNge| yadi kaheM ki Jain Educationa International 61 -- 'uttarakAla meM usI kI pratIti hotI hai ataH bhAvi vijJAnagrAhyatA (yAnI sthAyitA) mAna sakate haiM' to yaha zakya nahIM, kyoMki do vikalpa khaDe hoMge ? kyA usa svarUpa kA upalambha pUrva darzana se hogA ? yA uttarakAlabhAvi darzana se ? yadi pUrva darzana se, to jo uttarakAla meM nahIM hai 30 usa se kisI bhI bhAvasvarUpa kA grahaNa kaise hogA ? svayaM asat dUsare kA grahaNa kaise kara sakatA hai, - For Personal and Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 na tatpratibhAsirUpagraha: prAk / athottarakAlabhAvinI dRk tasyopalabdhiH (a)yuktametat, yato dvitIyadRgapi svapratibhAsinameva padArthAtmAnamavabhAsayatu na punastattvam / yatastattvaM dRzyamAnasyArthasya pUrvadezAdiparigatatvam (dRSTatA) vA ???] na tAvadAdyaH pakSaH, pUrvadezAdInAmasannidhAnenA'pratibhAsane tatsambaddhasyApi ruupsyaa'grhnnaat| pratyakSeNa 5 na cA'saMnihitA dezAdayaH pratibhAnti darzanasya nirviSayatvaprasaGgAt, sakalAtItabhAvaparamparAparicchedaprasaktezca kAlatrayapradarzi pratyakSaM bhavet / na ca tathA'bhyupagantuM yuktam atItAdau vizadapratibhAsAbhAvAt, tamantareNa ca prtykssennaa'grhnnaat| na ca pUrvadezAdInAM tadA sannidhAnam, sannidhau vA taddarzane pratibhAsanAt pUrvarUpatAtyAgaH vrttmaantaapraaptH| na hi taddarzanapratibhAsanamantareNAnyA vartamAnatA niilaadiinaampi| tathApi pUrvarUpatve vrttmaanvyvhaarocchedprsktiH| na ca pUrvadezAdInAmapratibhAse tatsambaddharUpapratibhAsa: pratyakSataH sambhavati, 10 anyathA sarvadezakAla-dazApariSvaktabhAvAvagamAt sarva eva vyApino nityAH sarvAkArasvabhAvAH prasajanti / na karegA to sAre vizva ke grahaNa kA atiprasaMga sira utthaayegaa| jaba vaha prathama darzana maujUda thA taba pazcAd darzanAdi kI sattA hI nahIM thI phira usa (pazcAd darzana) se gRhIta svarUpa kA pUrva meM grahaNa prathama darzana se kisa taraha ho sakegA ? yadi kaheM ki - 'uttara kSaNa kA darzana usa kI upalabdhi karegA' - to yaha yukta nahIM hai, kyoMki dvitIyadarzana bhI sva meM bhAsamAna padArthasvarUpa kA hI prakAzana kara pAyegA, na ki 15 usa ke 'sa evAyam' yahA~ 'sa' se nirdiSTa tattva ko| kAraNa, tattva se kyA abhipreta hai ? - dRzyamAna artha kI pUrvadezAdisaMlagnatA yA sirpha dRSTatA (= atItadarzanagrAhyatA) ? . pahalA pakSa to ThIka nahIM hai kyoMki pUrvadezAdi uttara darzana ke liye saMnihita na hone se usa kA pratibhAsa zakya nahIM hai ataH usa se sambaddha rUpa kA bhI grahaNa nahIM ho sktaa| pratyakSa asaMnihita dezAdi meM bhAsita nahIM ho sakate, kyoMki taba darzana asatkhyAtirUpa yAnI nirviSaya ho jaayegaa| athavA bhUtakAlIna 20 sakala bhAva santAna ke bodha kI prasakti hogI, tulyarUpa se bhaviSyakAlIna kI, isa taraha pratyakSa meM trikAlabhAvaprakAzana kI prasakti hogii| aisA to koI bhI mAnane ko nahIM cAhegA kyoMki bhUta Adi bhAvoM kA kisI ko bhI spaSTa pratibhAsa hotA nhiiN| sphuTa pratibhAsa ke vinA pratyakSagrahaNa hotA nhiiN| uttarakSaNa meM pUrvadezAdi kA saMnidhAna zakya nahIM, zakya hogA to usa kA pratyakSa meM pratibhAsa bhI svIkAranA hogA, (yataH pratyakSa vartamAnagrAhI hI hotA hai ataH) pUrvadezAdi meM pUrvarUpatA ke tyAga aura vartamAnatA kI prasakti 25 hogii| nIlAdi bhAvoM kI bhI vartamAnatA kyA hai apane darzana meM pratibhAsa ko choDa kara ? phira bhI pUrvarUpatA kA Agraha kareMge to pratyakSa meM vartamAnagrAhitA ke vyavahAra ke. yA pratyakSaviSaya meM vartamAnatA ke vyavahAra ke uccheda kI Apatti hogii| pUrvadezAdi kA pratibhAsa na hone para pUrvedezAdisambaddha bhAvasvarUpa kA pratyakSa se bhAna sambhava nhiiN| anyathA sarvadeza-kAla-dazAsambaddha bhAvoM kA bodha ho jAne se, una bhAvoM kI sarvadezakAlAdi sambandhitA 30 siddha hone se una bhAvoM ko vizvavyApaka evaM kAlavyApaka yAnI nitya evaM sarvaAkAra-prakAra se saMyukta mAnane __kA aniSTa khaDA hogaa| zaMkA :- aisA aniSTa nahIM hogA, kyoMki bhAvoM kI pratIti niyatadezasaMlagnatA se hI hotI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 ca niyatadezAdisaMsargatayA teSAM pratIte yaM doSaH, pUrvadezAdisaMsargitayA samprati darzane'pratibhAsamAnavapuSaH tthaatvaabhaavprskteH| tanna pUrvadezAdimattvaM dRzyamAnasya tttvm| ____ atha dRSTatA dRzyamAnasya tattvam, syA(?sA) pi kiM samprati darzane pratibhAtatA ? Ahosvit pUrvadRzi ? yadyAdyaH pakSaH tadA vartamAnataiva na pUrvAparadRgava(ga)taikatvam / atha dvitIyaH tadA pUrvadarzanamapetatvAdasat kathaM vartamAnadarzane pratibhAsati ? tadapratibhAse ca tadgrAhyatApi pracyutatvAd na pratibhAti, tadRggrAhyaM tu 5 rUpamadhunA'saMnihitatvAd vartamAnadRgadhigamyaM (na) bhaviSyati, pUrvadarzanasyA'paricchede tadadhigamyasyApi ruupsyaadhigmaasNbhvaat| yato na vartamAnaM darzanaM pUrvadRzamagRhNat tadadhigamyamadhigantuM kSamam tadi(?dR)zA grAhyamadhigacchatu pUrvadRggrAhyatAM tu kathamadhigacchet ? yadi tu pUrvadRgama(?na)vagame'pi tadgrAhyatA pratIyate tathA sati saka(?)lAtIta dRggrAhyatA'pi prtiiytaam| na ca pUrvadRSTatA nAbhAti pUrvadRSTarUpaM nA(?cA)bhAtIti pUrvadRSTatA'pratItau pUrvadRSTarUpA'pratipatterna hi nIlatA'pratipattau nIlo'rtho'dhigato bhvti| svavedyatayA ca 10 uttara :- are ! taba to vartamAna darzana meM pUrvadezasaMlagnatayA jina kA deha bhAsamAna nahIM hotA una bhAvoM meM pUrvadezasaMlagnatA kA abhAva siddha ho jaayegaa| sArAMza, 'sa eva' yahA~ sa - padArthabhUta tattva pUrvadezAdivRttitvarUpa kataI nahIM hai| [ pUrvadRSTapadArtha kA punaH darzana azakya ] dUsarA vikalpa :- dRzyamAna kI dRSTatA yahI hai tattva, yahA~ bhI do vikalpa khaDe hoMge - 1 dRSTatA 15 vartamAna darzana meM bhAsAmAnatA hai yA 2 pUrva darzana meM ? prathama pakSa ke svIkAra meM phalita hogA ki dRSTatA varttamAnatA hI hai na ki pUrvApara darzanopalabdha ekatva / dUsare pakSa meM, pUrvadarzana to bIta cukA, vartamAna meM vaha asata hai vaha vartamAna darzana meM kaise bhAsita hogA ? vartamAna meM pratibhAsa ke na hone se varttamAnadarzanagrAhyatA bhI zakya nahIM hai kyoMki vaha bhI cyavanagrasta hai| ataH pracyutadarzanagrAhya rUpa vartamAna meM saMnihita na hone se vartamAnadarzanagRhIta ho nahIM sakatA, kyoMki pUrvadarzana ke grahaNa ke vinA usa ke 20 grAhyarUpa kA bhI avabodha sambhava nahIM hai| kAraNa. vartamAna darzana pUrva darzana nahIM kara sakatA ataH parvadarzanagrAhya padArtha kA bhI grahaNa nahIM kara sktaa| vartamAna darzana svagrAhya kA to avabodha kara sakatA hai lekina pUrvadarzanagrAhyatA kA bhAna kaise kara sakatA hai ? pUrvadarzana kA grahaNa na hone para bhI usa se grAhya kA dvitIya darzana se grahaNa hogA to sirpha pUrvakSaNa kA hI kyoM, bhUtakAlIna samasta darzanoM ke grAhyoM kA grahaNa bhI ho jAne do ?! [ pUrvadRSTa rUpa kA dvitIyavijJAna se grahaNa azakya ] ___aisA nahIM ho sakatA ki pUrvadRSTatA kA bhAna na hone para bhI pUrvadRSTarUpa kA bhAsana ho| pUrvadRSTatA kA bhAsana na hone para pUrvadRSTarUpa kA bhAna zakya nhiiN| nIlatA kA bhAna na hone para nIla padArtha kA bhAna nahIM ho sktaa| jo darzana meM svagrAhyarUpa se bhAsegA vaha sva se hI vedya ho sakatA hai anya vijJAnakSaNa se vedya nhiiN| darzana meM na bhAsane vAle artha ko bhI usa kA vedya mAnane para atiprasaMga spaSTa hai - sAre 30 vizva kA vedana aura sarva meM sarvAtmakatA hone kI Aphata / (eka darzana grAhya hone se sakala padArthoM meM ekatva kI prasakti spaSTa hai|) yadi kaheM ki - 'artha sthira hai kintu usa kA grAhaka pUrva darzana kSINa ho 25 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 pratibhAsamAnaH svavedya eva nAnyavedyaH, tatrA'pratibhAsamAnarUpAbhyupagame'tiprasaGgAt sarvasya sarvAtmakatApatteH / na pUrvadRzApo(?zo'pA) ye tatkarmatA arthasya pracyuteti na bhAti tadgocaraH sarvAtmanA bhAtyeva tadapAye tadavagatatvenA'pratibhAsanAdya(?d) anyathAtiprasaGgaH ityukteH| yadi ca prAgdarzanagocaro'rtho vartamAnadRzi pratibhAti puurvdRggocrsklpdaarthprtibhaasprsnggH| na ca bhinnaM pUrvadRgavagataM nAvabhAti abhinnaM tu tatpratibhAsaviSayo'vabhAsata eva nIlAderbhinnasyApi vartamAnadarzanapratibhAsanAt pUrvadRSTatvAdeva tasya na tatra pratibhAsaH, taccAbhinne'pi samAnam iti kutastasya pratibhAsaH ? na cA'bhinnasya pUrvadRggocarasya saMnihitatvA(t) pratibhAsa: netarasya viparyayAt ttsNnidherevaa'siddheH| na ca samprati darzanAt tatsaMnidhisiddhiH, yataH kiM tat tasya darzanam utAnyasya ? yadyanyasya kathaM tatsaMnidhi siddhiH sarvasya ttprvRttiH(?tteH)| na cA'pratibhAsAd na sarvasya(?) saMnidhiH, itaretarAzrayadoSAt- tadaprati10 bhAsAt sarvA'saMnidhiH tatazca sarvA'pratibhAsa iti vyaktamitaretarAzrayatvam / atha tasyaiva darzanAt sa(?ta) jAne ke bAda usa artha meM usa kI karmatA (dRSTatA) bhI kSINa ho gayI ataH pUrvadRSTatA kA bhAna uttara darzana meM bhale na ho, kintu usa kA bhUtapUrva viSaya to apane pUrNa svarUpa se (nIla artha nIlarUpa se) bhAsita ho sakatA hai|' - yaha sambhava nahIM hai| pUrvadarzana kA bhAsana na hone se vaha artha pUrvadRSTatvena jJAta nahIM ho sakatA, (taba 'vahI hai yaha' aisA nahIM kaha sakate,) phira bhI usa kA bhAna mAneMge to pUrvokta 15 atiprasaMga hogA hI - yaha pahale kaha diyA hai| yadi pUrvadarzanagRhIta viSaya varttamAna darzana meM pratIta hogA to pUrvapUrvadarzanasaMbandhi bhUtakAlIna sakala padArthoM ke pratibhAsa kI Aphata khaDI hai| [ abhinna viSaya ke avabhAsa kA nirUpaNa asaMgata ] yadi kaheM - 'uttara darzana grAhya se bhinna vastu kA yadi pUrva meM bhAsana hotA to uttaradarzana meM usa kA bhAna nahIM ho sakatA - yaha ThIka hai kintu abhinna pratibhAsaviSaya to bhAsatA hI hai|' - to yaha galata 20 hai kyoMki pUrvadarzanaviSaya se bhinna bhI nIlAdi vartamAnadarzana meM bhAsatA hI hai ataH na bhAsane kA mUla kAraNa bhinnatA nahIM kintu pUrvadRSTatA hI hai| abhinna meM bhI Apa pUrvadRSTatA to samAnarUpa se mAneMge hI, ataH usa kA vartamAnadarzana meM bhAna hogA kaise ? yadi kaheM - 'abhinna pUrvadarzanaviSaya uttaradarzana meM saMnihita hone ke kAraNa gRhIta ho sakatA hai, bhinna padArtha gRhIta nahIM ho sakatA kyoMki vartamAna meM usa kA saMnidhAna nahIM hai|' - to kahanA hogA ki pUrvadarzanaviSaya kI vartamAna meM saMnidhi hI nahIM hai| 'vartamAna meM dikhatA hai ataH 25 saMnidhi siddha hai' - aisA nahIM kahanA, kyoMki prazna khaDA hogA ki vartamAna meM usI kA (pUrvadarzanaviSaya kA) hI darzana hotA hai yA anya kA ? yadi anya kA, to pUrvaviSaya ke saMnidhAna kI siddhi kaise hogI ? aise to sakala atIta padArtha kI saMnidhi pravRtta hogii| "sakala padArthoM kA pratibhAsa na hone se una sabhI kI saMnidhi siddha nahIM hogii|" - aisA kaheMge to itaretarAzraya doSa gale pddegaa| una sabhI ke apratibhAsa kA hetu una kI asaMnidhi, aura una kI asaMnidhi ke kAraNa apratibhAsa - to spaSTa hI anyonyAzraya hai| 30 yadi kaheM ki - anya kI nahIM kintu (dUsare vikalpa meM) usa ke (pUrvadRSTa ke darzana se hI usa kI saMnidhi mAneMge - to yaha galata hai kyoMki vartamAnadarzana pUrvadarzanagRhIta artha kA hI hai yaha kaise jAna liyA ? vartamAna darzana se yaha mAlUma nahIM ho sakatA kyoMki vaha to saMnihita (= varttamAna) padArtha ke liye hI grahaNa-pravRtta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-5 65 tsnnidhiH| asadetat- yataH pUrvadarzanAvagatasya varttamAnadarzanamiti ( na ? ) kutazcidavagamyate ? na tAvad darzanAt sannihita eva tasya vRtteH / na ca pUrvadRSTasannihitayorekatvAd varttamAnadarzanavRttiH, itaretarAzrayatvaprasakteHtayorekatvAd taddarzanavRttiH tadvRtezca tayorekatvam itItaretarAzrayatvam / api (?) ca taddarzanavRtternAyaM doSaH, tadapracyutau pramANAbhAvAt / na ca pratyutpannadarzanameva tatra pramANam itaretarAzrayadoSaprasakteH / tathAhi - pUrvadRSTA'pracyutau pravarttamAnaM darzanaM pramANaM sidhyati tatprAmANyAtva ( ? cca) 5 pUrvadRSTasyApracyutiriti vyaktamitaretarAzrayatvam / na ca parisphuTapratibhAsAdeva varttamAnA dRk pramANam, kAmazokAdyupaplutavizadadRza: pramANatAprasakteH / na ca visaMvAdAt sA apramANam iyaM tu viparyayAt pramANam, yataH saMvAdadRgapi pUrvadRSTe'rthe pravarttamAnA na pramANatayA siddhA anyatrA'pravRttA ( na ?) saMvAdakRtA, tataH pUrvadRSTArthagrAhitve dRg bhrAntA prsktaa| api ca uttarajJAne pUrvadarzanagrAhyaM kiM taddRSTena rUpeNa pratibhAti uta rUpAntareNa ? yadi pUrvadRSTena tathA sati pUrvadRSTarUpAvabhAsa eva na varttamAnarUpaparicchedaH / atha rUpAntareNa, tatrApi 10 varttamAnadarzanagrAhyarUpataiva na pUrvajJAnagrAhyatA iti varttamAnameva tat / na ca jJAnadvayAvabhAsi rUpaM tatra rahatA hai| yadi pUrvadRSTa aura varttamAnasaMnihita eka hone ke kAraNa varttamAna darzana kI usa meM pravRtti hone kA mAneMge to punaH anyonyAzraya prasakta hogA, donoM ke ekatva prasiddha hone para varttamAna darzana kI pravRtti aura usa kI pravRtti siddha hogI tabhI una kA ekatva siddha hogA yaha itaretarAzraya spaSTa hai / [ varttamAnadarzanavRtti - apracyuti kA anyonyAzraya ] yadi kaheM ki 'varttamAnadarzanavRtti vAstavika hone se anyonyAzraya doSa nahIM hogA ' to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoM ki varttamAnadarzanavRtti to pUrva viSaya kI varttamAna meM apracyuti siddha hone para hI zakya hai, kintu pramANa ke vinA vahI siddha nahIM hai / varttamAnadarzana ko hI yahA~ apracyuti prati pramANa nahIM dikhA sakate kyoMki anyonyAzraya doSa hogA / dekhiye - pUrvadRSTa viSaya kI apracyuti siddha hone para varttamAna darzana kA prAmANya siddha hogA, aura usa ke prAmANya kI siddhi hone para pUrvadRSTa viSaya kI apracyuti 20 siddha hogI / spaSTa hI anyonyAzraya / sphuTa pratibhAsarUpa hai isa liye varttamAnadarzana pramANa mAna lenA ayukta hai kyoMki kAmarAga yA gahare zokAdi prasaMga meM bhI apane svajana kA sphuTa pratibhAsa hotA hai kintu una kA darzana pramANa nahIM hotA / 'vaha darzana to visaMvAdI hone se pramANa nahIM, pUrvadRSTa darzana to saMvAdI hone se pramANa mAna leMge' yaha bhI zakya nahIM, kyoMki saMvAdadarzana bhI pUrvadRSTArtha grahaNa meM pravRtta hone para bhI pramANarUpa se siddha nahIM hai / anya artha meM pravRtta hogA to vaha yahA~ saMvAdakAraka nahIM hogaa| ataH 25 yadi vaha uttara kSaNa meM asat pUrvadRSTa artha kA grahaNa karegA to bhrAnta ThaharegA / [ pUrvadRSTa rUpa ke liye do prazna ] tathA, yaha bhI prazna khaDA hogA uttara darzana meM pUrvadarzanadRSTa artha pUrvadRSTarUpa se bhAsita hotA hai yA anya svarUpa se ? yadi pUrvadRSTarUpa se, to pUrvadRSTarUpa kA bhAsana to hogA kintu varttamAnarUpa kA bhAna nahIM hogaa| yadi anya rUpa se, to varttamAnadarzanagrAhyarUpatA hI usa meM siddha hogI, na ki pUrvajJAnagrAhyatA / 30 matalaba ki vaha varttamAna hI bhAva hai, na ki bhuut| aisA to nahIM kaha sakate ki 'pUrvAparajJAnadvaya meM pratibimbita rUpa vahA~ dikhatA hai' kyoMki vahA~ eka pala meM do jJAna kI hastI hI nahIM hai ataH Jain Educationa International - - khaNDa - 3 2 For Personal and Private Use Only 15 . Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 pratibhAtIti vaktuM zakyam, jJAnadvayAbhAve tadavabhAsino ruupsyaapybhaavaat| yadeva hi jJAnamasti bhavatu tadavabhAsyeva tadrUpam yat tu naSTajJAnaM na tadavabhAsi yuktam anyathA sakalAtItajJAnAvabhAsirUpapratibhAsaprasaktirityuktam tsmaadidaaniintnjnyaanaavbhaasmevaitdyuktm| na ca nirvikalpake vartamAnagrahaNe sati prAktanajJAnAvabhAsibhAvaparicchedaH samasti, vikalpadvayAnativRtteH - yata: 'saH' iti pUrvapariccheda: 'ayam' iti pratibhAsAnupravezena pratibhAti utAnanupravezena ? yadyAdyaH pakSaH, tadA 'saH' (i)ti vA parokSAkAraH pratibhAsa: 'ayam' iti vA vrtmaanmaatraavbhaasH| athAnanupravezena pratibhAsastadApi pratibhAsadvayaM parasparaviviktamAyAtam, tathA ca tadgrAhyasyApi bhedaH pratibhAsabhedAt / na ca tadavabhAsadvayamekAdhikaraNam parokSA'parokSarUpanirbhAsadvayasyaikAdhikaraNatvAsiddheH, anyathA bhinnAdhikaraNasarva sNvidaamekaadhikrnntvaaptteH| tannaikakAlam bhinnakAlaM vA pratibhAsadvayamekArtham pratibhAsabhedAt / na cAtra 10 pratibhAsa eva bhinno na pratibhAsyaH, tadbhede tdbhedaa'siddheH| tathAhi na svataH pratibhAsyA'bheda: siddhaH, svsNvinmaatrprskteH| nApi pratibhAsAt, tasya bhinnatvAditi naikatvasiddhiH / uttarakAlabhAvino'pi darzanAt sannihitamAtrasyaiva tatra pratibhAsAt pUrvakAlAdInAM tatra pratibhAsane jJAnadvayapratibimbita koI rUpa bhI nahIM hai, jo vartamAna jJAna hai usa meM pratibimbita rUpa to mAna sakate haiM kintu jo naSTa jJAna hai usa ke viSaya kA vartamAna meM avabhAsa honA zakya nhiiN| anyathA, sakala bhUtakAlIna 15 jJAnApratibimbita rUpoM kI vartamAna meM upalabdhi prasakti hogii| phalita yaha hotA hai ki vartamAnarUpa varttamAnajJAnAvabhAsi hI hai| ___ [ nirvikalpa meM pUrvApara bhAvAvabhAsa ke prati vikalpadvayI ] ___ jo nirvikalpa vartamAna darzana hai usa meM pUrvakAlInajJAnabhAsita bhAva kA pratibhAsana nahIM hotA, hogA to do prazna khaDe hoMge - 1 'vaha' aisA jo pUrvabhAva kA bodha hai vaha 'yaha' isa pratibhAsAnuviddha hokara 20 bhAsita hotA hai ? 2 yA ananuviddha ho kara ? prathama pakSa meM, do aniSTa gale pddeNge| A yA to 'vaha' isa prakAra pUrvabhAvabodha meM parokSAkAratA prasakta hogI, B yA to 'yaha' isa prakAra vartamAnamAtra kA avabhAsa hogaa| yadi 2ananuviddha ho kara - yaha pakSa mAnA jAya to paraspara asambaddha do pratibhAsa phalita ho gye| ata eva una ke grAhya viSayoM kA bhI pratibhAsabhedamUlaka bheda siddha ho gyaa| 'pUrvApara do pratibhAsa hone para bhI eka hI adhikaraNa (yAnI viSaya) meM magna hai' - aisA bhI nahIM hai kyoMki pUrvadarzanagRhIta 25 rUpa parokSa hai vartamAnagRhIta aparokSa hai to una ke avabhAsakadvaya jJAnoM meM ekAdhikaraNatA ho nahIM sktii| anyathA, jitane bhI bhinnAdhikaraNaka (= bhinnaviSayaka) saMvedana haiM una sabhI meM ekAdhikaraNatA prasakta hogii| sArAMza, samakAlIna yA bhinnakAlIna do pRthak pratibhAsa ekArthagrAhI nahIM ho sakate, kyoMki grAhaka alaga hai| aisA nahIM kaha sakate ki - 'yahA~ pratibhAsa hI bhinna hai pratibhAsita arthoM meM bheda nahIM' - kyoMki pratibhAsabheda ke rahate hue pratibhAsita arthoM meM abheda ho nahIM sktaa| [pratibhAsyoM ke abheda kI siddhi kA asambhava ] agara pratibhAsa viSayoM kA abheda hai to vaha svataHsaMviditapramANabhUta nahIM ho sakatA, kyoMki taba Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 vartamAnatApatteH, tadanavabhAse ca tatparikaritarUpasyApyaparicchedaH / na ca tadgatatvenA'pratibhAse'pyatruTyadrUpatayA pratibhAsAt pratibhAsyaikatvam, yato vidyudAdiSvapi pUrvarUpA'pratibhAsanaM yadi truTyadrUpatvamaGgIkriyate tarhi pUrvadRSTA'pratibhAsanaM varttamAnaM (?) varadRzaH stambhAdAvastIti kathaM na truTyadrUpapratibhAsaH stambhAderbhedaH ? atha grAhyasyA'viratamupalabdhiratruTyadrUpatA, vidyudAdau tvavabhAsasya viratirityatruTyadrUpatA na yuktA / nanvaviratopalabdhirapi kiM tasya Ahosvidanyasya iti vaktavyam / yadyanyasya kathamekatvam ? atha tasyaiva, sA na siddhaa| na hi 5 pUrvadRSTasya punarupalabdhiriti siddham / yadapi- 'pUrvadRSTaM pazyAmi' iti vyavasAyabalAt nirvikalpakaM darzanaM pUrvAparaikatvagrAhi- ityuktam (91) tadapyasAram, yato na vyavasAyabalAd grAhakaM darzanaM vyavasthApyate kintu prtibhaasblaat| anyathA azvavikalpasamaye godarzanavyavasthA na syAt / pratibhAsazca nirAkRtapUrvAparabhAvo vartamAnArthamArUDha: parisphuTaM to bAhyapadArthalopa ho kara svasaMvedanamAtra kI hastI bcegii| bhinna pratibhAsa se bhI abheda siddha nahIM ho 10 sakatA kyoMki taba pratibhAsabheda nahIM hogA, yahA~ to pratibhAsa kA bheda prasiddha hai| ataH ekatva kI siddhi duSkara hai| uttarakSaNavartI darzana se to ekatva kA yA pUrvadRSTa kA nahIM sirpha saMnihitamAtra viSaya kA hI pratibhAsa hotA hai| yadi usa meM abheda mAnane ke liye pUrvakSaNAdi kA pratibhAsa svIkAreMge to pUrvakSaNAdi meM vartamAnatA kI Apatti hogI (saMnihita ho jAne se / ) yadi pUrvakSaNAdi kA pratibhAsa na mAne to pUrvakSaNAdigarbhitarUpa se pUrvarUpa kA bodha hogA hI nhiiN| (to ekatvabhAna kaise hogA ?) [ akhaMDarUpa se pUrvApara kA pratibhAsa azakya ] ___aisA nahIM kahanA ki - 'pUrvakSaNagarbhitarUpa se pratibhAsa na hone para bhI usa pUrvadRSTarUpa kA pratibhAsa to askhalita - avicchinnarUpa se hotA hai isa liye pratibhAsa bhinna hone para bhI pratibhAsyoM kA ekatva akSuNNa rhegaa|' - kyoMki vidyud (= bIjalI) Adi meM jaba vaha tejorekhA Upara se nIce taka akhaMDa dikhatI hai yAnI pUrvarUpapratibhAsa hai phira bhI vahA~ akhaMDarUpatA kA svIkAra nahIM karate haiM to phira stambhAdi 20 meM vartamAnagrAhidarzana pUrvarUpa pratibhAsakAri bhale dikhAI de, kyoM na vahA~ skhalitarUpa pratibhAsa aura usa ke nimitta se bheda na mAnA jAya ? yadi kaheM ki - askhalita(akhaMDa)rUpatA kA tAtparya hai viSaya kI niraMtara upalabdhi, yahA~ bIjalI Adi meM to bhinna bhinna gaganapradeza meM pratibhAsa niraMtara nahIM hotA, ataH una meM akhaMDarUpatA nahIM mAnate, (stambhAdi meM vaisA na hone se akhaMDarUpatA mAnate haiN|)' are ! stambhAdi ke liye bhI samasyA hai ki vahA~ jo niraMtara upalabdhi hotI hai vaha usI eka vyakti kI hotI hai yA anya 25 anya vyakti santAna kI ? 'usI vyakti kI' hotI hai aisA to abhI taka Apa siddha nahIM kara pAye haiM, kyoMki pUrvadRSTa kI punaH punaH upalabdhi kahA~ siddha hai ? [ pUrvadRSTa ke darzana kA pUrvakathana ayukta ] yaha jo kahA thA (9-13) 'maiM pUrvadRSTa ko dekhatA hU~ - isa nizcaya ke bala se siddha hotA hai ki nirvikalpaka (prathama) darzana pUrvAparabhAvi viSayoM kA ekatva grahaNa karatA hai' - vaha bhI niHsAra hai, kyoMki 30 15 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 sarva evA''bhAti / sAkSAtkaraNaM hi parisphuTatA / tacca sannihitapratibhAsanam asaMnihitasya saakssaatkrtumshkytvaat| pUrvadRSTaM(?Tama)sannihitaM rUpamiti na tadgrahaH prtyksssvbhaavH| athApi syAt nottarapratyakSe pUrvadRSTaM rUpamAbhAti kintu dharmirUpaM nIlAdilakSaNam / asadetat- pUrvAparadarzanapratibhAsisvarUpavyatiriktasya nIlAditvasya dharmiNaH tadbhade'pyabhinnasyA'nupalabdheH / na hi pUrvAparadRgavaseyaM muktvA rUpamaparo nIlAdirUpo dharmI pratibhAti, apratibhAsamAnasya nityatvasAdhane na kAcit kSatiH, pratibhAsasyaiva srvsyaa'nitytvsaadhnaat| tanna adhyavasAyavazAdadhyakSasya grahaNavyavasthA ityeke / __ apare tu manyante - yadyapi nIlAdhyavasAyAt nIladarzanasya tadgrahaNaM vyavasthApyate tathApi lUnapunarjAtakezAdiSu 'pUrvadRSTaM pazyAmi' ityadhyavasAyasyAnyathApi pravRttyupalabdheH kathaM tadrUpArthagrAhyanubhava vyavasthApakatvam ? na ca - vicchedAbhijJaistatra bhedasya grahaNAdabhedagrAhitA mA bhUd anubhavasya tannibandhanA, 10 na punarihaivaM bhedAvasAyasyaiva kasyacidabhAvAdi(ti) vaktavyam, bhedAvasAya evAtra kasyacinnAstItyadarzanamAtrAdasiddheH / nizcaya ke bala se yaha siddha nahIM hotA ki darzana usa ekatva kA grAhaka hai, kintu darzana meM jisa kA pratibhAsa hotA hai usa ke bala se darzana viSaya kA grAhaka siddha hotA hai| anyathA, eka aura vikalpa (nizcaya) jaba azvagrahaNa karatA hai usI samaya saMnihita go-saMnikarSa hone para darzana gauA kA grAhaka siddha nahIM ho paayegaa| sabhI pratibhAsa pUrvAparabhAva kA lopa karatA huA vartamAna artha para hI nirbhara hotA hai yaha spaSTa 15 bhAsita hotA hai| spaSTatA kyA hai - sAkSAtkAra / sAkSAtkAra yAnI saMnihita vastu kA prakAzana / asaMnihita tattva kA sAkSAtkAra honA asambhava hai| pUrvadRSTa rUpa to vartamAna meM asaMnihita hai kaise usa kA pratyakSAtmaka sAkSAt graha hogA ? ___ yadi kahA jAya - 'uttarakSaNa-darzana meM hAlAki pUrvadRSTa rUpa nahIM bhAsatA kintu nIlAdisvarUpa (vahI) dharmI bhAsatA hai - ataH bheda nahIM rahegA' - yaha asAra hai| pUrvAparadarzanaprakAzitasvarUpa se 20 atirikta koI nIlAdika dharmI se bhinna nIlatvAdi abhinna eka sAmAnya kI upalabdhi hotI nhiiN| jo pUrvAparadarzanagrAhya vyaktisvarUpa rUpa bhAsatA hai una se atirikta koI nIlAdi dharmI kA bhAna nahIM hotaa| jina (asat padArthoM) kA bhAna nahIM hotA una meM nityatva ko siddha karane para Apa sajja haiM to usa meM hamArA koI nukasAna nahIM, hama to sarva pratibhAsoM (pratibhAsyoM) ke anityatva kI siddhi kara rahe haiN| sArAMza, adhyavasAya (vikalpa) ke bala se pratyakSa yA usa ke viSayagrahaNa kI siddhi dUrApAsta 25 hai| - yaha kucha eka pakSa ke paMDitoM kA mantavya dikhaayaa| [ nIla ke adhyavasAya se nIlagrahaNa kA prazna - anyamata ] kucha loga mAnate haiM - hAlA~ki nIlAdhyavasAya ke bala se nIladarzana dvArA nIla kA grahaNa sthApita kiyA jAtA hai - phira bhI kATane ke bAda punaH uga Ane vAle kezAdi meM 'pUrva meM dekhA thA use dekhatA hU~" isa prakAra pUrvadRSTa ke abhAva meM bhI usa ke adhyavasAya kA pracAra hotA hai, taba adhyavasAya 30 ke bala se anubhava bhI usI artha kA grAhaka hai - aisI sthApanA kaise ThIka ho sakatI hai ? - yadi yahA~ kahA jAya - 'jo loga pUrva kezaviccheda ko jAnate haiM unheM vahA~ pUrva keza aura navajAta kezAdi meM bheda buddhi bhalIbhA~tI hotI hai ataH jisa ko viccheda kA jJAna hai usa kA navajAta keza Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA - 5 api ca avagatavicchedAnAmapi pramAtRRNAM samAnavarNasaMsthAna - pramANeSu kezAdiSUpalambhasamaye na pratyakSanibandhanastadanyeSAmivA'nyatvanizcayaH api tvanubhUtavicchedeSu pUrvarUpA'sambhavAdekAkArapratyayagocareSvanityeSvanumAnanibandhana eva, taccAnyatrApi samAnam vikalpavazAccAyamanubhavasya viSayavyavasthAM kurvannanyathApi vikalpasya sambhavadarzanAt samupajAtazaGkaH kathaM sarvatra kurvIta ? atha - 'bAdhakapramANabalenA'nyathAtvasya pratIte:, atra ca tadabhAvAnna zaGkAsambhavaH / taduktam- 5 'bAdhAjJAne tvanutpanne kA zaMkA niSpramANakA ? / " ( ) ityucyate asArametat / yato yatra bAdhakapramANanivRttistatra viparyayA'nizcaya eva, na punarbAdhakanibandhanA zaMkA yuktA / sA hi tulyajAtIye pratiyogidarzanAdadRSTapratiyogiSvapi vizeSA'darzinAmupajAyata ityuktamasakRt / tannaikatvAdhyavasAyivikalpakA anubhava bhale hI pUrvakezamUlaka na ho, kintu prastuta meM nIladarzana meM aisA koI vicchedajJAna nahIM hai ataH yahA~ koI bhedAdhyavasAya bhI nahIM hai|' to yaha kathana yogya nahIM hai| kisI ko bhedAdhyavasAya 10 nahIM hai yaha kathana dRSTisaMgata nahIM hai ( kyoM ki sabhI vyakti kA darzana kisI bhI chadmastha ko nahIM ho sakatA / ) ataH aisA vacana hI asiddha hai na ki bhedAdhyavasAya / [ bheda nizcaya anumAnamUlaka, anyatra sulabha ] yaha bhI jAna lo ki pramAtAoM ko viccheda jJAna hone para bhI, samAnavarNa-AkAra - parimANayukta padArtho meM (kezAdi meM) jo bhedAdhyavasAya hotA hai, vaha anyoM ko jaise pratyakSamUlaka hotA hai vaise 15 vicchedajJAtA pramAtAoM ko pratyakSa mUlaka nahIM kintu anumAnamUlaka hI hotA hai / dekhiye kezAdi viccheda kA anubhava kara lene vAle ko jaba mAlUma hI hai ki pUrvakeza kA viccheda ho cukA hai, navajAta keza meM una kA (pUrvakezAdi kA ) sva-rUpa sambhava hI nahIM hai phira bhI jo ekAkAra pratIti ke viSaya banate hai ( navajAta kezAdi ) una meM yAnI anitya viSayoM meM, anumAna se hI bhedanizcaya hotA hai / vahA~ pUrvarUpa asambhava hetu vidhayA anumAnApAdaka hai| navajAta keza meM jaba isa prakAra anumAna se 20 hI bhedanizcaya hotA hai na ki pratyakSa se, bhedAdhyavasAya ( phalataH anityatva kA nizcaya ) kyoM nahIM ho sakatA ? / jaba pramAtA ko Akhira vikalpa ke jora se hI anubhava ke viSaya kI sthApanA karanA hai to vikalpa to viparIta hone kA sambhava (lUna- punarjAtakezAdi meM) dRSTigocara hone para zaMkA jarUra hogI ki vikalpa ke jora se anubhavaviSaya kI sthApanA saccI hogI yA nahIM ? aisI dazA meM sarva viSayoM ke bAre meM vaha kyA vyavasthA karegA ? AzaMkA :- zaMkA vahA~ hogI jahA~ bAdhaka rahegA, jahA~ bAdhakapramANa ke bala se hI vaiparItya kA bhAna hotA hai / prastuta meM (nIlAdi abheda bhAna meM) bAdhaka pramANa na hone se zaMkA kA sambhava nahIM / kahA hai 'bAdhA kA jJAna utpanna na hone para zaMkA karanA apramANika hai / ' 69 Jain Educationa International uttara :- yaha asAravacana hai / bAdhaka pramANa kA jahA~ abhAva hotA hai vahA~ vaiparItya kA anizcaya hI hotA hai na bAdhamUlaka shNkaa| Apa jo bAdhajJAna kI upasthiti meM zaMkA kI bAta karate haiM vaha 30 ThIka nahIM hai| zaMkA vahA~ hotI hai jahA~ samAnadharmavAle eka bhAva kA darzana hone para anya adRSTabhAvoM meM usa kI bhinnatA kA jinheM bhAna nahIM hotaa| kaI bAra yaha tathya kahA jA cukA hai / For Personal and Private Use Only 25 . Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 balAd nirvikalpakapratyabhijJAnasya pUrvadRSTArthAdhigantRtvaM vyavasthApayituM zakyam / yadapi kaizcidabhyupagamyate (8-8) - nirvikalpakaM jJAnamekatvagrAhi tadanantarabhAvi ca savikalpakaM pramANamiti - tadapi prativihitameva, nirvikalpakenaikatraM(?tvA')paricchedAt svarUpapratibhAsanaM ca nirviklpkmucyte| sannihitameva ca svruupmaabhaati| asannihitapratibhAsasya ca vastvasaMnidherdhAntatvAt, pUrvadarzanAdisambandhitA ca tadA sannihitA naasti| tad na tatra darzana(?)vRttiH smRtereva tatra pravRtteH, pUrvadarzanavRttyAdyagateH smaraNamantareNa, pUrvadRgAdikaM smarata eva 'pUrvadRSTam' ityadhyavasAyodayAd vismaraNe tadabhAvA(t) smRtivikalendriyajapratibhAsasya nirviklpktvaat| [?? na *smRtikRtadarzanamavikalpakajJAnAvaseyamekatvam / ata eva kalpanAjJAnamapyekatvAdhyavasAye zuktikAyAM rjtbuddhi(vd)tttvm]| na ca tatra bAdhakapravRtterbhrAntatA sannihitaviSaye tu pratyabhijJAne na kadAcid bAdhAvRttiriti satyArthatA, yatastathApi yadi tattvamadhikathaM 10 (?gataM) bhavet prathamadarzane eva pratibhAseta, apratibhAsanAdasatyam / __ niSkarSa :- ekatva adhyavasAyI vikalpa ke jora se pratyabhijJAsvarUpa mAne gaye nirvikalpa meM pUrvadRSTa artha kI avagAhakatA kA sthApana nahIM kiyA jA sktaa| [ ekatvagrAhI nirvikalpa kA nirasana ] yaha jo pahale kucha vidvAnoM ne kahA thA (8-29) ekatvagrAhi (pratyabhijJAtmaka) sirpha savikalpa 15 hI nahIM, nirvikalpa bhI ekatvagrAhi (pratyabhijJAtmaka) pramANa hotA hai - usa kI bhI pratikriyA aba pUrvoktakathana se siddha ho gyii| kAraNa, nirvikalpa se pUrvottarakSaNoM ke ekatva kA upalambha nahIM hotA / nirvikalpa kahate haiM svarUpa (apane tattva) ke pariccheda ko| nirvikalpa se jo svatattva saMnihita hotA hai vahI upalabdha ho sakatA hai| asaMnihita (uttarakSaNa) kA pratibhAsa to bhrAnti hai kyoMki pahale kSaNa meM usa kA saMnidhAna nahIM hai| uttarakSaNa meM bhI pUrvadarzana kA saMnidhAna zakya nahIM, ataH usa meM darzana 20 kA sambandha hI nahIM hai| hA~ smati meM vastasaMnidhAna jarUrI nahIM hone se smRti kI pUrvakSaNa grahaNa meM pravRtti zakya hai| (kintu vaha pramANa nahIM hotii)| smRti ke vinA pUrvadarzana ke sambandha kA bhAna zakya nahIM hotaa| ataH pUrvadarzana Adi yAda karane vAle ko hI 'pahale dekhA huA' aisA adhyavasAya udita hotA hai, yAda nahIM karanevAle ko nahIM hotaa| phalita yaha huA ki smRti se aspRSTa indriyajanya pariccheda hI nirvikalpa hotA hai (jisa meM pUrvakSaNa gRhIta nahIM hone se vaha ekatvagrAhi nahIM hotaa|) 25 [ataH spaSTa hai ki smRti se kiyA gayA bodha avikalpa darzana nahIM hai, tathA ekatva avikalpajJAnagrAhya nahIM hai| ata eva ekatvAdhyavasAyi kalpanAjJAna chIpa meM rajatAdhyavasAyi jJAna kI taraha atattvabhUta yAnI apramANa hI hotA hai| ] AzaMkA :- zuktikA meM rajata kA bhAna to uttarakAlIna bAdhaka upasthiti ke kAraNa bhrAnta kahalAtA hai, yahA~ pratyabhijJAna to saMnihitaviSayaka hotA hai jisa meM koI bAdhaka kA bhaya nahIM, ataH use satyArthaka mAnanA jarUrI hai| uttara :- nahIM, bAdha na hone para bhI saMnihita 30 viSaya meM yadi abheda yA pUrvakAlatA kA adhigama hotA to prathamakSaNa darzana meM hI usa kA bhAsana A. pUrvamadrita pAThAntaramidam - smRtikRtaM darzanaM vikalpakamiti nAdhikalpakalpakajJAnAva - vA0 bA0 / 'na smRtikRtaM darzanamavikalpakama - nA'vikalpakajJAnAvaseyamekatvam' - iti samIcInapAThena bhavitavyam - iti pratibhAti / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 atha smRtisahitAyA dRzastattve vyApArAd na prAktanadarzane pratibhAsanam / asArametat, yataH smaraNasahAyamapi darzanaM naikatvagrahaNakSamam tasya vartamAnamAtra eva vyaapaaraat| vartamAnamevAkSaprabhave jJAne pratibhAtIti tadeva tadviSayo na tttvm| yacca yadagocaraH tad anyasadbhAve'pi na tatra pratibhAti yathA gandhasmRtAvapi na dRzi parimalaH, dRgaviSayazca paurvAparyam, tanna smRtAvapi tat tatra pratibhAti / tathA, smRtirapi naikatvamavagacchati, varttamAnadRgviSaye tasyAH aprvRtteH| na hi vartamAnadarzanagrAhyaM rUpaM smRtiH parAmRzati parokSAkAratayA tasyAH 5 prvRtteH| asaMsparze ca na svaviSayasya tena shaikymvgmyti| na ca darzanasmaraNayorekAdhikaraNatA tattvam tathApratItyabhAvAt tayoH, sphuTA'sphuTAvAkArau bibhrANe darzana-smaraNe naikAdhikaraNatAmaznuvIyAtAm srvsNvidaamekaadhikrnntaaptteH| na ca tatra pratibhAsabhedAda bhinnArthatA, ho jAtA, nahIM hotA hai ata eva vaha (pratyabhijJAna) asatya hai| [ smRtisahakRta darzana se ekatva kA grahaNa asambhava ] AzaMkA :- smRtiupakRta darzana hI tattva yAnI ekatva ke grahaNa meM vyApta hotA hai ataH pUrvakSaNa ke darzana meM usa kA pratibhAsa nahIM hotA kyoMki usa ko smRti kI sahAyatA nahIM miltii| samAdhAna :- yaha kathana bhI niHsAra hai| kAraNa, smRti upakRta darzana bhI ekatva grahaNa meM sakSama nahIM, kyoMki darzana kA vyApAra sirpha vartamAna artha grahaNa paryanta hI hotA hai| indriyajanya pratyakSa jJAna meM to vartamAna artha hI bhAsatA hai isaliye usa kA viSaya bhI vartamAna artha hI hotA hai, tattva 15 (= ekatva) nhiiN| jo jisa jJAna kA viSaya hI nahIM vaha anya (smRti Adi) ke rahate hue bhI usa jJAna meM dRggocara nahIM ho sakatA, udA0 cakSudarzana agocara parimala gandhasmRti ke rahate hue bhI cakSuHpratyakSa meM bhAsita nahIM hotaa| ekatva yA eka vastu meM hI kSaNabheda se ghaTa sake aisA pUrvaaparabhAva darzana meM to dikhatA nahIM, jo anubhava-viSaya nahIM hotA usa kA smaraNa bhI kaise hogA ? smRti meM bhI paurvAparya kA bhAsana zakya nhiiN| uparAMta, smRti ekatva kA parAmarza bhI nahIM kara sakatI kyoMki 20 vartamAna darzana ke viSaya ko vaha chUtI nhiiN| saca hI hai ki vartamAnadarzanagocara vastusvarUpa kA parAmarza smRti svayaM pratyakSa nahIM hai| jisa ko vaha chUtI nahIM usa ke sAtha apane viSaya kA aikya kaise vaha jJAta karegI ? [ ekAdhikaraNatArUpa abheda kI paribhASA kA pratikAra ] tattva yAnI ekatva yA abheda kI aisI paribhASA kI jAya - darzana aura smRti kI ekAdhikaraNatA, 25 matalaba, darzana evaM smaraNa kA viSaya eka hotA hai| - to yaha paribhASA prAmANika nahIM hai kyoMki use siddha karanevAlA koI anubhava nahIM hotaa| dUsarI bAta yaha hai ki darzanAkAra spaSTa hotA hai jaba ki smaraNAkAra asphuTa hotA hai ataH una donoM kI samAnaviSayatArUpa ekAdhikaraNatA saMbhava nahIM hai| anyathA, AkArabheda rahate hue bhI do jJAnoM kI ekAdhikaraNatA mAna leMge to sakala saMvedanoM kI ekAdhikaraNatA mAna lenA paDegA, cAhe una meM kitanA bhI bheda ho| yadi kahA jAya - darzana-smaraNa 30 meM jo ekArthatA (ekaviSayatA) kI pratIti na ho kara bhinnArthatA pratIta hotI hai usa kA kAraNa viSayabheda nahIM hotA hai| - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki sphuTa aura asphuTa pratibhAsa bheda se darzanasmaraNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 sphuTetarapratibhAsabhedAd darzana-smaraNayorapi bhinnArthatAprasakte:-darzanaM hi sAkSAtkaraNAkAram smRtizca parokSAdhyavasAyasvabhAvepi (?ti) kathaM tayoH pratibhAsabhedAdi(?da)bhinnArthatvam ? tanna tAbhyAmapi ekatvapratipattiH / nApyAtmA ekatvaM pratipadyate darzana-smaraNAbhAve svApAdAvarthapratipattestato bhAvAt / darzana-smaraNe ca pUrvAparArthaparihAreNa pravarttamAne na tayorekatvamadhigacchata iti na taddvAreNAtmApi tttvmvaiti| na cAtmano'pi pUrvAparAvasthayorekatvAvagamaH pUrvabodhena bhAvivibodhasambandhitA(na)nubhavAt, uttarAnubhavena pUrvavitsambandhitA'navagamAt / anubhave vA'nAdyanantasakalajanmaparamparAparicchedaprasaktiH / na ca zuddha evAtmA svasaMvedane pratibhAti dRzA parigataH, tAsAmapratibhAse tadgatatvena tasyApyapratibhAsanAdityuktatvAt / na ca darzana-smaraNavyatirekeNAnyo'nusandhAtA bhAti, te cA'nyonyaparihAreNa sthite iti kathameka AtmA ? na ca dRSTuH svarUpaM smartRrUpatayA 'draSTAhaM smarAmi' iti pratIto pratIti: (?te:)* kathaM naika AtmA ? yato draSTrasvarUpaM 10 meM arthabheda bhI suprasakta hI hai| darzana hotA hai sAkSAtkArarUpa, smRti hotI hai parokSAdhyavasAyasvarUpa, to sirpha pratibhAsabheda ko hI arthabhedaprayojaka kaise mAnA jAya ? niSkarSa - darzana-smaraNa se ekatva kI upalabdhi asaMbhava hai| [ kyA AtmA ekatvabodha kara sakatA hai ? ] __ pUrvakSaNadarzana yA savikalpa yA smRti to ekatva kA bodha nahIM kara sakatI kintu AtmA 15 pUrvottarakSaNAnugata hone se ekatvabodha kara legA' - aisA bhI nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki nidrAdi avasthA meM jaba darzanodaya nahIM hotA, na to koI smRti hotI hai taba bhI AtmA maujuda hone se arthabhAna hone kA prasaMga aayegaa| tathA yaha bhI nahIM kaha sakate ki - 'AtmA ko nidrAdi meM arthabhAna nahIM hogA kyoMki darzana-smaraNa ke dvArA hI AtmA arthabhAna kara sakatA hai' - kyoMki darzana uttara artha grahaNa nahIM karatA evaM smati parva artha ko sparza nahIM karatI. donoM meM se eka bhI ekatvabodha 20 karatA nahIM to una ke (eka-eka ke) dvArA AtmA kaise ekatvabodha kara pAyegA ?! yadi kaheM - 'AtmA svayaM pUrvottara arthoM ke (avasthAoM ke) ekatva kA avabodha kara legA' - to yaha bhI anupapanna hai kyoMki pUrvakSaNabodha se AtmA ke sAtha bhAvikSaNavodhasambandhitA kA bhAna ho nahIM sakatA, evaM uttarakSaNabodha ke dvArA pUrvabodhasambandhitA bhAna nahIM ho sakatA taba AtmA se ekatvabodha hogA kaise ? phira bhI AtmA se ekatvabodha yAnI pUrvAparakSaNasambandhitA kA bhAna mAneMge, to anAdikAlIna anantakAla taka 25 kI janmaparamparA kA bhI avabodha prasakta hogaa| [ anekadarzanAnugata eka zuddhAtmA kI kalpanA asaMgata ] aisA mata kahanA ki - 'aneka darzanoM meM vyApta eka zuddhAtmA hI svasaMvedana meM bhAsita hotA hai ataH ekatvagraha saMgata hai' - kyoMki aneka darzanoM kA eka sAtha pratibhAsa zakya na hone ke kAraNa una meM vyApta eka AtmA kA avabodha bhI zakya nahIM hai - yaha kahA jA cukA hai| vAstava meM 30 to darzana aura smaraNa ke vinA aura koI svatantra anusandhAnakartA kabhI bhAsita nahIM hotaa| dUsarI ora, yaha bhI siddha hai ki darzana aura smaraNa eka dUsare se svarUpataH bhinna bhAsita hote haiM, phira 1. tato'bhAvAt iti pUrvamudrite / *. (pratIyata iti) iti koSThagataH pAThaH pUrvamudrite / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 kiM smartRsvarUpAnupravezena pratibhAti "utAnanupravezena ? yadyanupravezena tadA draSTusvarUpatA (smartRsvarUpatA) vA ekasya rUpasyetaratrAnupravezAt / athAnanupravezena tadA draSTra-smartRrUpe anyonyaM bhinne sa ca naika aatmaa| na ca dRSTa-smartRrUpo vikAra eva bhidyate nAtmeti, kramabhAvivikArapratipattau tadgatatvena tasyApya(syApi) pratipatteH vikAravyatirekeNa tasyA'nupalabdherityuktatvAcceti naatmno'pyektvprtipttiH| na ca smaraNottarakAlabhAvinI 'sa evAyam' ityanusandhAnapratipattirakSAnvaya-vyatirekAnuvidhAyitayA 5 pratyakSa pramANam; tasyAH prtyksstvaanupptteH| yadi pratyakSaprabhaveyaM bhavet pauvAparye vRttimatI na syAt akSasya varttamAne eva vyApArAt / na ca smaraNopaDhaukite pUrvAparabhAve'kSasya vRtteH tatprabhavAyAstasyA tatra vRttiryuktA, akSasya smaraNopahite'pi paurvAparye'viSayatvenA'pravRttestadudbhavAyAstasyA api prvRttynupptteH| na hyutpalarUpapravRttimadakSaM smaraNopanIte'pi gandhAdau pratipattijananam (smaraNam ?) na ca cakSuSo gandhA'viSayatvAt anasandhAnapratIti meM daSTA kA svarUpa hI yAdakartA ke rUpa meM bhAsita hone se. eka AtmA kyoM na 10 mAnA jAya ?' - to yaha ThIka nahIM, kyoMki do prazna khaDe hoMge - yAda kartA ke svarUpa se anuviddha dRSTA kA bhAsa hotA hai yA 'ananuviddha ? pahale vikalpa ke svIkAra meM do nahIM koI eka hI dRSTArUpatA yA smartRrUpatA zeSa rahegI kyoMki anyarUpatA to eka meM praviSTa (antarhita-tirohita) ho gyii| yadi dUsarA vikalpa svIkAreM to siddha hogA ki dRSTA alaga hai aura smarttA alaga hai - to eka AtmA kaise siddha huA ? 15 yadi kaheM - dRSTa aura smartR yaha to eka hI AtmA ke do bhinna vikAra (= avasthA) hai, vikAra bheda se AtmA kA aikya bAdhita nahIM hotA - yaha ThIka nahIM hai| donoM vikAra kramika AvirbhUta hote haiM to tadgata AtmA bhI kramikatA se aspRSTa kaise rahegI ? saca to yaha hai ki anubhava meM vikAra ke alAvA svatantra AtmA kA upalambha to hotA nahIM - yaha pahale kaha diyA hai, ataH AtmA ke aikya kA svIkAra asambhava hai| [ abhedapratyabhijJA se ekatva siddhi kI AzaMkA kA uttara ] AzaMkA :- AtmA ke ekatva kA sAdhaka pratyakSa pramANa suniye - pUrvadarzana evaM uttarakSaNa meM smRti ke uttarakSaNa meM honevAlI 'vahI hai yaha' aisI abhedAnusandhAnakAraka pratIti, indriya ke anvayavyatireka kA anumAna karanevAlI hone se pratyakSa pramANarUpa hai| uttara :- nahIM, usa pratIti meM pratyakSatva kI saMgati nahIM baitthtii| yadi yaha pratIti pratyakSa pramANa 25 janya hotI to pUrvottara kA anusandhAna karane meM pravRttimat nahIM ho sakatI, kyoMki pratyakSa meM indriya kA vyApAra sirpha vartamAna eka kSaNa ke liye hI sImita hotA hai, atItakSaNa usa kI pahu~ca ke bAhara hai / AzaMkA :- atIta kSaNa bhale avidyamAna hai, kintu kSaNoM kA pUrvAparabhAva smRti ke dvArA indriya ko Dhaukita kiyA jAtA hai taba usa meM bhI indriya-pravRtti ghaTa sakatI hai, ataH indriyajanya pratIti meM pUrvottarabhAvagrahaNapravRtti ghaTa sakatI hai| 30 uttara :- yaha bhI asaMgata hai| eka tathya sunizcita hai ki pUrvottarabhAva indriyagocara nahIM hai sirpha A. 'pratipattijananasamartham' ityanumAnaM bhuutpuurvsmpaadkyuglsy| 20 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 na ( ca ?) tatra locanasaMvitprasavaH smaraNopanItapaurvAparye'pyakSa (1) viSayatvasya tulyatvAt / atha kathamakSavyApArAnantaraM pratyabhijJA udayamAsAdayati yadyakSaprabhavA na bhavet ? na tatra sati purovyavasthitavastudarzane pUrvadRSTe smRterudayAt / yathA, dUravyavasthitacandanAdyarthadarzanAd gandhasmRteH 'surabhi candanam' iti pratipattiH / na ca locanA'viSayatvAd gandhasya tadviziSTaM (STa) candanapratipattistadgatarUpadarzanAlliMgaprabhaveti 5 vaktavyam prakRte'pi smaantvaat| tathAhi - varttamAnadarzanAt pUrvakAlAdyanusmaraNAt tadviziSTapurovyavasthitArthapratipattirAnumAnikI pUrvakAlAdisambandhitAyAstadA pratyastamayato'kSA'gocaratvAt tAmadhyavasantI pratyabhijJA kathaM pratyakSatAmanubhavet ? anyathA parokSapratipatteH sarvasyAH pratyakSatAprasaktiH / atha parokSAkAraiva pratItirapratyakSA, pratyabhijJA tu pUrvadRgAdiyogitve parokSAkArA varttamAnatve pratyakSAkAreti smaraNAdhyakSarUpA 74 - varttamAnakSaNa hI indriyagocara hotA hai / ) ataH lAkha bAra smRti pUrvottarabhAva kA Dhaukana kare usa se 10 kyA ? indriya kI usa ke grahaNArtha pravRtti svIkArArha hI nahIM hai, ataH indriyajanya pratIti kI bhI pUrvottarabhAvagrahaNArtha pravRtti saMbhava nahIM hai / kamala ke rUpa ke grahaNa meM pravRtta indriya sugandha kI upalabdhi karane ke liye kabhI sakSama nahIM hotI, cAhe vahA~ smaraNa se sugandha kI upasthiti rahe to bhii| AzaMkA :- sugandha cakSu kA gocara nahIM hai ataH cAkSuSajJAna usa kA nahIM ho sakatA / uttara :- yaha kathana isaliye anucita hai ki pauvAparya ke liye bhI yaha dalIla tulya hai ki vaha 15 indriyajanya pratyakSa kA gocara nahIM hai isaliye pratyakSa se usa kA bhAna asambhava hai, bhale vaha ( = paurvAparya) smRti se upasthita ho / prazna :- yadi pratyabhijJA pratyakSa indriyajanya nahIM hai to indriya vyApAra ke bAda hI pratyabhijJA kA udaya kyoM hotA hai ? uttara :- nahIM hotA / vahA~ to purovarttIi viSaya kA darzana pahale hotA hai, bAda meM pratyabhijJA kA 20 nahIM kintu pUrvadRSTa kSaNa kA smaraNa udita hotA hai / jaise pahale dUravartI candana Adi artha kA darzana hotA hai, bAda meM sugandha kA smaraNa hotA hai taba 'sugandhi candana' aisA adhyavasAya hotA hai / [ liGgajanya 'surabhi candana' pratIti kI tulyatA pratyabhijJA meM ] aisA nahIM kahanA gandha netra kA viSaya nahIM hai ataH netraprayoga ke bAda 'sugandhi candana' aisI buddhi jo hotI hai vaha pratyakSa nahIM hai kintu candanarUpa ko dekhane ke bAda sugandha ke sAtha vyApti 25 ke smaraNa se vahA~ rUpahetuka sugandhAnumiti hotI hai| - Jain Educationa International - isa ke pratikAra kA kAraNa yaha hai ' vahI kyoMki pUrvAparabhAva to netra kA viSaya nahIM varttamAna kSaNa ko dekhane ke bAda sAdRzyAdi hai yaha' yaha pratIti bhI hetujanya anumiti hI hotI hai, hai jisa se ki vaha pratyakSa kahA jA sake / spaSTa dekhiye ke kAraNa pUrvakSaNa kI smRti jhalaka UThatI hai, taba pUrvabhAvaviziSTa varttamAnapurovarttIibhAva kA anumAna bodha udita ho jAtA hai, vahA~ phira pUrvakAlAdisaMsarga kA asta ho jAne se indriyagocaratA na raha 30 pAne se usa ko adhyavasita karane vAlI pratyabhijJA kA udaya hotA hai kintu indriyajanya na hone ke kAraNa vaha pratyakSAtmaka kyoM mAnI jAya ? yadi Agraha kareMge to sakala parokSa jJAna ko pratyakSa mAnane kA aniSTa khar3A hogA / For Personal and Private Use Only . Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa -3, gAthA-5 75 ekA pratItiH / naitadevam AkAradvayA'yogAd ekavastuna AkAralakSaNatvAt tadbhede jJAnasyApi bhedAt anyathA parokSA'parokSAkArabhede'pi smaraNadarzanayorabhedaprasaktirbhavediti sarvamapi jJAnaM smRtiH pratyakSaM vA bhavet prathamapakSe' spaSTapratibhAsaprasaktiH / dvitIye tu sarvapratibhAso vizadaH syAt / na ca smaraNa-darzanayoraspaSTa-spaSTapratibhAsabhedAd bhedaH pratyabhijJAne'pi 'sa' iti pUrvollekhasyA ( spa ) STapratibhAsatayA 'ayam' iti varttamAnollekhaH (?sya) spaSTapratibhAsabhedAd bhedasya nyAyaprAptatvAt / 5 na ca sa evAyam' ityekatvAdhyavasAyAdekatvam, yataH kiM pUrvAparadhyavasAyasyaikatvam, yadvA adhyavasIya - mAnasya ? na tAvadAdyaH pakSaH, anyonyarUpavivekena pUrvAparayoravabhAsanAt / tathAhi - 'saH' iti pUrvarUpAdhyavasAyo varttamAnarUpAdhyavasAyaviviktaH pratibhAti, 'ayam' iti ca varttamAnAkArAvabhAsaH pUrvAvabhAsabhinnatanurAbhAti, paraspararUpAnupraveze vA 'saH' iti vA pratibhAsaH syAt 'ayam' iti vA, tathA - AzaMkA : jo parokSAkAra hI hotI hai vaha pratIti parokSa hotI hai, pratyabhijJA yadapi pUrvadRSTAdi 10 ke yoga se parokSAkAra hone para bhI varttamAnakSaNasparzI bhI hone se pratyakSAkAra hotI hai, ata eva smaraNa- pratyakSarUpa eka hI pratyabhijJA hai / uttara :- bAta ThIka nahIM hai, AkAra sirpha eka hI vasturUpa hotA hai ( matalaba pratyeka vastu sirpha ekAkAra hotI hai) ataH do AkAravAlI koI vastu ke na hone se yahA~ vastubheda mAnanA paDegA, phalataH jJAna bhI bhinna bhinna mAnanA paDegA / agara AkArabheda ( vastubheda ) rahane para bhI jJAna meM bheda nahIM 15 mAneMge to parokSa-aparokSa AkArabheda ke rahate hue bhI jJAna meM bheda nahIM mAneMge, to darzana - smaraNa (mizra) bhI eka abhinna pratiti mAna lenI paDegI, phalataH do to nahIM raheMge ataH yA to smaraNa sattA bacegI yA darzana sattA rhegii| yadi sirpha smaraNasattA hI mAneMge to sarvatra aspaSTAkAra pratibhAsa A paDegA, yadi darzanasattA mAneMge to sabhI bodha spaSTAkAra mAnane kA aniSTa prasakta hogA / yadi kaheM ki - 'smaraNa-darzana meM to bheda svIkArate haiM kyoMki eka aspaSTAkAra hai, dUsarA spaSTAkAra 20 hai / ' to yaha nyAya nahIM hai, kyoMki pratyabhijJA meM bhI taba pratibhAsabhedamUlaka bheda nyAyocita mAnanA hogA, kyoMki yahA~ 'vaha' aisA pUrvakSaNaullekha aspaSTa pratibhAsarUpa hai aura 'yaha' aisA varttamAnaullekha spaSTa pratibhAsa rUpa hai| - [ ekatvAdhyavasAya bala se pratyabhijJA ekatvasiddhi durgama ] AzaMkA :- pratibhAsabheda ke rahate hue bhI 'vahI hai yaha' isa DhaMga ke ekatvAdhyavasAya se hI 25 darzana - smaraNAdi kA ekatva siddha ho sakatA hai (yAnI pratyabhijJArUpa eka jJAna siddha hogA ) / uttara :- bAta ThIka nahIM, Apa kisa ke ekatva ko siddha kara rahe ho ? pUrvApara adhyavasAya ke ekatva ko yA BadhyavasAyakarmabhUta viSayoM ke ekatva ko ? pahalA pakSa galata hai kyoMki pUrvaapara kA eka-dUsare se bhinnatayA avabhAsa hotA hai| kaise yaha dekhiye 'vahI hai yaha' isa pratIti meM 'vaha' isa ullekha se pUrvarUpa- adhyavasAya apara yAnI varttamAnarUpa adhyavasAya se pRthag hI bhAsita 30 hotA hai / 'yaha' aise ullekha se varttamAnarUpa kA avabodha pUrvarUpa pratibhAsa se pRthag hI lakSita hotA hai / yadi una donoM kA pUrvoktakathanAnusAra anyonyAnuviddha eka rUpa se bhAna hotA to 'vaha' isa DhaMga Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only -- . Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 ca kutaH 'sa eva0' ityekA pratyabhijJA ? parasparavyatireke ca parokSA'parokSapratibhAsayorbheda eveti kathamekA pratyabhijJA ? nApyavasIyamAnasyA'bhedaH, avasAyabhede tadavasIyamAnasyApi bhedaat| na ca 'sa evAyam' iti vyavahAraikatvAdekatvam, yato vyavahAro AjJAnam BabhidhAnam pravRttirvA ? tatra yadi jJAnam tatrApyavikalpam smRtiH kalpanA vA ? yadi nirvikalpakam tat pUrvAparakAlabhAvi bhinnameva 5 - ekakAlamapi pUrvAparArthagrAhi pratibhAsabhedAd bhinnm| atha bsmRtiH, sApi darzanAd bhinneva kathaM tadarthasyaikatvaM sAdhayati ? na ca pUrvadarzanaviSayavRttiH smRtiH, tadviSayatvasya ttraa'siddheH| tathAhi- na tAvad darzanAt smRteH tadviSayatvaM sidhyati darzanakAle smRterabhAvAt, tadabhAve ca na tadarthavedanaM tataH sidhyti| nApi smRterekArthatA vRttiH tatkAle darzanasyAbhAvAt, tadbhAve vA smRteryogaat| na hi darzanA vasthAyAM smRtirudayavatI upayogavatI vA, drshnaadevaarthprtiptteH| tato darzanakAlaparihAreNa pravarttamAnA 10 smRtirna darzanArthaviSayatAmAtmano'dhigantuM smrthaa| aspaSTapratibhAsA ca smRtiH kathaM spaSTapratibhAsa se athavA 'yaha' isa DhaMga se, kisI eka rUpa se hI avabodha hotA 'vahI yaha' aise dvividharUpa se nhiiN| phira vahI hai yaha' aisI ekajJAnAtmaka pratyabhijJA ko avakAza kahA~ hai ? anyonyAnuviddharUpa se pratibhAsa ko na mAna kara paraspara pRthag rUpa se hI mAneMge taba to spaSTAspaSTa - pratyakSa/parokSa pratibhAsoM kA bheda anAyAsa siddha ho gayA phira pratyabhijJA eka akhaMDa kaise ? BadhyavasAyakarmoM kA 15 abheda mAneMge to vaha bhI galata hai kyoMki jaba uparokta DhaMga se adhyavasAyoM kA bheda siddha huA to una ke karmo kA bheda hI prasiddha hogaa| [ vyavahAra ekatvabala se pratyabhijJA ekatvasiddhi azakya ] AzaMkA :- ekatvAdhyavasAya ko jAne do vyavahAra-ekatva ke bala se hama 'vahI hai yaha' isa vyavahAra se ekatva kI siddhi kreNge| 20 uttara :- nhiiN| vyavahAra kyA hai ? AjJAna hai ? BabhidhAna hai ? yA pravRttirUpa hai ? Aprathama vikalpa :- jJAna kaunasA ? nirvikalpa ? bsmRti ? yA kalpanArUpa ? yadi nirvikalpa jJAna leMge to pUrvAparakAlabhAvi nirvikalpa to pRthag hI hotA hai| samAnakAla bhAvi nirvikalpa jJAna bhI pUrvApara arthagrAhaka hogA to pratibhAsabheda se pRthak-pRthak siddha hogaa| a-2yadi smRtirUpa jJAna liyA jAya to, yadi darzana se vaha bhinna hai to darzanaviSaya se smRtiviSaya kA ekatva smRti ke dvArA kaise siddha 25 hogA ? smRti pUrvakSaNa ke darzana ke viSaya ko chUtI nahIM hai, kyoMki smRti meM darzanaviSayaviSayakatva siddha nahIM hai| dekhiye- darzana se to yaha siddha nahIM ho sakatA ki smRti darzanaviSayaviSayaka hai, kyoMki darzanakSaNa meM smRti (dharmI) maujUda nahIM thI, usa ke viraha meM smRti rUpa dharmI meM darzanaviSayaviSayakatva dharma, darzana se siddha nahIM ho sktaa| smRti darzanaviSaya ke sAtha apane viSaya kI ekArthatA ke grahaNa meM tatpara nahIM ho sakatI kyoMki smRti kSaNakAla meM darzana hI maujUda nahIM, yadi usa kSaNa meM darzana 30 hai to smRti nahIM rhegii| vidita hai ki darzanAvasthAkAla meM na to smRti kA udaya hotA hai, na to usa kA upayoga, kyoMki arthAvabodha to darzana se hI caritArtha hai| niSkarSa :- darzana ko choDakara bhinnakAla meM rahanevAlI smRti darzanagrAhyaarthaviSayatA kA sva meM prakAza karane ke liye sakSama nahIM hai| yaha bhI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 77 dRgviSayamarthamadhigacchati ? iti na tadarthaviSayA smRtivRttiH siddhAH, pratibhAsabhedasya bhedakatvAt anyathA bhedocchedprsktirityukttvaat| ___ na ca 'kalpanApyekA vyavahRtiH, yataH pUrvAparAvabhAsA ('sa eva) ayam' ityullekhavatI sApi bhinnaivetyuktam / BabhidhAnamapi 'saH' iti 'ayam' api ca bhinnam bhinnArthaM ca pratibhAti, ekArthatve pryaaytaaprskteH| tanna abhidhApyekA vyvhtiH| pravRttistu kriyArUpatvAt pUrvAparabhAvinI bhinnaiveti kuto 5 vyavahAraikatvAdapyekatvam ? athaikatvAdhyavasAya: 'sa evAyam' iti, saMvAdazca tatra vidyate eveti kathaM na tatra pratyabhijJA pramANam ? ucyate, pratibhAsa evAdhyavasAya-saMvAdau pratisaccanye (pratibhAsAnyatve) vA sakala eka nirastapUrvAparabhAvaH svAvadhikamarthaM vetti bhinnakAlAvadhestasya saMvedanA'sambhavAt / tathAhi - saMvedyamAnarUpasadbhAve vastu saMvedyate vedanakAla eva ca saMvedyamAnaM rUpamasti, kAlAntare tasya sadbhAvAbhyupagame svata eva saMvedanatvaprApteH (?) 10 sociye ki aspaSTa arthabhAsavAlI smRti spaSTa pratibhAsavAle darzana ke viSayabhUta artha ko chUne kA sAhasa kaise kara sakatI hai ? nigamana :- darzanagrAhyaarthaviSayatArUpa tatparatA smRti meM siddha nahIM hai kyoMki pratibhAsabheda hI grAhya viSaya ke bheda ko sUcita kara detA hai| aisA nahIM mAneMge to bhedakathA ko uccheda kA saMkaTa hogA yaha pahale kahA jA cukA hai| a-3kalpanAjJAna bhI eka vyavahArAtmaka nahIM hai| kAraNa, vaha bhI 'vahI hai yaha' isa taraha pUrvApara 15 kI avabhAsaka hone se smRti kI taraha ekAtmaka nahIM kintu smRti kI taraha bhinna bhinna pratibhAsarUpa hI ho sakatI hai| bvyavahAra ko yadi eka abhidhAna (nAmanikSepa) rUpa mAnA jAya to vaha saMbhava nahIM kyoMki 'saH' pada aura 'ayam' pada donoM pRthag evaM alaga arthavAle bhAsita hote hai| unheM yadi eka mAnA jAya to paryAyazabda bana jAne kA prasaMga hogaa| ataH abhidhAnarUpa vyavahAra bhI ekAtmaka nahIM hai| pravRtti 20 to pUrvAparabhAvinI pRthak pRthak kriyA svarUpa hone se eka nahIM ho sakatI, bhinna hI ho sakatI hai| Akhira yaha prazna tadavastha raha gayA ki vyavahAra ke ekatva se pratyabhijJA kA ekatva kaise ? [ekatvagrahaNa aura saMvAda se pratyabhijJA pramANa - AzaMkA ] AzaMkA :- 'vahI hai yaha' yaha to ekatvagrAhi adhyavasAya hI hai, uparAMta eka vastu kI prAptirUpa saMvAda bhI usa kA samarthaka hai to phira ekatvasiddhikAraka yaha adhyavasAya yAnI pratyabhijJA pramANa kyoM 25 nahIM ? uttara :- ye adhyavasAya aura saMvAda sirpha pratibhAsamAtra hai, sabhI pratibhAsa pramANa nahIM hote| yadi yaha mithyApratibhAsa se bhinna hai to vaisA sampUrNa adhyavasAya pUrvAparabhAva ko na chUtA huA sirpha svasaMnihita artha ko hI grahaNa kara sakatA hai, bhinnakAlIna asaMnihita artha kA saMvedana usa se saMbhava nhiiN| dekhiye- saMvedana meM bhAsanevAlI vastu vartamAna meM sadbhUta hone para hI usa kA vedana hogA, 30 athavA jisa kAla meM vastu kA darzanAtmaka saMvedana hotA hai usI kAla meM usa vasturUpa kI sattA saMgata hogii| anya kAla meM usa kA saMvedana mAnane para to apane Apa phalita hogA ki vaha mithyA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 tattvasaMvedanasamayAdhyAsitameva sarvamAbhAti nAnyasamayAdiyogi anyakAlAdiyogino'pi tadA pratibhAsane daiva prakAzarUpasadbhAvaH iti vartamAnaiva pUrvakAlAdiyogato bhavet naatiitaa| prakAzamAnarUpavirahe ca na tadA pUrvakAlAdiyogitAyA pratibhAsanamityekatvasyAnupalabdherna pratyabhijJA kathaMcidapi smbhvinii| na ca saMvAdo' pyekatve siddhaH, sa hi tadarthajJA(?)ntaravRttiH ma(na)raikatve punaH jJAnavRttiH ityuktam / tajjAtIye tu punadarzanaM 5 pravarttate tadaiva ca saMvAdAt samabhimAno lokasya tattvAdhyavasAyAt / tathAhi - 'sa evAyam' iti tadarthakriyAkArI ayaM bhAvaH ityucyate tadarthakAritvaM ca bhinnasyApyupalabdham yathA cakSurAdestajjJAnajananam tatraiva ca 'sa evAyam' iti bhede'pyekatvavyavahAraH athavA pUrvAparadarzanAbhyAM parasparaparihAreNa pravRttAbhyAmekatvalakSaNasya tadarthasya bAdhitatvAdanAdikAlA bhrAntireva prtybhijnyaa| tanna kSaNikAbhivyaktiSu zabdamAtrAsu nirvikalpakapratyabhijJAvasitaM sthairyam nirvikalpakasya savikalpakasya vA 10 saMvedana hai, kyoMki vastumAtra svatattvasaMvedanakAlaniSTha hI bhAsita hotI hai, anyakAlasaMyogI ho kara nahIM, kyoMki anyakAlAdisaMyogirUpa se yadi vivakSitakAla meM vaha udbhAsita hogI to vaha sirpha anyakAla meM hI prakAzAtmanA sadbhUta mAnI jAyegI, taba to vaha anyakAlAdisaMyoga hI vartamAnatA ho kara rahegI, na kI atiittaa| [ pUrvakAlayogitA- ekatva-pratyabhijJA bebuniyAda ] 15 agara kaheM ki anyakAlAdisaMyoga meM koI prakAzamAnarUpa (varttamAnatA) nahIM hai, to prakAzaviraha ___ ke kAraNa pUrvakAlAdiyogitA kA pratibhAsana bhI nahIM ho sakatA, phalataH ekatva kA upalambha bhI na hone se pratyabhijJA kA AvirbhAva bhI kyoM kara saMbhava hogA ? ekatva kI siddhi saMvAda se hone kI bAta bhI asiddha hai| (sa hi tadarthAntaravRtti ekatvaM punaH jJAnavRttiH ityuktam - aisI pAThakalpanA karane se kucha saMgati baiThegI) saMvAda to anya artha meM pravRttizIla hai aura ekatva to jJAnavRtti hai, to anyArthavRtti 20 saMvAda ekatva kA samarthana kyoM kara karegA ? darzana bhI punaH punaH eka hI artha meM pravRtta nahIM hotA, vaha to tajjAtIya anya artha meM jaba pravRtta hotA hai, usI samaya tajjAtIya rUpatA meM saMvAda hone se dRSTA loga ko aisA abhimAna hotA hai ki maiM pUrvadRSTa (tattva) ko adhyavasita karatA huuN| dekhiye - 'sa evAyam' aisI jo buddhi tajjAtIya viSaya meM hotI hai usa kA matalaba hai ki tadarthasAdhyaarthakriyAsAdhaka yaha (vartamAna) artha hai| tad (pUrvakAlIna) arthasAdhya kriyA 'tat' (pUrvakAlIna) artha se hI siddha ho 25 aisA koI niyama nahIM hai, tajjAtIya anya artha se bhI vaha siddha ho sakatI hai - yaha anubhavagocara hai| jaise :- tadartha ke alAvA cakSu Adi bhI tadarthajanya jJAna ke utpAdanakArI hote haiN| taba jJAnotpAdaka hone se vahA~ cakSu aura artha meM bheda ke rahate hue bhI 'vahI hai yaha' aisA ekatva vyavahAra yathAtathA pravRtta hotA hai jo yathArtha nahIM hotaa| athavA yaha bhI dhyAna dene pAtra hai ki pUrva-apara darzana anyonya viSaya ke parihAra karate hue hI pravRtta hote haiM, anyonya viSaya ko chUte hI nahIM, to phira 30 ekatvarUpa artha meM pravRtti spaSTatayA bAdhita hone se yahI phalita hotA hai ki ekatvAdhyavasAyinI anAdikAlInavAsanAjanya pratyabhijJA bhrAnti ke alAvA kucha nahIM hai| ___ataH yaha siddha hotA hai ki kSaNamAtraprakAzI zabdatattvoM meM kataI sthairya nahIM hai jo ki Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 pratyabhijJAnasya praamaannyaa'siddhitttvsyaa'saadhktvaat| tanna pratyakSavirodhamanubhavanti kssnnbhnggvaadinH| yadapi 'nAzasya kAraNAdhInatvAdasaMnihite (ta) kAraNasya ghaTAdiSu anudayAt vinAzakAraNAt prAganivRttarUpA eva ghaTAdayaH' (10-11) tadapi pratikSaNadhvaMsitAbhAve sarvasAmarthyAbhAvalakSaNasyA'sattvasya bhAvAt svarasavinAzitayA [?nApi saMyogAd vinAzamanubhavantI(dhva?ndha)nAdaya iti ??] prativihitameva / tathApi kiMcid ucyate- tatrendhanAdInAmagnisaMyogAvasthAyAM tritayamupalabhyate tadevendhanAdi, kazcid vikAraH, tuccha- 5 rUpasvabhAvaH klpnaajnyaanprtibhaasii| tatrAgnyAdInAM kva vyApAra iti vaktavyam / na tAvad indhanAdijanmani, svahetuta evaiSAmutpatteH / nApyaGgArAdau, vivAdAbhAvAt, agnyAdibhyazcAGgArAdyutpattAvindhanAderanivRttatvAt tthaivoplbdhyaadiprsnggH| na cAGgArAdibhyaH kASThAdeva~sAnnAyaM doSaH, tato vasturUpAparadhvaMsopagame'pi kASThAdestadavasthAt punarapi svArthakriyAnivRttervanaka(?)prasaktiH / tato'pyaparatathAbhUtadhvaMsotpattyabhyupagame'pyanavasthA vaacyaa| nirvikalpapratyabhijJA se gRhIta hone kA dAvA kiyA jAtA hai| saca yahI hai ki pratyabhijJA kA prAmANya siddha nahIM hotA, cAhe vaha nirvikalpa mAnI jAya yA savikalpa, kyoMki pratyabhijJA ekatva kI sthairya kI siddhi karane meM sakSama nahIM hai| niSkarSa, kSaNabhaGgavAda ko pratyakSavirodha kA koI sparza nahIM hai| . [ nAza kI sahetukatA kA nirasana ] 15 ___ yaha jo pahale kahA thA (10-30) - 'vinAza sahetuka hI hotA hai, nAzakAraNa jaba taka samparka meM nahIM Ate taba taka ghaTAdi meM nAza kA udaya nahIM hotA, ataH nAzakAraNopasthiti ke pUrva meM ghaTAdi kucha kAla taka avasthita rahate haiN|' - vaha bhI nirasta ho jAtA hai, kyoMki (pATha to azuddha hai phira bhI kucha saMgati kara ke paDhanA) indhanAdi ko pratipala vinAzI nahIM mAneMge to una meM sarvazaktizUnyatArUpa asattva prasakta hogA, kyoMki asat kA pratipala vinAza nahIM hotA hai - sat kA 20 hotA hai| tAtparya, sabhI bhAva svarasapUrvaka yAnI nisargataH pratipalavinAzI hote haiM, agni ke saMyoga se indhanAdi kA nAza hotA hai yaha galata hai| pahale bahuta kaha cuke haiM, kucha yahA~ bhI kahate hai agnisaMyoga ke kAla meM indhanAdi kI saMbhavita kalpanA se tIna avasthA ho sakatI haiM - 1 - indhanAdi tadavastha hI rhe| 2 - kucha vikAra prApta kreN| 3 - kalpanAjJAna se kalpita tucchdshaapnnsvbhaav| aba boliye ki agni Adi (tathAkathita nAzakAraNoM) kA yahA~ kaunasA yogadAna 25 (= vyApAra) hai ? 1 - kyA ve indhanAdi kI utpatti kareMge ? nahIM, indhanAdi kI to apane hetasamudAya se hI utpatti hotI hai| 2 - agnisaMyoga se aMgArAdi vikAra kA sRjana hone meM to koI vivAda hI nhiiN| dUsarI bAta, aMgArAdivikAra kI utpattikAla meM yadi indhanAdi kI nivRtti mAneMge yA nahIM mAneMge ? agara nahIM mAneMge to kASThAdi sad rUpa se tadavastha upalabdha ho skeNge| yadi kaheM ki - 'hama aMgArAdi se kASThAdi kI nivRtti (dhvaMsa), mAneMge taba koI doSa nahIM lgegaa|' - to bhI 30 galata hai kyoMki usa dhvaMsa ko vasturUpa mAneMge to agni se eka svatantra kAryarUpa vastusvarUpa dhvaMsa bhale utpanna ho, kASThAdi ko kyA ? ve to tadavastha hI raheMge aura punaH punaH apanA kArya karate Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 atha bhAvAntarameva pradhvaMsAbhAvaH nAparaH tat kathaM kASThAdestathopalabdhyAdiprasaGgaH ? naitadevam- yataH 'kASThAderaGgArAdireva dhvaMso nA'paraH' ityatra kiJcinnibandhanaM vAcyam / 'tasmin sati tannivRttiriti cet ? na, tucchasvabhAvanivRttyanaGgIkaraNe'GgArAdikamevArthAntaraM nivRttizabdenoktam / tatazcAyaM vAkyArthaH- aGgArAdibhAvabhAvAt kASThAderaGgArAdikaM dhvaMsa iti / na cAGgArAdibhAve'GgArAdirbhAvaH svAtmani hetutvavirodhAt 5 aprastutAbhidhAnaM ca prasaktam astyA ( ? gnyA) dibhyastadutpAdAbhidhAnAt / kASThAdInAM nivRtto prastutAyAmarthAntaravidhAne teSAmanivarttanAt / 80 yadapyabhyadhAyi (11-8) 'buddhipradIpAdayo ye'pyanu ( pa ) jAtavikArA dhvaMsamAsAdayanti te'pyAtmA'vyaktarUpA (patAM) vikArAntarameva dhvaMsamanubhavanti' iti, tadapyasaGgatam, buddhyAdInAmAtmarUpavikArApattau pramANAbhAvAt, AtmanazcA'sattvAt kathaM tadrUpatA buddhyAdInAM vikAraH ? ' na ca pariNAmaH sambhavati' 10 iti prAk pratipAditam / pradIpAdestu avyaktabhAvaH kAryadarzanAnumeyaH tasyAtIndriyatvAt / na ca dhvastasya raheMge yaha prasaMga aniSTa hogA / punaH punaH agni Adi se naye naye dhvaMsa kI utpatti calatI rahegI to anavasthA doSa hogA / yadi kaheM 'kASThAdi kA dhvaMsa tuccha nahIM kintu uttarabhAva ( bhasmAdi) rUpa haiM, ataH bhasmAdi hI upalabdha hoMge, kASThAdiupalabdhi tadavastha hone kA prasaMga kaise hogA ?' 15 yaha bhI yathArtha nahIM hai / kAraNaH kASThAdi kA dhvaMsa aMgArAdisvarUpa hI hai anyasvarUpa nahIM aisA mAnane ke liye koI AdhAra kahanA cAhiye / yadi 'kASThAdi ke rahane para aMgArAdi niSpanna hote haiM' aisA anvayaprasaMga dikhAyeMge to vaha ThIka nahIM hai kyoMki nivRtti yA dhvaMsa ko tucchasvarUpa na mAna kara Apane to arthAntara rUpa aMgArAdi ( yA bhasmAdi) ko hI nivRttizabda se svIkAra liyA / phalasvarUpa vAkyArtha yaha huA kASThAdi ke rahane para hI aMgArAdibhAva kA bhAva (sattA) hone ke kAraNa aMgArAdi hI usa kA dhvaMsa hai / 'aMgArAdi 20 bhAva se hI aMgArAdibhAva kA udbhava' nahIM ho sakatA kyoMki sva-udbhava ke liye taba sva meM hI utpAdanAnukUla kriyA mAnane meM hetutva ke sAtha spaSTa virodha prasakta hogA / tathA aisA kahanA yahA~ binajarUrI hone se aprastutatA bhI hogI / kaise yaha dekho agni Adi se usa kA udbhava kaha dene ke bAda kASThAdi kI nivRtti kI bAta prastuta meM cala rahI hai taba Apa aMgArAdi ke udbhava kI bAta para cala gaye to kASThAdinivRtti to ruka jAyegI / AtmA ke avyaktavikArarUpa buddhidhvaMsa amAnya ] yaha jo kahA thA-- (11 - 26 ) (jina kA dhvaMsa bhasmAdivyaktavikArapradarzaka nahIM hotA aise buddhi athavA dIpakAdi padArtha kA jo dhvaMsa hotA hai una kA vyakta nahIM kintu avyakta bhI vikAra to hotA hai jo AtmA se abhinna hI hotA hai / ' vaha to galata hI hai / buddhi Adi kA svaabhinna vikAra hotA hai isa kathana meM koI samarthaka pramANa nahIM / AtmA bhI sat nahIM hai to buddhi Adi kA AtmA 30 se abhinna vikAra kI to kathA hI kyA ? AtmA na hone se usa ke pariNAma kI kathA bhI vyartha yaha pahale kahA jA cukA hai / buddhi kI taraha pradIpa kA avyaktabhAvarUpa dhvaMsa bhI aghaTita hI 4. pUrvamudritapustake dvAviMzatiTIppaNagataM pAThAntaraM svIkRtamatra / hai 25 - Jain Educationa International -- For Personal and Private Use Only . Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 pradIpAde: kiJcit kAryamupalabhyate yatastadavyaktabhAvAnumitiH syAt / tanna bhAvAntaraM pradhvaMsAbhAvaH / bhAvAntarasya ca pradhvaMsatve tadvinAzAd ghaTAdhunmajjanaprasaktiH / na ca kapAlAderbhAvarUpataiva dhvastA nAbhAvAtmakateti nAyaM doSaH, bhAvAntararUpasyAbhAvasya tadabhAve prcyttvaat| __na ca kRtakasyAbhAvasyA'vinAzitAyAmanityatvena kRtakatvasya vyAptiH sidhyet, akRtakatve tvabhyupagamyamAne bhAvAntarakAryAtmakadhvaMso na bhvet| pradhvaMsAbhAvavinAze tu sarvadA pradhvaMsa(sa)dbhAvAt ghaTAdInAM sattA na 5 bhavet / tato yathA kAraNasvarUpaH prAgabhAvaH kAryodaye kAraNanivRttau nivarttate- anyathA tadAtmakatvA'yogAt - tathA kAryAtmA dhvaMsAbhAvo'pIti naSTairghaTAdibhiH punrmktvymev| na ca yathA hetubandhe devadattasya na punaH prAdurbhAvaH tathehApIti vaktavyam, devadattaheturdevadattamaraNA'rUpatvAt tasya dnnddaadiklptvaat| tanna kapAlAdirUpaM bhAvAntaraM ghaTAdevaMsaH, tatra kArakavyApArA'sambhavAt kriyApratiSedhamAtraprApteH, akArakasya hai| agara vaha hai to vaha usa ke kArya ko dekhane para anumAnagamya hI hogA, kyoMki vaha atIndriya 10 hogA - eka bAra naSTa ho jAne para pradIpAdi kA kucha bhI kArya upalabdha nahIM hotA ki jisa ke pradIpAdi ke avyaktabhAva kA anumAna kiyA jA ske| phalita huA ki pradhvaMsAbhAva bhAvAntararUpa nahIM hai| yadi ghaTAdi vastu kA dhvaMsa kapAlAdi anya vasturUpa hogA to usa anya vastu ke dhvaMsa hone para pUrva vastu ghaTAdi ke punarudgama hone kI Apatti avazya hogii| yadi kaheM ki - 'ghaTAdi kA dhvaMsa kapAlarUpa hai aura kapAlAdi bhAva kA dhvaMsa hone para usa kI bhAvarUpatA kA hI dhvaMsa hotA 15 hai na ki abhAvarUpatA kA, ataH ghaTAdi ke punarudgama kA aniSTa prasaMga nahIM hogaa|' - to yaha galata hai kyoMki naSTa bhAvarUpa abhAvarUpa se abhinna hone se bhAvarUpa ke naSTa hone para abhAvarUpa kA bhI nAza avazya hogA ataH ghaTAdi ke punarudgama kA aniSTa tadavastha rhegaa| [ pradhvaMsAbhAva kRtaka yA akRtaka - vikalpanirasana ] yaha bhI sociye - abhAva ko kataka (hetajanya) mAneMge yA akRtaka ? yadi kRtaka mAna kara, 20 bhAva ke punarudgama ko rokane ke liye kRtaka abhAva ko avinAzI mAneMge to kRtakatva-anityatva kI vyApti kA bhaMga prasakta hogaa| yadi abhAva ko akRtaka mAneMge to anyabhAvakAryAtmaka dhvaMsa kA (yAnI bhAva kAryAtmaka abhAva kA) dhvaMsa nahIM hogA, kyoMki vaha to akRtakaabhAvarUpa hai| akRtaka to avinAzI hotA hai (ggnvt)| tathA ukta DhaMga se pradhvaMsAbhAva ko avinAzI mAnane para ghaTAdidhvaMsa traikAlika bana jAne se ghaTAdi kI sattA kahA~ rahegI ? phalataH jaise kArya udgama hone para kAraNIbhUta 25 prAgabhAva kI nivRtti hotI hai - agara nahIM hogI to vaha kAraNIbhUta abhAvarUpa nahIM rahegA - usI taraha kAryAtmaka (yAnI sahetuka) dhvaMsAbhAva bhI abhAvarUpa nahIM rahegA, ataH ghaTAdi ke punarudgama kA doSa lagA rhegaa| yadi kaheM ki - 'devadatta ke khUnI kA khUna ho jAne para devadatta kA punarjanma nahIM hotA to dhvasta ghaTAdi kA kaise hogA ?' yaha prazna bhI galata hai, devadatta kA khUnI devadatta ke maraNa (dhvaMsa) rUpa nahIM hai jaba ki ghaTAdi kI nivRtti ko ghaTAdidhvaMsarUpa hotI hai| jaise vaha daNDAdi se 30 hotA hai kintu vaha ghaTAdidhvaMsa daNDAdirUpa nahIM hotaa| niSkarSa :- bhAvAntarabhUta kapAlAdi ke liye kArakavyApAra apekSita hotA hai, dhvaMsa ke liye nhiiN| taba dhvaMsa ke liye prayukta 'abhAva' zabda meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 vA'hetukatvAdahetumattvA'bhyupagamo'bhAvasya virudhyet| hetumattve'bhAvasya kAryatvAd abhAvarUpatApracyutiprasaGgaH, bhAvasya kaarylkssnntvaat| tathAhi- yat svakAraNasadbhAve bhavati tadabhAve ca na bhavati tat kAryamucyate, bhavanadharmA ca kathaM na bhAvaH ? yato 'bhavati' iti bhAvaH ucyate iti / aGkurAderapi bhAvazabdapravRttinimittaM nAparamupalabhyate, 5 taccedabhAve'pyasti kathamasau na bhAvaH ? na cArthakriyAsAmarthya bhAvazabdapravRttinimittam tathA(?tacca) bhAve nAstIti vaktavyam, sarvasAmarthyavikalasya tasya pratItiviSayatA'bhAvAt kathaM hetumattvAvagati: ? pratItijanakatve vA kathaM na sAmarthyayogyatA ? atha kAryatve satyapi yathA ghaTa-paTAdinAM bhedaH pratiniyatavijJAnaviSayatayA, tathA bhAvA'bhAvayoH samAne'pi kAryatve satpratyayaviSayasya bhAvatA asatpratyayaviSayasya cA'bhAvarUpateti / - asadetat, asatpratyayaviSayatve kAryatA'pyasya duurotsaaritaiv| atha svahetubhAve bhAvAt kAryatA'sya 10 prayukta 'naJ' se sirpha bhAvakriyA kA niSedha hI nirUpita hogA, na ki bhaavaantr| athavA yahA~ daNDAdi kisI bhAvAntara kA kAraka nahIM siddha hogA, phalataH abhAva apane Apa ahetuka siddha hogA, kyoMki jo akAraka hotA hai vaha ahetuka bhI hotA hai, ata eva abhAva meM hetuprayuktatva kA svIkAra virodhagrasta ho jaayegaa| [ abhAva meM bhAvatva kA aniSTApAdana ] kaise yaha dekhiye - apane kAraNoM ke hAjira rahane para jo hAjira hotA hai aura una ke abhAva 15 ke hone para jo nahiM hotA - use kArya kahate haiN| kAraNoM ke jariye jo bhavanadharmavAlA (yAnI astitva dhAraNa karanevAlA) hotA hai use 'bhAva' kyoM na kahA jAya ? (yadi apane kAraNoM se pradhvaMsAbhAva bhavana hotA hai to vaha abhAva nahIM, bhAva hI ho sakatA hai - yaha kathanatAtparya smjhiye)| 'bhAva' kahate haiM honevAle padArtha ko, aMkUrAdi ke liye bhI 'bhAva' zabdaprayoga kA nimitta yahI hai, aura koI nahIM, yahI nimitta abhAva ko bhI lAgu hotA hai to vaha bhI 'bhAva' kyoM na kahA jAya ? 20 zaMkA :- bhAvazabdaprayoga kA nimitta hai arthakriyAsAmarthya, abhAva meM vaha hai nahIM, to use bhAva kyoM kahA jAya ? uttara :- aisA mata bolanA, jo sarvazaktivikala hai usa meM pratItiviSayatA kA anvaya bhI jaba zakya nahIM taba hetumattva (yAnI kisI kA kAryatva) bhI kaise ho sakatA hai ? agara pratItiviSayatA kA anvaya bhI jaba zakya nahIM taba hetumattva (yAnI kisI kA kAryatva) bhI kaise ho sakatA hai ? 25 agara pratItiviSayatA jo ki tajjanakatA hI hai, usa meM mAnI jAya to sarvazaktivaikalya kaise hogA ? zaMkA :- kAryatA ke rahate hae bhI jaise ghaTa-paTAdi meM bheda hotA hai vaise bhAva-abhAva donoM meM niyatapratItiviSayatA ke jariye kAryatva tulyatayA hone para bhI jisa meM 'sat' AkArapratItiviSayatA rahatI hai vaha 'bhAva' hotA hai, tathA asat-AkArapratItiviSayatA hotI hai vaha 'abhAva' hotA hai| ___ uttara :- yaha bhI galata zaMkA hai| asatAkArapratItiviSayatA abhAva meM svIkArane para to kAryatA 30 tvarita vahA~ se bhAga jaayegii| yadi apane hetuoM usa kA (abhAva kA) AvirbhAva hone ke kAraNa use 'bhAva' mAneMge to sat-AkAra pratyayaviSayatA balAt gale meM A pddegii| abhAva ko bhAvAtmaka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 - tarhi kathaM na satpratyayaviSayatA ? ___ tathAhi- yadyasau 'bhavati' iti pratIyate 'san' ityapi pratIyeta / na hi 'asti-bhavati-sadbhAvA' iti zabdAnAM kazcidarthabhedo vidvdbhirissyte| atha vA(cA')bhAvAtmakatayaivAsau bhvti| na, vyAhatatvAt / yato 'na bhavati' ityabhAva ucyate sa kathaM bhavati' iti ? 'svagrAhiNi jJAne pratiniyatena rUpeNA'pratibhAsanAt 'abhAvaH' ityetadapi na vaktavyam' - atyntprokssckssuraadiinaampybhaavtaaprskteH| na vA'bhAvasya bhavitRSu 5 paryudAsAt prasajyapratiSedho bhidyate / na vA'sadrUpatvasya vidhAnAt sa paryudAsAt bhidyate asadrUpasya bhvnvirodhaat| 'bhavati' iti hi bhUtyA sattayA'bhisambadhyate, evaM kathamasadrUpasya vidhAnam ? vidhi:(?dheH) sarvadA prAdhAnyAt naarthazca paryudAsa evaiko bhvet| yato yadi kutazcit kiJcinnivarteta tadA tatparyudAsena tadvyatireki parAmRzyeta, na caikaM bhavatinirvRttirbhavatItyukte, arthAntarasyaiva kasyacit sarvatra vidhAnAt / evaM vasvantaramevoktaM syAt, na tayovivekaH, aviveke ca na pryudaasH| 10 mAna kara sahetuka mAna sakate haiM, abhAvAtmaka mAna kara nhiiN| [ abhAva aura bhavati kA parasparavirodha ] dekhiye - yadi abhAva 'bhavati (hotA hai)' isa prakAra pratIta hotA hai to 'sat' svarUpa se bhI pratIta honA caahiye| asti-bhavati-sadbhAva ina zabdomeM vidvAnoM ko koI arthabheda pratIta nahIM hotA - eka hI artha bhAsatA hai| phira bhI vaha abhAvasvarUpa hI hone kA pakaDa rakheMge to abhAva aura 15 bhavati kA paraspara virodha hone se vaha ucita nahIM hogaa| kAraNa, 'na bhavati' (= abhAvasUcaka hai to phira vahA~ 'bhavati' (= hotA hai) kaise saMgata hogA ? aisA mata bolanA ki - 'apane grAhaka jJAna meM vaha bhAsita hotA hai kintu kisI niyatAkAra se nahIM - isa liye use 'abhAva' kahate haiM - niSedhakAraNa yaha hai ki yahA~ atyanta parokSa netrAdi ke liye bhI 'abhAva' vyavahAra prasakta hogA, kyoMki una kA bhI (parokSa hone se) niyatAkAra bhAsana nahIM hotaa| [paryudAsa nakAra se arthAntaravidhAna kA vimarza ] ___ yaha bhI vicAraNIya hai ki 'na bhavati' athavA 'abhAva' meM jo 'naJ' (= niSedhavAcaka nakAra) hai vaha bhavanazIla padArtha ke viSaya meM cAhe paryudAsa naJ ho yA prasajya naJ ho, kucha taphAvata nhiiN| Akhira to bhavanakriyA kA niSedha hI hotA hai to sAtha meM abhAva kA bhavana bhI vihita ho jAtA hai| bhavanavidhAna ke badale agara asadrUpatA kA vidhAna mAne to paryudAsa se vaha pRthak nahIM ho sakatA kyoMki 25 asadrUpa kA bhavana ke sAtha virodha hai - isa taraha ki 'bhavati' sthala meM bhUti ke sAtha sattA kA anvaya na kiyA jAtA hai - to vahA~ asadrUpatA kA vidhAna kaise ? vidhi (= vidhAna) kA to hamezA prAdhAnya hone se nakAra kA artha paryudAsAtmaka eka hI hogaa| kAraNa, eka padArtha jaba dUsare se judAI rakhatA hai taba use ke paryudAsAtmaka niSedha ke dvArA usake asamAna padArtha kA parAmarza karatA hai| taba ekatva vahA~ sAvakAza nahIM hai| 'nivRttiH bhavati (= hotI hai)' aisA kahane para kisI anya artha kA vidhAna 30 sarvatra hotA hai| isa prakAra 'abhAva' pada se kisI arthAntara kA hI nirUpaNa hotA hai, na ki usa kA -. 'caivaM' iti pUrvamudrite pAThaH / asmAbhistu tatraiva adhonirdiSTaM pAThAntaraM gRhItamiti / 20 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 api ca, yadyagnyAdibhyo'bhAvo bhavet tadbhAve kASThAdayaH kimiti nopalabhyante ? na hyagnyAdibhyo dhvaMsasadbhAve'pi kASThAdayo nivRttAH dhvaMsotpAdana eva agnyAdInAM critaarthtvaat| 'kASThopamardaina dhvaMsasyotpatteH na teSAmupalabdhiri ti cet ? kutaH punastadupamardaH ? na tAvat pradhvaMsAbhAvAt, kASThAdisattAkAle tasyA bhaavaat| nAgnyAdibhyaH, dhvaMsAvirbhAvina (vana) eva teSAM vyApArAt / na cotpannaH pradhvaMsAbhAvaH kASThAdInupamardayati, 5 tadyogapadyaprasaGgAt tathA ca styvirodhpraaptiH| dhvaMsena ca kASThAdevinAzane vikalpatrayasya (79-5) tadavasthatvAt ttshcaanvsthaa| na ca dhvaMsenAvRtatvAt kASThAderanupalambhaH, tadavasthe tsminnaavrnnaa'yogaat| tato vikArabhAve vA punarapi viklptryaantivRttiH| kiJca, yadi hetumAn vinAzaH, tadA hetubhedAt ma(? sa) bhedaM kiM nAnubhavet ? kAryAtma()no hi ghaTAdayaH kAraNabhedAt bhedamanubhavanto'dhyakSata evAvasIyante, naivamanAsAditabhAvAntarasambandhaH pracyutimAtrasvabhAvo 10 viveka - yAnI shuunytttv| yadi zUnyatva kA nirUpaNa mAneMge to paryudAsa nahIM clegaa| [abhAva (dhvaMsa) kAla meM kASThAnupalabdhi kI saMgati kaise ? ] yaha bhI vicAranA hai ki agara agniAdi se (kASThAdi kA) abhAva hotA hai, bhale ho, lekina taba (abhAva ke rahate hue) kASThAdi kA upalambha kyoM nahIM hotA ? agniAdi se dhvaMsotpatti hone para bhI kASThAdi kI nivRtti kyoM ? agni Adi to sirpha dhvaMsa ko utpanna kara ke sArthaka bana 15 gaye - usa se kASThAdi para kauna sA prabhAva par3A ki ve nahIM dikhAI dete ? yadi kaheM ki - "dhvaMsa kASThAdi kA upamardana karatA huA hI svayamutpanna hotA hai - isa liye kASThAdi nahIM dikhte|' - to yahA~ prazna hai - kASTha kA upamardana kiyA kisane ? kASTha kI sattA ke kAla meM pradhvaMsa to thA nahIM to pradhvaMsa upamardana ho nahIM sktaa| kyA agniAdi ne kiyA ? nahIM - ve to dhvaMsa kA AvirbhAva karane meM vyagra haiN| pradhvaMsa utpanna ho kara kASTha kA upamardana kare yaha zakya nahIM kyoMki 20 taba pradhvaMsakSaNa meM bhI kASTha kI sattA svIkAranI paDegI - jo aniSTa hai| tathA, donoM kI eka kAlInatA mAnane para vAstavikatA se virodha aayegaa| tathApi dhvaMsa se kASThAdi kA vinAza mAneMge to punaH pUrvokta tIna vikalpa (79-23) - agnisaMyoga hone para indhanAdi tadavastha rahate haiM ? bkucha vikAra hotA hai ? yA tuccha svabhAvaprApti hotI hai ? - ye tIna vikalpa 'agnisaMyoga' zabda ke badale dhvaMsazabdaprayoga kara ke punaH khaDe hoNge| uparokta prakAra se una kA uttara dene meM punaH ye tIna 25 vikalpa khaDe hoMge - Akhira anavasthAdoSa lgegaa| yadi kaheM ki - 'dhvaMsa se AvRta hone ke kAraNa kASThAdi kA upalambha nahIM hotA' - to kahanA hogA ki prathama vikalpa meM jaba kASThAdi tadavastha (anAvRta) hI haiM to una kA AvaraNa ho nahIM skegaa| yadi kaheM ki - 'dhvaMsa se kASThAdi ko vikAra prApta hogA' - to yahA~ bhI dhvaMsa se vikArAvasthA meM kASThAdi kA kyA hotA hai ? tadavastha rahate haiM... ityAdi tIna vikalpa pIchA nahIM chodd'eNge| [ sahetuka vinAza meM vaividhya kI Apatti ] yaha bhI vicAraNIya hai - vinAza yadi sahetuka hai to hetubheda se vinAza meM bhI bheda yAnI vaividhya honA caahiye| pratyakSa se dikhatA hai ki kapAlAdi evaM tantuAdi kAraNa-bheda rahane para ghaTa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 khaNDa-3, gAthA-5 dhvaMsaH, tasyAgnyabhighAtAdihetubhede'pi tu(sva)ccharUpatayA sarvatra vikalpajJAne'vabhAsanAt / na hi 'abhAvo'bhAvA' iti tuccharUpatAmapahAyAparaM tasya kiJcid ruupmiikssyte| hetumattve ca tadavasthastasya vinAzaprasaGgaH / atha vinAzasya vinAzahetuH na dRSTaH - iti nAso vinshyti| taduktam - [ ] ghaTAdiSu yathA (dRSTAH) hetavo dhvaMsakAriNaH / naivaM nAzasya so hetustasya saJjAyate katham ? / / iti / nanvevaM buddhyAdInAmapyavinAzitAprasaktiH vinaashhetvdrshnaat| athA'dRSTo'pi dhvaMsahetu: kalpyate 5 ahetukavinAzAnupapatteH anyatra tasya hetumattvadarzanAt, buddhyAdInAM cottarakAlaM svarUpA'saMvedanAt avasthitarUpatve ca teSAM tadayogAt iti - asadetat, svasaMviditatvAnabhyupagame buddhyAdInAmasya pralApamAtratvAt / tathAhi- yathA ghaTAdayo bhAvA na sarvadaiva jJAnaviSayatAmupagacchanti tathA buddhyAdayo'pi jJAnAntarasaMvedyAH santo'pi nAvazyamanubhavapathamupayAsyantIti kutasteSAmanupalambhAdabhAvanizcayaH ? na caikadopalabdhAnAmanyathA(?dA)tyantAnupalambhAdasattvanizcayo yuktaH / yata: upalambhaH prameyakAryam, na ca kAryanivRttiH kAraNAbhAvaM gamayati 10 paTAdi meM bheda kI upalabdhi hotI hai| dhvaMsa yadi sirpha pracyutimAtrasvarUpa hai to bhAvAntara ke sAtha usa kA koI sambandha hI nahIM hai, usa meM to vaisA (vaividhya) hai hI nhiiN| dhvaMsa to usake janaka agniabhighAta (saMyogavizeSa) Adi vibhinna hetu se janya hone para bhI sabhI vikalpoM meM ekamAtra tucchasvarUpa se hI avabhAsita hotA hai| 'abhAva... abhAva' isa prakAra tucchasvarUpatA ko choDa kara anya kisI svarUpa se abhAva kA darzana nahIM hotaa| tathA, jo sahetuka hai vaha vinAzI hotA hai isa vyApti ke 15 jora para sahetuka vinAza ke dhvaMsa kI vipadA to tadavastha hI hai| [ nAza ke nAza kI athavA buddhi Adi avinAza kI Apatti ] yadi kaheM - 'vyApti hone para bhI jaba vinAza ke vinAza kA hetu hI astitva se bAhara hai to vinAza ke vinAza kA aniSTa nahIM rhtaa| - kisI vidvAn ne kahA hai - ghaTAdi bhAvoM ke jaise vinAzaka hetu haiM vaise nAza kA vaha koI hetu nahIM hai| phira usa kA nAza hogA kaise ?' - 20 to sahetukavAdI ko aisI Apatti hogI ki (ke atIndriya hone ke kAraNa) buddhi Adi kA bhI koI vinAzahetu dRSTigocara na hone se buddhi Adi avinAzI ho jaayeNge| yadi - "dRSTipatha meM na Ane para bhI una ke nAzahetu kI kalpanA karanI paDegI kyoMki nAza vinA hetu nahIM hotaa| anya sthaloM meM bhAva kA nAza evaM usa kI sahetukatA sarvamAnya hai - buddhi Adi kA svarUpa svauttarakAla meM saMvidita bhI nahIM hotA, yadi uttarakAla meM veM upasthita hote to una kA asaMvedana saMgata nahIM hogA 25 - Akhira buddhi Adi kA nAza to mAnanA hI pddegaa|" - aisA kaheM to yaha galata hai kyoMki yaha saba vacana pralApamAtra raha jAtA hai yadi buddhi Adi ko svasaMvidita na mAnA jaay| [ buddhi ko svasaMvidita na mAnane para avinAzaprasaMga ] pralApa kyoM - yaha dekhiye, ghaTAdi padArtha jaise sarvadA jJAnaviSaya nahIM bane rahate vaise buddhi Adi padArtha (svasaMvidita yadi nahIM mAneMge to) jJAnAntaravedya hote hue bhI avazya anubhavaviSaya banate rahe 30 - aisA koI niyama nahIM hai, ata eva una ke anupalambha se una ke abhAva kA nirNaya Apa nahIM kara skeNge| eka samaya jo upalabdha ho cuke haiM - anya kAla meM una ke anupalambhamAtra se una ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 - 'na hi avazyaM kAraNAni phalavanti' [ ] iti nyAyAt kevalamanupalabhyamAnA buddhyAdaya upalambhapratyayAntaravikalA na 'asanta eva' iti nizcayaH / yeSAM tvarthApattisamadhigamyA buddhiH teSAM cakSurAdInAmiva kAryA'nArambhe'pi kuto'syA prabha(?abhA)vo bhavet ? ___ athavA ekaivAvasthitarUpA buddhistAn tAn padArthAn krameNopalabhante, na hyasyA ghaTAdInAmiva 5 vinAzakAraNamutpazyAmaH / tato'dRSTo'pi yathA'syA vinAzahetuH kalpyate vinAzasyApi tathaiva kalpyatAm / tato vinAzenApi svaviSayajJAnajananasAmarthya bibhrANena vinaMSTavyamiti ghaTAdInAM punrpyunmjjnprsnggH| ya(?ta)to'yamahetuH niHsvbhaavo'bhyupgntvyH| agnisaMyogAdayastu kASThAdiSvaGgArAdikameva jnynti| kASThAdayastu svarasata eva nirudhya(n)te ityanavadyam / lokazcAkiJcidrUpatAmeva nAzasya pratipadyate tattvamapi (?) vA(cA) sato'kiJcidrUpataiva, yato'vaiparItyaM tattvamucyate / na caitad viparItaM yat 'akiMcidrUpo dhvaMsaH' 10 iti| tato yadyapi 'sadasatI tattvam' iti vyapadezastathApi nAsato vstutaa| tena vinAzakAle - 'na asattva kA nizcaya kara lenA ucita nhiiN| kyoMki upalambha to prameya (viSaya) kA kArya hai, kArya ke abhAva se kAraNa ke abhAva kA anumAna zakya nhiiN| yaha niyama nahIM hai ki kAraNa vidyamAna hote hue bhI kArya kA janana kare hI - yaha nyAyasaMgata hai| ata eva buddhi Adi jaba upalambha - yA anya kisI pratIti se zUnya hote haiM taba unheM sirpha anupalabhyamAna hI kaha sakate haiM kintu 'ye 15 asat haiM' aisA nizcaya nahIM hotaa| [ buddhinAza kI taraha vinAza ke vinAza kI Apatti ] athavA sthiravAda meM aisA bhI kyoM na mAnA jAya ki - buddhi sadA (darpaNa kI taraha) avasthita rahatI hai aura (darpaNa meM paDanevAle kramika pratibimboM kI taraha) kramazaH tattat padArthoM kA grahaNa karatI hai| ghaTAdi ke vinAza ke dRzyamAna kAraNoM kI taraha buddhi kA koI nAzahetu dRSTigocara nahIM hotaa| 20 Apa aisA mAnane ke badale Apa adRSTa nAzahetu kI kalpanA jaba karate haiM to vinAza ke adRSTa vinAza kI bhI kalpanA kara lo| phalataH mAnanA hI paDegA ki svaviSayajJAnajanaka sAmarthya rakhanevAle abhAva (dhvaMsa) ko bhI dhvasta hue vinA nahIM clegaa| jaise hI dhvaMsa kA dhvaMsa huA, pratiyogI ghaTAdi punaH sira uThAyeMge hii| Apa ko svIkAranA hogA ki dhvaMsa ahetuka niHsvabhAva hotA hai| prazna : nAza svayaM hotA hai to agni Adi kA kAma kyA ? uttara :- agnisaMyogAdi nAza ke liye nirUpayogI 25 hai kintu kASThAdi ke aMgAra yA bhasma kI utpatti ke liye upayogI hai| agni se kASThAdi kA nAza nahIM hotA, kASThAdi kA nirodha svasvabhAva se hI hotA hai - isa kalpanA meM doSa nahIM hai| [loka meM bhI vinAza kI tucchatA kI mAnyatA ] laukika nyAya se dekheM to - nAza tuccha niHsvabhAva akiMcidrUpa hI loka meM mAnA jAtA hai| nAza kA mUla tattva (tadbhAva) bhI yahI hai - asat hone se akiNcidruuptaa| yaha bhI isa liye ki 30 padArthamAtra kA apane svabhAva se ananyathApana yahI usa kA tattva kahA jAtA hai| 'dhvaMsa akiMcidrUpa hai' yaha nirUpaNa viparIta nahIM hai| hAlA~ki loka meM aisA vyavahAra bhI hotA hai ki tattva sat aura asat dvividha hai| kintu saca yaha hai ki asat padArtha vasturUpa kabhI nahIM hotaa| ata eva pramANavArtika Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 khaNDa-3, gAthA-5 tasya kiMcid bhavati, na bhavatyeva kevalam, (pra. vA. 3-279 pU0) anyathA kasyacid vidhAne na bhAvo nivartitaH syAt' ityaprastutAbhidhAnaM bhvet| yadapi - 'kRtako'pi vinAzo nityaH, akRtako'pi prAgabhAvo vinAzI' ityabhidhAnam tadapi na nyaayaanugtm| atha bhAvAnAM kRtakA'kRtakAnAM dhvaMsitA-sthairyalakSaNo dharma ekaantikH| na ca bhAvadharmo'bhAveSvadhyAropayituM yuktaH / kutaH punarayamekAntiko bhAvadharma ityavasitam ? 'anyathAbhAvasyAnupalambhAd' 5 iti cet ? nanvanupalambho'yaM bhavannapyAtmAdeH sattAyA anivarttako'nyatra kathamanyathAbhAvaM nivartayet ? na cAtmano'numAnenopalambhAd iti vAcyam, yato'numAnepyanupalambha eva hetoH vipakSavRttiM kathaM nivarttayati ? atha kRtakA'kRtakAnAM padArthAnAM hetukRtavinAzetarasvabhAvadarzanAdavyabhicAraH, yadyevaM yasyaiva ghaTAdeH kRtakasya kA yaha kahanA -- vinAza kAla meM 'vastu kA kucha hotA nahIM hai - itanA hI kahanA cAhiye ki vastu nahIM hotii|' yadi eka ko naSTa hone para anya kA vidhAna kiyA jAya taba to bhAva kI nivRtti 10 nahIM hogii|" - yaha kathana aprastuta ThaharatA hai| [kRtakavinAza kI nityatA yuktiyukta nahIM ] ___ kisI kA yaha kathana - 'jaise akRtaka hone para bhI prAgabhAva vinAzI hotA hai vaise kRtaka hone para bhI nAza nitya ho sakatA hai' - nyAyasaMgata nahIM hai| aba aisA kaheM ki - 'dhvaMsazIlatA evaM sthairya ye kramazaH kRtaka aura akRtaka bhAva ke hI dharma haiM yaha sunizcita tathya hai| Apa dhvaMsarUpa 15 abhAva meM kRtakatva ke bala se jo bhAvadharmAtmaka nAza kA Aropa karate haiM vaha ukta rIti se anucita hai (kRtakatva nAzaprayojaka nahIM hai kintu kRtakabhAvatva nAzaprayojaka hai|)' - to yahA~ prazna hai - nAza kRtakabhAva kA hI dharma hai yaha kaise sunizcita tathyarUpa mAna liyA ? uttara meM kahA jAya ki bhAvetara padArtha ke dharmarUpa meM nAza (yAnI anyathAbhAva) kA anupalambha hI usa ke bhAvadharmatA kA sAkSi hai - to yahA~ AtmA ke dRSTAnta se Apa ke kathana kI atathyatA ko jAna lo - AtmAdi tattvoM 20 kA upalambha nahIM hotA, phira yahA~ anupalambha se AtmasattA kI nivRtti nahIM mAnI jAtI, to phira bhAva meM dhvaMsa kA upalambha, abhAva meM usa kA anupalambha - itane mAtra se abhAva kI nAzadharmitArUpa vaiparItya (anyathAbhAva) kI nivRtti kaise mAnI jAya ? [ anupalambha mAtra se vastu abhAva kI siddhi azakya ] yahA~ aisA mata kahanA ki - 'AtmA kI anumAna se upalabdhi hotI hai ataH anupalambha se 25 AtmasattA kI nivRtti nahIM ho sakatI (yahA~ abhAva kI nAzadharmitA kI upalabdhi nahIM hotI ataH usa kI sattA abhAva (dhvaMsa) meM kaise mAnI jAya ?)' - isa kathana ke niSedha kA kAraNa yaha prazna hai ki anumAna ke saMdarbha meM (vipakSa meM hetu na dekhane mAtra se) anupalambha mAtra hetusattA ko vipakSa se vyAvRtta kaise kara sakatA hai ? yadi kahA jAya ki - 'ghaTAdi kRtaka padArtha (yAnI bhAva) hetujanya vinAzasvabhAvavAle hote haiM tathA gaganAdi akRtaka bhAva tathAsvabhAvavAle nahIM hote - (bhAva ke liye 30 aisA dikhatA hai, abhAva ke liye nahIM) isa se, abhAva meM nAzadharmitA ke anupalambha se usa kA avyabhicAra yAnI dharmitA kA abhAva mAna sakate haiN|' - to yadi aisA hI mAneMge to aisA bhI mAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 vinAzakAraNavazAd vinAzo dRSTaH sa eva tatastathA nizcIyatAm nAnya kRtakatvasAdharmyamAtreNa / na hi vastre rAgasya eva svahetusaMnidhisApekSasyA'vazyambhAvinA(?tA) tahetusaMnidherapyaparahetusaMnidhisApekSatvAt, 'na cAvazyaM hetavaH phalavantaH' (86-1) ityuktm| atha sApekSo'pi vAsasi rAgaH sarvatra yadhupalabhyate kimityavazyaMbhAvI na bhavet ? na ca tathopalabhyate anyathApi tasya grhnnaat| evaM yadi nAzasyApyanyathApi bhAva upalabhyate tadA'sApekSatvAnnAvazyaMbhAvitA bhavet / na caivaM sarvatra (??kRtake (naa)shsyoplbdheriti| asadetat, bhavatu samastavastuvyApijJAnAbhAvAt bhAve'numAnavRtterna(?)vaiphalyApatti: ??) hetubalAdupajAtadhvaMsasya kasyacid darzane'pi kAraNapratibaddhajanmanAmanyathApi darzanAt upajAtazaGko dezAdiviprakRSTeSu bhAveSu kathaM tathAbhAvaM nizcinuyAt ? yadyapi vA(?cA)kRtakAnAM vinAzaM(?zo) nopalabdhaH, tathApi kAlAntare tadA vA'sau hetunimitto na sambhavIti kuto nizcayaH ? 10 sakate haiM ki jina ghaTAdi bhAvoM kA nAzakAraNasAMnidhya se nAza dikhatA hai una kA hI nAzakAraNajanita nAza svIkRta kiyA jAya, kevala kRtakatva sAdharmya se sabhI kRtaka bhAvoM kA nAza mAnane kI jarura nhiiN| - dekhiye, vastra meM raMga ke kAraNoM ke sAnidhya se raMga utpatti hone para bhI, yaha nahIM kaha sakate ki sabhI vastroM meM raMga kI utpatti avazya hogI hI, kyoMki kAraNoM kA sAMnidhya bhI anya kAraNoM para nirbhara rahatA hai| ata eva hamane pahale kahA hai (86-12) hetu phalavanta hI ho - aisA 15 niyama nahIM hai| (samagra kathana kA tAtparya yaha hai ki yadi abhAva kA nAza nahIM mAneMge aura usa kI sahetuka utpatti mAneMge - vaha bhI sirpha uparokta yuktiyoM ke AdhAra para, to unhIM yuktiyoM ke AdhAra para kRtaka bhAvoM ke ahetukatva athavA hetusaMnidhi hone para bhI anutpatti Adi kI Apatti prasakta hogii|) 1 [vastra ke raMga kI avazyaMbhAvitA anizcita ] 20 aba dalIla kI jAya ki - 'vastra meM paradravyakRta rAga yadyapi avazya hetusApekSa hai, (usa kA matalaba yaha nahIM ki hetu ke rahate hue bhI vaha avazya utpanna na bhI ho) phira bhI yadi sabhI vastroM meM koI paradravyakRta raMga dikhatA hai to use sahetuka avazyaMbhAvI kyoM na mAnA jAya ? hA~, saca hai ki sabhI vastroM meM vaha (paradravyakRta raMga) dikhatA nahIM paradravyasaMyoga ke vinA bhI vaha dikhatA hai| yadi isa taraha kRtaka kA nAza bhI vinA hetu ke upalabdha hotA to hetu-asApekSa ho jAne se usa 25 kI avazyaMbhAvitA baca nahIM paatii| kintu vaisA kahIM bhI nahIM dikhatA ki nAza vinA hetu ke hotA ho, kRtaka sabhI kA nAza dikhatA hai|' - nIla galata hai kyoMki sabhI kRtaka kA nAza bola nahIM sakate jaba taka hameM samastavastuvyApi jJAna (sarvajJatA) nahIM hai| - yadi hotA to anumAna niSphala hone kI vipadA prasakta hogii| kisI bhAva kA dhvaMsa hetu ke prabhAva se dikhAI dene para bhI sahetukotpanna dRSTigocara kucha bhAvoM kA aisA 30 bhI nAza dikhatA hai jahA~ koI kAraNa nahIM dikhtaa| taba jo dRSTimaryAdA bAhara rahe hae kAladUravarti bhAva haiM una meM sahetukatA kA nizcaya hI kaise hogA, jaba taka pUrvokta rIti se dRSTa bhAva ke nAza ke kAraNa bhI zaMkAgrasta haiM ? akRtaka ke liye bhI prazna hogA ki yadyapi Aja-kala usa kA nAza yada Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 na vA(cA)kRtako prAgabhAvaH tadavinAzo vA sambhavatIti pratipAditam / tato'samartho vinAzaheturiti sthitam vyrthshc| tathAhi- Ayadi svabhAvato nazvaro bhAvaH na kiMcid vinAzahetubhiH tatsvabhAvatayaiva tasya svayaM nAzata:- na hi svayaM patati pAtaprayAsaH phalavAn / BathA'nazvarastadA tatsvabhAvasyAnyathAkartumazakyatvAd vyartho nAzahetuH / na ca va(ca)larUpatAyAM tadupayogaH, yato nA'smAbhiH kArye bhAvAnAM vyApAraH pratikSipyate 5 kintvacalarUpataiva / tato bhAvAnAmudbhUtA[??bhAvasya bhAvapUrvastu pUrvako pracyuta eveti tathopalabdhyAdiprasaGga:??] yazca vinAzahetorasthirasvabhAvo ghaTAderbhavati kathaM sa sa(?ta)sya svabhAvaH tasminniSpanna bhinnahetukaH ? yato na tatsvabhAvo yuktH| na ca svahetubhireva niyamitasvabhAvo'yaM kAlAntarasthAyI padArthAnAM hetubhirjanita ityutpAdAnantaraM na vinaSTaH, sa tasminneva svabhAve vyavasthitaH kathamante'pi nazyet ? anupalabdha hai, kintu jaba Apa nAza sahetuka hI mAnane para tule haiM to aisA nizcaya kisa taraha 10 hogA ki kAlAntara meM akRtaka kA nAzahetu koI na Ane se nAza nahIM hI hogA ? yaha bhI kaise kaha sakate haiM ki prAgabhAva nirhetuka hI hai ? pahale hamane kahA hI hai ki prAgabhAva na to akRtaka hai na to avinAzI hai| niSkarSa :- nAza svayaM hI hotA hai, nAza ke liye anya koI samartha hetu nahIM hotA, agara hogA to bhI nirarthaka, kyoMki usa ke vinA bhI nAza to honahAra hI hai| [ nazvara/anazvara svabhAva vikalpoM meM anupapattiyA~ ] __15 nAza svayaMbhU hai vaha samajha lo - bhAva kA svabhAva Anazvara hai yA Banazvara - do vikalpa haiN| pahalA :- Ayadi bhAva svabhAva nazvara hai to vinAzahetu bekAra hai kyoMki svabhAvataH yAnI svataH hI nAza hone vAlA hai| jo apane Apa giranevAlA hai (bArIza Adi), usa ko girane kA prayatna saphala nahIM kahA jaataa| (svayaM patanazIla tADavRkSa ke Upara kauA baiTha jAne ke bAda usa kA patana ho jAya taba kaue ko doSa denA bekAra hai)| BdUsarA :- yadi bhAva anazvarasvabhAvI hai taba hetuprayoga 20 se usa ke parivartana ke liye yAnI nAza ke liye kucha bhI karanA azakya hone se nAzahetu kI kalpanA vyartha hai| yadi kaheM ki - 'bhAva meM calarUpatA (nazvaratA) ke ApAdana ke liye nAzahetu upayogI banegA' - to yahA~ hama itanA hI kahanA cAhate haiM ki kisI bhI kArya ko lakSa meM rakha kara koI kacha bhI prayoga (= vyApAra) kara sakatA hai jisa kA hama inakAra nahIM karate, kintu hama bhAvoM kI svataH calarUpatA kA svIkAra karate haiM aura acalarUpatA kA niSedha karate Aye haiM, karate rheNge| (yahA~ 25 tato bhAvA... prasaGga.. itanA pATha azuddha hone se usa kA vivaraNa nahIM kiyA) aisA kaheM ki - 'ghaTAdi bhAva vinAzahetusApekSaasthirasvabhAvayukta hote haiM' - to prazna hai ki jo anya sApekSa hai usa ko 'svabhAva' kaise kaheMge ? bhAva to jaba utpanna hogA taba apane pUrNa svabhAva se utpanna hogA, phira usa meM svabhinna hetu sApekSa nayA svabhAva kaise praveza karegA ? are ! vaha usa kA svabhAva ho hI nahIM sktaa| aisA nahIM ho sakatA ki - 'apane hetuoM se hI jo niyataprakAra ke svabhAvavAlA hai 30 aise bhAva apane hetuoM se kAlAntara sthAyI hI utpanna hotA hai - ataH tvarita naSTa nahIM hotA' - yadi aisA bhAva apane kAlAntarasthAyitva svabhAva meM hI avasthita rahegA to aisI kSaNa hI kabhI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 __ tathAhi- udayakAle yaH svabhAvaH sthiraH tatsvabhAva evAyamante'pIti punastAvantameva kAlaM tiSThet / tathA tadante'pi tAvantamaparam kAlAntarasthitirUpasyodayakAlabhAvinaH svabhAvasya tadante'pi bhaavaat| na hyante'pi rUpAntarasambhavaH tasyaikasvabhAvatvAd akiJcitkarasya ca virodhitvaa'yogaat| tatkathaM tadapekSo'yaM nivarteta ? daNDAdiprapAtasamaye'sya pracyutilakSaNaH svabhAvaH sa kiM prAgA(?gnA)sIt yenA'sau na nivRttaH ? 5 na hi tadbhAve'pi pararUpeNAyaM nivarttate, svarUpaM ca tadevAsya prAgapi kathaM na nivRttiH ? hetavazcAnupakAryApekSAyAM niyuJjAnAH svkaarymaatmno'sthaanpksspaatitvmaavisskuryuH| na ca bhavatAmapyakiJcitkaramapi mudgarAdikamapekSya kathaM pravAho nivarttate iti vAcyam- na ca vizarArukSaNavyatireko'paraH pravAho vidyate yo nivRttAvakiJcitkaraM mudgarAdikamapekSate kintu parasparaviviktAH pUrvAparakSaNA eva, te ca svarasata eva vi(? ni)rudhyante iti na kvacidakiJcitkarApekSA nivRttiH / 10 nahIM AyegI jaba usa svabhAva kA viraha hone para usa kA nAza ho| [ antakAla meM svabhAva tadavastha hone se nAza ayoga ] spaSTatA :- akSaNikavAdI ke mata meM yadi utpatti kAla meM vastu kiyatkAla-sthirasvabhAvI hai to antakAla meM bhI vaha maujUda hone se tathokta antakAla meM bhI vaha kiyatkAla sthira rhegii| punaH jaba antakAla AyegA taba bhI ukta svabhAva maujUda hone se vastu punaH kiyatkAla avasthita rahegI, kyoMki 15 utpattikAlIna jo kiyatkAlAvasthAnarUpa svabhAva hai vaha tathAkathita antakAla meM hAjira hai| antakAla meM vaha svabhAva badala jAya aisA to kaha nahIM sakate kyoMki vastu kA svabhAva Adi-anta taka eka aparivartya hotA hai| kadAcit AMzika parivartana ke rUpa meM naye svabhAva ko mAna le, kintu vaha karegA kyA ? kucha kara nahIM pAyegA taba pUrvasvabhAva kA virodha bhI nahIM kara sakegA, to usa naye svabhAva se pUrvasvabhAva kA nivarttana kaise hogA ? yaha bhI prazna hai ki vastu meM daNDa-abhighAtakAlInanAzasvabhAva 20 jo Apa svIkArate haiM vaha utpattikAla meM pahale nahIM thA jisa se usa kAla meM ghaTAdi naSTa na hue ? yadi kaheM ki - 'vaha svabhAva pahale thA isI liye to anyarUpa se usa kA nivarttana (yAnI bheda) jArI rahA' - to pUchanA hai ki agara pararUpanivRtti ke sAtha svarUpa (= daNDAbhighAtajanyanAzasvabhAva) bhI tadavastha hI hai taba to svarUpa se bhI nivRtti honI caahiye| yadi usa kAla meM nAzahetu svabhAva tadavastha hai phira bhI vaha anupakAridazA meM hone se (akiMcitkara hone se) svarUpa se nAza nahIM kara 25 sakate - to dhyAna dijiye ki vaha dazA bhI svabhAvAntargata hone se antakAla taka tadavastha hI rahegI, aura usa avasthA ke rahate hue bhI vaha svabhAvAdi hetu nAza kArya niyojita karegA to vidvAna loga samajheMge ki Apa ke nAza hetuoM kA yaha kevala anucita Agraha yAnI jidda hI hai ki kaise bhI ghaTAdi kA nAza kara do| isa meM nyAya kahA~ rahegA ? [ mogarAdi kI nivRtti prati sApekSatA praznagata ] 30 kSaNikavAdI ke prati yadi kahA jAya ki - 'Apa to mudgara ko akiJcitkara hI mAnate haiM, to phira ghaTapravAha kI nivRtti (= nAza) mudgaraprahArasApekSa hI kyoM hotI hai' - to yaha kathana ThIka nahIM hai - hamAre yahA~ pravAha jaisI koI cIja hI nahIM hai| jo kucha haiM vaha nAzavaMtakSaNa hI haiM jo Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA-5 91 ato mudgarAdirahitA sAmagrI avibhaktaM kAryaM sampAdayantI tatsannidhAne vibhaktaM kAryAntaraM janayati na tu mudgarAdayaH kAraNasAmarthyaM khaNDayanti, vikalpatrayasyA'trApi pUrvoditasya ( 79-5 ) prasaGgAt / ato yaduktam [ ] 'svabhAvo'pi sa tasyetthaM yenApekSa ( ? ) nivarttate / virodhinaM yathAnyeSAM pravAhA mudgarAdikam / / " tadapi pratikSiptaM dRSTavyam / athAyaM vikalpaH (89-3 ) sarvatragatvAdasAraH / tathAhi - utpAde'pyevaM zakyate vaktum - ^ svabhAvato 5 hyutpattisvabhAvasya na kiJcidutpattihetubhiH, tatsvabhAvatayaiva svayamutpAdAt / anutpattisvabhAvasya tu svabhAvato vyarthA utpattihetavaH tadbhAvAnyathAtvasya karttumazakyatvAt iti / naitat sAram, yato yadutpattirabhUtvA bhavanalakSaNaiva anyathA tadayogAd svabhAvo yasya sa tathocyate tadA siddhasAdhanameva / yasya hyabhUtvA - svayaM naSTa hote | ataH nivRtti (= nAza) ke liye mudgarAdi kI apekSA kI gandha hI nahIM hai / kahanA hai to kaha sakate haiM ki paraspara asambaddha pUrvottara kSaNa hI pravAha hai, ye pravAhasaMjJaka pUrvottarakSaNa 10 to apane Apa hI nivRtta ( = naSTa ) ho jAte haiM / ataH nivRtti ko kisI akiMcitkara (mogarAdi ) kI apekSA hone kI sambhAvanA nahIM hai / yaha spaSTatA suna lo - mogarazUnya pUrva pUrva kSaNasAmagrI sadRza uttarottara kSaNAtmaka kArya ghaTAdi ko nipajAtI hai / punaH mogarasaMyukta pUrva-pUrva kSaNa sAmagrI visadRza uttarottara kSaNAtmaka kapAlAdi kArya ko nipajAtI hai / ( isa taraha mogara to kapAlAdi kArya kA janaka hai sarvathA akiMcitkara nahIM) ata eva yaha kahanA ayukta hai ki mogarAdi se ghaTAdi ke janaka kAraNoM ke sAmarthya 15 kA vinAza hotA hai| yadi aisA mAneMge to pUrvokta tIna vikalpoM (indhana kucha vikAra - tuccha) kI punarAvRtti prasakta hogI ( 79-23) / ata eva yaha jo kisI ne kahA hai (zlokArthaH) ' bhAva kA svabhAva aisA hI hai ki (kisI kI apekSA se hI) nivRtta ( = nAza) hotA hai, jaise anyoM ke mata meM virodhI mogarAdi se pravAhoM kI nivRtti hotI hai / ' vaha bhI nirasta ho jAtA hai / - - Jain Educationa International - - [ nAza kI taraha utpatti ke vikalpoM kA ApAdana ] zaMkA :aisA vikalpa ( 89 - 16) meM nazvara / anazvara svabhAva ke vikalpa) to vastumAtra ke liye zakya hone se, (vyavasthAnAzaka hone se ) asAra hai / udA0 utpatti ke liye bhI dekhiye- yaha kaha sakate haiM ki padArtha svabhAvataH A utpattizIla hai yA B anutpattizIla ? yadi svabhAvataH utpattizIla hai to tathAsvabhAva ke jariye svayaM utpanna ho jAyeMge ataH utpatti-hetuoM kI jarUra nahIM hai / B yadi 25 padArtha svabhAvataH anutpattizIla hai to utpAdaka hetu bekAra ho jAyeMge kyoMki hetusAmagrI meM aisI zakti nahIM hai ki vaha svabhAva meM pherabadala kara sake / 20 uttara :- yaha kathana acchA nahIM hai / kAraNa, utpatti kyA hai anya koI prakAra na hone se abhAvAnantara bhAva, yaha hai svabhAva jisa kA vaha utpattisvabhAva kahA jAya to siddhasAdhana hI hogaa| jisa padArtha kA abhAvAnantarabhAva ho gayA svabhAvataH ho gayA, vahA~ utpAdaka hetu kA koI yogadAna na honA yaha 30 hameM mAnya hI hai, kyoMki svataH sat hai usa kA nirmANa azakya hai / sat kA bhI nirmANa svakAlIna dUsare sat se mAneMge to kArya-kAraNa kA sahabhAva ho jAyegA jo kisI ko mAnya nahIM hai / yadi utpattisvabhAva For Personal and Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 bhavat (? bhAvaH) sampannaH tatrotpAdahetUnAM vyApArAbhAvasyAbhISTatvAt, sato nivartayitumazakyatvAt, kAryakAraNayoH sahabhAvenA'(ni)vRtteH / athotpattau svabhAva AbhimukhyalakSaNo yasya sannihitasarvakAraNakalApAntarabhAvinaH - ityabhidhAtumabhidheyaM(dhyeyam) tadA kathamasyotpattihetUnAM vaiyarthyam ? na hi tathAbhUtakAraNavazAt tathAvyapadezena hetorvyarthatA yuktaa| ___Batha dvitIyo vikalpaH, sopynuppnnH| yato'nutpattirbhAvapratiSedhamAnaM svabhAvaH sarvasAmarthyavirahalakSaNasyAbhAvasya tatra cAnabhyupagamAddhetuvyApArasya siddhsaadhytaiv| na hyutpattihetavo'bhAvaM bhaaviikurvnti| bhAveSvapi pariNAmastAvadayaM na sambhavati (ki)muta nIrUpe'bhAve ? natve(nve)vaM kathamasadutpadyata ityucyate ? kAraNAnantaraM yaH sadbhAvaH sa prAgasannityayamatrArthaH na punarabhAvo bhAvatvamApadyate iti na kazciddoSaH / anyathAnupapattAvanantarabhAvAbhAve(?vo) dharmo yasyA'saMnihita kAraNasya ca sa evamabhISTaH tadApi tatrA'sattvAdeva 10 kAraNAnAM vyApAro na bhavatIti na kAcit kSatiH, loke cotpattidharmA'nAgata evocyte| na ca tasya zazaviSANasyeva tIkSNatAdigocarANAmiva bhAvAzrayANAM vikalpAnAM sambhavaH / ke samAsa kA vigraha aisA kare ki utpatti ke prati abhimukhatAsaMjJaka svabhAva hai jisa kA - vaha utpattisvabhAva, arthAt samudita sarva kAraNa samUha ke uttarakSaNa meM bhAvi ho vaha utpattisvabhAva aisA kahane kI abhidhyA = tAtparya ho taba to svabhAva antargata hI kAraNasamUha-anantarabhAvitA praviSTa hai 15 phira utpatti hetuoM kI vyarthatA kaise ? jaba tathAvidha kAraNasAmagrI ke bala para hI utpatti kA vyavahAra sampanna hotA hai to phira hetu ko vyartha batAnA kisI taraha yuktiyukta nhiiN| [ anutpattisvabhAva ke svIkAra meM iSTApatti ] BdUsarA vikalpa hai anutpattisvabhAva, vaha bhI ayukta hai| anutpatti kA matalaba hai sirpha bhAva kA niSedhAtmaka svabhAva / yahA~ hama sarvasAmarthyazUnyAtmaka abhAva ko tathA usa ke liye kisI hetuprayoga 20 ko nahIM mAnate / ataH isa vikalpa ko svIkAra lene meM siddhasAdhyatA = iSTApatti hI hai| hama aisA nahIM mAnate ki utpatti kA hetuvRnda abhAva ko bhAva meM parivartita karatA hai| jaba bhAva meM parivartanarUpa pariNAma kA hameM svIkAra nahIM hai to tuccha abhAva ke bhAvAtmaka parivartana yA pariNAma ke svIkAra kI bAta hI kahA~ ? yadi pUche ki - 'abhAva kA bhAvapariNAma asvIkArya hai taba kaise kahate Aye haiM ki asat utpanna hotA hai ?' - uttara hai ki jo kahate Aye haiM usa kA tAtparya hai ki kAraNaprayoga 25 ke uttarakSaNa meM jo sadbhUta bhAva hai vaha pUrvakSaNa meM nahIM thA, abhAva kA bhAva banatA hai aisA nahIM mAnate ataH koI doSa nahIM hai| yadi anutpatti kA yaha artha ho ki kAraNa ke vinA jisa kI upapatti (yA utpatti) zakya nahIM - aura usa kA yaha tAtparya abhimata ho ki jisa ke kAraNa upasthita nahIM haiM usa ke kAraNa anantara bhAva kA abhAva, to yahA~ bhI niSkarSa yahI huA - kAraNa hAjira na hone se una kA prayoga bhI hAjira nahIM hai - aisA mAnane meM hamArA koI nukasAna nhiiN| loka meM 30 bhI isa bAre meM yahI kahA jAtA hai - jo utpattidharmavAlA (na ki utpanna) hai vaha 'anAgata' hai| anAgata to vartamAna meM zazazRMgavat asat (tuccha) hotA hai| ataH usa ke Upara jaise tIkSNa hai yA kuNTha ye vikalpa niravakAza haiM usI taraha bhAvasambandhi koI bhI vikalpa 'anAgata' ke Upara sAvakAza nhiiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 na ca yadi nirhetuko bhAvasya vinAza: utpAdo'pi tathaivAstu, bhaav()bhaavdhrmtvaa'vishessaat| yato na vinAzo nAmAnya eva kazcidudayApavargiNo bhAvAt, bhAvazca svahetoreva tathAbhUta utpanno na kazciddharmo'syAnni(?ni)mittaH kevalaM tamasya svabhAvaM pazyannapi mandabuddhirna vivecayati darzanapATavA'bhAvAt / yadA tu visadRzakapAlAdividhurapratyayopanipAtAd utpadyate tadA bhrAntikAraNavigamAt pratyakSanibandhano nizcaya utpadyate, anumAnato bhAvAnAM suviduSAM prAgapi bhavatyeva / yathA viSasvarUpadarzane'pyatatkAripadArthasAdharmyavi- 5 pralabdho na mAraNazaktiM ni(zci)noti prAk, pazcAttu vikAradarzanAt tannizcayaH / na ca zaktimataH zakyato bhedamanubhavanti iti pratipAditaM saugataiH / jAtasya ca svabhAvasya vinazvaratve'nyAnapekSaNAd nirhetuko vinAza ucyate- iti sthitametad yathoktaprakAreNAnumAnato bhAvAnAM kSaNakSayo siddhH| pratyakSato'pi kSaNakSayAdhigame tadvyavahArasAdhanAnumAnaM sAphalyamanubhavatItyapare prtipnnaaH| tadevaM pratyakSataH anumAnatazca kSaNikatvavyavasthiteH sthitameva(?)tad mUlAdhAraH paryAyanayasya RjusUtra- 10 [ bhAvadharma aura abhAvadharma tulya nahIM hote ] aisA mata soco ki - 'bhAva kA vinAza nirhetuka hai to utpAda bhI nirhetuka hone do' - kyoMki taba bhAvadharma aura abhAva dharma tulya ho jaayeNge| kAraNa, utpatti-vinAza zAlI bhAva se atirikta koI vinAza hotA nahIM hai| bhAva to apane hetuoM se kSaNabhaMgura hI utpanna hotA hai| koI bhI bhAva kA dharma (utpatti Adi) animitta nahIM hotaa| vizeSatA sirpha yahI hai ki mandabuddhi bhAva ke isa svabhAva 15 ko dekhane para bhI, dekhane meM satarkatA na hone ke kAraNa, usa kA nirNaya nahIM kara pAtA hai| (ataH pratikSaNa utpatti kA bhAna nahIM hotA - sAdRzya yahA~ bhrAnti kA bIja hotA hai|) kintu jaba visadRza kapAlAdi se vyApta pratIti udbhUta hotI hai taba vahA~ bhrAntibIja sAdRzyadarzana kA pralaya ho jAne se pratyakSamUlaka hI utpatti-nizcaya udita hotA hai| anumAna se to utpatti ke pahale bhI acche paMDitoM ko bhAvi bhAvotpatti kA nizcaya hotA hai| udA0 viSa ko dekhane para bhI mRtyuakArakaannAdipadArthasAdRzyamUlaka 20 vaJcanA ke kAraNa mAraNazakti kA nizcaya pahale nahIM hotA, kintu kisIne thoDA khA liyA, phira tajjanya vikAra (mastakabhrami Adi) ko dekhane para mAraNazakti kA nizcaya udita hotA hai| bauddha vidvAn aisA nahIM kahate ki (mAraNa) zakti aura zaktimaMta (viSAdi) meM bheda hotA hai| (ataH abhyasta paTu dRSTA ko viSa ke darzana meM mAraNazakti kA bhI bhAna ho hI jAtA hai|) niSkarSa yaha hai ki apane hetuoM se vinazvarasvabhAvayakta hI utpanna honevAle bhAva ko naSTa hone 25 ke liye ora kisI hetuoM kI apekSA nahIM rahatI ataH vinAza nirhetuka hotA hai, ata eva utpatti anantara hI dvitIyakSaNa meM vinAza kA udaya hone se padArthoM kI kSaNikatA nirbAdha anumAnasiddha ho jAtI hai| kucha loga aisA bhI mAnate haiM ki kSaNakSayitA jo bhAvadharma hai vaha bhAva ke pratyakSadarzana meM viSayabhUta banatI hai ataH pratyakSasiddha bhI hai - phira kSaNikatA ke vyavahAra kI prasiddhi ke liye hI anumAna sArthaka banatA hai| ___30 [ RjusUtra paryAyanaya kA vistAra zabda-samabhirUDha-evaMbhUtanaya ] uparokta prakAra se, pratyakSa aura anumAna se kSaNikatA kA nizcaya ho jAne se, pA~cavI mUla Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 vacanavicchedaH iti| tasya = RjusUtrataroH tu avadhAraNArthaH tena tasyaiva na dravyAstikasya zabdAdayaH zabdAdarthaM gamayantaH zabdanayatvena pratItAH zabda-samabhirUdvaivaMbhUtAstrayo nayA: zAkhA-prazAkhAH iva sthUlasUkSma-(-sUkSma)taradarzitvAt sUkSmo bhedo = vizeSo yeSAM te tthaa| yathA hi taroH sthUlA: zAkhAH, sUkSmAstatprazAkhAH pratizAkhA ati(?pi) sUkSmatarAH - evam RjusUtrataroH sthUla-sUkSma-sUkSmatarA: zAkhA(:) 5 prazAkhA(:) pratizAkhArUpA azuddha(:) zuddha(-zuddha)taraparyAyAstikarUpAH zabda-samabhirUDha-vaMbhUtAstrayo nayA: dRSTavyAH / tathAhi- RjusUtrAbhyupagataM kSaNamAtravRtti vastu diM(?liM)gAdibhedAd bhinnaM zabdo vRkSAcchAkhAmiva sUkSmamabhimanyate ekasaMjJam, samabhirUDhaH zabdAbhimataM vastu saMjJAbhedAdapi bhidyamAnaM zAkhAta: prazAkhAmiva sUkSmataramadhyavasyati, tadeva samabhirUDhAbhimataM vastu zabdapratipAdyakriyAsamAvezasamaya evaM sthiti(ti) bhUta 10 kArikA meM jo kahA thA ki paryAyanaya kA mUlAdhAra RjusUtravacanavizeSa hai yaha bhI nirNIta ho jAtA hai| pA~cavI kArikA kA zabdArtha isa prakAra hai - tasya (= usa kA) yAnI RjusUtravRkSa kA, 'tu' avyaya avadhAraNa artha meM hai, ataH 'usa ke hI na ki dravyAstika naya ke' aisA nirdiSTa hotA hai| 'zabdAdika' yAnI zabda ke mutAbika artha kA bhAna karAnevAle 'zabdanaya' saMjJA se prasiddha tIna naya 1zabda, 2samabhirUDha, 3evaMbhUta ny| ('zabdAdika' yaha uddeza hai, aba vidheya kA nirdeza karate haiM -) ye tIna naya paryAyanaya 15 kI (yAnI RjusUtranayavRkSa ke) zAkhA-prazAkhAe~ haiM, kyoMki sthUla-sUkSma aura sUkSmatara (artha ke) pradarzaka haiN| mUla pA~cavI kArikA meM jo 'suhumabheyA' (= sUkSmabhedAH) pada hai vaha 'sUkSma hai bheda yAnI vizeSa jina ke' isa prakAra ke vigrahavAle bahuvrIhI samAsa garbhita hai| jaise vRkSa kI pahale sthUla zAkhAe~ nikalatI hai, phira kucha patalI (sUkSma) prazAkhAe~ nikalatI haiM, phira una se bhI patalI (sUkSmatara) pratizAkhAe~ nikala AtI hai - isI taraha RjusUtranayavRkSa kI 20 sthUla-sUkSma-sUkSmatara zAkhA-prazAkhA-pratizAkhA sthAnIya azuddha-zuddha-zuddhatara paryAyAstikanayasvarUpa zabdasamabhirUDha-evaMbhUta ye tIna naya jAna lenaa| spaSTatA :- saba se pahale paryAyanayavRkSasvarUpa RjusUtranaya ne kSaNamAtrajIvi vastu kA nirdeza kiyaa| matalaba ki vastu kSaNabheda se bhinna hotI hai yaha dikhaayaa| sAtha meM, yaha naya bhinna bhinna liMgavAle zabdoM ke artha meM liMgabheda se bhinnatA kA nirdeza nahIM krtaa| indradeva (pu0) kaho yA indradevatA (strI.) 25 kaho bAta eka hI hai| zabdanaya yahA~ sUkSma dRSTipAta kara ke nirdeza karatA hai ki indradeva pulliMgazabda kA artha evaM indradevatA strIliMgazabda kA artha pRthak pRthak hai| vRkSa kI apekSA jaise zAkhA patalI (sUkSma) hotI hai vaise 'zabda' naya bhI RjusUtra kI apekSA apane ko 'sUkSmadRSTi' samajhatA hai| sAtha meM vaha mAnatA hai ki indra-zakra-puraMdara ye saba ekasaMjJaka hote haiM - matalaba ekArtha saMjJApaka-sUcaka hote haiM, paryAyavAcizabdoM kA bheda hone para bhI arthabheda nahIM hai| yahA~ samabhirUDha naya zAkhA se Age prazAkhA 30 kI taraha sUkSmataradRSTipAta karatA huA kahatA hai ki zabdanayamAnya yaha ekArthakatA ThIka nahIM hai| saMjJAbheda se vastu bhinna hotI hai| indana (aizvaryabhoga) kAraka indra hotA hai aura zaktipradarzaka zakra hotA hai| pura kA dAraNa (bhedana) karanevAlA puraMdara hotA hai| jJAtavya hai ki jaise pAka kriyA karate samaya pAcaka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 evaMbhUtaH kriyAbhedAd bhinnaM prazAkhAta: pratizAkhAmiva sUkSmatamamadhigacchati, evaM bAhyArthabhyupagamaparaH zabdasamabhirUdvaivaMbhUtabhedavAnavagantavyaH / [RjusUtravyAkhyAntare vijJaptivAdasiddhaye prathamaM pUrvapakSaH ] athavA 'Rju = bAhyApekSayA grAhaka-saMvittibhedavikalamavibhAgaM buddhisvarUpam akuTilaM sUtrayati' iti RjusUtraH zuddhaH pryaayaastikH|| 5 nanu kimavibhAgabuddhisvarUpAvedakapramANasadbhAvato vijJaptimAtramabhyupagamyate, BAhosvidarthasadbhAvabAdhakapramANasaGgateriti vktvym| tatra AyadyAdyaH pakSa: sa na yuktaH, yatastathAbhUtavijJaptimAtropagrAhaka pratyakSa vA tad bhavet anumAnaM vA ? pramANAntarasya saugatairanabhyupagamAt / tatra na tAvat pratyakSaM 'arthasaMsparzarahitaM vijJaptimAtrameva' ityadhigantuM samartham arthAbhAvanizcayamantareNa 'vijJaptimAtrameva' ityavadhArakahA jAnevAlA kabhI so gayA ho taba bhI samabhirUDha ko vaha pAcakatayA mAnya hai, aizvaryabhogasvarUpa 10 indana na karane vAlA bhI indratayA mAnya hai| aba evaMbhUta naya kA abhiprAyaH - prazAkhA se Age pratizAkhA kI taraha atisUkSmadRSTipAta karatA huA kahatA hai - indrazabdasUcita indanakriyA-anubhava ke kAla meM hI 'evaM' (yAnI) zabdasUcitakriyAsthiti meM 'bhUta' yAnI AviSTa ho tabhI 'indra' kahA jaayegaa| varnA 'indra' nhiiN| isa prakAra evaMbhUta naya kriyAbheda se, arthAt kriyAvezasthiti - kriyAvezAbhAvasthiti meM bhI vastubheda svIkAratA hai| 15 paryAyanaya kI isa prakAra vyAkhyA karane para RjusUtra-zabda-samabhirUDha-evaMbhUta cAroM nayoM meM itanA sAmya lakSita hotA hai ki paryAyanaya svarUpa RjusUtra ke upabheda zabdAdi tInoM naya bAhya artha kA svIkAra karake calanevAle haiN| [ RjusUtra kI anya vyAkhyA - vijJaptivAda ke sAmane pUrvapakSa ] vyAkhyAkAra zrI abhayadevasUrijIne RjusUtra kI prathama vyAkhyA ke dvArA paryAyanayamAnya kSaNika bAhyArtha 20 kA samarthana kiyaa| aba dUsarI vyAkhyA se vijJaptimAtravAda kA samarthana karanevAle haiN| yahA~ pahale dvitIyavyAkhyA prastuta karane ke bAda vijJaptivAda ke sAmane pUrvapakSanirUpaNa kareMge Rju yAnI akuTila-sarala-avakra / bAhyArtha mAnane para grAhaka-saMvedana ityAdi bhedoM kI kuTila mAyAjAla khaDI hotI hai jo vakratArUpa hI hai, aisI vakratA kI jhaMjhaTa ko choDa kara nirvibhAga ekamAtra buddhisvarUpa vijJAna kA hI sUtraNa = nirUpaNa karatA hai vaha hai RjusUtra jo zuddha paryAyAstika (= kSaNika jJAna 25 paryAyavAdI) hai| aba yahA~ bAhyArthavAdI paryanuyoga prastuta karate haiM - bAhyArthavAdI :- vijJAnamAtra ke aMgIkAra kA mUlAdhAra kyA hai ? AnirvibhAgabuddhisvarUpa kA nivedaka koI pramANa hai ? yAB arthasattAbAdhaka pramANa kA yoga hai ? ApahalA pakSa ayukta hai| pUchate haiM ki buddhisvarUpa vijJAnamAtra kA nivedaka pramANa pratyakSa hai yA 30 anumAna ? anya kisI pramANa ko bauddha to svIkArate nhiiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 nnaadhigmaanupptteH| uktaM ca- (zlo.vA abhA0zlo015) 'ayameveti yo hyeSa bhAve bhavati nirnnyH| naiSa vastvantarAbhAvasaMvittyanugamAdRte / / ' na cArthAbhAvo'dhyakSasamadhigamyaH, arthavibhAsakatvena tasyotpatteH / na ca tatrAvabhAse'pi tasyAbhAvaH, vijJapterapyabhAvaprasakteH / na ca taimirikAkSajapratibhAse cakAsadindudvayaM yathA'satyatvamanubhavati tathA zuddhadRkprati5 bhAsaviSayasyApi stambhAderapi vitathatvam- yatastimiraparikaritadRgviSayasyArthasya bAdhyamAnapratyayaviSayatvAdasattvaM yuktam na punaH zuddhadRgavaseyasya, tatra baadhytvaa'yogaat| yadvA taimirikAvabhAsino'pIndudvayAderavaitathyamastu / na ca bAdhapratyayAvaseyasya kathamavitathatvamiti vaktavyam bAdhyatvA'yogAt / ___tathAhi- darzanaM vA bAdhyeta, titrAvabhAsamAno vA'rthaH prayojanaM vA ? na tAvadAdyaH pakSaH, darzanasyotpannatvAt / nApyartho bAdhyaH pratibhAsamAnena rUpeNa tasya sattvAt anyathA prtiiymaantaa'yogaat| 10 na ca 'pratibhAso'sti kintu tannirbhAsi rUpamasatyam' iti vaktavyam pratibhAsamAnaM rUpaM bibhrato'pyasattve _Aarthasparzarahita ho aise vijJAnamAtra ke bodha karAne meM samartha koI pratyakSa pramANa nahIM hai| kAraNa, jaba taka pratyakSa svayaM bAhyAbhAva kA nizcaya nahIM karegA taba taka 'vijJAnamAtra hI hai' aisA bhArapUrvaka bodhana karA nahIM sktaa| zlo0 vArttika (abhAva zlo015) meM kahA hai - 'bhAva ke viSaya meM 'yahI hai' aisA (bhArapUrvaka) nirNaya jo hotA hai vaha anya kisI vastu ke abhAva ke saMvedana ke 15 vinA zakya nhiiN|' [ arthAbhAva pratyakSa kA viSaya nahIM hotA ] pratyakSa se arthAbhAva kA adhigama ho nahIM sakatA, kyoMki pratyakSa to arthamAtraprakAzakasvabhAva le kara hI udita hotA hai| pratyakSa meM stambhAdi artha bhAsita ho jAya taba to usa kA abhAva siddha hI nahIM hogA, anyathA pratyakSa meM bhAsita hone vAle vijJAna kA bhI abhAva prasakta hogaa| yadi kahA 20 jAya - 'timirarogagrasta vyakti ke indriyajanya pratibhAsa meM candrayugala hAlA~ki bhAsita hotA hai kintu jaise vaha asatya mAnA jAtA hai vaise zuddhadarzanapratibhAsaviSayabhUta stambhAdi bhI asatya mAnA jAya / ' - to yaha mithyA hai kyoMki timiragrastadRSTi viSayabhUta candrayugalarUpa artha to Akhira bAdhitapratIti kA viSaya hone se asatya mAnA jAya yaha ucita hai, kintu zuddha abAdhita dRSTi grAhya artha stambhAdi asatya nahIM hotA, kyoMki abAdhita darzana bAdhagrasta nahIM hotaa| athavA hama to yahI kaheMge ki timiragrasta 25 vyakti se gRhIta candrayugala bhI mithyA nahIM hai| yadi pUchege ki bAdhita pratIti grAhya viSaya asatya kyoM nahIM hogA to uttara yaha hai ki usakI pratIti meM bAdhavaiziSTya hI nahIM hai| [bAdha hai to kisa ko ? - tIna vikalpa ] spaSTatA :- bAdha yadi hai to kisa ko hai ? darzana ko hai ? bdarzana meM bhAsita honevAle artha ko hai ? yA prayojana ko ? pahalA pakSa anucita hai kyoMki darzana to honahAra ho cukA hai 30 usako kauna sA bAdha hogA ? bartha ko bAdha nahIM pahu~cegA kyoMki jisa svarUpa se vaha darzana meM bhAsatA hai usa svarUpa se vaha 'sat' hai, sat nahIM hotA to pratItiviSayatA na hotii| aisA mata kahanA ki - 'pratibhAsa yadyapi ho sakatA hai kintu pratibhAsapradarzita rUpa asatya hai|' - kyoMki pratibhAsamAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 saMvido'pi tathAtvaprasakteH / athArthakriyAvirahAd bhrAntajJAnAvabhAsino himkraadevetthym / ayuktametat, yato yadyarthakriyA tatra noditA tathApi pUrvajJAnAvabhAsinaH kathaM vaitathyam ? na hyanyAbhAvAdanyAbhAvaH atiprasaGgAt / na cArthakriyAnibandhanaM bhAvAnAM sattvamiti yatra sA nodeti tat pratibhAsamAnamapi na sattAmanubhavatIti vAcyam- yato yadi bhAvAH prayojanamupajanayantaH sattAmanubhavanti tadA sA'pyarthakriyAjananAt sattAsaMgatA syAt sApyaparArthakriyAjananAd ityanavasthAprasaktiH / atha arthakriyA pratibhAsaviSayatvAt satI- padArthamAtrA 5 api tathaiva satyaH syuriti vyrthaa'rthkriyaa| ___ata eva taimirikAvabhAsinaH kezAdayopi satyA prtibhaasvissytvaat| na ca bAdhakavazAt teSAM vaitathyavyavasthA, bAdhakasyaivAnupapatteH / yatastaimirikopalabdhakezAde: darzanAnantaraM yadi bAdhakaM tadA vaktavyamekakAlaM bhinnakAlaM vA ? yadi bhinnakAlaM bAdhakamAzrIyate tadA pUrvadarzanakAle nA'param aparadarzanasamaye ca na pUrvamiti parasparakAlaparihAreNa pravarttamAnayoH kathaM bAdhya-bAdhakatA ? athaikakAlaM tad bAdhakam 10 tacA(?dA) trApi vaktavyam- ekaviSayam bhinnaviSayaM vA ? na tAvadekaviSayam tasya sutarAM ttsaadhktopptteH| rUpa ko dhAraNa karane para bhI yadi artha asat hai to vijJAna bhI tathaiva asat tthhregaa| yadi arthakriyAkAri na hone se bhramajJAnabhAsita candrayugala ko mithyA batAyA jAya to vaha galata hai, bhale hI usa se arthakriyA-udaya nahIM huA, phira bhI tathAkathita bAdhajJAna ke pUrva jAta jJAna meM avabhAsi candrayugala kA mithyAtva kaise ? eka cIja (arthakriyA) ke na hone mAtra se anya cIja (candrayugala) 15 kA abhAva kaise ho gayA ? aisA mAnane para to ghaTa kA abhAva hone para paTa meM mithyAtvApatti prasakta hogii| yadi kahA jAya - 'padArthoM kI sattA arthakriyAmUlaka hotI hai ataH jisa se usa kA udbhava nahIM hotA vaha pratibhAsamAna hone para bhI sattAlAbha nahIM kara pAtA' - to yaha galata hai, kyoMki yadi padArtha apane prayojanabhUta arthakriyA ke udbhava dvArA hI sattAlAbha kareMge arthakriyA bhI svaprayojanabhUta nUtana arthakriyA ke udbhavadvArA hI sattAlAbha kara pAyegI, vaha nUtana arthakriyA bhI nUtanatara arthakriyA 20 ke udbhava dvArA.... isa prakAra anavasthAdoSa lgegaa| yadi pratibhAsaviSaya hone ke kAraNa arthakriyA kI sattA ko mAneMge to padArthamAtrAe~ bhI pratibhAsita hone kI vajaha sattAvatI kyoM na mAnI jAya - phira arthakriyA kI jarUra kyA ? vaha to vyartha hI tthhregii| [ bAdhakatattva se bAdha kI anupapatti ] ___ arthakriyA sattA kI buniyAda nahIM ho sakatI isI liye timirarogI ke jJAna meM bhAsamAna kezAdi 25 bhI satya hI hai kyoMki pratibhAsamAna hai| bAdhakabala se usa ko mithyA mAnanA zakya nahIM hai kyoMki vahA~ koI bAdhakasattA hI nhiiN| kAraNa, timirarogI ke dRSTa kezAdi ke darzana ke bAda agara bAdhaka khaDA huA to do prazna khaDe hoNge| darzana aura bAdhaka ekakAlIna hai yA bhinnakAlIna ? yadi bhinnakAlIna hai to sthiti yaha hogI ki pUrva darzanakAla meM bAdhaka nahIM hai aura uttarakAlIna bAdhakadarzana ke vakta pUrva darzana nahIM - isa prakAra eka-dUsare ke kAla meM eka-dUsare se dUra rahanevAle donoM meM anyonya 30 bAdhaka-bAdhya bhAva kaise banegA ? yadi samakAlIna mAneM to ye do prazna khaDe hoMge - donoM samAnaviSayaka haiM yA bhinnaviSayaka ? samAnaviSayaka hoMge to bAdha karane ke bajAya saMvAdI hone ke kAraNa sAdhaka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 na hyekaviSayaM saMvidantaraM tadviSayasyaiva saMvidantarasya bAdhakamupalabdham / bhinnaviSayaM saMvidantaraM svaviSayameva bhAsayituM samartham na punarviSayAntarasaMvedanamupadalayitumalam / na hi svaviSayamavatarantI nIlasaMvit pItadRzama(mu)pahantuM smrthaa| na ca darzanAnantaraM pUrvadarzanAdhigatamarthamasatyamadhigacchat tasya bAdhakam / yatastadapi darzanaM svaviSayIkRtaM 5 vA asvaviSayIkRtaM vA pUrvadarzanAdhigatamarthamasatyamadhigacchattasya bAdhakaM syAt ? prathamapakSe pUrvadarzanAdhigato'rtha uttarakAlabhAvini darzane parisphuTamavabhAsamAnaH sutarAM satya: syAt na vitathaH iti kathaM tat 'tadasatyam' ityAvedayati ? atha dvitIya: pakSo'GgIkriyate tadA'trApi bAdhyadarzane pratibhAsamAnasyArthasya bAdhakasaMvidi pratibhAsAbhAvAt kathaM tasya tato vaitathyAvagatiH ? na ca viSayAntarasya zuktikAdestatrAvabhAsanAt rajatAderalIkateti vAcyam- yato yadi zuktikAjJAne svena rUpeNa zuktikA pratibhAti rajatAderbhinnakAlAvabhAsinaH kimiti 10 vaitathyaM bhavet, sarvasya vaitathyaprasakteH ? / athAnupalambho bAdhakaM pramANamucyate tadAtrApi vaktavyam- ekakAla: bhinnakAlo vA ? tatra ca bana jaayegaa| samAnaviSayaka eka jJAna samAnaviSayaka anya jJAna kA bAdhaka ho - kahIM dekhA nahIM gyaa| yadi bAdhakadarzana samakAlIna evaM bhinnaviSayaka hai taba to vaha sirpha apane viSaya ke prakAzana meM hI zaktiprayoga karane meM vyasta hogA, vaha becArA anyaviSayaka saMvedana kA upamardana kAhe ko karegA ? 15 apane viSaya ke prakAzana meM vyasta nIlajJAna pItadarzana kA upaghAta nahIM kara sktaa| [ bAdhaka jJAna kI bAdhakatA para do prazna ] darzana ke bAda pUrvadarzanagRhIta artha ko mithyArUpa se prasiddha karanevAlA koI bAdhaka prasiddha nahIM hai| kAraNa, kalpita bAdhaka ke prati do prazna haiM - 1-parvadarzanagahIta artha ko mithyA dikhAnevAlA darzana usa artha ko apanA viSaya karatA huA bAdhaka banegA yA 2-apanA viSaya na karatA huA 20 ? pahale pakSa meM, pUrvadarzanagRhIta artha jaba uttarakAlIna (kalpita bAdhakarUpa) darzana meM spaSTatayA bhAsita hotA hai taba to usa kI satyatA adhika nikhara AyegI, mithyAtva to pratikSipta ho gayA, to phira vaha uttaradarzana pUrvagRhIta artha ko 'asatya' kaise karAra degA ? dUsarA pakSa mAnA jAya to yahA~ sociye ki kalpita bAdhya (pUrva) darzana meM jisa artha kA pratibhAsa huA hai usa kA kalpita bAdhakajJAna meM pratibhAsa hI nahIM huA, jo sva meM pratibhAsita nahIM hai usa ko vaha jJAna mithyA kaise vidita yA 25 ghoSita karegA ? yadi kaheM ki - 'rajata ke badale jaba uttarakAlIna bAdhakajJAna meM viSayAntararUpa chIpa kA pratibhAsa hotA hai (pUrvagRhIta rajata kA nahIM) to phalita hotA hai ki pUrvagRhIta rajata jUThA hai|' - aisA nahIM kaha sakate kyoMki kalpita bAdhaka jJAna meM yadi chIpa apane svarUpa se bhAsita hotI hai to bhale bhAsita ho kintu itane mAtra se bhinnakAla meM (yAnI) pUrvakAla meM bhAsita rajata mithyA kaise ho gayA ? yadi rajata mithyA ho jAya to pUrvakAlIna sabhI darzanoM ke sabhI viSayoM kA mithyAtva 30 prasakta hogaa| [ anupalambha bAdhaka pramANa ho nahIM sakatA ] yadi bAhyArtha ke prati anupalambha ko bAdhaka kahA jAya to yahA~ do prazna hoMge - samAnakAlIna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 5 99 yadyekakAlaH so'siddha: svapratibhAsasamaye rajatasyAnupalambhA'yogAt / kAlAntarabhAvI rajatAnupalambhaH tadaiva tasyA'sattvam na pUrvakAlam / na ca bhAvikAle pUrvadarzanapratyastamayAt svadarzanakAlAvadherarthasyAbhAvaH, atiprsnggaat| tadevaM vizadadarzanAvabhAsi satyaM bahirarthasvarUpam yathA svasaMvitpratibhAsamAnaM vijJaptisvarUpam tathA ca taimirikadarzanAvabhAsIndudvayamiti svabhAvahetu:, asataH pratibhAsA'yogAt / athendudvayAderbahiH sattve kimiti zuddhadRzi na pratibhAsa: ? yatra hi bahirartho'sti tatra yogyadezAdita: 5 sakalasAmagrIprabhavasamastajanasaMvidi pratibhAsamAdhatte yathA nIlAdiH, na cendudvayaM narAntaravizadadRzi pratibhAti taddezavyavasthitapuruSAntarasaMvidi ekendumaNDalasya pratibhAsanAt / tato jJAnAkAra evendudvayam na bAhyam / asadetat- yato na bahirarthAH saMnidhimAtreNa jJAne pratibhAsamAdadhati kintu sAmagrIvazAt / anyathA atvA (ndhA) didRzi pratibhAsamAdadhyuH / atha locanAdyabhAvAt nAndhAdidRzi tatpratibhAsaH, nanvevaM timi - rAdisAmagryabhAvAt zuddhadRzi himakaradvayAderapratibhAsamAnasva (tva)m / 10 anupalambha yA bhinnakAlIna ? vahA~ yadi samAnakAlIna anupalambha ko bAdhaka darzAyA jAya to vaha asiddha hai kyoMki rajatAdiarthapratibhAsa-kAla meM rajatAdi kA upalambha hI hotA hai na ki anupalambha | yadi bhinnakAlIna arthAt anyakAla bhAvI rajatAdi kA anupalambha bAdhaka mAnA jAya to vaisA anupalambha apane kAla meM hI rajata kA asattva siddha karegA, pUrvakAlIna rajata ke astitva ko bAdha nahIM kara sktaa| yadi bhAvi (uttara) kAla meM pUrvadarzana lupta ho jAtA hai to usa se apane pUrva darzanakAlakhaMDa 15 meM artha kA abhAva siddha nahIM ho sakatA, kyoMki taba to pUrva pUrva sabhI darzanoM ke viSayoM ko tattad darzanakAla meM asat mAnane kA aniSTa prasaGga AyegA / aba yaha anumAnaprayoga sarala hai spaSTadarzana meM pratibhAsamAna hone se bAhyArthasvarUpa satya hai, udA0 apane saMvedana meM bhAsamAna vijJAnasvarUpa / yahA~ taimirikadarzana meM pratibhAsamAna hone se candrayugala bhI satya siddha hotA isa prayoga meM pratibhAsamAnatva bAhyArtha kA svabhAva hI hai jo hetutayA prayukta hai| asat padArtha kabhI pratibhAsamAna nahIM hotA / 20 prazna :- candrayugala jo timirarogI ko bhAsatA hai vaha yadi satya hai to zuddhadRSTivAle ko kyoM nahIM bhAsatA ? vizeSa :- jahA~ bAhyArtha satya hotA hai vahA~ yogyadezAdi avasthAna ityAdi sampUrNa sAmagrI bala se nipajanevAle janasAdhAraNa ke saMvedana meM vaha niyamataH bhAsita hotA hai jaise nIlAdi / timirarogI ke alAvA anya manuSyoM ke zuddha darzana meM candrayugala kahA~ bhAsatA hai ? usa deza meM rahe hue anya mAnavoM ko to eka hI candramaMDala dikhatA hai| phalita hotA hai ki candrayugala sirpha jJAnAkAra ke alAvA 25 aura kucha bAhyArtharUpa nahIM hai / [ zuddhadarzana meM candrayugala na bhAsane kA kAraNa ] uttara :- jJAnAkAravAdI kA yaha kathana galata hai / kAraNa, saMnidhAnamAtra se bAhyArtha, jJAna meM svapratibhAsa AdhAna kara de aisA nahIM hai, kintu sAmagrI ke bala se jarUra karate haiM / vinA sAmagrI kara de to andhapuruSa ke jJAna meM bhI pratibhAsAdhAna kara deNge| yadi kaheM ki netrAdi na hone se andhapuruSa 30 ke jJAna meM artha pratibhAsa nahIM hotA to prastuta meM bhI jAna lo ki timirarogAdi sAmagrIviraha kAraNa se zuddhadRSTivAle jJAna meM candrayugala ( tathA rajata) Adi kA pratibhAsa nahIM hotA / Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only - . Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 na ca svasAmagrIvazAt kSapAkarayugalaM saMvidi bhAsamAnaM jJAnasvarUpameva, bahirgrAhyAkAratayA pratibhAsamAnasya indudvayasyAntargrAhakAkAratayA'pratibhAsanAt, jJAnarUpatvA'yogAt, tadrUpatve vA grAhakAkAratayA pratibhAsamAnajJAnasyApi tathA'pratibhAsamAnasyArtharUpatAprasaGgaH / tatra ( na ) bahirgrAhyAkAratayA pratibhAsamAnasyendudvayAdervijJaptirUpatA / parizuddhavizadadRgavaseyasya tu stambhAdeH sutarAM jJAnarUpatAnupapattiH / tanna adhyakSa 5 bahirarthAvabhAsi tadabhAvaM gamayati / na cAdhyakSamabhAvagrAhi, tasya tucchatayA tadviSayatvA'yogAt / na ca vastutvAdasadaMzaH pratyakSagrAhyaH indriyasambandhAbhAvena tasyApi pratyakSatvA'yogAt, tadasambandhastu yogyatA'bhAvAt indriysy| uktaM ca (zlo0 vA0 abhAva0 zlo018) 'na tAvadindriyeNaiSA nAstItyutpAdyate matiH / bhAvAMzenaiva saMyoge yogyatvAdindriyasya hi / / " tannobhayarUpo'pyarthAbhAvo'dhyakSavedyaH / nApyanumAnaM bAhyAbhAvamAvedayati, pratyakSAbhAve tasyA'yogAt / na ca pratyakSavirodhe'numAnasya prAmANyaM 10 sambhavati 'pratyakSanirAkRto na pakSa:' [ ] iti vacanAt / na ca bAhyArthAvedakasyAdhyakSasya bhrAntatvAd na [ candrayugala sirpha jJAnAkAra hone kA kathana galata ] apanI timirAdisAmagrI ke bala se saMvedana meM bhAsamAna candrayugala mAtra jJAnasvarUpa nahIM hai / candrayugala vahA~ bAhyaviSayAkAra rUpa se bhAsita hotA hai, antaraMgaviSayAkArarUpa se bhAsita hotA nahIM, ataH vaha jJAnasvarUpa nahIM hai / antaraMgarUpa se na bhAsane para bhI yadi usa ko jJAnasvarUpa mAneMge 15 to antaraMgasvarUpa bhAsanevAle grAhakAkAra se hI anubhavagocara jJAna bahiraMgasvarUpa na bhAsane para bhI bAhyArthAkAra mAnane kA aniSTa hogaa| sArAMza, jaba bahiraMga viSayAkAra svarUpa se bhAsanevAlA candrayugala bhI vijJAnarUpa nahIM hai, to vizuddha spaSTa dRSTi meM bhAsanevAle stambhAdi meM to sutarAM vijJAnarUpatA kA vyavaccheda ho jAtA hai / 100 pahale jo kahA thA ( 96- 3) abhAva pratyakSagocara nahIM hotA vaha aba nizcita ho jAtA 20 hai ki pratyakSa bAhyArthAvabhAsa hotA hai kintu usake abhAva ko viSaya nahIM kara sktaa| bAta bhI saca hai ki pratyakSa abhAvagrAhaka nahIM hotA kyoMki abhAva tuccha ( niHsAra) hone se pratyakSaviSayatA yAnI pratyakSa kI pahu~ca vahA~ nahIM hotii| yadi kaheM ki 'abhAva tuccha nahIM hai, vastu kA hI eka nakArAtmaka aMza hai ataH pratyakSa se grAhya hogA' to yaha zakya nahIM kyoMki nakArAMza ke sAtha indriyasamparka zakya na hone se cAhe use vastu aMza mAnA jAya phira bhI usa kA pratyakSa nahIM ho sakatA / indriyasamparka 25 na hone kA kAraNa indriya kI asadaMza ke sAtha sambandha lagAne kI yogyatA ( = zakti) hI nahIM hai| zlokavArttika (abhAva0 zlo018 ) meM kahA hai - 'nahIM hai' aisI yaha buddhi indriya se to utpanna nahIM hotI / kAraNa, bhAvAMza ke sAtha saMyoga karane meM hI indriya kI yogyatA hotI hai / niSkarSa, cAhe asat ho yA vastu-aMza ho kisI bhI prakAra kA arthAbhAva pratyakSagocara nahIM hai yaha siddha hotA hai / [ anumAna se bhI bAhyAbhAvasiddhi du:zakya ] - Jain Educationa International - - 30 pratyakSa taraha anumAna bhI bAhyAbhAva ko Avedita nahIM kara sakatA, kyoMki pratyakSa ke viraha meM anumAna bhI yojana kara nahIM sktaa| jisa viSaya meM (arthAbhAva ke prati ) pratyakSa kA virodha ho usa viSaya meM anumAna pramANa sambhava nahIM, kyoMki 'anumAna ke liye pakSa cAhiye aura vaha bhI pratyakSa For Personal and Private Use Only -- Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 101 tenA'numAnabAdheti vaktavyam- itaretarAzrayaprasakteH / tathAhi- arthAbhAve siddhe tadgrAhi adhyakSa bhrAntaM siddhyet - anyathA kathamavitathArthagrAhiNo bhrAntatA- bhrAntatve ca tasya siddhe arthAbhAvAnumAnasye(sya)na tena bAdhyate(ti) vyaktamitaretarAzrayatvam / na ca tad adhyakSameva na bhavati anumAnena bAdhanAditi vaktavyam, anumAnepyasya paryanuyogasya smaantvaat| [??tathAhi- bAhyAbhAvagrAhyasya bhrAntatvAt tenAnumAnabAdheti vaktavyam itaretarAzrayadoSaprasakteH / tathAhi- arthAbhAve siddhe balAdanumAna(?na) pramANamiti darzanAbhAvepyarthAbhAva- 5 siddhiH tatpratibandhasiddheH adhyakSamiti tattvAt anyathA anavasthApatteriti nAnumAnavedyopyarthAbhAvaH ??] / ___ api ca, tadanumAnaM kiM kAryaliGgaprabhavam svabhAvahetusamutthaM vA, utAnupalabdhiprasUtam ? iti vikalpatrayam / na tAvat prathama-dvitIyapakSI kArya-svabhAvahetvorvidhisAdhakatvAbhyupagamAt 'atre(?tra) dvo(?dvau) vastusAdhanau'(nyA0bi02-19) idhi(?ti) vacanAt / nApi anupalabdhiprasUtamiti pakSaH anupalabdherasiddha(tvA)t, bahirarthasya pratibhAsanAt / upalabhyAnupalabdhisvA(?stva)bhAva(?)sAdhanI, sA ca niyatadeza-kAlamevArthAbhAvaM gamayati na 10 se anirAkRta honA cAhiye' yaha Aptavacana hai| aisA nahIM kahanA ki bAhyArthapradarzaka pratyakSa bhrAnta hone ke kAraNa usa bhrAnta pratyakSa se anumAna ko bAdhA nahIM pahu~ca sakatI, kyoMki taba anyonyAzraya doSa lgegaa| spaSTa hai ki bAhyArthAbhAva siddha hone para bAhyArtha kA grAhaka pratyakSa bhrAnta siddha hogA, hA~ arthAbhAva asiddha hotA taba to bAhya arthagrAhi pratyakSa bhrAnta kaise hotA ? tathA pratyakSa bhrAnta siddha hogA tabhI arthAbhAvAnumAna ko usa se bAdha pahu~catA nahIM api tu nirbAdha apane sAdhya arthAbhAva 15 ko siddha krtaa| yadi kaheM ki - arthAbhAvasAdhaka anumAna kA bAdha hone se bAhyArthagrAhi pratyakSa pramANa hI nahIM ho sakatA - to yaha ThIka nahIM, anumAna ke liye bhI vaisA prazna hogA ki bAhyArthasAdhaka pratyakSa kA bAdha hone se arthAbhAvagrAhi anumAna pramANa kaise ho sakegA ? (sUcanA - yahA~ kauMsa meM rahI huI paMktiyA~ azuddha hone se usa kA vivecana karanA duHzakya hai| kucha bhAvArtha aisA nikAla sakate haiM ki - bAhyAbhAvagrAhi anumAna bhrAnta hone se bAhyArthagrAhi pratyakSa ko anumAnabAdhA nahIM hogii| 20 aisA kaheMge to anyonyAzraya doSa hogA - kaise yaha dekhiye.... anavasthA doSa hone se anumAnagrAhya bAhyAbhAva nahIM ho sktaa|) [ anumAna se arthAbhAvasiddhi azakya ] aura bhI prazna yahA~ khaDe haiM - arthAbhAvagrAhi anumAna yadi hogA to kAryaliGga se hogA - svabhAvaheta se hogA yA anupalabdhijanita hogA ? pahalA yA dUsarA vikalpa to Apa (bauddha) ko bhI 25 svIkArya nahIM hai kyoMki Apa to kArya-svabhAva hetu ko vidhisAdhaka hI mAnate haiM jaise ki Apa ke dharmakIrti vidvAna ne kahA hai (nyA0bi0 2-19 meM) ki 'yahA~ pahale do (hetu) vastu (= bhAva) ke sAdhaka haiN'| tIsarA pakSa :- anupalabdhivAlA bhI niSphala hai kyoMki (artha kI) anupalabdhi hI asiddha hai. spaSTatayA jJAna meM bAhyArtha bhAsita hotA hai| smaraNa meM rahe ki yattata anupalabdhi abhAvasAdhaka nahIM hotI kintu upalabdhiyogya vastu kI anupalabdhi abhAvasAdhaka hotI hai| vaha bhI sarvadeza-sarvakAla 30 meM abhAva kI sthApanA kara nahIM sakatI kintu kisI niyatadeza - niyatakAla meM hI abhAva siddha .. atra dvau vastusAdhanau ekaH pratiSedhahetuH / / 19 / / nyAyabindupra0 iti puurvmudrite| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 sarvatra sarvadeti na tato'pi sarvathA abhAvasiddhiH / athApi syAt nArthAbhAvadvAreNa vijJAnamAtraM sAdhyate api tvartha-saMvidossahopalambhaniyamAdabhedaH candradvayAdivaditi vi(dhi)mukhenaiva sAdhyate iti na pUrvokto dossH| - asadetat, abhedasya pratyakSeNa bAdhanAt / yataH puraHsthasphuTavapurnIlAdi pratibhAti hRdi rUpagrAhakAkAraM bibhrANA saMviccakAstIti kuto dhvAnta (kuto'rtha-tat)saMvidorabheda: sAdhayituM zakya: zabde'zrAvaNa(tva)vat pakSasya pratyakSeNa nirAkRteH ? na vA'bhede'pi pratyakSaM bhedAdhigantrupalabdhamindudvayAdivat iti na teva(?na) bAdhA / yato dvicandrAdau bAdhAdarzanAt tasya bhrAntatvamastu stambhAdau tvarthakriyAkArirUpopalabdhi(bdheH) tadabhAvAsta(?tsa)tyatA tato nIla-buddhyorbheda ev| asiddhazcAyaM hetu: mImAMsakamatena vijJAnavyatirekeNa bAhyArthasyaivopalambhAt pratyakSArthavyatiriktasya tadA kara sakatI hai| ataH vijJAnavAdI jo sarva deza-kAla ko le kara artha ke abhAva kI anumAna (anupalabdhi) 10 se siddhi karanA cAhate haiM vaha zakya nahIM hai| sArAMza, bhAvabAdhaka koI pramANa na hone se arthAbhAvasiddhi ke dvArA vijJAnamAtra kI siddhi kI AzA vyartha hai| [ sahopalambhahetuka abhedAnumAna meM bAdha-asiddhi doSa ] vi0vAdI :- hama sirpha arthAbhAva ke AdhAra para hI vijJAnamAtra kI siddhi nahIM cAhate, (yahA~ pratyakSa se abhAva graha ho na ho isa carcA kA anta nahIM hai) kintu do candra kI upalabdhi kI taraha 15 sahopalambha ke AdhAra para (yAnI artha aura saMvedana kA pRthak pRthak upalambha nahIM hotA, jaba bhI arthopalambha hotA hai taba vijJAna ke sAtha hI hotA hai - sahopalambhaniyamAdabhedo nIla-taddhiyaH) nIla artha aura usa ke saMvedana kA vidhimukha se yAnI hakArAtmakarUpa se (na ki abhAvarUpa yA niSedharUpa se) siddhi karate haiM - isa meM to koI doSa nahIM hai| ___arthavAdI :- yaha galata hai| una donoM kA abheda to pratyakSa se bAdhita hai, kaise siddha kareMge ? 20 suniye - bAhya deza meM apane saMmukha hI nIlAdi piNDa kA sphuTa bhAsana hotA hai, dUsarI ora rUpAdigrAhakAkAra ko dhAraNa karatA huA saMvedana apane bhItara meM bhAsita hotA hai - to yahA~ artha aura usa ke vijJAna meM abheda kI siddhi kaise kara sakate hai ? jaise zabda meM azrAvaNatvasiddhi kA upakrama karane jAya to zabda rUpa pakSa zrAvaNa (pratyakSa) hone ke kAraNa pratyakSataH bAdhita ho jAtA hai vaisA yahA~ samajha lo| vijJAnavAdI :- Apa pratyakSabAdha kI bAta karate haiM to jAna lo jaise candra kA sva meM abheda ke rahate hue bhI pratyakSa se candrayugala meM (dvitva yAnI) bheda kI upalabdhi hotI hai to aise, pratyakSa se hamAre sahopalambhahetuka abhedAnumAna meM bAdhA kaise hogI ? arthavAdI :- aisA kathana yogya nhiiN| kAraNa, mAna liyA ki candrayugala ke bAre meM bAdha-upalambha ke kAraNa vaha pratyakSa bhrAnta hogA, kintu stambhAdi pratyakSa meM bAdha to hai nahIM, uparAMta vahA~ bhAravahanAdi 30 arthakriyAkArI rUpa bhI upalabdha hotA hai ataH vaha satya hI hai, usa se siddha hotA hai ki nIla aura nIlavijJAna kA bheda hai| dUsarA doSa hai hetu-asiddhi, mImAMsaka ke mata meM vijJAna pratyakSagocara nahIM hai jJAtatAliMgaka anumAna-gocara hai| ataH usa ke sAmane vijJAna ke vinA bhI kevala nIlAdi bAhyArtha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 103 jnyaansyaanuplkssnnaat| na cAntaHsukhAjJA(?dyA)kArajJAnopalambhAt siddho hetuH iti vaktavyam, sukhAderbAhya(?)saMvedanaM prati vyaapaaraa'sNvednaat| na hi sukhAdayaH svarUpanimagnatayA pratibhAsamAnAstadaivArthagrAhitayA prtiiynte| na ca samakAlapratibhAsanAt vyApAramantareNApi nIlAdigrAhakAH, teSAmapi tadgrAhakatApatteH / yadi ca nIlA(dI)nAM sukhAdikaM grAhakaM tathA sati tadabhAve nIlAdInAM grahaNaM na syAt / na hi yad yadgrAhyaM tat tadabhAve 5 pratibhAti cakSurabhAva iva rUpam, cakSuHsamavadhAne ca sukhAbhAvepi nIlamAbhAti [?? nApi tasya tadgrAhakam / yadi ca sukhAdirUpaiva saMvid nAnyA evaM sati sukhAdyabhAvepi nIlAdikasya sphuTatayA pratibhAsAt tadA mAnasasya ca sukhAdernIlAvabhAsA(bhA)vepyavabhAsanatvA'siddho nIlAdInAM grahaNaM na syAt nahi yad yadagrAhya tat tadabhA(va)ddhiyoH sahopalambhaniyama: niyatakAdAcitkasahopalambhato (ta)yoniyamo yuktaH, nIlapItayorapi kA upalambha hone se sahopalambha hetu asiddha hai, usa ke mata meM bAhyArtha ke sivA pratyakSa meM jJAna 10 kA vedana hotA nahIM hai| [ sahopalambhaniyama hetu kI siddhi ke prayAsa kA nirasana ] vijJAnavAdI :- nIlAdi ko dekha kara bhItarI sukha-duHkhAdi AkAra jJAna kA bAhyArtha saMkalitarUpa se upalambha hotA hai isa se hI nIlAdi sukha-jJAna kA abhedasAdhaka sahopalambha hetu siddha hotA hai| arthavAdI :- aisA nahIM hai, sukha yA sukhAkAra jJAna bAhyArtha saMvedana ke liye vyApta nahIM hote| 15 sukhAdi to apane svarUpa meM magna hote hue bhAsita hote haiM, bAhyArthagrAhakarUpa se ve kabhI pratIta nahIM hote| vijJAnavAdI :- vinA vyApAra bhI nIla aura jJAna samAnakAla meM bhAsate hone se saMvedanoM ko nIlAdigrAhaka mAnanA hogaa| arthavAdI :- hama bhI kaheMge ki vinA vyApAra bhI nIlAdi bAhya padArtha apane sukhAdirUpa saMvedanoM 20 ke grAhaka baneMge cU~ki samakAla meM bhAsita hote haiN| yadi Apa sukhAdi ko (sukhAbhinnasaMvedana ko) nIlAdi ke grAhaka mAneMge to yaha vipadA hogI ki sukhAdi ke viraha meM kabhI bhI nIlAdi kA grahaNa nahIM hogaa| niyama dekhiye - jo jisa se grAhya banatA hai vaha usa ke abhAva meM gRhIta nahIM hotA jaise netra ke viraha meM ruup| dUsarI ora hakIkata hai ki sukha ke viraha meM bhI netrasaMnidhAna meM nIla kA bhAna hotA hai| [yahA~ kauMsa meM rahA huA pATha azuddha hai, yadyapi azuddha pATha kA vivecana azakya 25 hai, phira bhI zuddha pATha kI kalpanA kara ke saMbhavita bhAvArtha likhane kA prayAsa hai - vAstava meM to sukhAdi nIlAdi kA grAhaka hI nahIM hai, vijJAna yadi sukhAdirUpa hI hotA, bhinna nahIM - to aisA mAnane para sukhAdi ke viraha meM nIlAdi kA sphuTarUpa se pratibhAsa hotA hai vaha nahIM hotaa| tathA nIlAdi avabhAsa na hone para bhI mAnasika sukhAdi avabhAsa hotA hai vaha asiddha ho jAne se nIlAdi kA grahaNa nahIM hogaa| jo jisa se agrAhya hotA hai vaha usa ke vinA bhI bhAsita hotA hai ataH 30 nIla aura vijJAna kA sahopalambhaniyama nahIM rhaa| aniyata evaM kAdAcitka sahopalambha ke AdhAra para abheda kA niyama yuktiyukta nhiiN| anyathA, kadAcita nIla-pIta ubhaya kA sahopalambha hone para una kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa- kANDa - 1 tathAbhAvaprasaGgAt tataH sukhAdirUpA na buddhi: ? ? ] nApi nIlopalambhakAle pratibhAti kevalasya nIlasyaiva tadA pratibhAsAt (pazcAt ) tvarthapratyakSatA'nyathAnupapattyA gamyate / anye tu manyante - pazcAdapi pratyakSata eva buddhiH pratIyate na punaH sA sarvadA parokSA ityasiddha eva sahopalambhaniyamaH krameNa nIlataddhiyoH pratibhAsAt / atha nIlapratibhAsakAle tadbuddhiH pratyakSA bhavet 5 tathApi sahopalambhazca bhavet bhedazceti nAtra virodha:, tathApi ( ? hi ) - rUpAlokayorbhinnayorapi sahopalambhAta kathaM sahopalambhaniyamasya bhedena saha virodhasiddhi: ? na ca kArya-kAraNabhAvapratibandhato grAhyalakSaNatvAcca rUpAlokayorbhedepi sahopalambha:, nIla-taddhiyorapi pratibandhAdeva sahopalambhasambhavAt / na ca tayostulyakAlatvAt pratibandha eva na sambhavatIti vAcyam ekasAmagryadhInatAlakSaNasya pratibandhasya pratyakSanIlatadbuddhyoH sambhavAt / tataH sahopalambhe'pi nAbhedo bhavet / na cA'bhedena vyAptaH sahopalambha: siddha: yena tatastatsiddhiH syAt / 10 bhI abheda prasakta hogaa| phalitArtha buddhi bhI sukhAdirUpa nahIM (bhale sukhAdiviSayaka ho / ] tathA lopalabdhikAla meM mImAMsaka matAnusAra buddhi bhAsita nahIM hotI, usa vakta sirpha nIla kA hI pratibhAsa hotA hai, bAda meM arthapratyakSatA (jJAtatA) kI anyathA anupapatti se buddhi kI AnumAnika pratIti hotI hai / [ buddhi pratyakSa hai, sahopalambha ke sAtha bheda sattA naiyAyika ] bAda meM bhI pratyakSa se hI buddhi bhAsita hotI hai (na 15 ki jJAtatA liMgaka anumiti se, kintu anuvyavasAyAtmaka pratyakSa se bhAsita hotI hai ) / buddhi mImAMsaka kI taraha sadA ke liye parokSa hotI hai aisA nahIM hai ataH artha evaM buddhi kA sahopalambha niyama yahA~ khaNDita ho jAtA hai| pahale vyavasAya se nIlAdi, bAda meM anuvyavasAya pratyakSa se buddhi isa taraha kramazaH una kA avabhAsa hotA hai / kadAcit mAna le ki ( svaprakAzavAdImatAnusAra) buddhi nIlapratibhAsakAla meM pratyakSa bhAsatI hai, tathApi yAnI sahopalambha ke rahate hue bhI bheda ho sakatA 20 hai nIla evaM buddhi kA isa meM koI virodha nhiiN| kaise yaha dekhiye rUpa aura Aloka kA netra dUsare loga ( naiyAyikAdi) kahate haiN| - dvArA eka sAtha upalambha hotA hai kintu ve donoM bhinna hai, to sahopalambhaniyama ke sAtha bheda kA virodha kaise siddha hogA ? agara kahA jAya ki (eka) AlokakAraNa hai, rUpadarzana kArya hai isa prakAra yahA~ kAraNa-kAryabhAva sambandha hai tathA (do) donoM hI grAhyasvarUpa hai, ataH vahA~ sahopalambha hone para bhI bheda ghaTatA hai aho ! taba to yahA~ bhI nIla evaM usa kI buddhi meM kAraNa-kArya sambandha hai, donoM 25 hI grAhya hai, to sahopalambha ho sakatA hai aura bheda bhI / [ pratibandhamUlakabheda donoM ora samAna ] yadi kaheM ki 'nIla aura nIlabuddhi donoM samakAlIna hone se kAryakAraNa bhAva sambandha hI nahIM hai' to yaha kathana niSedhapAtra hai kyoMki samAnakAlIna mAnane para bhI ekasAmagrIjanyatvasvarUpa sambandha to donoM meM maujUda rahegA pratyakSa nIla evaM nIlabuddhi donoM meN| taba yahA~ sahopalambha hone 30 para bhI abheda siddha nahIM hogA / jahA~ jahA~ sahopalambha hai vahA~ vahA~ abheda hai aisI vyApti nahIM hai jisase ki abheda kI siddhi sahopalambha se ho sake / yadi kahA jAya 'candrayugala meM abheda to yaha asAra ke sAtha sahopalambha dikhatA hai, isa AdhAra para anya sthAnoM meM bhI abheda mAneMge' 104 - Jain Educationa International -- - For Personal and Private Use Only - . Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 5 atha dvicandrAdAvabhede sahopalambhadarzanAdanyatrApi tato'bhedaH / naitat sAram dRSTAntamAtrAt sAdhyasiddherayogAt anyathA hetuvaiyarthyaprasakteH / na cA'bhedavyAptaH kazciddheturasti / na ca dRSTAnto'pi siddha: candradvayAderapi jJAnAd bhinnatvena pratipAditatvAt (100-2) / anaikAntikazcAyaM hetu:, sarvajJajJAnasya pRthagjanacittasya sahopalambhe'pi bhedAbhyupagamAt / na ca sarvajJajJAnasaMvedanaM vinApi pRthagjanacittasaMvedanasambhavAt na tatra sahopalambhaniyamaH iti vAcyam, yataH paradRzaM 5 vinApi tadgrAhyaM nIlAdi pRthag narAntarANyupalabhanta iti taddarzanAt tadapi bhinnamastu / api ca, saha ziSyeNa paNDitaH' iti 'saha' zabdo bheda evopalabdhaH tato heturviruddho bhavet sahabhAvavivakSAyAM bhedena vyaapttvaat| atha 'saha' zabdo naiva sahabhAvArthavRttiH kintu ekArthavRttiH, tataH 'ekopalambhAt' iti heturvivakSitaH, na cAsau viruddhaH / asadetat- ekopalambhasyA'siddhatvAt, tadasiddhatvaM ca niiltddhiyorbhedoplmbhaat| tathAhi - bahirgatatvena dezakAlAdibhinnatayA grAhyatayA nIlaM bhinnamAbhAti -antargatatvena 10 sukhAdirUpatayA grAhakarUpApannA buddhirAbhAtIti na tayorekopalambhaH siddhaH / hai kyoMki kevaladRSTAnta se sAdhyasiddhi yukta nahIM hai, kyoMki taba to sarvatra hetu nirarthaka siddha hogA / abheda ke sAtha vyApti dhAraNa karanevAlA koI hetu yahA~ nahIM hai / tathA dRSTAnta bhI asiddha hai kyoMki pahale yaha kaha diyA hai ( 100-16) ki candrayugalaAdi bhI jJAnabhinna hai / [ sahopalambha hetu meM anaikAntika yA viruddha yA asiddhi doSa ] abhedAnumAna ke liye prayukta sahopalambha hetu sAdhyadrohI bhI hai, sarvajJa ko apanA jJAna aura sAmAnyajana kA citta donoM kA ekasAtha hI upalambha hone kA niyama hai phira bhI una donoM meM bheda svIkRta hai / aisA nahIM kahanA ki 'kisI kisI ko sarvajJajJAnasaMvedana nahIM hai kintu sAmAnyajana ke citta kA saMvedana hotA hai yahA~ sahopalambhaniyama hetu nahIM hai abheda bhI nahIM hai to hetu asiddha kaise ?" kyoMki anya vyakti ke darzana yA saMvedana ke grahaNa ke binA bhI usa ke darzana kA grAhyaviSaya nIlAdi 20 anya sAmAnyajanoM ko upalabdha hotA hai yaha dikhatA hai ataH vahA~ bhI ( buddhi aura nIla meM ) bheda rahane do| aura eka bAta, 'saha' zabda kA artha sociye 'ziSya ke sAtha paMDita ghumatA hai' yahA~ paMDita aura ziSya ke bheda ke rahate hI 'saha' zabdaprayoga kiyA jAtA hai (abheda ho taba nahIM), ataH abheda se viruddha bheda kA sAdhaka hone se sahopalambha hetu viruddha ThaharA, kyoMki 'saha' zabdArtha jo sahabhAva hai usa kI to bheda ke sAtha vyApti hai / yadi kaheM ki 'saha' zabda sahabhAva artha meM vAcyatva 25 sambandha se vRtti nahIM hai, kintu 'eka artha' meM vRtti hai / aba sahopalambha zabda se ekopalambha to abhinna hI hotA hai / ' to yaha galata hai / prastuta meM nIla-nIlabuddhi sthala meM ekopalambha (yadyapi viruddha yA anaikAntika ho na ho) asiddha hai| asiddhi isa taraha :- nIla aura nIlabuddhi meM to bheda kA hI upalambha hai ( ekopalambha nahIM / ) spaSTatA :- nIla padArtha bAhyarUpa se, deza - kAlAdi bheda se bhinna evaM grAhyarUpa se bhAsita hotA hai, usa se viparIta :- nIlabuddhi AntarikasvarUpa se, sukhAdiAtmaka 30 tathA grAhakarUpa se vidita hotI hai / ataH una donoM kA ekopalambha siddha nahIM | Jain Educationa International - 105 - For Personal and Private Use Only 15 . Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 kiJca, ekasyaivopalambho jJAnasya barthasya vA ? yadi jJAnasyaiva tadA heturasiddhaH / na hi paraM prati jJAnasyaivopalabdhiH siddhA, arthsyaapyuplbdhH| na ca tasyAbhAvAt anupalabdhiH itaretarAzrayadoSAt / tathAhi- arthAbhAve siddha jJAnasyaivaikasyopalambhaH siddho bhavati tadupalambhasiddhau cArthAbhAva itItaretarA shrytvm| na caikasya jJAnasyopalambhaH eveti hetvartho yuktaH, niilaaderuplmbhaa'niraakrnnaat| evaM ca 5 kathamarthAbhAvasiddhiH ityanaikAntika eva hetuH| atha barthasyaivaikasyopalambhaH evamapi nArthAbhAvasiddhiH / na ca 'tathAsaMvedanAt' ityayamapi hetuH asiddhatvAt / tathAhi- yAdRgbhUtaM jJAne saMvedanaM (na) tAdRgarthe, svaprakAzarUpatvA(t) jJAnasya, itarasya ca tdvipryyaat| arthasya hi jJAnAdhInaH prakAzo jaDatvAt na tv(?sv)ym| tato yadi svaprakAzanaM tathAsaMvedanaM hetvarthaH tadA'siddha(?ddhiH) tdrthsy| atha saMvedanasAmAnyaM sva-parasaMvido hetuH / tasya pratibandho vAcyA, yataH sAdhAraNaM sat tadartha-jJAnayoH 10 jJAnAtmatAmeva saadhyti| athApi- 'saMvedana'zabdo hetu: sopi pratibandhAbhAvAdeva na sAdhyaM saadhyti| [ jJAnamAtra kA yA artha kA ekopalambha hetu sadoSa ] uparAMta, hetu jo hai 'eka kA upalambha' - isa meM eka kA yAnI kisa kA ?a jJAna kA yA aartha kA ? byadi jJAna kA - to heta asiddha hai| anya vAdI (arthavAdI) ke prati, upalambha sirpha jJAna kA hI nahIM hotA artha kA bhI hotA hai| yadi artha na hone se usa kA upalambha na hone kA 15 kahA jAya (asat batAyA jAya) to itaretarAzraya doSa prasakta hogaa| spaSTa hai - arthAbhAva siddha hotA tabhI akele jJAnamAtra kA upalambha (hetu) prasiddha banegA, tathA akele jJAnamAtra kA upalambha siddha hone para hI arthAbhAva siddha hogA - yaha anyonyAzraya hai| yadi ekopalambha hetu kA artha kiyA jAya 'eka jJAna kA upalambha hI' to yaha bhI ayukta hai kyoMki isa artha meM, artha kA yAnI nIlAdi kA vyavaccheda to nahIM huA (ataH usa kA bhI upalambha mAna lene para 'eka jJAna kA upalambha' aisA artha asaMgata 20 ho gayA / ) taba arthAbhAva kI siddhi kaise hogI ? isa prakAra ekopalambha hetu artha ke sAtha bhI raha jAne se anaikAntika doSa aayaa| yadi eko0 hetu kA artha kiyA jAya eka yAnI artha kA upalambha, taba to bAhyArtha kI sutarAM siddhi ho jAne se arthAbhAva kI siddhi to dUra raha gyii| [ abhedasAdhaka tathAsaMvedana hetu meM doSaprasaGga ] sahopalambha ke badale jJAna-artha ke abheda kI siddhi ke liye 'tathA saMvedana' hetu kiyA jAya to yahA~ 25 use asiddhi doSa lgegaa| spaSTatA :- tathAsaMvedana kA artha kyA hai ? jJAna kA jaisA saMvedana hotA hai vaisA hI artha kA ? to yaha galata hai kyoMki jJAna kA saMvedana svaprakAzarUpa se hotA hai jaba ki artha kA saMvedana paraprakAzyarUpa se hotA hai| artha kA prakAzana svataH nahIM kintu jJAnAdhIna hotA hai kyoMki vaha jaDa hai| taba yadi tathAsaMvedana hetu kA matalaba 'svaprakAzana' aisA ho to aisA artha (artha pakSa meM) asiddha hai| [ sAdhAraNa saMvedanarUpa hetu meM doSaparamparA ] 30 vijJAnavAdI kaheM ki sva-parasaMvedana (vizeSa nahIM kintu) sAdhAraNa saMvedanasAmAnya ko hetu kreNge| __to - yahA~ kauna sA vyAptisambandha hai yaha dikhAo jisa se ki vaha sAdhAraNa hote hue artha aura jJAna kI jJAnAtmakatA siddha kara ske| kadAcit 'saMvedana' zabda mAtra ko hI hetu kiyA jAya, kintu Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 kiJca, tadA(thA)saMvedanaM nIlAdInAmabhAvasAdhanatvenopanyasyate uta jJAnAtmakatAprasAdhakatvena ? yadyAdyaH pakSaH sa na yuktaH hetoviruddhatvaprasakteH, upalabdheH sattayA vyaapttvaat| na hyasadupalabhyate tathAbhyupagame vA jnyptaavpysttvprsktiH| na cA'sato'nupalambhe dvicandrAderanupalabdhiprasaktiH, tasyApi sattAyogitvapratipAdanAt / yadi vA saMvedanaM sati jJAne'sati ca candradvaye uplbdhmitynaikaantikmstu| atha jJAnAtmakatA tathAsaMvedanAt sAdhyate, tatrApi vaktavyam- kiM jJAnAtmakatvena nIlAdeH saMvedanam uta vyatiriktatayA ? prathamapakSe 5 jJAnAtmakaM saMvedanaM nIlAderhetuH sa cAdhyakSasiddho'bhyupagantavyaH iti nAparaM sAdhyamasti yadarthaM hetuH syAt / dvitIyapakSe'pi heturviruddhaH bhinnarUpaM hi saMvedanaM bhedameva sAdhayati naikatvam anyathA bhedoprtiprskteH| tadayamapi hetuH na yuktH| iti na kutazcit vijnyptimaatrsiddhiH| (pUrvapakSa samApta) [vijJAnavAdiyogAcAramatena vijJaptimAtratAsiddhi :- uttarapakSaH ] atra pratividadhati :- yat tAvaduktam (96-3) - 'kathaM pratyakSapratItavapuSAM nIlAdInAmabhAvaH sAdhayituM 10 vyAptisambandha ke viraha meM vaha bhI sAdhyasiddhi ke liye sakSama nhiiN| uparAMta, pahale jo tathAsaMvedana ko hetu kahA hai vaha kyA hai ? nIlAdi ke abhAva kI siddhi ke liye heturUpa se usa ko peza kiyA hai yA jJAnAtmakatAprasAdhaka ke rUpa meM ? pahalA pakSa yukta nahIM, kyoMki hetu meM virodha doSa hai| tathAsaMvedana to nIlAbhAva ke badale nIlAdi ko hI siddha karate haiM, kyoMki nIlAdi kI upalabdhi hotI hai| hamezA vastu kI upalabdhi vastu kI sattA se vyApta hotI hai, asat kI kabhI upalabdhi nahIM hotii| yadi asata kI upalabdhi hotI ho to vijJAna kI upalabdhi hotI hai isa liye vijJAna ko bhI asat mAnanA hogaa| yadi kaheM ki - 'asata kA upalambha nahIM mAneMge to asata candrayugala kI upalabdhi nahIM ho pAyegI' - to suna lo ki hamane to pahale usameM bhI sattAyoga kA samarthana kara dikhAyA hai| athavA saMvedana hetu meM anaikAntika doSa kA svIkAra kara lo kyoMki saMvedana to aba Apa ke mata se jJAnAdi sat aura candrayugala asat donoM kA samAnarUpa se hotA hai, taba sirpha arthAbhAva yA jJAnAtmakatA kI siddhi 20 kaise kareMge ? dUsarA vikalpa :- tathA saMvedana hetu se jJAnAtmakatA kI siddhi kareMge - to yahA~ prazna hogA ki nIlAdi kA jJAnAtmakatArUpa se saMvedana (hetu) mAneMge yA nIlAdibhinnarUpa se mAneMge ? prathama pakSa meM jJAnAtmaka saMvedana hI hetu hai jo pratyakSasiddha hai aura jJAnAtmakatA se anya koI sAdhya nahIM hai jisa ke liye hetuprayoga kI jarUra bce| dvitIya pakSa meM, hetu meM virodha doSa AyegA - nIlAdi kA bhinnarUpa se saMvedana yaha hetu abhinnarUpatA sAdhya ko kaise siddha karegA ? bheda ko hI siddha kara 25 sakatA hai ekatva ko nahIM, anyathA bhinnarUpa se saMvedana sarvatra ekatva ko hI siddha karatA rahegA taba bhedavArtA kA hI lopa ho jaayegaa| sArAMza, tathAsaMvedana yA saMvedanasAmAnya koI bhI hetu nirdoSa nahIM hai to vijJAnamAtra kI siddhi kaise hogI ? (vijJAnavAda ke viruddha pUrvapakSa smaapt)| [bAhyArthavAdI ke sAmane vijJAnavAdI kA uttarapakSa ] bAhyArthavAdIneM apanA pakSa prastuta kiyA, aba usa ke prati vijJAnavAdI vistAra se pratyuttara karate 30 bAhyArthavAdIne jo yaha kahA thA (96-17) - pratyakSadRSTa piNDAtmaka nIlAdi bAhyArtha kA abhAva Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 zakyate' iti tatra pratyakSeNA'rthaparicchedA'sambhavAt kathaM nIlAdInAM pratyakSaparicchedyatA ? tathAhi- pratyakSamartha AtulyakAlaM vA prakAzayati, BbhinnakAlaM vA ? tulyakAlamapi pratyakSaM A2parokSaM vA ? yadi pratyakSa jJAnamarthAtmAnaM tulyakAlamavabhAsayati tathA sati yadaiva jJAnamavabhAsate'dhyakSatayA tadaiva nIlAdisvarUpamapi parisphuTamAbhAti svarUpaniSThayordvayorapi pratibhAsanAt kathaM grAhya-grAhakabhAvaH ? tathAhi- jJAnaM nIlAkAraviviktaM 5 svarUpanimagnaM hRdi sandhIyate arthastu tadrUpaparihAre(Na) bahiH sphuTavapuH prtibhaati| na ca darzanapratibhAsakAle nIlaM svarUpaniSThaM pratibhAtIti tadgrAhyaM yuktam, jJAnasyApi nIlAvabhAsakAle pratibhAsanAt tadgrAhyatApatteH / na ca darzanaM bahirarthasaMvidaM prati grahaNakriyAmuparacayatIti tad grAhakam nIlaM tu tatpratibaddhaprakAzatayA grAhyamiti vaktavyama. nIla-darzanavyatiriktAyA grahaNakriyAyA abhAvAta, yato na tathAbhatatadadvayavyatiriktA grahaNakriyA prtibhaati| na ca tAmantareNa kartR-karmate nIla-bodhayoryukte atiprasaGgAt / 10 bhavatu vA tadvyatiriktA'parA kriyA, tathApi parokSAyAM tasyAM nIlAdeH karmasam(?tvaM) bandhotasya kaise siddha ho sakatA hai ? - yahA~ vijJAnavAdI pUchate haiM - jaba pratyakSa se arthabodha kA sambhava hI nahIM taba bAhyArtha kA pratyakSabodha kaise ho sakatA hai ? spaSTa suno ! pratyakSa apane samAnakAla meM arthaprakAzana karegA yA BbhinnakAla meM ? samAnakAla meM bhI A1pratyakSajJAna hI arthaprakAzana karegA yA A2parokSa jJAna bhI ? A1agara pratyakSajJAna samAnakAla meM arthabhAsana karegA to usa sthiti meM jaba 15 hI jJAna bhAsita hotA hai tabhI nIlAdi (usa jJAna kA hI) svarUpa spaSTa bhAsita hotA hai, isa prakAra apane apane pRthak svarUpa meM lIna aura bhAsamAna donoM meM grAhya-grAhaka bhAva kaise mela khAyegA ? spaSTa samajho - nIlAkAravinirmukta sirpha apane saMvedana meM masta jJAna bhItara meM saMvedita hotA hai, artha to AntarasvarUpa se mukta sirpha bAhyapiNDAkAra sphuTa pratIta hotA hai| aisA kahanA ki - 'darzanapratibhAsa samAnakAla meM nIla bhI apane svarUpa meM avasthita prakAra se bhAsita hotA hai - isa liye vaha grAhya 20 bana gayA' - ucita nahIM, kyoMki nIlapratibhAsakAla meM jJAna bhI svarUpataH bhAsita hotA hai to jJAna bhI grAhya bana jaayegaa| yadi kaheM ki - 'grahaNa kriyA karane vAlA grAhaka banatA hai aura gRhIta hone vAlA grAhya banatA hai, prastuta meM darzana bAhyArtha saMvedana ke liye grahaNakriyAkAraka hone se grAhaka kahA jAtA hai aura nIla padArtha kA prakAzana darzana ko adhIna hone se vaha grAhya kahA jAtA hai' - yaha kathana ayukta hai kyoMki nIla se bhinna svatantra koI grahaNa kriyA hai nahIM jisa ke avalamba se eka grAhaka aura dUsarA grAhya aisA vibhAga kiyA jA ske| svarUpAvasthita darzana evaM nIla se vibhinna kisI 'grahaNakriyA' kA anubhava nahIM hotaa| jaba grahaNakriyA kI sattA zaMkAgrasta hai taba usa ke vinA kartRtva aura karmatva bhI kramazaH darzana aura nIla meM mAnanA ayukta hai, kyoMki taba grahaNa kriyA kI asiddhi meM nIla grAhaka aura darzana grAhya mAnane kA bhI aniSTa khatarA ho sakatA hai| [ vyatirikta grahaNakriyApakSa meM vikalpadvaya kI sadoSatA ] athavA mAna lo ki kriyA darzana-nIla donoM se pRthak hai, usa ko parokSa mAneMge yA pratyakSa meM bhAsamAna ? parokSa mAneMge to usa ke AdhAra para yaha vibhAgIkaraNa nahIM ho sakegA ki nIlAdi karma Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA-5 109 ( ? bodhasya ) ca kartRtvamatiprasaGgato'yuktamiti pratibhAsa (mA) na ( ? ) tanurabhyupagantavyA, tathAbhyupagame'pi ca kiMcit (?kiMsvit)(c) sA svarUpeNa pratibhAti uta' tadgrAhyatayeti vaktavyam / prathamapakSe kriyA svarUpanimagnA pratibhAtIti nIlam bodhaH grahaNakriyA ceti tritayaM svatantramAbhAtIti na karma-kartR-kriyAvyavahRtiryuktimatI / na ca parasparasvarUpaviviktanirbhAsAdeva karma-kartRkriyAvyavahAraH, stambhAderapi tathA parasparavyavahAraprasakteH / atha grAhyatayA kriyA pratibhAti tadA tasyA apyaparakriyAviSayIkriyamANAyAH karmateti niravadhi: kriyA- 5 paramparA prasajyeta / atha kriyAntaramantareNa grahaNakriyAyA grAhyatA, nanvevaM nIlAderapi grahaNakriyAvyatirekeNa svaprakAzavapuSo grAhyatA samastu / tathA ca nIlAdInAM svarUpameva prakAzAtmakamiti vijJaptimAtrameva sarvaM bhavet / api ca bodha ( ka ? ) kAle yadi saMvedanakriyA vidyamAnA tadA samAnakAlatayA pratibhAsanAt kathaM jJAnasya saMvitkriyAM prati kartRtA ? na hi samAnakAlayoH savyetaragoviSANayoriva hetu-phalabhAvaH / atha 10 bodhottarakAlabhAvinI kriyA tathApi yadA jJAnasattA na tadA saMvitkriyA yadA tu saMvedanakriyA pratibhAti na tadA jJAnapratibhAsaH iti kathaM hetu-phalabhAva: ? na ca pUrvaM svarUpeNa bodha: pratibhAtaH pazcAd nayanAdi - aura bodha karttA hai, kyoMki parokSa grahaNa kriyA isa se ulaTI bhI ho sakatI hai nIlAdi karttA aura bodha usa kA karma to yaha aniSTa prasakta hogA / ataH grahaNakriyA ko yadi pratyakSa meM sphurAyamAna mAneMge to yahA~ do vikalpa vaha svarUpa se sphurAyamAna hogI yA grAhyarUpa se ? prathama pakSa meM to aba 15 svatantra svarUpa se tIna padArthoM kA bhAsana hogA nIla, bodha aura grahaNa kriyA, matalaba ki svatantra bhAsamAna tInoM meM yaha karttA yaha karma aura yaha kriyA aisA vyavahAra ayukta phalita hogA / jahA~ aneka padArtha paraspara pRthak pRthak svarUpa se bhAsita hote haiM vahA~ karma-karttA- kriyA kA vyavahAra yuktiyukta nahIM / yuktiyukta mAneMge to svatantra pRthak bhAsamAna stambha - kumbhAdi meM bhI vaisA vyavahAra prasakta hogA / byadi svarUpa se nahIM, grAhyarUpa se kriyA bhAsita hone kA mAneMge to grAhya hone se vaha bhI 20 anya kriyA kA viSaya banatI huyI karmatApanna ho jAyegI / vaha dUsarI kriyA bhI grAhyarUpa se bhAsi hogI, ataH vaha bhI anya kriyA kA viSaya banatI huI karmatApanna hogI isa prakAra anya anya kriyAoM kI kalpanA kA anta hI nahIM hogA / yadi anavasthA se bacane ke liye anyakriyA se nirapekSa hI prathama grahaNakriyA kI grAhyatA (yAnI svataH prakAzatA ) mAna leMge taba to usI prakAra nIlAdi ko bhI grahaNakriyA se nirapekSa grAhyatA yAnI svaprakAza piNDAtmaka mAna lo, ataH spaSTa phalita ho jAyegA 25 ki nIlAdi padArtha bhI prakAzAtmaka svarUpa hI hai ataH vastumAtra vijJaptisvarUpa siddha huI / [ bodha evaM saMvedanakriyA meM kAraNa-kAryabhAva asaMgata ] yaha bhI socanA cAhiye ki jJAna samAnakAla meM yadi saMvedanakriyA ( = grahaNakriyA) sattA meM hai to samAnakAla meM hI usa kA pratibhAsa hone se, aisA kaise ho sakatA hai ki jJAna saMvedana kriyA kA kartR bane ? dAyeM-bAyeM gozRMga samAnakAlIna hote haiM to una meM kAraNa-kAryabhAva nahIM hotA / kadAcit 30 jJAna ke uttarakAla meM jJAnajanya saMvedanakriyA sattA meM ho, phira bhI jaba jJAna kI sattA hai usa kSaNa meM saMvedana kriyA bhAsita nahIM hotI, jaba saMvedana kriyA hai taba jJAna kI pratibhAsa nahIM hotA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only - - . Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 sAmagrIvazAt saMvedanakriyAyukto bhAtIti kartA'sAviti vaktavyam, yato yadA saMvitkriyAyukto bodhaH pratIyate na tadA tatpUrvadazAvagamaH, yadA ca tadavagamaH na tadA saMvidyuktAvasthAdhigatiriti na pUrvAparakAlAvagatistayoravasthayoH, tadabhAve ca kathaM bodhasya grahaNaM prati kartRtApratIti: ? ___ atha nIlAnubhavasamaye pUrvadazAM smaran bodhasyAnubhavaM prati kartRtAM prtipdyte| ayuktametat- nIlapariccheda5 kAle bodha-grahaNayoH parasparA'saMsaktayoH samAnakAlayoH pratibhAsanAt kartRtAvagamAsambhavAt / na ca bodhasya pUrvAvasthAM adhyavasthA(sya)dapi smaraNaM grahaNAvasthAM pratipadyate, iti kathaM tat kartRtAmuddyotayituM prabhu ? na ca bodhAtmaivAtmAnamupalabhata iti kartRtAvagatiH, yato yadA nIlagrAhakamAtmAnaM bodhaH pratipa(?)dyate na tadA pUrvasattAmanubhavakI pratipadyata iti kathaM grahaNaM prati janakatAmAtmano'sAvadhigacchati ? na ca prAktanImagrahaNAvasthaM() nIlA'vabhAsakAle'sAvadhyavasA(?sya)ti, pratibhAsayoH yugapadviruddhayorApatteH / tasmAt 10 samAnakAlo bodho na grahaNakriyAmupajanayituM samartha ityagrAhaka eva / to una donoM meM kAraNa-kAryabhAva kaise jamegA ? yadi kahA jAya - 'pahale kSaNa meM jJAna svarUpataH (nirvizeSaNa zuddharUpa) se prakaTa huA, dUsare kSaNa meM netrAdisAmagrIprabhAva se saMvedanakriyAviziSTa jJAna bhAsita hotA hai, isaliye jJAna ko 'kartA' kaha sakate haiN|' - to yaha ThIka nahIM, kyoMki jisa kSaNa meM jJAna saMvedanakriyAyukta bhAsita hotA hai taba pUrvadazA(zuddhadazA)vAlA jJAna to bhAsita nahIM hotA 15 (taba kaise kaha sakate haiM ki viziSTa jJAna pUrvakAlInajJAna kA abhinna viziSTa rUpa hai?) tathA jaba pUrvadazApanna bodha pUrva kSaNa meM jIvita hai taba saMvedanakriyAyukta jJAna bhAsita nahIM hotA - isa taraha kisI bhI kSaNa meM donoM avasthAvAle eka jJAna kA pUrva-pazcAt kAla kA bodha to hai nahIM - taba phira usa ke viraha meM grahaNakriyA ke prati jJAna ke kartRtva kI pratIti kaise hogI ? [samakAlIna bodha grahaNakriyA ke liye asamartha ] 20 AzaMkA kI jAya - 'nIladarzanakAla meM bodha kI pUrvAvasthA kA smaraNa karanevAlA usa anubhava ke prati grahaNakartRtva kA bhI bhAna kara letA hai' - to yaha galata hai kyoMki nIladarzanakAla meM bodha aura grahaNa kA parasparasaMkalita nahIM kintu samAnakAlIna phira bhI paraspara asaMkalita hI pratibhAsa hotA hai ataH pRthaka kartRtva kA bodha sambhava nhiiN| mAna le ki bodha parvAvasthA kA smaraNa karatA hai phira bhI grahaNAvasthA kA to bhAna nahIM karatA, phira kaise vaha kartRtA kA grahaNa karane ke liye sakSama banegA ? 25 yadi kaheM ki - 'bodhAtmA svayaM apane AtmarUpa kA upalambha karatA hai (usa meM kartRtva kA bhI ho jaayegaa)| ataH kartRtA bhAsita ho sakegI' - to yaha ThIka nahIM hai - kyoMki jaba bodha svayaM nIlagrAhakatayA sva ko dekhatA hai taba anubhava karane vAlI (khuda kI) pUrvasattA ko dekhatA nahIM hai, phira kaise grahaNakArakarUpa meM sva kA bhAna kara sakegA ? yadi kaheM ki - 'bodha nIla bhAsanakAla meM pUrvatana grahaNAvasthA kA nirNaya karatA hai' - to yahA~ eka sAtha anyonya viruddha do pratibhAsoM kI sattA kA aniSTa prasaMga 30 AyegA kyoMki nIladarzanarUpa eka vartamAna pratibhAsa aura grahaNAvasthArUpa pUrvatana kA pratibhAsa, ye donoM eka kAla meM viruddha hai| ataH siddha hotA hai ki samakAlIna bodha grahaNakriyA ke vyApAra meM samartha na hone se agrAhaka hI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 kiJca, yadi bodho vyatiriktAM grahaNakriyAmuparacayati nIlasya kimAyAtaM yena tad grAhyaM bhavet vijJAnaM tdgraahkmiti| na ca saMvidutpattAvaparokSatayA nIlamAbhAtIti grAhyam, saMvidutpAde'pi tasyA'prakAzAtmakasya pratibhAsA'yogAt / tathAhi- nIlAdiroM jaDarUpatvAt na svayaM pratipattigocaratAmavataratIti darzanaM prakAzakamasyA'bhyupagatam / yadi puna: svaprakAzAtmakaM nIlaM syAt tadA 'vijJaptirUpaM nIlam' iti paravAda evAbhyupagato bhavet / yaccA'prakAzAtmakaM vastu tat prakAzasadbhAve'pi naiva prkaashte| yato na prakAzAtmA 5 nIlaM saMkrAmati bhedapratihatiprasaGgAt / na cArthAkArakAryatayA prakAzasyArthasya prakAzatA, yato'parokSAkArarUpatve tasya pratyakSatA yuktA yathA nIlasvabhAvatAyAM nIlasya nIlarUpatA, na tu prakAzAtmanaM(?na:) kAryasyodbhUteH, arthakAryatayA hi tatsambandhitA prakAzasya saMgatA, yathA nayanakAryatayA tatsambandhitA, na tu tatsvarUpaM prkaashH| ____ athendriyANAM jJAne svarUpA'narpaNAda(pratyakSatA, arthasya tu tatra svarUpaparicchedAt prtyksstaa| asadetat, 10 arthasya pratyakSasvarUpA'sambhavAt, yato na nIlAde: svarUpam bhirunmukhtaa'prtiiti:(teH)| athApyaparA bahirunmukhatA tatrAsti tathApi svarUpamAtranimagnA pratibhAsamAnamUrtiH sA tRtIyA siddheti na tadvazAda bodhasya [bhinna grahaNakriyA kI utpatti kA nIla se kyA sambandha ? ] aura eka bAta :- bodha jaba nIla (yA bodha) se bhinna (tRtIya) grahaNakriyA kA sarjana karatA hai, to isa meM nIla ko kyA lAbha huA ki jisa se nIla ko grAhya banA diyA aura bodha ko 15 grAhaka ? aisA nahIM hai ki saMvedana kI utpattikAla meM nIla (jaDa) aparokSarUpa se bhAsita hone ke kAraNa grAhya bana jAya, saMvedanotpattikAla meM bhI aprakAzAtmaka (= jaDa) nIla kA pratibhAsita honA samyak nahIM hai| spaSTa hai ki nIlAdi bhAva jaDarUpa hone se svayaM grahaNagocara nahIM bana sakatA, isIliye to Apa usa ke prakAzakarUpa meM darzana ko svIkArate haiN| yadi nIla svayaM prakAzAtmaka hone kA mAneMge to 'nIlAdi vijJAnamaya haiM' - isa parakIya mata ko hI svIkAranA pddegaa| yaha niyama hai ki vastu 20 yadi aprakAzAtmaka hogI to anyaprakAza ke yoga se bhI vaha sphurita nahIM ho sktii| kAraNa, prakAzapiMDa nIla svarUpa meM pariNata ho nahIM sakatA, yadi hogA to jaDa vAda meM nIla evaM prakAza kA bheda lupta ho jaayegaa| prakAza kI arthAkArarUpatA artha para nirbhara hai isa liye artha kI prakAzatA svIkArArha nahIM bana jaatii| kAraNa, yadi vaha arthAkAratA aparokSAkAratA hai to usa kI pratyakSamayatA bhI mAnanI paDegI jaise nIlasvabhAvatA ke hone para nIla meM niilruuptaa| yaha bhI ThIka nahIM hai ki 'artha se prakAzAtmaka 25 kArya kI utpatti hotI hai isa liye arthakArya hone kI vajaha prakAza meM arthasaMsargatA kI saMgati bana jAya, jaise ki nayanakAryatA se pratyakSa meM nayana saMsargatA (nahIM hotii)| prakAza kabhI nayanasvarUpa nahIM hotaa| [ artha kI pratyakSatA kA tathA karmAditritayapratIti kA niSedha ] zaMkA :- nayana yA indriya kA prakAza na hone kA kAraNa hai jJAna meM apane AkAra kA anarpaNa, 30 jaba ki artha to apane AkAramaya svarUpa kA samarpaNa karatA hai isa liye usa kA bhAna hone se artha meM pratyakSatA hotI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 grAhakatA siddhaa| tanna nIla-saMvidostulyakAlaM pratibhAsanAdaparavyApArAbhAvataH svsvruupnimgnyorvedy-vedk(taa)| na ca nIla-tatsaMvedanadvayasya svarUpanimagnasya svatantratayA'vabhAsane taduttarakAlabhAvI karmakarjabhinivezI 'nIlamahaM vedmi' ityavasAyo na syAt, na hi pItadarzane nIlollekha upajAyamAnaH saMlakSyate, bhavati ca tathAdhyavasAyI vikalpa iti tayorgrAhya-grAhakateti vAcyam, mithyArUpakalpanayA grAhya-grAhakarUpatAyA: pricchedaa'sNbhvaat| tathAhi- 'nIlam' iti pratIti: purovarti nIlamullikhantI vartamAnadarzanAnusAriNI bhinnA lakSyate, 'aham' ityAtmAnaM vyavasyantI svAnubhavAyattAlakSyaparA pratIyate, 'vedmi' iti pratItirapyaparaiva kriyAvyavasitirUpA prspraa'vytimishrsNvittitrity(?)mett| nAtaH krm-krtR-kriyaavyvsthaa| bhavatu vaikeyaM kalpanApratIti: karma-kartR-kriyAvyavasAyinI, tathApi nAto grAhya-grAhakatA satyA, mRgatRSNikAsu jalAdhyavasAyAjjalasatyatAprasakteH / na cAtra bAdhAto'satyatA, prakRte'pyasya samAnatvAt / tathAhi uttara :- zaMkA galata hai kyoMki artha pratyakSa svarUpa nahIM ho sktaa| kAraNa :- nIlAdi artha kA svarUpa antarmukhatAgarbhita nahIM kintu bahirmukhatAgarbhita pratIta hotA hai| yadi kaheM ki bahirmukhatA bhI eka atirikta AkAra hai jo pratIta hotI hai to yaha bhI samajha lo ki usa kA piNDa svarUpamAtra niSThatayA hI bhAsita hotA hai, phalataH jJAnAkAra, arthAkAra aura yaha tIsarI bahirmukhatA yaha trika siddha hogA kintu usa ke bala se bodha meM grAhakatA siddha nahIM ho sktii| sArAMza, apane svarUpa meM niSTha 15 aise nIla aura saMvedana kA samakAla meM bhAsita honA yahI eka vyApAra hai, anya koI vyApAra una donoM kA na hone se una meM grAhyatA-grAhakatA siddha nahIM hotii| AzaMkA :- svarUpaniSTha nIla aura usa kA saMvedana grAhya-grAhakarUpa se bhAsita na ho kara sirpha varUpa se hI bhAsita hoMge to uttarakAla meM karma-kartA nirdezaka 'maiM (kartA) nIla (karma) ko vedatA hU~' aisA nizcaya kaise sAkAra hogA ? aisA kabhI nahIM dikhatA ki pIta kA darzana hone ke bAda 20 nIla kA ullekha lakSita ho| isa sthiti meM - karma-kartR kA nirdezaka vikalpa hotA hai ataH una donoM meM grAhyatA-grAhakatA siddha ho jAtI hai| uttara :- aisA kathana niSedhArha hai kyoMki nIla aura saMvedana kA grAhyatA-grAhakatA aisA koI svarUpa nahIM hone se una kI kalpanA karanA mithyA hai, aisI mithyA kalpanA kara lene se, vAstava meM grAhyatA aura grAhakatA kA paribodha ho nahIM sktaa| kyoM - yaha dekhiye - 'nIla ko' yaha pratIti saMmukhavartI 25 nIla kA ullekha karatI huI vartamAnakAlIna darzanAnugAminI bhinnatayA hI lakSita hotI hai, jaba ki 'maiM' yaha pratIti sva kA avabodha karatI huyI svAnubhavAdhInatAlakSI apara (= bhinnA) hI pratIta hotI hai, tathA 'vedatA hU~' aisI kriyAvabodharUpa pratIti bhI bhinna hI hotI hai, yAnI anyonya asaMzliSTa tIna saMvedana hI yahA~ sphurita hote haiN| ataH karma-kartA-kriyA aisI koI vyavasthA zakya nhiiN| ataH nIla bhI eka saMvedanamAtra hai, bAhyArtharUpa nhiiN| [tritayAvagAhi eka kalpanA se grAhyagrAhakabhAvasiddhi duSkara ] athavA, calo eka bAra mAna liyA ki nIla-AtmA-kriyA tritayaviSayaka kalpanArUpa pratIti eka hai| phira bhI isa se grAhyatA yA grAhakatA kI satyatA siddha nahIM hotI, anyathA mRgatRSNAjala meM jalabuddhi OM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA - 5 113 kalpanollikhyamAnasya karma-kartRbhAvasya nIlasaMvido : svatantratayA nirbhAso'styeva bAdhaka iti kathaM na grAhyagrAhakabhAvo'satyaH ? kiJca bhrAnte'pi pratyaye grAhya-grAhakatollekho dRzyate, na ca tadullekhamAtrabhrAntadarzanAvabhAsinaH kezAdeH satyatA / atha tatra bAdhakasadbhAvAdasatyatA, na, bAdhA'yogAdityabhidhAnAt / [ ??na ca bahirarthAbhAve'pi kathaM grAhyatA'dhyavasAyAdayaH vitathadarzanAvaseye kezakalApAdhyavaseye kezakalApAdhyavasAye'pya (sya) samAnatvAt / athAtra satyakezagrAhyatA'dhyAropyate vitathakezAbhAve arthAbhAve tu sarvasaMvidAM na 5 kvacit pUrvadarzanadRSTA grAhyatA varttamAnadarzane'dhyAropyate tatrApyaparapUrvadarzanadRSTA tatrApyevamityanAdiradhyAropaparamparA bahirarthAbhAve'pi vyavahAranibandhanaM yuktaiveti ??] api ca, tulyakAlaM prakAzamAnavapurnIlamudbhAsayantIM pratItimabhyupate ( ? pe ) tya vyApArAbhAvAd grAhyagrAhakabhAvaH pratikSiptaH saiva pratItirvicAryamANA na saGgacchate kuta evArthagrAhiNI syAt ? tathAhi-- anubhUyamAnamarthAkAraM vihAya nAnyA pratiya(?saMvi) dAbhAti / yataH prakAzamAnaM nIlAdikaM bahiH antazca sukhAdi svasaMviditaM 10 yadyapi hotI hai, usa meM bhI satyatA prasakta hogii| aisA kahanA ki vahA~ to bAdha hone se satyatA nahIM hotI to prastuta meM bhI vaha samAna hai / spaSTatA : nIla aura saMvedana kA svatantra nirbhAsa hotA hai yahI bAdhaka hai kalpanA se ullikhita karma-kartRbhAva kA, to grAhya-grAhakabhAva asatya kyoM nahIM ? aura eka tathya hai ki grAhya grAhakabhAva to kezoNDuka kI bhramapratIti meM bhI dikhatA hai, vahA~ grAhyagrAhakabhAvapradarzaka bhrAnta darzana se nirdiSTa kezAdi meM satyatA nahIM hotii| aisA kaheM ki usa meM 15 galata hai kyoMki vahA~ uttarakAla meM kezAbhAvagrAhaka bAdhaka kI sattA hone se kezAdi mAnA jAtA hai koI bAdhaka jJAna kA udaya nahIM hotA / [ Age aba pATha azuddhi ke kAraNa samyak vivecana karanA duSkara hai, yathAmati prayAsa karate haiM prativAdI pUchatA hai ki bAhyArtha kA asvIkAra kare to bhI grAhyatAdi kA jo pratibhAsa hotA hai vaha kaise saMgata hogA ? vAdI uttara meM kahatA hai ki jaise kezAdi ke na hone para bhI mithyAdarzanagocara 20 kezavRndAdhyavasAya meM samAnatayA grAhyatAbuddhi hotI hai / prativAdI : mithyA keza sthala meM yadyapi keza kA abhAva hai, phira bhI vahA~ satyakezagata grAhyatA kA Aropa hotA hai, vijJAnavAdI ke mata meM to artha hI nahIM hai, kisI bhI saMvedana yA pUrva - pUrvadarzana meM artha kI grAhyatA nahIM hai jo ki varttamAnakAlIna darzana meM Aropita kI jA sake ataH grAhyatA pratibhAsa kaise saMgata kareMge ? vAdI : yadyapi bAhyArtha nahIM hai, phira bhI mithyA keza ke bhrAnta darzana meM vAsanAprerita pUrvakAlIna bhrAnta kezadarzanadRSTa grAhyatA 25 ke prabhAva se grAhyatA kA adhyavasAya hotA hai, usa meM pUrvakAlIna darzanadRSTa grAhyatA kA, usa meM bhI... isa taraha adhyAropaparamparA mUlaka hI grAhyatAvyavahAra yukta hai, bhale bAhyArtha kA svIkAra na ho / ) [ tulyakAlIna nIlodbhAsaka pratIti kI anupapatti ] yaha bhI dhyAna meM lijiye samAnakAla meM sphurAyamANapiNDavAle nIla ko udbhAsita karanevAlI pratIti bhI svIkArArha nahIM hai, hamane to abhyupagamavAda se usa ke grAhyagrAhakabhAva kA pratikSepa kiyA 30 hai, kyoMki usa pratIti kA koI grahaNAdi vyApAra sadbhUta nahIM hai| vAstava meM jA~ca kare to patA calegA ki vaisI pratIti hI yuktisaMgata nahIM hai jo bAhyArthaprakAzita kre| spaSTatA :- anubhavagocara Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 virahayya nAnyA saMvit satA(?tI) kadAcit pratibhAtItyasatI sA kathamarthagrAhiNI bhavet ? na ca sukhAdikamevAhaMkArAspadaM(sya?sa) taM(?t) hRdi parivarttamAnaM nIlAdeAhakam, utpAde: (?sukhAde:) pratibhAsamAnavapuSo grAhakatvA'nupapatteH / tathAhi- sukhAdayaH svasaMviditA hRdi prakAzante nIlAdayastu bahistathAbhUtA evAbhAnti, na ca parasparA'saMsRSTavapuSostayoH samAnakAlayorvedyavedakatA, tulyakAla(ta)yA prakAzamAnanIla-pItayorapi 5 prsprtstdbhaavaaptteH| na ca sukhAdirAkAraH svaparaprakAzatayA pratibhAsamAno nIlAdervedakaH savitRprakAza iva ghaTAdInAm / yato 'darzanAtmanaH prakAza eva kiM bahirAvabhAsa: Ahosvid darzanakAle teSAM prakAzAtmatA ? 'Adye vikalpe jJAnAtmanaH prakAzaH svasaMvidrUpo'nubhavaH tat jJAnasya rUpaM na bAhyArthAtmanAm, anyathA pratyakSAtmatayA tayorabhedaprasaGgaH / tanna darzanAnubhavaH eva niilaanubhvH| atha darzanasamaye pratyakSaM nIlAdi10 svarUpaM teSAmanubhavaH, nanvatrApi darzanodayasamaye yadi padArthapratyakSatA tathA sati sAmagrIvazAt pratyakSAkAraM nIlamutpAditamiti darzanavat tat svasaMviditaM prasaktam / ata eva dRSTAnto'pi atrA'saGgataH, tathAhisavitRprakAza: svarUpanimagna evAbhAti ghaTAdirapi svAtmaniSTha eva bhAsata iti nAnayorapi parasparaM prakAzyaarthAkAra (nIlAdyAkAra) ko choDa kara anya koI saMvedana anubhavasiddha hai nhiiN| kAraNa, bAhyarUpa se bhAsamAna nIlAdi aura AntararUpa se sphurAyamANa sukhAdi donoM svasaMvidita, ina ke alAvA aura koI 15 saMvedana kabhI sadbhUta nahIM hotA, phira bhI kisI ko vaisA bhAse to vaha mithyA hI hai, mithyA saMvedana ko arthagrAhi kaise mAnA jAya ? yadi kaheM ki - 'vaha jo hRdaya meM sphurAyamANa ahaMrUpa se vedyamAna sukhAdi hai vahI nIlAdi kA grAhaka hai' - to yaha mithyA hai kyoMki prakAzamAnapiNDasvarUpa sukhAdi meM kisI bhI prakAra se grAhakatA kA mela nahIM baitthtaa| spaSTatA :- hRdaya meM jaise svasaMhi anubhUta hote haiM vaise hI bAhyAkAra nIlAdi bhI svasaMvidita (yAnI jJAnamaya) bhAsita hote haiM, paraspara 20 samakAlIna una donoM piNDoM meM koI mela hI nahIM hai jisa se ki grAhya-grAhakatA bana sake, anyathA samakAla meM bhAsamAna nIla aura pIta do piNDoM meM bhI paraspara grAhyagrAhaka bhAva gale pddegaa| prativAdI :- jaise sUryaprakAza apanA evaM ghaTAdi arthAntara kA prakAza karatA hai vaise hI sukhAdi AkAra (jJAna) bhI sva-para prakAzaka hone se bhAsamAna nIlAdi kA vedaka hotA hai| vAdI :- yaha bhI niSedhArha hai kyoMki do prazna khaDe hote haiM - 1darzanAtmA kA svaprakAza hI 25 bAhyArthAvabhAsarUpa hai yA 2darzanakAla meM bAhyArthoM kI svatantra prakAzarUpatA sphurita hotI hai ? [ bAhyArtha evaM saMvedana ke abhedaprasaMga se vijJaptimAtrasiddhi ] prathama vikalpa :- jJAnAtmA kA prakAza to svasaMvedanAtmaka anubhavasvarUpa hotA hai jo jJAna kA hI svabhAva hai bAhyArthapiNDoM kA nahIM, yadi tathAkathita bAhyArtha kA bhI yahI svabhAva hai taba to ve khuda pratyakSAtmaka hone se jJAna aura artha kA abheda prasakta hogA (jo prativAdI ko aniSTa hai)| tAtparya, 30 darzanAnubhava aura nIlAnubhava eka nahIM ho sktaa| dUsarA vikalpa :- darzanakAla meM yadi pratyakSa nIlAdi svarUpa hotA hai to yahA~ bhI darzanotpattikAla meM yadi padArthapratyakSatva mAnA jAya to matalaba usa kA yaha hogA ki sAmagrI ke vicitra prabhAva se pratyakSAkAra nIla ko utpanna kiyA gayA, phalataH yahA~ nIla Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 5 115 prakAzakabhAvaH / api ca, AlokAd ghaTAdi: prakAzarUpaH prAdurbhavatItyAlokaH prakAzakaH syAt upakArAbhAve vyatiriktopakAraprAdurbhAve vA ghaTAdInAM prakAzAyogAt / na cAtrA'haMkArAspadanaM (?maM) tarda (darza)naM bahiH parokSAkAramarthaM janayati, tulyakAlatayA hetuphalabhAvA'yogAt / upakAryopakArakabhAvamantareNa bAhyArthAnA - mantardRzAM ca ta ( ?ve) dya-vedakabhAvAnupapatteH sarvaM vastu svaM ( ? saM ) vinmAtrakameveti sthitam / [?? na ca nIlAdivyatiriktabodhAnabhyupagame nIlasvarUpaH prakAzaH pItasya prakAzaH na nIlaprakAza 5 eva pItasya prakAzo'bhyupagamyate ?? ] tayorbhedena pratipatteH / na hi nIlaprakAzaH pItaprakAzAnugAmitayA pratibhAti, nApi pItAtmAnubhavo nIla ( ? ) svarUpAnubhavapraviSTaH prakAzata iti kathaM nIla- pItayoranubhavaH ? tathAbhyupagame vA sarvapadArthasAGkaryaprasaktiH / na ca 'anubhava.... anubhavaH' ityekarUpatayotpatteranubhavasyaikatA, pratipadArthaM 'svarUpam... svarUpam' ityekatvAdhyavasAyotpatteH sarvapadArthAnAM svarUpasyaikatAprasakteH / bhI darzana kI taraha svasaMvidita mAna lenA paDegA / yahI kAraNa hai ki Apa kA sUryapra ghaTAdivAlA 10 udAharaNa bhI asaGgata hai / spaSTatA :- usa vakta eka to dikhatA hai sUryaprakAza jo svabhAvarakta hotA hai, tathA ghaTAdi bhI svabhAvaniSTha bhAsita hotA hai, donoM apane meM masta hote haiM, na to anyonya koI prakAzaka hotA hai na prakAzya / yadi Aloka ko vahA~ prakAzaka mAneMge to kaise Aloka dvArA prakAzamaya ghaTAdi kA prAdurbhAva huA isa liye ? yadi Aloka kA koI upakAra nahIM hogA, athavA ghaTa se bhinna hI upakAra kA prAdurbhAva mAneMge to usa se ghaTAdi koI upakRta na ho sakane se usa 15 kA prakAza bhI nahIM ho skegaa| aisA nahIM ho sakatA ki ahaMkAramaya Antardarzana parokSAkAra bahirartha ko samakAla meM nipajA de, kyoMki samakAlIna bhAvoM meM kabhI janya- janakabhAva nahIM hotA / ata eva una meM upakArya-upakArakabhAva ke bhI na hone se bAhyArtha aura antardarzana meM vedya-vedakabhAva bhI ghaTa nahIM sakatA / / niSkarSa, vastumAtra saMvedanamaya hI hotI hai| [ nIladarzana - pItadarzana kI aikyApatti kA nirasana ] pATha azuddhi ke kAraNa, sirpha yahA~ bhAvArtha likhate haiM - ] [ ?? na ca... gamyate prativAdI :- nIla vastu se bhinna nIlabodha kA svIkAra na kare to nIlasvarUpa evaM pItasvarUpa prakAzadvaya meM bheda kaise hogA (bAhya nIla-pIta ke AdhAra se hI prakAzadvaya meM bheda ho sakatA hai / ) Jain Educationa International - vAdI :- nIla prakAza kA svarUpa aura pItaprakAza kA svarUpa eka nahIM mAnate haiM) kyoMki donoM kA bhAna bhinna bhinna rUpa se hotA hai| nIla prakAza kabhI pItaprakAzAnuviddhatayA bhAsita nahIM hotA, 25 evaM pItaprakAzAnubhava kabhI nIlaprakAzagarbhita ho aisA avabhAsa nahIM hotA phira nIla aura pIta donoM ke eka anubhava kA aniSTa kaise ho sakatA hai ? yadi kisI prakAra se sAmya ko le kara una ke ekAnubhava kA ApAdana kareMge to padArthamAtra meM paraspara saMkIrNarUpatA kI Apatti aayegii| kAraNa :- anubhava... anubhava... isa prakAra eka prakAra kI pratIti kI utpatti ke bala para sabhI anubhavoM kI ekarUpatA nahIM mAnI jA sakatI / anyathA pratyeka padArtha meM 'svarUpa... svarUpa' isa prakAra ekatva 30 kI pratIti kI jA sakatI hai, phalataH sabhI padArthoM ke svarUpa meM bhinnatA ke lopa kI yA aikya kI prasakti hogI / For Personal and Private Use Only 20 . Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 [?? atha pratyakSa eva padArthasvarUpA'pratyakSaM tadrUpatve grahaNarahitasyaiva tasya prtibhaasprsNgH| atha vyatiriktaM pratyakSasvarUpam evaM sati sAmagrIbalAdupajAtaM tadekatvabhAsanam nIlAdestu parokSatvAt svarUpeNa paricchedA'sambhavaH / na cAdhyakSAvabhAsamAnarUpodaya(?ye) nIlamadhyakSIbhavati bhinnA'bhinnavikalpaprasaGgato'nupapatte: ??] athAdhyakSa nIlamaparokSasvabhAvaM janayatIti grAhakaM nIlAdestvadhyakSarUpatayA janyamAnatvAd graahytaa| asadetat- ekakAlatve nIla-darzanayorjanya-janakabhAvA'yogAt bhinnakAlatve darzanabalAdadhyakSarUpatayopajAyamAnaM svaprakAzakamiti kathaM grAhyatA bhavet ? api ca, yadi prakAzavikalaM nIlaM sidhyati tadA prakAzarahitasya nIlasya prakAzamAvirbhAvayantI buddhirbhaved vedikaa| na ca darzanavikalasya paricchedaH sambhavati, tasya darzanenaiva paricchedAt / yadA tu darzanamutpadyate tadA tatkAlInamevArthamavabhAsayitumalam pUrvasattAM tu 10 tasya kathamadhigacchati ? na ca pratyakSamaparaM prAgbhAvamarthasya vetti tatrApyaparAparapratyakSAbhyupagamAdanavasthApatteH / [?? atha pratyakSa...nupapatteH ?? - pATha azuddhi ke kAraNa samyak vivecana duSkara hai, yathAmati sthAnAzUnyArtha likhate haiM ] - yadi kaheM ki - padArthasvarUpa hI pratyakSa hai taba to svasaMvidita hone se usa ke grahaNa ke vinA hI usa kA pratibhAsa prasakta hogaa| yadi pratyakSasvarUpa padArtha se bhinna hai, apanI sAmagrI se aikya pratIti utpanna hotI hai, nIlAdi to parokSa hai ataH usa kA svarUpa se bodha 15 hogA hI nhiiN| yadi kaheM ki nIla parokSa to hai hI lekina jaba usa meM pratyakSasaMnidhi se bhAsamAna rUpa kA udaya hotA hai taba nIla kA adhyakSa hotA hai - to yahA~ do vikalpa anuttIrNa raheMge ki vaha udita rUpa nIla se bhinna hai yA abhinna / [janya-janakabhAvaprerita grAhya-grAhakabhAva asat ] yadi kaheM ki - 'pratyakSa nIla ke rUpa ko nahIM kintu aparokSasvabhAvavAle nIla ko hI utpanna 20 karatA hai ataH janaka hone se pratyakSa grAhaka banegA, nIlAdi grAhya banegA kyoMki vaha pratyakSarUpa se janyamAna hai|' - to yaha galata hai, nIla aura darzana ekakAlIna hoMge to una meM janya-janakabhAva ghaTegA nahIM, bhinnakAlIna hoMge to darzana ke jora se pratyakSAtmaka upajAta nIla svaprakAzaka hI hogA, phira usa ko grAhya kaise kaheMge ? aura bhI eka bAta :- yadi aprakAza nIla padArtha siddha hai to aprakAza nIla ko prakAzita karatI hayI buddhi usa kI vedaka kahI jA sakatI hai| kAraNa. darzana ke 25 vinA to bodha saMbhavita nahIM, darzana se hI bodha hotA hai| jaba bhI darzana utpanna hogA, vaha samakAlIna artha kA avabodhana karAne ke liye sakSama hogA, artha kI pUrvasattA kA bodha vaha kaise karA sakatA hai| usa ke liye anya pratyakSa pUrvasattA kA vedana nahIM kara sktaa| yadi karegA to usa ke prAgbhAva ke vedana ke liye aura eka pratyakSa, usa ke bhI prAgbhAva ke vedana ke liye anya eka pratyakSa... isa taraha anavasthA doSa prasakta hogaa| yadi kaheM ki - 'prAgbhAva ke vinA artha kI pratyakSatA saMgata na 30 hone se, anumAna se prAgbhAva siddha kareMge' - to yaha niSedhArha hai kyoMki pratyakSa na hone para kabhI bhI anumAna-pravRtti zakya nahIM hotii| spaSTatA :- pahale pratyakSa se artha kA prAgbhAva siddha rahegA tabhI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 117 na cArthasya prAgbhAvamantareNa pratyakSatAnupapattestasya prAgbhAvo'numAnena sAdhyate, prtykss()bhaave'numaansyaaprvRtteH| yadi prAgbhAvo'rthasya pratyakSataH siddha: syAt tadA tatpratibaddhottarakAlabhAvipratyakSAdanumIyate, na cAdhyakSodayavelAyA: prAgarthasattA siddheti tatpratibaddhatayA darzanalakSaNasya liGgasyApratipatte: na tato'pyarthaprAgbhAvaH sidhyti| ___ na ca prAgarthasya prAgbhAvaH sidhyati, na ca prAgarthasadbhAvamantareNa niyatadeza-kAla-dazAparigatadarzanAnudaya- 5 prasaktiH, svapnAdau tathAbhUtArthAbhAve'pi kutazcid vAsanAdenimittam(?ttAt) pratiniyatAkAradarzanodayAnubhavAt arthasya ca niytaakaardrshnaahetutaa| jAgraddazAyAmapi prAgbhAvitA na siddhaa| na ca prAgarthasattAvirahe bhavato'pi kiM pramANam iti ka(?va)ktavyam, yato yathA nIlaviviktatayA nIlAkArasya paricchedAt tatra nIlarUpatA'bhAvaH tathA parisphuTapratibhAsasya nIlAkArasya vartamAnatayA pratibhAsanAt tasya pUrvarUpatAvirahaH, yadi hi tat tadrUpaM syAt tadA tathaivAvabhAseta, na hyanyarUpamanyarUpeNa pratibhAti darzanasya vait(thy)prsNgaat| 10 na ca vartamAnapratibhAsaM nIlaM pUrvarUpatayA pratibhAtIti pUrvarUpatAvirahastasya siddhH| yathA ca pUrvarUpatAM na kiJcijjJAnamAvedayati tathA kSaNabhaGgaM sAdhayadbhiH pratipAditamiti nehocyte| tadevaM darzanakAle eva nIlAderavabhAsanAd na graahytaa| bAda meM artha se sambaddha uttarakAlIna pratyakSa se prAgbhAva kI anumiti zakya banatI, kheda hai ki pratyakSodayavelA ke pahale arthasattA hI siddha nahIM hone se usa se saMbaddhatayA darzanAtmaka liMga kI liMgarUpa se pratIti 15 nahIM ho sakatI, ataH usa se artha ke prAgbhAva kI siddhi zakya nhiiN| [prAgbhAva ke vinA bhI niyatadezAdi kI upapatti ] artha ke pUrvakAla meM artha kA prAgbhAva (= astitva) kisI taraha siddha nhiiN| artha ke prAgbhAva ke vinA niyatadezIya-niyatakAlIna-niyataavasthAgarbhita darzana kA udaya kaise hogA aisA AkSepa ucita nahIM hai, svapnadazA meM tAttvika artha ke viraha meM bhI pUrva pUrva vAsanA Adi kisI bhI nimitta se 20 pratiniyata dezAdi garbhitAkAravAle darzana kA anubhava siddha hone se phalita hotA hai ki artha niyatAkAradarzana kA hetu nahIM hai| aisA mata bolanA ki jAgraddazA meM to artha-hetutA hai, kyoMki yahA~ bhI artha kI pUrvasattA asiddha hai| aisA bolane kA anucita hai ki Apa ke matAnusAra artha kI pUrvasattA ke niSedha meM kauna sA pramANa hai ? - kyoMki jaise nIla se pathaka nIlAkAra ke bodha se mAnA jAtA hai ki bodha meM nIlarUpatA nahIM hai, vaise hI atisphuTatayA bhAsamAna nIlAkAra meM vartamAnatA ke bhAsita hone 25 se usa kI pUrvasattA kA niSedha phalita ho jAtA hai| yadi nIlAkAra meM pUrvarUpatA vidyamAna hotI to 1 se usa kA bhAna jarUra hotaa| koI bhI eka svarUpa vastu anyarUpa se darzana meM jJAta nahIM ho sakatI, yadi jJAta hogI to vaha darzana mithyA jAhIra hogaa| vartamAnarUpa se bhAsamAna nIla meM pUrvarUpatA kA bhAna nahIM hotA hai isa se siddha hotA hai ki nIla meM pUrvarUpatA nahIM hai| pUrvarUpatA ko siddha karanevAlA eka bhI pramANa nahIM hai - isa tathya kA pratipAdana kSaNikavAda kI siddhi ke 30 prastAva meM kiyA jA cukA hai isaliye yahA~ punarAvRtti nahIM kI jaatii| tAtparya, darzanakSaNa meM nIlAdi kA hI avabhAsa hotA hai, grAhya grAhakabhAva kA nahIM, ataH grAhyatA satya nahIM hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 [??na ca taddarzanoparatAvapi paradRzi nIlAderavabhAsanAt sAdhAraNatayA grAhyatA darzanaM punarasAdhAraNatayA na svasantAnAntara iti grAhakam, sAdhAraNatayA padArthaparicchedAsaMbhavAt / tathAhi- svadarzane vastu pratibhAtIti sva-svadRSTatayA pratIyatAm narAntaradarzanaparicchedamantareNa tadRSTatayA kathaM tatparikalpanA ? na hi paradRga mananta(?mavagamAnta)reNa tadeva(?dava)gamyatA (na ca?) tasya pratyetuM shkyaa| yataH (5)sAdhAraNatayA svasantatAveva 5 pratibhAti na santAnAntaraM prati sAdhAraNamarthasya prkaashyti| anvayabalenAnumAnasya pravRtteH tasya ca sAdhAraNa eva paricchedAt, nAnumAnaM 'a(nya)dRSTamevAyamarthamavagacchati' iti evaM sAdhAraNatAM vastunaH pratipAdayati / yathA ca sAdhAraNamA(?tA)yAM na kiJcit pramANaM pravartate tathA pratipAditamadvaitaM niraakRrvdbhiH| (2856) / tato'sAdhAraNatayA bodhavannIlAdikamapi hRditA ??] na ca samAnakAlapratibhAsa()vizeSepi cidrUpatayA bodho grAhakaH, arthastvacidrUpatvAd graahyH| yato 10 darzanasyAparokSAtmataiva cidrUpatA, aparokSatA vyatiriktAyAH cidrUpatAyAH kencidprtiptteH| sA ca nIlAderapi svarUpabhAsamAnamUrterastIti kathaM na bodhAtmakatA ? na ca nIlAderbahIrUpatayA prakAzanAd grAhyatA, saMvido'pi prativAdI :- (na ca...hRditA taka pATha azuddha hone se zuddha vivecana duSkara hai) eka vyakti kA nIla saMbandhi darzana kSINa ho jAne para bhI anyavyakti ke darzana meM vahI nIlAdi sphurita hone se mAnanA hogA ki nIlAdi sva-paraubhayadarzanagocara yAnI sAdhAraNa hone se usa meM grAhyatA sthApita hogI, 15 tathA eka vyakti kA darzana anyasantAna meM sphurita na hone se, arthAt asAdhAraNa hone se vaha grAhaka bnegaa| vAdI :- nahIM, nIlAdi padArthoM kA anyavyakti sAdhAraNa bodha kA udaya saMbhava nahIM hai| spaSTatA :hara eka vyakti ko apane apane darzana meM hI vastu bhAsita hotI hai, ataH sabhI ko svadRSTatayA hI pratIti ho sakatI hai| phira anyavyaktidarzana ke bhAna vinA anyavyaktidRSTatayA sAdhAraNatA kI kalpanA 20 kaise ho sakatI hai ? svadarzana ke dvArA anyadarzana ke avabodha ke vinA artha kI paradRSTatA kA bhAna kaise ho sakatA hai ? svasantAna meM jo vastu asAdhAraNatayA hI bhAsita hotI hai usa vastu kI anyasantAna ke prati sAdhAraNatA kaise prakAzita hogI ? yadi kaheM ki anumAna se, to jAna lo ki anumAna kI pravRtti anvaya ke bala se hI hotI hai usa se to sAdhAraNa yAnI sAmAnya (avastu) kA hI bhAna hotA hai svalakSaNa kA nhiiN| anumAna kabhI 'anya se dRSTa hI yaha dRSTA dekhatA hai' isa taraha kI 25 sAdhAraNatA kA pratipAdana nahIM kara sktaa| dUsare khaNDa meM, sAdhAraNatA ko siddha karanevAlA koI pramANa hai nahIM - isa tathya kA nidarzana, advaitavAdanirasana ke prastAva meM kiyA jA cukA hai - (2856) ataH bodha kI taraha nIlAdi kI pratIti bhI asAdhAraNarUpa se hI svIkAranI pddegii| prativAdI :- bodha aura artha donoM kA pratibhAsa samakAlIna hone para bhI cidAtmaka hone se bodha grAhaka, jaDa hone se artha grAhya hotA hai| 30 vAdI :- nahIM, cidrUpatA grAhakatArUpa nahIM hai kintu darzana kI aparokSatAsvarUpa hai, aparokSatA ko choDa kara cidrUpatA kI pratIti kisI ko bhI nahIM hotii| nIlAdi piNDa bhI svarUpataH aparokSatayA bhAsamAna hai, kyoM use bhI cidAtmaka na mAneM ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 5 119 nIlAdikamapi (miva) hRdi pratibhAsa (mA) nAyA bahIrUpatAsadbhAvAd grAhyatAprasakteH / [ ?? atha saMvido grAhakatvaM bAhyonmukhatayA prakAzatA / asadetat, saMvidAkAravyatirekeNa tatra tasya bhedapratIternekatA evaM tarhi padArthAnubhavopyadhyakSato bhinnaH pratibhAtIti kathamekatvAdhyavasAye'pi na tasya bhinnatA ? ?] tato nIlAtmaivA'parokSarUpaH pratibhAti tadvyatiriktasyAnubhavAtmano nIlagrAhakasyA'darzanAt svarUpeNA'pratibhAsamAnasya cArthavyavasthApakatvA'saMbhavAt svasaMvedanarUpA nIlAdayaH siddhAH / atha prakAzamAnanIlavyatiriktaprakAzAbhAvA (t) 'nIlasya prakAza' iti bhedapratItirna syAt / asadetat, bhedAbhAve'pi 'zilAputrakasya zarIram' iti bhedAdhyavasAyadarzanAt / athAtra pratyakSatA ( ? tvA) d bhedA (? do) vAcya ( ? bAdhya ) te / nanu nIla- taddhiyorapi bhedollekhaH kalpanAracito' vinirbhAgAvabhAsAd bAdhyata eva / [ ?? adhya (?tya) kSataH parokSA saMvidupagamyate tenA'parokSanIlAvabhAsatadbuddherapi paricchedapurisacchi(prasakti)riti na dUSaNAvakAzaH / parokSaiva buddhirarthamudbhAsayati ??] arthastu bahirdezasambaddha: pratyakSamanubhUyate / Aha ca 10 prativAdI :- nIlAdi prakAzamAna hai kintu bahirmukhasvarUpa se, ataH vaha grAhya mAnA jAya / vAdI :- nahIM, hRdaya meM bhAsamAna nIla kI bAhyatA kI taraha hRdaya meM bhAsamAna bodha meM bhI tathAvidha bAhyatA sadbhUta hone se bodha meM bhI grAhyatA prasakta hogI / [ atha saMvido ... bhinnatA pATha azuddhi ke kAraNa samyag vivecana duSkara hai| prayAsa kiyA jAtA hai 'nIlAdi bAhyarUpa se prakAzita hotA hai ( ataH vaha grAhya hai ) jaba ki saMvedana bahirmukhatArUpa se prakAzita hotA hai yahI usa kI grAhakatA 15 hai / ' to yaha galata hai, (bahirmukhatA aura bAhyarUpatA meM koI bheda nahIM hai / ) yadi kaheM ki 'bodha saMvidAkAra pratIta hotA hai jaba ki nIlAdi artha saMvidAkAra pRthaka hI hRdaya meM bodha se bhinna pratIta hotA hai ataH donoM meM aikya nahIM hai / ' are aise to padArthAnubhava bhI pratyakSa se bhinna hone kA bhAsa hotA hai, phalataH anubhava aura pratyakSa ke aikatva ke nizcaya ke rahate hue bhI una donoM meM bheda kyoM na mAnA jAya ?] niSkarSa, aparokSAkAra se jo bhAsatA hai vaha nIlasvarUpa hI hai, usa 20 se bhinna koI nIlagrAhaka anubhavasvarUpa dikhatA nahIM / jo ( nIlAdi) apane asAdhAraNarUpa se sphurita nahIM hotA vaha svabhUta artha svasvarUpa kI vyavasthA bhI kara nahIM sakatA, isa liye nIlAdi svasaMvedanarUpa hI siddha hote haiM / - [vijJAnavAda 'nIla kA prakAza' bhedabuddhi kI saMgati 1 prativAdI :- Apa ke mata meM sphurAyamAna nIla se vibhinna koI jJAnaprakAza nahIM hai to 'nIla 25 kA prakAza' yaha sarvamAnya bhedabuddhi kaise saMgata hogI / vAdI :- zaMkA galata hai, bheda na hone para bhI jaise 'zilAkhaNDa kA piNDa' aisI bhedakalpanA dikhatI hai usI taraha bheda na rahane para bhI 'nIla kA prakAza' yaha buddhi ho sakatI hai| prativAdI :- zilAkhaNDa - piNDasthala meM abheda ke pratyakSa se bhedabuddhi kA bAdha hotA hai, 'nIla kA prakAza' isa buddhi meM bAdha kahA~ hai ? vAdI :- are ! nIla aura usa kI buddhi meM jo bhedanirdeza hotA hai vaha to kalpanAprerita hai, nIla aura usa kI buddhi ke apRthagbhAvapratibhAsa se bheda bAdhita hotA hI hai / 5 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 30 . Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 bhASyakAra:- ' sa hi bahirdezasambandhaH (? ddhaH ) pratyakSamupalabhyate [mImAM0 da0 7 / 23] iti / asadetatbuddhyadhyakSatAmantareNa nIlAdestadgrAhyatvA'yogAt / yadi hyaparokSA buddhirnIlapratibhAsakAle bhavet tadA yujyeta vaktum-- 'buddhirarthAn gRhNAti' iti, yadA tu buddhistadA na pratibhAti tadA nIlAderaparokSasyA'prAdurbhAva evoktaH syAt na grAhyatA / 5 kiJca yathA parokSA'rthasadbhAvAt tadavabhAsinI buddhiranumIyate tathAtmAno vyApArAdhyakSatayA pratibhAsanAt sA tadavabhAsinyapyanumIyatAm / na cAtmano'pi grAhikA 'aham' iti buddhirastyeva iti vaktavyam, parokSatve tasyAgrAhakatva ( 1 ) yogAt svarUpeNa vAtmA pratibhAtIti svasaMveda ( ? dya) eva yuktaH / [ ?? na cAtmA sattAdirUpeNa grAhya: ( ? grAhaka: ) tatpakSarUpeNa grAhya iti grAhya-grAhakayorbhedo'stIti vaktavyam, sattAdiparicchede AtmaparicchedAt / yadi hi sattAbodhaparicchedena tadA AtmasattAdiparicchedo'nyathA sattAdeH sarvatra bhAvAd mImAMsaka atIndriya hone ke kAraNa saMvedana ko parokSa hI mAnanA cAhiye / ataH aparokSanIlAvabhAsa kI taraha usa kI buddhi kA bhI bhAna prasakta hone kA dUSaNa sAvakAza nahIM hai| parokSa hI buddhi artha kA prakAzana karatI hai ] artha to bahirdezasaMlagna pratyakSa anubhUta hotA hai| jaisA ki ( zlo0 vA0 zUnya0 zlo0 79 meM) zAbarabhASyakAra kahate haiM 'bAhyadezasaMlagna artha pratyakSa upalabdha hotA hai / ' vijJAnavAdI kahatA hai, yaha saba galata hai| buddhi pratyakSa na hone para nIlAdi kabhI buddhigrAhya ho nahIM sakatA / 15 nIlAvabhAsakAla meM yadi buddhi aparokSa hogI tabhI 'buddhi arthoM kA grahaNa karatI hai' aisA kathana ucita ThaharegA, buddhi hI jaba bhAsita nahIM hogI to nIlAdi aparokSa arthaM kA prAdurbhAva hI ruka jAyegA, grAhyatA kaise ghaTegI ? 10 '-- [ AtmaprakAzana buddhi kI bhI parokSatA kI Apatti ] yaha bhI dhyAna meM lenA jaise, parokSa buddhi arthasattA ke jariye usa kI prakAzatA bana kara 20 anumAnasiddha hotI hai, vaise AtmA ke vyApAra kA pratyakSatayA pratibhAsa hone ke bala se usa kI avabhAsaka buddhi bhI anumita kara lo / yadi kaheM ki hA~ 'aham' isa prakAra AtmA kI grAhikA buddhi hotI hI hai aisA nahIM kaha sakate kyoMki vaha buddhi parokSa hogI to grAhaka nahIM ho sakatI / athavA yahI kaha do ki AtmA svayaM svarUpa se bhAsita hotA hai ataH svasaMvedya hI hai na ki buddhi dvArA prakAzya / ( yahA~ pATha azuddhi ke kAraNa samyak vivecana duSkara hai ataH sirpha bhAvArtha likhate haiM / 'na 25 cAtmA...prakAzanAt') aisA nahIM kahanA ki 'sattvAdirUpa se AtmA grAhaka hai kintu sattApakSa yAnI sattAzraya ke rUpa meM vaha grAhya hai isa prakAra grAhya grAhaka bheda yahA~ bhI hai' kyoMki sattA aura AtmA eka hone se sattva ke bhAna se AtmA kA bhI bodha mAnanA paDegA / yadi kaheM ki sattAbodhaprakAza se AtmasattA kA bhAna hotA hai / anyathA sattA sarvatra maujUda hone se AtmasattA kA bhAna kahane kA mAnane para to AtmA kI apratyakSatA bodhAtmaka hI ThaharegI kyoMki bodha ke alAvA AtmA kA anya 30 koI svarUpa nahIM hai / 'AtmA bodharUpa hI hai aura vaha anya pratIti se prakAzita hotI hai' aisA nahIM kahanA, kyoMki vaha svayaM hI bodhAtmaka yAnI prakAzasvarUpa hI hai / (yahA~ eka pAThAntara pUrvamudrita 4. sa bahirdezasambaddhaH ityanena nirUpyate / / ( zlo0 vA0 zUnya0 zlo0 79) iti pUrvamudrite / Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only . Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 121 vAtmasattA paricchetturbodharUpa()evAtmano'pratyakSataiva bhavet tasyAnyarUpAbhAvAt na ca bodharUpa (e)vAtmA pratyayAntareNa prakAzyate tasya prkaashruuptvaat| yo hyaprakAzAtmaprakAzAtmakaH svarUpeNaiva tasya prakAzanAt ??] yadAtmA prakAzyate tadA svasaMvedanarUpa evaa'vgntvyH| yathA cAtmA aparaprakAzAbhAvAt svaprakAza:, nIlAdayo'pi tthaivaa'bhyupgntvyaastessaampyprprkaashaa'sNvednaat| ___ yadapyuktam 'buddhiH parokSA' iti, atrApi buddheH prtyksstaapttiH| [?? tathAhi- artha(?)pratyakSatA 5 buddhisattA tat tasyaivAvyaktaM svarUpam, yadi padArthasvarUpAyA (tathA sarvArthAnA) pratyakSateti sarva sarvadarzI bhavet / athaitaddoSaparijihIrSAyAM dvayA(mindriyA)disAmagryantargataH pratiniyata evArthaH kasyacidadhyakSIbhavatItyupagamyate; nanvevaM sAmagrIvazAt kasyacidarthasya pratyakSaM svarUpamupajAtamiti svsNviditmevaarthsvruupmaayaatm| atha darzanasattA(?ttayA) pUrvasya pratyakSatA tarhi parokSatayA tasyA apratibhAsane tadavyatiriktapadArthapratyakSatAyA apyapratibhAsanAdarthaH pratyakSo na bhavet / na ca pratyakSatAyamA(?evAyama)rthaH na tu tasyAM viditAyAmiti vaktavyam, 10 tasyA avedane pratyakSIbhUtArthA'vedanAt / yatazcakSurAdisAmagrItaH prAdurbhUtA'rthapratyakSata(?)yA eva bhAti tadArthaH meM hai - yo hyaprakAzAtmakaH sa vyatiriktaM svapra(kA)zamapekSate nanu(?tu) yaH prakAzAtmakaH va. bA. AdarzayoH - isa pATha ke AdhAra se vivecana aisA hogA ki -) jo aprakAzarUpa hotA hai vaha atirikta prakAza kI apekSA rakhatA hai na ki jo prakAzarUpa hotA hai, kyoMki vaha to svarUpa se hI apane ko prakAzita karatA hai|) sArAMza, yadi AtmA prakAzita hotI hai to use svasaMvedanAtmaka hI svIkAranI caahiye| 15 niSkarSa:- jaise AtmA anyaprakAza ke vinA svaprakAza hI hotI hai vaise nIlAdi bhI svaprakAza mAnA jAya, kyoMki anya prakAza se usa kA saMvedana saMbhavita nahIM hai| [ buddhi parokSatAvAdI mImAMsaka ke mata kI samIkSA ] mImAMsaka ne jo yaha kahA thA - 'buddhi parokSa hai' yahA~ to ulaTe buddhi meM pratyakSatA kI Apatti aayegii| [spaSTatA :- buddhisattA yadi arthapratyakSatArUpa hai to vaha artha kA hI avyaktasvarUpa ho gyaa| 20 (matalaba ki artha pratyakSa hogA to buddhi bhI pratyakSa hogI) yadi padArtha svarUpa hai taba to sabhI arthoM meM pratyakSatA raha jAne se sabhI jJAtA (koziza karane para) sarvadarzI bana jaayegaa| yadi una doSoM se chUTane ke liye indriyAdisAmagrI ke antarbhUta niyata koI artha niyata kisI vyakti ko hI pratyakSa hotA hai - aisA mAneMge to yaha bhI kaha sakate haiM ki indriyAdisAmagrI se kisI artha meM pratyakSasvarUpatA kA AvirbhAva hotA hai - isa prakAra se to yahI phalita huA ki arthasvarUpa svasaMvidita hI hotA 25 hai| yadi aisA mAneMge ki pratyakSatA parokSa hone se, usa kA pratibhAsa zakya na hone para, usa se anatirikta padArtha-pratyakSatA kA bhI pratibhAsa na ho sakane se artha bhI pratyakSa nahIM ho paayegaa| aisA nahIM kahanA ki - 'pratyakSatA jJAta hone kI jarura nahIM, artha hI pratyakSa hotA hai ' - kyoMki pratyakSatA vidita na hone para pratyakSIbhUta artha kA bhI vedana zakya nahIM hai| kAraNa :- cakSuAdi sAmagrI se jaba artha pratyakSarUpa se sphuratA hai tabhI pratyakSatAviziSTa artha hI pratyakSa hotA huA vidita hotA hai| 30 yadi pratyakSatA kA avagama nahIM hogA to tadantarbhUta arthAtmA kA bhI avagama nahIM hogA, phira kaise Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 tadviziSTatayA pratyakSIbhavan vidito bhavet, pratyakSatA'navagamAt tatparigato vAtmAnavagata iti kathamasAvadhyakSaH ? yadi hi pratyakSAkAratayA pratibhAti tadA pratyakSo'rthaH yathA nIlaM nIlAkAratayA paricchinnaM nIlamiti vyavasthApyate naanythaa| na cArthaH pratyakSatayA pratitA(?bhA)tIti darzanagocarAtikrAntatvAdavyatiriktaviSayasaMvido'pyaprakAzanAyA(?dyA)yAtamAnyatyanava(majJAtatvama)zeSasya jgtH| ??] na ca pUrvamarthAvabhAsaH pazcAd darzanAntareNa buddhaH, anvsthaaprskteH| yadi punararthasya pratyakSatA aparokSA buddhistu parokSA(?)vagamAt tarhi cakSurAdisAmagrIbalAdupajAyamAnA saivArthasya pratyakSatA prakAzamAnA pratipuruSaM bhedamAsAdayantI buddhirastu tadudaye'rthaparicchedAdivyavahAraparisamApteH vyarthA'parA buddhi / nArthapratyakSatAnibandhanamaparA buddhirabhyupagantavyA, tatra tasyAH sAmarthyAdarzanAt / yatazcakSurAdisAmagrIsadbhAve pratyakSatodeti tadabhAve notpadyate iti tanmAtradRSTasya kalpanA saivArthasya pratyakSatA prakAzamAnA prati puruSaM bheda(pra)saMgAt / 10 tato buddhiH pratyakSA abhyupgntvyaa| tadabhyupagame ca tadvyatiriktArthAnAmapratibhAsanAt nirastArthasadbhAvAt pakSatAvA(?pratyakSataiva) buddherevaastu| nanu yadi buddhireva nIlAdyAkAraH tathA sati grAhya-grAhakAkAradvayasya saMvedanamekaM jJAnaM bhavet / na mAneMge ki artha pratyakSa kahA jAyegA, jaise nIlAkAratayA sphurAyamANa ho tabhI nIla pratyakSa kahA jAtA hai, anyathA nhiiN| yadi artha pratyakSatayA bhAsita nahIM hogA to darzanaviSayatAkSetra se bAhara ho jAne 15 ke kAraNa yahI AyA ki sArA jagat ajJAta = apratyakSa hai|) [ arthapratyakSatA hI buddhi, pRthagarthakalpanA kA nirasana ] __ yadi kahA jAya - pahale arthAvabhAsa hogA, bAda meM anya darzana se buddhi kA pratibhAsa hogA - to yahA~ usa anyadarzana ke pratibhAsa ke liye anya darzana, usa ke liye aura eka darzana... isa taraha anavasthA clegii| yadi Apa artha kI pratyakSatA ko aparokSa mAnate ho aura aspaSTa avagama 20 ke kAraNa buddhi ko parokSa kahate ho, to usa ke badale aisA hI mAnoM ki netrAdisAmagrIbala se udita honevAlI evaM sphurAyamANa vahI arthapratyakSatA bhinna bhinna puruSoM ke prati bheda dhAraNa karatI huI buddhi hI hai, kyoMki usa ke udaya meM arthAkalanAdi vyavahAra sArthaka ho jAtA hai| phira tathAvidha pratyakSatA se pRthak buddhi kA aMgIkAra vyartha hai| artha-pratyakSatA ke liye uttarottara nayI nayI buddhi ke svIkAra kI jarUra nahIM, kyoMki usa ke liye usa kI sakSamatA dikhatI nhiiN| kAraNaH- netrAdi sAmagrI ke rahane 25 para hI pratyakSatA udita hotI hai, sAmagrI ke viraha meM udita nahIM hotI, ataH isa anvaya-vyatireka ke dvArA dRSTa kI hI kalpanA kare to vahI artha-pratyakSatA puruSabheda se bhinna hone ke kAraNa pratyakSa buddhi svarUpa hI svIkRta kI jaay| vaisA svIkAra lene para, yaha bhI socA jAya ki buddhi se bhinna artha kA pratibhAsa nahIM hone se, arthasattA kA tyAga kara ke arthapratyakSatAsvarUpa buddhi ko hI siddha hone do| [ grAhya-grAhaka do AkAra yukta eka jJAna asat ] AzaMkA :- yadi nIlAdiAkAra buddhisvarUpa hI hai to eka hI saMvedanAtmaka jJAna grAhyAkAra-grAhakAkAra ubhaya kaise ho sakatA hai ? do AkAra to bhAsate bhI nahIM, bhAsatA hai sirpha eka nIlAdi AkAra ? OM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 123 cAkAradvayamAbhAti nIlAderevAkArasya bhaasnaat| naitadevam- dRzya-darzanayoreka(rAd?) nirbhAsAdevAkAradvayapratibhAsAbhAvAt / yadi punarlAhyAkAro grAhakAkArazca pRthak pratibhAtastato bhedapratibhAsAt jJAnAdvaitasva na bhvet| tasmAt dRzyadarzanayorekAkAropalambhAdekatvaM vyavasthitamiti bhrAntajJAnAvaseya iva rajatAkAraH satyadarzanAdhigamyo'pyasau jJAnasvabhAva ev| [ ?? na ca bahIrUpatayA pratibhAsanAd bhrAntasaMvidavabhAsino'pi rajatAsiddhAttasaMvidrUpatA siddhA, tasya 5 bAhyArthatvepyavahAro bhedaprasakteH / na ca satyAsatyayorloketarAbhyAM vyavahArabheda: vitathAjJAnAvabhAsinastasyA'laukikatvaparijJAnAbhAvAd / na tAvadasyA'laukikatvaM tajjJAnAdeva, tatra tsyaa'prtibhaasnaa(d)| yadi tu tatra pratibhAseta tadarthakriyArthinastatra vRttirna bhvet| athAlaukikopi rajatAdiaukikatayA tatra avabhAsata iti pravRttira(sa)tvevamalaukikatayA tatra bhAtIti viparItakhyAtiriti na sarveSAM pratibhAsamAnAnAM stytaa| kiJca alaukike laukikaM rUpaM tasya siddhyat kiM satyam utA'satyaM (asatyaM?) kathamavabhAti ? atha 10 satyam na vyavahArabhedaH / yadi punaralaukike yallaukikaM rUpamAbhAti tadA laukikarUpatayA satyam, nanvatrApyalaukike uttara :- vaisA hai hI nahIM, dRzya aura darzana donoM kA ekarUpa hI nirbhAsa hotA hai ataH do AkAra pratibhAsa hai hI nhiiN| hA~, yadi grAhyAkAra aura grAhakAkAra aisA pRthak pratibhAsa hotA taba to bhedapratibhAsa ke kAraNa jJAnAdvaita siddha nahIM hotaa| ataH dRzya aura darzana ke ekAkAra upalambha ke bala se ekatva hI sthApita hotA hai| niSkarSa, jaise bhramajJAna meM rajatAkAra satya nahIM hotA vaha 15 sirpha jJAnarUpa hI hotA hai, vaise hI satyadarzana meM bhAsanevAlA nIlAkAra bhI vAstava meM satya nahIM kintu vaha bhI jJAnasvabhAvarUpa hI hotA hai - yaha siddha ho gyaa| [bhramajJAna ke rajatAkAra kI taraha saba jJAnamaya ] (vAcakagaNa sAvadhAna - na ca bahIrUpatayA... se lekara vijJAnavAdasamApti - '.....bheda RjusUtraH (138-8)' paryanta, pUrA lekha bhUtapUrvasampAdakoM ke abhiprAya se azuddhibahula hai| isa kAraNa se yadyapi 20 usa kA vivecana likhanA ucita nahIM, sthAnAzUnyArtha hI yathAmati yaha lekhanaprayAsa samajhA jAya / ) 'bAhyarUpa se bhAsita hone ke kAraNa bhrAntajJAna meM pratibimbita rajata bhale jJAnAkArarUpa ho, satyajJAna meM bhAsamAna rajata kI saMvedanarUpatA siddha nahIM hotI' aisA kahanA ThIka nahIM kyoMki satyarajata bAhyArtharUpa hove phira bhI satya-mithyA rajata kA bAhya vyavahAra meM sAdRzya yAnI abheda prasakta hogaa| yadi kaheM ki - 'eka satya hone se lokasiddha hai aura dUsarA mithyA hone se lokabAhya, isa prakAra vyavahAra 25 kA bheda hotA rahegA' - to yaha ThIka nahIM kyoMki mithyAjJAna meM bhAsanevAle rajata meM lokabAhyatA kA jJAna karane ke liye usa vakta koI upAya nahIM hotaa| mithyArajatajJAna se hI rajata meM lokabAhyatA kA bhAna zakya nahIM hai kyoMki mithyAjJAna meM lokabAhyatA kA pratibhAsa nahIM hotaa| yadi bhramajJAna meM lokabAhyatA kA pratibhAsa mAnA jAya to rajata kriyArthIyoM ki eka bAra jo vahA~ grahaNArtha pravRtti ho jAtI hai vaha hogI hI nhiiN| yadi kaheM - 'lokabAhya bhI rajata vahA~ laukikarUpa se jJAta hotA 30 hai isa liye usa ke grahaNArtha pravRtti ho sakatI hai' - to bhale vahA~ alaukikarUpa se bhAna hotA ho, vaha to anyathAkhyAti hI huI, ataH itanA to mAnanA paDegA ki jo bhI pratibhAsita hote hai Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 yallaukikaM pratibhAtaM tat kiM satyatayA utA'satyatayA ? yadyasatyatayA kathaM pravRttiH ? atha satyatayA, kathamalaukikaM rUpaM tasya sidhyet ? kiMca, yadyalaukikaM rUpaM pratibhAtaM svarUpeNa na gRhyate kiM vA laukikatvaM pareNA'laukiketararUpeNa gRhyate tadapyapareNeti niravasAnA laukikaparamparA samAsajyeta ? ] [ ?? yadi punarvitathadarzanaM viparItakhyAtirabhyupeyate, tatrApi vaktavyam- kiM viparItA khyAtiH 5 Ahosvid viparItasya vastuno viparItAkAreNa khyAtirviparItakhyAtiH ? tatra prathame vikalpe kiM A1 svarUpApekSayA viparItakhyAtiH ? A2 Ahosvit khyAtyantarApekSayA sarvaiva khyAtiH viparItakhyAtiH ? Aho ( ?dyaH ) ? tadAtrApi vaktavyam kiM A1 tadeva A1b uttarakAlaM (vA) ? yadi 1a tadaiva tadA virodhaH / tathAhi-- yadi tadA khyAtiH kathaM svarUpavirahalakSaNA viparItatA ? atha svarUpapracyutiH kathaM ( kiM ? ) sA khyAtiH ? A1bathottarakAlaM khyAterabhAvastathApi kathaM viparItA - ( sarvAsAM ) khyAtInAmuttarakAlapracyuterviparItakhyAti10 prasakteH / atha dvitIyo vikalpaH, tatrApi khyAtyantarApekSayA sarveva khyAtirviparItakhyAtiriti sarvakhyAte - ve saba satya nahIM hote / [ rajata kA laukikarUpa se grahaNa meM anavasthA prasaMga ] aura eka bAta : alaukika rajatAdi laukikarUpa se siddha satya hai yA asatya ? asatya hai to bhAsita kaise hotA hai ? 15 bheda na rahA (satya aura bhramajJAna ke rajata meM ) / yadi kaheM ki alaukika hote hue bhI laukika are yahA~ bhI ve hI prazna UTheMge rUpa bhAsita hotA hai taba laukikarUpa se usa ko satya maaneNge| ki alaukika meM laukikarUpa se bhAsita honevAlA rajata satyatvena dikhatA hai yA asatyatvena ? yadi asatyatvena dikhegA to grahaNArtha pravRtti kaise hotI hai ? yadi satyatvena dikhegA to phira usa ke alaukikarUpa kI sattA kaise mAnya hogI ? aura bhI eka doSa 20 hai to svarUpa se gRhIta kyoM nahIM huA ? yadvA anavasthArUpa lgegaa| alaukikarUpa pratIta hotA alaukika rUpa meM prativAdI laukikatva ko laukikarUpa se gRhIta karane kA dikhAyegA to usa laukikarUpa kA bhI naye laukikarUpa se grahaNa karanA paDegA, usa kA bhI naye laukikarUpa se... isa taraha anta hI nahIM hogA / , ananta kAla taka yahI laukika paramparA prasakta hotI rhegii| - Jain Educationa International anya khyAtiyoM kI yadi Apa mithyA darzana ko 'viparIta ( anyathA ) khyAti' kahate haiM to yahA~ do vikalpa haiM 25 AviparyayabhUtA khyAti ( = jJAna ), BathavA viparIta vastu kI viparItAkAra se pratIti- viparItakhyAti / A prathama vikalpa meM do prazna haiM - B1 svarUpApekSayA viparIta bhAna ? yA B2 anya apekSayA pratyeka khyAti viparItakhyAti ? pahale prazna ke ora bhI do upaprazna A1a svarUpApekSayA usI kAla meM viparIta khyAti yA A2b svarUpApekSayA uttarakAla meM viparIta khyAti ? A1ausI kAla meM viparIta mAnane meM virodha AyegA / dekhiye yadi viparIta kA artha hai svarUpazUnyatA, to eka 30 ora svarUpApekSayA khyAti hai to dUsarI ora usI kAla meM svarUpazUnyatArUpa viparItatA kaise rahegI ? athavA yadi usI kAla meM svarUpazUnyatA hai to vahA~ khyAti kI sattA kaise hogI ? A1b yadi uttarakAla meM svarUpazUnyatA ko viparIta khyAti kaheMge to bhI viparItatA kisa taraha ? aise to sabhI khyAtiyA~ - hone kA batAyA, vaha laukika rUpa satya hai taba to vyavahAra se koI For Personal and Private Use Only - . Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 125 priitypryu(?s)ktiH| yadi punarveparItyaM zuktikAdi rajatAdyAkAreNa viparItena khyAtIti viparItakhyAtirityatha pakSAbhyupagamaH, sopyayuktaH anyarUpeNAnyasya pricchedaa'yogaat| tathAhi kiM rUpadvayanirbhAse'dhyAropa: kalpyate, utaikarUpanirbhAse ? yadi prathamaH pakSa:- tadA dvayaM zuktikA rajatasvarUpaM cA''tmasvarUpeNa(?pA)pekSayA sarve(?tyai)va khyaatiH| athaikaM rUpaM tatra cakAsti tatrApi yadi rajatamekaM svarUpeNa bhAti, kathamadhyAropo?'nyAkAraparihAreNa tasyaivaikasya pratibhAsanAt ? atha zuktikA 5 svarUpeNa pratibhAti, tatrApi na viparItakhyAti:, anyarUpaviviktAyAstasyA eva paricchedAd / anyasyAnyAkAreNa pratibhAsanA(?na)mantareNa nA rajatadRggrAhyo, parimalAderapi rUpadRggrAhyatAprasakteH / kiJca, yadyaparokSatayA 'rajatam' rajatasaMvidavabhAsayati kathamasyA viparItakhyAtitvam ? na cAnyadeva dezAdimad rajatamanyadezAditayA'bhAsayatIti viparItakhyAtiH, yato dezAntarAdimattA rajatAdeH kiM tenaiva darzanena gRhyate ? Ahosvit pUrvadarzanena ? tatra na tAvattenaiva, tatra vartamAnadezAdimattayA rajatAderavabhAsanAt, taddhi taddezAdimattayaiva tAvad gRhNAti 10 uttarakSaNa meM to svarUpacyuta hotI hI hai to khyAtimAtra ko viparItakhyAti mAneMge ? BdUsarA vikalpa :- (viparIta vastu kI viparItAkAratayA khyAti) yahA~ to sarva khyAtiyA~ viparItakhyAti bana baiThegI kyoMki anya-anya khyAtiyoM kI apekSayA viparIta hI hotI hai| yadi vaiparItya kA tAtparya aisA ho ki 'sIpa Adi svIya AkAra se nahIM kintu rajatAdi anya AkAra se jJAta honA' yaha hai viparIta khyAti - isa pakSa kA svIkAra bhI ayukta hai, kyoMki eka vastu kA anyarUpa se bhAna sambhavita nahIM hai| 15 [ sIpa aura rajata kA bhAna satya hai yA viparIta ? ] spaSTatA :- anyathAkhyAtivAdI jo anyarUpa kA Aropa mAnate haiM vaha do rUpoM kA nirbhAsa hone para yA eka rUpa kA - ye do prazna haiN| prathama pakSa meM yadi sIpa aura rajata donoM kA nirbhAsa apane apane svarUpa se hotA hai to vaha apane apane svarUpa kI apekSA se satya khyAti hI hyii| yadi eka hI rUpa kA, vaha bhI rajata kA hI nirbhAsa hotA hai to yahA~ Aropa kA prazna hI nahIM hai, kyoMki anyarUpa ko 20 choDa kara eka sirpha rajata hI vahA~ bhAsita hotA hai| yadi rajata nahIM sirpha sIpa hI vahA~ apane svarUpa se dikhatI hai to vahA~ bhI viparIta khyAti nahIM hai, anyarUpa se vinirmukta sirpha sIpa kA hI vahA~ bhAna hotA hai| (yahA~ anyasyAnyA... mantareNa isa pATha ke bAda tasyA abhAvAt, na hi sIpAkAro rajatadRggrAhyo - aisA pATha mAna kara vivecana karanA hai) eka vastu kA anyaAkAra se pratibhAsa ke vinA viparIta khyAti hotI nhiiN| vastutaH sIpAkAra kabhI bhI rajatadarzana kA grAhya nahIM hotA (evaM rajatAkAra sIpadarzana grAhya 25 nahIM hotaa)| yadi aisA mAneMge to parimalAdi bhI rUpadarzana kA grAhya bana jaayegaa| [ anyathAkhyAti kI gaharAI se samAlocanA ] aura eka bAta :- yadi rajatasaMvedana meM aparokSarUpa se 'rajata' aisA avabhAsa hotA hai to use viparItakhyAti kyoM kara kahA jAya ? yadi kaheM - 'anya anya deza-kAlAdigata rajata svadeza-kAlAdivRtti rUpa se bhAsita hotA hai isa liye hama use viparItakhyAti kheNge|' to yahA~ do prazna :- kyA rajatAdi 30 kI dezAntaravRttitA usI rajatadarzana se dikhatI hai yA pUrvadarzana se ? yahA~, usI darzana se to nahIM dikha sakatI kyoMki usa darzana se to rajatAdi kI vartamAna (purovarti) dezAdivRtti kA hI bhAsita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 na puurvaadimttyaa| atha pUrvakAlAdimattvaM rajatAderavabhAsayati, nanu tadapi taddezAdimattvameva tasyA'vabhAsayati (na) tadAnIntanadezAdimattvaM, tadanavabhAsane ca kathaM bhrAntadarzanAvaseyasya rajatAdestena pUrvadezAdimattAvagate(ti? na ca) 'tatrAnyadezAdi(nAdi?)mAnartho'nyadezAditayA vitathadarzane pratibhAtIti vaktavyam, na ca bAdhakapramANaM bhrAntadRgavagatarajatAderanyatra dezAditAmAvedayati yato bAdhakapratItirapi rajatAdikamalIkatayA''vedayati 5 natvanyadezAditayA, na hi sA 'anyadezAdi rajatam' ityavagacchati kintu 'nedaM rajatam' iti| ____ yadi ca bhrAntadRzi pratibhAsamAno rajatAdistaddezAdau nAsti tarhi jJAnasyaivAbhA(?sA)vAkAro nArthasyeti kathaM na jJAnasya nirAlambanatA ? nirAlambanatvaM hyarthasaMnidhinirapekSasya jJAnasya jnm| taccoparataprameyANAmarthasaMnidhinirapekSatvAt svapnAdipratyayAnAmastIti na dRSTAntAsiddhiH / yadi ca svapnAdidarzanaM vizadAvabhAsya pyanyadezAdyarthaviSayam parizuddhadarzanamapi yathApratibhAsamAnaM pUrvadRSTAnA(laM)banaM kiM nAbhyupeyate ? atha 10 parityAgo bhavet / atha bAdhake'parabo(?bA)dhakAntarAbhAvAt tasya vartamAnAvabhAsakatvam, nanu bAdhakAbhAva pratyaye'bhAvapratyayAvatArAt puurvdRshaa(?ssttaa)rthgraahitaa| nanu bAdhakavitterapi pUrvaparijJAtaya(?ra)jatAdyabhAvaveditvaM hotI hai| vaha rajatadarzana to rajata ko taddeza (saMmukhInadeza) vRttirUpa se hI pradarzita karatA hai na ki pUrvAdivRttirUpa se| yadi kahA jAya - 'bhrAnta rajatadarzana pUrvakAlAdivRttitva ko bhAsita karatA hI hai' - nahIM, pUrvakAlAdivRtti kA grahaNa zakya na hone se saMmukhadeza-kAlAdivRtti kA hI vahA~ grahaNa 15 ho sakatA hai, na pUrvadeza-kAlAdivRtti kaa| jaba vartamAna meM saMmukhadeza meM usa kA grahaNa hI zakya nahIM hai taba tathAkathita bhrAntadarzana kA jJeya rajatAdi kI pUrvadezAdivRtti kA bhAna usa darzana se hogA hI kaise ? isI liye aisA kahanA niSiddha hai ki - 'vahA~ eka dezAdigata rajatAdi artha anyadezAdivRttitayA viparItadarzana meM bhAsatA hai|' kAraNa :- aisA koI bAdhaka pramANa nahIM hai jo tathAkathita bhrAntadarzanagRhIta rajatAdi ko anyadezAdivRttitayA prakAzita kara ske| yaha bhI isa liye ki bAdhaka pratIti bhI rajatAdi 20 ko 'isa darzana meM bhAsamAna rajata alIka = asatya hai itanA hI prakAzita karatI hai na ki anyadezAdivRtti ko| bAdhaka pratIti 'yaha rajata anyadezAdivRtti hai' aisA avagAhana nahIM karatI kintu 'yaha rajata nahIM hai' aisA avagAhana jarUra karatI hai| [jJAna kI nirAlambanatA kA upapAdana ] nirAlambanajJAnavAdI kahatA hai - bhramajJAna meM pratibhAsamAna rajatAdi saMmukhadeza meM nahIM hai taba 25 to usa kA matalaba yaha huA ki vaha rajatAdi AkAra artha kA nahIM jJAna kA hI hai, phira jJAna ko nirAlambana mAnane meM kyA hAni hai ? nirAlambanatA yahI hai - arthasaMnidhi ke vinA jJAna kA udbhava / yahA~ dRSTAnta koI nahIM hai aisA mata kahanA, prameyoM kA kSaya ho jAne para bhI arthanirapekSa svapnAdipratIti hotI hai yaha dRSTAnta hai| jaba Apa (anyathAkhyAtivAdI) spaSTAvabhAsi svapnAdi darzana ko anyadezakAlAdiatItArthaviSayaka mAnane ko taiyAra hai to usa ke badale parizuddhadarzana ko jaisA ki 30 vaha pratibhAsita hotA hai tadanusAra pUrvadRSTAlambana se rahita hI kyoM nahIM mAna lete ? hA~, artha kA tyAga ho sakatA hai| - 'bAdhaka ke bAre meM anya koI bAdhaka kA avatAra na hone se, bAdhaka pratyaya ko vartamAnArthapradarzaka hI mAnanA pddegaa| yadi bAdhaka abhAva pratIti ke bAre meM abhAvapratIti kA prAdurbhAva Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 khaNDa-3, gAthA-5 127 bhvet| na hi kazcid vizeSo vartamAnAnubhavaM prati bAdhaka-darzanayoH yato rajatadarzanamatItaviSayagrAhi bAdhakaM tu vartamAnArthasvarUpAvedakamiti vibhAgo bhavet / atha bAdhake'parabAdhakAntarAbhAvAttasya vartamAnAvabhAsakatvam na tu bAdhakAvabhAsapratyaye'bhAvapratIti: pUrvamabhAvapratItiH kiM nopeyate ? na cAparabAdhakAbhAvAt tatrApi varttamAnArthagrAhitvamiti vaktavyam, tatrApi ttprynuyogaadnvsthaaprskteH| na ca satyarda(darza)ne saMvAde(?dA)t sAmpratikArthagrAhitvam bhrAntajJAne tu viparyayAta, pUrvadRSTAvabhAsita- 5 saMvAdasyaivA'yogAt / tathAhi- AkimuttarajJAnodayaH saMvAda: ButArthakriyAprasUti: ? yadyuttarajJAnodaya, sa kimekaviSayaH, bhinnaviSayo vA ? yadyekaviSayaH tadA taimirikasya kezoNDukAdiviSayo jJAnAntarodayaH hogA to vahA~ pUrvadRSTArthagrAhitA mAnanI pddegii|' - aisA mAne taba to vahA~ bAdhaka pratIti meM pUrvadRSTarajatAdi ke abhAva kA vedana bhI mAnanA pddegaa| bAdhaka pratIti yA darzana donoM meM vartamAnArtha anubhava ke bAre meM koI taphAvata nahIM hai, jisa se ki aisA vibhAga bana sake ki rajatadarzana hai vaha atItArthaviSayagrAhi 10 ho aura bAdhaka hai vaha vartamAnArthapradarzaka ho| yadi bAdhaka ke prati aura koI bAdhakAntara ke na hone se usa ko vartamAnArthapradarzaka mAnA jAya, bAdhakapradarzakapratIti meM abhAvapratIti kA niSedha kiyA jAya to usa ke pahale hI abhAvapratIti kA svIkAra kyoM na kiyA jAya ? aisA mata kahanA ki - usa meM anya bAdhaka ke na hone se vahA~ bhI vartamAnArthagrAhitA hI hotI hai - aisA kahane para to isa meM punaH punaH prazna khaDe hote rahane se anavasthA doSa aayegaa| [saMvAdaprerita arthagrAhitAsAdhana kA nirasana ] yaha kahanA ki - satyadarzana meM saMvAda ke bala se vartamAnArthagrAhitA mAnate haiM, bhrAntajJAna meM nahIM mAnate kyoMki vahA~ saMvAda ke badale pravRtti kA visaMvAda hotA hai| - ThIka nahIM hai, kyoMki pUrvadRSTa kA punaravabhAsa karAve aisA koI saMvAda sat nahIM hai| spaSTatA :- saMvAda kyA hai - AuttarajJAna udaya, yA BarthakriyA kA janma ?A uttarajJAnaudaya bhI eka viSayaka yA bhinnaviSayaka ? yadi eka 20 viSayaka uttarajJAnaudaya ko saMvAda kaheMge to timirarogI ko eka ke bAda eka - kezoNDuka sambandhi anya anya jJAna kI zRMkhalA calatI hI rahatI hai to usa ke saMvAda se usa ke jJAna ko satya mAnanA pddegaa| (kezoNDuka = netra ke saMmukha dikhane vAle keza jaise gola-gola mithyA tantu-samUha / ) / yadi bhinnaviSayaka uttarajJAnodaya ko saMvAda kaheMge to vahA~ bhI prazna hai ki yadi anyaviSayakadarzana udita huA itane mAtra se pUrvadarzana ko kyA lAbha huA ? aise to phira bhrAntarajatadarzana ke bAda bhinnaviSayaka 25 sIpajJAna kA udaya hogA to kyA bhrAntarajatadarzana ko satya mAneMge ? [ artha ke vinA bhI svapnAdi meM arthakriyAniSpatti ] Byadi arthakriyAkAritva ko saMvAda kaheMge to prazna yaha hai ki pUrvadRSTa jala se hI arthakriyAjanma .. yathA cirakAlInAdhyayanAdikhinnasyotthitasya nIlalohitAdiguNaviziSTaH kezoNDrakAkhyaH kazcinnayanAne parisphurati, athavA karasaMmRditalocanarazmiSu yeyaM kezapiNDAvasthA sa kezoNDrakaH-1-1-5 zAstradIpikA0 yuktisnehaprapUraNI siddhAnta0 pR099 paM07 / iti bhuutpuurvsmpaadkttiippnnii| kezoNDukaM yathA mithyA gRhyate timirairjanaiH- (laMkAva. sU. pR.274 / ) kezoNDakA nAma pakSiNo ye kezamalAnyatpATayanti - zikSAsama 490 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 saMvAdaH syAt / atha bhinnaviSayastadudayaH saMvAdaH, tatrApi yadi nAma viSayadarzanAntaramudayamAsAdayati pUrvadRzastu satyatve kimAyAtam ? anyathA rajatajJAnasya zuktikAjJAnodayAt stytvprsktiH| BathArthakriyAprasUtiH saMvAda: nanvarthakriyApi pUrvAnubhUtAdevodakAdeH kiM nAbhyupeyate ? athA'vidyamAnaM pUrvAnubhUtaM jalAdi na pAnAdyarthakriyAmupajanayituM samartham, tarhi svapnAdidarzanamapi tadavidyamAnaM kathaM janayitumalam ? na hyavidyamAnasya tatrApi kAraNatvaM yuktam ciratarAtItasyApi tatprApteH / na cArthakriyA-jJAnayoH kazcid vizeSo yato jJAnamarthamAsAdayati / nArthakriyA arthAbhAvena dRSTeti saMnihitArtha( ?)janmA nanu tathAbhUtArthAbhAve'pi svapnadazAyAmarthakriyopalabhyate evaM jAgraddazAyAmapi pittopahatatanormalayajarasAdisaMsparzo dahannivAsA (? dAhAvabhAsaH) kathaM ? nArthakriyAnyathA dRSTAntasaMvAdaH iti sarvaM vAsanApratibaddhaM darzanaM bAhyArthasavidhAna(?)kriyamiti svarUpapratibhAsAH sarvatra pratyayA na bAhyArthAvabhAsina iti vyavasthitam / ??] tena nArthAbhAvaH pratyakSavedyaH 10 tatra bahirarthapratibhAsanAt' (96-3) iti nirastam bahirarthapratibhAsanasyoktanyAyenA'siddhatvAt / [??na ca pratyakSato'rthAbhAvaH sAdhyate yataH pratyakSavirodho doSaH pakSasya syAt / api tu prakAzarUpatA nIlAdInAM sAdhyA, sA tu yathoktaprakAreNa pratyakSasiddhaiveti kathaM na vijJaptimAtratA ?! pratyakSapratIte ca jJAnamAtre na kiNcidnumaaneneti| na ca tadbhAvAM(?vi) doSAvakAzo'smAkam / na ca 'sahopalambhaniyamAd' kyoM nahIM mAnate haiM ? yadi kaheM ki - 'pUrvadRSTa jalAdi avidyamAna hone para pAna Adi arthakriyA 15 nipajAne ko sakSama nahIM hotA' - to prazna dUsarA - svapnAdidRSTa padArtha usakAla meM sat na hone para bhI arthakriyA nipajAne ko kaise sakSama hogA ? usa kAla meM jo sat nahIM usa meM kAraNatA mAnanA ayukta hai, kyoMki taba to yugoM pUrva atIta padArtha bhI arthakriyA sampanna kara degaa| jJAna kaho yA arthakriyA, koI pharka nahIM hai, kyoMki jJAna hI artha yAnI prayojana siddha karatA hai| yadi kaheM ki - artha viraha meM arthakriyA nahIM hotI, saMnihita artha se hI vaha utpanna hotI hai - to batAo 20 ki tathAvidha artha ke na rahane para bhI svapnadazA meM arthakriyA hotI hai vaha kaise ? are ! jAgRtidazA meM bhI jisa ke deha meM pracaNDa pittaprakopa huA hai aura candana kA vilepana bhI kiyA gayA hai use jalana kA anubhava kaise ? vAstava meM to arthakriyA ke binA Apa kA dRSTAnta bhI saMvAdayukta nahIM hogaa| niSkarSa :- darzanamAtra (artha na hote hue bhI) hI vAsanAprerita arthAkAragarbhita hotA hai ata eva bAhyArthasadRza hI kriyAsampAdaka hotA hai, isa liye siddha hotA hai ki jJAnamAtra svarUpabhAsaka hI 25 hotA hai na ki baahyaarthaavgaahi| ata eva - 'pratyakSa se arthAbhAvagrahaNa nahIM hotA kyoMki pratyakSa meM sirpha artha kA hI pratibhAsana hotA hai' - yaha vidhAna (96-17) nirasta ho jAtA hai, kyoMki uparokta vicAra-vimarza se to artha kA pratibhAsana bhI nyAyasiddha nahIM tthhrtaa| [ nIla-nIlabuddhi kA abheda pratyakSasiddha-anumAna se vyavahArasiddhi ] vijJAnavAdI :- hama nIlAdiarthAbhAva pratyakSa se siddha hone kA mAnate hI nahIM jisa se ki hamAre 30 pakSa meM ukta prakAra se pratyakSavirodha doSa prasakta ho ske| hama to itanA siddha karate haiM ki nIlAdi (svatantra bAhya vastu nahIM hai kintu) prakAza (= jJAna)maya haiM, nIlAdi kI jJAnamayatA to uparokta prakAra se jaba pratyakSasiddha hai to vijJaptimAtratAsiddhi kyoM nahIM hogI ? jaba jJAnamAtratA pratyakSasiddha hai to Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 5 129 iti hetUpanyAso vyartha iti vaktavyam, paraM prati vyavahArasAdhanAya tasyopanyAsAt / yo hi nIla-taH ( ? tat ) saMvidorapratIyamAnamapi pratyakSato bhedaM 'nIlasya saMvidi ti kalpanAvazAt pAramArthikaM bhedamicchati tasya nIlataddhiyoH pRthaganupalambhAt pRthaktvaM na yuktamiti pratipAdyate, upalabdhirhi sattvam, na ca nIla-taddhiyoH krameNa yugapad vA bhedopalabdhiH saMkhya ( ? sattva) vyatirekeNa tatsaMvida ityanupalabdhernIlavyatirekeNa tatsaMvida ityanupalabdhibhedaM tayornirAkaroti na nIla-taddhiyorabhedaH pratyakSaviruddha iti nirAkRtaM dRSTavyam / 5 na ca nIla-taddhiyorabhede pratyakSasiddhe kimanumAnaprasAdhyam, abhedavyavahArayogyatAyA i ( ? e) va saadhytvaadityukttvaat| na ca sahopalambhaniyamo 'siddhaH, nIlapratyakSatAvyatiriktasaMvido nirAkRtatvAt yato na bodharUpatA bauddhaistadvyatiriktarUpeSTA yena tadanupalambhAt sahopalambhaniyamo'siddhaH syAt / api tu sukhAdi-nIlAdipratyakSataiva saMvit tanmAtraM ca sarvavyavahAraparisamAptezvarAdivyApArasya tatraivopalambhAt sA ca sarveSAM parisphuTamAbhAti tadavedane pratyakSArthA'vedanovaze ( ? namavedane cAze ) Sasya jagataH samAyAtaH mAtpa ( ? mAndhya ) miti 10 hameM anumAna kI bhI kyA jarUra hai ? ata eva hamAre pakSa meM, anumAna meM honevAle doSoM ko bhI vAstava avakAza nahIM hai| hama niSedha karate haiM aisA bolane kA ki 'sahopalambhahetu to phira nirarthaka ho gayA' niSedha kA kAraNa itanA hI hai ki anya vAdiyoM ke prati 'nIlAdi jJAnAbhinnarUpa se vyavaharttavya haiM' aise vyavahAra ke pravarttanahetu hI sahopalambha hetu ko prastuta kiyA jAtA hai| aise bhI vAdI haiM nIla aura usake saMvedana kA bheda pratyakSa se jJAta na hone para bhI 'nIla kA saMvedana' 15 aisI kalpanA ke bala se una donoM kA bheda mAnate haiM, una vAdiyoM ko hama yaha sikhAnA cAhate haiM ki nIla aura usa kI buddhi kA bhinnatayA upalambha nahIM hone se una kA bheda mAnanA galata hai| upalabdhi kyA hai sattA hai| nIla aura usa kI buddhi kA eka sAtha yA kramazaH bhedena upalambha hotA nahIM, kyoMki sattA ke alAvA nIla saMvedana kI upalabdhi hotI nahIM, ataH nIla pRthak nIla saMvedana kA anupalambha nIla-nIlabuddhi ke bheda kA cheda kara detA hai / ataH nIla aura nIlabuddhi kA 20 abheda pratyakSa bAdhita hone kA kathana nirasta samajha lenA / [ abheda pratyakSasiddha hai to anumAna kA prayojana kyoM ? aisA bhI nahIM kahanA ki nIla aura nIlabuddhi kA abheda yadi pratyakSasiddha hai to anumAna se kisa kA prasAdhana kareMge ? hama abhedavyavahAra yogyatA hI siddha karate haiM na ki abheda ko yaha pahale kaha diyA hai / sAdhya jaise abAdhita hai, hetu sahopalambha niyama bhI asiddha nahIM hai, kyoMki 25 hamane nIlapratyakSatA se pRthak saMvedana kI sambhAvanA kA cheda kara diyA hai / bauddhamata meM bodharUpatA kA nIlapratyakSatA se pRthak svIkAra iSTa hI nahIM hai jisa se ki una kI anupalabdhi ke dvArA sahopalambha kI asiddhi dikhAI jA ske| hamArA mata hai ki sukhAdipratyakSatA yA nIlAdipratyakSatA hI saMvedana hai, itanA mAtra mAna lene para sabhI vyavahAra sArthaka yAnI upapanna ho jAte haiM, anya loga jo paramezvara kA isa viSaya meM hastakSepa mAnate haiM usa kI bhI upalabdhi to vyavahArasiddhi ke liye hI mAnI jAtI 30 / nIlAdipratyakSatArUpa saMvedana kA to sabhI ko spaSTa bhAna hotA hai, yadi usa kA vedana nahIM hogA - Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only . Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 pratItatvAt nIla-taddhiyoH kathaM (na) siddhaH sahopalambhaniyama: ? ??mImAMsakamatamapi nIlaM pratyakSaM buddhistu taddhetubhUtA praveza(taddeza?)pratyakSAnyathA'nupapattyA pazcAt pratIyate (104-1) iti sahopalambhato'siddha iti prAga di(?ni)rastameva / yadi(t) tenoktam- pazcAdupalabhyate budbhiH (104-3) iti, tatrApi buddhipratItikAle yadyarthasyApi pratItistadA dvayoryugapadupalambhaH syAt / na 5 caitadiSTam iSTo vA heturna siddhH| na ca yugapadupalabhyamAnayoH grAhya-grAhakabhAvaH sambhavatIti jJAnamiti na siddho(?ddhyet)| yadi tu tadA nArthapratibhAsa: tathApi kevalAyAstasyAH pratibhAsanAt 'arthasya buddhiH' iti na yuktaM bhavet- ityAdeH prAk pratipAditatvAd nAsiddho hetuH| nApyanaikAntikaH sarvajJajJAnasya pRthagupalambhAd bhedaH, yata sarva(jJa)jJAnaM pRthagjanacittA(t) pRthag bhAti pRthagjanasyApi svacittaM sarvavidvijJAnaM vinApi bhAtIti bhedaH, nIla-taddhiyostu na kadAcit pRthagupalambhaH 10 ekalokI(lI)bhAvena sarvadopalambhAt / na hi nIlavyatiriktA yA pratyakSatA bhAti tadvyatiriktaM vA nIlama to pratyakSaarthoM kA bhAna nahIM hogA, arthoM kA pratyakSa vedana na hone para sAre jagat ko andhApana aayegaa| sArAMza, nIla aura nIlabuddhi kA abheda supratIta hai taba sahopalambhaniyama kaise asiddha hogA ? [ buddhiparokSatAvAdI mImAMsaka mata kA nirasana ] mImAMsakoM kA mata bhI nirasta ho jAtA hai| una kA jo yaha mata hai ki nIlAdi artha pratyakSa 15 hotA hai kintu usa kI hetubhUta vaha pratyakSabuddhi khuda parokSa hotI hai jo taddezIya artha kI pratyakSatA kI anyathAanupapatti ke dvArA bAda meM jJAta (= anumita) hotI hai| (104-12) / ataH sahopalambhaniyama asat hai| - isa mata kA nirasana pahale (104-14) ho cukA hai| yaha jo usane kahA ki 'buddhi kA upalambha bAda meM hotA hai' yahA~ bhI Apatti yaha hai ki bAda meM buddhi kA jaba upalambha hotA hai taba yadi artha kA bhI upalambha hotA hai taba to donoM kA sahopalambha siddha ho gyaa| Apa ko 20 to yaha iSTa nahIM, athavA pazcAdupalambhasvarUpa Apa kA iSTa hetu siddha nahIM huaa| tathA, eka sAtha upalabdha honevAle nIla aura buddhi kA grAhya-grAhakabhAva bhI sambhavita nahIM ataH bAda meM bhI jJAna siddha nahIM hogaa| yadi buddhi-upalambha samAna kAla meM artha pratibhAsa na hokara kevala buddhi kA hI pratibhAsa mAneMge - to 'artha kI buddhi' aisA mAnanA ayukta ho jAyegA - ityAdi pahale kaI bAra kaha diyA hai ataH sahopambhaniyama hetu asiddha nahIM hai| 25 [ hetu meM anaikAntikatA yA saMdigdhavipakSavyAvRtti doSoM kA uddhAra ] hetu tathA anaikAntika (= sAdhyadrohI) bhI nahIM hai| yadi kaheM ki - 'AmajanatA ke citta kA grahaNa sarvajJa jJAna se hotA hai vahA~ sarvajJa jJAna aura citta kA bheda spaSTa hai ataH Apa kA hetu abheda viruddha bhedavat sarvajJajJAna meM raha jAne se sAdhyadrohI ho gayA' - to yaha ThIka nahIM, Apane batAyA vahA~ to jJAna-jJAna meM bheda hai kyoMki sarvajJa jJAna AmajanatA ke citta (= jJAna) se pRthak 30 hI pratIta hotA hai (yAnI vahA~ sahopalambha hI nahIM hai|) AmajanatA kA citta bhI sarvajJajJAna ke vinA bhI pratIta hotA hai, jaba ki nIla aura nIlabuddhi kA to kabhI bhI pRthag upalambha nahIM hotA kintu ekarasa bhAva se hI unakA sadAkAla upalambha hotA hai| nIla aura buddhi eka hI hote haiM isIliye Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 evaM svai rUpopalambhAccaikatvavyavahAraH, anyathA tdyogaat| sarve cAtra nIlAdayo'bhinnarUpopalambhA ekatra(?tva)vyavahAre sAdhye svarU(pA)pekSayA dRSTAntIbhavantIti dRSTAntasiddhirapi na prernniiyaa| na ca saMdigdhavipakSavyAvRttirayaM hetuH abhinnopalambhepi bhede srvtraabhedocchedprskteH| __ yadapi 'bhedepyekasAmagryadhInatayA nIla-taddhiyoH sahopalambhaH' ityuktam (104-8) (tadapi nirastaM) dRSTavyam bhedAnavabhAsanena tasyAbhAvAt / yadapi 'rUpAlokayoH sahopalambhe'pi bhedaH' ityuktam (104-5) 5 tadapyasamyak, yato rUpAlokayoryayorapRthagupalambhaH bhedo'pi tayorna sambhavatyeva / yato na nIlamAloko vA tada()pi nirbhAgAvartI pRthagabhyupagamyate prakAzAtmano niilsyaivotpaadaat| yayoH punarbhedastayorapRthagupalambho nAstIti nIlAdibhinnasyA'pratyakSarUpasya tasyAnupalambhAt / yadapyuktam 'saha'zabdadRSTatvAd viruddho hetuH' iti (105-8) tatrApi vikalpADhaM bhedamAzritya 'saha'zabdaH prayuktaH prmaarthtstdbhaave'pi| atha yadi bhedo vikalparullikhyate kimiti satyo na ? vsturuupaa'sNsprshitvaat| (na?) tatra (?tacca) nIla- 10 pratyakSatA nIlAdi se pRthag bhAsit nahIM hotI, yadvA, nIlAdi pratyakSatA se pRthaga bhAsita nahIM hotaa| isa taraha donoM hI apane apane ekarUpa se upalabdha hote haiM ataH una kA vyavahAra sambhavita nahIM ho sktaa| hamArA sAdhya yahI ekatva-vyavahAra hai aura usa kI siddhi ke liye apRthagrUpa se upalabdha honevAle sabhI nIlAdi apane abhinnarUpa se dRSTAnta bana sakate haiM ataH yahA~ dRSTAnta asiddhi kI zaMkA bhI nahIM karanA / 15 __ tathA sahopalambhaniyama hetu meM saMdigdhavipakSavyAvRtti kI bhI zaMkA nahIM karanA, kyoMki abheda kA / spaSTa upalambha hone para bhI Apa vipakSa bheda kI zaMkA kareMge to suprasiddha abhedopalambhavAle nIla evaM nIlasvarUpa ityAdi sabhI sthala meM bhI sarvatra bheda kI (vipakSa kI) zaMkA karate rahane para abheda kI kathA kA hI uccheda sarvatra prasakta hogaa| [ sahopalambha meM bheda sAdhakatA prayukta viruddhadoSa kA nirasana ] 20 yaha jo kahA thA ki (104-29) - 'bhinna hone para bhI nIla aura buddhi donoM ekasAmagrIniSpanna hone se sahopalambha hotA hai' - yaha nirasta samajha lenaa| (kyoM ki hamane abhI hetu kI anaikAntikatA kA nirasana kara diyA hai|) bheda kA avabhAsa hI nahIM hai to bheda kaise hogA ? yaha jo kahA thA - (104-24) 'rUpa aura Aloka kA sahopalambha hone para bhI bheda hI hotA hai' - yaha bhI yukta nahIM hai, kyoMki jina nIla rUpa aura Aloka kA apRthag upalambha hotA hai una kA bheda sambhavita 25 bhI nahIM hI hotaa| kAraNa, usa vakta bhI apRthagvartI nIlarUpa aura Aloka pRthak pRthak hone kA hama nahIM mAnate, vahA~ to jhIlamila tejorUpa camakIle hI nIla kA janma mAnate haiN| jahA~ nIla aura Aloka kA bheda hotA hai vahA~ to una kA apRthag upalambha hotA hI nhiiN| kAraNa, vahA~ nIlAdibhinna Aloka apratyakSa hone se usa kA upalambha hI nahIM hotaa| yaha jo kahA thA - 'bheda meM 'saha' zabdaprayoga hotA hai ataH sahopalambha abheda ke badale bheda kA sAdhaka hone se viruddha hetudoSa aayaa| (105- 30 20)' - vahA~ (sahopalambha hetu para) dhyAna dene para patA calegA ki darzanagRhIta nahIM kintu vikalpa (jo ki mithyA hotA hai) udbhAsita bheda ke liye hI 'saha' zabda prayukta kiyA gayA hai, paramArtha se Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 taddhiyorabhede ekarUpopalambhAta (na) sidhyatyeva / tathA, saMvedanAdapyabhedaH siddhH| nIlAdInAM pratyakSaM ca svarUpaM saMvedanamucyate, vijJAnasyApi hyaparokSa(tA) tabhedAt tadarthasya 'saha' zabdasyAvRttiyuktA paramArthato'bhede'pi ?? ___ yadvA ekasminnapyarthe sahazabdo dRSTa eva yathA 'sahadezo'yamasmAkam' ityekarUpopalabdhirekatvena vyAptA 5 pratyakSata eva te gtaa| tato na viruddhatvam viparyayavyApterabhAvAt / yadapyuktam (106-1) - 'ekarUpopa labdhirvijJAnasyArthasya, vA prathamapakSe'pi bauddhaM prati...' iti tadapi nirAkRtameva, nIlatabuddhyorekopalambhasya pratipAditatvAt, vivAdazca tayorbhedAbhedau prati na svarUpaM prati, tasya siddhatvAt / na caikarUpopalambhastayoradhyakSasiddho vacanamAtrAdevAsiddho bhvti| tasmAnnIlataddhiyorabheda ekarUpopalambhAt sidhytyev| (tathA saMvedanAdapyabheda: siddhH| nIlAdInAM pratyakSaM ca svarUpaM sNvednmucyte| vijJAnasyApi}(hyabheda: siddhaH 10 nIlAdInAM pratyakSaM ca svarUpaM saMvedanamucyate)'(?)vijJAnasyApi hyaparokSameva svarUpaM saMvedanatadvyatiriktasya to abheda hI hai| yadi pUchA jAya ki bhale bheda vikalpArUDha ho vikalpa ullikhita ho, satya kyoM nahIM ? uttara yaha hai ki vikalpa vAstavasvarUpasparzI nahIM hotaa| vAstava meM to nIla aura buddhi kA abheda hone se eka hI tattva kA upalambha hone ke kAraNa bheda siddha hI nahIM hai| taduparAMta, saMvedana se bhI abheda siddha hotA hai, nIlAdi kA pratyakSa svarUpa hI 'saMvedana 15 jAtA hai, evaM vijJAna aparokSarUpa hotA hai, ina do meM (vAstava meM abheda hone para bhI vikalpakRta) bheda hone se 'saha' zabda kI AvRtti (yAnI prayoga) karanA ayukta nahIM, yadyapi vahA~ vAstava meM to abheda hI jIvaMta hai| [ eka artha meM 'saha' zabdaprayoga kI saMgati ] athavA dUsarA samAdhAna :- eka hI artha meM bhI 'saha' zabdaprayoga dikhatA hI hai| jaise, 'yaha hamArA 20 saha-deza hai' - isa kA matalaba hai 'yaha hama sabhI kA eka hI deza hai'| isa prakAra ekatva avinAbhAvi ekarUpa kI upalabdhi pratyakSa se hI Apa ko jJAta hotI hai| ataH sahazabdagarbhita hetu meM viruddhatvadoSa sambhava nahIM hai kyoMki hetu viparyaya (yAnI bheda) se vyApta nhiiN| yaha jo kahA thA (353-12) - 'ekarUpopalabdhi kisa kI ? vijJAna kI yA artha kI ? pahale pakSa meM bauddha ke prati ... (yAnI bauddha ke prativAdI ke prati hetu-asiddhi hogI kyoMki vaha artha kI 25 bhI upalabdhi mAnatA hai... ityAdi',) yaha saba nirasta ho jAtA hai - kyoMki pUrvaparicchedoM meM hamane nIla aura usa kI buddhi ke eka upalambha kA pradarzana kara diyA hai| vivAda ekopalambhasvarUpa kA nahIM hai, kintu ekopalabdhivAle nIla aura jJAna ke bheda yA abheda kA hai, ekaupalambha svarUpa to donoM kA siddha hI hai| nIla aura buddhi kA eka upalambha pratyakSa siddha hai taba 'asiddha' aise AropamAtra se vaha asiddha nahIM ho sktaa| ataH nIla aura buddhi kA abheda ekarUpa upalambha hetu se siddha hotA hai| [ saMvedanasvarUpa hone se donoM meM abheda siddha ] (tathA saMvedanA... vijJAnasyApi - yaha pATha pUrvapariccheda meM A cukA hai usa kA yahA~ punarAvartana lagatA hai, tathA vijJAnasyApi... ke bAda lagatA hai ki phira se nIlAdInAM ... vijJAnasyApi... punarmudraNa OM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 133 tasyAyogAt ato na nIla-taddhiyoH saMvedanabhedaH anyonyasya sNvednaa'yogaat| yadapyuktam - 'saMvido bhinnamabhinnaM vA nIlasya saMvedanaM bheda(?de) heturviruddhaH abhedshcaasiddhH|' iti tadapyasaMgatameva, nIlAdInAmaparokSa AtmA saMvid iti pratipAditatvAt tathA ca jJAnavyavahArayogAt sAdhyate paraparikalpitabodhavat anyathA bodh-vyvhaarocchedprsnggaat|| nanu kA sahopalambhaniyamAdasya bheda: ? ekopalambha eva tasyApyarthaH atrApi sa eva / naitat, sahopa- 5 lambhena pRthagbhAvanirAkaraNAt taddvAreNa saMvidrUpA nIlAdayaH prasAdhyante, anena tu ta eva bodharUpA vidhiruupenneti| dvayorapi hetvoApArabhedo'styeva, paramArthatastu na kazcid bhedH| taccAdvo(bo)dhavyatiriktamabhyupagamya sahopalambhaniyamAnIlAdeH saMvidrUpatA saadhyte| na hi sakRdupalabhyamAnayoAhya-grAhakabhAvo nIlabodhayoryuktastadanyakriyAvirahAt candradvayasyeva parasparaM bodhena saheti prAk pratipAditam grAhya-grAhakabhAvAbhAve svasaMvidrUpAH siddhA eva nIlAdayaH tena nIla-taddhiyoH svarUpabhede'pi candradvayAderiva parasparaM bodharUpatayA- 10 huA hai jisa meM avagraha bhI anucita hai) ekopalambha uparAMta saMvedana se bhI abheda siddha hotA hai:nIlAdi kA svarUpa pratyakSa saMvedanAtmaka hai to vijJAna kA bhI svarUpa aparokSa saMvedanarUpa hI hai. saMvedana se bhinna donoM kA koI svarUpa nahIM hai; ataH nIla aura nIlabuddhi meM koI saMvedanabheda nahIM hai, paraspara bhinna saMvedana hotA nhiiN| yaha bhI jo kahA thA - nIla kA saMvedana vijJAna se bhinna ho yA abhinna ? bheda mAneMge to hetu viruddhadoSAnvita banegA, abheda to asiddha hai... ityAdi, vaha bhI asaMgata hai kyoMki 15 nIlAdi kA jo aparokSa svarUpa hai vahI saMvedana hai yaha kaI bAra bola diyA hai| (pR0106 paM06 se pR0107 paM08 taka pUrvapakSa kA vaktavya dekha sakate haiN)| jJAna ke vyavahAra-sAdhana se bhI vahI siddha hotA hai jaise pUrvapakSakalpita bodha tathAvidha vyavahAra se siddha kiyA jAtA hai| aisA na mAnane para to bodhavyavahAra kA hI uccheda prasakta hogaa| [sahopalambhaniyama aura tathAsaMvedana do hetu meM bheda ] 20 prazna :- sahopalambhaniyama hetu aura tathA saMvedana hetu donoM meM bheda kyA hai ? sahopalambha kA jo artha hai ekopalambha, tathA saMvedana kA bhI yahA~ vahI artha hai| uttara :- aisA nahIM hai, sahopalambha hetu se pRthagbhAva kA nirasana hotA hai jisa ke dvArA nIlAdi saMvedanamaya siddha kiyA jAtA hai| tathA saMvedana isa hetu se ve hI nIlAdi kI vidhirUpa se bodharUpatA / siddha kI jAtI hai, isa prakAra donoM hetuoM kI kAravAI alaga alaga haiM, hA~ yahA~ vyavahArabheda hai, 25 paramArtha se koI bheda nahIM hai| donoM hetu svabhAvahetu hone se nIla evaM saMvedana ko abodhabhinna mAna kara sahopalambhaniyama se nIlAdi meM bodharUpatA siddha kI jAtI hai| eka bAra (yAnI eka sAtha) upalabdha nIla-bodha meM grAhya-grAhakabhAva mAnanA yogya nahIM, kyoMki una donoM se atirikta koI grahaNakriyA hai hI nhiiN| candradvaya meM jaise anyonya bheda nahIM hotA vaise nIlAdi kA bhI bodha se bheda nahIM hai yaha pahale kahA jA cukA hai| grahaNakriyAniSedha se grAhya-grAhakabhAva kA niSedha phalita hone se nIlAdi 30 svasaMviditasvarUpa hI siddha hote haiN| ataH jaise candradvaya meM dvitva (yAnI bheda dikhane para bhI abheda) hotA hai vaise hI nIla aura buddhi meM paraspara svarUpabheda dikhatA ho phira bhI bodhAtmaka hone se, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 SbhedaH sahopalambhaniyamAt / 5 ayaM cArthaH svayameva zAstrakRtA spaSTIkRtaH - " na hi bhinnAvabhAsitve'pyarthAntarameva rUpaM nIlasyAnubhavAt " [] ityanena pratibhAsabhedAt svarUpabhede'pi nIlasyAnubhavAdarthAntaraM jaDatayA vijAtIyameva rUpaM na bhavatIti yAvat svarUpabhede'pi prakAzarUpatvAt / yadi tu sarvAtmanIla-taddhiyorabhedaH sAdhya: tathA sati evakAro na yuktaH, nArthAntaramevamidaM vAcyaM syAt, pratyakSabAdhazca durnivAro nIlAde: sukhAdirUpasya bodhasya bhede sAdhye | yadA tu tayorbhede'pi sAmyaM bodharUpatayA sAdhyate tadA na kazcid doSaH / rUpAlokayorapi parasparaM na prakAzya-prakAzakabhAvaH sahopalambhaniyamAdeva / citta ( ? ) caittAnAmapi svasaMvidrUpataiveti na tairapi vyabhicAraH, sarvavido'pi svasaMvedana ( 1 ? ) meva svasattvaM paracittata ( ? ve )danaM tu vyavahAramAtreNa / vidvatAva ( ? vyabhicAritA) dUrotsAditaiva asmin vyAkhyAne svarUpaikatvA'sAdhanAdevA'siddha iti naiva sukhAderatannI (rantarnI) lAderbahi10 zcAvabhAsanAt tayoreva grAhya-grAhakabhAvAbhAvataH sahopalambhaniyamAt svaprakAzarUpatA sAdhyate vyatiriktasya sahopalambhaniyamamUlaka abheda siddha hotA hai| sanmatitarkaprakaraNa - kANDa - 1 [ bhedAvabhAsa ke hone para bhI saMvedana se abheda ] zAstrakAra ne (?) svayaM isa artha kA spaSTIkaraNa kiyA hai 'nIla kA svarUpa anubhava se bhinna nahIM hai yadyapi vaha bhinnatayA bhAsita hotA hai / ' [ ] isa se phalita hotA hai ki pratibhAsabhedamUlaka 15 svarUpa bheda ke rahate hue bhI nIla kA svAnubhava se bheda tathA jaDatA ke jariye vaijAtya hotA nahIM, kyoMki svarUpabheda hone para bhI prakAzarUpatA akhaMDita rahatI hai| yadi nIla aura usa kI buddhi meM sarvAtmanA abheda siddha karane jAyeMge to vAkya meM 'evakAra' prayoga karanA paDegA, kintu vaha yukta nahIM hai, ( kyoMki 'evakAra' se phira vyavaccheda kisa kA kareMge ? 1 ) jakAra ke binA itanA hI kahanA cAhiye ki vuddhi aura nIla arthAntara nahIM hai| dUsarI ora, nIlAdi aura sukhAdibodha meM sarvathA bheda ko 20 siddha karane jAyeMge to pratyakSabAdhA durnivAra rhegii| hA~, una donoM meM bheda ke rahate hue bhI bodharUpatayA sAmya kI siddhi kareMge to koI doSa nahIM hogA / [ citta - caittAdi sthala meM vyabhicAra kA vAraNa ] rUpa- Aloka kA dRSTAnta diyA jAtA hai (bhedasiddhi ke liye kintu vahA~ bhI sahopalambhaniyama ke kAraNa paraspara prakAzya - prakAzakabhAva siddha nahIM ho sakatA ( to bhedasiddhi kaise hogI ? ) / citta evaM 25 caitta (= citta meM pratibimbita artha ) sthala meM bhI sahopalambha hetu ko sAdhyadroha doSa nahIM hai, kyoMki ve donoM saMvitsvarUpa hI hai / 'sarvajJa ke jJAna meM anya saMvedanoM kA sahopalambha hone para bhI bheda hai' aisI bAta nahIM hai kyoMki mukhyatayA sarvajJa bhI svasaMvedana kA hI vedana karate haiM ( svasaMvedana meM pratibimbita parakIya saMvedanoM kA svasaMvedanAntargatarUpa se hI vedana karate haiM ) svatantratayA paracitta kA vedana karate haiM aisA pravAda vyavahAramAtra hai ataH isa sthala meM vyabhicAritA doSa nirasta ho jAtA hai| isa vyAkhyAna 30 meM ( svarUpataH bheda, saMvedanataH abheda), sukhAdi antastattvarUpa se aura nIlAdi bahistattvarUpa se bhinna bhAsita hone ke kAraNa sahopalambhaniyama hetu ko asiddha nahIM kaha sakate kyoMki hameM saMvedanataH abheda hI sAdhya hai na ki svarUpataH bheda, svarUpataH ekatva to hama mAnate hI haiN| sukhAdi nIlAdi meM grAhya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 135 bodho'graahko'prtiiterev| athavA parokSo bodhaH purovyavasthitArthAn pratipadyata iti pareSAmabhyupagamaH, tadabhyupagamAnIlakAlo bodhAtmA bhavatu pratyakSastathApi na tayorvedyavedakabhAvaH sahopalambhaniyamAditi pratipAdyate tenaaymdossH| saMvedanaM tu pratyakSarUpaM bodharUpatAM nIlasukhAdervastusthityaiva sAdhayati, bodhavyavahArasya tatraiva siddhaH anyathAbhUtasyAnupalabdhestasyA'bhAvAt tato nIlAdeH sukhAdezcAtmaivAnubhava: cakSurAdivyApArAt paropi tadA sa 5 syAt / na ca cakSurAdivyApArAdeva nIlAdayo'nubhavarUpA jAyante yatazcakSurAdayo'pi nAnu(bhava)vyatiriktAH satya(santya)rthavAdaprasakteH / naitadevam (?na cedevam-)svapnadazAvajjAgraddazAyAmapi vAsanAvazAdeva niyahAvabhAsodayo bhaviSyatIti na kAryavyatirekAdapyarthavAdakalpanA yuktimatIti sarvatra vijnyptimaatrtev|??] [??nanu yadi vijJaptimAtrataivAbhyupeyA tathA sati meya-mAnamiti vyavahAravilopaH, tasya bhedpuurvktvaat| artho hi pramitikriyayA vyApyamAnatvAt prameyam, karmaNi kRtyvidhaanaat| tathA nIlAdayo yadi bodha: 10 syAt tadA'sau svatantro nIladRzaM pratItya pramAtA bhavet cakSurAdayazca karaNatayA mAnaM bhaveyu arthamitistu(phalam) grAhakabhAva nahIM hai ataH una meM sahopalambhaniyama se svaprakAzarUpatA siddha kara sakate haiM kyoki bodha atirikta artha kA koI grAhaka nahIM hai kyoMki vaisI pratIti nahIM hotii| [ abhyupagamavAda se mImAMsakamatAnusAra bhI vijJAnamAtratA ] athavA mImAMsaka matAnusAra, saMmukhavartI arthoM kA bodha parokSa mAnA gayA hai, to abhyupagamavAda 15 se hama kahate haiM ki bodha nIla samAnakAlIna mAna leMge, kintu una kA vedya-vedakabhAva pratyakSa nahIM hai. sahopalambhaniyama ke AdhAra para aisA kaha sakate haiM - isa meM to koI doSa nahIM hai| pratyakSAtmaka jo arthasaMvedana hai usI se nIlAdi-sukhAdi kI bodharUpatA vastumaryAdAnusAra siddha ho jAyegI kyoMki nIlAdi-sukhAdi meM hI bodhavyavahAra-pravRtti prasiddha hai| nIlAdibhinna meM tAdRza vyavahAra anupalabdha hai, isa liye usa kA asatpana phalita hotA hai| ataH nIlAdi evaM sukhAdi kA Atma svarUpa hI anubhava 20 hai jo ki usa samaya cakSuAdi vyApAra kA agocara ho sakatA hai| aisA nahIM hai ki - netrAdivyApAra se hI nIlAdi anubhavadazApanna banate haiM - kyoMki vijJAnavAda meM netrAdi bhI kyA hai ? Akhira eka prakAra kA anubhv| usa se bhinna mAneMge to arthavAda prasakta hogaa| (yahA~ 'naitadevam' ke badale 'na cedevam' aisA pATha ThIka lagatA hai - matalaba) netrAdi ko anubhavAtmaka na mAne, asat hI mAneM, taba to svapna dazA meM jaise netrAdi ke vinA vAsanAvaza niyata anubhava hotA hai vaise jAgrad dazA 25 meM bhI vAsanAvaza niyata anubhava kA udaya ho jaayegaa| niSkarSa, Thosa kArya kI sAkSi ke vinA sirpha kalpanA se arthavAda kA svIkAra yuktisaMgata nahIM hai| sArAMza, vijJAnamAtrasvarUpa pUrA jagat hai|??) [vijJAnavAda meM prameyAdivyavasthA zaMkA-samAdhAna ] pUrvapakSa :- agara vijJaptimAtratA hI mAnya kareMge to mAna-meyAdi kA vyavahAra kaise ghaTegA -- usakA to lopa prasakta hogA, kyoMki vaha to bhedamUlaka hI hotA hai| dekhiye - pramitikriyA se vyApyamAna 30 hone ke kAraNa nIlAdi artha 'prameya' hotA hai, "prameya' zabda meM 'ya' pratyaya kRtyapratyaya hai usa kA vidhAna karma (= vyApya) meM kiyA gayA hai| nIlAdi yadi bodharUpa hoMge to svatantra hone se vaha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 upalambhasAdhyatvAt syAt tadabhAve tu na nIlAdayaH saMvidrUpAH siddhyanti siddhaH (?ddheH) prmaannnibndhntvaat| na ca svasaMvedanameva pramANaM vyavasthAkAri, tatra dRssttaantaa'siddhH| pradIpAdayo'pi hi paraprakAzyA eva / ca (na ca) tenaivAtmanA sa evAdhigantuM zakyam / na hyaMgulyagreNa tenaiva tadevAMgulyagraM spRzyate iti / asadetat, yato yathA bAhyArthavAde sukhAdInAmA(?nyA)tma( ?)viSaye pramANam teSAmeva vedanaM = vittiH 5 phalaM sukhAdayazca meyam, ya(?ta)thaivApareSAmAtmA'parokSo meyaH tasya ca prakAzarUpatA mAnam tatpratibhAsaH phalam tadanyagrAhaka(?)bhAve'pyanavasthAprAptermatani(?mi)yameva meya-mAna-phalAnAM vyavasthA sarvatra nIlAdau yojanIyA vijnyaanvaade| atha nIlAdInAM jaDatvAd na saMvidasti, sukhAderAtmanazca prakAzarUpatvAt saMviditi atrocyatetatrApi jJAnavAde'nubhavAtmakatvAt prakAzarUpatvApatte: nIlAdayaH svAtmanaH saMvidi karttavyAyAM yogyaaH| na 10 hi te tatra darzane jaDarUpAH, saMvidastathA'yogAdityukteriti / tasmAt sA nIlAdInAM prakAzAkhyAbhedollekhaH / nIlAdi nIladarzana ke prati pramitikriyA kA kartA yAnI pramAtA bana jaayegaa| tathA netrAdi pramitikaraNa hone se pramANa banatA hai. upalambhasAdhya hone se arthamiti (= pramiti) phala hai. yahA~ netrAdi karaNa yA nIlAdi artha ke na hone para nIlAdi saMvedanarUpa khuda hI ukta vyavasthAkAraka pramANa nahIM ho sakatA kyoMki svayaM apanI vyavasthA karanevAlA koI dRSTAnta nahIM hai, usa se ulaTe hI dRSTAnta hai - pradIpAdi 15 bhI para(=svajJAna se) prakAzya hI hai| svayaM apanI vyavasthA (= prakAza) nahIM karate haiN| apane hI dvArA koI sva kA adhigama kara nahIM sktaa| aMguli kA agrabhAga apane hI dvArA sva (= aMgulIagra) kA sparza nahIM kara sktaa| uttarapakSa :- yaha saba galata hai| bAhyArthavAdiyoM ke mata meM jaise sukhAdi artha (prameya ho kara bhI) svaviSaya meM pramANa hotA hai aura una kA vedana yahI vitti yAnI phala (= pramiti) hotA hai 20 (yathaivA. ke badale tathaivA. pATha honA cAhiye) usI prakAra hamAre mata meM bodhAtmA aparokSa meya (= prameya) ho kara svaviSaya meM prakAzarUpa hone se pramANarUpa bhI hotA hai, aura usa kA pratibhAsa hI phala, yaha mata hai| yadi usa ke badale, sva ko sva kA grAhaka na mAna kara anya ko grAhaka na mAna kara anya ko grAhaka mAneMge to usa kA bhI anyagrAhaka usa kA bhI anya... isa prakAra anavasthAdoSa aayegaa| sukhAdi bhA~ti hI nIlAdi sarva vastu ke liye vijJAnavAda meM yahI meya-mAna-phala kI vyavasthA 25 samajha lenA jisa se ki anavasthA doSa ko TAlA jA ske| [nIlAdi anubhavasvarUpa hai - vijJAnavAdI ] AzaMkA :- nIlAdi to jaDa hone se saMvid rUpa nahIM hai, AtmA aura sukhAdi prakAzarUpa hone se saMvedanamaya hote haiN| ____ uttara :- yahA~ vijJAnavAda meM to nIlAdi bhI anubhavAtmaka hone se prakAzarUpatA ko prApta hone 30 se, apane svarUpa ke saMvedana ko karane ke liye yogya, yAnI samartha hI haiN| vijJAnavAda ke mata meM kahA A. atrArthe 'svAtmani kriyAvirodhaH, na hi suzikSitopi naTabaTuH svaskandhamAroDhuM zaknoti' ityAdayaH bahavo nyAyAH prasiddhAH / vizeSasandarbhArthinA tu bhUtapUrvasampAdane tRtIyakhaNDe pRSTha 366 madhye tRtIyATIppaNI dRssttvyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 137 yathA svarUpameyaM svasaMvit phalamityasti pramANAdivyavasthetyarthaH shlokdvysy| [ ] tatrAtmani sukhAdInAM yathA vittiH phalaM trN| tathA sarvatra saMyojyA maan-mey-phlsthitiH|| atrApyanubhavAtmatvAd yogyAstA: saMvidaH iti| sA yogyatA mAnaM meyaM rUpaM phalaM svavi(?saMvidi) tyAcAryoktasya yadi tarhi nIlAdInAM svaprakAzo vittizca kathaM 'nIlamahaM vedmi' iti kartR-karma-kriyAbhedollekha: ? yathAtmani sukhAdI cAmA(?tmAdera)trApyahamAtmAnaM vedmi sukhAdIni vAsau dRSTa ev| athAnyagrAhakAbhAvAt 5 tatrAsau mithyollekhastarhi nIlAdAvapi vyatiriktaprakAzAbhAvAt (a)bhedo'vaseyaH kartR-karmAditayA mithyo(?thya)vA'parokSasya nIlAdereva prakAzanAt / __athA'syAH karma-kartR-kriyAbhedAdhyavasite/jaM vaktavyam, nirbIjaM (k)vaa'ny(?py)yogaat| naiva, tat kvacidapi kAdibhedasya vAstavasyAnupalabdhevA(?)ti paramparAmAtraM anAdivAsanAprabhavapradhAnAdivikalpavadasAvabhyupagantavyaH / yadapi virodhAnna saMvedanaM bhavatyaMgulyagravat (136-3) - ityuktam- tadasAram, yato'parokSaM 10 svarUpaM svAnubhavaH tat kuto'tra virodha: ? tathA, 'amulyagramapi tenaivAGgulyagreNa na saMspRzyate' ityatrApi "gayA hai ki nIlAdi jaDarUpa nahIM hai, kyoMki saMvedanarUpa hotA hai vaha jaDa nahIM hotaa| ata eva aisA jo bhedollekha hotA hai ki vaha saMvid 'nIlAdi kA prakAza' aisI saMjJAyukta hai, vaha jaise 'svasaMvid kA yaha meyasvarUpa' aisA bhedollekha hotA hai tathA yaha meya hai yaha phala hai ityAdi / isa taraha vijJAnavAda meM pramANAdi vyavasthA hotI hai| zAstrakArokta do zlokoM kA yaha bhAvArtha hai| una meM se eka zloka 15 kA artha :- 'yahA~ (vijJAnavAda meM) AtmA meM sukhAdi kA vedana phala-paraka hai vaise sabhI (nIlAdi) meM mAna-meya-phala kI vyavasthA joDa lenA / / " yahA~ eka hI saMvida meM mAna-meyAdi kI vyavasthA kA mUla hai una saMvidoM kI yogyatA (= yAnI sAmarthya) kyoMki saMvid anubhavAtmaka hotI hai| yaha jo yogyatA hai vaha mAnAdi kI abhedabhAva se vyavasthA karatI hai' - aisA tAtparya yadi AcAryakathana kA mAnA jAya to prazna khaDA hogA ki nIlAdi kA svaprakAza hI vedana svarUpa hai to maiM nIla ko jAnatA hU~' - 20 isa prakAra kartR(= maiM) - karma(= nIla) - kriyA (= jAnatA hU~)' bhedollekha kaise saMgata hogA ? - isa kA uttara hai jaise sukhAdi aura AtmA meM hotA hai vaise yahA~ (maiM nIla ko jAnatA hU~) bhI hogaa| 'maiM AtmA ko jAnatA hU~' yahA~, tathA 'sukhAdi maiM bhogatA hU~' yahA~ eka hI AtmA yA eka hI sukhAdi ke bAre meM kartR-karma-kriyAoM kA bhedollekha dRSTa hI hai| yadi kahA jAya - 'AtmAdi sthala meM to anya koI grAhaka na hone se bhedollekha hone para bhI abheda mAnate haiM' - to phira nIlAdisthala meM bhI pRthakprakAza 25 na hone se, bhedollekha hone para bhI abheda samajha lenaa| kartR-karmAdirUpa se jo vahA~ bhedollekha hotA hai vaha mithyA hI hai kyoMki vahA~ aparokSarUpa se nIlAdi kA hI prakAzana hotA hai| [kartRAdi bhedavikalpa kA mUla anAdi vAsanA ] pUrvapakSa :- yaha jo kartR-karma-kriyA kA bhedAdhyavasAya hotA hai, (cAhe vaha satya ho yA na ho) kintu usa kA koI mUla to hogA hI, kyoMki koI bhI cIja nirmUla nahIM hotii| (tAtparya, jo bhI 30 mUla hogA vaha saMvedana se bhinna siddha ho jaayegaa|) uttarapakSa :- yaha bAta sirpha paramparAgata atireka hI hai kyoMki kartR Adi kA bheda kahIM bhI vAstavika nahIM hai| jaise sAMkhyAdi ko anAdivAsanAmUlaka pradhAna-mahat-ahaMkArAdi ke adhyavasAya hote Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 kiM yathAnityA(?thAnyenA)GgulyagreNAGgulyagraM na saMspRzyate uta (yathA) tenaiva ? tatrAdye pakSe siddhasAdhyatA, na hi yathA'nyenAGgulyagreNA'nyadagulyagraM saMspRzyate tatsaMsparzaH saMbhavI / atha dvitIyaH pakSaH so'pyanupapannaH, tena tatsaMsparza(sya) nyaaypraapttvaat| na hi svarUpavyatirekeNAGgulyagrasambhavaH / na ca svarUpamAtmAnaM na saMspRzati tathAbhyupagame svarUpahAniprasakteH, nIlAdInAM tvaparokSaprakAzasvabhAvatA svarUpameva anyathA teSAM 5 (a)parokSatA'bhAvaprasaGgAditi prtipaadittvaat| tat vyavasthitametat nIlAdayo'parokSasvabhAvAH prakAzanta iti vijJaptimAtrakamevedaM bhirrthsNsprshrhitm| tadapi vijJaptimAtraM pUrvAparasvabhAvaviviktamadhyakSaNarUpaM svasaMvedanAdhyakSataH tathaiva pratipatteH, paurvAparye pramANA(t ?)'pravRtteH pratipAdanAditi kSaNikavijJaptimAtrAvalambI zuddhaparyAyAsti(ka)bheda RjusUtraH ??] __ [RjusUtranayAnyavyAkhyayA zUnyavAdanirUpaNam ] 10 [??yadvA ekatvAnekatvasamastadharmakalApavikalatayA tadapi vijJAnaM zUnyarUpam = Rju sUtrayatIti rahate haiM vaisA yahA~ bhI anAdivAsanAmUlaka bhedavikalpa jAna lenaa| yaha jo kahA thA - virodha ke kAraNa saMvadena abhedasAdhana nahIM kara sakatA - (svAtmani kriyAvirodha hotA hai)| uMgalIagrabhAga svayaM sva kA sparza nahIM kara sktaa| (136-16) to yaha asAra hai kyoMki yahA~ anubhava kA apanA svarUpa hI aparokSatA hai, usa ke liye koI kriyA kI nahIM jAtI phira usa meM virodha kaise ? tathA virodha 15 ke khAtira jo dRSTAnta diyA hai uMgalIagrabhAga kA uMgalIagrabhAga se sparza nahIM ho sktaa| usa para prazna haiM ki anya aMgulIagra se sparza nahIM hotA yA usI aMgulIagra se ? prathama pakSa meM siddha ko hI Apa sAdhya kara rahe haiM jo doSa hai kyoMki jaise eka aMgulIagra se anyaaMgulIagra kA sparza nahIM hotA, vaisA saMsparza saMbhava hI nahIM hai| dUsare pakSa meM bhI asaMgati hai kyoMki sva se sva kA sparza yuktisaMgata hai - kaise yaha dekha lo - aMgulIagra to aMgulI kA svarUpa hI hai usa se bhinna nahIM 20 hai| vastu hai aura vaha apane svarUpa ko sparza na kara sake aisA kabhI nahIM ho sktaa| agara vaisA mAneMge to apane svarUpa ke sparza se (yAnI svarUpa se) rahita vastu apane svarUpa ko hI kho baitthegii| nIlAdi kA svarUpa hai aparokSa prakAzasvabhAvatA, agara isa ko svarUpa nahIM mAneMge to nIlAdi meM aparokSaprakAzasvabhAvatA kA abhAva hI prasakta hogA, yaha pahale kahA jA cukA hai| [zaddhaparyAyAstikaprakArabhata Rjasatra naya vijJAnamAtragrAhI 1 25 niSkarSa :- nIlAdi aparokSasvabhAvarUpa se prakAzazIla haiM ataH yaha pUrA vizva bAhyArthavArtAmukta vijJAnamAtrasvarUpa hI hai| yaha jo vijJAna hai vaha bhI asthAyi yAnI pUrvottarakSaNasvabhAva se aspRSTa madhyakSaNamAtravRtti hai kyoMki svasaMvedanaadhyakSa se vaisA hI saMvidita hotA hai| kisI bhI saMvedana kSaNa ko pUrva yA uttara kSaNa kA saMsarga pramANasiddha nahIM aisA hama kaI bAra kaha cuke haiM - isa samagra vijJAnavAdacarcA se phalita hotA hai zuddhaparyAyAstika kA prakArarUpa RjusUtranaya kevala kSaNika vijJAnamAtrasparzI hotA hai| [anyaprakAra se vyAkhyA ke dvArA RjusUtranaya kA zUnyavAdasamarthana ] vyAkhyAkAra abhayadevasUrijI kahate haiM ki - Rju kA sUtraNa kare vaha RjusUtranaya / yahA~ Rju kI vyAkhyA aisI kara sakate haiM - ekatva-anekatvAdi sarvaguNadharmo se zUnya hone ke kAraNa vaha vijJAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 139 RjusuutrH| sa hi mAdhyamikadarzanAvalambI sarvabhAvanaivAtmA(nairAtmya)pratipAdanAya pramANayati- yad vizadadarzanAvabhAsi na tat paramArthasahya(?vya)vahatimavatarati yathA timiraparikaritadRgavabhAsi indudvayam vizadadarzanAvabhAsinazca stambha-kumbhAdayaH, prtibhaasaa'vishessaat| athApi yuktaM yat taimirikAvabhAsinazcandradvayAdayo na paramArthasantaH, tatra kAraNadoSAdvA bAdhodayAdvA / parizuddhadRgavizeSA(?bhAsA)stvekendumaNDalAdayo na vitathAH, tatra kAraNadoSavirahAd bAdhAbhAvAtve(?dve) tyasiddhaH prtibhaasaa'vishessaa(?:)| asadetat, baadhytvaayogaat| tathAhi na vijJAnasya 5 tatkAlabhAvisvarUpaM vAcya(?bAdhya)te, tadAnIM tasya svarUpeNa pratibhAsanAt / nApyuttarakAlam, kSaNikatvena tasya svayamevottarakAla(ma)bhAvAt / nApi prameyaM pratibhAsamAnena rUpeNa bAdhyate, tasya vishdprtibhaasaadevaabhaavaa'siddheH| nApyapratibhAsamAnarUpatvAt, tasyApyabhAve vAriNA sparzAdilakSaNena pratibhAsanArUpAt tsyaanytvaat| na cAnyAbhAve'nyasyAbhAvo'tiprasaGgAt / ____nApi pravRttirutpannA bAdhyate, utpannatvAdevA'sattAyogAt tsyaaH| nApyanutpannA, svata evaa'sttvaat| 10 bhI zUnyarUpa hI hai| isI ko kahate haiM Rju)| aisA eka bauddhamata meM vAdI hai jo madhyamapratipadAmata kA avalambana kara ke sarvabhAvoM kI niHsvarUpatA (= nairAtmya) kA nirUpaNa - sthApana karane ke liye pramANa prastuta karatA hai - __ jo spaSTadarzana se bhAsamAna hotA hai vaha paramArthataH 'sat' (= yaha satya hai) aise vyavahAra kA pAtra nahIM hotaa| udA0 timirarogagrastadRSTi se bhAsamAna candrayugala / stambha-kumbhAdi bhI spaSTadarzanAvabhAsI 15 haiM, candrayugalAvabhAsa aura stambhAdi ke avabhAsa meM koI pharka nahIM hai| pUrvapakSI :- timirarogagrastanetra se bhAsamAna candrayugalAdi paramArtha sat nahIM hai - yaha to yukta hI hai| kAraNa :- vahA~ sadoSa kAraNa hote haiM yA to bAdhabuddhi kA AkramaNa hotA hai| kintu zuddha nirdoSadRSTi se bhAsamAna eka candramaNDalAdi padArtha mithyA nahIM hote, kyoMki na to vahA~ kAraNa dUSita haiM na to bAdha hai| ataH 'pratibhAsa meM pharka nahIM' yaha nivedana ayukta hai| ttarapakSI :- yaha kathana galata hai| candrayugaladarzana meM koI bAdha ko avakAza nhiiN| boliye ki bAdha kaise hotA hai ? - kyA candrayugala vijJAna kA svakAlavartisvarUpa bAdhita hotA hai ? nahIM, are vaha to apane spaSTa svarUpa se hI bhAsita hotA hai| kyA svottarakAla meM bAdha udita hotA hai ? nahIM, kSaNika vijJAna svayameva uttarakAla meM nahIM rahA, phira bAdha kisa kA ? kyA jisa rUpa se vaha bhAsita hotA hai usa rUpa se usa kA prameya (= viSaya) bAdha kA zikAra banatA hai ? nahIM, usa 25 rUpa se to usa prameya kA spaSTa avabhAsa hotA hai, ataH usa kA abhAva asiddha hai| yadi apratibhAsamAnarUpa se usa kA abhAva mAneMge to vAri (? vAyu) kA sparzAdi rUpa se, jo ki vAyu ke sva svarUpa se anya hai, usa rUpa se pratibhAsa na hone se usa kA bhI bAdha mAnanA pddegaa| kabhI aisA nahIM dekhA ki eka rUpa se jo sat nahIM hotA vaha anya rUpa se bhI asat hI ho| anyathA agni kA jalatvarUpa se pratibhAsa na hone para, agnitvarUpa se bhI abhAva - atiprasaMga hogaa| [ mithyAjJAnotpanna pravRtti kA bAdha asambhava ] pravRtti jo utpanna ho gayI usa kA bAdha bhI nahIM ho sakatA, jo eka bAra utpanna ho gayA 20 20 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 140 sanmatitarkaprakaraNa - kANDa - 1 nApyarthakriyA utpatti-kSayayorbAdhyatvA'yogAt / na ca tasyA ( a ) bhAve'rthasyA'sattvam tasyAstato'nyatvAt / na cArthakriyAsadbhAvAdarthasya sattvam arthakriyAyA api sattA'siddhe ( : ) / nApyaparArthakriyA'bhAvAt tasyAH sattvam anavasthAprasakte(H) / nApyarthajanyatvAdarthakriyAsattvam itaretarAzrayaprasaGgAt / na ca sattAsambandhAt bhAvAn (i) sattvam sattA- tatsambandhayorniSedhAt / nApyutpAda-vyaya- dhrauvyayogAt, virodhAdyanekadUSaNAghrAtatvAt / bAdhakasadbhAvAd bAdhyatvaM (ced bhinnasantAnamekasantAnaM vA na bhinna) santAnamatiprasaGgAt / nApyekasantAnamekakAlameka (tAnaikaM ? ) kAlAvikalpadarzanadvayA'yogAt / nApi bhinnakAlamekArtham ghaTajJAnAnantarabhAvinasa (sta) jJAnasya bAdhakatApatteH / nApi bhinnArtham paTajJAnabAdhakatApatteH / nApyanupalabdhirbAdhyajJAnasamAnakAlA tadbAdhikA tasyA asiddheH / nApyuttarakAlabhAvitayAnyajJAnaikArthaviSayA ekaviSayasya tadarthasAdhakatvena bAdhakatvAnupapatteH / nApi bhinnaviSayA (NA ? ) yAstasyAstadAnIM 10 svaviSayasAdhakatvena pUrvabAdhyajJAnaviSayAbhAvapratipAdakatvAnupapatteranyathAtiprasakteH / na ca duSTakAraNaprabhavatve usa kA asattva kauna kara sakatA hai ? arthakriyA kA bAdha bhI nahIM ho sakatA, kyoMki na to koI usa kI utpatti ko, na vinAza ko roka sakatA hai / tathA, arthakriyA ke viraha se artha sattA kA viraha mAnanA anucita hai, kyoMki vaha usa se bhinna hai / yadi arthakriyA kI sattA para kisI kI ( artha kI) sattA nirbhara hotI taba to arthakriyA dvArA anyaarthakriyA na hone se arthakriyA kA hI asattva 15 prasakta hogA / anya arthakriyA hone para arthakriyA kI sattA mAna leMge to usa kI sattA ke liye bhI aura eka arthakriyA ke sattva se artha kA sattva, aisA mAneMge to anyonyAzraya doSa lagegA / vastu kA sattva 'sattva' (jAti) ke yoga se bhI nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki pahale hamane sattA (jAti) evaM usa ke sambandha (samavAya) kA niSedha kara dikhAyA hai / 'utpatti - sthairya-vilaya' ke yoga se bhI artha kI sattA mAnanA ucita nahIM hai kyoMki eka vastu meM sama kAla meM ina tInoM ke hone meM spaSTa hI 20 virodha hai aura bhI ( sAMkaryAdi) aneka doSa laga jAyeMge / [ bAdhaka ke sAmarthya se bAdhyatA kI anupapatti ] (vijJAna kI bAdhyatA kI kasauTI cala rahI hai yaha bhUlanA nahIM / ) bAdhaka kI sattA se vijJAna kI bAdhyatA nahIM ghaTa sakatI, kyoMki vikalpa khar3e haiM bhinnasantAnagata bAdhaka se bAdha hogA yA ekasantAnagata ? pahale vikalpa meM samasta vijJAnoM kA bhinnasantAnIya bAdhaka se bAdha ati prasakta hogA / 25 ekasantAnagata ekakAlIna bAdhaka se bAdha azakya hai kyoMki samakAla meM ekasantAna meM nirvikalpa do darzana ( bAdhya aura bAdhaka darzana) kA saMbhava nahIM / yadi bhinnasantAnagata bhinnakAlIna bAdhaka darzana se bAdha mAneMge to vaha bhinnaviSayaka hai yA ekaviSayaka ? yadi bhinnakAlIna ekaviSayaka bAdhaka mAneMge to pUrvaghaTadarzana ke bAda dvitIya uttarakAlIna ghaTadarzana se pUrvaghaTadarzana kA bAdha prasakta hogA / bhinnaviSayaka bhinnakAlIna bAdhaka se bAdha mAneMge to ghaTa jJAna ke bAda bhinna santAna meM bhinnakAla meM paTaviSayaka 30 jJAna se bAdha prasakta hogA / [ arthAnupalabdhi se bAdha kI anupapatti ] yadi bAdhyajJAna samAnakAlIna arthAnupalabdhi se bAdha Jain Educationa International mAneMge to vaha bhI zakya nahIM kyoMki For Personal and Private Use Only - Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 141 nendudvayAvabhAsajJAnasyA'satyArthaviSayatayA tatprabhavatvaM jJAtumazakte(ratI)ndriyatvena tdgtdosssyaapydhykssennaa'prtiptteH| nApyanumAnAt kAraNadoSAvagati: adhykssaabhaave'numaansyaa'prvRtteH| na ca narAntarasyendudvayAderapratibhAsanAd duSTakAraNajanitavijJAnaviSayatva(?)masyA sa)tyatvaM vA svagrAhijJAne parisphuTatayA prtibhaasnaat| na ca samAnasAmagrIkasya narAntarasya tadapratibhAsaH, yAvat timiraM tAvat tsyaavbhaasnaat| na ca parinnA (?parasya bhinna)sAmagrIkasyAnavabhAsanAt tadabhAvaH, satkAraNAnAmeva tadgrahaNaM prati sAmarthyA'virahAt duSTatva- 5 siddhe (:) ??] [??na ca satyadarzitvAt tasya kAraNaduSTatAnupapattiH, kAraNA'duSTatve satyArthadarzitatvam taddarzitvAcca kAraNA'doSaH itiitretraashrydossaaptteH| na ca tadavabhAsivijJAnasya mithyArUpatvAt doSavatkAraNa(?)janyatvam atrApItaretarAzrayadoSasya tadavasthAnAt / na ca visaMvAdijJAnaviSayatvAt indudvayAderapAramArthikatvam bAdhya mAne gaye jJAna se jaba arthopalabdhi siddha hai taba samAnakAla meM anupalabdhi khuda hI asiddha 10 hai| yadi bhinna (uttara) kAlIna ekArthaviSayaka anupalabdhi se bAdha mAneMge to vaha sambhava nahIM hai kyoMki usa kA viSaya jaba eka (vahI) artha hai taba to vaha usa kI sAdhaka bana jAne se bAdhakabhAva nahIM ghaTa sktaa| yadi bhinnaviSayaka anupalabdhi ko bAdhaka mAneMge to vaha bhI asambhava hai kyoMki vaha anupalabdhi to usa samaya (bAdhyajJAnIyaviSaya se bhinna) apane viSaya ke grahaNa meM vyagra hogI, phira vaha pUrvakAlIna bAdhyajJAna ke viSaya ke asatyatva ke pratipAdana kA kAma kaise karegI ? yadi kisI 15 taraha karegI, to sAre sama-viSamakAlIna sabhI jJAnaviSayoM kA bAdha hone kA atiprasaMga zira utthaayegaa| to kyA sadoSakAraNajanya hone se induyugalAvabhAsi jJAna kI asatyArthaviSayatA ghoSita kareMge ? nahIM, kyoMki netrAdi indriya atIndriya hone se usa ke doSa kA pratyakSagrahaNa zakya na hone se, sadoSakAraNajanyatva kA jJAna zakya nahIM hai|| anumAna se bhI netrAdi indriyarUpa kAraNoM ke doSa kA bhAna zakya nahIM hai kyoMki jisa viSaya 20 kA pratyakSa nahIM hotA usa ke grahaNa meM anumAna sAhasa nahIM kara sktaa| yadi kaheM - 'anya logoM ko do candra bhAsate nahIM hai isa liye duSTakAraNajanyavijJAnaviSayatva rUpa asatyatva siddha hotA hai' - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki (anya manuSya ke netra kI durbalatAdi ko do candra ati spaSTarUpa se bhAsita hote haiN| yadi ve anya loga samAnarUpa se candrayugaladarzanasAmagrI ke dhanI hoMge to ve bhI timiragrasta hone se jaba taka una ko timira rahegA, jarUra do candra kA pratibhAsa una ko bhI hogaa| 25 yadi ve anya loga bhinnasAmagrI ke dhanI hai aura una ko do candra nahIM dikhate, itane mAtra se candrayugala kA bAdha nahIM ho jAtA, yadi una logoM ke pAsa candradvayadarzana sAmagrI sat hogI to vaha sAmagrI candradvayagrahaNasAmarthya se vaMcita bhI nahIM hogI, ataH sadoSakAraNajanyatva asiddha hai| [ satyadarzitA - kAraNadoSAbhAva meM anyonyAzraya doSa ] yadi kAraNa satyajJAna meM kAraNadoSAbhAva paripUrNasAmagrImUlaka na mAnakara satyadarzitAmUlaka hI 30 mAneMge, to itaretarAzrayadoSa :- 'kAraNoM kI nirdoSatA hone para satyadarzitA hogI aura satyadarzitA siddha hone para kAraNanirdoSatA siddha hogI' - hogaa| evaM candrayugalAvabhAsi vijJAna meM mithyArUpatAmUlaka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 visNvaadsyaivaa'siddheH| na tAvat samAnajAtIyatadvijJAnAnutpattivisaMvAdaH, yAvat timiraM tAvat tasyodayasadbhAvena tdnutpttersiddhtvaat| nApi vijAtIyavijJAnasaMvAdAdindudvayAdevaitathyam satyajJAnAvabhAsistambhAderapi tatsadbhAvena vaitathyaprasakteH / na ca stambhAderavitathatvaM tadavabhAsijJAnabAdhAbhAvAd iti vaktavyam, bAdhAbhAvasya tdvaitthyaa'prsaadhktvaat| tathAhi- na tAvat tatkAlo bAdhAbhAvaH bhAvasadbhAvaM a(va)gamayati, indudvayAvabhAsijJAne'pi tatsadbhAvAt kSapAkarayugalasya sadbhAvaprasakteH / nApyuttarakAlabhAvI tadabhAva: pUrvakatAlpa(?kAla)marthasattAM sAdhayati tatkAlaparihAreNa pravRtteH, tathApi tatsAdhakatve bhrAntadRgavaseyasya rajatAderuttarakAlabhAvibAdhAbhAvato bhAvaprasaktirbhavet / nApyuttarakAlaM bhAvamasau sAdhayati, bhrAntadRga(vaga)tarajatenaiva vybhicaaraat| nApi samAna kAlaM tameva gamayati, samAnakAlAvabhAsino'rthasya bhrAntajJAnAvabhAsirajatasyaiva tataH sdbhaavsiddheH| 10 na ca bAdhAbhAva: prasajyarUpastuccharUpatayArthasattvasya vyavasthApakaH, tadbhAve tucchtvaa'yogaat| na sadoSakAraNajanyatA mAneMge to yahA~ bhI anyonyAzraya doSa ukta rIte se tadavastha rhegaa| yadi kaheM - 'candrayugala kI mithyArUpatA ko sadoSakAraNamUlaka nahIM kintu visaMvAdijJAnaviSayatAmUlaka mAneMge (ataH anyonyAzraya nahIM hogA)' - to yaha bhI niSedhArha hai kyoMki yahA~ visaMvAda hI asiddha hai| samAnajAtIyajJAnaanutpatti ko Apa visaMvAda nahIM batA sakate, kyoMki jaba laga yahA~ timira sattA 15 hai taba laga samAnajAtIyavijJAna kI utpatti siddha hone se usakI anutpatti(rUpa visaMvAda) asiddha hai| yadi kaheM - 'ekacandrajJAnarUpa vijAtIyavijJAnasaMvAda ke AdhAra para candrayugala kA mithyApana siddha kiyA jAyegA' - to isa taraha anekastambhAvabhAsivijAtIyajJAnarUpa saMvAda ke bala se ekastambhAvabhAsisatyajJAnaviSayabhUta eka stambhAdi ke sthala meM bhI mithyAtva kI ApadA aayegii| yadi kaheM ki - 'ukta saMvAdabala se nahIM kintu stambhAdibhAsakajJAna ke prati bAdhAbhAva rahane se stambhAdi kA satyatva mAneMge' - to aisA 20 kahanA galata hai, kyoMki bAdhAbhAva kabhI satyatva kA sAdhaka nahIM hotaa| [bAdhAbhAva bhAvasattA kA prasAdhaka nahIM ] kaise, yaha vistAra se suniye - samakAlIna bAdhAbhAva bhAvasattA kA bhAna nahIM karAyegA kyoMki candrayugalAvabhAsijJAna ke prati samakAlIna bAdhAbhAva ke rahane se indudvaya kI sattA siddha ho jaayegii| uttarakAlavarti bAdhAbhAva pUrvakAlIna arthasattA kA sAdhana nahIM kara sakatA kyoMki pUrvakAla se aspRSTa 25 raha kara hI vaha udita huA hai| phira bhI usa ko usa kA sAdhaka mAneMge to bhrAntadarzanaviSayabhUta rajatAdi ke prati jaba uttarakAla meM bAdhaka nahIM rahegA taba usa rajatAdi kI sattA prasakta hogii| bAdhAbhAva apane uttarakSaNa meM bhAva kI siddhi kara dikhAve aisA bhI sambhava nahIM hai, kyoMki bhrAntadarzanaviSayabhUta rajata ke sthala meM vyabhicAra hai, matalaba, uttarakAla meM pUrvakAlInabAdhAbhAva se rajatasiddhi nahIM hotii| bAdhAbhAva samAnakAla meM bhI bhAvasattA kI siddhi kara nahIM sakatA, yadi karegA to samAnakAla meM 30 bhAsamAna bhrAntajJAnAvabhAsita rajatarUpa artha kI hI usa se siddhi ho jaayegii| [ prasajyanaartha tucchasvarUpa bAdhAbhAva akiMcitkara ] yahA~ do prazna haiM - bAdhAbhAva prasajyanaJartha svarUpa yAnI tuccha hai yA paryudAsa naJartharUpa yAnI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 143 vA'sAvajJAta: tadvyavasthitaH(taye) syAt parasparasthApaka(tvA')yogAt / nAnAma(?yama)pi jJAtaH svasaMvedanaM tatra jJAna(?)sambhavAt svasaMvidrUpatAM bibhrANasya bhaavsvruuptaaptteH| nApyanupalabdhitastajjJaptiH, tasyA apyajJAtAyA (a)yogAd anyAyo(?yA) jJApakatvA'yogAd / anyAnupalabdhestuccharUpAyAstajjJaptau tatparyanuyogato'navasthAprasakteH / na ca paryudAsarUpAyAstatastatsiddhiH, bhAvaviSayatvena tsyaastdvgmhetutvaa'yogaat| na ca bahirbAdhakaviSayagocarA'nupalabdhirbAdhakAbhAvamavagamayati, anyathA devadattanIlajJAnAvabhAsinIlagocarA(t) 5 pratipattirnIladRzamapAkuryAt tatpItapratipattira(?ma)pAkuryAt / na ca bAdhakapratyayo 'nAsti' ityullekhavadabhAva(nAja ?)jJAnaM tadabhAvamavagamayati, vastvantaragrahaNe pratiyogismaraNe ca pratiyogyabhAvaviSayatvena paraistasyAbhyupagamAt / uktaM ca (zlovvA0abhA0zlo0 27) - gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca prtiyoginm| ... ityAdi / anyArtha(bhAva)sUcaka hai ? (dUsare prazna kI carcA bAda meM kI jAyegI, abhI prathama prazna kI vistRta 10 carcA zuru hotI hai -) vAdhAbhAva yadi tucchasvarUpa hai to vaha arthasattA kI sthApanA kara nahIM sakatA, agara arthasattA kI sthApanA karegA to vaha tuccharUpa nahIM hogaa| uparAMta bAdhAbhAva ajJAta rahegA yA jJAta ? ajJAta tuccharUpa vAdhAbhAva koI vyavasthA nahIM kara sktaa| ajJAta bAdhAbhAva kI vyavasthA kauna karegA ? arthasattA ? to anyonyAzraya hone se parasparasthApakatA nahIM ghaTa sktii| jJAta bAdhAbhAva bhI svasaMvedana ke binA sthApaka nahIM ho sakatA, aura tuccha hone se svasaMvedana jJAna bhI zakya nhiiN| 15 yadi vaha svasaMvidita mAnA jAyegA to usa kI abhAvarUpatA kA bhaMga aura bhAvarUpatA kI prasakti hogii| arthasattA kA bhAna bAdha kI anupalabdhi se bhI zakya nhiiN| svayaM vaha ajJAta raha kara anya kA jJApaka bana nahIM sktii| anya kisI prakAra bAdha anupalabdhi se prastuta anupalabdhi kA bhAna bhI zakya nahIM kyoMki isa prakAra ajJAta-jJAta praznamAlA calane para tuccha svarUpa anya anya anupalabdhi 20 mAnate caleMge to anavasthA doSa hogaa| paryudAsasvarUpa anupalabdhi se bAdhAbhAva kA jJAna zakya nahIM, kyoMki paryudAsasvarUpa anupalabdhi hara hameza bhAva viSayaka hotI hai abhAva (bAdhAbhAva) usa kA viSaya nahIM, ataH vaha usa kI avabodhaka nahIM ho sktii| ___bAdhakAbhAva se bAdhAbhAva kA jJAna mAneMge to pahale bAhya bAdhakaviSayasambandhi anupalabdhi ke liye prathama bAdhaka ko jAna kara bAda meM bAdhakAbhAva jJAna karanA paDegA, kintu yaha sambhava nahIM, 25 kyoMki jo bAdhaka ko jAnatI hai vaha bAdhakAbhAva kI bodhaka kaise hogI ? devadatta kI nIlajJAnAvabhAsI nIlaviSayaka pratIti kabhI nIladarzana kA tiraskAra nahIM kara sktii| bhinnaviSayaka anupalabdhi bhI usa kA avabodha nahIM karA sakatI, anyathA devadattIya nIla pratIti devadattIya pItadarzana kA tiraskAra kara degii| _ 'nAsti = nahIM hai' isa prakAra ullekhazAli abhAvajJAnarUpa bAdhakapratyaya bhI abhAva ke prakAzana meM samartha nahIM hai, kyoMki mImAMsakAdi vidvAnoM kA mata abhAvagrahaNa ke bAre meM isa taraha hai - pratiyogi 30 (ghaTAdi) se bhinna (bhUtalAdi) kA grahaNa evaM pratiyogI kA smaraNa ho tabhI anupalabdhi pratiyogiabhAvaviSayaka mAnI jAtI hai| zlokavArttika (abhAva0 zlo027) meM kahA hai - vastu sattA ko grahaNa kara ke evaM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 vastvantarasya ca pratiyogisaMsRSTasyAdhyakSeNa grahaNe na tatastadbhA ( ? dbhA ) vasiddhi: / asaMsRSTagrahaNe cAdhyakSata evAbhAvasiddhervyarthamabhAvAkhyaM pramANam / na cA'bhAvapramANAdeva pratiyogyasaMsRSTatA vastvantarasya pratItA, tasyApi pratiyogyasaMsRSTavastvantaragrahaNamantareNA'pravRtteH, tadabhyupagame cAnavasthAprasakteH / tathA, pratiyogino'pi yadi vastvantarasaMsRSTasya smaraNaM, kathamabhAvaH ? athA'saMsRSTagrahaNe sati pravarttate asaMsRSTatA5 grahaNaM ca yadi pratyakSAdabhAvapramANavaiyarthyam / abhAvapramANatve tadapi vastvantarasaMsRSTapratiyogismaraNe sati pravarttate tat smaraNamapi tathAbhUtavastugrahaNe, tadapyabhAvapramANAdityanavasthAprasaktiH / na cabhAsa (? cAbhAva) pramA NA ) dabhAvapratipattAvapi pratiyogino nivRttisiddhiH, anyapratipattAvanyanivRttyasiddheH / na ca tannivRttipratipattau pratiyoginivRttisiddhiH, anavasthAprasakteH, pratiyogisvarUpA ( : ?) 'saMsparzirUpA'parAparanivRttipratipattyaparisamApteH / na cAbhAvapratyaye pratiyogisvarUpAnuvRttau tatpratiSedhaH, tasya 144 10 pratiyogi kA smaraNa kara ke... ( pratiyogi ke abhAva kA jJAna anupalabdhi se hotA hai / ) ityAdi / mImAMsakakathitarUpa se abhAvagrahaNa meM anavasthAprasaMga ] 15 isa prakAra se abhAva kA grahaNa karane jAyeMge to abhAvapramANa se abhAva kI siddhi hI nahIM ho sakegI, kyoMki anyavastu (bhUtalAdi) taba pratiyogiviziSTarUpa se gRhIta rahegI, athavA pratiyogiaviziSTa rUpa se pratyakSataH grahaNa hogA to pratyakSa se abhAva gRhIta ho cukA hai| yadi kaheM ki 'anyavastu meM pratiyogi aviziSTatA kA grahaNa bhI hama pratyakSa se nahIM kintu abhAvapramANa se hI mAneMge' taba to usake liye punaH pratiyogiaviziSTa anyavastu kA grahaNa anivArya ho jAyegA kyoMki usa ke binA prathama abhAvapramANa kI pratiyogiaviziSTa anya vastu ke grahaNa meM pravRtti hI kaise hogI ? phalataH anavasthA gale pddegii| tathA, yadi anyavastuviziSTatayA pratiyogi kA smaraNa (yAnI eka prakAra se grahaNa) cAlu hai taba pratiyogI kA usa (anya ) vastu meM abhAva kyoM kara rahegA ? yadi kaheM ki 20 vastu pratiyogiaviziSTatayA hI gRhIta hotI taba abhAva pramANa pravRtta hotA hai' to do prazna, eka aviziSTatA pratyakSa se jJAta hogI ? yA do abhAvapramANa se ? pratyakSa se jJAta rahegI to pratyakSa se hI abhAva tadantargatarUpa se siddha ho gayA, abhAvapramANa to bekAra rhaa| yadi abhAvapramANa se, to usa kI pravRtti ke liye punaH anyavastu aviziSTa pratiyogI kA smaraNa karanA paDegA, vaha smaraNa bhI pratiyogiaviziSTa anyavastu ke grahaNa hone para hI hogA to vaha naye abhAvapramANa se 25 hI ho sakatA hai, punazca anavasthAprasaGga A paDegA / 'anya [ abhAvapramANa se pratiyoginivRtti asaMbhava ] kadAcit abhAvapramANa se abhAva kA jJAna ho bhI jAya, usa se bhAva kI ( pratiyogI kI ) nivRtti yAnI niSedha zakya nahIM hai kyoMki eka vastu ke jJAna se usa vastu kA vidhAna ho sakatA hai, anya kA niSedha nahIM hai| kAraNa :- jina meM pratiyogisvarUpa kA saMsparza hI nahIM aisI nivRtti ke grahaNa 30 meM punaH punaH anya anya nivRttiyoM kA bhAna svIkArane meM anta hI nahIM hogA / haiM abhAva kI pratIti meM pratiyogIsvarUpa kI jhA~khI hotI hai yA nahIM ? tathA, prazna ye Jain Educationa International - - - For Personal and Private Use Only - Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 145 tatra prtibhaasnaat| ananuvRttA(va)pi nAbhAvaH aprtibhaas()t| na ca tadviviktatvAt tada(bhA)va(?)pratipattiH, tadavabhAse tdvivikttaa'prtiptteH| na smRtau pratiyogipratibhAsAt tadviviktatAvagatiH, ythaaprtibhaasmvbhaasaa'siddheH| yathA(?dA) ca na pratibhAsastathApi nissedhaa'yogaat| ityabhAvAkArasya pratiyogyabhede tatpratibhAse na tannirAkRti: bhedepi na pratiyogipratiSedha iti na bAdhAbhAvAvagamaH / api ca bAdhAbhAvapratItirapi yadi aparabAdhA'pratIte(:) za(?sa)tyA tdaanvsthaaprsktiH| nApi satyaviSayapratibhAsA tatpratIti: satyA, 5 itretraashrydossaat| tad na prasajyarUpo bAdhAbhAvo bhAva(ta)stadbhAvavyavasthApakaH ??] [?? nApi paryudAsarUpo bAdhakAmAvastadvyavasthApakaH tasya vissyoplmbhsvbhaavtvaat| sa ca yathA na prAkkAlabhAvI arthatathAbhAvavyavasthApakaH tathottarakAlabhAvyapi, pratibhAsA'vizeSAt / punarapyuttarakAlabhAviparyudAsarUpabAdhAbhAvAtmanyavyavasthAyAM codyaparihArAnavasthAprasaktiriti na baadhaabhaavaadrthtthaatvsiddhiH| na ca stambhAdInAM paramArthatastattvaM sambandhasya pratibhAsa()viSayatvAt / apratibhAsaviSayatve kathaM na tadabhAva: 10 yadi hotI hai to usa kA pratiSedha nahIM ho sakatA kyoMki usameM vaha bhAsatA hai| yadi nahIM hotI, usI hetu se, yAnI nahIM hotI jhA~khI itane mAtra se usa kA niSedha nahIM ho sktaa| yadi kaheM ki - 'abhAva kI pratIti meM pratiyogI usa se sarvathA alipta hI hone se pratiyogI ke abhAva kI pratIti ho sakatI hai' - to suna lo ki kaise bhI pratiyogI yadi bhAsatA hai to usa meM aliptatA ho hI nahIM sktii| yadi kaheM ki - 'pratiyogI kA avabhAsa abhAva kI pratIti meM nahIM kintu smRti meM 15 hotA hai ataH abhAva kI aliptatA pratiyogI meM bhAsita ho sakatI hai' - to yaha bhI niSedhArha hai kyoMki Apane jaisA kahA vaisA avabhAsa hI asiddha hai| Apa ke kathanAnusAra avabhAsa yadi nahIM hotA tA pratiyogI kA niSedha bhI nahIM ho sktaa| taduparAMta, yadi abhAvAkAra pratiyogi se bhinna nahIM hai pratiyogirUpa hI hai taba to usa kA pratibhAsa abhAva ke sAtha hone se usakA niSedha azakya hai| yadi bheda hai, taba to abhAvapratIti se abhAvabhinna pratiyogI kA niSedha kaise ho sakatA hai ? 20 sArAMza, kisI bhI taraha bAdhAbhAva athavA bAdhakAbhAva kA bhAna zakya nahIM hai| yadi bAdhAbhAva kI pratIti bhI usa meM anya bAdhakAbhAva se hI satya mAnegeM to usa anya bAdhakaabhAva kI pratIti bhI anya anya bAdhakAbhAva se hI satya mAnanI paDegI - taba anavasthA doSa gale pddegaa| yadi satya pratIti kA AdhAra satya viSaya ke pratibhAsa se mAneMge to satyaviSaya pratibhAsa kA AdhAra bhI satya pratIti ko mAnanA paDegA phalataH anyonyAzrayadoSa ghusa jaayegaa| niSkarSa :- prasajyanaJartharUpa 25 bAdhAbhAva (yA bAdhakAbhAva) tattvataH kisI bhAva kA sthApaka nahIM ho sakatA / [payudAsarUpa bAdhakAbhAva se arthatathAtvavyavasthA azakya 1 paryudAsarUpa bAdhakAbhAva arthatathAbhAva kI sthApanA nahIM kara sakatA, kyoMki usa kA svabhAva hai bhAvAtmaka viSaya kA upalambha mAtra jaise pUrvakAlIna bAdhakAbhAva arthatathAbhAvasthApaka nahIM hotA (yaha to spaSTa hI hai) vaise uttarakAla bhAvI bhI nahIM ho sakatA kyoMki donoM tulya pratibhAsarUpa hai| yadi 30 uttarakAla bhAvi bAdhAbhAva se pratibhAsatulyatA ke rahate hue bhI arthatathAtvavyavasthA kA svIkAra kareMge to uttarakAlabhAvI bAdhAbhAva ke liye punaH ve hI prazna khaDe hoMge, una ke ve hI uttara karate raheMge Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 apratibhAsaviSayasyA'tattvarUpatvAt ?! na ca saMvAditvAdapi stambhAdeH satyatvam, samAnajAtIyottarakAlabhAvijJAnavRttilakSaNasya saMvAdasya yAvattimiraM tAvadindudvayAdAvapi bhAvAt / nApi bhinnajAtIyAd jJAnasaMvAdAt, bhrAntajJAnAvabhAsino rajatAdeH zuddhi(?kti)kAjJAnasaMvAdAt satyatvaprasakteH / na caikArthAd bhinnajAtIyajJAnasaMvAdAt, ekArthatve pUrvAparajJAnayoravizeSAt saMvAdajJAnavat saMvAdasyApi stytvvyvsthaapktvaa'yogaat| na ca rUpa-sparzajJAnayorvijAtIyayorekArthaviSayatvam rUpa-sparzayorabhedAt / na ca rUpa-sparzAdhikaraNamekaM dravyaM tayorviSayaH, ekatve pramANA'vRtteH pratipAditatvAt / nApi bhinnaviSayAt saMvAdapratyayAt (saMvAde?) sattvasiddhiH, zuddhi(?kti)kAdarzanAt bhrAntadRgavagatarajatAdeH pr(?s)tytaaprsnggaat| na ca sparzajJAnamAbhAve nopalabdhaM sarvasatyapratibhAsamAnasya dazAyAM tadabhAve'pi tadudayopalabdheH / na ca svapna-jAgraddazAbhAvinorjJAnayoH kazcidvizeSa iti na saMvAdAdapi stytaa| na ca jAgrahazAyAmiva svapnadazAyAmapi yadava(bhAsa)ti tat 10 to anta na hone se anavasthAprasaMga gale pddegaa| ata eva bAdhAbhAva se arthatathAtvasiddhi zakya nhiiN| vAstava meM to stambhAdi kA koI vAstavika tathAtva (yA tattva) hai hI nhiiN| kAraNa, tathAtva kA vaha sambandha pratibhAsaviSaya hI nahIM hai| jaba vaha pratibhAsaviSaya nahIM, taba tathAtva kA abhAva kyoM nahIM hogA ? jo pratibhAsita nahIM hotA vaha tattvarUpa bhI nahIM hotaa| saMvAditva bhI stambhAdi kI satyatA kA mUlAdhAra nahIM bana sktaa| kAraNa :- samAnajAtIya 15 uttarakAlabhAvi jJAnapravRtti hI saMvAda kA lakSaNa hai, aisA saMvAda to jaba taka timiragrastatA hai taba taka candrayugalasthala meM vidyamAna hai, kintu use koI satya nahIM mAnatA / bhinnajAtIya uttarakAlabhAvijJAnarUpasaMvAda se bhI stambhAdi kI satyatA siddha nahIM hotii| kAraNa :- vaisA saMvAda yAnI zuktijJAnarUpa saMvAda to bhrAntajJAnAvabhAsi rajatAdisthala meM bhI sulabha hai, to bhrAntajJAnAvabhAsi rajatAdi ko bhI satya mAnanA pddegaa| yadi kaheM ki 'bhinnajAtIya sahI, kintu jJAnarUpa saMvAda ekArthaka bhI honA cAhiye yahA~ rajata 20 zuktibhinna artha hai, zuktijJAnasaMvAda bhinnArthaka hai' - to yaha sambhava nahIM, kyoMki taba pUrvApara saMvAdya saMvAdaka jJAna meM koI bheda hI nahIM hai, isa sthiti meM jaise saMvAdyajJAna kisI rajatAdi kA vyavasthApaka nahIM hai to uttarakAlIna samAna - yA bhinna jAtIya saMvAdakajJAna bhI rajatAdi ke satyatva kI vyavasthA kyoM kara sakegA ? [svapnadazAvat jAgRti meM bhI dravyAdi kI asiddhi ] 25 rajatAdi bAhyArtha kI satyatA dravyAdi kI siddhi para avalaMbita hai, kintu vahI durgama hai| rUpa aura sparza kA eka adhikaraNabhUta dravya kisI pramANa kA viSaya nahIM hai na to bAdhAbhAva se siddha hai, rUpa-sparzaubhaya eka bhI pratIti kA viSaya nahIM hai| eka adhikaraNa dravya ke grahaNArtha koI pramANavRtti taiyAra nahIM hai yaha pahale kahA jA cukA hai| bhinnaviSayaka saMvAda pratIti se bhI dravyasattA siddha nahIM hotI, kyoMki bhinna viSayaka saMvAda ke rahate hue vastu siddha hone kA mAnane para to zukti ke darzana 30 ke bAda bhrAntadarzanagRhIta rajatAdi meM bhI satyatA prasakta hogii| artha (dravya) ke binA sparza jJAna nahIM upalabdha hogA, aisA nahIM hai, kyoMki sabhI ko svapna meM satyarUpa se bhAsamAna arthajJAna usa dazA meM artha ke na hone para bhI udita hotA hai yaha dikhatA hai| svapnajJAna jAgraddazAjJAna ina donoM meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 gAthA - 5 sarvaM (? ma) satyam pratibhAsamAnasyA'sattA'yogAt / dRSTAntAsiddhito na sarvabhAvAbhAvaH pratibhAsamAnasya stambhAdere-kAnekarUpatayA'vyavasthiteH / tathAhi - (na) kAlabhedAd bhinno'dhyakSataH pratipattuM zakyam ( ? : ) - sannihite eva tasya vRtteH / na hi mRtpiNDasvarUpagrAhyadhyakSaM tadA'saMnihitaM ghaTamupalabhate, tadanupalambhe ca na tadapekSayA tena svaviSayasya bhedo'dhigantuM zakyaH, prati (pAdi ? ) yogigrahaNamantareNa tato bhinnami ( tya) nadhigateH / nApi ghaTasvarUpagrAhiNA tena mRtpiNDAt bhedo'- 5 dhigamyate, tatsvarUpA'grahaNe tasyA'pravRtteH / na ca smaraNamapi bhedA'dhigame prabhu, adhyakSe (kSa) gRhIte evArthe tasya vyAvRtteH ( ? pRteH) / na vAdhyakSametadgrahaNakSamam iti pratipAditatvAt / na smaraNamarthagrahaNe prabhavati, tasya svarUpamAtraparyavasitatvAt / tata eva smaraNasahAyamapyavA ( ? dhya) kSaM na bhedagrahaNe paTu / na pUrvarUpA'grahaNameva tato bhedavedanam tadgrahaNasya vyavasthApayitumazakteH / na ca tatsvarUpameva bheda iti tadgrahaNAt sopi gRhItaH, koI vizeSa pharka nahIM hai, jisa se ki eka kA viSaya satya, dUsare kA asatya mAnA jA ske| matalaba, 10 saMvAda se bhI artha kI satyatA phalita nahIM hotii| jAgRti dazA meM jo pratibhAsita hotA hai usa ko satya mAnA jAya to svapnadazA meM jo anubhUta hotA hai una sabhI ko asatya mAnanA ucita nahIM hai, kyoMki jo pratibhAsita yA anubhUta hotA hai usa meM asattA ko avakAza nahIM rahatA / ( matalaba, jAgRtidazA meM bhAsamAna artha bhI svapnadazAvat asat hI mAnanA cAhiye, usa ko asat mAnane meM ) koI dRSTAnta nahIM hai aisA nahIM hai, ( svapnadazA kA dRSTAnta hai / ) ataH arthavAdI ke sabhI bhAva kA abhAva hI phalita hotA hai, kyoMki pratibhAsamAna stambhAdi eka hai bhinna hai yA abhinna eka bhI vikalpa se usa kI koI vyavasthA zakya nahIM hai nahIM hai / kyoM ? suniye mAne hue stambhAdi 15 yA aneka, yAnI yAnI koI AdhAra khaNDa - 3 -- Jain Educationa International , [ arthoM meM kAlabhedaprayukta bheda sambhava nahIM ] aba zUnyatAvAdI zUnyatA siddhi ke liye prathama sarvaprakAra ke bheda kA unmUlana karatA hai kAlabheda 20 prayukta arthabheda (arthoM kA anyonya bheda) pratyakSa pramANa se jAnanA zakya nahIM hai, kyoMki saMnihita padArtha meM hI pratyakSa kI pravRtti hotI hai ( artha meM taditarabheda tirohita hotA hai / ) miTTIpiNDa kA grAhaka pratyakSa usa vakta dUravartI ghaTa ko jAna nahIM sktaa| jaba usa kA jJAna zakya nahIM, to ghaTa kI apekSA pratyakSa ke dvArA apane viSaya meM ghaTabheda kA avabodha nahIM ho sakatA / miTTIpiMDagrAhi pratyakSa se bhedapratiyogI ghaTa kA grahaNa na hone se miTTIpiMDa ghaTa se bhinna hai aisA bhAna azakya hai| tathaiva, ghaTasvarUpagrAhi pratyakSa 25 se mRtpiNDapratiyogika bheda kA grahaNa bhI zakya nahIM hai, miTTIpiNDasvarUpa ke agrAhaka pratyakSa kI usa ke bheda ke grahaNArtha pravRtti nahIM ho sakatI / smaraNa bhI isa bheda ke grahaNa meM sakSama nahIM, kyoMki pratyakSAgRhIta viSaya meM smaraNa kI pravRtti (= vyApAra ) nahIM hotI, pratyakSa to usa ke grahaNa meM samartha nahIM yaha to abhI kaha diyA hai| pratyakSa nirapekSa smaraNa svayaM artha ( yA bheda) kA grahaNa karane laga jAya yaha bhI sambhava nahIM, kyoMki smaraNa to apane svarUpagrahaNa meM hI tatpara rahatA hai na ki artha 30 grahaNa meM / isI liye to ( smaraNa arthagrAhaka na hone ke kAraNa ) smaraNasahakRta pratyakSa bhI bhedagrahaNa meM sakSama ho nahIM pAtA / For Personal and Private Use Only - . Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 148 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 na, apekSayA bhedavyavasthiteH, anyathA svarUpApekSayApi bhedaprasaktiriti na kAlabhedAd bhedaH prmaanngocrH| nApi dezabhedAd; (dezabhedAd) bhAvabhede bhe(?)dezasyApyaparadezabhedAd bhed(pr)sh(?s)ktito'nvsthaapraapteH| na cAnyabhedo'nyatrAnuvizatIti na dezabhedAdapi tadbhedaH / nApi svarUpabhedAd bhaavbhedH| na hi samAnakAlamudbhAsamAnayorghaTa-paTayobhinnaM saMvedanaM bhedamavasthApayati prakAzamAnanIla-sukhAdivyatirekeNa tsyaa'nuplmbhto'sttvaat| sattve'pi samAnakAlasya bhinnakAlasya vA'dhyakSasya parokSasya vA grahaNakriyAsahitasya tadvikala(?)sya vA tasyArthagrAhakatve(?tvA)nupapatteriti jJAnanayaprastAvapratipAditatvAt na bhedgraahktvm| na ca tasya svayamarthAt bhedenA'pratItasya bhedagrAhakatvam anyathA kharaviSANAderapi tatpratiza yadi kaheM ki - 'pratyakSa svakAlIna saMnihita artha kA grahaNa karatA hai parvakAlIna rUpa kA nahIM. yahA~ pratyakSa kA jo pUrvarUpaagrahaNa hai yahI pUrvarUpabheda kA saMvedana hai|' - to yaha vyartha hai kyoMki 10 pUrvarUpaagrahaNa (= grahaNAbhAva tuccha hone) se bheda ke vedana (= grahaNa) kI sthApanA zakya nhiiN| yadi kaheM ki - 'pUrvarUpabhedavedana pUrvarUpa agrahaNa kA svarUpa hI hai ataH jo pUrvarUpa agrahaNa hai yahI pUrvarUpabhedavedana hai|' - nahIM, kisI pratiyogI ghaTAdi kI apekSA se hI bheda kA svarUpa nizcita hotA hai, yadi evameva bhedasvarUpa nizcita hogA to sva (miTTIpiMDa) rUpa kI apekSA se bhI sva meM sva kA bheda prasakta hogaa| sArAMza, kAla bheda se arthoM kA bheda pramANasiddha nahIM hai| [ dezAdibhedaprayukta bhAvabheda kA asambhava ] 15 dezabhedamUlaka arthabheda mAnanA bhI ayukta hai, kyoMki dezabheda kaise (kiMmUlaka) mAneMge, anyadezabheda se mAneMge to anavasthA doSaprasaMga aayegaa| tathA, eka padArthabheda kabhI anyapadArtha meM ghusa nahIM sakatA, matalaba dezabheda ghaTa-paTAdi meM ghusa kara una meM bheda khaDA kare yaha asambhava hai, ataH arthoM kA bheda dezabhedamUlaka nahIM siddha hotaa| bhAvoM kA bhedasvarUpamUlaka bhI nahIM hotaa| kAraNa :- ekakAla meM bhAsita honevAle ghaTa yA paTa 20 kA saMvedana pRthak pRthak hone se ve bheda kA nizcaya karA sakatA nhiiN| matalaba, prakAzamAna (yAnI jJAnamaya) nIla evaM sukhAdi (yA ghaTa-paTAdi) se pRthagrUpa se bhedasaMvedana pratIta na hone se usa kA sattva siddha nahIM hotaa| kadAcit kisI prakAra bheda saMvedana mAna liyA jAya, phira bhI usa se svapratiyogirUpa se arthagrahaNa kI upapatti nahIM ho sakegI, cAhe vaha artha kA samakAlIna ho yA bhinnakAlIna, cAhe vaha bheda saMvedana pratyakSa ho yA parokSa. cAhe vaha bheda saMvedana grahaNakriyAanaviddha ho yA grahaNakriyAvikala 25 ho| jJAnanaya (advaitajJAnapratipAdakanayavizeSa) kI prarUpaNA ke prastAva meM isa tathya kA pratipAdana kiyA jA cukA hai, ataH koI bhI saMvedana bhedagrAhaka siddha nahIM ho sktaa| yadi kaheM ki - 'artha saMvedana svayaM bhinnarUpa se arthagrahaNa ke sAtha sAtha bhedagrAhaka banegA - to yaha ThIka nahIM kyoMki svayaM bhinnarUpa se vaha pratIta nahIM hotA, kevala artharUpa se hI bhAsita hotA hai| svayaM bhinnarUpa se bhedagrAhaka banegA to gadhesIMga ke bheda kA bhI grAhaka bana jAne kA doSaprasaMga 30 aayegaa| jJAna ke jJAna se (anuvyavasAya se) bhI arthoM kA bheda gRhIta nahIM ho sakatA, kyoMki jJAna kA jJAna bhI jaba taka bhedagrahaNa nahIM karatA taba taka vaha bhedavyavasthApaka nahIM bana sktaa| agara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 149 (?prasa)kteH / na ca tasya bhedo jJAtA(?na)jJAnAdavasIyate, tasyApyapratipannabhedasya tadbhedA'vyavasthApakatvAdityAdyanavasthAprasakteH / na ca svasaMvedanata eva tadbhedaH sidhyati, tathAbhyupagame svasvarUpamAtraparyavasitatvAt tasya niilaadibhedvyvsthaapktvaanupptteH| na ca svata eva stambhAdayo bhinnarUpAH prathante tathAbhyupagame svasaMvedanarUpatayA teSAM a(sva)rUpavedanaparyavasitatvenA'nyatrA'pravRtteH, parasparA'saMvedanataH kutaH svarUpato'pi bhedasaMvittirbhavet ? dvayarUpA'saMvedane 5 taniSThasyApyapratipatteH / na cA'parokSe nIlasvarUpa(?pe) pItamaparamAbhAti / tathA (? na cA)parA'pratibhAsanameva bhedavedanam yato nIlasvarUpasvasaMviditatva(?)pratibhAsanaM pItamasti nAsti vA na zakyamadhigantum / nAstitvA'vedane ca kutaH svarUpamAtrapratibhAsanAd bhedasiddhiH ? api ca, stambhAdeH sthUlAdavabhAsino'nekadiksambandhAd bhedaH paramANuparyantaH punastatparamANUnAmapi bhedadikSaTkasambandhAd bhedaH tatrApyevam ityanavasthAnAt na bhedavyavasthite(tiH) ekA(?ka)rUpA'vyavasthitau tadviparyayeNa bhedavyavasthiterayogAt / ?? ] 10 usa ke liye eka aura jJAna jJAna kA jJAna lAyeMge to anavasthA doSaprasaMga hogaa| svasaMvedana se bhI arthoM kA bheda siddha nahIM ho sakatA, kyoMki vaisA mAna lene para bhI vaha svarUpamAtrasaMvedanatatpara hone ke kAraNa nIlAdiarthoM ke bheda kI vyavasthA anupapanna rhegii| [svayaM nIlAdi ke bheda kA avabhAsa azakya ] __ aisA nahIM hai ki stambhAdi svayameva bhedasahita bhAsita ho jaay| agara aisA mAneMge to ve bhI 15 svasaMvedanarUpa hI bana jAyeMge, phalataH apane svarUpavedana meM vyagra rahanevAle una kI anya (bhedAdi) ke liye koI pravRtti hI nahIM ho skegii| uparAMta, eka nIlAdi saMvedana yA pItAdi ekasaMvedana paraspara eka-dUsare kA vedana hI nahIM karate, taba svarUpa se bhI bhedasaMvedana kI kathA hI kahA~ ? dvandva kA bhAna na hone para una donoM ke sAdhAraNa dharma kA bhI pravedana nahIM ho sktaa| na to aparokSa nIlasvarUpa meM apararUpa se pIta bhAsatA hai (na pItasaMvedana meM apararUpa se nIla / ) aisA nahIM ki apara kA asaMvedana 20 hI bhedavedanarUpa mAna liyA jaay| kAraNa :- nIlasvarUpa kA jaba svasaMviditatvapratibhAsa hotA hai usa vakta 'pIta hai yA nahIM' aisA anveSaNa zakya nahIM hai| jaba nAstitva kA vedana hI nahIM hai| sirpha nIla ke apane svarUpamAtra ke pratibhAsa se bheda kI siddhi kyoM kara hogI ? [eka - sthUla stambhAdi kA bhI nizcaya azakya ] uparAMta, eka aura sthUla dikhanevAle stambhAdi vAstava meM eka aura sthUla nahIM hote, cha yA daza 25 dizAoM ke saMyogabheda se una ke aneka khaNDa svIkArane hoNge| eka eka khaNDa ke bhI vibhinna diksaMyoga se aneka bheda mAnane pddege| (tarka yaha hai ki eka meM viruddhadik saMyoga ghaTa nahIM sktaa|) isa prakAra khaNDopakhaNDabheda kI zRMkhalA calegI to Akhira paramANu hI bcegaa| are vaha bhI nahIM bacegA, kyoMki usa meM viruddha anekadiksaMyoga se bhinna bhinna khaNDa, isa se bhI Age bheda...bheda... anavasthA calatI rahegI, taba bheda kA hI nizcaya lupta ho jaayegaa| eka stambhAdi ke yA eka paramANu kA 30 bhI nizcaya na ho sakegA to tavyAvRttirUpa se bheda kA nizcaya kaise zakya hogA ? A. dviSThasambandhasaMvittiH naikarUpapravedanAta / iti smarttavyam Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 [nanvanena nyAyena yadyatpa(?dhya)kSAvabhAsino nIlAdena bhedaH, abhedastu tadA nyAyaprApta ityadvaitApatterna shuunytaa| antarbahizca pratibhAsamAnayoH sukhanIlAdhorapahnotumazakyatvAt 'pratibhAsato'dhyakSataH' [ ] iti vcnaat| naitat sAram, yato nAsmAbhiravabhAsamAnasya nIlAderavabhAsazUnyatA'bhidhIyate pratibhAsavirati lakSaNAyAstasyAH kathaJcidapratIteH, api tu pratibhAsopamatvaM sarvadharmANAM zUnyatvam / uktaM ca- 'pratibhAsopamAH 5 sarve dharmAH' [ ] iti / pratibhAsazca sarvo bhedAbhedazUnyaH / na hi nIlasvarUpaM sukhAdyAtmakatayA'bhedarUpamupa labhyate, tadrUpatA'nupalambhe ca kathamekaM bhavituM yuktam ? na ca tasya bhedA'vedanamevaikatvavema(?ve)danam ekato svasvarUpA'vedanasyApi bhedatvenAbhidhAtuM zakyatvAt, iti na vizeSaH kazcit sva-parapakSayoH / parasparaparihAreNa dezAsva(?dya)bhAsAnnaikatvaM deshkaalaakaarairjgtH| na caikatvavAdino'nyonyaparihAreNa dezAdInAmupalambho'siddhaH parasparAnupravezopalambhasyApi teSAmasiddheH / 10 na ca pratibhAsa(?)stAvadayamastItyadai(?dvai)tamastu nIlAdervicitrasya pratibhAsA(ja)jagato vicitratAprApteH / [bheda kI asiddhi se abheda kA sAdhana anucita ] __pUrvapakSa :- bhavadIya tarkoM ke anusAra pratyakSa pratibhAsamAna nIlAdi meM bheda nahIM hai, to usa se viparIta una kA abheda nyAyasiddha ho gayA - kyoMki bheda-abheda ke alAvA tIsarA koI vikalpa nahIM, phalataH advaita kA hI samarthana huA, na ki zUnyatA kaa| zUnyatA mAnI jAya to bhItara meM bhAsamAna 15 sukhAdi aura bAhara meM bhAsamAna nIlAdi kA niSedha karanA paDegA jo anucita hai| eka Apta vacana hai ki 'pratyakSa se pratibhAsa hone se' - jisa kA yaha tAtparya hai ki sabhI dharmoM kA pratyakSa se pratibhAsa hotA hai| uttarapakSa :- kathana asAra hai, hamArA zUnyatAvAda aisA nahIM kahatA ki avabhAsamAna nIlAdi kA avabhAsa zUnya hai (yAnI hotA hI nhiiN|), kabhI bhI pratibhAsanAstitva rUpa zUnyatA kI pratIti nahIM hotii| kintu hamAre kathana kA bhAva yaha hai ki sarva dharma pratibhAsa sadRza hote haiM - yahI zUnyatA 20 hai| eka Aptavacana meM kahA hai - 'sabhI dharma pratibhAsatulya haiN|' zUnyatA isa liye ki pratibhAsa, bheda yA abheda se nitAntazUnya hotA hai| dekhiye - nIla padArtha sukhAdiAtmaka padArtha se abhinnatayA saMvidita nahIM hotaa| abhinnatayA saMvidita na hone para kaise ve donoM abhinna = eka ho sakate haiM ? 'abhinnatayA yAnI ekatvarUpa se saMvedana kA matalaba 'bheda kA avedana' aisA nahIM kaha sakate, kyoMki taba usa " se ulaTA, yAnI apane ekatva = abhedasvarUpa kA avedana yahI bheda kA vedana' aisA bhI 25 kahanA yakta mAnanA hogaa| Apa ke aura hamAre donoM kathana meM koI pharka dikhAnevAlA tarka nahIM hai| tathA, eka-dUsare kA tyAga kara ke (eka-dUsare kA avagAhana na kara ke) deza-kAlAdi kA bhI avabhAsa na hone se, vizvapadArthoM kA deza-kAla-AkAroM ke dvArA ekatva niSiddha ho jAtA hai| [ naisargika zuddha jyoti kI paramArthasattA kA niSedha ] aisA nahIM kahanA ki hamAre ekatva (= advaita)vAda meM parasparavimuktatayA dezAdi kA upalambha asiddha 30 hai| are ! Apa ke mata se to una ke parasparavyatiSaGga kA upalambha bhI kahA~ siddha hai ? yadi kaheM A. bhUtapUrvasampAdakayugalenAtra mahAyAnasUtrAlaMkAra-zAstravArtAsamuccaya-syAdvAdakalpalatATIkAgranthayugalAdanekavacanasaMdarbhA uddhRtAstata eva jnyaatvyaaH| (pR0 371 madhye tRtIyakhaNDe) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 na ca bahirnIlAderekAneka(?)rUpatayA yuktA(?ktyA)nupapatteH prakRtiparizuddhaM jyotirmAtraM paramArthasadastu, tathAbhUtajyotirmAtrasya kadAcanApyapratipatterasattvAt sarvadharmazUnyataiva siddhimA(sa)sAda (pi ngmaan?)| yadi pratibhAsanAd jyoteravagamyamAnanIlAdivad grAhyollekhabhUtepi satyasatyAtvanIlAderapi madhAvabhAsiteH stytvprshktitvaat| na ca vidyAviracitapratibhAsaviSayatvAjjyotiSaH satyetarasya tu viparyayAdasatyateti vAcyam, kalpanA(?na)yA'syApi racayituM shkytvaat| 5 __ yadi pratibhAsassatyA(?u)cyate iti nyAyAt pratibhAsavapuSAM nIlAdInAM kathamasatyaM(tya?tvamuktam tatrApi pratibhAsAt satyatvaM svapnapratibhAsino'pi tasya satyatvaprasaktiH / na ca svapnadazAyAmapi jJAnasvarUpatayA nIlAdeH satyatvAd jAgrahazAyAmapi tathaiva satyeti vijJaptimAtraM na zUnyateti vaktavyam jJAnarUpatayA prasaktenIlAderapratibhAsanAt / na hyanyatarasyApi dazAyAM prakRtiparizuddhAntastattvajJAnarUpatayA teSAM sarvadAvabhAsanAt / na ca bahIrUpatayA'vakAzAdantastattvaM bhavitumarhati antarArUpatayA sukhAdeva bhAsamAnabahIrUpatayA prskteH| 10 ki - 'Akhira pratibhAsa to sat hai ataH zUnyatA nahIM pratibhAsAdvaita mAna lo !' - nahIM nIlAdi pratibhAsa koI eka kisma kA nahIM hotA, vaha bhI citravicitra hotA hai, agara pratibhAsa mAneMge to vicitratAhetu jagadvaicitrya bhI gale pddegaa| yadi kahA jAya - 'bAhya nIlAdi jagat yuktisaMgata nahIM hai kyoMki vaha eka hai yA aneka - eka bhI vikalpa ghaTatA nahIM, ata eva naisargika vizuddha jyotirmaya vastu hI pAramArthika sat mAnA jAya' - nahIM, bhavatkathita jyotirmaya vastu kA kabhI anubhava na hone 15 se vaha asat hai, phalataH sarvadharmazUnyatA hI siddhisadana ArohaNa kara sakatI hai, (siddhimAsAdapi'nakAmAt pATha azuddha hai, siddhimAsAdayatyanAgamAdyapratibhAsanAjyoteH - aisA koI pATha ho sakatA hai| kyoMki jyoti na to Agamagamya hai na pratibhAsita hotI hai| jJAyamAna nIlAdi kI taraha vahA~ grAhya padArtha kA ullekha yadyapi hotA hai kintu (satyAsatyatva ke badale 'asatya' pATha ho sakatA hai|) asatya nIlAdi kA bhI madhyamAvabhAsana ke jariye nIlAdi meM bhI satyatva kI prasakti hogii| yaha kahanA ki - 'nIlAdi 20 to avidyAprayukta pratibhAsa kA viSaya hone se asatya hai, jaba ki jyoti to vidyAprayukta pratibhAsa kA viSaya hone se satya hai' - ThIka nahIM, jyoti bhI avidyA yAnI kalpanA se prayukta pratibhAsa kA hI viSaya hai| jyotipratibhAsa kI racanA ke liye avidyA zaktizAlI hai| [vijJAnavAda tattvabhUta nahIM hai ] ___ yadi Apa pratibhAsa ko satya kaheMge to pratibhAsArUDha piNDAtmaka nIlAdi ko asatya kyoM kara 25 kaheMge ? yadi unheM bhI satya mAneMge to svapna meM pratibhAsI nIlAdi ko bhI satya mAnanA pddegaa| aisA kahanA - 'svapnadazAdRSTa nIlAdi bAhyarUpatA se nahIM kintu jJAnarUpatA se hI satya mAneMge, evaM jAgRti meM bhI jJAnarUpatA se hI nIlAdi ko satya mAnate haiN| matalaba, vijJAnamAtra vastu siddha hotI hai, zUnyatA nahIM' - niSedhArha hai, kyoMki nIlAdi bhI jJAnarUpatApanna bana jAne para bAhyarUpa nIlAdi kA pratibhAsa hI lupta ho jaayegaa| jo bAhyarUpatA se pratIta hote haiM una ko antastattvasvarUpa mAnanA 30 ayukta hai, anyathA antastattvatA se bhAsamAna sukhAdi ko bAhyarUpatApanna mAnane kI musIbata aayegii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 tanna bahiruddyotamAno nIlAdirantastabdhasyAkArAbhyupagantavya iti na vijJAnavAdo jyAyAn ??) [?? na ca bahIrUpatayA pratibhAsa()nnIlAdestathaiva satyatA, vA(?bhrA)ntarajatAdau tadrUpAbhAve'pi tthaaprtibhaasoplbdheH| athApi syAt- zuktikAyAM pratibhAsamAnasya rajatasya vA'satyatA, pUrvadRSTasyaiva tatra tasya smRteranubhUtarajatasya smRteranukAradarzane'pi rajatasyA'pratibhAsAt pUrvapratibhAtaM ca rajataM tatastabdhasyAkAro'bhyupagantavyaH (saM)vidasatyatayA''pattidarzanaM(?ne) zUnyavAdino bhvet| - asadetat, yato yat zuktikAyAM pUrvadRSTaM rajatarUpaM satyaM tasya pratibhAse smaryamANatayA pratipattirna bhavet, yacca varttamAnamidAnIMtanadarzanAd viparItakhyAtiH syAd na smRtipramoSaH / tathAhi- smRtirabhAvaH tadA tadabhAve kathaM pUrvadRSTarajatatadabhAvapratIti: syAt / nApyanyadarzanaM smRtipramoSastadbhAve parisphuTavapuranyadarzanameva pratibhAtIti kathaM rajate smRtipramoSaH ? sarvadarzanasya smRtiprmosstaaptteH| nApi (vi)parItAkAraveditvaM smRteH pramoSaH viparItakhyA10 titvprskteH| yadeva pratyakSAkAraNaM smRterabhAvana: AkArastadAsau pratyakSasya rUpaM na smRteH iti kathaM tena rUpeNa smRtiH pratibhAti ? niSkarSa - bAhyarUpatA se bhAsita honevAle nIlAdi antastattvAkAra mAnanA yuktisaMgata nahIM hone se vijJAnavAda tanika bhI prazasta nahIM hai| [ bAhyarUpatA se nIlAdi kI satyatA kA niSedha ] 15 yadi bAhyarUpatA se bhAsamAna nIlAdi kI bAhyarUpa se hI satyatA svIkAreMge to bhrAntarajatasthala meM bAhyarUpatA se bhAsita honevAle rajatAdi bAhyarUpatA ke na hone para bhI bAhyarUpa se satyatA mAnanI pddegii| yadi yaha kahA jAya - 'sIpa meM bhAsita honevAle rajata ko satya nahIM mAneMge kyoMki vahA~ pUrvadRSTa rajata kA hI smaraNa hotA hai| yadyapi pUrvAnubhUta rajata kA smRti meM anukAra (yAnI rajata kA AkAra) jarUra dikhatA hai kintu rajata svayaM vahA~ nahIM dikhtaa| rajata to pUrvadarzana meM dekha liyA 20 thaa| ataH yahI mAnanA cAhiye ki rajata se saMsRSTa AkAra hI vahA~ bhAsatA hai| ataH zUnyavAdI ke mata meM hI jJAna kI satyatA kI Apatti aayegii|' - yaha kathana galata hai, kAraNa :- sIpa meM pUrvadRSTa rajata satya hai usa kA pratibhAsa hogA to smRtiviSayatArUpa se usa kA bhAna nahIM ho sakatA / tathA bhUtakAlIna hone para bhI vartamAnakAlatArUpa se jo vartamAna meM rajatajJAna hai vaha to viparItakhyAti huI to vijJAnavAda meM vahA~ smRti kA pramoSa (smRtirUpa se bhrAntajJAna kA abhAsana) nahIM hogaa| dekhiye25 smRti kA pramoSa yAnI abhAva mAnA jAya to usa vakta pramoSakAla meM smRti na hone para pUrvadRSTa rajata aura usa ke abhAva kI pratIti kaise hogI ? smRti pramoSa yadi anyArtha kA darzana rUpa hai to pramoSakAla meM spaSTa mUrtarUpa anyadarzana hI bhAsita hogA, phira rajata ke sAtha smRtipramoSa kA nAtA kyA ? sabhI cIja eka-dUsare se anya hone ke kAraNa darzanamAtra smRtipramoSarUpa bana kara rhegaa| smRti pramoSa yadi viparItAkAravedanarUpa kahA jAya to anyathAkhyAti kI Apatti hogii| aisA kahA jAya ki 30 jo (rajatAdi AkAra) pratyakSa kA viSayavidhayA kAraNa na ho kara, smRti kA na ho aisA AkAra pratyakSa meM dikhatA hai vaha to smRti kA nahIM pratyakSa kA hI rUpa huA, phira usa rUpa se smRti kA bhAna kaise hogA ? (smRterabhAvanaH AkAraH yaha pATha azuddha lagatA hai, zuddha pATha dhyAna meM nahIM AyA / ) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 153 atha pratyakSa(ma)bhAvAkAratayA pratibhAti tarhi tadeva rUpaM na tasyAH sadastu na smRtirUpatA tasyAstatrApratibhAsanA(t) vA bAdhaka pratyayo rajatamasadeva pratibhAsa(mAnam ?) ityullekhena pravarttamAno rajatAbhAvamevAvaga(ccha)ti(:?), na bhrAnteH smRtirUpatAmiti na rajatAbhAvasamaye nApi bAdhakapratyayapravRttikAle cAntaradRSTAM smRtiruuptaa-prtipttiH| prtipttiprmossklpnaa| sarvatrApyetaddoSaparijihIrSayA viparItakhyAterabhyupagamaH (na) shreyaan| yato na tAva(tsmR)terviparItatvaM tadaivAbhAvaH khyAterabhAvAdapratibhAsaH na tarhi 5 khyAterabhAve viparItakhyAti: yato yadanyapratipatti: pUrvadarzanaM tu kathaM viparItakhyAti: ? na hyanyadarzanAt anA(?nya)d viparItaM bhavatyatiprasaGgAt / nApi viparItAkAradarzitvaM viparItakhyAti: yato'trApi yadi viparItamarthaM darzanaM gRhNAti kathaM tadA tad bhrAntaM bhavet ? anyathA, nIladarzanasyApi pItadarzanaviparItArthagrAhiNo bhraanttaaprsktiH| na ca bhinnadezAdAvabhinnadezAditayA prati tadvi (?pratItyA) viparItakhyAtiH, yato dezAdayaH tatra darzane 10 pratibhAsamAnAH yadi santaH pratibhAnti tadA kathaJcit vipriitkhyaatiH| athA'santastadApyasatkhyAtiprasaktiH [ bhrAntarajatasthala meM smRtipramoSa kA niSedha ] yadi pratyakSataH abhAvAkAra bhrAntarajatasthala meM dikhatA hai to pratyakSa kA vahI abhAvAkAra sat rUpa svIkAra kiyA jAya, na smRtirUpatA, kyoMki smRtirUpatA usa meM pratIta nahIM hotii| 'rajata asat hI pratibhAsatA hai' - isa taraha ke ullekhapUrvaka pravarttamAna bAdhaka pratyaya bhI rajata ke abhAvAkAra 15 ko hI bodhita karatA hai, na ki bhrAnti kI smRtirUpatA ko| phalataH rajatAbhAsa kSaNa meM yA bAdhakapratItikAla meM AntararUpa se adRSTa smRtirUpatA kI pratipatti ke pramoSa kI kalpanA nahIM karanA caahiye| tathA smRtipramoSakalpanA ke badale sarvatra hI ukta doSa ke parihArArtha (yadi asat khyAti nahIM mAnanA hai to) Akhira anyathAkhyAti kA svIkAra bhI zreyaskara nahIM hai| yadi kaheM ki - 'smRti kA vaiparItya usI kAla meM abhAvAtmaka hI hai, matalaba khyAti hI nahIM hai - apratibhAsa hai' - taba to khyAti 20 ke viraha meM viparItakhyAti phalita nahIM huyii| prazna aba yaha hai ki yadi anya kisI kAla meM khyAti kA vaiparItya yAnI abhAva hai to isa se prastuta meM kyA phala AyA ? yadi kaheM ki (prastuta viSaya se) bhinna viSaya kI khyAti hI viparIta khyAti hai to vaha to pUrvadarzana rUpa hI hai, yahA~ viparIta khyAti kaise huyI ? eka cIja ke dekhane para anya cIja kA vaiparItya nahIM ho jaataa| aisA kaheM ki viparItakhyAti kA matalaba hai ki viparIta AkAra kA pradarzakatva, to matalaba huA ki jo artha viparIta hai usako usa rUpa se darzana grahaNa karatA hai, isameM vaha bhrAnta kaise ho gayA ? are ! aise to phira pItadarzana se viparIta nIlaarthagrAhi nIladarzana meM bhI bhrAntatA prasakta hogii| [ekadezIya padArtha meM anyadezAdivRttitva kA bhAna azakya ] ___ yadi kaheM ki - 'bhinnadezAdi(gata) padArtha abhinnadezAdi (vartamAna meM dRzyamAna dezAdigata) tayA 30 pratIti hotI hai vaha hai viparItakhyAti - yaha ucita vyAkhyA hai|' - to yaha ThIka nahIM hai kyoMki usa darzana meM pratibhAsamAna dezAdi yadi sat hai to kisI bhI taraha vaha viparItakhyAti nahIM hai| yadi 25 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 satAM dezAdInAM ttraa'khyaateH| na ca taddezAdisambandhagrahaNAd viparItakhyAtiH, yatastatsambandho'pi yadi san pratibhAti tadA sadarthagrahaNAnna vipriitkhyaatiH| athAsaMstadApyasatkhyAtira(sta ?)sadarthagrahaNAt / anyadezAditvaM ca bhrAntadRgavaseya(syai)vArthasya kalpane (lpyate) nAnyasya, na tarhi svapnadRzo bhrAntatvaM tadavabhAsino'nyadezAditvA bhaavaat| tathApi tattve sarvadRzAM vipriitkhyaatitvprsktiH| atha bhrAntadRgavaseyasyaivAnyadezAditayA'nyadeza5 syApi grahaNamiti viparItakhyAtistat tarhi tasyAnyadezAditvaM bhrAntadRzA'vasIyate uta pUrvadarzanena ? tadapi yadIdAnIntanasyAnyadezatvAvagataH(maH) tadA'saMgatam pUrvadarzanasyedAnI(ntanA)nAmazakyatvAdarza(na)tazcAtiprasaGgato graahktvaanupptteH| nApi pUrvamidAnIntanabhrAntadRgavaseyasya tena pUrvadezAdigatiH, idAnIntanajJAnAvaseyasya puurvmbhaavaat| na caikameva pUrvAparadarzanAvaseyaM vastviti na doSaH, puurvaaprdRgbhaavyorektvaa'siddheH| pUrvadarzanena 10 varttamAnadezAdiparihAreNa pUrvadezAditayaiva tasyAvagaternedAnIMtanasya puurvaaditaa'vgtiH| na ca pUrvadezAdire (?deri)va vartamAnAderapi grAhakamiti tenaiva pUrvAparadezAdinA tathA'vasIyate pUrvadarzanakAle vartamAnadezAderaasat hI pratibhAsita hote haiM to asatkhyAti hI mAnanI paDegI kyoMki usa meM sadbhUta dezAdi kA to bhAna nahIM hotaa| yadi kaheM - 'vahI (pUrvadRSTa)dezAdi sat ho kara vahA~ bhAsita nahIM hote kintu usa kA sambandha (jo aba yahA~ nahIM hai aura) bhAsita hotA hai - yahI hai viparItakhyAti' - to ye prazna haiM - vaha sambandha sata hai aura bhAsatA hai yA asata ? yadi sata hai to sadarthagrahaNa hone ke kAraNa viparItakhyAti ho nahIM sktii| yadi sambandha asat hai to asadarthagrahaNa hone ke kAraNa asatkhyAti ho gyii| yadi bhrAntadarzanavedya artha kI anyadezAditA bhAsane ke kAraNa hI Apa usa darzana ko bhrAnta kaheMge - to kabhI bhI svapnadarzana ko bhrAnta nahIM kaha sakeMge, kyoMki usa meM dRzyamAna arthoM meM anyadezAditva hai hI nhiiN| phira bhI svapnadarzana ko bhrAnta kaheMge to darzanamAtra ko bhrAnta 20 (viparItakhyAtirUpa) mAnane kI vipadA aayegii| yadi kaheM ki - 'sarva darzanoM ke viSayoM meM nahIM kintu jo bhrAntadarzanagRhIta artha hai usa meM hI svadezavRttitva ke badale anyadezavRttitArUpa se jo grahaNa hotA hai vaha viparIta khyAti - aisI vyAkhyA kareMge' - to yahA~ prazna haiM ki vaha anyadezAdivRttitva usI bhrAntadarzana se jJAta hotA hai yA pUrvadarzana se ? vaha pUrvadarzana bhI yadi vartamAna bhrAntadarzana ke anyadezAditva kA grAhaka mAneMge to saMgata nahIM hai kyoMki vartamAna darzana ke anyadezAdi pUrvadarzana kA viSaya bana 25 nahIM sakate, ataH usa kA darzana zakya nahIM hai, phira bhI zakya mAneMge to sabhI darzanoM se sabhI anyadezAdi kA grahaNarUpa atiprasaMga hone se anyadezAditva kA grAhakatva bhrAntadarzana meM anupapanna hai| (?) vartamAna bhrAnta darzana se anyadezAdi (yAnI pUrvadezAdi) kA bodha zakya nahIM hai kyoMki usa kAla meM yAnI pahale varttamAnadarzanagrAhya dezAdi vidyamAna hI nahIM the| [ pUrvadezAdi vartamAnadezAditA ke aikya kA niSedha ] 30 yadi kaheM ki - 'pUrvAparadarzanagrAhya vastu eka hI hai ataH uparokta doSa niravakAza hai' - nahIM, pUrvAparadarzana grAhya viSayoM meM ekatva siddha nahIM hai| pUrvadarzana se jo gRhIta huA hai vaha vartamAnadezAdi kA sparza na kara ke pUrva(tatkAla)dezAditArUpa se hI gRhIta hotA hai, ataH vartamAnakAlIna vastu meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 155 bhAvena tatsambandhitvasya tena tatra pratipattumazakteH, bhAve vA vartamAnadezAdeH pUrvadezAdirUpataiva na idAnIMtanadezAditeti tadanuSaktArthAvagatau pUrvadarzane kathamidAnIMtanasya pUrvAditAvagatiH ? na ca pUrvadezAdireva varttamAnadezAdi: pratyabhijJAnAdavasitasya parigatArthasyApyekatApatteH svapnAdipratyayasya pUrvapratyayavadabhrAntatAprasakteH ekvissytvaat| ___ na ca pratyabhijJAnAt pUrvAparadezAdInAM taddarzanakAle sattvenA'pratibhAsanAt tatsambandhitvasyA'pya- 5 pratipatterasatAmapi dezAdInAM tatsambandhitvasya vA tatra pratibhAse darzanamasa(t)khyAti: syaat| atha taddezA(daya)dayastatsambandhitvaM vA sat tatra pratibhAti tathA sati vidyamAnArthagrAhitvAt na bhrAntaM bhavet / pUrvadezAdimadvastupratibhAse ca ya(?ta)davabhAsa eva na vartamAnarUpatAvagatiriti na viparItakhyAtiH, apAstavarttamAnAvabhAsasya pUrvarUpagrAhiNaH smRtistadvi(?rUpasya) vipriit(syaa?)khyaatitvaayogaat| na ca pUrvakAlapUrvadezAdirUpatA kA bhAna zakya nhiiN| aisA kaheM ki - 'pUrvadarzana pUrvadezAdi kI taraha vartamAnAdi 10 kA bhI grAhaka hotA hai ataH usI se pUrvAparadezAdiavagAhitayA vartamAnAdi kA jJAna hotA hai|' - yaha ThIka nahIM, kyoMki pUrvadarzanakAla meM vartamAnadezAdi kI sattA na hone se, varttamAnadezAdisambandhitA kA vahA~ usa se grahaNa zakya nahIM hai| yadi phira bhI zakya mAneMge to vartamAnadezAdi meM bhI pUrvAdezAdirUpatA hI prasakta hogI na ki vartamAnadezAditA, taba usa se anuSakta artha kA bodha pUrvadarzana se hI ho jAne para pUrvadarzana meM vartamAna (kAla yA vastu) meM pUrvAdi(kAla)tA kA bhAna hogA kaise ? yadi pUrvadezAdi 15 aura vartamAnadezAdi ko eka hI mAneMge to pratyabhijJA se avabhAsita parigata yAnI tulya artha kA bhI aikya prasakta hogaa| phalataH pUrvapratIti kI taraha svapnAdi pratIti meM bhI jAgraddazAgRhIta arthoM kI ekaviSayatA ke kAraNa abhrAntatA kI Apatti hogI, kyoMki vahA~ bhI 'vahI hai yaha' aisI pratyabhijJA hotI hai| [ asad bhAsita hone para asatkhyAti kI Apatti ] pratyabhijJAna se pUrvAparadezAdi kA aikya siddha nahIM ho sakatA kyoMki ekadezAdi darzana kAla meM anyadezAdi (yA) pUrvadezAdi kA sattvarUpa se pratibhAsa nahIM hotA, na to una ke sambandhitva kA bhAna hotA hai| yadi ekadezAdi ke darzana kAla meM anyadezAdi yA una kA sambandhitva asat hone para bhI bhAsita hone kA mAneMge to vahA~ darzana ko asat khyAti rUpa mAnanA pddegaa| yadi kaheM ki - 'darzana meM bhAsamAna taddezAdi athavA tatsambandhitva sat hote haiM' - taba to sadbhUtArthagrAhi hone se vaha darzana 25 bhrAnta nahIM hogaa| jaba pUrvadezAdiyuktavastu kA pratibhAsa hotA hai to usI vastu kA avabhAsa mAnanA cAhiye, vartamAnarUpatA kA bhAna nahIM mAnanA cAhiye, phalataH viparItakhyAti mAnane kI jarUra nahIM rhegii| phira bhI mAneMge to jahA~ smRtipratyaya meM pUrvarUpa kA hI grahaNa hai, vartamAna kA avabhAsa dUrApAsta hai. usa meM bhI viparItakhyAtitva kA aniSTa ho jaayegaa| yadi kaheM ki - 'bhrAntarajatasthala meM pUrvakAla vartamAnakAlAditayA bhAsita hone se bhrAntAvabhAsa ke kAraNa usa ko viparItakhyAti mAneMge' - to yaha 30 niSedhArha hai kyoMki vartamAnadeza vahA~ pratibhAsita nahIM hone se rajata meM pUrvarUpatA kA abhAva prasakta hogaa| kAraNa :- saMnikaTa ho kara jo rUpa bhAsatA hai vahI sat ho sakatA hai, pUrvadezAditva na to Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 156 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 vartamAnakAlAditayA bhrAntAvabhAsanAt tatra tadviparItA(?)khyAtitvamidAnIntanadezA'pratibhAsamAna(t) tatra jakhAdeH (?rajatAdeH) puurvruuptaa'bhaavprskteH| yato yadeva tatra saMnihitarUpamAbhAti tadeva sadasattu(dastu) pUrvadezAditvaM na ca bhAsamAnaM na cAbhyupagamaviSaya: anyathA pItAdeva pratibhAsamAnasya nIlAdeH sattvApatteH, sarvasya puu(?srvaatmktaaptteH| na ca sarva sarve(?sarvasya) sarvAtmakatApatte(ttirabhyupagamyate eva, pratyakSeNa tthaa'prtiptteH| na cAnumAnamapi sarvasya sarvAtmakatAmavagamayati, pratyakSa()navatAre ttraanumaansyaapaa(?py)nv(taaraa)t| anumAnaM ca sarvAtmakatvasAdhakatve pravRtto(ttau) pratiniyatarUpa(?)grAhyavA(?dhya)kSamazeSaM viparItakhyAtitAmanubhavet / na vA'bhedagrAhyanumAnamAgamo vA'vitatho (vitatho ?)vyaktaM tu bhedAvabhAsinamastaM (?na ca tad) vitathamityadvaitApattiH adhyakSA(nu)mate bhede anumAnAgamayorabhedagrAhiNoH vaitathyApatteH, pratyakSato'vagatabhede vastunyabhedagrAhiNostayoragra(?nya)thAgrahaNalakSaNasya vaiparItyasya bhaavaat| na cAnumAnA(va?)gamabAdhitatvAdabhedagrAhyadhyakSasya caitanyaM(?cA'tattva), tadbAdhitatvena tayoreka(?va)caitanya(?cA'tattva)prasakteH / na ca tattvAt tasya tdbaadhktvprskteH| na cAnumAna(gima)yorabhedapratipAdakatvaM tayorbhedapratipAdaka(tva)yoH tataH pratibhAsA'vizeSAt / viparItakhyAtyabhyupagame srvaasdvipriitkhyaatirbhvet| na ca yadavisaMvAdi tanna viparItakhyAtiriti vaktavyam avisaMvAditvasyA'siddherityasakRt pratipAdanAt / 15 bhAsatA hai na svIkRta kiyA jAtA hai| eka vastu ke bhAsane para anya vastu ko sat mAneMge to bhAsamAna eka pIta se hI nIlAdi kI sattA mAna lenI paDegI, phalataH pItAdi-nIlAdi meM bheda na rahane se bhAsamAna sabhI vastu meM sarvarUpatA kI Apatti hogii| sabhI meM sarvAtmakatva kI prApti kA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki pratyakSa se aisA avabodha nahIM hotaa| tathA, anumAna bhI sabhI meM sarvAtmakatA kA bodhaka nahIM hai, pratyakSa agRhIta vastu ke 20 liye anumAna kI pahu~ca nahIM hotii| yadi anumAna vastu meM sarvAtmakatA-sAdhana meM saphala pravRtti karegA, to sarvarUpatA ke badale pratiniyatarUpagrAhi saphala pratyakSa viparItakhyAtirUpa bana jaayegaa| tathA, koI bhI anumAna yA Agama abhedagrAhaka prasiddha nahIM hai| ulaTe, aviparIta (= satya) Agama (anumAna) to vyaktarUpa se bhedAvabhAsI hai| 'anumAna (yA Agama) asatya ho to advaitavAda prApta ho jAyegA' aisA nahIM kaha sakate, kyoMki pratyakSa se anujJAta bheda ke rahate hue abhedagrAhi anumAna aura Agama 25 meM mithyAtva kI Apatti hogii| kAraNa :- bheda jaba pratyakSasiddha hai taba, vastumAtra meM abhedagrAhi anumAna gama meM anyathAgrahaNarUpa vaiparItya kA bhAva spaSTa hai| yadi kaheM ki - "(a?)bhedagrAhi pratyakSa anumAna-Agama donoM se abAdhita hone se atattva ho gayA' - to yaha mithyA hai, kyoMki pratyakSabAdhita hone se anumAna aura Agama meM hI atattva prasakta hogaa| yadi anumAna aura Agama bhI tattvayukta (bhedagrAhi) hoMge to pratyakSabAdhaka nahIM hoNge| vastutaH anumAna aura Agama meM abhedapratipAdakatva hai nhiiN| yadi 30 ve donoM bhedapratipAdaka hone para bhI abhedapratipAdaka hI mAne jAya to nIla-pItAdigrAhi kisI bhI pratibhAsa meM pharka hI nahIM rhegaa| yadi Apa bhedagrAhi pratyakSa ko viparItakhyAti kaheMge to sarva pratyakSa asat ___ ho jAne se viparItakhyAti prasakta hogii| 'nahIM, jo avisaMvAdI hai usa meM viparItakhyAti nahIM hogii|' - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-5 157 __[?? api ca, pUrvadRgavagatasya rUpasya punaravagamo'visaMvAdaH / na ca pUrvadRgavagata(punaravagama)yorabhedapratipAdakatvam, pUrvadRzaH pracyutatvena tatrA'pratibhAse tadavagatasyApi rUpasyA'pratibhAsa(mA?)nAt / na ca pUrvapratibhAsyeve(vottara)darzanAvabhAsirUpamityekatvAt na pUrva pratibhAsate syanamasatvAmekatvasyaivA'siddheH / tathAhidarzane pratibhAsamAna rUpaM taddarzanagrAhyamastu pUrvaM na grAhyaM tu tat kathamavagataM ? na tAvat sa(?pU)rvadarzanena, uttarakAlaM tasyAbhAvAt / yadApi tadAsIt na tadA vartamAnaM darzanaM tadabhAvena tadavaseyarUpAvagatiH tadavasAyA'nadhigame 5 tadavaseyarUpA'navagamAt anyathA sakalasantAnadRgavaseyatvapratipattiprasakteH sarva(:) sarvavid bhvet| na ca tadarzanena tadavasAyA'vyatiriktabhAvidRgavagatarUpapariccheda: na punaH tadvyatiriktarUpaparicchedA(?do) bhedAdeveti vaktavyam, yato bhAvidRgavagamasya bhedatada(na)vaseyatvAdevAdhyakSasyApyapravRttirna punrbhedaat| bhinne'pi saMnihite pakSabhUterutpatterupalambhAt taccAbhijJe(nne)'pi bhAvidarzanAgrAhyatvamasti iti na ttraadhykssvRttiH| aisA nahIM kahanA kyoMki pahale aneka bAra kaha cuke haiM ki avisaMvAditA hI asiddha hai| 10 [ avisaMvAda kA nirvacana dUSita hai ] eka aura bAta :- avisaMvAda se aikya mAnane ke liye usa kA aisA nirvacana ki 'pUrvadarzanagRhIta padArtha kA punargrahaNa' - yaha vAstavika nahIM hai, kyoMki una donoM meM abhedanirUpakatva zakya nhiiN| pUrvadarzana ke naSTa ho jAne para, punaravagama kAla meM usa kA pratibhAsa na hone se, naSTa darzana se gRhIta rUpa (= viSaya) kA punaH pratibhAsa bhI zakya nahIM hai| aisA nahIM kahanA ki - 'ekatva siddha 15 hone se hI pUrvapratibhAsi rUpa hI uttaradarzanAvabhAsi rUpa hai judA nhiiN|' - kyoMki pahale to una donoM kA ekatva hI siddha nahIM hai| kaise yaha dekhiye - jo rUpa darzana meM bhAsita ho vahI darzanagrAhya rUpa hotA hai, jaba darzana utpanna hotA hai usa kAla meM usa meM 'pUrvatA' nahIM hotI to vaha usa darzana kA grAhya bhI kaise hogA ? tathA uttara kAla bhI kisI darzana (pUrvadarzana) se gRhIta nahIM ho sakatA (kyoMki kisI bhI darzana kAla meM uttaratA nahIM hotii| jaba bhI tathAkathita uttaradarzana sattA meM usa vakta usa meM vartamAnatA hogI, uttaratA nahIM, to usa ke jJeya rUpa uttaratA kA bodha kaisa hogA ? jaba taka bodha nahIM hogA, to uttaratArUpa ke bodha kA patA bhI kaise calegA, usa ke jJeyarUpa kA patA bhI kaise calegA ? yadi jaise taise una sabhI kA bodha mAna leMge to sakalasantAna ke darzanoM meM yA una ke grAhyapadArthoM meM ekavyaktinirUpita jJeyatva prasakta hone para saba loga sarvajJa hai aisA mAnane kA saMkaTa aayegaa| 25 yadi kahA jAya - eka darzana se, svaabhinna jo bhAvidarzana kA grAhyarUpa hogA, usa kA hI bhAna hogA, na ki svabhinnarUpa kA bhAna, kyoMki vaha bhinna hI hai ataH saba sarvajJa nahIM hoNge| - to aisA kahanA ucita nahIM, kyoMki 'bheda ke kAraNa eka darzana kI bhAvidarzanagrAhyarUpa ke grahaNa meM pravRtti nahIM hotI' aisA kathana galata hai, vAstava meM to bhAvidarzanagrAhyarUpa bhI pUrva darzana grAhyarUpa se sarvathA abhinna na hone ke kAraNa hI pratyakSa kI usa ke grahaNa meM pravRtti nahIM hotii| bheda hone 30 para bhI yadi grAhyarUpa saMnihita hotA hai to pakSabhUti (? pratyakSa) kI utpatti hotI dikhatI hai, dUsarI ora abheda hone para bhI asaMnihita hone se bhAvidarzanarUpa kI agrAhyatA hone se usa meM pratyakSapravRtti Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 ___ na ca bhinnaM bhAvijJAnAvaseyasaMnihitatvAt na tadavaseyamabhinnaM tu viparyayAt tadadhigamyamiti vaktavyam bhAvidRgasaMnidhAne tdvbhaasysyaapysNnihittvaat| yadi ca bhAvijJAnadRzaM tat parigataM cArthaM pUrvadarzanamavabhAsayati tadA'sadarthagrAhitvAt bhrAntaM tdaasjyet| tanna prathamadarzanena bhAvijJAne grAhyarUpaparicchedaH tatparihAreNa pUrvakAlatApratibhAsodayAt tat pratigatameva rUpaM tadviSayo'bhyupagantavyaH / nApi varttamAnaM darzanaM dRzya mAnasya pUrvadRgavabhAsirUpamAvedayati tasyApi svakAlabhAva(?)virUpAvabhAsakatvenodayAt pUrvadRzo'pratibhAse tadavagatasyApi rUpasya tenA'grahaNAt pUrvadRzo'navagame'pi (ta)davagatarUpaparicchedAbhyupagamAt puurvpuurvjnyaanaavbhaasiruuppricchedaapttirityukttvaat| api ca, pUrvajJAnAvabhAsi rUpaM vartamAnAvabhAsitayA vA gRhyate, vartamAnadarzanAvagamyaM vA pUrvajJAnAvabhAsitayA ? 'dvayaM vA parasparasaMsaktamiti viklpaaH| ___AAdye vikalpe vartamAnadRgavabhAsirUpAdhigatireva na puurvjnyaanaavgtruupaadhigmH| dvitIye'pi prAktana10 jJAnAvagatarUpAdhigatireva pUrvadRgavagataM ca rUpamasaditi tadgrAhi vartamAnaM jJAnaM bhrAntaM bhavet / pUrvAvabhAsapracyute(:) tadgrAhyatAyA api prcyuteH| na hi tasmin vinaSTe tatpratibhAsamAnaM rUpaM saMbhavati pratibhAsanaprasaGgAt / 'nApi tRtIyaH pakSaH tatra hIdAnIntanadRgavabhAsi pUrvAvabhAsAdhigamyaM ca parasparaM saMsaktaM rUpadvayamAbhAtIti naikatAvagamaH, iti na pUrvadarzanAvagatena rUpeNa dRzyamAnarUpAvagamo yuktaH / na ca rUpAntareNa dRzyamAnAvagamo yuktaH, rUpAntarAvagamAt pUrvajJAnAvabhAsirUpAnavagamAt / yataH anyarUpaparicchede nAnyat paricchinnaM bhavati / 15 nahIM hotii| [ pUrvadarzana-uttaradarzana viSayoM kA aikya asambhava ] yadi kahA jAya - 'bhAvijJAnajJeya se saMnihita hone ke kAraNa bhinna vastu darzanaviSaya nahIM hotI kintu abhinna darzanagrAhya viSaya to darzanaviSaya hone ke kAraNa usa kA grAhya ho sakatA hai|' - yaha bolane lAyaka nahIM, kyoMki bhAvidarzana saMnihita na hone para usa se pratipAdya viSaya bhI saMnihita 20 nahIM ho sktaa| yadi pUrvadarzana bhAvijJAnadRg tathA usa se parigata (grAhya) artha kA dyotana karane lagegA to pUrvadarzana kAla meM bhAvidarzana aura usa kA grAhya asat hone se, asadarthagrAhi bana jAne ke kAraNa vaha bhrAnta prasakta hogaa| sArAMza, prathamadarzana ke dvArA bhAvijJAna ke grAhyarUpa kA bhAna zakya nhiiN| ataH usa se dUra raha kara pUrvakAlatA ke pratibhAsa kA udaya hone se usa pratibhAsa se vyApta rUpa hI usa kA viSaya mAnanA caahiye| 25 tathA, vartamAna darzana dRzyamAna vastu ko pUrvadarzanabhAsitarUpayukta nahIM dikhAtA hai, kyoMki vaha bhI svakAlavidyamAnarUpa kA pratibhAsaka ke svarUpa se hI udita hotA hai| pUrvadarzana ke pratibhAsAbhAva meM usa se gRhIta rUpa kA bhI vartamAna darzana se grahaNa nahIM ho sktaa| yadi pUrvadarzana kA grahaNa na ho kara sirpha usake grAhyarUpa kA hI bhAna vartamAnadarzana meM svIkAra kareMge taba to pUrvapUrvadarzanagRhIta sakala rUpoM kA vartamAna darzana meM bhAna ho jAne kA aniSTa AyegA - pahale kaha diyA hai| 30 vahA~ ye do prazna bhI khaDe hoMge - vartamAnadarzana meM pUrvajJAnagRhIta rUpa yadi bhAsegA to kisa prakAra se ? AvarttamAnaavabhAsirUpa se, yA pravarttamAnadarzanagRhIta rUpa pUrvadarzanAvabhAsirUpa se bhAsatA hai ? athavA donoM hI parasparasaMsakta apane aura anya ke yAnI donoM rUpa se ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA-5 159 na ca varttamAnadarzanAt pUrvadarzanagrAhyarUpaparicchedaH abhedAdeveti vaktavyam yato'bhedasiddhau pUrvadRgavagatarUpasyAvagata(?ma)siddhiH tatsiddhau cAbhedasiddhiritItaretarAzrayadoSaprasaktiH / tasmAnna gRhItasya punargrahaNasambhava iti na saMvAdaH / tadabhAve ca bhrAntAbhrAntajJAnayorvizeSAbhAvAnna viparItakhyAtisaMbhavaH ?? ] nApyalaukikatvaM bhrAntajJAnAvabhAsino'rthasyAta eva nyAyAt / tathAhi - na tAvallau (? dalau ) kikatvA (?) pratipattiH, yato-ma(?S)bhAvasya niHsvabhAvatayA kenacidAkAreNa paricchettumazakyatvAt, paricchede vA (va) stutvApatteH 5 punarapyalaukikatvAzaMkA'nivRtteranavasthAprasaktiH / na ca laukikatvAdanyacca ( ? nya) tvamalaukikatvam, yato yadi tat tadaiva gRhyate tadA bhrAntadRzo'pravRttirbhavet / na hyarthakriyArthino'laukikatvaparicchedapravRttiryuktimatI [ pUrvarUpa - uttararUpa aikya ke tIna pakSoM kA nirasana ] ^prathama vikalpa :- pUrvarUpa yadi varttamAnAvabhAsirUpa se gRhIta hogA to vahI vAstava hogA na ki pUrvajJAnagRhItarUpaviSayaka bhAna / dUsarA vikalpa :- pUrvajJAnagRhItarUpa kA bhAna hI vAstava hai, kintu 10 varttamAnadarzana aba asatkhyAti ho jAyegA, kyoMki varttamAna darzana ke vakta pUrvarUpa asat hai, ataH usa kA grAhaka jJAna bhrAnta ho gayA / jaba pUrvAvabhAsa cyuta ho gayA to pUrvadarzana ke naSTa hone para usa meM pratibhAsita rUpa bhI jindA nahIM raha sakatA, agara vaha jindA rahegA to usa ke avabhAsa kI Apatti hogI / tIsarA pakSa :- bhI galata hai kyoMki usa pakSa meM varttamAnadarzanAvabhAsi rUpa aura pUrvadarzanAvabhAsi rUpa donoM paraspara mile-jule hone se eka ke badale do rUpa bhAsita hogA, taba aikya kA bhAna kaise kahA jAyegA ? 15 sAra :- pUrvadarzanAvabhAsi rUpa kA varttamAnadarzanAvabhAsi rUpa ke sAtha aikya kA bhAna zakya nahIM / pUrvadarzana meM dRzyamAna rUpa kA hI anya prakAra se ( athavA varttamAnadarzana meM pUrvarUpa kA hI anya prakAra se ) avabodha mAna lenA ayukta hai, kyoMki taba anya prakAra kA hI avabodha sattA meM rahegA, pUrvajJAnAvabhAsirUpa kA avabodha nahIM raha pAyegA / kAraNa :- eka kSaNa meM eka rUpa kA jaba bhAna rahegA taba anya kisI bhI prakAra yA rUpa kA bodha nahIM raha sktaa| aisA uccAra 'abheda ke kAraNa 20 hI varttamAna darzana se pUrvadarzanagrAhya rUpa kA bhAna pUrNataH sambhava hai' nahIM karanA, kyoMki abheda siddha hone para pUrvadarzanagRhItarUpa kA varttamAnadarzana meM avabodha siddha hogA aura isa ke siddha hone para abheda siddha hogA isa prakAra anyonyAzraya doSa prasakta hogaa| phalataH, eka bAra pUrvagRhIta vastu kA punaH punaH grahaNa jaba saMbhava nahIM hai taba saMvAda kI bAta hI kahA~ ? isa sthiti meM bhrAnta-abhrAnta jJAnoM meM kucha bhI bheda na hone se viparItakhyAti kA bhI saMbhava nahIM hai / [ bhrAntajJAnaviSaya alaukika nahIM hotA 1 yadi kaheM ki 'bhrAntajJAnagRhIta artha vastutaH asat nahIM kintu alaukika hotA hai, jJAna bhrAnta nahIM hotA' to yaha niSedhArha hai| uparokta yuktiyA~ hI isa ke viruddha hai / dekhiye alaukikatva kA bhAna saMbhava nahIM hai| kAraNa :- alaukika kahA jAne vAlA bhAva vastutaH svabhAvavihIna hI hotA hai ataH kisI bhI AkAra-prakAra se usa kA bodha azakya hai / yadi zakya ho taba to vaha 'vastu' 30 hI hai, alaukika nahIM kyoMki usa kA saMvedana hotA hai / aba yadi usa ko alaukika vastu kaheMge to punaH punaH usa ke alaukikatva ke bAre meM zaMkAe~ UThatI rahegI, punaH uttara, punaH zaMkA... anavasthA prasakta hogI / kAraNa :- alaukikatva kA zabdArtha hai laukika se judA / yadi vaha artha jaba gRhIta hotA 1 Jain Educationa International -- For Personal and Private Use Only 25 . Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 nyAyya(?nApya)nyadA'laukikatvapratipattiH, yataH 'nedaM rajatam' iti kAlAntare'bhAvapratItistava jAyate naa'laukiktvaavgtiH| tadevaM pratibhAsA'vizeSAt pratibhAsamAnaM kezondukAdivat sarvaM niHsvbhaavm| tathAhi- nAvabhAsamAno nIlAdiravayavI, dezAdibhinnasthUlasya tsyaiktvaanupptteH| na hyanekadezasambandhaviruddhadharmAdhyAsavata ekatvaM yuktam tathApyekatve ghaTa-paTa(vi?yo)rapi na bhedo bhavet viruddhadharmAdhyAsAdanya5 syA'bhedakatvAt / na ca dezAdibhede'pyekatvapratibhAsAdekatA, dezAdibhedena vyavasthitAnAmavayavAnAM pratibhAsabhedAdeva bhedaat| na hyavI?)ma-madhyo(vA)dibhAgA e(ka)rUpatayA pratibhA(n)ti, pinnddsyaannumaatrtaaptteH| na ca tadvyatirikto grAhyAkAratAM bahirbibhrANo'vayavI pratibhAti / na ca samAnadezatayA'vayavebhyaH pRthaktvasyA'pratibhAso yataH samAnadezA api vAtAtapAdayo bhAvAH pRthagavabhAsamAnA lkssynte| na caivamavayavanirbhAsa iti nAsau tdvyvhaarvissyH| na ca 'eko ghaTaH' iti pratIteravayavo(?vI) avyvvyttiriktm(?:sm)sti| 10 hai usI vakta yaha alaukikatva bhI gRhIta hotA hai - taba to bhrAntadRSTi svayaM samajha jAyegA ki yaha to mere kAma kA nahIM (kyoMki laukika nahIM hai) ataH bhrAntadRSTA kI marIcijala meM hone vAlI pravRtti anupapanna ho jaayegii| kAraNa :- jo tRSNAzamanarUpa arthakriyA kA arthI hai usa kI alaukikatva jJAna se marIcijala meM pravRtti kA honA yuktisaMgata nahIM hai| yadi usI vakta nahIM kintu anya kAla meM alaukikatva kA patA calegA aisA kahA jAya to vaha bhI svIkArArha nhiiN| kAraNa :- Apane to 15 kAlAntara meM alaukikatva kA nahIM kinta 'yaha rajata nahIM hai| isa DhaMga ke abhAva - kI pratIti kA svIkAra kiyA hai| isa prakAra, tathAkathita bhrAnta jJAna (jisa kI kisI taraha nyAyataH upapatti zakya nahIM) evaM abhrAnta jJAna meM koI khAsa pharka na hone se, kezoNDuka kI taraha jJAyamAna vastumAtra svabhAvavihIna hai yaha siddha hotA hai| [ avayavI kI sattA kI siddhi azakya ] 20 sarva zUnyavAdI ke virodha meM avayavI kI sattA pradarzita kI jAya to vaha bhI parIkSAsaha nahIM ___ hai| dekhiye - bhAsamAna nIlAdi koI sthUla avayavI nahIM hai| usa meM avayavAdi dezabheda-kAlabhedAdi ke kAraNa ekatva ghaTegA nhiiN| eka meM anekadezasambandharUpa dharma viruddha hai| viruddhadharmAdhyAsagrasta ho usa meM ekatva nahIM ho sktaa| phira bhI mAneMge to dezAdibheda se ghaTa-paTAdi kA bheda bhI lupta ho jAyegA, viruddharmAdhyAsa ke alAvA aura koI vastu kA bhedaka nahIM hotaa| yadi dezAdibheda ke rahane 25 para bhI ekatva-pratibhAsa se avayavI-ekatva svIkAreMge to yaha zakya nahIM, kyoMki phira to dezAdibheda se avasthita avayavoM meM bhI pradezabheda ke badale pratibhAsabheda (cAhe vaha satya ho yA mithyA.) se hI bheda svIkAranA pddegaa| Apa jAnate haiM ki adhobhAga-madhyabhAga-UrzvabhAga ye ekarUpa se bhAsita nahIM hote, agara ina kI ekatA mAneMge to sabhI piNDoM meM paramANuparyanta avayavoM kI ekatA prasakta hogI, matalaba ekamAtra paramANu avayava hI zeSa rhegaa| vAstava meM, avayava se pRthak grAhyAkAra dhAraNa karatA 3 huA bAhya avayavI koI dikhatA nhiiN| yadi kaheM ki - 'avayavI pRthak hai, kintu avayava-avayavI kI pradeza-samAnatA ke kAraNa avayavI kI avayavoM se pRthaktA lakSa meM nahIM aatii|' - ThIka nahIM hai, kyoMki vAyu-sUryakiraNAdi bhAvoM meM pradezasamAnatA ke rahane para bhI ve bhAva pRthaka pRthaka jJAyamAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 khaNDa-3, gAthA-5 yato ghaTAvasAye'pi tadavayavAnAmamullekhazcAvasIyate nAparo'vayavI 'varNAkRtyakSarAkArazUnyasya tasya kenacidapya(na)nubhavAd na kalpanA'vaseyo'pyavayavI sttaamaasaadyti| anAdivAsanAsamutthaM vyavahAramAtrakamevedaM mithyArthaM jnyaanm| na ca vyavahAramAtrAdeva bahirekaM vastu siddhayati 'nIlAdInAM svabhAvaH' ityatrApi vyavahAraikatvAt svabhAvasyaikatAprApteH / atha tatra pratibhAsabhedAdekatvaM bAdhyate tarhi atrApi madhyordhvAdini sabhedAt ghaTAderekatvaM bAdhyata eveti na baahyorthostyvyviruupH| nApi 5 paramANusvabhAvaH madhyordhvAdivibhAgapratibhAse'pyaNUnAmapratibhAsamAnAt / sthUlarUpo hi nIlAdyavabhAsaH saMvedyate, na ca paramANuSu pratyekaM sthUlarUpasambhavaH, tathAtce paramANutvA'yogAt / nApi teSu samuditeSu sthUlarUpasaMgatiH, tathAvasthAbhAvinAmapyaNUnAM svarUpataH suukssmtvaat| na ca tadvyatiriktaH samudAyaH, tathAtve dravyavAdaprasaGgAt hote dikhate hI haiN| isI prakAra avayavI se pRthak avayavoM kA (pradeza samAnatA hone para bhI) nirbhAsa nahIM hotA ataH 'avayavI' nAma se koI vyavahAramAtra viSaya nahIM hai| 10 yadi kaheM - 'ghaTa eka hai' isa pratIti se avayavoM se pRthak avayavI kI sattA hai' - to galata hai, kyoMki ghaTa kI jJAyamAna dazA meM bhI usa ke avayavoM (agra-pazcAdAdi bhAga) kA hI darzana evaM ullekha lakSa meM AtA hai, avayavoM se pRthak koI avayavI nahIM, kyoMki varNa-AkRti-akSara-AkAra (dekhiye bhA02 pR0 169/14) se zUnya avayavI kA anubhava kisI ko nahIM hotaa| matalaba, vikalpagrAhya hone para bhI avayavI svatantra sattAlAbha vaMcita hai| [ vyavahAra ke bala para bahirarthasiddhi azakya ] prazna :- artha mithyA hai to usa kA jJAna kaise ? uttara :- vaha to sirpha eka vyavahAramAtra hai jo anAdikAlIna vAsanA se janma letA hai| vyavahAra mAtra se vAstava meM koI bAhya vastusiddhi nahIM hotii| anyathA jaba aisA vyavahAra hotA hai ki 'nIlAdi kA svabhAva eka hI hai' taba isa ekatvasUcaka vyavahAra se nIlAdi svabhAva ke bheda kA uccheda, ekatva 20 kI Apatti hogii| yadi vahA~ pratibhAsabheda hone se ekatva kA bAdha mAneMge to yahA~ madhya-UrdhvAdi bhAgoM ke pratibhAsabheda se ghaTAdi kA ekatva bAdhagrasta hI hai, ataH siddha hotA hai kI avayavIrUpa koI bAhyArtha nahIM hai| to kyA paramANusvabhAva bhI asiddha hai ? hA~, ghaTAdi ke madhya-UrdhvAdi khaNDoM kA jaise pratibhAsa hotA hai vaise paramANuoM kA pratibhAsa kabhI nahIM hotaa| nIlAdipratibhAsa sthUlarUpa se hI saMvidita 25 hotA hai, eka eka paramANu meM sthUla rUpa kA avabhAsa nahIM hotA, yadi hogA to use paramANu kauna kahegA ? samuccayarUpa paramANu (paramANupuJja) meM bhI sthUlatA saMgata nahIM hotI, kyoMki hajAro paramANu ikaTThe hone para bhI svarUpataH jo una meM sUkSmatA hai vaha dUra nahIM ho jaatii| paramANuoM se pRthak to koI samuccaya hotA nahIM hai| mAneMge to vijJAnavAdI Adi ko 'dravya'sattA mAna lenA pddegaa| vahA~ bhI kaise doSa lagate haiM yaha pahale kahA jA cukA hai| sArAMza, paramANuoM meM (pratyeka yA samudAya) 30 7. varNAkRtyakSarAkArazUnyaM gotvaM hi varNyate 147 / / varNo = nIlAdiH, AkRtiH = saMsthAnaM, akSaraM = gavAdizabdaH, teSAmAkAro yathApratItaH tena zUnyaM gotvaM hi sAmAnyavAdibhirvaNyate / (pra0 vA0 147 dvi0 pariccheda-pRSTha 145) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 tasya coktadoSatvAt / tato na paramANuSu kathaJcit sthUlarUpatAsambhavaH / na cAnyAdRgavabhAso'nyAdRzasyArthasya grAhaka : nIladRzo'pi pItagrAhakatApatteH niyatavyavasthAvilopazcaivaM prasajyate / 5 api ca, nAnAdiksambandhAt paramANorapyekatA asaMgataiva / Aha cAcAryaH SaTkena yugapadyayogAt paramANoH SaDaMzatA / [ ] iti / tadaMzAnAmapi nAnAdiksambandhAt punaH sAMzatApatteranavasthAprasaktiH iti na prmaannusdbhaavH| na cArthAbhAve niyatadeza- kAlAkAraH pratibhAso na bhavet; vAsanAbalena tathAbhUtapratibhAsasya svapnadazAyAmupalabdheH jAgradazAyAmapi tadbalenaiva tadudayasadbhAvAt arthastu svarUpeNa na kvacit siddhaH / nApi pratibhAsaniyAmakatveneti nArthavAdo yuktisaMgataH / na ca vAsanAbalAnniyatAkAraM jJAnameva sadastu na zUnyateti vaktavyam yato nIlAdirUpaM jJAnamapyekAnekarUpamayuktam / tathAhi - tasyApi digbhedAnnaikatA arthavat yuktA pratibhAsabhedAcca / nApi nIlAdijJAnaM paramANurUpam jJAnaparamANUnAmapi dikSaTkayogAt sAMzatA10 patteranekapratipatterayogAccoktaprAyam / na ca bahiravabhAsamAno nIlAdirvitathaH bodhastu parizuddho'vitatha iti kisI bhI taraha sthUlatA kA sambhava nahIM hai / kabhI eka prakAra kA darzanAvabhAsa anya prakAra ke artha kA grAhaka nahIM ho sakatA, anyathA nIlagrAhi darzana meM pItagrAhakatA kI Apatti hogI, pariNAmataH pratiniyata ( yaha pItagrAhi hai yaha nIlagrAhi aisI ) vyavasthA bhaMgApanna ho jAyegI / [ paramANu meM SaDviksaMyoga se sAMzatA Apatti ] vividha dizAsambandha ke kAraNa paramANu meM bhI ekatva aura eka bAtaH saMgata nahIM hai| AcArya ne kahA hai 'eka sAtha chaH dizA ke saMyoga se paramANu meM cha aMzabhAva (prasakta hai ) / ' tathA una cha aMzoM meM bhI cha dizAsambandha se punaH punaH sAMzatva prasakta hone se Akhira anavasthA doSa hogA / ataH paramANusattA asiddha hai / prazna : artha ke binA niyatadeza niyatakAlInatA niyatAkAra pratibhAsa kaise hogA ? uttara :20 svapnadazA meM artha ke binA bhI vAsanA ke prabhAva se niyatAkAra pratibhAsa dikhatA hai, to vAsanA ke hI prabhAva se niyatAkAra pratibhAsa kA jAgRti dazA meM bhI udaya ho sakatA hai, kahIM bhI svarUpa se artha kI siddhi nahIM hotI / prazna :- artha nahIM hogA to pratibhAsa kA niyama kaise siddha hogA ? uttara :- vaha bhI vAsanAbala se saMbhavita hai, ataH arthavAda yuktisaMgata nahIM hai| yadi kaheM ki 25 'Akhira vAsanAbala se niyatAkAra jJAna kI to sattA mAnanI hogI, to zUnyatA kaise siddha hogI ?' 15 - - - aisA nahIM hai, kyoMki avayavI jaise siddha nahIM hotA vaise ekAneka vikalpoM ke prahArabhaya se nIlAdisvarUpa jJAna bhI yuktisiddha nahIM hotaa| dekhiye- jJAna meM bhI artha kI taraha dizAbheda ke kAraNa SaDaMzatA prasakta hone se tathA pratibhAsabheda ke kAraNa ekatva siddha nahIM ho sakatA / nIlAdi jJAnaparamANu kI mAnyatA bhI jUThI hai kyoMki jJAnaparamANuoM meM bhI dizAbheda se sAMzatA Apatti khaDI hai, tathA anekarUpatA 30 bhI bhAsita nahIM ho sakatI yaha karIba pahale kaha diyA thA / [ artha kI taraha bodha bhI asat hai ] aisA mata kahanA ki 'bAhya pratibhAsamAna artha bhale mithyA ho, parizuddha bhAsamAna bodha to Jain Educationa International B For Personal and Private Use Only . Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 5 163 vaktavyam, tasyAnupalabdherevAbhAvanizcayAt / na ca vAsanApratibaddhatvamanubhavasya nizcetuM zakyam pratyakSasya pauvAparye'pravRtternAnvayavyatirekanizcAyakatvam tadanizcaye ca na hetu-phalabhAvAvagatiradhyakSAt / nApyanumAnam pratyakSAbhAve tasyApyapravRtterna hetuphalabhAvaH kvacidapi siddhimAsAdayati / kiJca, yadi vAsanAprabodhaprabhavaM nIla-sukhAdivyatiriktaM pratipuruSaniyataM saMvedanamanubhUyeta tadA vijJAnavAdo yuktisaMgataH syAt, na ca tatkadAcanApyupalabdhigocaraH / nIla-sukhAdestvekAnekasvabhAvA'yogAt vAsanAjanyasyApi 5 paramArthato'sambhavAt sarvadharmazUnyataiva vastubalAyAtA / nIlAdyavabhAsasya vAsanApratibaddhatvaM saMvRtyA zUnyatvamucyate na sarvasaMvedanAbhAvaH tasya kadAcidapyananubhavAt / na ca pratibhAse sati kathaM zUnyatvamiti vaktavyam tasyaikAnekasvabhAvA'yogataH zUnyatetipratipAdanAt / uktaM cAcAryeNa (pra0vA02-360 ) - bhAvA yena nirUpyante tadrUpaM nAsti tattvataH / yasmAdekamanekaM vA rUpaM teSAM na vidyate / / ' iti / bhagavadbhirapyuktam-- 'mAyopamAH sarve dharmAH' [ ] iti / tadakhilametat yat pratibhAti tad dvicandrAdivat sakalamasatyam / 10 satya hai' kyoMki tathAkathita bodha kI upalabdhi na hone se usa kA abhAva hI nizcita hotA hai / uparAMta, bodha yAnI anubhava meM vAsanA kI milAvaTa bhI ( yAnI azuddhi bhI) pratyakSa yA anumAna se nizcita karanA azakya hai| pUrva meM vAsanA, uttara meM jJAna yahA~ ina kA pUrvAparabhAva pratyakSa se gRhIta na hone se jJAna ke sAtha vAsanA kA anvayavyatireka gRhIta ho nahIM sakatA / usa kA nizcaya 15 ( grahaNa ) na hone para vAsanA - jJAna ke kAraNa kAryabhAva kA bhI pratyakSa se bhAna nahIM ho sakatA / tathA, anumAna to pratyakSa ke binA pravarttana ke liye paMgu hai, ataH kisI bhI taraha vAsanA - jJAna kA kAraNa - kAryabhAva siddha nahIM hotA / [ sarva dharma mAyAjAla hai ] uparAMta, vijJAnavAda ko taba yukti saMgata mAna lete yadi vAsanAprabodhaprerita tattat puruSa ke sAtha 20 niyata nIla-sukhAdi se pRthak ( svatantra) koI saMvedana anubhavasiddha hotA, are ! vaha to kabhI bhI upalabdhigocara hotA nhiiN| bAhya nIla-sukhAdi meM athavA nIla-sukhAdipratibhAsa meM ekatA - anekatA ke svabhAvavikalpoM meM eka bhI ghaTa nahIM sakatA, vAsanAjanya mAne phira bhI paramArtha se usa kI saMbhAvanA zakya nahIM, ataH vAstavika pramANabala se to sarva dharmoM kI zUnyatA hI phalita hotI hai| isa zUnyatA kA matalaba sarvasaMvedanAbhAva nahIM hai kintu vAsanAgarbhita nIlAdiavabhAsa kAlpanika hone se zUnyatA 25 kahI gayI hai / sarvasaMvedanA kA abhAvarUpa isa lie nahIM ki usa kA kabhI anubhava nahIM hotaa| aisA mata kahanA ki 'pratibhAsa hotA hai to zUnyatA kaise ?' pratibhAsa meM ekasvabhAva / aneka svabhAva kI saMgati nahIM hotI isa liye zUnyatA kA nirUpaNa kiyA jAtA hai / dharmakIrtti AcArya ne ( pra0vA0 360) kahA hai 'jisa rUpa se bhAvoM kA pratibhAsa hotA hai vaha tAttvika nahIM, kyoMki una kA eka yA - . pramANavArttika-manorathanandiTIkAyAm - tasmAd bhAvA grAhyAdayo yena rUpeNa grAhyatvAdinA nirUpyante = anubhUyante tadrUpaM tattvatasteSAM nAsti / yasmAdekaM rUpamanekaJca rUpaM teSAM na vidyate / vastu bhavadekamanekaM vA syAt / na ca grAhyAdyabhAva eko'neko vA yuktaH / tasmAdupaplava evAyam / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 na cAtraitat preraNIyam - dRSTAnta - dAntikabhedAbhAve dvicandrAdinidarzanena nIlAdyavabhAsasyA'satyatA na sAdhayituM zakyA / na hyasato nidarzanasaMgatiH / bhede vA nA'satyatA bhaved bhAvAnAm / pakSadRSTAntayorhi bhedaH satyatve sati bhavati, asataH zazaviSANAderiva bhedAnupapatteH / tathA, sAdhanasyAstitve na zUnyatA, nAstitve na sAdhyapratipattiH / evaM vAdi-prativAdiprAznikAnAmabhAve na vAdaH sambhavI / tatsadbhAve ca na 5 zUnyatA / Aha ca bhaTTaH (zlo0 vA0 nirA0 zlo0 128-129) 'sarvadA sadupAyAnAM vAdamArgaH pravarttate / / adhikAro'nupAyatvAt na vAde zUnyavAdinaH / / iti' yato yadi pAramArthikadRSTAnta - dAntikAdibhedAd vAdamArgaprapravRttiH, parasyApyasau kathaM bhavet ? na hi paramArthato bhAvabhedaH pratyakSato'dhigantuM zakyastadabhAvAt, nAnumAnAdapIti pratipAditam / na ca parasyAbhyupagamAt sAdhanAdibhedasiddheH tatpravRttiH, apramANakAbhyupagamamAtrAdarthAsiddheH kalpitAttu sAdhanAdipravibhAgAd 10 aneka rUpa vidyamAna nahIM / ' bhagavanta ne bhI kahA hai sabhI dharma mAyAjAla hai|' ataH jo kucha saba yaha bhAsita hotA hai vaha candrayugala kI bhA~ti saba mithyA hai| [ sAdhanAdi upAyavihIna zUnyavAdI kA vAda meM anadhikAra pUrvapakSa ] yahA~ aisA prativAda nahIM uThAnA :- bheda ko jaba Apa ( zUnyatAvAdI) asat kahate haiM, taba to dRSTAnta dRSTAntasAdhya donoM kA bheda na hone se, candrayugala ke dRSTAnta se nIlAdipratibhAsa kI asatyatA 15 kI siddhi azakya hai / asat ko dRSTAnta nahIM kiyA jaataa| yadi bheda siddha mAnegeM to bhAvoM kI asatyatA prasiddha nahIM ho sakatI / satyatA hone para hI pakSa aura dRSTAnta kA bheda saMgata ho sakatA hai / zazazRMgAdi kI taraha ve yadi asat to una meM bhedasaMgati nahIM ho sakatI / taduparAMta, zUnyatA kI siddhi jisa sAdhana se kI jAtI hai vaha yadi sat hai to zUnyatA kaise ? yadi asat hai taba usa se zUnyatA-sAdhya kI siddhi nahIM hogI / evameva vAdI prativAdI - sabhAsad Adi kucha nahIM hai to 20 zUnyatAsAdhaka vAda bhI sambhavita nahIM / yadi vAdI... saba sat haiM to zUnyatA kaise ? zlokavArttika (nirA0 zlo0 128-129 utta0 ) meM kumArilabhaTTa kahate haiN| -- 'sadbhUta upAya (hetu Adi) ke hone para vAdamArga pravRtta hotA hai, zUnyavAdI ke pAsa koI ( sadbhUta) upAya na hone se una kA bAda meM adhikAra hI nahIM hai / ' 164 25 - [ sAdhanAdiupAyavAle arthavAdI kA anadhikAra uttarapakSa ] arthavAdI ke uparokta prativAda kA niSedha karate hue zUnyavAdI arthavAdI ko pUchatA hai ki (aba taka Apa kA arthavAda bhedAdi siddha nahIM huA isa sthiti meM) vAstava dRSTAnta evaM pakSa ke bheda kA avalamba lekara Apa kI bhI vAdamArga meM pravRtti kaise susaMgata ho sakatI hai ? pahale jo hamane kahA hai paramArtha se to, koI bhAvabheda pratyakSa se siddha karanA zakya hai, kyoMki tathAvidha pratyakSa kI sattA nahIM hai, na anumAna se siddha hai / ( jaba bhAvabheda asiddha hai to sAdhanAdi bhI asiddha hone 30 se arthavAdI kaise vAda karegA ? ) yadi kaheM ki 'zUnyavAdI aneka bAra sAdhanAdi kA prayoga karate anya loga (vijJAnavAdI Adi) bhI karate haiM, ataH karibana anya saba logoM ko usa meM sammati hone se sAdhanAdibheda siddha ho jAtA hai, ataH vAdapravRtti nirbAdha zakya hai / ' to yaha galata hai, - Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only - - - . Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 5 165 bAhyArthavyavasthArthavAdino yuktimatI, zUnyavAdino'pi tatprasiddhenaiva tena zUnyatAvyavasthAyA nyAyaprAptatvAt / tathAhi-- tasyApi sAdhanAdibhedavyavahAro lokaprasiddhaH prAgAsIt, tena yadi zUnyatA vyavasthApyate na tena kazcid doSaH 'gatodake kaH khalu setubandhaH ' [ ] iti nyAyAt / uktaM cAcAryeNa 'sarva evAyamanumAnAnumeyavyavahAraH sAMvRtaH" / [ ityAdi / tataH sAMvRtA anumAnagamyA zUnyatA / yadvA nIlAdInAM pratibhAsamAnAnAM yat kalpitamekatvAdirUpaM tasyA'pratibhAsAdeva niSedhaH / na hi 5 vyavahArabalAdapratibhAsamAnamekatvAdikaM rUpaM kalpayituM yuktam pratibhAsavyatirekeNa vyvhaarsyaapyyogaat| tato bAhyamAdhyatmikaM vA rUpaM na tattvam kintu sAMvRtameva / saMvRtizca tridhA sugatasutaprasiddhA - ( 1 ) lokasaMvRtirmarIcikAdiSu jalabhrAntirekA, (2) tattvasaMvRttiH satyanIlAdipratItirdvitIyA, (3) abhisamayasaMvRtiryogipratipattistRtIyA, yogipratIterapi grAhya - grAhakAkAratAyAH pravRtteH / uktaM ca bhagavadbhiH 'katamat saMvRtasattvaM anya logoM ke aprAmANikamata mAtra ke AdhAra se koI arthasiddhi zakya nahIM / yadi arthavAdI ko kalpita 10 sAdhanAdi bheda se bAhyArthavyavasthA karanA iSTa hai to hama use nyAyocita mAnate haiM aura taba hamAre zUnyavAdIyoM kI ora se bhI kalpita sAdhanAdi se zUnyatA kI siddhi nyAyocita hI hai / dekhiye zUnyavAdImata se bhI, parApUrva se jo lokaprasiddha ( kintu kalpita ) sAdhanAdibheda vyavahAra calatA thA calatA AyA hai usI kA upayoga kara ke yadi zUnyatA kI siddhi kI jAtI hai to isa meM koI doSa nahIM hai / jAna lijiye ki eka bAra zUnyatA siddha ho jAne para, uttarakAla meM Apa ke yuktiprahAra se sAdhanAdi bheda samApta ho jAya to hameM koI Apatti nahIM hai ( api tu iSTApatti hai) kyoMki vaha to pAnI baha jAne para pAlIbandha karane kI ceSTA hai / (yAnI arthavAdarUpa jala baha jAne para Apa zUnyavAdabhaMgarUpa pAlI bandha karate hI rahiye / takalIpha nhiiN| hamAre AcArya ne yahI kahA hai 'pUrA hI anumAna - anumeya vyavahAra jUThA hai|' ityAdi / ata eva anumAnasiddha zUnyatA ko bhI Apa artha 20 kI taraha kAlpanika kaheM to maMjUra hai| athavA, isa taraha zUnyatA jAna sakate haiM [ zuddhatara paryAyavAdI RjusUtra mata se sarvaM zUnyam ] pratibhAsamAna nIlAdi kA ekatvAdirUpa kalpita hai usa kA pratibhAsa nahIM hone se vaha niSedhapAtra hai / apratibhAsamAna ekatvAdi rUpa, sirpha ekatvAdivyavahAra ke AdhAra para satya mAna lenA ucita nahIM / pratibhAsa ke na hone para vyavahAra bhI akiMcitkara hai / 25 sArAMza, bAhya athavA abhyantara nIlAdi yA sukhAdi koI bhI rUpa tAttvika nahIM hai, sAMvRta yAnI avidyA = kalpanA (= saMvRti) zilpa hai / buddhamatAnuyAyIoM meM saMvRtti ke tIna prakAra kahe gaye haiM (9) lokasaMvRtti jisa se marumarIcikA meM jalabhrAnti hotI hai / (2) tattvasaMvRti jisa se nIlAdi bAhya meM satyatva pratIti hotI hai, (3) abhisamaya saMvRti jisa se yogIgaNa ko AdhyAtmika ( = abhyantara) anubhUtiyA~ hotI hai, lekina vaha bhI kalpanAzilpa isa liye hai ki una kI anubhUtiyA~ grAhya-grAhakAkAra 30 se pravRtta rahatI hai, grAhya-grAhakabhAva AkAra satya nahIM hai / bhagavaMtoMne 'saMvRtisattva kitane haiM ?' isa prazna ke uttara meM kahA hai ki laukikavyavahAra paryanta ( saba kAlpanika hai / ) / isa taraha nizcita huA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only - - - 15 . Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 yAvallokavyavahAra:' [ ] iti vyavasthitaM sarvadharmavirahaH zUnyateti zuddhataraparyAyAstikamatAvalambI RjusUtra evaM vyavasthitaH / 166 [ nikSepeSu dravya-paryAyanayayugalAvatAraH ] 'nayAnuyogadvAravat zeSAnuyogadvAreSvapi dravyArthika-paryAyArthiko mUlavyAkaraNinI' iti darzayantya (? ki sarvadharmanAstitva zUnyatA hai / aisI zUnyatA kA atizuddha paryAyAstika matAvalambI RjUsUtra naya svAgata karatA hai| (atizuddha kaise ? paryAyAstika hone se pahale 'dravya' ko asat ThaharAyA, ora gaharAI meM jA kara bAhya paryAyoM ko bhI asat ThaharAyA, phira nIla-sukhAdi jJAna (saviSayaka jJAna ) paryAyoM ko bhI asat ThaharAyA, isa taraha sarvadharmoM ko asat ThaharAyA aura zUnyatA svarUpa atizuddha madhyama 15 pratipada kA svIkAra kiyA, isa liye yaha atizuddha paryAyavAdI RjusUtramata hai | ) [ RjusUtrAdi cAra nayoM meM sautrAntikAdi cAra matoM kA praveza ] pA~cavI mUla kArikA meM sUtrakAra siddhasena divAkarasUri ne kahA hai ki zabdAdi tIna naya RjusUtra 30 [ sautrAntikAdicatuSkasya RjusUtrAdicatuSke'vatAraH ] athavA, sautrAntika- vaibhASikau bAhyArthamAzritau, RjusUtra - zabdau yathAkramam vaibhASikeNa nityAnityazabdavAcyasya pudgalasyAbhyupagamAt zabdanaye'nupravezastasya / bAhyArthapratikSepeNa vijJAnamAtraM samabhirUDho yogAcAraH / ekAnekadharmavikalatayA vijJAnamAtrasyApyabhAvaH ityevaM bhUto = vyavasthitaH evambhUto mAdhyamika: / iti vyavasthitametat tasya tu zabdAdaya: zAkhA prazAkhA: sUkSmabhedA iti / / 5 / / ( prathamakANDe paJcamagAthA - vyAkhyA samAptA) | athavA kI hI zAkhA prazAkhArUpa haiM isa kA spaSTIkaraNa vyAkhyAkAra abhayadevasUri dUsare prakAra se karate haiM kSaNikavAdI sautrAntika bAhyArtha mAnane ke kAraNa RjusUtra svarUpa hai| vaibhASika bhI bAhyArtha 20 ko isa taraha mAnatA hai ki pudgala zabdavAcya hai cAhe vaha zabda nitya ho yA anitya / ( matalaba ki isa meM anitya pudgalarUpa bAhyArtha ko anitya zabda se apohAtmakarUpa se vAcya mAnanevAle) vaibhASika kA bhI zabdanaya meM samAveza huA bhI zabdanaya meM praveza samajha lenA virodhI bana kara vijJAnamAtra ke Upara 25 meM praviSTa hai| tathA mAdhyamika evaM ( evaM pudgala ko nityazabdavAcya mAnanevAle mImAMsaka ke mata kA yaha prAsaMgika bAta hai / ) yogAcAra yAnI vijJAnavAdI bAhyArtha kA apane mata kA Akramaka DhaMga se ArohaNa karane ke kAraNa samabhirUDhanaya ekAnekadharmoM kI saMgati zakya na hone se vijJAna kA bhI abhAva hai isa prakAra, bhUta nizcaya kArI hone se evambhUtanaya meM mAdhyamika kA praveza hai / niSkarSa (yA nigamana) gayA ki zabdAdi tIna naya RjusUtranaya ke sUkSmabhedarUpa zAkhAprazAkhAtulya haiM / / 5 / / paMcamakArikA kI vistRta vyAkhyA samAptA / ) zrI paramezvarAya namaH / / [ nikSepoM meM dravyArthika- paryAyArthika kA avatAra ] yaha sunizcita ho ( pahale kANDa kI zrI divAkara sUrijIne pAMcavI gAthA ke dvArA RjusUtrAdi cAra nayoM kA pradarzana kiyA chaTTI gAthA kI avataraNikA vyAkhyAkAra do prakAra se dikhA rahe haiM (1) nayasvarUpa anuyogadvAroM kI taraha zeSa (nikSeparUpa) anuyogadvAroM meM bhI dravyArthika-paryAyArthika Jain Educationa International -- - = For Personal and Private Use Only - aba . Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 167 yanna)nayorvyApakatAm[ mUlam ] nAmaM ThavaNA davietti esa dabaTThiyassa nikkhevo| bhAvo u pajjavaTThiassa parUvaNA, esa paramattho / / 6 / / ityanayA gAthayA drshytyaacaaryH| athavA vastunibandhanAdhyavasAyanimittavyavahAramUlakAraNatAmanayoH pratipAdya, adhunA adhyAropitA'nadhyAropitanAma-sthApanA-dravya-bhAvanibandhanavyavahAranibandhanatAmanayoreva pratipAdayannAhAcArya: nAmaM ThavaNA ityaadi| __ asyAzca samudAyArthaH - nAma sthApanA dravyam iti eSa dravyArthikasya nikssepH| bhAvastu paryAyArthikanirUpaNAyA nikSepaH iti eSa paramArthaH / [ nAmanikSepaH- vyAkhyA-saMketa-viSayAH ] tatra yasya kasyacid vastuno vyavahArArthamabhidhAnaM nimittasavyapekSamanapekSaM vA yat saMketyate tad nAma / saMketakaraNAt (NaM tu) kvacidabhedena yathA 'ayaM ghaTaH' iti, kvacid bhedena yathA "asya cAyaM 'ghaTa'zabdo vAcakaH" iti bhedena / etacca samAnA'samAnAkArapariNatyAtmake'pi vastuni samAnAkArapratipAdanAyaiva niyojyate tasyAnugatatvena tatra sNketkrnnsaukryaat| asamAnapariNateSvananugamAt AnantyAcca na tatra 15 naya kaise mUlavyAkaraNI haiM yaha chaTThI gAthA se dikhAte hue, usI gAthA se dravyArthika-paryAyArthika kI vyApakatA AcArya siddhasenasUri prakaTa karate haiM - (2) athavA vastumUlaka adhyavasAya aura vastu nimittaka vyavahAroM kA mUla kAraNa ukta do naya haiM yaha dikhA kara, aba adhyAropita, yA vAstava nAma-sthApanA-dravya nikSepa evaM bhAvanikSepa mUlaka vyavahAra kI nIMva bhI ye hI do naya haiM - aisA AcArya siddhasenasUri dikhA rahe haiM - ___20 gAthArtha :- nAma-sthApanA-dravya ye dravyArthika ke nikSepa haiM, 'bhAva' paryAyArthika kI prarUpaNA hai - yaha paramArtha hai||6|| vyAkhyArtha :- gAthA kA samudita artha hai - nAma-sthApanA evaM dravya ye tIna dravyArthika ke (mAnya) nikSepa haiM, bhAva to paryAyArthika nirUpaNa kA (mAnya) nikSepa hai - yaha paramArtha hai| 25 [ nAmanikSepa ke viSaya-saMketa-aura vyAkhyA ] ___ yahA~ - jisa kisI bhI vastu ke vyavahAra ko calAne ke liye jisa abhidhAna kA yAnI jisa zabda ke prayoga kA saMketa yAnI nirdhAraNa kiyA jAtA hai usa zabda ko nAma (nikSepa) kahA jAtA hai, cAhe vaha (go-ityAdi) zabda saMketa vastugata (gamanakriyAdi) nimitta se nirapekSa ho yA sApekSa / [yahA~ nAma Adi ko 'nikSepa' isa liye kahA jAtA hai ki eka bAra eka vastu ke liye jo nAma- 30 nirdhAraNa huA hai, usa nAma kA saMketa kisI eka hI padArtha meM ho yaha jarUrI nahIM, nAmamAtra anekArthaka hotA hai| taba pratiniyata deza-kAla-saMdarbha ke anusAra vaha nAma kisa artha meM prayukta hai usa kA anveSaNa kara ke niyata artha ke sAtha usa nAma kA sambandhagrahaNa kiyA jAtA hai - isa nirdhAraNa ko hI nikSepaNa yA nikSepa kahA jAtA hai aura nikSepaNa ke AdhArabhUta (nAmArtha, sthApanA, dravya bhAva rUpa) viSayoM ko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 saMketa: kartuM shkyH| zabdavyApArAcca vastugatasadRzapariNatereva pratibhAsatA(?sanAt), sa eva zabdArthaH yaH zAbdyAM pratIto pratibhAtIti nA'sadRzapariNAmo'tyantavilakSaNa: tasyArtha iti vastusthitiH / [zabdabrahmavAdibhartRharimatapUrvapakSo dravyArthikAnugAmI ] atra ca dravyArthikamatavalambI zabdabrahmavAdyAha bhartRhariH- (vA0 padI01-1) *anAdinidhanaM brahma zabdatattvaM yadakSaram / vivarttate'rthabhAvena prakriyA jagato yataH / / atra AdiH = utpAdaH, nidhanaM = vinAzaH, tadabhAvAd 'anAdinidhanam', akSaram iti akArAdyakSarasya nimittatvAt, anena ca vivarto'bhidhAnarUpatayA nidarzitaH, 'arthabhAvena' ityAdinA tvabhidheyo vivarttaH, 'prakriyA' iti bhedAnAmeva sNkiirtnm| 'brahma' iti pUrvAparAdidigvibhAgarahitam anutpannam avinAzi yacchabdamayaM brahma tazca(?syA)yaM rUpAdibhAvagrAmapariNAma iti zlokArthaH / 10 bhI pracuratayA nikSepa kahA jAtA hai| 'padavRttigrahaNAnukUlavyApAraH nikSepaH' yaha usa kI sarala vyAkhyA hai aura usa vyApAra ke viSayabhUta nAmAdi cAra ko pracuratayA nikSepa kahA jAtA hai|) ___ uparokta saMketagrahaNa kabhI abhedabhAva se kiyA jAtA hai - jaise 'yaha ghaTa hai', yahA~ kambugrIvAdimAn padArtha ko abhinnarUpa se ghaTa-zabda ke sAtha nirdiSTa kiyA jAtA hai| kabhI saMketagrahaNa bhinnarUpa se bhI hotA hai jaise - 'isa vastu kA (ghaTa kA) ghaTazabda vAcaka hai|' yahA~ ghaTa artha aura ghaTa zabda kA 15 bhedanirdeza hai| (nAma nikSepa kI vyAkhyA aura saMketa kA spaSTIkaraNa huA, aba viSayabhUta sAmAnya kA nirdeza karate haiM -) nikSepa kA yAnI zabdaprayoga kA viSaya hai saamaany| (yAnI nAmoccAra ke dvArA nirdeza kiyA jAtA hai vastusAmAnya kA, vastuvizeSa yAnI vyakti kA nhiiN| (mImAMsaka aura bauddha ke mata se nAma jAti kA vAcaka hotA hai, naiyAyika ke mata se jAtiviziSTa vyakti kA vAcaka hotA hai|) vyAkhyAkAra kahate haiM ki vastumAtra tulyAtulyAkArapariNAmarUpa hotI hai| nAma kA prayoga tulyAkAra 20 pariNAma (sAmAnya yA jAti) ko hI nirdiSTa kara sakatA hai kyoMki vaha aneka vyaktiyoM meM vyApta rahatA hai, phalataH usa meM saMketa karanA bahuta sarala bana jAtA hai| asamAnapariNAma (yAnI bheda athavA vizeSa athavA vyakti) ke prati saMketa karanA zakya nahIM kyoMki koI bhI vyakti anya vyaktiyoM meM vyApta nahIM hotI, vyaktiyA~ ananta ho sakatI hai, eka eka vyakti ko pakaDa kara saMketa karanA zakya nhiiN| yaha sarvavidita hai ki zabdaprayoga se vastuniSTha tulyAkAra pariNAma hI bhAsita hotA hai, zabdArtha 25 vahI hotA hai jo zAbdika pratIti meM bhAsatA hai| atulyAkArapariNAma (= vizeSa) aisA vilakSaNa hai ki zabdaprayoga se nahIM bhAsatA ataH vaha nAma kA vAcya artha nahIM hotA - yaha hai vaastviktaa| [ dravyArthikasadRza zabdabrahmavAdI bhartRharimata- pUrvapakSa ] ___ do naya ke saMdarbha meM nAmanikSepa prakaraNa meM, bhartRhari paMDita kA zabdabrahmavAda kucha aMza meM dravyArthikanaya kA anusaraNa karane vAlA hai - vyAkhyAkAra vistAra se usa ke mata kA nirUpaNa karate haiM - (vAkyapadIya 30 grantha meM 'anAdi... jagato yataH' zloka hai) anAdi... 'zabdasvarUpa hI brahma hai, vaha anAdi-ananta hai, 7. sampUrNo'yaM zabdabrahmapakSaH avikalatayA tattvasaMgrahapaJjikAyAM pR.6 kArikA 128 taH pR.75 kArikA 152 madhye dRssttvyH| (iti bhUtapUrvasampAdakau) .. zloko'yaM vAkyapadIya- tattvasaMgrahapaJjikA - dvAdazAranayacakra-prameyakamalamArtaNDa-syAdvAdaratnAkarasyAdvAdakalpalatA-nayopadeza- TIkAdyanekagrantheSa dRzyate / (bhUtapUrvasampAdakau) For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-6 169 etacca zabdasvabhAvAtmakaM brahma praNavasvarUpam sa ca sarveSAM zabdAnAm samastArthAnAM ca prakRtiH / ayaM ca varNa-kramarUpo vedastadadhigamopAyaH praticchandakanyAyena tasyAvasthitatvAt / tacca paramaM brahma abhyudayaniHzreyasakaladharmAnugRhItAntaHkaraNairavagamyate / atra ca prayogaH - ye yadAkArAnusyUtAste tanmayAH yathA ghaTazarAvodaJcanAdayo mRdvikArAnugatA mRNmayatvena prasiddhAH, zabdAkArAnusyUtAzca sarve bhAvA iti svabhAvahetuH / pratyakSata eva zabdAkArAnugamo'nubhUyate / tathAhi - arthe'nubhUyamAne zabdollekhAnugatA eva sarve pratyayA 5 vibhAvyante / uktaM ca ( vAkyapa 0 1 - 124) na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM sarvaM zabdena bhAsate / / iti / na ca vAgrUpatAnanuvedhe bodhasya prakAzarUpatApi bhavet tasyA'parAmarzarUpatvAt tadabhAve tu tasyA'bhAvAt bodhasyApyabhAvaH, parAmarzAbhAve ca pravRtta ( ? ttyA) divyavahAro'pi vizIryeta iti / Aha ca ( vAkyapa01-115) akSara hai, usI ke arthatAdAtmyabhAva se isa jagata kI prakriyA vivarttamAna hai|' isa zloka kA zabdArtha 10 Adi = utpAda, nidhana = vinAza, donoM ke na hone se anAdi-nidhana | akSara = akArAdi akSaroM kA nimitta, nimittabhAva se yahA~ zabdAtmaka svarUpa se usa ke vivartta kA nirdeza kiyA hai / 'arthabhAvena' (= arthatAdAtmyabhAva se) isa pada se zabdapratipAdya vivartta kA nirdeza kiyA hai / ( vivartta kA matalaba hai jo kisI ke prapaJca ke rUpa meM bhAsamAna hotA hai / ) 'prakriyA' pada se zabda aura artha ke vivartta ke aneka bhedoM kA nirdeza hai / brahmapada se pUrva-pazcimAdidizAbhedazUnya anutpanna avinAzi zabdamaya 15 brahmasUcita kiyA hai| yaha jagat usI kA vivarttarUpa hai, matalaba ki rUpAdibhAvasamudAyAtmaka pariNAmarUpa hai / zlokArtha pUrA huA / - - yaha zabdAtmakasvabhAvarUpa brahma praNava (yAnI OMkAra ) svarUpa hai, vahI eka samasta zabda aura sampUrNa arthasamudAya kI prakRti yAnI mUla upAdAna yA udgamasthalI hai / zabdabrahma kI pahacAna karAne vAlA veda hai jo ki kramika varNasamudAyAtmaka hai, veda meM hI zabdabrahma pratibimbanyAsa se avasthita hone ke kAraNa 20 usa ko zabdabrahmajJAna kA upAya dikhalAyA gayA hai| paramabrahmatattva kA vizuddha bodha unhIM ko hotA hai jina kA hRdaya abhyudaya - niHzreyasa phalaka dharmatattva se AplAvita rahatA hai| isa ko samajhane ke liye eka prayogaH "jisa AkAra se jo bhAva AplAvita hote haiM ve bhAva tanmaya ( tadAkAra) hote haiM, udA. ghaTa-zarAva-udaJcana Adi bhAva miTTI ke pariNAmoM se AplAvita hote haiM ve miTTImaya hI hote haiM yaha prasiddha hai| sabhI bhAva zabdAkAra se AplAvita hote haiM ( isa liye zabdatAdAtmyApanna hote 25 -- khaNDa - 3 - - Jain Educationa International - haiM / ) ' yaha svabhAvahetuka prayoga hai / samasta bhAva zabdAkArAnuviddha haiM yaha to pratyakSAnubhavasiddha hai| dekhiye jaba bhI arthAnubhava hotA hai taba zabdollekha se anuvAsita hI sabhI anubhava bhAvita hote haiM / kahA bhI hai ( vAkyapadIya meM) , [ jJAnamAtra zabdAnuviddha, prakAza kI vAgrUpatA ] ' zabdAnuvedha se vaMcita ho aisA koI bodha hI nahIM hai, samasta jJAna zabda se milA-julA hI 30 pratIta hotA hai / " are ! vAGmayatA ke binA jJAna kI prakAzarUpatA bhI ghaTa nahIM sakatI / prakAzarUpatA ke binA For Personal and Private Use Only . Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 vAgrUpatA ced vyutkrAmedavabodhasya shaashvtii| na prakAza: prakAzeta sA hi prtyvmrshinii|| iti| jJAnAkAranibandhanA ca vastUnAM prajJaptiriti naiSAM zabdAkArAnusyUtatvamasiddham, tatsiddhezca tanmAtrabhAvitvAt tanmayatvasya tanmayatvamapi siddhameva / ata eva 'ayaM ghaTaH' ityabhedena zabdArtha-sambandho vaiyAkaraNaiH - 'soyamityabhisambandhAd rUpamekIkRtam' ityAdinA'bhijalpasvarUpaM darzayadbhiH pratipAditaH / atra ca paryAyAstikamatena pratijJAdoSa udbhAvyate kimatra jagataH zabdapariNAmarUpatvAcchabdamayatvaM sAdhyate, uta zabdAttasyotpatteH zabdamayatvaM yathA 'annamayAH prANAH' iti hetau 'mayaTa' vidhAnAta ? na tAvadAdyaH pakSaH prinnaamaanupptteH| tathAhi - zabdAtmakaM brahma rUpAdyAtmakatAM pratipadyamAnaM svarUpatyAgena vA prapadyate ? aparityAgena vA ? yadi parityAgeneti pakSa AzrIyate tadA'nAdinidhanamityanena yadavinAzitvamabhyupagatam tasya hAniprasaktiH 10 jJAna parAmarzavihIna hI raha jAyegA ataH parAmarzarUpatA ke binA bodha kA bhI astitva nahIM rhegaa| tathA parAmarzarUpatA na hone se pravRtti Adi lokavyavahAra bhI naSTa-bhraSTa ho jaayegaa| vAkyapadIya meM kahA hai - _ "jJAna kI vAGmayatA zAzvatI hai vaha yadi (jJAna ko) choDa jAyegI to jJAna kI prakAzatA bhI calI jAyegI kyoMki vahI parAmarzakAraka hai|" 15 vastu kA nirUpaNa jJAnAkAramUlaka hotA hai ataH ye vastu bhI jJAna kI zabdAkAratA se anuvAsita ho to isa meM koI asiddhatA nahIM hai| jJAna kI zabdAkAratA siddha hone para jJAnamAtra para AdhArita hone ke kAraNa vastumAtra kI jJAnamayatA kI siddhi se zabdamayatA bhI siddha ho jAtI hai| isI liye, 'yaha vahI hai' isa prakAra ke anyonya abhimukha sambandha ke AdhAra para (artha aura zabdoM ke) rUpa kA ekIkaraNa karate hue vyAkaraNapaMDitoM ne 'abhijalpa kA svarUpa nirdeza karate hue sAtha meM 'yaha ghaTa 20 hai' isa taraha abhedabhAva se zabda-artha kA sambandha, pradarzita kiyA hai| dravyArthika naya kA hAtha pakaDa kara zabdabrahmavAdI ne zabda, jJAna aura arthoM ke tanmayatva kA nidarzana samApta kiyaa| [ paryAyAstika naya se vizva-vAGmayatA prati doSApAdAna ] dravyArthikanayAdhArita zabdabrahmavAdI mata ke Upara aba paryAyAstikanaya se doSa-pradarzana kiyA jAtA 25 hai - prazna - jagat kI zabdamayatA kaise siddha karate ho - AzabdapariNAmarUpatA hone se yA jigat zabdahetuka hone se ? udA0 prANa annamaya haiM' yahA~ mayaT pratyaya hetu artha meM hai, zabdamaya meM bhI aisA hI samajhanA ? matalaba, jagat kI utpatti zabdamUlaka hone se ? Aprathama pakSa ThIka nahIM hai kyoMki pariNAmavAda ghaTa nahIM sktaa| kaise yaha dekhiye - zabdamaya brahma apane svarUpa ko choDa kara rUpAdipariNAmapariNata hote haiM yA na choDate hue ? 30 yadi pahale 'choDa kara' pakSa kA svIkAra hai to vAkyapadIya zloka meM jo zabdabrahma ko 'anAdi-nidhana' zabdaprayoga se 'avinAzi' kahA gayA hai usa kA bhaMga hogA kyoMki zabda ke apane pUrvasvarUpa (zabdatA) 1. abhijalpo = vAcakazabdollekhaH (pra.vA.2/249 TIkA) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 171 paurastyasvabhAvadhvaMsAt / athA'parityAgeneti pakSaH, tadA rUpasaMvedanasamaye badhirasya zabdasaMvedanaprasaGgaH tadavyatirekAt niilaadivt| tathAhi- yat yadavyatiriktaM tat tatsaMvedane saMvedyate, yathA tatsvarUpam, rUpAdyavyatiriktazca zabdAtmeti svbhaavhetuH| anyathA bhinnayogakSematvAt tada-tadAtmakameva na syAditi viparyaye bAdhakaM pramANam / atha tatsamaye na tatsaMvedanamiSyate tadA rUpAderapyasaMvedanaprasaMga: ekasvabhAvatvAt / bhinnadharmatve vA zabda-rUpAderatyantabheda eva / na hyekapramAtrapekSayaikasyaiva grahaNamagrahaNaM vA ektvhaaniprsNgaat| 5 ___ yadi punarviruddhadharmAdhyAse'pyabhedaH ghaTa-paTAdivyaktInAmapi kalpitabhedAnAmabhedaprasaktiH / pareNAbhyupagatazca ghaTAdivyaktInAM bhedaH, yataH svAtmani vyavasthitasya brahmaNo nAsti bheda: avikAraviSayatvAdasyeti prsiddhaantH| na hi ghaTAdyAtmanA tasyAnAdinidhanatvam kintu prmaatmaapekssyaa| ghaTAdayazca paridRzyamAnodaya-vyayAH paricchinnadezAdayazcopalabhyanta eva / ayaM copalabdhilakSaNaprAptatve brahmaNo doSa uktaH / atisUkSmatayA'tIndriyatve tu tasya ttsvruupvnniilaadiinaampygrhnnprsktirdossH| tena 'udaya-vyayavatImevArthamAtrAmaparadarzanAH pratiyanti' 10 kA nAza prasakta hogaa| yadi 'na choDate hue' isa dUsare pakSa kA svIkAra ho, taba zabda aura rUpa / jAne se, badhira nara ko rUpasaMvedanakAla meM zabda kA bhI saMvedana prasaGga prApta hogA, jaise abheda ke kAraNa rUpa tAdAtmyApanna nIla kA sahasaMvedana hotA hai| vyApti dekha lo - jo jisa se jUdA nahIM vaha usa ke saMvedana meM saMvidita hotA hai jaise vastu aura usa kA svruup| zabdapadArtha bhI Apane rUpAdiabhinna mAnya kiyA hai| yaha hai svbhaavhetpryog| yadi isa ke / to bAdha kyA ? aisA pUchA jAya to kaheMge ki bhinna yogakSema hone se, matalaba eka kA saMvedana kintu tadabhinna anya kA nahIM aisA bhinna prasthAna hone para vaha rUpAdi, nIla tAdAtmyApanna nahIM rhegaa| yahI vipakSabAdhaka pramANa vyAptisAdhaka hai| yadi kaheM ki rUpAdisaMvedana hone para bhI nIla-pIta kA saMvedana na ho to kyA bAdha ? are ! nIla/pItAdi kA saMvedana na hone para to una se abhinna rUpAdi kA bhI saMvedana lupta ho jAyegA, kyoMki rUpa aura nIla eka hI svabhAva ke haiN| eka svabhAva ke badale 20 una donoM ko bhinna dharmavAle mAneMge to yahA~ nIla aura rUpAdi meM bhI bhinnadharmatA ke jariye atyantabheda prasakta hogaa| eka hI jJAtA eka evaM abhinna padArthoM meM se eka ko grahaNa kare anya ko nahIM aisA to ho nahIM sakatA, anyathA ekatva lupta ho jaayegaa| [zabdamayatA pakSa meM ghaTa-paTAdi meM abhedaprasaMga ] grahaNa-agrahaNa aise viruddhadharmAdhyAsa ho vahA~ bheda mAna lenA cAhiye, usa ke badale balAt abheda 25 kA Agraha rakhA jAya to jina ghaTa-paTAdi meM bheda suvidita hai (kyoMki ve anyonya ghaTatva-paTatvAdi viruddhadharmAdhyAsita hai,) una meM bhI abhedaprasaMga kA aniSTa hogaa| zabdamayatA vAdI ghaTa-paTAdi kA bheda nahIM mAnatA hai aisA nahIM hai| usa kA siddhAnta to yaha hai ki (vikAroM meM bheda hotA hai kintu) brahma vikAragrasta na hone se, apane svarUpa meM lIna brahma meM bheda nahIM hotaa| brahma kI anAdinidhanatA bhI ghaTAdisvarUpataH nahIM hai kintu sirpha sva-AtmA kI apekSA se hI anAdinidhanatA hotI hai| ghaTAdi 30 meM to utpatti-vinAza dikhate haiM aura maryAditadezAdisambandhitA bhI upalabdha hotI hai| phira bhI jaba zabda brahma se abheda mAnane kA Agraha hai to brahma upalabdhi yogya hone se zabdabrahma kI upalabdhi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 ityuktamevAbhidhAnam / na ca yathA nIlatvA'vyatiriktamapi kSaNikatvaM tatsaMvedane na saMvedyate tadvacchabdarUpamapIti vaktavyam bhrAntikAraNavazAnnirvikalpakena gRhItamapi (na) nizcIyate ityanubhavApekSayA tadgrahaNe tadapi gRhItameva nizcayApekSayA tvagRhItamiti jJAnabhedAd gRhItatvamagRhItatvaM caiksyaa'viruddhmev| na caivaM zabdabrahmaNo bhavanmatena grahaNA'grahaNe, savikalpakatvAbhyupagamAt sarvasaMvidAm, savikalpakatvena 5 ca sarvAtmanA zabdasya nizcitatvAdagRhItasvabhAvAntarAnupapatte.... nishcyaiH| yanna nizcIyate rUpaM tat teSAM viSayaH katham / / (ta.saM.paMjikAyAmuddhRtaH) iti prtipaadnaat| na cA'vikalpakasyApi jJAnasyAbhyupagamAdayaM na doSaH, 'na so'sti pratyayo loke'... (vAkya.1-124) ityAdeviruddhatvaprasakteH, 'zabdAkArAnusyUtatvAt' ke sAtha ghaTAdi kI upalabdhi ke atiprasaMga kA doSa, athavA rUpAdi kI upalabdhi hone para badhira manuSya ko zabdopalabdhi kA doSa anivArya hai| yadi kaheM ki - 'zabdabrahma atisUkSma ata eva atIndriya 10 hone se rUpAdiupalabdhikAla meM zabdasaMvedana kI vipadA nahIM hogI' - to yahA~ bhI yaha doSa hogA ki brahma-abhinna hone se jaise brahmasvarUpa atisUkSmatAdi ke kAraNa upalabdha nahIM ho sakatA vaise hI atisUkSmAdi brahma se abhinna nIlAdi padArthoM kA bhI grahaNa na hone kA atiprasaMga sira utthaayegaa| [kSaNikatva kI taraha zabdamayatA ke asaMviditatva kI anupapatti ] ataH brahmavAdI jo kahate haiM ki - 'paratattvadarzI (brahmatattvadRSTA) jo nahIM hai ve to utpatti15 vinAzazAlI arthoM kA hI jJAna kara sakate haiM' - yaha kathana ayukta hI hai| aisA nahIM bolanA ki - 'jaise bauddha mata meM (paryAyArthikanayAnusAra) nIla ke saMvedana meM nIlatva hI bhAsatA hai, yadyapi kSaNikatva bhI abhinna rUpa se nIla meM hai lekina vaha nahIM bhAsatA, isI taraha rUpapratibhAsakAla meM abhinna hone para bhI zabda nahIM bhAsatA, doSa kyA hai ?' - niSedha kA kAraNa :- hamAre mata meM nIla saMvedana meM kSaNikatva saMvidita nahIM hotA aisA nahIM hai, kintu nirvikalpagRhIta hone para bhI bhrAntikAraNoM ke 20 jariye vikalpa se nizcita nahIM hotA, isa liye anubhava (saMvedana) kI apekSA se kSaNikatva kA grahaNa hone para bhI nizcaya (savikalpa) kI apekSA kSaNikatva kA agrahaNa nyAyasaMgata hai| isa prakAra nirvikalpasavikalpa jJAna bheda se eka hI nIlAdi meM (nIlatva kA) grahaNa aura (kSaNikatva kA) agrahaNa mAnane meM koI virodha nahIM hai| [zabdabrahma meM grahaNa-agrahaNa ubhaya kI anupapatti ] 25 nIlatva-kSaNikatva kA udAharaNa le kara Apa aisA nahIM kaha sakate ki - 'hamAre mata meM bhI rUpAdi kA grahaNa - zabdabrahma kA agrahaNa saMgata hogA' - kyoMki bauddhamata meM kSaNikatva kA grAhaka hai nirvikalpa, agrAhaka hai savikalpa, Apa ke mata meM to sabhI jJAna savikalpa hI hotA hai, aura savikalparUpa hone se usa se zabda kA sarvaprakAra se grahaNa ho jAtA hai phira kaise zabda meM agRhItatvarUpa svabhAvAntara saMgata hogA ? Apa ke mata meM aisA hI kahA gayA hai - 'nizcayoM se jisa rUpa kA bhAna nahIM 30 hotA vaha una kA viSaya kaise ho sakatA hai ?' isa se bhI uparokta vArtA kA samarthana ho jAtA hai| yadi kSaNikatvanirvikalpa kI taraha zabdabrahma ke nirvikalpa kA svIkAra kara ke Apa doSa TAlane kI koziza kareMge to vAkyapadIya ke - 'aisI koI pratIti nahIM jo zabdAnugama se rahita ho' - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 173 iti hetorasiddhiprasaktizca / na ca yathA pramANAntarataH kSaNikatvaprasiddheH 'adhyakSato'nubhUtamapi tanna nizcIyate' iti vyapadizyate tathA zabdAtmatA bhAvAnAM vyapadezamAsAdayati, ttprsaadhkprmaannaantrsyaa'prsiddheH| kiM tu (ca)-zabdAtmA ghaTAdirUpatayA pariNaman prati padArthaM bhidyate na veti vktvym| yadyAdyaH pakSaH tadA zabdabrahmaNo'nekatvaprasaktiH, vibhinnAnekabhAvAtmakatvAt ttsvruupvt| ekaM ca parairbrahmeSyate itybhyupgmaapgmH| atha yadi dvitIya pakSastadA ekadeza-kAlAkArarUpatApattirjagata ityekarUpa: 5 pratibhAso bhavet, niilaaderekbrhmruupaa'vytirekaat| api ca, nityazabdamayatve jagataH zabdasvarUpavat sarvabhAvAnAM nityatvaprasaktiH iti tena sahasarvadopalabdheH pariNAmA'siddhiH kRzayati prinnaamprtiite:(?tim)| tanna pariNAmakRtaM zabdamayatvaM bhAvAnAm / ___nApi hetukRtam, (170-4) zabdasya nityatvena avikAritvAt tataH kAryodayA'sambhavAt / nApyakramAcchabdabrahmaNaH kramavatkAryodayo yuktH| kAraNavaikalyAddhi kAryANi udayaM prati savilambAni bhavanti, 10 isa kathana ke sAtha virodha prasaMga AyegA aura - sarva bhAva zabdAkArAnusyUta hai - yaha svabhAva hetuprayoga hai - aisA jo pahale Apane kahA hai (170) vaha hetu asiddha ho jaayegaa| yadi kahA jAya - kSaNikatva kI siddhi anumAnarUpa anya pramANa se karanI paDatI hai taba aisA vyapadeza kiyA jAtA hai ki kSaNikatva pratyakSadRSTa hone para bhI nizcayaviSaya nahIM banatA, usI prakAra bhAvoM kI zabdAtmakatA ke liye bhI tathA vyapadeza kiyA jAtA hai| - to yaha ThIka nahIM kyoMki kSaNikatva jaise pramANAntarasiddha hai vaise 15 bhAvoM kI zabdAtmakatA pramANAntarasiddha nahIM hai| [zabdAtmaka ghaTAdi meM bhedAbhedabhAva kI anupapatti ] uparAMta, yaha spaSTa bola do ki ghaTa-paTAdirUpa se pariNAmoM meM DhalanevAlA zabdabrahma vyakti-vyakti se yAnI vyaktibheda se bhinna hotA hai yA nahIM ? prathama pakSa meM, zabdabrahma meM anekatA (bheda) kI vipadA hogI, kyoMki vaha bhinna bhinna aneka vyaktiyoM se abheda rakhatA hai jaise una vyaktiyoM kA svruup| 20 dUsarI ora parapakSI to brahma ko 'eka' hI mAnatA hai, usa kA vilopana hogaa| dUsare pakSa meM pUre vizva meM ekadezIyatA, samakAlInatA aura ekAkAratA kI prApti hone se pratibhAsa bhI ekAkAra hI prasakta hogA kyoMki nIlAdi vyaktiyoM se eka brahma abhedabhAva rakhatA hai| tathA, jaise nityazabdaabhinna usa kA svarUpa bhI nitya hotA hai vaise jagat ko nityazabdamaya mAnane para sabhI padArthoM meM nityatva kA atiprasaMga hogaa| tathA, nitya zabda kI upalabdhikAla meM tadabhinna bhAvoM kI bhI sadaiva upalabdhi 25 calatI rahegI to zabdoM se pRthak una ke pariNAmoM kI siddhi hI na hone se pariNAmoM kI pratIti kA bhI lopa prasakta hogaa| niSkarSa, bhAvoM meM pariNAmaprerita zabdamayatA saMgata nahIM hai| (mUla prathama vikalpa pUrA huA, aba hetukRta dUsare vikalpa kA niSedha prArambha hotA hai|) [ zabda se jagat kI utpatti vAlA dUsarA hetUkRta' vikalpa ] Bzabda se utpanna hone ke kAraNa jagata kA zabdamaya honA - yaha dUsarA pakSa, (zabdahetuka jagat 30 zabdamaya hai) yaha bhI asaMgata hai| zabda nitya hai, nitya padArtha avikArI hotA hai, avikArI nitya hetu se kArya kA udaya asaMbhava hai ataH jagat zabdajanya nahIM hone se zabdamaya nahIM ho sktaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 zabdAkhyaM cet kAraNamavilambam aparasyApekSaNIyasyAbhAvAt kiM na tAni yugapadudayamanubhaveyuH ? api ca, ekasvabhAvAcchabdabrahmaNo'nyasya bhAvAntarasyotpattiryadyaGgIkriyate tadA 'artharUpeNa tad brahma vivRttam' (168-6) ityetad na siddhimaasaadyet| na tato'rthAntarotpAde tatsvabhAvamanAsAdayato'nyasya tAdrUpyeNa vivarto yuktisaMgata iti sarvathApi pratijJArtho na ghttte| 'zabdAnusyUtatvAt' iti hetuzcAsiddhaH, na yataH paramArthenaikarUpAnugamo bhAvAnAM sambhavati, svasvabhAvavyavasthitatayA sajAtIyavyAvRttasvarUpatvAtteSAm / vijAtIyavyAvRttikRtaM tvekAkArAnusyUtatvaM kalpanAzilpinirmitameSAm ghaTa-zarAvodaJcanAdiSu paramArthato bhinneSvapi amRdAtmakapadArthavyAvRttikRtamRdrUpAnusyUtivat / na ca nIlAdinAM kalpanAviracitamapi zabdAkArAnusyUtatvamasti, nIla-pItAdiSu pratibhAsaM bibhrANeSu zabdAnusyUtatvasya klpnyaapynullekhaat| tat kathaM nAsiddho hetu: ? [ avibhaktabrahmatattvopapAdanaM tatpratividhAnaM ca ] 10 athA'vibhaktameva sadA brahmAtmakaM tattvam na tasya paramArthataH pariNAmaH yenaikadezatvaM nIlAderekAkAraM ghaTa-paTAdi kAryoM kA udaya eka sAtha nahIM, kramika hotA hai yaha suprasiddha hai, zabdabrahma meM to nitya hone se krama hI nahIM hai taba usa se kramika kAryoM kI utpatti kI AzA kaise rakhI jAya ? kAryoM kI utpatti meM jo vilamba hotA hai usa kA mUla hai kAraNoM kI vikltaa| zabdarUpa kAraNa kI vikalatA to hai nahIM, ataH usa kI upasthiti meM vilamba bhI saMbhava nahIM, phira anya kisI kI apekSA bhI 15 nahIM hai to prazna khaDA hogA ki usa ke sabhI kArya eka sAtha kyoM udayApanna nahIM hoMge ? uparAMta eka hI svabhAva vAle zabdabrahma se anya anya bhAvoM kI utpatti mAnI jAyegI to pahale jo vAkyapadIya (1-1) kA uddharaNa de kara kahA thA ki 'zabdabrahma artharUpa se vivarttApanna hotA hai' yaha saMgata nahIM hogaa| kAraNa :- anya anya bhAvoM kI brahma se vyAvRtti mAneMge to pratyeka meM svabhAva bheda bhI mAnanA paDegA, taba anyabhAva ke utpAdakAla meM brahmasvabhAva ko prApta na honevAlA anya bhAva 20 kA tAdrUpyaprayukta vivartta yuktiyukta nahIM ho sktaa| ataH 'jagat zabdamaya hai' yaha pratijJA lezamAtra saMgata nahIM hai| [zabdAkArAnuviddhatva hetu meM asiddhi doSa ] pahale anumAnaprayoga meM jo 'zabdAkArAnuviddhatva' hetu (169-25) kahA thA vaha bhI asiddha hai| kAraNa :- padArthoM meM vastutaH kisI eka (zabda yA sAmAnya) kI anuvRtti sambhavita nahIM hai kyoMki 25 sabhI bhAva apane apane svabhAva meM svataH hI tanniSTha hone se sajAtIyoM se bhI svataH hI vyAvRtta svarUpavAle haiN| tathA una bhAvoM meM vijAtIyavyAvRttiprayukta ekAkArAnuvRtti to kalpanA sthapati racita hai (vAstava nahIM hai) jaise ki paramArtha se bhinna bhinna ghaTa-zarAva-udaMca Adi meM (bauddhamata se) amRdvyAvRttiprayukta miTTIrUpatA kI anuvRtti / (atadvyAvRttirUpa sAmAnya tuccha hai isa liye)| jaba nIlAdi bAhyabhAvoM meM ukta DhaMga se ekAkArAnuvRtti ghaTatI nahIM, to kalpanAracita zabdAkArAnuvRtti ke ghaTane kI 30 to bAta hI kahA~ ! are ! darzana meM bhAsita honevAle nIla-pItAdi meM kalpanAtaraMga se bhI zabdAkAra kI anuvRtti kA ullekha pratIta nahIM hotA, taba 'zabdAkArAnuviddhatva' hetu asiddha kyoM nahIM hogA ? brahmavAdI :- brahmAtmaka tattva sadaiva avibhakta (eka-akhaMDa) hI rahatA hai, usa kA koI vAstavika pariNAma Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 175 vA saMvedanaM bhavediti preryte| taccA'vidyopahatabuddhayo nIlAdibhedena viviktamiva (vicitramiva) mnynte| yaduktam - [ ] yathA vizuddhamAkAzaM timiropapluto mnH| saMkIrNamiva mAtrAbhizcitrAbhirabhimanyate / / tadeva(? theda)mamRtaM (tathedamamalaM) brahma nirvikaarmvidyyaa| kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM vivartate / / iti| na hi nIlAdInAmavasturUpatvAdekadezatvaprasaMgaH, nApi saMvedanasyA'bhedaH avidyAracitatvAt tadbhedasyeti 5 shlokdvyaabhipraayH| ___ atra pratividhIyate- pramANAdhInA hi prmeyvyvsthaa| na caivaMbhUtabrahmasiddhaye pramANamupalabhyate kiJcit / tathAhi- na tAvat pratyakSaM tathAvasthitabrahmasvarUpAvedakam nIlAdivyatirekeNa tatrAparasya brhmsvruupsyaa'prtibhaasnaat| atha jJAnAtmarUpavat svasaMvedanasyAdhyakSata eva zabdabrahma siddham jyotistadeva zabdAtmatvAccaitanyarUpatvAcceti prtipaadyte| asadetat- svsNvednviruddhtvaat| tathAhi- anyatra gatacitto'pi 10 rUpaM cakSuSA vIkSamANo'bhilApA'saMsRSTameva nIlAdipratyayamanubhavatIti vistareNa pratipAditameva saugataiH neha pradarzyate grnthgaurvbhyaat| tena 'vAgrUpatA ced vyutkrAmet' ityAdi(nA ?)(vAkya. 1-125) tathA na 'so'sti pratyayo loke' iti ca (vAkya0 1-124) pratyuktaM draSTavyam / tannAdhyakSato bAhyendriyajAt nahIM hotA, jisa se ki pariNAmarUpa nIlAdiabheda se ekadezIyatA kI, athavA nIlAdi sabhI bhAvoM kI brahmAbhedaprayukta ekAkAra saMvedana kI Apatti dI jA ske| hA~, avidyA ke upaghAta se buddhimaMta loga nIla- 15 pitAdi bheda se brahma khaMDo meM vivikta ho - vibhakta ho aisA mAna lete haiN| kahA gayA hai ( ) - _ 'timirarogagrasta logoM ko vizuddha AkAza bhI vicitra mAtrAoM (rekhAoM) se harA-bharA dikhatA hai - isI prakAra nirmala amRtatulya nirvikAra brahma avidyA ke kAraNa malinatAgrasta evaM bhedagrasta vivartana karatA hai|" donoM zlokoM kA tAtparya hai ki nIlAdi koI vasturUpa hI nahIM hai ata ekadezatA kI Apatti 20 nahIM hai, saMvedana (brahma) kA nIlAdi se abheda bhI nahIM hai kyoMki usa kA bheda bhI kalpanAracita hai| [ brahmasiddhi ke liye pramANapRcchA ] brahmavAdapratividhAna :- prameya kI vyavasthA pramANAdhIna hotI hai| brahmavAdIsvIkRta brahmatattva kI siddhi ke liye koI bhI pramANa upalabdha nahIM hai| dekhiye - pratyakSa aura parokSa do hI pramANa hai| una meM brahma ke sadaiva avibhaktasvarUpa kA pratyakSa se tanika bhI samarthana nahIM hotaa| pratyakSa jJAna meM nIlAdi 25 bhedoM ko choDa kara kisI eka anugata zabdabrahma svarUpa kA pratibhAsa nahIM hotaa| yadi kaheM - 'svasaMvedana kA jaise jJAnAtmakasvarUpa pratyakSa se siddha hai vaise hI jyotisvarUpa zabdabrahma siddha hI hai, vaha zabdAtmaka bhI hai aura caitanyasvarUpa hai|' - to yaha galata hai, kyoMki svasaMvedanaviruddha hai| kaise yaha dekhiye - citta kucha dUsare vicAra meM ho taba saMmukhavarti nIlarUpAdi ko netra se dekhane vAlA abhilApavirahita zuddha nIlAdibodha kA hI anubhava karatA hai - bauddhamatavAle ne isa tathya kA vistRta nirUpaNa kara 30 diyA hai, granthagaurava ke bhaya se yahA~ punaH nirUpaNa karanA jarUrI nhiiN| ata eva bauddhapratipAdana se vaha nirasta ho jAtA hai jo vAkyapadIyagranthakAra ne zlo0 1/124-25 meM kahA hai 'aisI koI pratIti Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 5 svasaMvedanAdvA tathAbhUtabrahmasiddhiH / nApyanumAnatastatsiddhiH yato'numAnaM kAryaliGgajam svabhAvahetuprabhavaM vA tatsiddhaye vyApriyeta ? anupalabdheH pratiSedhaviSayatvena vidhAvanadhikAritvAt / tatra na tAvat kAryaliGgajaM tatra vyApriyate, nityasya krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt tataH kAryasyaiva ksycidsmbhvaat| nApi svabhAvahetuprabhavasya tasya tatra vyApAraH brahmAkhyasya dharmiNo'siddhatvena tatsvabhAvabhUtasya dharmasya sutraamsiddheH| na caitadvyatiriktamaparaM vidhisAdhakaM liGgamasti tasya svasAdhyapratibandhanAbhAvAt / na cA'pratibaddhaM liGgaM yuktam atiprasaMgAt / zabdarUpAnvayatvaM cA'siddhatvAt na pAramArthikabrahmasvarUpasAdhanAyAlam / nApyAgamAttatsiddhiH tsyaa'nvsthittvaat| kiMca, jJAnamAtrArthakaraNe'pyayogyaM brahma cAmRtam / tadayogyatayA'rUpaM tadvA'(?ddhya) vastuSva(tva)lakSaNam / / - [ ] ityetat pratipAditamanekadhA na punrucyte|| 10 yadapi nyagAdi 'taM tu paramaM brahmAtmAnamabhyudaya-niHzreyasaphaladharmAnugRhItAntaHkaraNA yogina eva nahIM hai'.... tathA vANIrUpatA yadi lupta ho jAya... ityaadi| niSkarSa, bahirindriyajanya pratyakSa yA svasaMvedana se tathAvidha brahma kI siddhi nahIM zakya hai| [zabdabrahma kI siddhi anumAna se duSkara ] __ anumAna se bhI zabdabrahma kI siddhi zakya nahIM hai| kauna se anumAna se siddhi kareMge ? kAryaliMgaka 15 yA svabhAvahetuka se ? tIsarA prakAra anupalabdhimUlaka bhI anumAna hai kintu vaha abhAvasAdhaka hone se, bhAvasiddhi ke liye nikammA hai| kAryaliMgaka anumAna se brahmasiddhi zakya nahIM, kyoMki nitya hone ke kAraNa brahma kA koI kArya hI nahIM ho sakatA, kyoMki nitya padArtha kramika yA ekasAtha kisI arthakriyA kare isa meM virodha hai| svabhAvahetuka anumAna bhI nityabrahmasiddhi ke liye napuMsaka hai kyoMki jaba taka brahmanAmaka dharmI hI aprasiddha hai to usa ke svabhAvabhUta hetudharma kI sutarAM asiddhi hogii| 20 ina do se pRthak aura koI bhAvAtmaka brahma ke sAdhaka liMga kI sattA hI nahIM hai kyoMki hogI to usa liMga meM apane sAdhya ko siddha karane ke liye vyApti hI nahIM milegii| vyAptizUnya liMga kI koI kImata nahIM hai, kyoMki taba to koI bhI vastu liMga bana kara sAdhya siddha kara baitthegaa| yadi pratyeka pratIti meM zabdasvarUpAnuviddha ke bala se pAramArthika zabdabrahma siddhi karane jAyeMge to niSphalatA milegI kyoMki pratyeka pratIti meM zabdasvarUpa kA anvaya hI asiddha hai| 25 Agama pramANa se bhI usa kI siddhi dRSkara hai kyoMki kisI bhI Agama kA bharosA nahIM ho sktaa| tathA, - "amRtamaya brahma jJAnamAtrasvarUpa artha ke karaNa meM bhI yogya (samartha) nahIM, ataH ayogya hone se svarUpahIna hai athavA vaha avastusvarUpa hai|" - isa tathya kA bAra bAra nirUpaNa ho cukA hai, punarAvartana nahIM krte| [ yogijana ke brahmadarzana kI mImAMsA ] 30 yaha jo kahA hai - 'abhyudaya evaM niHzreyasa phaladAyI dharma se AplAvita cittavAle yogijana hI usa parama brahmAtmA kA darzana karate haiM (169-21)' - vaha bhI asaMgata hai| kAraNa :- yadi brahmAtmA kA aisA koI vyApAra ho jisa se una yogiyoM ko apane svarUpa kA darzanarUpa kArya niSpanna ho tabhI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 pazyanti' iti (169-2) tadapyasaGgatameva / yato yadi yogaje jJAne tasya vyApAro bhavet tadA tatsvarUpaM yoginaH pazyantIti yuktaM bhavet / na ca tajjJAne tasya vyApAra iti pratipAditam / na ca tadviSayajJAnotpattyA yoginastaM pazyantIti nA'smAbhirabhidhIyate - tadvyatiriktasya yoginastajjJAnasya cA'bhAvAt - kintu yogitvAvasthAyAmAtmajyotIrUpaM svata eva tat prakAzata iti 'yoginastat pazyanti' ityucyata iti vaktavyam, yato yogyavasthAtaH prAg yadi brahmaNo jyotIrUpatvasvabhAvastadA sadaivAtmajyotIrUpatvAt tasya na kadAcid 5 ayogyavasthetyayatnasiddhaH sarveSAM mokSaH syaat| na ca bhavadabhipretA'dvayasaMvedanacitrAkAraparigrahapratibhAsavadavibhAgasyApyavidyAvazAd brahmaNo'vizuddhasantatInAM tathAprakAzanam iti vaktavyam, yato na tadvyatirekeNAnye'vizuddhasantatayo bhavadabhiprAyeNa santi te(?ye)SAM tathA tatpratibhAsaH / na ca svayameva tathA prakAzata iti vaktavyam, mokSAbhAvaprasaGgAt, sarvadaiva tasya tathAprakAzAtmakatvAt / asmanmate tu vizuddhajJAnAntarodayAt muktirghaTata ev| na ca bhavanmatena tadvyatirekiNI avidyA 10 sambhavati yadvazAt tathA prakAzana ityucyte(?cyet)| tadavyatireke cA'vidyAyAstadvazAt 'tadeva tathA prakAzate' iti vaco jaaghttiiti| na ca 'avidyAvazAt tattathA khyAti' ityanena tasyA'vidyAtmakatvameva Apa kA uparokta kathana yuktisaMgata ho sakatA hai, kintu pahale hI hama kaha cuke haiM ki nitya brahma kA kisI bhI kAryotpatti (jJAnotpatti) ke prati koI vyApAra ho nahI sktaa| brahmavAdI :- hama aisA nahIM kahate ki svaviSayakajJAnotpatti ke dvArA yogIjana usa brahma kA darzana 15 karate haiM - 'aisA hama boleMge taba to usa kA artha aisA nikalegA ki aise darzana se vaMcita jana yogI nahIM hai aura una ko vaisA brahmajJAna bhI nahIM hai| hama to itanA kahate haiM ki yogiavasthA meM svata eva AtmajyotirUpa brahma sphurita hotA hai|" to yaha bolane jaisA nahIM, dvaitavAdI :- kyoMki yogiavasthA ke pUrva meM brahma meM jyotIrUpa svabhAva nahIM hai ? yadi hai to sadaiva svayaM AtmajyotIrUpa hone ke kAraNa brahma se abhinna aisI koI ayogIavasthA hai vahA~ ? phira 20 to anAyAsa hI sabhI kA mokSa ho jaayegaa| brahmavAdI :- Apa kI jaise mAnyatA hai ki kisI eka bhAva kA saMvedana eka-akhaMDa hotA hai phira bhI vaha citrAkAra (anekAkAra) parigrahaNa karake bhAsita hotA hai. usI taraha nirvibhAgaakhaMDa brahma bhI avizuddhacittasaMtAnavAle ko avidyA ke kAraNa bhinna bhinna avasthAvAlA bhAsita ho sakatA hai| __ dvaitavAdI :- yaha bhI bolane jaisA nahIM, kyoMki taba avidyA ke prabhAva se kisI kA mokSa hI 25 nahIM hogA, kAraNa :- nitya brahma kA sadaiva tathAvidha prakAzarUpa hI (avidyA ke kAraNa bhedaprakAzana) svabhAva hai| [ dvaitavAdI ke kSaNikatAmata meM mokSAbhAvApatti nahIM ] hamArA mata :- kSaNikajJAna santAna meM pUrva jJAna kSaNoM meM ayogiavasthA aura bAda meM yogAbhyAsa se uttara kAla meM vizuddha jJAnakSaNoM ke utpAda se mukti-siddhAnta yuktisaMgata hI hai| Apa ke (brahmavAdI 30 ke) mata meM dvaita na hone se brahma se pRthak avidyA kA sambhava hI kahA~ hai - jisa se kahA jA sake ki avidyA ke kAraNa brahma vividhAkAra bhAsatA hai ? avidyA yadi brahma se abhinna avibhakta ho Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 prakAzyate' iti vaktavyam, mokssaabhaavprskterev| yato na nityaikarUpabrahmaNyavidyAtmake sthite tadAtmakA'vidyAvyapagamaH kutazcit sambhavI yenaavidyaavyuprtermuktirbhvet| na ca tadvyatirekavadavidyAGgIkaraNe'pyavidyAprakAzAt (? dyAvazAt) tasya tathAprakAzanaM yuktisaMgatam, nityatvAdanAdheyAtizaye brahmaNi tasyA akiJcitkaratvAt, ata eva tasya tayA'sambandhAt saMsArAbhAvaprasaktizca / na ca sA tattvA'nyatvAbhyAma5 nirvacanIyeti vaktavyam vastudharmasya gtyntraabhaavaat| na cA'vastutvameva tasyAH, tathAtve tasyA tthaakhyaatyyogaadtiprsNgaat| na ca tathAbhUtArthakriyAkAriNyAstasyA 'vastu' iti nAmakaraNe kazcid vivaadH| asmanmate tu tathAbhUtA'bhinivezavAsanaivA'vidyA / vAsanA ca kAraNAtmikA zaktiriti pUrvapUrvakaraNabhUtAdavidyAtmakajJAnAduttarottarajJAnakAryasya vitathAkArAbhinivezina utpatterevAvidyAvazAt tathAkhyAtirityucyate / tasyAzca yogAdyabhyAsAdasamarthataratamakSaNodayakramataH pracyuteH zuddhatarasaMvitsantAnaprAdurbhAvAt muktiprAptirityutpannava 10 bndh-mokssvyvsthitiH| nityaikarUpe ca brahmaNi avasthAdvayA'yogAt na saMsArA'pavargo bhavanmate sambhavataH / taba Apa kA kahanA ucita hogA ki 'avidyA ke kAraNa vahA brahma vividhAkAra bhAsita hotA hai|' yadi kaheM ki - 'avidyA ke kAraNa brahma vividhAkAra jJAta hotA hai isa vidhAna se Apa samajha jAo ki brahma kA avidyAtmakatva hI prakaTa hotA hai' - to aisA nahIM bolanA, kyoMki taba mokSaprApti kA sambhava hI nahIM rhegaa| kAraNa, akhaMDa nitya brahma yadi avidyAtmaka hai to avinAzI brahmAtmaka hone 15 se avidyA kA kisI bhI upAya se nAza hI sambhava nahIM hogA jisa se ki avidyAhrAsarUpa mokSa ho ske| avidyA ko brahmabhinna svIkAra le, phira bhI pRthak avidyA ke kAraNa brahma kA vividhAkAra sphuraNa mAnanA yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki brahma nitya hone se usa meM kisI vikArasvarUpa atizaya kA AdhAna zakya na hone se, pRthak avidyA akiJcitkara hI paDI rahegI, ata eva usa kA brahma se koI tAdAtmyAdi sambandha na ghaTane se saMsAra kA bhI lopa prasakta hogaa| aisA mata kahanA ki - 20 'avidyA bhinna hai yA abhinna, sat hai yA asat kisI bhI prakAra se nirvacanIya nahIM hai (ataH bheda abheda pakSa meM jo mokSAbhAva-saMsArAbhAva dUSaNa diye gaye haiM ve nirasta ho gaye)' - kyoMki koI bhI vastu yA usa kA dharma tadrUpa hogA yA atadrUpa hogA, tIsarA koI anirvacanIyAdi prakAra hI nahIM hai| yadi avidyA ko avastu hI mAneMge to usa kI jo aisI khyAti hai ki usa ke prabhAva se brahma vividhAkAra bhAsita hotA hai vaha ghaTa nahIM sakatA, kyoMki phira to brahma tattva kI sattA meM bhI usa 25 kA prabhAva mAnanA pddegaa| brahma ke vividhAkAra meM pradarzana rUpa arthakriyA karanevAlI avidyA kA yadi 'vastu' aisA nAmakaraNa kiyA jAya to koI vivAda nahIM rhtaa| (kyoMki vaha nAma sArthaka hI hai|) [paryAyAstikanaya se bandha-mokSa kI upapatti ] hamAre paryAyAstika mata ke anusAra :- kSaNika jJAnAntargata mithyAtvAdi abhinivezagarbhita vAsanA kA hI dUsarA nAma avidyA hai| vAsanA kA tAtparya hai antarnihita kAraNAtmaka zakti / pUrva-pUrva kAraNasvarUpa 30 avidyAabhinna jJAna kSaNoM se uttarottara jJAnakSaNAtmaka kAryoM mithyAbhinivezagarbhita utpatti ko hI hama kahate haiM avidyAmUlaka tathAkhyAti / usa avidyA kA hrAsa hotA hai yogAdiabhyAsamUlaka asamartha-asamarthataraasamarthatama jJAnakSaNoM ke kramika udaya se| taba zuddha zuddhatara zuddhatama saMvedanaparamparA ke prAdurbhAva se Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 179 brahmaNazcaikatvAdekasya muktau sarveSAM muktiprasaMga: amuktau vaikasya srvessaammuktiprsktishcaa'nirvaayaa| na cAtmajyotIrUpatve'yogyavasthAyAM kiJcidasya pramANaM prsaadhkmsti| yathA hi jJAnaM svasaMvedanaprasiddha prakAzAtmatayA naivaM zabdaH sarvasaMvidi saMvedyata iti prdrshitm| atha ayogyavasthAyAM brahmaNo nAtmaprakAzatA'GgIkriyate: nanvevamapi prAgavidyamAna(1)'yogyavasthAyAM sA prAdurbhavatIti susthitaM tasya nityatvam !! / nirAkRtazca puruSAdvaitavAdaH prAgiti samAnanyAyatvAdayamapi tathaiva nirAkarttavya itylmtiprsnggen| 5 yadyapi 'abhedena saMketakaraNaM zabdArthayostAdrUpyaM sthApayati' ityucyate (170-3) tadapyayuktam, na hi 'ayaM ghaTaH' iti ghaTazabdasya ghaTArthatA (tadarthasya vA) ghaTazabdatA prakAzyate, kintu 'ayaM ghaTazabdavAcyaH ghaTArthavAcako vA' ityayamatrAH prakAzayitumabhipretaH / anyathA pratyakSapratItibAdhitArthaprakAzakatvena idamunmattakavacanavadanAdaraNIyaM syAt / zabdArthayozca tAdAtmye kSurA'gnimodakAdizabdoccAraNe AsyapATana-dahanapUraNAdiprasaktiH anavagatasamayasyAbhidhAnopalabdhau tadarthasya arthopalabdhau ca tadvAcakasyAvagatiprasaktizca, 10 muktiprApti hotI hai - isa prakAra bandha-mokSavyavasthA sahI DhaMga se hotI hai| eka svarUpa ni kI pRthak pRthak do avasthA kA sambhava na hone se brahmavAdimata meM saMsAra-mokSa kI sahI vyavasthA zakya nahIM hai| sabhI jIvoM meM brahmAbhedaprayukta abheda hone se brahma eka hone ke kAraNa eka jIva kI mukti hone para sabhI jIvoM kI mukti prasakta hogii| athavA eka jIva amukta rahegA to tadabhinna sarva jIva amukta raha jaayeNge| ina doSoM kA nivAraNa nahIM hogaa| 15 [ AtmajyotispharaNarUpa brahma kA koI sAdhaka nahIM / __ yaha kahA thA ki - 'brahma AtmajyotirUpa sphurita hotA hai' - lekina ayogIavasthA meM usa kA sAdhaka koI pramANa nahIM hai| jaise prakAzAtmakarUpa se jJAna svasaMvedanasiddha hai usa taraha pratyeka saMvedana meM zabda kA anvaya saMvidita nahIM hotA - yaha pahale (384-7) kaha diyA hai| Apa kaheMge ki ayogIavasthA meM brahma kI prakAzAtmakatA hama nahIM mAnate - vAha vAha, pUrva (ayogI) avasthA meM jo prakAzAtmakatA 20 nahIM hai vaha bAda meM yogI-avasthA meM utpanna hotI hai phira bhI brahma yA brahma kI prakAzarUpatA nitya hai, suMdara vyavasthA bnaaii| yAda kara lo, hamane pahale puruSAdvaitavAda kA nirasana kara diyA hai, samAna yuktiyoM se usI taraha yaha zabdAdvaitavAda bhI nirasta ho jAtA hai| adhika carcA se vizrAma / [ abhedabhAvakRtasaMketazabdArthatAdAtmya asiddha ] yaha jo kahA thA (170-18) - 'yaha ghaTa hai' isa prakAra abhedabhAva se kiyA gayA saMketa, zabda- 25 artha ke tAdAtmya ko prasthApita karatA hai' - vaha ayakta hai| 'ayaM ghaTA' aise ullekha kA tAtparya : kI ghaTarUpatA athavA ghaTa kI ghaTazabdatA ko viSaya nahIM karatA, kintu yaha (artha) ghaTazabdavAcya hai, athavA yaha (ghaTa) zabda ghaTarUpa artha kA vAcaka hai itanA hI dyotana karatA hai| yadi ghaTazabda se abhedAtmaka ghaTArtha kA hI dyotana mAneMge to abheda siddha nahIM kintu bAdhita hone se vaha pratyakSajJAnabAdhita artha : kA prakAzana karane ke kAraNa pAgala nara ke vacana kI taraha anAdarapAtra bnegaa| yadi zabda-artha kA abheda hogA to 'astra' bolane se jihvAcheda, 'agni' bolane se jalana aura 'laDDu' bolane se pUrA mukha bhara jaayegaa| tathA, jisa ko saMketajJAna nahIM usa ko nAmamAtrazravaNa hone 30 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 anyathA tAdAtmyA'yogAt 'nizcIyamAnA'nizcIyamAnayorbhedAnnizcAyakaM vAdhyakSaM parapakSe' [ ] ityuktatvAt / na ca yo yatpratipAdakaH sa tadAtmako dhuumkssaa(?maagnyaa)dibhirvybhicaaraat| na ca zabdasya arthavizeSaNatvena pratItestadAtmakatA, dezabhedena zabdArthayorupalabdheH / na ca bhede tasya tadvyavacchedakatvamanupannam, kAkAdebhinnasyApi gRhAdikaM prati vyvcchedktvprtiiteH| tanna zuddhadravyAstikAbhimatanAmanikSepo yuktiyukta iti bhaavnikssepprtipaadkpryaayaastikaabhipraayH| [zabdArthanityasambandhavAdimImAMsakamatanirasanam ] azuddhadravyAstikaprakRtivyavahAranayamatAvalambinastu mImAMsakA bhinnAneva zabdArthasambandhAna nityAnAhuH - 'autpattikastu zabdasyArthena sambandhaH' (mIda01-1-5) iti vacanAt / 'autpattikaH' iti viruddhalakSaNayA nitystairvyaakhyaatH| nityatve ca sambandhasya kRtakasambandhavAdino, yenAvagatasambandhena 'ayam' ityAdinA 10 zabdenA'prasiddhasambandhasya ghaTAde: sambandhaH kriyate tasyApi yadyanyena prasiddhasambandhena sambandhaH tadA tasyApyane(?nya)neti anavasthAprasaktiriti yo doSaH so'kRta(ka)sambandhavAdino'smAnna zliSyatItyayuktavAdina para abhedabhAva se artha kA bhAna, evaM nAma sune binA bhI artha ko dekhane para nAma kA bhAna prasakta hogaa| aisA nahIM hogA to abheda bhI nahIM rhegaa| kahA gayA hai ki - 'prativAdIpakSa meM,(eka jaba) nizcita kiyA jAtA hai (taba anya) anizcita rahatA hai to una donoM kA bheda hone se (Akhira) 15 pratyakSa hI nizcAyaka hai|' - jo jisa kA nivedaka ho vaha tadAtmaka nahIM hotA, kyoMki dhUma agni kA nivedaka hai kintu agnirUpa nahIM - yaha vyabhicAra hai| artha ke vizeSaNarUpa meM pratIta hone se zabda arthAtmaka nahIM bana jAtA, kyoMki zabda aura artha kA dezabheda spaSTa dRSTigocara hai| - 'yadi vizeSaNabhUta zabda artha se bhinna hogA to artha kA vyAvarttaka nahIM bnegaa|' - aisA kathana yukta nahIM hai, kyoMki bheda hone para bhI kAga gRhAdi kA vyAvarttaka banatA hai yaha dikhatA hai| 20 isa se bhAvanikSepanivedakaparyAyAstika abhiprAya spaSTa hai - zuddha dravyAstikamAnya nAmanikSepa yaktisaMgata nahIM hai| [ azuddhadravyAstikamatapraviSTa mImAMsakanityasambandhavAdasamIkSA ] jinokta nayasamudAya meM, zabdArtha ke saMdarbha meM yadi mImAMsaka kA avatAra DhU~DhA jAya to azuddhadravyAstika svarUpavyavahAranaya mata meM mela baiThatA hai| zuddha dravyAstika to aMtimasAmAnyavAdI saMgraha naya hai, vyavahAra 25 naya sAmAnya kA svIkAra karatA hai kintu lokavyavahAra ke anusAra Avazyaka vizeSoM kA bhI svIkAra karatA hai ataH use yahA~ azuddhadravyAstikaprakRti kahA gayA hai| mImAMsaka prati arthadravya zabdArtha sambandha ko sarvAnugata zabda sAmAnyarUpa na mAna kara bhinna bhinna mAnatA hai - isa taraha bhedavAdI hone se usa kA azuddha dravyAstika meM avatAra ucita hai| mImAMsaka mata yaha hai ki zabda-artha kA sambandha bhinna bhinna hai evaM nitya hai| yadyapi mImAMsAsatra (1-1-5) meM kahA hai ki 'zabda kA artha ke sAtha 30 sambandha autpattika (= utpattizIla) hai|' (isa meM anityatA vyakta hotI hai kintu) 'autpattika' pada kA zakyArtha na le kara 'utpattivirodhI' (yAnI nitya) aisA lakSyArtha grahaNa karanA hai - aisA usa sUtra ke vyAkhyAkAra kA abhiprAya hai| ise viruddhalakSaNA kahate haiM kyoMki yahA~ utpattirUpa zakyArtha kA virodhI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 6 ete'pIti bhAvanikSepavAdI paryAyAstika: / ayuktavAditA ca nityavastunaH zabdAdeH kasyacidasambhavAditi pratipAditatvAdanavagantavyA ( : ? ) / anavasthAdUSaNamapi kRtakasambandhapakSapratipAditamayuktameva 'ayam' ityAdeH zabdasyAnAdivyavahAraparamparAtaH siddhasambandhatvAt tenA'navagatasambandhasya ghaTAdizabdasya saMketakaraNAd akRtasambandhavAdino'pi cAnavasthAdoSastulya eva / tathAhi-- anabhivyaktasambandhasvAbhivyaktasambandhena zabdena yadi sambandhAbhivyakti: kriyate tadA tasyApi sambandhAbhivyaktiranyato'bhivyaktasambandhAditi kathaM 5 nAnavasthAdoSastulyaH ? yadi punaH kasyacit svata eva sambandhAbhivyakti: aparasyApi tathaivAstu iti saMketakriyA vyarthA / zabdavibhAgAbhyupagame cA'smanmatAnupravezaH pradarzitanyAyena / anutpattika (nitya) aisA viruddha artha lakSaNA se liyA jAtA hai / (jaise uSTra ke liye ahorUpam kahA jAya taba 'rUpa' zabda kA kadrUpatA artha liyA jAtA hai / ) [ nityavAda - anityavAda donoM ko tulya anavasthA doSa nityasambandha vAdI anityasambandha vAdI ke sira para eka anavasthA doSa lagAte haiM 'ayaM ghaTaH' yahA~ idam (ayam ) pada kA purovarttIi artha ke sAtha sambandha jJAta hai, 'ghaTa' pada kA usa ke artha ke sAtha sambandha ajJAta hai, isa sthiti meM ajJAtasambandhavAle ghaTAdi artha kA ( ghaTAdi pada ke sAtha) sambandha jisa zabda se joDA jAtA hai yAnI jJAtasambandha vAle jisa 'ayam' zabda se ajJAta sambandha jor3A jAtA hai, usa jJAta sambandha ko bhI pahale to purovarttIi artha ke sAtha joDanA paDegA, 15 vaha kisase joDeMge ? yadi anya jJAtasambandha ( vAle zabda) se joDeMge to usa sambandha ko joDane ke liye aura eka sambandha, usake liye bhI anya eka sambandha.. isa taraha anavasthA doSa hogA anityasambandhavAdI ke mata meM yaha doSa lagatA hai, kintu hamAre ( mImAMsaka) nityasambandhavAdI ke mata meM aisA koI doSa laga sakatA nahIM / isa mImAMsaka (azuddhadravyAstikanaya ) mata ke prati bhAvanikSepavAdI paryAyAstikanayavAdI kahatA hai ki ye nityasambandhavAdI atathyavAdI haiM / - - Jain Educationa International 181 For Personal and Private Use Only -- - atathyavAdI kahane kA hetu yaha hai ki pahale hI hama siddha kara cuke haiM ki vizva meM kisI nitya padArtha yA nitya zabdAdi kI sattA hI nahIM hai / phira nityasambandha bhI kaise ? anityasambandhapakSa meM jo anavasthAdUSaNa pradarzita kiyA hai vaha bhI galata hai / kAraNa:- 'ayam' ityAdi zabdoM kA sambandha anAdizabdavyavahAraparamparA se suprasiddha hai / mImAMsaka ko bhI ajJAtasambandhavAle ghaTAdi zabda kA ghaTAdi artha meM saMketa to karanA hI paDegA, phalataH nityasambandhavAdI ko bhI pUrvokta prakAra se anavasthA doSa 25 samAna kyoM nahIM hogA ? yadi isa doSa se bacane ke liye kahA jAya ki paramparA meM koI eka sambandha svayameva abhivyakta ho jAyegA, to anityazabdavAdI hamAre mata se bhI anavasthAdoSa nivAraNa Apa kI taraha ho jAyegA, phira vyartha saMketa-karaNakriyA kA kaSTa kyoM ? ( zabdArthasambandha tabhI nitya ho sakatA hai jaba zabda ko nitya mAnA jAya kintu nitya zabda meM saMketakaraNa vyartha hai nahIM hai) yadi zabda meM bhI kAlavibhAga se vibhAga (yAnI bheda, arthAt anityatA) mAnA jAya to 30 pUrvapradarzita yukti se saMketakaraNa karane para to hamAre mata meM hI praveza kara lenA hogA / zakya 10 20 . Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 182 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 'dravya-paryAyarUpamubhayamapi parasparaviviktamekatra vidyate' ityabhiprAyo naigmo'shuddhdrvyaastikprkRtiH|| [zabdasya dravyArthanikSeparUpatAyA upasaMhAraH ] kRtakatve'pi zabdasya yatra yatra saGketadvAreNa zabdo niyujyate tatra tatra pratipAdakatvena pravarttate iti dravyasAdhAd dravyArthikanikSepaH zabdaH / ya(?ta)thA dravyArthatAyA api sarvatrAbhyupagamAd vAcya-vAcakayo5 nityatvAt tatsambandhasyApi nityatA samastyeva, saGketazca tadabhivyaktiriti dravyArthikanikSepaH shbdH| [ sthApanAyA dravyArthika nikSeparUpatA pradarzanam ] saMketabhidhAnasyArthasya pratikRtiprakalpanA sthApanA iti yad vastu sadbhUtAkAreNa sthApyata iti NijantAt karmaNi ssu(?yu)prtyyH?| sApi dravyArthikasya nikSepaH mukhya-pratinidhivibhAgAbhAvAt sadavizeSAt sarvasya mukhyArthakriyAka(?)karaNAt anyathopayAcitAdestato'siddhiprasakte: tannimittadravyAdiviniyoga10 vyavahArAbhAvaprasaktezca mukhyapadArtharUpatvAt sthApanAyA drvyaarthtvaat| athavA adhyavasAyoparacitameva sthApanAyAstadekatvam na punarvAstavam anyathA mukhyapratinidhivibhAgAbhAvaprasaktestadrUpopalakSakatvAbhAvaprasaktezca / naigama naya bhI azuddha dravyAstika svabhAvI hI hai kyoMki usakI mAnyatA aisI hai paraspara pRthak dravya-paryAya donoM hI eka vastu meM rahanevAle haiN| (yahA~ paryAya kA bhI svIkAra hone ke kAraNa yaha naya azuddha dravyAstika smjhnaa)| [zabda(= nAma) kI dravyArthanikSeparUpatA kA upasaMhAra ] paryAyAstika matAnusAra zabda kRtaka (utpattizIla) hone se jisa jisa artha ke abhiprAya se vaktA saMketa dvArA zabdaniyoga karatA hai usa artha kA nirUpaNa vaha zabda karatA hai| vaha zabda sirpha paryAyarUpa hI nahIM hotA dravyarUpa bhI hotA hai, ataH dravya ke sAdharmya se zabda ko dravyArthika(mAnya) nikSepa kahanA ucita hai| tathA anekAntavAda meM to sabhI abhilApya vastuoM meM dravyArthatA mAnya hone se vAcya-vAcaka 20 (artha-zabda) ko nitya mAnA gayA hai ata eva una ke sambandha meM bhI nityatva akSuNNa hai| 'taba saMketa kI kyA jarUra ?' prazna kA uttara yaha hai ki vaha to sirpha abhivyakti hai| dravyArthika nikSeparUpa zabda (nAma) hai yaha pratipAdana smaapt| sthApanAnikSepa kA pratipAdana 1 saMketazAlI nAma ke vAcyArtha kI pratikRti (citra, chAyA, zilpa mUrti-pratimA ityAdi) kI racanA25 yaha hai sthApanAnikSepa / sthApanAzabda kI vyAkhyA - 'sadbhUta yAnI tulya AkAra se prerita ho kara jisa (amukhya) padArtha ko (citrAdi ko, mukha vastu rUpa se) sthApita yAnI gRhIta (=jJAta) kiyA jAtA hai' yahA~ prerakapratyayAnta sthA(sthApa) dhAtu ko karma-artha meM 'yu' pratyaya kiyA gayA hai| sthApanA bhI nAma kI taraha dravyArthika mAnya hone ke aneka hetu haiM - 1 isa naya meM yaha mukhya vastu aura yaha usa kI pratinidhibhUta vastu - aise vibhAga ko nahIM mAnA jAtA, 2, kyoMki donoM 'sad' rUpa se tulya hai| 3, pratyeka vastu 30 apanI apanI mukhya arthakriyAoM ko karate haiN| 4, agara sthApanA mukhya arthakriyA nahIM kara sakatI aisA mAneMge to devatAoM kI pratiSThita mUrti-pratimA ke sAmane (pUjAdi karanevAle ko) mAnatA mAnanevAle ko 1. 'NyAsazrantho yuc' (pA. 3-3-107), 'Ni-vettyAsazranthaghaTTavanderanaH' (siddhhem.5-3-111)| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 183 na hyabhede upalakSya-upalakSakabhAva uppnnH| nApi bhinnadeza-kAla-cetanA'cetana-muktAdivibhAgo nyAyAnugato bhavediti sarvatra sadbhAvA'sadbhAvarUpatayA pravarttamAnatvAt dravyadharmasadbhAvAdekatvAdhyavasAyakRtameva tasyA dravyArthatvamiti dravyArthikanikSepaH sthaapnaa| [ dravyArthika naya svIkRta-dravyanikSepa vyAkhyA ] dravati = atItA'nAgataparyAyAnadhikaraNatvenA'vicalitarUpaM sa(t)gacchati - iti dravyam / tacca bhUta- 5 bhAviparyAyakAraNatvAt cetanamacetanaM vA'nupacaritameva dravyArthikanikSepaH / [ vistareNa kSaNabhaGgavAdanirasanam ] na ca pratikSaNavizarArutayA bhAvAnAM nityatA'sambhavAd na dravyArthikanikSepaH satya iti vaktavyam, niranvayanAzitAyAM pramANA'navatArAt / tathAhi- adhyakSam anumAnaM vA tadgrAhitvena pravartate nA(?)nyasya pramANatvena saugatairanabhyupagamAt ? na tAvadadhyakSa kSaNakSayitAM bhAvAnAmavagamayitumalam pratikSaNamudayApavarga- 10 saMsargitayA bhAvAnAM ttraa'prtibhaasnaat| na hi pratikSaNaM truTyadrUpatAM bibhrANAH padArthamAtrAstatrAvabhAnti phalasiddhi ruka jaayegii| 5, mukhya devatA ke uddezya se usakI mUrti ke sAmane dravyAdi arpaNa karane ke ziSTa vyavahAroM kA lopa bhI prasakta hogaa| - isa taraha se soce to sthApanA bhI mukhyapadArtharUpa hI hai, usa kI dravyArthatA bhI akSuNNa hai| ata eva yaha dravyArthikanikSepa hai| agara koI sthApanA aura mukhya kA vAstava ekatva na mAne to Akhira tattvAdhyavasAya ke dvArA 15 bhI ekatva dravyArthika ko maMjUra hai| vAstava ekatva na mAnane ke kAraNa - 1, yaha mukhya aura yaha pratinidhi - isa vibhAga kA lopa prasakta hogaa| tathA 2, mUrti Adi ke dvArA mukhya padArtha upalakSita hotA hai isa tathya kA sarvathA ekatva pakSa meM lopa prasakta hogaa| 3, abhedapakSa meM eka (mUrti Adi) upalakSaka (pahecAna karAne vAlA), dUsarA upalakSya (jisa kI pahecAna karAyI jAtI hai) aisA bhedabhAva saMgata nahIM ho paayegaa| 4, mukhya vastu ke deza, kAla aura sthApanA (pratinidhi) ke deza-kAla meM bheda 20 hai, mukhya devatAdi sacetana haiM mUrti-citrAdi acetana haiM,paramAtmA mukta hai - una kI mUrti-citrAdi amukta hai - ityAdi jo nyAyayukta vibhAga hai vaha lupta ho jaayegaa| tathA, mukhya padArtha to 'sadbhUta' eka hI prakAravAlA hotA hai, sthApanA to sarvatra sadbhUta (yAnI tulyAkAra jaise mUrti Adi), asadbhUta (atulyAkAra jaise akSa-zaMkhAdi) donoM prakAra se pravRtta hotI hai| sthApanA ke ye jo lakSaNa kahe gaye ve saba dravya meM ghaTa sakate haiM ataH mukhya aura dravyabhUta sthApanA 'ekatva' adhyavasAyakRta dravyArthatva 25 hI hotA hai yaha mAnanA ucita hI hai| yaha dravyArthika mAnya sthApanA nikSepa kA paricaya huaa| aba dravyanikSepa kA paricaya karAyA jAtA hai - [ dravyArthikanayamAnya dravyanikSepavyAkhyA ] 'TuM gatau' drudhAtu gatyarthaka hai| dravati = gacchati / drudhAtu se 'dravya' zabda banA hai| zabdArthaH- atItaanAgata paryAyoM kA vAstavika Azraya na bana kara jo avicalitasvarUpa kI ora gamana (pratyarpaNa) 30 karatA hai vaha 'dravya' hai| yadyapi vaha atIta-anAgata paryAyoM kA Azraya nahIM hai kintu kAraNa jarUra hai, vaha cetana-acetana donoM prakAra meM haiM, jaina paribhASA meM bhUta-bhAvi paryAyoM ke kAraNa ko dravya kahA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 sthirasthUrarUpatayA teSAM tatra pratibhAsasaMvedanAt / na cA'nyAdRgbhUtapratibhAso'nyAdRgbhUtArthavyavasthApaka: atiprasaMgAt / na ca pratikSaNaM bhinnasvabhAvAnubhave'pi sadRzAparAparotpattivipralambhAt yathAnubhavavyavasAyAnutpatteH kSaNakSayAnubhave'pi sthira-sthUrarUpAdhyavasAya iti vaktavyam, pramANAbhAvAt / na cAnyAdRgbhUtArthAnubhave'nyAdRgbhUtArthanizcayotpattikalpanA jyAyasI, nIlAnubhave'pi pItanizcayotpattikalpanAyA: sarvatra pratiniyatArthavyavasthiterabhAvaprasakteH / [??na ca bhAvavyatiriktasya vA sAdRzyasyAnyathA sAmAnyapakSoktadoSasyAtrApi prasakteH sambhavaH yato jAtA hai, isa meM koI upacAra karanA nahIM pdd'taa| ataH dravyArthika naya binA kisI upacAra se dravyanikSepa ko mAnya karatA hai| [ dravyArthikanaya se kSaNabhaMgavAda kA vistRta nirasana prArambha ] yahA~ kSaNikavAdI ke sAtha carcA kA prArambha ho rahA hai - 10 kSaNavAdI :- bhAvavRnda kSaNa-kSaNa meM nAzagrasta hote haiM ataH usa meM nityatA (sthAyitA) kA sambhava na hone se yaha sthAyidravyavAdI dravyArthika nikSepa satya nahIM hai| dravyavAdI :- aisA nahIM bolanA, kyoMki niranvayanAzavAda ko kisI pramANa kA samarthana nahIM hai| anvaya = hetu, binA hetu hI nAza hotA hai isa liye kSaNotpatti ke bAda nAza meM eka kSaNa kA / bhI vilamba nahIM hotaa| batAIe - kSaNabhaMgagrAhI pramANa kauna sA hai ? pratyakSa yA anumAna ? ina 15 do pramANoM se adhika koI pramANa bauddha vidvAnoM ko mAnya nahIM hai| pratyakSa pramANa bhAvoM kI kSaNabhaMguratA kA pariccheda karane ke liye sakSama nahIM hai| pratyakSa meM kabhI aisA nahIM dikhatA ki sabhI bhAva pratikSaNa utpatti-vinAzapratiyogI haiN| padArthoM kI aisI koI mAtrA (vyaktiprakAra) dikhatI nahIM jo pratikSaNa tUTa tUTa kara zUnyatA oDha letI ho| ulaTe, pratyakSa meM bhAsamAna sabhI mAtrA sthira evaM sthUlAvayavIrUpa se hI saMvidita hotI hai| bhAva ko eka prakAra se bhAsita karanevAlA pratibhAsa anyaprakArApanna artha 20 kA nizcAyaka nahIM bana sakatA, anyathA nIla pratibhAsa pIta kA nizcAyaka bana jAne kA aniSTa hogaa| kSaNavAdI :- darzana meM kSaNa-kSaNa kA svabhAva pRthaka-pRthakarUpa se anubhUta hotA hI hai, kintu darzanAnurUpa nizcaya utpanna nahIM hotA (matalaba, vikalpa kSaNakSayitva kA pradarzana nahIM karatA) usa kA hetu yaha hai ki aharniza vivakSita padArtha ke tulya naye naye kSaNoM kI nirantara utpatti se sthiratva kI chalanA hotI hI rahatI hai| isa taraha, kSaNakSaya kA anubhava (= darzana yA nirvikalpa bodha) hotA hai kintu 25 tathAprakAra savikalpa na hone se tathA ukta chalanA ke kAraNa sthira-sthUlAvayavI kA adhyavasAya udita hotA hai| dravyavAdI :- aisA nahIM bola sakate kyoMki ukta bacAva meM koI pramANa nahIM hai| 'anubhava yadi ekaprakAra kA hotA hai aura anya prakAra ke nizcaya kA udaya hotA hai' isa kalpanA meM kucha tathyAMza nahIM hai| nIla kA anubhava (nirvikalpa) hone ke bAda pIta ke nizcaya kI utpatti kI kalpanA kara 30 leMge to niyata prAmANika artha vyavasthA kA duSkAla hI pddegaa| taba anubhava aura nizcaya kA kabhI mela hI nahIM baitthegaa| [bhUtapUrvasampAdakoM ke abhiprAya se na ca bhAvavyati... (pR.184 paM.5) se mdhykssaavseyaa| (187 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 185 nimittAt sadRzAparAparotpattivibhramAd yathAnubhavaM vikalpotpattirna bhavet, na vA'sadRzeSvapi samAnavikalpajanakeSu darzanadvAreNa sadRzavyavahArahetutvamiti vaktavyam, nIlAdivizeSANAmapyabhAvaprasakteH / yathA hi - paramArthato'sadRzA api tathAbhUtavikalpotpAdakadarzanahetavaH sadRzavyavahArabhAjo bhAvAH tathA svayamanIlAdisvabhAvA api nIlAdivikalpotpAdakadarzananimittatayA nIlAdivyavahArabhAktvaM pratipatsyante iti teSAmapi niHsvabhAvatAprasaktiH / ata eva 'pratikSaNaM bhinnasvabhAvAn bhAvAn pazyannapi viSamajJa iva nAvadhArayati' [ ] ityabhidhAnaM na 5 yuktam, svayamadvayasvarUpANAmantardvayanirbhAsAdarzanAd bahirapyanAvilAkSavijJAnAnAM khaNDaza: pratibhAsopalabdhiH yAthAtmyenaivArthapratibhAso'nubhavairityetasyA'siddheH vikalpavazena cAdhyakSasya prAmANyavyavasthA anyathA dAnahiMsAviratacetasAmapi svargaprApaNazakteradhyakSata evAdhigamavyavasthiterna tatra vipratipattiriti tadvyudAsArthamanumAnapravarttanam zAstraviracanaM vA vaiyarthyamanubhavet / 3) taka pAThazuddhi nahIM hai - isa lie usa kA vivecana duSkara hai, sthAnAzUnyArtha yahA~ prayAsa kiyA 10 jAtA hai - __sadRza apara-aparotpatti se sthiratA ke vibhrama kI jo bAta kahI vaha bhI anucita hai kyoMki kSaNoM se sAdRzya abhinna hogA to bhinna bhinna sAdRzya se eka-sthira buddhi nahIM ho skegii| yadi bhAva se bhinna prativyakti anuSakta eka sAdRzya mAneMge to Apane jo doSa eka sAmAnya meM lagAye haiM ve saba sAdRzya ke sira para cipaka jaayeNge| ataH sthira buddhi ke nimitta rUpa se sAdRzya kA sambhava 15 nahIM hai| ataH usa ke nimitta se sadRza naye naye kSaNoM kA udbhava, usa se sthairya kA vibhrama evaM kSaNikatva ke anubhava se kSaNikatva vikalpa kI anutpatti kA nirUpaNa yathArtha nahIM hai| tathA, pUrvottara asadRza kintu darzana ke dvArA samAnavikalpa ke janakabhAvoM meM sadRzavyavahAra hetutva rUpa sAdRzya bhI nahIM ghaTa sakatA, kyoMki isa taraha to nIlAdi pRthak pRthak bhAvoM kA bhI lopa prasakta hogaa| dekhiye - vAstava meM pUrvottara bhAva asadRza hone para bhI samAnatAvikalpoM ke janaka darzana-kAraNa bhAva 20 sadRzavyavahArazAlI ho sakate haiM vaise hI svayaM anIlAdisvabhAvavAle bhAva bhI nIlAdivikalpoM ke janaka darzananimittabhUta ho kara nIlAdivyavahArakArI bana sakeMge, phalataH nIlAdi meM anIlasvabhAvatA yA niHsvabhAvatA kI Apatti hogii| isI liye yaha kathana bhI yuktibAhya hai ki - 'pratikSaNa pRthak-pRthaka svabhAva vAle bhAvoM ko dekhatA huA bhI dRSTA bhedadI kI taraha (pRthaka svarUpa se) avadhAraNa (= nizcaya) nahIM kara sktaa|' - yukti, ekaviSayaka jJAna anyaviSaya kA nizcaya nahIM kara sakatA, ityAdi 25 aneka, pahale kahI gayI haiN| 'anubhavoM se harahameza yathArtha vastupratibhAsa hI hotA hai' aisA mAnanA galata (asiddha) hai kyoMki svayaM ekAtmaka honevAlI vastu kA bhI bhItara meM dvaitapratibhAsa hotA hai, evaM bAhara nirmala indriya vijJAnazAlI ko bhI akhaNDa nahIM, khaNDa khaNDa pratibhAsa hotA hai| saca to yaha hai ki Akhira pratyakSa ke prAmANya kI vyavasthA kA AdhAra to vikalpa hI hai| anyathA dAnacittavAle aura hiMsAviratacittavAle ko svarga prApti karAnevAlI zakti kA bhAna pratyakSa se siddha ho jAne para 30 usa viSaya meM jo vivAda hai usa ko sthAna hI nahIM rhegaa| phira usa vivAda ko miTAne ke lie anumAnaprayoga athavA grantharacanA nitAnta vyartha ho jaayeNge| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 vikalpa (ta) stu sthirasthUrArthAdhyavasAya (t) pratItiH kathamadhyakSataH kSaNika - niraMze paramANusvalakSaNe vyavasthAyA(meva?) sarvavikalpAnAmavastuviSayatvama (m) bAdhitArtha( ?rthatvam) / tathA vikalpasyAvA (vastu) viSayatve anyathAbhUtasaMvedanasyAnupalakSaNAd vastuvyavasthAbhAvaprasakteH / saMhRtasakalavikalpAvasthAyAmazvavikalpanasamaye eva cakSuHpraNidhAnAnantaraM purovyasthitasya gavAdervizadatayA sthirasthUrarUpasyaivAnubhavAt anyathA bhUtArthapratibhAsasya 5 kadAcidapyanupalabdheH / na ca vastunaH pratikSaNadhvaMsitvAt tatsAmarthyabalodbhUtenAdhyakSeNa tadrUpamevAnukaraNIyam anyarUpAnukaraNe asadarthagrAhakatvena tasya bhrAntatAprasakteH kSaNapariNAmagrAhyevAdhyakSamiti vaktavyam itaretarAzrayaprasakteH siddhe hi kSaNakSayitve bhAvAnAM tatsAmarthyabhAvino'dhyakSasya tadrUpAnukaraNaM siddhyati tatsiddhau ca kSaNakSayitvaM teSAM sidhyatIti vyaktamitaretarAzrayatvam / api ca kSaNasthAyitve'pi bhAvAnAM yathAsvabhAvamanubhava: utAnya ( thA ? anya) theti cet vastusvabhAvA[ pratyakSa se kSaNika - niraMza arthasiddhi duSkara ] taba 1 pratyakSa vikalpa se jaba sthira-sthUla artha adhyavasita karane vAlI pratIti hotI hai se kSaNika - niraMza svalakSaNaparamANusiddhi kaise ? 2 sarvavikalpoM meM avastuviSayatA evaM bAdhitArthatA kaise ? tathA, vikalpa hamezA avastuviSaya hI hotA to pratyakSa vastuvyavasthAkAri na ho sakane para, bvikalpa avastu viSayaka hone ke kAraNa, 'pratyakSa evaM vikalpa se pRthak kisI saMvedana upalakSita na 15 hone se, vastumAtra kI vyavasthA kA lopa prasakta hogA / ( vikalpa ko choDo, pratyakSa se bhI sthira sthUla vastu gRhIta hotI hai vaha isa taraha - ) sakala vikalpAvasthA jaba sthagita hai, ekamAtra azvavikalpa udita ho rahA hai usa vakta netravyApAra ke bAda turaMta purovartti gAya Adi piNDa kA sthira - sthUlasvarUpa spaSTarUpa se anubhava meM AtA hai (isa ko vikalpa nahIM kaha sakate kyoMki azvavikalpa cAlu hai usI vakta cakSuvyApAra se dUsarA vikalpa nahIM ho sakatA / ) aisA nahIM mAneMge to sadbhUtArtha ke pratibhAsa kI upalabdhi 20 kA pUrNatayA lopa prasakta hogA / yadi kahA jAya vastumAtra pratikSaNa vinAzI hone se vastusAmarthya se utpanna honevAle pratyakSa ko kSaNakSayitA kA hI anusaraNa karanA anivArya hai, usa se anya (sthAyitva ) kA anusaraNa karegA to asat arthagrAhaka hone se usa meM bhrAntatA kA praveza hogA, ataH mAnanA paDegA ki pratyakSa kSaNapariNAma kA hI grAhI hai| to yaha bolane lAyaka nahIM, kyoMki yahA~ anyonyAzrayadoSaprasaMga hogaa| dekha lo bhAvoM kA kSaNabhaMga siddha hone para una ke sAmarthya se utpanna pratyakSa kA kSaNikatAanusaraNa siddha hogA, tathA kSaNikatvAnusaraNa siddha hone para bhAvoM kA kSaNavinAzitva siddha hogA / spaSTa hI yahA~ anyonyAzraya hai / 10 25 186 - - Jain Educationa International - aura eka prazna : bhAva kSaNabhaMgura bhale ho anyaprakAra se bhI yadi anyaprakAra ke hone para 30 nahIM rahegA ki pratyakSa se vastusvabhAva kA hI anubhava hogA / taba isa sthiti meM pratyakSa yathArtha hai una kA anubhava una ke svabhAvAnurUpa hogA yA bhI anya prakAra kA anubhava hogA to yaha niyama yA athArtha ? ataH yaha kahanA yuktiyukta nahIM hogA ki - " cakSurAdijanyajJAna, pratikSaNa (pratikAlakalA ) meM naye naye vastusvabhAva kA anubhava to karatA hai kintu vikalpavAsanAjanita adhyavasAya usa kA nizcaya - - For Personal and Private Use Only . Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA-6 'nubhavaniyamAbhAvAt kuta AzaGkAvyAvRttiriti -- 'cakSurAdijJAnaM pratikalamaparAparameva vastusvabhAvamanubhavati kintu vikalpavAsanAprabhavAdhyavasAyasya tannizcayaM pratyazaktiri' tyasaGgatam nIlAdisvabhAveSvapyanAzvAsaprasaktirityuktatvAcca / tad na kSaNakSayitA bhAvAnAmadhyakSAvaseyA / ??] nApyanumAnAd nizcetavyA, tatrAdhyakSAvRttAvanumAnasyApyanavatArAt / tathAhi - adhyakSAdhigatamavinAbhAvamAzritya pakSadharmatAvagamabalAdanumAnamudayamAsAdayatIti, adhyakSAnavagate tu viSaye svargAdAvivAdhyavasAyaphala- 5 syAnumAnasya (1) pravRttireva saugatairabhyupagatA / tathA cAcAryaH - 'adRSTe'rthe'rthavikalpanamAtram' [ ] ityuktavAn / yadapi 'nirhetuko dhvaMsaH padArthodayAnantarabhAvI deza-kAlapadArthAntarama (na)pekSya bhavata ( ? na ) statsApekSatayA nirhetutvAbhAvaprasakteH' ityuktam (tanna) yato yadi nAma ahetukaH pradhvaMsastathApi yadaiva mudgaravyApArAnantaramupalabdhigocarastadaiva tatsadbhAvo'bhyupagamanIyaH bhAvodayAnantaraM tu na kasyacidupalambhagocaratAmupagacchatIti kathaM tadaivAsya tadbhAvAvagati: ? na ca mudgarAdivyApArAnantaramasya darzanAt prAgapi sadbhAvaH kalpanIyaH 10 tathAkalpane hyAdau tasyA'darzanAd mudgaravyApArasamanantaramapyabhAvaprakRti ( a ) prasaktiH, vishessaabhaavaat| na karane meM azakta hotA hai / " kyoMki taba nIlAdi ke svabhAvoM ( ke grahaNa) bhI avizvasanIya bana jaayeNge| niSkarSa :- bhAvoM kI kSaNabhaMguratA pratyakSagrAhya nahIM hai, prathama vikalpa nirasana samApta / (azuddha pAThavAlA koSThAntargata pATha bhI samApta) - [ anumAna se kSaNabhaMguratA kI siddhi duSkara ] niranvayanAzitA (evaM kSaNakSayitA) kA nizcaya anumAna se bhI nahIM ho sakatA, kyoMki vaha pratyakSaviSaya na hone para anumAna kI bhI usa meM gati zakya nahIM / dekhiye jaba pratyakSa se avinAbhAva nizcita ho jAya taba usa kI sahAyatA se pakSadharmatA kA bodha hogA, usa ke bala se anumAna kA udaya hotA hai| pratyakSa-agRhIta svargAdi ke bAre meM jaise anumAna kI pravRtti bauddhadarzanI nahIM mAnate, 20 vaise adhyavasAya (vikalpa) se utpanna honevAle anumAna kI bhI pratyakSaagRhIta arthoM meM pravRtti nahIM ho sktii| AcArya (dignAga ?) ne kahA hai 'adRSTa (= pratyakSa agRhIta) artha ke bAre meM sirpha arthavikalpana hI hotA hai / ' Jain Educationa International - - yaha jo kahate haiM ki padArthotpatti ke bAda tvarita hI honevAlA nirhetuka dhvaMsa deza-kAla yA anya (mudgarAdi) padArthamukhadarzI nahIM hotA, anyathA nirhetukatva lupta ho jAyegA' ( vaha ThIka nahIM) 25 kyoMki pradhvaMsa yadi nirhetuka mAnA jAya, phira bhI kabhI mudgaraprahAra ke bAda hI dRSTigocara hotA hai to usa vakta hI usa kI sattA mAnanA cAhie / bhAvotpatti ke bAda turaMta kisI ko dhvaMsa dRSTigocara nahIM hotA nahIM, taba usa vakta hI ( dUsare kSaNa) usa kI sattA kA patA kaise calegA ? 'mudgaraprahAra to yaha galata hai, vaisI ke bAda nAza dikhatA hai isa liye pahale bhI usa kI sattA mAna leMge / ' kalpanA karane para to pratikalpanA aisI bhI kara lo ki 'zuru meM nAza ke bAda bhI vaha nahIM hogA, kyA pharaka paDatA hai ? tathA anta meM mAna nahIM lenA, kyoMki dIpasantAna kA anta meM nAza dikhatA hai kintu pahale Apa santAna ke nAza nahIM dikhatA to mogaraprahAra 30 kSayadarzana se pahale bhI nAza For Personal and Private Use Only 187 - 15 - . Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 cAnte kSayadarzanAd AdAvapyasAvabhyupagantavyaH, sntaanenaanekaantaat| na ca 'mudgarAdisaMyogAdikaM kAraNAntaramanapekSamANaH (nAza:) padArthasattAmAtrAnubandhitvAt tadudayAnantarameva sattvamAsAdayati' iti vaktavyam - yato yadi nAma bhAvasattAmAtrAnubandhitA nAzasya tathApi na pratikSaNadhvaMsitvaM sidhyati sattAyA eva tthaatvenaa'nishcyaat| tathAhi asAvekakSaNasaMgatA vA bhavet banekakSaNaparigatA vA ? tatra yadyAdyaH pakSaH sa na yuktaH, tasyA ekaikakSaNAvasthAnA'siddheH, tadasiddhau ca tadanubandhinaH pradhvaMsasya kathaM pratikSaNabhAvitvaM nizcetuM zakyam ? vizeSaNA'pratipattau tadvizeSyasya pratipattumazakteH na kSaNikasattAmAtrAnubandhitvAd nAzasyodayAnantarabhAvitvaM siddhimAsAdayati / arthA(?thA)nekakSaNasthAyisattAmAtrAnubandhI dhvaMsaH, tathA sati sattAyAH kSaNAntarAvasthAnAdakSaNikataiva bhAvasya nyAyAdanupatati / anekakSaNasthitisattAnubandhe pradhvaMsasyA'nekakSaNasthitisattAnantaraM bhAvena naSTavyam anyathA tathAbhUta10 sattAnubandhitva()yogo dhvaMsasyeti kathaM kSaNikatvam ? kiJca, udayAnantarameva bhAvAnAM dhvaMsa iti kutaH pratIyate ? kiM bhinnAbhinnavikalpAbhyAM dhvaMsasyA'ghaTamAnatvAt AhosvidanyataH pramANAditi viklpdvym| tatra yadyAdyaH pakSaH tadA nodayAnantaraM dhvaMsa: siddhimAsAdayati yato bhinnAbhinnavikalpAbhyAM mudgarAdinirapekSi(kSa)tvaM tasya siddhimAsAdayati na ko nahIM maante| yahA~ vyabhicAradoSa hai| 15 aisA mata kahanA ki - 'nAza mudgaraprahAra Adi kisI bhI anyAnya kAraNoM kI paravA nahIM karatA, usa ko to padArthasattA mAtra se sambandha (anubandhitA) hai, ataH padArthotpatti hote hI usa kA nAza astitva meM A jAtA hai|' - kAraNa, nAza yadi bhAvasattAmAtrAnubandhi hai to bhI usa kA pratikSaNadhvaMsa siddha nahIM ho sakatA, kyoMki sattA kSaNika hI hotI hai aisA nizcaya nahIM hai| dekhiye - do vikalpa, sattA ekakSaNa jIvita hotI hai yA anekakSaNajIvI ? prathamapakSa ayukta hai, kyoMki sattA kI ekakSaNasthiti 20 hI asiddha hai| jaba sattA kI kSaNasthiti hI asiddha hai to tadanubandhi nAza kI bhAvotpatti ke bAda turanta prApti kA nizcaya kaise ho sakatA hai ? jaba bhAvasattAkSaNikatvarUpa vizeSaNa asiddha hai to bhAvasattAnubandhitva rUpa vizeSya hI gRhIta na ho sakane se, kSaNikasattAmAtrAnubandhitva ke AdhAra para nAza meM utpattipazcAdbhAvitva kaise siddhi prApta karegA ? dUsarA pakSa :- byadi dhvaMsa anekakSaNasthAyIbhAva sattA mAtra kA anubandhi hai - taba to bhAvasattA 25 meM anyaanyakSaNavRttitva phalita hone se bhAva kI akSaNikatA nyAyaprApta ho gyii| matalaba, jaba dhvaMsa meM anekakSaNa sthAyibhAvasattA kA anubandha hai taba to bhAva ko anekakSaNasattAbhoga karane ke bAda hI nAzaprApti hogI, anyathA dhvaMsa meM anekakSaNasthAyisattA kA anubandha hI nahIM ghaTegA, phira kaise kSaNikatva siddha hogA ? buddhadarzanIoM ko yaha eka prazna hai - utpatti ke turaMta bAda bhAvoM ke dhvaMsa kI pratIti kisa 30 se yA kaise huI ? kyA Apane dhvaMsa bhAva se bhinna yA abhinna, eka bhI vikalpa ke na ghaTane se kalpanA kara lI ? yA anya kisI pramANa se ? ye do vikalpa vicArane pdd'eNge| prathama pakSa mAnegeM to bhAva kI utpatti ke bAda dhvaMsa kI sattA siddha nahIM hogI, itanA hI siddha hogA, ki bhAva-utpatti Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 khaNDa-3, gAthA-6 punarjanmA(na)ntaraM bhAvaH / na hi nirhetukasya zazaviSANAdeH padArthodayAnantarabhAvitopalabdhA / atha nirhetukatce dhvaMsasya sarvadA bhAvAt kAlAdyapekSA'sambhavataH padArthodayAnantarameva bhAvaH, nanvevaM nirhetukatve sarvadA bhAvAt prathame kSaNe eva bhAvaprasaktirnodayAnantaraM sadbhAvo dhvNssy| na hyanapekSatvAd nirhetukaH kvacit kadAcicca bhavati tadbhAvasya sApekSatvaM(?tve)na nirhetukatvavirodhAditi abhyupagatameva etat saugtaiH|| ___ atha svotpattihetuta eva padArthA dhvNsmaasaadyntiiti| prathamakSaNa eva teSAM pradhvaMse na tathA(?dA) 5 sattAnuSaGgaH iti padArthAbhAvAt kutaH tatpracyutilakSaNo dhvaMsaH prathamakSaNe bhavet ? asadetat, yato yadi bhAvahetureva tatpracyutihetuH tadA 'kimekakSaNasthAyibhAvahetostatpracyutihetutvam kiM vA'nekakSaNasthAyibhAvahetoriti vktvym| yadyAdyaH pakSaH tadA'siddhama ekakSaNasthAyibhAvahetatvasyApyasiddheH tatkRtakatvaM ttprcytersiddhmev| dvitIyapakSe tu 'kSaNikatA'bhAvaH' iti pratipAditaM prAk / kiJca yadi bhAvahetureva tatpracyutiheturabhyupagamyate tadA vaktavyam kiM bhAvajananAdasau prAk tatpracyutiM janayati ? AhosviduttarakAlam ? 10 uta samAnakAlam ? yadyAdyaH pakSaH tadA prAgabhAvaH pracyutirbhaved na prdhvNsaabhaavH| atha dvitIyastathA sati ke bAda kabhI bhI dhvaMsa ko mogarAdi kI apekSA nahIM karanI pddtii| dhvaMsa kI taraha zazaviSANAdi nirhetuka hone para bhI bhAvotpatti ke bAda zazaviSANAdi kA AvirbhAva siddha nahIM hotA (isa taraha nirhetuka mAne gaye dhvaMsa kA bhI bhAvotpatti ke bAda turaMta AvirbhAva siddha nahIM ho sktaa|) yadi kahA jAya - 'dhvaMsa nirhetuka hone se (evaM bhAvasApekSa hone para bhI) kAlAdiapekSA na hone se vaha 15 sarvakAlIna honA cAhiye (kintu bhAvasApekSa hone ke kAraNa bhAvotpatti ke pahale nahIM ho sakatA) ataH bhAvotpatti ke bAda turaMta dhvaMsa prApta hogaa|' - are bandhu ! jaba dhvaMsa sarvakAlIna (evaM bhAvasApekSa) / to bhAvotpattikAlakSaNa = prathamakSaNa meM bhI dhvaMsApatti AyegI. nirhetaka hone se. na ki bhAvotpatti ke dUsare kSaNa meM dhvNssttaa| nirapekSa hone se nirhetuka jo hogA vaha kisI eka kSetra yA kisI eka kAla se hI sambaddha ho yaha nahIM bana sakatA, kyoMki taba usa vastu meM deza-kAla sApekSatA ke praveza 20 se nirhetukatva ke sAtha virodha prasakta hogaa| yaha tathya to bauddhoM ko bhI sammata hai| [ utpAdaka kI nAzakatA ke sabhI vikalpoM meM dUSaNa ] kSaNikavAdI :- sabhI bhAva apane utpAdaka hetuoM se hI naSTa ho jAte hai, yadi yaha nAza utpatti ke prathama kSaNa meM ho jAya taba to vastu ko sattAprApti nahIM hogI, jaba padArtha hI nahIM hogA to pracyavanarUpa dhvaMsa pahale kSaNa meM kaise prasakta hogA ? sthAyitvavAdI :- yaha kathana galata hai| bhAvotpAdaka ko hI Apa nAzahetu mAnate haiM to do prazna :- 1kyA ekakSaNasthAyibhAva kA utpAdaka ho kara vaha pracyutihetu banegA yA 2 anekakSaNasthAyibhAva kA utpAdaka ho kara ? prathama pakSa meM pracyutihetutva isaliye asiddha hai ki pahale to bhAvotpAdaka meM ekakSaNasthAyibhAvotpAdakatva hI asiddha hai, ataH bhAvanAza meM tatprayaktatva bhI asiddha ho gyaa| dUsarA pakSa mAneMge to kSaNikatA kA hI cheda ho jAyegA kyoMki utpAdaka hetu se jaba anekakSaNasthAyibhAva 30 utpanna hogA to kSaNikatA kaise TikegI ? - yaha pahale bhI kaha Aye haiN| dUsarI bAta :- yadi jo bhAvotpAdaka hai vahI nAzotpAdaka hai to tIna prazna - 1 bhAvotpatti ke pahale 25 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 bhAvaprabhavavelAyAM tatpracyutirnotpanneti na bhAvahetostasyA utpattiriti na bhAvahetustaddhetuH / evaM cottarottarakAlabhAvibhAvapariNatimapekSyopajAyamAnA tatpracyutiH kathaM bhAvodayAnantarabhAvinI syAt ? atha tRtIyapakSo'bhyupagamaviSayastathApi bhAvodayasamayabhAvinyA pracyutyA saha bhAvasya prathamakSaNe'vasthAnenA'virodhAd na tatsadbhAve'pi sati bhAvena naMSTavyamiti na kadAcid bhAvAbhAvasadbhAvaH / kiJca, yadyapyudayAnantarodayavatI tatpracyutiH tathApi na tadaiva mudgarAdivyApArAnantaramiva pratItipakSamavatarati kintu mudgarAdivyApArAnantarameva, tatazca prAganupalabdhA mudgarAdivyApArAnantaramupalabhyamAnA punastadabhAve'nupalabhyamAnA tajjanyatayA'sau vyavasthApyate anyatrApi hetu-phalabhAvasyAnvayavyatirekAnuvidhAnalakSaNatvAt / na ca mudgaravyApArAnantaraM na pracyuterupalambhaH kintu kapAlasantateriti tadudaya eva mudgarAdervyApAraH pracyutyupalabdhistu viSayAbhAvAdupajAyamAnA vitathaiveti vaktavyam- yato ghaTAdeH svarUpeNaivAdhi(?vi)kRta10 hI bhAvahetu nAza kara degA ? yA uttarakAla meM ? yA samAnakAla meM pracyuti karegA ? pahale pakSa meM jo abhAva hogA vaha dhvaMsarUpa nahIM balki prAgabhAvarUpa hI hogA, to jo bhAvotpAdaka vahI nAzotpAdaka kaise ho sakegA ? dUsarA pakSa mAneMge to :- bhAvotpattikAla meM (yAnI prathamakSaNa meM) bhAvavinAza utpanna nahIM huA ataH (anvaya vyabhicAra hone se) bhAvahetu se bhAvanAzotpatti na hone se jo bhAvahetu hai vaha nAzahetu na rhaa| phalataH mAnanA paDegA ki bhAvapracyavana bhAvotpAdakasApekSa nahIM kintu uttarottarakAlabhAvI bhAva (ke) 15 tathAsvabhAva se hI nAzotpatti hotI hai, taba bhAvotpatti ke turaMta bAda pracyavana kaise siddha hogA ? (bhAva kA jaisA svabhAva rahegA, koI dUsare kSaNa meM, koi tIsare.. cauthe..pA~cave kSaNa meM nAza prApta kare aisA svabhAva hogA to nAza bhI tIsare, cauthe, pA~cave... kSaNa meM hI hogaa|) tIsarA pakSa mAnA jAya to - prathama kSaNa meM avirodhabhAva se bhAvotpAda evaM bhAvotpattikSaNabhAvi nAza donoM binA virodha sahacara baneMge, ataH bhAva kI utpatti (ke samakAla meM bhale nAza rahe kintu) ke uttara kAla meM bhAva kI sattA hone para bhI nAza 20 kabhI nahIM ho skegaa| matalaba, bhAva kA abhAva kabhI nahIM hogaa| [anvaya-vyatirekabala se abhAva meM sahetukatva kI pratiSThA ] aura eka bAta, hAlA~ki bhAvapracyati bhAvotpatti ke taraMta bAda udayavatI hone kA mAna liyA jAya, phira bhI jaise mogaraprahAra ke bAda usa kI pratIti hotI hai vaise utpatti ke turaMta bAda nahIM pratIta hotI kintu mogaraprahAra ke bAda hI hotI hai, isa se yaha nizcaya yA nirUpaNa kiyA jA sakatA hai ki bhAvotpatti 25 ke turaMta bAda na dikhanevAlI, mogarAdiprahAra ke bAda dikhAI denevAlI, punaH mogaraprahAra ke banda ho jAne para na dikhanevAlI bhAvapracyuti mogaraprahAra kA hI kArya hai, kyoMki ghaTa-kapAlAdi anya sthala meM bhI kAryakAraNabhAva anvaya-vyatirekAnusaraNa se hI lakSita hotA hai| aisA bolanA mata ki - 'mogaraprahAra ke bAda to kapAlakhaNDa santAna kI hI upalabdhi hotI hai na ki bhAvapracyuti kI, ataH khaNDa kI utpatti ke liye hI mogarAdi kA yogadAna mAnanA caahiye| pracyuti kI upalabdhi to mithyA hI haiM kyoMki vaha 30 to viSayabhUtaghaTAdiabhAva se udita hotI hai|' - niSedha kA hetu yaha hai ki jaba mogaraprahAra kA bhAvapracyuti ke liye kucha yogadAna hI nahIM, taba to apane avikRtasvarUpa se ghaTAdi vahA~ vidyamAna hone se pUrvavat vahA~ usa kI upalabdhi Adi prasakta hogii| aisA nahIM kahanA ki - 'ghaTAdi kA to vahA~ svayameva abhAva Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 syAvasthAnA(?ne) puurvvduplbdhyaadiprsktirbhvet| na ca tasya tadA svayamevAbhAvAd nopalabdhyAdiriti vaktavyam yataH so'pi tadabhAvastadaiva mudgarAdivyApArAnantaramupalabhyate anyadA tu nopalabhyata iti kathaM na tatkAryaH ?! atha na (?) bhAvAbhAvo bhAvasvarUpAdanyaH kevalaM kalpanAviSayatvAdasadevAso vyvhaarpthmvtaaryte| nanvevaM bhAvapracyuteH kAlpanikatve bhAvAnAmapi kAlpanikatvamaparihAryam yato lAkSaNiko virodho nIlapItAde: 5 parairabhyupagataH, vastusvarUpavyavasthApakaM ca lakSaNaM tannimitto virodho nIlapracyutyA, tadvirodhe ca pItAdInAmapi tatpracyutivyAptAnAM tena virodhaH, tathA ca pramANaM nIlaparicchedakatvena pravRttaM nIlapracyutiM tadvyAptAMzca pItAdIn vyavacchindadeva svaparicchedyaM nIlaM paricchinattItyabhyupagamaH / sa ca zazaviSANasyeva bhAvAbhAvakAlpanikatvAbhyupagame kathaM mu(?yu)ktisaGgataH ? na hi zazaviSANaprakhyasya bhAvAbhAvasya bhAvaviruddhatvam pItAdivyApakatvaM vA pramANA'viSayatvena vyavasthApayituM zakyam yatastasya pratiniyatapadArthavyavasthAhetutvaM bhvet| 10 na ca vinAzasya mudgarAdijanyatvamasiddham virodhirUpatayA lokasthityA mudgarAdInAM tatkAraNatvaho jAtA hai ataH usa kI upalabdhi Adi kA prasaJjana nahIM hogA,' - niSedha kA hetu yaha hai ki anvaya-vyatireka dekha lo ki vaha abhAva bhI usI kAla meM mogaraprahAra ke turaMta bAda dikhatA hai, anya kAla meM nahIM to use usa kA kArya kyoM na mAnA jAya ?? kSaNikavAdI :- bhAva kA abhAva bhAvasvarUpa se bhinna nahIM (?) hai, tathApi (pRthag rUpa se) vaha 15 asadrUpa se vyavahAra gocara banatA hai kyoMki vaha vikalpa kA viSaya hai| sthAyitvavAdI :- yadi bhAvapracyuti (svarUpa abhAva) ko Apa kAlpanika (yAnI vikalpa kA viSaya) kaheMge to padArthoM ko bhI kAlpanika hone kA prasaMga anivArya bana jaayegaa| kaise yaha dekhiye - bauddhoMne nIla-pItAdi kA lAkSaNika virodha mAnya kiyA hai| lAkSaNika :- lakSaNa vastusvarUpa kA nizcAyaka hotA hai, lakSaNa ke AdhAra para yAnI lakSaNanimittaka nIla-pItAdi kA virodha hotA hai jise 'lAkSaNika' kahA 20 gayA hai| abhAva kA lakSaNa hai bhAvapracyuti, isI liye to nIla kA nIlapracyuti ke sAtha virodha hotA hai, jahA~ nIlapracyuti hogI vahA~ pItAdi koI avazya hogA, yAnI pItAdi nIlapracyuti se vyApta hone ke kAraNa, nIla se pitAdi kA virodha phalita hogaa| isa prakAra yaha spaSTa hotA hai ki nIlaparicchedakarUpa se pravarttanevAlA pramANa nIlapracyuti kA vyavaccheda karatA huA evaM nIlapracyutivyApta pItAdi ko bhI vyAvRtta karatA huA svaviSayabhUta nIlAdi kA prakAzana karatA hai yaha Apa kA abhimata huaa| aba 25 Apa yadi bhAvAbhAva ko zazaviSANa kI taraha sarvathA kAlpanika mAneMge to ukta lAkSaNika virodha kaise yuktisaMgata hogA ? bhAvAbhAva sarvathA zazaviSANatulya hogA to bhAvAbhAva ke sAtha bhAvaviruddhatA evaM usa kI pItAdivyApakatA pramANaviSaya nahIM ho sakatI (zazazRMga ke sAtha bhAvaviruddhatAdi jaise pramANaviSaya nahIM hotii|) phira usa kA nizcaya bhI kaise kiyA jA sakegA, jisa se ki vyAvRttarUpa se pariccheda ke dvArA vastu kI pratiniyatapadArthavyavasthA kA hetutva kahA jA sake ?! 30 [vinAza meM mogara Adi janyatA kI nirbAdha siddhi ] vinAza meM mogaraprahAra janyatva asiddha nahIM hai| lokAbhiprAya se (sArvajanIna pratIti se) yaha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 vyavasthApanAt / tathAhi - na paraiH kaNabhugmatAnusAribhiriva kArya-kAraNabhAvAt pRthag virodhaakhysmbndho'bhyupgmyte| yatastairmudgarAdijanyasya vinAzasya tadatadrUpatvenA'sambhavAd vinAzasya ca tadatatsvabhAvatayA vinAzaviSayatvamapAkRtya ghaTakSaNo mudgarAdikaM vinAzakAraNatvena prasiddhamapekSya samAnakSaNAntarotpAdane'samartha kSaNAntaramutpAdayati tadapi tadapekSamaparamasamarthataram tadapyuttaraM tadapekSa(ma)samarthatamaM yAvad ghaTasantaternivRttiH, 5 anyatrApi sarvatraivameva virodhitvaM pratipAditaM praiH| etadabhyupagame ca kSaNasyA'samarthakSaNAntarajanakatvamevAnupapannaM bhvet| na ca mudgarAdyapekSasya ghaTakSaNasya zaktivyAvRttiH svata eva vyAvarttamAnastvasau mudgarAdyabhAve samAnakSaNAntarotpAdakamaparaM samarthaM janayati tatsadbhAve tvasamarthakSaNA(na?)ntaram na tu mudgarAdyapekSAtastasya kazcit sAmarthyavighAta iti vaktavyam, yato mudgarAdisaMnipAte tajjanakasvabhAva'vyAhatau samarthakSaNAnta rotpAdaprasaktiH samarthakSaNAntarajananasvabhAvasya kAraNaparamparAyAtasya bhAvAt prAktanakSaNasyeva / na hi tasya 10 svanirodhAdanyaja(jja)nakatvam / sa ca hetutaH samarthajananasvabhAvo bhUtvA svayameva na bhuuto| mudgarAdinA ca na tasya kazcicchaktipratighAto vihita iti| suvidita hai ki mogaraprahAra ghaTAdi kA virodhI hai ata eva nizcita hotA hai ki vaha ghaTavinAza kA kAraNa hai| dekhiye - nyAyamata ke paMDitoM mAnate haiM ki nAzya-nAzakabhAvAdisvarUpa virodhasambandha kAraNa kAryabhAva se pRthak hotA hai, kintu kSaNavAdI ko isa kA svIkAra nahIM hai| kAraNa :- mogaraprahArajanya 15 vinAza na ghaTarUpa hotA hai na aghaTAdirUpa, tathA vinAza svayaM vinAza kA tatsvabhAvarUpa se viSaya nahIM ho sakatA aura atatsvabhAvarUpa se bhI vinAzaviSaya nahIM ho sakatA, ityAdi samajhate hue bauddha vidvAn kahate haiM ki ghaTakSaNa, vinAzakatvarUpa se anyamataprasiddha mogarAdiprahAra kA sApekSa ho kara jaba sajAtIyaanyakSaNa ko utpanna karatA hai to vaha agrima sajAtIyaanyakSaNa ko asamartharUpa se hI utpanna karatA hai| vaha agrima kSaNa bhI agrimasajAtIya adhika asamartha kSaNa ko utpanna kregaa| vaha bhI agrima 20 atyantaasamartha kSaNa ko utpanna karegA... yAvat pUre ghaTasantAna kI uparati ho jaayegii| yahI hai bauddhamatasvIkata virodha, jo sarvatra unhoMne pradarzita kiyA hai| aba isa taraha ke sAmarthya kA kucha hanana mogaraprahAra se mAnanA pddegaa| anyathA mogara ke sAnidhya meM usa kSaNa meM asamartha anya kSaNa janakatva kI saMgati nahIM hogii| [ mogaraprahAra se sAmarthyavidhAta kI zaMkA - samAdhAna ] 25 aisA mata kahanA ki - 'mogarAdisApekSa ghaTakSaNa se apane Apa hI zakti dUra bhAga jAtI hai| vaha ghaTakSaNa jaba nivRtta letA hai usa vakta yadi mogarAdi nahIM hotA to samAna (sajAtIya) samartha anyakSaNa ko vaha janma detA hai kintu mogarAdi kI upasthiti meM asamartha anya kSaNa ko utpanna karatA hai| yahA~ mogarAdisAMnidhya rahane para bhI usa kI apekSA nahIM hotI jisase kucha sAmarthya vighAta ho ske|' - niSedha kA kAraNa mogarAdi ke sAnidhya meM yadi samarthakSaNajanakasvabhAva kA vyAghAta nahIM 30 mAneMge to samartha anyakSaNa ke janma kI Apatti hogI, kyoMki paramparAprApta samartha anyakSaNasvabhAvavAlA pUrvakSaNa jaise samartha utpanna huA thA vaise prastutakSaNa bhI samartha hI utpanna hogaa| janakatva kA matalaba kucha vyApAra nahIM kintu sva kA nirodha yahI hai jnktv| nirodha kA matalaba hai - apane hetu se Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 193 yadyapyaparakAraNAntarasannidhAnAt kAryaM vailakSaNyenaivotpattumicchati [?? tathApi prAktanaghaTakSaNasya tatsvabhAvatvAd na tvevaM kAryotpattiH syAd naanytheti| na ca svahetuto samarthajananasvabhAvasya tasyotpatte yaM doSaH prathamakSaNa evaM(?va) snttyucchedprsktiH| ato mudgarAdivyApArakAle'pi yadi svahetuta eva samAnakSaNAntarajananasAmarthya ghaTakSaNasya samasti tataH sadRzakSaNAntarotpattermudgarAdisaMnidhAnaM vyartham / atha svahetutaH samAnakSaNAntarA'jananasamartho ghaTakSaNa: tathApi prAktanakSaNAdivat tatkSaNAdapyaparakSaNAntarajanakasya 5 samAnakSaNotpattervyApAravanmudgarasannidhirvyarthaH eva / etacca- 'svahetuto bhAvasya nazvarasvabhAvatve na kiJcinnAzahetunA anazvarasvabhAvatve'pi sutarAm' - iti vadatA pareNa dUSaNamabhyupagatameva / na cA'kiJcitkarasyApi mudgarAdeH samarthakSaNajanakasvabhAvayukta hone ke bAda svayameva asat ho gyaa| yahA~ mogara Adi se kucha zaktivighAta kiyA gayA - aisI bAta hI nahIM hai| [vilakSaNa kAryotpatti ke svIkAra pakSa meM asaMgatiyA~ ] (isa pariccheda meM tathApi... se lagA kara (pR.193-1) 'pracyutirbhavet ?' (197-4) pATha paryanta, bhUtapUrvasampAdakoM ne azuddha pATha kA nirdeza kiyA hai isa lie usa kA samyak vivecana zakya nahIM, phira bhI sthAna azUnyArthaM kucha prayAsa karate haiM) - yadyapi naye naye anyakAraNoM ke sAnidhya meM kArya kucha vilakSaNa prakAra se utpatti ke liye tatpara rahatA hai (ataH mogaraprahAra nirarthaka kahane kA sAhasa kiyA jAya) kintu aise to usa kA pUrvaghaTakSaNa 15 bhI tathAvidhasvabhAvavAlA hone para hI vilakSaNa prakAra se kAryotpatti ho sakatI hai anyathA nhiiN| aisA mata kahanA ki - 'pUrvaghaTakSaNarUpa hetu se kArya samarthajananasvabhAvavAlA hI utpanna hotA hai - ataH prastutakSaNa meM vilakSaNa kArya (asamarthakAryakSaNa) kA doSa nahIM hogaa|' - niSedhakAraNa :- prathamakSaNa meM hI sakala bhAvi samarthakSaNoM kI utpatti prasakta hone se samuce santAna ke uccheda kI Apatti hogI (natIjA, mogaraprahArakAla meM bhI yadi prastutaghaTakSaNa meM apane hetuvRndaprayukta samAnaanyakSaNajananasAmarthya mAnanA paDegA, 20 phira to usa se sadRza yAnI samartha anyakSaNa kI hI utpatti prasakta hone ke kAraNa mogaraprahAra sAMnidhya kI nirarthakatA kA kalaMka lagA rhegaa| [mogaraprahAra kI vyarthatA kA kalaMka tadavastha ] aba yadi kaheM ki - 'apane hetuoM se samAnauttarakSaNa ajananasamartha ghaTakSaNa kI utpatti hotI hai' - phira bhI pUrvakSaNAdi kI taraha (niyAmaka na hone se) prastutakSaNa se anyakSaNajanaka aise samAna 25 (asamartha) kSaNotpatti ho jAyegI, usameM jaise anya kisI kA vyApAra vyartha hai vaise mogaraprahArasAMnidhya bhI vyartha hone kA kalaMka anivArya rhegaa| Apane svayaM bhI isa kalaMka kA svIkAra taba kara hI layA hai jaba Apa ne kahA hai ki - bhAva yadi apane hetu se nazvarasvabhAva utpanna hotA hai to nAzahetu (mogaraprahArAdi) akiJcitkara (yAnI vyartha) hai| yadi anazvarasvabhAva utpanna hotA hai taba to sutarAM nAzahetu vyartha hai| aisA mata kahanA ki - prastuta ghaTa kSaNa dvArA asamartha anyakSaNajanana kAla meM akiJcitkara 30 mogaraprahAra koI upAlambhapAtra nahIM hai kyoMki vaha bhI apane hetuoM ke sAMnidhya ke bala se akiJcitkarasvarUpa se hI upasthita hotA hai (jisa ko kahate haiM avrjniiysNnidhi)|' - niSedha kAraNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 svahetumannirhetusannidhibalAyAtatvAd ghaTakSaNasyA'samarthakSaNAntarajananakAlenopa()lambhaviSayatA yata evAnekasyaiva kSaNaghaTasya vilakSaNakSaNAntarotpAdakatvAbhyupagamaprasaktiH syaat| evaM ca mudgarAderna virodhitvam vinaashsyaa'hetuktvaat| nApi janakatvam pUrvoktadoSaprasakteriti vilakSaNasantatyutpAde santAnocchede vA mudgarAderanvaya-vyatirekAnanuvidhAnaprasaktito nAgnyAdInAM dahanAdikArye 5 lokasyopAdAnaM bhvet| na ca paramArthakatvasyAbhAve ghaTAdInAM mudgraadivyaapaaraanntrmnuplbdhirbhvet| na ca pUrvasantAnocchedAd vilakSaNasantAnotpattezca tadA ghaTAnupalabdhiriti vaktavyam, vilakSaNasantatyutpAdasya prAktananyAyenAbhAvAt pUrvasantatinivRtterapi vi(?ni)vartamAnebhyo'nantaratvAt tathaivopalabdhyAdiprasakteH tadA tasya svruupkssterbhaavaat| na ca na tadA tasya svarUpapracyutirutpadyate kintu tasyaikakSaNAvasthAyitvena tadA'bhavanamiti nopalambhaH, yataH svarUpAdapracyutasya nA'bhavanaM nAma kiJcit tatsadbhAvAbhyupagame vA kathaM 10 na svarUpapracyutistato'rthAntarabhUtotpattimatI ? atha sa eva na bhavati, na tu tasyA'paraM sattvam na tu tadevedaM punA rUpA'bhavanamabhidhIyate, tatra ca tadevottaram / :- taba to pratyeka ghaTakSaNoM meM vilakSaNa (asamAna) anya kSaNa utpAdakatva ke svIkAra kI Apatti hogI, (kyoMki mogarasAMnidhya ho yA na ho koI pharka paDanevAlA nahIM hai)| [ mogaraprahAravyartha hone para lokavyavahAraniSphalatAprasaMga ] 15 ukta prakAra se to bauddhamata kA niSkarSa yahI hogA ki mogarAdi ghaTa ke virodhI nahIM hai kyoMki vinAza to nirhetuka hai evaM (kapAlikAdi kA) janaka bhI nahIM hai kyoMki taba pUrvakathita doSaprasaMga khaDe hoNge| usa kA natIjA yaha hogA ki vilakSaNasantAna kI utpatti yA santAnoccheda meM mogarAdi kI anvaya-vyatireka anuvRtti niSphala hone se (kAraNatAjJApaka na hone se) koI bhI loga pacanAdi kAryoM ke liye agni Adi kI apekSA nahIM rkhegeN| tathA, ghaTAdisantAna meM yadi vAstava ekatva nahIM 20 hogA to jarUrI nahIM hai ki mogarAdi ke prahAra ke bAda ghaTAdi kI anupalabdhi ho| yadi kaheM ki - prahAra ke bAda parva ghaTasantAna kA uccheda evaM vilakSaNa (Thikare) santAna kA utpAda hone se ghaTAdi kI anupalabdhi jarUrI hai|' - to yaha ayukta hai - kyoMki pUrvokta yuktiyoM se spaSTa ho cukA hai ki vilakSaNasantAnotpAda sambhava nahIM hai| tathA pUrvasantAnanivRtti bhI nivartamAnakSaNoM se pRthak na hone para una kI upalabdhi kA prasaMga tadavastha rahegA, kyoMki mogaraprahAra vyartha hone se una kSaNoM ko koI 25 svarUpahAni hotI nhiiN| aisA bhI nahIM kahanA ki - 'vahA~ koI svarUpapracyuti utpanna hone kI bAta nahIM hai| kintu ghaTAdi ekakSaNasthitivAle hone ke kAraNa bAda meM abhavana ho jAne se ghaTAdi kI upalabdhi nahIM hotii|' - niSedhakAraNa :- svarUpa se pracyuti yadi nahIM huI to abhavana-zabda kA kucha artha hI nahIM hai, yadi abhavana kA sadbhAva hai to svarUpapracyuti kaise nahIM jo ki arthAntarabhAva kI utpattirUpa mAnI gayI hai ? yadi aisA bhI kaheM ki - 'vaha nahIM hotA yahI svarUpapracyuti hai, aura kisI bhAva 30 kI sattA nahIM, pUrvakSaNa meM jo hai vaha uttarakSaNa meM nahIM hai isI ko tadrUpa kA abhavana kahA jAtA hai' - to yahA~ bhI pUrvavat hI uttara samajha lenaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA - 6 tasmAd vinAzahetuvyApAranantarAM (? raM) padArthasyA'sadvyavahAraM vidadhatA tadvyatiriktArthAntaragrahaNamabhyupagantavyam na tu tadagrahaNamAtram anyathA tasyAbhAvAnizcaye knyAdi ( ? kSaNAdi) vyavahitasya sadvyavahAraniSedha eva syAt nA'sadvyavahArapravarttanam yato na kazcidabhAvA'nizcaye tatsvarUpA'grahaNe vAnupalabdhyorvizeSaH yenaikatrA'sadvyavahArapravRttiH anyatra sadvyavahAraniSedhamAtrAt (?tram) / kiJca bhAvotpatteH prAgbhAvasyA'bhAvanizcaya (?ye) tadutpAdakAraNopAdAnaM kurvanta upalabhyante prekSApUrvakAriNaH; tadutpattau ca nivRtta - 5 vyApArA vinAzakahetuvyApArAntaraM ca svarUpAtiriktaM padArthAntaramavagatya zatrudhvaMse sukhabhAjo mitraprakSaye tu duHkhAnuSaktA upalabhyante / na ca mitrasadbhAvo duHkhahetuH pratItaH, nApi zatrusadbhAvaH sukhajanaka iti tadvyatirikto'bhAvastajjanako 'bhyupagantavyaH / na ca mitrA'mitrAbhAve (ca?) na duHkha-sukhe, vihitottaratvAt / na cAbhAvasya bhavitRtve bhAvarUpatA, abhAvapratyayaviSayatvena bhavitRtve'pyabhAvarUpatvAt / yathA hi bhavitRtvenA'vizeSe'pi ghaTa-paTayostatpratItiviSayatvena tadrUpatA tathA bhAvA'bhAvayorapi tadviSayatvAt tadrUpatve 10 [ 'asat' vyavahAra to sAtha arthAntaragrahaNa anivArya ] yahI kAraNa hai ki vinAzahetuvyApAra ke uttarakSaNa meM padArtha ke prati 'asat' vyavahAra karanevAle ko yaha bhI svIkAranA cAhiye ki bhAvanAza ke bAda usa bhAva se bhinna kisI anya artha kA grahaNa bhI hotA hai na ki pUrvabhAva kA agrahaNamAtra / anyathA, agrahaNamAtra se usa bhAva ke abhAva kA nizcaya na hone se kSaNAdivyavadhAna se usa bhAva ke sattva ke vyavahAra kA niSedha mAtra hogA kintu 'asat' 15 vyavahAra kA pravarttana zakya nahIM hogA / kAraNa : bhAva ke abhAva kA anizcaya aura bhAva ke svarUpa kA agrahaNa, donoM prakAra kI anupalabdhi meM khAsa koI bheda nahIM hai, jisa se ki abhAva kA anizcaya rahane para 'asat' vyavahAra pravRtti kI jA sake aura agrahaNamAtra hone para sirpha 'sad' vyavahAra kA niSedha kiyA jAya / Jain Educationa International [ zatru-mitra se atirikta (dhvaMsarUpa) abhAva kI svIkArApatti ] dUsarI bAta :- buddhipUrvaka kArya karanevAle ko kisI (dhUmAdi) bhAva kI utpatti ke pUrvakAla meM jaba usa bhAva ke viraha kA nizcaya rahatA hai to ve usa ke utpAdaka ( agni Adi) kAraNoM kI khoja karate haiM yaha dikhatA hai| jaba usa kI utpatti ho jAtI hai to phira utpAdanakriyA se uparata ho jAte hai / phira jaba usa ( priya-apriya) bhAva ke vinAzakahetu ke vyApAra ke bAda anyapadArtha (Thikare Adi) ko jAna kara (apriya ) zatru kA dhvaMsa hone para sukha bhoktA aura ( priya) mitra kA dhvaMsa hone 25 para duHkhabhAgI hote haiM yaha dikhatA / na to mitra kA sadbhAva duHkhahetu hai, na to zatru kA sadbhAva sukhahetu hai, ataH sukha yA duHkha ke hetubhUta ( zatru-mitra) se atirikta hI una ke abhAva ko sukha-duHkha kA janaka mAnanA paDegA / 'mitra ke abhAva meM duHkha na ho, zatru ke abhAva meM sukha na ho' aisA to bola nahIM sakate kyoMki una ke hetu - hetumadbhAva se uttara diyA jA cukA hai| [ abhAva meM bhAvarUpatA kI Apatti kA pratikAra ] yadi kahA jAya bhAva kA dhvaMsarUpa abhAva yadi bhavitA yAnI bhavanazIla mAnA jAyegA to usa meM bhAvarUpatA prasakta hogI to yaha galata hai kyoMki bhavitA svIkArane para bhI vaha abhAvapratItiviSaya hone se abhAvarUpatA hI mAnanI hogI / dekhiye ghaTa aura paTa donoM meM bhavitA - khaNDa - 3, - For Personal and Private Use Only -- 195 -- 20 30 . Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 196 na kiJciddUSaNamutpazyAmaH / na vA'bhAvasya bhavane virodha eva dUSaNam svarUpe'bAdhitapratyayaviSaye virodhA'siddheH, anyathA sarvavastuSu tatsiddhiprasaktiH / tanna mudgarAdivyApArAt prAg ghaTAdestadvyApArAnantarameva tasyA upalabdheH padArthAtmabhUtA pracyutiH / ata eva tasmin 'gRhItaiva pramANatA' iti hetorasiddhatetyapi na vAcyam / yataH kiM ghaTa eva pracyutiH, uta kapAlalakSaNaM bhAvAntaram, Ahosvit tadaparaM padArthAntaramiti vikalpAH / 5 1 tatra yadi ghaTasvarUpameva pracyutiH tarhyaparaM tatrAbhidhAnAntaraM vihitam ghaTasvarUpaM tvavicalitaM pratIyate kathaM na nityam ? athaikakSaNasthAyi ghaTasvarUpaM pracyutiriti na ghaTasya nityatA, nanvekakSaNasthAyitayA ghaTasvarUpaM na pratItigocara iti kathaM tasya pracyutiH ? 2 atha kapAlasvarUpameva ghaTapracyutiH tathApi prAkkapAlaprAdurbhAvAt ghaTasyAvasthiteH kAlAntarasthAyitaiva ghaTasya bhaved, na kSaNikatA / na ca kapAlarUpapracyutyabhyupagame mudgarAdivyApArAnantaramiva 'ghaTasya dhvaMsaH' iti pUrvavadupalabdhyAdiprasaGgaH, yato na mudgarAdinA 10 tulyarUpa se haiM, phira bhI ghaTa meM paTarUpatA yA paTa meM ghaTarUpatA prasakta nahIM hotI, kyoMki ghaTapratItiviSayatA hone se ghaTa meM ghaTarUpatA, paTapratItiviSayatA hone se paTa meM paTarUpatA hI hotI hai| matalaba padArtha kI tadrUpatA bhavitAprayukta nahIM kintu tadAkArapratItiviSayatAmUlaka hotI hai| isI taraha bhAva / abhAva meM bhI bhAvAkArapratItiviSayatA/abhAvAkArapratItiviSayatA se prayukta bhAvarUpatA / abhAvarUpatA hotI hai| isa ke svIkAra meM koI dUSaNa dikhatA nahIM / yadi dUSaNa dikhAyA jAya - abhAva aura usa kA bhavana yahI 15 to virodha hai to samajha lo ki abAdhitapratItiviSayabhUta bhavanasvarUpa cAhe bhAva kA ho yA abhAva kA koI virodhagandha nahIM hai / anyathA nirbAdhapratItiviSaya bhUta pratyeka padArthaM meM virodha hI virodha prasakta hogA / niSkarSa, mudgarAdivyApAra ke pahale ghaTAdi kI upalabdhi hotI hai aura mogaraprahAra ke bAda hI ghaTapracyuti kA upalambha hotA hai, ataH siddha hotA hai ki pracyuti bhAvAtmaka nahIM hotI ( kintu abhAvarUpa hotI hai / yahI kAraNa hai ki Apa ko aisA bolane kA avasara hI nahIM rahatA ki 20 ' dhvaMsa ke prati mogaraprahAra kI hetutA meM prAmANya gRhIta hai isa prakAra kA hetu asiddha hai' (kyoMki uparokta kathana se hetusiddhi nirbAdha hai / ) 25 yahA~ pracyuti ke bAre meM bauddhamata ke prati tIna prazna -vikalpa haiM - 1ghaTa hI pracyuti hai ? 2yA pracyuti kapAlasvarUpa bhAvAntararUpa hai ? 3yA kapAlabhinna koI padArthAntara hai ? [ ghaTasvarUpa yA kapAlarUpa pracyuti kA samIkSaNa ] prathamapakSa :- yadi ghaTa kA svarUpa hai pracyuti, to yahA~ ghaTakSaNa ko nAzAdisvarUpa pracyuti se kucha sambandha nahIM rahatA, sirpha eka nUtana nAmakaraNa ghaTa kA huA 'pracyuti' / ghaTa svarUpa to nAmAntara karane para bhI tadavastha pratIta hotA hai kyoM use nitya na mAne ? yadi kaheM ki 'ghaTasvarUpa pracyuti kA matalaba nityatA nahIM hai kintu ekakSaNasthAyitva' to yaha prazna niruttara rahegA ki ghaTasvarUpa ekakSaNasthAyitva rUpa pracyuti dRSTigocara kyoM nahIM hotI ? pratIti ke binA pracyuti ko ghaTasvarUpa 30 kaise mAneMge ? dUsarA pakSa : yadi pracyuti kapAlasvarUpa hai, to bhI jaba taka kapAla kA prAdurbhAva nahIM hogA, ghaTa tadavastha rahane se kAlAntarasthiti hI ghaTa kI siddhi hogI, kSaNikatA nahIM / tathA - 'pracyuti ( = dhvaMsa) ' ko kapAlarUpa mAnane para mudgaraprahAra ke bAda jaba taka kapAla raheMge taba taka 'ghaTa Jain Educationa International -- - - For Personal and Private Use Only 17 . Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 197 ghaTasvarUpaM kriyate, svahetoreva tasya niSpatteH / nApyasatI svarUpapracyutirutpadyate tatra prairhetuvyaapaaraanbhyupgmaat| yat tu kapAlAdiSu(?stu) mudgarAdinA niSpAdyata ityabhyupagatam na tasya virodhAnna hetutvaM kuDyAderiveti kathaM na prAgivopalabdhyAdikaM bhavet / ?? / [atha sa eva na tadA na tena nityatA na coplbdhyaadikN(?k)svkaaryk(?)rnnm| naitadevam - yata: 'saH' - 'na' iti zabdayoH kiM bhinnArthatvam AhosvidekArthatvamiti vktvym| yadi bhinnArthatA 5 kathaM na 'naJ'zabdavAcyA padArthAntaramabhAvo'bhyupagato bhavet ? abhinnArthatve tu pUrvamapi 'naJ' prayogaprasaktiH / na cAnupalambhe sati naprayogAbhyupagama iti vaktavyam yato vyavadhAnAdyabhAve svarUpAdapracyutasya tasyaivAnupapattirbhavet / atha svarUpAt pracyutiH kathaM na kapAlakAle mudgarAdihetukaM bhAvAntaraM pracyutirbhavet ???] [??atha kapAlakAle ghaTavinAzA(na)bhyupagame svabhAvata eva ghaTasyA'vinazvarasya parato'pi nAzA'sambhavato yaH svabhAvo ghaTasya prathamakSaNAt kiyatkAlAvasthAnottarakAlavinAzalakSaNastasya mudgarAdisaMnidhAnakAle'pi 10 kA dhvaMsa' aisI upalabdhi kA atiprasaMga pUrvavat jArI rahegA' - aisA mata kahanA kyoMki mogaraprahAra ghaTadhvaMsa ke sAtha ghaTasvarUpa kA nirmANa nahIM karatA jisa se 'ghaTa kA' isa prakAra ghaTa kI (evaM tatpratiyogika dhvasaM kI) punaH puna: upalabdhi kA nimitta bana ske| ghaTa to apane hetu miTTI Adi se hI nirmita hotA hai| bauddha mata meM asat ke nirmANa ke liye hetu ke yogadAna kA svIkAra na hone se, mogara prahAra se asat pracyuti kI utpatti kA prazna hI nahIM hai| bhItti Adi kA jaise miTTI Adi se 15 nirmANa hotA hai vaise hI mogaraprahAra se kapAlAdi kA nirmANa mAnya hI hai, ataH vahA~ virodha kA ApAdana kara ke mogaraprahAra ke hetutva kA niSedha nahIM kiyA jaataa| ataH eka bAra kapAla utpanna hone para pahale pahala jaise usa kI upalabdhi hotI hai vaise jaba taka usakA nAza na ho taba taka pUrvavat usakI upalabdhi kyoM nahIM hogI ? bauddha :- usa vakta vahI nahIM hai, ataH nityatA prasakta nahIM hogii| evaM upalabdhi Adi apane 20 kArya kA karaNa bhI nahIM hogaa| nityavAdI :- yaha yathArtha nahIM, sa na bhavati - isa meM sa aura na zabda bhinnArthaka hai yA ekArthaka ? yaha kho| yadi bhinnArthaka hai to abhAva nazabdavAcya eka padArtha hai yaha svIkAranA hogaa| yadi ekArthaka hai pUrvakSaNa meM bhI naJprayoga prasakta hogaa| yadi kaheM ki - 'pUrvakSaNa meM upalambha hone se naprayoga nahIM hogA, anupalambha ke rahate hI vaha hogA' - to yaha bolane jaisA nhiiN| kAraNa :- yadi dUsare kSaNa meM koI vyavadhAna na rahA to jo apane svarUpa se 25 apracyuta hai usakA anupalambha kaise ? yadi svarUpa se pracyuti mAneMge to kapAla (yAnI dhvaMsa) kSaNa meM mogara Adi hetuka kapAlAdi rUpa anyabhAvAtmaka pracyuti kyoM na mAnI jAya ? [kapAlakAla meM ghaTa ke svatantra vinAza kI samIkSA ] [punaH yahA~ (197-10) atha kapAla.. se lekara vitathatvAt siddhaH (201-8) paryanta azuddha pATha kA vivecana] ahetunAzavAdI :- kapAlasvarUpa hI pracyuti mAneMge, pRthak vinAza nahIM mAneMge to ghaTa ko (nAza 30 na hone se) svabhAvataH hI avinazvarasvabhAva mAnanA hogA, phalataH kisI bhI mogarAdi para vastu se usa kA nAza sambhava nahIM hogaa| kaise yaha dekhiye - ghaTa kA jo Apa ko mAnya svabhAva hai - kucha kAla jIvita raha kara uttara kAla meM vinaSTa honA, vaha svabhAva to mogarasaMnidhikAla meM bhI tadavastha rahegA, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 bhAvAt - abhAve vA svabhAvanAnAtvA (t) kSaNikatvaprasakteH - punarapi tAvatkAlamavasthAnamanubhUya tena (na) naMSTavyamiti ghaTAdeH kauTasthyaprasaGgaH / vinAzahetusva (? stva) bhAvasyA'kiJcitkaratayA'napekSaNIyaH / na hyasau bhAvameva karoti kRtasya karaNA'yogAt / na ca bhAvAntaraM karoti, tatkaraNe'pi bhAvasya kiM saJjAtamiti tthoplbdhyaadiprsnggaat| na ca tasya tena sambandho yena 'tasyAyaM vinAza:' iti vyapadezabhAg bhavet, 5 tayorupakAryopakArakabhAvA'bhAvAt tadabhAve ca pAramArthikasambandhA'yogAt / yadi punarbhAvAntaraM vinA svayameva kriyate, vinAzahetuvaika ( ? pha ) lyam svata eva tasya tatkaraNasamarthatvAt anyApekSA'nupapattiH, asamarthatve'nyasaMnidhAne'pi karaNAnupapatterna bhAvAntaramapi vinAzahetunirvarttyam / abhAvakaraNe'pi paryudAsapakSe'yameva doSaH / prasajyapakSe tvabhAvaM karotIti kriyApratiSedhamAtrameva / tatra ca heturakiMcitkara evetyanapekSaNIyaH syAt tasya nirhetukatvAt / svarasato bhavannabhAvo bhAvasya pAvakoSNatvavanna kAlAntarabhAvIti / asadetat- hetutaH sAdhyasiddheH pratyakSasya ca kSaNikatvagrAhakatvenA'pravRtteH na tatpratibaddhatvena hetu - agara nahIM rahegA to svabhAvabheda prasakta hone se svayaM kSaNikatva A paDegA / java punaH vinAzakAla prApta hogA taba bhI kucha kAla jIvita rahane kA svabhAva tadavastha rahane se vaha kabhI naSTa nahIM hogA mAnA jAya to vyartha hai kyoMki abhAva 'vinAzahetu mogarAdi abhAvakAraka nahIM, isa prakAra ghaTAdi kuTastha nitya rhegaa| kisI ko vahA~ 'vinAza hetu' tuccha hone se vahA~ hetu apekSaNIya nahIM rahegA / yadi kaheM ki 15 bhAvakAraka ho sakatA hai|' to vaha zakya nahIM, bhAva to apane hetu se utpanna hai usa kA punarutthAna asaMbhava hai / 'vinAzahetu anya bhAva ko kare yaha bhI zakya nahIM, yadi vaha anya bhAva kA kAraka bane to prastuta ghaTarUpa bhAva se kyA nisbata, vaha to mogarasAMnidhya meM bhI tadavastha rahane se punaH punaH upalabdhi kA prasaMga jArI rahegA / ghaTAdi ke sAtha anya bhAva kA koI sambandha nahIM hai jisa se ki 'usa kA yaha vinAza' aisA kahA - mAnA jA sake, kyoMki ghaTAdi ke sAtha usa bhAvAntara kA koI upakAraka-upakAryabhAva 20 hai nahIM, usake binA una donoM meM koI vAstavika sambandha hogA nahIM / 10 [ vinAzahetu kI niSphalatA kA ApAdana ] yadi kaheM ki -- " vinAzahetu yA tajjanya bhAvAntara ke binA vinAzahetu saMnidhi meM ghaTAdi svayaM hI kiyA jAtA ho, taba to vinAzahetu sarvathA niSphala rahegA, kyoMki ghaTAdi svayaM svakaraNa ke liye samartha hai, use anya kisI kI apekSA nahIM rhii| yadi vaha svayaM samartha nahIM, ataH phalita hogA ki 'anyabhAva 25 bhI vinAzahetu kA kArya nahIM ho sktaa| yadi bhAvakaraNa ke badale abhAvakaraNa mAnA jAya to paryudAsanaJ pakSa meM abhAvakaraNa kA artha anyabhAva karaNa hI hogA, ataH ukta doSa anivRtta rhegaa| prasajya naJ pakSa meM, 'abhAvaM karoti' kA artha hogA 'bhAvaM na karoti' yAnI kucha (bhI) nahIM karatA - isa prakAra kriyA hone para vinAzahetu akiJcitkara siddha hone apekSAviSaya nahIM rahA, kyoMki niSedha to nirhetuka hai| bhAva kA abhAva jaba svayameva ho sakatA hai to vaha tatkSaNa ho jAyegA kAlAntarapratIkSA kyoM ? agni kI uSNatA 30 svayameva hotI hai, to agni utpatti ke sAtha tatkSaNa ho jAtI hai kAlAntarapratIkSA nahIM karatI / " [ sahetukavinAza kI hetupUrvaka siddhi ] tuvAdI :- yaha pUrA kathana galata hai| kSaNikatva sAdhya kI siddhi hetu para nirbhara hai / jaba pratyakSa se kSaNikatva siddha nahIM hai to kSaNikatvagrAhakarUpa se pratyakSa kI pravRtti ke viraha meM kSaNikatva se vyApta hetu Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 khaNDa-3, gAthA-6 nizcita ityuktatvAt / ahetukatve'pi ca nAzasya janmAnta(nanta)rabhAvitvaM nityasyApi praakprtipaadittvaat| na ca pAvakoSNatvadRSTAntastatra saMbhavI, prathamakSaNe'pi bhAvadhvaMsaprasakteH tdvdevetygnyaa(?tygre)pybhihittvaat| na ca kSaNAvasthitilakSaNasya vinAzasya tadaiveSTatvAdadoSaH, kAlAntarasthAyitvasyApi svabhAvata eva sambhavAd vizeSAbhAvAt / tathAhi etadapi vaktuM zakyam - kAlAntarasthAyI svahetoreva bhAva utpannaH na tadbhAve bhAvAntaramapekSate'gnire(ri)voSNatve iti kiM na svata eva sthirasvabhAvo bhAvo bhavet ? na caivaM kauTasthyaprasaGga: 5 kSaNikapakSe'pyasya smaantvaat|| tathAhi- kSaNamapi svarasataH eva sthAsno: kalpAntarasthAyitvamapi kiM na bhavet ? anyathA agniriva zaitye na kSaNamapi svayamasthAsnoH sthAyitA yuktimtii| vinAzahetupakSanikSiptazca vikalpo bhAvotpattihetAvapi smaanH| tasyA(?thA)hi - utpattihetuH svabhAvata eva bhAvamutpitsumutpAdayati, Ahosvidanutpitsum ? prathamapakSe viphalatA taddhe toH| dvitIyapakSe'pyanutpitsorutpAdane viytkusumaaderpyutpaadnprsnggH| 10 svahetusannidherevotpitsorutpAdanAbhyupagame vinAzahetusaMnidhAnAd vinAzaheturvinazvaraM vinAzayatItyabhyupagamanIyam kA nizcaya zakya nahIM yaha pahale kaha diyA hai| nAza ko nirhetuka mAnane para bhI, padArtha yuga yugAnta taka (cirakAlajIvI) yAnI nitya ho sakatA hai - yaha bhI pahale kahA jA cukA hai| (?) agni kI uSNatA kA udAharaNa prastuta meM aprastuta hai, agni kI uSNatA kI taraha kSaNa kA nAza kSaNa ke sAtha samAnakSaNavRtti hone para prathama kSaNa meM hI bhAva ke dhvaMsa kI Apatti hogI, yaha pahale kaha diyA hai| yadi kaheM ki - 'kSaNikasthitisvarUpa 15 vinAza kSaNakAla meM iSTa hI hai, doSa nahIM hai|' - to yaha galata hai kyoMki aise to svabhAvataH hI vastu ko kAlAntarasthAyI hone kI sambhAvanA meM bhI doSa nahIM hai| svabhAva yukti to donoM ora tulya hai| dekhiye - Apa ke bayAna se viruddha yaha bhI kaha sakate haiM - bhAva apane hetuoM se kAlAntarasthAyisvabhAvavAlA hI niSpanna hotA hai| usa ke liye kisI bhAvAntara kI apekSA nahIM hotI. jaise agni kI uSNatA ko| aba bolo ki bhAva svataH hI sthirasvabhAva kyoM nahIM hogA ? yahA~ aisA mAnane para kUTastha nityatA kI 20 Apatti niravakAza hai kyoMki kSaNikavAda meM bhI vaisI Apatti sAvakAza ho sakatI hai| [ bhAva kA yugAntarasthAyI svabhAva nirbAdha ] kaise yaha dekho - apane svabhAva se kSaNa yadi kSaNamAtrasthAyI hotA hai to vaise hI kSaNa (yAnI bhAva) yugAntarasthAyI apane svabhAva se kyoM nahIM hogA ? yadi agni meM jaise zItalatA nahIM hotI vaise bhAva meM yadi svabhAva se sthiratA nahIM hogI to eka kSaNa ke liye bhI bhAva sthira kaise raha 25 pAyegA ? vinAzahetu ke nirasana ke liye Apane jo vinAzasvabhAva - avinAzasvabhAva ke vikalpa kiye haiM ve to bhAvotpattihetu ke nirasana meM bhI samAna haiN| dekhiye - utpatti kA hetu kise utpanna karatA hai ? svabhAvataH utpattisajja bhAva ko yA utpatti ke lie anabhimukha bhAva ko ? pahale pakSa meM hetu niSphala hai kyoMki vaha bhAva to apane svabhAva se hI utpanna honevAlA hai| dUsare pakSa meM jo svayaM utpatti sajja nahIM hai, usa ko bhI yadi hetu utpanna karegA to gaganapuSpa ko bhI utpanna 30 kyoM nahIM karegA ? yadi svahetusAMnidhya meM utpattisajja ko utpattihetu utpanna karegA aisA kahA jAya to hama bhI kaha sakate haiM ki vinAzahetusaMnidhi meM vinAzasajja bhAva ko vinAzahetu vinaSTa karatA hai, yukti isa prakAra donoM ora samAna hai| jo apane svabhAva se hI utpattisajja hai usa ke prati Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 nyAyasya samAnatvAt / svayamevotpitsostatkRtopakArAbhAvAt sambandhAbhAvato vyapadezAbhAvato(vo)'pi samAnaH / evaM ca prayojanAbhAvAd bhAvaheturbhAvaM notpAdayatIti, nApyabhAvaM bhAvayatIti kathaM nA'kiMcitkaratvam ? 'abhAvaM bhAvIkaroti' iti cet ? nanvevaM hetu vinAzaheturbhAvamabhAvIkarotIti tulyam / 5 yadapi - 'svakAraNAdutpattirAtmalAbho yasya (T: ? ) sa ( 1?) svotpattidharmA taM yadi svaheturnotpAdayati tadA viruddhamabhidhAnaM syAt' - ityAdyuktaM tad vinAzahetAvapi tulyam / tathAhi - vinAzakAraNAd vinAza AtmapracyutilakSaNo dharmo yasya taM yadi vinAzaheturna vinAzayati tadA viruddhAbhidhAnamityAdyapi kathaM na smaanm| yadapi - utpatteH prAg utpattidharmiNo'sattvAt kimutpattidharmANamutpattiheturutpAdayati, Ahosvid anutpattidharmANam (199-7 ) ityAdivikalpAnupapattiH tadapi ( 193-6) vinAzahetau samAnam prAgabhAvavat pradhvaMsAbhAvAsyApi bhavanmatenA'bhAvAt kathaM tatrApi vikalpotpattiH ? yeSAM ca na ghaTanivRttiH kapAlasvarUpAdanyA 10 teSAM kathaM na kapAlaheturghaTadhvaMsaheturbhavet ? atha kathaM kapAlalakSaNasya vastvantarasya prAdurbhAve 'ghaTo vinaSTaH ' iti vyapadizyate ? naiSa doSa:, mudgarAderghaTasyaiva kapAlabhAvAd 'ghaTo vinaSTa:' / 'kathaM sa evA'nyathA utpattihetu kA koI upakAra na hone se usa ke sAtha isa kA koI sambandha nahIM hogA, ata eva 'yaha usa kA utpAdaka' aisA vyavahAra bhI utpattihetusAdhya nahIM hogA / vinAzahetu kI taraha utpattihetu ke liye bhI vyavahArazUnyatA doSa samAna hai / isa prakAra kaha do ki koI prayojana na hone ke kAraNa 15 bhAvahetu bhAvanirmANa nahIM kara sakatA, abhAva kA bhAvIkaraNa bhI nahIM kara sakatA, ataH utpatti hetu akiMcitkara kyoM nahIM ? yadi kaheM are abhAva kA bhAvIkaraNa (asat kA satkaraNa) karatA hai| taba to vinAzaheturUpa kAraNa bhAva kA abhAvIkaraNa bhI kara sakatA hai bAta samAna hai| [ utpattidharmatA kI taraha nAzadharmitA meM yuktitulyatA ] yaha jo kahA thA apane kAraNoM se utpatti = AtmasattAlAbha yaha hai dharma jisa kA usa ko 20 kahate haiM 'utpattidharmA' / yadi aise utpattidharmavAle ko utpAdakahetu utpanna hI nahIM karegA to utpattidharmatva se virodha prasakta hogA.... aisA kathana to vinAzahetu ke liye bhI tulya | dekhiye - vinAzakAraNoM se vinAza = AtmapracyutisvarUpa yaha hai dharma - jisa kA vaha hai 'vinAzadharmA' usa kA vinAza nahIM hogA to vahA~ bhI virodha prasakta hogA, tulyatA kyoM nahIM ? yadi vinAzahetu se yaha jo kahA thA usa ko - ityAdi (199-22) utpattihetu utpattisajja ko utpanna karatA hai yA jo utpattisajja nahIM hai 25 vikalpoM ko avakAza hI nahIM, kyoMki utpatti ke pahale utpattidharmI kI sattA hI nahIM hai to vaha sajja 30 -- - hai yA nahIM ye vikalpa niravakAza hai / aisA to ( 193-28) vinAza ke liye bhI samAna hai / jaise utpatti ke pahale bhAva nahIM hotA vaise vinAza ke bAda bhI bhAva nahIM hotA, phira vinAzapakSa meM bhI ve vikalpa kaise sAvakAza ho sakate haiM ? jo loga kapAlasvarUpa se ghaTanivRtti ko bhinna nahIM mAnate unake mata se jo kapAlahetu hai vaha ghaTadhvaMsa kA (ghaTanivRtti kA ) hetu kaise nahIM hogA ? yadi pUchA kapAla hetu se jaba kapAlarUpa bhAvAntara kI utpatti hone para, ghaTanAza se usa kA kyA sambandha ki vahA~ 'ghaTa vinaSTa huA' aisA vyavahAra ucita ho sake ? uttara :- yahA~ doSa nahIM hai, mogaraprahAra se ghaTa kA hI kapAlAtmaka rUpAntara hone se, arthAt ghaTanivRtti hone se 'ghaTa kA nAza huA' yaha vyavahAra ucita hai| prazna : ghaTa to ghaTa hai vaha anyavidha yAnI kapAla kaise bana gayA ? jAya uttara :- utpatti Jain Educationa International - - For Personal and Private Use Only -- . Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 201 10 bhavati' iti cet ? nanvasat kathaM bhavatIti samAnam / ___ atha prAg ghaTAdikamasat 'sad' bhavatyutpattisamaye ityaviruddham / nanvanyadA ghaTaH san kapAlIbhavati ityaviruddhameva / kathaM tasyaiva tadanyatvamiti cet ? yathA saMvedanasyaikasya grAhya-grAhakAdyAkArabhedaH, yathA hya(nya)rUpeNAnekamekaM bhavanna virudhyate ityasakRdAveditam tena nivRttiH kAraNasya kAryAtmanA prinntirevaabhidhiiyte| tathA ca ghaTapracyuteH kapAlasvarUpatve kutaH kSaNikatvam ? 5 atha bhAvAntaraM ghaTa-kapAlavyatiriktaM ghttprcyutiH| nanvevamapi tena saha ghaTasya yugapadavasthAnAdhavirodhAt kathaM tat tatpracyutiH ? atha kapAlamanyabhAvopalakSaNam tena saha ghaTakSaNasyAnyasya prAdurbhAvaH pUrvasya ca pradhvaMsaH sadRzAparAparAnubhavazca dalitapunaruditakararuhanikarAdiSviva 'sa evAyam' ityekAdhyavasAyodayaH / nanvatrApi kiM sa eva padArthAtmA pratibhAti Ahosvit tatpratisamayamanyAnyasaMvedane'pi sAdRzyAdekatvabhrAntiriti nAtra nizcayo bAdhakAnutpattau darzanasya vitathatvAt siddhH| ??] ke pahale ghaTa asat thA phira utpanna ho kara sat kaise ho gayA ? tulya sthiti hai| [ asat sadbhavana kI taraha ghaTa kA kapAlabhavana aviruddha ] yadi kahA jAyaH - 'pahale jo ghaTAdi asat thA vaha apanI utpattikSaNa meM sat hai, isa meM koI virodha nahIM hai' - ThIka isI taraha pahale ghaTa sat thA aura vinAzapala meM kapAla bana gayA isa meM kyA virodha hai ? prazna :- ghaTa aura kapAla sarvathA bhinna hai. aba ghaTa kaise kapAlarUpa yAnI 15 kapAlAbhinna ho gayA ? uttara :- vAstava meM kahIM ekAntabheda nahIM hotA, bheda-abheda donoM sApekSabhAva se eka meM raha sakatA hai| udA0 eka hI saMvedana meM grAhyAkAra-grAhakAkAra kA bheda rahane para bhI abheda hotA hai| tathA avayava-avayavI meM bhedAbheda hone se pRthag avayava rUpa se aneka honevAle tantu Akhira vastrarUpa se eka banate haiM vahA~ koI virodha nahIM hotA - yaha bAra bAra kahA jA cukA hai| sArAMza, kAraNoM kI kAryAtmakarUpa se pariNati hI nivRtti kahI jAtI hai, isa sthiti meM ghaTa pracyuti dvitIyakSaNarUpa 20 na ho kara kAlAntarabhAvI kapAlarUpa siddha ho gayI to kSaNikatA rahI kahA~ ? [ bhAvAntararUpa ghaTapracyuti - tIsare vikalpa kI AlocanA ] ghaTapracyuti ke tIsare vikalpa meM yadi kaheM - 'ghaTa pracyuti na to ghaTarUpa hai na kapAlasvarUpa, kintu svatantra bhAvarUpa hai, ataH kSaNikatA akSuNNa hai| - are ! taba prazna AyegA - svatantrabhAvarUpa ghaTapracyuti ko ghaTa ke sAtha samakAla meM avasthAna hone meM koI virodha nahIM rahA, phira usase "ghaTapracyuti' 25 kaise kaheMge ? (kyoMki ghaTapracyuti to ghaTa kI virodhinI hotI hai, bhAvAntara virodhI nahIM hotii|)| yadi kaheM ki - 'kapAla ghaTapracyutirUpa hai hI, lekina kapAla ke upalakSaNa se nUtana ghaTakSarUpa anyabhAva bhI 'ghaTapracyuti' hotA hai, ataH nUtana ghaTakSaNarUpa kI utpatti aura pUrva pUrva ghaTakSaNa kA nAza - isa taraha kSaNikatA surakSita hai| phira bhI 'yaha vahI hai' aisA jo pratyabhijJA bodha hotA hai vaha samAna anya anya kSaNoM kA udbhava hone se hotA hai| udA0 eka bAra nAkhuna ko kATane ke bAda vaha punaH 30 UgatA hai taba bhI 'yaha vahI hai' aisA bodha hotA hai|' - to yahA~ vinigamanAviraha hogA. usa bodha meM vahI pUrva padArtha bhAsita hotA hai yA samaya samaya badalanevAle svalakSANa kA saMvedana (darzana) hone para bhI sAdRzya ke kAraNa ekatva kA bhrama hotA hai ? yahA~ ekatvabo dha meM bAdhakapratI ti kA udaya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 202 na ca kSaNakSayavyavasthApakamanumAnamekatvAdhyavasAyidarzanasya bAdhakam anumiteradhyakSabAdhakatvenA'pravRtteH tsyaasttpuurvktvaat| yato'dhyakSAvagataM pratibandhamAzritya pakSadharmatAdarzanabalAdanumitirudayati, anumAnAdavinAbhAvAvagame'navasthAprasakteH / na ca sthAyitAdarzanamanumAnena bAdhitatvAd nAdhyakSatAmanubhavatIti vAcyam, kSaNakSayAnumAnamadhyakSeNa bAdhanAda (nA) numAnaM bhavatItyapi paryanuyogasya tulyatvAt / ataH sthAyitAdarzanaM 5 kSaNakSayagrAhiNA pareNAdhyakSeNa bAdhakenA (na)dhyakSIkarttavyam kSaNakSayanirbhAsaviraheNa tasya (?) anyathA tena saha virodhA'siddheH / tataH pratikSaNabhedAvabhAsyevAdhyakSaM nityatAdhyavasAyidarzanasya bAdhakaM nAnyat / na ca pratikSaNavizarArutAvabhAsyadhyakSamanubhUyate, sthira-sthUrArthAvabhAsino'dhyakSaprabhavasya saMvedanasya srvdoplkssnntvaa(nnaa)t| atha pratyakSe'pi bAdhake'bhyupagamAne dvayorapi darzanayoH parasparapratihatidvAreNA'nadhyakSatA kasmAd na bhavati yenaikamevAnadhyakSIbhavati / naitadevam, atulyatvAt / durbalaM hi balavatA pratihanyate rajatadarzanamiva 10 zuktikAdarzanena balavatA rajatadarzanamayA ( yathA ) rthakriyAkArirUpAvabhAsi durbalamanadhyakSIkriyate / 15 na hone para ekatvadarzana meM viparItatA ke bala se koI nizcaya siddha nahIM ho sakegA / ( bhUtapUrva sampAdakoM ke abhiprAya se 'vitathatvAt siddha:' yahA~ taka pATha azuddha hai / ) [ anumAna meM pratyakSabAdhakatA kA nirasana ] kSaNikavAdI :- ekatva grAhaka darzana meM bAdhaka hai kSaNikatAsAdhaka anumAna / sthAyitAvAdI :- nahIM, pratyakSabAdha ke liye anumAnapravRtti saMbhava nahIM / kAraNa : anumAna pratyakSopajIvI yAnI pratyakSapUrvaka hotA hai, kyoMki pratyakSagRhIta vyAptisaMbandha evaM pakSadharmatAdarzana ke balabUte para anumAna pravRtta hotA hai, yadi vyAptibodha pratyakSa ke badale anumAna se mAneMge to usa anumAna ke liye Avazyaka vyAptibodha tIsare anumAna se... isa prakAra anavasthAdoSa hogA / yadi kaheM ki 'sthAyitva kA pratyakSa kSaNikatva anumAna se bAdhita hone ke kAraNa vAstavapratyakSatA vahA~ nahIM hai / ' to samAnarUpa se hama kaheMge 20 ki kSaNikatvAnumAna sthAyitvapratyakSa se bAdhita hone se vAstavAnumAnatA usa meM nahIM hai, prazna-uttara to donoM ora ho sakate haiM / hA~ agara sthAyitvapratyakSa ko pratyakSAbhAsa ThaharAnA hai to kSaNikatAgrAhi pratyakSa hI bAdha kArya kara sakatA hai| anyathA jaba taka kSaNikatvanirbhAsi pratyakSa nahIM hogA taba taka vyAptibodha ke viraha meM kSaNikatvAnumAna bhI na hone se sthAyitvapratyakSa ke sAtha usa kA virodha siddha nahIM hogA / sArAMza, pratikSaNabhinnatAvabodhaka pratyakSa hI nityatA ( = sthAyitva ) bodhaka pratyakSa kA bAdhaka ho sakatA hai, 25 anya koI nahIM / pratikSaNa bhaMguratA bodhaka pratyakSa anubhava siddha nahIM hai / hara hameza, sthira evaM sthUla (na ki paramANusvalakSaNarUpa ) artha bhAsaka hI pratyakSajanya saMvedana upalakSita hotA hai / zaMkA :- pratyakSa ko bAdhaka mAnane para bhI ugArA nahIM hai kyoMki vinigamanAviraha se, donoM pratyakSa eka-dUsare kA bAdhaka bana kara eka-dUsare ko pratyakSAbhAsa siddha kyoM nahIM karegA ? taba kisI eka ko hI pratyakSAbhAsa kaise kaha sakeMge ? ( Akhira to anumAna ko hI bAdhaka mAnanA paDegA yaha tAtparya / ) 30 samAdhAna :- aisA nahIM hogA kyoMki donoM parasparaviruddha pratyakSa tulyabalI nahIM ho sakate, jo durbala hogA vaha balavAn se bAdhita hogA, jaise balavAn sIpa-darzana se durbala rajatapratyakSa bAdhita hotA hai| rajatadarzana ayathArthakriyAkArirUpa avabodhaka hone se durbala hotA hai ataH vaha pratyakSAbhAsa ThaharAyA jAtA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only - . Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 - khaNDa-3, gAthA-6 203 na ca (nanu) lUna-punarjAtakezAdiSvapi pratyabhijJAjJAnodayA(t) sthAyitApratipattiH srvtraaliikaa| na, dRSTAntamAtrAdarthasiddherabhAvAt, anyathA hetUpanyAsasya vaiphlyaaptteH| hetUpayogitayaiva nidarzanasya paraiH sAphalyAbhyupagamAt / Aha ca 'sa evA'vinAbhAvo dRSTAntAbhyAM darzAte' [ ] iti| yadvA lUnapunarjAtazirasijAdiSvapi pratyabhijJAnAdekatA bhvtu| 'apradhvastaH kezAdiH kathaM pratyabhijJAyate ?' nanvevaM dhvaste'pi ziroruhanikarAdau samAnam / athA'dhvaste tatra punardarzanAt 'ta evAmI kezAH' ityekatApratItyanubhavAt 5 pratyabhijJAnam, nanu dhvasteSvapi teSu punadarzanAt tulyapramANAdiyogeSvekatApratipattidarzanAt kathaM na pratyabhijJAnam ? tasmAd dhvastoditeSvapi zirasijAdiSu pratyabhijJAnAdekatvaM kasyacid rUpasyAbhyupagantavyam / atha dalitAdhyavasAyi pratyaya: sthAyitAdhyavasAyinI pratyabhijJAM bAdhata iti na tessvektaa| na, bhinnakAlena dalitakezAdhyavasAyipratyayena pratyabhijJAyA baadhaa'yogaat| athavA lunapunarjAtakezanakhAdibhedAbhedAdhyavasAyAdubhayataivA'stu stambhAdiSu tu vizadadarzanAvabhAsiSu kSaNakSayavikalA sthAyitA pratibhAtIti teSAM sthirruuptaivaastu| [pratyabhijJApradarzita sthAyitva ke prati zaMkA-samAdhAna ] zaMkA :- kATane ke bAda punarutpanna kezAdi ke viSaya meM 'ye to vahI haiM' aisI pratyabhijJA kA udaya hotA hai jo sthAyitva pradarzita karatI hai kintu vaha jaise bhrama hai vaise anyatra bhI sthAyitva kA bhAna bhrama hI samajhanA cAhiye / uttara :- nahIM, sirpha dRSTAnta kaha dene se sAdhyArtha kI siddhi nahIM ho sakatI, anyathA anumAna 15 ke liye hetu-pradarzana niSphala ho jAyegA, kyoMki Apa loga to yaha mAnate hai ki dRSTAnta to hetu kI puSTi ke liye hI diye jAne para saphala banatA hai| kahA bhI hai - vahI avinAbhAva do prakAra ke (sAdharmyavaidharmya) dRSTAntoM se dikhAyA jAtA hai| athavA kaha sakate haiM ki pratyabhijJA ke bala para kATe gaye punarutpanna kezAdi meM ekatva (yAnI sthAyitva) hotA hai| yadi pUche ki - yaha kezAdi (eka hI hai sthAyI hai) avinaSTa hai aisA bodha pratyabhijJA se kyoM kara hogA ? - javAba bhI pratipraznarUpa hai ki vinaSTa (punarutpanna) 20 kezAdi guccha ke bAre meM bhI pratyabhijJA kaise hogI ? yadi kaheM ki avinaSTa kezAdi kA to punaHdarzana hone ke kAraNa 've hI ye keza haiM' aisI ekatApratIti kA anubhava hone se pratyabhijJA ho sakatI hai| - to vinaSTa kezAdi prati bhI pramANAdi kA sAmagrIyoga tulya rahane para ekatA kA bodha dikhatA hai isa liye pratyabhijJA kyoM nahIM hogI ? ata eva naSTa punarutpanna kezAdi ke prati pratyabhijJA hone se, pUrvottara kezoM meM kisI eka (kezatvAdi sAmAnya) rUpa kA ekatva svIkAranA pddegaa| 25 zaMkA :- naSTatAnizcAyaka pratIti sthAyitvanizcAyaka pratyabhijJA ko bAdha karegI, ataH ekatA saMbhava nahIM - uttara :- nahIM, bhinnakAlIna naSTatApratIti sthAyitvabodhaka pratyabhijJA kI bAdhaka nahIM bana sktii| athavA mAna sakate haiM ki bhedAdhyavasAyI nizcaya aura abhedAdhyavasAyinI pratyabhijJA tulyabala hone se naSTa punarutpanna keza-nakhAdi meM bhinnAbhinnatA athavA ekAnekatA ubhaya honA caahiye| yaha keza-nakhAdi kI bAta huI, lekina stambhAdi ke liye kyA mAneMge ? vahA~ to (naSTatA hI nahIM hai) naSTatApratIti 30 hai nahIM, spaSTadarzanabhAsamAna stambhAdi meM sthAyitva hI bhAsita hotA hai, ataH una meM to sthAyitva kA svIkAra karanA hI pddegaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 atha kathaM pratyabhijJA prAmANyamanubhavati ? kAraNadoSAbhAvAt baadhaarhitaapuurvaarthgraahitvaacc| taduktam - (pra0vA.bhASya 2-158) / tatrA'pUrvArthavijJAnaM nizcitaM baadhvrjitm| aduSTakAraNArabdhaM pramANaM lokasaMmatam / / iti / prathamadarzanAnadhigatAM sthAyitAM pratyabhijJAnamadhyavasyati vizvAsAdivyavahArapravartikA ceti kathaM na 5 pramANam ? na cAdyadarzanameva sthAyitAdhyavasAyAt uttarakAlabhAvino nityatAgrAhitayA vyavasthApyata iti AdyadarzanagRhItAM nityatAmadhyavasyat pratyabhijJAjJAnamapUrvArthAdhigantRtvAbhAvAnna pramANam / yata evamAdyadarzanAvaseyameva nityatvamiti kathaM kSaNakSayitA bhAvAnAm ? na cAdhyakSAnavatAre pratikSaNadhvaMsitAyAmanumAnamapi prvRttimaasaadytiityuktm| kiJca, svabhAvaliGgaprabhavamanumAnaM kSaNakSayitAM bhAvAnAmavagamayati iti parAbhyupagamaH / na cAdhyakSagRhItaM 10 pratikSaNadhvaMsitvam yena svabhAvahetustatra vyavahatimuparacayati yathA ziMzapA vizadadarzanAvabhAsini tarau vRkSatvavyavahatim pratyakSapratIta evArthe svbhaavhetorvyvhRtiprdrshnphltvaat| na ca vidyudAdau sattAkSaNikatvayoradhyakSata eva pratibandhagrahaNAt anyatrApi zabdAdau sattopalabhyamAnA kSaNikatvamavagamayati, jAtarUpe [pratyabhijJA ke prAmANya kI zaMkA kA samAdhAna ] prazna :- pratyabhijJA prAmANya-dhAraNa kaise kara sakatI hai ? uttara :- usa ke kAraNavRMda nirdoSa hai, bAdhamukta hai tathA apUrvArthagrAhaka hotI hai isa liye vaha pramANabhUta hai| Apa ke pramANavArttika bhASya meM kahA gayA hai - 'nirdoSakAraNajanya bAdhamukta apUrvaarthasparzI nizcayAtmaka vijJAna pramANa hai jo lokasaMmata bhI hai|' - pratyabhijJA pUrvadarzana se ajJAta sthAyitva kA bodha karatI huI vizvAsasampAdana Adi kArya vyavahAra pravartikA hone se pramANa kyoM nahIM hai ? zaMkA :- agara aisA mAne ki pUrvadarzana se hI sthAyitva gRhIta ho jAtA hai, uttara kAla sthAyitvagrAhI 20 pratyabhijJArUpa nizcaya to pUrvadarzana ko 'nityatvagrAhI' rUpa se ghoSita karatA hai| yahA~ pUrvadarzanagRhIta nityatA kA punargrahaNa karane vAlI pratyabhijJA pramANa nahIM ho sakatI kyoMki usa meM apUrvArthagrAhakatva nahIM hai| samAdhAna :- aisA mAneMge to Adyadarzana se hI nityatA kI siddhi ho gayI, taba bhAvoM kI kSaNabhaMguratA kahA~ raha pAyegI ? jaba darzanarUpa pratyakSa nityatAgrAhI bana gayA, pratikSaNadhvaMsAvagAhI na rahA, to pratyakSamukhadarzI anumAna bhI kSaNikatAgrahaNa kA sAhasa kaise kara pAyegA ? kaI bAra yaha kaha diyA 25 hai ki anumAna kSaNikatA sAdhaka nahIM ho sktaa| [svabhAvaliMgaka anumAna se kSaNikatAsiddhi azakya 1 aura eka bAta :- bauddha vidvAn to mAnate haiM ki svabhAvaliMgaka anumAna bhAvoM kI kSaNikatA kA bodhana karatA hai| aba dekho ki pratikSaNa dhvaMsa pratyakSasiddha hai nahIM, jisa se ki svabhAvahetu kSaNikatA ke viSaya meM vyavahArakAraka bana ske| udA0 spaSTadarzanaavabhAsita vRkSa (yAnI pratyakSagRhIta vRkSa) meM 30 svabhAvahetusvarUpA ziMzapA se vRkSatva kA vyavahAra siddha kiyA jAtA hai, matalaba pratyakSadRSTa artha ke liye hI svabhA bahetu vyavahAra sampAdana meM saphala hotA hai| (yahA~ kSaNikatA kA pratyakSa grahaNa hai nahIM to kaise usa kA svabhAvahetu se (sattva se) vyavahAra siddha kareMge ? yadi kaheM ki - 'bijalI Adi meM sattA aura kSaNikatva kA pratibandha (= avinAbhAvasambandha) pratyakSa se gRhIta hotA hai ataH anyatra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 205 15 sattAtaH shukltaanumitiprskteH| atha hemAkAranirbhAsidarzanaM zuklatAprasAdhakamanumAnamupahantIti na tatra shukltaasiddhiH| nanvevaM stambhAdau kSaNikatAmullikhantImanumiti 'sa evAyam' ityabhedapratibhAso'pahantIti kutaH kSaNikatAsiddhiH ? atha pratyabhijJA bhinneSvapyabhedamullikhantI dalitapunaruditakararuhAdiSUpalabhyata iti nAsAvekatve pramANam tarhi kAmalopahatadRzAM dhavalimAnamAbibhrANeSu padArtheSu kanakAkAranirbhAsidarzanamudetIti tat pIte'pi na pramANatAmAsAdayet tathA ca zuklatAnumAnasyApi kuto bAdhAprasaktiH ? 5 atha zuklatAprasAdhakasyAnumAnasyAnyathAsiddhatvAt yuktaM pratyakSabAdhyatvam, tasyA'nanyathAsiddhatvAt / na hyanupahatendriyasya pItAvabhAsi darzanaM pItArthavyatirekeNa sambhavati kanakAdau tu zuklatAprasAdhakamanumAnamanthAsiddhatvAd adhyakSavirodhe na tadviparItArthasAdhakaM yuktam / stambhAdau tu nityatAvedakasyAdhyakSasya katazcida bhraantikaarnnaadnythaasiddhtvenaa'nnythaasiddhaanmaanbaadhktvmyktm| tathAhi- sati pratibandhagrahaNe'numitipravRttiH, pratibandhagrahaNaM ca sAdhyavyatirekeNa sAdhanasyA'bhavanajJAnam, tadeva cA'nanyathAsiddhatvaM 10 zabdAdi meM upalaMbhagocara sattArUpa hetu se kSaNikatva kA avabodha ho sakatA hai|' - are taba to karpAsa yA dugdhAdi meM sattA aura zuklavarNa kA pratyakSa se pratibandhagrahaNa kara ke suvarNa meM bhI sattA hetu ke dvArA zuklatA kA vyavahAra yA anumiti prasakta hogii| zaMkA :- suvarNAkAra avabhAsakArI darzana zuklavarNasAdhaka anumAna kA upaghAtaka hone se suvarNa meM zuklatAsiddhi nahIM hogii| uttara :- vAha ! isI taraha stambhAdi meM abhedAvabhAsI pratyakSa bhI kSaNikatA ullekhakAri anumiti kA upaghAtaka hone se kSaNikatAsiddhi kaise hogI ? zaMkA :- bhinna bhAvoM meM bhI abheda kA ullekha karanevAlI, yAnI kATe gaye punarutpannanakhAdi meM abhedapradarzaka pratyabhijJA prasiddha hai ataH vaha ekatvaviSaya meM pramANa nahIM hai| uttara :- taba to phira pItagrAhi darzanamAtra ko apramANa mAnanA paDegA kyoMki kAcakAmala bimArIgrasta 20 netravAloM ko zvetatAdhAraka zaMkhAdi meM padArthoM meM kanaka (yAnI pIta) AkAra pradarzaka darzana udita hotA hai| phira usa se pIta padArtha meM zuklatA kA anumAna kaise bAdhita ho sakegA ? [ kSaNikavAdasamarthaka dIrgha pUrvapakSa ] kSaNikatAvAdI :- pIta padArtha meM zuklatA kA sAdhaka anumAna anyathAsiddha hai, matalaba ki zuklatArUpa sAdhya ke binA hI udita ho gayA hai, dUsarI ora pItabhAva kA pratyakSa anyathAsiddha nahIM hai kyoM 25 ki pItabhAva ke binA udita ho gayA aisA nahIM hai| ataH vaha pratyakSa zuklatAsAdhaka anumAna ko bAdhita kara sakatA hai| vyAghAtarahita indriya se honevAlA pItabhAvadarzana pIta artha ke binA zakya nahIM hai| dUsarI ora, suvarNAdi meM zuklatAsAdhaka anumAna zuklatA ke binA bhI hone se vaha anyathAsiddha hai, usa kA yadyapi pItagrAhI pratyakSa se virodha jarUra hai kintu svayaM bAdhita hone se pItaviparIta (zuklatA) artha kA sAdhaka nahIM ho sktaa| (kSaNikavAdIkathana cAlu hai|) 30 stambhAdi kI bAta alaga hai| vahA~ jo nityatAAvedaka pratyakSa hotA hai vaha kisI prakAra se bhrAntikAraka doSa se janya hone se vahA~ vAstava nityatA ke na hone para bhI udita hotA haiM ata eva yahA~ vaha pratyakSa hI anyathAsiddha hai| ataH ananyathAsiddha kSaNikatAsAdhaka anumAna kA vaha bAdhaka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 206 tsyocyte| ata evAnumAnasya prAmANyamapAkurvatA tat pratibandhaprasAdhakapramANasyA'prAmANyamupadarzanIyam / yataH pratibandhA'siddhito'numAnaM prAmANyAdapAkriyeta / tathA coktaM nyAyavidA - 'lakSaNayukte bAdhAsambhave tallakSaNameva dUSitaM syAt" [ ] iti| nityatAprasAdhakasya tvadhyakSasyAstAmanumAnena tulyakakSatvam, tatpratibandhaprasAdhakenApyatulyakakSateva / 5 tathAhi-- kSaNakSayaviparItanityatvalakSaNArthamantareNAnupajAyamAnamadhyakSaM tathAbhUtamarthaM vyavasthApayat kSaNikatvAnumAnabAdhakamucyate na cAdhyakSA (kSeNa svA) vaseyaM nityatvaM vastuno vyavasthApayituM zakyam yataH pUrvAparakAlatAviSTamadhyakSAvaseyam tacca na vastudharmaH / varttamAnakAlaM hi vastu, pUrvAparakAlabhAvitvaM ca varttamAnavastuviruddhatvAt na taddharmatvenAvasthApayituM yuktam iti pratyabhijJAprameyasya yathApratItyasambhavAt bAdhakapramANenApyatulyakakSatvAttadgrAhiNo'dhyakSasya kutaH kSaNakSayAnumAnabAdhakatA ? viparyayasya pramANenA'tra 10 nahIM ho sktaa| dekha lo (kSaNikatAdipradarzaka) anumiti kI pravRtti pratibandhagrahaNamUlaka hI hotI hai| pratibandha (vyApti) grahaNa kA matalaba hai ' sAdhya ke binA sAdhana kA na rahanA' aisA jJAna / isI ko hama 'ananyathAsiddhatva' kahate haiN| jisa ko bhI anumAnaprAmANya kA niSedha karanA ho usa kA karttavya hai ki vaha pratibandha (ukta vyatirekavyApti) ke sAdhaka pramANa ke aprAmANya kA khaNDana kara dikhAve, jisase ki pratibandhanirasana ke dvArA anumAnaprAmANya kA nirasana kiyA jA ske| nyAyavettA ( dharmakIrtti ? ) 15 ne kahA hai ki " ( agara Apa ) lakSaNayukta meM bAdhA kA sambhava ( dikhAnA cAhate ) haiM to ( Apa ko ) lakSaNa hI dUSita karanA hogA / " iti / prastuta meM nityatAsAdhaka pratyakSa aura kSaNikatAsAdhaka anumAna donoM meM tulyabalatva kI bAta to dUra, ukta pratibandha (sattva - kSaNikatva vyApti) sAdhaka pramANa se bhI tulyabalatva nahIM hai (kSaNikavAdIkathana cAlu hai / ) 20 - - [ anumAna kI bAdhakatA balavatI - pUrvapakSa cAlu ] asamAnatA isa prakAra :- Apa kahate haiM, kSaNikatA se viparIta nityatvAtmaka padArtha ke binA usa kA pratyakSa nahIM ho sakatA, ataH vastu kI nityatA ko prakAzita - sthApita karanevAlA pratyakSa kSaNikatva anumAna kA bAdhaka bnegaa| aba vastusthiti yaha hai ki pratyakSa vastu kI nityatA kI sthApanA kara sake yaha asaMbhava hai| kAraNa :- nityatA yAnI trikAla sambandha, pratyakSa bhUta-bhaviSya ko yAnI 25 pUrvAparakAla ko bhI grahaNa karegA, kintu vastu harahameza varttamAnakAlIna hI hotI hai usa meM pUrvAparakAlInatA jaisA koI vAstava dharma hotA nahIM, kyoMki varttamAnakAlatA ke sAtha usakA virodha hai, ataH pUrvAparakAlatA ko varttamAnavastu ke dharma-rUpa meM nizcita karanA ayukta hai / pratyabhijJA kA viSaya hai pUrvAparakAlatA, kintu pratIti ( jo varttamAnakAlatA kI hotI hai) ke anurUpa sambhava na hone se bAdhakapramANa ( = anumAna) se samAnabalavatI nahIM ho sktii| phira usa ( pratyabhijJA ke ) viSaya kA grAhaka pratyakSa kSaNikatA anumAna 30 kA bAdhaka kaise ho sakatA hai ? pratyabhijJAviSaya hai nityatA, usa se viparIta hai kSaNikatA, usa kA nizcaya bAdhaka anumAna pramANa se nizcita ho jAtA hai / ( pUrvapakSa cAlu hai ) ( na ca mUla... se le kara nirAkRtam ... yahA~ taka ( pR0207) pATha azuddha hone se samyak vivecana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 207 viSaye nizcitatvAt / [?? na ca mUlabAdhakatvenAnumAnasyAnubhava AzaGkanIyaH pratyakSAbhAsasya kasyacid bAdhanAt utpalapatrazatavyatibhedAdyadhyakSabAdhakatvenAnumAnasya pravRttAvapi yato nocchedaH evamatrApi iti na kazciddoSaH, ata eva sarvatra pratyakSaM virodhi bAdhakamanumAnaM tu tadvirodhAd bAdhyameveti niyamAbhAvAd niraakRtm| ??] itaretarAzrayatvamapi nAtrA''zaMkanIyam - pratyakSAbhAsatve'numAnaM bAdhakam anumAnaprAmANyAt pratyakSasyAbhAsateti - yasmAnAnumAnaprAmANyamadhyekSAbhAsanibandhanam kintu pratibandhaprasAdhakapramANanimittaM 5 tatprAmANyamiti kuta itaretarAzrayatvam ? ____ asadetat- yato yadyapi paricchidyamAnasya vastunaH pUrvakAlatA'pi nizcIyate tathApi nA'vastudharmagrAhakamadhyakSamiti kathaM tadviSayasya yathApratItyasambhavaH ? tathAhi - tasya pUrvakAlasambandhitA svarUpeNa gRhyate nedAnIntanasambandhitAnupravezena / tenedAnIM yadyapi kutazcinimittAt tasya pUrvakAlAditvamavasIyate tathApi- tadgrAhakamadhyakSaM kathaM na vastugrAhakamiti kutaH tasyA'prAmANyam ? yadi hyavidyamAnaM pUrvakAlAditvam 10 vidyamAnaM vA vartamAnAropeNAdhyakSamadhyavasyet tadA bhavedasyA'yathArthagrAhitvAdaprAmANyam, etacca nAstIti karanA duHzaka hai, yahA~ sthAnAzUnyArtha kiJcit prayAsa karate haiM) AzaMkA nahIM karanA ki anubhava hI anumAna ke mUlabhUta (pratibandha) kA bAdhaka hai| kabhI-kabhI zatakamalapatroM kA nukIle sUrya se ekasAtha bhedana ho jAne ke pratyakSa kA anumAna se bAdha hotA hai ataH vaha pratyakSAbhAsa ThaharatA hai| ataH anumAna-pramANatA kA yahA~ uccheda nahIM hotA, isI taraha nityatAdarzana kA bhI anumAna se bAdha hone 15 meM koI doSa nhiiN| yahI kAraNa hai ki 'sarvatra pratyakSa hI virodhi yA bAdhaka hotA hai aura anumAna pratyakSa ke virodha se bAdhita hotA hai' aisA niyama na bana sakane se, anumAna kI bAdhyatA kA nirAkaraNa ho jAtA hai| yahA~ anyonyAzraya doSa kalpanA bhI niravakAza hai| "pahale pratyakSa 'AbhAsa' siddha hogA taba anumAna bAdhaka banegA, dUsarI ora anumAna 'pramANa' siddha hone para pratyakSa kI AbhAsatA nizcita hogI" aisI 20 AzaMkA isa liye niravakAza hai ki anumAna kA prAmANya (yA bAdhakatva) pratyakSAbhAsatAmUlaka nahIM / avinAbhAvarUpa pratibandha ke sAdhakapramANa para nirbhara hotA hai, phira yahA~ anyonyAzraya rahegA kaise ? (pUrvapakSa samApta) [ nityatAvAdI kRta kSaNikavAda-pratikAra ] ___ yaha pUrA kSaNikavAdI kA pUrvapakSa galata hai| jJAyamAna vastu kI yadyapi pratyakSa se vartamAnakAlatA 25 ke sAtha pUrvakAlatA bhI gRhIta hotI hai, tathApi itane mAtra se pratyakSa meM avastudharmagrAhakatA nahIM hai, phira usa ke viSaya meM vastuanurUpa pratIti kA asambhava kaise ? dekhiye - pratyakSa meM jo pUrvakAlasambandhitA gRhIta hotI hai vaha (rajata meM rajatatva kI taraha) apane sacce rUpa se hI gRhIta hotI hai na ki tadanupraviSTa vartamAnakAlasambandhitArUpa se| ataH kisI bhI nimitta se, yadyapi pratyakSa meM pUrvakAlAditA bhAsita hotI hai, kintu vaha satya hone se usa kA grAhaka pratyakSa asatyavastu kA nahIM satya dharma 30 kA hI grAhaka hai phira vaha apramANa kaise ? yadi nitya vastu meM pUrvakAlInatAdi avidyamAna ho, athavA vidyamAna hone para bhI anyarUpa se yAnI Aropita vartamAnarUpa se pratyakSaviSaya banatI ho taba to Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 kuto'syA'prAmANyaprasaktiH ? . na ca saMnihitaviSayabalotpattyA'vicArakatvAdadhyakSeNa pUrvakAlasambandhitvaM parAmardumazakyam, yato yadyapyatItakAlatvamasaMnihitaM tathApi saMnihitaviSayabalAdupajAyamAnamadhyakSaM vartamAnavastunastanizcinotyevA yathA antyasaMkhyeyagrahaNakAle 'zatam' iti pratItiH kramagRhItAnapi saMkhyeyAn / na caiSA'nindriyajA indriyAnvaya5 vytirekaanuvidhaanaat| nApyanarthajA sNnihitaantysNkhyeyjnytvaat| na caikAvabhAsinI, ekapratipattisamaye 'zatam' ityapratipatteH, anyathA prathamavyaktipratibhAsasamaya evaiSA bhavet / na cA'pramANameSA bAdhakAbhAvAt / ghaTAdhyakSeNa tulyatvAd nAsyA viklpmaatrtaa| tasmAt yathA antyasaMkhyeyapratipattisamaye prAgavagatatadA(?yA) paricchidyamAnArthopayogaH tadviziSTapratipattau, tathA pratyabhijJAvaseyavastuparicchedasamaye pUrvakAlabhAvitAyA api / na ca viziSTapratipattikAle saMkhyeyAnAM vidyamAnatA, pUrvakAlatAyAstu tadvaiparItyamiti na tatropayogaH / yato 10 ayathArthagrAhi hone se usa ko apramANa mAnanA ThIka hai, kintu jaba aisA hai hI nahIM taba nityatA (pUrvakAlInatAdi) grAhaka pratyakSa meM apramANatA kI Apatti kaise dI jA sakatI hai ? [pratyakSa se pUrvakAlaparAmarza kI azakyatA kA nirasana ] zaMkA :- pratyakSa nikaTavartI viSaya bala se utpanna hotA hai, vahA~ vicAra sAvakAza nahIM hai ataH usa se pUrvakAlasaMsargitA kA parAmarza bhI azakya hai| 15 uttara :- yaha zaMkA ucita nahIM, kyoMki yadyapi atItakAlatA saMnihita nahIM hai, phira bhI saMnihitaviSayasamparka se utpanna hone vAle pratyakSa se vartamAnavastu meM atItakAlasaMsargitA kA (maujUda hone se) nizcaya avazya ho sakatA hai - yaha tathya udAharaNa se spaSTa hogA - eka, do, tIna... 99, 100 isa taraha jo saMkhyeya motI Adi kI ginatI hotI hai taba prathama-dvitIyAdi kA bhI grahaNa antima saMkhyeya ke grahaNa ke sAtha hotA hai jo ki pahale kramazaH gRhIta hue the| aisA nahIM ki yaha 20 jJAna indriyajanya nahIM hai, indriya ke anvaya-vyatireka kA anusaraNa hone se tajjanya hI hai| arthajanya nahIM aisA bhI nahIM kahanA, kyoMki, saMnihita antima saMkhyeya (motI Adi) se janya hai| zaMkA :eka mAtra (antima) saMkhyeya artha kA hI usa meM bhAna hogA, pUrva-pUrva kA nhiiN| uttara :- nahIM, eka kA bhAna hone para 'so' aisA saMkhyAbodha nahIM ho sakatA, yadi eka ke bhAna se 'so' aisA saMkhyAbodha mAneMge to prathama vyakti se bhI vaha ho jAne kI Apatti hogii| yaha pratIti apramANa nahIM hai kyoMki 25 koI bAdhaka nahIM hai| isako sirpha vikalparUpa (yAnI apramANa) nahIM kaha denA, kyoMki yaha pratIti ghaTAdipratyakSa jaisI hI hotI hai| ___ ataH yaha phalita hotA hai ki jaise pUrvasaMkhyeya viziSTapratIti meM antimasaMkhyeya ke bodhakAla meM jJAyamAna artha meM pUrvasaMkhyeya kA bhI upayoga (= bhAna) hotA hai isI taraha pratyabhijJA se gRhyamANa vastu ke bodhakAla meM pUrvakAlabhAvitA kA nirbAdha bodha hotA hai| zaMkA :- viziSTa bodhakAla meM saMkhyeyoM 30 kI to sattA hotI hai kintu pUrvakAlatA (jo pUrvakAlagarbhita hone se) vartamAna meM vidyamAna nahIM hai ataH tadviSaya upayoga (= bhAna) saMbhava nhiiN| uttara :- aisA nahIM hotA, kyoMki jJAyamAna padArthoM meM tatkAlavidyamAnatA kA koI mahattva nahIM hotA, ataH jaise caramasaMkhyeyabodhakAla meM pUrvajJAta saMkhyeyoM kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA-6 gRhyamANAnAM tatkAlavidyamAnatA nopayoginI yatra cAntyasaMkhyeyagrahaNasamaye pUrvAvagatasaMkhyeyAnAmabhAvastatra yathA teSAmupayogaH tathA pUrvakAlAditayA api tadaviziSTAyA upayogo bhaviSyatItyanavadyam / athApi syAt - varttamAnatAparicchedasamaye tadabhAvaniyatabhAvatvAt na pUrvatAvagatirbhAvAnAm nIlaparicchede pItAdInAmiva / tathAhi - nIlapracyutyavinAbhUtatvAt pItAdInAM nIlaparicchedakaM pramANaM tatpracyuteriva tadavinAbhUtapItAdivyavacchedaM kurvadeva tat parichinatti, tadvad idAnIMtanapadArthaparicchedAya pramANaM pravRttaM 5 tatpracyutyavinAbhUtAnAM vyavacchedakam / varttamAnazca samayaH tatpracyutyA viruddhaH iti tadvyAptAvapyatItAnAgatau tena viruddhAviti tadavacchinnasyApi bhAvasya varttamAnAvacchinnena saha na samAveza: tayoH parasparaparihAratvena virodhAt / tena varttamAnasambandhitAgrAhiNA pramANena tatpracyutyavinAbhUtavyavacchedyasya vyavacchedamakurvANena varttamAnasambandhitvameva na paricchinnaM bhavet / tataH pUrvAparasamayasambandhinornAnAtve yannAnAbhUtAnAmekatvagrAhi pramANaM tasya atasmiMstadgrahaNarUpatvAd aprAmANyam / ata evaikatvAdhyavasAyasya sadRzAparAparetyAdibhrama- 10 nimittAdutpAdaH parigIyate / asadetat yato naikatvena nizcIyamAnasya parasparaviruddhakAlAdivyavacchedAd nAnAtvam chatraabhAva hotA hai phira bhI una kA bhAna hotA hai, isI taraha pUrvakAlatAviziSTa arthabodha meM pUrvakAlA Adi kA bhAna bhI hotA hai, jisa meM koI doSa nahIM / 209 [ pUrvAparabhAva ke ekatva kI buddhi bhramamUlaka-zaMkA ] zaMkA :pUrvatA hara hameza varttamAnatA ke abhAva se niyatabhAvavAlI hotI hai| ataH bhAvoM ka varttamAnatA ke bodhakAla meM pUrvatA ke na hone se pUrvatA kA bodha nahIM hotA / udA0 nIlarUpa pItAbhAva se niyata hone ke kAraNa nIlabodhakAla meM pItAdi kA bodha nahIM hotaa| kyoM ? dekhiye- pItAdi rUpa nIlapracyuti (= nIlAbhAva) ke avinAbhUta hotA hai| ataH nIlaparicchedaka pramANa jaise nIlAbhAva kA vyavaccheda karatA hai vaise nIlAbhAva - avinAbhAvi pitAdi kA bhI nirasana karatA huA hI nIla kA 20 bhAna karatA hai| isI taraha - varttamAnabhAvabodhArtha pravRtta pramANa varttamAnatA - abhAva ( kA vyavaccheda karane ke sAtha) usa ke avinAbhAvi pUrvatAdi kA bhI vyavaccheda karegA hI / jaise varttamAna kSaNa kA sva-abhAva ke sAtha virodha hai vaise sva-abhAva se niyatabhAvavAle atIta aura anAgata kSaNa ke sAtha bhI virodha hai / ataH atIta yA anAgata se avacchinna ( = saMsRSTa) bhAva kA varttamAnasaMsRSTa bhAva ke sAtha sahabhAvarUpa samAveza asambhava hai, kyoMki varttamAnatA aura atItAditA parasparaparihArAvasthita hone se viruddha hai / 25 tAtparya, varttamAnasaMsargitAgrAhaka pramANa yadi sva-abhAva avinAbhUta atItAdi vyavacchedya kA vyavaccheda nahIM kara pAyegA to vaha varttamAnasaMsargitA kA bodha karegA kaise ? Jain Educationa International niSkarSa :- pUrvAparasambandhidvaya meM bheda hone para bhI, bhinna bhinna una donoM meM ekatvagrAhi jo tathAkathita pramANa dikhAyA jAyegA vaha atathAbhUta bhAva meM tathAprakAragrAhi hone se prAmANyadhAraka nahIM rhegaa| isI kAraNa se kahA jAtA hai ki vahA~ jo ekatvabuddhi utpanna hotI hai vaha tulya naye naye 30 bhAvakSaNa kI niraMtara utpatti rUpa bhramanimitta ke jariye hotI hai| For Personal and Private Use Only 15 . Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 kuNDalAdyavacchinnasya devadattAderiva / na ca devadattAdeH sahabhAvyanekavizeSaNAvacchinnatvAdekatvam tadabhAvaniyatabhAvalakSaNasya virodhasya sahasambhavinAmapi bhAvAt, tato viruddhAvacchinnasya nAnAtve devadattasyApi nAnAtvaprasaktiH / na ca devadattAderekasya kasyacidabhAvAt tannAnAtvaprasaktiH na saugatapakSe doSAyeti vAcyam, ekapratibhAsabalAt devadattAderekatvasiddheH, anyathA nIlasaMvedanasyApi sthUlAkArAvabhAsino viruddhadiksambandhAt pratiparamANubhedaprasakteH tadavayavAnAmapi SaTkayogAd bhedApattito'navasthAprasakteH pratibhAsaviratilakSaNA'prAmANikA zUnyatA bhavetiti srvvyvhaarvilopH| na ca chatrakuNDalAderindriyAvaseyavastuvyavacchedakatvena indriyajapratipattiviSayatA saMnihitatvena yuktA, pUrvAparAditvasya tu vartamAnakAlAvacchinne vastunyasaMnidhAnAt kathaM tadgrAhijJAnagrAhyatA yukteti vaktavyam, yato yathA'ntyasaMkhyeyakAle pUrvasaMkhyeyAnAmasaMnidhAne'pi indriyajapratipattiviSayatA tathA pUrvAparakAlabhAvitAyA apItyuktaM prAk / [ chatra-kuNDalAdi ke dRSTAnta se pUrvAparakAlIna meM ekatva-samAdhAna ] uttara :- zaMkA galata hai - ekatvarUpa se nizcayArUDha ghaTAdi bhAvoM meM paraspara viruddhakAlAdivyavaccheda ke jariye bhinnatA kA ApAdana karanA yuktiyukta nahIM, jaise eka nizcita devadattAdi meM chatradhAraNa, kuNDaladhAraNAdi avasthAbheda se bheda nahIM ho sktaa| zaMkA :- devadattAdi meM vizeSaNabhUta jo chatra-kuNDalAdi haiM ve sahabhAvI haiM sahabhAvI vizeSaNoM se viziSTa devadatta meM ekatva ho sakatA hai| uttara :- nahIM, 15 jaba Apane sva-abhAva se niyata bhAva svarUpa virodha lakSita kiyA hai taba vaha to sahabhAvI meM bhI mAnA jA sakatA hai| ataH viruddha chatrAdi dharma viziSTa meM bheda hone se devadatta meM bhI bheda mAnanA pddegaa| zaMkA :- iSTApatti hai, hama to sthira eka devadattAdi kA svIkAra nahIM karate haiM, ataH usa meM bheda kA ApAdana hamAre bauddhamata meM doSakAraka nahIM hai| uttara :- doSa kyoM nahIM ? jaba ki ekatva avabodha se devadattAdi meM ekatva siddha hai| anyathA, nIlasaMvedana meM sthalAkAra bhAsita honevAle padArtha 20 meM viruddha SaT dik (viruddhakAla kI taraha viruddha dizA) ke saMyoga se usa meM bhI prati paramANu bheda prasakta hogA (isa meM to bauddha ko Apatti nahIM kintu) phira paramANu (svalakSaNa) meM bhI SaD dizA saMyoga se punaH punaH una ke avayavavibhAgoM meM bhedApatti ke kAraNa anavasthA doSa prasakta rhegaa| phira eka bhI bhAva kA pratibhAsa na ho sakane se zunyatA prasakta hogI jo ki prAmANika nahIM hai| phalataH pUre lokavyavahAra kA vilopa hI prasakta hogaa| zaMkA :- chatra-kuNDalAdi jarUra (pUrvAparakAla kI taraha) indriyagamya vastu ke vyavacchedaka (vizeSaNarUpa) haiM, kintu ve devadattAdi vastu meM saMnihita haiM - sambaddha haiM ataH ve indriyajanyapratItiviSaya eka sAtha hone meM koI anaucitya nhiiN| prastuta vartamAnakAlIna ghaTAdi meM vizeSaNarUpa mAne gaye pUrvAparakAlInatA vartamAna ghaTAdi meM saMnihita na hone se una meM ghaTAdigrAhakajJAnaviSayatA (yAnI ghaTAdi vizeSaNarUpa meM pUrvAparakAla kI pratIti) kaise ucita ho sakatI hai ? uttara :- isa taraha ucita hai ki jaise caramasaMkhyeyakAla meM pUrva-pUrva saMkhyeyoM kA sAMnidhya na hone para bhI una meM caramasaMkhyeyajJAnajanakaindriyajanyajJAnaviSayatA sarvamAnya hai, to aise ghaTAdi meM asaMnihita pUrvAparakAlInatA meM bhI indriyajanyapratItiviSayatA bhI ho sakatI hai - yaha abhI acirapUrva meM kaha Aye haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 athavA 'tadevedam' iti jJAnasyA'nindriyajatve'pyaliMgajasya prAmANyamabhyupagantavyam bAdhArahitatvenA'nena pratIyamAnasya vastunaH pUrvAparakAlabhAvitA pUrvAparadarzanakarmatA cA'vasIyata iti cAbhyupagantavyam anyathA'nakSAliMgapratyayasya nizcayAtmano bAdhArahitasyaivaMjAtIyasya kasyacit prAmANyAnabhyupagame akSajasya saMnihitArthamAtragrAhitvena liMgajasya cAnavasthAprasaktitaH sakalapadArthAkSepeNa pratibandhagrAhakatvA'yogAt anumAnapravRtterabhAva iti kutaH kSaNikatvAdidharmasiddhiH ? yathoktavikalpasya ca prAmANye kathaM na kSaNakSayAnumAnabAdhA ? 5 ___ bhavatu vA pratyabhijJAjJAnasya tadAbhAsasamAnatvAt kSaNakSayAnumAnA'bAdhakatvam tathApi smRtyAdyavyavahitAkSaprabhavavartamAnatAsambaddhasvaviSayaparicchedakAvabhAsabAdhitatvAd na kSaNakSayAnumAnasya svaviSayavyavasthApakatvam / yato na bhavanmatena nIlAdinisamAnakAlabhAvI janakatvena vyavasthitaH, vartamAnajJAnasattAsamayAjjanakatvena tasya prAkkAlabhAvitvAbhyupagamAt / janakazca jJAnaviSayaH paramatena tasya vartamAnasambandhitvA'vagame athavA, bhale pUrvakAlabhAvitA meM indriyajanyapratIti gocaratA na mAnI jAya, 'yaha vahI hai' isa 10 pratyabhijJA jJAna ko indriyajanya na mAnA jAya, liMgajanya na hone se anumAnarUpa bhI na mAne, phira bhI pratyabhijJAjJAna ko pramANabhUta mAnanA paDegA, kyoMki isa jJAna meM anya kisI pramANa kI bAdhA nahIM hai, ata eva isa jJAna se gRhyamANa vastu kI pUrvAparakAlatA evaM pUrvAparadarzanakarmatA sujJAta hotI hai - yaha bhI svIkAranA hogaa| nahIM svIkAreMge to - matalaba indriyaajanya, liMgaajanya bAdhA rahita tathAvidha kisI eka nizcayAtmaka (pratyabhijJA) jJAna kA prAmANya nahIM mAneMge to, anumAnapravRtti ruka 15 jAyegI kyoMki indriyajanya jJAna to saMnihitaarthamAtragrAhI raha gayA ataH usa se pratibandha kA grahaNa nahIM mAna sakeMge, tathA liMgajanya anumAna se pratibandha grahaNa mAneMge to usa ke liye bhI aura eka prati0 grahaNa ... isa taraha mAnaneM meM anavasthA doSa hogA, ataH sakala (dhUma-agni) padArtha ke upasaMhAra dvArA pratibandha grahaNa na hone para anumAna kI pravRtti nahIM ho pAyegI, to kSaNabhaMgasiddhi kSaNikatAdharma kI siddhi hogI kaise ? yadi ukta nizcayAtmaka bAdhArahita vikalpa jJAna ko 'pramANabhUta' mAna le taba 20 to pUrvAparakAlatA vAstavika ho jAne se kSaNikatA kA anumAna bAdhita kyoM nahIM hogA ? [kSaNabhaMgAnumAna meM pratyakSa se bAdhitatva kI upapatti ] athavA. mAna liyA ki pratyabhijJAjJAna anumAnabAdhaka nahIM hogA yadi vaha bhI pratyakSAbhAsatulya hai| phira bhI kSaNabhaMgAnumAna apane viSaya kA sunizcAyaka nahIM ho sakatA, kyoMki vaha aise pratyakSa se bAdhita hai jo smRti se vyavahita nahIM hai, indriyajanya hai, varttamAnatA se AliMgita hai aura apane 25 sthira-sthUla viSaya kA bodhaka hai| kAraNa :- Apa ke matAnusAra jJAnasamAnakAlabhAvI nIlAdibhAva jJAnajanaka nahIM ho sktaa| kAraNa, Apa mAnate haiM ki vartamAnajJAnakSaNasamaya kA janaka nIlAdibhAva pUrvakSaNabhAvI hotA hai| tathA Apa mAnate haiM ki jo janaka hotA hai vahI tajjanyajJAna kA viSayabhUta hotA hai| aba dekhanA yaha hai ki pratyakSajJAna yadi apane viSaya meM vartamAnasambandhitA ko grahaNa karatA hai to viSaya nIlAdi janaka hone se pUrvakSaNa meM to maujUda honA cAhiye, evaM uttarakSaNa kA tajjanyajJAna usa 30 meM vartamAnasambandhitA ko bhI grahaNa karatA hai, isa taraha alpatama do kSaNoM kI avasthiti nIlAdi meM mAnanI paDegI, to yahA~ nIlAdi kI akSaNikatA kaise siddha nahIM hogI ? dekhiye- nIlAdi bhAvasparzI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 kSaNadvayAvasthitatvena grahaNAt kathaM nA'kSaNikatvagrahaNam ? tathAhi - etadgrAhi jJAnamupajAyamAnamevaM svaviSayamavabhAsayati 'nAyaM sampratyeva nIlAdyarthaH api tu prAgAsIt' iti / yatazcakSurAdivyApArodbhUtapratipattibhedaH prAdurbhUta-prAdurbhavad ghaTaviSayatvena suprasiddha eva utpadyamAnaviSayAvagamasvabhAvapratipatteH tadviparItArthAlambanA'pratItiH aparaiva lokenAnubhUyate / 5 212 na caikasantAna - pUrvasantAnavyAvRttinibandhanA'parasantAnotpattinibandhano'yaM pratipattibheda: kSaNikatvasiddhAvetadvacanasya ghaTamAnatvAt tatra cAdyApi vivAdAt / na ca janako'rtho varttamAnakAlatayA nAkSasaMvidi pratibhAti kintu tasyAM tatsamAnakAlabhAvyAkArastenAdhIyate tasya tathAvabhAsAt varttamAnArthAvagama ityucyate, jJAnakAle bahiravabhAsamAnasya nIlAderjJAnAkAratayA'siddheH, anyathA'ntaravabhAsamAnasya sukhAderapyarthAkAratAprasaktiH iti jnyaansttaivotsiidet| nirAkariSyate ca sAkAratA jJAnasya / 10 na cArthasya jJAnajanakatve'vagate kSaNadvayasthAyitvamarthasya sidhyati, tadeva tu tasyAvagantumazakyam / pratyakSa jJAna utpanna ho kara isa taraha jJApana karatA hai ki merA nIlAdi viSaya 'sirpha varttamAna meM hI hai aisA nahIM, pahale bhI thaa|' isa prakAra se jJAna hone kA kAraNa :- eka hI ghaTa ko viSaya karate hue cakSuAdivyApArajanya pRthak pRthak pratIti bheda, 'ghaTa utpatti ho rahI hai, ghaTa utpanna huA' isa prakAra se suvidita hai / pratItibheda to spaSTa hai kyoMki ' utpanna ho rahA hai' aisI bodhasvarUpA pratIti 15 alaga hotI hai aura utpanna artha viSayaka pratIti alaga hotI hai aisA lokAnubhava prasiddha / (isa se utpattiprakriyAdhIna evaM utpanna ghaTAdi eka hone se akSaNika hone kA phalita hotA hai / ) [ pratItibheda ekasantAnamUlaka kahanA zobhAspada nahIM ] yadi kahA jAya 'yaha jo pratItibheda hai vaha ekaghaTaviSayamUlaka nahIM hai kintu ekasantAnamUlaka hai jisa meM utpattiprakriyAdhIna pUrvasantAnanivRttiprayukta anyasantAnotpatti hI prayojaka hai / ' yaha ThIka 20 nahIM hai, jaba taka anya pramANa se kSaNikatva siddha ho jAya tabhI santAnavArttA zobhAyukta ho sakatI hai, kintu aba taka to kSaNikatva hI vivAdagrasta hai| yadi kaheM janaka yAnI pUrvavartI kSaNa pratyakSa jJAna meM varttamAnakAlInarUpa se saMvidita nahIM hotA ( ataH kSaNadvayaavasthiti kI siddhi zakya nahIM / ) kintu pUrvavarttI kSaNa uttarajJAna meM varttamAnakAlabhAvitAsvarUpa AkAra kA AdhAna karatA hai, isI liye pratyakSa meM pUrvakSaNa kI varttamAnatA bhAsita hotI hai, usI ko varttamAnArthapratyakSa kahA jAtA hai| yadi 25 aisA kaheMge to vaha ThIka nahIM hai / kAraNa :- pratyakSakAla meM bAhyarUpa se bhAsamAna nIlAdi bAhyabhAva hI hotA hai, usa kI jJAnAkAratA siddha nahIM hai / anyathA, aisI bhI kalpanA ho sakegI ki bhItara meM bAhyabhAvajanya sukhAdi meM bahirbhAvAkAratA kI Apatti AyegI / phira bahirbhAvoM meM jJAnAkAratA mAna lene se jJAnasattA kA hI uccheda ho jAyegA / bAhyArtha kI sattA ke badale jJAna meM sAkAratA ( arthAkAratA) kI mAnyatA kA to agrima caturthabhAga meM vistAra se nirasana kiyA jAyegA / [ artha ke jJAnajanakatva ke avagama kI zaMkA aura samAdhAna ] 30 ApAdana :- kSaNadvayasthAyitva artha meM taba siddha hogA jaba pratyakSa jJAna ke dvArA pUrvakSaNa ke jJAnajanakatva kA bhI grahaNa kiyA jAya / mahattva kI bAta yaha hai ki pUrvakSaNa ke jJAnajanakatva kA pratyakSa Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only -- . Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 213 tathAhi- na tAvat tadavabhAsinA jJAnena tasya janakatA'vagantuM zakyA, tena tatsvarUpasyaiva grahaNAt / janakatA tu tajjJAnahetutvam na tattena paricchettuM shkym| nApi tadavabhAsinA jJAnAntareNa, tasyApi tttulytvaat| atatpratibhAsinApyatadgrahaNasvabhAvatvAt na tjjnktaapricchedH| tatsvarUpapratibhAse hi 'idamasmAdutpannam' ityavagantuM zakyaM nAnyatheti vaktavyam, yato devadattAvabhAsino jJAnasya taddeza-devadattasaMnidheH prAgabhAvamavagatya taddezasaMnihitadevadattAvabhAsodaye tasya tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvamavagataM tajjanyatAM tasya 5 vyavasthApayati, anvaya-vyatirekAvagamanibandhanatvAt tjjnytaavgtH| athavA kAryavyatirekAccakSurAderiva viSayasyApi tajjanakatvamavasIyate kevalaM cakSurAderviziSTajJAnavyatirekeNa janakatvAvadhAraNe'pi svarUpA'pratibhAsAdatIndriyatvam viSayasya punaH kAryavyatirekAdavagatasya janakatvena tatsvarUpAvabhAsAt tddhyksstaa| na hIndriyajJAnaviSayatvavyatirekeNAnyat pratyakSalakSaNamiti viSayasya tajjanakatve sthite vartamAnatAgrahaNa eva tasyA'kSaNikatvagraha iti tena tdviruddhaanumaanbaadhaa| 10 se grahaNa zakya nhiiN| dekhiye - pUrvakSaNabodhaka vartamAnapratyakSa se usa kI janakatA kI pahicAna zakya nahIM kyoMki vartamAnapratyakSa to usa ke nIlAdisvarUpa ko hI grahaNa karatA hai| janakatA kA artha hai usa jJAna kA hetutva / janya jJAna usa ko grahaNa karane meM sakSama nahIM hai| janya jJAna se bhinna koI aisA pUrvakSaNavedI jJAna nahIM hai jo janyajJAna ke janaka pUrvakSaNa kI janakatA ko bhA~pa sake, kyoMki vaha bhI janyajJAna kI taraha akSama hai| pUrvakSaNa-avedI jJAna se bhI janakatA kA bodhana zakya nahIM 15 kyoMki usa kA tathAsvabhAva nahIM hai ki vaha usakA grahaNa kre| pUrvakSaNa ke janakatva svarUpa ko jo prakAzita kara sake vahI jJAna 'yaha isa se utpanna huA hai' isa tathya kA dyotana kara sakatA hai anyathA nhiiN| Apattizamana :- ukta ApAdana kathanakSama nahIM hai| kAraNa :- anvaya-vyatireka se janakatA jJAna hotA hai| devadatta vastu kA pradarzaka jJAna usa dezameM pahale devadatta nahIM thA (taba usa kA jJAna bhI nahIM huA) jaba vaha usa deza meM upasthita huA taba usa kA jJAna udita huA- isa prakAra devadatta ke anvaya- 20 vyatireka ke anusaraNa ko devadattajJAna grahaNa kara letA hai ata eva sva meM devadattajanyatA ko nizi karatA hai| eka kArya meM anyajanyatA kA bodha to Akhira anvayavyatirekabodhamUlaka hI hotA hai| [anvaya-vyatirekasahakRta janakatvanizcaya ] athavA dUsarA uttara :- jJAnajanaka cakSu Adi meM jaise (usa ke binA rUpapratyakSa nahIM hotA isa prakAra ke) kArya vyatirekamUlaka janakatva kA nizcaya hotA hai isa taraha jJAnajanaka viSaya meM bhI 25 vyatirekamalaka janakatva kA nizcaya ho sakatA hai| pharka hai to itanA ki cakSa Adi (atIndriya) meM janakatva kA nizcaya hone para bhI cakSu ke rUpAdimattva svarUpa kA pratibhAsa na hone se usa ko atIndriya mAnanA paDegA, jaba ki kAryavyatireka ke bala para janakatvarUpa se jJAta viSaya kA nIlAdimaya svarUpa bhAsita hotA hai ataH viSaya ko 'pratyakSa' mAnA jAtA hai| pratyakSa kA indriyajanyajJAnaviSayatva ke alAvA aura to koI lakSaNa nahIM hai, isa taraha viSaya meM jJAnajanakatva ke nizcaya meM ApAdita zaMkA kA 30 nivAraNa ho jAne se aba, jJAta jJAnajanakatva ke AdhAra para vartamAnatAgrahaNamUlaka kSaNadvayasthAyitva kA nizcaya niSkaMTaka bana gyaa| phalasvarUpa, isa pratyakSa se kSaNikatvagrAhi anumAna bAdhita ho gyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 ____atha vartamAnArthAvabhAsinA'dhyakSeNa na prAktanakSaNabhAvino'rthasya janakatvanizcayaH, tasyAnumAnagamyatvAt tena jJAnodayAt prAgarthapratipattiranumAnaphalam janakatvAt jJAnasattAta: prAgbhAvo viSayasyAnyakAraNasyeva iti kathamanumAnabAdhA vrtmaanaavbhaasinaa'dhykssennetyucyte| asadetat- yato na janakatvamanumAnagamyam tasyA'dhyakSaviSayatve tatpratibaddhatvenaiva liGgasyA'nizcayAdanumAnagamyatA'pi na bhavet tat kuto jJAnArthavyatiriktasyApi vastuno janakatvamanumIyeta ? tat mAnasAdhyakSagamyamUhAkhyapramANagamyaM vA'bhyupagantavyam / yacca 'janakatvAt kAryasattAtaH pUrvaM kAraNasattetyanumAnagamyatvaM janakasya' ityuktam (197-19) tadapi parihatameva, yataH ekA bhAvAvagamapUrvikA cakramUrddhavyavasthitaghaTapratipattiH aparA pradIpavyApAraprabhavA tadanavagamapUrvikA, yayA svaviSayapariccheda evaM kriyate - 'na sampratyevAyaM bhAva api tu prAgAsIt' iti, atIte ca kSaNe'kSavyApAraH zatAdipratItyA prdrshitH| 10 yadapi 'na gRhyamANasya jJAnasamAnasamayasya janakatA, janakasya ca kSaNikatvena vartamAnatayA'tItasya [ janakatvanizcAyaka pratyakSa nahIM kintu anumAna ? ] zaMkA :- vartamAnakSaNabhAsaka pratyakSa se pUrvakSaNabhAvI artha meM janakatA kA nizcaya kara nahIM sakatA, kyoMki janakatva anumAnagocara hai| ataH jJAnodayapUrvavarttikSaNa kI vartamAna meM pratIti to anumAna kA hI phala hai, tathA viSaya kI jJAnotpattipUrvakAlInatA kA patA bhI janakatva hetu se hI ho sakatA hai 15 jo dhUmotpattipUrvakAlInatA agni meM janakatva hetu se jJAta hotI hai| isa sthiti meM, vartamAnarUpa se bhAsamAna pratyakSa se anumAna ko bAdhA kaise pahu~cegI ? uttara :- zaMkA galata hai| janakatva anumAna gocara nahIM ho sakatA, kyoMki vaha pratyakSagocara nahIM hogA to tadavinAbhAvi kisI liMga kA bhI nizcaya na hone se anumAnagocaratA bhI nahIM hogii| taba, jJAnaviSaya kI to ThIka anya kisI vastu meM bhI janakatA kA anumAna kaise hogA ? ataH janakatva 20 ko mAnasapratyakSagocara yA UhasaMjJaka pramANagocara mAna lenA pddegaa| abhI jo yaha kahA (197-19) 'kAryasattA se kAraNa kI pUrvasattA janakatva hetu dvArA janaka meM anumAna se gRhIta hogI - usakA bhI nirasana ho gayA, kyoMki dRSTA ko pahale padArthabodhapUrvaka kulAla cakra para rahe hue ghaTa kI pratIti hotI hai, phira kumhAra jaba cakra para se ghaTa ko nIce utAra letA hai, andhere kisI khaNDa meM rakha detA hai, bAda meM pradIpaprakAza se cakra vinirmukta aisI pratIti hotI hai jisa se apane viSaya kA bhAna 25 isa prakAra ke ullekhapUrvaka hotA hai - 'yaha bhAva sirpha vartamAna meM hI nahIM - pahale bhI maujUda thaa|' isa prakAra atItakAlInatA kA bodha hotA hai| pahale zatasaMkhyAjJAna ke udAharaNa se yaha dikhAyA hai ki atIta artha ke prati bhI indriyavyApAra zakya hai| [ jJAnamAtra kA viSaya Aropita mAnane para ApattiyA~ ] yaha jo kahA jAya ki - 'gRhyamANa pUrvakSaNabhAva yadi jJAna kA samAnakAlIna hogA to usameM 30 jJAnajanakatA nahIM rhegii| jJAna kSaNa meM usa ke janaka pUrvakSaNa kA vartamAnarUpa se pratibhAsa bhI zakya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA-6 215 na pratibhAsa:, iti samAropitAkAragrAhi sarvameva jJAnam' ityucyate, tadapyasAram, nIla-dvicandrajJAnayoravizeSaprasakteH / na ca bAhyArthavAdinA tayoravizeSo'bhyupagantavyaH pramANA'pramANapravibhAgapralayaprasakteH / na cAnena nyAyena vijJAnanaya evAvatAryata iti vaktavyam tasya niSetsyamAnatvAt / na ca jJAnArthayorekasAmagrIjanyayoH sahabhAvitvena varttamAnagrahaNaM kSaNikatve'pi vaibhASikamatAzrayaNenA'bhyupagantavyam, kriyAniyamasya karmazaktinimittatvena vyavasthApitasyA'bhAvaprasakteH / bhavatu vA'numAnAt prAktanakSaNe sattApratItiH, tathApyananyathAsiddhenAnenAnyathAsiddhasya kSaNakSayAnumAnasya bAdhanAt kutastatsiddhi: ? na ca kSaNakSayAnumAnasyAnyathAsiddhatvA'siddhiH bAdhakapramANabalAt sattAkSaNikatvayoravinAbhAvasiddheriti vaktavyam, yatastadbAdhakaM pramANaM sattAyA: kSaNikAvinAbhAvapratipAdakamadhyakSaM anumAnaM vA bhavet ? na tAvadadhyakSarUpam tatra kSaNikatApratibhAsAbhAvAt / na cA'navabhAsamAnakSaNakSayasvarUpamadhyakSaM nahIM / isa sthiti meM yahI phalita hotA hai ki sabhI jJAna acchI taraha Aropita ( na ki vAstava ) 10 AkAra ko hI grahaNa karatA hai / ' to yaha niHsAra kathana hai / kAraNa, nIla jJAna ( jo ki pramANa mAnA jAtA hai) aura candrayugalajJAna ( jo apramANa mAnA jAtA hai ) donoM hI avAstava Aropita AkAra ke grAhaka hone se una ke ApasI bheda kA uccheda ho jAyegA / bAhyArtha ko svIkAranevAle vAdI kabhI bhI ina do prakAra ke jJAnoM kA ekatva nahIM mAna sakate kyoMki taba pramANa aura apramANa vibhAjana kA lopa hI prasakta hogA / yadi kaheM 'iSTApatti, Akhira to isa DhaMga se hama vijJAnamAtratApakSa 15 kA hI avataraNa karanA cAhate haiM' to isa vijJAnamAtratApakSa kA bhI hama agrima caturtha khaMDa meM pratikAra kara dikhAyeMge yAda rakhanA / yadi vaibhASika mata kA AzarA le kara kahA jAya ki isa hone se samakAlIna ho sakate haiM, ataH kSaNika 'jJAna aura usa kA viSaya ye donoM ekasAmagrIjanya hone para bhI artha meM varttamAnatA gRhIta hotI hai' jo kriyAniyama sthApita kiyA gayA hai| usa kA viSaya hai usa meM nihita zakti ke AdhAra para pUrvApara bhAva se hI saMgata hotA hai, samakAlIna to yaha bhI nirdoSa nahIM, kyoMki karmazaktimUlaka bhI lopa prasakta hogaa| matalaba karmarUpa jo ghaTAdi 20 jJAna ( jAnAti ) kriyA avalambita hone kA niyama, mAnane para usa kA lopa hogA / - Jain Educationa International - - 5 - [ kSaNabhaMgAnumAna anyathAsiddha evaM bAdhagrasta ] kadAcit mAna le ki pUrvakSaNaniSTha sattA kI pratIti pratyakSa se nahIM anumAna se hogI / phira bhI usa se kSaNabhaMga kI siddhi durAzA hai kyoMki sthAyitvapratyakSa ananyathAsiddha hai kyoMki vaha anyapramANa 25 para nirbhara nahIM hai, jaba ki kSaNabhaMgAnumAna pratyakSAvalambi hone se anyathAsiddha hai, ataH pratyakSa se usa anumAna kA jarUra bAdha hogaa| aba kSaNakSayasiddhi kaise hogI ? zaMkA : kSaNabhaMgAnumAna meM anyathAsiddhi kA honA asiddha hai, bAdhaka pramANa na hone se sattva aura kSaNikatva kA avinAbhAva siddha hotA hai / uttara :- aisA nahIM kaha sakate kyoMki pratyakSabAdhaka evaM sattA meM kSaNikatva kI vyApti kA nivedaka pramANa kauna sA hai ? pratyakSa yA anumAna ? pratyakSa to nahIM, kyoMki pratyakSa meM kabhI bhI kSaNikatA 30 For Personal and Private Use Only . Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 sattAyAstadavinAbhAvamAvedayitumalam / na ca pratyakSavapuSi sphuTamAbhAti pratikSaNavizarArutA bhAvAnAm kintu viparItAdhyavasAyodayAt pratihanyata iti vaktavyam vihitottaratvAt praagev| kiJca, yadi adhyakSa pratikSaNamapAyamavabhAsayati bhAvAnAm kimiti tadanusArI nizcayo nodayamAsAdayati ? sAdRzyadarzanAt bhrAntenizcayAnudaya iti na ca vaktavyam sAdRzye prmaannaabhaavaat| na cAprAmANikA sAdRzyaparikalpanA 5 jyaaysii| kiJca, yadi viparItanizcayotpAdAt pratikSaNApAyapratibhAsapratihatirabhyupagamyate, nanvevaM purovartini stambhAdau vijAtIyasmaraNasamaye pratibhAsamAne kSaNakSayani so bhavet nityollekhaabhaavaat| kiJca, yadi kSaNakSayAvabhAsi saMvedanaM sthAyitAdhyavasAyazca parasparA'saMsaktarUpaM pratyakSadvayamudayamAsAdayati tadA kSaNakSayAvabhAsasya na kAcit prtihtiH| na ca nityAdhyavasAyasaMnidhAnameva tasya pratihatiH, kSaNakSayAvabhAsasyApi nityAdhyavasAyapratighAtakatvaprasakteH, saMnidheravizeSAt, pUrvottarakAlabhAvitvasyApyaki 10 kA pratibhAsa nahIM hotaa| kSaNabhaMgasvarUpa grahaNa na karanevAlA pratyakSa sattA meM kSaNikatA ke avinAbhAva kA pratipAdana kara nahIM sktaa| zaMkA :- pratyakSa darpaNa meM spaSTa hI bhAvoM kI pratikSaNavinAzitva kA anubhava hotA hI hai, kintu kSaNikatAviruddha sthAyitva ke adhyavasAya (nizcaya) udita hone ke kAraNa ukta kSaNikatAgrAhi pratyakSa ko vyAghAta laga jAtA hai| uttara :- aisA nahIM bolanA, kyoMki pahale hI, pratyakSa meM kSaNikatva ke pratibhAsa kA koI pramANa nahIM... ityAdi uttara diyA jA cukA hai| [kSaNikatva pratyakSa ke bAda sthAyitvanizcaya kA udaya kyoM ? ] zaMkAkAra ko yaha prazna hai ki yadi pratyakSa pratikSaNavinAzitva ko grahaNa karatA hai, usa ke anusAra nizcaya kA udaya kyoM nahIM hotA - kyoM usa se viparIta nizcaya udita hotA hai ? yadi uttara meM kaheM ki sAdRzyamUlaka bhrAnti ke kAraNa kSaNikatvanizcaya kA udaya nahIM hotA - to pahale sAdRzya ko siddha karanevAlA pramANa dikhAo - vaha to hai nhiiN| niSpramANa sAdRzyakalpanA zobhAvardhaka nahIM 20 hai| uparAMta, yadi viparIta adhyavasAya ke udbhava se Apa pratikSaNa vinAzapratibhAsa kA vyAghAta mAnate haiM to vyAghAtamukta dazA meM to usa kA udaya honA cAhiye - matalaba, jaba eka ora bhAva ke kSaNikatva kA pratyakSa huA, evaM dUsarI ora purovarti stambhAdi ke bAre meM visadRza smRti kA udaya huA, yahA~ vyAghAtakAraka sAdRzya hai nahIM, to isa sthiti meM kSaNabhaMga kA nirbhAsa = nizcaya ho jAnA cAhiye kyoMki yahA~ sAdRzyamUlaka sthAyitva kA ullekha nahIM hai jisa se ki vyAghAtakalpanA kI jA ske| 25 [kSaNikatvasaMvedana sthAyitvAdhyavasAya - vyAghAta kisa ko ? ] jaba taka vyAghAta kI bAta hai to itanA samajha lo ki agara eka ora kSaNikatAdyotaka saMvedana hai, dUsarI ora sthAyitA kA nizcaya hai, donoM hI paraspara asaMsRSTa hai - isa prakAra ke do do pratyakSa udita hote haiM to isa meM kSaNabhaMgapratyakSa ko koI japhA nahIM ho sktii| zaMkA :- jo sthAyitvAdhyavasAya kA saMnidhAna hai vahI baDI japhA hai| uttara :- kSaNabhaMgAvabhAsa ke saMnidhAna se sthAyitvAdhyavasAya ko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA - 6 citkrtvaat| api ca, vijAtIyavikalpodaye'pi vizadadarzanasya pratihatiprasaktiriti pItAdyadhyavasAyaprasave nIlAdikaM na pratipannaM syAt / na ca vijAtIyatvAt pItavikalpo nIlAdidarzanasya na pratighAtaka iti vaktavyam, nityatAdhyavasAyasyApi kSaNakSayadarzanaM prati pratighAtakatvA'prasakteH vijAtIyatvA'vizeSAt / AkArabhedAdeva hyanyatrApi vijAtIyatvam tacca nityAnityayorapi tulyameva / na ca prathamotpannakSaNikadarzanasamAnAdhikaraNatayA nityollekhasyotpatteH pratighAtakatvaM viruddhAkArAvabhAsinoH pratyayayoH sAmAnAdhikaraNyA- 5 nupapatteH, anyathA'tiprasakteH / tanna sAmAnAdhikaraNyAt tatpratihatirityadhyakSasvarUpabAdhakapramANanizceyo na kSaNakSaya-sattayoravinAbhAva iti na sattAtaH kSaNakSayasiddhiH / na cAnumAnarUpeNa bAdhakapramANena kSaNakSayA'vinAbhUtA sattAdhyavasIyate, tadanumAne'vinAbhAvasyAnyAnumAnabalAt japhA kyoM nahIM hai ? saMnidhAna to donoM ora eka-sA hai| kSaNabhaMgAvabhAsa pahale huA hai, sthAyitvAdhyavasAya bAda meM, itane mAtra se pahale ko dUsare kI japhA batAnA anucita hai, kyoMki pUrvAparabhAva yahA~ niyAmaka 10 na hone se dUsare ko pahale kI japhA bhI ho sakatI hai| aisA agara mAnA jAya ki sthAyitvAdhyavasAya vijAtIya hone se vizadadarzanarUpa kSaNabhaMgasaMvedana kA vyAghAta karegA, to anya prakAra ke vijAtIya vikalpa se bhI vizadadarzana kA vyAghAta prasakta hogA, udA0 pItAdiadhyavasAya ke udaya se nIlAdipratipatti bhI ruka jaayegii| yadi kaheM ki pItavikalpa vijAtIya hone se nIlAdidarzana kA vyAghAtakAri nahIM hogA to yaha ThIka kathana nahIM, hama kaheMge ki sthAyitvAdhyavasAya bhI kSaNabhaMgasaMvedana kA vijAtIya 15 hone se usa kA vighAtaka nahIM hogA, kyoMki pItavikalpa aura sthAyitvAdhyavasAya donoM hI kramazaH nIladarzana aura kSaNabhaMgadarzana kA samAnatayA vijAtIya haiM / yahA~ vaijAtya Akhira hai kyA ? AkArabheda, vaha to kSaNabhaMga aura sthAyitva donoM meM tulyatayA maujUda hai / [ viruddhAkAra do pratItiyoM kA sAmAnAdhikaraNya nahIM ] - khaNDa - 3, -- yadi kaheM prathamajAta kSaNikatAdarzana ke adhikaraNa meM samAnAdhikaraNatArUpa se sthAyitvavikalpa 20 utpanna hotA hai isaliye vaha kSaNikatAdarzana kA sAmAnAdhikaraNya ke kAraNa vighAtaka hotA hai / to yaha jUThA hai, kyoMki ( pahalI bAta, bauddhamata meM do jJAnakSaNoM kA koI eka AtmAdi adhikaraNa hai nahIM, santAna to kAlpanika hai) yadi ye do adhigama viruddhAkAra haiM to una kI eka adhikaraNatA hI aghaTita hai, anyathA prakAza aura andhakAra bhI samAnAdhikaraNa hone kI musIbata A paDegI / niSkarSa, sAmAnAdhikaraNyamUlaka darzanavighAta zakya nahIM hai / ata eva sthAyitvapratyakSasvarUpa ke bAdhaka ( anumAna) 25 pramANa se sattva - kSaNikatva kA avinAbhAva upalabdha nahIM ho sakatA ataH sattA hetu se kSaNabhaMgasiddhi T azakya hai pratyakSa se avinAbhAva kA patA nahIM cala sakatA yaha prathama vikalpa nirasta huA / anumAnAtmaka bAdhakapramANa se bhI sattA kSaNabhaMgAvinAbhAvinI hone kA patA nahIM calatA / kAraNa, usa bAdhakapramANarUpa anumAna karane ke liye jisa avinAbhAva kI jarUra paDegI usa ke liye anya anumAna karanA paDegA... usa ke liye bhI anya anya anumAna.. to isa taraha anavasthA doSa hogA / 30 Jain Educationa International - 217 For Personal and Private Use Only . Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 prsiddhybhyupgmaadnvsthaaprskteH| api ca, kiM tad bAdhakaM pramANamiti vaktavyam / athA'rthakriyAlakSaNaM sattvaM nitye kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt tato vyAvarttamAnamanitye evA'vatiSThate iti tena vyAptaM tat sidhyati ityetad bAdhakaM pramANam / asadetat- sttaa-nitytvyorvirodhaa'siddheH| virodho hi bhavan sahAnavasthAnalakSaNa: 5 parasparaparihArasthitilakSaNo vA tayorbhavet ? na tAvat sthAyitA-sattayorAdyo virodhaH sambhavI, sa hi padArthasya pUrvamupalambhe pazcAt padArthAntarasadbhAvAdabhAvAvagatau nizcIyate shiitossnnvt| na ca nityatAvabhAsi darzanamudayamAsAdayati tadabhyupagame vA vizadadarzane nityatAyAH pratibhAsAt sA vidyamAnaiveti kathaM kSaNakSayiNa: sarve bhAvAH syuH| ___BnApi dvitIyo virodhastayoH sambhavati, nityatAparihAreNa sattAyAH sattAparihAreNa vA sthAyitAyAH 10 anvsthaanaat| kSaNikatAparihAreNa hyakSaNikatA vyavasthitA akSaNikatAparihAreNa ca kSaNikatA-ityanayoH prsprprihaarsthitilkssnntaavirodhH| na cArthakriyAlakSaNA sattA kSaNakSayitayA vyApteti nityatAvirodhinI [ sthAyitvabAdhaka pramANa kI samAlocanA ] kSaNikavAdI ko aura eka prazna hai - sthAyitva kA bAdhaka pramANa kauna-sA hai ? yadi kaheM - 'arthakriyAkAritvarUpa sattva anityatva ke sAtha hI baiTha sakatA hai, nityatva ke sAtha nahIM kyoMki 15 nitya padArtha meM kramika athavA yugapad arthakriyA ke sAtha virodha hai, ataH usa se vaha dUra bhAgatA hai| anityatva se vyApta sattva siddha ho kara sthAyitvapratyakSa kA bAdha kregaa|' - to yaha galata hai, sattA ke sAtha nityatva kA virodha asiddha hai| yadi virodha hai to kauna-sA ? sahAnavasthAnasvarUpa yA bparasparaparihAravRttisvarUpa ? sthAyitva aura sattA meM prathamasvarUpa virodha niravakAza hai, kyoMki sahAnavasthAnarUpa virodha vahA~ 20 hotA hai jahA~ eka padArtha pahale anubhavArUDha hotA hai jaise zIta, bAda meM uSNatArUpa anya padArtha kA Agamana hone para zaitya kA vahA~ viraha dikhatA hai, taba nizcita hotA hai ki eka adhikaraNa meM zIta aura uSNatA eka sAtha nahIM raha skte| sattA aura nityatva meM aisA virodha sambhava nahIM hai kyoMki sattAdarzana ke bAda nityatApradarzaka darzana kA kabhI udaya nahIM hotaa| agara, nityatva kA spaSTa darzana ho sakatA hai taba to usa kA pratibhAsa hI nityatA ke sadbhAva ko siddha kara degA, phira 25 padArthoM kI kSaNikatA kI siddhi ko avakAza kahA~ milegA ? bparaspara parihArasvarUpa virodha bhI siddha nahIM kyoMki aisA dikhatA nahIM ki sattA ho vahA~ nityatA na ho aura nityatA ho vahA~ sattA na ho| hA~ aisA ho sakatA hai, kSaNikatA rahe vahA~ akSaNikatA nahIM rahegI (udA0 bIjalI) akSaNikatA rahe vahA~ kSaNikatA nahIM rahatI (udA0 smudr)| yahA~ 'kSaNikatA-akSaNikatA meM parasparaparihArasvarUpa virodha rahatA hai| aisA bolanA nahIM ki - 'arthakriyAsvarUpa sattA kSaNikatA se avinAbhAvinI hone se nityatA 30 kI virodhinI phalita hogI' - isa meM to spaSTa anyonyAzraya doSa hogaa| dekhiye- arthakriyArUpa sattA nityatAvirodhinI hone se kSaNikatA kI vyApya siddha hogI, dUsarI ora sattA kSaNikatA kI vyApya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 219 seti vaktavyam itaretarAzrayaprasakteH / tathAhi - arthakriyAlakSaNA sattA kSaNikatayA vyAptA nityatAvirodhAt sidhyati, so'pi tasyAH kSaNikatayA vyApteriti prisphuttmitretraashrytvm| na cAnvayanizcayadvAreNa sattva-kSaNakSayayoravinAbhAvaH sidhyati prtyksssyaa'nvygraahitvenaatrprvRtteH| anumAnAdanvayapratipattAvanavasthAprasakteriti pratipAdanAt (218-10) / ___athApi syAt - arthakriyAsvarUpaM sattvaM nitytaayaamsNbhvi| anyathAbhUtaM ca tanna sambhavatIti 5 kSaNakSayiNaH sarve'pi bhaavaaH| tathAhi- sattAsambandhaH tAvat sattvaM nopapadyate vyaktivyatirekeNa tasyA anavabhAsanAt / na hyakSAnvaya-vyatirekAnuvidhAyinI darzanodaye parisphuTapratibhAsavyaktisvarUpavyatirekeNA'parA varNa-saMsthAnavirahiNI bahirlAhyAkAratAM bibhrANA sattA pratibhAti tadavabhAsinyA akSaprabhavasaMvido'nanubhavAt / na ca sakalajanatAvizadasaMvedanagocarAtikrAntA sA samastIti zakyamabhidhAtum abhAvavyavahArocchedaprasakteH / na ca kalpanAbuddhiH 'sat... sat...' iti sattAsvarUpamullikhantI pratibhAtIti tadavaseyatvAt sattA satIti 10 vaktavyam, kalpanAbuddhAvapi bahi:parisphuTavyaktisvarUpAntarnAmollekhAdhyavasAyavyatirekeNa sttaasvruupsyaa'prkaashnaat| tanna kalpanAbuddhyadhyavaseyApi satteti kathaM sA satIti ? siddha hone para nityatA virodha siddha hogaa| yahA~ anyonyAzraya spaSTa hai| uparAMta, sattA aura kSaNikatA kA avinAbhAva anvayagrahaNa ke dvArA siddha nahIM hotA, kyoMki darzana kSaNikatAgrAhitvena nizcita na hone se 'jahA~ sattA hai vahA~ kSaNikatA' isa prakAra ke anvaya grahaNa ke liye pratyakSa pravRtti asiddha 15 hai| yadi anvayagrahaNa anumAna se mAneMge, to usa anumAna ke utthAnArtha jarUrI anvayagrahaNa ke liye dUsarA anumAna... usa ke liye tIsarA, isa prakAra anavasthA prasakta hogii| pahale (219-1 kara Aye haiN| [ sattA ke svarUpa kI mImAMsA-pUrvapakSa ] dIrgha pUrvapakSa kA prArambha :- yadi aisA socA jAya - nitya ke hote hue arthakriyArUpa sattva 20 nahIM sambhavatA, nitya yA anitya ke sivA aura koI usa kA svarUpa nahIM hai, ataH 'sarvaM kSaNikam' svIkAranA pdd'egaa| kaise yaha dekhiye- sattva kI saMgati sattAsAmAnya ke sambandha se nahIM ho sakatI, kyoMki vyakti se alaga kisI sAmAnya kA vahA~ upalambha nahIM hotaa| indriya ke anvaya-vyatireka se anubaddha darzana kA udaya hone para atispaSTavyaktisvarUpapratibhAsa se atirikta varNAkArazUnya, bAhyarUpa se grAhyAkAratA dhAraNa karanevAlI koI sattAjAti bhAsita nahIM hotI, kyoMki sattAjAtiavabodhaka 25 indriyajanya saMvedana anubhUta nahIM hotaa| aisA kahanA ki - 'bhale sattAjAti sakala janasamUhasaMvedana viSayamaryAdA kI bAhara hai phira bhI hai jarUra' - zakya nahIM, kyoMki taba to samasta kAlpanika vastu ke liye aisA kathana zakya hone se zazazRMgAdi ke abhAva-vyavahAra kA hI vilopa prasakta hogaa| [kalpanAbuddhi se sattA kI siddhi asambhava ] zaMkA :- sattA jAti vAstava hai, kyoMki 'sat sat' aisI sattA ke svarUpa ko ghoSita karatI 30 huyI kalpanAbuddhi udita hotI hai usa se sattA jJAta hotI hai| uttara :- aisA nahIM bolnaa| kAraNa :- kalpanAbuddhi meM bhI bAhyarUpa se spaSTatayA vyaktisvarUpoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 5 kiJca, na tAvat sataH sattAsambandhAt sattvam, sattAsambandhAt prAgeva padArthasya sattvaprasakteH prAk sattAbhyupagame ca sattAsambandhavaiyarthyam / nApyasataH tatsambandhAt sattvam zazazRMgAderapi sattvaprasakteH / na ca kharaviSANAdeH svarUpavirahAt na sattAsambandhaH, itaretarAzrayaprasakte:- zazazRMgAde: svarUpavirahAt sattAsambandhAbhAvasiddhiH tatsiddhau ca svarUpavirahasiddhiritItaretarAzrayatvam / yadi ca zazazRMgAdeH svarUpavirahAd na sattAsambandhaH tarhi yatra gozRMgAdI svarUpasadbhAvaH tatra sattAsambandhaH iti svruupsttvmaayaatm| tathA sattApi yadi na svarUpeNa satI tadA'parasattAsambandhAt sA satI syAt sApi sattAnyasambandhAt satyabhyupeyetyanavasthAprasaktiH / atha sA na satI na tarhi tatsambandho bhAvasattvavyavasthApakaH / na ca gaganAravindasya sambandhAbhAvAd na tadyogaH kasyacit sattvaM vyavasthApayati, sattAyAstu sambandhasadbhAvAt tadyogAt padArthasattvam iti vaktavyam, yataH sambandho'pi vidyamAnasya bhavet ? avidyamAnasya vA ? 10 yadi vidyamAnasya na kiJcit sambandhakalpanayA, tada ( ? ma ) ntareNApi vidyamAnatvAt / athAvidyamAnasya, 220 ke ullekha karanevAle adhyavasAya se adhika kisI sattAsvarUpa kA prakAzana nahIM hotaa| ataH kalpanAbuddhi se bhI sattA siddha nahIM ho sakatI, phira use vAstava kaise kahA jAya ? [ sattA kA yoga vivAdAspada pUrvapakSa cAlu ] yaha bhI samajha kyA sattA ke sambandha se sat kA sattva hotA hai ? nahIM, kyoMki sattA 15 ke sambandha ke pahale hI ( sat hone se ) padArtha kA sattva prasakta hai, taba pahale hI sattA svIkRta hai| padArtha sat nahIM hai, sattAsambandha aisA mata kahanA ki zazazRMgAdi aisA kahane para to anyonyAzraya para sattA sambandhAbhAva kI siddhi phira sattAsambandha nirarthaka ho gyaa| yadi sattA sambandha ke pahale se sattva hotA hai, taba to zazazRMgAdi meM bhI sattva prasakta hogaa| svarUpavihIna hone se usa meM sattAsambandhaprayukta sattva saMbhava nahIM doSa prApta hogA / dekhiye- zazasIMga ke svarUpaviraha kI siddhi hone 20 hogI, aura usa kI siddhi hone para svarUpaviraha kI siddhi hogI- isa prakAra anyonyAzraya doSa hogaa| yadi kaheM ki zazasIMga kA svarUpa viraha to prasiddha hI hai, usa sattAsambandhAbhAva nirbAdha siddha ho jAyegA to jisa gozRMga Adi meM svarUpasadbhAva hogA usI meM sattAsambandha mAnanA hogA, phalataH gozRMga Adi meM svarUpataH sattva hI prasakta huA ( na ki sattAsambandhamUlaka sattva) / isI taraha, sattA bhI yadi svarUpa se sat nahIM hai to anyasattA ke sambandha se hI vaha sat bana sakegI, vaha anyasattA 25 bhI apara sattA sambandha se... isa taraha anavasthA doSa prasakta hogA / yadi sattA sambandha se bhI vaha sat nahIM hai, to sattAsambandha bhAvataH sattva - sthApaka nahIM ho sktaa| jaise, AkAzakamala kA sambandha kisI vastu ke sattva kA sthApaka nahIM ho sakatA / zaMkA :AkAzakamala kA koI sambandha hI nahIM hotA ( kyoMki vaha khuda hI asat hai) ataH usa kA yoga kisI ke sattva kA sthApaka nahIM bana sktaa| sattA kI bAta alaga hai, sattA kA sambandha 30 vAstava hone se, usa ke yoga se padArtha kA sattva ho sakatA hai| - Jain Educationa International uttara :- aisA kathana ayukta hai| kAraNa :- sambandha kisa kA ? vidyamAna kA yA avidyamAna kA ? yadi vidyamAna kA, to sambandha kalpanA kI jarUra hI nahIM hai, kyoMki usa ke binA bhI pahale -- For Personal and Private Use Only . Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 221 gaganAravindasyApi syAt - iti na sattAsambandhaH sattvam / nApi svarUpataH sattvam svapnAvasthAvagate'pi padArthAtmani svarUpasadbhAvAt sttvprskteH| yadi hi parisphuTasaMvedanAvabhAsanaM svarUpamucyate tat svapnadazAyAmapi padArthAtmano vidyate iti kathaM na tatsattvaprasaktiH ? tat pArizeSyAd arthakriyAyogaH sattvam, sa ca krama-yogapadyAbhyAM vyAptaH, te ca na nitye smbhvtH| yato na kramavatI arthakriyA nitye sambhavinI, tasya svarUpamAtreNa kAryakaraNasAmarthya tadaiva sakalakAryotpattiprasakti: 5 kAlavilambA'yogAt / na hi padArthasvarUpanibandhanaM kAryaM tatsvarUpasya prAgapi saMnidhAne kramotpattikaM yuktam / na ca nityasyA'vicalitarUpasya sahakArisavyapekSasya svakAryakaraNAt sahakArikramAt kAryakramaH, nityasya sahakAryapekSA'yogAt / na hi sthAyino niratizayaM svarUpaM bibhrANasya sahakAriNA kramavatA kazcidavyatirikta upakAraH kartuM zakyaH / nApi vyatiriktopakArajananAt tasya sahakArINi kiJcitkarANi bhavanti, atiprasaMgAt / na cA'kiJcitkarANyapekSante iti yugapat sklkaaryodyprsktiH| na ca yogapadyenApyarthakriyA nityAt 10 se vaha vidyamAna hai| yadi avidyamAna kA - to AkAzapuSpa kA bhI sambandhaprayukta sattva kyoM nahIM hogA ? vastutaH sattva sattAsambandha svarUpa nahIM hai yaha phalita hotA hai| [nityapadArtha meM svarUpa sattva aghaTamAna- pUrvapakSa ] sattAsambandha se sattva kA jaise mela nahIM baiThatA, vaise svarUpataH sattva bhI saMgata nahIM hotA kyoMki svapnadazA meM dRSTa padArthAtmA meM bhI svarUpa hone se usa meM sattva prasakta hogaa| svarUpa kisa ko 15 kahate haiM - spaSTa saMvedana ke avabhAsa ko, to svapna dazA meM padArthAtmA ke spaSTa saMvedana kA avabhAsa hotA hI hai, to usa meM sattva prasakti kyoM nahIM hogii| jaba sattAsambandha aura svarUpa se sattA kA mela nahIM baiThatA to Akhira parizeSanyAya se arthakriyAyoga ko hI sattva mAna lenA anivArya hai| vaha arthakriyAyoga krama yA yaugapadya (anyatara) kA vyApya hai| nitya padArtha meM ve saMbhava nahIM hai kyoMki vaha na to kramika, na yugapad arthakriyA kara sakatA hai| 20 nitya padArtha kramika arthakriyA kara nahIM sakatA kyoMki apane svarUpa mAtra se vaha kArya-karaNa samartha hogA to pahale kSaNa meM hI sakala bhAvikAryoM kA sarjana kara degA, kAlavilamba kyoM karegA ? sirpha padArthasvarUpamUlaka hI kArya-sarjana hai to vaha svarUpa prathama kSaNa meM bhI saMnihita hone se kramotpatti yuktiyukta nahIM hai| zaMkA :- nitya padArtha acala ekarUpa hI hotA hai kintu sahakAriyoM se mila kara apanA kArya 25 karatA hI hogaa| uttara :- nitya padArtha ke sAtha sahakAri-apekSA ghaTa nahIM sktii| niratizaya sthAyi svarUpa dhAraNa karanevAle nitya padArtha para kramika sahakArI pRthak upakAra karegA yA apRthag ? apRthag to saMbhava nahIM kyoMki taba nityatva bhaMga hogaa| pRthak upakAra se nitya padArtha kA koI riztA na hone ke kAraNa usa ke liye sahakArIvRMda akiMcitkara hI rahegA, anyathA vaha pRthag upakAra vastumAtra prati sAdhAraNa ho jAne se sabhI kA sahakArI bana jaayegaa| yadi akiMcitkara hone para bhI sahakArI 30 vRMda apekSita mAnA jAyegA to pUrvokta eka sAtha sakala kAryotpatti kI Apatti nahIM ttlegii| dUsarI aura, eka sAtha arthakriyA-karaNa bhI nitya padArtha ke liye asambhava hai, kyoMki prathama kSaNa meM saba Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 sambhavati pUrvottarakAlayorapi tatsvabhAvapracyuteH tAvataH kAryasyodayaprasakteH - ityAdi kSaNikatAM vyavasthApayadbhiH saugataiH pratipAditam na punarucyate grnthvistrbhyaat| tataH kramayogapadyAbhyAmarthakriyA nityAd vyAvarttamAnA kSaNikatAyAmevAvatiSThata iti kathaM na sattA kSaNikatAvyAptA ? __ asadetat- yato yadyarthakriyA krameNotpattimatI bhinnA, hetoH kimAyAtaM yena tadbhedAddhetorbhedo bhavet ? 5 na hyanyabhedAdanyad bhinnamatiprasaMgAt / na ca hetoH pratikSaNamabhinnarUpatve ekasvabhAvatvAdarthakriyA'pi yugapad bhaved, yato nAyaM niyamaH ekasvabhAvatve hetorarthakriyayA yugapad bhavitavyam / yadi hi kAraNasadbhAve'rthakriyA yugapadupalabhyeta tadA yugapadudeti - iti vyavasthA bhavet, na ca kAraNAbhede'pi yugapadudayamAsAdayantI sA tato lakSyata ityanubhavabAdhitamarthakriyAyogapadyam / na ca pratikSaNavizarArutA'vinAbhUtaH kramavadarthakriyotpAdaH kvacidupalabdho yena tadudayakramAt taddhetoH pratikSaNabhedaH siddhimAsAdayet / na cArthakriyA'pi pratikSaNaM bhedavatI 10 siddhA tat kathaM svayamasiddhA hetoH prtikssnnbhedmvgmyti| na ca saugatAnAM kAlAbhAvAdarthakriyAkramo arthakriyA kara dene para dUsare kSaNa meM vaha bekAra bana jAyegA, athavA dUsare-tIsare kSaNa meM bhI eka sAtha arthakriyA-karaNa svabhAva tadavastha hone se punaH punaH sakala-kAryakAritva kA doSa khaDA hogaa| yaha saba bauddhoM ne kSaNabhaMga kI siddhi karate hue kaha diyA hai, punarukti granthavistAra ke bhaya se nahIM karanA hai| sArAMza, nitya padArtha se kramika-yugapad anyatara prakAra se arthakriyAkAritva kI vyAvRtti 15 hone ke kAraNa Akhira yaha kSaNika vastu ke sAtha hI dostI kara paayegii| to vaha kSaNikatva kI vyApya kyoM nahIM hogI ? (kSaNikatA dIrghapUrvapakSa smaapt)| [ arthakriyAbheda se hetubheda asiddha - uttarapakSa ] uttarapakSa :- pUrA kathana galata hai| padArtha aura arthakriyA donoM eka nahIM hai bhinna hai| arthakriyA bhinna hai aura kramika hai, lekina isa se padArtha kA kyA doSa ? padArtha se kyA riztA ? jisa se 20 ki arthakriyAbheda se padArtha(kSaNoM) kA bheda ho jaay| eka padArtha ke bheda se anya padArtha kA bheda mAneMge so sarvatra bheda hI bheda rahegA. eka vyakti bhI abhedazAlI nahIM raha paayegii| aisA nahIM hai ki - 'hetu (kAraNa) aneka kSaNoM meM abhinna ekarUpa hai to svabhAva bhI eka hone se yugapad arthakriyA ho jAnI cAhiye' - hA~, aisI vyavasthA taba mAnI jAtI yadi aisA niyama hotA ki ekasvabhAvavAle hetu se arthakriyA eka sAtha hI honI caahiye| yadi anekakSaNasthAyI kisI eka kAraNa se eka sAtha saba 25 arthakriyA dRSTigocara hotI to eka sAtha saba arthakriyA ho sakane kI sthApanA bhI ho jAtI, kintu kAraNa ke eka rahate hue bhI ekasAtha saba arthakriyA udita hotI ho aisA dRSTigocara nahIM hotA ataH eka sAtha saba arthakriyAoM kA udaya kA ApAdana anubhavaviruddha hai| aisA bhI kahIM nahIM dikhatA ki kramika arthakriyotpatti kSaNabhaMguratA kI vyApya ho jisa se ki arthakriyAkramikodaya se usa ke kAraNa meM kSaNavinazvaratA kI siddhi ho ske| [ pratikSaNa arthakriyA bheda bhI asiddha ] tathA, arthakriyA bhI pratikSaNa bhinna bhinna hone kI siddha nahIM hai| to svayaM asiddha arthakriyAbhinnatA kAraNa ke pratikSaNabheda kA avabodha kaise karA sakatI hai ? boddhoM ke mata meM kAlapadArtha svIkRta na OM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 223 yuktisNgtH| yadi hyatItAnAgatavartamAnakAlabhedasaGgatimAsAdayeyuH kAryANi tadA kramavanti bhveyuH| na ca kAryaparamparAvyatiriktaH kAlaH saugatairabhyupagata iti bhinnaphalamAtrameva / na ca phalabhedamAtrAd hetubhedavyavasthA kartuM zakyA, ekasyApi prdiipaaderekdaa'nekkaarykrnnaat| atha vaizeSikAdiparikalpitaH padArthavyatiriktaH kAlo'bhyupagamyate, tathApi tasyaikatvAd na tadbhedanimitta kAryabhedo yuktisNgtH| na caikakAlAnuSaGgAt kAryANi kramavanti bhavanti yogpdyaabhaavprskteH| 5 na kAlasyaikatve'pi kramavadvarSAtapAdisambandhAt kramaH, itretraashryprskteH| tathAhi- kAlakramAd varSAdeH kramaH tatkramAcca kAlakramaH iti kathaM netaretarAzrayatvam ? na ca kAlakramaheturaparaH kAlo'bhyupagamaviSayaH anavasthAprasakteH kAlakramanimittAparakAlAbhyupagamA'niSThiteH / na ca kAlaH svarUpAdeva kramavAn kAryANAmapi svarUpata eva kramavattvaprasakteH, evaM ca kaalpriklpnaavaiyrthyprsktiH| tanna kAlAbhyupagame'pi kAryakramo yuktyA saGgacchata iti kathaM kAryakramo hetubhedamavagamayati ? na ca kAryakramAbhyupagame'pi heturanityatA- 10 maasaadytiityuktm| atha krameNa kAryodaye'nekakartRtvasaGgateranityatA, nanu kAryakramadarzanAt yadi nAma kAraNasya kramaH, svabhAvabhedastu kathaM sidhyati ? hone se kAlabhedamUlaka arthakriyAkrama yuktisaMgata nahIM hai| bauddha mata meM yadi kAryakalApa atIta-vartamAnabhAvikAla bheda se anubaddha hone kA siddha ho tabhI kAryoM meM (arthakriyA meM) kramikatA siddha ho sakatI hai, kintu kAryasantAna se pRthak kAla kI sattA bauddhamata meM mAnya nahIM hai ataH una ke mata meM to 15 kAlavihIna bhinna bhinna kAryavRnda hI zeSa rhaa| kAryabheda rahe to bhale rahe kintu kAryabheda se kAraNabheda kI sthApanA karanA azakya hai| dikhatA hai ki pradIpa (Adi) bhAva eka hote hue bhI kajjala, prakAza, vartidhvaMsAdi aneka kArya karatA hai| [kAla svIkArane para bhI kArya bheda ayuktika] yadi vaizeSikaAdidarzanaprarUpita pRthvI Adi padArtha se bhinna kAla tattva kA svIkAra kiyA jAya 20 to usa se kAlabhedamUlaka kAryabheda siddha nahIM ho sakatA kyoMki vaha kAla eka hI hai| ekakAla ke saMsarga se kAryoM kI kramikatA siddha nahIM hotI, anyathA yaugapadya (samakAlIna) kA sarvathA uccheda ho jAyegA kyoMki eka kAla samasta kAryoM meM krama prayukta kregaa| zaMkA :- kAla eka hone para bhI varSARtu - grISmaRtu Adi ke krama sambandha se kAla kA krama siddha ho jaayegaa| uttara :- aisA mAnane para anyonyAzraya doSa hogaa| dekhiye- kAlakrama se varSA Adi meM krama siddha hogA aura varSAdi ke krama se kAlakrama siddha 25 kareMge to anyonyAzraya kyoM nahIM hogA ? yadi kAlakrama varSAdimUlaka na mAna kara anyakAla kI kalpanA kara ke usa se prathama kAla meM krama saMgata kareMge to dUsare ke liye tIsare kAla kI... cauthe kAla kI...isa taraha anavasthA doSa prasakta hogaa| kAraNa :- kAlakrama kI siddhi ke liye Apa ke anya anya kAla svIkAra kA anta nahIM hogaa| yadi kaheM ki - 'kAla svataH kramika hai' - taba to kAryoM kA krama bhI svataH hI bana jAyegA, to phira kAryakrama ke dvArA kAraNabheda kA anumAna kaise ho sakatA hai ? 30 pahale to hamane kaha diyA hai ki kAryoM kA krama bana jAne para bhI kAraNa kI anityatA siddha nahIM ho sktii| yadi kaheM - 'kAryoM kA kramika udaya anekakartRtva ke sAtha hI saMgata hotA hai ataH anityatA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 na ca krameNa kAryajananena janakatA'janakatve bhavata iti svabhAvabhedalakSaNamanityatvaM sidhyati, yataH kramopetakAryopalambhAd hetorjanakA'janakasvabhAvaM bhedaM kalpanA adhyvsyti| na ca tatpradarzitasvabhAvabhedAd bhAvA bhidyante tathA'bhyupagate vA kalpanA bhAvAnAmekatvamadhyavasyantyudayatIti nityatA teSAM bhavet / kalpanApradarzitazca bhAvAnAM janakatva'janakatvalakSaNaH svbhaavbhedH| tathAhi- uditaprayojanApekSayA kalpanA bhAvAnAM janakatvamadhyavasyati anuditaphalApekSayA tu tatraivA'janakatvaM saivAdhyAropayati, na ca kalpanApradarzitasyabhAvabhedAd bhAvAnAM janakatvamadhyavasyati anuditaphalApekSayA tu tatraivA'janakatvaM saivAdhyAropayati, na ca kalpanApradarzitasvabhAvabhedAd bhAvAnAM bhedo yuktaH anyathA paropajanitakAryA'pekSayakasyaiva kSaNasyA'janakatvam svotpAdyakAryApekSayA tu janakatvaM tadaiva tasyA'sau vyavasthApayatIti yugapadekasya kSaNasya svarUpabhedaprasaktiH / athA'trAbhedapratibhAsaH kalpanApradarzitaM bhedaM bAdhate tarhi krameNa kAryajanane'pi kalpanApradarzito 10 janakatvA'janakatvalakSaNaH svabhAvabhedo'bhedanirbhAsena kiM na bAdhyate ? na ca krameNa kAryotpattau hetubheda: pratikSaNamavabhAtyeva, bhrAntyA tu na nizcIyata iti vaktavyam pratikSaNaM bhedasaMvedanasyAnanubhavAt, ananubhave siddha hai|' - yaha kathana galata hai| kAraNa :- kAryoM kA krama dekhane ke AdhAra para kAraNoM kA krama siddha hone para bhI eka sthAyI kAraNa meM svabhAvabheda kaise siddha hogA ? [kalpanAsUcita svabhAvabheda bhAvabhedaka nahIM ] 15 pUrvapakSI :- svabhAvabheda isa taraha hogA - kramika kAryajanana karane para kAryotpattikSaNa meM janakatva, pUrvottarakSaNa meM ajanakatva - isa prakAra svabhAvabhedAtmaka anityatva siddha hai| uttarapakSa :- nahIM, yaha to kalpanAvilAsa hai| kramika kAryoM ko dekha kara kalpanA kAraNa meM janakaajanaka svabhAva bheda ko mAna letI hai| vAstava yaha hai ki kalpanA pradarzita svabhAvabheda se bhAvabheda siddha nahIM ho jaataa| are ! aisA mAneMge taba to pUrvottara bhAvoM ke ekatva ko grahaNa karatI huI 20 kalpanA jAgrata hone para bhAvoM kI nityatA siddha ho sakatI hai| bhAvoM meM jo janakatva-ajanakatvarUpa svabhAvabheda kahA jAtA hai vaha to kalpanAsUcita hai| dekhiye - prayojana prApta hone para kalpanA bhAvoM kI janakatA nizcita kara letI hai, anapekSita prayojana ke avasara meM vahI kalpanA bhAvoM meM ajanakatva svIkAra letI hai| ata eva kalpanAgRhIta svabhAvabheda se bhAvoM meM bheda mAna lenA yuktisaMgata nahIM hai, anyathA eka hI kSaNa meM eka sAtha do virodhidharma ke adhyavasAya se kSaNasvarUpabheda prasakta hogA, dekhiye - 25 eka hI kSaNa meM svajanya kAryApekSayA janakatva, parajanya kAryApekSayA ajanakatva - isa prakAra eka hI kSaNa meM svabhAvabheda kalpanA se nizcita kiyA jA sakatA hai| yadi kaheM ki - yahA~ abheda kA (eka kSaNa meM abheda kA) pratibhAsa kalpanA gRhIta bheda kA bAdha karatA hai, to kapAlAdi meM abhedapratibhAsa se, kramikakAryakAri bhAvoM meM janakatva-ajanakatvasvarUpa svabhAvabheda bhI kyoM bAdhita nahIM hogA ? aisA mata kahanA - kramazaH kAryotpatti hote samaya pratikSaNa kAraNabheda bhAsita hotA hI hai, bhrAnti ke kAraNa 30 usa kA nizcaya nahIM ho pAtA hai - niSedha isaliye ki pratikSaNa bhedasaMvedana kA kisI ko anubhava nahIM hotA, anubhavasiddha na hone para bhI usakI kalpanA karane para to zazasIMgAdi kI kalpanArUpa atireka hogA - pahale yaha kahA jA cukA hai| niSkarSa, arthakriyA ke bheda se kAraNabheda siddha nahIM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 225 tu tatkalpane atiprasaktirityuktamiti nArthakriyAbhedAt kAraNabhedaH anyabhedasyA'nyAbhedakatvAt / kiJca, yadi nAma krama-yogapadyAbhyAM nityAdarthakriyA vyAvRttA tathApi na tataH kSaNakSayasiddhiH / tathAhi- yathaiSA'kSaNikebhyo vyAvRttatvAt kSaNikatvaM sAdhayati tathA kSaNikebhyo'pi vyAvRttatvAdakSaNikatAM sAdhayet / na ca kSaNikebhyo'syA avyAvRttiH, yataH kSaNikA api kAryamutpAdayantaH kiM kevalA ekamutpAdayanti, utAnekam ? tathA samuditA api tadekamanekaM vA ? na tAvadeka ekamutpAdayatyanabhyupagamAt adarzanAcca / 5 tathAhi- eka evA'gniH indhanavikAra-dhUma-bhasmAdikamanekaM kAryamutpAdayannupalabhyata iti naika ekameva janayatIti niyamaH, 'na vai kiJcidekaM janakam' [ ] itybhyupgmvirodhshcaiksyaikjnktve| 'nApyekamanekotpAdakam sAmagryA eva janakatvAbhyupagamAt, anekasmAt kaaryotpttyuplbdheshc| nApyanekamekotpAdakam kAryasyAnekasmAdupajAyamAnasya nAnAtvApatteH / na hi vijJAnavAdyabhyupagatakAryavyatirekeNa bAhyaM vastu sAmagrIta: upajAyamAnaM vijJAnaM vA ekaM bhvti| sautrAntika-vaibhASikamatena saJcitebhyaH paramANubhyaH saJcitAnAM 10 teSAmutpatteH saJcitaparamANuvyatirekeNA'parasya bhinnasyA'bhinnasya vA saJcayasya vastusato'bhAvAt / yasya hotA, kyoMki eka kA (kapAlAdi kA) bheda anya (tantu Adi) ke bheda kA kAraka nahIM bana sakatA / [kSaNikatva ke sAtha arthakriyA kI asaMgati ] aura eka bAta :- yadi nitya vastu meM kramika/ekasAtha arthakriyA-saMgati nahIM hotI, tathApi itane mAtra se kSaNikatva kI siddhi kisa taraha ho gayI ? dekhiye- akSaNika vastu meM jaise arthakriyA nahIM 15 ghaTatI isaliye Apa kSaNikatvasiddhi kI AzA rakhate haiM, isI taraha kSaNika vastu meM vaha na ghaTane se akSaNikatva kI siddhi bhI ho sakatI hai| 'kSaNikoM meM vaha ghaTatI hai' aisA hai nhiiN| kAraNa :- prazna - kSaNika bhAvoM 1kyA kevala (yAnI eka bhAva) svayaM hI eka kArya ko utpanna karate haiM ? yA 2aneka ? kyA samadita (aneka) ho kara eka kArya ko utpanna karate haiM yA 4aneka kArya ko ? kisI 1ekamAtra vyakti se eka kArya kI utpatti mAnya nahIM hai kyoMki vaisA kabhI dekhA nhiiN| dekho- 20 eka hI agni indhana kA rUpAntara, dhUmra, bhasma Adi aneka kAryoM ko utpanna karate hue dikhate haiM ataH 'eka vyakti se eka kArya kA utpAda' aisA niyama nahIM banA sakate, kyoMki "koi ekautpAdaka nahIM" [ ] Apa kI isa mAnyatA kA 'eka se eka kA janana' mAnane para virodha prasakta hogaa| [ dUsare-tIsare vikalpoM kA nirasana ] 2eka se aneka kI utpatti, aisA bhI nahIM hai, sAmagrI hI utpAdaka hotI hai aisI mAnyatA hone 25 se evaM kArya kI utpatti aneka se hI, dRSTigocara hone se| 3 aneka se eka kI niSpatti' yaha tIsarA vikalpa bhI yogya nahIM, kyoMki aneka se utpanna kAryoM meM bhI bheda kI Apatti hogii| vijJAnavAdI svIkRta kArya ke alAvA sAmagrI se jAyamAna vastu athavA vijJAna ekarUpa nahIM ho sktaa| tathA sautrAntika - vaibhASika bauddhamatAnusAra to paramANupuJja se paramANupuJja kI hI utpatti hotI hai, samudita paramANupuJja ko choDa kara bhinna yA abhinna anya kisI samudAya (avayavI) kI vAstava sattA nahIM 30 7. na tu svopAdAnamAtrabhAvi kiJcit kAryaM sambhavati, sAmagrItaH sarvasya sambhavAt / yathoktam - 'na kiJcidekamekasmAt sAmagryA sarvasambhavaH / / ' (tattvasaM. paJcikA pR.113 paM.12) iti bhUtapUrvasampAdakayugalam / ) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 ca saMvRtti sata ekatA ghaTAdeH na tasya janyatA, vijJAnamapi viSayA''lokamanaskArAdisAmagrIprabhavaM naikaM yuktam / nApi tad ekarUpamabhyupagamyate grAhya-grAhakAkAradvayasya tasya saMvedanAt / __na caikasya rUpadvayaM bodhaa'bodhruupmuppnnm| tathAhi- ahaMkArAspadaH sukhAdirUpo grAhakAkAraH antastadvaiparItyena ca grAhyAkAro'paraH eva pratibhAti, tathA ca svasaMvedanasiddhabhedatvAt rUpa-rasayoriva 5 tayornekatvam / athAnayorbhedAvabhAso bhinnayoriva na punarbhinnayoreva / taduktam- 'grAhya-grAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate' [pra.vA.2/354] iti| naitadevam, bAhyArthavAdatyAgaprasakteH, sautrAntikamatasya vaibhASikamatasya cAtra vicArayituM prakrAntatvAt jJAnavAdasya ca niSetsyamAnatvAt / na ca grAhya grAhakAkArayoH saMvRtatvam, svakAraNAnvaya-vyatirekAnuvidhAnAt / grAhakAkAro hi bodharUpatayA samanantarapratyayAnvaya-vyatirekAnuvidhAyI, viSayA kAro'pi viSayasyAnvaya-vyatirekAvanuvidhatte / evaM ca rUpa-rasAderiva naanyorektaa| na ca nirAkAramabhinna10 hotii| tathA, bauddhamata meM jo kAlpanika-sat ghaTAdi kA ekatva yadyapi svIkRta hai kintu vahA~ ghaTAdi kArya sat nahIM hai| nIlAdi viSaya, Aloka, antaHkaraNa (mana) Adi sAmagrI se janya vijJAna kA bhI ekatva yuktisiddha nahIM hai| vijJAna ke bhI grAhya-grAhaka do AkAra saMvedana siddha hone se vaha bhI ekarUpa nahIM mAnA jA sktaa| [ aneka se aneka kA sRjana-cauthA vikalpa sadoSa ] eka vastu meM bodha (grAhaka) aura abodha (grAhya) ye do AkAra (= do rUpa) yukti ghaTita nahIM 15 hote| dekha lo - grAhakAkAra bhItara meM ahaMkAramaya evaM sukhAdira grAhya (nIlAdi) AkAra ulaTA hI pratIta hotA hai| phalataH rUpa-rasa ke bheda kI taraha grAhya grAhaka AkAroM meM bheda svasaMvedanasiddha hone se una meM ekatva nahIM ho sktaa| zaMkA :- grAhya-grAhaka meM jo bhedapratibhAsa hotA hai use mAnoM ki bhinna ho - isa prakAra se jarUra hotA hai, kintu vastutaH bhinna kA hI ho - aisA nahIM hai| kahA bhI hai [ ] grAhya-grAhaka saMvedana meM 'paraspara bhinna ho' aisA lakSita hotA hai| uttara 20 :- aisA nahIM hai| yadi grAhya-grAhaka AkAra vAstava meM bhinna nahIM hai to sirpha grAhakAkAra hI phalataH siddha hone se bAhyArtha kA parityAga prApta hogaa| vijJAnavAdI bhale yahA~ iSTApatti kara le, kintu prastuta meM sautrAntika-vaibhASika do matoM kI bAta cala rahI hai, una meM to bAhyArtha-parityAga kI Apatti A kara rhegii| tathA Age cala kara iSTApatti kara lenevAle vijJAnavAda kA bhI nirasana kiyA jAnevAlA hai| [ grAhya-grAhaka AkAra kAlpanika nahIM ] 25 tathA, grAhya-grAhaka AkAroM meM zUnyavAdI yahA~ grAhya-grAhaka AkAroM ko kAlpanika nahIM kaha sakatA, kyoMki ye donoM kAryabhUta AkAra kAraNoM ke anvaya-vyatireka kA anusaraNa karanevAle haiN| dekha lo - grAhakAkAra bodhAtmaka svarUpa se apane pUrvakAlIna samanantarapratyaya ke anvayavyatireka ke anugAmI haiM aura viSaya (grAhya) AkAra viSaya nIlAdi ke anvaya-vyatireka ke anugAmI haiM, ataH rUpa-rasa Adi 7. avibhAgo'pi buddhyAtmaviparyAsitadarzanaiH - ityasya pUrvArdhaH prmaannvaartike| manorathanandiTIkAyAm - paramArthato'vibhAgo = bhedarahito'pi budhyAtmadvayavAsanayA viparyAsitaM = vibhAgenopadarzitaM darzanaM yeSAM taiH = atattvadarzipuruSaiAhya-grAhakasaMvittInAM parasparaM bhedaH tadvAniva lkssyte| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 227 svabhAvamekasAmagrIjanyaM jJAnaM sambhavati parAbhyupagamena nirAkAratvena tasya vissysNvedntvaanupptteH| tasmAnnaikamanekajanyamiti sthitam / nApi pUrvasAmagrIta uttarA sAmagrI prabhavatIti bauddhAbhyupagamAt anekamanekamutpAdayatIti vaktavyam, yataH kAraNAyattaH kAryANAM svabhAvaH, anyathA nirhetukatvaM tasya syAt / pUrvasAmagrI ca sarveSAM sAmagryantarbhUtAnAM samagrA'janakatvena vyavasthiteti kathaM kAryavizeSasya sAmagryantargatasyaikasvabhAvatA ? evaM ca rUpasya jJAna- 5 rUpatApatti najanyatvAt jJAnasvarUpavat, jJAnasyApi rUpasvarUpatApatti: rUpajanyatvAt rUpasvarUpavat - ityanekatvavyAghAtaH / na vA kiJcit rUpam pratiniyatasvarUpAbhAvAt / athA'vAntarakAraNasAmagrIvizeSasambhavAt tajjanyasya kAraNabhedAdeva svabhAvanAnAtvamiti nAyaM doSaH / tathAhi- cakSurUpAlokamanaskArAdiSu vijJAnAdikAryotpAdakeSu manaskAro vijJAnamupAdAnatvena janayati zeSakAryANi sahakAritvena, evaM rUpAdikamapi rUpAdikAryamupAdAnatvena zeSANi sahakAritvenetyavAntarasAmagrIbhedena siddhaH tajjanyAnAM svabhAvabhedaH / nanvatrApi 10 kI taraha ina donoM meM abheda nahIM ho sktaa| tathA ekasAmagrI(= aneka)janya jJAna abhedAnuviddha nirAkArasvarUpa nahIM ho sakatA, kyoMki yadi vijJAnavAdIbauddha kathanAnusAra vaha nirAkAra (aura ekarUpa) hogA to nirAkAra hone se sAkAra viSaya kA saMvedI vaha nahIM ho skegaa| (jJAna to sAkAra hI saMvidita hotA hai| ataH eka ke janaka aneka nahIM ho sakate - yaha sAra niklaa| [aneka se aneka kI utpatti - caturthavikalpa nirasana ] __ aneka se aneka kI utpatti yaha vikalpa bhI mithyA hai kyoMki bauddha vidvAn to pUrva sAmagrI se uttara sAmagrI kI utpatti ko mAnate haiN| kAraNa yaha hai ki kAryoM ke svabhAva kA mUla, kAraNa hotA hai| anyathA kAryasvabhAva ko nirhetuka mAnanA pddegaa| kAraNIbhUta pUrva sAmagrI, sAmagrIantarbhUta samasta bhAvoM ke samagrasvarUpa se samagra kAryoM kI janaka nahIM hotI yaha nirvivAda hai, to sAmagrI-antarbhUta kAryavizeSa kI ekasvabhAvatA kaise ho sakatI hai ? phalataH padArtharUpa aura jJAna meM anyonya sAMkarya isa taraha 20 prasakta hogA - jJAna janya hone se jJAnasvarUpa kI taraha padArtharUpa meM jJAnasvarUpatA prasakta hogI, tathA jJAna meM padArtharUpajanyatA hone se padArthasvarUpa kI taraha padArtharUpatA (nIlAdiviSayarUpatA) prasakta hogI, isa prakAra kAraNa-kArya (viSaya aura jJAna) meM ekarUpatA prasakta hone para anekatva ko vyAghAta phuNcegaa| athavA niyata ekasvarUpatA na hone se padArthamAtra nIlarUpa hI mAna lenA pddegaa| [kAraNabheda se kArya meM bhI aneka svabhAva kI zaMkA aura uttara ] zaMkA :- dIpaka-prakAzAdi janaka eka tailAdi sAmagrI meM maSI, vatihAsa Adi kI janaka avAntara aneka vizaSTa sAmagrI antarbhUta hotI hai, ataH usa sAmagrI se janya kArya kAraNabhedAdhIna vividha svabhAva yukta ho sakatA hai, koI pUrvokta doSa aba rahatA nhiiN| dekhiye - vijJAnAdi kArya ke janaka cakSu hai rUpa hai Aloka hai manas hai - to isa meM mana vijJAnajanaka hai kyoMki vaha upAdAna hai, vijJAna ke uparAMta jo bhI vacanAdi kArya haiM usa meM mana upAdAna nahIM kintu sahakArI hotA hai| isI taraha 30 rUpAdi bhI rUpAdi kArya ke upAdAnatayA kAraNa hote haiM, zeSa jJAnAdi kAryoM ke prati sahakAritayA / isa taraha avAntara sAmagrI bheda se, sAmagrIjanya kArya meM svabhAva bheda siddha hotA hai| __15 25 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 kiM yena rUpeNa manaskAro jJAnasya janakaH tenaiva cakSurAdikamapi janayati, Ahosvit rUpAntareNa ? yadi tenaiveti pakSaH tadA ckssuraadeaantvaapttiH|| . tathAhi- sakalasvagatavizeSAdhAyakatvaM kArye upAdAnatvam tadrUpeNa cet pravRtto manaskArazcakSurAdi janane kathaM na cakSurAderjJAnarUpatApattiH ? atha svabhAvAntareNa cakSurAdijanane'sau pravarttate / nanvevaM svabhAvabhedAd 5 manaskArasya bhedApattiH svabhAvabhedalakSaNatvAd vstubhedsy| atha svasaMvidi ekatvenA'vabhAsAt manaskA rkssnnsyaiktvmupaadaan-shkaarishktibhede'pi| nanvevamakSaNikasyApi tadatatkAlabhAvikAryajanakatvA'janakatvabhAvabhede'pyekatvenAdhyakSa pratibhAsanAt kathaM naikatvam ? atha na svabhAvabhedAd bhAvabhedaH api tu viruddhasvabhAvabhedAt tadatatkAryajanakatvA'janakatve cA'kSaNikasya viruddhau svabhAvAviti tasya bhedaH / nanvevaM manaskArakSaNa syApi bhedaprasakti: upAdAnatva-sahakAritvalakSaNayoH zaktyormanaskArAt parasparatazca bhedAt / atha na zaktInAM 10 zakti-zaktimatorvA bhedaH, tathApi viruddhasvabhAvadvayayogAta bheda ev| yato manaskArasyopAdeyajJAnaM prati yaiva janikA zaktiH saiva cakSurAdikaM prati, tatazcakSurAdikaM prati janakasvabhAvo'janakasvabhAvazca manaskAraH uttara :- yahA~ prazna yaha hai ki mana jisa svabhAva se jJAna kA janaka hai kyA usI svabhAva se cakSuAdi ko janma detA hai yA anya svabhAva se ? yadi usI svabhAva se, taba to cakSu Adi meM bhI jJAnarUpatA kI Apatti hogii| 15 [cakSu Adi meM jJAnarUpatA kI, manaskAra meM bheda kI Apatti ] dekhiye - upAdAnatva yadi kArya meM sakala svaniSTha vizeSoM kA aadhaan-kaaritvruup| aura usI rUpa se manaskAra cakSurAdi utpanna karegA to cakSu Adi meM jJAnarUpatA kI Apatti kyoM nahIM hogI ? yadi usa rUpa se nahIM anya rUpa (= svabhAva) se netrAdi ke sRjana ke liye manaskAra pravRtta hogA taba to manaskAra meM bhedApatti hogI kyoMki vastubheda svabhAvabhedasvarUpa hI hotA hai| 20 zaMkA :- upAdAnazakti - sahakArizakti bhinna hone para bhI svasaMvedana meM manaskAra ekatvarUpa se hI bhAsita hotA hai isa liye usa kA ekatva akSuNNa rhegaa| uttara :- acchA ! isI taraha tatkAlabhAvikAryajanakatva - atatkAlabhAvikAryaajanakatva svarUpa bheda ke hote hae bhI akSaNi ekarUpa se pratyakSa meM bhAsita hone se, nIlAdi kA ekatva kyoM nahIM hogA ? zaMkA :- sirpha svabhAvabheda vastubhedaprayojaka nahIM hotA, viruddhasvabhAva kA bheda vastubhedaprayojaka hotA hai| tatkAryakAritva aura 25 atatkAryakAritva ye do eka akSaNika nIlAdi padArtha meM viruddha svabhAva hai, ataH usa eka nIlAdi meM bheda prasakta hogaa| uttara :- are ! aise to manaskArakSaNa meM bhI bheda prasakta hogA kyoMki upAdAnatva zakti aura sahakAritva zakti manaskAra se to bhinna hai evaM paraspara bhI viruddha hone se bhinna hai| zaMkA :zakti aura zaktimAna kA bheda nahIM hotA, evaM zaktiyoM meM paraspara bheda nahIM hotaa| uttara :- tathApi viruddha do svabhAva ke saMbhavita yoga se bheda prasakta hogA hii| kAraNa :- manaskAra meM upAdeya jJAna 30 ke prati jo janaka zakti hai vahI cakSu Adi ke prati hai, phalataH cakSuAdi ke prati manaskAra meM janakasvabhAva ajanakasvabhAva aise do viruddha svabhAva prasakta hogA, yahA~ cakSu Adi ke prati jo sahakArisvabhAva hai vaha sakala svaniSTha vizeSoM kA AdhAnakArI na hone se atatsvabhAva (anupAdAnatva) rUpa bana gayA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 229 prasaktaH, cakSurAdijananAt tatsvabhAvaH sklsvgtvishessaanaadhaayktvaadttsvbhaavH| na hi janakatvAdanyat sakalasvagatavizeSAdhAyakatvam / nApi manaskArAjjanakatvam, dhrm-dhrminnorbhedaabhyupgmaat| ataH zaktizaktimatorabhedapakSe tadatatsvabhAvatvamekadaikasyaikasmin janye pUrvoktanItyA prasaktam tena vidhi-pratiSedharUpaviruddhadharmasaMsargAd bhedaH prsktH| bhedapakSe'pyupAdAnatva-sahakAritvayo rUpa-rasavat tadbhAvaniyatabhAvatvenaikakAlatve'pi bhedAt manaskAra- 5 lakSaNasya bhAvasya bhedaH siddha eva / na caivamApAditabhedasyApyabAdhitaikAvabhAsipratyayaviSayatvAt na nAnAtvam akSaNikasyApi pUrvakSaNagrahaNapariNAmAjahadvRttottarakSaNagrahaNapariNAmavadadhyakSeNaikatayA grahaNAt tadatajjanakA'janakasvabhAvabhede'pi na nAnAtvamityuktatvAt / na ca zakti-zaktimatoH zaktyozcAbhede 'idamupAdAnam idaM ca sahakArikAraNam' iti vibhAga: kSaNikapakSe bhavet / yadapi 'antyAvasthAyAM sarveSAM pratyekamabhimatakAryotpAdakatvam anyasaMnidhistu svahetupratyayasAmarthyAt nopAlambhamarhati / na ca bhinnakAryotpattiH sarveSAM tasyaiva janane 10 sAmarthyAt paryAyA'napekSaNAcca notpannotpAdo'pi' ityuktam tadapi prAktananyAyena nirastam / Apa ke mata se sakala svaniSTha vizeSAdhAnakAritva janakatva se bhinna to nahIM hai| ataH viruddha svabhAva prasakti hogii| tathA janakatva svabhAva manaskAra se bhI bhinna nahIM hai, kyoMki Apane dharma-dharmI meM bhI bheda nahIM mAnA hai| ataH zakti aura zaktimAna meM abheda mAnane para, eka hI manaskAra meM eka hI cakSuAdi kArya ke prati eka kAla me hI tatsvabhAvatva aura atatsvabhAvatva pUrvokta yukti ke anusAra 15 prasakta hai| isa prakAra, vidhirUpa evaM niSedharUpa viruddhadharma saMsarga ke kAraNa bhedApatti prasakta hai| [ dharma-dharmI zakti-zaktimAn kA bhedapakSa asaMgata ] dharma-dharmI kA bheda pakSa mAneMge to, jaise rUpa aura rasa donoM meM 'eka hai to dUsarA avazya hogA' aisA avinAbhAva hone para bhI, yAnI samakAlInatA ke rahane para bhI bheda hotA hai, usI taraha upAdAnatva aura sahakAritva samakAlIna hone para bhI una kA bheda akSuNNa rahane para, manaskArarUpa bhAva meM bhI 20 bheda siddha hogA hii| zaMkA :- bheda kA kitanA bhI ApAdana kiyA jAya, kintu nirbAdha ekatvadarzakapratIti kA viSaya hone se manaskAra eka hI hai, aneka nahIM hai| uttara :- to hamane bhI pahale kaha diyA hai - akSaNika padArtha meM tajjanaka-atajjanaka svabhAvabheda se bhedApAdana kitanA bhI kiyA jAya, kintu pUrvakSaNagrahaNapariNAma ko na choDate hue uttarakSaNagrahaNapariNAma se anubaddha pratyakSa apane viSaya ko ekatvarUpa se grahaNa karatA hai ataH usa meM (akSaNika meM) koI bheda nahIM hai| tathA, kSaNikavAda meM zakti-zaktimAna 25 aura zaktiyoM kA abheda mAneMge to 'yaha hai upAdAna aura yaha hai sahakArI' aisA vibhAga bhI pUrNa abheda ke kAraNa saMgata nahIM ho skegaa| yaha jo AzaMkA hai - 'sabhI bhAva apanI antyAvasthA (eka santAna kA carama kSaNa) meM apane apane kArya ko upAdAnavidhayA utpanna karate haiN| vahA~ sahakArikSaNa bhI apane apane hetu ke bala se, binA bulAye hAjira ho jAte haiM to una kA kyA doSa ? saba milate haiM saba kArya karate haiM kintu pRthak pRthak kArya utpanna nahIM hote, eka hI kArya utpanna hotA 30 hai kyoMki una sabhI kA eka sAdhAraNa kArya karane kA hI sAmarthya hotA hai| tathA, eka ne jo utpanna kiyA, dUsare ne bhI use phira se, tIsare ne bhI use phira se utpanna kiyA... isa prakAra 'utpanna kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 __ kiJca, atra pakSe uSNAd garbhagRhaM praviSTasya manaskArAdi: kAraNakalApazcakSurjJAne samarthaH parasparanirapekSatayeti yathA manaskArasya cakSurjJAnaM pratyupAdAnatA tasyaivaikasya tajjanane sAmarthyAt tathA''lokAderapIti darza(kathaM ?)na ksstiH| pratItiviruddhaM caikasyaivotpAdakatvam / na caikaikasmAt kAryotpAdaH kadAcidapyupalabdhaH iti kathaM na tadabhyupagamaH pratItiviruddhaH ? na ca prakArAntareNa kSaNikAnAM kAryakaraNasambhava iti kSaNikebhyo'pi prAktananyAyena kAryakaraNasAmarthya nivRttamakSaNikatvaM prasAdhayet, zrAvaNatvavad vobhayavyAvRttatvAt sNshyheturbhvet| nApyetad vaktavyam uktaprakAreNA'kSaNikeSvapyarthakriyAnupapattiriti nirhetukaM sakalaM jagad bhavet, akSaNikapakSe bahubhyaH samavAyikAraNatvAdirUpebhya ekamabhinnaM ca vastUtpadyata ityabhyupagamAttatra ca virodhaabhaavaadityukttvaat|| yadapi 'sattvasvarUpamupavarNayatA pratipAditamarthakriyAlakSaNaM bhAvAnAM sattvam' iti tatra kimarthakriyAtaH 10 sattvam Ahosvit sattvAdarthakriyA ? tatra yadyarthakriyAtaH sattvaM tadA prAk sattvavyatirekeNApi tasyA utpatte nihetukA saa| atha sattvAdarthakriyA tadA'rthakriyAtaH prAgapi bhAvasattvasiddheH svarUpasattvamAyAtam, api utpAdana' doSa saMbhava nahIM hai kyoMki ve kAraNabhUta saba paryAya (= krama) se kArya nahIM karate haiN|" - yaha kathana bhI pUrvokta bhedapakSa - abhedapakSa kI yuktiyoM se nirasta ho jAtA hai| [ parasparanirapekSa eka eka kAraNa se eka kAryotpatti meM virodha ] 15 yaha bhI sociye - jaba Apane eka ke sRjana meM aneka kA sAmarthya svIkAra kara liyA hai to bAhya uSNa pradeza se ghara ke bhItara koI A gayA taba usa kA manaskArAdi kAraNavRMda cakSu-jJAna sRjana meM paraspara nirapekSa samartha hai - yahA~ jaise cakSu-jJAna ke prati manaskAra upAdAna hai kyoMki usa meM eka meM hI cakSu-jJAna sRjana kA sAmarthya hai, vaise Aloka Adi eka eka meM bhI sRjana kA sAmarthya mAnane meM, Apa ke mata kI hAni kyoM nahIM hogI ? (aneka se eka yA aneka ke sRjana vAle vikalpa 20 meM kSati aayegii|) vAstava meM to parasparanirapekSarUpa se eka eka meM janakatva mAnanA yaha to pratItiviruddha hai| eka eka se kArya kI utpatti kabhI bhI dikhatI nhiiN| taba vaisI mAnyatA pratItiviruddha kyoM nahIM ? anya kisI prakAra se kSaNika meM kAryajanakatva kA saMbhava nhiiN| ataH pUrvokta yukti se hI, kSaNikabhAvoM se bhAganevAlA kAryajanakasAmarthya Akhira akSaNikatva ko hI siddha karegA na ! are akSaNikatva ko nahIM mAneMge to nitya-anitya ubhaya se vyAvRtta zrAvaNatva kI taraha kAryakaraNa sAmarthya ubhayavyAvRtta hone 25 se rahegA kahA~ - yaha saMzaya kA jhulA calatA rhegaa| nAstika ho kara aisA mata bolanA ki - 'uparokta nyAya se jaba (kSaNika evaM) akSaNika se bhI arthakriyA bhAgatI hai to Akhira sAre jagata ko akasmAta yAnI nirhetuka kaha do' - hama to akSaNikapakSa meM samavAyikAraNAdi aneka kAraNarUpa vastu se abhinna eka ghaTAdi vastu kI utpatti ko mAnate haiM jahA~ koI virodha nahIM hai - yaha pahale kahA jA cukA hai| [arthakriyA evaM sattva anyonya sambandha kI samIkSA 30 tathA sattva ke svarUpavarNana meM jo yaha kahA jAtA hai ki padArthoM kI arthakriyA yahI sattva kA lakSaNa hai - vahA~ hamAre do prazna haiM - arthakriyA para sattva nirbhara hai yA sattvamUlaka arthakriyA hotI ___ hai ? yadi arthakriyA para sattva nirbhara hai to sattva ke pahale hI arthakriyA kA svIkAra (= utpatti) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 6 231 cArthakriyAkAle hetoradarzanAd satastasya kathaM sattA'vagamyate ? na ca 'arthakriyodayAt prAk kAraNamAsIt' iti vyavasthApayituM zakyam, yato yadi svarUpeNa pUrvaM heturavagato bhavet tadanantaraM cArthakriyopalambhAnubhavaH syAt tato'rthakriyA avagatapratibandhopalabhyamAnA prAg hetusattAvyavasthApanapaTIyasI bhavet / na cArthakriyAmantareNa hetuH svarUpeNa kadAcidapyupalabdhigocaraH svarUpasattvaprasakteH / kiJca yadyarthakriyA hetusattAvyavasthApikA tasyA apyaparArthakriyA vyavasthApiketyaniSThAprasakteH na 5 hetusttaavyvsthitirbhvet| na cArthakriyA anadhigatasattvasvarUpA'pi hetusattvavyavasthApikA, zazaviSANAderapi tatsattvavyavasthApakatvaprasakteH / tathAhi - hetusadbhAvAdarthakriyA satI tatsattvAcca hetoH sattvamiti parisphuTamitaretarAzrayatvamiti nArthakriyAlakSaNaM sattvam / bhavatu vA'rthakriyAlakSaNaM sattvaM tathApi nAtaH kSaNakSayAnumAnam yato'sau bhAvAnAM kSaNasthAyitAM sAdhayati uta .kSaNAdUrdhvamabhAvam ? ^ prathamapakSe siddhasAdhyatA, nityasyApi bhAvasya kSaNAvasthAnAbhyupagamAdanyathA 10 sattva ke binA bhI ho jAne se use nirhetuka mAnanA paDegA / yadi sattvamUlaka artha kriyA mAneMge to arthakriyA ke pahale usa ke viraha meM bhI vastu kA sattva siddha hone se svarUpataH sattva hI prApta ho gyaa| taduparAMta, arthakriyAkaraNa kAla dvitIyakSaNa meM hetu ( = kAraNa ) bhUta ( pUrvakSaNavRtti) vastu kA darzana nahIM hotA ataH asat kAraNa kI sattA kA bodha kaise hogA ? 'arthakriyA ke udaya ke pUrvakSaNa meM kAraNa sat thA' aisI vyavasthA ( = sthApanA) nahIM kara sakate, kyoMki yadi pUrvakSaNa meM hetu kA 15 svarUpataH bodha hotA, usa ke anantara kSaNa meM arthakriyA udaya kA anubhava ( usI vyakti ko ) hotA taba to ThIka hai ki jJAta avinAbhAvaviziSTa arthakriyA upalabdha hone para, pUrvakSaNa meM hetu kI sattA kI sthApanA karane ke liye sakSama hotI / kintu samasyA yahI hai ki arthakriyA ke binA kabhI bhI svarUpataH sat hetu dRSTigocara nahIM hotA, hogA to svarUpataH sattva prasakta hogA / tathA, uparAMta, yadi hetu kI sattA kI vyavasthA arthakriyA karegI to usa kI khuda kI vyavasthA kisa 20 se hogI ? (yadi hetu sattA se to anyonyAzraya doSa aura ) anya arthakriyA se hogI to usa ke liye bhI anya arthakriyA.... isa taraha anavasthA doSa hogA, ataH hetusattA kI vyavasthA nahIM ho pAyegI / jisa kA sattvasvarUpa ajJAta hai aisI arthakriyA bhI yadi hetusattA kI vyavasthA kara pAyegI to vaise zazasIMga Adi bhI hetu Adi kI sattA ke vyavasthApaka ho jAne kA atiprasaMga hogaa| aisA nahIM kahanA ki hetujanya hone se arthakriyA sat hotI hai na ki anya arthakriyA ke udaya se / aisA 25 kaheMge to anyonyAzraya doSa hogaa| dekhiye ke sattva se hetu kI sattA siddha hogI svarUpa nahIM ho sakatA yaha siddha huA / hetu ke sattva se arthakriyA kA sattva hogA, aura arthakriyA to spaSTa hI anyonyAzraya doSa hone se, sattva arthakriyA [ arthakriyAsvarUpa sattva se kSaNikatAnumAna azakya ] athavA sattva arthakriyAsvarUpa ho jAya, phira hai / kAraNa :- vaha anumAna kyA siddha karegA ? pakSa meM siddhasAdhanatA doSa hogA, kyoMki jo nitya hotA hai vaha kSaNasthAyI to avazya hotA hai - Jain Educationa International -- bhI usa se kSaNabhaMga kA anumAna karanA zakya nahIM 30 kSaNasthAyitA yA "kSaNa ke bAda abhAva ? prathama B For Personal and Private Use Only . Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 sadAvasthitireva na bhavet, kSaNAvasthitinibandhanatvAt kssnnaantraadisthiteH| ina cottarakAlamabhAvamavagamayati abhAvena saha tasyAH pratibandhAbhAvAt na cA'pratibandhaviSayaH shshvissaannaadivdnumeyH| kiJca, samAnakAlaM vA sA sAdhyaM sAdhayeda bhinnakAlaM vA ? yadi samAnakAlaM sadrUpaM sAdhyaM sAdhayati tadA tatsamAnakAlabhAvinaH sattAmAtrasya siddhatvAt siddhasAdhyatA, abhAvena ca pratibandhAbhAvAd na ttsttsiddhiH| atha bhinnakAlaM sAdhayati, tatrApi pratibandhAbhAvAd na ttsttsiddhiH| na hi bhinnakAlena vidyamAnenA'vidyamAnena vA sattAyAH kazcidavinAbhAvaH, iti yatrA'vinAbhAvastatra vipratipattirnAsti yatra ca vipratipattistatrAvinAbhAvasyAbhAva: iti na sattAta: kSaNakSayAnumAnam / ___ na ca sattvaM vartamAnakAlabhAvitvam tacca pUrvAparakAlasambandhavikalatayA kSaNikatvaM tadAtmakatayA bhAvAnAM prkttyti| yato varttamAnaM kSaNikamiti kuto'vagamyate ? 'pUrvAparayostatrA'darzanAd' iti cet ? 10 na, dRzyAdarzanasyaivAbhAvavyavahArasAdhakatvAt / adarzanamAtrasya tu satyapi vastuni sambhavAt na tatra prmaanntaa| na ca sarvaM vastu sarvadA darzanayogyam cakSurvyApArAbhAve vastuno'pratibhAsanAt tadaiva ca cakSurvyApArAt saba koI yaha mAnatA hai, nahIM mAnegA to kSaNAdhika yAnI sadA sthairya hI nahIM bnegaa| kSaNAdhikasthAyitva to avazya kSaNa-kSaNasthitimUlaka hI hotA hai| kSaNabhaMgAnumAna kSaNAntara uttara kAla meM abhAva kA bodha karAve - yaha bhI zakya nahIM, kyoMki abhAva ke sAtha sattvasvarUpa arthakriyA kI avinAbhAvasambandharUpa 15 vyApti nahIM hai| jo pratibandha yAnI avinAbhAva kA viSaya (= Azraya) nahIM hai vaha kabhI anumAnagrAhya nahIM hotA, udA0 zazasIMga anumAnagrAhya nahIM hotaa| aura eka bAta :- vaha anumAnahetubhUta arthakriyA apane samAnakAlIna sAdhya ko siddha karegI yA bbhinnakAlIna ? yadi samAnakAlIna satsvarUpa sAdhya siddha karegI to hamAre liye siddhasAdhanatA hai kyoMki arthakriyA ke sAtha samAnakAlIna sattA rUpa sAdhya to hamAre pakSa meM siddha hI hai| yadi kSaNAnantara abhAva 20 rUpa sAdhya hai to usa ke sAtha vyApti nahIM hai, ataH kSaNakSaya kI siddhi nahIM ho skegii| yadi bhinnakAlIna sAdhya siddha karanA hai to vahA~ vyApti ke binA sAdhyasiddhi azakya hai| sattA ko bhinnakAlIna vidyamAna yA avidyamAna sAdhya ke sAtha kiJcid bhI avinAbhAva nahIM hai| hA~, jisa ke sAtha avinAbhAva hai (sattAmAtra ke sAtha) vahA~ koI vivAda nahIM hai, jahA~ (kSaNabhaMga ke bAre me) vivAda hai vahA~ avinAbhAva nahIM hai| sArAMza, sattA hetu se kSaNabhaMga kA anumAna nahIM ho sktaa| [ pratyakSa/anumAna se kSaNikatva kI siddhi asaMbhava ] yadi kahA jAya - 'sattva kI vyAkhyA hai vartamAnakAlabhAvitva, isa DhaMga kA sattva pUrvAparakAlasambaddha na hone se, bhAva vartamAnakAlInarUpa hone se, una kI kSaNikatA prakaTa karatA hai|' - yaha ThIka nahIM hai kyoMki jo vartamAna hai vaha kSaNika hI hone kA kaise jJAna huA ? yadi pUrvottarakAla meM nahIM dikhatA isaliye ? nahIM, kyoMki dRzyAdarzana (yAnI yogya kI anupalabdhi) hI abhAvavyavahAra kA sAdhaka 30 hai| vastu sat hone para bhI usa kA adarzana ho sakatA hai lekina vaha adarzana niSedha meM pramANa nahIM hai| niyama nahIM hai ki sabhI vastu sadA darzana ke yogya ho, vastu hone para bhI cakSukriyA na hone para vastu kA apratibhAsa ho sakatA hai| usI kAla meM kisI anya vyakti ko cakSukriyA se usa 25 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 233 pareNopalambhAt / tanna pUrvAparayoranupalambhamAtrAdabhAvanizcaya iti na pratyakSAnumAnAbhyAM kSaNikatvAvagamaH / na caitadvyatiriktaM pramANAntaraM parairabhyupagamyate iti kutaH kSaNikatvasiddhiH ? ___yadapi 'yad yathAvabhAsate tattathaivAbhyupagantavyam yathA nIlaM nIlarUpatayA pratibhAsanaM tenaiva rUpeNAbhyupagamaviSayaH, kSaNaparigatena ca rUpeNa padArthAH pratibhAntIti pratyakSasiddhe kSaNikatve tadvyavahAra sAdhanAya hetUpAdAnam' iti paraiH pratipAditaM tadapyayuktam, 'kSaNaparigatena rUpeNa pratibhAsanAd' - iti 5 hetorasiddhaH kAlAntarasthAyitayA'dhyakSe bhAvAnAM pratibhAsanasya pratipAditatvAt / yadapyabhihitam 'na prathamadarzanena kAlAntarasthitiravasAtuM zakyA' tadapyasaGgatam, sthirarUpapadArthadarzanAd A vinAzakAraNasaMnidhAnAt sthAyitayA Adyadarzanenaiva bhAvasya grahaNAt anyathaikakSaNasthAyitayA tasya grahaNe vyavahArArthamupAdAnaM na bhvet| na ca tatkSaNaprabhavaM vastu vyavahAraM sAdhayiSyatIti tadupAdAnam evaMbhUtapratipattera bhaavaat| na hi vyavahAriNa: 'idamarthakriyAkAri vastvanyadeva' iti prtipdynte| na ca santAnanibandhano'yaM vyavahAraH kSaNikatvA'siddhau 10 vastu kA darzana ho sakatA hai yA hotA hai| niSkarSa :- pUrvottara kAla meM anupalambha mAtra se bhAvakSaNAnantara kA nizcaya nahIM kiyA jA sktaa| ataH pratyakSa yA anamAna se kSaNikatva kI siddhi azakya hai| ina do se atirikta koI pramANa bauddha vidvAnoM ko mAnya nahIM hai - aba kSaNikatva kI siddhi kaise kareMge ? [kSaNikatAvyavahArasAdhanArtha anamAna kI saphalatA dRSkara 1 15 bauddha vidvAnoM ne yaha jo pratipAdana kiyA hai - 'jo jaisA bhAsita hotA hai usa kA vaisA hI svIkAra honA cAhiye jaise nIlarUpatA se pratibhAsamAna nIla usI rUpa se svIkArapAtra hotA hai| padArthavRnda bhI kSaNAnabaddharUpa se bhAsatA hai ataH kSaNikatva to pratyakSasiddha hai, anumAna hetuprayoga to usa ke vyavahAra ke upapAdana ke liye kiyA jAtA hai|' - yaha pratipAdana ayukta hai kyoMki 'padArthavRnda kSaNAnubaddharUpa se bhAsatA hai' yaha hetu hI asiddha hai| ulaTA, padArthavRnda to pratyakSa meM kAlAntarAvasthitarUpa se bhAsita 20 hotA hai yaha pahale dikhAyA jA cukA hai| tathA, yaha jo kahA jAtA hai - prathamadarzana se kAlAntarAvasthiti jJAta nahIM ho sakatI - vaha bhI asaMgata hai, kyoMki sthirasvarUpa padArtha dikhatA hai, vinAzakAraNasaMnidhAnaparyaMta bhAva kI sthAyitA kA grahaNa Adya darzana se hI ho jAtA hai, agara aisA nahIM mAneMge to yAnI sirpha ekakSaNasthiti kA hI darzana mAneMge to dUsare kSaNa meM usa ke na hone kA nizcaya hone se usa ke saMbandha meM kraya-vikrayAdi vyavahAra ke liye koi upakrama hI karegA nhiiN| yadi kaheM ki - vyavahArArtha upakrama 25 to vaha aisA samajha kara ke karatA hai ki vyavahArakSaNa meM (yaha bhAva to nahIM rahegA kintu) jo nayA bhAva paidA hogA vaha vyavahAra sAdhana karegA - to yaha galata hai kyoMki vartamAnakSaNagrahaNa avasara meM aisA to koI bhAna yA vicAra hotA nahIM hai| vyavahArI loka aisA anubhava nahIM karate ki 'yaha vyavahArasAdhaka arthakriyAkArI kSaNa pUrvakSaNavAle bhAva se judA hai|' vyavahAraupakrama ko santAnamUlaka mAnanA bhI ayukta hai, kyoMki jaba kSaNikatva hI asiddha hai to santAna kahA~ se siddha hogA ? yadi kaheM ki 'pUrvadRSTa bhAva 30 ke sambandha meM hI ye krayAdi ho rahe haiM - yaha vyavahAra bhrAnta hai' - to kahanA paDegA ki aba taka kSaNakSaya siddha nahIM hai taba usa vyavahAra meM atad meM tad ke bhAna rUpa bhramatva bhI siddha nahIM ho sktaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 santAnasyA'siddheH / na ca kSaNikatvaM tathApratibhAsAt siddham itretraashryprskteH| tathAhi- pratibhAsAt kSaNikatvasiddhau ekatvavyavahAro bhrAntaH sidhyati, tatsiddhezca tathApratibhAsasiddhau kSaNikatA sidhytiititretraashrytvm| ___ na cAnyadanumAnaM kSaNikatApratipAdakamasti yata ekatvavyavahArasya bhrAntatA bhavet / na ca bhAvijanma5 paramparAgrahaNaprasaktirAdyapratyakSeNa kAlAntarasthAyitApratipattau - yato'bAdhitapratipattau yat pratibhAti tadeva tadgrAhyatayA vyavasthApyate na tvapratibhAsamAnasyApi grAhyatAprasaktipreraNaM yuktisnggtm| na hi 'surabhi candanam' iti vizeSaNa-vizeSyabhAvagrahaNe bAhye'pi bAhyendriyanirapekSaM svAtantryeNa pravRttaM mAnasamadhyakSamekIyamateneti sarvatraiva tat pravarttatAmiti preraNA yuktisaGgatA sarvasya ttraa'prtibhaasnaat| yatraiva vizeSaNavizeSyabhAvaniyataM liGgAdhanapekSaM manaH pravartate tatraiva tadgrahaNavyApAro'bhyupagantavyaH, na sarvatra / 10 evaM bhAvikAlAntarAdisthiterapi vaktavyam, yataH tatrApi bhAvikAlAdInAmasaMnihitatve'pi tadvyApino bhAvasya saMnihitatvAt tatra vyApRtamakSaM tadvizeSaNatvavyavasthitAnAM bhAvikAlAdInAmapi graahkm| na caivaM tadanindriyajama asaMnihitArthajatvena bhrAntataraM ca, indriyAnvaya-vyatirekAnuvidhAnena saMnihite vizeSye bhAvAt / tathApratibhAsa se kSaNikatA siddha karane jAyeMge to anyonyAzraya doSa hogaa| dekhiye - usa pratibhAsa se kSaNikatva siddha hone para ekatvavyavahAra bhrAnta siddha hogA aura ekatvavyavahAra bhrAnta siddha hone se 15 tathApratibhAsa siddha hone para kSaNikatA kI siddhi hogii| spaSTa hai yahA~ anyonyAzraya / [ ekatvavyavahArabAdhaka anumAna kA abhAva ] kSaNikatA kA pradarzaka aura koI anumAna hai nahIM jisa se ki bhAvoM meM ekatvavyavahAra (sthAyitvadarzana) ko bhrAnta mAnA jA ske| zaMkA :- prathama darzana se yadi bhAvikAlasthiratA kA grahaNa mAneMge to bhAvi kAla meM koI sImA na hone se agrima janmoM kI paramparA kA bhI grahaNa prasakta hogaa| uttara :- zaMkA 20 anucita hai kyoMki nirbAdha pratIti meM jo jaisA pratIta ho vahI usa pratIti kA viSaya prasthApita hotA hai| jo pratibhAsita nahIM hotA usa ko usa pratIti kA viSaya mAnane kA Agraha yuktiyukta nahIM hai| udA0 jaba candana ko dekha kara 'sugandhi candana' aisI vizeSaNa-vizeSyabhAvagrAhI cAkSuSa pratIti meM sugandha kA bhAna bAhya sugandha rUpa viSaya meM bahirindriyanirapekSa svatantrarUpa se pravRtta mAnasapratyakSarUpa hotA hai aisA jo nyAyadarzana kA mata hai, usa ko aisA prasaJjana nahIM kara sakate ki jalAdipratIti meM bhI 25 sugandha kA bhAna ho jAyegA, kyoMki sugandha kA mAnasa pratyakSa hone para bhI sabhI viSayoM kA vahA~ bhAsana nahIM hotA hai| niyama yaha hai ki vizeSaNa-vizeSya bhAva se niyata liGgAdinirapekSa mana jisa (sugandhAdi) ke grahaNa meM pravRtta hotA hai vahA~ hI mana kA grahaNa vyApAra mAnA jAtA hai. sabhI kSetroM meM nhiiN| ataH bhAvijanma paramparA ke jJAna kI Apatti nirarthaka hai| vyAkhyAkAra abhayadevasUrijI kahate haiM ki 'sugandhi candana' pratIti kI taraha prastuta meM bhAvi 30 kAlAntarAdi saMbandhi avasthiti bhI samajha lenA / kAraNa :- yadyapi (Adya kSaNa meM vastu dekhate hI sthAyitA = bhAvikAlAvasthiti kA grahaNa ho jAtA hai) vahA~ bhI bhAvikAlAdi asaMnihita hai kintu taba taka rahanevAle (tadvyApi) bhAva to vartamAna meM saMnihita jarUra hai, usa ke grahaNa meM saMlagna indriya usa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 235 na cA'saMnihitAnAM bhAvikAlAdInAM tatrA'pratibhAsa: vizeSyapratibhAsA''kRSTAnAM zatAdigrahaNe pUrvasaMkhyeyAnAmiva teSAM tatra pratibhAsasaMvedanAt anyathA askhaladrUpa ekatvanibandhana upAdeyavyavahArastatra kathaM bhavet ? ityuktamasaMnihitArthasyApi cendriyajatvaM taimirikajJAnasyevopapannam kevalamasatyatve vivAdaH, tatra ca bAdhakAbhAvAt kAlAntarasthAyitApratipatteH satyatA vyavasthApyate / na ca viSayasaMnidhAnA'saMnidhAne indriyajatvaprayojake api tvindriyavyApArAnuvidhAnam taccAnAstIti kathaM na kAlAntarasthitipratipattirakSajA ? na cAvacchedakAgrahaNe- 5 'vacchedyasyApyagrahaNamiti vaktavyam avacchedakapratibhAsasya prsaadhittvaat| ___kiJca, yadi pUrvAparaviviktamadhyakSaNapratibhAsyevAdhyakSa bhavet tadA bAdhakasaMvAdapratyayAnutpattitaH pramANetaravyavahAro jJAnAnAM vizIryeta / tathAhi - bAdhakaM pUrvaviSayApahAreNotpattimAsAdayati, pUrvapratyayena ca yadyuttarapratyayasamaye svaviSayasattvaM nAvabhAtaM tadA svasamaye bAdhakena pUrvavijJAnagocarasyA'sattvAvedane'pi kathaM bhAva ke vizeSaNarUpa se (asaMnihita) bhAvikAlAdi kA bhI grAhaka hotA hai| zaMkA :- bhAvikAlAdi 10 indriyagrAhya na hone se vaha anindriyajanya huA aura asaMnihitArtha (bhAvikAlAdi) se janya hone se bhAvikAlAdi kA grahaNa ati bhrAnta ThaharA / uttara :- zaMkA anucita hai, vizeSya (sthAyi bhAva) saMnihita hai aura usa meM anvayavyatirekAnuvidhAna se asaMnihita bhAvikAlAdi kA bodha mAna sakate haiN| aisA mata kahanA ki - 'bhAvikAlAdi asaMnihita artha kA pratibhAsa nahIM ho sakatA' - kyoMki saMnihita zatasaMkhyA ke grahaNakAla meM anvaya-vyatireka se pUrva kI do-tIna Adi saMkhyA kA grahaNa ho jAtA hai 15 vaise hI vizeSya (ghaTAdi yA nIlAdi) pratibhAsa se (smRti dvArA) AkRSTa bhAvikAlAdi kA pratibhAsa saMvidita ho sakatA hai| yadi aisA nahIM mAneMge to askhalitarUpa se (abhrAntarUpa se) ekatvamUlaka upAdeyavyavahAra hotA hai vaha kaise hogA ? ata eva kahA jA cukA hai ki jaise timiragrasta doSavAle ko saMnihita zaMkha meM asaMnihita pItAdi kA indriyakRta pratyakSa hotA hai vaise hI yahA~ bhAvikAlAdi kA nIlAdi meM bhI ho sakatA hai| hA~ usa ke satyatva/asatyatva meM vivAda ho sakatA hai - hama kaha 20 sakate haiM (yAnI prasthApita karate haiM) ki koI bAdhakajJAna kA udaya na hone se kAlAntarasthAyitA kA bhAna satya hai| aisA nahIM mAnanA ki indriyajanya/anindriyajanya jJAna ke prayojaka kramazaH saMnihita/ asaMnihita viSaya hote haiN| niyama hai to itanA ki jo pratibhAsa indriyavyApAra kA anuvidhAna karatA hai vaha indriyajanya hotA hai| Adya kSaNa meM nIlAdi vastu ke grahaNa ke sAtha sAtha jo bhAvikAlAdi avasthiti kA grahaNa hotA hai vahA~ (nIlAdigrahaNakAlIna) indriyavyApAra maujUda hI hai, to kyoM use 25 indriyajanya na mAnA jAya ? (asaMnihita hone se) avacchedaka (vizeSaNabhUta bhAvikAlAdi) kA jJAna zakya na hone se, avacchedaka (vizeSyabhUta nIlAdi) kA bhI vizeSyarUpa se bhAna azakya hai' - aisA nahIM kaha sakate kyoMki avacchedaka kA pratibhAsa siddha kara diyA hai| [pUrvAparaaspRSTamadhyakSaNamAtra kA pratibhAsa azakya ] yaha bhI sociye - yadi pratyakSa sIrpha pUrvAparakSaNa aspRSTa madhyavarti kSaNa kA hI bhAsaka hai to 30 na usa kA koI bAdhaka jJAna hogA, na saMvAdI, phalataH jJAnoM meM bhrama yA pramANa aisA vyavahAra kabhI nahIM ho paayegaa| dekhiye - bAdhaka kA matalaba jo pUrva viSaya ko jUThalAtA huA utpanna hotA hai, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 bAdhakatA ? na hi vinAzakAraNavyApArottarakAlabhAvibhAvA'sattvAvedakajJAnasya puurvjnyaanbaadhktaa| na ca bAdhakena pUrvavijJAnaviSayasya pUrvamevA'sattvaparicchedAt bAdhakatA, tasya pUrvavijJAnaviSaye pravRttyabhyupagamaprasakteriti bAdhya-bAdhakabhAvAbhyupagame pUrvottaravijJAnayorekaviSayatA abhyupagantavyA, anyathA- santAnakalpanAyA asambhavato bAdhyabAdhakabhAvavilopaprasakteraprAmANyavyavasthA na kvacid vijJAne bhavet / pUrvavijJAnaviSaye'vijAtIyottarajJAnavRttiH 5 saMvAdaH so'pi pUrvAparajJAnaviSayaikatve sambhavati nAnyatheti tadavyavahArAdapi sthaayitaagraahydhyksssiddhiH| pUrva jJAnavaduttarajJAnamapi 'tadevedam' ityullekhavat pUrvakSaNeSu vartata ityabhyupagantavyam nyAyasya smaantvaat| na ca pUrvadeza-kAla-dazA-darzanAnAmuttarajJAnapratibhAse taddezAditAprasaktiriti vartamAnatAmAtragrahaNAt kSaNikatAgraha evA'grahaNe na tena svaviSayasya pUrvAditAgraha iti vaktavyam, kSaNikatvagrahe'pyasya codyasya smaantvaat| * tathAhi- uttarajJAnena pUrvadezAdInAM grahaNe na svaviSayasya tato bhedagrahaH, agrahaNe'pi sutarAM teSAmagrahe 10 yadi uttarapratIti kAla meM pUrvapratIti ke dvArA apane viSaya kA sattva pradarzita nahIM kiyA jAyegA to apane kAla meM bAdhakapratIti se pUrvavijJAnaviSaya kI asattA kA pradarzaka jJAna hogA to bhI vaha pUrvajJAna kA bAdhaka kaise bana sakegA ? pUrvakSaNajJAna vinAzaka kAraNavyApAra ke uttara kAla meM bhAva kI asattA kA pradarzaka jJAna pUrvajJAna kA bAdhaka nahIM ho sktaa| zaMkA :- bAdhaka pratIti pahale se hI pUrvajJAnaviSaya kI asattA ko bhA~pa letI hai isaliye vaha bAdhaka bana skegii| uttara :- taba to Apa ko mAna lenA 15 paDegA ki bAdhaka jJAna pUrvajJAnIya viSaya ke grahaNa meM pravRtta hotA hai| matalaba - bAdhya-bAdhaka bhAva akhaMDa rakhanA hai to pUrvottaravijJAnoM meM ekaviSayatA bhI mAnanI pddegii| anyathA, santAnakalpanA kA sambhava na rahane se bAdhya-bAdhakabhAva kA lopa prApta hogA, pariNAmataH kisI bhI vijJAna ko aprAmANika ghoSita nahIM kara skeNge| yaha bAdhaka kI asaMgatatA kI bAta huii| saMvAda pratIti kI asaMgatatA bhI prasakta hai| 'pUrvavijJAna ke viSaya meM sajAtIya uttara jJAna kI 20 pravRtti' yaha hai saMvAda / pUrvAparajJAnoM meM ekaviSayatA kA svIkAra na kiyA jAya to ukta saMvAda nahIM ghaTa sktaa| isa prakAra bAdhaka-saMvAda vyavahAra se bhI sthAyitvagrAhaka pratyakSa siddha hotA hai| pUrvajJAna jaise pUrvakSaNoM ke grahaNa meM pravRtta hotA hai, uttarajJAna bhI usI taraha 'yaha vahI hai' isa ullekha ke sAtha una ke grahaNa meM pravRtti karatA hai yaha mAnanA hI paDegA, kyoMki nyAya to pUrvajJAna kI taraha uttara jJAna ke liye bhI samAna honA caahiye| zaMkA :- uttara jJAna meM yadi pUrvajJAnaviSayabhUta pUrvadeza, 25 pUrvakAla, pUrvadazA, pUrvadarzana kA pratibhAsa mAneMge to uttarajJAna svayaM bhI pUrvadezAdiviziSTa bana jAne kI Apatti hogii| yadi kaheM ki sirpha varttamAnatA kA hI grahaNa hogA, pUrvadezAdi kA nahIM - taba to kSaNikatAgraha hI phalita ho gyaa| yadi varttamAnatAgraha nahIM mAneMge to apane viSaya kI pUrvadezatA Adi kA bhI grahaNa nahIM ho paayegaa| uttara :- zaMkA nahIM karanA, kyoMki kSaNikatA ke grahaNa meM bhI yaha samasyA samAna hai| [pUrvajJAna uttarajJAna viSayoM kA abheda-pratyakSa suvidita ] kaise yaha dekhiye - pUrvadezAdi kA grahaNa yadi kSaNika uttara jJAna se hogA to apane viSaya kA una se bheda hone para bhI usa kA grahaNa nahIM ho skegaa| (matalaba, pUrvottara viSaya kA ekatva 30 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 237 'tato bhinnamidam' iti pratiterayogAt pratiyogigrahaNasavyapekSatvAd bhedaavgtH| na ca svaviSayasya tena tadanupravezAgrahaNameva bhedagrahaNam, tadbhedA'grahaNameva tadanupravezasvarUpanityatvagrahaNamityasyApi vaktuM zakyatvAt / na ca svarUpameva bheda iti tadgrahaNe bhedagrahaH, abhede'pyasya samAnatvAt / tathA ca 'pUrvamevedaM mayA dRSTam' 'pUrvadRSTaM pazyAmi' iti ca pUrvottarajJAnayo vibhUtajJAnaikArthaviSayatAvyavasthApakaM nizcayadvayaM yathAkramamupajAyamAnaM saMlakSyata iti yathA 'nIlamidaM pazyAmi' iti tadvyApArAnusArivikalpodayAt tatpratibhAso'dhya- 5 kSasyAvikalpakasya vyavasthApyate tathA prakRte'pi pUrvottarajJAnadvaye'bhedapratibhAso vyavasthApanIyaH, nyAyasya smaantvaat| idameva vA nishcydvymkssvyaapaaraanusaaritvaaddhyksstaamnubhvti| yato nedamAnumAnikam liNgaadynpeksstyotptteH| nApi bhrAntam, baadhkaabhaavaat| na ca smRtirUpam apuurvaarthprtiptteH| na ca prathamAkSavyApArAnantaramanutpatteH smaraNarUpatA'sya, viziSTasAmagryantarbhUtendriyajanyatayA prAganutpAde'pi smaraNarUpatAnupapatteH / ata evotpAdyamAne paTAdau 'anAgatAdhyavasAyo'dhyakSam' iti kecit smprtipnnaaH| 10 gRhIta ho jaayegaa| yadi pUrvadezAdi kA grahaNa nahIM hogA taba to una kA grahaNa na hone kI vajaha se sutarAM 'una se yaha bhinna hai' aisI pratIti nahIM hogI, kyoMki bhedagraha ke liye pratiyogigrahaNa apekSita hai| zaMkA :- uttarajJAna meM pUrvadezAdi ke anupraveza kA grahaNa (dUsare vikalpa meM) nahIM hotA hai taba yaha agrahaNa hI svaviSayAnuyogika bhedagrahaNa hai yaha samajha lo| uttara :- nahIM, aisA hI bolo na ki svaviSaya meM pUrvadezAdi ke bheda kA agrahaNa hai vahI pUrvadezAdianupravezasvarUpa nityatva kA grahaNa hai 15 - aisA bhI kahA jA sakatA hai| zaMkA :- uttarajJAna meM gRhIta hone vAle svaviSaya yahI pUrvadezAdibheda hai, svarUpa kA grahaNa hone para bheda bhI gRhIta ho jaayegaa| uttara :- isa se viparIta, ukta prakAra se abheda kA hI grahaNa samAnanyAya se mAna lo| phalitArtha yaha hai ki 'maiMne pahale bhI yaha dekhA hai' tathA 'pahale dekhA hai use aba dekhatA hU~' ye do nizcayajJAna kramazaH prakaTa hotA hai yaha spaSTa dikhatA hai jo ki pUrvottarajJAnoM meM bhAvi evaM bhUtakAlIna jJAnoM kI ekaviSayatA kA sphuTarUpa 20 se pradarzaka haiN| jaise yaha nIla dekhatA hU~ - aise darzana ke bAda usa darzana ke vyApAra kA anugAmI nizcaya (= vikalpa) ke udaya se yaha nizcita kiyA jAtA hai ki pUrva nirvikalpa pratyakSa bhI nIlapratibhAsAtmaka hI hai - to isI taraha prastuta meM bhI pUrvottara jJAna ke viSaya meM abhedagrAhi vikalpa ke udaya se yaha mAna lenA cAhiye ki pUrva nirvikalpa pratyakSa bhI abhedagrAhI huA thA, kyoMki nIlapratibhAsa aura abhedapratibhAsa donoM ke prati nyAya to samAna hI hai| athavA ye ukta donoM nizcaya 25 indriyavyApAra saMjAta hone se pratyakSatA ko dhAraNa karanevAle hI mAnA jaay| kAraNa :- na anumAnarUpa hai, na bhrAnta hai na to smRtirUpa hai (taba eka pratyakSarUpa hI bacA) kyoMki kramazaH liGgAdinirapekSa hokara utpanna hotA hai, bAdharahita hai, evaM apUrvArthagrahaNarUpa hai| [ pUrvAdRSTadarzana kI smRtirUpatA kA niSedha ] ukta nizcaya prathama prathama indriyavyApAra se utpanna nahIM hotA ataH smRtirUpa hai aisA nahIM kaha 30 sakate - kyoMki jisa viziSTa sAmagrI se vaha utpanna hotA hai usa meM indriya bhI zAmila hai ataH . prathamakSaNa meM utpanna na hokara yadi dUsare tIsare kSaNa meM bhI bhale utpanna ho, indriyajanya hone se smRtirUpa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 na hyanadhyavasitamutpAdyate, tathA cotpanne tadutpAdakAnAM pratipattiH, yadevotpAdayitumadhyavasitaM tadevotpAditam yadeva cotpAditaM tadevAdhyavasitamityabhedapratipattiH saGgatA bhvti| na cAsyA animittatA aniyatanimittatA vA, kAdAcitkatayA'nimittatvasyAbhAvAt liGgAdinimittAbhAvataH pArizeSyAdindriyalakSaNaniyatanimittatvAcca / na caivambhUtapratipattermithyAtvenopalabdheriyamapi mithyA, pratyakSasyApi kasyacinmithyAtvopalabdheH sarvasya mithyAtvaprasakteH / na ca tatra bAdhakAbhAvAt satyArthateti vaktavyam, atrApi samAnatvAt, bAdharahitA hi savikalpA pratipatti: pramA nAnyetyabhyupagamAt / na ca manasaH sarvatrAtIte anAgate vA'vyAhataprasaratvAdutpAdyamAne bhAve tadadhyavasAyasya manojanyatvenAdhyakSatA yuktA cakSurAdestvatItAnAgatayoraviSayatvena tatpratIteH kathamadhyakSateti vaktavyam uktottrtvaat| atItAnAgataviSayasya mAnasAdhyakSatve'pi vA kSaNapratibhAsalakSaNasya hetorasiddhatA bhavatyeva abAdhitamAnasAdhyakSeNa bhaavaanaamektvgrhnnaat| 10 yadapi 'kiM kSaNikena jJAnena sthAyitA yugapat krameNa vA bhAvAnAM gRhyate, Ahosvit akSaNikena' nahIM ho sktaa| ata eva kucha paMDitoM kA kahanA hai ki jaba vastra utpanna ho rahA hai taba bunanevAle ko jo pUre vastra kA jJAna hotA hai vaha indriyajanya hone se anAgata (vastu) kA adhyavasAya pratyakSarUpa hai| jo bhI utpanna kiyA jAtA hai vaha pahale adhyavasita (yAnI mAnasapratyakSa) rUpa hI hotA hai, jaba vaha utpanna ho jAtA hai taba kartA ko yaha pratIti hotI hai ki jo pahale maiMne nirmANArtha nizcita 15 kiyA thA vahI maiMne utpanna kiyA, jo maiMne utpanna kiyA vahI pahale maiMne nirmANArtha nizcita kiyA thA - isa prakAra jo abheda pratIti hotI hai vaha ekatva pratyakSa se saMgata hotI hai| yaha pratIti nirnimitta nahIM hai kyoMki kAdAcitka hai, kAdAcitka cIja nirnimitta nahIM hotii| aniyata (anizcaya) nimittamUlaka bhI nahIM hai, kyoMki liGgAdi nimitta ke binA bhI hotI hai ataH parizeSa se indriyarUpa niyatanimittamUlaka siddha hotI hai| zaMkA :- aisI aisI pratItiyA~ to kabhI jUThI 20 bhI hotI hai, una kA bharosA nahIM kara sakate yaha bhI jUThI ho sakatI hai| uttara :- are ! anya anya aneka pratyakSa bhI jUThA hotA hai to kyA Apa sabhI pratyakSa ko jUThA mAneMge ? aisA kahane kI jarUra nahIM ki vahA~ bAdhaka ke na hone para satyatA ho sakatI hai - yahA~ bhI vaisA kaha sakate haiM - bAdhamukta savikalpa pratIti pramANabhUta aura anya (bAdhayukta) pratIti apramANabhUta - aisA maaneNge| AzaMkA :- utpatti-adhIna bhAva ke bAre meM manojanya jo adhyavasAya hai usa ko pratyakSa mAna sakate 25 haiM kyoMki mana to atIta-anAgata (aura vartamAna) sarva kAla meM askhalitagatiprasaravAlA hotA hai - kintu cakSu Adi bahirindriya atIta-anAgata viSaya meM gatizIla nahIM hai, to phira anAga bhAva ke bAre meM yA atIta viSaya meM cakSujanya pratIti kaise pratyakSa mAnI jA sakatI hai ? - uttara :pahale isakA pratyuttara de diyA hai, mAna lo ki atItAnAgataviSayatA mAnasAdhyakSa taka hI sImita hai, phira bhI kSaNikatA sAdhaka kSaNapratibhAsarUpa hetu to yahA~ asiddha bana gayA kyoMki aba abAdhita mAnasa 30 pratyakSa se hI (cAkSuSa pratyakSa se na sahI) bhAvoM ke ekatva kA grahaNa siddha hai| [ paryAyAdhArabhUta dravyavastusiddhi - dravyArthika nikSepa pUrNa ] yaha jo kahA hai - ( ) jJAna to kSaNika hotA hai, kSaNika jJAna se bhAvoM kI sthAyitA eka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-6 239 iti vikalpya sarvatra doSapratipAdanaM kRtam tat kSaNikatvagrahe'pi smaanm| tathAhi- na kSaNike jJAne kSaNasthiti-kSaNAntarasthityoyugapat krameNa vA pratibhAse tayorbhedapratipattiH parasparAbhAvasya bhAvagrAhiNi tatrA'pratibhAsanAd bhAvAbhAvayorvirodhAt, tadapratibhAsane ca na tdbhedprtipttiH| nApi tayorapratibhAsane bhedAvagatiH pratiyogigrahaNasavyapekSatvAd bhedapratipatteH iti bhvtaivaabhidhaanaat| antarbahizca sthira-sthUrAdhyakSapratibhAsabAdhitatvAcca prakRtavikalpAnutthAnamiti na pratipadameSAM nirAkaraNe prayatnaH saphala: piSTapeSaNa- 5 ruuptvaat| digmAtrapradarzanaM tu vihitamevetyalamativisAriNyA kthyaa| tat kSaNakSayaprasAdhane pratyakSAde: pramANasyAnavatArAd bAdhakatvena ca tasyaikatvAdhyavasAyinaH pravRttipratipAdanAt na paryAyAstikAbhimatapUrvAparakSaNaviviktamadhyakSaNamAtraM vastu kintvatItAnAgataparyAyAdhAramekaM dravyavastviti dravyArthikanikSepaH siddhaH / [ dravyanikSepasya AgamoktasvarUpam ] dravyaM cAnubhUtaparyAyam anubhaviSyatparyAyaM caikameva tena 'anubhUtaparyAya'zabdena tat kadAcidabhidhIyate 10 sAtha (bhAvagrahaNa ke sAtha) gRhIta ho jAtI hai yA kramazaH gRhIta hotI hai ? athavA akSaNika jJAna se eka sAtha yA kramaza: gRhIta hotI hai ? - isa prakAra se vikalpajAla ko buna kara sabhI vikalpoM meM doSoM kA udbhAvana kiyA gayA thA vaha saba vastu kI asthAyitA (= kSaNikatA) ke pakSa meM tulya hai| dekhiye- kSaNika jJAna meM vastu kI kSaNasthiti aura kSaNAntarasthiti kA cAhe eka sAtha pratibhAsa ho yA kramazaH, kintu bhedapratIti zakya nhiiN| (matalaba ki vastu meM kSaNabheda se vastubheda kI pratIti 15 zakya nahIM hai|) kAraNa :- bhAvamAtragrAhi pratyakSa meM parasparavyAvRtti kA pratibhAsa ho nahIM sakatA kyoMki bhAva aura abhAva meM anyonya virodha hotA hai| ataH kisI bhI taraha se bhedapratibhAsana hone para bheda kA sthApana zakya nahIM rhegaa| yadi pratibhAsa abhAvagrAhI mAna liyA jAya to bhAva-abhAva meM koI virodha na rahA, ataH kSaNasthiti aura kSaNAntarasthiti meM bhedapratIti kA sambhava nahIM rhaa| tathA, una donoM kA jaba taka pratibhAsa nahIM hogA taba taka tatpratiyogika bheda kA bodha ho nahIM pAyegA, 20 kyoMki Apane hI kahA hai ki bheda kA bodha pratiyogIsApekSa hI hotA hai| tathA, Apane jo yugapad kramazaH ityAdi vikalpoM kA utthAna kiyA hai ve saba nirarthaka haiM kyoMki bAhya yA bhItara meM sthira evaM sthUla pratyakSapratibhAsa anubhavasiddha hone se bAdhagrasta haiN| ataH una eka eka vikalpa ko pakaDa kara una ke nirasana karane ke liye prayatna karanA vyartha hai kyoMki vaha piSTapeSaNa hI hogA, jo thoDA kucha Upara kahA hai vaha to dizAsUcana hI hai, ati vistRta nirUpaNa binajarurI hai| 25 __ niSkarSa, kSaNabhaMgasiddhi ke liye pratyakSAdi eka bhI pramANa utsAhita nahIM hai, tathA kSaNikatA meM bAdhaka bana kara ekatvagrAhI adhyavasAya kI pravRtti hotI hai yaha pahale kaha Aye haiM - isa se phalita hotA hai ki paryAyAstikanayamAnya pUrvAparakSaNa se aspRSTa madhyavartI kSaNamAtra koI vastu nahIM hotI kintu bhUta-bhAviparyAyoM ke AdhArabhUta eka dravya hI satya vastu hai - isa prakAra dravyArthikAzrita nikSepa siddha hai| pR.183 paM. 8 se dravyArthikanikSepavAdIne kSaNabhaMgavAda kA nirasana prAraMbha kiyA thA vaha pUrA huaa| 30 [ dravyArthika nikSepavAdI ke mata se dravyasvarUpavarNana ] dravyArthikanikSepavAdIne dravya kA samarthana kiyA - aba vaha dravyasvarUpa dikhA rahe haiM - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 kadAcicca 'anubhaviSyat'paryAyazabdena yathA atItaghRtasambandho ghaTo 'ghRtaghaTaH' ityabhidhIyate bhaviSyattatsambandho'pi tthaivaa'bhidhaangocrcaarii| zuddhataraparyAyAstikena ca nirAkArasya jJAnasyArthagrAhakatvA'sambhavAt sAkAraM jJAnamabhyupagatam tatsaMvedanameva cArthasaMvedanam jJAnAnubhavavyatirekeNAparasyArthAnubhavasyAbhAvAt ghaTopayoga eva ghttstnmten| tatparyAyeNa atItena pariNatam pariNaMsyad vA dravyaM tacchabdavAcyaM dravyArthikamatena vyavasthitaM 5 pUrvavat / ata eva ghaTAdyarthAbhijJaH tatra cAnupayukto 'dravyam' iti pratipAditaH dravyArthikanikSepazca / dravyamAgame anekadhA pratipAditam iha tu yuktisaMsparzamAtrameva pradarzyate tadarthatvAt prayAsasya / [4 - bhAvanikSepanivedanam paryAyArthikanayasamAvezazca ] 'bhavati' = vivakSitavarttamAnasamayaparyAyarUpeNa utpadyate - iti 'bhAvaH' 'vibhASA grahaH' (3-1-143 siddhAnta kau0 aM0 2905) ityatra sUtre kaizcid 'bhavatezca' iti nno'piissyte| athavA bhUtiH = bhAvaH 10 atIta paryAya kA anubhava (dhAraNa) jo pahale kara cukA hai aura bhAviparyAya kA anubhava jo karanevAlA hai vaha bhI eka dravya hai| kabhI kabhI 'dravya' kA nirdeza bhUtakAlIna paryAya se hotA hai jaise ghI khAlI kara dene ke bAda bhI atIta ghRtAzrayatAparyAya ko lekara vaha 'ghRta-ghaTa' kahA jAtA hai| kabhI dravya kA nirdeza bhAvi paryAya ko lakSa meM le kara kiyA jAtA hai, jaise bajAra se ghI bharane kI icchA se ghaDe ko le Aye (abhI bharA nahIM hai) usa meM do-tIna dina ke bAda ghI bharA jAyegA, taba bhAvi 15 ghRtAzrayatAparyAya ko le kara use 'ghRta-ghaTa' kahA jAtA hai| yaha dravyanikSepa vicArabAhya ghaTAdi vastu ko le kara huaa| bAhya kI taraha eka abhyantara ghaTa bhI hotA hai jo atizuddha paryAyAstikanayAnusAra jJAnamaya hotA hai aura isI jJAna saMdarbha meM dravyanikSepavAdI bhI anya do prakAra dravya kA pradarzita kregaa| pahale *ati zuddhaparyAyavAdI matAnusAra jJAnamaya ghaTa kA svarUpa aisA hai - artha (ghaTAdi) nahIM kintu arthasaMvedana hI satya (ghaTAdi) artha hai, saMvedana rUpa jJAnAnubhUti se pRthak koI arthAnubhava nahIM hotaa| 20 yadyapi jJAna nirAkAra bhI koI svIkAratA hai, kintu nirAkAra jJAna arthagrAhi nahIM ho sakatA, ataH yahA~ sAkArajJAnamaya ghaTAdi artha kA svIkAra kiyA gayA hai| yaha to paryAyavAdI kA mata huaa| 'dravyanikSepavAdI kahatA hai ki vartamAna meM ghaTasaMvedanaparyAya nahIM hai kintu bhUtakAla meM jisa devadatta ne ghaTasaMvedanapariNAma saMvidita kiyA hai athavA bhaviSya meM yadi (devadatta) saMvedanapariNAma saMvidita karanevAlA hai ve donoM hI dravyazabdavAcya hone se dravyArthika mata se 'dravya' hai| yahI kAraNa hai ki anuyogadvAra 25 [ sU033 ] Adi AgamazAstroM meM ghaTAdiarthajJAtA kintu vartamAna meM ghaTasaMvedana se zUnya vyakti ko 'dravya' kahA gayA hai, dravyanikSepa meM ginA gayA hai| AgamazAstroM meM aneka prakAra 'dravya' ke dikhAye gaye ha - yahA~ to usa kI upapatti ke liye lezamAtra yuktiyA~ hI dikhAyI hai kyoMki nikSepa vyAkhyAna kA yaha prayAsa bhI usI ke liye hai| [ paryAyanayAntargata bhAvanikSepavyAkhyA ] 30 mUla gAthA 6 ke uttarArdha meM bhAvanikSepa sUcita kiyA gayA hai - yahA~ 'bhAva' zabda kI vyutpatti vyAkhyAkAra pradarzita karate haiM - vivakSita (= kahane ke liye yA svayaMbodha ke liye abhipreta) vartamAnakAlIna .. bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke tad dravyam / (anu0dvAra-sU013-maladhArITIkAyAm) *. Agamato bhAvasurya jANate uvautte (anu0dvAra-sU047) 7. aNuvaogo dav - (anu0dvAra sU014) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 khaNDa-3, gAthA-7 241 vajra-kirITAdidhAraNavartamAnaparyAyeNendrAdirUpatayA vastuno bhavanam, tadgrahaNaparyAyeNa vA jJAnasya bhavanam / yathA cA'yaM paryAyArthikaprarUpaNA tathA pradarzita eva prAk na punarucyate / eSa eva naya-nikSepAnuyogapratipAdita ubhayanayapravibhAga: paramArthaH = paramaM hRdayam Agamasya, etadavyatiriktaviSayatvAt srvnyvaadaanaam| na hi zAstraparamahRdayanayadvayavyatiriktaH kazcid nayo vidyate sAmAnya-vizeSasvarUpaviSayadvayavyatiriktaviSayAntarAbhAvAd viSayiNo'pyaparasya nayAntarasyAbhAva iti prAk pratipAditamiti / / 6 / / etadapi nayadvayaM zAstrasya paramahRdayaM 'dravyaM paryAyA'zUnyaM paryAyAzca dravyA'virahiNaH' ityevaM bhUtArthapratipAdanaparam nAnyathetyetasyArthasya pradarzanArthamAha(mUlam) pajjavaNissAmaNNaM vayaNaM davaTThiyassa 'atthi'tti / avaseso vayaNavihI pajjavabhayaNA spddivkkho||7|| paryAya rUpa se (tad tad dravyoM kA) udbhava 'bhAva' kahA jAtA hai (bhavati iti bhAvaH / ) yahA~ 'vibhASA 10 grahaH' isa sUtra dvArA 'bhavatezca' isa kAzikA vRttikathana se kucha paMDitoM ko 'bhU' dhAtu se 'Na' pratyaya vidhAna mAnya hai ataH 'bhAva' zabda niSpanna hotA hai| athavA 'bhU' dhAtu se bhAva artha meM 'aN' pratyaya se bhI 'bhAva' zabda banatA hai 'bhUtiH = bhaavH'| isa rIti se niSpanna 'bhAva' zabda kA matalaba hai ki muguTa Adi dhAraNa svarUpa vartamAna indrAdiparyAyarUpa se vastu kA bhavana (= prinnmn)| athavA tathAvidha indraparyAyagrahaNAtmaka paryAya meM pariNata jJAna kA jo bhavana hai vahI (indra kA) 'bhAva' nikSepa 15 hai| ye donoM prakAra ke bhAva paryAyArthikanayaprarUpaNAntarnihita hI hai yaha pahale dikhAyA hai, punarukti nahIM krte| yahI nayagarbhitanikSepa ke anuyoga (= vyAkhyAna) meM nirUpita ubhayanaya pravibhAga paramArtha hai| yahA~ 'paramArtha' zabda kA artha hai Agama kA parama hRdaya (tAtparya), kyoMki sakala nayavAdoM kA viSaya isa naya dvandva se pRthak nahIM hai| zAstroM ke parama hRdayabhUta nayadvandva se adhika koI naya kahIM bhI nahIM hai, kyoMki sAmAnya evaM vizeSa rUpa viSayadvandva se adhika koI anya viSaya duniyA meM nahIM 20 hai| ata eva tadgrAhaka koI anya (tRtIya) naya bhI nahIM hai yaha pahale bhI kahA jA cukA hai| [ dvi0kANDa gAthA-6 vivaraNa samApta ] vizeSArthI cAra nakSepo ke adhika bheda-prabheda vivecana ke liye zrI anuyogadvAra sUtra meM 'Avazyaka' evaM 'sua' (zruta) zabda ke nAmAdi cAra nikSepoM ko sUtra 10 se 50 ke madhya dekha sakate haiN|) * [ mIlita dravya-paryAya bodhaka ubhaya naya hI zAstrahRdaya ] ____ yaha jo nayadvandva zAstroM kA parama hRdaya kahA gayA hai vaha bhI isaliye ki 'dravya paryAyavihIna kabhI nahIM hotA aura paryAya kabhI dravyavihIna nahIM hote' isa prakAra dravya-paryAya kI sApekSa prarUpaNA karate ho tabhI vaha paramahRdaya hai, anyathA ekAntataH dravya-paryAya ko nirapekSa dikhAnevAle naya kabhI paramahRdaya nahIM ho sakate - isa tathya kA sAtavIM gAthA se divAkara sUri nirUpaNa karate haiM - gAthArtha :- 'asti' aisA vacana paryAyasAmAnyavihIna dravyAstika kA hai, sapratipakSa zeSa vacanaprayoga 30 paryAyopAsanA svarUpa hai||7|| 25 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 parasparanirapekSasya nayadvayasya pratyekamevaM vacanavidhiH - dravyAstikasyA'nanuSaktavizeSaM vacanam 'asti' ityetAvanmAtram, paryAyAstikasya tvaparAmRSTasattAsvabhAvaM 'dravyam' 'pRthivI' 'ghaTa' 'zuklaH' ityAdyAzritaparyAyam / parasparanirapekSaM cobhayanayavaco'sadeva, vacanArthA'sattvAt / vacanamasadarthamiti tadarthasyApyasattvamAveditaM bhavatIti samudAyArthaH / 5 242 avayavArthastu - paryAyanayena saha ni:sAmAnyam asAdhAraNaM vacanam dravyAstikasya 'asti' iti etat, bhedavAdyabhyupagatasya vizeSasya sattArUpatAnupravezAt / etacca vaco nirviSayam, nirvizeSatvAt viyatkusumAbhidhAnavat 'nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavecchazaviSANavat' (zlo0 vA0 AkRti0 zlo0 10 ) iti prasAdhitatvAd nA'vyAptirhetoH / asiddhiH parAbhyupagamAdeva parihRtA / tannaikAntabhAvanApravRttasya dravyAstikana yasya prmaarthtaa| paryAyAstikasyApyevaMpravRttasya na seti pazcArdhena pratipAdayati - avazeSa iti zeSaH, sa copayuktAdanyaH 10 vacanavidhiH = vacanabheda: sattAvikalavizeSapratipAdakaH paryAyeSu sattAvyatirikteSvasatsu bhajanAt = sattAyA AropaNAt sapratipakSaH iti sataH pratipakSaH = virodhI asan bhavati / tathAhi - paryAyapratipAdako vacanavidhiravastuviSayaH, niHsAmAnyatvAt khapuSpavat / bhAvanA tu dravyArthikavacanaviparyayeNa prayogasya kaaryaa| = vyAkhyArtha :- paraspara nirapekSa donoM nayoM kA eka eka vacanaprayoga isa taraha hai - vizeSAnuSaGgavinirmukta dravyAstika kA vacana 'asti' itanA hI hotA hai / paryAyAstika mata sattAsAmAnya kI upekSA kara ke 'dravya' 15 athavA 'pRthivI' athavA 'ghaTa' athavA 'zveta' isa prakAra paryAyAzrita hI hotA hai / aisA jo parasparanirapekSa vaha jUThA hai kyoMki uktavacanapratipAdya artha asat hai / vacana asatyArthaka kaha bhI asatyatA nivedita ho jAtI hai / yaha gAthA kA samuditArthakathana hai / [ sAtavIM gAthA ke padoM kA zabdArtha ] ubhaya naya kA vacanaprayoga hai dene se vacanavAcya artha kI gAthA ke avayavoM kA artha : paryAyanaya ke sAtha samAnatA se rahita yAnI asAdhAraNa ( = svatantra ) 20 aisA vacana hai dravyAstika ko mAnya 'asti' (= sat hai), kyoMki dravyAstika naya ke mAnya sattAsvarUpa meM bhedavAdI (paryAyavAdI) mAnya vizeSa ke anupraveza ko avakAza nahIM hai| dravyAstikanaya kA yaha vacana viSayabAhya (nirarthaka) hai kyoMki vizeSamukta hai jaise 'gaganapuSpa' nAma / zlokavArttika meM kahA ki 'vizeSarahita sAmAnya zazasIMga tulya hai / ' isa kathana se nirvizeSatva hetu kI puSTi hone se avyApti doSa nahIM hai / asiddhi doSa bhI nahIM hai kyoMki dravyAstikanaya (ekAnta) 25 ne svayaM vizeSa kA bahiSkAra kiyA hai / sArAMza, ekAntavAsanA pravRtta yaha dravyAstika naya pAramArthika nahIM / gAthA ke uttarArdha se yaha sUcita karanA hai ki ekAntavAsanA se pravRtta paryAyAstika naya bhI pAramArthika nhiiN| dekhiye avazeSa yAnI zeSa, matalaba dravyAstikavacana se bhinna jitane bhI sattAzUnya vizeSa ke nirUpaka vacanaprakAra haiM ve paryAyoM meM yAnI sattAzUnya asat vyaktiyoM meM sattA kA bhajana yAnI AropaNa kara dene se pratipakSayukta (yAnI virodhayukta) haiM, arthAt sat ke virodhI hone se ukta 30 vacana prakAra asat haiN| prayoga dekhiye paryAyanirUpaka vacanaprakAra vastuviSayaka (vastusparzI) nahIM, kyoMki sAmAnyavikala hai jaise gaganapuSpa / isa prayoga kA bhAvArtha, uparokta dravyArthikavacana ke liye kiye gaye prayoga se viparIta, samajha lenA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only - . Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-7 'arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyA: ' [ ] iti artha- pratyayayoH svarUpamabhidhAyAbhidhAnasya dravyAstika-paryAyAstikasvarUpasya tadabhidhAyakasya vA pratipAdanArthamAha- pajjavanissAmaNNaM ityAdi / paryAyAnniSkrAntam - tadvikalam sAmAnyaM saGgrahasvarUpaM yasmin vacane tat paryAyaniHsAmAnyaM vacanam / kiM punastat ? ityAha 'asti' iti, tacca dravyArthikasya svarUpam pratipAdakaM vA / yadvA paryAyaH RjusUtranayaviSayAd anyo dravyatvAdivizeSaH, sa eva ca nizcitaM sAmAnyaM yasmiMstat 5 paryAyaniHsAmAnyaM vacanam dravyatvAdisAmAnyavizeSAbhidhAyIti yAvat / taccAzuddhadravyArthikasambandhi tatpratipAdakatvena tatsvarUpatvena vA / avazeSo vacanavidhiH varNapaddhatiH sapratipakSaH asya vacanasya paryAyArthikanayarUpaH tatpratipAdako vA paryAyasevanAt; anyathA kathamavazeSavacanavidhiH syAt yadi vizeSaM nAzrayet / / 7 / / athavA - - = [ sAtavIM gAthA ke vaikalpika avayavArtha ] haiM tIna meM se prathama - tRtIya kI 6 gAthA taka kahA jA abhidhAna, usa kA pratipAdana, gAthA se kiyA jA rahA hai paryAya ( = vizeSa ) rahita hai anyavidha avataraNikA :- darzanakSetra yaha suvidita tathya hai ki artha, usa kA vAcaka aura 10 usa kI pratIti, ina tInoM ke liye samAna nAmakaraNa hotA hai / udA0 ghaTarUpa artha, usa kA vAcaka evaM usa ke jJAna tInoM ke liye 'ghaTa' zabdaprayoga hotA hai / ( dUsarA nAma nikSepa haiM aura tIsarA hai AgamataH bhAvanikSepa / aura pahelA jJazarIrabhavyazarIra vyatirikta dravya nikSepa hai / ) vyAkhyAkAra kahate do artha evaM pratIti kA svarUpa pahale kANDa meM aura dUsare kANDa cukA hai| ataH aba avasaraprApta hai dravyAstika-paryAyAstika svarUpa jo 15 athavA artha / pratIti kA jo vAcaka (nAma) hai usa kA pratipAdana sAtavIM pajjavanissAmaNNaM ityAdi padoM kA artha :- paryAyoM se niSkrAnta yAnI sAmAnya = saMgraharUpa jisa vacana meM vaha vacana paryAyaniHsAmAnya vacana hai| vaha kauna sA vacana hai ? uttara :- 'asti' aisA / yaha vacana dravyArthika kA pratipAdaka = sUcaka athavA dravyArthika svarUpa hai / Jain Educationa International 243 aura eka prakAra se avayavArtha :- 'paryAya' kA matalaba hai dravyatvAdirUpa (avAntara ) vizeSa jo ki yahA~ RjusUtranaya kA viSaya nahIM samajhanA / (RjusUtra naya zuddha vizeSavAdI hai dravyatva usa kA viSaya nhiiN|) yahI dravyatvAdirUpa vizeSa jisa vacana meM sAmAnyarUpa se nizcita hai vaisA vacana hai paryAyaniHsAmAnya vacana / (yahA~ 'ni' upasarga lekara 'nizcita' artha kiyA hai, prAkRtazailI se 'ssa' dvirukti samajhanA / ) matalaba ki dravyatvAdi sAmAnyavizeSa kA pratipAdaka vacana | yaha vacana ( kisI rUpa se vizeSa - 25 nirUpaka hone ke kAraNa ) azuddha dravyArthika sambandhi jAnanA kyoMki vaha azuddhadravyArthikarUpa hai athavA usa kA pradarzaka hai| 20 avazeSa vacanavidhi kA aura eka artha :- avazeSa yAnI dravyArthika sparzarahita jo vacanavidhi yAnI varNAnupUrvI hai vaha sapratipakSa (yAnI dravyArthika se viparIta ) hai yAnI dravyArthikavacana ke pratipakSarUpa paryAyArthikanayarUpa athavA usa kA pratipAdaka hai, paryAya sevana ( paryAya kA AzrayaNa) karane se / yadi 30 yaha paryAya = vizeSa kA nAma nahIM japegA to use avazeSa ( dravyArthikabhinna) vacanavidhi kauna mAnegA ? / / 7 / / For Personal and Private Use Only . Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 [ dravya-paryAya saMkIrNatAbodhArthaM jJAnAnekAntanirUpaNam ] evaM tAvat dravyArthika-paryAyArthakibhedena bhedamanubhavatAM nayAnAM svarUpaM pratipAdya anekAntabhAvabhAvanayaivaiSAM satyatA nAnyathetyetatpratipAdanArthaM jJAnAnekAntameva tAvadAha(mUlam) pajjavaNayavokkantaM vatthu davvaTThiyassa vynnijj| jAva daviovaogo apacchimaviyappanivvayaNo / / 8 / / [vyAkhyA ] dravyAstikasya vaktavyaM = paricchedyo viSayaH, nizcayakartR vacanaM nirvacanam, vikalpazca nirvacanaM ca viklp-nirvcnm| na vidyate pazcimaM yasmin vikalpanirvacane tat - tathA, tathAvidhaM tad yasya dravyopayogasyAsI apazcimavikalpanirvacanaH saGgrahAvasAnaH iti yAvat, tataH paraM vikalpavacanA'pravRtteH / yAvad apazcimavikalpanirvacano dravyopayogaH pravartate tAvad dravyArthikasya viSayo vastu, tacca paryAyAkrAntameva; 10 anyatA jnyaanaa'rthyorprtipttersttvprsktiH| na hi paryAyA'nAkrAntasattAmAtrasadbhAvagrAhakaM pratyakSamanumAnaM vA pramANamasti, dravyAdiparyAyAkrAntasyaiva sarvadA sattArUpasya taabhyaamvgtH| yadvA yad vastu sUkSmatara-tamAdibuddhinA paryAyanayena sthUla rUpatyAgenottaratattatsUkSmarUpAzrayaNAd vyutkrAntam [ dravya-paryAyoM kI aviyuktatApradarzatA jJAna anekAntavAda ] avataraNikA :- isa prakAra, dravyArthika paryAyArthika ke bheda se svayaM bhI bheda dhAraNa karane vAle nayoM 15 kA svarUpa dikhaayaa| aba 8 vI gAthA se yaha dikhAnA hai ki una nayoM kI satyatA bhI anekAnta svabhAva kI bhAvanA ke dvArA hI ho sakatI hai, isa liye aba jJAna meM anekAntagarbhatA pradarzita karate haiM - gAthArtha :- paryAyanaya se AkrAnta vastu dravyArthika kA grAhya (viSaya) hai, jahA~ taka apazcima (= carama) vikalpa-nirvacana hai (vahA~ taka) dravyopayoga hotA hai| ___ vyAkhyArtha :- dravyAstika kA vAcya (= grAhya) viSaya samajhane ke liye vyAkhyAkAra pahale uttarArdha kA 20 spaSTIkaraNa karate haiM :- nirvacana yAnI nizcayakAraka vacana / vikalpa aura nirvacana kA samAhAra dvandva ekavacana se sUcita kiyA hai| jisa vikalpanirvacana ke pazcima (uttara) meM koI zeSa nahIM aise vikalpanirvacana ko apazcima kahA gayA hai| (isa kA tAtparya yaha hai ki 'zukla' yaha carama vikalpavacana hai - usa ke pahale dravya-miTTI-ghaTa ye saba acarama vikalpavacana paryanta dravyopayoga hai vaha dravyAstika kA viSaya samajhanA / ) jo dravyopayoga aise apazcima vikalpa nirvacanarUpa yAnI saMgrahaNazIla (= saMkSepIkaraNarUpa yA 25 sAmAnyIkaraNarUpa) hotA hai - jisa ke bAda vikalpavacana (sAmAnyIkaraNa) niruddha ho jAtA hai aisA dravyopayoga dravyArthika kA vAcya viSaya - vastu hai aura vaha anekAntadRSTi se dekhA jAya to paryAyAkrAnta hI hotA hai| usa ke binA jJAna yA artha kA bhAna asaMbhava hone se una kA sattva lupta ho jaayegaa| aisA koI pratyakSa yA anumAna pramANa hai nahIM jo paryAyAnAsakta sattA (sAmAnya) mAtra kI hastI kA bodhaka ho| pramANadvaya (pra0 anu0) se to sarvadA dravyAdiparyAyAnuSakta sattArUpa kA hI bodhana kiyA jAtA hai| [ jahA~ taka dravyopayoga vahA~ taka dravyArthika viSaya ] athavA, sUkSmatara-sUkSmatama Adi dRSTivAle paryAyanaya ne sthUlarUpatA ko choDa kara uttarottara tattat 3 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-9 245 5 = gRhItvA tyaktam yathA kimidaM mRtsAmAnyaM ghaTAdibhirvinA pratipattiviSayaH ? yAvat zuklatamarUpasvarUpo'ntyo vizeSaH etad dravyArthikasya vastu = viSayaH yato yAvad apazcimavikalpanirvacano'ntyo vizeSa: tAvad dravyopayogaH dravyajJAnaM pravarttate, na hi dravyAdayo vizeSAntAH sadAdipratyayAH viziSTaikAntavyAvRttabuddhigrAhyatayA prtiiynte| na ca tathA'pratIyamAnAstathA'bhyupagamArdA atiprasaGgAt / / 8 / / [zuddhadravyArthika-paryAyArthikAstitvaM gaganapuSpavat ] tadevaM na sattA vizeSavirahiNI, nApi vizeSAH sattAvikalA iti pradopasaMharannAha(mUlam) davvaDhio tti tamhA natthi Nao niyama suddhjaaiio| __Na ya pajjavaDhio NAma koI bhayaNAya u viseso||9|| tasmAd dravyArthikaH iti nayaH zuddhajAtIyaH vizeSavinirmukto nAsti 'niyamena' ityavadhAraNArthaH viSayAbhAvena viSayiNo'pyabhAvAt / na ca paryAyArthiko'pi kazcid nayaH 'nAma' iti prasiddhArthaH niyamena 10 zuddhasvarUpaH sambhavati; sAmAnyavikalAtyantavyAvRttavizeSaviSayAbhAvena vissyinno'pybhaavaat| yadi viSayAbhAvAdimau sUkSmarUpa ko pakaDa kara jisa vastu kA vyutkramaNa yAnI grahaNa kiyA aura choDa diyA (yaha hai paryAyanaya vyutkrAnta vstu)| jaise ki jijJAsA kI jAya ki yaha kyA hai ? taba jJAtA pahale sAdhAraNa yaha miTTI hai - aisA dravyabodha karatA hai, phira yahA~ se le kara apazcimavikalpanirvacana taka. yAnI atiati zukla hai vahA~ taka) yaha pratIti viSayabhUta dravya ghaTAdi hai, phira zveta hai, zvetatara (= adhikazveta) 15 zvetatama hai... (atyantazveta) hai yahA~ taka dravyArthika kI viSayasImA hai| vahA~ taka dravyopayoga yAnI dravyasaMbandhi jJAna pravRtta rahatA hai| yahA~ vyAkhyAkAra yaha spaSTatA karate haiM ki dravyAdi se le kara antya vizeSa paryanta jo sat, dravya, miTTI, ghaTa zukla zuklatara zuklatama ityAdi pratItiyA~ haiM ve anyanayaviSaya se vinirmukta ekAntataH bhedabuddhi ke sambandhirUpa se pratIta nahIM hotii| jisa rUpa se ve pratIta nahIM hotI usa rUpa se ve svIkRtipAtra bhI nahIM ho sakatI kyoMki taba zazazIMga Adi 20 kA bhI sat AdirUpa se svIkArya hone kA aniSTa prasaGga hogaa| [ zuddha dravyArthika zuddha paryAyArthika koI hai nahIM ] avataraNikA :- isa prakAra, vizeSaviyukta koI sattA nahIM hotI, aura sattAviyukta koI vizeSa nahIM hote - yaha nirdiSTa kara ke aba upasaMhAra karate haiM - ____ gAthArtha :- isa kAraNa se niyamataH zuddhajAtIya koI dravyArthika nahIM hotA, aura paryAyArthika bhI 25 nahIM hotaa| bhajanA se bheda hotA hai||9|| ___ vyAkhyArtha :- ekAntataH bheda yA samAnatA na hone se, vizeSaviyukta zuddhAbhimAnIjAtIya koI dravyArthika naya nahIM hI hotaa| 'niyama' pada avadhAraNa kA dyotaka hai| (nAsti eva aisA samajhanA) jaba viSaya (vizeSaviyukta sattA) nahIM hai to viSayI (tadgrAhi naya) kaise hogA ? uparAMta, yaha bhI prasiddha hai ki zuddha svarUpavAlA paryAyArthika kahA jAya aisA koI naya nahIM hI hai| 'nAma' zabda isa tathya kI 30 prasiddhatA kA dyotaka hai| yahA~ bhI 'niyama' pada se avadhAraNa samajha lenaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 nayo na sta: yaduktam 'tIrthakaravacanasaMgraha' - ityAdi tad virudhyata ityAha- bhayaNAya u viseso = bhajanAyAstu vivakSAyA eva vizeSa:- 'idaM dravyam - ayaM paryAya' ityayaM bhedaH, tathA ta dAd viSayiNo'pi tathaiva bheda ityabhiprAyaH / bhajanA ca - sAmAnyavizeSAtmake vastutattve upasarjanIkRtAnvayIrUpaM tasyaiva vastuno yadasAdhAraNaM rUpaM tad vivakSyate tadA paryAyanayaviSayastad bhavatIti / / 9 / / [ anyonyanayayoH tattadviSayayoravastutA ] evaMrUpabhajanAkRtameva bhedaM darzayitumAha(mUlam) davvaTThiyavattavvaM avatthu NiyameNa pjjvnnyss| ___ taha pajjavavatthu avatthumeva davvaTTiyanayassa / / 10 / / paryAyAstikasya dravyAstikAbhidheyamastitvamavastu eva bhedarUpApannatvAt, dravyAstikasyApi paryAyAsti10 kAbhyupagatA bhedA avasturUpA eva bhavanti sttaaruupaapnntvaat| ato bhajanAmantareNaikatra sattAyA aparatra ca bhedAnAM naSTatvAt 'idaM dravyam ete ca paryAyAH' iti nAsti bhedaH / na ca pratibhAsamAnayordravya-paryAyayoH __ zaMkA :- yadi viSaya na hone se zuddhAbhimAnI do naya nahIM hai to tIrthaMkaravacanasaMgrahavizeSaprastAramUlavyAkaraNI dravyArthika-paryAyArthika ityAdi tIsarI gAthA se jo pahale kaha Aye haiM usa ke sAtha virodha prasakta hogA / samAdhAna :- 'bhayaNAya u viseso' matalaba ki donoM kA vibhAga vivakSAbhedAdhIna hai, (yAnI vAstavika 15 nahIM hai|) ya dravya aura ye paryAya - aisA jo laukika yA zAstrIya viSaya yA vyavahArabheda hai vaha vivakSAbheda se hotA hai| viSayabheda se viSayI nayoM kA bhI bheda ho jAtA hai| yahA~ bhajanAzabda kA artha 'vivakSA' kahA hai - usa kA spaSTIkaraNa :- vastutattva sAmAnya-vizeSAtmaka hai, jaba vizeSa ko gauNa kara ke paryAyoM meM anugata anvayI rUpa kI pradhAnarUpa se vivakSA kI jAtI hai taba 'dravya' kahA jAtA hai aura vaha dravyArthika kA viSaya banatA hai| jaba anvayIrUpa ko gauNa karake usI vastu ke 20 asAdhAraNarUpa kI vivakSA kI jAya taba vaha dravyArthika kA viSaya banatA hai||9|| [ anyonya naya se tattad viSaya kI avastutA ] avataraNikA :- pUrvagAthA meM bhajanAkRta bheda kA nirdeza kiyA hai, aba usa ke svarUpa kA nirUpaNa 10 vI gAthA meM karate haiM - gAthArtha :- dravyArthika kA vaktavya paryAyanaya kI avazya avastu hai| tathA paryAyanaya kI vastu 25 dravyArthikanaya kI avazya avasturUpa hai||10|| vyAkhyArtha :- dravyAstika pratipAdya astitva (= sattAsAmAnya) paryAyAstikanaya kI dRSTi meM vasturUpa hai hI nahIM, kyoMki vaha to bhedarUpa ke prati jhuka kara baiThA hai| tathA, paryAyAstika svIkRta bheda (= vizeSa) dravyAstika kI dRSTi meM avasturUpa (= mithyA) hI hai kyoMki vaha sattA kI ora jhukA hai| ye donoM jaba paraspara viruddha bindu para jA baiThe haiM taba bhajanA hI (vivakSA hI) yahA~ sAmaJjasya 30 kara sakatI hai| bhajanA ke binA eka aura sattA nAzAbhimukha hai to dUsarI ora bheda nAzAbhimukha haiM, to yaha dravya - ye paryAya' aisA bheda (vibhAga) kaise hogA ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-10 247 kathaM paryAyAstika-dravyAstikAbhyAM pratikSepa iti vaktavyam, yataH pratibhAso'pratibhAsasya bAdhakaH na tu mithyAtvasya, mithyArUpasyApi pratibhAsanAt / tathAhi, paryAyAstikaH prAha - na mayA dravyapratibhAso niSidhyate tasyAnubhUyamAnatvAt, kintu vizeSavyatirekeNa dravyasyA'pratibhAsanAt avyatireke tu vyaktisvarUpavat tasyAnanvayAt ubhayarUpatAyAzcaikatra virodhAt gatyantarAbhAvAt dravyapratibhAsastatra mithyaiv| vizeSapratibhAsastvanyathA, bAdhakAbhAvAt / yataH pratikSaNaM vastuno nivRtte zotpAdau paryAyalakSaNaM na sthitiH / dravyArthikastu bhajanotthApita- 5 svarUpaH prAha- asmAkamapyayamevAbhyupagamaH na vizeSapratibhAsapratikSepaH kintu tasya bhedAbhedobhayavikalpairbAdhyamAnatvAd mithyArUpataiva abhedapratibhAsastu anutpAdavyayalakSaNasya dravyasya tadviSayasya sarvadA'vasthiterabAdhyamAnatvAt satya iti / / 10 / / [ utpAda-vyaya-dhrauvye nayadvayasya svasvAbhyupagamaH ] kalpanAvyavasthApitaparyAyAstika-dravyAstikayorevaMlakSaNapradarzitasvarUpayomithyArUpatApratipattiH sukarA 10 bhaviSyatItyAha zaMkA :- parIkSaka ko dravya evaM paryAya donoM kA pratibhAsa hotA hai, taba kramazaH paryAyAstika aura dravyAstika kaise una kA apalApa kara sakatA hai ? uttara :- prazna ayogya hai, pratibhAsa/apratibhAsa anyonya viruddha hai ataH pratibhAsa bAdha karegA to apratibhAsa kA bAdha karegA, lekina dravya yA paryAya ke mithyAtva kA bAdha kaise karegA ? pratibhAsa to 15 mithyArUpa kA bhI hotA hai| dekhiye - (donoM naya eka dUsare kA virodha kaise karate haiM yaha daikhiye-) paryAyAstika bolatA hai - maiM dravyapratibhAsa kA inakAra nahIM karatA kyoMki dravyapratibhAsa to anubhavagocara jarUra hai, sirpha bAta yaha hai ki vizeSa se pRthak dravya kA svatantra pratibhAsa nahIM hotaa| yadi apRthagrUpa se vyaktisvarUpa jaise vyakti ke sAtha bhAsita hotA hai aise yadi dravya bhI apRthak rUpa se paryAya ke sAtha bhAsita hogA to musIbata yaha hogI ki pramANasiddha paryAyoM ke sAtha usa kA anvaya 20 (mela) to nahIM ho pAyegA, eka vastu meM viruddha ubhayarUpatA bhI svIkArArha nahIM hai, Akhira anya gati na hone se dravyapratibhAsa ko mithyA hI karAra denA pddegaa| vizeSa (paryAya) pratibhAsa ko mithyA nahIM kaha sakate kyoMki usa kA koI bAdhaka nahIM hai, kyoMki kSaNa-kSaNa vastu kI jo nivRtti dikhatI hai vaha siddha karatI hai ki utpatti-vinAza paryAya hI vastu kA svarUpa hai sthiti nhiiN| bhajanA jaba dravyAstika ko svarUpapRcchA karatI hai to vaha kahatA hai - hamArA bhI tulyarUpa se yahI abhigama hai - hama bhI 25 vizeSapratibhAsa kA inakAra nahIM karate kintu vizeSa ke prati dravyabhinna/dravyaabhinna vikalpa lagAne para vaha bAdhita ho jAtA hai ataH paryAyapratibhAsa mithyA hI hai| ataH utpatti-vyayarahita sthitirUpa abheda kA pratibhAsa to satya hI hai kyoMki usa ke viSayabhUta dravya kI sthiratA meM koI bAdhApAdana hai nhiiN||10|| [utpatti-vyaya-sthiti ke bAre meM nayadraya kA abhiprAya 1 dravyAstika-paryAyAstika kA vibhAga to kalpanAprerita hai aura tathAvidha apane apane lakSaNoM ke 30 dvArA una kA svarUpa pradarzita kiyA gayA hai, usa ke AdhAra para una kI mithyArUpatA kI pratIti saralatA se ho sakegI - isa Azaya se gAthA 11 meM kahate haiM - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 (mUlam-) upa(ppa)jjaMti viyaMti ya bhAvA niyameNa pjjvnnyss| davvaTThiassa savvaM sayA aNuppannamaviNaTuM / / 11 / / utpadyante = prAgabhUtvA bhavanti vizeSeNa niranvayarUpatayA gacchanti = nAzamanubhavanti bhAvAH = padArthAH - niyamena ityavadhAraNe paryAyanayasya matena - pratikSaNamutpAda-vinAzasvabhAvA eva bhAvAH paryAya5 nysyaabhimtaaH| dravyArthikasya sarvaM vastu sadA anutpannamavinaSTam AkAlaM sthitisvabhAvameveti matam / etacca nayadvayasyAbhimataM vastu prAk pratipAditamiti na punarucyate / / 11 / / parasparanirapekSaM cobhayanayapradarzitaM vastu pramANAbhAvato na sambhavatItyAha(mUlam) davvaM pajjavaviuyaM davvaviuttA ya pajjavA nntthi| uppAya-TThii-bhaMgA haMdi daviyalakkhaNaM eyaM / / 12 / / 10 davvaM paryAyaviyuktaM nAsti mRtpinndd-sthaas-kosh-kushuulaadynugtmRtsaamaanyprtiiteH| dravyavirahitAzca paryAyAH na santi anugataikAkAramRtsAmAnyAnuviddhatayA mRtpiNDa-sthAsa-koza-kuzUlAdInAM vizeSANAM prtiptteH| ato dravyArthikAbhimataM vastu paryAyAkrAntameva na tadviviktama, paryAyAbhimatamapi dravyArthAnuSaktaM na tadvikalama parasparaviviktayoH kadAcidapyapratibhAsanAt / kiMbhUtaM punardravyamastItyAha - utpAda-sthiti-bhaGgA yathAvyAvarNita gAthArtha :- paryAyanaya meM niyamataH bhAvoM kA utpatti-vyaya calatA hai| dravyArthika naya meM harahameza , 15 saba kucha utpattivinAzarahita hai / / 11 / / vyAkhyArtha :- paryAyanaya abhimata padArtha niyamataH (avazya) utpanna hote haiM yAnI pUrva meM na ho kara vartamAna meM hote haiM tathA vizeSarUpa se yAnI niranvaya (binA kAraNa) cale jAte haiM, nAza kA anubhava karate haiN| matalaba bhAva kSaNa-kSaNa meM utpatti-vinAzadharmI hote haiN| dravyArthika mata meM sarva vastu sadA ke liye anutpanna avinaSTa hotI hai, sarvakAla meM sthira svabhAva hotI hai||11||| [ dravya kA lakSaNa utpAda-vyaya-dhruvatA ] avataraNikA :- do naya ke dvArA nirUpita vastu parasparanirapekSa nahIM ho sakatI, parasparanirapekSa hone para usa kA sAdhaka koI pramANa na hone se ekAnta vastu kI saMgati nahIM ho sakatI yaha tathya 12 vI gAthA se kahate haiM - gAthArtha :- paryAyavihIna dravya nahIM hotA, paryAya dravyavihIna nahIM hotaa| utpAda-sthiti-vyaya yaha 25 dravya kA sahI lakSaNa hai||12|| ___ vyAkhyArtha :- dravya kabhI paryAyamukta nahIM ho sakatA, miTTI-tAsa-koza-kuzUla ityAdi vizeSoM meM miTTI samAnarUpa se pratIta hotI hai| paryAya kabhI dravyarahita nahIM raha sakate / sarva meM antarbhUta ekAkAra miTTIrUpa sAmAnya se anuviddha ho kara hI miTTI-tAsa-koza-kuzUla Adi vizeSarUpoM kI pratIti hotI hai| sArAMza, dravyArthikamAnya (dravya) vastu paryAyAnuSakta hI hotI hai, paryAyarahita nahIM hotI, evaM paryAyAstikamAnya 30 (paryAya) vastu dravyarUpa artha se anuviddha hI hotI hai, usa se rahita nahIM, kabhI bhI dravya-paryAya eka dUsare se pRthak bhAsita nahIM hotii| 'dravya kA svarUpa kaisA hai' - isa prazna ke uttara meM uttarArdha meM kahate haiM - paraspara apRthagbhAva se rahane vAle utpAda-sthiti-vyaya - jina kA svarUpa pahale kahA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-12 249 svarUpAH parasparAvinirbhAgavartinaH, 'handi' ityupapradarzane, dravyalakSaNaM = dravyAstitvavyavasthApako dharmaH etad dRzyatAm, yataH pUrvottaraparyAyaparityAgopAdAnAtmakaikAnvayapratipattiH tathAbhUtadravyasattvaM pratipAdayatItyutpAdavyayadhrauvyalakSaNaM vastvabhyupagantavyam / etacca tritayaM parasparAnuviddham anyatamAbhAve taditarayorapyabhAvAt / [ savistaraM utpAdAderanyonyAvinAbhAvitvopapAdanam ] tathAhi- na dhrauvyavyatirekeNa utpAda-vyayau saGgatau, sarvadA sarvasyAnusyUtAkAravyatirekeNa vijJAna- 5 pRthivyaadiksyaa'prtibhaasnaat| na cAnusyUtAkArAvabhAso bAdhyatvAdasatyaH tdbaadhktvaanupptteH| yato'nusyUtAkArasya vizeSapratibhAso bAdhakaH parikalpyeta, sa eva cAnupapannaH / tathAhi- anugatarUpe pratipanneB'pratipanne vA vizeSAvabhAso'bhyupagamyeta ? yadi pratipanne tadA kimanusyUtapratibhAsAtmako vizeSapratibhAsaH, uta tidvyatirikta iti kalpanAdvayam / yadyavyatiriktaH tadA dhrauvyAvabhAsasya mithyAtve vizeSAvabhAsasyApi tadAtmakatvAd mithyAtvApatteH kathamasau tasya bAdhakaH ? atha "dvitIyo vikalpastatrApi dhrovyapratibhAsamantareNa 10 sthAsa-kozAdipratibhAsasya tadvyatiriktasyA'saMvedanAt kathaM tadbAdhakatopapatti: ? na cAkSavyApArAnantaramanvayapratibhAsanamantareNa vizeSapratibhAsa evopajAyata iti vaktavyam prathamAkSavyApAre pratiniyatadezavastumAtrasyaiva jA cukA hai - vahI dravya kA lakSaNa hai, matalaba dravya ke astitva ko nizcita karAnevAlA dharma hai - yaha samajha lo| kAraNa :- pUrvaparyAya tyAga - uttaraparyAyagrahaNa ubhayAtmaka eka anvayI tattva kI pratIti tathAvidha (tritaya yukta) dravya ke sattva kA spaSTa nirdeza karatI hai, ataH vastu kA utpAda- 15 vyaya-sthiti rUpa lakSaNa svIkAra lenA caahiye| utpAdAdi tInoM hI eka-dUsare se mile-jule hI hote haiM, una meM se eka ke bhI na hone para anya do bhI nahIM raha pAyeMge / [ utpAdAdi tInoM ke avinAbhAvitva kA upapAdana ] utpAdAdi tIna kA anuSaMga kisa taraha hai yaha dekhiye - dhruvatA ke binA utpAda-vyaya siddha nahIM ho skte| kAraNa:- kabhI kisI ko anugata AkAra vihIna vijJAna yA pRthvI Adi bhedoM kA pratibhAsa 20 nahIM hotaa| nahIM kaha sakate ki 'anugatAkAra bAdhya hone se asatya hai' - kyoMki usakA koI bAdhaka pramANopalabdha nahIM hai| yadi kalpanA kara le ki vizeSapratibhAsa anugatAkAra (= sAmAnya tattva) kA bAdhaka hai - to vaha bhI saMgata nhiiN| dekhiye - AjJAta anugatAkAra ke bAda bAdhaka vizeSapratibhAsa hogA yA BajJAta anugatAkAra ke ? yadi jJAta hone ke bAda, to vaha vizeSa pratibhAsa anugatAkArapratibhAsa se abhinna hogA yA bbhinna ? ye jo do kalpanA hai usameM abhinna kalpanA mAna leMge to yaha vipadA 25 AyegI ki anugatAkArapratibhAsa (yAnI dhruvatA kA bhAna) ko yadi mithyA mAneMge to tadAtmaka hone se vizeSapratibhAsa meM bhI mithyAtva prasakti hogii| phira vaha mithyA pratibhAsa dUsare kA bAdhaka banegA kaise ? yadi vaha vizeSa pratibhAsa sAmAnyapratibhAsa se bhinna hogA to aisA hogA ki miTTItattva ke dhruvatA-pratibhAsa ke binA miTTI antarbhUta sthAsa, kozAdi ke pratibhAsoM kA svatantrarUpa se pratibhAsa kA . saMvedana na hone ke kAraNa jo hai nahIM vaha bAdhaka kaise hogA ? [indriyasaMnikarSa ke bAda anvayabhAna kI upapatti ] yadi kaheM ki - 'indriyavyApAra uttarakSaNa meM anvayi tattva pratibhAsa na ho kara vizeSa pratibhAsa hI nipajatA hai' - to aisA mata bolanA, kyoMki prathama prathama indriyasaMnikarSa se to pratiniyata deza Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 250 pratIteH, anyathA tatra vizeSAvabhAse saMzayAdyanutpattiprasaktiH, vizeSAvagatestadvirodhitvAt / na ca taduttarakAlabhAvisAdRzyanimittaikatvAdhyavasAyanibandhaneyaM saMzayAdyanubhUtiH, prAg vizeSAvagame ektvaadhyvsaaysyaivaa'smbhvaat| anubhUyate ca dUradezAdau vastUni sarvajanasAkSikI prAk sAmAnyapratipattiH, taduttarakAlabhAvinI ca vishessaavgtiH| ata eva avagrahAdijJAnAnAM kAlabhedAnupalakSaNe'pi kramo'bhyupagantavyaH, utpalapatrazata5 vyatibheda iva / B dvitIyavikalpo'pyata evA'nabhyupagamArho'nugatAkArA'pratipattau tdvishessaavbhaassyaa'smbhvaaditi| na hi mUla-madhyAgrAnusyUtasthUlekAkArapratibhAsanihnave viviktatatparamANupratibhAsA'napahnava iti kutastasya svaviSayavyavasthApanadvAreNAnyabAdhakatvam ? na caikatvapratibhAsasya mithyAtvam tadviSayasya vikalpyamAnasyA'ghaTamAnatvAditi vaktavyam, vikalpamAtrAt pramANasyAnyathAtvA'yogAt / na cAnugatAvabhAsasyA'prAmANyam, 10 tnnibndhnaabhaavaat| na ca kSaNikAnekaniraMzaparamANvavabhAsastannibandhanam, tasyAbhAvAt / na hyasaMvedyamAnastathAbhUtAvabhAsaH pramANam itarad vA, pratItidharmatvAt pramANetarayoH / na ca saJcitaparamANunibandhana evAyamanusyUtameM avasthita vastusAmAnya kI hI pratIti hotI haiM / yadi aisA nahIM mAne to vahA~ pahale se vizeSa pratibhAsa mAna lene para saMzaya kI utpatti kabhI kabhI hotI hai vaha hogI hI nahIM / kAraNa :- vizeSabhAna saMzaya ICT virodhI hai| zaMkA :- indriyasaMnikarSajanya vizeSabhAna ke bAda honevAle sAdRzyamUlaka ekatvAdhyavasAya 15 ke kAraNa saMzayAdi anubhUti ho sakatI hai| uttara :- pahale hI yadi vizeSabhAna ho gayA to bAda meM ekatva ke adhyavasAya kA saMbhava hI nahIM rahatA / yaha sarvajana anubhavagocara hai ki vastu dUradeza meM ho taba pahale usa kA sAmAnyabodha hI hotA hai, vizeSabhAna to Age baDhane para bAda meM hotA hai / isI liye to indriyajanya matijJAna meM apAya kramazaH hI hote haiM bhale una meM kAlabheda kamala ke zata patroM ke vedha kI ghaTanA meM krama prathamataH apAya nahIM ho jAtA kintu avagraha ihA 20 upalakSita na hotA ho, vaha mAnanA hI paDegA, jaise upalakSita na hone para bhI krama mAnA jAtA hai| [ sAmAnya abodhadazA meM vizeSabhAna asaMbhava ] B prathama sAmAnya bodha phira vizeSabodha yaha sarva janAnubhavasiddha hai isI liye mUla dUsarA vikalpa, anugatAkAra ajJAta rahane para vizeSa kA bodha, yaha vikalpa svIkRtipAtra nahIM hai, kyoMki jisa vastu 25 kA anugatAkAra ajJAta hai usa ke vizeSAkAra kA bhAna asambhava hai / yadi mUla-madhya-agra bhAgoM meM otaprota sthUla- eka sAmAnyAkAra vastu ke bhAna kA apalApa kara deMge to pRthak-pRthak usa vastu ke paramANu ke avabodha kA apalApa sutarAM ho kara rahegA, isa sthiti meM vizeSAvabodha ( jo svayaM siddha nahIM hai) apane viSaya kI sthApanA ke dvArA anya ( sAmAnyabodha) kA bodha kaise karegA ? 'ekatvabodha to mithyA hai kyoMki usa kA viSaya ( sAmAnya ) vikalpazANa ke Upara kharA nahIM utaratA' 30 mata kahanA kyoMki yaha bhI Apa kA eka vikalpamAtra hI hai usa se pramANa ko ulaTAyA nahIM jA sakatA / anugatapratIti meM aprAmANya nahIM hai kyoMki aprAmANya kA vahA~ koI prayojaka (bAdha pratIti Adi yA visaMvAda Adi) nahIM hai / kSaNika - aneka - niraMza paramANu ke avabhAsa ko anugatapratIti ke aprAmANya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 12 251 sthUlAvabhAsaH, saJciteSvapi teSu pratyekaM samuditeSu vA sthUlarUpatAyAH pareNAnabhyupagamAt, saJcayasya ca vasturUpasyaikasya dravyapakSoktadoSaprasaktito'niSTeH / na cA'nyathAvabhAso'nyathAbhUtArthavyavasthApakaH atiprasakteH / tannAlaMbanapratyayatayA paramANavaH sthUlAvabhAsajanakAH tatra svarUpAnarpakatvenA'pratibhAsanAt / sthUlAkArasya vA teSvanusyUtajJAnAvabhAsino bhAve'nugatavyAvRttahetuphalarUpabhAvAbhyupagamAt paravAdAbhyupagamaprasaktiH / yadi ca stambhAdipratibhAso mithyA tarhi 'atathAbhUte tathAbhUtAropaNaM mithyA' ityanyathAbhUtavastusadbhAvAvedakaM 5 pramANaM vktvym| tacca na pratyakSam uktottaratvAt / nApyanumAnam kSaNika- parasparaviviktaparamANusvabhAvabhAvakAryA'darzanAt sthUlaikasvabhAvasya copalabhyamAnasya na tatkAryatvam, tasyA'vastusattvena parairabhyupagamAt / na cA'vastusat kasyacid vyavasthApakam atiprasaGgAt / vastusattve'pi na tasya kSaNikaviviktaparamANuvyavasthApakatvam tasya tadviruddhatvAt / na hi pAvakapratibhAso jalavyavasthApakatvena prasiddhaH / kA prayojaka nahIM kaha sakate, kyoMki vaisA koI paramANu avabhAsa pramANasiddha nahIM hai| asaMvedyamAna 10 paramANu-avabhAsa ko pramANa yA mithyA nahIM batA sakate kyoMki prAmANya / aprAmANya pratItidharma hai, paramANu pratIta hI nahIM hai to usa ke prAmANya kI carcA hI kaise ? [ sthUlAvabhAsa samuditaparamANumUlaka nahIM hai ] yadi anugata sthUlAvabhAsa ko paramANusaJcayamUlaka batAyA jAya to vaha jUThA hai kyoMki sthUlarUpatA na to saJcita ekaika paramANu meM Apa ko svIkArya hai na to samuditaparamANuvRnda meM, phira sthUlarUpatA 15 kA bodha hogA hI kaise ? yadi Apa paramANusaJcaya ko eka vasturUpa mAna leMge to sthUla - ekadravya vAda pakSa meM Apane jo doSAropaNa kiyA hai vaha saba aba Apa ke pakSa meM prasakta hogA jo Apa ko iSTa nahIM hai / ekaprakAra kA bodha anya prakAra ke artha kA nizcAyaka nahIM bana sakatA, anyathA azva kA bodha gadhe kA nizcAyaka ho jAyegA yaha atiprasaMga hogaa| phalitArtha :- paramANu svaviSaya pratItimAtra se sthUlAkAra bodha kA kAraNa nahIM ho sakate kyoMki ve (paramANu) bodha meM apane AkAra 20 kA (sthUlAkAra kA) arpaNa karate ho aisA dikhatA nahIM hai| yadi Apa mAna leMge ki paramANu meM, anugatAkAra jJAna meM bhAsamAna sthUlAkAra kI vAstavika sattA hai, taba to anugatAkArabodha jo kAraNa hai aura vyAvRttAkAra bodha jo phala hai isa hetu-phala bhAva kA svIkAra kara lene para prativAdImata kA svIkAra hI gale paDegA / - Jain Educationa International - [ sthUla - eka stambhAdi ke pratibhAsa meM mithyAtva apramANa ] sthAyitvavAdI utpAda-vyayavAdI ko pUchatA hai kyA stambhAdi pratibhAsa mithyA hai ? mithyA kI vyAkhyA hai atathAbhUta (zukti Adi) meM tathAbhUta ( rajanAdi) kA AropajJAna / yadi stambhAdi bhAna mithyA hai to vaha 'atathAbhUtavastusat' ho aisA ghoSita karanevAlA pramANa dikhAnA caahiye| vaha pramANa pratyakSa ho sakatA hai ? nahIM, pahale hI usa kA kAraNa kaha diyA hai| kyA anumAna hai ? nahIM, vidhisAdhaka anumAna svabhAvaliMgaka yA kAryaliMgaka hotA hai, yahA~ stambhAdi vastu meM kSaNika paraspara bhinna paramANu 30 svabhAva rUpa liMga kA athavA vaise tathAvidha paramANu ke kisI kArya liMga kA upalambha hai nahIM / kyA sthUla- eka upalabhyamAna ( stambhAdi) una paramANuoM kA kArya liMga hai ? nahIM, kSaNika vAda meM sthUla For Personal and Private Use Only 25 . Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 na ca vanAdipratyayataH ziMzapAdivizeSAvagatirivAtrApi bhaviSyatIti vaktavyam, ziMzapAdeH prAk pratipattervanAdezva taddharmatayA vastutvAt paramANUnAM na kadAcanApi prtipttiH| nApi taddharmatayA vastutvAbhyupagama: sthUlasya parAbhyupagamaviSayaH, vastutvAbhyupagame tu tasya syAt sUkSmavyavasthApakatA, sUkSmApekSitatvAt sthUlasya, anyathA tdyogaat| sUkSmaparyantarUpazca paramANuH, tsyaabhedytvaat| bhedyatve vA'vastutvApatteH tadavayavAnAM paramANu5 tvApattiH, bhedaparyantalakSaNatvAt prmaannusvruupsy| na ca dhrauvyotpattivyatirekeNa pratikSaNavizarArutA'NUnAmapi smbhvti| tayorabhAve ekakSaNasthitinAmapi teSAmabhAvAt kuto vinazvaratvam ? atha deza-kAlaniyatasya sthairyAbhAve'pi kvacit kadAcita padArthasya vRtteranyadA'nyatra ca nivRttiH| naitadevam, anyadA'nyatra caa'vRtterevaa'nishcyaat| tathAhi-kArya eka avayavI rUpa kArya avastubhUta hone se svIkArya nahIM hai| avastu kisI kA nizcAyaka (= sAdhaka) 10 nahIM ho sktaa| anyathA zazasIMga bhI gozRMga kA sAdhaka bana baitthegaa| yadi sthUla padArtha vastubhUta mAna leMge to bhI vaha kSaNika parasparabhinnaparamANu kA sAdhaka nahIM ho sakatA kyoMki taba hetu hI viruddha hogaa| (sthUla sthAyi eka kArya kSaNika bhinna sUkSma kA virodhI hai|) agni kA pratibhAsa kabhI svaviruddha jala kA nizcAyaka ho nahIM sktaa| zaMkA :- jaise sthUla eka bhAsamAna jaMgala kI pratIti se sIsama Adi vizeSoM kA bodha hotA hai vaise yahA~ bhI sthUla kArya bhAna se kSaNika paramANu Adi vizeSoM 15 kA avabodha kyo nahIM hogA ? uttara :- isa liye ki vahA~ pahalA bodha sIsama Adi kA hotA hai, bAda meM samUhAtmaka jaMgala kA una ke dharmarUpa se, kyoMki samUhAtmaka vana to sIsama Adi kA dharma hai, aura donoM hI vastu hai evaM pratyakSa hai| eka avastu, dUsarI vastu aisA nahIM hai| dUsarI aura paramANuoM kA to kabhI bhI pratyakSa bodha hotA nahIM hai| tathA, kSaNikavAda meM paramANuoM ke dharmarUpa se sthUla meM vastutva kA svIkAra kiyA nahIM jaataa| hA~ yadi sthUla ko (avayavI ko) 20 vasturUpa svIkArA jAya to usa ke sUkSma avayavarUpa se paramANuoM kI nizcAyakatA mAnI jA sakatI hai, kyoMki sthUla hamezA sUkSmasApekSa hI hotA hai, anyathA sUkSmatA kI saMgati hI nahIM hogii| sukSmatA kI carama sImA hI paramANu haiM, kyoMki vaha abheda = avibhAjya hai| athavA use vibhAjya mAneMge to una meM avastutva kI Apatti hogii| sthUla evaM paramANu se atirikta ho vaha zazasIMgavat avastu hotI hai| tathA, paramANu kA bhI bheda hone para una ke avayavoM meM hI vAstava paramANutva saMgata hogA, kyoMki 25 bheda kI carama sImA hI paramANu kA svarUpa hotA hai| __ sthairya evaM utpatti ke binA pratikSaNavinAza bhI aNuoM kA siddha nahIM hogA, utpatti ke binA aNu hI nahIM hogA to vinAza kisa kA ? sthairya ke vinA eka kSaNa avasthiti kaise rahegI ? ina donoM ke abhAva meM vinazvaratA kaise ghaTegI ? zaMkA :- pratyeka aNu kI niyatadezIyatA aura niyatakAlatA svabhAvataH hI hotI hai| ataH binA sthairya ke niyata deza-kAla meM svabhAvamUlaka paramANu kI vRtti ho 30 jAyegI, anya dezakAla meM una kA viraha rhegaa| uttara :- yaha zaMkA vAstavika nahIM hai, anya deza kAla meM viraha kA nizcaya kauna kaise karegA ? dekhiye - kArya-kAraNa (pUrvakSaNa kI aura uttara kSaNa kI vastu) meM parasparabheda kisa taraha mAneMge ? kyA yaha bheda kathaMcit otaprota eka AkAra dhAraNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 khaNDa-3, gAthA-12 kAraNayoH parasparato vyAvRttiH kathaJcidanusyUtamekamAkAraM bibhratorvijJAnagrAhyagrAhakAkArayorivAparityaktatAdAtmyasvarUpayoH, Ahosvit ghaTa-paTayorivAtyantabhinnasvarUpayoH ityatra na nishcyH| kiJca, pratyakSeNaiva hetu-phalayoH kathaJcittAdAtmyasya nizcayAd na ghaTa-paTayorivAtyantavyAvRttistayoH prsprto'bhyupgntvyaaH| na hyadhyakSataH prasiddhasvarUpaM vastu tadbhAve pramANAntaramapekSate, agnirivossnntvnishcye| na ca kAlabhedAnyathAnupapattyA pratikSaNaM bhede'pi pUrvottarakSaNayoH kathaMcittAdAtmyaM vastuno virudhyate 5 yenAdhyakSaviruddho niranvayavinAzaH kalpanAmanubhavati, adhyakSavirodhena prmaannaantrsyaa'prvRtteH| na cAnuvRttivyAvRttyoH parasparaM virodhaikAntAbhyupagame vijJAnamAtramapi sidhyediti kutaH kSaNasthitirbhAvAnAM niranvayA vyAvRttirvA siddhimAsAdayet ? antarbahizca bhAvAnAmanugata-vyAvRttAtmakatvAt pramANatastathaivAnubhavAt tatsvarUpAbhAve niHsvabhAvatayA bhAvA'bhAvaprasakteH / yadi ca parasparavyAvRttasvabhAvAnAM paramANUnAM kathaMcidanuvRttakaranevAle, tAdAtmya kA sarvathA tyAga na karanevAle, kArya-kAraNa donoM ke bIca hogA, jaise ki kathaMcidekAkAra 10 grAhya-grAhaka ubhayarUpa vijJAna meM hotA hai ? yA phira ghaTa-vastra kI taraha sarvathA bhinna svarUpa kAryakAraNa ke bIca hogA ? - isa taraha koI nizcaya nahIM hai ata eva anya deza-kAla meM avRtti svIkArapAtra nahIM rhtii| [ kAraNa-kArya meM aMzataH bhedAbheda kA samarthana ] yaha bhI anubhavasiddha hai - upAdAna kAraNa aura kArya (miTTI evaM ghaTa) meM pratyakSa se hI aMzataH 15 tAdAtmya nizcita hotA hai| ataH ghaTa-vastra kI taraha una meM paraspara atyanta bheda svIkArArha nahIM hai| jisa vastu kA svarUpa pratyakSaprasiddha hai usa ke nirNaya ke liye anya pramANa kI apekSA nahIM rahatI, udA0 agni ke spArzana pratyakSa se uSNatA kA nizcaya ho jAne ke bAda anya pramANa kI khoja karanI paDatI nhiiN| hA~, kAlabheda (yAnI vastu meM atItAdi avasthAbheda), vastu meM pratikSaNa parivartana ke svIkAra ke binA ghaTa nahIM sakatA, tathApi pUrvottara kSaNa meM vastu kA tAdAtmya yA ekatva virodhAkrAnta nahIM 20 hai jisa se ki pratyakSaviruddha niranvayanAza kI kalpanA kA zaraNa lenA paDe, jahA~ pratyakSa kA virodha hai vahA~ anya pramANa Age Ane kA sAhasa nahIM krtaa| phalataH siddha hotA hai ki pratyeka vastu meM kathaMcit anuvRtti (= ekatva) evaM vyAvRtti (= bheda) apane Apa rahate haiN| yadi una meM ekAntataH virodhApAdana kareMge to vijJAna kI siddhi meM bhI (grAhyAkAra-grAhakAkAra virodha prasakta hone se) bAdhApraveza ke kAraNa usa kI bhI siddhi nahIM ho sakegI, to phira bhAvoM kA kSaNabhaMga evaM niranvayanivRtti (vijJAna 25 ke binA) kaise siddhi-ArohaNa kara pAyeMge ? bhAva mAtra kA bAhya yA bhItarI svarUpa anuvRtti-vyAvRtti ubhayAtmaka hotA hai, pramANa se usI prakAra kA anubhava bhI hotA hai, yadi phira bhI ubhayAtmakatA nahIM mAnanA hai to bhAvoM ke svarUpa ke bAre meM koI nizcaya na hone para, svabhAvahInatA prasakta hone se vastumAtra kA uccheda prasakta hogaa| [ aMzataH sthUlatA ke asvIkAra meM bahuta nukasAna ] paraspara bhinna vyaktitvavAle puJjabhUta paramANuoM meM yadi kathaMcit anusyUta eka sthUlAkAra ko vAstavika nahIM mAneMge to bAhya kisI bhI padArtha kA pratyakSa avabhAsa hogA nahIM, kyoMki jaba pratyeka 30 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 sthUlaikAkAraH pAramArthiko na bhavet na kiJcid bahiradhyakSe'vabhAseta, paramANu- pArimANDalya - nAnAtvaparokSasvabhAvatvasvabhAvAnAM saJciteSvapyaNuSu sthUlaikAkArAdhyakSasvabhAvena virodhAt, avirodhe vA'nekAntatvaprasakteH tathAbhUtasvabhAvasadbhAve'pi teSu pArimANDalya - nAnAtva-parokSatvasvabhAvAnapAyAt / apAye vA paramANurUpatAtyAgAt sthUlaikAkArasya teSu sAMvRtatve sAkArA'dhyakSAjanakatvena na kiJcidapi 5 tatra prtibhaaset| tadanadhyakSatve tatpratyanIkasya svabhAvasya pArimANDalyAdezcakSurAdibuddhau rasAderivA'pratibhAsanAd bahirarthapratibhAsazUnyaM jagad bhavet / sthUlaikAkAragrAhyavabhAsasya ca bhrAntatve na kiJcid kalpanApoDhaM pratyakSamabhrAntaM bhvet| tadabhAve ca pramANAntarasyApyapravRtterantarbAhyarUpasya prameyasyA'vyavasthiterna kasyacidabhyupagamaH pratikSepo veti nirvyApAraM jagad bhavet / tasmAt kSaNasthitidharmaNo'pi bAhyAntarlakSaNasya vastunaH parasparavyAvRttaparamANurUpasya kathaMcidanuvRttirabhyupagantavyA, anyathA pratibhAsaviratiprasakteH / tadabhyupagame ca 10 parasparavyAvRttayorhetu-phalayorapi pratyakSagatA anugatirabhyupagamanIyeva / kalpanAjJAne bhrAntasaMvidi vA svasaMvedanApekSayA vikalpetarayorbhrAntetarayozca parasparavyAvRttayorAkArayoH kathaJcid anuvRttimabhyupagacchan kathamadhyakSAM hetuaNuoM meM svatantra mijAja hai jaise sUkSmatA - aNuparimANa-pRthaktva-parokSatA Adi, taba hajAro samudita paramANu bhI mila kara apane mijAja se viruddha ekasthUlAkAra - pratyakSatva kI prApti nahIM kara skte| yadi una mijAjoM meM virodha nahIM svIkAreMge to Apa kA praveza hogA anekAntavAda bhavana meM, kyoMki sthUlatAdi 15 svabhAva ke rahate hue bhI sUkSmatA - aNupariNAma - vaividhya evaM parokSasvabhAvatA ko koI hAni nahIM pahu~catI / [ eka-sthUlAkAra ko bhrAnta mAnane para pratyakSalopApatti ] yadi kucha hAni samajha kara, paramANu meM aNurUpatA ke tyAga se sthUlarUpatA ke praveza ko kAlpanika kahane kA sAhasa kareMge to sUkSmaparamANu sAkAra pratyakSa kA janaka na ho sakane se pratyakSa meM kucha bhAsegA hI nahIM / sthUlAkAra pratyakSa ke abhAva meM, usa ke virodhI svabhAvavAle aNuparimANAdi kA 20 bhI cAkSuSAdibodha meM rasAdi kI taraha pratibhAsa nahIM ho sakane se, sArA jagat bAhyArthAvabhAsazUnya bana jaayegaa| eka sthUlAkAragrAhi pratyakSa ko bhrAnta mAnane para (sthUla bhinna AkAragrAhi kisI abhrAnta pratyakSa kI hastI na hone se ) 'kalpanAmukta abhrAnta' lakSaNavAle pratyakSa kA hI lopa ho jaayegaa| pratyakSa kA lopa hone para, tadAdhArita sakala anya pramANoM kI bhI gati na ho pAne se bAhya- antara kisI bhI prameya kA nizcaya nahIM ho sakegA, phalataH kisI vastu kA svIkAra yA pratikAra azakya bana 25 jAne se pUrA jagat vyavahArazUnya ho jAyegA / [ bhinna bhinna paramANuoM meM pUrvApara anuvRtti kA samarthana ] ata eva kSaNika sthitidharmI bAhya abhyantarasvarUpa anyonyabhinna paramANurUpa vastu meM aMzata: anuvRtti (= ekatva) kA bhI svIkAra karanA hI paDegA / anyathA, paramANu pratibhAsa - ayogya hone se pratibhAsalopa prasaMga khaDA hogaa| pratibhAsa yadi mAnanA hai to parasparabhinnAMzavAle upAdAna kAryo meM pratyakSagRhIta kucha 30 anuvRtti bhI svIkAranI hI hogI / bauddhavAdI kalpanAjJAna athavA bhrAntabodha meM svasaMvedana kI apekSA nirvilpatA evaM abhrAntatA, viSaya kI apekSA vikalparUpatA aura bhrAntatA isa prakAra parasparaviruddha do AkAroM meM aMzataH abheda kA jaba svIkAra karatA hai to pratyakSasiddha pUrvApara hetu-phalakSaNoM meM aMzataH Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 12 255 phalayoranuvRttiM pratikSipet ? saMzayajJAnaM vA parasparavyAvRttollekhadvayaM bibhrad yadyekamabhyupagamyate kathaM na pUrvAparakSaNapravRttamekaM hetuphalarUpaM vastu ? zabda- vidyut-pradIpAdInAmapyuttarapariNAmA'pratyakSatve'pi tasya sadbhAvo'bhyupagantavyaH / pArimANDalyAdivat saMvidgrAhyAkAravivekavad vA'dhyakSasyApi kenacidrUpeNa parokSatA, avirodhAt / na ca pArimANDalyAdeH pratyakSateti vAcyam, zabdAdyuttarapariNAme'pyasya vaktuM zakyatvAt vizeSAbhAvAt / ata eva ante kSayadarzanAt 5 prAgapi tatprasaktiriti na vaktavyam, madhye sthitidarzanasya pUrvAparakoTisthitisAdhakatvena prasiddheH / na hi zabdAderanupAdAnA utpattiryuktimatI, nApi niranvayA santativicchittiH, caramakSaNasyA'kiJcitkaratve'vastutvApattitaH pUrva- pUrvakSaNAnAmapi tadApattitaH sakalasantatyabhAvaprasakteH / na ca zabdAdernirupAdAnotpattyabhyupagame'nyeSAmapi sA sopAdAnA'bhyupagantuM yuktA / tathA ca suptaprabuddhabuddherapi nirupAdAnotpattiprasaktiH, tatrApi zabdAderiva abheda kA inakAra kaise kara sakatA hai ? tathA paraspara viruddha koTidvaya ke ullekhavAle saMzayajJAna ko 10 yadi eka abhinna mAnatA hai to pUrvAparakSaNavRtti hetuphala ko eka vastu mAnane meM kyoM DaratA hai ? [ zabda - vidyut-pradIpAdi meM uttarapariNAmataH sthairya ] - hAlA~ki zabda-vidyut-pradIpAdi meM kSaNabhaMguratA dikhatI hai, kintu aisA ekAnta nahIM hai / zabda utpanna hote hI suna liyA, bAda meM usa kA pratighoSa bhI sunane ko milatA hai| matalaba madhya kSaNa meM bhale vaha pratyakSa nahIM hai kintu naSTa bhI nahIM hai, ata eva usa kA uttara pariNAma pratighoSa sunAI 15 detA hai| vidyut kA camakAra dikhatA hai, bAda meM nahIM dikhatA kintu jamIna para kahIM usa ke girane se baDA gartta bana jAtA hai ataH camakAra ke bAda bhI usa kA uttara pariNAma maujUda hai| pradIpa meM to antima dIpa jyota taka uttarottara pariNAma spaSTa hI dikhAI detA hai| dUsarI aura jisa ko Apa pratyakSa kahate haiM vaha bhI kisI rUpa se parokSa hotA hai jaise pArimANDalya (= aNuparimANa) athavA saMvedana aura grAhya AkAroM kA bheda / ( bauddha mata meM aNu ko svalakSaNa ko pratyakSa mAnate haiM, usake 20 parimANa ko nahIM / tathA saMvedana svapratyakSa mAnA jAtA hai kintu usa se grAhya- grAhakAkAra ke bheda ko pratyakSa nahIM mAnA jAtA / ) yadi kaheM ki aNu ke sAtha usa ke pArimANDalya kA bhI hama pratyakSa mAna leMge acchA ! taba to zabdAdi ke sAtha hama una ke uttara pariNAma ko bhI pratyakSa mAna leMge, - = anubhavabAhyatA to donoM ora rahatI hai, koI pharka nahIM / jaise Apane uttara pariNAma kA astitva mAna liyA, vaise hama antimapala meM nAza ke darzana 25 se pUrva-pUrva kSaNoM meM bhI nAza ko mAna leMge aisA mata bolanA, kyoMki taba madhya kSaNoM meM sthiti ke darzana meM, pUrvottara kAla - koTi meM bhI sthitisAdhakatA prasakta hone para usa kI bhI prasiddhi A paDegI / zabdAdi kI binA upAdAna utpatti zakya nahIM hai, yuktisaMgata bhI nahIM hai / niranvaya santAnoccheda bhI asat ThaharegA / phalataH upAntya kSaNa bhI yuktiyukta nhiiN| yadi antima kSaNa arthakriyAkArI na hone se binA arthakriyA ke asat ThaharegA...isa taraha pUrva-pUrva sabhI kSaNoM meM avastutva Apatti Ane se pUre 30 santAna meM (pratyeka kSaNoM meM) asattva kI Apatti hogI / yadi bauddhavAdI zabdAdi kI nirupAdAna utpatti mAnate haiM taba to ghaTAdi kI bhI sopAdAna utpatti nahIM mAnanA caahie| matalaba ki so kara jAganevAle Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 praagupaadaanaa'drshnaat| na cAnumIyamAnamatropAdAnam, zabdAdAvapi tthaaprsnggaat|| na ca 'dRSTasyArthasyAkhilo guNo dRSTa eva' iti pariNAmasAdhanaM niravakAzam, dRSTepyarthe pArimANDalyAdeAhyAkAravivekAdervAMzasyA'dRSTatvenAnumIyamAnatvAt, evaM ca pariNAmasAdhanaM nirvdymev| yadi hi dRSTasyA'dRSTo'zaH sambhavati kathamutpannasvabhAvasyAnutpannaH kazcAnAtmA na sambhavI ? svabhAvabhedasya bhAvabhedasAdhanaM pratyanaikAntikatvena prdrshittvaat| tasmAd vastu yad naSTaM tadeva nazyati nakSyati ca, yadutpannaM tadevotpadyate utpatsyate ca kathaJcit, yadeva sthitaM tadeva tiSThati sthAsyati ca kathaMcid ityAdi sarvamupapannamiti bhAvasyotpAdaH sthitivinAzarUpaH vinAzo'pi sthityutpattirUpaH sthitirapi vigamotpAdAtmikA kthNcidbhyupgntvyaa| sarvAtmanA cotpAdAdeH parasparaM tadvatazca yadyabhedaikAnto bhavet notpAdAditrayaM syAditi na kasyacit 10 kutazcit tadvattA nAma / na ca vastuzUnyavikalpoparacitatrayasadbhAvAttadvattA yuktA atiprasaMgAt, khapuSpAderapi kI prathama buddhi kI bhI binA upAdAna hI utpatti mAnanI paDegI kyoMki vahA~ bhI zabdAdi kI taraha koI pUrva-upAdAna nahIM dikhatA hai| yahA~ upAdAna kA anumAna kareMge to zabdAdi ke pUrva meM bhI upAdAna kA anumAna karanA hogaa| [ vastu kA pUrvottarapariNAma-sAdhana sayuktika ] 15 zaMkA :- jo pratyakSIkRta artha hai usa kA koI aMza adRSTa nahIM chUTa jAtA, usa ke pUre guNa aMzo kA pratyakSa ho jAtA hai| ataH dRSTa vastu ke uttarapariNAma kA sAdhana vyartha hai| uttara :- nahIM, artha kA pratyakSa karane para bhI usa ke pArimaNDalya aMza kA, athavA saMvedana kA svapratyakSa karane para bhI grAhyAkAroM ke bheda aMza kA darzana ho nahIM jAtA isIliye to usa kA anumAna kiyA jAtA hai| isa prakAra vartamAnadRSTa vastu kA uttarapariNAma adRSTa raha jAne se usa kA sAdhana doSamukta hI 20 hai| yadi dRSTa vastu kA bhI pArimANDalyAdi adRSTa aMza sambhava hai to utpanna svabhAvI vastu kA bhI koI anutpannasvarUpa aMza kyoM saMbhava nahIM hogA ? 'svabhAva bheda hone para bhAva-bheda avazya hotA hai' - isa niyama meM vyabhicAra kA pradarzana pahale kSaNikatAvAdanirasana meM kiyA jA cukA hai| niSkarSa :jisa vastu ko naSTa mAnA jAtA hai vaha bhI kucha aMza meM vartamAna meM nAza-anubhava kara rahI hai evaM kucha aMza meM bhaviSya meM nAzAdhIna hogI jruur| isI taraha, jo vastu utpanna hai vaha bhI anya kucha 25 aMza se utpanna ho rahI hai, evaM anya anya aMzo se bhaviSya meM utpanna honevAlI hai| tathaiva, jo vastu atIta meM sthira thI vaha vartamAna meM sthitibhoga kara rahI hai aura bhaviSya meM kathaMcit sthira rahanevAlI hai| yaha saba tritayAtmaka yuktisiddha ho jAtA hai| isa prakAra, vastu kA utpAda kathaMcit sthiti-vinAza se abhinna hai, vinAza bhI sthiti-utpatti se kathaMcid abhinna hai, sthiti bhI kathaMcid utpattivinAza se abhinna hai - aisI vastumAtra kI tritayarUpatA kathaMcid svIkArArha hai| [utpAdAdi tIna meM ekAnta se bheda yA abheda durghaTa ] utpAdAdi tInoM meM tathA utpAdAdizAlI vastu meM yadi paraspara sarvathA abheda bhI nahIM hotaa| yadi ekAnta abheda hogA to 'tIna' nahIM hoMge, na to koI kisI se tadyukta hogA, kyoMki ekAnta OM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-12 257 tatastadvattAprasakteH / na cotpAdAde: parasparataH tadvatazca bhedaikAntaH, sambandhA'siddhito nissvabhAvatAprasakteH / etena utpAda-vyaya-dhrauvyayogAd yadi asatAM sattvam zazazRMgAderapi syAt satazcet svarUpasattvamAyAtam / tathotpAda-vyaya-dhrauvyANAmapi yadyanyataH sattvam anavasthAprasaktiH, svatazced bhAvasyApi svata eva tad bhaviSyatIti vyarthamutpAdAdikalpanam evaM tadyoge'pi vAcyam'... ityAdi yaduktam tannirastaM dRSTavyam ekAntabhedAbhedapakSoditadoSasya kathaMcidbhedAbhedAtmake vstunysmbhvaat| na hi bhinnotpAda-vyaya-dhrauvyayogAd 5 bhAvasya sattvamasmAbhirabhyupagamyate kintu 'utpAda-vyaya-dhrauvyayogAtmakameva sat' ityabhyupagamaH / virodhAdikaM cAtra dUSaNaM niravakAzam, antarbahizca sarvavastunastrayAtmakasyA'bAdhitAdhyakSapratipattiviSayatvAt svarUpe virodhA'siddheH, anyathA'tiprasakteH / ekAntanityAnityasya pramANabAdhitatvAt anubhavarUpasya cA'sambhavAt, zUnyatAyA niSetsyamAnatvAt, pArizeSyAt kathaMcid nityAnityaM vastu abAdhitapramANagocaraabheda hone para koI sambandha hI nahIM ghttegaa| zaMkA :- ekAnta abheda mAneMge aura vastuasparzI vikalpa 10 ke jAdu se 'tIna' kI racanA evaM kalpitasambandha se tadyuktatA bhI ghaTa jaayegii| uttara :- nahIM, vikalpa kA jAdu calAne para to zazasIMga ko khapuSpamAlA-paridhAna Adi atiprasaMga hotA rhegaa| tathA, utpAdAdi tIna kA paraspara ekAnta bheda evaM tIna se yukta vastu kA ekAntabheda bhI mAna nahIM sakate kyoMki yahA~ bhI sambandha na ghaTane se ghaTAdi meM avastutva kI ghusa hogii| uparokta nirUpaNa se yaha eka kathana bhI nirasta ho jAtA hai - kathana :- utpAda-nAza-sthiratA 15 ke yoga se Apa kisa kA sattva mAneMge ? asat kA yA sat kA ? yadi asat kA, to zazasIMga Adi kA bhI sattva prasakta hogaa| yadi pUrva meM sat kA, to matalaba utpAdAdi yoga ke binA bhI pUrva vastu meM svarUpataH sattva maujUda hai phira utpAdAdi kA kyA prayojana ? tathA utpAdAdi tIna svataH sat haiM yA anya (utpAdAdi) ke yoga se ? yadi anya yoga se, to una kA bhI anya yoga se... vasthA doSa lgegaa| yadi ve tIna svataH hI sat haiM to una ke yoga ke binA vastu 20 meM bhI svataH hI sattva raha pAyegA - ataH utpAdAdi kI kalpanA niSphala hai| isI prakAra, utpAdAdi ke yoga se vastu kA sattva mAnane para bhI ukta doSa samajha lenaa| nirasana :- yaha saba jo kahA hai vaha saba pUrvokta bhedAbheda ke pratipAdana se nirasta ho jAtA hai| ekAnta bheda yA ekAnta abheda pakSa meM jo doSa lagAye jAte haiM ve kathaMcid bheda-abheda svarUpa vastu mAnane para sambhava nahIM hote| hama aisA nahIM kahate ki pRthak pRthak utpAda-vyaya-dhrauvya ke yoga 25 se bhAva 'sat' hotA hai| hama to mAnate haiM ki jo utpAda-vyaya-dhrauvya yogAtmaka hotA hai vaha 'sat' hotA hai| anekAntavAda meM bhedAbheda ubhaya mAnane para jo virodha saMkara Adi doSa-saMbhAvanA karate haiM ve niravakAza haiN| jaba bhItara meM yA bAhara, jaba vastumAtra meM utpAdAditrayAtmakatA nirbAdhapratyakSapratItigocara hai taba tathAvidha svarUpa meM koI kalpita virodhAdi doSoM ko sthAna nahIM hai| balAt doSa nivedana 30 kareMge to sarvatra doSa-doSa hI zeSa bcegaa| sArAMza, vastu ko ekAntataH nitya yA anitya mAnane meM pramANabAdha hai, anubhayasvarUpa kA sambhava nahIM hai, Akhira zUnyatA mAna le to usa kA bhI agrima Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 mabhyupagantavyam / ata eva 'utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat' (tattvArtha. 5-29) iti sallakSaNam anyasya tallakSaNatvAnupapatteH / na tAvat sattAyogaH sattvam, sAmAnyAdinA'vyApakatvAt niSiddhatvAcca sattAyAstadyogasya veti / nApyarthakriyAlakSaNaM sattvam nazvaraikAnte tasyA'sambhavAt tasya kvacidapyabhAvAt / utpAda- sthitisvabhAvarahitasya nazvaratve 5 khapuSpAdereva tat syAt na ghaTa - sukhAdeH, kSaNasthitireva janma vinAzazca yadyabhyupagamyeta kathamanekAntasiddhirna syAt ? na ca kSaNAt pUrvamasthitau bhAvAnAM kiJcit pramANamastIti pratipAditam / na cA'vasthitAvapi na pramANamiti vaktavyam, pratyakSasya tatra pramANatvAt / na ca sadRzAparAparotpattivipralambhAdanavadhAritakSaNakSayasyaikatvapratipattirbhrAnteti vaktavyam, nirancayavinAzaprasAdhakapramANAbhAvAt / na cA'kSaNike krama-yaugapadyA - bhyAmarthakriyAvirodhAttato nivarttamAnaM sattvaM niranvayavinazvarasvabhAvamiti sat kSaNikameveti pramANam, kSaNikepi 10 grantha meM niSedha kiyA jAyegA, taba yahI vikalpa bacA ki vastu ko kathaMcit nityAnitya mAnA jAya jisa meM nirbAdha pramANa viSayatA akSuNNa hai / [ sattva kA zreSTha lakSaNa utpAdAditraya ] ekAntataH bheda yA abhedAdi durghaTa hai isI liye jo tattvArthAdhigama sUtra meM zvetAmbaraziromaNiAcArya umAsvAtijI ne 'utpAda - vyaya - dhrauvya se yukta sat' aisA sat kA lakSaNa nirdeza kiyA hai, utpAdAdi ko 15 chor3a kara aura kisI ( sattA sAmAnyAdi) meM sat kA lakSaNa ghaTa nahIM sakatA / sattAsAmAnya ke yoga se sattva nahIM ghaTa sakatA kyoMki isa vaha lakSaNa kI sAmAnyAdi meM vyApti nahIM hai, ekAnta sAmAnya kA niSedha ho cukA hai aura ekAnta sAmAnya kA sat Adi meM yoga bhI durghaTa hai / arthakriyA ko bhI sat kA lakSaNa nahIM kaha sakate kyoMki ekAnta nazvara (kSaNika) pakSa meM arthakriyA sambhavita nahIM hai yaha pahale kahA jA cukA hai| kahIM bhI tathAvidha sattA kA astitva nahIM hai / utpatti-sthitivihIna 20 nazvaratA to sirpha gaganapuSpAdi meM hI kadAcit ho sakatI hai, sadbhUta ghaTa - sukhAdi meM nahIM / yadi kSaNika sthiti ko hI Apa utpatti - vinAzAtmaka mAna leMge ( jisa se ghaTa - sukhAdi meM vaha ghaTa sake) to anekAntavAdasiddhi anAyAsa ho jAyegI / tathA, yaha pahale hI kaha diyA hai ki kSaNa ke pUrvakAla meM kisI vastu kI sthiti nahIM hotI isa bAta meM koI pramANa nahIM / ' sthiti hone meM bhI kyA pramANa hai koI nahIM' aisA mata kahanA kyoMki pahale pratyakSa pramANa kA sabUta diyA jA cukA hai / sadRza aparAparakSaNaprerita ekatva bhrAnti kA 'uttarottara naye sadRza ghaTAdi kSaNoM kI kSaNabhaMga kA nizcaya na hone se ekatva kI 25 nirasana ] aisA nahIM kahanA ki hai usa se chalita dRSTA utpatti kI zreNi calatI rahatI bhrAnti ho jAtI hai' niSedha ko kA kAraNa :- pratikSaNa niranvayanAza ko siddha karanevAlA koI pramANa nahIM hai / yadi aisA tarka-pramANa dikhAyA jAya ki akSaNika padArtha meM kramazaH athavA yugapad arthakriyA ko mAnane meM khuba virodha 30 AtA hai, ataH akSaNika padArtha se parAGmukha bane hue sattva ko Akhira niranvaya kSaNabhaMga svabhAvavAlA hI svIkAranA paDegA, ataH jo sat hai vaha kSaNika hI hotA hai lo yaha pramANa / ' to yaha bekAra hai, saca to yaha hai ki kSaNika padArtha meM bhI tathokta prakAra se arthakriyA kA virodha prasakta Jain Educationa International - sanmatitarkaprakaraNa - kANDa - 1 - - For Personal and Private Use Only . Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 12 259 tthaivaarthkriyaavirodhaat| tathAhi -- kSaNikatve kArya-kAraNayoryogapadyena kutaH kArya-kAraNabhAvavyavasthA ? kramotpAde hetorasataH kutaH phalajanakatvam ? niranvayavinAzAbhyupagame cAnantaraM vinaSTasya cirataravinaSTasya ca vinaSTatvA'vizeSAt cirataravinaSTAdapi kAryotpattiprasaktiH / bhAvasya hi vidyamAnatvAd anantarakAryotpAdanasAmarthyam na vyavahitatadutpAdanasAmarthyam iti vizeSo yuktaH na punarabhAvasya niHsvabhAvatvA'vizeSAt / anekAntavAdinA hi kathaMcid bhedAbhedau 5 hetu-phalayorvyavasthApayituM zakyau saMvedanasya grAhya-grAhakAkArayoriva / bhedA'bhedaikAntI tu parasparato na vizeSamAsAdayata iti na niranvayanAzavyavasthA nityatAvyavasthA vA kartuM zakyA / yato na kSaNikakSe'pi sattAvyatirekeNa aparA arthakriyA sambhavati sA cA'kSaNike'pi samAnA / yathA hi kSaNikasya svasattAkAle kurvato'pi kAryaM svata eva na bhavati bhAve vA kArya-kAraNayoryaugapadyena na kArya-kAraNavyavasthA / nApi hotA hai| dekhiye yadi kSaNikavAda meM kAraNa kArya kA yaugapadya mAneMge to kauna kAraNa kauna kArya 10 yaha nizcaya hI zakya nahIM bnegaa| kSaNika kAraNa se kramazaH kAryotpatti asambhava hai kyoMki eka kSaNa ke bAda jisa kA khuda kA astitva hI nahIM hai vaha kramaza: pahale dUsare-tIsare Adi kSaNoM meM phalotpAdana karegA hI kaise ? [ kSaNikavAda meM ciravinaSTavastu se kArya kI Apatti ] vastumAtra kA dUsare kSaNa meM niranvaya vinAza mAnanevAle bauddha matavAdI ko yaha bhI Apatti hogI 15 dIrgha bhUtakAla meM vinaSTa ghaTAdi se varttamAna meM jalAharaNAdi kArya ho jAyegA / kAraNa :- samakAlIna kAraNa-kAryabhAva hI mAnya hai / kAryakSaNa meM kAraNa vinaSTa hotA hai phira bhI use varttamAna kArya kA utpAdaka mAnA jAtA hai / varttamAna meM jaise pUrvakSaNa vinaSTa hai vaise hI binA pharka pUrvatarAdi hajAroM kSaNa bhI vinaSTa haiM vinaSTa vinaSTa meM koI taphAvata nahIM hotA saba asat haiM, to vinaSTa pUrva kSaNa kI taraha vinaSTa hajAroM pUrvatarAdi kSaNoM se bhI kArya kyoM utpanna nahIM hogA ? hA~, bhAvoM meM yaha 20 taphAvata hotA hai jo bhAva vidyamAna hai vaha nirantara uttarakAla meM kAryotpatti ke liye samartha hotA hai, vaha yadi kArya se kSetra - kAla se dUra vyavahita hotA hai to usa meM vyavahitakAryotpAdana sAmarthya nahIM hotA, kyoMki usa kA samartha svabhAva deza-kAlamaryAdita hotA hai / abhAva ( nAza) meM aisI vizeSatA nahIM hotI kyoMki usa meM koI svabhAva hI nahIM hotA / anekAntavAda meM kAraNa kArya meM kathaMcid bhedAbheda kI vyavasthA sukara hai jaise saMvedana meM grAhyAkAra - grAhakAkAra ke bhedAbheda kI vyavasthA kI jAtI hai| 25 ekAnta bheda yA abheda pakSoM meM kAraNa- kArya meM koI spaSTa vizeSatA kA nizcaya nahIM hone se ekAnta niranvayanAza athavA ekAnta nityatA kI saMgatavyavasthA ho nahIM sakatI / cAhe kSaNikavAda ho yA nityavAda, sattA ko chor3a kara aura koI arthakriyA hotI nahIM hai / [ akSaNika pakSa meM kAryoM kI svaniyatakAla vyavasthA sughaTa ] jaise kSaNika bhAva apanI sattA ke kAla meM kArya (arthakriyA) karatA phira bhI svataH (apanI maujUdagI 30 meM) hI kAryotpatti ho nahIM jaatii| agara svataH hI ho jAyegI to kAraNa kArya samakAlIna bana jAne para savyetara ( dAyeM-bAyeM) go-viSANavat una meM 'yaha kAraNa yaha kArya' aisI vibhakta vyavasthA nahIM ho pAyegI, Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only . Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 santAnavyavasthA bhavet / kintu kAryasya svakAlaniyamAt tattadabhAvA'vizeSe'pi dvitIya eva kSaNe bhAvaH tathA akSaNikasyApi prAgapi vivakSitakAryotpAdanasAmarthye tato bhavat kAryaM svakAlaniyatameva bhaviSyatIti samAnaM pazyAmaH / 260 na cA'sati kAraNavinAze kAryotpattirna bhavatItyatra nibandhanaM kiMcidasti yenA'kSaNikAt kAryotpattirna 5 bhavet / yadi cA'kSaNikasya kAryotpattikSaNe sthitiH kAryotpattipratibandhahetuH evaM kSaNikasyApi tadA tadabhAvaH kiM na pratibandhaheturbhavet ? yadi ca kAraNavinAze kAryotpattiH sa prAgiva cirataravinaSTe kAraNe'stIti tadApi kAryotpattiH syAt / atha kAryotpattikAlenaiva kAraNasaMnidherupayogaH, nanu kAraNavyAvRtterapi tadutpattikAle naiva kazcidupayogaH yataH kAraNavyAvRttau kAryaM bhavet / kAraNavyAvRttizca tadabhAvaH sa ca prAk pazcAdapi kAlAntare'styeveti sarvadA kAryotpattiprasaktirityuktam / 10 na ca kAraNasya prAgbhAvitvamAtraM kAryotpattAvupayogaH tasyA'kAraNAbhimateSvapi jagatkSaNeSu bhAvAt, tathA sabhI kArya samAnakSaNavRtti ho jAne se santAnavyavasthA bhI nahIM banegI kintu kArya to apane niyata kAla meM (uttarakSaNa meM) hI hotA hai, matalaba usa vakta pUrvakSaNAdi tattat sabhI kSaNoM kA abhAva rahane para bhI kArya to svapUrvakSaNarUpa kAraNa ke uttara kSaNa meM hI hotA hai, ThIka aise hI akSaNika vastu meM zuru se anta taka kisI abhipreta kAryotpAdana kA sAmarthya rahate hue bhI, akSaNika bhAva se honevAlA kArya 15 apane niyata ( tattat kAla ) kSaNoM meM hI utpanna hotA hai isa prakAra kAryoM kI svaniyatakAlIna utpatti kSaNikavAda yA akSaNikavAda donoM pakSoM meM samAnatayA ho sakatI hai yaha hama saba ko dRSTigocara hai / [ kAraNavyAvRtti kI kAryotpatti ke liye nirupayogitA ] kAraNavinAza kAryotpattikAla meM honA hI cAhiye vaha nahIM hogA to kAryotpatti ruka jAyegI - isa bAta meM koI tarka nahIM hai jisa se kahA jA sake ki akSaNika se ( dUsare kSaNa meM kAraNanAza 20 na hone se ) kAryotpatti nahIM hogii| kAryotpatti kSaNa meM akSaNika padArtha kI sthiti yadi binA tarka ke kAryotpatti meM pratibandhaka mAna lI jAya to usa kAla meM kSaNika bhAva kA abhAva bhI kAryotpatti pratibandhaka kyoM na mAnA jAya ? yadi kaheM ki kAraNanAza ke rahate hI kAryotpatti ho sakatI hai, taba to pUrvakSaNa kI taraha cirataravinaSTa kAraNa ke bAda bhI kAraNavinAza hai to usa vakta kAryotpatti cirataravinaSTa kAraNa se bhI mAna lenI paDegI / yadi kaheM ki kAryotpattikAla meM kAraNasAMnidhya upayogI 25 nahIM hai to usa kI sattA kyoM mAnanA ? taba yaha bhI kaho ki kAryotpattikAla meM kAraNavyAvRtti ( dhvaMsa) bhI upayogI nahIM hai jisa se ki kArya utpanna karane ke liye kAraNavyAvRtti kI garaja rahe / kAraNavyAvRtti kyA hai kAraNa kA abhAva, vaha to pUrva yA uttara kAla meM sadA ke liye hai, to harahameza usa ke rahate hue kAryotpatti kA aniSTa prasakta hogA yaha saba pahale kaha diyA hai| [ akSaNika bhAva meM kAraNatAsiddhi se pariNAmavAda siddhi ] 30 yadi kaheM ki kArya ke liye kAraNa kA itanA upayoga hai ki pUrvAvasthiti, to sAre pUrvakSaNa ke jagat meM kAraNatA prasakta hogI, yadyapi pUrA pUrvakSaNa kA jagat kisI eka kArya kA kAraNa nahIM hotA kintu pUrvAvasthita hotA hai| yadi una se kAraNa ko pRthak dikhAne ke liye koI agocara vizeSa - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-12 261 tadvizeSakalpanAyAstvakSaNikeSvapyavirodhAt / tathAhi- yad yadA yatra kAryamutpitsu tat tadA tatrotpAdanasamarthamakSaNikaM vastviti kalpanAyAM na kAcit ksstiH| na ca svayameva pratiniyatasamayasya kAryasyotpattyabhyupagame na kiJcit kAraNAbhimatabhAvena tasya kRtamiti na tatkAryatayA tadvyapadezamAsAdayediti vaktavyam, (a)kSaNikapakSe'pyasya smaantvaat| tasmAt kathaJcid vyavasthitasyaiva bhAvasya janma-vinAzayordarzanAd yathAdarzanaM hetu-phalabhAvavyavasthiteH pariNAmasiddhiH smaayaataa| na cA'bhedabuddhirbhrAntA, bhedabuddhAvapi tatprasakteH, svapnAvasthAhastyAdibhedabuddhivat / na ca mithyAbuddhInAmapi visaMvAdo bhAvamAtre, bhedeSveva taddarziteSu viprtipttyuplbdheH| tasmAdakSaNikatve krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt kSaNikatvamabhyupagacchan kSaNikAnAmarthakriyAdarzanamabhyupagacchet, anyathA sattvAderhetorvipakSavyAvRttiprasAdhikAyA anupalabdhervyatirekAsiddheH, akSaNikatve'rthakriyAvirodhaH kSaNikatve'rthakriyopalambhamantareNa kathaM siddhimAsAdayet ? na cA'kSaNike'rthakriyAvirodhAdeva kSaNike'rthakriyopalabdhiH, itretraashryprskteH| 10 [?? tathAhi- vipakSe prtykssvRtternuplbdhervytireksiddhiH| tatra pratyakSavRttirakSaNikatve'rthakriyAvirodhAta kAraNa meM svIkArA jAya to acchA hai ki vaha vizeSa akSaNika meM hI virodha na hone se mAna liyA jaay| kaise yaha dekhiye - jo koI kArya jaba jahA~ utpattyabhimakha hogA use vahA~ usa kAla meM karane ke liye akSaNika vastu samartha hogI - aisA mAna lene meM koI hAni nahIM hai| zaMkA :- pratiniyatakAla meM svataH hI kAryotpatti mAna le to ? kAraNarUpa se abhipreta bhAva ne to kArya ke liye kucha kiyA 15 hI nahIM, phalataH vaha amuka kAraNa kA kArya hai aisA vyavahAra bhI nahIM baca pAyegA, ataH kAraNatA kI surakSA ke liye kSaNika padArtha meM kucha vizeSa mAnanA pddegaa| uttara :- yahI bAta akSaNika pakSa ke liye bhI samAnatayA kahI jA sakatI hai| sArAMza, kathaMcid sthirabhAva ke hI utpatti-vinAza dRSTigocara hote haiM, to darzana ke anurUpa hI kAraNa-kArya bhAva kA svIkAra karanA cAhiye - isa prakAra pariNAmavAda kI siddhi phalita hotI hai| ___ [ abhedabuddhi harahameza bhrAnta nahIM hotI ] abhedabuddhi ko bhrAnta kahanA galata hai, bhedabuddhi meM bhI bhrAntatA kA praveza sambhava hai, jaise svapnAvasthA meM hAthI-baila ityAdi meM bhedabuddhi bhrAnta hotI hai| jo mithyAbuddhiyA~ kahI jAtI hai ve bhI bhAvasAmAnyagrAhI hone meM koI visaMvAda nahIM hai, visaMvAda to mithyAjJAnapradarzita bhedoM ke bAre meM hotA hai| ataH jo bauddhavAdI akSaNika meM kramika yA yugapad arthakriyA ke virodha se Dara kara kSaNikatva kA svIkAra karane ko tvarA 25 karatA hai usa ko pahale to kSaNika vastu meM arthakriyA kA darzana siddha karanA hogaa| anyathA, sattva hetu kI vipakSa (akSaNika) se vyAvRtti kI sAdhaka jo anupalabdhi hai vaha vipakSa kI taraha pakSa meM bhI jAgrat hone se vipakSamAtra se sattvahetu kI vyAvRtti asiddha ho jaayegii| isa sthiti meM, kSaNika vastu meM arthakriyopalabdhi ke binA akSaNika meM arthakriyAvirodha kI siddhi hogI kaise ? akSaNika meM arthakriyA ke virodha kI kalpanA se yadi kSaNika meM arthakriyopalabdha mAna leMge to spaSTa anyonyAzraya doSa aayegaa| 30 (tathAhi... se le kara... vyaktamitaretarAzrayatvam- yahA~ taka azuddha pATha hone se zabdazaH yathArtha vivecana zakya nahIM hai kintu bhAva grahaNa kara yaha vivaraNaprayAsa kiyA hai -) akSaNika meM arthakriyAvirodha kI siddhi hogI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 tadvirodhasiddhiranupalabdhervyatirekanizcayAt tadvipakSe pratyakSavRtteriti vyaktamitaretarAzrayatvam ??] kSaNikatve'pi ca bhAvAnAM yathAtattvamupalambhaniyamAbhAvAd grAhya-grAhakAkArasaMvedanavad ayathAtattvopalambhasaMbhavAd na kSaNikatvamadhyakSagocara ityato'pyanekAntaH siddhimAsAdayati / na ca sadRzAparAparotpattiranizcayahetuH, bhedaikAnte tasyA apyyogaat| na hi tatra sAdRzyaM bhAvAnAM vyatiriktamavyatiriktaM vA smbhvti| na 5 cA'vidyamAnamanupalamyamAnaM vA tad vibhramahetuH, atiprasaGgAt / na ca vizeSANAM sthiti-bhrAntijananazaktireva sAdRzyama, kSaNikAvedakapramANAntarAbhAvataH sthitiprtipttentysiddheH| na cAnyAdRgbhUtaM vastu abAdhitapratipattijanmano heturabhyupagantavyam abhrAntapratipattervastvavyavasthApakatvena pratiniyatavyavahArocchedaprasakteH / ata eva upalabdhamapi kSaNikatvaM 'viSamajJa iva na nizcinotI'[185-5]tyudAharaNamapyasiddham, ythaavstuuplmbhniymaabhaavaat| yadapi 'ye yabhAvaM pratyanapekSAH te tadbhAvaniyatAH yathA antyA kAraNasAmagrI svakAryotpAdane, vinAzaM kSaNika meM arthakriyA kI upalabdhi hone para, aura kSaNika meM arthakriyA kI upalabdhi kI siddhi, akSaNika meM arthakriyAvirodha siddha hone para hogI - to yahA~ anyonyAzraya spaSTa hI hai| [ bhAva kSaNika mAna lene para bhI yathArthopalabdhiniyama nahIM ] kadAcit mAna liyA jAya ki bhAva kSaNika hote haiM, kintu tathApi kSaNikatvarUpa se hI usa kA 15 upalambha ho aisA niyama nahIM hai; jaise gAhya-grAhaka saMvedana grAhya ke prati ayathArtha upalabdhi ke sambhava se yukta hotA hai| ataH yadi kSaNikatva bhI pratyakSagocara nahIM mAneMge to anekAnta hI siddhisadanArUDha hogaa| yadi kaheM ki - darzana meM kSaNikatva gRhIta hotA hai kintu sadRza naye naye bhAva kI niraMtara utpatti ke kAraNa usa kA nizcaya nahIM hotA - to yaha bhI bhAva evaM kSaNikatvAdi kA ekAnta bheda mAnane para nahIM ghaTa sktaa| tathA una naye naye bhAvoM meM kSaNikavAdAnusAra bhAva se abhinna yA bhinna 20 sAdRzya kA ekAnta bhedavAda meM sambhava nahIM hai| jaba sAdRzya koI cIja nahIM hai avidyamAna hai anupalabhyamAna hai taba vaha kisI abhedAdi vibhrama kA hetu nahIM bana sakatA, kyoMki avidyamAna-anupalabhyamAna zazasIMgAdi meM bhI vibhramahetutA mAnane kA aniSTaprasaMga hogaa| yadi kaheM ki - bhinna bhinna vizeSoM (vyaktiyoM) meM jo sthairya kI bhrAnti ko nipajA sake aisI zakti hai vahI sAdRzya hai - to yaha bhI niSedhArha __ hai kyoMki jaba taka kSaNikatvasAdhaka anya koI pramANa siddha nahIM hai taba taka sthiti ke bhAna ko 25 'bhrAnti' mAnanA pramANika nahIM hai| vastu yadi yathAdRSTasvarUpa nahIM hai to vaha nirbAdhabodhotpatti ke kAraNarUpa se mAnya nahIM ho sktii| yadi abhrAnta pratIti ko vastu-vyavasthAkAraka nahIM svIkAreMge to 'yaha azva yaha baila' isa prakAra niyatarUpa se vyavahAra calatA hai usa kA lopa prasakta hogaa| isI liye - yaha jo dRSTAnta (kSaNikatva darzanaviSaya banane para bhI usa kA nizcaya nahIM hotA - isa kathana kI puSTi meM viSa kA dRSTAnta) diyA jAtA hai ki 'ajJAnI puruSa jahara ko dekhatA hai kintu 30 usakA jahararUpa se nizcaya nahIM kara pAtA - yaha dRSTAnta bhI nirarthaka hai kyoMki 'jina kA nizcaya nahIM hotA aisI sakala vastu kA upalambha hotA hI hai' aisA koI niyama prasiddha nahIM hai| [anapekSatva kI tadbhAvaniyatatva se vyApti pariNAmasAdhaka ] bahuta pahale niranvayanAzasiddhi ke liye yaha jo kahA thA (20-17) ki jo jisa bhAva ke prati Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 5 khaNDa-3, gAthA-12 pratyanapekSazca bhAvaH' (20-2) tadapi pariNAmaprasAdhakam, bhAvasyottarapariNAmaM pratyanapekSatayA tdbhaavniyttvopptteH| pUrvakSaNasya svayamevottarIbhavato'parApekSA'bhAvataH kSepA'yogAt utpannasya cotpatti-sthitivinAzeSu kAraNAntarAnapekSasya punaH punarutpatti-sthiti-vinAzatrayamavazyaM bhaavi| tadevaM kasyacidaMzasya padArthAdhyakSatAyAmapyanirNaye tasya sAMzatAmabhyupagacchan kathamaMzenotpannasyAMzAntareNa punaH punarutpattiM nAbhyupagacched yenaikaM vastvanantaparyAyaM nAGgIkurvIta ? ___ na caikAntasAdhane udAharaNamapi kiJcidasti, adhyakSAdhigatamanekAntamantareNA'ntarbahizca vstusttaanupptteH| na ca niranvayavinAzamantareNa kiJcid vastu anupapadyamAnaM saMvedyate; yato bahIrUpa-saMsthAnAdyAtmanA adhyakSapratItamanekAntamantarvikalpAvikalpasvarUpaM saMzaya-viparyAsa-saMvedanAtmakaM vA svasaMvedanasiddhamapahAya niranvayakSaNakSayalakSaNaM vastu prklpe(?lpy)t| na cAnusyUtivyatirekeNa jJAnAnAM kArya-kAraNabhAvo'pi yuktisaGgataH AstAM smRti-prtybhijnyaa-vaasnaa-sntaanaadivyvhaarH| na hi bhedA'vizeSe'pi kathaJcit tAdAtmyamantareNa 10 bhedAnAmayaM niyamaH siddhimAsAdayati keSAMcideva, anyathA grAhya-grAhakAkArayorapi tAdAtmyAbhAvaprasaktirbhavet / anya (daNDAdi) nirapekSa hote haiM ve usa bhAva se avazyaMbhAvi hote haiM, jaise antima kAraNa sAmA kAryotpAdana meN| bhAva bhI vinAza ke liye anyanirapekSa hote haiM - yaha vyApti bhI vastu ke pariNAma ko hI siddha karatI hai| bhAvamAtra apane uttarapariNAma ke liye nirapekSa hote haiM ataH ve uttarapariNAma haiM - yaha siddha hotA hai| parvakSaNa ko svayaM uttarapariNAmaprApti ke liye kisI 15 kI apekSA na hone se uttarapariNAmaprApti ke liye vilamba nahIM hotaa| isI taraha, utpanna bhAva ko bhI anya anya aMzoM se utpatti-sthiti-vinAzAtmaka pariNAma prApti ke liye anya kisI kAraNa kI apekSA nahIM hotI ataH punaH punaH usa kI utpatti-sthiti-vinAza ye tIna dharma avazya hotA hI rhegaa| isa prakAra, bauddha jaba vastu ke kucha aMza kA pratyakSa mAnane para bhI usa kA anizcaya svIkAratA huA vastu kI sAMzatA ko mAnya rakhatA hai to eka aMza se utpanna kintu anya anya aMzo se punaH 20 punaH utpattizIla aise padArtha ko kaise amAnya karegA jisa se ki anantaparyAyavAlI vastu kA bahiSkAra kara sake ? [ekAntamatasiddhi meM dRSTAntAbhAva ] duniyA kI hara koI cIja anyonya virodhAbhAsi anantadharmika hI hai ata eva ekAntavAda ko siddha karane ke liye ekAnta ekarUpa ho aisA koI udAharaNa nahIM miltaa| yadyapi hama logoM ko vastu 25 ke ananta dharmoM kA pratyakSa bhale na hotA ho phira bhI apane apane pratyakSa se utpAdAdi anyonyavirodhAbhAsI aneka dharmoM kA yAnI anekAnta kA pratyakSa honA anubhavasiddha hai, anekAntamayatA ke binA bAhya-AntararUpa se vastu-sattA durghaTa hai| aisA koI saMvedana nahIM jisa meM niranvaya vinAza ke binA koI vastu asaMgata hone kA dhyAna meM A sake, jisa ke phalasvarUpa :- bAhyarUpa-saMsthAnAdi saMbandhi pratyakSasiddha anekAnta kA, tathA bhItara meM svasaMvedanasiddha aisA vikalpa-avikalpAdi nAnAsvarUpa saMzaya-viparyaya-saMvedana kA tyAga 30 kara ke niranvayanAzasvarUpa ekAnta vastu kI kalpanA karanI pdde| smRti-pratyabhijJA-vAsanA-santAnAdi vyavahAra to dUra raho, eka anugata sAmAnya ke binA jJAnoM meM kAraNa-kAryabhAva bhI yuktighaTita nahIM ho sktaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 yataH zakyamatrApyevaM vaktum grAhyagrAhakAnubhavayoH svakAraNavazAd bhinnasvabhAvayoreva pratikSaNaM viziSTayorutpattistena ruupenneti| evaM ca [pra0 vA0 2-354] avibhAgo'pi buddhyAtmA vipryaasitdrshnaiH| grAhya-grAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate / / ityayuktamevAbhidhAnaM syaat| pareNApi caivaM vaktu zakyata eva - _ 'prmaatmaa'vibhaago'pyvidyaaviplutmaansaiH| sukha-duHkhAdibhirbhAgairbhedavAniva lkssyet||' iti / na hi bhedA'bhedaikAntayorAgamopalambhaM paramArthA'darzanaM ca prati kazcid vizeSaH saMlakSyate / kathaMcit paramArthA'darzanAbhyupagame ca 'utpannaM kathaMcit punarutpAdayet' ityanekAntasiddhiH syAdityuktam / svalakSaNasya paramAtmano vA paramArthasataH sarvathA'nupalambhakAntAbhyupagame parIkSAkSamasya saMvRtirUpasyA'vidyAsvabhAvasya vA darzanA'sambhavAd anekAntAtmakasya sataH sarvathaikAntavyudAsena pramANato darzanamAyAtamiti kathaM tatpratikSepaH ? [kathaMcid abheda ke binA grAhya-grAhakAkAra anupapatti ] kucha padArthabheda (= vastuprakAra) aise haiM ki jina meM bheda ke rahate hue bhI yadi kathaMcit abheda nahIM rahegA to una meM 'yaha isa kA kAraNa, yaha isa kA kArya' aisA koI bhI niyama siddha hI nahIM ho skegaa| yadi tAdAtmya ke binA bhI ukta niyama kI siddhi zakya hai to grAhya-grAhakAkAra (jina meM abheda hone para bhI) tAdAtmya ke lopa kI Apatti A sakatI hai kyoMki vahA~ bhI aisA tarka ho 15 sakatA hai ki apane apane kAraNa bala se hI bhinnasvabhAvavAle ye donoM eka-dUsare se viziSTa yAnI militarUpa se hI utpanna hote haiM, phira tAdAtmya mAnane kI jarUra kyA ? yadi aisA mAna leMge to yaha kathana ayakta hI ThaharegA ki - [grAhya-grAhakasaMvittiavibhAga kI taraha paramAtmA avibhAga ] _'paramArtha se buddhisvarUpa meM bheda nahIM hone para bhI viparIta darzanavAloM ko grAhya-grAhaka saMvedana 20 bhedavAlA dikhatA hai||' (2-354) aisA kathana ayukta ThaharegA, kyoMki brahma abhedavAdI bhI aisA kahegA - 'paramAtmA meM bheda nahIM hone para bhI avidyA se vikRta cittavAloM ko sukha-duHkhAdi khaMDoM se bhedayukta dikhAI detA hai||' yahA~ apane zAstroM kI vAsanA se cAhe koI ekAnta bheda yA abheda svIkAra le - dUsarI ora una ko paramArtha kA darzana na hone kA mAnA jAya to ekAntavAda meM kucha pharka paDatA nahIM hai (matalaba 25 donoM jUThe haiN|) yadi donoM (bheda aura abheda vAdiyoM) meM kathaMcit (aMzataH) paramArtha darzana kA aMgIkAra kiyA jAya taba to 'jo (kucha aMza se) utpanna hai vahI (anya aMzo se) kathaMcid utpanna kiyA jAyegA' aisA mAnane meM bhI anekAnta mata hI siddha hogaa| pahale bhI yaha kahA jA cukA hai| cAhe svalakSaNa ho yA cAhe paramAtmA, yadi donoM pAramArthika haiM kucha aMza se una kI (aparokSa) upalabdhi bhI mAnanI hogI, yadi una ko sarvathA ekAnta parokSa mAneMge to pramANaparIkSA meM uttIrNa na ho sakane se, cAhe 30 sAMvRtirUpa (= kAlpanika) mAno yA phira vAsanAprerita mAno, darzana kA sambhava bacegA nhiiN| hA~ A. paramArthato'vibhAgo bhedarahito'pi buddhyAtmadvayavAsanayA viparyAsitaM = vibhAgenopadarzitaM darzanaM yeSAM tairatattvadarzipuruSaiAhyagrAhakasaMvittInAM parasparaM bhedaH tadvAniva lakSyate / / iti ma0 nandikRtaTIkAyAm / ) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-12 265 10 ___ na ca saMvRterevotpAda-vinAzAbhyupagamaH, kSaNasthitivyatirekeNAparasya paramArthasallakSaNalakSyasyAbhAvAt kSaNasthAyina eva svalakSaNatAbhyupagamAt kSaNavyavasthitayazca grAhya-grAhakasaMvittyAdayo'dhyakSatveneSyante tadasvalakSaNatve ko'paraH svalakSaNArtho bhavet ? tadAkAraviviktasyAparasyAtyantAnupalambhataH prtyksstvaanupptteH| na cAnaMzamasAdhAraNaM svalakSaNaM sAMzamiva viparyAsAt pratibhAtIti vaktavyam, akAryakAraNarUpaM kAryakAraNarUpamiva sarvavikalpAtItaM savikalpamiva puruSatattvaM pratibhAtItyevaM parAbhidhAnasyApi smbhvaadityukttvaat| 5 tatazca na kasyacid utpAdaH kSayo vA bhvet| na cotpAda-vinAzayoH bhrAntikalpanAyAM kiJcidapyabhrAntaM sidhyet, niraMzakSaNakSayAdyavabhAsAbhAvAt svsNvittisdbhaavmaatrsiddherpybhaavprsNgaat| kSaNakSayAdyavabhAsasyAsatyatve saivA'nekAntasiddhiH samApatati / atha neyamasatI saMvittiH kutazcinimittAt satIva pratibhAti, kintu satyeva pratibhAtItyasyAH svabhAvasiddhiH, nanvevaM na sarvathApi bhramaH sidhyet kintu bhrAntA'bhrAntakavijJAnAbhyupagamAdanekAntavAda eva punarapi siddhimaayaatH| yadapi 'kArya-kAraNayorabhedAbhAvaH sidhyati bhedAt akAryakAraNavat' iti tadapi grAhya-grAhaka* anekAntarUpa se pAramArthika mAnane para, ekAnta nirasta ho jAne se pramANaprayukta darzana sughaTa bana jAtA hai - to usa kA apalApa kaise ho sakegA ? bauddhavAdI aisA mata kaheM ki - 'utpAda-vinAza to kalpanAkalpita hI haiM' - vAstava to kSaNikasthiti hI hai - kSaNasthiti se atirikta 'paramArthasat'rUpa lakSaNa ke lakSyabhUta koi tattva nahIM hai, ataH kSaNasthAyI 15 ko hI svalakSaNa mAnA jAtA hai| (aneka) kSaNAvasthitivAle grAhya-grAhakasaMvedanAdi pratyakSatayA dikhate haiM - yadi unheM svalakSaNarUpa nahIM mAneMge to aura kauna hai jisa ko svalakSaNa-artharUpa mAnA jAya ? (sthUlAkAra rahita athavA) grAhyAdiAkArazUnya koI anya tattva upalabdhigocara na hone se usa kA pratyakSatva sayuktika nahIM ho sktaa| aisA mata kahanA ki 'svalakSaNa to niraMza evaM asAdhAraNa hai kintu vAsanAkRta viparyAsa se vaha sAvayava ho aisA dikhatA hai' - aise to anya vAdI (sAMkhya) bhI kahegA ki puruSatattva kArya-kAraNarUpa 20 na hone para bhI kArya-kAraNa ho aisA, evaM sarvavikalpazUnya hone para bhI savikalpa ho aisA bhAsatA hai - pahale yaha kaha diyA hai| sirpha kSaNasthiti mAnane para to na kisI kA utpAda hogA, na nAza / yadi utpAda-vinAza ke bhAna ko bhrAnti kaheMge taba to pratyeka cIja ke jJAna ke liye samAnarUpa se yaha bAta lAgu hone se phira sAre jagat meM abhrAnta kucha bacegA hI nhiiN| niraMzakSaNakSayAdi avabhAsa bhI bhrAnta ThaharegA, to sirpha svasaMvedanamAtra kI sattA bhI saMkaTagrasta ho jAyegI - usa kA bhI abhAva 25 prasakta hogaa| kSaNakSayAdi avabhAsa ko asatya mAneMge yA satya ? yadi asatya mAneMge to svasaMvedana meM satyatva kintu kSaNakSayasaMvedana meM asatyatva - isa prakAra anekAntamata kI siddhi prasakta hogii| yadi kaheM ki yaha kSaNakSayAdi pratIti hai asatya kintu, kisI nimitta se satya bhAsatI hai aisA nahIM hai, vaha svabhAva se vAstava meM hI satya bhAsatI hai - to kahIM bhI bhrama siddha nahIM hogA - tathA pUrvokta prakAra se eka hI vijJAna ko bhrAnta evaM abhrAnta mAna lene para to anekAntavAda kI hI punaH siddhi prasakta hogii| 30 [ svabhAvabheda hI AkharI bhedaka hotA hai 1 yaha jo kahA jAtA hai - akArya aura akAraNa meM jaise bheda hone se abhedaviraha hotA hai vaise Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 saMvittyAdibhiranaikAntikamityupekSAmarhati / na hi svabhAvabhedAt abhede grAhya-grAhaka saMvittyAdeH kAlabhedAd tuphalayorabhedAbhAvo yuktaH, kAlabhedAdapi svarUpabheda eva bhAvAnAmavaseyaH, svabhAvato'bhinnasya kAlabhedAdapi bhedA'yogAt svabhAvabhedazcenna bhedakaH kAlabhedo kvopayogI ? iti na tadbhedAt kArya-kAraNayorAtyantikabhedasiddhiH / evaM cAMzena vRttiH kArye kAraNasyopapannA / na ca pratikSaNamaMzavRttau dRSTAntAbhAvaH 5 saMvittergrAhya grAhakAkArAderdRSTAntatvena siddhatvAt / anaMzavRttistu na kvacidarthasya pramANasiddhA yA dRSTAntatvena pradarzyata, sarvasya sAMzavRttitayopalabdheH / tato nAdhyakSasiddhamanugamasvarUpaM bhAvAnAM lakSaNaM pratikSeptuM yuktam, tatpratikSepe pramANAntarAbhAvAt / na hi sukhAdi - nIlAdInAM niranvayAnAM kvacit saMvedanamadhyakSamanumAnaM vA'nubhUyate / nApi teSAM bhedavikalAnAM kadAcidapyanubhUtiriti yathA saMvidAkAramantareNa grAhya-grAhakAkArayorasaMvitteranupapattistathA tAvantareNa tasyA apyasaMvitteranupapattiriti bhedA'bhedarUpaM sarvaM pramANa- prameya10 lakSaNamabhyupagantavyam / 266 30 na ca pUrvAparA'dhomadhyordhvAdibhedAbhAve'nugatAkAralakSaNaM sAmAnyaM teSvekAkArapratibhAsagrAhyaM sambhavati, anugativiSayAbhAve tadanugataikAkArasyApyabhAvAt, tadabhAve ca tadavRtteH sAmAnyasyAbhAva eva / na ca kAraNa-kArya meM bhI bheda hone se abhedaviraha siddha hotA hai vaha kathana upekSApAtra hai kyoMki grAhyagrAhakasaMvedanoM meM bheda hone para bhI abheda kaise hotA hai vaha pahale kahA jA cukA hai / grAhya-grAhaka saMvedanoM 15 meM svabhAvabheda rahane para abheda bhale rahe kintu hetu-phala meM kAlabheda ke kAraNa abhedAbhAva honA cAhiye yaha ThIka nahIM, kyoMki kAlabheda se bhI Akhira bhAvoM ke svarUpabheda para hI jAnA paDegA / yadi bhAvoM meM svarUpabheda nahIM hogA to kAlabheda se bhI bhAvabheda nahIM banegA / yadi bhedaka hogA to svabhAvabheda, vaha yadi bhedaka nahIM banegA to kAlabheda kA upayoga kyA rahegA ? matalaba, kAlabheda se kArya-kAraNa kA atyantabheda siddha nahIM ho sakatA / ata eva kAraNa meM kArya kI AMzika vRtti sughaTita hai / yadi 20 kaheM ki kSaNa-kSaNa meM eka hI bhAva kI AMzika vRtti hone meM koI dRSTAnta nahIM hai to yaha niSedhArha hai kyoMki saMvedana kI grAhya grAhaka AkAroM meM AMzika vRtti siddha hai| kisI bhI bhAva meM kisI dharma kI niraMzavRtti pramANasiddha nahIM hai jisa kA dRSTAntarUpa se Apa pradarzana kara sake, sarvatra sabhI kI sAMzavRtti hI upalabdhigocara hotI hai / ataH bhAvoM kA pratyakSasiddha anuvRttirUpa lakSaNa niSedhArha nahIM hai, kyoMki niSedha karane ke liye koI atirikta pramANa nahIM hai / niranvaya (yAnI anuvRttirahita ) bhItarI 25 sukhAdi yA bAhya nIlAdi bhAvoM kA pratyakSa yA anumAnarUpa saMvedana kahIM bhI anubhavasiddha nahIM hai| sAtha meM yaha bhI jJAtavya hai ki sarvathA vyAvRttirahita bhAvoM kI anubhUti bhI kadApi nahIM hotii| jaise saMvedanAkArarahita grAhyaM-grAhaka AkAroM kA anubhava nahIM hone se una kI saMgatatA nahIM ho sakatI, vaise hI una AkAradvaya (rUpabhedoM) ke binA saMvedana kA anubhava bhI siddha na hone se saMgati nahIM ho sakatI / sArAMza, sarva bhAva bhedAbhedobhayarUpa pramANa- prameyalakSaNa svIkAra ke kAbila hai| - -- Jain Educationa International -- [ vizeSa ke binA sAmAnya kA asambhava ] vastu niraMza nahIM hotI / pUrva-pazcima, adho-madhya-Urdhva Adi bheda ( aMza) nahIM hogA to una meM ekAkArapratItigrAhya anugatAkArarUpa sAmAnya, ghaTa nahIM sakegA, kyoMki anugama ke viSaya (Azraya) pUrvAdi -- For Personal and Private Use Only . Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 khaNDa-3, gAthA-12 teSvavartamAnamapi tat sAmAnya vyaktyantarasvarUpavat / kiJca, tadanugataM rUpaM vyAvRttarUpAbhAve kiM kAryarUpam uta kAraNarUpam AhosvidubhayAtmakam utAnubhayasvabhAvam iti viklpaaH| Adyavikalpe tsyaa'nitytvprsktiH| dvitIye'pi saiveti na tat sAmAnyasvabhAvam / tRtIya pakSe ubhayadoSaprasaktiH / turyavikalpe'pyabhAvaprasaGga iti vizeSAbhAve nAnugatirUpasAmAnyasambhavaH, sambhave'pi tatpratipAdakaM pramANamabhidhAnIyam / taccA'kSaNikatvavirodhi kathaJcit kSaNikatvAvabhAsitayA'nubhUyata iti viparyayasAdhakaM bhvet| kathaJcit 5 kSaNikatvAvabhAsasya bhrAntatve viparItAvabhAsasyApi bhraanttvprsktiH| tadavabhAsasyA'bhrAntatve vA bhrAntA'bhrAntarUpamekaM vijJAnamekAntapakSapratikSepyanekAntaM sAdhayatItyalamatiprasaGgeneti sthitametat- dhrauvyamutpAdavyayavyatirekeNa na sambhavati tau ca tadantareNetyutpAda-sthitibhaGgA aparityaktAtmasvarUpAstaditarasvarUpatvena trailakSaNyaM pratyekamanubhavanto dravyalakSaNatAmupayAnti anyathA pRthakpakSoktadoSaprasaktirdurnivAreti vyavasthitamutpAda-sthiti-bhaGgA dravyalakSaNamiti / / 12 / / 10 bheda na hone para una meM eka anugatAkAra bhI nahIM rahegA, viSayoM ke abhAva meM bhI ekAkAratA nahIM raha pAyegI ataH sAmAnya kA lopa hI prasakta huaa| aisA kahanA ki - isa taraha bhedoM meM jo nahIM rahegA phira bhI use sAmAnya (vyakti) rUpa mAnane meM bAdha nhiiN| - to yaha anucita hai eka vyakti meM na rahanevAle anyavyaktisvarUpa ko sAmAnya nahIM mAnA jaataa| matalaba, sAmAnya ko mAnanA hai to bhedoM ko bhI mAnanA pdd'egaa| [ dravya kA lakSaNa 'utpAda-sthiti-vyaya' - niSkarSa ] yadi bheda (yAnI vyAvRttarUpa) ko mAnya nahIM rakheMge to akele 'sAmAnya' ke prati cAra vikalpaprazna khaDe hoMge - sAmAnya kAryarUpa hai ? sAmAnya kAraNarUpa hai ? ubhayAtmaka hai ? yA anubhayasvabhAva hai ? 'prathama vikalpa meM sAmAnya anitya bana jaayegaa| dUsare vikalpa meM bhI anityatA Apatti hogI, kyoMki kAraNa kabhI nitya nahIM hotaa| ataH sAmAnya kAryarUpa yA kAraNarUpa nahIM ho sktaa| tIsare 20 vikalpa meM ubhayapakSa ke doSa praviSTa hoNge| 4 cauthe vikalpa meM sarvathA abhAva hI prasakta hogaa| phalitArtha, vizeSa (kAryAdi ke viraha meM) anugatAkArarUpa sAmAnya kA saMbhava nahIM hai| yadi usa ke hone kI sambhAvanA karate raheMge to usa ke liye bhI pramANa khojanA pddegaa| yadi vaha pramANa akSaNikatvavirodhI kathaMcit kSaNikatvAvabhAsirUpa se anubhavArUDha hogA to viparIta svarUpa kI siddhi hogii| yadi kathaMcit kSaNikatvAvabhAsi bodha bhrAnta hogA to viparItAvabhAsa bhI bhrAnta tthhregaa| yadi usa bhrAnta avabhAsa 25 ko (kathaMcit) abhrAnta mAneMge to bhrAnta-abhrAnta ubhayarUpa eka vijJAna ekAntapakSavirodhI anekAnta mata kI siddhi kregaa| aba adhika vistAra choDa do, siddha pakSa yaha huA ki dravya kA yaha lakSaNa hai ki apane svarUpa ko na choDate hue pratyeka (utpAdAdi tIna) hI anyadvayasvarUpa hone se trilakSaNAnuviddha aise utpAda-vyaya-sthitirUpa trailakSaNya / yadi isa taraha milita trailakSaNya nahIM mAneMge to pratyeka pRthak pRthak pakSa meM kahe gaye doSoM kA nivAraNa nahIM ho skegaa| AkharI niSkarSa yaha hai ki utpAda-sthiti- 30 vyaya ye milita dravya kA lakSaNa hai||12|| 15 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 e = utpAdAdayaH saGgrahataH zibikodvAhipuruSA iva parasparasvarUpopAdAnenaiva lakSaNam / pratyekaM 5 ekakA utpAdAdayo dvayorapi dravyAstika-paryAyAstikayoH alakSaNam uktavat tathAbhUtaviSayAbhAve tadgrAhakayorapi tathAbhUtayorabhAvAt, utpAdAdInAM ca parasparaviviktarUpANAmasambhavAt / tasmAt mithyAdRSTI eva pratyekaM parasparaviviktau dvAvapi etau dravyArthika- paryAyArthika-svarUpau mUlanayau samastanayarAzikAraNabhUtau / / 13 / / syAdetad 10 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 ete ca parasparasavyapekSA dravyalakSaNam na svatantrA iti pradarzanAyAha ( mUlam - ) ee puNa saMgahao pADikkamalakkhaNaM duvehaM pi / tamhA micchaddiTThI patteyaM do vi mUlaNayA / / 13 / / 25 bhavatu parasparanirapekSayormithyAtvam ubhayanayArabdhastvekaH samyagdRSTirbhaviSyatItyAha(mUlam - ) Na ya taio atthi Nao Na ya sammattaM Na tesu paDipuNNaM / je duve egantA vibhajjamANA aNeganto / / 14 / / na ca tRtIyaH parasparasApekSobhayagrAhI asti nayaH kazcit tathAbhUtArthasyAnekAntA'tmakatvAt tadgrAhiNaH [ nirapekSa pratyekamUla naya mithyAdRSTi ] avataraNikA :- ye utpAdAdi tIna anyonyasApekSarUpa se mila kara rahe to dravya kA lakSaNa bana 15 sakatA hai, anyonya parAGmukha yA svatantra rahe to nahIM isa kA pradarzana karate kahate haiM gAthArtha :- saMgraha se ye ( lakSaNa jAnanA) / akele to donoM kA bhI lakSaNa nahIM / ataH eka eka donoM hI mUla naya midhyAdRSTi haiM / / 13 / / vyAkhyArtha :- ye utpAdAdi tIna saMgRhIta ( = milita) ho kara yAnI pAlakhI ke vAhaka puruSoM kI taraha paraspara ke svarUpa kA Adara karane para hI dravya kA lakSaNa bneNge| eka eka utpAda yA 20 vyaya yA sthiti to donoM dravyAstika-paryAyAstika meM se eka kA bhI lakSaNa nahIM ho sakate, jaise kI pUrva gAthA ke vivecana meM kahA jA cukA hai| jaba anyonyaparAGmukha aisA koI viSaya (= padArtha) hI nahIM, taba una ke grAhaka bhI na koI svatantra dravyAstika hai na koI svatantra paryAyAstika hai / paraspara nirapekSarUpavAle utpAdAdi kA sambhava nahIM / ataH pratyeka dravyArthika paryAyArthika mUla naya jo ki samastanayasamudAya ke utthAnabiMdu hai ve parasparanirapekSa hoMge to pratyeka hI mithyAdRSTi jAna lenA / / 13 / / [ ubhayagrAhi tRtIyanaya kI kalpanA asatya ] prazna : parasparanirapekSa do nayoM meM mithyAtva kahA vaha satya hai, kintu ubhayanaya saMyojanamUlaka tIsarA eka naya mAnA jAya to vaha to samyagdRSTi hogA yA nahIM ? uttara : gAthArtha :- tIsarA koI naya hai nhiiN| do meM samyaktva paripUrNa hai / yataH donoM ekAnta vizeSatayA ( sApekSabhAva se) gRhIta karane para anekAnta ( bana jAtA ) hai / / 14 / / 30 vyAkhyArtha :- vaisA koI tIsarA naya nahIM hai jo anyonyasApekSatayA ubhayasparzI ho, kyoMki jo ubhayAtmaka (dravya-paryAya athavA sAmAnya- vizeSa ) artha to anekAntAtmaka hone se usa kA grAhaka jo Jain Educationa International = - -- For Personal and Private Use Only - . Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 khaNDa-3, gAthA-15 pratyayasya nyaatmktvaanupptteH| na ca samyaktvaM na tayoH pratipUrNa pratiSedhadvayena prkRtaarthaavgtH| azeSaM hi prAmANyaM sApekSaM gRhyamANayoranayorevaMviSayayorvyavasthitaM yena dvAvapi ekAntarUpatayA vyavasthitau mithyAtvanibandhanaM tatparityAgenA'nvaya-vyatireko vizeSeNa parasparAtyAgarUpeNa bhajyamAnau gRhyamANAvanekAnto bhavatIti samyaktvahetutvametayoriti / / 14 / / / evaM sApekSadvayagrAhiNo nayatvAnupapattestRtIyanayAbhAvaH pradarzitaH, nirapekSagrAhiNAM tu mithyAtvaM darzayitu 5 mAha(mUlam) jaha ee taha aNNe patteyaM duNNayA gayA savve / haMdi hu mUlaNayANaM paNNavaNe vAvaDA te vi||15|| __ yathA etau nirapekSadvayagrAhiNau mUlanayau mithyAdRSTI tathA ubhayavAdarUpeNa vyavasthitAnAmapi parasparanirapekSatvasya mithyAtvanibandhanasya tulyatvAt pratyekam itarAnapekSA anye'pi durnyaaH| na ca prakRta- 10 nayadvayavyatiriktanayAntarArabdhatvAdubhayavAdasya nayAnAmapi vaicitryAdanyatrAropayitumazakyatvAt tadrUpasya aye samyakpratyayA bhaviSyantIti vaktavyam; yata: haMdi ityevaM gRhyatAM 'huH' iti hetau mUlanayadvayaparicchinnavastunyeva eka bodha hogA vaha pUrNa (na ki aMza) grAhI hone se nayarUpa ho nahIM sktaa| dUsarI ora ve donoM naya yadi paraspara sApekSa mila kara ubhayagrAhI baneMge to una meM paripUrNa samyaktva nahIM hogA aisA nahIM hai| yahA~ do niSedhoM se prakRta artha bodhita hotA hai ki 'paripUrNa samyaktva hogaa'| bhAvArtha hai 15 ki sApekSarUpa se pravarttamAna dono nayoM meM evaM sApekSa donoM viSayoM meM azeSa prAmANya akSuNNa vidyamAna hai| ataH phalita yaha huA ki ekAntaAgrahitA se yukta donoM naya mithyAtvamUlaka haiN| ekAntAgraha se mukta, vibhajyamAna yAnI vizeSa (milita) svarUpa se anyonya kI upekSA na karate hue pravarttamAna donoM hI anekAnta vibhUSita bana jAte haiM, ata eva una meM samyaktva kI hetutA akSuNNa rhegii||14 / / [ svatantra pratyeka sarva naya durnaya haiM ] ava0 :- usa prakAra se sApekSa ubhayagrAhi eka bodha meM nayatva durghaTa hone se tIsare naya kA abhAva drshaayaa| aba parasparanirapekSa sAmAnyAdi vastugrAhi bodha (yA pratipAdana) meM bhI mithyAtva hai yaha dikhAte haiM - gAthArtha :- jaise ye (do) haiM usI taraha anya sabhI pratyeka (= nirapekSa) naya (mithyAdRSTi) haiM, kyoMki ve bhI mUla nayoM ke prajJApana meM hI masta haiM aisA samajha ke rakho / / 15 / / 25 vyAkhyArtha :- jaise parasparanirapekSa sAmAnya-vizeSa grAhI mUla naya mithyAdRSTi haiM vaise hI pRthak pRthaka ubhayanirUpakarUpa se pravarttamAna hone para bhI pratyeka (yAnI itaranirapekSa) anya naya bhI durnaya hI haiM kyoMki mithyAtvaApAdaka parasparanirapekSatva una meM bhI tulya hI hai| zaMkA :- ubhayavAda (= ubhaya nirUpaNa) to mUlanayayugala se atyanta vibhinna nayavizeSamUlaka hone se, aura naya kA koI saMkucita svarUpa nahIM hotA kintu vicitra svabhAva hotA hai, isa liye ubhaya 30 vAda meM mithyAtva AropaNa zakya nahIM hai ataH anya naya bodha bhI samyakpratItirUpa ho sakate haiN| 20 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 vyApRtAste'pi tadviSayavyatiriktaviSayAntarAbhAvAt sarvanayavAdAnAM ca sAmAnya-vizeSobhayakAntaviSayatvAt / tanna nayAntarasadbhAvaH yataH tadArabdhobhayavAde nayAntaraM bhavet / / 15 / / / nanu saGgrahAdinayasadbhAvAt kathaM tadvyatiriktanayAntarAbhAvaH ? satyam, santi saGgrAhadayaH kintu tadviSayavyatiriktaviSayAntarAbhAvataH tadvitayaviSayAste'pi taddaSaNenaiva duussitaaH| yato na mUlacchede tacchA5 khAstadavasthAH sambhavantItyAha(mUlam-) savvaNayasamUhammi vi Natthi Nao ubhyvaaypnnnnvo| mUlaNayANa u ANaM patteya visesiyaM biti||16|| saGgrahAdisakalanayasamUhe'pi nAsti kazcid nayaH ubhayavAdaprarUpakaH yataH mUlanayAbhyAmeva yat pratijJAtaM vastu tadeva Azritya pratyekarUpAH saGgrahAdayaH pUrvapUrvanayAdhigatAMzaviziSTamaMzAntaramadhigacchannati 10 na vissyaantrgocraaH| ato vyavasthitam parasparAtyAgapravRttasAmAnyavizeSaviSayasaGgrahAdyAtmakanayadvayAdhigamyAtmakatvAt vastvapyubhayAtmakam / / 16 / / na kevalaM bAhyaghaTAdi vastu ubhayAtmakaM tathAvidhapramANagrAhyatvAt kintvAntaramapi harSa-zoka-bhaya uttara :- yaha kathana bolane yogya nahIM hai| kAraNa, Akhira anya naya bhI mUla ubhayanayagRhIta viSaya prati hI sakriya haiM, anya koI adhika viSaya nahIM hai, sabhI nayavAdoM kA viSaya yA to ekAnta 15 sAmAnya hai yA ekAnta vizeSa hai| ataH aisA koI nayavizeSa hai nahIM jisa se ki tanmUlaka ubhayavAda calAne ke liye vaha pravRtti kare / / 15 / / [ ubhayavAdaprarUpaka koI bhI svatantra naya nahIM hai ] ___ ava0 :- zaMkA :- saMgrahAdi naya aneka haiM to ukta do mUlanaya se adhika nayabheda kA abhAva haiM, kintu mUlanayaviSayabhUta vastu (sA.vi.) se pRthak koI nayA viSaya nahIM hai, ukta mUlanayayugma kA 20 viSaya hI una kA viSaya hai| ataH nirapekSa mUla nayayugala sadoSa siddha hone para tanmUlaka saMgrahAdi nirapekSa nayavRMda bhI dUSita siddha hotA hai| kAraNa:- vRkSamUla kA uccheda ho jAne para vRkSa kI zAkhAprazAkhA jIvaMta nahIM raha sktii| yahI 16 vIM gAthA meM - ___ gAthArtha :- sakalanayavRMda meM bhI (aisA) koI naya nahIM (jo) ubhaya vAda kA puraskartA ho / (kAraNa :-) pratyeka (naya) mUla nayoM kI AjJA (= viSaya vastu) kA savizeSa kathana karate haiM / / 16 / / 25 vyAkhyArtha :- saMgrahAdi sakalanayasamudAya meM bhI koI aisA naya nahIM jo ubhayavAda kA prajJApaka ho| kAraNa :- mUla nayoM ne jina vastu kI AjJA yAnI pratijJA kI hai unhIM kA AzarA le kara, pUrva pUrva naya svIkRta vastu-aMza se garbhita aMzAMtara kA uttaranaya nirUpaNa karate haiM, nahIM ki anyaviSayasaMbandhi kucha kahate ho| ataH nizcita hotA hai ki vastu ubhayAtmaka (sA.vi.rUpa) hai kyoMki parasparamilitarUpavAle sAmAnya-vizeSa viSayagrAhi saMgrahAdimaya nayayugalarUpa bodha ke gocarasvarUpa hai||16|| [ bAhyavat abhyantara padArtha bhI ubhayAtmaka ] ava0 :- kevala bAhya ghaTAdi vastu hI (sA.vi.) ubhayAtmaka hai ubhayAtmakatAsUcakapramANagrAhya hone OM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 17 271 karuNaudAsInyAdyanekAkAravivarttAtmakaikacetanAsvarUpam tadAtmakaharSAdyanekavikArAnekAtmakaM ca svasaMvedanAdhyakSapratItam tasya bhedAbhedaikAntarUpatAbhyupagame dRSTA'dRSTaviSayasukha-duHkhasAdhanasvIkAra - tyAgArthapravRtti - nivRttisvarUpasakalavyavahArocchedaprasaktiriti pratipAdayitumAha (mUlam ) Na ya davvaTThiyapakkhe saMsAro Neva pajjavaNayassa / sAsaya-viyattivAyI jamhA uccheavAIA / / 17 / / dravyArthika-paryAyArthikanayadvayAbhimate vastuni na saMsAraH sambhavati, zAzvatavyaktipratikSaNAnyatvaikAntAtmakacaitanyagrAhakaviSayIkRtatvAt pAvakajJAnaviSayIkRte udakavat / tathAhi - saMsAraH saMsRtiH sA caikAntanityasya pUrvAvasthA'parityAge sati na sambhavati tatparityAgenaiva gate : bhAvAntarApattervA - saMsRteH sambhavAt / nApyucchede = utpattyanantaraniranvayadhvaMsalakSaNe saMsRtiH sambhavati, gate : bhAvAntarApattervA kathaJcid anvayi - ruupmntrennaa'yogaat| athaikasya pUrvAparazarIrAbhyAM viyoga-yogI saMsAraH, asAvapi sadA'vikAriNi na 10 se, itanA mata samajhanA, are ! Antarika harSa-zoka-bhaya-karuNA- audAsInya ityAdi vividhAkAra vivarttAtmaka eka-cetanA ke pariNAmasvarUpa padArtha bhI (sA. vi.) ubhayAtmaka hai / pratyakSa se yaha siddha hai kyoMki ekacetanAmaya harSAdi aneka vikArarUpa se anekAtmaka Antara vastu svaprakAza saMvedanAtmaka pratyakSa se anubhUta hotA hai| yadi ina Antara padArthoM ko ekAntataH abhinna yA ekAnta bhinna svarUpa mAneMge to sakala vyavahAra ke uccheda kI Apatti hogI dRSTa ( = ihalaukika ) adRSTa (= pAralokika) viSayoM se prerita 15 sukha yA duHkha ke sAdhanoM kA koI svIkAra karatA hai una ke liye pravRtti karatA hai, to koI tyAga karatA hai una ke liye nivRtti karatA hai| ye saba vyavahAra lupta ho jaayeNge| isa vRttAnta kA nirUpaNa gAthA 17 meM gAthArtha :- na to dravyArthika mata saMsAra (ghaTa sakatA hai), na paryAyArthikamata meM, kyoMki zAzvatavAdI ( dravyA0 ) yA ( pratikSaNa bhinna) vyaktivAdI ( vyavahAra ke) ucchedavAdI haiM / / 17 / / = Jain Educationa International 5 [ ekAntavAda meM saMsAra kI anupapatti ] vyAkhyArtha :- dravyArthika yA paryAyArthika naya dvArA svIkRta (nitya athavA ekAnta anitya ) vastu hone para saMsAra ( janmAdi vyavahAra) saMgata nahIM ho sakate, jaise agnijJAnaviSayIbhUta vastu meM jala kI saMgati nahIM hotI / kaise yaha dekhiye- saMsAra yAnI saMsRti (saMsaraNa) matalaba parivarttanazIla / ekAnta nitya vastu pUrvAvasthA choDe binA ( parivarttanarUpa) saMsAra kaise ghaTegA ? pUrvAvasthA choDegA tabhI anya 25 gati athavA anya bhAvaprApti rUpa saMsAra ghaTegA / paryAyanayasaMmata ekAnta kSaNikatApakSa yAnI utpatti ke bAda turaMta niranvayavinAzapakSa meM saMsAra sambhava nahIM, kyoMki kisI eka sthAyi kathaMcid anvaya rUpa ke binA gatyantara yA bhAvAntara kI prAptirUpa saMsAra kaise ghaTegA ? For Personal and Private Use Only 20 zaMkA :- saMsAra hai pUrvazarIra tyAga uttarazarIra saMyoga, to yaha ekAnta nitya meM kyoM nahIM ghaTegA ? uttara :- atyanta avikArI vastu mAnane para yaha zarIraparivarttana sambhava nahIM hai, kyoMki ekAnta nitya 30 AtmA ke sAtha pUrvottara zarIra kA tyAga - grahaNa ghaTa nahIM skegaa| paryAyanaya ke niranvayakSaNadhvaMsavAda . Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 sambhavati, nityasya pUrvAparazarIrAbhyAM viyog-yogaanupptteH| niranvayakSaNadhvaMsino'pyekAdhikaraNatvA'sambhavAd na tallakSaNaH sNsaarH| na cAmUrtasyAtmano'sarvagataikamano'bhiSvaktazarIreNa viziSTaviyoga-yogI saMsAraH, manaso'kartRtvena zarIrasambandhasyAnupapatteH / yo hyadRSTasya vidhAtA sa tannivartitazarIreNa saha sambadhyate, na caivaM manaH / na ca manasaH zarIrasambandhe'pi tatkRtasukha-duHkhopabhoktRtvam Atmani tasyAbhyupagamAt tadarthaM 5 ca zarIrasambandho'bhyupagamyate iti tatsambandhaparikalpanaM manaso vyartham manasi sukha-duHkhopabhoktRtvAbhyupagame vA AtmakalpanAvaiyarthyam manasa AtmatvasiddheH / / 17 / / tathA (mUlam-) suha-dukkhasampaogo Na jujjae nniccvaaypkkhmmi| ___egaMtuccheyaMmi ya suha-dukkhaviyappaNamajuttaM / / 18 / / sukhena = abAdhAsvarUpeNa, duHkhena = bAdhanAlakSaNena, samprayogaH = sambandhaH na yujyate = na 10 ghaTate Atmano nityavAdapakSe = dravyAstikAbhyupagame, sukhasvabhAvasya avicalitarUpatvAt sadA sukharUpataiva AtmanaH na duHkhasamprayogaH, duHkhasvabhAvatve tadrUpataiva tttvaadev| ekAntocchede ca paryAyAstikapakSe sukhameM pUrvadehadhArI aura uttaradehadhArI kI ekAdhikaraNatA nahIM ghttegii| matalaba, eka hI vyakti meM bhavadvaya kA tyAga-grahaNa nahIM ghttegaa| yAnI saMsAra nahIM ghttegaa| uparAMta, yadi kaheM ki - amUrta AtmA ko avyApi eka mana saMsakta deha ke sAtha viziSTa prakAra se saMyoga-viyoga - yahI saMsAra hai - to yaha 15 bhI asaMgata hai kyoMki mana svayaM kartA na hone se usa kA zarIra ke sAtha saMyoga ghaTegA nhiiN| zarIra ke sAtha sambandha usI kA hogA jo zarIranimitta adRSTa kA nirmAtA hogaa| mana adRSTanirmAtA nhiiN| tathA mana kA dehasambandha mAna le to bhI vaha deha janita sukha-duHkha kA upabhoga kara nahIM sakatA kyoMki upabhoga to AtmA meM hI hotA hai, upabhoga ke liye hI dehasambandha kI jarUra paDatI hai| ataH mana meM dehasambandha kI kalpanA nirarthaka hai| agara mana ko hI sukha duHkha kA upabhoktA mAna leMge 20 to manobhinna AtmA kI kalpanA vyartha ThaharegI, kyoMki aba to mana hI AtmA bana kara baiTha gayA hai||17|| tathA, [ ekAntavAda meM sukha-duHkha bhogAdi kI anupapatti ] gAthArtha :- nityavAdapakSa meM sukha-duHkhasaMyoga nahIM ghaTa sakatA / ekAntavinAza meM bhI sukha-duHkha kA vikalpana ayukta hai||18|| 25 vyAkhyArtha :- abAdhAsvarUpa sukha aura bAdhAsvarUpa duHkha kA, ekAntanityavAda mata meM saMbandha nahIM baiTha sakatA, kyoMki dravyAstika naya ke mata meM yadi AtmA sukhasvabhAvI hogA to svabhAva acala hone ke kAraNa harahameza sukhI hI banA rahegA, kabhI duHkhasparza hogA nhiiN| yadi duHkhasvabhAva hogA to acalasvabhAva ke kAraNa hamezA duHkhI rhegaa| evaM paryAyAstika mata meM bhI ekAnta vinAzI Atma vAda meM sukha-duHkha kA sambandha ghaTegA nahIM, kyoMki sukhI kSaNa aura duHkhI kSaNa sarvathA pRthak haiN| taduparAMta, 30 donoM pakSa meM sukhaprApti aura duHkhanAza ke liye vikalpana yAnI viziSTa prayatna (klRp dhAtu yahA~ prayatnArthaka samajhanA) bhI ghaTa nahIM sakatA, kyoMki nityapakSa meM sukha-duHkha acala svabhAva hone se prApti-parihAra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-19 273 duHkhasamprayogo na yujyata iti sambandhaH / tathA pakSadvaye'pi sukhArtham duHkhaviyogArthaM ca viziSTaM kalpanaM = yatanam - 'kalpateH' atra yatanArthatvAt - ayuktam = aghaTamAnakam sukh-duHkhopaadaan-tyaagaarthprytnsyaapyyukttvmuktnyaayaat| 'saMsarati nirupabhogaM bhAvairadhivAsitaM linggm|' [sAMGkhya kA0 40] iti sAGkhyamatamapi nirastam nyAyasya sarvekAntasAdhAraNatvAt / / 18 / / ___ ekAntapakSe Atmasukha-duHkhopabhoga-nivarttakazarIrasambandhahetvadRSTotpAdakanimittAnAmapyasambhavaM darzaya- 5 nAha (mUlam-) kammaM joganimittaM bajjhai bandha-TThiI ksaayvsaa| ___ apariNaucchiNNesu ya baMdhaTThiikAraNaM Natthi / / 19 / / karma = adRSTam, yoganimittaM mano-vAk-kAyavyApAranimittam badhyate = AdIyate, badhyata iti bandhaH = adRSTameva tasya sthitiH = kAlAntaraphaladAtRtvena AtmanyavasthAnam sA kaSAyavazAt = 10 krodhAdisAmarthyAt etadubhayamapi ekAntavAdyabhyupagate AtmacaitanyalakSaNe bhAva apariNate utsanne ca bandhasthitikAraNaM nAsti / na hyapariNAmini atyantAnAdheyAtizaye Atmani krodhAdayaH sambhavanti / nApyekAntotsanne kA prayatna vyartha jAyegA, evaM kSaNikapakSa meM prayatna karane para bhI svayaM ko koI lAbha hone vAlA nahIM - yaha yukti hai| ___sAMkhyakArikA grantha meM jo kahA hai ki '(ahaMkArAdi) bhAvoM se adhivAsita liMga (pradhAnatattva), vinA 15 upabhoga hI saMsaraNa (= paribhramaNa) karatA hai' - yaha sAMkhyamata bhI nirasta ho jAtA hai, kyoMki ekAnta kUTastha AtmA mAnane para sarvatra 'sukha-duHkha prApti-parihAraprayatnavyarthatA'rUpa nyAya yahA~ labdhaprasara hai||18|| [ ekAntavAda meM karmasiddhAnta kI anupapatti ] ___ ava0 :- ekAntavAda pakSa meM AtmA ko sukha-duHkha upabhoga karAne vAle dehasambandha kI anupapatti kI taraha dehasambandha ke hetubhUta adRSTa yAnI karma evaM usa ke utpAdaka nimitta kaSAyAdi kI bhI 20 anupapatti ko gAthA 19 meM dikhAte haiM - gAthArtha :- (mana Adi) yoga ke nimitta se karma ba~dhatA hai| bandha kI sthiti kaSAyAdhIna hotI hai| apariNAma evaM uccheda (pakSa) hone para bandha evaM usa kI sthiti kA kAraNa nahIM rhegaa||19|| vyAkhyArtha :- 'karma' zabda ke kriyAdi aneka artha hai, yahA~ naiyAyikamata prasiddha adRSTa artha lenA hai| usa kA bandha hotA hai mana-vacana-kAyA ke spandanarUpa yoga ke nimitta se| jIva ko bA~dhanevAlA 25 bandha kahA jAtA hai, matalaba ki krm| usa kI sthiti kA matalaba hai kAlAntara meM phaladAna karane taka AtmA meM baiThe rhnaa| bandhasthiti krodhAdibalAdhIna hotI hai| ekAntavAdI svIkRta nitya (apariNAmI) yA kSaNavinAzI AtmacetanArUpa padArtha meM ubhaya yAnI bandha aura sthiti kA eka bhI kAraNa (yoga yA kaSAya) ghaTa nahIM sktaa| jisa meM kisI saMskAra (= atizaya) kA siMcana zakya nahIM aisA apariNAmI AtmA mAnane para 30 usa meM krodhAdi kaSAyoM kA Aveza-upazama ghaTegA nhiiN| ekAnta kSaNabhaMguravAda meM pUrvApara anusandhAna nahIM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 274 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 anusandhAnavikale 'ahamanenA''kruSTaH' iti dveSasambhavaH / tathA ca 'anya AkruSTaH anyo ruSTaH' 'anyo vyAta aparo baddha aparazca muktaH' iti kushlaakushlkrmgocrprvRttyaadyaarmbhvaiphlyprsktiH| na caikasantatinimitto'yaM vyavahAraH, kSaNikaikAntapakSe santatikalpanAbIjabhUtopAdAnopAdeyabhAvasyaivA'ghaTamAnatvAt / na ceyamanusandhAnapratipattirmithyA, dveSa-garva-zAThyA'santoSAdInAmanyonyaviruddhasvabhAvAnAM kramavivartinAM cidvivartAnAM 5 svasaMvedanAdhyakSasiddhAnAm tathA tathAbhavituzca saMzaya-viparyAsA'dRDhajJAnA'gocarIkRtasyaikasya caitanyasyAnubhavAt / na ca bAdhArahitAnubhavaviSayasyApahnavaH sukhaaderpynubhvvissysyaa'phnutiprsnggaat| tathA ca prmaannprmeyaadivyvhaarocchedprsktiH| __yadapi 'mithyAdhyAropahAnArthaM yatno'satyapi moktari' (pra.vA. 1-194) ityuktam tadapyanenaiva prativihitam, ythoktprtipttemithyaatvaa'siddheH| na cAnumAnanizcite'rthe AropabuddherutpattidhUmanizcayAvagatadhUmadhvaja iva / 10 na ca mithyAjJAnasya sahajatvAt viparItArthopasthApakAnumAnapravRttAvapi na nivRttiH tathAbhyupagame bodhasantAnavat tasya sarvadA'nivRttirityamuktiprasaktiH / asahajaM tu tattvajJAnaprAdurbhAve'vazyaM nivarttate zuktikAvagame rajatabhrama hogA - 'ataH mujha para isane Akroza kiyA' aisA dveSa hogA nhiiN| kAraNa :- isa pakSa meM AkrozakartA anya hai roSakartA anya hai, kriyAkAraka anya hai bandhapratiyogI anya hai evaM mukta hone vAlA bhI alaga hai, ataH kuzala yA akuzala karmasaMbandhi pravRtti Adi kAraka prayatnoM meM niSphalatA prApta hogii| [ 'maiM baddha hU~' ityAdi buddhi meM mithyAtva asiddha ] dharmakIrti paMDita ne pramANavArttika grantha meM jo yaha kahA hai ki 'muktigAmI koI na hone para bhI('maiM baddha hU~' aise) mithyA Aropa kI nivRtti ke liye prayatna kiyA jAtA hai' - yaha kathana bhI Upari kathita yukti se nirasta ho jAtA hai, kyoMki 'maiM baddha hU~' aisI buddhi mithyA mAnanA ayukta hai| jaise dhUmanizcaya se nizcita honevAle agni meM Aropita prakAra kI buddhi nahIM hotI aise hI 20 anumAna se nizcita bandhAdi artha ke prati Aropabuddhi kA udaya nahIM hotaa| aisA kahanA ki - 'maiM baddha hU~' ityAdi mithyAjJAna anAdikAlIna sahaja hone se, viparIta artha 'maiM baddha nahIM' upasthApaka anumAna pravRtta rahane para bhI ukta sahaja buddhi kI nivRtti nahIM hotI' - taba aisA mAnane para to, vaise bodhasantAna kI taraha usa mithyAjJAna kI bhI nivRtti na hone se kabhI mukti lAbha na hone kI aniSTatA prasakta hogii| jo asahaja mithyAjJAna hotA hai vaha to tattvajJAna ke udaya meM avazya nivRtta 25 ho jAtA hai jaise sIpa kA bhAna hone para cA~dI kA bhrama nivRtta ho jAtA hai| kadAcit usa kI nivRtti na hone kA mAnegeM to kabhI bhI pramANa apramAbuddhi kA bAdhaka nahIM ho skegaa| [ 'maiM vahI hU~' yaha pratIti mithyAvikalparUpa nahIM ] yadi vastu ke nizcaya ke sAtha kSaNabhaMga kA bhI nizcaya ho jAtA to maiM vahI hU~' aisA bhAna kabhI na hotA, ulaTe - 'usa ke jaisA hU~' aisA hI bhAna hotaa| gavaya kA nizcaya hone se gAya 30 kA smaraNa hone para bhI 'gAya hI hai' aisA nizcaya nahIM hotA kintu 'gAya jaisA hai' aisA nizcaya hotA hai, kyoMki gavaya aura gAya bhinna hai| yadi kSaNabheda se vastubheda hotA taba to maiM vahI hU~' aisA bhAna na ho kara 'usa ke jaisA hU~' aisA hI bodha hotA, lekina hotA nahIM hai ataH kSaNabheda Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 20 275 iva, anivRttau vA na pramANamapramANabAdhakaM bhavet / na ca kSaNakSayanizcaye ' sa evAham' iti pratyayo yuktaH api tu 'sa iva' iti syAt / na hi gavayanizcaye 'gaurava' iti pratyayo dRSTaH api tu 'gauriva' iti| na ca kramavarttiSvabhiSvaGga-dveSAdiparyAyeSu caitanyAnusyUtipratyayasya mAnasatvamAtmani kSaNakSayamanumAnAd nizcinvato'pi tadaiva spaSTamanubhUyamAnatvAd vikalpadvayasya yugapadutpattiH parairneSTeti vikalparUpatve ekatvapratyayasya kSaNikatvanizcayasamaye sadbhAvo na bhavet / ityekAntanityA'nityavyudAsenobhayapakSa eva bandha- 5 sthitikAraNaM yuktisaGgatam / / 19 / / kiJca, ekAntavAdinAM saMsAranivRtti- tatsukhamuktiprAptyarthA pravRttizcA'saGgatetyAha(mUlam - ) baMdhammi apUrante saMsArabhaoghadaMsaNaM mojjhaM / bandhaM va viNA mokkhasuhapatthaNA Natthi mokkho ya / / 20 / / bandhe vA'sati saMsAro = janma-maraNAdiprabandhastatra tatkAraNe vA mithyAtvAdAvupacArAt tacchabdavAcye 10 bhayaugho = bhItiprAcuryaM tasya darzanaM 'sarvaM caturgatiparyaTanaM duHkhAtmakam' iti paryAlocanaM mauDhyaM mUDhatA se vastu bheda siddha na hone se, 'maiM vahI hU~' isa buddhi kA mithyAtva asiddha ho jAtA hai / kSaNikavAdI aisA kaheM ki 'AtmA meM eka ora kSaNakSaya ke anumAnarUpa nizcaya ho rahA hai usI kSaNa meM jo kramika rAga-dveSAdi paryAyoM meM anuviddha eka caitanya kI pratIti hotI hai vaha mAnasa vikalpa hai (pratyakSapramANarUpa nahIM) ' to yaha ayukta hai kyoMki vikalpa spaSTAnubhavarUpa nahIM hotA jaba ki anuviddha 15 caitanya kI pratIti ( maiM vahI hU~) to usI vakta spaSTAnubhavarUpa hotI hai / tathA anumAnarUpa vikalpa ke sAtha ukta mAnasavikalpa kI kalpanA isa liye bhI ayukta hai ki eka sAtha vikalpadvaya kA udbhava kSaNikavAdI ko mAnya nahIM hai / ataH anuviddha eka caitanya pratIti yadi vikalparUpa hogI to kSaNabhaMganizcaya ( anumAna) kAla meM usa kI sattA nahIM hotI / isa prakAra, ekAntanitya yA ekAntaanitya pakSa kA nirasana ho jAne se yaha phalita hotA hai ki ubhayavAda ( kathaMcid nityAnitya) pakSa meM hI bandha-sthiti 20 kAraNa ( yoga- kaSAyAdi ) yuktisaGgata haiM / / 19 / / [ bandha nahIM to saMsAra kA bhaya kyoM ? ] ava0 :- ekAntavAdIyoM kI saMsAranivRtti ke liye, tathA sukha evaM mukti ke liye pravRtti vyartha hai yaha 20 gAthA meM dikhAte haiM - = gAthArtha :- bandha yuktirikta hone para saMsArabhayabAhulya kA pradarzana mUDhatA hai / bandha ke binA mokSa 25 kI prArthanA bhI nahIM ho sakatI evaM mokSa bhI / / 20 / / Jain Educationa International vyAkhyArtha :- yadi bandha vAstava nahIM to janma - mRtyuparamparArUpa athavA usa ke kAraNabhUta mithyAtvAdi jo ki upacAra se saMsArazabdavAcya hai usa saMsAra ke pracura bhaya kA darzana yAnI sevana athavA 'pUrA cAragatiparibhramaNa duHkhAtmaka hai' aisA vimarza mUDhatA hI hai kyoMki bandha vAstava na hone para saMsAra meM duHkhasamudAyakAraNatA durghaTa hai, arthAt vaha mithyAjJAna hai, jaise ki vandhyAputra mujhe parezAna karegA 30 aise bhaya sambandhi parAmarza / mithyAjJAna se hone vAlI pravRtti visaMvAdinI yAnI niSphala hotI hai / For Personal and Private Use Only . Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 276 anupapadyamAna saMsAraduHkhaughaviSayatvAt mithyAjJAnaM vandhyAsutajanitabAdhAgocarabhItiviSayaparyAlocanavat / mithyAjJAnapUrvikA ca pravRttirvisaMvAdinyeva / bandhena vinA saMsAranivRtti - tatsukhaprArthanA ca na bhavatyeva tathA mokSazcAnupapannaH niraparAdhapuruSavat abaddhasya mokSA'sambhavAt / bandhAbhAvazca yoga- kaSAyayoH prakRti - sthiti-anubhAga-pradezAtmakabandhahetvorekAntapakSe viruddhatvAt / na caikarUpatvAd brahmaNo bandhAdyabhAvapreraNA na 5 doSAya, cetanA'cetanAdibhedarUpatayA jagataH pratipatteH / na ca bhedapratipattirmithyA avidyAnirmitatvAditi vaktavyam; avidyAyAH pratipattijananavirodhAt, avirodhe vidyArUpatAprApterdvataprAptiriti / prativihitazcA'dvaitavAda iti na punaH pratanyate / / 20 / / 10 tadevamekAntAbhyupagame bandhahetvAdyanupapatteraihikA''muSmikasarvavyavahAravilopaH ityekAntavyavasthApakAH sarve'pi mithyAdRSTayo nayAH anyonyaviSayA'parityAgavRttayastu ta eva samyaktvaM pratipadyanta ityupasaMharannAha(mUlam - ) tamhA savve vi gayA micchAdiTThI sapakkhapaDibaddhA / aNNoSNaNissiA Na havaMti sammattasabbhAvA / / 21 / / yasmAdekAntanityA'nityavastvabhyupagamo bandhAdikAraNayogakaSAyAbhyupagamabAdhitaH tadabhyupagamo'pi nityAdyekAntAbhyupagamapratihataH ityevaMbhUtapUrvottarAbhyupagamasvarUpAH tasmAt mithyAdRSTayaH sarve'pi nayAH tathA, bandha vAstava na hone para saMsAra nivRttirUpa muktisukha kI yAcanA bhI nahIM karanI cAhiye / 15 bandha ke binA mokSa bhI nirdoSa puruSa kI taraha asaMgata hai| jo baddha nahIM usa kA mokSa kaisA ? prakRti-sthiti-rasa-pradeza caturvidha bandha ke hetubhUta yoga- kaSAyadvandva ekAntavAda meM viruddhatattva hai| yadi brahmAdvaitavAdI kaheM ki hamAre pakSa meM bandhAdi ke abhAva kA ApAdana dUSaNa nahIM bhUSaNa hai to yaha galata hai, kyoMki jar3a-cetana ke bheda se dvaita jagat kA anubhava hotA hai / 'avidyAprerita hone se bhedAnubhava mithyA hai' aisA nahIM kahanA kyoMki avidyA hokara anubhava kA utpAdana kare 20 isa meM virodha hai, yadi virodha nahIM hai taba to utpAdaka hone se vaha vidyArUpa siddha hone se vidyA evaM brahma aise dvaita kA praveza hogaa| pahale ( 285 - 6 ) pUrvagrantha meM advaitavAda kA nirasana kiyA jA cukA hai ataH yahA~ punaH vistAra nahIM karate / / 20 / / [ naya mithyAdRSTi naya samyagdRSTi kaba kaise ? ] ava0 :- ukta prakAra se ekAntAgraha rakhane para bandhahetu Adi kI saMgati nahIM hotI ataH ihalaukika 25 pAralaukika sarva vyavahAroM kA lopa prasaGga AtA hai; ataH ekAntasthApaka sabhI naya mithyAdRSTi haiM / ve hI naya anyonyaviSaya kI upekSA karane kA sAhasa na kare to samyagdRSTi bana jAte haiM isI bhAvArtha kA upasaMhAra karate haiM gAthArtha : - -- Jain Educationa International - ata eva apane pakSa meM Agrahabaddha sakala naya mithyAdRSTi haiM / aura anyonyanizrita ho kara samyaktva kI sattA se yukta bana jAte haiM / / 21 / / 30 vyAkhyArtha :cU~ki ekAntanitya yA ekAnta anitya vastu kI mAnyatA bandhAdikAraNIbhUta yoga aura kaSAyoM kI mAnyatA se viruddha hai; bandhAdikAraNa yoga-kaSAyAdi kA svIkAra bhI ekAnta nitya yA anitya Atmatattva svIkAra se viruddha hai, isa prakAra ke pUrva - uttara mAnyatAtmaka sabhI naya mithyAdRSTi For Personal and Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 khaNDa-3, gAthA-21 277 svapakSapratibaddhAH = sva AtmIya pakSa: abhyupagamastena pratibaddhAH = pratihatA yatastata iti| nayajJAnAnAM ca mithyAtve tadviSayasya tadabhidhAnasya ca mithyAtvameva / tenaivaM prayoga: - mithyAH sarvanayavAdA: svapakSeNaiva pratihatatvAt caurvaakyvt| atha teSAM pratyekaM mithyAtve bandhAdyanupapattau samyaktvAnupapattiH sarvatretyAhaanyonyanizritAH = parasparA'parityAgena vyavasthitAH punar iti ta eva samyaktvasya yathAvasthitavastupratyayasya sadbhAvA bhavantIti na bndhaadynuppttiH| nanu yadi nayA pratyekaM santi kathaM pratyekAvasthAyAM teSAM samyaktvAbhAvaH svarUpavyatirekeNa aparasamyaktvAbhAvAt tasya ca teSvabhyupagamAt ? atha na santi, kathaM teSAM samudAyaH samyaktvanibandhano bhavet asatAM samudAyAnupapatteH ? na ca asato'pi samyaktvam nayavAdeSvapi samyaktvaprasakteH / na ca pratyekaM teSAM satAmasamyaktve'pi tatsamudAye samyaktvaM bhaviSyati 'davvaDhio tti tamhA natthi Nao' [9] ityAdhupasaMhArasUtravirodhAt / na ca pratyekamekaikAMzagrAhiNaH smpuurnnvstugraahkaaH| samuditA iti samyagvya- 10 haiM kyoMki apane apane pakSa ke sAtha Agrahabaddha hone se paraspara pratighAtakAraka bana jAte haiN| ekAntagraha ke kAraNa jaba sabhI nayoM meM mithyAtva bharA hai to una kA viSaya ghaTAdi aura una kA pratipAdana ye saba mithyAtvagrasta siddha hote haiN| yahA~ aba isa prakAra anamAnaprayoga jAna lo - 'sakala nayavAda mithyA haiM kyoMki apane hI pakSa se eka-dUsare ke sAtha TakarAnevAle haiM jaise taskara kA vAkya / ' zaMkA :- jaba nayoM meM pratyeka meM mithyAtva haiM, bandhAdi na ghaTa sakane se sabhI meM samyaktva to 15 dUra raha gyaa| uttara :- anyonyanizrAgarbhita yAnI eka-dUsare ko na choDate hue sahayogI bana jAya to ve hI yathAvasthitavastubodharUpa samyaktva ke prazastabhAvavAle bana jAyeMge, phira koI bandhAdi kI asaMgati nahIM hogii| [pratyeka meM nahIM hai to samudAya meM kaise ? zaMkA ] zaMkA :- naya yadi pratyeka (= svatantra ) haiM to una kI pratyekAvasthA meM samyaktva kyoM na ho? 20 kyA apane (pratyekatva) svabhAva se atirikta koI nayA samyaktva hotA hai ? nhiiN| svabhAva to una meM hai hii| yadi 'pratyeka' koI naya hI nahIM hai taba to una kA samudAya samyaktvaprayojaka kaise banegA ? jo nahIM hai vaha asat hai, asat vandhyAputrAdi kA koI samudAya nahIM ho sktaa| jo svayaM asat haiM usa meM samyaktva nahIM hotA, yadi mAneMge to nayavAdoM meM bhI samyaktva prasakta hogaa| aisA nahIM kahanA ki - 'naya sat haiM asat nahIM, kintu eka eka meM samyaktva nahIM hotA kintu una ke samudAya 25 meM samyaktva ho sakatA hai|' - kyoMki pahale jo eka upasaMhArasUcaka sUtra kahA thA 'davvaTThio tti tamhA natthi Nao' (= zuddha dravyAstika koI naya nahIM hai) isa sUtra [9] ke sAtha virodha hogaa| yadi kaheM ki - 'pratyeka naya ekAMzavastugrAhI hai kintu una kA samudAya hone para ve mila kara sampUrNavastugrAhaka banate haiM ataH 'samyak' upAdhi prApta kara lete haiN|' - to yaha ThIka nahIM, kyoM ki samudAya meM rahane para bhI ve apane apane viSaya ko hI pakaDa kara rakheMge, apanI viSayamaryAdA choDa kara dUsare viSaya 30 meM TA~ga nahIM addaaeNge| tathA, jo pratyeka meM nahIM hotA vaha una ke samudAya meM bhI nahIM ho sakatA, udA0 pratyeka bAlu-kaNa meM taila nahIM hotA, to una ke samudAya ko pIlane se bhI tailaprApti nahIM hotii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 padezamAsAdayanti, tattatsvagocarA'parityAgena tatrApi viSayAntare tessaamprvRtteH| na ca pratyekamasamyaktve samudAye'pi samyaktvaM yuktam sikatAsu tailavat, asataH sadutpatteH sato vA'sadutpattevirodhAcca / atrAbhidhIyate- pratyekamapyapekSitetarAMzasvaviSayagrAhakatayaiva santo nayAH tadvyatiriktarUpatayA tvasanta iti satAM tatsamudAye samyaktve na kazcid dossH| nanvitaretaraviSayA'parityAgavRttInAM jJAnAnAM kathaM 5 samudAyaH sambhavI yena tatra samyaktvamabhyupagamyeta ? - anuktopAlambha eSaH,; nahyekadA'nekajJAnotpAdasteSAM samudAyo vivakSitaH api tvaparityaktetararUpaviSayAdhyavasAya eva samudAya: / anyonyAnizritAH ityanenApyayamevArthaH pratipAditaH / na hi dravyArthika-paryAyArthikAbhyAmatyantapRthagbhUtAbhyAmaGgulidvayasaMyogavadubhayavAdo'paraH praarbdhH| nanu yadi pramANaM nayA: 'pramANanayairadhigamaH' [tattvArtha. 1-6] iti pramANa-nayabhedakalpanAvaiyarthyaprasaktiH / 10 atha apramANam tathApyadhigamAnupapattiH tatpRthagbhUtasyAparasyA'saMvedanAt pramANAbhAvaprasaktizca / asadetat yataH apramANaM nayA: nayanti itararUpasApekSaM svaviSayaM paricchindantIti nayA iti vyutpatteH / na cA'paricchedakAH, pratyeka meM jo alpAMza meM bhI hogA vahI samudAya meM bahuaMza meM prApta ho sakegA, yadi asat se sat kI athavA sat se asat kI utpatti mAneMge to virodha hI hogaa| [samyaktvApAdaka samudAya kI vizeSa vyAkhyA ] 15 ukta zaMkA kA uttara :- pratyeka naya bhI sat hai jo svAbhipreta aMza ke grAhaka hote hue anya naya nirUpita aMza ke prati sApekSa hote haiN| aise sat nayoM ke samudAya meM samyaktva mAne to koI doSa nhiiN| zaMkA :- mAnA ki anyonya nayaviSaya kA apalApa karane kI vRtti sat nayoM meM na honI cAhiye, kintu naya to jJAnAtmaka hai, una kA samudAya kaise banegA ? jisa se ki usa meM samyaktva ho sake ? 20 uttara :- yaha upAlambha hamAre mAnya siddhAnta para nahIM hai amAnya tattva para thopA gayA hai| 'samudAya' pada se hama eka sAtha aneka jJAnoM kI sahotpatti kA nirdeza nahIM karate, samudAyapada se hamArA abhiprAya yaha hai ki anya nayaviSaya kA apalApa na karanevAlA svAbhipretaviSaya kA adhyvsaay| mUla gAthA meM 'anyonyanizrita' pada se yahI artha abhipreta hai| aisA mata samajhanA ki - atyanta bhinna do aMguli ke saMyoga kI taraha yahA~ atyanta pRthag dravyArthika - paryAyArthika kA koI nayA ubhayavAda yahA~ aprastuta hai | [pramANa-naya bhedavyarthatA zaMkA kA samAdhAna ] zaMkA :- naya pramANa haiM yA apramANa ? yadi pramANa haiM to phira zrI tattvArthasUtra meM (1-6 meM) 'pramANa aura nayoM se adhigama' isa taraha jo pramANa-naya meM bheda kI kalpanA pradarzita hai vaha nirarthaka tthhregii| yadi apramANa haiM to una se adhigama hone kA nahIM ghaTegA kyoMki pramANa se pRthak to koI adhigama anubhavasiddha nahIM hai| phalataH pramANalopa prasakta huaa| samAdhAna :- zaMkA galata hai| naya pramANa se pRthak hI haiM - usa kI vyutpatti hI aisI hai - nayanti = anyarUpasApekSa raha kara apane viSaya kA pariccheda = bodha karate haiM (ve naya kahe jAte haiN)| naya paricchedakArI nahIM hai aisA to nahIM kahA jA sakatA, kyoMki nayati = nIdhAtu gatyarthaka 25 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-21 279 nayatergatyarthatvena jJAnArthatvAt jJAnasya ca pricchedktvaat| na ca paricchedakatve'pi pramANatA, samastanayaviSayIkRtAnekAntavastugrAhakatvena 'prakRSTaM mAnaM pramANam' 'itarAMzasavyapekSasvAMzagrAhI nayaH' iti tatsvatattvavyavasthiteH / na cAnekAntAtmakavastugrAhiNo nayA (na?)bhavanti, pratyekaM svaviSayaniyatatvAt teSAm tadvyatiriktasya cAnyasya tdvissysyaannubhvaat| pramANAbhAvo'pi na, AtmanaH kathaJcit tadvyatiriktasya pramANatvenA'nubhavasiddhatvAt tattannaya- 5 viSayIkRtA'zeSavastvaMzAtmakaikadravyagrAhakatvasya tatra prtiiteH| na ca saMzayAdijJAnairAtmanaH pramANatve'tiprasaGgaH, pramIyate'neneti pramiNotIti vA pramANamiti 'pra'zabdena tasya nirastatvAt / na cAtmanaH kartRtvAt karaNarUpapramANatA'nupapattiH, utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakasya tasyAnekarUpatvena krtR-krnnbhaavaa'virodhaat| etena 'pratyekaM mithyAdRSTayo nayA: samuditAH samyaktvaM pratipadyante ityatra na nayasamudAyo'rthadRSTA pratyekamadRSTatvAt jAtyandhasamUhavat' ityetannirastam, adRSTatatsamUhasya samyaktvAnabhyupagamAt, svaviSayaparicchedakatvAcca nayAnAm 10 hai, jo gatyarthaka dhAtu hote haiM ve saba jJAnArthaka bhI hote haiM - yaha suvidita tathya hai, jJAna kaho yA pariccheda, eka hI bAta hai| paricchedaka haiM to pramANa kyoM nahIM ? isa kA uttara hai vyutpattibheda / 'pramANa' pada kI vyutpatti hai - 'prakRSTa mAna pramANa' hai, prakRSTa yAnI samasta nayoM ke dvArA vibhinna aMzoM se viSayI kRta anekAntAtmaka vastu kA vaha grAhaka hai - isa ko pramANa kahA jAtA hai| naya kI vyutpatti hai - anya aMza se sApekSa raha kara apane abhipreta aMza kA grAhaka naya hai| isa prakAra 15 donoM kA apanA apanA tattva (= tAtparya) bhinnarUpa se vyavasthita haiN| yadi kaheM ki 'naya aMzagrAhI hone para bhI anekAntAtmaka vastu ke grAhaka haiM' - to aisA nahIM hai, pratyeka naya apane apane aMzabhUta viSaya ke grahaNa meM niyata hote haiM, una se (anekAntAtmaka vastu ke aMzoM se) pRthak aura koI una kA viSaya anubhavArUDha nahIM haiN| ataH anekAntavastugrAhI nahIM hai| [ pramANalopa-Apatti kA nirasana ] 20 pramANabhAvaprasakti bhI niravakAza hai, kyoMki nayabodha se kathaMcid vibhinna AtmA kI pramANatA anubhavasiddha hai| tattad naya ke viSayIbhUta samasta vastu-aMzAtmaka eka dravya ke grAhakarUpa meM pramANarUpa se AtmA pratIta hotA hai| yadi AtmA ko hI pramANa mAneMge to saMzaya-viparyayAdi jJAna ke kAla meM bhI pramANatva kA atiprasaGaga hogA' - aisA mata kahanA kyoMki 'pra' upasarga kA prayoga usa kA nivAraka hai - 'pramiti jisa se ho' athavA 'jo pramiti kare' vaha pramANa hai - ina vyutpattioM meM 25 'pra' zabda saMzayAdi kA nivAraNa karane ke liye hI prayukta hai| yadi kaheM ki - 'AtmA to pramiti kA kartA hai ataH usa meM karaNArthakavyutpatti se prApta pramANatA saMgata nahIM hogii|' - to yaha ucita nahIM, kyoMki AtmA utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hone se ekAnta kartArUpa nahIM hai, kathaMcit karaNarUpa bhI hone meM koI virodha nhiiN| [ nayasamudAya meM arthadarzitva niSedha kA nirasana ] zaMkA :- pratyeka naya mithyAdRSTi hai kintu samudita ho kara samyaktva prApta karate haiM aisA kahA jAtA hai kintu usa ke sAmane yaha eka anumAna hai - nayasamudAya arthadarzI nahIM hai kyoMki pratyeka 30 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 'adRSTtvAt' iti heturasiddhaH / 'paripUrNavastvanadhigantRtvAt' iti hetau pratijJAtAthaikadezA'siddhiH, siddhasAdhyatA ca samudAyino dRSTutvaniSedhe saadhye| atha tatsamudAyasya dRSTutvaniSedhaH sAdhyA tadA'dhyakSavirodhaH samudAyivyatiriktasyaikAntena samudAyasyAbhAvAt dharmiNo'prasiddhiH siddhasAdhyatA ca / / 21 / / na ca samudAyAbhAve nayA eva parasparavyAvRttasvarUpA iti na kvacit samyaktvam, naya-pramANAtmakaikacaitanya5 pratipatteH, ratnAvalIvat ityAha yadvA 'yat pratyekaM nayeSu na samyaktvam tat teSAM samudAye'pi na bhavati yathA sikatAsu pratyekamabhavat tailaM tAsAM samudAye'pi na bhavati' ityatra hetoranaikAntikatApratipAdanArthamAha- jahaNeyalakkhaNa ityAdi(mUlam-) jaha'NeyalakkhaNaguNA veruliyAI maNI visaMjuttA / rayaNAvalivavaesaM na lahaMti mahagghamullA vi / / 22 / / taha NiyayavAyasuviNicchiyA vi aNNoNNapakkhaNiravekkhA / sammaiMsaNasadaM savve vi NayA Na pAveMti / / 23 / / naya arthadarzI nahIM hai, jaise eka eka janmAMdha jana dRSTA na hone para una kA samudAya dRSTA nahIM hotaa| nirasana :- hama adarzI vacanasamUha meM samyaktva kA svIkAra hI nahIM karate haiM aura naya to apane viSaya ke paricchedakArI yAnI dRSTA hai, ataH nayoM meM 'adRSTRtva' hetu asiddha hai| yadi 15 'paripUrNavastuabodhakAritva' ko hetu kiyA jAya to to sarvathA-adRSTRtva nahIM huA matalaba kiMcidarthadRSTtva pratijJAta artha meM raha jAne se, pratijJArthaikadeza se hetu punaH asiddha ho gyaa| taduparAMta prazna hai ki 1samudAyAntargata eka naya meM dRSTRtva kA niSedha karanA hai yA 2una ke samudAya meM ? prathama pakSa meM siddhasAdhyatA hai kyoMki hama samudAya meM hI arthadRSTtva mAnate haiM na ki samudAyAntargata eka naya meN| dUsare pakSa meM pratyakSa virodha hai kyoMki samudAya meM arthadRSTratva pratyakSasiddha hai| tathA, samudAyi (= samudAya 20 kA avayava) evaM samudAya meM hama ekAnta bheda nahIM mAnate, samUdAyi se pRthaka samudAya na hone se tathAvidha samudAya ko pakSa kareMge to pakSAsiddhi doSa hogaa| siddhasAdhyatA doSa bhI hogA, kyoMki atirikta samudAya (na hone se usa) meM dRSTutva ko hama nahIM maante| [anekAntavAda ke samarthana meM ratnamAlA kA dRSTAnta ] ava0 (1) - jaba samudAyarUpa dharmI nahIM hai taba zeSa rahe paraspara bhinnasvarUpa ny| una meM 25 to kahIM bhI samyaktva nhiiN| aisA nahIM hai, kyoMki naya-pramANa ubhayAtmaka eka caitanya ratnAvalI kI taraha anubhavasiddha hai - yahI padArtha 22-23-24-25 gAthAoM meM pradarzita karate haiM ava0 (2) - athavA, 'pratyeka nayoM meM jo samyaktva nahIM hai vaha samadAya meM bhI nahIM. jaise bAlukaNoM meM eka eka meM na rahane vAlA taila una ke samUha meM bhI nahIM hotA' isa prayoga meM 'pratyekAvRttitva' hetu meM sAdhyadroha doSa kA pradarzana 22 Adi cAra gAthAoM se kiyA jAtA hai30 gAthArtha :- jaise aneka lakSaNa evaM guNa vAle veDUryAdi pRthak pRthak maNIoM meM, ve mUlya se ati maheMge hone para bhI 'ratnAvalI' saMjJA (vizeSaNa) se lAbhAnvita nahIM hote / / 22 / / usI taraha, apane Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-24-25 281 jaha puNa te ceva maNI jahA gunnvisesbhaagpddibddhaa| 'rayaNAvali' tti bhaNNai jahaMti pADikkasaNNAu / / 24 / / taha savve NayavAyA jahANurUvaviNiuttavattavvA / sammaiMsaNasaI lahanti Na visessnnnnaao||25|| (vyAkhyA:-) yathA anekaprakArA viSavighAtahetutvAdIni lakSaNAni nIlatvAdayazca guNA yeSAM te vaiDUryAdayo maNayaH pRthagbhUtA ratnAvalIvyapadezaM na labhante mahArghamUlyA api / / 22 / / tathA pramANAvasthAyAm itarasavyapekSasvaviSayaparicchedakAle vA svaviSayaparicchedakatvena sunizcitA api anyonyapakSanirapekSAH 'pramANaM' ityAkhyAM sarve'pi nayA na prApnuvanti, nije ca itaranirapekSasAmAnyAdivAde suvinizcitA hetupradarzanakuzalA anyonyapakSanirapekSatvAt samyagdarzanazabdaM 'sunayAH' ityevaMrUpaM sarve'pi 10 saMgrahAdayo nayA na prApnuvanti / / 23 / / yadA punasta eva maNayo yathA guNavizeSaparipATyA pratibaddhAH 'ratnAvali' iti AkhyAmAsAdayanti pratyekAbhidhAnAni ca tyajanti ratnAnaviddhatayA ratnAvalyAstadanaviddhatayA ca ratnAnAM pratIteH 'ratnAvalI' apane viSayoM ke bAre meM sanizcita kinta paraspara nirapekSa sarva naya 'samyagdarzana' zabdalAbha prApta nahIM kara sakate / / 23 / / phira jaise ve hI maNi guNavizeSa (= eka dhAge meM athavA citra krama se) gUMthita 15 hone para 'ratnAvalI' saMjJA prApta karate haiM, aura pratyeka saMjJAoM kA tyAga karate haiN||24 / / isI taraha, sabhI nayavAda yathocita viniyogAtmaka vaktavya yukta ho jAne para 'samyagdarzana' zabdasaMjJA prApta karate haiM, pRthak saMjJA rahatI nahIM / / 25 / / [ pRthag pRthag maNiyoM ko 'ratnAvalI' biruda nahIM ] vyAkhyArtha :- yathA = vividha prakAra ke jahara utArane ke liye hetubhUta lakSaNa evaM nIla-pItAdi 20 varNarUpa guNoM ko dhAraNa karane vAle vaiDUryAdi maNi pRthak pRthak hone para 'ratnAvalI' biruda ko prApta nahIM kara pAte, cAhe kitane bhI mahaMge mUlyavaMta ho / / 22 / / sarva naya yadyapi pramANAvasthA meM to sunizcita hote haiM, athavA itarasApekSasvaviSayabodhakAla meM, apane viSaya ke bodhakAraka hone se sunizcita hote haiM, phira bhI jaba paraspara nirapekSa bana jAya to koI bhI naya samyagdarzana yAnI 'pramANa' saMjJA ko prApta nahIM kara pAte haiN| nija yAnI anyanirapekSa sAmAnyAdiprarUpaka vAda avasara meM suvinizcita yAnI 25 yuktipradarzana karane meM bAhoza hote hue bhI koI bhI saMgrahAdi naya jaba taka anyonya pakSa se nirapekSa haiM taba taka 'samyagdarzana' zabda arthAt 'sunaya' aisA biruda prApta nahIM kara sakate / / 23 / / [ viziSTaracanAlaMkRta maNiyoM ko ratnAvalI biruda ] vyAkhyArtha :- jaba ve hI maNi yathocita racanAvizeSagarbhita krama se saMkalita kiye jAte haiM taba 'ratnAvali' aise vizeSaNa ko prApta kara lete haiM aura apane apane vyakti-nAma kA tyAga kara dete haiN| 30 'ratnAvalI ratnoM se anuviddha hai aura ratna ratnAvali se anuviddha haiM' isa DhaMga se anyonya anuviddhasvarUpa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 iti tatra vyapadezaH, na punaH pratyekAbhidhAnam / / 24 / / tathA sarve navAdA yathAnurUpaviniryuktavaktavyA iti yathA iti vIpsArthe anu iti sAdRzye rUpam iti svabhAve tenAnurUpamityavyayIbhAvaH, punaryathAzabdena sa eva ' yathA'sAdRzye' [ pANi0 2-1-7 ] ityanena, yad yadanurUpaM tatra viniryuktaM vaktavyaM upacArAt tadvAcakaH zabdo yeSAM te tathA yathAnurUpadravyadhrauvyAdiSu 5 pramANAtmakatvena vyavasthitAH samyagdarzanazabdaM 'pramANam' ityAkhyAM labhante na vizeSasaMjJAH bhidhAnAni; ekAnekAtmakatvena caitanyapratipatteH anyathA cA'pratipatteriti / = pRthagbhUtA sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 = nanu naya- pramANAtmakacaitanyasyAdhyakSasiddhatvena 'ratnAvali' iti dRSTAntopAdAnaM vyartham / na, adhyakSasiddhamapyanekAntamanabhyupagacchantaM prati vyavahArasAdhanAya dRSTAntopAdAnasya sAphalyAt / pravarttitazca se bhAsita hote haiN| matalaba ki vahA~ eka eka maNi kI pRthak pahicAna nahIM rahatI, 'ratnAvalI' aisA 10 hI nAmakaraNa ho jAtA hai / / 24 / / (jaise ratna eka dhAge meM ucita krama se piroye jAne para 'ratnAvalI' bana jAte haiM) vaise, sabhI nayavAda yathAnurUpaviniryuktavaktavyavAle ho kara 'samyagdarzana' zabda yAnI 'pramANa' saMjJA ko prApta karate haiM, phira koI vyaktigata maNI Adi saMjJA nahIM rahatI / yahA~ jo yathAnurUpaviniryu ( ?yu)kta vaktavya - aisA avyayI samAsa hai usa kA vigraha vyAkhyAkAra ne isa DhaMga se kiyA hai 'yathA' zabda vIpsA = 15 dvirukti sUcaka hai, 'anu' pada sAdRzyanirUpaka hai, 'rUpam' pada svabhAvavAcaka hai, yahA~ 'anurUpam' aisA avyayIbhAva Antara samAsa huaa| punaH 'anurUpa' zabda ko vIpsAvAcaka 'yathA' zabda se joDa kara ( vahI = ) avyayIbhAva samAsa karanA hogaa| aisA samAsa pANini vyAkaraNa ke ( 2-1-7 ) ' yathA'sAdRzye' (ityanena ) isa sUtra se ( siddha hema vyAkaraNa ke 'yathA'thA' ( 3-1-41 ) isa sUtra se) bana sakatA hai| aba pUre mUla samAsa kA vigraha isa taraha hogA yad yad anurUpam (yahA~ vIpsA se yad yad aisI dvirukti 20 huii|) jo jo sadRzasvabhAva, tatra usa viSaya meM viniyukta niyojita hai vaktavya yAnI upacAra se una ke vAcaka zabda yeSAM te = jina ke ve yathAnurUpaviniyuktavaktavya / isa kA phalitArtha yaha hai ki yathocita dravya- dhrauvyAdi ke prati pramANabhUta tarIke se niyojita yAnI vyavasthita sarva naya 'pramANa' saMjJA ko prApta karate haiM, vizeSa = vyaktigata alaga alaga saMjJA ko prApta nahIM karate choDa dete haiM, kyoMki caitanya svayaM eka-anekAtmakarUpa se anubhavArUDha hotA hai, ekAnta ekarUpa yA ekAnta 25 anekarUpa anubhUta nahIM hotA / [ pratyakSasiddha bhAva ke liye dRSTAnta kI upayogitA ] zaMkA :- jaba Apa kahate haiM ki nayAtmaka evaM pramANAtmaka bodharUpa caitanya pratyakSasiddha hai to ratnAvalI kA udAharaNa denA nirarthaka hai / samAdhAna :- nahIM, anekAntamata pratyakSasiddha hI hai, kintu anya paMDita usa kA saralatA se svIkAra 30 nahIM karate, una ke prati anekAnta vyavahAra prasiddha karane ke liye dRSTAnta nirUpaNa saphala haiM / ataH Jain Educationa International = - - = 4. atra mUlagAthAgata 'viNiutta' iti prAkRtapadAnusAreNa 'viniyukta' ityeva samyag bhAti, 'viniryukta' ityasya tu prAkRtapadam' viNijjutta' iti bhavet / (bhU.sampA. yugalam / ) For Personal and Private Use Only - . Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-26 283 10 tenApi ttraanekaantvyvhaarH||25|| dRSTAntaguNapratipAdanAyAha(mUlam-) loiya-paricchayasuho nicchayavayaNapaDivattimaggo y| aha paNNavaNAvisau tti teNa viistthmuvnniio||26|| vyutpattivikala-tadyuktaprANisamUhasukhagrAhyatvam ekAnekAtmakabhAvaviSayavaco'vagamajanakatvaM ca atha 5 ityavadhAraNArthaH anantadharmAtmakavastuprarUpakavAkyaviSayatvaM dRssttaantsyaiv| etaiH kAraNe zaGkAvyavacchedena ayamupadarzita iti gaathaataatpryaarthH| na cAvalyavasthAyAH prAg uttarakAlaM ca ratnAnAM pRthagupalambhAd iha ca sarvadA tathopalambhAbhAvAd viSamamudAharaNamiti vaktavyam, AvalyavasthAyA udaahrnntvenopnyaasaat| na ca dRSTAnta-dAntikayoH sarvathA sAmyam tatra tadbhAvAnupapatteH / / 26 / / (1) ratnAdikAraNeSvAvalyAdikAryaM sadeva - iti sAGkhyAH / isa dRSTAnta se anekAntavyavahAra acchI taraha pravRtta hotA hai / / 25 / / [ ratnAvalI dRSTAnta pradarzana ke vividha hetu ] ava0 :- dRSTAnta ke guNa kA pratipAdana karate kahate haiM - gAthArtha :- laukika aura parIkSakoM ke liye sukhada, nizcaya vacana grahaNa kA upAyabhUta, tathA 15 prarUpaNAviSaya hai isIliye vizvastatayA pradarzita kiyA hai||26 / / vyAkhyArtha :- laukika yAnI avyutpanna aura parIkSaka yAnI vyutpanna donoM prakAra ke janasamudAya ke liye dRSTAnta saralatA se sukhada yAnI bodhakAraka banatA hai| nizcayavacanapratipatti yAnI ekAnekAtmaka vastuviSayaka vacanajanya bodha kA upAyabhUta dRSTAnta hai| tathA, dRSTAnta anantadharmAtmakavastuprarUpaNAkAraka vacana kA nirdezya hai| isI liye zaMkA dUra karane hetu dRSTAnta kA pradarzana kiyA jAtA hai - yaha 20 gAthA kA tAtparyArtha hai|| zaMkA :- udAharaNa meM prastuta sAdhya kA sAmya honA cAhiye, yahA~ to sAmya ke badale vaiSamya hai| kAraNa :- ratnAvalI avasthA ke pahale saba maNI pRthak dRSTigocara hote haiN| jaba ratnAvalI kA dhAgA nikAla diyA yA tUTa gayA to pazcAt bhI saba maNI pRthag dRSTigocara hote haiN| jaba ki Apa to yaha dikhA rahe ho ki sadA ke liye nayasamudAyarUpa anekAnta hotA hai, kabhI bhI pRthag naya dRSTigocara 25 nahIM ho sktaa| samAdhAna :- samajhIye jI ! hamane pUrva-madhya-uttara tInoM avasthA vAle ratna samudAya ko dRSTAnta nahIM kiyA, sirpha madhya avasthA meM jo ratnAvalI hai usa ko hI hamane dRSTAnta kiyA hai| dRSTAnta aura tadbodhya artha meM sarva prakAra se sAmya kabhI nahIM hotA, sarvathA sAmya DhU~DheMge to koI dRSTAnta hI nahIM bana sakegA, kyoMki sabhI bhAvoM meM kucha na kucha vaiSamya to rahatA hI hai||26|| 30 ava0 - (1) sAMkhyoM kA mata hai ki mAlAdi kArya ratnoM meM pahale se sat = vidyamAna hotA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 (2) teSAmevAnena rUpeNa vyavasthitatvAt tadavyatiriktaM vikAramAtraM kAryaM ta eva - iti sAGkhyavizeSa ev| (3 + 4) 'na kArya kAraNe vidyate iti tebhyastat pRthagbhUtam' 'nahi kAraNameva kAryarUpeNa vyavatiSThate pariNamate vA' iti vaishessikaadyH| 5 (5) na ca kAryaM kAraNaM vAsti dravyamAtrameva tattvam - ityaparaH / evaMbhUtAbhiprAyavanta ekAntavAdino dRSTAntasya sAdhyasamatAM manyante, tAn pratyAha(mUlam-) iharA samUhasiddho pariNAmakao vva jo jahiM attho / te taM ca Na taM taM ceva va tti niyameNa micchattaM / / 27 / / (vyAkhyA:-) itarathA = uktaprakArAdanyathA samUhe ratnAnAM siddho = niSpannaH pariNAmakRto vA 10 maNyAdiSvAvalyAdi:- kSIrAdiSu dadhyAdirvA yo yatra arthaH te maNyAdaya AvalyAdi *kAryam kSIraM vA dadhyAdikam tatra tatsadbhAvAt tasya ttprinnaamruuptvaat| samUhasiddhaH pariNAmakRto vA iti dvayorupAdAnaM (2) kucha sAMkhyoM kA mata hai ki ratna hI uttarAvasthA meM mAlA rUpa se grathita ho jAte haiM jo usa se bhinna nahIM hote, ratnAvalIrUpa kAryaM ratnoM kA eka vikAra (= pariNAma) hI hai jo svayaM ratnamaya hI haiM / (3-4) vaizeSika-naiyAyika Adi kA mata hai - kAraNa meM kArya pahale se vidyamAna nahIM hotA, 15 kArya kAraNoM se bhinna hI hotA hai, kAraNa kabhI kAryarUpa se avasthita yA pariNata nahIM hotaa| (5) na kAraNa hai na kArya, jo kucha tattva hai vaha dravya hai - aisA bhI kucha loga mAnate haiN| ukta prakAra se vibhinna abhiprAya rakhanevAle ekAntavAdI kahate haiM ki 'ratnAvalI' kA dRSTAnta bhI asiddha hai, pahale to usI kI siddhi kariye - isa prakAra dRSTAnta ko sAdhyasama dikhAnevAle ke prati granthakAra gAthA 27 meM kahate hai - gAthArtha :- anyathA (ratnAvalI-dRSTAnta anusAra anekAnta kA svIkAra na kiyA jAya to) jahA~ jo artha samudAyasiddha athavA pariNAmakRta hai - 1ve hI yaha hai yA 2ve tadrUpa nahIM hai athavA 3vaha vahI hai - ityAdi (mata) niyamataH mithyAtva haiN||27|| __vyAkhyArtha :- itarathA yAnI granthakartA ne jisa prakAra se dRSTAnta ke dvArA ekAnta nirasana kara ke anekAnta sthApanA kI hai usa se viparIta yadi aisA ekAnta mAnA jAya ki - maNi Adi meM 25 ratnoM ke samUha se niSpanna jo ratnAvalI rUpa artha, yA kSIrAdika se pariNAmaniSpanna jo dahIM Adi artha, jo jahA~ bhI niSpanna hai - vahA~ ve maNiAdi AvalIkAryarUpa hai athavA kSIrAdi dahIM Adi pariNAmarUpa hai kyoMki vahA~ maNyAdi-kSIrAdi dahIM AdipariNAmarUpa hai kyoMki vahA~ maNyAdi-kSIrAdi meM vaha ekAntataH pahale se vidyamAna hai athavA to vaha kArya kAraNa ke pariNAmarUpa hai| yahA~ mUla gAthA meM samUhasiddha aura pariNAmakRta isa taraha alaga alaga ullekha kiyA hai vaha laukikavyavahAra kA anusaraNamAtra hai, 30 ekAnta abhedavAdI to kahatA hai ki vAstava meM to, sarva dravya paramANuoM kA puJjAtmaka pariNAma hI 4. yathAkramaM yogaH - bR.l.maaN.tti.| *. samUhaH - maaN.tti.| 3. pariNAma: maaN.tti.| iti TippaNItrayaM bhUtapUrvAvRttau / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA - 27 285 laukikvyvhaaraapekssyaa| paramArthatastu paramANusamUhapariNAmAtmakatvAt sarva eva samUhakRtaH pariNAmakRto veti na bhedaH / [ sAMkhyAbhimatasatkAryavAdaikAntanirasanam ] ayaM cAbhyupagamo mithyA / tathAhi - yadyekAntena kAraNe kAryamasti tadA kAraNasvarUpavat kAryasvarUpAnutpattiprasaktiH / na hi sadevotpadyate utpatteravirAmaprasaGgAt / na ca kAraNavyApArasAphalyam tadvyApAranirvatrtyasya 5 vidymaantvaat| tathAhi-- kAraNavyApAraH kiM kAryotpAdane Ahosvit kAryAbhivyaktau uta tadAvaraNavinAze iti pakSAH / tatra na tAvat kAryotpAdane, tasya sattve kAraNavyApAravaiphalyAt asattve svAbhyupagamavirodhAt / abhivyaktAvapi pakSadvaye'pyetadeva dUSaNam / AvaraNavinAze'pi na kArakavyApAraH, sato vinAzAbhAvAt asato bhAvasyotpAdavat / tanna satkAryavAde kArakavyApArasAphalyam / na cAndhakArapihitaghaTAdyanupalambhe'ndhakAropalambhavat kAryAvArakopalambhaH yena pratiniyataM kiJcittadAvArakaM vyavasthApyeta / na ca kAraNameva 10 kAryAvarakam tasya tadupakArakatvena prasiddheH / na hyAlokAdi rUpajJAnopakArakaM tadAvArakatvena vaktuM zakyam / kiJca, AvArakasya mUrttatve kAraNarUpasya na kAryasya tadabhyantarapravezaH mUrttasya mUrttena pratighAtAt, hai, una meM samudAyakRta yA pariNAmakRta aisA koI bheda nahIM hai| [ sAMkhyasammata ekAntasatkAryavAda kA nirasana ] yaha mAnyatA jUThI hai / kAraNa:- yadi ekAntataH kAraNa meM kArya pUrva-vidyamAna hai to kAraNasvarUpa 15 kI taraha kAryasvarUpa ko bhI utpanna hone kI saMbhAvanA nahIM rahatI / sat (vidyamAna ) vastu kI utpatti mAneMge to pratipala utpatti-paramparA kA anta nahIM AyegA / tathA kAraNoM kI sakriyatA niSphala bana jAyegI, kyoMki una se jo kArya karanA hai vaha to pahale se hI vidyamAna hai| tIna pakSa dekhiye kAraNoM kA vyApAra kisa ke liye ? 'kyA kAryotpatti ke liye ? kyA kArya kI abhivyakti ke liye ? kyA kAryAvaraka AvaraNa ke bhaMga ke liye ? ' kAryotpatti ke liye jarUra nahIM, kyoMki kArya 20 pahale se sat hone se kAraNavyApAra niSphala rahegA, kArya pahale se asat hone kA mAneMge to satkAryavAdI ko svamata se virodha hogA / isI taraha kAryAbhivyakti pakSa meM bhI pUrva sattva yA asattva do vikalpoM meM kramazaH kAraNavaiphalya aura svamatavirodha doSa samajha lenA / 3 AvaraNabhaMgavAle tIsare pakSa meM, kArakavyApAra vyartha hogA kyoMki AvaraNa yadi sat hai to usa kA vinAza azakya hai jaise asat kA utpAda nahIM hotA vaise sat kA nAza nahIM hotaa| sArAMza, satkAryavAda meM kArakavyApAra kA sAphalya nahIM hogaa| 25 andhakAra se Dhake hue ghaTAdi kA upalambha nahIM hotA taba jaise andhakAra rUpa AvaraNa upalabdha hotA hai vaise yahA~ kArya kA AvAraka koI upaladdha nahIM hotA jisa se ki yaha siddha kiyA jA sake ki koI aisA niyata padArtha hai jo kArya kA AvAraka hotA hai| 'kAraNa hI kArya kA upalabhyamAna AvAraka hai' aisA bhUla se bhI mata bolanA, kAraNa to kArya ke upakAraka rUpa se suvidita hai / rUpa pratibhAsa meM upakAraka prakAza Adi ko rUpa kA AvAraka kahanA bilakula ucita nahIM hai| [ mUrttaM kAraNa se mUrtta kArya kA AvaraNa asaMgata ] aura eka bAta : AvAraka (kAraNa) mUrtta hai, kArya bhI mUrtta hai to eka mUrtta (kAraNa) meM dUsare Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 30 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 apratighAte ca yathA kArya kAraNAbhyantarapraviSTatvAt tena AvRtamiti nopalabhyate tathA kAraNasyAnupalabdhiprasaGgaH apratighAtena tdnuprvisstttvaavishessaat| athAndhakAravat taddarzanapratibandhakatvena tad AvArakam; nanvevamadarzane'pi tasya sparzopalambhaprasaGgaH tasyApyabhAve tasyA'sattvamiti tad AvArakaM tatsvarUpavinAzakaM prasaktam / na ca paTAderiva ghaTAdikaM prati kAraNasya kAryA'vArakatvamiti na sparzopalabdhiH, paTadhvaMse iva 5 mRtpiNDadhvaMse tadAvRtakAryopalabdhiprasaGgAt ekAbhivyaJjakavyApArAdeva sarvavyaGgyopalabdhizca bhavet ekapradIpavyApArAt ttsnnidhaanvyvsthitaanekghttaadivt|| kiJca, kAraNakAle kAryasya sattve svakAla iva kathamasau tenAbriyate ? nApi mRtpiNDakAryatayA paTAdivat ghaTo vyapadizyeta, asattve ca nAvRttiH avidymaantvaadev| ekAntasata: karaNavirodhAt 'asada karaNAdibhyo (282-18) na satkAryasiddhiH / pratikSiptazca prAgeva satkAryavAda (296-8) iti na punrucyte| 10 mUrta (kArya) kA antaHpraveza zakya nahIM, kyoMki donoM eka-dUsare ke pratighAtakArI hai| yadi pratighAta nahIM mAneMge to, jaise: kAraNAntaHpraviSTa hone se kAraNa dvArA AvRta kArya (pUrvAvasthA meM) dRSTigocara nahIM hotA, vaise apratighAta ke jariye kAryAntaHpraviSTa kAraNa bhI kAryAvRta hone se dRSTigocara nahIM hogA, pratighAta na hone para antaHpraveza to donoM kA eka-dUsare meM samAna hai| yadi kaheM- 'kAraNa andhakAratalya hai jo viSayadarzana kA avarodhaka hai ataH andhakAra kI taraha (parvAvasthA meM) kAraNa 15 dikhatA hai kArya nhiiN|' - are taba to kArya dRSTigocara na hone para bhI andhakAra meM sparzanagocara banegA jaise andhakAra meM ghaTAdi / yadi sparzopalambha kA bhI AvAraka hotA, taba to sarvathA kArya kA abhAva prasakta hone se vaha asat ThaharegA aura kAraNa hI kArya kA (AvAraka yAnI) nAzaka bana jaayegaa| yadi kaheM - jaiseH ghaTAdi ke paTAdi AvAraka hote haiM vaise kAraNa kArya kA AvAraka banegA ataH sparzopalambha nahIM ho sakatA - aho ! taba, vastradhvaMsa hone para jaise ghaTAdi-upalambha hotA hai 20 vaise miTTIpiMDarUpa kAraNadhvaMsa hone para kAraNAvRta ghaTAdi kArya kA upalambha prasakta hogaa| tathA, andhakArarUpa AvaraNa kA eka hI pradIpavyApAra se dhvaMsa ho jAne para pradIpasaMnihita aneka ghaTAdi dRSTigocara hote haiM vaise eka hI kAryAbhivyaJjaka kumhAra Adi ke vyApAra se sarva abhivyajya kAryoM kI upalabdhi prasakta hogii| tathA, yadi kAraNakAla meM kArya kA sattva hai to prazna hai ki jaise kAryakAla meM kAraNa (miTTI) 25 se kArya (ghaTAdi) kA AvaraNa nahIM hotA to kAraNakAla meM hI kyoM AvaraNa hotA hai ? tathA, anupalabdha hone para bhI miTTIkAla meM jaise miTTIpiNDa kA kArya nahIM kahA jAtA, vaise ghaTAdi bhI miTTIkAla meM anupalabdha hoMge to ve miTTIpiNDa ke kArya nahIM kahe jA skeNge| yadi usa kAla meM paTAdi kI taraha ghaTAdi ko bhI asat mAneMge taba to avidyamAna hone se vaha kAraNAvRta hone kI bAta hI nahIM rhtii| sArAMza, sAMkhyakArikA (gAthA-9 dUsare khaMDa meM) meM asadakaraNAdi pA~ca hetu se jo 'sat kArya' ko siddha karane 30 kI ceSTA kiyA hai vaha vyartha hai kyoMki ekAnta sat kArya vAda meM kArya kA niSpAdana ghaTa nahIM sktaa| pahale bhI (282-18) satkAryavAda kA pratikAra ho cukA hai ataH yahA~ adhika punarukti nahIM karate / 7. asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca sat kAryam (sAMkhya kArikA-9) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 27 [ sAMkhyavizeSamAnyAnarthAntarabhUtapariNAmavAdasya nirasanam ] anarthAntarabhUtapariNAmavAdo'pi pratikSipta eva / na hi arthAntarapariNAmAbhAve pariNAmyeva kAraNalakSaNo'rthaH, pUrvAparayorekatvavirodhAt / na ca pariNAmAbhAve pariNAmino'pi bhAvo yuktaH pariNAmanibandhanatvAt pariNAmitvasya / abhinnasya hi pUrvAparAvasthAhAnopAdAnAtmatayA ekasya vRttilakSaNaH pariNAmo na yuktiyuktaH / tannaikAntabhede kAraNamevAnarthAntarakAryarUpatayA pariNamata iti sthitam / 5 mRtpiNDAvasthAyAM ghaTArthakriyA- guNavyapadezAbhAvAt 'asadutpadyate kAryam' ityayamapyekAnto mithyAvAda eva / kAryotpattikAle kAraNasyA'vicalitarUpasya kAryAdavyatiriktasya sattve pUrvoktadoSaprasaGgAt / tadvyatiriktasya tasya sadbhAve kAraNasya prAktanasvarUpeNaivAvasthitatvAt akAraNA kAryotpattirbhavet kAraNasya prAktanA'karaNasvarUpA'parityAgAt parityAge vA kAryakAraNasvarUpasvIkAreNa tasyaivA'vasthitatvAdanekAnta [ sAMkhyavizeSa ke anarthAntarabhUtapariNAmarUpakArya kA nirasana ] 'kArya kAraNa kA hI eka aisA pariNAma hai jo kAraNa se arthAntarabhUta nahIM hai' aisA jo sAMkhyaekadezI kA mata hai vaha bhI uparokta sat kAryavAda ke nirasana se nirasta ho jAtA hai / jaise kAraNa aura kArya ke bAre meM Upara vicAraNA kI gayI hai vaise kAraNa aura pariNAma ke bAre meM vimarza karane se spaSTa patA calatA hai ki jaba taka pariNAma ko arthAntara nahIM mAneMge taba taka pariNAmIrUpa kAraNAtmaka artha bhI saMgata nahIM hogA, kyoMki kAraNa aura pariNAma meM pUrvAparabhAva hone se una meM ekAnta ekatva 15 mAnane meM virodha hai / tathA, pUrvokta yuktiyoM ke virodha se pariNAma bhI yuktisaMgata na hone se pariNAmI kA bhI astitva siddha nahIM hotA, kyoMki pariNAmitva pariNAmasiddhi AdhIna hai| eka evaM abhinna padArtha kI pUrvAvasthAtyAga-uttarAvasthAsvIkArAtmaka vRtti varttanA jisa ko pariNAma kahA jAtA hai| yuktisaha nahIM hai / niSkarSa: kAraNa-kArya ke ekAnta abheda pakSa meM 'kAraNa hI sva se anarthAntarabhUta ( = abhinna) kAryarUpa se pariNata hotA hai' aisA siddha nahIM ho sakatA / [ naiyAyikAdimAnya asatkAryavAda kA nirasana ] koI bhI ekAntamata mithyA hai| 'miTTIpiNDAvasthA meM ghaTasAdhya arthakriyA nahIM hotI, ghaTa ke guNa evaM 'ghaTa' aisA nAmakaraNa bhI nahIM hotA ataH utpatti ke pUrva kArya asat hotA hai' yaha ekAntavAda bhI mithyA hI hai| spaSTatA :- kAryotpattikAla meM kAryAbhinna kAraNa yadi avicalasvarUpa hI hogA to kArya hI utpanna nahIM hotA... ityAdi pUrvakathita doSa prasakta hoNge| yadi kaheM ki 'kAraNa kArya se 25 avyatirikta nahIM, vyatirikta hotA hai' to vahA~ kAraNa to pUrvavat apane ajananasvabhAva se avasthita yAnI nirvyApAra rahegA, phira binA kAraNa hI kAryotpatti prasakta hogI, kyoMki kAraNa ne vahA~ apane pUrvakAlIna nirvyApAratA svarUpa kA tyAga to nahIM kiyaa| yadi pUrvakAlIna svarUpa kA tyAga kara ke vaha kAryaniSpAdana vyApAra karegA, aisA svIkAra kareMge to mAnanA hogA ki usa vyApAra ke uddezyarUpa se kArya usa kAla meM vidyamAna hai, ataH 'kathaJcit sat' anekAnta siddha ho jAyegA / tathA kAraNa- 30 kArya kA sarvathA bheda mAnane para ghaTotpatti ke bAda miTTIpiNDa evaM ghaTa kI pRthag upalabdhi prasakta hogI / 'kArya ghaTa kAraNa miTTIpiNDa kA Azrita bana kara hI utpanna hone se, donoM kI pRthag aisA kahanA - Jain Educationa International = - For Personal and Private Use Only -- 287 - 10 20 . Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 siddhiH| vyatireke ca kAraNAt kAryasya pRthagupalambhaprasaGgaH / na ca tadAzritatvena tasyotpatterna tatprasaGga iti vaktavyam, avayavinaH samavAyasya ca niSetsyamAnatvAt niSiddhatvAcca / [ bauddhamatena kAraNavyatiriktaM asat kAryamityekAntasya bhaGgaH ] kAraNAd vyatiriktaM tatra asadeva kAryamityayamapi pakSo mithyAtvameva / tathAhi- ekAntato nivRtte 5 kAraNe kAryamutpadyate iti, atra kAraNanivRttiH sadrUpA'sadrUpA veti vktvym| sadrUpatve'pi na tAvat kAraNasvarUpA, kAraNasya nityatvaprasakteH, nivRttikAle'pi kaarnnsdbhaavaat| na cA'vicalitasvarUpamRtpiNDasadbhAve ghaTotpattidRSTeti kaaryaanutpttiprsktishc| nApi kAryarUpA tannivRttiH, kAraNA'nivRttI kaarysyaivaanutptteH| evaM ca kAryAnutpAdakatvena kAraNasyApyasattvameva / na ca kAryotpattireva kAraNanivRttiriti 'kAraNA'nivRtterna kAryotpattiH' iti nAyaM doSaH, kAryagatotpAdasya kAraNagatavinAzarUpatvA'yogAt, bhinnAdhi10 karaNatvAt kAraNanivRttezca kAryarUpatve kAraNaM kAryarUpeNa pariNatamiti ghaTasya mRtsvarUpavat kapAleSva pyuplbdhiprsnggH| nApyubhayarUpA tannivRttiH, kAraNanivRttikAle kArya-kAraNayoryugapadupalabdhiprasakteH / upalabdhi kA prasaMga nahIM hogA' - ThIka nahIM hai, kyoMki taba avayavI aura avayavasamavAya bhI lAnA paDegA, kintu una kA to pahale niSedha ho cukA hai evaM Age niSedha kiyA bhI jaayegaa| [ kAraNa se kArya kA bheda evaM utpattipUrva asattva kA nirasana ] 15 kAraNa se kArya bhinna hai aura utpatti ke pUrva asat hai - yaha pakSa bhI mithyA hai| dekhiye - kAraNa kI ekAntataH nivRtti hone para kAryotpatti hotI hai usa meM prazna hai ki vaha kAraNanivRtti sat rUpa hai yA asat rUpa - yaha kho| sat rUpa kAraNanivRtti bhI kAraNasvarUpa hai yA kAryarUpa ? ubhayarUpa hai yA anubhayarUpa ? kAraNasvarUpa mAnane para kAraNa meM nityatva prasakta hogA kyoMki svanivRttikAla meM bhI sva = kAraNa vidyamAna hai kyoMki nivRtti se abhinna hai| spaSTa hai ki kAraNa kI yadi nivRtti 20 nahIM hogI arthAt miTTIpiNDa rUpa kAraNa avicalasvarUpa rahegA taba taka ghaTakArya kI utpatti dRSTigocara nahIM hotI, ataH kAryotpattibhaMgaprasaMga A pddegaa| kAraNanivRtti kAryarUpa bhI nahIM ho sakatI, kyoMki taba akelA kArya hogA kintu kAraNanivRtti kaise kahI jAyegI ? yAnI kAraNa (miTTIpiNDa) kI nivRtti nahIM hogI taba taka ghaTAdi kArya hI utpanna nahIM ho skegaa| kAraNa se kArya utpanna nahIM hogA to arthakriyA anutpAdaka hone se kAraNa kA asattva phalita hogaa| yadi kaheM ki - 'hamane kahA to hai 25 ki kAryotpatti hI kAraNanivRttirUpa hai, ataH Apane jo isa pakSa meM doSa diyA hai ki kAraNa nivRtti nahIM hogI to kAryotpatti bhI nahIM hogI - vaha niravakAza hai|' - to yaha ThIka nahIM, kyoMki kAraNanivRtti kAraNagata vinAzarUpa hai aura vaha kAraNa meM rahegI, kAryotpatti kAryagata hai, donoM vyadhikaraNa hone se abhinna nahIM ho sktii| tathA, kAraNanivRtti yadi kAryarUpa hogI taba to kAraNa hI kAryarUpa meM pariNata hone kA phalita huA, ataH jaise ghaTa meM miTTIsvarUpa upalabdha hotA hai vaise kapAloM meM bhI miTTIsvarUpa 30 kI upalabdhi prasakta hogii| (yahA~ kucha pATha ucita nahIM jacatA, upalabdhi ke badale anupalabdhi pATha kI kalpanA karane para bhI saMtoSajanaka samAdhAna nahIM miltaa)| yadi kAraNanivRtti ko kAraNa-kArya ubhayasvarUpa mAnI jAya to kAraNanivRttikAla meM tadabhinna kAraNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-27 289 nApyanubhayasvarUpA tannivRttiH, mRtpiNDavinAzakAle vivakSitamRtpiNDa-ghaTavyatiriktA'zeSajagadutpattiprasakteH / __atha asadrUpA tannivRttiH tatrApi yadi kAraNAbhAvarUpA tadA kAraNAbhAvAt kAryotpAdaprasakternirhetukaH kAryotpAdaH iti deza-kAlA''kAraniyamaH kAryasya na syAt / abhAvAcca kAryotpattau vizvamadaridraM bhavet / nApi kAryAbhAvarUpA tannivRttiH kaaryaanutpttiprsnggaat| nApyubhayAbhAvasvabhAvA dvayorapyanupalabdhiprasakteH / nApyanubhayAbhAvarUpA vivakSitakAraNa-kAryavyatirekeNa sarvasyAnupalabdhiprasakteH kaarnnsyoplbdhiprskteshc| 5 kAraNabhAvAbhAvarUpApi na tannivRttiH, kaarnnsyaanugtvyaavRtttaaprskteH| ata eva ca sadasadrUpaM sv-prsvruupaapekssyaa'nekaantvaadibhirvstvbhyupgmyte| pararUpeNeva svarUpeNApyasattve vastuno niHsvabhAvatAprasakteH / svarUpavat pararUpeNApi sattve prruuptaaprskteH| ekarUpApekSayaiva sadasattvavirodhAt anyathA vastveva na kArya ubhaya kI upalabdhi eka sAtha prasakta hogii| anubhayasvarUpa bhI kAraNanivRtti nahIM ho sakatI, kyoMki miTTIpiNDavinAzakAla meM vivakSita miTTIpiNDa aura ghaTa ko choDa kara pUre jagat kI utpatti prasakta hogI, 10 kyoMki miTTIpiNDa aura ghaTa ubhaya se bhinna yAnI anubhaya, vaha pUrA jagat hai| kAraNavinAzakAla meM kAraNanivRtti astitva meM AyegI taba anubhayarUpa pUrA jagat astitva meM aayegaa| [ asadrUpa nivRtti ke caturvidha vikalpoM kI samIkSA ] yadi kAraNanivRtti asadrUpa mAneMge to cAra vikalpa khaDe hoMge :- 1 - vaha kAraNAbhAvarUpa hai ? 2 - kAryAbhAvarUpa hai ? 3 - ubhayAbhAvarUpa hai ? yA 4 - anubhayAbhAvarUpa hai ? prathama vikalpa 15 meM, kAraNa kA abhAva hone se kAryotpatti prasakta hogI ataH kArya nirhetuka utpanna ho jaayegaa| phalataH, niyata deza - niyatakAla-niyatAkAra se kAryotpatti kA niyama nahIM rhegaa| tathA, abhAvamUlaka kAryotpatti mAnane para pUrA vizva tavaMgara bana jAyegA, kyoMki tavaMgara banane ke liye kisI bhI bhAva kI jarUrata nahIM hai| dUsare vikalpa meM - kAraNanivRtti kAryAbhAvarUpa hone se kArya utpanna hI nahIM hogaa| tIsare vikalpa meM :- kAraNanivRtti yadi kAraNa-kArya ubhayAbhAvarUpa hogI to donoM kI anupalabdhi kA atiprasaMga 20 aayegaa| cauthe vikalpa meM :- yadi kAraNa-kArya anubhava (yAnI una do se bhinna sarvapadArtha) ke abhAvarUpa kAraNa-nivRtti mAnI jAyegI to vivakSita kAraNa-kArya ko choDa kara anya sabhI padArthoM kA anupalambha prasakta hogA, evaM usI vakta kAraNa kI asadrUpa nivRtti kAraNasattAvirodhI na hone se kAraNa kI upalabdhi prasakta hogii| [ kAraNanivRtti ke anyavidha cAra vikalpoM kI samIkSA ] 25 punaH kAraNanivRtti kAraNabhAvAbhAvarUpa hai ? kAryabhAvAbhAvarUpa hai ? ubhayabhAvAbhAvarUpa hai ? yA anubhayabhAvAbhAvarUpa hai ? prathama vikalpa meM :- kAraNa ke bhAvAbhAvarUpa kAraNanivRtti mAneMge to kAraNa ko bhI anugatavyAvRtta ubhayAtmaka mAnanA pddegaa| isI liye to hamAre sarvajJabhASita jaina darzana meM vastu mAtra ko anekAntavAdiyoM kI ora se sva-rUpa apekSayA sadrUpa evaM pararUpApekSayA asadrUpa mAnA gayA hai| pararUpa 30 se vastu asat hotI hai na ki svarUpa se| yadi svarUpa se bhI vastu ko asat mAneMge to vastu svabhAvavihIna bana jaayegii| evaM vastu svakIyarUpa se sat hotI hai, yadi para-rUpa se bhI sat hogI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 290 bhavet / nApi kAryabhAvAbhAvarUpA, kAryasyotpattyanutpattyubhayarUpatAprasakteH / tathA ca siddhasAdhyatA, kevalo - bhayapakSoktadoSaprasaktizca / nApi kArya-kAraNobhayabhAvAbhAvarUpA, pratyekapakSoditasakaladoSaprasakteH / parasparasavyapekSakAryakAraNabhAvAbhAvarUpakAraNanivRttyabhyupagame'nekAntavAdaprasaktizca / nApyanubhayabhAvAbhAvarUpA, anubhayarUpasya vastuno'bhavAt / na ca tannivRtteH sattvam, ekAntabhAvAbhAvayorvirodhAt / anubhayabhAvAbhAvarUpatve 5 tu tasyAH kAraNasyA'pracyutatvAt tathaivopalabdhiprasaGgaH / api ca, kAraNanivRttistatsvarUpAd bhinnA'bhinnA vA ? yadyabhinnA, nivRttikAle'pi kAraNasyopalabdhiprasaGgaH tannivRtteH kAraNAtmakatvAt svakAle'pi vA kAraNasyopalabdhirna syAt, tasya tannivRttirUpatvAt / bhinnA cet 'kAraNasya nivRtti:' iti sambandhAbhAvAd abhidhAnAnupapattiH / saMketavazAd abhidhAnapravRttAvapi AdheyanivRttikAle'dhikaraNasya sattvam asattvaM veti vaktavyam / sattve kAraNavinAzAnupapattirAdheyanivRttyA 10 kAraNasvarUpasyAssdhArasyA'virodhAt virodhe vA kAraNa tannivRttyoryaugapadyA'sambhavAt / asattvepyadhikaraNatvato vastu meM pararUpatA kI Apatti aayegii| kisI eka hI ( sva yA para) rUpa kI apekSA se sattvaasattva ubhaya mAnane meM spaSTa virodha hai / virodha kI upekSA karane para vastu hI nizcita nahIM hogI / dUsare vikalpa meM :- kArya ke bhAvAbhAvarUpa kAraNanivRtti mAnI jAya to kArya meM utpanna anutpanna ubhayarUpatA prasakta hogI, hAlA~ ki anekAntavAdI jaina darzana ke liye to vaha siddhasAdhana hI hogA / 15 tathA bhAvarUpatA - abhAvarUpatA eka eka pakSa meM pahale jo doSa dikhAye haiM ve punaH prasakta hoNge| tIsare vikalpa meM kAraNa-kArya ubhaya ke bhAvAbhAvarUpa kAraNanivRtti mAnI jAya to pRthak pRthak eka eka pakSa meM kahe gaye saba ke saba doSa yahA~ prasakta hoNge| yadi kAraNanivRtti ko anyonyasApekSa kArya-kAraNa ubhaya ke bhAvAbhAvarUpa mAnya kareMge to anekAntavAda kA svAgata karanA hI pddegaa| cauthe vikalpa meM kAraNa- kArya anubhaya ( nitya jaise kisI kAlpanika padArtha) ke bhAvAbhAvarUpa kAraNa-nivRtti mAnI jAya 20 to vaha galata hai kyoMki aisI koI nitya yA anitya cIja hI nahIM hai jo na to kAraNa ho na kArya ho / ukta prakAra kI kAraNanivRtti kA kahIM bhI sattva saMbhavita nahIM, kyoMki nivRtti hai asatrUpa, usa kA sattva mAneMge to ekAntataH bhAvarUpa ekAntataH abhAvarUpa aisA dvaividhya mAnane meM virodha sIra uThAyegA / yadi cauthe vikalpa ( anubhaya ke bhAvAbhAvarUpa) ko svIkAre to tathAvidha nivRtti ke rahate hue bhI bhAvarUpatAprayukta kAraNa tadavastha rahane se usa kI pUrvavat upalabdhi kA atiprasaMga A paDegA / [ kAraNanivRtti aura kAraNasvarUpa ke bheda - abheda kI samIkSA ] aura bhI vikalpadvaya haiM kAraNanivRtti kAraNasvarUpa se bhinna hai yA abhinna ? yadi abhinna hai to kAraNanivRtti kAla meM bhI kAraNa kI upalabdhi prasakta hogI, kyoMki aba to kAraNa kI nivRtti kAraNAtmaka hai| athavA kAraNa ke sattAkAla meM bhI kAraNa kI upalabdhi nahIM hogI, kyoMki kAraNa kAraNanivRttirUpa hai / yadi kAraNa se kAraNanivRtti bhinna hai to 'kAraNa kI nivRtti' aisA ullekha zakya 30 nahIM hogA, kyoMki kAraNa aura nivRtti kA koI sambandha nahIM hai, sambandha ke binA SaSThIprayoga anucita hai / yadi kaheM 'sambandha cAhe ho yA na ho, zabdollekha to saMketAdhIna hotA hai, ataH saMketa ke prabhAva se SaSThI - prayoga ho sakegA ' yahA~ kAraNa AdhAra hai aura nivRtti 25 Jain Educationa International - to yahA~ punaH vikalpadvaya khaDe hoMge Adheya hai ) Adheya rUpa nivRtti ke For Personal and Private Use Only ( kAraNa kI nivRtti kAla meM AdhArAtmaka kAraNa . Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-27 291 virodhaH asato'dhikaraNatvAyogAt tasya vstudhrmtvaat| atha kAraNaM nivRtternAdhikaraNamapi tu taddhetuH / na, nivRtteruttarakAryavat tatkAryatvaprasaGgAt tadanabhyupagame kAraNasya taddhetutvapratijJAhAniH akAryasya taddhetutvavirodhAt avirodhe vandhyAyA api sutaM prati hetutvaprasakteH / na ca kAraNAhetukaiva kAraNanivRttiH, kAraNAnantarabhAvitvavirodhAt / na ca kAraNahetukA tannivRttiH, kAraNasamAnakAlaM tadutpattiprasaGgataH prathamakSaNa eva kAraNasyAnupalabdhiprasakteH upalambhe vA na kadAcit kAraNasyAnupalabbhirbhavet tnnivRttyaa'viruddhtvaat| 5 na ca kAraNanivRttiH svahetukA, svAtmani kriyaavirodhaat| na ca nirhetukaiva, kAraNAnantarameva tasyA bhAvavirodhAt ahetordezAdiniyamAbhAvAt / sat hai yA asat hai - bolo ! sat hai to kAraNa kA vinAza aghaTita hogA, kyoMki AdheyarUpa nivRtti ke sAtha kAraNAtmaka AdhAra kA koI virodha nahIM rahA kyoMki kAraNa nivRttikAla meM bhI sat hai| yadi virodha hogA to kAraNa aura usa kI nivRtti meM samakAlInatA nahIM rhegii| asat hai to 10 adhikaraNatA ke sAtha virodha hogA, kyoMki jo (kAraNa) asat hai vaha kisI kA (nivRtti kA) AdhAra nahIM bana sktaa| AdhAratA sad vastu kA dharma hotA hai asat kA nhiiN| [kAraNa aura nivRtti ke AdhAra-AdheyabhAva kI asaMgati ] ____ yadi kaheM ki hama kAraNa ko nivRtti kA AdhAra nahIM mAnate, nivRtti kA hetu mAnate haiN| - to yaha bhI niSedhapAtra hai kyoMki jaise miTTI kA uttara kArya hotA hai ghaTa vaise nivRtti (= asat) 15 ko usa kAraNa kA (miTTIpiNDa) kArya mAnane kI Apatti hogii| kArya mAnane kA niSedha kareMge to kAraNa meM nivRtti kI hetutA ke nirUpaNa ko hAni pahu~cegI, kyoMki jo (vandhyAputra) kArya nahIM hotA, usa kI hetutA kisI meM (vandhyA meM) svIkArane para virodha prasakta hogaa| yadi virodha nahIM mAneMge to vandhyA meM bhI putrotpatti kI hetutA mAnanI pddegii| yadi kaheM ki hama kAraNanivRtti ko kAraNahetuka nahIM mAnate - are taba to kAraNa ke uttara kAla meM hI nivRtti hotI hai isa tathya kA virodha prasakta 20 hogaa| (yahA~ 'na ca kAraNahetukA' pATha ke badale jo 'na ca kAraNakAraNahetukA' aisA pATha hai vaha ThIka a~catA hai -) yadi kAraNa ke kAraNa se (uttara) kAraNa kI nivRtti mAneMge to pUrva kAraNa se jaba uttarakAraNa utpanna hogA usake sAtha hI kAraNanivRtti bhI pUrvakAraNa se utpanna hogI, phalataH usa kAla meM nivRtti ke sAtha virodha hone se prathama kSaNa meM hI uttara kAraNa kI upalabdhi hI ruka jaayegii| yadi nahIM rukatI yAnI upalabdhi hogI - taba to mAnanA paDegA ki usa ko rokanevAlA 25 koI na hone se sadA kAla (uttara) kAraNa kI upalabdhi calatI hI rahegI kyoMki nivRtti ke sAtha usa kA koI virodha nahIM hai| yadi kaheM ki kAraNanivRtti kAraNahetuka yA anyahetuka yA ahetuka nahIM hai kintu svayaM sva kI hetu hai - to vaha ThIka nahIM, kyoMki apane meM apane utpAdana kA vyApAra mAnanA virodhagrasta hai| suzikSita naTa bhI apane khandhe para ArohaNa nahIM kara sktaa| yadi nirhetuka hI mAneMge to vaha kabhI bhI yA sadA ke liye ho sakatI hai, kAraNa ke uttara kAla meM hI usa ke 30 udbhava meM spaSTa virodha hogA kyoMki nirhetuka vastu meM (gaganAdi meM) niyata deza-kAlAdi kA koI niyama nahIM hotaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 __atha na kAraNaM nivRtterhetuH adhikaraNaM vA, kintu svayameva na bhvti| nanvatrApi kiM svasattAsamaya eva svayaM na bhavati AhosviduttarakAlamiti viklpdvyaantikraantiH| yadi prAktanavikalpaH tadA kAraNAnutpattiprasaGgaH prathamakSaNa eva nivRttyaakraanttvaat| utpattyabhAve na nivRttirapi, anutpannasya vinAzA'sambhavAt / nApi dvitIyaH, tadA nivRttibhavane utpannA'nutpannatayA kAraNa-svarUpAbhavanayostAdAtmyavirodhAt / yadi hi svasattAkAle eva na bhavet tadA bhavanA'bhavanayoravirodhAt 'svayameva bhAvo na bhavet' [ ] iti vaco ghaTeta naanythaa| na ca janmAnantaraM bhAvAbhAvasya bhAvAtmakatvAt tadavyatirikta evaabhaavH| nanvevamapi janmAnantaraM 'sa eva na bhavati' ityanena abhAvasya bhAvarUpataivoktetyuttarakAlamapi kaarnnaa'nivRttestthaivoplbdhyaadiprsnggH| bhAvasyAbhAvAtmakatvAd nAyaM doSaH iti cet ? na, atrApi paryudAsAbhAvAtmakatvaM bhAvasya ? 10 prasajyarUpAbhAvAtmakatvaM vA ? prathamapakSe svarUpaparihAreNa tadAtmakatAM pratipadyate aparihAreNa vA ? prathamapakSe [ 'kAraNa svayaM nahIM hotA' - yahA~ vikalpadvaya kA asamAdhAna ] AzaMkA :- kAraNa nivRtti kA hetu bhI nahIM hai, adhikaraNa bhI nahIM hai, nivRtti se itanA hI kahanA hai ki 'kAraNa svayaM nahIM hotaa'| pratikAra :- are ! yahA~ bhI do vikalpa :- kAraNa apanI sattA ke kAla meM svayaM nahIM hotA 15 yA uttarakAla meM ? - uttara duSkara hai| prathamavikalpa meM, prathama kSaNa meM hI 'na bhavati' svarUpa nivRtti se gabharA kara kAraNotpatti ruka jaayegii| tathA, jaba utpatti hI nahIM hogI to nivRtti kisa kI hogI ? anutpanna kA vinAza asambhava hai| dUsare vikalpa meM :- uttara kAla meM kAraNa kA svayaM abhavana hone kA matalaba yaha hogA ki kAraNa aura usa kA abhavana donoM kA milana hogA, una meM kAraNa utpanna hai aura abhavana anutpattirUpa hai, una donoM ke tAdAtmya kA virodha hai, ataH 'kAraNa svayaM nahIM hotA' sa kA vAkyArtha asaMgata ho jaayegaa| hA~. yadi kAraNa apanI sattA ke kAla meM nahIM hogA (= abhavana hogA) taba bhavana-abhavana kA virodha Tala jAtA aura taba 'svayameva nahIM hotA' isa ke vAkyArtha kI saMgati hotI, anyathA zakya nhiiN| 'bhAva kI utpatti ke bAda jo bhAvAbhAva (= nivRtti) uttarakAla meM hotA hai vaha bhAvAtmaka hotA hai, abhAva to usa se alaga hI hotA hai|' aisA kahanA ayukta hai kyoMki isa kathana se to Apane - bhAva kI utpatti ke bAda 'vaha (uttarakAla meM) nahIM hotA' 25 isa prakAra se abhAva kI bhAvAtmakatA hI pradarzita kara dI, phalataH uttarakAla meM bhI kAraNanivRtti ___ na raha pAyegI, ataH uttarakAla meM bhI kAraNa kI upalabdhi prasakta hogii| [ bhAva ke paryudAsa-prasajya vikalpoM kI carcA ] pUrvapakSa :- bhAva abhAvAtmaka hotA hai isaliye kAraNanivRtti kAla meM kAraNa kI upalabdhi kA atiprasaMga niravakAza hai| 30 uttarapakSa :- galata hai| yahA~ bhI abhAvAtmaka se kyA abhipreta hai ? bhAva kI paryudAsAbhAvAtmakatA yA prasajyarUpaabhAvAtmakatA ? prathama vikalpa meM :- naye do upavikalpa haiM - bhAva apane svarUpa kA tyAga karake paryudAsAbhAvAtmakatva ko apanAtA hai yA tyAga kiye binA ? pahale upavikalpa meM :- prasajyaniSedha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-27 293 svabhavanapratiSedhaparyavasAnatvAd na paryudAsAbhAvAtmako bhAvo bhvet| na cAsau tathA tadgrAhakapramANAbhAgAt tathAbhUtabhAvagrAhakapramANAbhyupagame ca prasajya-paryudAsAtmako bhAvo bhveditynekaantprsiddhiH| dvitIyapakSe'pi na paryudAsaH aniSiddhatatsvarUpatvAt puurvbhaavsvruupvt| prasajyarUpAbhAvAtmakatve'pi bhAvasya pratiSidhyamAnasyAzrayo vaktavyaH / na tAvat mRtpiNDalakSaNaM kAraNamAzrayaH, kAraNanivRttehi prAg ghaTasyA'sattvena 'ayam' iti prtyyaa'vissytvaat| 'ayaM' pratyayaviSayatve 5 ca 'ayaM brAhmaNo na bhavati' 'brAhmaNAdanyo'yam' iti ca pratiSedhapradhAnavidhyupasarjana-vidhipradhAnapratiSedhopasarjanayoH zabdayoH pravRttinimittadharmadvayAdhArabhUtaM dravyaM viSayatvenA'bhyupagantavyamanyathA tdyogaat| tathA cAnekAntavAdApattirayatnasiddhA- iti tathAbhUtasya tasya vastunaH pramANabalAyAtasya niSeddhumazakyatvAt / ekAntena ghaTasyotpatteH prAgastitve kriyAyAH pravRttyabhAvaH phalasadbhAvAttatsadbhAve'pi pravRttAvanavasthAkI taraha svabhavana kA pratiSedhamAtra hI bodhita hogA, ataH bhAva (prasajyaabhAvAtmaka hogA) paryudAsAbhAvAtmaka 10 nahIM hogaa| bhAva svarUpa kA tyAga karake paryudAsaabhAvAtmaka ho bhI nahIM sakatA kyoMki tathAvidhabhAvabodhaka pramANa anupalabdha hai| svarUpa parityAga karane para svabhavanapratiSedha yAnI prasajyarUpatA to prasakta hai hI, uparAMta yadi paryudAsAbhAvAtmakatA sAdhaka pramANa milegA to bhAva meM prasajya-paryudAsa ubhayAtmakatA praviSTa hone se anekAnta mata prasiddha ho jaayegaa| dUsare upavikalpa meM pUrvasvarUpa kA tyAga na hone se paryudAsAbhAvAtmakatA niravakAza rahegI jaise pUrvabhAvasvarUpa meM vaha nahIM hai (vaise kAraNanivRttikAla meM 15 bhI nahIM hogii|) [ prasajyAbhAvAtmakatA - dUsare mUla vikalpa kI AlocanA ] dUsare mUla vikalpa meM :- kAraNanivRtticarcA meM bhAva abhAvarUpa hai phira kahA thA ki bhAva prasajyAbhAvAtmaka hai ? yadi hA~ to yahA~ prasajyarUpAbhAva se jisa bhAva kA niSedha kiyA jAtA hai usa kA Azraya batAIe ! miTTIpiNDarUpa kAraNa ko bhAva kA Azraya dikhAyeMge to hama usa kA Age 20 cala kara niSedha pradarzita kreNge| ataH jisa kA hama niSedha karanevAle hai usa kA koI Azraya ho nahIM sktaa| ghaTAtmaka kArya bhI bhAva kA Azraya nahIM bana sakatA, kyoMki ghaTa to miTTIpiNDa ke bAda utpanna hogA, kAraNa (miTTIpiNDa) kI nivRtti ke pahale to miTTIpiNDAvasthA meM ghaTa asat hai ataH bhAva ke Azraya ke rUpa meM 'yaha' isa taraha kI pratIti se viSaya ke rUpa meM usa kA ullekha zakya nahIM hai| yadi usa ko 'yaha' aisI pratIti kA viSaya mAneMge to, jaise 'yaha brAhmaNa nahIM hai (prasajya 25 pratiSedha)' aura 'yaha brAhmaNa se judA hai' (paryudAsa0) isa prakAra donoM taraha kA vyavahAra hotA hai usa taraha bhAva-ghaTa-miTTIpiNDa ke bAre meM bhI donoM prasajya-paryudAsavyavahAra 'yaha ghaTa nahIM hai' - yaha ghaTa se bhinna hai' mAneMge tabhI 'yaha' isa pratIti kA viSayabhata aisA (miTTI piNDAdi) dravya svIkAranA hogA jo niSedha pradhAna aura vidhi gauNa aise zabda kI, evaM vidhipradhAna aura niSedha gauNa aise zabda kI pravRtti ke nimittabhUta do dharma kA AdhArabhUta ho| anyathA ukta do prakAra ke vyavahAra kA pracalana 30 zakya nahIM hogaa| ukta do prakAra ke vyavahAra se anAyAsa hI anekAntavAda kI Apatti khaDI hogI, kyoMki anekAntAtmaka vastu jaba ukta prakAra se pramANabala se prApta hotI hai to usa kA niSedha zakya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 294 prasakteH / kAraNe'pyetadavizeSatastadvat prasaGge dvayorapyabhAvaprasaGgaH / na caitadasti tathA'pratIteH / tanna mRtpiNDe ghaTasya sattvam / nApyekAntato'sattvam mRtpiNDasyaiva kathaJcid ghaTarUpatayA pariNateH / sarvAtmanA piNDanivRttI pUrvoktadoSAnativRtteH ghaTasadasattvayorAdhArabhUtamekaM dravyaM mRllakSaNamekAkAratayA mRtpiNDaghaTayoH pratIyamAnamabhyupa5 gantavyam / na ca kAraNapravRttikAle kAraNagatA mRdUpatA tannivRttikAle ca kAryagatA sAparaiva nobhayatra mRdUpatAyA ekatvam; bhedapratipattAvapi mRtpiNDa - ghaTarUpatayA kathaMcidekatvasyA'bAdhitapratyayagocaratvAt / upalabhyata eva hi kumbhakAravyApArasavyapekSaM mRddravyaM piNDAkAraparityAgena zibakAdyAkAratayA pariNamamAnam / na hi tatra 'idaM kAryamAdheyabhUtaM bhinnamupajAtaM paGke paGkajavat' iti pratipattiH / nApi tatkAraNanivarttyatayA dnnddotpaaditghttvt| nApi tatkartRtayA kuvindvyaapaarsmaasaaditaatmlaabhpttvt| nApi tadupAdAnatayA 10 AmravRkSotpAditAmraphalavat / taba anavasthA nahIM / yadi utpatti ke pahale ghaTa ko ekAntataH sat mAna leMge to utpAdaka kriyA niSprayojana hone se kartavya nahIM rahegI kyoMki usa kA kArya to pahale se vidyamAna hai / vidyamAna hone para bhI kriyArthaka pravRtti jarUrI mAneMge to apekSita kAryotpatti ke bAda bhI vaha cAlu rakhanA paDegA / doSa hogaa| kArya ke liye jaise pravRtti kI anavasthA kA doSaprasaGga hai (jisa se kArya kA astitva 15 zUnya bana jAtA hai) vaise kAraNa meM bhI vaha tulyatayA prasakta hone para na to kAraNa kA astitva bacegA, na kArya kA, donoM kA abhAva A paDegA / vaha svIkArArha nahIM hai kyoMki aisI pratIti nahIM hotii| ataH siddha hai ki miTTIpiNDa meM ghaTa kA sattva nahIM hai| (utpatti ke pUrva meM kArya kI ekAntasattA kA niSedha kara ke aba ekAnta asattva kA bhI niSedha kiyA jAtA hai / ) evaM utpatti ke pUrva kArya ekAntataH asat ho aisA bhI nahIM hai / kAraNa :- miTTIpiNDa 20 hI kisI na kisI aMza se ghaTarUpa pariNAma apanA letA hai / yadi sarvAtmanA miTTIpiNDa ( = kAraNa ) nivRtti mAneMge to pUrvakathita kAraNavyarthatA Adi aneka doSa prasakta hoNge| ataH ghaTa ke sattva asattva ke AdhArabhUta, miTTIpiNDa evaM ghaTa donoM meM ekAkAratayA bhAsamAna eka miTTIrUpa dravya mAnanA hI paDegA / esA mata kahanA ki 'miTTIpiNDAtmakakAraNa ghaTotpatti - abhimukha kAla meM piNDa meM rahane vAlI miTTIrUpA evaM kAraNanivRttikAla meM ghaTAtmakakAryaniSTha miTTIsvarUpa ye donoM bhinna hai, ekAkAra nahIM, ataH donoM 25 kAla meM miTTIrUpatA eka nahIM hai|' niSedha kA kAraNa yaha hai ki donoM kAla meM piNDa-ghaTAvasthA meM bhedapratIti hone para bhI miTTIpiNDarUpatA evaM ghaTarUpatA meM nirbAdha pratIti se kathaMcid ekAkAratA bhI dRSTigocara hotI hai| dikhatA hai eka hI miTTI dravya kumhArapravRttiapekSAdhIna hone para piNDAkAra chor3a kara zivakAkAra meM rUpAntara prApta karatA huA / aisA bhAna nahIM hotA ki AdheyabhUta yaha zivakAkAra pariNAmarUpa kArya miTTIrUpa AdhAra se pRthag utpanna huA / daNDa se utpanna ghaTa jaise pRthak dikhatA hai 30 vaise cakrAtmaka karaNa se niSpanna honevAlA ghaTa miTTI se alaga nahIM dikhatA, cakra se alaga bhale dikhatA ho| julAhA ke vyApAra se svarUpalAbha prApta karane vAlA vastra jaise julAhA rUpa karttA se alaga dikhatA hai vaise miTTI se ghaTa alaga nahIM dikhtaa| Amra vRkSAtmaka upAdAna se Amraphala jaise alaga dikhatA Jain Educationa International - -- For Personal and Private Use Only - . Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-27 295 10 tasmAt pUrvaparyAyavinAza uttaraparyAyotpAdAtmakaH, taddezakAlatvAt utpAdAtmavat, abhAvarUpatvAdvA pradezasvarUpaghaTAdyabhAvavat, prAgabhAvAbhAvarUpatvAdvA ghttsvaatmvt| evamanabhyupagame pUrvaparyAyasya dhvaMsAt uttarasya cAnutpatteH zUnyatAprasaktiH / uttaraparyAyotpAdAbhyupagame vA tadutpAdaH pUrvaparyAyadhvaMsAtmakaH, prAgabhAvAbhAvarUpatvAt prdhvNsaabhaavaabhaavvt| na ca prAktanaparyAyavinAzAtmakatve uttaraparyAyabhavanasya tadvinAze pUrvaparyAyasyonmajjanaprasaktiH, abhAvAbhAvamAtratvAnabhyupagamAvastunaH tasya prtiniytprinntiruuptvaat| bhAvA- 5 bhAvobhayarUpatayA pratiniyatasya vastunaH prAdurbhAve mudgarAdivyApArAnantaramupalabhyamAnasya kapAlAderabhAvasya naa'hetuktaa| na cobhayasyaikavyApArAdutpattivirodhaH, tathApratIyamAne virodhAsiddheH, tatastadviparIta eva virodhasiddheH ubhayaikAnte prmaannaanvtaaraat| tathAtmakaikatvena pratIyamAnaM prati hetorjanakatvavirodhe ghaTakSaNasattAyAH sva-paravinAzotpAdakatvaM virudhyeta, evaM cAkAraNA ghttkssnnaantrotpttirbhvet| na ca vinAzasya hai vaisA bhI yahA~ nahIM hai| [ pUrvaparyAyavinAza-uttaraparyAyotpAda kA ekatva ] jaise utpAda kA AtmA uttaraparyAyotpAdarUpa hI hotA hai vaise pUrvaparyAyavinAza bhI uttaraparyAyotpAdarUpa hI hotA hai kyoMki donoM kA deza-kAla samAna hai| athavA jaise ghaTAdi kA abhAva abhAvarUpa hone se ghaTAtmaka hotA hai vaise pUrvaparyAyavinAza bhI samajha lenaa| aisA agara nahIM mAneMge to eka santAna meM pUrvaparyAya kA dhvaMsa to hogA kintu tadAtmaka uttaraparyAya kA utpAda na hone se vahA~ zUnyAvakAza 15 prasakta hogaa| vahA~ yadi uttaraparyAyotpAda svIkAranA hI hai to use pUrvaparyAyadhvaMsAtmaka hI mAnanA hogA kyoMki pradhvaMsAbhAva kyA hai - jaise pUrvaparyAyadhvaMsa dhvaMsAbhAvAbhAvarUpa hai vaise prAgabhAva ke abhAvarUpa bhI hai ataH use utpAdarUpa hI mAnanA pddegaa| pUrvapakSa :- yadi uttaraparyAyanirmANa pUrvaparyAyavinAzAtmaka mAnA jAyegA to uttaraparyAya kA nAza hone para tadAtmaka pUrvaparyAyavinAza kI bhI nivRtti ho jAne se pUrvaparyAya ke punarAvirbhAva kA saMkaTa hogaa| 20 uttarapakSa :- nahIM hogii| kAraNa :- hama vastu ko sirpha abhAvAbhAvAtmaka nahIM mAnate kintu pratiniyatapariNAmarUpa mAnate haiN| arthAt dUdhaparyAyavinAza aura dadhiparyAyotpAda eka hotA hai, jaba dadhi paryAyavinAza ho jAya taba dUdhaparyAyavinAza kA abhAvAtmaka nAza nahIM hotA kintu navanIta-ghRtAdi niyata pariNAma utpanna hotA hai| hama mAnate haiM vastumAtra bhAvAbhAvobhayarUpa hotI hai, ataH jaba kisI niyata vastu kA utpAda hotA hai to vaha bhI ubhayAtmaka hone se, kapAlAdirUpa abhAva jaba mogaraprahAra 25 se utpanna hotA hai taba usa meM nirhetukatA kI Apatti sAvakAza nahIM kyoMki vaha sirpha abhAvarUpa nahIM hai kintu kapAlAdibhAvAtmaka bhI hai| aisA nahIM kahanA ki 'ekahetuvyApAra se bhAva yA abhAva ubhaya kI utpatti viruddha hai' - kyoM ki vinAzAtmaka kapAla kI mogaraprahArajanya utpatti jaba sarvajanavidita hai taba virodha kaise siddha hogA ? ulaTe, sirpha eka hI bhAva yA abhAva kI utpatti mAneMge to sarvajanavidita pratIti se virodha prasakta hogaa| ekAnta bhAva yA abhAva rUpa vastu kI siddhi ke liye koI pramANa 30 gagana se dharatI para utaranevAlA nahIM hai| ubhayAtmaka ekarUpa se pratItisiddha vastu kI eka hetu se utpatti kA virodha mAneMge to ghaTakSaNasattA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 prasajya-paryudAsapakSadvaye'pi vyatiriktA'vyatiriktAdivikalpato hetvayogAnnirhetukatA yuktA, sattAhetutve'pi tathAvikalpanasya samAnatvena prAka prdrshittvaat| yadapi vinAzasya nirhetukatvAt svabhAvAdanubandhiteti niranvayakSaNakSayitA bhAvasyeti nAnvayaH - tadapyasaGgatam, vinAzatormudgarAderghaTAdinAzasya prtyksssiddhtvaat| na hyadhyakSasiddha vastunyanumAnaM 5 viparItadharmopasthApakatvena prAmANyamAtmasAtkaroti / yadapi 'vinAzaM prati taddhetorasAmarthyAt kriyApratiSedhAcca svarasavRttivinAza iti nAnvayaH' tadapyasaGgatam vinAzahetorbhAvAbhAvIkaraNasAmarthyAt yathA hi bhAvaheturbhAvIkaroti, anyathA svayameva nAze'pi bhAvAnAM dvitIyakSaNe 'svayameva bhAvo bhAvIbhavati' iti bhavet / yathA hi niSpannasya bhAvasya nAbhAvo nAma kazcittatsambandhI, yadyanyo'bhAvo bhavet niSpannasya bhAvasya tadA tena tasya sambandhA'siddheH pUrvavad darzanaprasaGga iti 'svayameva bhAvo na bhavati' ityabhidhIyate; tathA 10 meM svakSaNavinAza evaM para (ghaTa kA kapAla) kSaNa kA utpAda - donoM kA virodha prasakta hogA, phalataH sirpha akele vinAza ko hI mAneMge to naye ghaTakSaNa kI utpatti kA saMbhava hI nahIM hogaa| yadi kaheM ki - cAhe prasajya yA paryudAsa koI bhI svarUpa vinAza ho, nirhetuka hI mAnanA hogA kyoMki vaha kAraNa se vyatirikta hai yA abhinna, kisI bhI vikalpa se samAdhAna zakya nahIM' - to galata hai kyoMki ghaTakSaNasattA (yAnI ghaTotpatti) ke hetu ke liye bhI tathAvidha vikalpoM kA utthAna tulya rUpa 15 se ho sakatA hai, to phira utpatti ko bhI nirhetuka mAnane kI Apatti AyegI - yaha saba pahale kaha Aye haiN| [ niranvaya nAza kA sayuktika nirasana ] yaha jo kahate haiM - "nirhetuka hone se vinAza ko svabhAva se hI vastu ke sAtha dostI hai| isI liye bhAvoM kI niranvaya(nirhetuka) kSaNabhaMguratA siddha ho jAne se hetu ke anvaya (= dostI) kI 20 jarUra nahIM' - yaha galata hai vinAzaka hetubhUta mogarAdi se ghaTAdi kA nAza sarvajanapratyakSa se siddha hai| pratyakSasiddha vastu hone para viparIta dharma (niranvayatA) kA upasthApaka anumAna prAmANyapadavI ko hastagata kara nahIM sktaa| yaha jo kahate haiM - 'tathAkathita vinAzaka hetu meM koI sAmarthya hI nahIM hai ki vaha vinAza kara sake, tathA vinAza kAraka arthakriyA bhI niSedhArha hone se mAnanA paDegA ki vinAza svarasataH (svabhAvataH) hotA hai, usa ke liye anvaya (= hetu) anAvazyaka hai|' - vaha bhI 25 ayukta hai, kyoMki vinAzaka hetu meM bhAva ko abhAva meM palaTane kA pUrA sAmarthya hai| sociye ki jo bhAva kA hetu hotA hai vaha bhAvakaraNa (bhAva kA nirmANa) kara sakatA hai (to samAnarUpa se) abhAvaheta abhAvIkaraNa kara sakatA hai| yadi aisA nahIM mAneMge to svataH vastunAza mAnane para bhI dUsare kSaNa meM jo bhAva utpanna hotA hai usa ke liye bhI 'abhAva svataH bhAva bana gayA' aisA kahA jA skegaa| [ nirhetukanAzavat nirhetuka utpatti kA ApAdana ] 30 (yathAhi.. pUrvapakSa :-) utpanna bhAva kA svasambandhi ho aisA koI abhAva nahIM hotaa| utpanna bhAva kA yadi koI pRthag abhAva hai to una donoM kA koI sambandha bhI honA cAhiye, kintu abhAva ke sAtha bhAva kA koI sambandha siddha nahIM, ata eva dUsare kSaNa meM usa bhAva kA abhAva mAnane para Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA - 27 297 na niSpannasya bhAvasya bhAvo nAmAnya: kazcit tena tasya sambandhA'siddherna bhAvasya sattA bhavediti 'svayameva hetunirapekSo bhAvo bhavati' ityetadapi vaktavyam / yadi punastatra na kiJcid bhavati - iti kriyApratiSedhamAtramiti na hetuvyApAraH, kathaM tarhi tadavasthasya bhAvasya darzanAdikriyA na bhavediti vaktavyam ? ' sa eva na bhavati' iti cet, tarhi tasyaivAbhavanaM karoti vinAzaheturityabhyupagantavyamiti taddhetUnAmakiJcitkaratayA'napekSaNIyatvamanupapannam / ata evApekSaNIyatvopa - 5 pattirbhAvasyAnyathAkaraNAt kathaMcidanyathA sahAnavasthAnalakSaNavirodhA'siddheH pratiniyatavyavahArocchedaprasaktiH / api ca, yadi nAma sa eva na bhavati, tathApi pradhvaMsAbhAvaH prAgabhAvAbhAvAtmakaH uttarakAryavadabhyupagantavyaH tasyApi tadanantaramupalambhAt / etAvAn vizeSaH- vinAzapratipAdanAbhiprAye sati tatprAdhAnyetaropasarjanavivakSAyAm 'vinaSTo bhAvaH' iti prayujyate pratipattirapi tathaiva, vinAzopasarjanetaraprAdhAnyavivakSAyAm bhI ( usa kA bhAva ke sAtha koI nAtA-riztA na hone se ) dUsare kSaNa meM bhAva ke dRSTigocara hone 10 kI Apatti hogI / ataH hama abhAva hotA hai aisA nahIM kahate, hama kahate haiM ki dUsare kSaNa meM 'bhAva svayaM hI nahIM rahatA hai / ' aba isa ke sAmane uttarapakSI kahatA hai - uttarapakSa :- Age cala kara bhAva ke liye bhI aisA kaha do ki utpanna bhAva kA koI (kAraNa) bhAva nahIM hotA, hogA to usa ke sAtha bhAva kA koI sambandha nahIM ghaTatA, ataH bhAva ( kAraNAtmaka bhAva ) kI koI sattA na hone se 'bhAva svayaM hi hetunirapekSa utpanna hotA hai / ' [ vinAzahetu se bhAva ko abhavana-karaNa kA ApAdana ] pUrvapakSa :- hama bhAva kA abhAva hone kI bAta nahIM karate, hama to sirpha 'vahA~ kucha nahIM hotA' itanA kriyA kA niSedhamAtra hI karate haiM / ataH vahA~ hetuvyApAra kA niSedha karate haiM / uttarapakSa :- jaba Apa sirpha bhavana kriyAmAtra kA niSedha karate haiM to karo, lekina usa kSaNa meM tadavastha bhAva kI darzanAdi kriyA kyoM nahIM hotI ? yaha btaaiiye| Apane bhAva kA yA usa kI 20 darzana kriyA kA niSedha to nahIM kiyA hai| pUrvapakSa :- are bhAI vaha svayaM nahIM hai to darzanAdi kaise hogA ? uttarapakSa :- ata eva yaha mAnanA hogA ki vinAzahetu hI bhAva kI abhavanakriyA ko karatA hai / sArAMza, 'vinAzahetu akiMcitkara hone se nAza ke liye apekSaNIya nahIM' yaha pratijJA yuktiyukta siddha nahIM hotI / vinAzahetu bhAva kA kathaMcid anyathA ( = vibhinnatA) karaNa karatA hai isIliye to 25 vinAzahetu kI apekSaNIyatA siddha hotI hai / yadi vinAzahetuka anyathAkaraNa nahIM mAna kara sirpha abhavana kriyA mAneMge to abhavanakriyA se bhAva ke bhavana kI koI hAni na hone se, bhavana- abhavana meM jo sahAnavasthAna ( = eka sAtha eka kAla meM na rahenA) svarUpa virodha hai vaha nAmamAtra ho jAyegA / phalataH 'prakAzasthala meM timira nahIM hotA' ityAdi niyata vyavahAra kA uccheda prasakta hogA / Jain Educationa International 15 eka bAra 'vahI nahIM rahatA' aisI vyAkhyA ko mAna liyA, phira bhI abhavanakriyAkAla meM, 30 prAgabhAvAbhAvAtmaka pradhvaMsAbhAva kI hastI bhI mAnanI paDegI jaise dugdha kI abhavanakriyA ke bAda dadhirUpa uttara kArya kI mAnate haiM, kyoMki pradhvaMsAbhAva bhI kapAlakAla meM dRSTigocara hotA hI hai| pharka hai to For Personal and Private Use Only . Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 'vinaSTo bhAvaH' iti prayujyate pratipattirapi tathaiva / paramArthatastu ubhayamapyubhayAtmakam anyathA pUrvoktadoSAnativRtteH / na ca kAraNasya niranvayavinAze kAryasyA'dalasyAtyantAsata utpattirghaTate, vinaSTasya sakalazaktivirahiNa: kAraNasya kAryakriyA'yogAt avinaSTasya svasattAkAle kAryanirvarttane hetu-phalayoH sahabhAva iti tadvyapadezaH savyetaragoviSANayoriva na bhvet| svakAle pazcAt kAryasya bhAve tadA kAraNasya svasattAmatyajataH kssnnkssyprikssyo'nisstto'nussjyte| kiJca, kAraNasattAsamaye kAryasyA'bhavataH svayameva pazcAd bhavataH tdkaarytvprsktishc| tathAhiyasmin sati yanna bhavati asati ca bhavati tat tasya na kAryam itaracca na kAraNam, yathA kulAlasya pttaadiH| kSaNakSayapakSe ca prathamakSaNe kAraNAbhimatabhAvasabhAve na bhavati kAryam, asati tasmina dvitIyakSaNe bhavati ceti na tat tatkAryam itaracca tatkAraNamiti hetuphalabhAvA'bhAvasya tnmaatrnibndhntvaat| ata 10 itanA :- jaba kapAla vivakSA nahIM rahatI, sirpha ghaTa vinAza kI hI vivakSA rahatI hai taba vaha vivakSA kapAla meM gauNa - vinAza meM pradhAnabhAva rakhatI hone se 'bhAva (ghaTa) naSTa huA' aisA vAkyaprayoga evaM vaisA avabodha hotA hai| vinAza gauNa, bhAva pradhAna vivakSA hotI hai taba 'kapAla utpanna hue' aisA ullekha evaM aisA avabodha hotA hai| paramArthadRSTi se najara DAle to patA calegA ki vinAza aura kapAla donoM hI paraspara ubhayAtmaka 15 hai - yadi aisA nahIM mAneMge to eka eka pakSa meM pUrvabhASita saba doSa ghusa jaayeNge| kAraNa kA yadi niranvaya nAza mAneMge to kAryotpatti kA koI AdhAra (= dala yA upAdAna) na rahane se kArya utpanna nahIM ho skegaa| jo sarvathA vinaSTa hai vaha sakala zaktivaMcita hI hotA hai, usa se koI kAryaniSpAdana kriyA kA yoga ghaTa nahIM sktaa| yadi sarvathA avinaSTa ho kara kAraNa kAryotpatti karegA to vaha (= kAraNa) apanI sattA ke kAla meM hI kArya kara degA, taba kAraNa-phala sahabhAvI bana jAne se yaha 20 kAraNa - yaha phala' aisA svakAla meM vibhakta vyavahAra, usI taraha nahIM ho sakegA jisa taraha sahajAta dAyeM-bAyeM goviSANa meM kAraNa-phala vibhakta vyavahAra nahIM hotaa| yadi kAraNa samakAla meM nahIM, kintu svauttarakAla meM kAryotpatti mAneMge to sattA kA tyAga nahIM bola sakeMge, phalataH kSaNabhaMga ke bhaMga kI Apatti AyegI jo Apa ko nahIM rucegii| [ kSaNabhaMgamata meM kAraNa-kAryabhAva asaMgata ] eka mahattva kI bAta:- yadi kAraNa kI upasthiti meM kArya nahIM hotA aura bAda meM hotA hai to Apatti hogI ki vaha 'usa kA kArya' nahIM ho sktaa| dekhiye- jisa ke rahate hue jo nahIM hotA, jisa ke na rahane para jo hotA hai, vaha usa kA kArya aura dUsarA usa kA kAraNa nahIM ho sktaa| udA0 kumhAra ke rahate hue vastrAdi nahIM hotA, kumhAra ke na rahane para bhI vastranirmANa hotA hai ataH vastrAdi kArya aura kumhAra usa kA kAraNa, aisA nahIM hotaa| kSaNabhaMgavAda meM, prathama kSaNa meM kAraNarUpa 30 se abhimata dugdha ke rahate hue dahIM nahIM hotA, dugdha dvitIyakSaNa meM jaba nahIM hotA taba dahIM banatA hai ataH bauddhamatAnusAra dugdha kA kArya dahIM nahIM hogA, dugdha usa kA kAraNa nahIM hogA, - isa taraha ke jo anvayAbhAvAdi hai vahI hetuphalAbhAva kA mUla hai| yahI kAraNa hai ki kSaNika padArtha ke sAtha arthakriyA 26 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-27 299 eva kSaNikAdarthakriyA vyAvarttamAnA svaM vyApyaM sattvalakSaNamAdAya nivarttata iti yatra sattvaM tatrA'kSaNikatvaM siddhimaasaadyti| na ca kAryakAle'bhavato'pi kAraNasya prAktanAnantarakSaNabhAvitvAt kAraNatvam kAryakAle svayamevAbhavato'kAraNAntaravat kAraNatvA'yogAt kAryasya ca kAraNakAle AtmanaivA'bhavataH kAryAntaravat tatkAryatvAnupapatteH / kSaNikasya ca pramANA'viSayatvAnna tatra kArya-kAraNabhAvaparikalpanA yuktisnggtaa| na cAnupalabdhe'pi tatra kAryakAraNabhAvavyavasthA, atiprsnggaat| na ca kSaNakSayamIkSamANo'pi sadRzAparA- 5 parotpattyAdivibhramanimittAd nopalakSayatIti vaktavyam, yato nAdhyakSAt kSaNakSayamalakSayaMstatra kArya-kAraNabhAvaM vyavasthApayituM zaknoti, nApyanumAnAt kSaNikatvaM vyavasthApayituM samarthaH, tasya svAMzamAtrAvalambitayA vstuvissytvaa'yogaat| na ca mithyAvikalpenAdhyavasitaM kSaNikatvaM vastuto vyavasthApitaM bhavati / yadapi 'akSaNike krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt'0 ityAdhuktam tadapi sahakArisannidhAnavazAdakSaNikasya krameNArthakriyAM nivartayato'yuktameva / yadapyuktam 'tatkaraNasvabhAvazcedakSaNikaH prAgeva tatkaraNaprasaGgaH 10 kI dostI jamatI nahIM to usa se parAGmukha arthakriyA apane vyApyabhUta sattva ko sAtha meM lekara bidA letI hai| phalataH yahI siddha hotA hai ki jahA~ sattva hogA vahA~ akSaNikatva hogaa| pUrvapakSa :- kAraNa bhale kAryotpattikAla meM hAjira na rahe, usa ke anantarapUrvakSaNa meM rahe to bhI vaha kAraNa bana sakatA hai| uttarapakSa :- kAryotpattikAla meM jaise ki ghaTotpattikAla meM pAcakAdi hAjira nahIM hote to pAcakAdi 15 ghaTa kA kAraNa nahIM ho sakatA vaise yadi abhimata kAraNa kAryakAla meM hAjIra nahIM rahegA to usa meM kAraNatA bhI raha nahIM skegii| tathA pUrvakSaNa meM jaba abhimata kAraNa hai taba yadi kArya khuda svarUpataH hAjIra nahIM hai to vaha usa kA kArya bana nahIM sakatA jaise anya kArya / [kSaNika padArtha meM kAraNa-kArya bhAva anupapatti ] yaha bhI suna lo ki kSaNika vastu pramANaviSaya na hone se kSaNika padArthoM meM kAraNa-kArya bhAva 20 kI kalpanA yuktiyukta nahIM hai| pramANopalabdha na hone vAle kSaNika padArtha meM kArya-kAraNabhAvavyavasthA zakya nahIM hai, anyathA zazazRMgAdi meM bhI hone lgegii| aisA nahIM bolanA :- kSaNakSaya kA pratyakSa to hotA hai kintu satvara naye naye sadRzapadArtha ke udabhava se paidA honevAle vibhrama ke kAraNa vaha kSaNakSaya ko pahicAna sakatA nhiiN| - niSedha kAraNa yaha hai ki pratyakSa se kSaNakSaya ko na pahicAnanevAlA usa meM kAraNa-kAryabhAva kI vyavasthA bhI kaise kara sakatA hai ? anumAna se bhI vaha kSaNikatva kI 25 siddhi kara nahIM sktaa| kAraNa :- bauddhamatAnusAra anumAna to sAmAnyAvagAhi kalpanArUpa yAnI apane jJAnAMza kA hI viSayI hone se, vastuviSayaka na hone se| mithyA vikalpa se gRhIta kiyA jAne vAlA kSaNikatva vastutaH pramANasiddha kabhI nahIM ho sktaa| [ akSaNika meM avastutvApatti kA nirasana ] yaha jo kahA hai - akSaNika vastu meM kramazaH yA eka sAtha arthakriyA kA virodha hai| vaha ayukta 30 hai kyoMki akSaNika padArtha sahakAri ke saMnidhAna prabhAva se kramazaH arthakriyA jarUra kara sakatA hai| yaha jo kahA thA - akSaNikapadArtha meM yadi dvitIyakSaNavRtti kArya karane kA svabhAva prathama kSaNa meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 pazcAdiva svabhAvA'vizeSAd' iti tadapyayuktam; yato na vai kiJcidekaM janakam sAmagrItaH phlotptteH| akSaNikazca sAmagrIsaMnidhAnApekSayA kAryanirvartanasvabhAvaH kevalastu tadakaraNasvabhAvaH / na ca tadA bhAvikAryAkaraNAdavastutvam, kSaNike'pi prathamakSaNe kAryA'karaNAdavastutvaprasakteH / ata ekatra kAraNAntarApekSAbhyAM janakatvA'janakatve aviruddhe / yato na kSaNikavAdyabhyupagatakSaNasyApi sambandhyantarasaMnidhAnA'saMnidhAkRtaH 5 svabhAvabheda: anyathA'nekasAmagrIsannipAtinaH ekakSaNasyaikadA vilakSaNAnekakAryotpAdane'nekatvaprasaktirbhavet / dRzyate ca pradIpakSaNasya samAnajAtIyakSaNAntarakajjalacakSurvijJAnAdyanekakAryanivartakatvamekasya nAnAsAmagryupanipAtina iti krameNApyakSaNikasya tdviruddhm| yathA caikakSaNasya sva-parakAryApekSayaikadA janakatvA'janakatve aviruddha tathA'kSaNikasyApi sahakArikAraNasannidhAnA'sannidhAnAbhyAM krameNa kAryajanakatvA'janakatve na virotsyete| vijJaptiparamANupakSe'pi yathaiko jJAnaparamANuH sambandhyantarajanitasvabhAvabhede'pyabhinnaH anyathA dikSahogA to prathamakSaNa meM hI usa kArya kA karaNa prasakta hogA kyoMki uttarakSaNa meM jo svabhAva hai vaha pUrvakSaNa meM akSuNNa hai - ityAdi, vaha bhI ayukta hai kyoMki hama kisI eka vyakti evaM usa ke tathAvidha svabhAva se hI kAryotpatti nahIM mAnate kintu sAmagrI se phalodbhava mAnate haiN| akSaNika padArtha sAmagrIsaMnidhAna kI apekSA kAryakaraNasvabhAva hotA hai, sAmagrIvihIna akSaNika padArtha kAryaakaraNasvabhAvavAlA hotA hai| 15 usa kA yAnI bhAvikAryaakaraNasvabhAva hone kA matalaba yaha nahIM hai ki vaha avastu hai, yadi aisA mAneMge to kSaNika padArtha ko bhI svaprathamakSaNa meM avastutva mAnanA paDegA kyoMki vaha bhI usa kSaNa meM kAryotpatti nahIM kara sktaa| phalita yaha huA ki eka hI vastu meM kAraNAntara sApekSa janakatva evaM kAraNAntaranirapekSatayA ajanakatva mAnane meM koI virodha nhiiN| [svabhAvabheda se vyaktibheda Apatti kA nirasana 1 20 hetu spaSTa hai :- kSaNikavAdimAnya kSaNa meM bhI, anya anya sahakArI rUpa saMbandhi kA saMnidhAna aura asaMnidhAna, donoM ke rahate hue bhI svabhAvabheda nahIM mAnA jaataa| yadi svabhAvabheda mAneMge to koI eka kSaNa jaba anekakAraNasAmagrIantarvattI hai taba ekasAtha svabhAvabheda prayukta vyaktibheda se vilakSaNa aneka kAryoM kA udbhava A paDegA, yAnI kSaNa ke ekatva kA bhaMga hogaa| yaha to sabhI ko dikhatA hai ki eka pradIpa kSaNa sajAtIya uttarakSaNa, kAjala, cAkSuSajJAna Adi aneka kAryoM ko karatA hai phira usa kA ekatva akSaNNa rahatA hai| to aise hI eka akSaNika padArtha jaba vividha (kramika) sAmagrI ke upanipAta (= saMnidhAna) ke jariye kramazaH aneka kAryakArI bane isameM koI virodha nahIM hai| kSaNikavAdI bhI jaba eka hI kSaNa svasantAna meM uttarakSaNarUpa kArya karatA hai, parasantAna meM nahIM karatA, isa taraha ekapala meM janakatva-ajanakatva hone meM, virodha nahIM mAnate - to isI taraha akSaNika padArtha sahakAri kAraNoM ke saMnidhAna meM kramaza: kArya kA janaka hotA hai, asaMnidhAna meM ajanaka hotA hai - yahA~ 30 koI virodha nahIM aayegaa| jo vijJAnavAdI vijJAnaparamANu kI bAta karatA hai, usa meM bhI jaise eka hI jJAnaparamANu anyaanyasaMbandhiyoM ke sambandha se bhinnasvabhAvavAlA hone para bhI abhinna = eka hI hotA hai| yadi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 khaNDa-3, gAthA-27 301 TkasaMyogAt sAvayavatvakalpanayA avastutvaprasakteH senA-vanAdivat svasaMvidi nirvikalpikAyAmapratibhAsata: sarvapratibhAsaviratirbhavet / evamakSaNiko'pi kramabhAvyanekatattatsahakArisambandhyantarasavyapekSakAryajananasvabhAva - bhede'pyabhinno'bhyupagantavyaH, janakatvA'janakatvabhede'pi vA'bhinnasvabhAva iti nAkSaNike'rthakriyAvirodhaH / na ca kSaNakSaye'dhyakSapravRttivyatirekeNa akSaNike'rthakriyAvirodhaH sidhyati itretraashryprskteH| tathAhiakSaNikatve'rthakriyAvirodhAt pratikSaNavizarAruSu adhyakSapravRttisiddhiH tasmAccA'kSaNike'rthakriyAvirodha- 5 siddhiriti| na cA'kSaNikavAdamate'pyayaM samAno doSaH, kAlAntarasthAyini bhAve'dhyakSapravRttinizcayAdeva kSaNikatve'rthakriyAvirodhasya siddheH / na ca kSaNike'dhyakSapravRttirupajAtaiva kevalaM bhrAntikAraNasadbhAvAd na nizciteti vaktavyam - vihitottaratvAt (300-5) / tannaikAntakSaNikasyArthakriyAkaraNalakSaNaM sattvam anyasya ca sattAsambandhAdeH sattvasya pareNA'nabhyupagamAt asanta ekaantkssnnikaaH| kSaNikavadekAntA'kSaNikeSvapyarthakriyAlakSaNaM sattvaM pUrvopadarzitanyAyena vyAvRttam sattAsambandhalakSaNasya ca sattvasyA'tivyAptitvA(?vyAptya)'sambhavAdidoSaduSTatvAt asattvamityekAntA'kSaNikA apyasanto vahA~ aneka sambandhibheda se bhinna mAneMge to cha dizA ke yoga se usa ko sAvayava mAnane kI, phalataH paramparayA avastu mAnane kI Apatti hogii| pratibhAsa to senA-vanAdi puJja kA hotA hai usakI nirvikalpa saMvedanA meM eka jJAnaparamANu kabhI nahIM bhAsatA, to Akhira kucha bhI nahIM bhAsatA yahI mAnanA pddegaa| 15 isI taraha akSaNika padArtha meM kramazaH aneka pRthak pRthak sahakArirUpa anya anya sambandhiyoM kI apekSA rakhate hue pRthak pRthak kAryakAri svabhAvabheda bhale rahe kintu svayaM to eka abhinna hotA hai - yaha mAnanA pddegaa| athavA aisA mAno ki akSaNika padArtha meM janakatva-ajanakatva aisA bheda bhale rahe kintu svayaM abhinna hotA hai, ataH usa meM kramikaarthakriyA yoga ke sAtha koI virodha nahIM hai| jaba taka kSaNabhaMga viSaya meM pratyakSa kA pracalana siddha nahIM hai taba taka akSaNika meM arthakriyAvirodha siddha nahIM 20 ho sakatA, anyathA itaretarAzraya doSa kA praveza hogaa| dekhiye - akSaNika meM arthakriyAvirodha siddha hone para pratikSaNavinAzI paramANu meM pratyakSa kA pracalana siddha hogA, aura usa ke siddha hone para akSaNika meM arthakriyA ke virodha kI siddhi hogii| [ akSaNikavAda meM adhyakSapravRtti meM anyonyAzraya nahIM ] akSaNikavAda meM samAnarUpa se anyonyAzrayadoSa kA praveza zakya nahIM hai kyoMki anekakSaNasthAyI 25 bhAva meM pratyakSapravRtti se nizcaya siddha hone se kSaNikatva meM arthakriyAvirodha kI siddhi sarala hai| aisA nahIM kahanA ki :- kSaNika bhAva meM pratyakSapravRtti hotI hI hai kintu usa se saMlagna bhrAntikAraNoM ke antarAya se usa kA nizcaya nahIM hotA - niSedha kAraNa :- pahale isa tarka kA pratyuttara diyA jA cukA hai (300-18) ki pratyakSa se kSaNabhaMga kA nizcaya na hone para kAraNa-kAryabhAva sthApanA zakya nahIM ... ityAdi / sArAMza, ekAntakSaNika padArtha mAnane para arthakriyArUpa sattva usa meM saMgata nahIM hotaa| 30 arthakriyAbhinna koI sattAsAmAnyasambandharUpa sattva to bauddhoM ko mAnya nahIM hai ataH phalita huA ki sattva na hone se ekAntakSaNika mAne gaye padArtha asat haiN| 'to kyA ekAntaakSaNika padArthoM meM arthakriyAlakSaNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 bhAvA:-ityutpAda-vyaya-dhrauvyalakSaNameva bhAvAnAM sattvabhyupagantavyamiti naikAntataH kAraNeSu kAryamasad iti 'na tat' (gAthA 27 uttarArdhe 'Na taM') iti pakSo mithyAtvamiti sthitam / [vividha-advaitatattvavAdimatAnAM nirasanam ] __ aparastu kArya-kAraNabhAvasya kalpanAzilpiviracitatvAttadubhayavyatiriktamadvaitamAtraM tttvmitybhyuppnnH| 5 tanmatamapi mithyA, kArya-kAraNobhayazUnyatvAt kharaviSANavat, advaitamAtrasya vyomotpltulytvaat| tathAhiadvaitapratipAdakapramANasya sadbhAve dvaitApattito nAdvaitam, pramANAbhAve'dvaitA'siddheH, prameyasiddheH pramANanibandhanatvAt / kiJca, 'advaitam' ityatra prasajyapratiSedhaH paryudAso vA ? prasajyapakSe pratiSedhamAtraparyavasAnatvAttasya nAdvaitasiddhiH, pradhAnopasarjanabhAvenAGgAGgibhAvakalpanAyAM dvaitprsktiH| dvitIyapakSe'pi dvaitaprasaktireva pramANAntarapratipanne dvaitalakSaNe vastuni tatpratiSedhenA'dvaitasiddhiH / dvaitAd advaitasya vyatireke ca dvaitaprasaktireva, 10 sattva beThatA hai' ? nahIM, pUrva meM pradarzita yuktiyoM ( ) ke bala se vaha bhI bahiSkRta hI hai| yadi sattAsambandharUpa sattva, ekAnta akSaNika padArthoM meM mAneMge to zazaviSANAdi meM ativyApti aura asambhavAdi doSoM kI malinatA sparzegI, taba sattva ke badale asattva hI A pddegaa| sArAMza, ekAnta akSaNika padArtha bhI asat haiN| Akhira utpAda-vyaya-dhrauvya tripuTI ko hI bhAva kA nirdoSa lakSaNa mAna lenA ucita hai| 15 siddha yaha huA ki kAraNoM meM kArya ekAntataH asad nahIM hotaa| ataH mUla (27 vIM) gAthA ke uttarArdha meM jo dUsarA pakSa kahA thA ki 've (yAnI ratnoM) tadrUpa (samudAyAtmaka) nahIM hai' isa ekAntavAda meM bhI usI gAthA ke antima pada se jo mithyAtva kahA gayA hai vaha siddha ho gyaa| 1 [vividha advaitavAdiyoM advaitatattva kA nirasana ] ___anyavAdI :- kArya aura kAraNa aisA dvaitabhAva kalpanAkalAkAra kI kRti hai, vAstava meM tadubhaya 20 se vinirmukta advaita hI tAttvika hai| siddhAntavAdI :- yaha mata bhI mithyA hai, kyoMki isa mata meM na koI kAraNa hai na kucha kArya, zUnyamAtra hai jaise grdbhvissaann| advaitamAtra tattva kI bAta gaganakamalavArtAtulya hai| kaise yaha dekhiye - yadi advaita kA sAdhaka koI svatantra pramANa vidyamAna hogA to advaita aura pramANa ke dvaita kI Apatti hogI, ataH advaita niSedhapAtra hai| yadi pramANa nahIM hai, to advaita kI siddhi nahIM ho sakatI, 25 kyoMki prameya (advaita) kI siddhi pramANamUlaka hI hotI hai| dUsarI bAta :- 'na dvaitam advaitam' yahA~ prasajyapratiSedha mAnA jAya yA paryudAsa ? prasajyapakSa meM niSedha mAtraniSedhaparaka hI hotA hai ataH yahA~ dvaita kA niSedha karane para bhI advaita kA sAdhana na hone se advaita siddha nahIM hogaa| yadi aisA kaheM ki - 'mukhyatayA yahA~ dvaita kA niSedha hI hai kintu gauNatayA advaita kA vidhAna bhI hai - isa taraha aGga-aGgIbhAva kI kalpanA kreNge|' to punaH eka 30 aGga hai dUsarA aGgI isa prakAra dvaita kA praveza nirvyAghAta hogaa| yadi paryudAsa (dUsarA) niSedha mAneMge to punaH dvaita praveza hogA, kyoMki yahA~ pramANAntara siddha (dvaitarUpa) vastu kA kisI deza-kAla meM niSedha kara ke hI advaita kI siddhi ho sakatI hai| yahA~ jisa dvaita ke niSedha se advaita kA vidhAna karate Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-27 pararUpavyAvRtta-svarUpA'vyAvRttAtmakatvena tasya dvirUpatAprasakteH, avyatireke punarvaitaprasaktiH / na cA'dvaitasyA'vidyamAnAd dvaitAdvyAvRttatAsambhavaH, avidyamAnasyApi vidyamAnAd vyAvRttiprasakteH, anyathA sdruuptaavishessprsktirbhvet| pramANAdicatuSTayasadbhAve ca na dvaitavAdAd muktiH tadabhAve zUnyatAvAdAd iti nA'dvaitakalpanA jyaaysii| na ca nityatvA'dvaitakalpanA bhAvAnAmanekatve'pi yuktisaGgatA, sarvadA sarvabhAvAnAM nityatve grAhya- 5 grAhakarUpatA'bhAvaprasakteH, tadbhAvAbhyupagame vA''nekAntavAdAzrayaNam grAhya-grAhakarUpatAyA vikAritAvyatirekeNA'yogAt sA ca kathaJcidekasyAnekarUpAnuSaGgAditi kathaM nAnekAntasiddhiH ? dravyAdvaitavAde rUpAdibhedAbhAvaprasaGgazca / na ca cakSurAdisambandhAt tadeva dravyaM rUpAdipratipattijanakam sarvAtmanA tatsambandhasya tathaiva pratItiprasakteH rUpAntarasya tadvyatiriktasya ttraabhaavaat| tanna drvyaadvaitmpi| / pradhAnAdvaitaM tvayuktameva sattvAdivyatirekeNa tsyaabhaavaat| na ca sattvAdestadavyatirekAdadvaitaM pradhAnasya, 10 sattvAdyavyatirekAd dvaita prasakte: mahadAdivikArasya cAbhyupagame kathaM dvaitam ? vikArasya ca vikAriNo'tyantamabhede ho usa kA usa se bheda mAnane para dvaita kA praveza hogaa| kAraNa :- pararUpa se vyAvRtta aura apane svarUpa se avyAvRtta aise dvairUpya kA praveza prApta hogaa| aura advaita ke bheda ke badale abheda mAnane para dvaita siddha ho gyaa| dvaita yadi avidyamAna mAneMge to dvaita se advaita meM vyAvRtti kA sambhava hI nahIM hogaa| yadi sambhava mAneMge to vidyamAna kI vyAvRtti avidyamAna meM bhI mAnanI pddegii| nahIM mAneMge 15 to avidyamAna meM bhI vidyamAna kI taraha satrUpatA nirvivAda prasakta hogii| yadi advaita ko pramANasiddha mAnanA hai to pramANa-prameya-pramAtA-pramiti isa caukaTa ko bhI mAnanA paDegA, taba to dvaitavAda aisA gale paDegA, chUTa nahIM paayeNge| pramANAdi caukaTa na mAnane para zUnyavAda galA pakaDegA - sArAMza, advaitavAdakalpanA tanika bhI zobhAprada nhiiN| dUsarI ora, bhAvoM kI anekatA svIkArane para bhI ekamAtra nityatA kA advaita bhAva (yAnI ekamAtra 20 anityatA) mAneMge to vaha bhI yuktiyukta nhiiN| kAraNa :- hara hameza sabhI bhAvoM ko nitya = yAnI avikArI mAneMge to koI grAhya - koI grAhaka aisA bheda samApta ho jaayegaa| yadi bheda mAneMge to eka hI bhAva meM kadAcit grAhakatva, kadAcit grAhyatva svIkArane para anekAntavAda kA zaraNa lenA pddegaa| kAraNa, kabhI grAhya ho kara bAda meM grAhaka ityAdi bheda to vikArI (yAnI anitya) svarUpa mAnane para hI saMgata hogA anyathA nhiiN| vikAritA tabhI hogI jaba eka hI padArtha meM kathaMcida aneka (grAhya-grAhakAdi) dha saMsarga svIkAra liyA jAya / aba batAiye anekAntavAda siddhi kyoM nahIM hogI ? [ dravyAdvaita-pradhAnAdvaita-zabdAdvaita-brahmAdvaita saba avizvasya ] kucha loga dravyAdvaita mAnate haiM vaha bhI ayukta hai kyoMki eka svarUpa eka hI dravya mAnane para usa ke pratyakSasiddha rUpa-rasAdi ke bheda kA uccheda ho jaayegaa| yadi kaheM ki - 'netrAdi ke sambandha eka hI dravya tattat rUpAdibuddhi kA janaka hotA hai' - to yaha ThIka nahIM, netrAdi kA dravya ke sAtha yadi sarva prakAra 30 se tAdAtmya sambandha hogA to punaH ekarUpa se pratIti hogI to rUpAdi ke bheda kA uccheda gale paDegA, kyoMki advaitavAda meM dravyabhinna koI anya anya rUpa hai nhiiN| ataH dravyAdvaitavAda bhI niSedhArha hI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 'na vikArI' iti pratipAditam / bhedAbhede'nekAntasiddhiH, vyatireke dvaitApattiriti / pratikSiptazca pradhAnAdvaitavAda iti na punaH prtissidhyte| zabdAdvaitaM tu nAmanikSepAvasare pratikSiptamiti na tadabhyupagamo'pi zreyAn / brahmAdvaitavAdasyApi prAgeva pratiSedhaH kRtaH, iti 'tadeva vA' (gAthA 27-taM ceva va) iti ayamapi 5 pakSo mithyaatvm| tataH 'kAraNe pariNAmini vA kAryaM pariNAmo vA sadeva' 'tAveva tau' 'asadeva vA tat tatra' iti, na kAraNameva kAryam pariNAmI vA pariNAmaH / na kAryam nApi kAraNam api tu 'dravyamAnaM tattvamiti 'tadeva vA' iti niyamena ekAntAbhyupagame sarva evaite mithyAvAdA uktanyAyena niyamena mithyAtvam ityabhidhAnAt / kathaJcidabhyupagame 'samyagvAdA evaite' ityuktaM bhavati / yata utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatve vastunaH 10 sthite tad vastu tattadapekSayA kAryaM akAryaM ca, kAraNaM akAraNaM ca, kAraNe kAryaM sacca asacca, kAraNaM ekadezIya sAMkhyavAdI puruSa ko na mAna kara ekamAtra pradhAna tattva kA advaita mAnate haiM vaha bhI ayukta hai, kyoMki sattva rajaH tamas ke alAvA koI svatantra pradhAna tattva hai nhiiN| yadi pradhAna se abhinnatA ke kAraNa sattvAdi pradhAnamaya hone se pradhAna-advaita bAdharahita hai - to sattvAdi tIna se abhinna hone se ulaTA pradhAna meM dvaita prasakta hogaa| taduparAMta 'mahat'-'ahaMkArAdi' tattvoM kA svIkAra 15 karate haiM to advaita rahA kaise ? yadi mahat Adi vikAra aura vikArI pradhAna kA atyanta abheda mAneMge to vikAra jaisA kucha rahA nahIM, matalaba avikArI pradhAna hI zeSa rahegA, to sattva yA mahat Adi kA uccheda hogaa| yadi vikAra-vikArI kA kathaMcit bhedAbheda mAneMge to advaita ke badale anekAnta kI siddhi ho jaayegii| yadi una kA bheda hI mAneMge taba to spaSTa hI dvaita kA bhUta dhunegaa| pahale bhI pradhAnAdvaitavAda kA niSedha kiyA jA cukA hai ataH phira se bAra bAra niSedha kitanA kare ? 20 zabdAdvaita kA pratiSedha nAmanikSepavicAra ke prastAva meM kiyA gayA hai ataH usa kA svIkAra bhI zreyaskara nhiiN| brahmAdvaitavAda kA bhI pahale hI niSedha ho cukA hai| (sArAMza :-) ataH mUla gAthA uttarArdha meM 'taM ceva va' yAnI 'tadeva vA' isa vAkyAvayava se jo 'vahI eka hai' aisA ekAnta advaita pakSa kA nirdeza kiyA gayA hai usa meM bhI mithyAtva siddha hotA hai| [ kAraNa-kArya-pariNAma-sat-asat Adi carcA kA nigamana ] 25 mUla gAthA 27 meM uttarArdha meM samUhasiddha athavA pariNAmakRta artha ke liye jo vividha vikalpoM meM mithyAtva kA nirUpaNa kiyA hai usa kI vyAkhyA karate hue aba vyAkhyAkAra kahate haiM - AkAraNa . meM kArya sat hI hai, pariNAmI meM pariNAma sat hI hai, ve (kAraNa yA kArya athavA sat yA asat) ve hI hai, athavA kAraNa yA pariNAmI meM kArya yA pariNAma asat hI hai, kAraNa kAryAtmaka nahIM hai, pariNAmI pariNAmAtmaka nahIM hai, na to koI kArya hai na kAraNa - tattva to dravyAdvaita hai yAnI 30 (jo hai) vahI hai - ina vividha prakAroM se niyamapUrvaka ekAnta ko mAnane para ye sabhI pravAda mithyAvAda hai| pUrvoktayukti anusAra avazyameva mithyAtva aisA kathana karane se garbhitarUpa se yaha kahanA hai ki kathaMcid rUpa se una pravAdoM ko mAnane para ve saba samyagvAda haiM, kyoMki vastu jaba nizcitarUpa se Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-28 305 kAryakAle vinAzavat avinAzavacca, tathaiva pratIteranyathA cA'pratIteH / / 27 / / [ siddhAntavitkRtaM nayasatyA'satyatAvibhAgavimarzanam ] ata ekAntarUpasya vastuno'bhAvAt sarve'pi nayA: svaviSayaparicchedasamarthA api itaranayaviSayavyavacchedena svaviSaye vartamAnA mithyAtvaM pratipadyanta ityupasaMharannAha(mUlam-) NiyayavayaNijjasaccA savvanayA paraviyAlaNe mohaa| 5 te uNa Na diTThasamao vibhayai sacce va alie vaa||28 / / nijakavacanIye = svAMze paricchedye satyAH = samyagjJAnarUpAH sarva eva nayA saMgrahAdayaH paravicAlane = paraviSayotkhanane mohAH = muhyantIti mohA mithyApratyayAH, paraviSayasyApi satyatvenonmUlayitumazakyatvAt, tadabhAve svaviSayasyApyavyavasthiteH tatazca paraviSayasyAbhAve svaviSayasyApyasattvAt tatpratyayasya mithyAtvameva tadvyatiriktagrAhakapramANasya cAbhAvAt / 10 utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai| tad tad vastu tattad apekSA se kArya bhI hai akArya bhI, kAraNa bhI hai akAraNa bhI, kAraNa meM kArya sat hai asat bhI, kAryakAla meM kAraNa vinAzI hai avinAzI bhI, kyoMki vaisA hI pramANa se jJAta hotA hai, anya (ekAnta) prakAra se pratIta nahIM hotA / / 27 / / [ siddhAntajJAtA kI nayasatyA'satyatA ke prati vivekadRSTi ] avataraNikA :- ukta carcA se yaha sUcita hotA hai ki ekAntarUpa vastu na hone se sabhI naya 15 apane apane viSaya kA avabodha karane meM sakSama hone para bhI yadi ve anyanaya ke viSaya kA niSedha kara ke apane viSaya meM AviSTa rahate haiM to Akhira mithyAtva meM gira paDate haiM - upasaMhAra meM yahI kahate haiM - gAthArtha :- apane apane vaktavya ke prati satya aise sabhI naya anya kA uccATana kare taba mithyA bana jAte haiN| (ata eva) zAstravyutpanna (puruSa) 'yaha saccA - yaha jhUThA' isa prakAra vibhAjana nahIM 20 krtaa||28|| vyAkhyArtha :- nijakavacanIya = apane grAhya aMza (= viSaya) meM saMgrahAdi sabhI naya satya = samyagjJAnamaya hote haiM kintu paravicAlana = anya naya ke viSayoM kA khaNDana karane kA sAhasa karate haiM taba mohA = mUDhatAgrasta ho jAte haiM, yAnI mithyAjJAna bana jAte haiN| kAraNa :- anya kA viSaya bhI usa kI prAmANika apekSA se satya hone ke kAraNa usa kA utkhanana karanA zakya nahIM hotaa| 25 are ! apanA viSaya bhI (dIrghatvAdi) anya naya ke (hrasvatvAdi) viSaya se nirapekSa bana jAne para sunizcita nahIM ho skegaa| yadi anya naya ke viSaya kA khaMDana kara ke usa kA abhAva siddha kareMge to apanA viSaya bhI asiddha ho jAne se tadgrAhaka avabodha mithyA hI tthhregaa| (uccatva-hasvatvAdi ke binA nIcatva-dIrghatvAdi siddha kaise hogA ? khaMdhe para lagAI huI kAvaDikA meM jo dono chora para dUdha aura dahIM ke maTake rakhe haiM, yadi usa meM eka ghaTa dUsare ghaTa ko toDa degA to vaha khuda bhI 30 salAmata kaise rahegA, saba bhAra eka ora A jAne se vaha bhI nIce gira kara phuTa jAyegA / ) kyoMki anyanaya ke viSaya se nirapekSa svaviSaya kA bodhakArI koI pramANa hI nahIM haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 tasmAt tAneva nayAn punaHzabdasyAvadhAraNArthatvAt na iti pratiSedho vibhajanakriyAyAH dRSTaH samayaH siddhAntavAcyamanekAntAtmakaM vastutattvaM yena puMsA sa tathA, sa na vibhajate satyetaratayA svetaraviSayamavadhArayamANo'pi tathA tAn na vibhajate api vitaranayaviSayasavyapekSameva svanayAbhipretaM viSayaM satyamevAvadhAra yatIti yaavt| 'grAhyasatyA'satyAbhyAM grAhakasatyAsatye' ityevamabhidhAnam tacca dRSTA'nekAntatattvasya 5 vibhajanam 'syAdastyeva dravyArthataH' ityevaMrUpam / / 28 / / ato naya-pramANAtmakaikarUpatAvyavasthitamAtmasvarUpam anugatavyAvRttAtmakam utsargApavAdarUpagrAhyagrAhakAtmakatvAd vyavatiSThate ityarthapradarzanAyAha(mUlama-) davvaviyavattavvaM savvaM savveNa NiccamaviyappaM / Araddho ya vibhAgo pajjavavattavyamaggo ya / / 29 / / 10 yatkiJcid dravyArthikasya saMgrahAdeH sadAdirUpeNa vyavasthitaM vastu vaktavyaM = paricchedyam tat sarvaM sarveNa prakAreNa nityaM = sarvakAlam avikalpaM = nirbhedam sarvasya sadasadvizeSAtmakatvAt tacca bhedena [ anyanayaviSayasApekSabhAva se svanayaviSaya kA grahaNa ] yahI hetu hai ki siddhAntagamya anekAntAtmaka vastu tattva kA dRSTA puruSa, unhIM nayoM ko yadyapi apane apane viSaya ke nizcAyakasvarUpa se jAnatA huA bhI, (unhI nayoM ko) 'yaha saccA yaha jhUThA' 15 - isa taraha vibhAjita karane kA sAhasa nahIM krtaa| kintu anyanaya ke viSaya se sApekSa raha kara hI apane naya mAnya viSaya kI sacAI kA nizcaya karatA hai| tAtparya hai ki arthagrAhI naya kI satyatA/ asatyatA svataH nahIM hotI kintu apane grAhya viSaya kI satyatA/asatyatA para avalambita hotI hai (eka naya kA grAhya viSaya yadi anya nayagrAhya viSaya ko sApekSa hotA hai to vaha satya hai anyathA asatya hai - yadi aise satya viSaya ko naya grahaNa karatA hai to vaha satya hai anyathA vaha bhI asatya 20 hai|) yaha hai tAtparya nivedana / usa kA matalaba yaha hogA ki anekAntatattvadarzI vyakti satya kA vibhAjana isa taraha karegA ki 'dravyArtha kI apekSA vastu kathaMcit sat hI hai' - yahA~ gaura karo ki apekSA ko Age rakha kara kathaMcid rUpa se anya naya ke viSaya kI sApekSatA ko barakarAra rakha kara hI 'satya' naya kA pratipAdana kiyA gayA hai||28|| [ dravyArthika/paryAyArthika naya se eka vastu kA svarUpa ] 25 ava0 :- anya tattvoM kI taraha AtmA ke liye bhI aisA hI samajhanA ki vaha naya-pramANobhayAtmaka ___ hote hue bhI nizcita ekarUpa hai, anugata (= sAmAnya) aura vyAvRtta (= vizeSa) ubhayAtmaka eka hai, kadAcit utsargarUpa se kadAcit apavAdarUpa se grAhya hai evaM tathaiva grAhaka bhI hai - isa tathya kA nirUpaNa karate haiM - gAthArtha :- dravyArthikanayavAcya sarva (vastu) sarva prakAra se harahameza nirvikalpa hotI hai| tathA vahI 30 (vastu) vibhAga Arabdha ho kara paryAyanayavAcya paMtha bana jAtA hai||29 / / vyAkhyArtha :- saMgrahAdi dravyArthika naya mata se jo kucha 'sat' Adi rUpa bodhanIya vastu hai vaha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-30 307 sampRktamiti darzayitumAha- Arabdhazca vibhAgaH sa evA'vibhAgaH sattArUpo yo dravyAdinA''kAreNa, prastutazca bhedaH 'ca'zabdasya prakrAntA'vibhAgAnukarSaNArthatvAt paryAyavaktavyamArgazca paryAyAstikasya yad vaktavyaM = vizeSaH tasya mArgaH = panthAH jAtaH - paryAyArthikaparicchedyasvabhAvo vizeSaH sampanna iti yAvat / / 29 / / evaM bhedAbhedarUpaM vastUpadarzya bhedasya paryAyArthikaviSayasya dvaividhyamAha 5 (mUlam-) so uNa samAsao cciya vaMjaNaNiao ya atthaNiao y| atthagao ya abhiNNo bhaiyavvo vNjnnviyppo||30|| sa punarvibhAgo saMkSepato vyaJjananiyataH = zabdanayanibandhanaH arthaniyatazca = arthanayanibandhanazca / tatra arthagatastu vibhAga: abhinnaH saMgraha-vyavahAra-RjusUtrArthapradhAnanayaviSayo'rthaparyAyo'bhinna asadadravyAtIsaba sabhI prakAra se harahameza abhinna (= avikalpa) hotI hai, kyoMki avizeSataH vaha 'sat' rUpa hotI 10 hai| vahI vastu apekSAbheda se bheda kA bhI sparza karatI hai yaha dikhAne ke liye granthakAra mUla gAthA uttarArdha meM kahate haiM - 'Arabdhazca vibhaagH'| bhAvArtha yaha hai ki jo dravyAdi AkAra se bhedarUpa prastuta hotA hai vahI nirvibhAga sattArUpa hotA hai| yahA~ gAthA meM 'ca' avyayazabda prakaraNaprApta avibhAga kI anuvRtti karane ke liye prayukta hai ataH jo dravyAdirUpa se bhedAtmaka hai vahI avibhAga sattArUpa hai aisA anvaya smjhnaa| vaha bheda paryAyAstikanaya kA vAcya jo vizeSa hai usa kA mArga bana jAtA 15 hai| tAtparya, vaha sattArUpa nirvibhAga vastu bhedasambandha hone para paryAyArthikanayagamya vizeSAtmaka svabhAvarUpa ho jAtA hai / / 29 / / [naya bheda se arthaniyata-vyaJjananiyata vibhAga ] avataraNikA :- vastu bhedAbheda ubhayarUpa pradarzita kara ke aba bheda, jo ki paryAyArthika kA viSaya hai usa ke do prakAra kahate haiM - gAthArtha :- vaha to (yAnI vibhAga) saMkSepataH zabdaniyata aura arthaniyata hotA hai| (una meM se) arthasambandhI (vibhAga) abhinna hotA hai aura zabdavikalpa bhajanApAtra hai||30|| __ vyAkhyArtha :- pUrva gAthA meM jo vibhAga-kathana kiyA hai - vaha saMkSepa se dvividha 1, vyaJjana niyata yAnI arthanayamUlaka / 2, dUsarA jo arthaniyata vibhAga hai vaha abhinna hotA hai| kyA matalaba ? saMgraha-vyavahAra-RjUsUtra ye tIna naya arthAdhIna hote haiM, zabda cAhe koI bhI ho, athavA zabda kI yahA~ 25 adhInatA nahIM hotii| ataH saMgrahAdi tIna ko arthanaya kahate haiM, artha pradhAna abhidheya yA viSaya hone se| arthanayaviSayabhUta arthaparyAya 'abhinna' hotA hai| kyA matalaba ? ukta tIna nayoM ke viSaya asadvyAvRtta, adravyavyAvRtta evaM atItAnAgatavyAvRtta haiM, isa prakAra se isa arthaparyAyarUpa viSaya meM abhinnatA hai| kaise ? tInoM kA viSaya kathaMcit ekarUpa hI hai| khAsa kara ke jo RjusUtra kA kSaNika arthaparyAya hai vaha pUrva do nayoM ko mAnya hI hai| dravya bhI kSaNika yA akSaNika, tInoM nayoM ko mAnya hai| 30 tInoM nayoM ko 'sat' padArtha yAnI artha paryAya mAnya haiN| 20 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 tAnAgatavyavacchinnAbhinnArthaparyAyarUpatvAt / tadviSayA nayA api 'arthagato vibhAgo'bhinnaH' ityucyte| bhAjyo vyaJjanavikalpa iti / vikalpitaH zabdaparyAyo bhinna abhinnazcAnekAbhidhAna eka: ekAbhidhAnazcaika iti kRtvA samAnaliGga-saMkhyA - kAlAdiranekazabdo ghaTaH kuTaH kumbhaH ityAdika ekArtha iti zabdanayaH / samabhirUDhastu bhinnAbhidheyau ghaTa- kuTazabdau bhinnapravRttinimittatvAt rUpa-rasAdizabdavat ityekArtha ekazabda iti 5 manyate / evaMbhUtastu ceSTAsamaya eva ghaTo ghaTazabdavAcyaH anyathA'tiprasaGgAt / tadevamabhinnArtho vAcyoSsyetyabhinnArtho ghaTazabda iti manyate / / 30 / / [ bheda - arthaparyAya-abhinna Adi pada- parAmarza ] prazna :- yadi tInoM nayoM ko dravyAtmaka artha mAnya haiM to use 'paryAya' (arthaparyAya) kaise kaha sakate haiM ? uttara :- avataraNikA meM paryAyArthika viSayabhUta bheda ( vibhAga ) kA dvaividhya 30 vIM gAthA meM kahane kA nivedana kiyA hai| matalaba ki mukhya rUpa se isa gAthA meM paryAya ke hI bheda dikhAne kA hai / una meM pahalA artha paryAya hai, dUsarA zabdanayamAnya vyaJjana paryAya hai / zabdanaya mAnya paryAya kA matalaba hogA ki zAbdabodha meM jo zabdAnusArI viSaya jJAta hoMge ve vyaJjanaparyAya haiM aura zAbdabhinnamati Adi bodha meM jo viSaya jJAta hoMge ve arthaparyAya kaheM jaayeNge| ( ye donoM bheda paryAyArthika ke haiM) 15 isa liye yahA~ paryAya zabda kA prayoga ucita hai| tathA 'paryAya' zabda se yahA~ kSaNika aura akSaNika donoM prakAra ke paryAya vivakSita haiM / RjusUtra se le kara zabdanaya taka sabhI ko kSaNika paryAya mAnya haiM saMgraha aura vyavahAra ko kSaNika - akSaNika donoM prakAra ke paryAya mAnya haiM / ataH yahA~ ava0 meM jo paryAyArthika zabda hai vahA~ paryAya zabda se pAribhASika ( dravyabhinna ) paryAya na le kara sirpha dravya aura pAribhASika paryAya sAdhAraNa vastu hI grahaNa karanA hai / 1 prazna :- yadyapi yahA~ avataraNikA meM paryAyArthika viSayabhUta bheda kA dvaividhya kahane kI bAta hai kintu arthagata yA arthaparyAya ko tIna naya ( saMgrahAdi ke ) mata meM abhinna kahA gayA hai to yaha kaise ? uttara :- avataraNikA meM jo bheda kI bAta hai vaha arthaparyAya aura vyaJjanaparyAya ke bheda kI bAta hai, arthaparyAyarUpa bheda ke prastAva meM jo abheda (= avibhAga) kI bAta hai vaha to tInoM meM paraspara gauNa- mukhyarUpa se mAnya abhinnaviSayatA kI bAta hai / anekAntavAda kI yaha vizeSatA / astu / sat vyAvRtta Adi viSayaka tIna naya uktaprakAra se abhinna arthaparyAyagrAhI hone se una ko (bahusaMkhyaka nayoM ko) uddezya kara ke vidheyarUpa meM eka vacana se 'arthagato vibhAgo abhinna:' isa rUpa se 'ucyate' yAnI kahA gayA hai| (jaise vedAH pramANam meM kahA jAtA hai / ) [ vyaJjanaparyAya zabda- samabhirUDha - evaMbhUta nayamAnyatA ] vyaJjana vikalpa bhajanApAtra hai| pahale mUla gAthA meM 'vibhAga' ke liye 'vyaJjana niyata' zabdaprayoga 30 hai, vyAkhyAkAra ne 'zabdanayanibandhana' aisA vyAkhyAna kiyA hai aura aba vikalpa' zabdaprayoga hai| tAtparya, zabdanayamUlaka vyaJjanaparyAyAtmaka bheda paryAyAtmaka bheda meM bhajanA kaise haiM usa kI vyAkhyA meM spaSTa karate 10 20 308 25 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only mUlagAthA ke uttarArdha meM 'vyaJjana kI hI bAta hai / usa vyaJjanavikalpita (yAnI arthanayamAnya . Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-31 309 yat tadanyato vibhaktena svarUpeNaikamanekaM ca vastUktam tadanantapramANam ityAkhyAtumAha(mUlam-) egadaviyammi je atthapajjayA vayaNapajjayA vA vi| tIyANAgayabhUyA tAvaiyaM taM havai davvaM / / 31 / / ekasmin jIvAdidravye arthaparyAyAH = arthagrAhakAH saMgraha-vyavahAra-RjusUtrAkhyA: tadgrAhyA vA'rthabhedAH vacanaparyAyAH zabda-samabhirUDha-evaMbhUtAH tatparicchedyA vastvaMzA vA te ca atItAnAgatavarttamAnarUpatayA sarvadA 5 vivarttante vivRttAH vivartiSyante iti teSAmAnantyAd vastvapi tAvatpramANaM bhavati / tathAhi- anantakAlena sarveNa vastunA sarvAvasthAnAM parasparAnugamenA''sAditatvAt avasthAtuzcAvasthAnAM kathaMcidananyatvAd ghaTAdi vastu paTa-puruSAdirUpeNApi kathaMcid vivRttamiti 'sarvaM sarvAtmakaM kathaMcid' iti sthitm| dRzyate caikaM arthaparyAya se bhinna) zabdaparyAya bhinna bhI hai abhinna bhI hai| kyA matalaba ? anekanAma artha eka (jaise amara koza, abhidhAna cintAmaNi Adi) tathA eka nAma eka artha (aisA koI koza dhyAna meM nahIM 10 - vyutpattikoza ho sakatA hai, eka nAma aneka artha aisA 'anekArthakoza' milatA hai|) pahalA jo pakSa hai usa meM udA0-ghaTa kuTa kumbha aise nAma aneka hai kintu ekArthaka hai - yahA~ sabhI kA liGga eka hai, saMkhyA (ekavacanagamya) bhI samAna hai aura tInoM zabdoM meM kAlakRta bheda nahIM hai| ataH zabdanayamAnya hai| dUsarA pakSa :- samabhirUDha naya kahatA hai - ghaTa-kuTa (aura kumbha) zabda bhinnArthaka haiM kyoMki donoM kA vyutpatti-artha yAnI vyutpattinimitta (ghaTatva-kuTatva) bhinna haiM jaise rUpa aura 15 rasa Adi shbd| yahA~ eka nAma eka artha mAnA jAtA hai| evaMbhUta naya to Age baDha kara kahatA hai - ghaTa jaba nizceSTa = niSkriya hai strImastakArUDha ho kara uchalatA nahIM taba vaha 'ghaTa' zabda kA artha nahIM bana sktaa| phira bhI mAnA jAya to ceSTArahita kalevara Adi sabhI ke liye 'ghaTa' zabdaprayoga kI Apatti hogii| matalaba, isa naya se 'ghaTa' zabda 'abhinnArtha' hai, abhinna (= eka mAtra pravRttinimittAnvita hI) hai artha jisa kA - aisA vigrahArtha samajha lenA / / 30 / / [ atItAdiparyAyoM se ekadravya kI anantatA ] avataraNikA :- vaha jo anyaprayukta vibhAgagarbhita svarUpa se vastu meM eka-aneka bhAva kA kathana kiyA, usa kA pramANa kitanA ? annt| isa tathya kA nirUpaNa karate haiM 32 vIM gAthA meM ___ gAthArtha :- eka dravya meM jo arthaparyAya aura vacanaparyAya atIta-anAgata-vartamAnabhUta hote haiM itane pramANavAlA eka dravya hotA hai / / 31 / / / 25 ___ vyAkhyArtha :- jIvAdi eka dravya meM rahanevAle jo arthaparyAya, matalaba arthagrAhI saMgraha-vyavahAra-RjusUtranaya athavA ina nayoM ke jo viSayabhUta arthaprakAra, evaM zabda-samabhirUDha-evaMbhUta naya athavA una ke viSayabhuta vastu-aMza, ye saba kabhI bhUtakAlIna ho jAte haiM, kabhI bhAvikAlIna rahate haiM to kabhI vartamAnakAlIna, aise tIna kAla se grasta rahate hue ve harahameza calate rahate haiM, calate rahe haiM aura calate raheMge - isa prakAra kAlasambandhitayA ve naya athavA vastuaMza ananta hone se koI eka vastu bhI anantavidha 30 hotI hai kyoMki una kI kAlakRta vizeSatAe~ bhI ananta hotI haiN| kaise yaha dekhiye - ananta bhUtakAla 20 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 310 pudgaladravyaM atItAnAgatavarttamAnadravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSapariNAmAtmakaM yugapat krameNApi tat tathAbhUtameva / ekAntAsata utpAdAyogAt satazca niranvayavinAzAsambhavAditi pratipAditatvAt / / 31 / / evaM tAvad bAhyAbhyantarabhedena dvividhasyApi vastuno'nekAntAtmakatvaM pratipAdya tatpratipAdanavAkyanayAnAmapi tathAvidhameva svarUpam nAnyAdRgbhUtamastIti pratipAdayannAha (mUlam - ) purisammi purisasaddo jammAI - maraNakAlapajjanto / tassa u bAlAIyA pajjavajoyA bahuviyappA / / 32 / / athavA artha-vyaJjanaparyAyaiH zakti-vyaktirUpairanantairanugato'rthaH savikalpa: nirvikalpazca pratyakSato'vagataH, idAnIM puruSadRSTAntadvAreNa vyaJjanaparyAyaM tadavikalpakatvanibandhanam arthaparyAyaM ca tatsavikalpakatvanimittamAha- purisammi0 ityAdinA sUtreNa - 10 meM sarva vastu paraspara anuvRtti ke dvArA sabhI avasthAoM ko prApta kara cukI hai| yadyapi avasthA (padArtha) ekarUpa hone para bhI avasthAvRMda se kathaMcid usa kA abheda hone se avasthA bhI anantavidha hotI hI hai| aba isa se yaha phalita hotA hai ki varttamAnakAlIna ghaTAdi vastu kabhI bhUtakAla meM vastra yA dehapuruSarUpa se kathaMcid raha cukI hai ataH sarva padArtha (parivarttana zIla hone se ) kathaMcit sarvAtmaka haiM yaha siddha hotA hai / 15 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 [ ekAnta asat kA utpAda nahIM, ekAnta sat kA nAza nahIM ] dikhatA hai ki eka hI bIjAdi pudgaladravya vividha pariNAma AzliSTa hote haiM jaise atItapariNAma, anAgata, varttamAnapariNAma, dravyAtmaka, guNAtmaka, kriyAtmaka, sAmAnyarUpa yA vizeSapariNAmAtmaka / ye pariNAma bhI kabhI yathAsaMbhava ekasAtha banate haiM to kabhI kramazaH bhI, ve anantavidha ho isa meM kyA Azcarya ?! isa kA mUla yaha hai ki ekAnta asat vastu kA utpAda kabhI nahIM hotA, jo dugdhAdirUpa 20 se pudgala thA vahI dadhi Adi rUpa se utpanna hote rahate haiM / tathA sat padArtha kA kabhI bhI niranvaya pahale aisA pratipAdana kara diyA hai, isa vajaha se sarva vastu sarvAtmaka ( atyanta ) vinAza nahIM hotA ho sakatI hai / / 31 / / - [ 32 ve zloka kI bhinna bhinna avataraNikA ] (1) avataraNikA :- anantara gAthA ke dvArA bAhya (yAnI grAhya vastu) aura abhyantara (yAnI 25 grAhaka AtmA), athavA AtmA aura pudgala aise donoM prakAra kI vastu anekAntAtmaka hI hotI hai aisA nivedita kara diyA, aba kahate haiM ki vastu ke pratipAdaka vAkyanayoM kA svarUpa bhI anekAntagarbhita hotA hai na ki anyarUpa yA ekAntagarbhita Jain Educationa International gAthArtha :- puruSa ke liye 'puruSa' zabda janma Adi se maraNaparyanta hotA hai, bAlAdi bahu avasthAe~ usI ke paryAyayoga haiM / / 32 / / 30 (2) avataraNikA :- ( dUsare prakAra se avataraNikA :-) arthaparyAya zaktirUpa hai, vyaJjanaparyAya vyaktirUpa hai, aise anantaparyAyoM se vyApta artha cAhe savikalpa (sAmAnya) ho yA nirvikalpa (vizeSarUpa), pratyakSaprasiddha hai| itanA kaha dene ke bAda puruSa ke dRSTAnta se aba yaha kahanA hai ki arthagata nirvikalpakatva (= For Personal and Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 32 311 atItAnAgatavarttamAnAnantArtha - vyaJjanaparyAyAtmake puruSavastuni 'puruSa' iti zabdo yasyAsau puruSazabdaH tadvAcyo'rtho janmAdirmaraNaparyanto'bhinna ityarthaH ' puruSaH' ityabhinnAbhidhAna-pratyaya-vyavahArapravRtteH tasyaiva bAlAdayaH paryAyayogAH pariNatisambandhA bahuvikalpA anekabhedAH pratikSaNasUkSmapariNAmAntarbhUtA bhavanti tatraiva tathAvyatirekajJAnotpatteH / evaM ca 'syAdekaH' ityavikalpaH 'syAdanekaH' iti savikalpasiddhaH / anyathAbhyupagame tadabhAva eveti vipakSe 'atthi tti NivviyappaM' ( pR0 333 ) ityanantaragAthayA bAdhAM darzayiSyati / 5 dvitIyapAtanikA''yAtagAthArthastu - 'puruSa' vastuni puruSadhvanirvyaJjanaparyAyaH, zeSo bAlAdidharmakalApo'rthaparyAya iti gAthAsamudAyArthaH / / [ vAcya-vAcakasambandhamImAMsAyAM vaiyAkaraNAbhiprAyaH ] nanu ko'yaM 'puruSa' zabda: kathaM vA zabdo'rthasya paryAya:, tato'tyantabhinnatvAt ghaTasyeva paTaH ? sAmAnyarUpatA) kA mUla vyaJjanaparyAya hai aura savikalpakatva ( vizeSarUpatA) kA AdhAra arthaparyAya hai / 10 gAthArtha :- puruSa ke liye janma se lekara maraNakAlaparyanta puruSazabda calatA / usa ke bAlAdi paryAyavRMda bahuvikalpazAlI haiM / / 32 / / [ puruSa meM vyaJjanaparyAya- arthaparyAya kI spaSTatA ] eka chora jisa kA isa vigraha se mRtyu vyAkhyArtha :- purisammi... ityAdi sUtra se uparokta bAta kahate haiM bahuvrIhi samAsa pada hai 'puruSa' hai (vAcaka) zabda jisa kA pada se vAcya samajhanA / tAtparya, puruSavAcya artha puruSa ke nahIM kintu janma se le kara mRtyu paryanta ( mRtyu hai paryanta ke bAda bhI kucha kAla taka prajA meM ) pravRtta rahatA hai| kisI bhI avasthA meM usa ke liye 'puruSa' aisA ekavidha nAma, 'puruSa' aisI ekavidha pratIti aura 'yaha puruSa' aisA laukika vyavahAra hote rahate haiN| atIta-anAgata-varttamAna ke ananta artha-vyaJjanaparyAyoM se abhinna puruSAtmaka vastu ke liye puruSa - 20 zabdaprayoga hotA hai, usI meM bAlAdi paryAyayoga yAnI pariNAma niyojanA ( arthaparyAya) bahuvikalpazAlI hotI hai| bahu vikalpa yAnI pratipala aneka prakAravAle sUkSma pariNAmoM kA, usa meM antarbhAva hotA hai / kAraNa :- usI puruSa meM bhinna bhinna bAlAdi aneka paryAyoM kI upalabdhi hotI hai| matalaba, puruSAdi vastu kathaMcid eka hai ( yaha sAmAnyAvagAhi ) avikalpa prakAra huA / tathA pariNAmoM ke bheda se 'yaha aneka haiM' isa taraha savikalpa (vizeSAvagAhi ) prakAra huA / yadi ekAntataH 'eka' yA 'aneka' hI mAnA 25 jAya to vaisA koI asaMkIrNa padArtha astitva meM nahIM hai, phira bhI vaisA mAnane kA Agraha kareMge to usa meM 'atthiti NivviyappaM '... ityAdi AgAmI 33 vIM gAthA ( pR0 333 ) se bAdhapradarzana kiyA jAyegA / jo dUsarI avataraNikA hai usa ke mutAbika gAthArtha isa prakAra hogA 'puruSa' vastu ke liye jo 'puruSa' aisA dhvani yAnI zabdaprayoga hai vaha vyaJjana paryAya hai aura zeSa bAlyAdi dharmavRMda hai vaha arthaparyAya hai aisA samudita gAthArtha samajhanA / / 32 / / [ zabdasvarUpa mImAMsA - sambandhasamIkSA - sphoTacarcA ] vyAkhyAkAra yahA~ zabdasvarUpa evaM usa ke arthavAcakatva kI vistRta mImAMsA kA prArambha karate Jain Educationa International mUla gAthA meM jo 'puruSazabda' = artha kA, vaha artha 'puruSazabda' 15 viSaya meM koI eka-do dina ke liye hI = For Personal and Private Use Only 30 . Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 atra vaiyAkaraNAH prAhuH 'yasmAd uccaritAt kakudAdimadarthapratipattiH sa zabda:' [ ] / nanu atra kiM gakAra- aukAra- visarjanIyAH kakudAdimadarthapratipAdakatvena zabdavyapadezaM labhante ? AhosvittadvyatiriktaH padasphoTAdi: ? 312 tatra na tAvad varNA arthapratyAyakAH yataste kiM samuditA arthapratipAdakA uta vyastAH ? yadi 5 vyastAstadaikenaiva varNena gavAdyarthapratipattirutpAditeti dvitIyAdivarNoccAraNamanarthakaM bhavet / atha samuditA arthapratyAyakAH, tadapi na saGgatam kramotpannAnAmanantaravinaSTatvena samudAyA'sambhavAt / na ca yugapadutpannAnAM samudAyaprakalpanA, ekapuruSApekSayA yugapadutpattyasambhavAt, pratiniyatasthAna-karaNa-prayatnaprabhavatvAt teSAm / na ca bhinnapuruSaprayuktagakAra - aukAra visarjanIyAnAM samudAye'pyarthapratipAdakatvaM dRSTam pratiniyatakramavarNapratipattyuttarakAlabhAvitvena zAbdhA: pratipatteH saMvedanAt / 10 haiM pahale koI vidvAna prazna uThAte haiM ki 'puruSa' zabda kA svarUpa kyA hai ? dUsarA prazna yaha hai ki jaba zabda aura artha atyanta bhinna hai jaise ghaTa aura vastra, to zabda ( vyaJjanaparyAya) artha kA paryAya kaise ho gayA ? ( yAda kijie vyAkhyAkArane abhI abhI 'puruSa' zabda ko puruSa vastu kA vyaJjanaparyAya kaha dikhAyA hai / ) prathama prazna ke uttara meM vyAkaraNavijJa kahate haiM jisa kA ( 'gau' zabda kA) uccAraNa karane para 15 ( zrotA ko ) khUMdha Adi avayavavAle (gau ) artha kA bhAna hotA hai usa ko zabda kahA jAtA hai / ( yaha zabda ke svarUpa kA vivaraNa huA / ) ( mahAbhArata prathamakhaMDa evaM anekAnta jayapatAkA meM aisA kathana hai / ) aba zabda ke svarUpa kI vizeSa carcA zuru kI jAtI hai vyAkaraNavettA ke sAmane aba ye do prazna khar3e kiye gaye haiN| A'gau' pada meM gakAra- aukAravisarga ye tIna khUMdha Adi viziSTa artha kA nidarzaka hone se 'zabda' pada prayoga hotA hai ? ByA 20 usa se bhinna koI padasphoTa Adi hotA hai ? praznakAra aba kahate haiM * varNa to arthabodhaka nahIM hote / yadi hote haiM to samudita varNa arthabodhaka hote haiM yA pRthaka pRthak (yAnI vyasta ) ? yadi pRthak, to prathama uccArita varNa se hI arthabodha ke ho jAne se dUsare Adi varNoM kA uccAraNa vyartha jAyegA / yadi samudita varNa arthabodhaka haiM to vaha saMgata nahIM kyoMki una kI utpatti kramazaH hotI hai, agrima varNoccAra hotA hai taba pUrva varNa naSTa ho jAtA hai ataH una kA samudAya bana nahIM paataa| aisI 25 kalpanA kareM ki eka sAtha utpanna vargoM kA samudAya bana jAyegA to vaha vyartha hai kyoMki eka vyakti se eka sAtha aneka varNoM kA janma azakya hai, kyoMki eka vyakti ke dvArA pratiniyata kaNThAdi sthAna, jIvAdi karaNa aura vyakti kA tathAvidha prayatna mila kara eka se jyAdA varNa kI eka sAtha utpatti zakya nahIM hai| yadi kaheM ki 'eka vyakti 'ga' bole, dUsarI 'au' bole, tIsarI visarga bole, tInoM eka sAtha boleMge to una ke samudAya se arthabodha ho sakegA / ' to yaha bhI kahIM dikhatA - Jain Educationa International - . etadviSayaka bahugranthasadRzasandarbhavAkyAni mahAbhArata - mImAMsA0 - anekAntaja0 pa0 - prameyaka0 - syA0 ra0 - zlo0 vA0 - pArtha0 vyA0 - prazasta0 kaMda0 sphoTasiddhi - tattvasaM0 kA0- sarvadarzana saM0 Adi grantheSvavalokanArhANi pUrvasaMskaraNe dRzyAni / / * prameyakamalamArttaNDa meM, prazastapAdakaMdalI TIkA meM, sphoTasiddhigrantha meM aise vAkyasaMdarbha ko dekha sakate haiM / For Personal and Private Use Only - . Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-32 313 na cAntyo varNaH pUrvavarNAnugRhIto varNAnAM kramotpAde satyarthapratyAyakaH, pUrvavarNAnAmantyavarNa prtynugraahktvaa'yogaat| yato nAntyavarNaM prati janakatvaM pUrvavarNAnAM tadupakAritvam varNAd varNotpatterabhAvAt - pratiniyatasthAnakaraNAdisampAdyatvAd varNAnAm, varNAbhAve'pi ca varNotpattidarzanAd na varNajanyatvam / athArthajJAnotpattau sahakAritvaM pUrvavarNAnAmantyavarNaM pratyupakArakatvam- etadapyayuktam; avidyamAnAnAM shkaaritvaanupptteH| ata eva prAktanavarNavittInAmapi shkaaritvmyuktm| 5 na ca pUrvavarNasaMvedanaprabhavasaMskArAH tatsahAyatAM pratipadyante; yataH saMskArAH svotpAdakavijJAnaviSayasmRtihetavo nArthAntarajJAnamutpAdayituM smrthaaH| na hi ghaTajJAnaprabhavaH saMskAraH paTe smRtiM vidadhad dRSTaH / na ca tatsaMskAra prabhavAH smRtayaH sahAyatAM pratipadyante, yugpdyugpdviklpnaanupptteH| na hi smRtInAM yugapadutpattiH ayugapadutpannAnAM vaa'vsthitirsti| na ca samastasaMskAraprabhavaikA smRtistatsahakAriNI, parasparaviruddhAnekapadArthA'nubhavaprabhavaprabhUtasaMskArANAmapyekasmRtijanakatvaprasakte nekavarNasaMskarAjatvaM smRte: 10 saMbhavatIti kuto'syA antyavarNasahakAritvam ? na cAnyaviSayA smRtiranyatra pratipattiM janayati khadiravyAnahIM kyoMki zAbdabodha meM to anubhava hotA hai ki pratiniyata kramika varNoM ke zravaNa ke bAda arthabodha hotA hai| [caramavarNa se arthabodha kI anupapatti ] vyasta varNa bhI arthabodhaka nahIM ho skte| 'varNoM kI kramazaH utpatti hotI hai phira bhI pUrva- 15 pUrva varNasahakRta carama varNa ko - arthabodhaka mAneMge - to yaha asaMbhava hai kyoMki pUrva-pUrva varNa carama varNa ke upakArI bana nahIM skte| upakAritva kyA hai ? antya varNa ke prati pUrvavarNoM kA janakatva ? prastuta meM aisA upakAritva aghaTita hai kyoMki eka varNa se dUsare varNa kI utpatti nahIM hotii| varNoM kI utpatti to niyata sthAna-karaNoM se sampanna hotI hai, evaM prathamAdi vargoM kI utpatti vargoM ke binA hI hotI hai yaha dikhatA hai ataH vargoM meM varNajanyatva nahIM hotaa| yadi upakAritva aisA hai ki antya 20 varNa se arthabodha utpanna hone meM pUrva varNa antya varNa kA sahakArI banegA - to vaha galata hai kyoMki antya varNakAla meM pUrva varNa vidyamAna hI nahIM, phira sahakArI kaise hoMge ? pUrva varNa vidyamAna hI nahIM isI liye pUrvavarNoM kA jJAna bhI antya varNa ke prati arthabodhajanana meM sahakArI nahIM ho sakate, kyoMki pUrvavarNajJAna bhI kSaNika hone se anupasthita hai| yadi kahA jAya - [ saMskAra yA tajjanya smRti kA sahakAritva aghaTita ] 'pUrvavarNa bodhajanya saMskAra arthabodhajanana meM carama varNa kA sahakArI bnegaa|' - to yaha bhI sambhava nahIM, kyoMki saMskAra to sirpha svajanakajJAna ke viSaya kI smRti karAne meM hI hetu banatA hai, vaha smRti bhinna bhinnaviSayaka (zAbdarUpa) jJAnotpAdana ke liye samartha nhiiN| udA0 ghaTajJAnajanya saMskAra vastra kI smRti karatA huA dRSTigocara nahIM hai| yadi kaheM - 'tattatsaMskArajanya smRtiyA~ hI sahakArI bana kara carama varNa ko sahAyatA karegI' - to yaha bhI zakya nahIM. kyoMki yahA~ krama yaugapadya ke 30 vikalpoM kA samAdhAna nahIM miltaa| dekhiye - hara eka kramika varNajJAnajanya saMskAra se utpanna honevAlI kramika smRtiyA~ eka sAtha utpanna nahIM ho sakatI, na to kramikotpanna smRtiyoM kA ekasAtha avasthAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 pRtaparazoH kadiracchedakriyAjanakatvaprasakteH / na cAnyavarNanirapekSa eva gauH ityatrAntyo varNaH kakudAdimadartha pratyAyakaH pUrvavarNoccAraNavaiyarthyaprasakteH ghaTazabdAntavyavasthitasyApi ttprtyaayktvprskteshc| tasmAd na varNAH samasta-vyastA arthapratyAyakAH smbhvnti| asti ca gavAdizabdebhyaH kakudAdimadarthapratipattiriti tadanyathAnupapattyA varNavyatiriktaH sphoTAtmA niravayavo'kramaH sphuTamavabhAtIti tasyA'dhyakSato'pi siddhiH| tathAhi- zravaNavyApArAnantarabhAvinyabhinnArthAvabhAsA sNvidnubhuuyte| na cAsau varNaviSayA, varNAnAM parasparavyAvRttarUpatvAd ekAvabhAsajanakatvavirodhAt tdjnksyaa'tiprsnggtstdvissytvaanupptteH| na ceyaM sAmAnyaviSayA, varNatvavyatirekeNA'parasAmAnyasya gakAra-aukAra-visarjanIyeSvasambhavAt varNatvasya ca prtiniytaarthprtyaayktvaa'yogaat| na ceyaM bhrAntA, hotA hai - phira kaise smRtiyA~ sahakArI banegI ? yadi kaheM - 'samasta saMskAroM se eka hI smRti 10 utpanna hogI jo antya varNa kI sahakAriNI banegI' - to yaha asambhava hai, 'ga'-'au'-':' ityAdi paraspara viruddha aneka varNa ke anubhava se janya saMskAra bhI paraspara viruddha aneka hI hoMge, ataH ve eka smRti ke utpAdaka nahIM ho skte| yadi vaisA mAneMge to paraspara viruddha bhAva-abhAva Adi aneka padArthoM ke anubhava se janya aneka saMskAroM meM bhI eka smRtijanakatva prApta hogaa| yaha soca kara aba bolo ki smRti antyavarNa sahakArI kaise banegI ? aisA bhI zakya nahIM hai ki eka ghaTAdiviSayaka 15 smRti anyaviSaya kA bodha karA ske| zakya mAneMge to khadiravRkSacchedana ke liye prayukta parazu meM kadirachedanakriyAjanakatva A pddegaa| aisA zakya nahIM ki pUrva pUrva varNa nirapekSa 'gauH' zabda kA antya varNa (visarga) khUdha Adi upAMgavAle artha kA bodhana kare; kyoMki taba 'ga' Adi pUrvavarNoccAraNa meM vyarthatAdoSa prApta hogA aura yadi kevala visarga se gau kA bhAna hogA to 'ghaTaH' yahA~ ghaTapadottara visarga se bhI gau kA bhAna prasakta hogaa| niSkarSa, vyasta yA samudita varSoM se arthabodha kA sambhava hai nhiiN| [ anyathA anupapatti se sphoTAtattva kI siddhi ] itanA to pakkA hai ki gau-AdizabdoM se khUdha Adi upAMgavAle janAvara kI pratIti hotI hai| vyasta-samasta varSoM se isa pratIti kI upapatti zakya nahIM, ataH svIkAranA hogA ki varNabhinna arthapratipattihetubhUta sphoTanAmaka padArtha hI zabda hai| sphoTa kI siddhi pratyakSa se hotI hai - zrAvaNapratyakSa meM varNabhinna niravayava akramika sphoTa padArtha spaSTa hI anubhUta hotA hai| dekhiye- zrotrendriya-vyApAra 25 ke bAda turaMta abhinna eka arthabhAsaka saMvedana kA anubhava hotA hai| vaha varNaviSayaka nahIM hotA. kyoMki varNa svayaM eka-dUsare se bhinna hone ke kAraNa, ekavastubhAnajanaka hone meM virodha aayegaa| ajanaka hone para bhI usako tatpratIti kA viSaya mAneMge to ajanaka sabhI padArtha tatpratIti ke viSaya bana jAne kI Apatti hogii| vaha pratIti ekAvabhAsasaMgati ke liye varNasAmAnya viSayaka mAnanA anucita hai| kAraNa :- yahA~ gakAra-aukAra-visarga meM varNatva ke sivA aura koI sarvavarNasAdhAraNa sAmAnya nahIM hai, 30 varNatvarUpa sAmAnya sarvavarNasAdhAraNa hone se pratiniyata ekavastu kA bodhakatva yahA~ sambhava nahIM hogaa| [ sphoTa-pratyakSa ko bhrAnta mAnane para musIbateM ] sphoTa kI pratyakSa pratIti bhrAnta nahIM hai kyoMki usa kA koI bAdhaka nahIM hai| abAdhitapratItiviSaya 20 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-32 315 abaadhymaantvaat| na cAbAdhyamAnapratyayagocarasyApi sphoTAkhyasya vastuno'sattvam, avayavidravyasyApyasattvaprasakteH / evamapyavayavyabhyupagame sphoTAbhyupagamo'vazyaMbhAvI tttulyyogkssemtvaat| sa ca varNebhyo vyatiriktaH nityaH, anityatve saGketakAlAnubhUtasya tadaiva dhvastatvAt kAlAntare dezAntare ca gozabdazravaNAt kakudAdimadarthapratipattirna syAt asNketitaacchbdaadrthprtipttersmbhvaat| sambhave vA dvIpAntarAdAgatasya gozabdAd gavArthapratipattirbhavet saMketakaraNavaiyarthyaM ca prasajyeta / tasmAnityaH sphoTAkhyA zabdo vyApakazca sarvatraika- 5 rUpatayA prtiptteH| [ sphoTavAdanirasanaM vaizeSike svaprakriyAvarNanaM ca ] asadetad- iti vaizeSikAH / te hyAhuH - ekadA prAdurbhUtA varNAH svArthapratipAdakA na bhavantItyatrA'vipratipattireva kramaprAdurbhUtAnAM na samudAya ityatrApyavipratipattireva arthapratipattistu upalabhyamAnAt pUrvavarNadhvaMsaviziSTAdantyavarNAt / na cAbhAvasya sahakAritvaM viruddham vRnta-phalasaMyogAbhAvasyevA'pratibaddhagurutva- 10 phalaprapAtakriyAjanane, dRSTaM cottarasaMyogaM vidadhat prAktanasaMyogAbhAvaviziSTaM karma, paramANvagnisaMyogazca paramANau tadgatapUrvarUpapradhvaMsaviziSTo rkttaamutpaadyn| sphoTasaMjJaka vastu ko asat nahIM kaha sakate, isa ko asat kahane para sphoTa kI taraha avayavidravyapratIti ko bhrAnta kaha kara avayavI ko 'asat' kahanA pddegaa| avayavI ko yadi sat mAneMge to sphoTa ko bhI avazyameva sat mAnanA paDegA, kyoMki donoM aura yuktiyoM kA yogakSema tulya hai| yaha sphoTa varNoM 15 se bhinna evaM nitya mAnanA hogaa| anitya mAneMge to - saGketakAla meM jisa sphoTa meM saMketa kiyA hogA vaha naSTa ho jAne ke bAda anya deza anya kAla meM 'gau' zabdazravaNa ke bAda (naSTa sphoTa se) khUdha Adi upAMgavAle artha kA bodha nahIM hogA, kyoMki anyadeza-kAla meM sune gaye (sphoTa meM = zabda meM to saMketa na hone se usa se arthabodha kA sambhava nhiiN| sambhava mAneMge to jisane pahale kabhI 'gau' zabda nahIM sunA aise anyadeza se Aye hue pravAsI ko abhI 'gau' zabda ke zravaNa se turaMta hI dhenu- 20 artha kA bodha prasakta hogaa| evaM saMketa kriyA bhI vyartha jaayegii| sArAMza, sphoTasaMjJaka zabdavastu nitya vaM sarvadezavyApaka mAnanA cAhiye kyoMki sarva deza-kAla meM ekarUpatA kI anubhUti hotI hai| [sphoTavAdaniSedha antyavarNa se arthabodha-vaizeSika ] vaizeSika vidvAnoM kA kahanA hai ki yaha sphoTavAda galata hai| hA~ itanA sahI hai ki eka sAtha utpanna varNa svArthapradarzaka nahIM hote aura kramika utpanna vargoM kA koI samudAya bana nahIM sktaa| to 25 arthabodha kisa taraha hogA ? isa prazna kA uttara yaha hai ki pUrva-pUrva vargoM ke dhvaMsa se sahakRta antya varNa kI upalabdhi se hogaa| 'dhvaMsa to abhAvarUpa hai vaha kaise kisI kA sahakArI hogA - spaSTa virodha hai' - isa AzaMkA kA uttara yaha hai ki jaise vRkSa para vRnta aura phala ke saMyoga kA nAza hotA hai taba usa se gurutva prerita phala adha: patana kriyA apratibaddha hone se utpanna hotI hai| tathA pUrvasaMyogadhvaMsa sahakRta kriyA se uttarasaMyoga kA udbhava dikhatA hai| tathA, paramANu meM svagatapUrvarUpapradhvaMsa ke sahakAra 30 se paramANu-agnisaMyoga raktarUpa ko utpanna karatA hai yaha dikhatA hai| vaise yahA~ bhI samajha lenaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 316 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 yadvopalabhyamAno'ntyo varNaH pUrvavarNavijJAnAbhAvaviziSTaH padArthe pratipattiM janayati prAktanavarNasaMvitprabhavasaMskArasavyapekSo vaa| na ca saMskArasya viSayAntare kathaM vijJAnajanakatvamiti preryam, tadbhAvabhAvitayArthapratipatterupalabdheH pUrvavarNavijJAnaprabhavasaMskArazcAntyavarNasahAyatAM pUrvapUrvasaMskAraprabhavatayA praNAlikayA viziSTaH samutpannaH san prtipdyte| tathAhi- prathamavarNe tAvad vijJAnam tena ca saMskAro janyate tato dvitIyavarNavijJAnam tena pUrvavarNavijJAnAhitasaMskArasahitena viziSTaH saMskAro janyate tatastRtIyavarNe jJAnam tena pUrvasaMskAraviziSTenAparo viziSTataraH saMskAro nirvartyate iti yAvadantyaH saMskAro'rthapratipattijanakAntyavarNasahAya: tathAbhUtasaMskAraprabhavasmRtisavyapekSo vA'ntyo varNaH padarUpaH padArthapratipattihetuH / athavA zabdArthopalabdhinimittAdRSTaniyamAdavinaSTA eva pUrvavarNasaMvitprabhavAH saMskArA antyasaMskAra vidadhati, tasmAt pUrvavarNeSu smRtirupajAtA antyavarNenopalabhyamAnena shaarthprtipttimutpaadyti| vAkyArtha10 pratipattau vAkyasyApyayameva nyAyo'GgIkartavyaH / varNAd varNotpattyabhAvapratipAdanaM ca siddhasAdhanameva / tadevaM yathoktaM sahakArikAraNasavyapekSAdantyAdvarNAd arthapratipattiranvaya-vyatirekAbhyAmupajAyamAnatvena nizcIyamAnA sphoTaparikalpanAM nirasyati tadabhAve'pyarthapratipatteruktaprakAreNa sambhave'nyathAnupapatteH prakSayAt / na hi dRSTAdeva [ athavA pUrvavarNajJAnadhvaMsasahakRta antyavarNa se bodha ] athavA varNadhvaMsa ke badale pUrvavarNavijJAnadhvaMsa ke sahakAra se, upalabdhigocara anyavarNa 'pada' bana 15 kara padArtha kA bodha kraayegaa| athavA pUrNavarNajJAnajanyasaMskAra sahakRta antya varNa 'pada' bana kara padArthabodha karA sakatA hai| zaMkA :- pUrvavarNa kA saMskAra pUrva varNa kI smRti hI karA sakatA hai, anya viSaya ke vijJAna kA janaka kaise ho sakatA hai ? uttara :- nhiiN| saMskAra se sAkSAta anya viSaya kA bodha na hone para bhI pUrvavarNoM kI smRti hone para antyavarNajanya padArthabodha avazyaMbhAvi hone se zravaNagocara hotA hai| pUrvavarNavijJAnajanyasaMskAra bhI pUrva-pUrvasaMskArajanya hone se paramparayA viziSTa (= sakSamatAvAn) 20 bana jAtA hai ataH vaha antyavarNa ko sahAyatA detA hai| kaise yaha dekhiye - prathama varNa, phira usa kA jJAna, usa se saMskArajanma, phira dUsare varNa kA jJAna, phira pUrvavarNajJAnapreritasaMskAra sahita usa jJAna se viziSTa saMskAra janma letA hai| phira tIsarA varNa usa kA jJAna pUrvasaMskAraviziSTa isa jJAna se nayA viziSTatara saMskAra paidA kiyA jAtA hai| isa prakAra calate calate arthabodhajanaka antya varNa sahAyavAlA saMskAra (padArthabodhahetu banatA hai), athavA tathAvidhasaMskArajanyasmRtisApekSa antya varNa, jo aba padarUpa 25 hai, vaha padArthabodhahetu banatA hai| [ avinaSTasaMskArajanya antyasaMskAra a antyavarNa se arthabodha ] vaizeSika paMDita dUsarA vikalpa dikhAte hai - athavA, zabdArthabodha kA adRSTa bhI nimitta hai usa adRSTa ke prabhAva se pUrva-pUrvavarNajJAnajanya saMskAra avazya avinaSTa rahate haiN| vaha saMskAravRMda antyasaMskAra ko janma dete haiN| usa saMskAra se punaH pUrva varNoM kI smRti utpanna hotI hai| upalabdhigocara antyavarNa 30 ko sAtha de kara vahI smRti padArthabodha ko janma detI hai| isI taraha vAkya se vAkyArtha bodha ke liye bhI yahI nyAyaprakriyA svIkAra lenA hai| pUrvapakSI sphoTavAdI ne jo varNa se varNa kI utpatti kA niSedha kiyA hai vaha to hamAre liye siddhasAdhana hai| niSkarSa - pUrvokta sahakArIkAraNa sApekSa caramavarNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, kAraNAt kAryotpattAvadRSTatadantaraparikalpanA yuktisaMgatA, atiprasaGgAt / kiJca yadyupalabhyamAnA varNA vyasta- samastA nArthapratipattijananasamarthAH sphoTAbhivyaktAvapi na samarthA bhaveyuH / tathAhi - na samastAste sphoTamabhivyaJjayanti sAmastyA'sambhavAt / nApi pratyekam varNAntaravaiphalyaprasaGgAt ekenaiva sphoTAbhivyakterjanitatvAt / na ca pUrvavarNaiH sphoTasya saMskAre'ntyo varNastasyAbhivyaJjaka iti na varNAntaravaiyarthyam, abhivyktivytiriktsNskaarsvruupaanvdhaarnnaat| tathAhi - na tAvattatra tairvegAkhyaH 5 saMskAro nirvartyate tasya mUrtteSveva bhAvAt / nApi vAsanArUpa:, acetanatvAt sphoTasya, taccaitanyAbhyupagame vA svazAstravirodhaH / nApi sthitisthApakaH tasyApi mUrttadravyavRttitvAt sphoTasya cA'mUrttatvAbhyupagamAt / kiJca, asau saMskAro sphoTasvarUpaH taddharmo vA ? na tAvadAdyaH kalpaH, sphoTasya varNotpAdyatvaprasakteH / nApi dvitIyaH, vyatiriktA'vyatiriktavikalpAnupapatteH / tathAhi-- asau dharmaH sphoTAd vyatiriktaH avyatirikto se arthabodha hotA hai yaha anvayavyatireka se nizcita hotA hai, ataH sphoTa kI kalpanA nirasta ho 10 jAtI hai| sphoTa ke binA bhI pUrvokta paddhati se antyavarNa se arthabodha ghaTa sakatA hai / sphoTa ke binA arthabodha kI anupapatti hataprabhAva bana jAtI hai| jaba dRSTa kAraNa ( antya varNa) se hI kisI prakAra kAryotpatti saMgata ho jAtI hai taba usa kArya ke liye anya kAraNa (sphoTa) kI kalpanA yuktisaMgata nahIM hai| anyathA, zazazRMgAdi kI bhI kalpanA A paDegI / [ sphoTavAda meM saMskAra kI bAta azobhanIya ] 15 aura eka bAta :- sphoTavAdI jo kahatA hai ki vyasta yA samudita varNa arthabodha utpAdana meM sakSama nahIM hai to hama kahate haiM ki sphoTa - abhivyakti meM bhI kaise sakSama hoMge ? dekhiye- samudita varNa sphoTa kA vyaktIkaraNa kara nahIM sakatA, kyoMki varNoM kA samudAya bana nahIM sakatA / pratyeka varNa se bhI abhivyakti doSagrasta hai kyoMki taba anya varNoM kI sArthakatA naSTa hogI, kyoMki kisI bhI eka varNa se sphoTa - abhivyakti sampanna ho jaayegii| yadi kaheM 'pUrva pUrva varNoM se sphoTa pariSkRta hotA 20 rahegA phalataH antya varNa sphoTa kA abhivyaJjaka bana jAyegA, ataH anya varNoM kI nirarthakatA nahIM hogI' to yaha niSedhArha hai kyoMki Apa ke mata meM abhivyakti khuda hI saMskAra hai, usa se bhinna kauna sA saMskAra hai ? dekhiye varNoM se kauna sA ( abhivyakti ko chor3a kara ) saMskAra banegA ? vega, vAsanA yA sthitisthApaka ? vega saMskAra kA nirmANa zakya nahIM kyoMki vaha to mUrtta dravyoM meM hI hotA hai, sphoTa ko to amUrtta kahA gayA hai / sphoTa acetana hone se 'vAsanA' bhI yahA~ nahIM ghaTegI 25 kyoMki vaha to cetanadharma hai / yadi sphoTa meM caitanya mAna leMge to bhavadIya zAstroM se virodha hogA / tIsarA sthitisthApaka saMskAra to mUrttadravya meM hI hotA hai jaba ki sphoTa to matalaba, sphoTavAda meM 'saMskAra' kI vArttA zobhAspada nahIM hai / amUrtta mAnA gayA hai| gAthA - 32 Jain Educationa International [ sphoTavAda meM saMskAra prati vikalpa- asahyatA ] athavA, saMskAra kisI bhI prakAra kA ho, prazna ye haiM ki vaha sphoTAtmaka hai yA usa kA dharma ? 30 prathama vikalpa isa liye anucita hai ki saMskAra kI taraha sphoTa ko bhI varNajanya hone kI Apatti hogii| dUsare vikalpa meM sphoTa- taddharma meM bhedAbheda vikalpoM kI anupapatti zalya bana jAyegI / dekhiye 317 For Personal and Private Use Only . Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 vA ? yadyavyatiriktastadA tatkaraNe sphoTa eva kRto bhavediti tasyA'nityatvaprasakteH svAbhyupagamavirodhaH / atha vyatiriktastadA tatsambandhAnupapattistadanupakArakatvAt / tasyopakArAbhyupagame vyatiriktA'vyatiriktavikalpa: tatrApi pUrvokta eva doSo'navasthAkArI / na ca vyatiriktadharmasadbhAve'pi sphoTasyAnabhivyaktisvarUpavyavasthitasya pUrvavadarthapratipattihetutvam tatsvarUpatyAge vaa'nitytvprsktiH| atha na vyatiriktasaMskArakRtamupakAramapekSya 5 pUrvarUpaparityAgAdasAvarthapratipattiM janayati kintu saMskArasahAyo'vicalitarUpa eva, ekakAryakAritvasyaiva shkaaritvaabhyupgmaat| nanvevaM varNAnAmapyanyakRtopakAranirapekSANAmekakAryanivarttanalakSaNasahakAritvavat sahakArisahitAnAmarthapratipattijanane kimaparasphoTakalpanayA'pramANikayA kAryam ? / kiJca, pUrvavarNaiH saMskAraH sphoTasya kriyamANaH kimekadezaiH kriyate sarvAtmanA vA ? yadyaikadezaiH tadA te tato'rthAntarabhUtAH anarthAntarabhUtA vA ? yadyarthAntarabhUtAH tadA teSAM tadanupakAre sambandhAsiddhiH, 10 upakAre vyatiriktA'vyatiriktavikalpoktadoSAnuSaGgaH / na ca samavAyAd anupakAre'pi teSAM sambandhitA tasyAnabhyupagamAt, parairabhyupagame ca svkRtaantvirodhH| arthAntarabhUtatve caikadezAnAm tebhya evArthapratipatteH dharmarUpa saMskAra sphoTa se bhinna hai yA abhinna ? yadi abhinna hai to aba saMskAra kA utpAdaka sphoTa kA bhI utpAdaka ho gayA ataH sphoTa meM anityatva mAnane kI vipadA aayegii| taba nityatva ke svIkAra ke sAtha virodha hogaa| yadi bhinna mAneMge to sphoTa ke sAtha saMskAra kA koI sambandha nahIM banegA, 15 kyoMki saMskAra kA sphoTa para koI upakAra nahIM hai| yadi upakAra mAneMge to upakAra ke Upara bhI bhedAbheda vikalpa aura pUrvokta anavasthAkAraka doSa nahIM ttlegaa| kadAcit mAna le ki sphoTa se bhinna (saMskAra yA upakAra) dharma ghaTita hai; phira bhI anabhivyaktisvarUpAvasthita sphoTa pUrvAvasthA meM jaise arthabodha hetu nahIM thA to vartamAnAdi avasthA meM bhI kaise hogA ? yadi anabhivyaktisvarUpa kA tyAga kara ke abhivyakta banegA to anityatA galA pkddegii| yadi kaheM - 'bhinna saMskAra janita upakAra ko le kara pUrva svarUpa tyAga ke dvArA sphoTa arthabodha utpanna kare aisA hama nahIM maante| kintu vaha arthabodhana karatA hai saMskAra kI sahAyatA se, svayaM acala raha kara bhii| yahA~ sahakAritva kA itanA hI artha hai 'mila kara ekkaarykaaritv'| aho ! isa taraha to varNoM se hI arthabodha zakya bana gayA - dekhiye, anyakRta upakAra se nirapekSa eka kArya kAritvarUpa sahakAritva kI taraha sabhI varNa paraspara sahakArI bana kara arthabodha karA degaa| aba vargoM 25 se atirikta naye sphoTa padArtha kI apramANika kalpanA kA prayojana kyA ? [sphoTa saMskAra para ekadeza-sarvAtmatA vikalpa prahAra ] aura eka bAtaH- pUrvavarNoM se sphoTa kA jo saMskAra hogA vaha eka-eka dezoM se hogA yA akhaNDa sphoTa sarvAtmA se ? yadi eka dezoM se, to aura do vikalpa :- sphoTa ke ve deza usa se bhinna hai yA abhinna ? yadi bhinna haiM to una dezoM kA sphoTa ke sAtha upakAra ke binA koI sambandhayojanA 30 siddha nahIM hogii| kAraNa :- vahA~ bhI sambandhi kA sphoTa para upakAra bhinna hogA yA abhinna - ina vikalpoM ke doSoM ko lA~dha nahIM skeNge| samavAya se upakAra ke binA hI sphoTasaMsargatA ko Apa mAnate hI nahIM hai| yadi mAneMge to Apa ke siddhAnta ke sAtha virodha aayegaa| tathA eka dezoM ko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-32 319 na sphottsyaarthprtyaayktaa| api caikadezAnAmarthapratipattihetutvAbhyupagame ca varaM varNAnAmeva tadabhyupagatam evaM lokapratItiranusRtA bhvet| athAvyatiriktAstadekadezAstadA sphoTasyaikenaiva saMskRtatvAd aparavarNoccAravaiyarthyam / na ca pUrvavarNasaMvitprabhavasaMskArasahitaH tatsmRtisahito vA'ntyavarNaH sphoTasaMskArakA evaMbhUtasyAsyArthapratipattijanane'pi zaktipratighAtAbhAvAt sphoTaparikalpanA nirvsraiv| ___api ca, sphoTasaMskAraH sphoTaviSayasaMvedanotpAdanam, utAvaraNApanayanam ? yadyAvaraNApanayanam tadaika- 5 traikadA''varaNApagame sarvadezAvasthitaiH sarvadA vyApinityarUpatayopalabhyeta tasya nityatva-vyApitvAbhyAmapagatAvaraNasya sarvatra sarvadopalabhyasvabhAvatvAt / anupalabhyasvabhAvatve vA na kenacit kadAcit kutracidupalabhyeta / athaikadezAvaraNApagamaH kriyate; nanvevamAvRtA'nAvRtatvena sAvayavatvamasyAnuSajyeta / atha nirvibhAgatvAdekatrAnAvRtaH sarvatrAnAvRto'bhyupagamyate tadA tadavasthA'zeSadezAvasthitairupalabdhiprasaktiH / yathA ca niravayavatvAdekatrA'nAvRtaH sarvatrA'nAvRtastathA tata evaikatrApyAvRtaH sarvatraivAvRta iti manAgapi nopalabhyeta / 10 kiJca, ekadezAH sphoTAdarthAntaram anarthAntaram vA ? arthAntaratve'pi zabdasvabhAvAH azabdAtmakA bhinna mAnane para yaha bhI jAna lo ki una dezoM se hI arthabodha ho jAyegA, sphoTa meM arthabodhakatA mAnane kI jarUra kyA ?, yadi eka dezoM ko arthabodhaka mAna leMge to bahetara hai ki varNoM ko hI tathAsvarUpa mAna liyA jaay| taba lokamAnya pratIti ke sAtha saMvAda bhI prApta hogaa| yadi eka dezoM ko abhinna mAneMge to una meM se eka deza se bhI sphoTa saMskRta ho jAne se anya vargoM kA uccAraNa 15 vyartha tthhregaa| aisA mata kahanA ki - 'pUrvavarNajJAna janya saMskAra se samarthita, athavA usa saMskAra se janya smRti se samarthita antya varNa hI sphoTa ko saMskRta kara degA' - niSedha kAraNa, tathAbhUta antya varNa se arthabodha ke udbhava ke liye antyavarNa kI zakti kA ghAta karanevAlA koI na hone se, sphoTakalpanA niravakAza hI hai| [ sphoTa meM AvRta-anAvRtatva se sAvayavatva doSa ] 20 __ yaha bhI jJAtavya hai - sphoTasaMskAra kyA hai ? sphoTasaMbandhi vijJAna kA udbhava yA sphoTAvAraka AvaraNa kA nirasana ? yadi AvaraNa-nirasanarUpa hai, to kisI eka jagaha eka bAra AvaraNa kA bhaMga hone para, nitya evaM vyApaka hone se sphoTa kI upalabdhi sarvadezagata zrotAoM ko sadA ke liye ho / jaayegii| kAraNa :- sphoTa nitya evaM vyApaka hone se usa kA yaha svabhAva hai ki AvaraNamukta hone para sarvadezoM meM sadA ke liye upalabdhigocara honaa| yadi aisA usa kA (anupalabdhi) svabhAva nahIM 25 hai to kisI bhI zrotA ko kabhI bhI kahIM bhI usa kI upalabdhi nahIM hogii| yadi kisI eka bhAga meM hI sphoTa ke AvaraNa kI mukti mAneMge to anya bhAgoM meM sAvaraNatA hone se, AvRtatva-anAvRtatva ke kAraNa sAvayavatva prasakta hogaa| yadi sphoTa ko nirvibhAga mAnA jAya to eka jagaha anAvRta hone para sarva jagaha anAvRta mAnA jAya- isa ke sAmane samAnatayA yaha tarka AyegA ki anya bhAga meM AvRta hone se sarva jagaha AvRta mAnanA pddegaa| phalataH alpatayA bhI upalabdhigocara nahIM hogaa| 30 [sphoTa aura eka dezoM kA bhedAbhedavikalpa ] aura eka bAta :- sphoTa ke vividha deza usa se bhinna haiM yA abhinna ? bhinna haiM to zabdasvabhAva Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 320 vA ? yadyazabdAtmakA nArthapratipattihetavaH / atha zabdasvabhAvAstatrApi yadi go-zabdasvabhAvAstadA gozabdAnekatvaprasaktiH / atha agozabdasvarUpA na tarhi gavArthapratyAyakA bhaveyuH / athA'vyatiriktAstadA sphoTa eva saMskRta iti sarvadezAvasthitairvyApinastasya pratipattiprasaktiriti pUrvoktameva dUSaNam / kiJca, ekadezAvaraNApAye sphoTasya khaNDazaH pratipattiH prasajyeta / atha sphoTaviSayasaMvidutpAdastatsaMskAraH so'pi na 5 yuktaH, varNAnAmarthapratipattijanana iva sphoTapratipattijanane'pi sAmarthyA'sambhavAt, nyAyasya samAnatvAt / yadi ca sphoTa upalabhyasvabhAvaH sarvadopalabhyeta, anupalabhyasvabhAvatve AvaraNApagame'pi tatsvabhAvAnatikramAd manAgapi nopalabhyeta ityarthA'pratipattitaH zAbdavyavahAravilopaH / anenaiva nyAyena vAyUnAmapi tadvyaJjakatvamayuktam vAyUnAM ca vyaJjakatvaparikalpane varNavaiphalyaprasaktiH, sphoTAbhivyaktAvarthapratipAdane vA teSAmanupayogAt / sthite ( ? siddhe) ca sphoTasya varNoccAraNAt prAk sadbhAve 10 varNAnAm vAyUnAM vA vyaJjakatvaM parikalpyeta / na ca tatsadbhAvaH kutazcit pramANAdavagataH iti na tatkalpanA jyAyasI / yadapi 'pratyabhijJAnaM sphoTasya nityatvaprasAdhakaM varNoccAraNAt prAgapyastitvamavahaiM yA azabdAtmaka ? yadi azabdAtmaka haiM to arthabodha ke hetu nahIM bana skeNge| aba unheM zabdAtmaka mAne jAya to vahA~ bhI yadi go-zabdAtmaka mAne jAya to jitane deza utane go-zabda prasakta hoNge| yadi gozabdAtmaka nahIM haiM to go- arthapratItijanaka nahIM bana skeNge| yadi vividha deza, sphoTa se abhinna haiM taba to ekadeza saMskRta hone para tadabhinna sphoTa hI saMskRta ho gayA, aba to punaH vahI doSa prasakta hogA ki vyApaka hone se sphoTa kI upalabdhi sarvadezIya zrotAoM ko hogI / evaM yaha bhI dUSaNa hogA ki eka deza kI AvaraNamukti hone para taddezAvacchinna sphoTa kI khaNDita pratIti hogii| yadi varNoM ke dvArA kiye jAnevAle saMskAra kA yaha matalaba ho ki sphoTaviSayakajJAnotpAda, to vaha bhI ayukta hai kyoMki varNoM meM Apa arthabodhautpAdana kI zakti kA 20 inakAra karate haiM to sphoTapratIti utpAdana meM sAmarthya kaise svIkAra liyA ? yahA~ nyAya alaga, vahA~ alaga, aisA nahIM ho sakatA, nyAya to sarvatra samAna hotA | sphoTa yadi upalambhasvabhAva hai to usa kA sadA upalambha cAlu rahegA, yadi anupalambha svabhAva hai to usa kA AvaraNa bhaMga hone para bhI, svabhAva vahI kA vahI ( anupalambha svabhAva) hone se kiMcit bhI upalambha nahIM hogA / ataH sphoTavAda meM kisI bhI taraha arthabodha sambhava na hone se samasta zAbdika vyavahAra lupta ho jAyegA / [ vAyu ke dvArA sphoTa kI abhivyakti kA nirasana ] aba ve sphoTa kI jaise varNoM meM sphoTavyaJjakatA aghaTita hai vaise vAyu meM bhI vaha ayukta hai| uparAMta, vAyu meM vyaJjakatA mAna lene para varNoM kI niSphalatA (vyarthatA) A paDegI, kyoMki na to abhivyakti ke liye upayogI haiM, na to arthabodhana ke liye / tathA, varNoccAra ke pahale yadi sphoTa tattva kA astittva siddha hogA, tabhI varNoM meM yA vAyu meM vyaJjakatA kI kalpanA ucita haiM; kintu 30 kisI bhI pramANa se sphoTa kA astitva hI siddha nahIM hai ataH vaha kalpanA bhI prazasta nahIM / 'sphoTa kI nityatA kA sAdhaka jo pratyabhijJA pramANa hai usI se varNoccArapUrva sphoTa kA astitva bhI siddha ho jAtA hai ( ' yaha vahI sakAra hai' ityAdi pratyabhijJA kI yahA~ bAta aisA mAnanA ki 15 255 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA - 32 321 bodhayati' ityabhyupagatam tadapi pratyabhijJAjJAnasya sAdRzyanibandhanatvenAtra viSaye pratipAditatvAd asaGgatam; ekagovyaktau saMketitAt gozabdAt govyaktyantare anyatrAnyadA ca nityatvamantareNApi pratipattiryathA saMbhavati tathA pratipAditam pratipAdayiSyate ca / nAto'pi sphoTasya prAg vyaJjakAt sattvasiddhiriti / 'nAdenAhitabIjAyAmantyena dhvaninA saha / AvRttaparipAkAyAM buddhau zabdo'vabhAsate / / ' ( vAkya0 pra0 kA0 zlo0 85) iti bhartRharivaco nirastaM draSTavyam / yadapi 'vibhinnatanuSu varNeSvabhinnAkAraM zrotrAnvayavyatirekAnuvidhAyyadhyakSaM sphoTasadbhAvamavabodhayati' ityuktam tadapyasAram; ghaTAdizabdeSu parasparavyAvRttAnekavarNavyatiriktasya sphoTAtmano'rthapratyAyakasyaikasyA'dhyakSapratipattiviSayatvenA'pratibhAsanAt / na cAbhinnAvabhAsamAtrAd abhinnArthavyavasthA, anyathA dUrAdaviralAnekataruSvekatarubuddherekatvavyavasthAprasakteH / na cAviralAnekataruSvekatvabuddherbAdhyamAnatvAd naikatvavyavasthApakatvam sphoTapratibhAsabuddherapi bAdhyatvasya darzitatvAt / na caikatvAvabhAsaH sphoTasadbhAvamantareNAnupapannaH, varNatvAntyavarNaviSayatvenenApyekatvAvabhAsasyopapadyamAnatvAt samajhanA / ) ' to yaha bhI asaMgata hai kyoMki pratyabhijJA jJAna aikyamUlaka yA nityatvamUlaka nahIM hotA kintu isa prastAva meM vaha sAdRzyamUlaka hone kA pratipAdana kiyA jA cukA hai| hamane pahale kaha diyA hai ki sphoTa meM nityatva na hone para bhI sAdRzyamUlaka pratIti vaise hI zakya hai jaise ki kisI eka deza-kAla meM eka go-vyakti ke liye saMketaviSaya kiye gaye 'go' zabda se anya deza-kAla meM bhI nityatva 15 ke binA bhI anya go-vyakti kI pratIti ho sakatI hai| Age bhI isa tathya ko kheNge| sArAMza, pratyabhijJA pramANa se bhI vyaJjakavarNoccArapUrva meM sphoTa tattva kI siddhi nahIM ho sakatI / ata eva bhartRhari vidvAn ne vAkyapadIya meM jo kahA hai - Jain Educationa International ' antya dhvani (varNa) ke sAtha nAda ( = sphoTa ? ) ke dvArA bIjAdhAnaprApta evaM punaH punaH paripAkayuta buddhi meM zabda pratibhAsita hotA hai / / ' yaha kathana bhI nirasta ho jAtA hai / [ sphoTa ke pratyakSa kI vArttA asAra ] sphoTavAdI jo yaha kahatA hai ki ' bhinna bhinna svarUpavAle varNoM varNoM meM jo ekAkAra, zrotra ke anvaya-vyatireka kA anusaraNa karanevAlA pratyakSa udita hotA hai vaha ekAkAra sphoTa ke astitva kA bodhaka hai' yaha bhI niHsAra hai / jaba ghaTAdi zabda sunate haiM taba paraspara bhinna ( kramika ) aneka ghakAra Adi varNoM kA hI zrAvaNapratyakSa hotA hai; vahA~ una varNoM se pRthak arthabodhakAraka eka sphoTAtmaka 25 viSaya pratyakSa jJAna meM pratibhAsita nahIM hotA / uparAMta, yaha jJAtavya hai ki ekAkAra avabhAsa mAtra se ekAkAra artha kI siddhi nahIM ho jAtI / vaisA mAna leMge taba to sAntara avasthita aneka vRkSoM meM dUra se ekatva buddhi udita hone se vahA~ ekatvasiddhi prasakta hogii| aisA kaheM ki 'sAntara sthita aneka vRkSoM meM dUra se jo ekatva buddhi hotI hai nikaTa jAne para usa kA bAdha hotA hai, ataH usa ekatvabuddhi se ekatva kA nizcaya nahIM ho sakatA / ' yahA~ bhI tulya hai sphoTapratibhAsaka 30 buddhi kI bAdhyatA hama dikhA cuke haiN| sphoTa kI sattA ke binA ekatva avabhAsa kI anupapatti nahIM hai, varNatvaviSayatva se athavA - 5 For Personal and Private Use Only 10 20 . Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 niravayavasyA'kramasya nityatvAdidharmopetasya sphoTasyaikAvabhAsajJAnenAnanubhavAd anyathAvabhAsasya cA'nyathAbhUtArthA'vyavasthApakatvAd vyavasthApane'tiprasaGgAt / avayavidravyaM tvavayavajanyatvena tadAzritatvena cAdhyakSapratyaye pratibhAsata iti na tannyAya: sphoTe utpAdayituM zakyaH (316-2) tanna sphoTAtmA zabdo varNebhyo vytiriktH| atha tadavyatirikto'sAvabhyupagamyate tadA varNanAnAtve tannAnAtvaprasaktiH tadekatve vA 5 vrnnaanaampyektvprsktiH| [ mImAMsakamatena zabdasvarUpaM tannirasanaM ca ] atha gakArAdyanupUrvIviziSTo'ntyo varNaH viziSTAnupUrvIkA vA gakAraukAravisarjanIyAH shbdH| tathA ca mImAMsakAH prAhuH - [zlo0 vA. spho0 69] yAvanto yAdRzA ye ca ydrthprtipaadkaaH| varNAH prajJAtasAmarthyAste tathaivAvabodhakAH / / ' 10 etadapi na samyak / yataH AnupUrvI yadyanarthAntarabhUtA tadA varNA eva naanupuurvii| te ca vyastA: samastA vA'rthapratyAyakA na bhavantItyAveditam / athArthAntarabhUtA, tadA vaktavyam sA nityA anityA vA ? na tAvadanityA svasiddhAntavirodhAt, vaidikAnupUrvyA nityatvenAbhyupagamAt___'vaktA na hi kramaM kazcit svAtantryeNa prpdyte|' (zlo0 vA0 zabda0 zlo0 288) ityAdyabhidhAnAt / antyavarNaviSayatva se ekatvAvabhAsa kI saMgati ho sakatI hai| ekAvabhAsi jJAna meM niravayava akramika 15 nityatva Adi dharmoM se yukta sphoTatattva kA anubhava nahIM hotaa| eka prakAra ke avabhAsa se anya prakAra ke artha kA nizcaya nahIM kiyA jA sktaa| kareMge to azvAvabhAsa se gardabha kA nizcaya ho jaayegaa| jo pahale avayavI kI bAta kI gayI thI usa meM tathya yaha hai ki avayavI dravya avayavajanya evaM avayavAzrita hone se vaha to pratyakSapratIti meM bhAsatA hai, sphoTa ke liye yahA~ tulya nyAya niravakAza hai| sArAMza, sphoTAtmaka zabda vargoM se bhinna svatantrapadArtha nahIM hai| yadi vargoM se abhinna svIkAre to 20 varSoM kI anekatA se sphoTa meM bhI bahutva prasakta hogA, athavA sphoTa ko eka mAnane para vargoM meM bhI ekatva kA atiprasaGga aayegaa| [ AnupUrvIsvarUpa zabda pradarzaka mImAMsaka kA niSedha ] mImAMsakamata hai ki ga-au-visarga ityAdi AnupUrvIviziSTa jo antyavarNa visarga () hai, athavA AnupUrvIvizeSayukta jo gakAra-aukAra-visarga haiM vaha yA ve 'zabda' haiM - zlo0 vA0 zabdanitya0 zlo 25 69 meM mImAMsakavarya kumArilabhaTTa kahate haiM - vyakta sAmarthyavAle jaise jitane jo bhI varNa pratipAdya haiM ve vaise hI arthAvabodhakArI hote haiN| yaha mImAMsakamata saca nhiiN| AnaparvI yadi varNoM se pathaka nahIM hai to Akhira varNa hI 'zabda hue - pahale to yaha kaha cuke haiM ki vyasta yA sAmAsika varNa arthabodhaka ho nahIM skte| yadi varNa aura AnupUrvI pRthak haiM to pUchanA hai ki AnupUrvI nitya hai yA anitya ? anitya to Apa nahIM kaha 30 sakate kyoMki Apa ke (nityazabdavAdI) mImAMsaka ke siddhAnta kA virodha hogaa| vedagata AnupUrvI ko Apa nitya mAnate haiN| zlo0 vA0 zabda0 zlo0 288 meM kahA hai ki kisI bhI vaktA ko svatantratayA krama vidita nahIM hotaa|' tathA, nityatvasvIkAra meM bhI sphoTavAdokta (318-8) sabhI doSoM kA praveza hogA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 khaNDa-3, gAthA-32 323 nApi nityA sphoTapakSoditasamastadoSaprasakteH / na ca vaidikavarNAdyAnupUrvI nityA laukikatadAnupUrvyavizeSAt / tathAhi- vaidikavarNAdyAnupUrvI anityA vedAnupUrvIzabdavAcyatvAt laukikavarNAdyAnupUrvIvat / na ca laukikAnupUrvyA vilakSaNeyam, vailkssnnyaa'siddheH| tathAhi- kimapauruSeyatvamasyA vailakSaNyam, Ahosvid vicitrarUpatA ? na tAvadAdyaH pakSaH, apauruSeyatvasya nirastatvAt / nApi vaicitryam tasyA'nityatvenA'virodhAt tatsadbhAve'pi nitytvaa'prsaadhktvaat| laukikavAkyeSvapi vaicitrysyoplbdheshc| na ca varNAnAM nitya-vyApinAmAnupUrvI sambhavati, deza-kAlakRtakramAnupapatteH / na cAbhivyaktyAnupUrvI teSAM sambhavinI, abhivyakteH prAga nirsttvaat| (prathamakhaMDe pR0148-paM07) pUrvavarNasaMvitprabhavasaMskArasahitaH tatsmRtisahito vA'ntyo varNa: padam' ityabhyupagamo'pi na yuktisaMgataH, saMskArasmaraNAderanupalabhyamAnasya tadA sahakAritvakalpanAyAM pramANAbhAvAt / na cArthapratipattyanyathAnupapattistatkalpanAyAM pramANam, tatpratipatteranyathAsiddhatvAt / na cAnupUrvIsambhave'pi parapakSe varNA arthapratipattihetutayA sambhavanti, teSAM tatpratipattijanana- 10 svabhAvatve sarvadA tatpratipattiprasakteH, tajjananasvabhAvasya sarvadA bhaavaat| atajjananasvabhAvatve na kadAcidapyarthapratipattiM janayeyu: anpgtaa'tjjnnsvbhaavtvaat| na ca sahakArisannidhAne'pi teSAmatajjananavaidika AnupUrvI bhI nitya nahIM hai kyoMki laukika varNAnupUrvIsadRza hI hai| prayoga dekhiye - vaidika varNAnupUrvI anitya hai kyoMki 'vedAnupUrvI gata zabda se vAcya hai jaise laukikvrnnaadyaanupuurvii| vaidikAnupUrvI laukika varNAnupUrvI se vilakSaNa nahIM hai kyoMki vailakSaNya asiddha hai| suniye - kyA apauruSeyatva vailakSaNya hai ? 15 yA vicitrarUpatA ? prathama pakSa atathya hai kyoMki pahale khaMDa meM apauruSeyatva kA nirasana ho gayA hai ( ) / vaicitrya (utpatti-nAzAdirUpa athavA vaividhya) rUpa vailakSaNya bhI nahIM hai kyoMki usa ko anityatva ke sAtha koI virodha nahIM hai| ataH vaividhyarUpa vaicitrya hone para bhI vaha nityatva kA sAdhaka nahIM bana sktaa| laukika vAkyoM meM bhI vaicitrya hotA hai, vahA~ nityatva nahIM hotaa| [ nitya evaM vyApaka vargoM meM AnupUrvI sambhava nahIM ] 20 nitya evaM vyApaka varNoM kA anukrama sambhava nahIM hai kyoMki na to daizika krama bana sakatA hai na to kaalik| kAraNa :- varNa sarvadeza-sarvakAlavRtti haiN| abhivyakti kI AnupUrvI bhI sambhava nahIM, kyoMki abhivyakti kA prathamakhaMDa meM (pR0129-140) nirasana kiyA jA cukA hai| aisA mAnanA - 'pUrvapUrva varNasaMvedanajanya saMskAravyApta antya varNa athavA tatsaMskArajanyasmRtivyApta antya varNa 'pada' hai' - yaha bhI yuktiyukta nahIM hai| kAraNa :- antya varNa kSaNa meM saMskAra yA smaraNa upalabdhigocara nahIM hai 25 ataH usa ke sahakAra kI kalpanA meM koI pramANa nahIM hai| ukta kalpanA meM 'arthabodha kI anyathAnupapatti' ko pramANa nahIM mAna sakate kyoMki yaha anyathA (pUrvavarNajJAnaviziSTa antyavarNajJAna se) bhI ho sakatA hai| tathA, Apa ke (mImAMsaka ke) pakSa meM kisI taraha AnupUrvI kI vyavasthA ho jAya phira bhI vargoM meM arthabodhahetutA kA sambhava nahIM hai| prazna yaha AyegA ki varNa arthabodhajananasvabhAva hai yA nahIM ? yadi hai to sadA ke liye arthabodha calatA rhegaa| yadi nahIM hai to kabhI bhI una se arthabodha nahIM 30 hogA kyoMki arthabodhaajananasvabhAva miTanevAlA nahIM hai| sahakArisAnnidhya bala se bhI vargoM kA arthabodhaajananasvabhAva miTanevAlA nhiiN| yadi miTa gayA to vargoM meM anityatvApattidoSa mImAMsakamata Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 5 svabhAvatA vyapagacchati anityatAprasaktidoSApatteH, 'nityAzca' paraiste'bhyupagatA ityabhyupagamavirodhazca / [vAcya-vAcakasambandhe nityatvanirAkaraNam ] na ca nityasambandhavAdinastadapekSA varNA arthapratyAyakAH sambhavanti, nitysyaanupkaarktvenaa'pekssnniiytvaa'yogaat| na ca nityaH sambandhaH zabdArthayoH pramANenAvasIyate, pratyakSeNa tasyA'nanubhavAt / tadabhAve nAnumAnenApi, tasya tatpUrvakatvAbhyupagamAt / na ca zabdArthayoH svAbhAvikasambandhamantareNa go-zabdazravaNAnantaraM kakudAdimadarthapratipatterna bhvet| asti ca sA iti zabdasya vAcikA zaktiravagamyate iti vAcyam, anavagatasambandhasyApi ttstdrthprtipttiprskteH| na ca saMketAbhivyaktaH svAbhAvikaH sambandho'rthapratipattiM janayatIti nAyaM doSaH; saMketAdevArthapratipatteH svaabhaaviksmbndhpriklpnaavaiyrthyprskteH| tathAhi- saMketAd vyutpAdyAH 'anena zabdenetthaMbhUtamarthaM vyavahAriNaH pratipAdayanti' ityavagatya vyavahArakAle punastathAbhUtazabda10 zravaNAt saMketasmaraNe tatsadRzaM taM cArthaM pratipadyante na punaH svAbhAvikaM sambandhamavagatya punastatsmaraNe 'rthmvgcchnti| na ca vAcya-vAcakasaMketakaraNe svAbhAvikasambandhamantareNAnavasthAprasaktiH, buddhavyavahArAt prabhUtazabdAnAM vaacyvaacksvruupaavdhaarnnaat| tathAhimeM prasakta hogaa| uparAMta, mImAMsakamata meM varNoM ko nitya mAnA gayA hai ataH yadi anityatA mAna lI jAya to apane siddhAnta se virodha prasakta hogaa| 15 [ mImAMsakamAnya nitya zabdArthasambandha kI samAlocanA ] aisA nahIM ki nityasambandhavAdI ke mata meM nityasambandha ke sahayoga se hI varNa arthabodha karA ske| kAraNa :- nitya padArtha upakAraka na bana sakane se usa kI AzA-apekSA-bharosA kiyA nahIM jA sktaa| zabda aura artha kA nitya koI sambandha pramANasiddha nahIM hai| pratyakSa pramANa se vaisA koI sambandha dRSTigocara nahIM hotaa| pratyakSa ke binA anumAna se bhI koI sambandha jJAta nahIM ho sakatA, kyoMki 20 anumAna to pratyakSapUrvaka hI hotA hai| yadi kahA jAya - 'zabda-artha kA svAbhAvika sambandha na mAne to 'gau' zabda ko sunane ke bAda khUdhAdi upAMgavAle piNDa kA bodha nahIM hogaa| bodha to vaisA hotA hai. isa se siddha hotA hai zabda meM arthavAcaka koI zakti (yAni sambandha) hai' - to yaha kathana niSedhArha hai kyoMki sambandhajJAnavihIna puruSa ko bhI usa ajJAta sambandha se arthabodha ho jAne kI Apatti hogii| yadi kaheM - 'svAbhAvika sambandha bhI jaba saMketa ke dvArA abhivyakta hogA tabhI arthabodha kraayegaa| ataH 25 sambandhajJAnavihIna puruSa ko arthabodha ho jAne kI Apatti nahIM hogii|' - to hama kahate haiM ki saMketa se hI arthabodha mAna lo, phijula svAbhAvikasambandha kI kalpanA vyartha hai| suniye - (saMketa grahaNa karAnevAle vRddhajJAtA ko vyutpAdaka kaheMge aura saMketa grahaNa karanevAle ko vyutpAdya yA jijJAsu yA vyutpitsu kaheMge) vyutpitsu loga saMketabala se 'isa zabda se isa prakAra ke artha ko vyavahArI jana bodhita karate haiN| isa prakAra samajha lene para vyavahAra prayojana kAla meM punaH punaH pUrvasadRza artha ko jAna lete haiN| yahA~ aisA OM nahIM hai ki pahale svAbhAvika sambandha kA vedana kare, phira saMketa ko yAda kare, bAda meM artha kA vedana kre| aisA kahanA - 'svAbhAvika sambandha ke binA vAcya-vAcaka kA saMketa ho jAyegA to usa saMketa ke liye anya eka saMketa, usa ke liye anya ... anavasthA prasakta hogI' - niSedhArha hai kyoMki vRddhajJAnIyoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-32 325 eko vyutpannavyavahAraH tathAbhUtAya 'gAmabhyAja zuklAM devadatta ! daNDena' iti yadA vyapadizati, dvitIyastu tadvyapadezAnantaraM tathaiva vidadhAti tadA avyutpannasaMketa: zizuH taM tathAkurvANamupalabhyaivamavadhArayati - 'anena gozabdAd gavArthaH pratipannaH abhyAjAdizabdAdabhyAjikriyAdikaH, anyathA kathamaparanimittAbhAve'pi gopiNDAnayanAdikaM vAkyazravaNAnantaraM vidadhyAt' evamapoddhArakalpanayA'vyutpannAnAM saMketagrahaNasambhavAd naanvsthaadossH| na ca prathamasaMketavidhAyinaH svAbhAvikasambandhavyatirekeNa vAcya-vAcakayoH kuto vAcya- 5 vAcakarUpAvagatiriti vaktavyam - anAditvAdasya vyavahArasyAparAparasaMketavidhAyipUrvakatvena nirdoSatvAt / na ca vAcya-vAcakasambandhasya puruSakRtatve zabdavadarthasyApi vAcakatvam, arthavacchabdasyApi vAcyatvaM prasaktamiti vaktavyam, yogyatA'natikrameNa sNketkrnnaat|| na ca svAbhAvikasambandhavyatirekeNa pratiniyatayogyatAyA abhAvaH; kRtakatve'pi pratiniyatayogyatAvatAM bhAvAnAmupalabdheH / tathAhi- yatra lohatvaM chedikAzaktistatraiva kriyamANA dRSTA na jalAdau, yatraiva tantutvamasti 10 kI kRpA se bahuta sAre zabdoM kA vAcya-vAcakasvabhAva gRhIta ho sakatA hai| dekhiye [vRddhavyavahAra se vAcya-vAcaka avadhAraNa ] ___ eka vyutpanna vyavahArI dUsare vyutpanna puruSa ko Adeza karatA hai - 'he devadatta ! zveta gauA ko daNDa se hAjira karo !' vaha dUsarA vyutpanna devadatta Adeza suna kara usI ke anusAra pravRtti karatA hai| aba vahA~ eka vyutpitsu bAla khaDA khaDA sunatA hai - dekhatA hai aura nizcaya karatA hai ki 15 'isa devadatta ko gozabda prayoga se gauA kA bhAna huA aura 'abhyAja' Adi zabda se abhyAji (hAjira karanA) Adi kriyAdi kA bhAna kiyaa| nahIM to, kaise anya (aMgulI nirdezAdi) kisI nimitta ke viraha meM sirpha vAkya suna kara go-piNDa ke AnayanAdi ko vaha kara detA ?!' isa DhaMga se apoddhAra yAnI pRthakkaraNa kI kalpanA se avyutpanna bAlAdi ko saMketa-grahaNa zakya hai, punaH punaH saMketa bodhana nahIM - ataH koI anavasthAdi doSa nahIM hai| matalaba, svAbhAvika sambandha binajarUrI hai| 20 aisA mata kahanA ki - 'saba se pahale jo saMketajJAna karegA/karAyegA, usa ko svAbhAvika sambandha ke binA vAcya evaM vAcaka meM kramazaH vAcyatA aura vAcakatA kA bhAna kaise hogA ?' - niSedha kA mUla yaha hai ki isa jahA~ meM koI 'saba se pahalA saMketajJa' nahIM hai| anAdikAlIna pravAha se yaha vyavahAra calA AtA hai ataH naye naye saMketavidhAyakoM ke jariye yaha vyavahAra nitAnta nirdoSa hai| aisA kahanA - 'vAcya-vAcaka sambandha svAbhAvika na ho kara puruSakRta mAnA jAya to zabda kI 25 taraha artha meM vAcakatva aura artha kI taraha zabda meM vAcyatva kA prasaMjana aayegaa|' - niSedhArha hai kyoMki saMketakAraka vyutpanna puruSa saMketa kI yogyatA jAna kara yogyatA kA ullaMghana na ho isa DhaMga se hI saMketa kregaa| [pratiniyata yogyatA ke liye svAbhAvika sambandha nirupayogI / yogyatA kA yaha matalaba nahIM ki svAbhAvika sambandha ke binA usa kA abhAva ho| prayatnajanya 30 yAnI kRtaka hone para bhI padArthoM meM pratiniyata yogyatA ho sakatI hai| kaise yaha dekhiye- jisa meM lohatva hotA hai chedanazakti vahA~ dikhatI hai, vaha loha meM hotI hai jalAdi meM nahIM hotii| aise hI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 tatraiva niSpAdyate paTotpAdanazaktirna tu vIraNAdau tatra tntutvaabhaavaat| evaM ca yat yathopalabhyate tat tathaivAbhyupagantavyam, dRSTA'numitAnAM niyogprtissedhaanupptteH| tena yatraiva varNatvAdikaM nimittaM tatraiva vAcikA zakti saMketenotpAdyate yatra tu tanniyataM nimittaM nAsti tatra na vAcikA zaktiriti na nityavAcyavAcakasambandhaparikalpanayA prayojanam / ekAntanityasya tu jJAnajanakatve sarvadA jnyaanotpttiH| tadajananasvabhAvatve na kadAcidvijJAnotpattiriti prAk (324-12) pratipAditam / samayabalena tu zabdAd arthapratipattI yathAsaMketaM viziSTasAmagrItaH kAryotpattau na kazcid doSaH / __[ zAbdaM pramANamanumAnabhinnamiti prasthApanam ] ata evAnumAnAt pramANAntaraM shaabdm| anumAnaM hi pakSadharmatvAnvayavyatirekavalliGgabalAdudayamAsAdayati, zAbdaM tu saMketasavyapekSazabdopalambhAt pratyakSA'numAnA'gocare'rthe pravarttate / svasAdhyA'vyabhicAritva10 mapyanumAnasya trirUpaliMgodbhUtatvenaiva nizcIyate zAbdasya tvAptoktatvanizcaye sati zabdasyottarakAlamiti / kiJca, zabdo yatra yatrArthe pratipAdakatvena puruSeNa prayujyate taM tamarthaM yathAsaMketaM pratipAdayati, na tvevaM dhUmAdikaM liMgaM puruSecchAvazena jalAdikaM pratipAdayatItyanumAnAt pramANAntaraM siddhaH shbdH| jisa meM tantutva hotA hai vastrotpAdanazakti bhI vahA~ hI hotI hai, kaTautpAdaka vIraNAdi meM nhiiN| isa prakAra pratiniyama aisA phalita hotA hai ki jo jaise jahA~ upalabdhigocara hotA haiM usa kA astitva 15 vaise - vahA~ hI, mAnya kiyA jAtA hai| jo tathya aneka vidvAnoM ke dvArA dRSTa hai yA anumita hai usa ke Upara na koI prazna karanA cAhiye na to virodh| phalitArtha yaha hai ki jisa meM varNatvAdi nimitta hai vahA~ hI saMketa, zakti kA utpAdana karatA hai, jisa meM vaisA niyata nimitta nahIM hai vahA~ vAcaka zakti kI utpatti nahIM hotii| ataH zakti ke liye nitya vAcya-vAcaka sambandha kI kalpanA jarUrI nahIM hai| ekAntanitya sambandha yadi jJAnajanaka hogA to satata sadA jJAna utpanna hotA rhegaa| 20 yadi usa meM jJAnajananasvabhAva nahIM hai to kabhI bhI jJAnotpatti usa se nahIM hogii| pahale yaha kahA jA cukA hai - (324-29) / aisA mAnanA hogA ki saMketa ke bala dvArA zabda se arthabodha hotA hai aura saMketAnusAra viziSTa sAmagrI se kArya yAnI zAbdabodha hotA hai - yahA~ koI doSa nhiiN| [ zAbda pramANa kA anumAna meM antarbhAva azakya ] zabda saMketa ke dvArA arthabodha kAraka hai, anumAna meM saMketa upayogI nahIM hotA, isI liye zAbdapramANa 25 anumAna se bhinna hai, anumAna meM usa kA antarbhAva zakya nhiiN| anumAna to pakSadharmatA, anvaya-vyatirekazAli liMga bala se udita hotA hai - zAbda to saMketa sApekSa zabda kI upalabdhi ke dvArA aise parokSa artha meM pravRtta hotA hai jahA~ pratyakSa yA anumAna kI pahu~ca nahIM hotii| yaha bhI donoM meM bheda hai - anumAna kA svasAdhyA'vyabhicAritva, tInarUpa (pakSadharmatAdi) vAle liMga se utpatti ke bala se nizcita hotA hai - jaba ki zAbda meM svabodhyArthAvyabhicAritva Aptoktatva kA nizcaya hone para zabdazravaNa ke bAda 30 nizcita hotA hai| taduparAMta, jisa jisa artha ke pratibodhakatayA puruSa zabda kA prayoga karatA hai tattad artha ko, saMketa ke anusAra zabda pradarzita karatA hai| anumAnaprakriyA meM aisA nahIM hai ki dhUmAdi liMga puruSaicchA ke anusAra jalAdi kA bodhana kre| isa taraha bhI zabda anumAna se bhinna svatantra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-32 327 na ca zabdAdarthapratipattau zabdasya trairuupymsti| yato na tasya pakSadharmatA, yatrArthastatra dharmiNi zabdasyA'vRtteH, gopiNDAdhAraNa pradezena zabdasyAzrayAyibhAvasya janya-janakabhAvanibandhanasyAbhAvAt / ataH 'gopiNDavAnayaM deza: gozabdavattvAt' iti nAbhidhAtuM zakyam / nApi gopiNDe gozabdo varttate, AdhArAdheyavRttyA janyajanakabhAvena vA gopiNDAbhAve'pi gozabdasya darzanAt / na ca gamya-gamakabhAvena tatrAsau varttate, pakSadharmatvAbhAve tasyaivAnupapatteH / vAcyavAcakabhAvena vRttAvanumAnAt pramANAntaratvam / tena 'gopiNDo gotvavAna 5 gozabdavattvAt' ayamapi prayogo'nupapanna eva / nApi gotve gopiNDavizeSaNe varttate tat, sAmAnyenAzrayAzrayibhAvasya janyajanakabhAvasya vaa'syaabhaavaat| ataH 'gotvaM gopiNDavat gozabdavattvAt' ityapi vaktumazakyam / vizeSe ca sAdhye ananvayazcAtra pakSe dossH| na ca 'gozabdo gavArthavAn gozabdatvAt' iti prayogo yuktaH pramANa hai yaha siddha hotA hai| [rUpya ke abhAva meM anumAnarUpatA asvIkArya ] 10 anumAna ke liye Avazyaka trairUpya (pakSadharmatAdi) yahA~ zabda se arthabodha ke liye zabda meM jarUrI nahIM hotaa| kAraNa :- yahA~ zabda meM koI pakSadharmatA nahIM hai ki vaha hetu ho ske| kAraNa, artha jahA~ vRtti hai vahA~ zabda kI vRtti nahIM hotii| gopiNDAdhArabhUta jo deza hai usa ke sAtha zabda kA na to AzrayAzrayibhAva hai na to usa kA hetubhUta janya-janakabhAva hai, isa liye aisA parArthAnumAna bola nahIM sakate ki 'yaha deza gopiNDAzraya hai kyoMki gozabdavAna hai|' tathA, gozabda kI gopiNDa meM bhI vRtti 15 nahIM hai, kyoMki gopiNDa ke sAtha gozabda kA na to AdhArAdheyabhAva hai na to janya-janaka bhAva hai, kyoMki gopiNDa ke viraha meM bhI gozabda kI upalabdhi hotI hai| aisA bhI nahIM hai ki gopiNDa meM gozabda gamya-gamaka bhAva se raha jAya, kyoMki jaba pakSadharmatA hI nahIM hai taba gamya-gamakabhAva kaise hogA ? yadi vAcya-vAcakabhAva sambandha se artha meM zabda rahane kA mAneMge to anumAna se bhinna zAbdapramANa kI anAyAsa siddhi ho gyii| [ anumAnarUpatA kI siddhi ke vyartha prayAsa ] yahI kAraNa hai ki 'gopiNDa gotvavAn hai kyoMki gozabdavAn hai' yaha prayoga bhI asaMgata hai, kyoMki isa anumAna ke pahale hI vAcya-vAcakabhAva se gozabdavattva mAnane para anumAnabhinna zAbdapramANa mAna lenA pddegaa| jaise gopiNDa meM gozabda nahIM rahatA vaise gopiNDa ke vizeSaNabhUta gotva meM bhI nahIM raha sakatA, kyoMki gotva sAmAnya ke sAtha gozabda kA na to Azraya-AzrayibhAva sambandha hai, 25 na to janya-janaka bhAva hai| ata eva 'gotva gopiNDavata hai kyoMki gozabdavata hai| aisA , bolanA ucita nhiiN| yadi anumAna prayoga ke dvArA go-sAmAnya nahIM kintu govizeSavattva ko sAdhya kareMge to ananvaya yAnI vyApyatvAsiddhi doSa jarUra hogaa| tathA, artha ko pakSa kara ke zabdavattva ko sAdhya banA kara prayoga karane ke badale aba zabda ko pakSa kara ke artha ko sAdhya kiyA jAya jaise :'gozabda goarthavAn haiM kyoMki gozabdAtmaka hai' to yaha bhI asaMgata hai kyoMki zAbdabodha meM aisI pratIti 30 kisI ko nahIM hotii| koI bola de - 'gauA jA rahI hai' to yahA~ gamana kriyA viziSTa go artha kI pratIti ko nahIM mAneMge to kisI bhI loga ko aisA bodha (anumAnarUpa) ho nahIM sakatA ki 20 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 tathApratItyabhAvAt / na hi 'gaurgacchati' ityukte gamanakriyAviziSTagavArthapratItimantareNa gopiNDena tadvAn zabdo lokenA'vagamyate / na ca gozabdo gavArthavAcakatvena gozabdatvAdanumIyate kintu gavArthapratipattyanyathAnupapattyA gavArthavAcakatvaM tasya gamyate / pratiniyatapadArthanivezinAM tu devadattAdizabdAnAM nAnvayaH nApi pakSadharmatA dRssttaantaabhaavaat| dRSTAnta5 dAntikabhede cAnumAnapravRtteH / na ca zAbdaM svabhAvaliMgajamanumAnam zabdasyArthasvabhAvatvAsiddheH AkArabhedAt pratiniyatakaraNagrAhyatvAt vAcakasvabhAvatvAcca tasya / nApi kAryaliMgajam arthAbhAve'pIcchAtaH zabdasyotpatteH / na ca na bAhyArthaviSayatvena zabdasyAnumAnatA saugatairabhyupagamyate api tu vivakSAviSayatveneti vaktavyam, yato yathA na tadartho vivakSA tathA zabdaprAmANyapratipAdane'bhihitam (320-5) na punarucyate / 10 [ mImAMsakamatoktaM varNAnAM vAcakatvamasaMgatam ] na ca mImAMsakAbhiprAyeNa varNAnAM vAcakatvam abhivyaktAnabhivyaktapakSadvaye'pi dossaat| anabhivyaktAnAM jJAnajanakatve sarvapuruSAn prati sarve sarvadA jJAnajanakAH syuH kenacit pratyAsatti-viprakarSAbhAvAt / abhivyaktAnAM gopiNDa se abhinna arthavAlA go zabda / ( matalaba zAbdabodha meM arthavizeSyaka hI bodha hotA hai| zabdavizeSyaka bodha nahIM hotA / ) vastusthiti yaha hai ki gozabdatva hetu se go- arthavAcakatvarUpa se gozabda 15 kI pratIti kabhI nahIM hotI, kintu goarthapratItirUpa zAbdabodha ke bAda kI anyathA anupapatti se gozabda meM goarthavAcakatva kA avabodha hotA hai / [ zAbdapramANa svabhAvaliMgaka anumAna nahIM ] devadattAdi nAma to aise haiM jo eka-do vyakti ke hI vAcaka hote haiM (koI baDA samudAya nahIM jaise gozabda pUre gosamudAya kA vAcaka hotA hai) una ke liye to koI anvayavyApti bana nahIM sakatI, 20 na pakSadharmatA ho sakatI hai aura dRSTAnta bhI nahIM milegA, ataH anumAnapravRtti bhI nahIM ho sakegI kyoMki dRSTAnta aura dAntika (pakSa) eka na hone para hI anumAna pravRtta ho sakatA hai| zAbda bodha svabhAvaliMgaka anumAnarUpa bhI nahIM hai, kyoMki ghaTAdi zabda koI ghaTAdiartha kA svabhAva nahIM hai| zabda aura artha ke AkAra eka nahIM hote, zabda sirpha zrotrendriyagrAhya hotA hai jaba ki artha cakSurAdi anya indriyoM se grAhya hotA hai / artha vAcakasvabhAva nahIM hai, zabda vAcakasvabhAva hai jaba itanA 25 baDA bheda hai to zabda artha eka kaise ho sakatA hai ? 'anumAna jaise bAhyArtha viSayaka hai vaise zabda bhI bAhyArthaviSayaka hai ataH anumAnarUpa kyoM nahIM ?' aisA hama bauddha nahIM kahate ( kyoMki una ke mata meM zabda bAhyArthajanya na hone se bAhyArthaviSayaka nahIM hotA) kintu hama kahate haiM ki zabda vivakSAviSayaka hote haiM" aisA kahanA niSedhapAtra hai kyoMki zabdaprAmANya ke prakaraNa meM ( 320- 5 ) hama kaha cuke haiM ki vivakSA zabda kA artha nahIM ho sakatI ataH yahA~ punarukti nahIM karate / [ mImAMsaka mata meM varNoM meM aprAmANya kI Apatti ] mImAMsaka darzana meM varNoM kA vAcakatva vikalpoM se saMgata nahIM hotA / abhivyakta evaM anabhivyakta donoM pakSoM meM doSa lage haiN| yadi anabhivyakta varNoM ko jJAnajanaka mAneMge to eka ke liye hI 328 30 www - Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only - Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-32 329 jJAnajanakatve eka varNAvaraNApAye sarveSAM samAnadezatvenA'bhivyaktatvAt yugapat sarvazrutiprasaktirityuktaM prAk (prathama khaNDe pR0152, asmin khnndde-320-5)| indriyasaMskArapakSe'pi pUrvapratipAditameva (pra0 khaNDe 1564) dUSaNamanusatavyam / kiJca, yadyanavagatasambandhA varNA arthapratyAyakAstadA nAlikeradvIpavAsino'pyupalabhyamAnA arthAvagatiM viddhyuH| athAvagatasambandhAH, tathA sati padasya smArakatvameva syAd na vAcakatvam / tathA cAnadhigatArthAdhigamahetutvAbhAvAt na pramANatA bhvet| taduktam [zlovvA zabda0zlo.117] - 5 padaM tvabhyadhikAbhAvAt smArakAnna vishissyte| athAdhikyaM bhavet kiJcit sa padasya na gocaraH / / tanna mImAMsakamatenApi varNAnAM shbdtvm|| kathaM tarhi varNAH zabdarUpatAM pratipadyante ? uktam (pra0 khaNDe 624-1) atra parimitasaMkhyAnAM pudgaladravyopAdAnA'parityAgenaiva pariNatAnAmazrAvaNasvabhAvaparityAgA'vAptazravaNasvabhAvAnAM viziSTAnukramayuktAnAM varNAnAM vAcakatvAt zabdatvam anythoktdossaantivRtteH| vaizeSikaparikalpitapadAdiprakriyA tvanubhava- 10 baadhittvaadyuktaa| na ca niranvayavinAzinAM vijJAnahetutA sambhavatItyasakRt prtipaaditm| SaTakSaNAvanahIM sabhI puruSoM ke liye sarva varNa sadA ke liye anabhivyakta hone ke kAraNa jJAnajanaka bana jAyeMge, kyoMki anabhivyakta varNa na kisI puruSa se najadIka haiM na to dUra haiN| yadi abhivyakta varNoM ko jJAnajanaka mAneMge to eka varNa ke AvaraNa dUra hone para sabhI ke liye dUra ho jAne se (eka vyakti ke liye pardA haTAne para sabhI vyakti ko jaise purovartI dRzya dikhAI detA hai vaise) samAnadezavartI hone se sabhI 15 puruSoM ke liye varNa abhivyakta ho jAyeMge, phalataH eka sAtha una sabhI ko sarva varNazravaNa prasakta hogaa| pahale yaha kaha diyA gayA hai| varNa dvArA jaise sphoTa saMskAra kI vArtA asaMgata ThaharAyI hai vaise indriya ke saMskAra kI vArtA ke liye bhI pUrvokta dUSaNa (pra0 khaNDe 156-18) yahA~ samajha lenaa| aura bhI vikalpa haiM - yadi sambandha ke ajJAta rahate hue bhI varNa arthabodhakAraka mAne jAyeMge to nAlikeradvIpavAsI logoM ko bhI (jinheM zabda-artha kA sambandha ajJAta haiM unheM) varNoM kA upalambha 20 hone para arthabodha prasakta hogaa| yadi jJAtasambandhavAle varSoM se arthabodha mAneMge to matalaba yahI nikalA ki pada sirpha arthasmRti ke hI janaka haiM, vAcaka nahIM haiN| isa sthiti meM pUrvAnubhUta artha ke hI smRtibodha kAraka ye varNa anadhigata artha bodha hetu na hone se pramANa hI nahIM ho paayeNge| kahA hai zlokavArttika meM (zabdapa0 zlo0 107) - ____ 'adhikabodhakArakatA ke viraha meM pada to smAraka se bhinna nahIM hue| yadi kucha adhika bodhakAraka 25 banate haiM to vaha pada kA gocara nahIM raha paayegaa|" sArAMza, mImAMsakamatAbhipreta vargoM meM bodhakatA na hone se zabdatA bhI ho nahIM sktii| [jainadarzanAnusAra varNoM kI zabdarUpatA saMgata ] prazna :- phira varNasamUha zabdarUpatA kaise hA~sila karate haiN| (zAbda bodha ke janaka varNa nahIM hai| zabda hai, to kSaNika varSoM se eka zabda banegA kaise - yaha prazna kA hArda hai| 30 uttara :- pahale kaha Aye haiM (pra0 khaNDe 624-26) - zabda pudgaladravya (= bhUtAtmaka) rUpa haiN| varNoM se zabda isa prakAra banatA hai - pudgaladravyarUpa upAdAna ko na choDate hue, parimitasaMkhyAvAle varNa pUrvakAla meM azrAvaNasvabhAvavAle hote haiM kintu oSThAdivyApAra se zrAvaNasvabhAva meM pariNata hote haiM, una meM viziSTa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 sthAyitvalakSaNamapyanityatvaM tatparikalpitaM niranvayavinAzapakSe arthakriyAnivarttanAnupayogi teSAm / na ca SaTkSaNAvasthAnamapi sambhavati, prathamakSaNasattAyA dvitIyakSaNasattAnupraveze tatkSaNasattAyA apyuttarakSaNasattAnupravezaparikalpanAyAM kSaNikatvameva, ananupraveze'pi parasparaviviktatvAt kSaNasthitInAM tadeva kSaNikatvamiti kutaH SaTkSaNAvasthAnamekasya ? akSaNikatve cArthakriyAvirodhaH pratipAdita eveti na padAdiparikalpanA 5 vaizeSikapakSe yuktiyukteti sthitam / nanu bhavatpakSe'pi kramasya varNebhyo vyatireke na varNavizeSaNatvam avyatireke varNA eva kevalAH / te ca na vyasta-samastA arthapratipAdakA iti pUrvameva pratipAditamiti na zabda: kshcidrthprtyaaykH| asadetat- varNavyatiriktA'vyatiriktasya kramasya pratipatteH / tathAhi-na varNebhyo'rthAntarameva kramaH, varNAnuviddhatayA tasya prtiiteH| nApi varNA eva kramaH tadviziSTatayA teSAM, na ca tadvizeSaNatvena pratIyamAnasya kramasyA'pahnavo 10 yuktisaMgataH, varNeSvapi tatprasakteH / na ca bhrAntirUpA pratipattiriyam, varNAnAM tadviziSTatayA'bAdhitAdhyakSa anukrama banA rahatA hai, isa prakAra kramabaddha varNasamudAya hI vAcaka hone se 'zabda' kahA jAtA hai| isa prakAra zabda ko na mAna kara anya kisI prakAra se usa ko mAneMge to sphoTavAdAdi meM jo dUSaNa Ate haiM una kA parihAra azakya hogaa| vaizeSikoM kI darzAyI huI paTAdi prakriyA anubhavabAdhita hone se galata hai| niranvayavinAzI vargoM se vijJAna janma zakya nahIM hai - yaha kaI bAra kahA jA cukA hai| 15 vaizeSikoM ke mata meM vargoM ko niranvaya vinAzI mAne gaye haiM ataH unhoMne jo cha:-kSaNajIvitvasvarUpa anityatva kA nirUpaNa kiyA hai vaha bhI arthakriyA sampAdana meM nirupayogI hai| vaizeSikamata kA yaha SaTkSaNajIvitvamata bhI ciraMjIvI nahIM hai, kyoMki yahA~ do vikalpa haiM - pUrvakSaNasattA kA uttarakSaNasattA meM anupraveza yAnI anvaya hai yA nahIM ? yadi prathamakSaNasattA kA dvitIyakSaNasattA meM anvaya hai, to uttarottara paMcamakSaNasattA kA SaSThakSaNasattA meM anupraveza mAnanA hI paDegA, phalataH sabhI kSaNoM kA antima 20 kSaNa meM anupraveza ho jAne se Akhira to kSaNamAtrajIvitva hI prasakta huaa| yadi anupraveza nahIM hai, to paraspara sarvathA eka-dUsare se pRthak hone ke kAraNa, sabhI varNa ekakSaNajIvI hI bana gaye, phira eka eka kA SaTkSapajIvitva bacegA kaise ? yadi vargoM ko akSaNika mAneMge to una meM arthakriyAkAritva ne virodha hotA hai yaha pahale kahA jA cakA hai. ataH vargoM se pada... ityAdi kalpanA vaizeSika darzana kI yuktisaMgata nahIM - yahI niSkarSa aayaa| [ krama aura vargoM ke bhedAbheda se sarvasaMgati ] 'are ! Apane bhI viziSTAnukrama kA uccAra kiyaa| pahale to Apane hI (313-24) meM bhedaabheda vikalpa kara ke kahA hai - krama vargoM se bhinna hogA to varNoM kA vizeSaNa (sambandhAnupapatti ke kAraNa) ghaTegA nahIM, yadi abhinna hogA to kevala varNa hI bce| varNa to pRthak pRthak yA samudita - eka bhI prakAra se arthapratipAdaka nahIM ho skte| (313-22) aisA Apane hI pahale nirUpaNa kiyA 30 hai|" - aisA virodhApAdana nirarthaka hai, kyoMki hamArA tIsarA pakSa hai, varNoM se bhinnAbhinna krama svIkRta hai, supratIta hai| dekhiye - krama vargoM se ekAnta pRthak nahIM hai, kyoMki varSoM se otaprota krama sarva janoM ko pratItisiddha hai| varNoM se krama sarvathA abhinna bhI nahIM hai, kyoMki vizeSaNa ke rUpa meM krama 25 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-32 gocaratayA prasAdhitatvAt arthprtipttikaarnnto'numittvaacc| na cAbhAvaH kasyacid bhAvAdhyavasAyitayA vizeSaNam, nApyarthapratipattihetuH / na ca kramopyahetuH tathAtmakavarNebhyo'rthapratIteH / tato bhinnAbhinnAnupUrvIviziSTA varNA viziSTapariNatimantaH shbdH| sa ca pada-vAkyAdirUpatayA vyavasthitaH, tena viziSTAnukramavanti tathAbhUtapariNatimApannAni padAnyeva vaakymbhyupgntvym| tadvyatiriktasya tasya pdvdnuppdymaantvaat| ___yacca 'kathaM zabdo vastvantaratvAt puruSAdervastuno dharmo yenAsau tasya vyaJjanaparyAyo bhavet' ityuktam 5 (312-9) tatra nAmanayAbhiprAyAt nAmanAmavatorabhedAt 'puruSa' zabda eva puruSArthasya vynyjnpryaayH| yadvA 'puruSa' iti zabdo vAcako yasyArthagatatadvAcyadharmasyAsau puruSazabdaH sa cAbhidheyapariNAmarUpo vyaJjanaparyAyaH kathaM nArthadharma: ? sa ca vyaJjanaparyAya: puruSotpatterArabhya A puruSavinAzAd bhavati iti janmAdimaraNasamayaparyanta uktH| tasya tu bAlAdayaH paryAyayogA bahuvikalpAH tasya puruSAbhidheyapariNAmavato bAlakumArAdayastatropalabhyamAnA arthaparyAyA bhvntynntruupaaH| evaM ca puruSo vyaJjanaparyAyeNaiko bAlAdibhistvartha- 10 aura tadviziSTarUpa se varNoM kI kathaMcid bhedarUpa se pratIti hotI hai| varNoM ke vizeSaNarUpa se anubhUyamAna krama kA apalApa karanA yuktiyukta nahIM hai, anyathA to anubhUyamAna varNoM kA bhI apalApa karanA hogaa| yaha pratIti bhrAntirUpa nahIM hai kyoMki kramaviziSTarUpa se varNoM kI anirbAdhapratyakSarUpa se pratIti samarthita hai, tathA krama se bhinnAbhinna vargoM rUpa kAraNa kI anumiti bhI hotI hai| pahale jo pUrvavarNadhvaMsaviziSTa antya varNa kA kathana kiyA thA (316-26) vahA~ kahanA paDegA 15 ki dhvaMsAtmaka abhAva, bhAvAtmakatAsaMvedaka bodha meM vizeSaNarUpa se pratIta nahIM ho sktaa| na to vaha bhAvasaMvedana kA hetu ho sakatA hai| 'usI taraha krama bhI kAraNa na bana sake' aisA mata bolanA, kramaviziSTa (kramAtmaka) varNoM se arthabodha suvidita hai| sArAMza, bhinnAbhinna AnupUrvI se viziSTa varNa hI vizeSarUpa se pariNata ho kara 'zabda' bana jAte haiM, jo kabhI padarUpa yA kabhI vAkyarUpa se saMvidita hotA hai| isa prakAra, viziSTa anukrama garbhita viziSTapariNAmApanna padasamUha hI vAkya mAnanA hogaa| 20 isa se bhinna kisI bhI prakAra kA 'pada' bhI saMgata nahIM hai aura usI taraha 'vAkya' bhI saMgata nhiiN| [vyaJjana paryAyarUpa zabda vAcya artha kA paryAya ] ___ yaha jo pahale prazna kiyA thA (313-11) puruSa aura usa kA vAcaka zabda bhinna bhinna hai taba zabda puruSAdiAtmaka vastu kA dharma kaise hogA jisa se ki zabda puruSAtmaka artha kA 'vyaJjanaparyAya' kahA jA sake ? usa kA uttara yaha hai ki nAmanaya (= zabdanaya) kA abhiprAya aisA hai ki nAma 25 aura nAmavaMta kA abheda hotA hai| ataH 'puruSa' zabda hI svayaM puruSarUpa artha kA vyaJjanaparyAya hai| athavA mUla gAthA meM 'puruSazabda' samAsa kA vigraha aisA karo - 'puruSa' yaha 'zabda' hai vAcaka jisa kA (yAnI puruSAtmaka arthaniSTha jo puruSazabda vAcya puruSatva dharma kA) vaha dharma hai puruSazabda / vaha puruSatva abhidheya vastu kA pariNAmarUpa jo dharma hai vaha vyaJjanaparyAya bhI eka prakAra se arthadharma kyoM nahIM hai ? aisA vyaJjanaparyAya puruSotpatti se le kara puruSamRtyuparyanta rahatA hai, ataH 32 vIM mUla 30 gAthA meM 'janmAdirmaraNasamayaparyanta' aisA pUrvArdha meM kahA hai| uttarArdha meM kahA hai 'usa ke bAlAdi paryAya yoga bahuvikalpa haiM - usa kA matalaba yaha hai ki puruSa abhidheyapariNAmayukta usa ke (puruSa ke) bAla Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 paryAyairanekaH / / 32 / / yathA puruSastathA sarvaM vastvekamanekaM vA, sarvasya tathaivopalabdhaH anyathAbhyupagame ekAntarUpamapi tanna bhavediti darzayannAha(mUlam-) athitti NivviyappaM purisaM jo bhaNai puriskaalmmi| sa bAlAiviyappaM na lahai tullaM va pAvejjA / / 33 / / iti 'asti' iti = evaM nirvikalpaM = niSkAntAzeSabhedasvarUpaM puruSam ekarUpaM puruSadravyam yo bravIti puruSakAle = puruSotpattikSaNa eva asau bAlAdibhedaM na labhate bAlAdibhedarUpatayA nAsau svayameva vyavasthiti prApnuyAt / nApi tadrUpatayA'paramasau pazyet / evaM cAbhedarUpameva tat puruSavastu prasajyeta / tulyaM vA prApnuyAt - tadapyabhedarUpaM bAlAditulyatAmevA'bhAvarUpatayA prApnuyAt bhedA'pratItAvabhedasyA'pyapratIterabhAva iti bhAvaH / 10 yadvA 'asti' iti = evaM nirvikalpam- nizcito vikalpo bhedo yasmin puruSadravye tad nirvikalpaM bhedarUpaM puruSaM tatsvarUpalAbhakAle bhaNati asau bAlAdivikalpaM na labheta tulyam iti dravyatulyatAmevAsau kumArAdi puruSa meM dRzyamAna arthaparyAya anantasaMkhyaka hote haiN| isa se yaha phalita huA ki puruSa vyaJjanaparyAya se eka hai aura bAlAdi arthaparyAyoM se aneka bhI hai||32 / / [puruSa kI ekAnekarUpatA na mAnane para aniSTApatti ] 15 pUrva gAthA meM yaha kahA ki puruSa jaise ekAneka rUpa hotA hai, tathaiva sarva vastu bhI ekAnekarUpa ___ hotI hai kyoMki sarva vastu kA ekAnekarUpa se hI upalambha hotA hai| upalambha kI upekSA kara ke ekAnta ekarUpa yA ekAnta anekarUpa mAnA jAya to usa kI ekAntarUpatA ghaTa hI nahIM sakegI - yaha 33 vIM gAthA meM darzAte haiM - gAthArtha :- puruSakAla meM puruSa ke liye 'asti' aisA bhedamukta vacanaprayoga karatA hai vaha bAlAdi 20 bheda kA paricaya nahIM pAtA, athavA samAnatA hI milegii||33 / / vyAkhyArtha :- do prakAra se gAthA kI vyAkhyA kI gayI hai| (1) puruSakAla meM yAnI puruSajanma se le kara mRtyu taka jo usa ke liye puruSa...puruSa aisA ekavidha puruSadravya kA 'asti' = hai aisA prayoga karatA hai usa ke mata meM bAlAdivividhaparyAyoM kA nizcitarUpa se paricayalAbha nahIM ho paayegaa| ekAntabhedarUpatA mAnanevAle ko bAlAdi kucha nahIM dikhAyI degaa| antataH vaha puruSa vastu ekAnta abhedarUpa 25 hI prasakta hogii| athavA, ekAntavAda meM vaha abhedarUpa bhI susthita nahIM ho pAyegA, bAlAdi-tulyatA asakta hogii| matalaba, ekAntavAdI jaise bAlAdi kA niSedha dhvanita karatA hai vaise abhedarUpa kA bhI niSedha phalita hogA kyoMki bheda upalabdha nahIM hogA to abhedapratIti kA bhI abhAva hone se abheda kA abhAva A pddegaa| jaise unnati-avanati, eka kI pratIti ke binA dUsarI pratIti nahIM hotii| (2) athavA, nirvikalpa samAsa kA vigraha isa taraha karanA - nizcita (siddha) hai vikalpa yAnI bheda jisa 30 puruSa dravya meM aise nirvikalpa yAnI bhedavAle arthAt bhedarUpa puruSa ko apane janmAdi kAla meM 'asti' aisA hI nirdeza karatA hai (yAnI 'puruSa' aisA viziSTa nirdeza hI karatA hai) usa ko puruSabhinna bAlAdivikalpa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-34 prApnuyAt / atrApi pUrvavat tadagrahe tadagrahAd bhedarUpatAyA apyabhAva iti bhAvaH / na caivamevAstviti vaktavyam sarvavyavahArocchedaprasakteriti bhedAbhedarUpameva vastvastu / / 33 / / asyaivopasaMhArArthamAha(mUlam-) vaMjaNapajjAyassa u puriso 'puriso'tti nniccmviyppo| ___bAlAiviyappaM puNa pAsai se atthpjjaao||34|| zabdaparyAyeNA'vikalpaH puruSo bAlAdinA tvarthaparyAyeNa savikalpaH siddhaH iti gaathaataatpryaarthH| 'vyaJjayati vyanakti vA'rthAn iti vyaJjanam = zabdaH, na punaH zabdanayaH, tasya Rjusuutraarthnyvissytvaat|' iti kecit - tasya paryAya: A janmano maraNAntaM yAvadabhinnasvarUpapuruSadravyapratipAdakatvam tadvazena tatpratipAdyaM vastusvarUpamatra graahymupcaaraat| evaM ca dvitayamapyetat puruSaH 'puruSaH' iti abhedarUpatayA na bhidyate - vyaJjanaparyAyamatena puruSavastu sadA avikalpam bhedaM na pratipadyata iti yAvat / bAlAdivikalpaM 10 = bAlAdibhedaM punastasyaiva pazyati arthaparyAyaH RjusuutraadyrthnyH| atrApi viSayiNA viSayaH RjusUtrAdyarthakA lAbha milegA nahIM, sirpha usa puruSa meM dravyAbhinnatA hI prApta hogii| yahA~ bhI prathama vyAkhyA kI taraha eka kA (abheda kA) grahaNa na hone para dUsarA (yAnI bheda) bhI gRhIta hotA nahIM, ataH bhedarUpatA kA abhAva prasakta hogaa| aisA bhale ho - yaha bolanA mata, kyoMki bheda yA abheda kA uccheda hone para sabhI vyavahAroM kA uccheda prApta hogaa| niSkarSa, sakala vastu bhedAbhedobhayarUpa 15 hotI hai||33 / / isa ke upasaMhAra meM gAthA 34 meM granthakAra kahate haiM - gAthArtha :- vyaJjanaparyAya se to puruSa harahameza avikalpatayA 'puruSa' hai| usa ke bAlAdi vikalpa ko to arthaparyAya dekhatA hai||34 / / vyAkhyArtha :- gAthA kA tAtparyArtha yaha hai ki zabdaparyAya kI najaroM meM puruSa avikalpa (abhedarUpa) 20 hai jaba ki arthaparyAya kI najaroM meM puruSa bAlAdi prakAra se savikalpa (sabheda) siddha hai| _ 'vyaJjana' kI vyutpatti :- arthoM ko vyakta kare yaha hai vyaJjana, yAnI zabda, zabdanaya nhiiN| zabda to RjusUtrarUpa arthanaya kA viSaya hai aisA kucha vidvAnoM kA abhiprAya hai| isa liye vyaJjana kA artha zabdanaya nahIM hai| 'paryAya' pada kA artha :- janma se le kara maraNaparyanta abhinna (= ekAtmaka) puruSadravya kA pratipAdana karanevAlA - aisA paryAya vyaJjana kA paryAya hai| yahA~ vyaJjana kA artha yadyapi zabda 25 hI hai kintu upacAra se yahA~ prastuta meM zabda ke dvArA darzita vastusvarUpa (abheda puruSa) kA ullekha samajhanA hogaa| zabda aura usa kA artha ina donoM hI arthoM ko lakSa meM le kara granthakAra gAthA meM kahate haiM puruSa (artha) evaM 'puruSa' isa prakAra zabda abhedAtmaka hone se vyaJjanaparyAya ke mata meM bheda nahIM rakhate, ataH puruSAtmaka vastu Niccamaviyappo = sadA avikalpa yAnI bhedamukta rahatA hai| arthaparyAya yAnI jo RjusUtrAdi arthanaya haiM una kI najaroM meM usI puruSa ke bAlAdivikalpa yAnI 30 bAlAdi bheda dRSTigocara hote haiN| yahA~ vyAkhyA meM 'arthaparyAya' pada kA 'RjusUtrAdiarthanaya' aisA artha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 nayaviSaya: abhinne puruSarUpe bhedasvarUpo nirdiSTa: upcaaraat| evaM cAbhinnaM puruSavastu bhedaM pratipadyate iti yAvat / / 34 / / evaM nirvikalpa-savikalpasvarUpe pratipAdye puruSAdivastuni tadviparyayeNa tad vastu pratipAdayan vastusvarUpAnavabodhaM svAtmani khyApayatIti darzanArthamAha(mUlam-) saviyappa-NibviyappaM iya purisaM jo bhaNejja aviyappaM / saviyappameva vA NicchaeNa Na sa nicchio samae / / 35 / / savikalpa-nirvikalpaM syAtkArapadalAJchitaM puruSadravyaM yaH pratipAdakaH tad vastu brUyAt avikalpameva savikalpameva vA nizcayena ityavadhAraNena sa yathAvasthitavastupratipAdane prastute'nyathAbhUtaM vastutattvaM pratipAdayan na nizcita iti nizcayo = nizcitam tadasyAstIti nizcita:- arzaAditvAt ac, samaye paramArthena 10 pUrvavat viSayI ke sAtha viSaya yAnI RjusUtrAdiarthanaya kA viSaya kahA gayA, yahA~ abhinna puruSAtmaka vastu kA bhedapradarzana huA hai vaha bhI upacAra se smjhnaa| tAtparya, arthanaya kI najaroM meM abhinna eka puruSavastu bhedagrasta mAnA gayA hai||34 / / / [ savikalpa-nirvikalpa ubhayarUpa se vastupratipAdana satya ] avataraNikA :- puruSAdi vastu kA savikalpa (= bheda) avikalpa (= abheda) ubhayaprakAra se pratipAdana 15 kiyA jAya to vaha satya hai kintu usa se viparIta ekAntataH kisI eka prakAra se jo vaktA nirUpaNa karegA vaha sirpha apane, vastusvarUpa ke ajJAna ko khullA karegA - isa tathya ko dikhAne ke liye kahate haiM - gAthArtha :- savikalpa-nirvikalpa puruSa ko jo nizcayataH avikalpa yA savikalpa hI kahatA hai vaha siddhAnta meM nizcayavikala hai||35 / / vyAkhyArtha :- 'syAt' (= kathaMcit) isa pada kA uccAra 'syAtkAra' hai| aise syAtkAra pada se alaMkRta (= alaMkaraNArha) savikalpa-avikalpa ubhayarUpa jo puruSadravya hai usa ke nirUpaNa meM jo vaktA bhArapUrvaka nizcayataH ekAntataH avikalpa yA savikalpa hI dikhAyegA vaha nizcitAtmA nahIM hai| yahA~ yathArthavastunirUpaNa kA prastAva cala rahA hai taba tattva se viparIta ekAntataH vastutattva kA pratipAdana karanevAlA sunizcita kaise ho sakatA hai ? siddhAnta ke bAre meM vaha paramArthataH vastusAra kA jJAtA 25 nahIM hai| yahA~ 'nizcita' pada mUla gAthA meM hai, nizcaya arthavAle usa 'nizcita' pada ko tadvAn (nizcayavAn) artha meM phalita karane ke liye pANinivyAkaraNAnusAra arzaAdi padoM se 'ac' pratyaya svAmitva artha meM hotA hai usa kA AdhAra pradarzita kiyA gayA hai - nizcita (= nizcaya) hai jisa ke pAsa vaha hai nishcit| yahA~ 'ac' pratyaya karane para pada kA rUpa nahIM badalatA kintu 'nizcayavAn' aisA artha nikala AtA hai| 30 kaise yaha suno :- vastutattva kA sahI nirUpaka vahI hai jo pramANataH nizcita evaM pramANa ke 7. 'arzaAdibhyo ac (5-2-127)' pANini0 / 20 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-35 335 vastusattvasya paricchetteti yaavt| tathAhi- pramANaparicchinnaM tathaivA'visaMvAdi vastu pratipAdayan vastunaH pratipAdaka ityucyte| na ca tathAbhUtaM vastu kenacit pratipannaM prApyate vA yena tathAbhUtaM tadvacaH tatra pramANaM bhavet tathAbhUtavacanAbhidhAtA vA tajjJAnaM vA pramANatayA loke vyapadezamAsAdayet / / 35 / / [ gAthApaJcakena saptabhaMgIsvarUpanirUpaNArthamArambhaH ] 'parasparAkrAntabhedAbhedAtmakasya vastunaH kathaJcit sadasattvamabhidhAya tathA tadabhidhAyakasya vacasa: 5 puruSasyApi tadabhidhAnadvAreNa samyagmithyAvAditvaM pratipAdya, adhunA bhAvAbhAvaviSayaM tatraivaikAntAnekAntAtmakamaMzaM pratipAdayato vivakSayA sunaya-durnaya-pramANarUpatAM tatpratipAdakaM vaco yathAnubhavati tathA prapaJcataH pratipAdayitumAha yadvA, yathaiva tad vastu vyavasthitaM tathaiva- bauddha-kaNabhujAmiva abhinna-bhinna-parasparanirapekSobhayavastusvarUpAbhidhAyinAmarhanmatAnusAriNAmapi 'syAdasti' ityAdisaptavikalparUpatAmanApannavacanaM vaktRNAM 10 syAtkArapadA'lAJchitavastudharma pratipAdayatAmanipuNatA bhavediti prapaJcataH saptavikalpotthAnanimittamupadarzayituM gAthAsamUhamAhasAtha avisaMvAdI vastu kA pratipAdana karatA ho| ekAntagarbhita kisI eka hI prakAravAlI vastu kadApi kisI ne bhI na to kabhI najara meM liyA hai na to le rahA hai, jisa se ki usa kA ekAntavastupratipAdaka vacana pramANa ginA jA sake; athavA ekAntavAdanirUpaka vaktA athavA usa kA jJAna 'pramANa' kI muhara 15 prApta kara sake / / 35 / / gAthA 36 se 40 meM anekAntadarzanaprasiddha saptabhaMgI pramANa kA nirUpaNa kiyA gayA hai| yahA~ 36 vIM gAthA kI avataraNikA do prakAra se vyAkhyAkAra dikhAte haiM - (1) granthakAra ne aba taka anyonyaanuviddha bhedAbhedAtmaka vastu meM kathaMcit sattva-asattva kA nidarzana kiyaa| tathA, ekAntavAdanirUpaka vacana athavA puruSa ekAntavAdanirUpaka hone se mithyAvAditva 20 evaM anekAntavAdanirUpaka vacana athavA puruSa kA samyagvAditva kA nirUpaNa granthakAra ne kara diyA / aba vistAra se yaha dikhAnA hai ki jaba vaktA bhAvAbhAvaviSayaka nirUpaNa karatA hai, usa meM bhI ekAntaanekAntAtmaka aMza kA nirUpaNa karatA hai, taba usa ke vacana vivakSA ke anusAra kaise durnaya hotA hai, kaise sunaya banatA hai aura kaise pramANa bana jAtA hai - (2) athavA, 36 Adi gAthAvRMda se granthakAra yaha dikhAnA cAhate haiM ki jo vastu jisa prakAra 25 se avasthita hotI hai usa kA usI prakAra se nirUpaNa karanevAlA vaktA nipuNa kahA jAtA hai| anyaprakAra se nirUpaNa karanevAle sAMkhya-boddha-vaizeSika jo ekAnta abhinna yA ekAntabhinna athavA ekAntataH sarvathA nirapekSa pRthak bheda aura abheda vastu ke pratipAdaka haiM ve anipuNa tthhreNge| evaM tathAkathita jainamatAvalambi jana bhI yadi 'syAd asti' (kathaMcit sat hai) ityAdi sapta vikalpa vinirmukta syAtkArapada avibhUSita vastudharma kA pratipAdana karanevAle vaktA bhI 'anipuNa' hI kahA jaayegaa| ina ke sAmane saptabhaMgI vacana 30 kaise banatA hai aura una bhaMgo ke utthAna kA nimitta kyA hai yaha vistAra se dikhAne ke liye gAthApaJcaka .saptabhaMgIvizeSajijJAsabhiH zAstrAvArtAsamaccaye saTIkasaptamastabake hindIvivecanayute pR.153 taH pR.178 madhye draSTavyam / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 (mUlam-) atyaMtarabhUehi ya Niyaehi ya dohi smyvaaiihiN| vayaNavisesAIyaM davvamavattavvayaM pddi||36|| asyAstAtparyArthaH - arthAntarabhUta: paTAdiH nijo ghaTa: tAbhyAM nijArthAntarabhUtAbhyAM sadasattvaM ghaTavastunaH prathama-dvitIyabhaGganimittaM pradhAna-guNabhAvena bhavatIti prathama-dvitIyau bhaGgau 1-2 / yadA tu dvAbhyAmapi yugapat 5 tad vastu abhidhAtumabhISTaM bhavati tadA avaktavyabhaGgakanimittam, tathAbhUtasya vastuno'bhAvAt pratipAdakavacanAtItatvAt tRtIyabhaGgasadbhAvaH vacanasya vA tathAbhUtasyA'bhAvAd avaktavyaM vstu-3| [bhaGgatrayasamarthakAH SoDazApekSAbhedAH ] 'tathAhi- asattvopasarjanasattvapratipAdane prathamo bhaGgaH / tadviparyayeNa tatpratipAdane dvitiiyH| dvayostu dharmayoH prAdhAnyena guNabhAvena vA pratipAdane na kiJcid vacaH samartham / yato na tAvat samAsavacanaM 10 se kahate haiM - gAthArtha :- (mUlagAthA - pUrvArdha meM antya akSara 'hiM' ke badale 'TuM' aisA pATha TIkAkAra evaM upAdhyAyazrI yazovijaya mahArAja ko mAnya hai) sva se evaM para se evaM ubhaya se eka sAtha vivakSita karane para (sat asat aura) vacanavizeSAtIta dravya avaktavyatA ko prApta karatA hai||36 / / vyAkhyArtha :- arthAntarabhUta yAnI svabhinna vastrAdi, nija yAnI svabhUta ghaTa (yaha saba vivakSAdhIna 15 hai|) una donoM sva aura para ko kramazaH pradhAna-gauNatayA vivakSita kiye jAne para ghaTavastu kA 'sat' yaha prathamabhaMga hogA aura 'asata' yaha dUsarA bhaGaga hogaa| ukta gAthA kA tAtparyArtha yaha hai ki svarUpa ko pradhAna aura pararUpa ko gauNa kara ke ghaTAdi ko dekhA jAya to 'syAd asti' yAnI ghaTa 'kathaMcit sat' jJAta hogA evaM pararUpa vastrAdi ko pradhAna kara ke ghaTa ke svarUpa ko gauNa kara ke jaba ghaTa jijJAsA kI jAya to 'syAd nAsti' yAnI ghaTa 'kathaMcid asat hai' aisA jJAta hogaa| donoM bhaMgo 20 kA mUlAdhAra kramazaH pradhAna = gauNabhAva se tathAbhUta vastu yAnI sattva aura asattva hai| (1-2) jaba donoM nimitta ko prAdhAnya de kara vasta ghaTa kI eka sAtha vivakSA ho taba vaha vasta avakta kA mUlAdhAra banI rhegii| isa ke do kAraNa haiM - (1) eka sAtha donoM ko pradhAna kara ke kahI jA sake aisI koI vastu nahIM hai, agara hai to bhI pratipAdaka vacana maryAdA se atIta hai| ataH tIsarA bhaMga phalita hogaa| (2) athavA, ubhaya kI eka sAtha vivakSA ke dvArA ghaTa kA nirUpaNa karanA 25 hai kintu vaisA koI vacana nahIM milatA, phalataH ghaTa-vastu avaktavya bana jaayegii|3| [saptabhaMgI ke prathama tIna bhaMgo kA spaSTIkaraNa-1 ] tRtIya bhaMga kA vistAra :- pahalA bhaMga to asattva ko gauNa rakha kara sattva kA pratipAdana karatA hai aura usa se viparIta sattva ko gauNa kara ke asattva kA pratipAdana dUsarA bhaMga karatA hai| aba 7. zrIbhagavatIsUtra - dvA. nayacakra-anuyogadvAra -prameyaratnakoza-tatTIkA-tattvArthabhASya-vizeSAvazyakabhASya-digambarIyapravacanasAra-tatTIkAityAdigrantheSu tRtIyo bhaMgo'vaktavyatayoktaH / zvetA0 pramANanayatattvAloka - alaMkAra-ratnAkarAvatArikA-syAdvAdamaJjarI-nayopadezadigambarIyapaJcAstikAya-tattvArtharAjavArttika-zlokavArttika-saptabhaMgItaraMgiNyAdigrantheSu catarthasthAne'vaktavyabhaMgo niruupitH| vizeSArthibhiH pUrvasaMskaraNe pR.442-43 madhye TIppaNI drssttvyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-36 337 tatpratipAdakaM nApi vAkyaM smbhvti| samAsaSaTke tAvad na bahuvrIhiratra samarthaH tasyAnyapadArthapradhAnatvAt atra cobhayapradhAnatvAt / avyayIbhAvo'pi nAtra pravartate tasyAtrArthe'sambhavAt / dvandvasamAse tu yadyapyubhayapadaprAdhAnyam tathApi dravyavRttistAvad na prakRtArthapratipAdakaH, guNavRttirapi dravyAzritaguNapratipAdakaH dravyamantareNa guNAnAM tiSThatyAdikriyAdhAratvAsambhavAt tasyA dravyAzritatvAd na pradhAnabhUtayorguNayoH prtipaadytvm| tatpuruSo'pi nAtra viSaye pravarttate tasyApyuttarapadArthapradhAnatvAt / nApi dvigu:, saMkhyAvAcipUrvapadatvAt tasya / karmadhArayo'pi 5 na, gunnaadhaardrvyvissytvaat| na ca samAsAntarasadbhAvaH yena yugapad guNadvayaM pradhAnabhAvena samAsapadavAcyaM syaat| ata eva na vAkyamapi tathAbhUtaguNadvayapratipAdakaM sambhavati tasya vRttybhinnaarthtvaat| na ca kevalaM tIsarA bhaMga avaktavya isa liye hai ki jaba sattva-asattva donoM dharmoM ko tulya mahattva de kara athavA tulyatayA gauNa kara ke donoM kA eka sAtha pratipAdana karane kI vivakSA rahane para bhI eka sAtha pratipAdana karane ke liye koI vacana sakSama nahIM mila sktaa| dekhiye- (koI eka pada se to ubhaya kA ekasAtha 10 pratipAdana zakya nahIM hai| yA to do-padavAle samAsa se yA vAkya se sambhAvanA kI jAya, kintu) cha: samAsa meM se eka bhI samAsavacana yA eka bhI vAkya eka sAtha pradhAnatayA (= vizeSyarUpa se) athavA gauNa (vizeSaNa) rUpa se ubhaya kA pratipAdana karane meM samartha nahIM hai| [ bahavrIhi-dvandva - avyayI samAsa kI niSphalatA / bahuvrIhi samAsa to anyapadArtha pradhAna hotA hai aura prastuta meM ubhaya kI pradhAnatA vivakSita hai 15 ataH bahuvrIhi yahA~ saphala nahIM hogaa| avyayIbhAva kA to yahA~ sambhava hI nahIM (kyoMki upakumbham ityAdi samAsa pUrvapadArthapradhAna hotA hai) ataH yahA~ usa kI pravRtti niruddha hai| yadyapi dvandvasamAsa meM ubhayapadaprAdhAnya jarUra hotA hai, kintu jo dravyavRtti yAnI dravyArthaka padoM kA (udA0 dhava-khadIrau) dvandva hotA hai vahA~ anyonya uddezyatA yA vidheyatA na hone se apekSita pradhAnatA yA gauNatA nahIM hotI ataH isa kI prastatArthapratipAdakatA nahIM ho sktii| gaNavatti yAnI gaNArthaka padoM (raktapIte) kA dvandva 20 samAsa bhI ubhaya kI pradhAnatA yA ubhaya kI gauNatA se ubhaya kA pratipAdana nahIM kara sakatA kyoMki yaha dvandva dravyAzrita guNoM kA pratipAdana karatA hai gauNa mukhyabhAva se nhiiN| dravya ke binA, guNoM meM sthAnAdikriyAdhAratA nahIM ho sktii| dravyoM meM hI sthAnAdikriyAdhAratA ho sakatI hai kyoMki kriyA dravyAzrita hotI hai| (kriyAvAcaka tiSThati Adi padoM kA dvandva samAsa nahIM hotaa|) ataH dvandva samAsa se pradhAna yA gauNa rUpa se eka sAtha ubhaya kA nirUpaNa azakya hai| 25 [tatpuruSa-dvigu-karmadhAraya samAsoM kI niSphalatA ] tatpuruSa samAsa uttarapadArtha pradhAna hone ke kAraNa isa viSaya meM usa kI pravRtti zakya nhiiN| dvigu samAsa meM pUrva pada saMkhyAvAcaka hone se usa kI bhI pravRtti azakya hai| karmadhAraya samAsa guNAdhArabhUta dravya kA bodhaka hone se ubhaya pradhAna/gauNa rUpa se atirikta koI samAsa nahIM hai jisa se ki eka sAtha pradhAnabhAva se guNayugma kA vAcana usa samAsa se ho ske| vAkya kA vikalpa (abhinnArthaka) 30 hI samAsa (vRtti) hotA hai, ataH jaba samAsa eka sAtha pradhAnabhAva se ubhaya kA vAcaka nahIM hai to vAkya bhI pradhAnabhAva se ubhaya guNoM kA vAcaka nahIM ho sktaa| vigraha yA samAsa se bhinna koI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 padaM vAkyam vA lokaprasiddhaM tasyApi parasparApekSadravyAdiviSayatayA tthaabhuutaarthprtipaadktvaa'yogaat| na ca 'tau sat' [3-2-127 pANini0] iti zatRzAnayoriva saMketitaikapadavAcyatvam viklpprbhvshbdvaacytvprskteH| vikalpAnAM ca yugapadapravRternekadA tayostadvAcyatAsambhavaH / na ca nijArthAntaraikAntAbhyupagame'pyarthasya vAcyatA, tathAbhUtasya tasyA'tyantA'sattvAt- sarvathA sattve'nyato'vyAvRttatvAt mahAsAmAnyavad ghaTArthatvAnupapatteH / arthAntaratve pararUpAdiva svarUpAdapi vyAvRtteH kharaviSANavadasattvAdavAcyataiva / na ca ghaTatve ghaTazabdapravRttinimitte vidhirUpe siddhe'sambaddha eva tatra paTAdyarthapratiSedha iti vAcyam, paTAdestatrAbhAvAbhAve ghaTazabdapravRttinimittasya ghaTatvasyaivA'siddheH / zabdAnAM cArthajJApakatvaM na kArakatvamiti aisA ekAkI pada yA vAkya loga meM suvidita nahIM hai jo ekasAtha apekSita viSaya kA pratipAdaka ho, kyoMki jo bhI hogA vaha to paraspara kI apekSA se hI dravyAdi vastu kA vAcaka hogaa| matalaba, 10 ekasAtha pradhAnatayA sattva-asattva ubhaya dharmoM se anuviddha eka vastu kA pratipAdakatva usa meM yA anya kisI meM bhI nahIM hai - isa liye tIsare bhaMga meM vastu avAcya hai| [ saMketita eka pada se bhI vAcyatA kA asaMbhava ] __ zaMkA :- 'tau sat' isa pANini sUtra (3-2-127) meM zatR aura zAna pratyayoM kI 'sat' saMjJA kI gayI hai| yahA~ saMketita eka 'sat' pada ke dvArA ekasAtha do zatR-zAna pratyayoM meM samapradhAnabhAva 15 se vAcyatva mAnanA pdd'egaa| uttara :- nhiiN| saMketakaraNa to eka vikalpa hai, yadi yahA~ Apa kahate haiM aisA mAna leMge to sarvatra vikalpajanyazabdavAcyatA prasakta hogii| vastutaH vikalpa yAnI saMketoM se jo aneka arthoM meM eka zabda kI pravRtti hogI vaha eka sAtha aneka kA vAcaka na ho kara kramazaH hI aneka arthoM kA vAcaka hogaa| nyAya to yaha hai ki eka bAra bolA gayA eka zabda eka bAra hI arthabodhaka hotA hai| yadi 20 sva aura (para =) arthAntara ko ekAntataH zabdaprayukta arthavAcyatA mAnane jAyeMge to yaha sambhava hI nahIM kyoMki ekAnta sat ekAnta asat koI vastu hI nahIM hotii| vastu ko ekAnta sat mAnane para (yAnI sarvathA = sarva rUpoM se ekAnta sat mAnane para) paTAdirUpa se bhI ghaTa meM vyAvRtti lupta ho jAyegI, jaise mahA sAmAnya meM kisI kI vyAvRtti nahIM hotii| phalataH ghaTa pada meM ghaTArthatva kI upapatti nahIM ho paayegii| [ekAnta arthAntararUpatA se sva-rUpa se vyAvRtti kI Apatti ] yadi ghaTa ko arthAntara (= para) rUpa se ekAntataH asat mAneMge to sva-rUpa se bhI gardabhasIMga kI taraha vyAvRtti prasakta hone se asattvApatti ke jariye avAcyatA hI phalita hogii| zaMkA :- 'ghaTa sat hai' itanA kaha diyA to ghaTazabdapravRtti nimittabhUta ghaTatva jo vidhirUpa hai usa kA bhAna yAnI siddhi ho gayI, aba vahA~ pararUpa paTAdi artha kA niSedha asaMgata hI kahA jAyegA, 30 usa kI jarUra hI kyA hai ? uttara :- aisA mata boliye, kyoMki yadi ghaTa meM paTAdiabhAva yAnI paTAdipratiSedha nahIM kareMge to ghaTazabda-pravRttinimittabhUta ghaTatva kI svAtantryeNa siddhi hI ruka jaayegii| yaha jAna lo ki zabda 25 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-36 15 tathAbhUtArthaprakAzanaM tathAbhUtenaiva zabdena vidheyamiti nA'sambaddhastatra pttaadyrthprtissedhH| athavA 'sarvaM sarvAtmakam' iti sAMkhyamatavyavacchedArthaM tatpratiSedho vidhIyate tatra tasya pratItyabhAvAt / __yadvA, nAma-sthApanA-dravya-bhAvabhinneSu vidhitsitA'vidhitsitaprakAreNa prathama-dvitIyau bhNgo| tatprakArAbhyAM yugapad avAcyam, tathAbhidheyapariNAmarahitatvAt tsy| yato yadi avidhitsitarUpeNApi ghaTaH syAt pratiniyatanAmAdibhedavyavahArAbhAvaprasaktiH / tathA ca vidhitsitasyApi nAtmalAbhaH, iti sarvAbhAva eva bhvet| 5 tathA, yadi vidhitsitaprakAreNApyaghaTa: syAt tadA tannibandhanavyavahArocchedaprasaktireva / ekapakSAbhyupagame'pi taditarAbhAve tasyApyabhAva iti avAcyaH / / athavA svIkRtapratiniyataprakAre tava nAmAdike yA saMsthAnAdi: tatsvarUpeNa ghaTa: itareNa cA'ghaTaH arthoM kA kAraka hetu nahIM hotA sirpha jJApaka hetu hotA hai, ataH paTAdi arthavyAvRtta ghaTa artha kA prakAzana bhI paTAdivyAvRttijJApaka ghaTAdi zabda se hI zakya bana sakatA hai, ata eva ghaTazabda se ghaTa 10 meM ghaTatvabodha ke sAtha paTAdiartha niSedha kA bodha bhI saMgata hI hai| ___athavA, sAMkhyadarzana ke vidvAn jo mAnate haiM ki puruSavyatirikta samastapadArtha eka prakRti ke hI vikArarUpa hone se samasta vastu sarvAtmaka (prakRtirUpa) haiM - isa mAnyatA ke niSedha ke liye, arthAt ghaTAdi meM prakRtividhayA paTAdirUpatA kA niSedha karane ke liye 'ghaTa' pada se ghaTa meM paTAdi kA asattva dikhAnA paDegA, kyoMki ghaTAdi meM kabhI paTAdi kI abhinnatayA pratIti nahIM hotii| [nikSepoM se prayukta Adya tIna bhaMga - 2] Adya tIna bhaMgo ke samarthana kA dUsarA prakAra :- hara eka vastu nAma-sthApanA-dravya-bhAva aise caturvidha hotI hai, jinheM nikSepa kahA jAtA hai (de0 sanmati gAthA 1-6 pR. 379) / ina meM se, jisa rUpa se (udA0 nAma rUpa se) vastu vivakSita kI jAya usa rUpa se vaha 'sat' (prathamabhaMgapraviSTa) hai, anya avivakSita (udA0 sthApanAdi) rUpa se vaha 'asat' (dvi0 bhaMgapatita) hai| ubhayarUpa se eka sAtha vivakSita 20 kI jAya to vaha avAcya (tIsarA bhaMga) bana jAyegI kyoMki vastu meM, eka sAtha ubhayadharmoM kA yA to prAdhAnyena yA to gauNarUpa se vAcya-pariNAma hotA nhiiN| kAraNa :- yadi avivakSita rUpa se bhI ghaTa 'sat' hogA to ghaTa meM samasta rUpoM kA praveza hone se pratiniyata amuka hI nAmAdi prakAra se vastu ke vyavahAra kA lopa ho jaayegaa| phalataH vyavahAra ke binA vastu meM vivakSita rUpa se bhI sattva kA lopa ho jAne para sarva prakAra se vastu kA abhAva prasakta hogaa| ataH avivakSita rUpa se vastu 25 ko 'asat' mAnanA atijarUrI hai| tathA, vivakSita rUpa se vastu ko 'sat' mAnanA bhI jarUrI hai| yadi aisA nahIM mAneMge, ghaTa ko ghaTa mAna kara jitane vyavahAra kiye jAte haiM una sabhI kA lopa prasakta hogaa| jaise muhara kI eka bAju kA niSedha karane para dUsarI bAjU kA bhI lopa A paDatA hai vaise hI kevala sat yA asat rUpa kA svIkAra kara ke anya rUpa kA asvIkAra kareMge to ubhaya kA abhAva prasakta hone se. isa DhaMga se bhI vasta avAcya bana jaayegii|| 30 [ nAmAdi ghaTa ke AkAra se prayukta bhaMgatraya - 3 ] aise bhI bhaMgatraya ho sakate haiM - nAmAdi ghaTa ke pratyeka ke apane apane pRthak AkAra haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 iti prathama-dvitIyau, tAbhyAM yugpdbhidhaatumshktervaacyH| vivakSitasaMsthAnAdineva yadItareNApi ghaTaH syAd ekasya srvghttaatmktvprsktiH| atha vivakSitenApyaghaTaH paTAdAviva ghttaarthinsttraapyprvRttiprsktiH| ekAntAbhyupagame'pi tathAbhUtasya pramANA'viSayatvato'sattvAdavAcyaH / 3 / ___ yadi vA svIkRtapratiniyatasaMsthAnAdau madhyAvasthA nijaM rUpam, kuzUla-kapAlAdilakSaNe pUrvottarAvasthe 5 arthAntararUpam tAbhyAM sadasattvaM prthm-dvitiiyau| yugapat tAbhyAmabhidhAtumasAmarthyAd avAcyalakSaNastRtIyo bhnggH| tathAhi- madhyAvasthAvaditarAvasthAbhyAmapi yadi ghaTaH syAt tasya anaadynnttvprsktiH| atha madhyAvasthArUpeNApyaghaTaH sarvadA ghaTAbhAvaprasaktiH / ekAntararUpatve'pyayameva prasaGgaH ityasattvAdevAvAcyaH / 4 / ___ athavA tasminneva madhyAvasthAsvarUpe vartamAnA'varttamAnakSaNarUpatayA sadasattvAt prthm-dvitiiybhNgii| tAbhyAM yugpdbhidhaatumshktervaacylkssnnstRtiiyH| tathAhi- yadi varttamAnakSaNavat pUrvottarakSaNayorapi ghaTa: 10 syAt vartamAnakSaNamAtramevAso jAtaH, puurvottryorvrtmaantaapraapteH| na ca vartamAnakSaNamAtramapi pUrvottarApekSasya apane apane AkAra se nAmAdirUpa 'sat' hai (Adya bhaMga huA) aura parAye AkAroM se vaha 'asat' haiM (dUsarA bhaMga huaa)| donoM mila kara eka sAtha ghaTa pratipAdana na kara sakane se vaha avAcya hai (tIsarA bhaMga huaa)| yahA~ bhI pUrvavat socanA hai ki nAmAdi ghaTa vivakSita saMsthAna (= AkAra) se 'sat' hai aise yadi anya saMsthAnoM se bhI 'sat' hogA to eka hI ghaTa meM sarva ghaTA(kArA)tmakatva prasakta 15 hogaa| anya AkAroM se 'asat' ghaTa yadi svAkAra se bhI asat (yAnI aghaTa) hogA to jaise paTAdi meM ghaTArthI kI pravRtti nahIM hotI vaise ghaTa meM bhI ghaTArthI kI pravRtti zUnya ho jaayegii| yadi ekAntataH nirapekSa AkAroM se sattva-asattva mAnA jAyegA to vaisA ghaTAdi pramANasiddha na hone se, asat bana jAne se, Akhira vaha avAcya banegA / / 3 / / / [ madhya-pUrvottarAvasthAbheda se tIna bhaMga - 4 ] 20 aura eka nayA bheda :- eka bAra ghaTa kA pRthu-budhnAkAra svIkAra liyA, vaha hai madhyAvasthA, yaha ghaTa kA sva-rUpa hai, pUrvAvasthA kuzUla evaM uttarAvasthA kapAla (ThIkarA) yaha pararUpa hai| ina rUpoM se 'sat' aura 'asat' kramazaH do bhaMga hue| donoM rUpoM se eka sAtha pratipAdana azakya hone se avAcyatA tIsarA bhaMga aayegaa| bhAvanA :- madhyAvasthA kI taraha ghaTa yadi anya avasthAdvaya se bhI 'sat' mAnA jAya to pUrva-pUrva uttarottara samasta avasthAoM meM 'sat' ghaTa anAdi-ananta ho jaayegaa| evaM yadi 25 pUrvottarAvasthA kI taraha ghaTa madhyAvasthA meM bhI asat hogA to sadA kAla ghaTa kA abhAva acala raha jaayegaa| ekAnta sat yA asat mAnane para bhI yahI samasyA khaDI rahegI, phalataH asattva prasakta hone para 'avAcyatA' labdhAvakAza hai|4 / anya taraha se bhaGgatraya :- ghaTa kI madhyAvasthA meM bhI vaha varttamAnakSaNa meM 'sat' hotA hai (prathama bhaMga), pUrvottarakSaNa ke rUpa meM to 'asat' hotA hai (dvitIya bhNg)| eka sAtha ukta prakAroM se sattva30 asattva kI vivakSA rakhane para pratipAdana zakya na hone se ghaTa avaktavya hai - yaha tIsarA bhaMga huA spaSTatA :- vartamAnakSaNa kI taraha yadi ghaTa pUrvottarakSaNa meM bhI 'sat' mAnA jAya to vartamAna ke sAtha pUrvottarakSaNa kA bhI aikya ho jAne se ghaTa varttamAnakSaNamAtrarUpa banA rahegA, pUrvottarakSaNoM kA hI lopa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, 341 tadabhAve'bhAvAt / athAtItAnAgatakSaNavad varttamAnakSaNarUpatayA apyaghaTaH, evaM sati sarvadA tasyAbhAvaprasaktiH / ekAntapakSe'pyayameva doSa ityabhAvAdeva avAcyaH / 5 / yadvA kSaNapariNati rUpe ghaTe locanajapratipattiviSayatvA' viSayatvAbhyAM nijArthAntarabhUtAbhyAM sadasattvAt prathama-dvitIyau bhaMgI / tAbhyAM yugapadAdiSTo'vAcyaH / tathAhi - yadi locanajapratipattiviSayatveneva yadIndriyAntarajapratipattiviSayatvenApi ghaTaH syAd indriyAntarakalpanAvaiyarthyaprasaktiH indriyasaGkaraprasaktizca / 5 athendriyAntarajapratipattiviSayatveneva cakSurjapratipattiviSayatvenApi na ghaTaH tarhi tasyA'rUpatvaprasaktiH ekAntavAde'pi taditarAbhAve tasyApyabhAvAdavAcya eva / 6 / athavA, locanajapratipattiviSaye tasminneva ghaTe 'ghaTazabdavAcyatA nijaM rUpam, 'kuTa' zabdAbhidheyatvamarthAntarabhUtaM rUpam, tAbhyAM sadasattvAt prathama-dvitIyau / yugapattAbhyAmabhidhAtumiSTo'vAcyaH / yadi hi 'ghaTa'zabdavAcyatveneva 'kuTa' zabdavAcyatvenApi ghaTaH syAt tarhi trijagata ekazabdavAcyatAprasaktiH ghaTasya 10 vA'zeSapaTAdizabdavAcyatvaprasaktiriti ghaTazabdavAcyapratipattI samastatadvAcakazabdapratipattiprasaGgazca / tathA hogA / uparAMta, kSaNa kI varttamAnatA bhI pUrvottarakSaNa sApekSa hI hotI hai, pUrvottarakSaNoM kA lopa hone para varttamAnatA bhI kaise bacegI ? phalataH varttamAnatA ke lopa se ghaTa kA bhI abhAva prasakta hogA / dUsarI ora, atItAnAgata kSaNoM kI taraha varttamAna meM bhI ghaTa 'asat' mAneMge to sadA kAla ghaTa kA abhAva hI acala raha jAyegA, ghaTa to rahegA hI nahIM / ubhaya ke ekAntavAda meM bhI ye hI doSa prasakta 15 haiM, ghaTa kA sattva bacegA nahIM, Akhira avAcyatA praveza pAyegI / 5 / [ indriyagrAhyatva - agrAhyatva se tIna bhaMga 6] chaTThA prakAraH ghaTa jo kSaNapariNatirUpa hai vaha netrajanyapratItiviSayatvarUpa se 'sat' hai aura zrotrAdijanyapratItiviSayatvena 'asat' hai| ye pahalA dUsarA bhaMga huaa| eka sAtha una donoM kI vivakSA rakhane para avAcya hai yaha tIsarA bhaMga huA / spaSTatA :- yadi ghaTa vastu netrajanyapratItiviSayatvena 20 jaise 'sat' hai vaise anya zrotrAdiindriyaviSayatvena bhI 'sat' mAnA jAya to kisI bhI eka indriyagocara ho jAne se atIndriya anyendriyoM kI kalpanA nirarthaka ThaharegI, athavA indriyoM meM sAMkarya doSa A pddegaa| matalaba, indriyoM kA yaha sunanevAlA zrotra, yaha dekhanevAlA netra aisA spaSTa vibhAga lupta ho jaayegaa| dUsarI ora, jaise anyendriyajanyapratItiviSayatvarUpa se ghaTa asat hotA hai vaise netrendriyajanyapratItiviSayatvena bhI vaha asat hogA to, ghaTa kA rUpa kisI bhI indriya se gRhIta na hone ke kAraNa nIlarUpa siddha 25 hogaa| sat yA asat kA ekAnta pakaDane para eka ke nirasana se dUsarA bhI nirasta ho jAne se Akhira ghaTa avAcya banegA | 6 | gAthA - 36 - Jain Educationa International [ ghaTakuTazabdavAcyatvAvAcyatva prayukta tIna bhaMga 7] sAtavA~ prakAraH- cAkSuSaviSaya ghaTa meM 'ghaTa' zabdavAcyatA sva-rUpa hai, kuTAdizabdavAcyatA para rUpa hai; (paryAyabheda se vastubheda vAdI samabhirUDha naya se yaha bheda haiM / ) yahA~ svarUpa se sattva prathamabhaMga, 30 pararUpa se asattva dUsarA bhaMga, donoM milA kara ekasAtha vivakSita karane para avAcya tIsarA bhaMga hogA / ghaTa jaise yahA~ ghaTazabdavAcyatAtmaka svarUpa se 'sat' hai vaise kuTAdizabdavAcyatAtmaka para- rUpa se For Personal and Private Use Only - . Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 ghaTazabdenApi yadyavAcyaH syAt ghaTazabdoccAraNavaiyarthyaprasaktiH / ekAnyAbhyupagame'pi ghaTasyaivA'sattvAt saMketadvAreNApi na tadvAcakaH kazcit zabda ityavAcya eva / 7 / athavA ghaTazabdAbhidheye tatraiva ghaTe heyopAdeyAntaraMga-bahiraMgopayogAnupayogarUpatayA sadasattvAt prthmdvitiiyau| tAbhyAM yugapadAdiSTo'vAcyaH / yadi hi heya - bahiraMgAnarthakriyAkAryasaMnihitarUpeNApyarthakriyAkSamAdi5 rUpeNeva ghaTaH syAt paTAdInAmapi ghaTatvaprasaktiH / tadvad yadyupAdeyasaMnihitAdirUpeNApyaghaTaH syAt antaraMgasya vaktR-zrotRgatahetuphalabhUtaghaTAkArAvabodhakavikalpopayogasyApyabhAve ghaTasyApyabhAvaprasaGga ityavAcyaH / ekAntAbhyupagame'pyayameva prasaGgaH ityavAcyaH // 8 // athavA, tatraivopayoge'bhimatArthAvabodhakatvAnabhimatArthAnavabodhakatvataH sadasattvAt prthm-dvitiiyau| tAbhyAM yugapadAdiSTo'vAcyaH / vivakSitArthapratipAdakatvenevetareNApi yadi ghaTaH syAt pratiniyatopayogAbhAvaH / tathAbhyupagame 10 bhI 'sat' mAnA jAya to trailokya kI sarva vastu meM pratyekazabdavAcyatA prasakta hogI, athavA ghaTa meM paTAdisamasta zabdoM kI vAcyatA prasakta hogI / tathA ghaTa darzana se ghaTazabdavAcyatA jaise jJAta ho jAtI hai, pUrvokta rIti se sabhI zabda ghaTa ke vAcaka ho jAne para ghaTa meM samasta zabdoM kI vAcyatA kA bhAna prasakta hogA / tathA, ghaTa ko kuTAdizabdoM se jaise 'avAcya' kahA hai vaise 'ghaTa' pada se bhI avAcya mAnA jAya to 'ghaTa' pada kA uccAraNa vyartha bana jAyegA / ekAntamata se to ghaTa padArtha hI saMgata 15 na hone se, usa vAcaka koI sAMketika zabda na hone ke kAraNa avAcya ThaharegA / 7 / 342 8] [ upAdeyAdi yAdi rUpa prayukta tIna bhaMga AThavA~ prakAra :- ghaTazabdavAcya ghaTa kA upAdeya, antaraMga, upayoga ye sva-rUpa hai| heya, bahiraMga, anupayoga ye para-rUpa haiM / ghaTArthI ke liye athavA jalAharaNAdi arthakriyA ke arthI ke liye ghaTa upAdeya hai, paTAdi heya hai| ghaTAdhyavasAya ghaTa kA antaraMgarUpa hai| miTTI Adi ghaTa kA bahiraMga rUpa hai / kulAla 20 ghaTanirmANakAla meM ghaTopayoga (yAnI ghaTanirmANakriyAjJAna) meM tanmaya bana jAtA hai| yadi usa vakta vastranirmANa 30 - kA vicAra kare to ghaTa meM anupayoga ho jAtA hai / upAdeyAdi sva-rUpoM se ghaTa 'sat' hai, anupAdeya yAnI heya Adi para rUpoM se ghaTa 'asat' hai / ubhaya kI eka sAtha vivakSA rakhane para avAcya hai / upAdeyAdi arthakriyAkSama-saMnihita rUpoM se ghaTa jaise sat hotA hai usI taraha yadi heya-bahiraMga - anarthakriyA -kSama-asaMni rUpoM se bhI ghaTa ko 'sat' mAneMge to vaise paTAdi bhI ghaTa svarUpa bana jAyeMge kyoMki una rUpoM se paTAdi 25 bhI 'sat' hote haiM phira sat sat kA abheda hone se paTAdi ghaTarUpa kyoM nahIM hoMge ? vaise hI yadi upAdeya-saMnihitAdi rUpoM se bhI ghaTa 'asat' mAneMge to vaktA zrotA ko kAraNa-kAryabhUta ubhayagata ghaTAkara bodhaka vikalpAtmaka upayoga kA lopa prasakta hone se ghaTa kA bhI lopa prasakta hogA, ataH ghaTa avAcya bana jAyegA / pUrvavat ekAnta sat / asat mAnane para bhI asattva prayukta avAcyatva phalita hogA / 8 / [ iSTArthabodhakatva - abodhakatvarUpa se tIna bhaMga 9] navavA~ prakAra :- zabdajanya upayoga meM iSTa yAnI vivakSita arthabodhakatA hotI hai, aniSTa avivakSita arthabodhakatA nahIM hotI, ataH upayogAtmaka ghaTa ukta do rUpoM se 'sat' aura 'asat' hotA hai, ye prathama evaM dvitIya bhaMga niSpanna hue| donoM rUpoM se yugapad ( = eka sAtha) vivakSA rakhane para Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only - = . Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-36 343 viviktarUpopayogapratipattirna bhvet| tadupayogarUpeNApi yadyaghaTo bhavet tadA sarvAbhAvaH avizeSaprasaGgo vaa| na caivam tthaa'prtiiteH| ekAntapakSepyayameva prasaGgaH ityavAcyaH / 9 / athavA sattvam asattvaM vA arthAntarabhUtam nijaM ghaTatvam tAbhyAM prthm-dvitiiyau| abhedena tAbhyAM nirdiSTo ghaTo'vaktavyo bhvti| tathAhi- yadi sattvamanUdya ghaTatvaM vidhIyate tadA sattvasya ghaTatvena vyApterghaTasya srvgttvprsnggH| tathAbhyupagame pratibhAsabAdhA vyvhaarvilopshc| tathA'sattvamanUdya yadi 5 ghaTatvaM vidhIyate tarhi prAgabhAvAdezcaturvidhasyApi ghaTena vyApterghaTatvaprasaGgaH / atha ghaTatvamanUdya yadi ghaTatvaM vidhIyate tadA ghaTatvaM yat tadeva sadasattve iti ghaTamAtraM sadasattve prasajyete tathA ca paTAdInAM prAgabhAvAdInAM cAbhAvaprasaktiriti prAktananyAyena vizeSaNa-vizeSyalopAt 'san ghaTaH' ityevamavaktavya: 'asan ghaTaH' upayogarUpa ghaTa avAcya bana gayA yaha tIsarA bhaMga huaa| jaise upayogarUpa ghaTa vivakSitaarthabodhakatvarUpa se 'sat' hai vaise yadi itara (avivakSitArthabodhakatvarUpa) se bhI 'sat' mAnA jAya to bhinna bhinna zabdoM 10 se bhinna bhinna arthaniyata upayoga kI saMgati nahIM ho skegii| kAraNa :- eka eka zabda janya upayoga vivakSita ke samAna avivakSita arthoM kA bodhaka bana jAyegA to tattat zabda janya upayoga sakala arthaviSayaka ho jaayegaa| isa taraha vivikta yAnI vibhinnaviSayakatva rUpa se upayoga kI pratipatti upapanna nahIM hogii| tathA yadi upayogarUpa ghaTa ghaTapaTajanyajJAnAtmakaniyata rUpa yAnI iSTaghaTabodhakatva rUpa se bhI asat hogA to avizeSarUpa se anya rUpa aura svarUpa se sarva kA abhAva prasakta hogA, athavA 15 ukta upayoga meM nirviSayaka padArthoM kA vailakSaNya lupta ho jaayegaa| kintu aisA pratIta na hone se mAnya nahIM hai| ekAntamata meM to ye doSa prasakta hI haiM ataH usa meM upayogaghaTa bilakula avAcya ho jaayegaa|9 / [ghaTatva evaM sattvAsattva sva-pararUpoM se bhaMgatraya - 10 / 10 vA prakAra :- vizeSavAdI kahegA - ghaTatva ghaTa kA sva-rUpa hai (kyoMki sarvasAdhAraNa nahIM hai) sattvAsattva ghaTa kA para rUpa haiM (kyoMki sarvasAdhAraNa sAmAnyarUpa hai|) yahA~ sva-rUpa ghaTatva se ghaTa 20 'sat' hai - prathama bhaMga huA, pararUpa sattva yA asattva se ghaTa asat hai - yaha dUsarA bhaMga huaa| abhedarUpa se ubhaya milA kara dekheM to ghaTa avAcya hai| spaSTatA :- sattva-asattva para-rUpa isaliye haiM ki yadi sattva ko uddeza kara ke ghaTatva kA vidhAna kare (yat sattvaM tat ghaTatvam, yat asattvaM tad meM tAdAtmya se ghaTatva kI vyApti prasakta hone se. sattva kI taraha ghaTatva bhI sarvagata bana jAyegA (ghaTa mAtra meM sImita nahIM rhegaa|) aura aisA mAnya kiyA jAya to paTAdi meM ghaTabheda 25 kA pratibhAsa hotA hai usa kA bAdha prApta hogaa| evaM paTAdi meM ghaTabhinnatA kA vyavahAra hotA hai usa kA lopa hogaa| yadi yad asattvaM tat ghaTatvam isa taraha asattva ko uddeza kara ke ghaTatva kA vidhAna kareMge to asattva meM tAdAtmya se ghaTatva kI vyApti prApta hone se, prAgabhAvAdi cAra prakAra ke asad rUpa abhAva meM ghaTatva ghusa jaayegaa| yadi ghaTatva ko uddeza kara ke sattva/asattva kA vidhAna kareMge to 'yad ghaTatvaM tat sattvam asattvam 30 vA' aisI vyApti prApta hone se, sattva aura asattva sirpha ghaTatvarUpa hI raha jAyeMge (paTatvAdi rUpa nahIM raha pAyeMge, phalataH sirpha ghaTa meM hI sattva/asattva kA paryAvasAna hogaa| Akhira paTAdi kA athavA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 ityevamapyavaktavyaH / na caitatta(caivama/caikAnta)to'vAcyA, anekAntapakSe tu kathaJcidavAcya iti na kazcid dossH|10| yadvA vyaJjanaparyAyo'rthAntarabhUtaH tadatadviSayatvAttasya, ghaTArthaparyAyastvanyatrAvRttenijaH, tAbhyAM prathamadvitIyau, abhedena tAbhyAM nirdeshe'vktvyH| yato'trApi yadi vyaJjanamanUdya ghaTArthaparyAyavidhiH tadA tasyA5 zeSaghaTAtmakatAprasaktiriti bhednibndhntdvyvhaarvilopH| athArthaparyAyamanUdha vyaJjanaparyAyavidhiH, tatrApi kArya-kAraNavyatirekAbhAvaprasaktiH, siddhavizeSAnuvAdena ghaTatvasAmAnyasya vidhAne tsyaa'kaarytvaat| evaM ca ghttsyaabhaavaadvaacyH| anekAntapakSe tu yugapadabhidhAtumazakyatvAt kathaMcidavAcyA siddhH|11|| __yadvA sattvamarthAntarabhUtam tasya vishessvdektvaadnnvyiruuptaa| ata eva na tadvAcyamantyavizeSavat / antyavizeSastu nijaH sopyavAcyo'nanvayAt / pratyekA'vaktavyAbhyAM tAbhyAmAdiSTo ghtto'vktvyH| anekAntapakSe 10 prAgabhAvAdi kA abhAva prasakta hogaa| ataH pUrvokta nyAya se (sat yA asat se bheda kA lopa ho jAne ke kAraNa) vizeSaNa-vizeSya kA lopa ho jAne para 'san ghaTaH' aisA bhI vaktavya nahIM ho sakegA, 'asan ghaTaH' aisA bhI vaktavya na ho pAyegA- Akhira ghaTa avaktavya tthhregaa| anekAnta vAda meM sarvaza aisA aniSTa prApta na hone se kathaMcid avAcya mAna sakate haiN|10| [ vyaJjanaparyAya-arthaparyAya se para-svarUpa se bhaMgatraya - 11 ] 15 11 vA~ prakAra :- ghaTa kA vyaJjanaparyAya (ghaTa padAtmaka) para rUpa hai kyoMki vaha tadghaTa (miTTI ke ghaTa) viSayaka hotA hai aura atadghaTa (dhAtu ke ghaTa) viSayaka bhI hotA hai matalaba ki sAdhAraNa hotA hai| ghaTa kA artha paryAyasvamAtravRtti hone se sva-rUpa hai| ina donoM rUpoM se 'ghaTa sat' 'ghaTa asat' aise do bhaMga bneNge| eka sAtha abhedarUpa se donoM kI vivakSA karane para avaktavya tIsarA bhaMga bnegaa| pUrvavat (10 ve prakAra kI taraha) yahA~ bhI yadi vyaJjanaparyAya ko uddeza kara ke ghaTa ke arthaparyAya 20 kA vidhAna kareMge to vyaJjana-ghaTa meM sakalaghaTArthaparyAyarUpatA prasakta hogI, tathA bhinna bhinna dhAtu-miTTI Adi ghaToM ke bhedamUlaka vyavahAra kA lopa hogaa| aba yadi ghaTArthaparyAya ko uddeza kara ke vyaJjana paryAya kA vidhAna kareMge 'ghaTa hI ghaTazabda hai' - to kAraNakAryavyatireka sahacAra lupta hogA kyoMki kapAlAdi ke binA bhI ghaTazabdAtmaka ghaTa utpanna hotA hai evaM oSTha-tAlu Adi ke binA bhI miTTI ghaTa paidA hotA hai| pariNAma yaha hogA ki siddha vizeSarUpa 25 miTTIsvarUpa ghaTa kA anuvAda kara ke vyaJjanaparyAyAtmaka ghaTatva sAmAnya kA vidhAna karane para ghaTa mAtra sAmAnyarUpa bana jAyegA, sAmAnya to nitya hone se ghaTa meM akAryatva prasakta hogaa| akAryarUpa bana jAne se avAcya ho jAyegA (khara-viSANa kI taraha / ) anekAntavAda meM to pRthak pRthak pratipAdana se vAcya hone para bhI eka sAtha vAcya na hone se, kathaMcid avAcyatva siddha ho jAtA hai / 11 / [do avAcyoM se sva-para-rUpa se aGgatraya - 12 ] 30 12 vA prakAra :- sattva ghaTa kA pararUpa hai, kyoMki pratyeka vyakti kA sattva pRthak pRthak hotA hai jaise vizeSa / pRthak sattva anvayI yAnI anugata (= sAdhAraNa) nahIM hotaa| ata eva vaha zabdavAcya bhI nahIM hotA jaise vizeSa / zabdavAcya vahI dharma hotA hai jo aneka meM anugata ho| antya vizeSa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-36 345 tu kathaMcidavaktavyaH / 12 / ___ athavA 'saMdrutarUpAH sattvAdayo ghaTaH' ityatra darzane'rthAntarabhUtAH sattvAdayaH, nijaM saMdrutarUpam / tAbhyAmAdiSTo ghtto'vktvyH| yataH saMdrutarUpasya sattvarajastamassu sattve sattvarajastamasAmabhAvaprasaktiH teSAM parasparavailakSaNyenaiva sattvAditvAt sandrutarUpatve ca vailakSaNyAbhAvAdabhAva iti vishessyaabhaavaadvaacyH| asattve tvstkaaryotpaadprsnggH| na caitadabhyupagamyate, abhyupagame'pi vizeSaNAbhAvAdavAcyaH / 13 / 5 ___ athavA rUpAdayo'rthAntarabhUtAH asaMdrutarUpatvaM nijam taabhyaamaadisstto'vktvyH| ya(?ta)thAhiarUpAdivyAvRttA ruupaadyste| evaM ca rUpAdInAM ghaTatA'vAcyA arUpAditvAd ghttsy| na hi parasparavilakSaNabuddhigrAhyA rUpAdaya ekAnekAtmakapratyayagrAhyA rUpAdirUpaghaTatAM pratipadyanta iti vizeSyalopAdaghaTa kA svarUpa hai| vaha bhI anvayI na hone se avAcya hai| (pRthak sattva aura antya vizeSa donoM ananugata hai phira bhI sattva para rUpa hai aura antyavizeSa sva-rUpa hai - yaha saba vivakSA kA jAdU 10 hai|) donoM avAcyoM se mila kara eka sAtha vastu kA nirUpaNa azakya hone se ghaTa avaktavya hai - isa prakAra prathama-dvitIya-tRtIya bhaMga niSpanna hue| anekAntavAda meM to vastumAtra anekAntAtmaka hone se ghaTa ko kathaJcid avAcya mAnane meM koI doSa nahIM hai|12| [saMdrupatA aura sattvAdi se bhaMgatraya - 13 ] sAMkhyadarzana meM, ghaTa sattvAdirUpa hai jo paraspara bheda rakhate hue bhI ekarUpa meM pariNata hote haiM 15 jinheM 'saMdruta' kahA jAtA hai| aba yahA~ saMdrutatA hI vAstava meM sva-rUpa hai aura anyonya bheda rakhanevAle sattva-rajas-tamas ye para rUpa haiN| eka sAtha ubhaya kI vivakSA hone para ghaTa avAcya hai| kAraNa : nasa-tamasa (bhinna hote hae bhI una) meM saMdratatA ko mAneMge to saMdratatA hI rahegI. sattvAdi tIna kA astitva lupta ho jAyegA, kyoMki anyonya bheda hogA tabhI sattvAdi kA sva-tattva bcegaa| saMdrutatA hone para paraspara vilakSaNatA lupta ho jAyegI, taba saMdrutatA ke vizeSya bhUta sattvAdi raheMge nahIM ataH 20 ghaTa una rUpoM se avAcya banA rhegaa| aba yadi sattva-rajas Adi kA bilakula sattva hI nahIM hogA to asat kI utpatti ko yAnI asatkAryavAda ko mAnanA paDegA, kintu vaha sAMkhyadarzana meM mAnya nahIM hai| agara use mAnya kareMge to saMdrutatA rUpa vizeSaNa bhAga jaayegaa| Akhira ghaTa ko avAcya ghoSita karanA pddegaa| anekAntavAda meM kathaMcid avAcyatva svIkRta hai|13| [ rUpAdi aura asaMdrupatva se bhaMgatrayaniSpatti - 14 ] ___ 14 vA prakAra :- rUpAdi para rUpa haiM, kyoMki dravya-guNa ke abhedapakSa meM rUpAdi samudAya hI ghaTa hai, phira samudAyarUpa se gRhIta na ho kara eka-eka kara ke gRhIta hote haiM - ata eva para rUpa haiN| asaMdrutarUpatva ghaTa kA sva-rUpa haiM kyoMki samuditarUpa se gRhIta hotA hai| donoM rUpoM se eka sAtha vivakSA hone para ghaTa avAcya bnegaa| isa prakAra, prathama-dvitIya aura tRtIya bhaMga niSpanna haiN| anyonya vilakSaNa buddhi se grAhya eka eka rUpAdi 'ekAnekAtmaka pratIti yAnI eka samudAyAtmanA aneka ko 30 grahaNa karanevAle jJAna' se grAhya jo arUpAdisvarUpa ghaTa, usa kI abhinnatA nahIM prApta kara sakate / ataH vizeSya kA lopa hone se, arthAt samudAyabhAvApanna hone para rUpAdiAtmakatA na rahane ke kAraNa 25 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 vaacyH| athApyarUpAdirUpA rUpAdayaH / nanvevamapi rUpAdaya eva na bhavantIti teSAmabhAve ke'saMdrutarUpatayA vizeSyA yenA'saMdrutarUpA rUpAdayo ghaTo bhavet ityevmpyvaacyH| anekAnte tu kathaJcidavAcyaH / 14 / __yadi vA rUpAdayo'rthAntarabhUtAH, matubartho nijaH, tAbhyAmAdiSTo ghaTo'vaktavyaH rUpAdyAtmakaikAkArAva bhAsapratyayaviSayavyatirekeNAparasambandhAnavagatervizeSyAbhAvAt 'rUpAdimAn ghaTaH' ityvaacyH| na caikAkAra5 pratibhAsagrAhyavyatirekeNApara (sambandhAnavagatervizeSyAbhAvAt) rUpAdipratibhAsa iti vizeSaNAbhAvAdapyavAcyaH / anekAnte tu kathaJcidavAcyaH / 15 / athavA, bAhyo'rthAntarabhUtaH, upayogastu nijaH taabhyaamaadisstto'vktvyH| tathAhi- ya upayoga: sa ghaTa iti yadhucyeta tarjupayogamAtrakameva ghaTa iti sarvopayogasya ghaTatvaprasaktiriti prtiniytsvruupaabhaavaadvaacyH| atha yo ghaTaH sa upayoga ityucyeta tathApyupayogasyArthatvaprasaktirityupayogAbhAve ghaTasyApyabhAvaH, tatazca 10 'samudAyabhAvApannarUpAdi' meM vizeSyabhUta ho kara pratIta honevAle rUpAdi kA abhAva ho jAne se samudAyabhAvApanna rUpAdyAtmaka ghaTa kA abhAva yAnI asat ho jAne se ghaTa sarvathA avAcya bana jaayegaa| yadi kaheM ki rUpAdi arUpAdisvarUpa haiM (yAnI arUpAdivyAvRtta nahIM hai|) to yaha galata hai, jaba vaha arUpAdisvarUpa hai vaha rUpAdiAtmaka kaise kahe jA sakate haiM ? matalaba rUpAdi Atmaka na hone se 'asaMdrutarUpatva' aisA vizeSaNa bhI unheM jur3a nahIM sakatA, yAnI ghaTa asaMdrutarUpa bhI nahIM ho sakatA, 15 Akhira vaha avAcya raha gyaa| anekAntavAda meM to kathaMcid avAcya hai - yaha samajha ke calanA 14 / [rUpAdi aura matupa artha se bhaMgatraya prApti - 15 ] 15 vA prakAra :- ghaTa rUpAdimAn hai aisA kahane para ghaTa aura rUpAdi kA bheda lakSita hone se rUpAdi ghaTa kA para-rUpa hai| matup pratyayArtha 'sambandhI' yaha ghaTa kA svarUpa haiM kyoMki rUpAdimAn aura ghaTa kA abheda lakSita hotA hai| yahA~ ina sva-para rUpoM se sattva-asattva prathama-dvitIya bhaMga hue| 20 dUsarI ora, ina donoM rUpoM se eka sAtha vivakSA karane para ghaTa avAcya hai (yaha tIsarA bhaMga huaa)| rUpAdi svarUpa ekAkAra avabhAsa kI pratIti. matalaba nimittabhuta viSaya jo rUpAdi hai usa ke abhAva meM matup pratyayArtha sambandhi ghaTa kI vizeSyarUpa se pratIti nahIM ho sktii| phalataH 'rUpAdimAn ghaTaH' aisA vyavahAra lupta ho jAne para sambandhI kA bhI abhAva ho jAne se Akhira ghaTa avAcya raha gyaa| anekAnta vAda meM to ghaTa evaM rUpAdi kA kathaMcida bhedAbheda hone se kathaMcida avaktavya 25 bhI ho sakatA hai|15| [bAhya-abhyantara rUpoM se bhaMgatraya niSpatti - 16 ] 16 vA prakAra :- bAhya ghaTa ghaTa kA para rUpa hai (bAhya hone se / ) upayogAtmaka yAnI jJAnAtmaka Antara ghaTa ghaTa kA sva-rUpa haiN| ina donoM rUpoM se eka sAtha vivakSA karane para ghaTa avaktavya ho jaayegaa| ye prathama-dvitIya aura tRtIya bhaMga hue| spaSTatA :- 'jo upayoga hai vaha ghaTa hai' isa vyApti 30 meM to upayogamAtra yAnI sabhI upayoga ghaTa hai aisA phalita hone se ghaTa kA koI niyata sva rUpa taya na hone se ghaTa kA abhAva A paDegA to usa rUpa se ghaTa avAcya ho gyaa| evaM, jo ghaTa hai vaha upayoga hai aisI vyApti kareMge to upayoga meM bAhyArthatva prasakta hone se upayoga lupta ho jAyegA, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 15 khaNDa-3, gAthA-36 kathaM nA'vAcyaH ? / 16 / ___ 'ete ca trayo bhaMgA guNa-pradhAnabhAvena sakaladharmAtmakaikavastupratipAdakA: svayaM tathAbhUtAH santo niravayavapratipattidvAreNa sakalAdezAH, vakSyamANAstu catvAraH sAvayavapratipattidvAreNAzeSadharmAkrAntaM vastu pratipAdayanto'pi vikalAdezAH' - iti kecit prtipnnaaH| vAkyaM ca sarvamekAnekAtmakaM sat svAbhidheyamapi tathAbhUtamavabodhayati / yato na tAvanniravayavena vAkyena vastusvarUpAbhidhAnaM sambhavati anantadharmAkrAntaikAtma- 5 katvAd vstunH| niravayavavAkyasya tvekasvabhAvavastuviSayatvAt tathAbhUtasya ca vastuno'sambhavAt na niravayavasya tasya vaakymbhidhaaykm| nApi sAvayavaM vAkyaM vastvabhidhAyakaM sambhavati vastuna ekAtmakatvAt / na ca vastuno vyatiriktAstadaMzAH, tadvyatirekeNa teSAmapratIte: - ekasvarUpavyAptAnekAMzapratibhAsAt / na ca tad ekAtmakameva, anekAMzAnuraktasyaiva ekAtmana: prtibhaasaat| ato vastuna ekAnekasvabhAvatvAt tathAbhUtA eva naikAntataH sAvayavA ubhayaikAntarUpA vaa| 10 tatra vivakSAkRtapradhAnabhAva-sadAyekadharmAtmakasyApekSitAparAzeSadharmakroDIkRtasya vAkyArthasya syAtkArato usa rUpa se bhI ghaTa kA abhAva prasakta hone se Akhira ghaTa avAcyatva kyoM nahIM hogA ? anekAntavAda meM to kathaMcid bAhyAntara ubhaya svarUpa ghaTa kI eka sAtha vivakSA karane para kathaMcid avaktavya ho sakatA hai|16| [ sapta bhaMgoM meM sakalAdeza-vikalAdeza vibhAga ] "ye Adya tIna bhaMga gauNa yA pradhAnabhAva se sakaladharmamaya eka vastu ke pradarzaka haiN| niravayava (akhaMDa) bodha karAne ke kAraNa svayaM isa prakAra ke hote hue ina tIna bhaMgoM ko sakalAdeza kheNge| zeSa agrima grantha meM kahe jAnevAle cAra bhaMga sAvayava (sakhaMDa) bodha dvArA samastadharmamaya vastu kA pradarzaka hone para bhI vikalAdeza haiN|" - kucha vidvAnoM kA aisA abhiprAya hai| jainadarzanAnusAra sabhI vAkya ekAnekAtmaka hote haiM aura apane vAkyArtha ko bhI ekAnekatayA hI pradarzita karate haiN| vAkya bhale sAvayava ho, bodha 20 sAvayava (sakhaMDa), niravayava (akhaMDa) donoM prakAra se karA sakate haiN| niravayava vAkya nahIM hotA, niravayava vAkya se vastu ke pUrNa svarUpa kA pradarzana zakya nahIM, kyoMki vastu to anantadharmagumphita ekAtmaka hotI vAkya to ekasvabhAva vasta ko hI sparza kara sakatA hai, kinta vasta kabhI ekasvabhAva nahIM hotI, ataH (kalpita) niravayava (sirpha ekAtmaka) vastu kA pradarzana niravayava vAkya nahIM kara sktaa| 'to kyA sAvayava vAkya vastu pratipAdaka ho sakegA ?' nahIM, kyoMki vastu ekAtmaka (kathaMcid) hotI 25 hai| vastu ke tathAkathita avayava vastu se bhinna nahIM hote, kyoMki vastu ke sAtha bheda se una kI pratIti nahIM hotii| vastu to eka svarUpa se raJjita anekAMzamaya hI bhAsita hotI hai| ekAntataH vastu ekAtmaka bhI nahIM hotI, kyoMki ekAtmakatA bhI aneka avayavoM se vyApta ho kara bhAsita hotI hai| niSkarSa, vastu ekAnekasvabhAvavAlI hone se, tathAprakAra vastu ke pradarzaka zabda bhI ekAnekasvabhAva hI ho sakate haiN| na to ekAntataH sAvayava, na to ekAntataH ubhayarUpa yAnI sAvayava-niravayavarUpa ho sakate haiN| 30 [ sakalAdeza-vikalAdeza bhaMgo kA vAkyArtha ] tIna bhaMga sakalAdeza hai una meM pahalA hai 'syAt ghaTaH asti' (kathaMcid ghaTa sat hai|) syAt Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 padalAJchitavAkyAt pratIte: ' syAdasti ghaTaH 1 syAnnAsti ghaTaH 2 syAdavaktavyo ghaTaH 3' ityete trayo bhaGgAH sakalAdezAH / vivakSAviracitadvitridharmAnuraktasya syAtkArapadasaMsUcitasakaladharmasvabhAvasya dharmiNo vAkyArtharUpasya pratipattezcatvAro vakSyamANakA vikalAdezAH ' syAdasti ca nAsti ghaTaH' iti prathamo vikalAdezaH 1, ' syAdasti cA'vaktavyazca ghaTa' iti dvitIyaH 2, 'syAnnAsti cAvaktavyazca ghaTaH' iti 5 tRtIya: 3, ' syAdasti ca nAsti cA'vaktavyazca ghaTaH' iti caturthaH 4 / eta eva sapta bhaGgAH syAtpadalAJchanavirahiNo'vadhAraNaikasvabhAvA viSayAbhAvato durnayA bhavanti / dharmAntaropAdAnapratiSedhA'karaNAt svArthamAtrapratipAdanapravaNA ete eva sunyruuptaamaasaadynti| syAtpadalAJchanavivakSitaikadharmAvadhAraNavazAd vA sunayAH saddravyAderekadezasya vyavahAranibandhanatvena vivakSitatvAt avyayapada hai usa se viziSTa yaha jo vAkya hai usa se pratIta hone vAlA vAkyArtha hai sattvabhinna 10 apekSita sakalaghaTaniSThadharmasamAnAdhikaraNa vivakSAnusAra prAdhAnyayuta eka sattvadharma viziSTa ghaTa hai / dUsare bhaMga meM vAkya hai 'syAd ghaTo nAsti' / yahA~ ' syAd' avyayapadagarbhita isa vAkya se pratIta honevAlA vAkyArtha aisA hai asattvabhinna apekSita sakalaghaTaniSTha dharmasamAnAdhikaraNa vivakSAnusAraprAdhAnya asattva dharma se viziSTa ghaTa hai| tIsare bhaMga meM vAkya hai ' syAd avaktavyo ghaTaH' (kathaMcid ghaTa hai / ) syAd avyayapadaghaTita isa vAkya se pratIta honevAlA vAkyArtha isa prakAra hai 15 apekSita sakalaghaTaniSThadharma samAnAdhikaraNa vivakSAnusAraprAdhAnyayuta eka avAcyatvadharma se viziSTa ghaTa hai / ye tIna bhaMga sakalAdeza haiM / avAcyatvabhinna 348 Jain Educationa International [ vikalAdeza ke uttara cAra bhaMgoM kA svarUpa ] sat evaM asat haiM ) / 2 20 dUsarA bhaMga- vAkya hai / isI taraha vikalAdeza ke cAra bhaMga vAkya haiM 1 syAd asti ca nAsti ghaTa (ghaTa kathaMcid syAd asti cAvaktavyazca ghaTaH (ghaTa kathaMcid sat evaM avaktavya hai) yaha 3 'syAd nAsti cAvaktavyazca ghaTaH' (ghaTa kathaMcid asat aura avaktavya hai ) tIsarA bhaMgavAkya huA / 4 caturtha bhaMgavAkyaH syAd asti ca nAsti ca avaktavyazca ghaTaH (ghaTa kathaMcit sat hai asat hai aura avaktavya hai ) / ina meM se cauthe-pA~cave -chaTTe bhaMgavAkya kA vAkyArtha pUrvokta rIti se syAtpadasaMsUcita anya sakaladharmasvabhAvasaMmilita (kramazaH) vivakSita sattva asattva, athavA sattvaavaktavyatva, athavA asattva - avaktavyatva ina do dharmoM se viziSTa aura sAtave bhaMgavAkya kA sattva asattva25 avaktavyatva tIna dharmoM se viziSTa ghaTa dharmI hai / [ naya - durnaya - sunaya - pramANa kA vibhAga evaM vyavahArasampAdana ] prazna : durnaya kise kahate haiM ? sunaya kise kahate haiM ? pramANa kise kahate haiM ? uttara :- syAt padasAMnidhyarahita nirdhAraNa (= jakAra ) yukta ekamAtra svabhAvavAle ye hI sAta bhaMga durnaya haiM kyoMki ekAntataH aisA koI viSaya hai nhiiN| ye hI sAta naya jaba dharmAntarasAmAnAdhikaraNya 30 kA niSedha na karate hue sirpha apane iSTa arthamAtra kA pratipAdana karane meM mazagula raheMge taba 'sunaya' padavI prApta kreNge| athavA syAtpadapUrvaka kisI eka vivakSita sattvAdi dharma kA bhArapUrvaka pratipAdana kare to ye sunaya haiN| kAraNa : anya dharmoM kA niSedha nahIM hai aura 'sat dravyam' ityAdi vyavahArakAraka - - - -- For Personal and Private Use Only . Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-37 349 dharmAntarasya caa'nissiddhtvaat| ataH 'syAdasti' ityAdi pramANam, 'astyeva' ityAdi durnaya:, 'asti' ityAdikaH sunayo na tu saMvyavahArAGgam, 'syAdastyeva' ityAdistu naya eva vyavahArakAraNaM svaparAvyAvRttavastuviSayapravartakavAkyasya vyavahArakAraNatvAd anyathA tadayogAt / / 36 / / [ kramazaH uttarabhaMgacatuSkanirUpaNe gAthAcatuSkam ] evaM niravayavavAkyasvarUpaM bhaGgakatrayaM pratipAdya sAvayavavAkyarUpacaturthabhaGgakaM pratipAdayitumAha- 5 (mUlam-) aha deso sabbhAve deso'sabbhAvapajjave nniyo| taM daviyamatthi Natthi ya AesavisesiyaM jmhaa||37 / / atha iti yadA dezo vastuno'vayavaH sadbhAve'stitve niyataH 'sannevAyam' ityevaM nizcitaH, aparazca dezo'sadbhAvaparyAye = nAstitve eva niyataH - 'asannevAyam' ityavagataH avayavebhyo'vayavinaH kathaMcidabhedAd avayavadharmestasyApi tathAvyapadezaH yathA 'kuNTho devadattaH' iti| tato'vayavasattvAbhyAmavayavI api 10 sadasan smbhvti| tata: tad dravyamasti ca nAsti ceti bhavatyubhayapradhAnAvayavabhAgena vizeSitaM yasmAt / eka deza kI vivakSA pradarzita karate haiN| niSkarSa :- syAd asti athavA syAd nAsti ityAdi pramANa hai, 'asti eva' yaha durnaya hai, sirpha 'asti' yaha sunaya hai| yadyapi pramANa yA sunaya vyavahArasAdhaka nahIM hai, (vyavahAra meM pracalita nahIM hai yA lokavyavahAra meM upayogI nahIM haiM,) syAda asti eva - aisA naya hI vyavahAra kAraka hotA hai, kyoMki yaha naya vAkya 'syAt pada ke dvArA sva yA para kA 15 vyavaccheda nahIM (kintu saMgraha) karatA huA vivakSita vastu viSaya' kA (eva-pada se) ucita bhArapUrvaka bodhana yA pravartana karAnevAlA hone se vyavahAra sampAdaka banatA AyA hai| ukta prakAra kI viSayavastu kA bodhana yA pravartana na kare vaha vyavahArasampAdaka nahIM bntaa||36|| [cauthe sAvayava asti-nAsti bhaMga kA vivecana ] avataraNikA :- Adya tIna bhaMgoM meM asti yA nAsti yA avaktavya isa prakAra niravayava vAkya 20 hote haiM, una kA pratipAdana kara diyaa| aba do avayavoM vAle caturthabhaGga kA pratipAdana karate haiM - gAthArtha :- jaba eka aMza sattva meM aura anya aMza asattvaparyAya meM nirdiSTa ho taba vaha dravya yataH Adeza(= aMza)vizeSita hai isa liye asti aura nAsti (ho jAtA hai|)||37|| vyAkhyArtha :- atha yAnI jaba, vastu kA eka avayava (= aMza) astitva se 'yaha sat hI hai' isa prakAra se niyata yAnI nizcita (= sthApita) kiyA jAya, aura anya deza (= aMza) asadbhAva- 25 paryAya yAnI nAstitva se 'yaha asat hI hai' isa prakAra niyata (= sthApita) kiyA jAya; yaha kaise dekhiye :- avayava-avayavI kathaMcid abhinna hote haiM isa liye devadatta ke hastAdirUpa avayava kuNTha hone para 'devadatta kuNTha hai' aisA vyavahAra pracalita hai| matalaba, avayavabhUta sattva aura asattva ke abheda se dravya bhI sat-asat ho sakatA hai| ata eva vaisA dravya, ukta kAraNa se 'asti' aura 'nAsti' isa prakAra ubhaya pradhAna avayava aMzataH vizeSita banatA hai| 30 spaSTatA :- jo dravya jisa jisa avayava rUpa viziSTa dharma se vivakSita kiyA jAtA hai vaha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 tathAhi- yad avayavena viziSTadharmeNa Adizyate tad asti ca nAsti ca bhavati / tathA, svadravyakSetrakAla-bhAvairvibhakto ghaTaH svadravyAdirUpeNAsti paradravyAdirUpeNa ca sa eva naasti| tathA ca puruSAdi vastu vivakSitaparyAyeNa bAlAdinA pariNatam kumArAdinA cA'pariNatamityAdiSTam iti yojyam / / 37 / / pUrvabhaGgakapradarzitanyAyena paJcamabhaGgakapradarzanAyAha(mUlam-) sabbhAve AiTTho deso deso ya ubhayahA jss| taM atthi avattavvaM ca hoi daviaM viyappavasA / / 38 / / sadbhAve = astitve yasya ghaTAdermiNo dezo dharma AdiSTo avaktavyAnuviddhasvabhAve, anyathA tdsttvaat| na hyaparadharmApravibhaktatAmantareNa vivakSitadharmAstitvamasya sambhavati khrvissaannaaderiv| tasyai vAparo deza ubhayathA astitva-nAstitvaprakArAbhyAmekadaiva vivakSito'stitvAnuviddha evA'vaktavyasvabhAvaH 10 anyathA tadasattvaprasakteH / na hyastitvAbhAve ubhayAvibhaktatA zazazRMgAderiva tasya smbhvinii| prathama-tRtIyabhaGgavyudAsastathAvivakSAvazAdatra kRto dRSTavyaH / tatra prathama-tRtIyayobhaMgakayoH parasparAvizeSaNabhUtayoH pratiasti aura nAsti isa prakAra pariNata hotA hai| taduparAMta, jaba ghaTa dravya-kSetra-kAla-bhAva (jaina darzana ke pAribhASika tattva) se vivakSita kiyA jAya taba ghaTa svadravya = miTTI, svakSetra = bhUtalAdi, svakAla = prAtaHkAlAdi, svabhAva = vRttAkArAdi rUpoM se 'sat' hotA hai kintu paradravya = jalAdi, parakSetra 15 rajju Adi, parakAla = rAtrikAla athavA pralayakALa, para bhAva = catuSkoNAdi saMsthAna Adi rUpoM se jijJAsita hone para vahI ghaTa 'nAsti' bana jAtA hai| aise hI ghaTa kI taraha puruSadravya bhI (33 vI gAthA meM jo kahA hai tadanusAra) vivakSita bAlAdi paryAya se jaba pariNata hotA hai taba kumArAdi bhAva se vahI puruSa apariNata bhI nirdiSTa kiyA jAtA hai - yaha samajha lenA / / 37 / / [paMcama bhaMga asti-avaktavya kA nidarzana ] 20 avataraNikA :- pUrvabhaMgoM kA sayuktika pradarzana kara ke aba vaise hI sayuktika paMcamabhaMga kA pradarzana kiyA jAtA hai gAthArtha :- dravya kA eka aMza 'sat' rUpa se aura dUsarA aMza eka hI sat-asat ubhaya rUpa se nirdiSTa karanA ho taba vaha dravya vikalpa (= jijJAsA yA vivakSA) ke anusAra syAd asti - syAd avaktavya (bhaMgapraviSTa) hotA hai||38|| 25 vyAkhyArtha :- ghaTAdi dharmI ko eka deza yAnI eka dharma sattva se vivakSita kareM, aura anya deza yAnI eka sAtha sattvAsattva ubhayavivakSA se avaktavya dharmaanurakta svabhAva se vivakSita kare taba vaha dravya 'syAd asti syAd avaktavya' bhaMga kA AhvAna karatA hai| yadi vivakSAnusAra aisA (yAnI sattva ko avaktavya anugatasvabhAva yukta) na mAne to dravya sarvathA asat khapuSpavat ho jaayegaa| kisI bhI dravya kA koI eka dharma (sattva), anya dharmoM se avibhaktarUpa se dravya meM rahanA pasaMda nahIM karegA 30 to usa vivakSita dharma kA astitva hI gardabhazrRMga kI taraha Apadgrasta bana jaayegaa| sattvarUpa se vivakSita eka dravya meM anya deza eka sAtha asti-nAstiubhayaprakAra se vivakSita kiyA jAya to vaha dravya asti Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-38 351 pAyenAdhigantumiSTatvAt, pratipAdakenApi tathaiva vivakSitatvAt atra tu tadviparyayAt anantadharmAtmakasya dharmiNa pratipAdyAnurodhena tathAbhUtadharmAkrAntatvena vaktumiSTatvAt tad dravyamasti ca avaktavyaM ca bhavati taddharmavikalpanavazAt dharmayostathApariNatayostathAvyapadeze dharmyapi taddvAreNa tathaiva vyapadizyate / / 38 / / SaSThabhaGgakaM darzayitumAha(mUlam-) AiTTho'sabbhAve deso deso ya ubhayahA jss| taM Natthi avattavvaM ca hoi daviyaM viyppvsaa||39 / / yasya vastuno dezo'sattve nizcita: 'asannevAyam' ityavaktavyAnuviddhaH aparazcAsadanuviddha ubhayathA 'sannasaMzca' ityevaM yugapanizcitastadA tad dravyaM nAsti ca avaktavyaM ca bhavati vikalpavazAt = tadvyapadezyAvayavavazAt dravyamapi tdvypdeshmaasaadyti| kevaladvitIya-tRtIya-bhaGgakavyudAsena SaSThabhaMga: pradarzitaH / / 39 / / saptamapradarzanAyAha 10 tvadharmAnuviddha avaktavyasvabhAvayukta bana jaayegaa| isa bhaMga kA prathama aura tRtIya bhaMga meM antarbhAva nahIM ho sakatA, kyoMki yahA~ jaise astitva aura avaktavyatA meM paraspara anuviddhatA hai vaisI prathama-tRtIya bhaMga meM nahIM hai| vahA~ to paraspara avizeSaNabhUta sattva aura avaktavyatva kA pratipAdana apekSita hai, kAraNa-pratipAdaka kI vivakSA bhI tathAprakAra kI hai| yahA~ aisA nahIM hai| yahA~ to anantadharmAtmaka dravya vastu dharmI ko vAcyavastu ke anurodha se anyonyAnuviddha dharma saMkalita svarUpa se hI dikhAnA abhISTa 15 hai| isa DhaMga ke tat tat dharma ke vikalpana = vivakSA vaza vaha dravya asti aura avaktavya ho kara rhegaa| dharma-dharmI kA abheda kara ke, anyonyAnuviddha svabhAvapariNata dharmoM ke dvArA dharmI(dravya) bhI anyonyAnuviddha svabhAva pariNata svarUpa se nirdiSTa kiyA gayA hai| matalaba, gAthA meM dravya yAnI dharmIpradhAna nirdeza hai||38 / / [ chaTe bhaMga kI niSpatti evaM spaSTIkaraNa ] avataraNikA :- chaThe bhaMga kA nidarzana karate haiM : gAthArtha :- jisa kA aMza asattva aura aMza sattvA'sattva ubhaya vivakSita ho taba vikalpa (= vivakSA) vaza vaha dravya nAsti aura avaktavya hotA hai||39 / / vyAkhyArtha :- jisa vastu kA aMza asattva rUpa nizcita kiyA, udA. 'yaha asat hI hai'; vaha bhI avaktavyasya anuviddha; tathA anya aMza avaktavya asadanuviddha ho kara 'sad-asat' isa prakAra eka sAtha 25 nizcita yAnI vivakSita huA, taba dravya nAsti aura avaktavya bhaMga viziSTa bnegaa| 'vikalpavaza' zabda kA yaha bhI sUcitArtha hai ki dravya apane dharmarUpa vyapadezya ke anurodha se nAsti-avaktavyavyapadeza prApya karatA hai| svatantra dvitIya-tRtIya bhaMga ke vyavacchedapUrvaka yaha chaTThA bhaMga pradarthita kiyA gayA hai| matalaba, paMcama bhaMga meM jo kahA hai usa ke anusAra isa bhaMga kA dvitIya-tRtIya bhaMga meM samAveza nahIM hotA / / 39 / / [ saptama bhaMga kA niSpAdana aura spaSTatA ] avataraNikA :- sAtave bhaMga kA pradarzana karate kahate haiM - 7. 'na hi aparamadharma... ityAdibhAvanA atrApi kAryA' - bR0 la0 TI0 / sA ca 351-8 madhye / 20 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 (mUlam - ) sabbhAve'sabbhAve deso deso ya ubhayahA jassa / taM atthi Natthi avattavvayaM ca daviyaM viyappavasA / / 40 // yasya dezino dezo'vayavaH dezo dharmo vA sadbhAve niyato nizcitaH aparastu asadbhAve asattve tRtIyastu ubhayathA ityevaM dezAnAM sadasadavaktavyavyapadezAt tad api dravyamasti ca nAsti cAvaktavyaM 5 ca bhavati viklpvshaat| tathAbhUtavizeSaNAdhyAsitasya dravyasyAnena prtipaadnaadprbhnggvyudaasH| ete ca paraspararUpApekSayA saptabhaMgyAtmakAH pratyekaM svArthaM pratipAdayanti nAnyatheti pratyekaM tatsamudAyo vA saptabhaMgAtmakaH pratipAdyamapi tathAbhUtaM darzayatIti vyavasthitam / atra cAdyabhaMgakastridhA, dvitIyo'pi tridhaiva, tRtIyo dazadhA, caturtho'pi dazadhaiva, paJcamAdayastu triMzadadhikazatapariNAmAH pratyekaM zrImanmallavAdiprabhRtibhirdarzitAH / punazca SaDviMzatyadhikacaturdazazatapariNAmAsta eva ca dvyAdisaMyogakalpanayA koTIzo bhavantItyabhihitaM taireva / atra tu granthavistarabhayAt tathA na pradarzitAstata evAvadhAryAH / 10 15 352 25 gAthArtha :- jisa dravya kA eka aMza 'sat' rUpa se, dUsarA 'asat' rUpa se, tIsarA ( sat-asat) ubhayarUpa se saha vivakSita hotA hai, (avaktavya rUpa se) vaha dravya vikalpavaza ( = vivakSAdhIna) 'syAd asti syAd nAsti syAd avaktavya' ho jAtA hai / / vyAkhyArtha :- jisa avayavI kA deza yAnI avayava arthAt dezarUpa athavA dharmarUpa avayava satsvarUpa se nizcita kiyA, dUsarA aMza 'asat' rUpa se taya huA, tIsarA ubhayathA yAnI eka sAtha sat-asat vivakSita karane para avaktavyarUpa se taya huA, taba una tInoM kA eka milita bhaMga sat-asat-avaktavya rUpa se nirdiSTa hone ke kAraNa una se abhinna dravya bhI vikalpa (= tathAvidha vivakSA) anusAra 'syAd asti syAd nAsti syAd avaktavya' vyapadeza ko prApta hotA hai / yahA~ abhedanirdeza se sattvAdivizeSaNoM 20 se AzliSTa dravya kA pratipAdana kiyA hai usa se anya bhaMgoM meM isa bhaMga ke samAveza kI sambhAvanA kA nirasana ho jAtA hai| ye pratyeka bhaMga paraspara sApekSa saptabhaMgI se abhinna raha kara apane apane arthoM kA pratipAdana karate haiM, bhinna raha kara aura nirapekSa bana kara nhiiN| isa DhaMga se ye pratyeka bhaMga athavA una kA samudAyarUpa saptabhaMgI banatI hai aura una ke pratipAdya artha bhI anyonya kathaMcid abhedabhAva rakhate haiM yaha isa gAthA se pradarzita kiyA gayA hai jo suvyavasthita hai| [ mallavAdIsUri ke grantha meM koTikoTI upabheda ] dvAdazAranayacakra grantha ke kartA zrImAn mallavAdisUri Adi pUrvAcAryoM ne ina bhaMgoM ke upabheda aneka darzAye haiM jaise :- prathama bhaMga ke tIna prakAra, dUsare ke bhI tIna, tIsare ke daza, cauthe ke bhI daza, pA~ca-cha-sAta ke eka eka ke ekaso trIza / tathA, ina upabhedoM ke bhI dvisaMyogI, trisaMyogI Adi racanA ke dvArA caudaha so chavvIsa ( 1426 ) hote haiM aura Age cala kara upabhedoM ke pratibhedoM se 30 koTikoTI saMkhyA hotI hai| aisA una mahApuruSoMne apane dvAdazAranayacakra Adi granthoM meM kahA hai / yahA~ grantha vistAra bhaya se ve saba nahIM kahate haiM, vistarArthI una granthoM meM dekha sakate haiM / - Jain Educationa International = For Personal and Private Use Only = . Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-40 athAnantadharmAtmake vastuni tatpratipAdakavacanasya saptadhA kalpane aSTamavacanavikalpaparikalpanamapi kiM na kriyate iti na vaktavyam, tatparikalpananimittAbhAvAt / tathAhi- na tAvat sAvayavAtmakamanyonyanimittakaM tat parikalpayituM yuktam caturthAdivacanavikalpeSu tasyAntarbhAvaprasakteH / nApi niravayavAtmakamanyonyanimittakaM tat parikalpanAmarhati prthmaadissvntrbhaavprskteH| na ca gatyantaramastIti nASTabhaMgaparikalpanA yuktaa| kiJca, asau krameNa vA taddharmadvayaM pratipAdayet yaugapadyena vA ? prathamapakSe guNapradhAnabhAvena tatpratipAdane prathamadvitIyayorantarbhAvaH pradhAnabhAvena tatpratipAdane caturthe / yaugapadyena tatpratipAdane tRtIye, bhaGgakasaMyogakalpanayA bhaGgAntarakalpanAyAM prathama-dvitIyabhaMgakasaMyoge caturthabhaGgaka eva prasajyate / prathama-tRtIyasaMyogAt paJcamaprasaktiH / dvitIya-tRtIyasaMyogAt SaSThaprasaktiH, prathama-dvitIya-tRtIya-saMyogAt saptamaH, prathama-caturthAdisaMyogakalpanAyAM punruktdossH| tasmAd na kathaJcidaSTamabhaGgasambhavaH ityuktanyAyAt vastupratipAdane saptavidha eva 10 vacanamArgaH / / 4 / / [ AThavA bhaMga yuktisaMgata kyoM nahIM ? - uttara ] prazna :- vastu jaba anantadharmAtmaka hai taba una eka eka dharma ke pratipAdaka vacanoM ke sirpha sAta hI bhaMgoM kI kalpanA kyoM ? AThave vacana (= bhaMga) kI kalpanA kyoM nahIM kiyA ? uttara :- aisA mata pUcho ! AThave vacana kI kalpanA karane ke liye jo nimitta milanA cAhiye 15 vaha nahIM hai| dekhiye- anyonya astitvAdinimittoM se jo sAvayava bhaGgoM kI kalpanA kI gayI hai (cAra se sAta bhaMga) una se atirikta sAvayava bhaMgakalpanA ke liye koI nimitta nahIM hai, kyoMki jo bhI hogA- caturthAdi vacana vikalpoM meM hI una nimittoM kA antarbhAva ho jaayegaa| tathA, 1-2-3 bhaMgoM se atirikta niravayavAtmaka bhI anyonyanimitta kalpanAha nahIM hai kyoMki jo bhI vaisA nimitta khojeMge unakA prathama-dvitIya-tRtIya meM hI antarbhAva ho jaayegaa| aura koI cArA nahIM hai ataH AThave bhaMga 20 kI kalpanA yuktisaMgata nahIM hai| ___aura eka bAta :- kadAcit AThave bhaMga ke nimitta ko khoja DAlA :- to prazna UThegA ki vaha kramazaH dharma yugala kA pratipAdana karegA yA eka sAtha ? prathama kramika pakSa meM, gauNa-mukhya bhAva se bhaGga-pratipAdana karane para pahale aura dUsare bhaMga meM hI antarbhAva ho jaayegaa| donoM dharmoM kA kramazaH / pradhAnarUpa se pratipAdana kareMge to cauthe bhaMga meM samAveza kara deNge| yadi dUsarA pakSa eka sAtha kisI 25 bhaGga kA pratipAdana karanA cAheMge to tIsare bhaMga meM samAveza ho jaayegaa| agara, bhaMgoM ke saMyoga se naye bhaMga kI kalpanA karane jAyeMge to prathama-dvitIya ke saMyoga se cauthe bhaMga meM praveza hogaa| prathamatRtIya ke saMyoga se nayA bhaMga banAeMge to pA~cave bhaMga meM, dvitIya-tRtIya ke saMyoga se nayA bhaMga banAe~ge to chaThe bhaMga meM, Adya tIna ke saMyoga se nayA bhaMga banAe~ge to sAtave bhaMga meM praveza hogaa| pahalA-cauthA ityAdi saMyoga kI kalpanA kareMge to punarukti kA hI doSa hogaa| sArAMza, kisI bhI 30 taraha AThavA~ bhaMga sambhava nhiiN| ataH pUrvokta tarkAnusAra vastu kA nirUpaNa karane meM sapta prakAra vAlA hI vacanamArga prasthApita hotA hai||40 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sanmatitarkaprakaraNa - kANDa - 1 anyonyAparityAgavyavasthitasvarUpavAkyanayAnAM zuddhyazuddhivibhAgena saMgrahAdivyapadezamAsAdayatAM dravyArthikaparyAyArthikanayAveva mUlAdhAra iti pradarzanArthamAha (mUlam - ) evaM sattaviyappo vayaNapaho hoi atthapajjAe / vaMjaNapajjAe uNa saviyappo Nivviyappo ya / / 41 / / 5 evaM ityanantaroktaprakAreNa saptavikalpaH = saptabheda: vacanamArgo vacanapathaH bhavatyarthaparyAye = arthanaye saMgraha-vyavahAra-RjusUtralakSaNe saptApyananantaroktA bhaMgakA bhavanti / tatra prathamaH saMgrahe sAmAnyagrAhiNi, 'nAsti' ityayaM tu vyavahAre vizeSagrAhiNi, RjusUtre tRtIyaH, caturthaH saMgraha-vyavahArayoH, paJcamaH saMgraha RjusUtrayoH, SaSTho vyavahAra - RjusUtrayoH, saptamaH saMgraha - vyavahAra - RjusUtreSu / vyaJjanaparyAye = zabdanaye savikalpaH prathame paryAyazabdavAcyatAvikalpasadbhAve'pyarthasyaikatvAt (prathamaH ) / dvitIya - tRtIyayonirvikalpaH [ arthanaya - zabdanaya meM sAta bhaMgoM kI vyavasthA ] eka-dUsare ko na chor3ate hue apane apane svarUpa meM susthita vAkyAtmaka nayoM, zuddha-azuddha vibhAga ke dvArA saMgraha - vyavahAra ityAdi zabdanirdeza bhale prApta kareM kintu una kA mUlAdhAra to dravyArthikaparyAyArthika ye do mUla naya hI haiN| isa tathya kA 41 vIM gAthA se nidarzana kiyA jAtA haigAthArtha :- ukta rIti se arthaparyAya meM saptaprakArI vacanamArga hotA hai, vyaJjanaparyAya meM to savikalpa15 nirvikalpa hotA hai / / 41 / / 354 25 vyAkhyArtha :- arthaparyAya yAnI arthanaya saMgraha - vyavahAra aura RjusUtra, ina kA vacanamArga yAnI vacanavyavahAra pUrvokta gAthAoM ke anusAra sAta vikalpoM se calatA hai| pahalA bhaMga sAmAnyavastugrAhI saMgraha naya meM praviSTa hai, kyoMki vaha sattvamahAsAmAnyaprekSI hai / dUsarA bhaMga vizeSavastugrAhI vyavahAra meM praviSTa hogA, kyoMki vaha sattva sAmAnya ko najaraaMdAja karatA hai / RjusUtra liMgAdibheda se bheda kI 20 pRcchA hone para mauna rakha kara tRtIyabhaMga avAcyatA ko svIkAra letA hai| cauthA do aMzavAlA bhaMga saMgraha aura vyavahAra meM militarUpa se samAviSTa hogA / usI taraha pA~cavA militarUpa se saMgraha aura RjusUtra meM, chaTThA bhaMga vyavahAra - RjusUtra meM aura sAtavA~ milita rUpa se saMgraha - vyavahAra - RjusUtra meM samAviSTa hoNge| .... [ zabdanaya meM savikalpa - avikalpa sAta bhaMga ] vyaJjanaparyAya yAnI zabdanaya ( zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta) / isa meM sAta bhaMgoM ke do vibhAga hote haiM, savikalpa aura nirvikalpa | ( arthanaya meM to saba savikalpa haiM yaha phalita hotA hai / ) jisa ko paryAyazabdavAcyatA mAnya hai usa prathama zabdanaya meM artha eka hotA hai kintu paryAyazabdavikalpa maujUda hone se prathama bhaMga savikalpa hai| dUsarA samabhirUDha naya aura tIsarA evaMbhUta naya dravyArtharUpa sAmAnya se vinirmukta paryAya ke pratipAdaka hone se, yAnI yahA~ paryAyazabdavAcyatA na hone se dvitIya bhaMga nirvikalpa 30 hai| samabhirUDha naya meM paryAyabheda se arthabheda hotA / evaMbhUta naya to vivakSita kriyAkAla meM hI tattatkriyA anvita artha kA grAhaka hone se, liMgabheda se, saMjJA bheda se aura kriyA bheda se arthabheda Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-41 355 dravyArthAt sAmAnyalakSaNAnnirgataparyAyAbhidhAyakatvAt- samabhirUDhasya paryAyabhedabhinnArthatvAt- evaMbhUtasyApi vivakSitakriyAkAlArthatvAt liGga-saMjJA-kriyAbhedena bhinnsyaikshbdaa'vaacytvaat| zabdAdiSu tRtIyaH, prathamadvitIyasaMyoge caturthaH, teSveva cAnabhidheyasaMyoge paJcama-SaSTha-saptamA vacanamArgA bhvnti| ___athavA pradarzitasvarUpA saptabhaMgI saMgraha-vyavahAra-RjusUtreSvevArthanayeSu bhavatItyAha- evaM sattaviyappo ityaadigaathaam| asyAstAtparyArthaH - 5 __ arthanaya eva sapta bhaGgAH, zabdAdiSu triSu nayeSu prathama-dvitIyAveva bhaGgau / yo hyarthamAzritya saMgrahavyavahAra-RjusUtrAkhyA pratyayaH prAdurbhavati so'rthanayaH arthavazena tadutpatteH arthaM pradhAnatayAsau vyavasthApayatIti kRtvA / zabdaM tu svaprabhavamupasarjanatayA vyavasthApayati tatprayogasya parArthatvAt / yastu zrotari tacchabdazravaNAdudgacchati zabda-samabhirUDha-evaMbhUtAkhyA pratyayastasya zabda: pradhAnam tadvazena tadutpatteH, arthastUpasarjanam tadutpattAvanimittatvAt, sa zabdanaya ucyte| 10 tatra ca vacanamArgaH savikalpa-nirvikalpatayA dvividha:- savikalpaM sAmAnyam nirvikalpaH paryAya: mAnatA hai ataH ina do (sa0 e0) naya meM dUsarA bhaMga nirvikalpa hotA hai| zabdAdi tInoM nayoM meM tIsarA bhaMga savikalpa-nirvikalpa haiN| zabda aura samabhirUDha meM mila kara cauthA bhaMga (savikalpa-nirvikalpa) hotA hai| zabdAdi tIna meM avaktavya ke saMyoga se zabda aura evaMbhUta meM mila kara pA~cavA bhaMga (savikalpanirvikalpa) samabhirUDha-evaMbhUta meM mila kara chaTThA (nirvikalpa) bhaMga, tathA zabda-samabhirUDha-evaMbhUta meM mila 15 kara sAtavA~ savikalpa-nirvikalpa bhaMga samAviSTa hotA hai| [ arthanaya meM sAta bhaMga, zabda naya meM do ] isa 41 vI gAthA kI dUsare prakAra se vyAkhyA prastuta hai- dUsare prakAra se vyAkhyA meM aisA kahate haiM ki uktasvarUpa saptabhaMgI sampUrNatayA sirpha saMgraha-vyavahAra-RjusUtra tIna arthanayoM meM hI hotI hai yaha mUlakAra sattaviyappo... isa gAthA se kahanA cAhate haiN| usa kA tAtparyArtha vyAkhyAkAra dikhAte 20 ___ jJAnAtmaka naya pakSa meM artha naya meM sAta bhaMga pUre lAgu hote haiM kintu zabdanaya meM (tInoM meM) prathama-dvitIya do bhaMga hI lAgu hote haiN| arthanaya vaktA ke jJAnarUpa hai aura zabdanaya zrotA ke jJAnarUpa hai| artha ke viSaya meM saMgraha-vyavahAra-RjusUtrasaMjJaka jo bodha vaktA ko hotA hai vaha arthanaya hai kyoMki vaha arthavaza utpanna hotA hai aura yaha naya bhI pradhAnarUpa se artha kA prasthApana karatA hai| zabda to 25 arthabodha janya hotA hai isa liye usa kA prasthApana gauNarUpa se karatA hai kyoMki zabdaprayoga hamezA dUsare ke liye hotA hai| zrotA ko tattat zabda ke zravaNa se jo zabda-samabhirUDha-evaMbhUta saMjJaka bodha udita hotA hai vaha zabdanaya kahA jAtA hai, kyoMki usa meM zabda kI pradhAnatA hotI hai, zabda se vaha udita hotA hai, artha yahA~ (utpatti ke liye) gauNa hai, zabdabodha kI utpatti meM artha yahA~ nimitta nahIM hotaa| 30 [ zabda-samabhirUDha nayoM meM savikalpa, evaMbhUta meM nirvikalpa ] yahA~ jJAnAtmakanaya meM vacanamArga ke do bheda haiM - savikalpa aura nirviklp| savikalpa yAnI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 sanmatitarkaprakaraNa - kANDa - 1 tadabhidhAnAd vacanamapi tathA vyapadizyate / tatra zabda- samabhirUDhI saMjJA - kriyAbhedepyabhinnamarthaM pratipAdayata iti tadabhiprAyeNa savikalpo vacanamArga: prathamabhaMgakarUpaH / evaMbhUtastu kriyAbhedAd bhinnamevArthaM tatkSaNe pratipAdayatIti nirvikalpo dvitIyabhaGgakarUpastadvacanamArgaH / avaktavyabhaGgakastu vyaJjananaye na sambhavatyeva / yataH zrotrabhiprAyo vyaJjananayaH, sa ca zabdazravaNAdarthaM pratipadyate na zabdAzravaNAt, avaktavyaM tu zabdAbhAvaviSayaH iti nAvakta5 vyabhaGgakaH vyaJjanaparyAye sambhavatItyabhiprAyavatA vyaJjanaparyAye tu savikalpa - nirvikalpo prathamadvitIyAveva bhaGgAvabhihitAvAcAryeNa, 'tu' zabdasya gAthAyAmevakArArthatvAt / / 41 / / idAnIM paraspararUpAparityAgapravRttasaMgrahAdinayaprAdurbhUtatathAvidhA eva vAkyanayAstathAvidhArthapratipAdaka ityetat pratipAdyA'nyathAbhyupagame teSAmapyadhyakSavirodhato'bhAva evetyetadupadarzanAya kevalAnAM teSAM tAvanmatamupanyasyati 10 30 - sAmAnya aura nirvikalpa kA artha hai paryAya / sAmAnya aura paryAya kA pratipAdaka hone se tadviSayaka vacana ko bhI savikalpa - nirvikalpa kahA gayA / zabdanaya meM saMjJAbheda hone para bhI, evaM samabhirUDha meM kriyAbheda hone para bhI arthabheda nahIM mAnA gayA ataH isa abhiprAya se ye do naya ke pariprekSya 15 meM vacanamArga savikalpa haiM jo prathamabhaGgarUpa haiM / evaMbhUtanaya kriyAbheda se arthabheda mAna kara vivakSitakriyA anvita artha kA hI tatkriyAkSaNa meM pratipAdana karatA ataH usa ke mata se dvitIyabhaMgarUpa nirvikalpa hI vacanamArga hai / vyaJjananayoM (= zabdanayoM) meM avaktavya bhaMga sambhava nahIM / kAraNa :- vyaJjana zrotAabhiprAyarUpa hai| zrotA zabda zravaNa kara ke arthabodha karatA hai zabda sune vinA nahIM / jaba ki avaktavya to zabdAbhAvaviSayaka yAnI zabdabAhya (= zabdavinirmukta) hotA hai / ataH vyaJjanaparyAya meM avaktavya 20 bhaMga kA sambhava nahIM / isI abhiprAyavAle AcArya ne vyaJjanaparyAya meM savikalpa = prathamabhaMga aura nirvikalpa = dUsarA bhaMga ye do hI pratipAdita kiye haiN| do hI evakArArtha 'tu' zabda se gAthA meM sUcita kiyA gayA hai / / 41 / / yahA~ 'hI' aba mUlagranthakAra kahate haiM eka-dUsare ke svarUpa kA apalApa na karate hue apane viSaya meM pravRtta honevAle saMgrahAdi ( bodhAtmaka ) nayoM se tathAvidha hI ( parAnapalApI) vAkya nayoM kA prAdurbhAva 25 hotA hai aura ye vAkyanaya bhI tathAvidha ( anya sApekSa) artha ke pratipAdaka haiM, aisA yadi na mAnA jAya to pratyakSataH virodha prApta hone se una kA abhAva yAnI lopa hI prasakta hogA isa tathya ko pradarzita karane ke liye sirpha svamata ke AgrahI paranirapekSa aise naya ke mata kA upanyAsa agrima gAthA 42 se karate haiM (mUlam - ) jaha daviyamappiyaM taM taheva atthi tti pajjavaNayassa / yasa samaya paNNavaNA pajjavaNayamettapaDipuNNA / / 42 / / = -- Jain Educationa International [ paryAyArthika naya kA dravyaviSayaka abhiprAya anucita ] gAthArtha :- paryAyanaya :- dravya jaise vivakSita hai vaha vaisA hI hai yaha paryAyanayamAtra meM vyApta samaya artha kI prarUpaNA nahIM / / 42 / / - For Personal and Private Use Only = . Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA- 43 357 yathA varttamAnakAlasambandhitayA yad dravyamarpitaM = pratipAdayitumiSTaM tat tathaivAsti nAnyathA anutpannavinaSTatayA bhAvi bhUtayoravidyamAnatvenA'pratipatteH, apratIyamAnayozca pratipAdayitumazakteratiprasaMgAd varttamAnasambandhina eva tasya pratIteH iti paryAyArthikanayavAkyasyAbhiprAyaH / etad anekAntavAdI dUSayitumAha- na iti pratiSedhe sa iti tathAvidho vAkyanayaH parAmRzyate samaya iti samyag Iyate = paricchidyata iti samayo'rthaH tasya prajJApanA = prarUpaNA paryAyanayamAtre dravyanayanirapekSe paryAyanaye pratipUrNA = puSkalA 5 sampadyate / na sa vAkyanayaH samyagarthapratyAyanAM pUrayatIti yAvat, paryAyanayasya sAvadhAraNaikAntapratipAdanarUpasyAdhyakSabAdhanAt tadbAdhAM cAgrataH pratipAdayiSyati / / 42 / / dravyArthikavAkyanaye'pyayameva nyAyaH iti tadabhiprAyaM tAvadAha (mUlam- ) paDipuNNajovvaNaguNo jaha lajjai bAlabhAvacarieNa / kuNai ya guNapaNihANaM aNAgayasuhopahANatthaM / / 43 / / vyAkhyArtha :- paryAyArthika naya ko aisA abhipreta hai ki dravya varttamAnakSaNamAtra meM vidyamAnatayA hI pratipAdita kiyA jAya vaha dravya bhI taba varttamAnakSaNamAtravRtti hI hotA hai, anyakAlavRttitva mAnya nahIM / bhAvi kAla anutpanna hai aura bhUtakAla vinaSTa hai ataH varttamAnabhinna kAla meM vidyamAna rUpa se dravya kA svIkAra nahIM ho sakatA / bhUta aura bhAvi kAla adRzya hai ataH una kA yA una meM dravyasattA kA pratipAdana azakya - ayuktika hai| kisI taraha A~kha mUMda kara kare to kharaviSANa kI sattA ke 15 pratipAdana kA atiprasaMga hogA / dravya to varttamAnakAlasambandhitayA hI dRzyamAna hotA hai / yaha paryAyArthika naya kA abhiprAya hai / 1 [ ekAntavAda kI samIkSA ] isa paryAyanaya ke ekAntavAda ke prati anekAntavAdI gAthA uttarArdha meM doSAropaNa karatA hai vaha vAkyanaya yAnI paryAyanaya dravyanayanirapekSa paryAyanayamAtraprarUpaNA meM pratibaddha ( = pratipUrNa) hai kintu 20 samayaprajJApanArUpa nahIM hai / jo samyak prakAra se jJAta kiyA jAya aise artha ko 'samaya' kahA jAtA hai, prajJApanA yAnI prarUpaNA / gAthA meM 'na' pada pratiSedhasUcaka hai aura 'sa' pada vAkyanaya kA parAmarzakArI hai / bhAvArtha yaha hai ki vAkyanaya samyak artha-pratIti kI AzA pUrNa nahIM karatA / kAraNa :- avadhAraNa (= AgrahapUrNa) sahita ekAntamata kA pratipAdana karanevAlA hone se vAkya naya pratyakSataH bAdhita hai| kaise ? yaha agrima grantha meM kahA jAyegA / / 42 / / [ dravyArthikanaya kA udAharaNa ] paryAyArthikavAkyanaya kA ekAntavAda meM jisa nyAya se anaucitya pradarzita kiyA gayA hai usI nyAya se aba dravyArthikavAkyanaya meM bhI ekAntavAda kA anaucitya sUcita karane ke abhiprAya se 43 vIM gAthA meM kahate haiM -- Jain Educationa International 10 - For Personal and Private Use Only gAthArtha :- pratipUrNa yauvana guNazAlI jaise bAlyabhAva AcaraNa se lajjita hotA hai aura aba ( yuvAvaya 30 meM) bhAvi sukhaprApti ke liye guNoM kA praNidhAna karatA hai / / 43 / / 25 . Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 __prAptayauvanaguNaH puruSo lajjate bAlabhAvasaMvRttAtmIyAnuSThAnasmaraNAt 'pUrvamahamapyaspRzyasaMsparzAdivyavahAramanuSThitavAn' yathA ityudAharaNArtho gAthAyAmupanyastaH yathaiva tato'tIta-vartamAnayorekatvamavasIyate / karoti ca guNeSu = utsAhAdiSu praNidhAnamaikAgryam anAgataM yat sukhaM tasyopadhAnaM = prAptistasyai tadartham 'mayaitasmAt sukhasAdhanAt sukhamAptavyam' iti| yatazcaivamato'nAgata-vartamAnayoraikyam / / 43 / / atrApi mate yathAvasthitavasturUpaprarUpaNA na pratipUryata iti sUtrAntareNAha(mUlam-) Na ya hoi jovvaNattho bAlo aNNo vi lajjai Na teNa / ___Na vi ya aNAgayavayaguNapasAhaNaM jujjai vibhatte / / 44 / / na ca bhavati yauvanasthaH puruSo bAlaH api tvanya eva, anyopi na lajjate bAlacaritena puruSAntaravat tenaa'nnyH| nApyanAgatavRddhAvasthAyAM sukhaprasAdhanArthamutsAhastasya yujyate atyantAbhede / etadevAha- vibhakta 10 iti vibhktirbhedH| akAraprazleSAd avibhakte bhedA'bhAve'vicalitasvarUpatayA ttprsaadhkgunnytnaa'smbhvaat| tasmAnnA'bhedamAtraM tattvam kthNcidmedvyvhtiprtibhaasbaadhittvaat| nApi bhedamAtram vyAkhyArtha :- yauvanavayArUDha puruSa bAlyakAla kI svakIya ceSTAoM ke smaraNa se lajjita hotA hai 'are ! zaizava meM maiMne aspRzya mala-mUtra meM hAtha-aMguliyA~ DAlane kA parAkrama kiyA thA !' mUla gAthA meM 'yathA' pada se isa lajjA kA udAharaNa sUcita kara ke kahanA yaha cAhate haiM ki bhUtakAlIna 15 bAla evaM vartamAna yuvA eka hI hai, pRthak nhiiN| tathA vahI puruSa yuvAvasthA meM bhaviSyakAlIna sukhaprApti ke liye utsAhAdi guNoM meM ekAgratA - tanmayatA se dattacitta bana jAtA hai, udA0 'mujhe isa sukhopAya se sukha prApta karanA hai|' yahA~ varttamAna aura bhaviSyatpuruSa kA aikya dhvanita hotA hai| (yaha dravyArthika naya hai vaha bhI kaise anucita hai vaha Age dikhAyeMge) / / 43 / / [bAla-yuvA-vRddha meM ekAnta abheda kA niSedha ] 20 isa udAhRta ekAnta dravyArthika naya meM bhI yathArthavastuprarUpaNA kI AzA pUrNa nahIM hotI, isa tathya kA digdarzana 44 ve gAthAsUtra meM karate haiM - gAthArtha :- jo yuvAvasthAzAlI hai vaha bAla nahIM hai, judA hone para bhI vaha usa (bAlacarita) se bhI (vartamAna meM) zaramIMdA nahIM ho jaataa| avibhaktadazA meM bhAvI guNoM kA prasAdhana bhI yukta nahIM hai||44 / / 25 vyAkhyArtha :- spaSTa dikhatA hai ki yauvanavartI puruSa aba bAlaka nahIM hai kintu bhinna hai| yadyapi bhinna hai phira bhI ananya = abhinna hai, isI liye apane ko yuvA samajhane vAlA apane hI bAlacarita se anyapuruSa (bAlaka) kI taraha vaha zaramIMdA nahIM ho jaataa| (yahA~ aisA artha susaMgata lagatA hai ki (devadatta) yuvAna puruSa yajJadatta kI taraha vaha apane bAlacarita se aba lajjita nahIM hotaa| ataH vaha bAla se bhinna hai| vyAkhyAkAra ne mUlagAthAgata 'tena' zabda ke sAtha 'ananyaH' aisI pUrti kI hai| 30 kintu bhUtapUrvasampAdakayugala ne yahA~ 'tenAnyaH' aisA pAThAntara uddhRta kiyA hai vaha ThIka lagatA hai|) tathA bhAvivRddhAvasthA meM sukhI bane rahane ke liye jo vartamAna meM utsAha hai vaha bhI varttamAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA- 45 ekatvavyavahArapratipattinirAkRtatvAditi bhedAbhedAtmakaM tattvamabhyupagantavyam anyathA sakalavyavahArocchedaprasaktiH / / 44 / evamabhedabhedAtmakasya puruSatattvasya yathA atItAnAgatadoSa-guNanindAbhyupagamAbhyAM sambandhaH tathaiva bhedAbhedAtmakasya tasya sambandhAdibhiryoga iti dRSTAnta - dAntikopasaMhArArthamAha(mUlam - ) jAi-kula- rUva-lakkhaNa- saNNA-saMbaMdhao ahigayassa / bAlAi bhAvadiTThavigayassa jaha tassa saMbaMdho / / 45 / / pratiniyatapuruSajanyatvam, rUpaM = cakSurgrAhyatvalakSaNam, lakSaNaM pratiniyatazabdAbhidheyatvam ebhirya: sambandhaH = tadAtmapariNAmaH, tatastamAzritya adhigatasya jJAna ( ? )sya tadAtmakatvenAbhinnAvabhAsaviSayasya, yadvA sambandho = janyajanakabhAva:, ebhiradhigatasya tatsvabhAvasyaikAtmakasyeti yAvat bAlAdibhAvairdRSTairvigatasya tairutpAdavigamAtmakasya tathAbheda- 10 jAtiH puruSatvAdikA, kulaM tilakAdi sukhAdi sUcakam, saMjJA = = = = ekAnta bheda bhI nahIM hai kyoMki vaha ekatvavyavahAra yA pratIti se paDegA ki tattva bhedAbhedAtmaka hai, nahIM mAneMge to bheda - abheda prayukta sakala hogA / / 44 / / bhAvI ke bIca atyanta abheda hone para saMgata nahIM ho sakatA / uttarArdha meM yahI kahA hai vibhakta pada meM vibhakta kA artha hai bheda, 'jujjai vibhatte' isa vAkyAMza meM bIca meM akArakSepa ( avagraha ) samajha kara vyAkhyAkAra kahate haiM ki yadi bhedAbhAva yAnI varttamAna- bhAvi avasthA meM ekAnta abheda hogA to yuvAvasthA acalasvarUpa rahane se vRddhAvasthA meM sukhI banane ke liye sukha sAdhaka guNoM ( utsAhAdi ) ke liye prayatna karane kI jarUra nahIM rahatI / sArAMza, sirpha (ekAnta) abheda koI tattvabhUta nahIM hai 15 kyoMki kathaMcid bhedaprasAdhaka vyavahAra se yA pratibhAsa se vaha bAdhita hai| 359 Jain Educationa International [ dRSTAnta aura dAntika kA upasaMhAra ] avataraNikA :- ukta prakAra se, jisa taraha bhedAbhedAtmaka puruSatattva kA bhUta- bhAvi doSoM kI niMdA ke sAtha aura guNoM ke aMgIkAra ke sAtha sambandha yuktiyukta hai vaise hI bhedAbhedAtmaka puruSa kA sambandhAdi ke sAtha bhI yoga sayuktika hai isa dRSTAnta-dAntika ke upasaMhAra meM aba kahate haiM gAthArtha :- jAti-kula- rUpa- lakSaNa -saMjJAoM ke sAtha kisI sambandha se jJAta bAlAdi dRSTa bhAvoM kA jaisA sambandha hotA hai vaisA vigata kA bhI sambandha hotA hai / / 45 / / bAdhita hai| ataH mAnanA vyavahAroM kA lopa prasakta For Personal and Private Use Only 5 20 vyAkhyArtha :- jAti yAnI puruSatvAdi sAmAnya, kula yAnI vyaktivizeSa puruSa se niSpanna saMtAna, rUpa jo ki netravedya hotA hai, lakSaNa yAnI sukhAdi sUcaka tala Adi dehacihna, saMjJA kA matalaba hai ki kisI niyatazabda se vAcyatva, ina sabhI se jo tadAtmakapariNAmarUpa yAnI tAdAtmyarUpa sambandha ke Azraya se jJAta honevAlA arthAt tadAtmakarUpatayA abhedAvabhAsa kA jo viSaya usa kA jaisA janyajanakabhAvarUpa sambandha hotA hai; athavA jAti se lekara sambandha, una se jo adhigata ekAtmaka 30 vastusvabhAva hai usa kA jaise bhedAbheda pariNAmarUpa sambandha hotA hai, vaise dRSTa bAlAdibhAvoM se jo 25 . Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 360 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 pratItestasya yathA tasya sambandho bhedAbhedapariNatirUpo bhedAbhedAtmakatvapratipatterbAhyAdhyakSataH / / 45 / / AdhyAtmikAdhyakSato'pi tathApratItestathArUpaM tad vastviti pratipAdayannAha dRSTAntadAntikopasaMhAra dvAreNa 20 (mUlam) tehiM atItANAgayadosaguNadurguchaNa'bbhuvagamehiM / tAbhyAmatItAnAgatadoSa-guNajugupsA'bhyupagamAbhyAM yathA bhedAbhedAtmakasya puruSatvasya siddhi: tathA dAntike'pi taha baMdha- mokkha suha- dukkhapatthaNA hoi jIvassa iti tathA bandha-mokSa- sukha-duHkhaprArthanA tatsAdhanopAdAnaparityAgadvAreNa bhedAbhedAtmakasyaiva jIvadravyasya bhavati bAlAdyAtmakapuruSadravyavat / na ca jIvasya pUrvottarabhavAnubhaviturabhAvAd bandhamokSabhAvAbhAvaH, utpAda-vyaya- dhrauvyAtmakasya tasyAnAdyanantasya 10 prasAdhitatvAt [pra0 khaNDe pR0 319 taH 328] / tathAhi - maraNacittaM bhAvyutpAdasthityAtmakam maraNacittatvAt jIvadavasthAvinAzacittavat / tathA janmAdI cittaprAdurbhAvo'tItacittasthitivinAzAtmakaH cittaprAdurbhAvatvAt, madhyAvasthAcittaprAdurbhAvavat, anyathA tasyApyabhAvaprasaktiH / na cAsyAbhAva: harSa-viSAdAdyanekavivarttAtmakasyAnanyavedyasyAntarmukhAkAratayA svasaMvedanAdhyakSataH vigata yAnI utpAda - vigamAtmaka vastu jisa kA ukta prakAra se bheda pratIta hotA hai usa kA 15 sambandha bhedAbhedapariNatirUpa hotA hai kyoMki bAhya pratyakSa se jAti Adi kI taraha bAlAdi bhAvoM meM bhI bhedAbhedAtmaka pratIti hotI hai / / 46 / / [ bhedAbhedAtmaka jIvadravya ko dikhAne ke liye dRSTAnta ] avataraNikA :- bAhya kI taraha Antarika pratyakSa se bhI bhedAbheda kI pratIti hotI hai ataH vastu bhedAbhedAtmaka hotI hai, dRSTAnta aura dAntika ke upasaMhAra dvArA isa kA pratipAdana mUlagranthakAra karate haiM gAthArtha :- ve jo bhUtabhAvi doSa-guNa kI ( kramazaH) jugupsA aura svIkAra ( bhinnAbhinna) hai usI taraha jIva kI bandha-mokSa- sukha- prArthanA bhI ( bhinnAbhinna) haiM / / 46 / / vyAkhyArtha :- jisa taraha bhUta-bhaviSyad doSoM kI jugupsA aura guNoM ke svAgata ke dvArA yaha siddha hotA hai ki puruSa bhedAbhedAtmaka hai; vaise hI dAntika meM bhI bandha - mokSa, sukha-duHkha, prArthanA ye saba, una ke upAyoM ke svAgata yA tyAga ke dvArA bhedAbhedasvarUpa jIvadravya meM hote haiM, udA0 bAlAdisvarUpa puruSadravya hai / aisA hamane prathamakhaMDa 25 bolanA mata ki - ' pUrva- uttara bhavoM ke anubhava karanevAlA koI jIvadravya siddha nahIM hai' hI kara diyA hai| meM ( pR0319 se 328) utpAda - vigama - sthairyAtmaka anAdi-ananta jIvadravya kI siddhi pahale [ utpAdAdi ke dvArA Atmatattva kI sthiti ] jIvasiddhi ke liye kucha yahA~ bhI yAda kara le janma aura janmAntara ke bIca eka anugata padArtha siddha ho jAya to AtmA siddha hogA / usa ke liye yaha anumAnaprayoga maraNasamayavarttI (yAnI 30 vinAzAbhimukha) citta ( = cetanA) bhAvi utpatti-sthiti- saMlagna hai kyoMki maraNacittAtmaka hai jaise jIvaMta avasthA meM vinAzacitta (yuvAcitta utpatti ke pahale bAlacittavinAza) / isa se agrimabhavacetanA kA aikya taha baMdha - mokkha - suha- dukkhapatthaNA hoi jIvassa / / 46 / / Jain Educationa International -- For Personal and Private Use Only . Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-46 shriirvailkssnnyenaanubhuuteH| na ca tathApratIyamAnasyApyabhAvaH zarIrAderapi bahirmukhAkAratayA pratIyamAnasyAbhAvaprasakteH / na ca nityaikAntarUpe Atmani janma-maraNe api saMbhavataH kuto bandha-mokSaprasaktiH ? na ca nityasyApyAtmano'bhinavabuddhizarIrendriyairyogo janma tadviyogo maraNamiti kalpanA saGgatA, asyAH pUrvaM nissiddhtvaat| na caikAntotpAdavinAzAtmake citte ihaloka-paralokavyavasthA bandhAdivyavasthA vA yuktA yata aihikakAyatyAgenA''muSmikatadupAdAnamekasya paralokaH puurvgraamprityaagaavaapttdntraikpurussvt| na ca 5 dRSTAntepyekatvamasiddham ubhayAvasthayostasyaikatvena prtiptteH| na ceyaM mithyA bAdhakAbhAvAt viruddhadharmasaMsargAdebarbAdhakasyAdhyakSabAdhAdinA nirsttvaat|| ___na ca pUrvAvasthAtyAga ekasyottarAvasthApAdAnamantareNa dRSTA, pRthubudhnodarAdyAkAravinAzavat mRdravyasya siddha huaa| taduparAMta, janma samaya meM citta (= cetanA) kA AvirbhAva bhUta (= vigata) cittasthitivinAzasaMlagna hai kyoMki cittaprAdurbhAvAtmaka hai, jaise madhyA(= yuvA)vasthA kA cittaprAdurbhAva (yuvAvasthA ke citta ke 10 prAdurbhAva ke pahale bAlyAvasthA ke citta kI sthiti avazya thI, usa ke vinAza ke bAda madhya yAnI yuvAvasthA ke citta kA prAdurbhAva hotA hai| isa dRSTAnta se pUrvabhavacetanA kA aikya siddha hotA hai|) yadi vigatacitta (bAlacitta) kI sthiti aura vinAza nahIM mAneMge to madhyAvasthA (yuvA) citta kA bhI sattva lupta ho jaayegaa| 'madhyAvasthA kA abhAva bhI mAna leMge' yaha nahIM calegA, kyoMki harSa-viSAda AnaMda-zoka... ityAdi aneka vivarttamaya, anyoM ke liye parokSa, cetanatattva (bAla yA madhyAdi avasthA 15 meM) zarIrabhinnatvena antarmukhatayA svasaMvidita pratyakSa se anubhavasiddha hai| anubhavasiddha kA bhI inakAra kareMge to bahirmukha AkAra se pratIta honevAle zarIrAdi kA bhI niSedha prasakta hogaa| [ ekAntanitya AtmavAda meM janmAdi lopa kI Apatti ] naiyAyikAdi kaheM ki AtmA kA svIkAra to kara lete haiM kintu vaha ekAnta nitya mAnA jAya- are ! taba to AtmA ke janma-maraNa kA bhI lopa ho jAyegA, phira bandha aura mokSa kI to bAta kahA~ ? 20 naiyAyika :- nitya AtmA ke sAtha naye naye zarIra-indriya aura tajjanya jJAna kA yoga hI janma hai aura una kA viyoga hI maraNa hai| jaina :- yaha kalpanA asaMgata hai pahale isa kA nirasana ho cukA hai| citta ke utpAda-vinAza ke bAre meM ekAntavAda svIkAreMge to na to ihaloka-paraloka kI saMgata vyavasthA hogI, na bandhAdi kii| kAraNa :- paraloka kA matalaba hai ihalaukika kAyA kA tyAga kara ke kisI eka jIva dvArA pAralaukika 25 deha ko apnaanaa| jaise koI grAmINa puruSa apane eka gA~va ko alavidA kara ke dUsare gA~va rahane ko calA jaay| mata kahanA ki - 'yahA~ gA~va bheda se puruSa bhinna hai eka nahIM' - kyoMki pUrvottaragrAmanivAsa avasthAoM meM bhI eka puruSa anugata hone kI pratIti sabhI ko hotI hai| mata kahanA ki 'vaha pratIti mithyA hai', kyoMki usa meM koI bAdhaka nahIM hai, saMbhavita bAdhaka viruddha dharmasaMsarga to yahA~ pratyakSabAdhita hone se nirasta hai| / kapAlotpatti ghaTavinAza kathaMcida eka 1 kisI bhI eka padArtha meM pUrvAvasthA kA parityAga uttarAvasthA aMgIkAra ke vinA dRSTigocara nahIM 30 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 kapAlopAdAnamantareNa tsyaa'drshnaat| na ca kapAlotpAdamantareNa ghaTavinAza eva na siddhaH ghaTa-kapAlavyatirekeNAparasya nAzasyApratIteriti vaktavyam, kapAlotpAdasyaiva kathaJcid ghaTavinAzAtmakatayA pratipatteH / ata eva sahetukatvaM vinAzasya, kapAlotpAdasya shetuktvaat| na ca kapAlAnAM bhAvarUpataiva kevalA ghaTA'nivRttau tdvivikttaayaastessvbhaavprskteH| na caikasyobhayatra vyApAravirodhaH dRsstttvaat| na ca ghaTanivRtti-kapAlayorekAntena bhedaH kthnycidektvprtiiteH| na ca mudgarAde zaM pratyavyApAre kvcidpyupyogH| kapAleSu na tadupayoga: antyAvasthAyAmapi ghaTakSaNAntarotpattiprasakteH, tasya tadutpAdanasAmarthyA'vinAzAt 'tasya svarasato vinAzAt tadavyatiriktasAmarthyasyApi vinaashH|' na, pUrvaM tadvinAze'pi tasyA'vinAzAt / virodhimudgarasannidhAnAt samAnajAtIyakSaNAntaraM na janayatIti cet ? na, 'ghaTavirodhI na ca taM vinAzayati' iti vyaahttvaat| 10 hai, jaise cauDA-gola udarAdi AkAra kA vinaash| kapAlAvasthAaMgIkAra ke vinA miTTI meM ukta AkAra kA vinAza dikhatA nhiiN| aisA mata bolanA ki - 'kapAlotpatti ke vinA ghaTavinAza hI siddha nahIM hotA, kyoMki ghaTa aura kapAla se pRthak kisI nAza kA anubhava nahIM hotA' - kAraNa :- kapAlotpatti hI kathaMcit ghaTavinAzarUpa jJAta hotI hai| yahI hetu hai ki vinAza nirhetuka nahIM sahetuka hotA hai, kyoMki kapAlotpatti sahetuka hai| kapAloM ko vinAzarUpa nahIM kevala bhAvarUpa hI mAne jAya - aisA 15 nahIM ho sakatA kyoMki sirpha bhAvarUpa hI mAneMge to jaba taka bhAvAtmaka ghaTa kI nivRtti nahIM hotI taba taka kapAloM meM ghaTapratiyogika viviktatA = pRthaktA kA lopa prasaMga hogaa| matalaba ghaTavinAza aura kapAlotpAda kathaMcid eka haiN| eka mudgaraprahAra ko ghaTavinAza aura kapAlotpatti donoM kA hetu mAnanA athavA donoM ke liye sakriya mAnane meM virodha nahIM hai kyoMki jo nirbAdharUpa se dRSTigocara hotA hai usa meM koI anupapatti nahIM lgtii| ghaTanAza aura kapAloM meM ekAnta bheda nahIM hotA kyoMki kathaMcida 20 ekatva supratIta hai| yadi mogara Adi ko nAza ke prati sakriya na mAnA jAya to vaha (mogara Adi) bilakula nirupayogI bana jAyegA kyoMki kapAlotpatti ke liye to vaha upayogI nahIM hai| phalataH ghaTa kI antima paloM meM bhI na vinAza hogA na kapAlotpatti hogI to Akhira mogara Adi prahAra hone para bhI ghaTa ke naye kSaNa kI hI utpatti prasakta hogI; kyoMki prahAra hone para bhI ghaTa meM naye ghaTakSaNa kI utpatti 25 ke sAmarthya kA vinAza honevAlA nahIM hai| yadi kaheM ki - 'prahAra ke vinA bhI ghaTa apane svabhAva se hI dUsare kSaNa meM vinaSTa ho jAyegA, phalataH naye ghaTakSaNa kI utpatti kA sAmarthya bhI tadabhinna hone se nAza ho jAyegA, ataH naye ghaTakSaNa ke utpAda kA saMkaTa nahIM hogaa|' - to yaha ThIka nahIM hai, aisA svabhAvataH nAza to pahale bhI pala-pala meM hotA hI thA, kintu tadabhinna nUtanaghaTakSaNotpatti kA nAza nahIM hotA thA, naye ghaTakSaNasantAna utpanna hotA hI rahatA thaa| yadi kaheM ki - 'pUrva kSaNoM 30 meM virodhi mogara sAnnidhya na hone se ghaTa se naye ghaTakSaNa kI utpatti calatI thI kintu aMtima paloM meM virodhImogarasaMnidhAna prApta hone se samAnajAtIya ghaTa kSaNa kI utpatti nahIM ho sakatI' - aho vAk cAturya ! mogara ko ghaTavirodhI kahate ho aura virodhI hone para bhI vaha ghaTa kA nAza nahIM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-46 ___ na ca taddhatvabhAvAt sAmarthyAbhAvaH tathAvidhakAryajananasamarthahetorbhAvAt / anyathA prAgapi tathAvidhaphalotpattirna bhvet| na ca svahetunivartita eva daNDAdisaMnidhau sAmarthyAbhAvaH, daNDAdisaMnidhimapekSamANasyA tasya taddhetutvopapatteH, anyatrApi tadbhAvasya tnmaatrnibndhntvaat| na ca tadvyApArAnantaraM tadupalambhAt tasya tat kAryatve mRdravyasyApi tatkAryatAprasaktiH, tasya sarvadopalambhAt, sarvadA tasyAnabhyupagame utpAdavinAzayorabhAvaprasaktizceti pratipAditatvAcca / tasyaiva tadrUpatayA pariNatau kthNcidutpaadsyaapiisstttvaat| yadA 5 ca pUrvottarAkAraparityAgopAdAnatayaikaM mRdAdivastvadhyakSato'nubhUyate tadA tat tadapekSayA kAraNam kAryam vinaSTam avinaSTaM ca utpannam anutpannaM ca ekakAlam anekakAlaM ca bhinnam abhinnaM ceti kathaM nAbhyupagamaviSaya: ? na cAtra virodhaH, mRdavyatiriktatayA ghaTa-kapAlayorutpannavinaSTasthitisvabhAvatayA prtiiteH| na ca / karatA - adbhuta kalpanA ! kaisA vadato vyAghAta ! [ daNDAdisaMnidhAna meM hetutva kI upapatti ] ___ aisA nahIM kahanA ki - 'antimapaloM meM naye ghaTakSaNa kI utpatti kA hetu koI na hone se aMtima ghaTakSaNa meM sAmarthyAbhAva siddha hotA hai' - kyoMki aMtima kahe jAne vAle ghaTakSaNa meM bhI (aMtimatva siddha na hone se) naye ghaTa kSaNa rUpa kAryotpAdaka samartha hetu hAjira hai| aisA yadi nahIM mAne to pahale bhI una ghaTa kSaNoM se naye naye ghaTa kSaNoM kI utpatti nahIM hotii| aisA nahIM kahanA ki - 15 'daNDAdisaMnidhAna meM upAntyaghaTakSaNa rUpa hetu se hI antima kSaNa meM sAmarthyAbhAva prasaJjita hotA hai' - yadi sAmarthyAbhAva (yAnI sAmarthyanAza) meM yadi upAntya kSaNa daNDAdisaMnidhAna kI apekSA karatA hai to daNDAdisaMnidhAna meM sAmarthyAbhAvahetutva svIkAranA paDegA, kyoMki anyatra bhI kAraNa-kAryabhAva kAraNa ke sAMnidhyamUlaka hI mAnA jAtA hai| aisA nahIM kahanA ki - daNDa vyApAra ke bAda ghaTavinAza kI upalabdhi hone se yadi ghaTanAza ko daNDaprahAra kA kArya mAneMge to ghaTanAza kAla meM daNDavyApAra ke 20 bAda miTTIdravya kI upalabdhi hone se miTTI dravya ko bhI daNDaprahAra kA kArya mAnanA paDegA' - kyoMki miTTIdravya to pahale bhI thA, sadA upalabdhigocara hai; ghaTanAza to daNDavyApAra ke bAda upalabdhi gocara hotA hai| yadi aisA (miTTIdravya sadA upalabdha) nahIM mAneMge to ghaTa kI utpatti aura vinAza kI vArtA hI khatama ho jAyegI yaha pahale kaha diyA hai| hA~, miTTI dravya hI kathaMcid kapAlotpatti yA ghaTanAzarUpa se pariNata ho jAne se, daNDaprahAra se kathaMcid miTTI kI utpatti bhI hameM svIkArya hai| jaba miTTI 25 dravya, pUrvAkAra (ghaTAkAra) kA tyAga, uttarAkAra (kapAlAdi) kA aMgIkAra, isa prakAra eka hI miTTI dravya ke vivartta pratyakSa se anubhavasiddha hai taba tattad apekSA ke anusAra vahI miTTI dravya kAraNa hai - kArya hai, vinaSTa bhI hai - avinaSTa bhI hai, utpanna hai - anutpanna bhI hai, ekakAlIna hai - anekakAlIna bhI hai, bhinna hai to abhinna bhI hai (saba kathaMcid / ) aisA svIkAra kyoM na kiyA jAya ? [ syAdvAda meM virodhAdi doSoM kA parihAra ] ___ anekAntavAda meM vastumAtra bahupakSaka (anantadharmI) hotI hai, cAhe una pakSoM meM kitanA bhI virodha ho, kintu ucita apekSA se virodha gala jAtA hai| virodha doSa yahA~ sAvakAza nhiiN| (anya anya 30 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 pratIyamAne vastusvarUpe virodhaH, anyathA grAhya-grAhakAkArAbhyAmekatvena svasaMvedanAdhyakSataH pratIyamAnasya saMvedanasya virodhaprasakteH / na, ca saMzayadoSaprasaktirapi utpatti-sthiti-nirodhAnAM nizcitarUpatayA vastunyavagamAt / na ca 'sthANurvA puruSo vA' iti pratipattAviva prakRtanizcaye 'sAmAnyapratyakSAt vizeSA'pratyakSAt vizeSasmRtezca saMzayaH' [vaize0 d0-2|2|17] iti nimittamasti / na ca vyadhikaraNatAdoSAsaktirapi, ghaTakapAlavinAzotpAdayoma'dravyAdhikaraNatayA pratipatteH / na cobhayadoSAnuSaGgaH, tryAtmakasya vastuno jaatyntrtvaat| saGkaradoSaprasaktirapi nAsti, anugata-vyAvRttyostadAtmake vastuni svasvarUpeNaiva pratibhAsanAt / anavasthAdoSopi na sambhavI bhinnotpAda-vyaya-dhrauvyavyatirekeNa tadAtmakasya vastuno'dhyakSe svayamatadAtmakasyAparayogepi tadAtmakatAnupapatteranyathAtiprasaGgAt / tathApratibhAsAdeva abhAvadoSo'pi na sambhavI abAdhi tapratibhAsasya tadabhAve'bhAvAt, bhAve vA na tato vastuvyavasthitiriti sarvavyavahArocchedaprasaktiH / 10 darzanakAroM ne anekAntavAda para virodhAdi ATha doSa thopa diyA hai - una kA aba vyAkhyAkAra nirAkaraNa karate haiM ki virodha nahIM hai|) miTTI dravya eka hai, ghaTa aura kapAla ye miTTI ke paryAya miTTI dravya se pRthak nahIM hai| kapAlApekSA miTTI kI utpatti, ghaTApekSA miTTI kA nAza aura dravyApekSA miTTI kI sthiti isa taraha miTTI dravya anyonyavirodhIsvabhAvAtmaka ekarUpa se anubhavasiddha hai phira virodha kahA~ ? anubhavasiddha vastusvarUpa meM virodhapizAca ko praveza hI nahIM hai| phira bhI virodha... virodha ... 15 kareMge to eka hI saMvedana meM svasaMvidita pratyakSa se anyonyaviruddha grAhyAkAra-grAhakAkAra yukta hone para bhI ekatva anubhavasiddha hai usa meM virodha kA praveza ho jaayegaa| utpanna hai vinaSTa bhI hai aise syAdvAda meM saMzaya doSApatti bhI nahIM hai kyoMki eka vastu meM ukta prakAra se utpatti-sthiti-vyaya nizcitarUpa se jJAta hote haiN| yaha TThA hai yA AdamI' isa saMzaya meM to vaizeSika darzana ke sUtra (2-2-17) anusAra sAmAnyadarzana, vizeSAdarzana tathA vizeSadvaya kI smRti 20 ye nimitta hote haiM, kintu prastuta nizcaya meM vaisA koI nimitta nahIM hone se 'saMzaya' Apatti niravakAza hai| vyadhikaraNatA doSa :- nAza ghaTa kA hai, utpatti kapAla kI hai aura sthiti miTTI kI hai, tInoM hI utpatti Adi vyadhikaraNa hai to eka meM aneka viruddhadharma samAveza rUpa anekAnta kahA~ rahA ? yaha doSa bhI niravakAza hai; eka miTTI dravya adhikaraNa meM ghaTanAza aura kapAla kI utpatti ke adhikaraNarUpa se miTTI kI pratIti hotI hai| 25 pratyekapakSa meM honevAle doSa, ubhayapakSa meM prasakta hoMge aisA bhI nahIM hai kyoMki syAdvAda meM jo tathAkathita ubhaya pakSa hai| vaha pratyekarUpa nahIM kintu jAtyantararUpa hI hai| asamAnAdhikaraNa tathA kathita virodhI dharmoM ke ekatra samAveza mAnane para saMkara doSa kA AropaNa bhI jUThA hai kyoMki apekSAbheda se ekAdhikaraNa meM rahanevAle tathAkathita viruddha dharmoM kI anuvRtti aura vyAvRtti apane apane svarUpa se jaba spaSTa bhAsita hotI hai taba doSa kyA hai ? vastu meM utpAdAdilakSaNa, una lakSaNa ke bhI utpAdAdi 30 lakSaNa... isa taraha anavasthA doSa kA AropaNa bhI anucita hai kyoMki utpAdAdi vastu se bhinna nahIM hai jisa se ki una ke utpAdAdi mAnane para anavasthA prasakta ho, utpAdAditrayAtmaka hI vastu pratyakSa meM bhAsita hotI hai| vastu svayaM yadi utpAdAdimaya nahIM hogI to bhinna utpAdAdi se bhI tadAtmakatA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA-46 na ca tryAtmakatvamantareNa ghaTasya kapAladarzanAd vinAzAnumAnaM sambhavati, tatra teSAM pratibandhAnavadhAraNAt / na hi tadvinAzanimittAni tAni mudgarAdihetutvAt abhAvasya kAraNatvAbhAvAcca / yadyapi ghaTahetukAni tAni tathApi ghaTasadbhAvameva gamayeyuH na tadabhAvam ? na hi dhUmaH pAvakahetukastadabhAvagamaka uplbdhH| na cAbhinnanimittajanyatA tayoH pratibandhaH abhAvasyA'kAryatAbhyupagamAt / nApi tAdAtmyalakSaNaH tayoH taadaatmyaayogaat| na ca ghaTasvarUpavyAvRttatvAtteSAM tadabhAvapratipattijanakatvam sakalatrailokyAbhAva- 5 pratipattijanakatvaprasakteH teSAM tatopi vyAvRttasvarUpatvAt / na ca ghaTavinAzarUpatvAtteSAM nAyaM doSa:, teSAM vasturUpatvAt vinAzasya ca ni:svabhAvatvAt tathA ca tAdAtmyavirodhaH anyathA ghaTAnupalambhavat teSAmapi tdaanuplbdhirbhvet| tasmAt prAgabhAvAtmakaH san ghaTaH pradhvaMsAbhAvAtmakatAM pratipadyata ityabhyupagantavyam anyathA pUrvoktadoSAnativRttiH / nahIM bana sktii| yadi bhinna utpAdAdi se bhI tadAtmakatA ho sake to pUre vizva meM sarva meM sarvAtmakatA 10 doSa prasakta hogA / abhAvadoSa bhI nahIM hai kyoMki vastu hai aura vastu kI trayAtmakatA bhI bhAsita hotI hai phira usa kA abhAva kaise ? yadi trayAtmaka vastu kA abhAva ho to vastu kA jo nirbAdha pratibhAsa hotA hai vaha lupta ho jAyegA / vastu na hone para bhI nirbAdha pratibhAsa kI sattA mAnI jAya taba to sarvazUnyatA prasakta hone se sakala ziSTa vyavahAroM kA uccheda prasakta hogA / - [ ghaTa ko tri-Atmaka na mAnane para doSa - paramparA ] tri- AtmakatA ke vinA kapAladarzana se ghaTa ke nAza kA anumAna sambhava nahIM hogA / kAraNa :darzana meM ghaTa ke nAza kA vyAptisambandha gRhIta nahIM hogA / kapAla ke kAraNoM ko ghaTa ke vinAza ke hetu nahIM mAna sakeMge kyoMki kapAla to mogaraprahArAdihetuka hai, vinAzAtmakAbhAva to niSkAraNa hotA hai / yadyapi kapAla ghaTahetuka hote haiM kintu ve ghaTAbhAva kA jJAna kaise karAyeMge ? pratyuta, kapAla to ghaTa 20 ke astitva kA bhAna kraayeNge| agnihetuka dhUma agni ke astitva kA bhAna karA sakatA hai na agni ke abhAva kA / nAzAtmaka abhAva ko bauddhamata meM kArya nahIM mAnA jAtA, ataH kapAla aura ghaTavinAza meM abhinnakAraNa ( daNDAdiprahAra athavA ghaTa ) janyatA rUpa pratibandha bhI nahIM ho sakatA / tAdAtmyAtmaka pratibandha bhI nahIM ghaTa sakatA, kyoMki Apa ke mata meM bhAva (kapAla) aura vinAzarUpa abhAva kA tAdAtmya mAnya nahIM / yadi kaheM ki 'donoM hI ghaTasvarUpa se vyAvRtta hone se kapAloM se ghaTavinAza pratIti 25 ho jAyegI' to yaha galata hai kyoMki sArA trailokya ghaTavyAvRtta hone se sakala trailokyAbhAva kI pratIti kapAloM se prasakta hogI kyoMki kapAla bhI ghaTavyAvRttisvarUpa haiM / 'kapAla bhI ghaTavinAzarUpa hone se ukta doSa nahIM hogA' aisA mata kahanA kyoMki kapAla to vasturUpa hai jaba ki vinAza to svabhAvavihIna donoM kI ekarUpatA hogI kaise ? ekarUpatA ke viraha meM tAdAtmya pratibandha mAnanA virodhagrasta hai / phira bhI tAdAtmya mAnegeM to nAzakAla meM ghaTa kA upalambha nahIM hotA to kapAloM kA bhI upalambha 30 nahIM hogA / Akhira aisA mAnanA paDegA ki pahale prAgabhAvAtmaka sat ghaTa aba pradhvaMsAbhAvAtmakatA ko AtmasAt karatA hai, aisA nahIM mAneMge to pUrvokta sabhI doSoM kI AvRtti calatI rahegI / hai -- 365 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 15 . Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 sattvalakSaNasyApi hetorgamakatvamanenaiva prakAreNa sambhavati, anyathA utpattyabhAvAt sthityabhAvaH, tadabhAve vinAzasyApyabhAvaH, asato vinAzAyogAt - iti tryAtmakamekaM vastvabhyupagantavyam anyathA tadanupapatteriti prAk pradarzitatvAna punarucyate / yathA cAtmanaH paralokagAmitvaM zarIramAtravyApakatvaM ca tathA pratipAditameva (prathamakhaNDe pR0293)| nanu zarIramAtravyApitve tasya gamanAbhAvAd dezAntare tadguNopalabdhirna bhavet / 5 na, tadadhiSThitazarIrasya gamanAvirodhAt, purussaadhisstthitdaaruyntrvt| na ca mUrttAmUrtayoghaTAkAzayoriva pratibandhAbhAvAt mUrtazarIragamanepi nAmUrtasyAtmano gamanam iti vaktavyam, saMsAriNastasyaikAntenA'mUrttatvAsiddheH, tatpratibaddhatvAbhAvAsiddheH / / 46 / / etadevAha(mUlam-) aNNoNNANugayANaM 'imaM va taM va' tti vibhayaNamajuttaM / jaha duddha-pANiyANaM jAvaMta visespjjaayaa||47|| anyonyAnugatayoH = parasparAnupraviSTayo: Atma-karmaNo: 'idaM vA tad vA' iti = 'idaM karma ayamAtmA' iti yad vibhajanaM tad ayuktam = aghaTamAnakam pramANAbhAvena krtumshkytvaat| yathA dugdha kSaNikatva ke sAdhaka sattva hetu kA bhI gamakatva tri-Atmakatva para hI nirbhara hai| anyathA, utpatti ke vinA sthiti kA lopa aura sthiti ke vinA vinAza kA bhI lopa prasakta hogA, kyoMki asat 15 kA kabhI vinAza nahIM hotaa| ataH vastu mAtra ko tri-Atmaka mAnanA hI hogA, anyathA sattva meM gamakatva kI saMgati nahIM ho sakegI yaha pahale kaha diyA hai ataH punarukti kA kAma nhiiN| tri-Atmaka AtmA kisa taraha paralokapravAsI hotA hai aura kaise zarIramAtra vyApaka hotA hai yaha pahale (khaMDa 1 pR0 293 Adi) meM kahA jA cukA hai| yadi kaheM ki - 'AtmA zarIramAtravyApI hogA to anya deza meM usa ke jJAnAdi guNoM kA upalambha nahIM hogA kyoMki AtmA gatikAraka nahIM hotaa|' - to 20 yaha niSedhArha hai kyoMki AtmAdhiSThita zarIra ho taba zarIragati se AtmA kI bhI gati ho sakatI hai jaise dAruyantra (zakaTa) kI gati se tadadhiSThAtA kisAna kI bhI gati hotI hai| aisA mata kahanA ki - ghaTa aura AkAza kI taraha mUrtta aura amUrta kA sambandha na hone se (ghaTa kI gati hone para bhI gagana kI gati nahIM hotI usI taraha) mUrtta zarIra kI gati hone para bhI amUrta AtmA kI gati nahIM ho paayegii|' - niSedha kA kAraNa:- siddhAtmA amUrta evaM zarIramukta hone se una kI gati 25 nahIM hotI kintu saMsArI AtmA ekAnta amUrta nahIM hotA, kintu kathaMcid mUrta bhI hotA hai ataH deha se sarvathA apratibaddhatva asiddha hai||46 / / anyonyAnuviddha mUrttAmUrta ko hI spaSTa karate haiM - gAthArtha :- anyonyapraviSTa (AtmA aura karma) meM yaha (jIva) - aura vaha (karma yA zarIra) aisA vibhAjana ayukta hai| (carama) vizeSaparyAyoM taka jaise dUdha aura pAnI kaa||47|| vyAkhyArtha :- eka-dUsare AtmA aura karma kA anyonyapraveza hai taba taka 'yaha karma hai - yaha AtmA hai' aisA pRthak vibhAgIkaraNa ghaTa nahIM sakatA kyoMki pramANasiddha nahIM hai| udA0 eka-dUsare meM pradezoM kA anupravezavAle dUdha aura jala kaa| prazna :- jIva aura karmapradezoM kA yaha avibhAga kahA~ taka 30 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, 367 yAvanto pAnIyayoH parasparapradezAnupraviSTayoH / kiMpariNAmo'yabhavibhAgo jIva- karmapradezayoH ? ityaahvishesspryaayaastaavaan| ataH paramavastutvaprasakteH antyavizeSaparyantatvAt sarvavizeSANAm ' antyaH' iti vizeSaNAnyathAnupapatteH / / 47 / / jIva-karmaNoranyonyAnupraveze tadAzritAnAmanyonyAnupraveza ityAha gAthA 48 (mUlam- ) rUAipajjavA je dehe jIvadaviyammi suddhammi / = te aNNoNNANugayA paNNavaNijjA bhavatthammi / / 48 / / rUpa-rasa-gandha-sparzAdayo ye paryAyA dehAzritA jIvadravye vizuddhasvarUpe ca ye jJAnAdayaste'nyonyAnugatA jIve rUpAdayo dehe jJAnAdaya iti prarUpaNIyA bhavasthe saMsAriNi akAraprazleSAd vA'saMsAriNi / na ca saMsArAvasthAyAM dehAtmanoranyonyAnubandhAt rUpAdibhistadvyapadezaH muktyavasthAyAM tu tadabhAvAt nAsau yukta iti vaktavyam, tadavasthAyAmapi dehAdyAzritarUpAdigrahaNapariNatajJAnadarzanaparyAyadvAreNAtmanastathAvidhatvAt 10 tathAvyapadezasambhavAt Atma- pudgalayozca rUpAdijJAnAdInAmanyonyAnupravezAt kathaJcidekatvam anekatvaM ca, mUrttatvam amUrttatvaM cAvyatirekAt siddhamiti / / 48 / / ayukta samajhanA ? uttara :- jitane bhI vizeSaparyAya haiM vahA~ taka / sakala vizeSa paryAyoM se Age cale to avastu hI hAtha paDegI / ataH phalitArtha huA sarva vizeSoM meM carama vizeSa kI sImA taka / carama vizeSa taka na le to 'antya' vizeSaNa kI saMgati nahIM ho sakegI / / 47 / / 15 - [ saMsAra yA mokSa dazA meM rUpAdi-jJAnAdi kA praveza ] jIva aura karma kA jaise anyonya saMmizraNa hai vaise una meM rahanevAle dharmoM kA bhI anyonya saMmizraNa hotA hai isa tathya kA 48 vIM gAthA meM pratipAdana karate haiM gAthArtha :- dehagata jo rUpAdiparyAya aura zuddha jIvadravyagata jo ( jJAnAdi paryAya) haiM, saMsAravAsIyoM meM ve anyonyAnugata hote haiM aisA pratipAdanArha hai / / 48 / / vyAkhyArtha :- rUpa rasa gandha sparza ye jo dehAzrita paryAya aura zuddhasvarUpavAle jIvadravya meM jo jJAnAdi paryAya haiM ve saba anyonyApraviSTa jAna lenA / matalaba, jIva meM jJAnAdi uparAMta rUpAdi kA praveza mAnanA cAhiye, evaM deha meM rUpAdi uparAMta jJAnAdi kA bhI praveza mAnanA caahiye| sirpha bhavasthita jIva meM hI nahIM bhavamukta jIva meM bhI / mUla gAthA meM 'bhavatthammi' pada ke Age avagraha samajha kara akAravRddhi kara lenA / prazna :- saMsAra avasthA meM deha AtmA ke anyonya anubaddhatA kAraNa jIva meM rUpAdi praveza ThIka hai, lekina muktidazA meM deha nahIM hai taba jIva meM rUpAdi praveza kyoM mAnanA ? Jain Educationa International 5 For Personal and Private Use Only 20 uttara :- aisA mata bolanA / muktAvasthA meM bhI svakIya bhUtakAlIna deha ke rUpAdi athavA anya saMsArI jIvoM ke rUpAdi ke grahaNa meM muktikAlIna jJAna darzanaparyAya pariNata hI haiM ataH svaviSayaka jJAna-darzana upayogavattva sambandha se muktAvasthA meM bhI rUpAdi kA jIva meM praveza yuktisaMgata hone se 30 'rUpAdimAn muktAtmA' aisA nirdeza yA vyavahAra sambhava / tathA, AtmA aura pudgala meM bhI rUpAdi 25 . Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 15 etadevAha(mUlam-) evaM 'ege AyA ege daMDe ya hoi kiriyA y|' ___ karaNaviseseNa ya tivihajogasiddhi vi aviruddhA / / 49 / / evaM ityanantaroditaprakAreNa mano-vAk-kAyadravyANAmAtmanyanupravezAd Atmaiva na tadvyatiriktAste iti 5 tRtIyAGgakasthAne 'ege AyA' [sthAnAMga] iti prathamasUtrapratipAditaH siddhaH eka AtmA eko daNDa: ekA / kriyeti bhavati mano-vAk-kAyeSu daNDakriyAzabdau pratyekamabhisambandhanIyau karaNavizeSeNa ca mano-vAkkAyasvarUpeNAtmanyanupravezAvAptatrividhayogasvarUpatvAt trividhayogasiddhirapi AtmanaH aviruddhaiveti ekasya satastasya trividhayogAtmakatvAd anekAntarUpatA vyavasthitaiva / na cAnyonyAnupravezAd ekAtmakatve bAhyAbhyantaravibhAgAbhAva iti antarharSa-viSAdAdyanekavivartAtma10 kamekaM caitanyam bahirbAla-kumAra-yauvanAdyanekAvasthaikAtmakamekaM zarIramadhyakSataH saMvedyata ityasya virodhaH bAhyAbhyantaravibhAgAbhAve'pi nimittAntarataH tadvyapadezasambhavAt / / 49 / / evaM jJAnAdi kA anyonyapraveza saMgata hone para kathaMcid ekatva-anekatva, mUrttatva-amUrttatva abhedabhAva se siddha hote haiN||48|| [ sthAnAMga sUtra kathita AtmA Adi ke ekatva kA samarthana ] anyonyapraveza hI adhika spaSTa karate haiM - gAthArtha :- ukta prakAra se eka AtmA, eka daMDa, eka kriyA karaNavizeSa se trividhayogasiddhi bhI nirvirodha hai||49 / / vyAkhyArtha :- pUrvasUtrokta prakAra se mana-vacana-kAyA dravyoM kA bhI AtmA meM anupraveza hone se ve dravya aura AtmA eka hI hai judA nahIM hai| ata eva tIsare aMga-Agama sthAnAMga meM prathamasUtra 20 se prarUpita eka AtmA. eka daMDa, eka kriyA isa prakAra se sabhI kA anyonya ekatva siddha hotA hai| yahA~ mana-vacana-kAyA ke sAtha daNDa aura kriyA joDa kara manadaMDa vacanadaMDa kAyadaMDa, manaHkriyA vacanakriyA kAyakriyA aisA zabdavRMda samajha lenaa| ekatva siddha hone se, mana-vacana-kAyAtmaka karaNavizeSa rUpa se AtmA meM anupraveza hone para yogatrayarUpatA prApta hone se AtmA kI trividhayogarUpatA bhI nirvirodha siddha hotI hai| phalataH eka sat AtmA kI yogatrayarUpatA ke dvArA anekAntarUpatA nizcita 25 hotI hai| prazna :- anyonyAnupraveza ke jariye kAyAdi ke sAtha ekAtmakatA kA svIkAra karane para, bAhyaabhyantara aisA jo padArthabheda hai usa kA lopa ho jaayegaa| yaha spaSTa pratyakSa saMvedana hotA hai ki bhItara meM harakha-zoka Adi aneka vivoM se ananya eka hI caitanya hai aura bAhara meM bAla-kumAra yauvana Adi aneka dazAoM meM ananya eka zarIra hai| isa prakAra ke bheda ke sAtha ekAtmakatA kA 30 virodha prasakta kyoM nahIM hogA ? uttara :- bAhya-abhyantara vibhAga, uparokta ekAtmakatA ke sAtha virodha hone se bhale zUnya ho jAya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-50 369 etadevAha(mUlam-) Na ya bAhirao bhAvo abbhaMtarao ya atthi smymmi| NoiMdiyaM puNa paDucca hoi abbhNtrviseso||50|| Atma-pudgalayoranyonyAnupravezAd uktaprakAreNa arhatpraNItazAsane na bAhyo bhAvaH abhyantaro vA sambhavati, mUrtA'mUrtarUpAditayA'nekAntAtmakatvAt saMsArodaravartinaH sakalavastunaH / 'abhyantaraH' iti 5 vyapadezastu noindriyaM = manaH pratItya, tasyAtmapariNatirUpasya parA'pratyakSatvAt shriir-vaacoriv| na ca zarIrAtmAvayavayoH parasparAnupravezAt zarIrAdabhede Atmanopi tadvat parapratyakSatAprasaktiH; indriyajJAnasyAzeSapadArthasvarUpagrAhakatvAyogAt ityasya prtipaadyissymaanntvaat| ata: 'zarIrapratibaddhatvamAtmano na bhavati amUrttatvAt' atra prayoge heturasiddhaH / yadi cAtmapariNatirUpamanasaH zarIrAdAtyantiko bheda: syAt tadvikArA'vikArAbhyAM zarIrasya tattvaM na syAt, tadupakArApakArAbhyAM vAtmanaH sukha-duHkhAnubhavazca na bhavet, 10 kintu dUsare bhI aise nimitta haiM jina ke AdhAra se dUsare DhaMga se bAhya aura abhyantara aisA vibhAga jindA rahegA / / 49 / / [jaina darzana meM na kucha bAhya na abhyantara ] avataraNikA :- pUrvokta bAhya-abhyantara kI spaSTatA karate haiM - gAthArtha :- siddhAnta meM na kucha bAhya hai na koI abhyantara bhAva hai| phira bhI noindriya (= mana) 15 ko lekara 'abhyantara' vizeSa hotA hai||50|| vyAkhyArtha :- arihaMta prabhu ke prakAzita zAsana meM AtmA aura pudgala (= jaDa) kA anyonya anupraveza pUrvoktaprakAra se prasiddha hai ata eva na koI bAhya bhAva saMbhava hai na to abhyantara / kAraNa :- saMsArAntargata sakala cIja-vastu mUrtta-amUrta ityAdirUpa hone se anekAntamaya hotI hai| prazna :- loka meM 'abhyantara' (aura bAhya) aisA vizeSa yAnI vyavahAra kaise hotA hai ? kauna 20 sA nimitta hai ? uttara :- mana ko jainadarzana meM noindriya kahA gayA hai, vaha mana kyA hai - AtmA kI pariNati hai| aisA mana anya logoM ko pratyakSa nahIM hotA, zarIra aura vacana to anya logoM ko pratyakSa hotA hai| matalaba isa mana ke AdhAra para bAhya-abhyantara bheda vyavahRta hotA hai| [dehAbhinna AtmA kI parapratyakSatApattinirasana ] 25 zaMkA :- yadi zarIra aura AtmA ke pradezoM anyonya saMmizra hai to deha se abhinna AtmA kA bhI dehavat anya logoM ko pratyakSa kyoM nahIM hogA ? uttara :- nahIM, pratyakSa indriyajJAna meM itanI amaryAdita zakti nahIM hotI kI vaha sakala padArthoM kA sAkSAtkArI ho ske| isa tathya kA nirUpaNa agrima khaMDa meM kiyA jAnevAlA hai| (indriyapratyakSa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 zarIravibhAgakRtazca hiMsakatvamanupapannaM bhavet, zarIrapuSTyAdeH rAgAdyupacayahetutvam zarIrasya 'kRzo'ham sthUlo'ham' iti pratyayaviSayatvaM ca dUrotsAritaM bhvet| puruSAntarazarIrasyeva ghaTAkAzayorapi pradezAnyonyApravezalakSaNo bandho'styevetyayukto ghaTAkAzayorapi pradezAnyonyApravezalakSaNo bandho'styevetyayukto dRSTAntaH anyathA ghaTasyAvasthitireva na bhvet| na cAnyonyAnupravezasadbhAvepyAkAzavat zarIraparatantratA Atmano'nupapannA, mithyAtvAde: pAratantryanimittasyAtmani bhAvAt AkAze ca tdbhaavaat| na ca zarIrAyattatve sati tasya mithyAtvAdibandhahetubhiryogaH tasmAcca tatpratibaddhatvam itItaretarAzrayatvam anAditvAbhyupagamenAsya nirsttvaat| na ca zarIrasambandhAt prAgAtmano'mUrttatvam sadA taijasa-kArmaNazarIrasambandhitvAt saMsArAvasthAyAM tasya anyathA meM yogyatA kI kAraNatA kahI jaayegii| AtmA meM indriyapratyakSayogyatA nahIM hai|) pahale (pR.367-5) 10 kahA thA ki - 'AtmA zarIrapratibaddha nahIM hotA kyoMki amUrta hotA hai, ghaTa-AkAza kA pratibaddhatva nahIM hotA' - isa prayoga meM amUrttatva hetu asiddha hai AtmA kathaMcit mUrtta aura amUrta hai| yadi AtmapariNatisvarUpa mana aura zarIra kA atyanta bheda mAneMge to mana ke vikAra yA avikAra se zarIra meM vikAra-avikAra dikhatA hai vaha nahIM ho skegaa| tathA zarIra ke upakAra-apakAra se AtmA ko sukha yA duHkha kA anubhava bhI nahIM ho skegaa| tathA zarIra ke upakAra-apakAra se AtmA ko sukha 15 yA duHkha kA anubhava bhI nahIM ho skegaa| tathA zarIra vighAtakArI ko AtmahiMsakatva kA Aropa nahIM lgegaa| tathA zarIra kI puSTi/apuSTi se AtmA meM rAgAdi kA upacaya-apacaya nahIM hogaa| tathA ahaMpadArtha AtmA ke sAtha abhedabhAva se zarIra meM 'maiM kRza hU~-maiM sthUla hU~' isa anubhava ki viSayatA dUra bhAga jaayegii| jaise anyapuruSa kA apane zarIra ke pradezoM ke sAtha bandhAtmaka anyonyAnapraveza hotA hai vaise ghaTa aura AkAza kA bhI anyonyapravezarUpa bandha hotA hI hai ataH AtmA meM zarIraapratibaddhatva 20 ko darzAne ke liye ghaTa-AkAza kA dRSTAnta diyA hai vaha ayukta hI hai| yadi ghaTa-AkAza kA uktalakSaNa bandha nahIM mAneMge to ghaTa ko kahIM bhI avasthiti yA sthiratA prApta nahIM hogii| [ saMsArI AtmA meM dehaparatantratA kI upapatti ] zaMkA :- ghaTa-AkAzavat deha-AtmA kA anyonyAnupraveza mAna lene para bhI jaise AkAza ko ghaTaparatantratA nahIM hotI tathaiva AtmA ko dehaparatantratA saMgata nahIM hogii| 25 uttara :- aisA nahIM hai, AkAza meM koI pAratantrya kA nimitta nahIM hai kintu AtmA meM mithyAtvAdi pAratantryanimitta maujuda hai ataH AtmA meM pAratantrya sayuktika hai| zaMkA :- AtmA zarIraparatantra hone se AtmA meM mithyAtvAdibandhahetu kA saMyoga siddha hogA, kintu dUsarI aura mithyAtvAdibandhahetu se zarIrapAratantrya siddha hogA - anyonyAzraya doSa spaSTa hai| uttara :- nahIM, yaha anyonyahetutA pravAhataH anAdikAlIna svIkRta hone se anyonyAzraya nirasta 30 ho jAtA hai| aisA nahIM hai ki - 'isa zarIra ke sAtha sambandha hone ke pahale azarIrI hone se AtmA amUrtta thA' - AtmA ko apanI saMsAra dazA meM hamezA taijasa-kArmaNazarIra kA yoga cAlu hI hai| isa ko nahIM mAneMge to taijasAdi zarIra ke vinA bhavAntara meM AtmA ko sthUla zarIra kA sambandha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 15 khaNDa-3, gAthA-50 bhavAntarasthUlazarIrasambandhitvA'yogAt pudgalopaSTambhavyatirekeNordhvagatisvabhAvasyAparadiggamanAsambhavAt sthUlazarIreNAtisUkSmasya rajjvAdinevAkAzasya sambandhA'yogAt saMsArizUnyamanyathA jagat syAditi saMsAryAtmanaH sUkSmazarIrasambandhitvaM srvdaabhyupgntvym| atha zarIrAtmanostAdAtmye zarIrAvayavacchede AtmAvayavasyApi chedaprasaktiH acchede tayorbhedaprasaGgaH / na, kathaMcittacchedasyAbhyupagamAt anyathA zarIrAt pRthagbhUtAvayavasya kampopalabdhirna bhvet| na ca chinnA- 5 vayavAnupraviSTasya pRthagAtmatvaprasaktiH, tatraiva pazcAdanupravezAt chinne hastAdau kampAditalliGgA'darzanAdiyaM klpnaa| na cAnyatra gamanAt tasya talliMgAnupalabdhiH, ekatvAdAtmanaH zeSasyApi tena saha gmnprskteH| na caikatra santatAvaneka AtmA anekajJAnAvaseyAnAmekatrAnubhavAdhAre'pratibhAsaprasakteH, zarIrAntaravyavasthitAtmAntaravat / na ca pRthagbhUtahastAdyavayavasthito'sau tatraiva vinaSTa iti kalpanApi yuktisaMgatA, zeSasyApyekatvena tadvad vinAzaprasakteH tato'nyatrA'gateH tatrA'sattvAt avinaSTatvAcca tadanupravezovasIyate 10 hI ghaTa nahIM skegii| svatantra AtmA kI gati Urdhva hotI hai, pudgala prabhAva ke vinA AtmA kI anya anya dizAoM meM gati kA sambhava hI nahIM hogaa| kAraNa :- rajjuAdi sthUla dravya kA sUkSma AkAza ke sAtha bandha nahIM hotA vaise hI yadi sthala zarIra ke sAtha sakSmazarIra kA bandha nahIM hone kA mAneMge to eka sthUla zarIra kA anta hone para saba mukta ho jAne se sArA jagat saMsArijIvazUnya ho jaayegaa| ataH saMsArI AtmA ko hara hameza sUkSma zarIra kA bandha mAnanA pddegaa| [ AtmA ke avayavoM ke cheda kI Apatti kA samAdhAna ] zaMkA :- deha aura AtmA kA abheda mAneMge to deha ke hastAdi avayavoM kA cheda hone para AtmA ke bhI bheda = vibhAjana kI Apatti hogI, yadi cheda nahIM hogA to zarIra se usa kA bheda mAnanA pddegaa| ___uttara :- nhiiN| hameM kathaMcid AtmA kA ccheda svIkArya hai| anyathA, chIpakalI ke zarIra se kaTa 20 jAne para pucchAvayava meM jo kampana dikhate haiM ve nahIM dikheNge| aisA mata samajhanA ki - "chinna puccha meM anupraviSTa avayava meM pRthag AtmA ko mAnanA paDegA' - jaba pucchAvayava kA kampana khatama ho jAtA hai taba usa avayava meM praviSTa Atmapradeza zeSa bhAgavAle zarIra meM praveza kara lete haiM - aisI kalpanA nirAdhAra nahIM hai, chinna hastAdi avayava meM pahale jo kampana svarUpa liMga dikhatA thA vaha aba kucha kAla ke bAda nahIM dikhatA hai| usa chinna avayava meM jo kampana liMga nahIM dikhatA usa 25 kA matalaba aisA nahIM samajhanA ki 'tadgata AtmA anyatra calA gyaa|' - yadi aisA hotA to zeSa bhAga se bhI AtmA kA nirgamana anyatra gamana mAnanA paDegA kyoMki chinna hastAdi aura zarIra meM AtmA to eka hI thaa| eka deha santAna meM aneka AtmA kI kalpanA zakya nahIM hai, kyoMki anubhava ke AdhArabhUta eka zarIra vyakti meM aneka jJAnoM se bodhya viSayoM kA jo pratibhAsa hotA hai una kA lopa hogA, jaise ki anya zarIra meM praviSTa anya AtmA ko ukta pratibhAsa nahIM hote| 'chinna 30 hastAdiavayava meM praviSTa AtmA, kampana khatama ho jAne para vahA~ hI naSTa ho gayA' - aisI kalpanA bhI saMgata nahIM hai kyoMki zeSa jo chinna zarIrabhAga hai usa meM bhI chinna hastAdi kI taraha AtmanAza Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 gtyntraabhaavaat| na caikatve Atmano vibhAgAbhAvAcchedAbhAva iti vaktavyam, zarIradvAreNa tasyApi sabibhAgatvAt, anyathA sAvayavazarIravyApitA tasya kathaM bhavet ? na cArabhyamUrttadravyAvacchinnAvayavasya (?) sarvadaiva tasya "tathAbhAvaH - uttarakAlamapi tadavayavopaSTambhopalabdhasyArthasya tathaiva smaraNAt anyatve caitadadarzanAt / 5 na cAsAvArabhyamUrttadravyavad vyaNukAdiprakrameNAvasthitasaMyogaisterArabdhaH yena tadvat tasya tathaiva bhAvaprasaktiH / na cAnArabdhatvAt tasya niravayavatvam zarIrasarvagatatvAbhAvaprasakteH / na ca zarIrA'sarvagato'sI, tatra sarvatraiva sparzopalambhAt / na tadavyApakasya tacchede chedaH atiprasaGgAt / na ca tadavayavacchede na chinnA, tatra kampAdyupalabdhaH, atastatraivAnupraviSTa ekatvAditi jnyaayte| kathaM chinnAchinnayoH saMghaTanaM pazcAditi cet ? na, ekAntena chedAbhAvAt padmanAlatantuvadavicchedAbhyupagamAt saMghaTanamapi tathAbhUtAdRSTavazAdaviruddhameva / 10 ho jAne kI vipadA hogii| Akhira mAnanA paDegA ki chinna hastAdi avayava se tadgata AtmA anyatra kahIM gayA nahIM, na vahA~ upalabdha hotA hai - isaliye zeSa zarIra bhAga meM AtmA kA anupraveza mAnanA hogA, aura koI cArA nahIM hai| [ eka AtmA meM vibhAga ke vinA bhI cheda kI upapatti ] prazna :- yadi AtmA eka hai to usa kA matalaba ki koI vibhAjana hai nahIM to phira cheda kaise 15 huA ? uttara :- aisA mata bolo, zarIracheda ke dvArA AtmA bhI eka hote hue bhI savibhAga (sAvayava) hai, anyathA sAvayavazarIra meM vaha vyApta ho kara rahegA kaise ? zaMkA :- Arabhya yAnI avayavaniSpanna mUrttadravya (kapAlAdi yA zarIrAdi se) avacchinna (= viziSTa) sAvayava dravya (ghaTAdi yA AtmAdi) meM bhI hara hameza (avayavajanya mUrttadravyatva yA) sakhaNDatva kI 20 Apatti hogii| uttara :- nahIM hastAdi chinna avayava ke kampana samApta hone para bhAvi kAla meM tattad hastAdi avayavaprayojita kriyAdi se upalabdha artha kA pUrvavat hI smaraNa zeSabhAga niSTha AtmA ko hotA hai, yadi chinna avayavagata AtmA sarvathA pRthak hI hotA to yaha smRtidarzana hotA hI nhiiN| AtmA vyaNukAdi kramaparamparAniSpanna baDe baDe avayavoM ke saMyogoM se avayavArabdha ghaTAdi mUrttadravya kI taraha Arabdha nahIM 25 hai ki jisa se ghaTAdi ke bheda = avayavavibhAjana kI taraha AtmA ke avayavoM kA bhI vibhAjana ho jAya / 'yadi isa taraha AtmA ko anArabdha mAneMge to vaha niravayava hI hogA' - aisA bolanA nahIM kyoMki taba AtmA zarIra ke pratyeka avayavoM meM vyApta ho kara raha hI nahIM paayegaa| 'vaha to zarIra meM avyApta hI hai' - aisA bhI nahIM hai ki kyoMki zarIra ke pratyeka avayavoM meM AtmA kI sparzanA (caitanya kA camakArA) anubhUta hotI hai| yadi AtmA ko pUrNatayA dehavyApta na mAne to deha 30 ke cheda se AtmA kA cheda mAna hI nahIM sakeMge kyoMki taba atiprasaMga hogA, kA~ca ke baratana kA .. saMdarbho'sya bhUtapUrvasampAdakayugalaTIppaNAnusAreNa prameyakamalamArtaNDa-ratnAkarAvatArikApari.7- syA. maJjarIzloka 9-zAstravA. sam.sta. 3 syA. kalpa. Adi grantheSa vibhaavniiyH| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-50 na cAtmanaH zarIramAtravyApakatve'nyatra zarIrAntarasambandhanyathAnupapattyA gatikriyAprasakteranityatvaprasaktirdoSaH; kathaMcittasyeSTatvAt gRhyantargatapradIpaprabhAvat saMkoca-vikAzAtmakatvena tasya nyaaypraapttvaat| na ca dehAtmanoranyonyAnubaddhatve dehabhasmasAbhAve Atmano'pi tathAtvaprasaktiH, kSIrodakavat tayorlakSaNabhedato bhedAt / na hi bhinnasvarUpayoranyonyAnupraveze satyapyekakSaye'parasya kSayaH yathA kvAthyamAne khIre prathamamudakakSaye'pi na kSIrakSayaH / na ceha lakSaNabhedo nAsti / tathAhi-rUpa-rasa-gandhasparzAdidharmavantaH pudgalAH cetanAlakSaNanyAtmeti 5 siddhstyorlkssnnbhedH| yathA caikAntAmUrttAdirUpatve'rthakriyAdervyavahArasyAbhAvastathA pratipAditamanekadheti mUrtAmUrtAdyanekAntAtmakatvamAtmano'bhyupagantavyam / / 50 / / bheda hone para bhI tadgata tailAdi avayavI ko avibhakta mAnanA pddegaa| puruSa ke hastAdi avayava kA cheda hone para bhI tadgata AtmA kA cheda nahIM mAneMge to chinna hastAdi meM kampana Adi kA upalambha nahIM hogaa| Akhira mAnanA paDegA ki chinna hastAdigata vibhakta AtmA punaH zeSa zarIrabhAga meM praviSTa 10 ho jAtA hai kyoMki usa vibhakta dazA meM bhI AtmA to eka hI hai| prazna :- achinna zarIra aura chinna hastAdi gata AtmA kA vibhAjana ho jAne ke bAda punaH usa kA saMghaTana kisa taraha se hogA ? ___ uttara :- are ! yahA~ koI ekAntataH chinnatA hai hI nahIM, padmanAla tantu jaise pahale akaDa hotA hai, koI hAtha meM lekara donoM chora ko milAve to kucha TUTatA hai phira bhI sampUrNa khaNDita nahIM hotA, 15 isa taraha yahA~ AtmA vighaTana hone para bhI tathA prakAra ke adRSTa se punaH saMghaTita hone meM koI bhI virodha nahIM hai| [ AtyA meM gamanakriyA se anityatvaprApti nirdoSa ] zaMkA :- AtmA yadi dehamAtravyApaka hogA to bhavAntara meM anya deha ke sAtha sambandha kI gamanakriyA ke vinA upapatti ho nahIM sakegI, phalataH gati se anityatva bhI prasakta hogaa| 20 uttara :- kathaMcid anityatva svIkArate haiN| jaise gRhAntarvartI pradIpa kI prabhA khiDakIyoM ke kholabanda karane se saMkoca-vikAsazAlI phira bhI eka, kintu kathaMcid anitya hotI hai vaise AtmA meM bhI vaha nyAyasaMgata hai| ___zaMkA :- deha-AtmA anyonyapraviSTa hoMge to deha ke bhasmIbhUta hone para AtmA bhI bhasmIbhUta ho jaayegaa| 25 uttara :- nahIM lakSaNabheda se kSIra-udaka kI taraha una donoM meM kathaMcid bheda svIkArya hai| bhinna bhinna svarUpa (= lakSaNa) vAle anyonyamilita do dravyoM meM eka kA nAza hone para dUsare kA bhI nAza honA jarUrI nahIM hai| udA0 anyonyamilita jala aura dUdha ko ubAlA jAya taba pahale jala kA nAza hotA hai usa vakta dudhattatva kA nAza nahIM hotaa| prastuta meM deha-AtmA meM lakSaNabheda kA inakAra nahIM ho sktaa| deha pudgalamaya hai usa kA lakSaNa rUpa-rasa-gandha-sparzAdidharma haiM, AtmA kA 30 lakSaNa cetanA hai - isa prakAra donoM kA lakSaNabheda siddha hai| pahale aneka bAra yaha kaha Aye haiM ki yadi AtmAdi dravya ko ekAntataH amUrttAdirUpa mAneMge to AkAza kI taraha usa meM jJAnAdi arthakriyA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 asya ca mithyAtvAdipariNativazopAttapudgalAGgAGgibhAvalakSaNo bandhaH tadvazopanatasukha-duHkhAdyanubhavasvarUpazca bhoga: anekAntAtmakatve satyupapadyate anyathA tayorayogaH iti pratipAdanArthamAha- davvaTThiyassa ityAdi athavA parasparasApekSadravyAstika-paryAyAstikayoH prarUpaNA pradarzitanyAyena sambhavinI nirapekSayoH kathaM 5 sA ? ityAha (mUlam-) davvaTThiyasya AyA baMdhai kammaM phalaM ca veei| bIyassa bhAvamettaM Na kuNai Na ya koi veei / / 51 / / dravyAstikasyeyaM prarUpaNA - AtmA ekaH sthAyI karma jJAnAdivibandhakaM badhnAti = svIkaroti, tasya karmaNaH phalaM ca kAryarUpaM vedayate = bhuGkte aatmaiv| dvitIyasya tu paryAyArthikasyeyaM prarUpaNA - 10 naivAtmA sthAyyasti kintu bhAvamAtraM = vijJAnamAtramiti na karoti na ca kazcit vedayate utpattikSaNAnantaradhvaMsinaH kartRtvA'nubhavitRtvAyogAt / / 51 / / tatheyamapi tayostathAbhUtayoH prarUpaNetyAhake vyavahAroM kA pUrA lopa prasakta hogaa| ataH Atmadravya ko mUrtta-amUrta Adi anekAntamaya svIkAra lenA hI cAhiye / / 50 / / 15 avataraNikA (1) - AtmA ko anekAntasvarUpa mAnane para AtmA ko mithyAtvAdi AzravapariNati se AkarSita karma pudgala kA aGgAGgibhAvasvarUpa bandha honA ghaTa sakatA hai| tathA karmapudgala ke udaya se prApta sukha/duHkhAdi anubhavAtmaka bhoga bhI ghaTa sakatA hai| anekAntAtmaka na mAnane para bandha aura bhoga kI saMgati nahIM ho sktii| isa tathya ko dikhAne ke liye gAthA 51 meM davvaTThiyassa ityAdi kahate haiM - 20 avataraNikA :- (2) athavA anekAntasAdhaka ukta vistRta yuktiyoM ke bala se paraspara sApekSa dravyAstika-paryAyAstika nayoM kI prarUpaNA saMgata ho sakatI hai| parasparanirapekSa nayoM ke pakSa meM usa kA sambhava hI kahA~ ? - yahI dikhAte haiM - gAthArtha :- dravyArthika nayAnusAra AtmA karma bA~dhatA hai aura phala bhogatA hai| paryAyArthika naya se (kSaNikavijJAnasvarUpa) bhAvamAtra hai (ataH) na koI (bandha) karatA hai aura na koI bhogatA hai| vyAkhyArtha :- dravyAstika nayAnasAra prarUpaNA aisI hai ki eka (pratyeka) AtmA sthAyI hai, vaha jJAnAdipratibandhaka karmoM kA bandha yAnI upArjana karatA hai| tathA usa karma kA kAryarUpa phala bhI vahI AtmA bhogatA hai| dvitIya paryAyArthikanaya kA mata aisA hai - AtmA sthAyI nahIM hai kintu bhAvamAtra kSaNikavijJAnasvarUpa hI hai| ataH na to vaha karma kA kartA hai na to usa ke phala kA bhoktA hai kyoMki utpanna hote hI dUsare kSaNa meM naSTa ho jAne se kartRtva aura upabhoktRtva kA yoga usa meM saMbhava nahIM 30 hai||51|| [ donoM nayoM ke anusAra kartA-bhoktA kA abheda aura bheda ] avataraNikA :- ukta prakAravAle donoM nayoM kI eka aura prarUpaNA ko kahate haiM - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa - 3, gAthA - 52-53 (mUlam - ) davvaTThiyassa jo ceva kuNai so ceva veyae NiyamA / aNNo karei aNNo paribhuMjai pajjavaNayassa / / 52 / / ya eva karoti sa eva vedayate nityatvAt dravyAstikasyaitanmatam / anyaH karotyanyazca bhuGkte kSaNikatvAt paryAyanayasya / nanu pUrvagAthoktameva punarabhidadhatA piSTapeSaNamAcAryeNa kRtaM bhavet ! na, utpattisamanantaradhvastena karaNam bhogo vA'sambhavatIti prAk pratipAditam - iha tu utpattikSaNa eva karttA 5 tadanantarakSaNazca bhokteti na punaruktatA / uktaM ca parai: 'bhUtiryeSAM kriyA saiva kArakaM saiva vocyate' [ ] iti / / 52 / iyamasaMyuktayoranayoH svasamayaprarUpaNA na bhavati yA tu svasamayaprarUpaNA tAmAha(mUlam- ) je vayaNijjaviyappA saMjujjaMtesu honti eesu / sA sa-samayapaNNavaNA titthayarA''sAyaNA aNNA / / 53 / ye vacanIyasyAbhidheyasya vikalpAstatpratipAdakA abhidhAnabhedAH saMyujyamAnayoranyonyasambaddhayorbhavantyanayoH gAthArtha :- dravyArthika mata meM jo karatA hai vahI avazya bhogatA hai / paryAyArthika mata meM eka karatA hai dUsarA bhogatA hai / / 52 / / vyAkhyArtha :- dravyAstikanaya karttA ko nitya mAnatA hai ataH usa ke matAnusAra jo karma karatA hai vahI usa ke phala ko bhogatA hai / paryAyanaya kSaNikavAdI hai ataH usa ke matAnusAra koI eka karma 15 karatA hai to dUsarA usa kA phalabhoga karatA hai / prazna :- yahI bAta mUlagranthakAra ne pUrva gAthA meM kara diyA hai, punaH usI bAta ko isa gAthA kara ke piSTapeSaNa nahIM kiyA ? uttara :- nahIM, pUrvagAthA meM uttarArdha se, utpanna hote hI naSTa ho jAnevAle kSaNika padArtha meM karaNa aura bhoga asambhavI hai yaha kahA hai, isa gAthA meM bAta alaga hai utpattikSaNa ko karttA kahA hai 20 - 375 aura taduttarakSaNa ko bhoktA batAyA hai isa liye koI punarukti nahIM hai / anya vidvAnoMne bhI yahI kahA )' / / 52 / / 'una kI utpatti vahI arthakriyA hai aura vahI kAraka bhI hai ( avataraNikA :- asaMyukta donoM nayoM kI yaha bAta svasamayaprarUpaNA nahIM hai / sva- samayaprarUpaNA kaisI hotI hai yaha dikhAte hai - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 10 gAthArtha :- anyonyasambaddha donoM nayoM meM jo abhidheya ke ( abhidhAyaka) prakAra hote haiM vaha svasiddhAnta 25 kI prarUpaNA hai / usa se viparIta tIrthaMkara kI AzAtanA hai / / 53 / / vyAkhyArtha :- anyonya sambaddha dravyAstika-paryAyArthika nayoM ke jo abhidheya artha anusArI 'kathaMcid nitya hai AtmA kathaMcid amUrtta hai' ityAdi jo pratipAdana prakAra haiM vaha svasiddhAnta yAnI usa -. kSaNikAH sarvasaMskArA asthirANAM kutaH kriyA / bhUtiryeSAM kriyA saiva kArakaM saiva cocyate / / iti bodhicaryA. prajJApAra. paJci. pari. 9, brahma. bhAmatI, ratnAkarAva. pari. 1-15, syA. maJjarI zlo. 16, madhyamakavR . ityAdi grantheSu - iti bhUtapUrvasampAdakayugalaTIppaNe / . Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 376 sanmatitarkaprakaraNa-kANDa-1 = dravyAstika-paryAyAstikavAkyanayayoH, te ca- 'kathaMcinnitya AtmA kathaMcidamUrtaH' ityevmaadyH| sA eSA svasamayasyeti tadarthasya prajJApanA = nidrshnaa| anyA tu nirapekSayoranayoreva nayayoryA prarUpaNA sA tIrthakarasya AsAdanA = adhikssepH|' 'egamege NaM jIvassa paese aNaMtehiM NANAvaraNijjapoggalehi AveDhiyapaveDhie' [ ] iti tIrthakRdvacane pramANopapanne satyapi - [ ] 'nA'mUrtaM mUrttatAmeti mUrtaM naayaatymuurtttaam| dravyaM kAlatraye'pItthaM cyavate naatmruuptH||' iti tIrthakRnmatamevaitannayavAdanirapekSamiti kaizcit pratipAdayadbhistasyAdhikSepapradAnAt / / 53 / / parasparanirapekSayoranayoH prajJApanA tIrthakarAsAdanA ityasyApavAdamAha(mUlam-) purisajjAyaM tu paDucca jANao paNNavejja annnnyrN| parikammaNANimittaM dAehI so visesaM pi||54 / / puruSajAtaM = pratipannadravyaparyAyAnyatarasvarUpaM zrotAraM vA pratItya = Azritya jJakaH = syAdvAdavit prajJApayet = AcakSIta anyatarat paryAyaM dravyaM vaa| abhyupetaparyAyAya dravyameva, aGgIkRtadravyAya ca paryAyameva ke pratipAdya arthoM kI prarUpaNA = nidarzana hai| usa se viparIta, anyonyanirapekSa unhIM do nayoM kI jo (ekAnta) prarUpaNA hai vaha tIrthaMkaraprabhu kI AzAtanA yAnI adhikSepa = avajJArUpa hai| tIrthaMkara prabhu kA (bhagavatIsUtrAdi meM) yaha pramANasiddha vacana milatA hai ki egamegaM NaM.... ityAdi 15 jisa kA bhAvArtha hai ki - 'jIva ke pradeza anyonya jJAnAvaraNIya anaMta pudgaloM se AveSTita-pariveSTita (yAnI anyonyapraviSTa) haiN'| aisA mUrttAmUrta ubhayAtmaka svarUpa ke nirdarzaka vacana prasiddha hone para bhI kucha vidvAnoM ne - * amUrta kabhI mUrttatApanna nahIM hotA, mUrta kabhI amUrttatApanna nahIM hotaa| tIna kAla meM bhI isa DhaMga se dravya apane svarUpa se cyuta nahIM hotA' - isa prakAra nayavAdanirapekSa yaha tIrthaMkaroM kA hI vacana hai aisA pratipAdana karate hue tIrthaMkaroM ke Upara Aropa lagAyA hai, ataH vaha tIrthaMkara 20 prabhu kI AzAtanA hai aisA granthakartA ko kahanA paDA hai||53 / / [ vyaktivizeSa ke liye eka naya kI prarUpaNA nirdoSa ] avataraNikA :- sAmAnyarUpa se kahA ki parasparanirapekSa do nayoM kI prarUpaNA tIrthaMkara kI AzAtanA hai| isa meM jo apavAda hai vaha gAthA 54 se dikhAte haiM - gAthArtha :- vyakti vizeSa ko lakSita kara ke jJAtA kisI eka naya kI prarUpaNA kara sakatA hai| 25 evaM buddhipaTutA ke liye vaha vizeSa ko bhI dikhAyegA / 54 / / vyAkhyArtha :- dravya yA paryAya meM se kisI eka ko hI pakaDa lene vAle vyakti vizeSa athavA tathAvidha zrotA ko lakSa meM rakha kara anekAntavAdaniSNAta kisI eka dravya yA paryAya kA vyAkhyAna kara sakatA hai| jo paryAya ko pakaDa kara baiThA hai usa ke sAmane kevala dravya kA vyAkhyAna kare, jo 1. pra0 egamegassa NaM bhaMte ! jIvassa egamege jIvapaese NANAvaraNijjassa kammassa kevaiehiM avibhAgapalicchedehiM AveDhie pariveDhie siyA ? u0 goyamA siya AveDhiyapariveDhie siya no AveDhiyapariveDhie ... niyamA aNaMtehiM...bhagavatI. za. 8, u. 10 sU. 359 / / ) *. 'paraH zaMkate' iti nirdizya zA.vA. samu. sta.3 madhye padyamidamuddhRtam tatrottarArdhastu 'yato bandhAdyato nyAyAdAtmano'saMgataM tayA / / ' iti nirdissttH|| (bhUtapUrvasampAdakayugalanirdezaH / ) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa-3, gAthA-54 kathayet / kimityekameva kathayet ? parikarmanimittaM , buddhisaMskArArtham / parikarmitamataye darzayiSyatyaso syAdvAdAbhijJa: vizeSamapi dravya-paryAyayoH parasparA'vinirbhAgarUpam, ekAMzavicayavijJAnasyAnyathA viparyayarUpatAprasaktiH syAt taditarAbhAve tadviSayasyApyabhAvAt / / 54 / / iti tattvabodhavidhAyinyAM sammatiTIkAyAM prathamakANDam / / dravya ko pakaDa kara baiThA hai usa ke prati kevala paryAya kA nirUpaNa kre| prazna :- kyoM aise kevala eka kA kathana kare ? uttara :- zrotA kI (yA ziSya kI) buddhi kI parikarmaNA (ziSyabuddhivezadya) ke liye syAdvAdavijJa vaktA kisI eka kA nirUpaNa kara sakatA hai| hA~, jaba zrotA parikarmita buddhivAlA ho jAyegA taba usa ke sAmane vizeSa prarUpaNA bhI karegA - yAnI dravya aura paryAya donoM paraspara avibhAjya haiM yaha bhI dikhaayegaa| kAraNa :- ubhayAtmaka padArtha kA ubhayarUpa se bodha yA nirUpaNa karane ke badale ekAMzaviSayaka hI bodha yA nirUpaNa karegA to usa bodha meM yA nirUpaNa meM viparItatA prasakta hogI kyoMki anya 10 aMza ke vinA jJAta yA nirUpita aMza kI hastI hI nahIM ho sktii||54 / / / isa prakAra sammati0 grantha kI tattvabodhavidhAyinI TIkA kA prathama kANDa samApta huaa| siddhAntamahodadhi-pa.pU.A.premasUrIzvara-paTTadharanyAyavizArada pa.pU.A.bhuvanabhAnusUripaTTadharasiddhAntadivAkara pa.pU. gItArthamUrdhanyaA. zrI vijaya jayaghoSasUriziSya A. jayasuMdarasUriviracita hindIvivecana smaapt| vi.saM. 2066 zrA.su. 5 ravivAre zrI zaMkhezvarapArzvanAthajainasaMghe ghATakopara (pUrva) madhye jayAlakSmI jaina ArAdhanA 15 bhavane / zubhaM bhvtu| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 pariziSTa uddharaNAMzaH atre (?) dvo (? dvau ) vastusAdhanau (nyA0bi02-19) anaSTAjjAyate kAryaM... ( ) anAdinidhanaM brahma... .. ( vA0padI 01-1) abhighAtAgnisaMyoga... ( ) ayameva hi bhedo... ( ) ayameveti yo hyeSa ... (zlo0vA0 abhA0lo015) sanmatitarkaprakaraNa-kANDa - 1 1 vyAkhyAntargata uddhRtapATha - akArAdi pRSTha / paMkti / uddharaNAMzaH pRSTha / paMkti | jJAnamAtrArthakaraNe'pya... ( ) . 101/8 tatra (1) pUrvArthavijJAnaM... ( ) 176/8 .6/6 168/5 .47/8 tatrA'pUrvArthavijJAnaM... (pra0vA0 bhASya 2-158) 204/3 tatrAtmani sukhAdInAM ... ( ). tadeva (? theda) mamRtaM.. ( ). 11 / 3 34 / 1 tau sat ( 3-2-127 pANini0 ) dezakAlAdibhedena... (zlo. vA. pratyakSa ( hetubinduTIkA - pR0131). katamat saMvRtasattvaM... ( ) kAryaM dhUmo hutabhujaH .. (pra.vA. 3-34) krameNa yugapaccaiva avibhAgo'pi buddhyAtmA... (pra0vA02 - 354) idAnIMtanamastitvaM... (zlo. vA. pratyakSa 234 ).....7/6 idAnIMtanamastitvaM... ( lokavArtika pra0 234 pU0 ) utpAda-vyayaya- dhrauvyayuktaM sat... ( vAkyapa 0 1 - 124) 169/7,172/7 na hi avazyaM kAraNAni ... ( ) 86/1 60 / 2 na hi smaraNato... ( zlo. vA. pratyakSa 234). 6/11 nA'kramAt kramiNo... (pra.vA. 1-45) 57/4 ( tattvArtha 0 5-29 ) 17 /9 nAmUrttaM mUrttatAmeti.... ( ) 376/5 utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM ... ( tattvArtha0 5-29) 258/2 nAdenAhitabIjAyAma..... 376/3 egamege NaM jIvassa.... ( ) autpattikastu zabdasyA... ( kaH zobheta vadannevaM... ( vAkya 0 pra0 kA0 lo0 85 ). .. ( mI0501-1-5). 180 /7 nizcIyamAnA'nizcIyamAna... ( ) nirvizeSaM hi sAmAnyaM... .......... Jain Educationa International | .96 / 2 na tAvadindriyeNaiSA.... (zlo0 vA0 abhA0lA 027) ...... grAhya-grAhakasaMvitti... (pra.vA. 2 / 354 ) ... ghaTAdiSu yathA ( dRSTAH )... ( ) 264 / 3 na so'sti pratyayo .... (zlo0 vA0 abhAva0 lo018). 143 / 9 226 / 5 ..............85/4 137/2 175/4 338/2 233) 7/5 100/7 ...... 39/1 ( zlo0 vA0 AkRti0lo0 10 ) .. 242/7 165 / 9 | pakSadharmatvam sapakSe sattvam... ( nyAyapra. sU. ) ..... 4/7 14/6 padaM tvabhyadhikAbhAvAt... 39/5 ( zlo0 vA 0vA0zabda0 lo0117) paramAtmA'vibhAgo.. 4 / 6 165 / 3 kvacittadaparijJAnaM ... (pra.vA. 1-104). gatodake kaH khalu setubandhaH ( ) gatvA gatvA ca tAn...( zlo0 vA0 arthA038). 13 / 7 gRhItamapi gotvAdi...(zlo. vA. pratyakSa 232 ) .. 7/4 gRhItvA vastusadbhAvaM ... For Personal and Private Use Only ........ ....... palAlaM na dahatya . pratibhAsato'dhyakSataH ( ) pratibhAsopamAH sarve dharmAH ( ) pratyakSato'numAnato vA ( ) pratyakSanirAkRto na pakSaH ( ) bAdhAjJAne tvanutpanne... ( ) . bhAvA yena nirUpyante... (pra0vA02-360) 321/4 180 /1 329/6 264/5 3/2 150/2 150/4 .4/8 .... 100/10 69/6 163/9 ... Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAntargata uddhRtapATha-akArAdi 379 uddharaNAMza: pRSTha/paMkti | uddharaNAMza: pRSTha/paMkti bhAvAntaravinirmukto... ( )... ....11/6 | vAryate kenacinnApi....(zlo.vA.pratyakSa.236). 6/15 bhAve hyeSa vikalpaH...(pra0 vA0 3-279). 48/10 | vibhASA grahaH (3-1-143 siddhAnta bhUtiryeSAM kriyA saiva.....( )................ 375/6 kau0 aM0 2905) ............... 240/8 mAyopamAH sarve dharmAH ( )................. 163/10 | vizeSahetavasteSAM pratyayAH... yat kvacid dRSTAn(Tam)... __(hetubinduTIkA-pR0131).............. 39/3 (hetubindu TIkAgranthe pR016 madhye) .... 16/8 | SaTkena yugapadyayogAt...( ).............. 162/2 yathA vizuddhamAkAzaM...( )................... 175/3 | sa evA'vinAbhAvo... ( ) ........... 203/3 yathA'sAdRzye (pANi0 2-1-7)............ 282/2 | sa hi bahirdezasambandhaH(?ddhaH)... yanna nizcIyate rUpaM... (ta.saM.paMjikAyAmuddhRtaH) 172/5 (mImAM0 da0 7/23) ............... 120/1 yasmAd uccaritAt...( ) .................... 312/1 | saMsarati nirupabhogaM bhAvaira... yAvanto yAdRzA ye ca... (sAMGkhya kA0 40)................ 273/4 (zlo.vA0 spho0 69) ............ 322/9 | sarva evAyamanumAnA...( ).................... 165/3 lakSaNayukte bAdhAsambhave...( ) ............... 206/2 sarvadA sadupAyAnAM vAdamArgaH...(zlo0 vA0 vaktA na hi krama.... nirA0 lo0 128-129) .......... 164/6 (zlo0 vA0 zabda0 lo0 288) 322/13 | sAmAnyapratyakSAt vizeSA..... vacanaM rAjakIyaM vA...(lo.vA.pratyakSa.235)... 6/13 (vaize0 d0-2|2|17) .............. 364/3 vAgrUpatA ced vyutkrAmeda..... | svabhAve'pyavinA...(pra.vA.3-39) ............. 14/4 (vAkyapa01-115) ................. 170/1 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 sammatitarkaprakaraNa-kANDa-1 pariziSTa-2 prathamakANDa - tRtIyakhaMDe mUlagAthA - akArAdi gAvA-AghAMza gAthA/pRSTha | gAthA-AparA gAthA/pRSTha aNNoNNANugayANaM imaM... .............. 47/366 | taha savve NayavAyA..................... 25/281 atyaMtarabhUehi ya Niyaehi .............. 36/336 | tehiM atItANAgaya ..... 46/360 asthitti NivviyappaM ....... 33/332 | davvaM pajjavaviuyaM davvaviuttA ............... 12/248 aha deso sambhAve . ....37/349 | davvaDhio ti tamhA ........ .....9/245 AiTTho'sambhAve deso 39/351 davvaviyavattavyaM avatthu .. ......10/246 iharA samUhasiddho ................ 27/284 davvadviyavattavvaM savvaM... ...... 29/306 upa(ppa)jjati viyaMti ya. 11/248 davvadviyasya AyA baMdhai .. .....51/374 ee puNa saMgahao...... 13/268 davvaTThiyassa jo ceva. ...52/375 egadaviyammi je attha 31/309 | nAma ThavaNA davietti.. ..6/167 evaM ege AyA ege ..... 49/368 | pabavaNayabokantaM vatthu . pa vaNavAkAnta vatthu .......................8/244 evaM sattavivappo ........................ 41/354 | pajabaNissAmanaM vayaNaM......................7/241 kammaM joganimittaM bajjhai ...... 19/273 | paDipuNNajobaNaguNo jaha ................ ... 43/357 jaha ee taha aNNe ....... 15/269 54/376 jaha daviyamappiyaM taM....... 42/356 purisammi purisasaddo ..... ................. 32/310 jaha puNa te veva maNI. 24/281 | baMdhammi apUrante saMsAra .................... 20/275 ................ 22/280 ......... 5/1 jAi-kula-rUba-lakkhaNa ................ rUAipajavA je dehe .......................48/367 je vayaNijaviyappA . 53/375 | loiya-paricchayasuho... 26/283 Na ya taio asthi .. ............. 14/268 | baMjaNapajjAyassa u puriso.. ............... 34/333 Na ya davbadvivapakkhe. .......... 17/271 | sabbhAve Aiye deso ..... 38/350 jaya bAhirao bhAvoM.. 50/369 sababhAve'sabbAve deso ................. 40/352 jaya hoi bolaNatyo ............ 44/358 saviyappa-NijiyappaM iya ................... 35/334 bhivavavayaNijasacA sabbanayA ............ 28/305 savvaNayasamUhammi bi patthi ................16/270 tamhA sabve bi gayA....................... 29/276 | suha-dukkhasampaogo la....................18/272 taha NiyayavAbasuviNicchiyA ............... 23/280 | so uNa samAsao cciya................. ....30/307 ...... Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 sanmatitarkaprakaraNa kANDa-1 bhUtapUrva sampAdakasaMgRhItAni pariziSTAni-13 ......382-484 sanmatimUlagAthAnAmakArAdhunukramaH ......... 382-383 zvetAmbara-digambarajainAcAryaiH sve sve granthe samuddhRtAnAM yathopalabdhAnAM ca sanmatigAthAnAM suuciH| ............ .....................384 yazovijayopAdhyAyaiH svaracitA aneke granthAH sanmatiprakaraNamAzrityaiva kRtA iti sUcanAya tatadgranthoddhRtAnAM sanmatigAthAnAM suuciH| ................... 385-386 sanmatimUlagAthAgatAH zabdAH / ......... 387-409 5. sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni ........ ............ .410-440 sanmatiTIkAnirdiSTA granthA granthakRtazca ........ 441-445 sanmatiTIkAgatA vAdino vAdAzca 446-448 sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAzca zabdAH / ... 449-466 sanmatiTIkAgatAH kecid viziSTAH zabdAH .. 467-468 TIkAyAmanirdiSTasthalAnAmavataraNAnAM sampAdakaiH saMzodhitAni sthalAni ..................469 11. sanmatyAdarzagatAni sampAdakIyAni ca TippaNAni .470-471 12. sanmatiTippaNI nirdiSTA granthakRto granthAzca . ........... 472-480 13. sanmatisampAdane upayuktAnAM granthAnAM suuciH| ................. 481-483 iti Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 sanmatitarkaprakaraNa bhUtapUrvasampAdakasaMgRhItAni pariziSTAni -1 snmtimuulgaayaanaamkaaraadynukrmH| gAthA gAyaka 1-7 3-25 3-63 2-25 3-60 3-20 1-18 3-55 3-65 1-23 2-35 1-46 gAthA agu dumaNuehi dave bhaNNAyaM pAsaMto bhaNNoNNANugayANaM ariya bhaviNAsapammI asthi timibiyappaM atyaMtarabhUehi ya ahiTTa aNNAyaM ca aha deso sambhAve aha puNa punvapayutto bhAmaho'sambhAve iharA samUhasino upajamANakAla upa(pa)ti viyati ya uppAgo duviyappo ee puNa sagarao egadabiyammi je atyaegasamayammi egadaviyatsa egataNivvisesa eyaMtapakSavAo eyaMtA'sanbhUyaM evaM ege AyA evaM jiNapaNNatte evaM jIvadavyaM evaM sattaviyappo evaM sesiMdiyadasaNammi kamma joganimittaM kAya-maNa-nayaNakiriyAkAlo sahAya NiyaI kuMbho Na jIvadaviyaM keI bhaNati jajhyA kevalaNANamaNataM kebalaNANAvaraNakkhayakevalagANaM sAI ko uppAyato garaparigayaM gaI pera guNanimnattiyasangA gAyAMka gaayk| gAthA 3-19 guNasaramaMtareNAvi 3-14 Naya hoha jomaNatyo 2-13 bakkhuacavakhuavahi- 2-2. Na vibhatyi bhaNNavAro -7 caraNa-karaNappahANA Nahu sAsaNabhattImattaeNa jAoggahameta 1-23 NANaM apuDhe nabisaye jaha sancaM sAyAre 2-1. NANaM kiriyArahiyaM 1-35 jaha ee taha bhaNNe jiyameNa sadahato 2-12 | jada koi sadvivariso 2.4. NiyayaSayaNijasathA -10|jaha jaha bahussuo saMmaoya 3.66 tamhA bhaNNo jIvo | jahaNeyalakSaNaguNA 1-12 tamhA mahigayasuteNa jaha daviyamappiyaM taM tamhA baubibhAgo 1-27 jaha dasa dasaguNammiya tamhA samve vijayA jaha puNa te deva maNI 1-24 taha NiyayavAyasuvinicchiyA jaha saMbandhavisiTTho 3-18 taha savve NayavAyA 3-32 jAi-la-ruva-lakSaNa timini vyAyAI 1-13 jAvaDyA bayaNavahA tityayaravayaNasaMgaha1-31 jIvo aNAiNihaNo kebala te ubhayaNopaNIyA jIvo aNAhaNihaNo jIra- 2-13 | tehiM matItANAgayajujA saMbandhanasA davbaDhio ti tamhA jeNa maNonisayagayANa 2-19 davaDio vi hoUma jeNa biNA logassa (pAThAntara)pR.75 dayaTThiyanayapayaDI je payaNijaviyaSNA 1-53 damaTTiyavatta avatyu je saMtavAya dose 1-4.| damaTTiyavattamaM savaM 2-41 je saMghayagAIyA 2-35/ damaDhiyavattavaM sAmaNNa momAuMcaNakAlo 1-36 baDhiyassa AyA 2-24 | jo heurAyapaksammi 3-45 bariyassa jo ghera kuNaha jaMbhappuTThA bhAvA 2-21 rakhatyaMtarabhUyA 3-12 jaM mappuDhe bhAve invaMtarasaMjogAhi jaMkAbilaM darisaNaM damassa ThiI jamma-digamA jaMca puNa parihayA 3-" dalaM khitaM jhAlaM 2-4 jaM pacaksaggahaNaM 2-28| invaM jahA pariNarya japanti bhatyi samaye 3-4] dabaM pajava vijaya sAmaNNaggaharNa 2-1 dubiho dhammAcAo 2-14 Natyi gaNiyoga kuNA 3-54| re tA aNNataM 3-7| Na ya tAmao matyi gao 1-14 do uNa NayA bhagavayA 1-29 gaya bADiyapakkhe dohi vigaehi NIma 1-1.|yabAhiramo bhASo 1-5.|saNaNAgAparaNaksae 3-2, 1-29 1-51 3-24 2-38 1-23 3.48 3-43 1-49 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA daMsaNapucANaM daMsaNamogga me natthi puDhavI bisiddho nAmaM TharaNA dabie ti pappaNNammi vipajjayammi pazuppartha bhAvaM pajjabanayo paJjava missAmarNa paDipuNNajontraNa guNo paNNavaNijA bhAvaH parapajjaverhi asarisagamehi parabatakyapakkhA parigama pajAo parizuddho nayAo parisuddhaM sAyAre pADekanaya pAyaM piTha putta-tu-bhayarisa pahuMca purasamma purisasa do ega Jain Educationa International 1 samma timUla gAthA nAmakArAyanukramaH / - pariziSTa gAyaka 2-12 1-21 maNNa jINAvaraNe 3-52 bhaNNa jaha caDhaNANI 1-6 7-6 3- 3 1-6 17 1-43 2-16 3-5 2-18 3-12 3-46 2-11 3-61 3-17 gAthA rite bhaSNa bisamapariNayaM bhaSNa saMbaMdhavasA bharaM miccha saNasamUha bhayaNA vihu bhaiyambA samma kSaNa | maiyANaNimita maNapajavaNANato maNapajavaNA sarva mUlanimeSaM jana rUbhApajanA je dehe 4-10-14-897 loiyaparicchayasuho jAyasa vigamassa vi eva vihI 1-54 1-32 | sambhAvA'sambhAve 2-40 | sanbhAve ATho gAyaka gAthA 1-1 | dhamayaparamatyavitthara16 sammA niyameNa 2-15 samma saNamiNamo 3-22 sariyappa-vidhivarNa 3-20 12 savvaNayasamma vi 3-69 sAI bhajanasi 3-27 2-44 2-27 2-3 2-16 1-5 sAbhAvio bi samudayakao sAmannamma biseso For Personal and Private Use Only sAmmau vva atyaM vittaNeNa ya pugo siddhaM tyAnaM sIsamaIviSkAraNasutaM atyanimeNaM summi cena sAI suda- dukkha sampaogo so upa samAsa biya 1-48 3-8 1 26 1-14 saMjayakhenaM 3-34 saMtammi kebale sammi 1-40 hetuvioraNIaM 1- 18 | hojAhi duguNama hurai gAthAMka 1-2 2-33 3-62 1-35 1-94 2-31 1-11 3-1 3-56 2-36 3-1 3-25 3-64 2-7 1-18 1-30 2-43 2-8 3-58 3-35 383 . Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 sanmatitarkaprakaraNa 2 zvetAmbara - digambara jainAcAryaiH khe khe pramthe samuddhRtAnAM yathopalabdhAnAM ca sanmatigAthAnAM sUciH / haribhadra jinamadragaNI kSamAzramaNa 1,11 1,19 1,6 2,15 1,43 3,47 3,52 3, 49 sanmati 0 1,31 1,47 1,28 3,69 1,3 3,58 1,47 1,6 siMhakSamAzramaNa 1,5 1,5 ane 3,45 vizeSAvazyaka | sammati* gAthA 2548 3,53 1935 1940 171 774 Jain Educationa International 2265 2104 2195 8 50 123 bane 1032 sanmati nayacakraTIkA 1,21 ( likhita presakopI) 1,12 pR0 23,47 1,3. 359 660 086 p-* 928 901 siddhasenagaNI (gandhahastI ) sanmani0 tatvArtha bhASyavRtti 1,28 ane 1,20 a0 1 0 7053 1,53 3,52 1,18 1,53 1,22 1,23 1,25 1,25 zIlAGka pacavatu | sanmati 0 sanmati 1, 3 ane 1,6 3,47 gAyA 1049 3,49 upadezapada pR. 140 daza * TIkA pR0 32 28 eariserer pR. 80 85 170 171 sUtrakRtAzaTIkA pR0 211 2) " " " vAdivetAla zAntisUri uttarAdhyayanapAiaTIkA pR. 21 67 For Personal and Private Use Only sanmati * 3,52 1,47 1,3 sanmati 2,47 sanmati 0 3,45 maladhArI hemacandra sanmati 0 3,50 hemacandra sanmati 0 3,67 pramANamImAMsA pR0 40 vizeSAna * TIkA 10 33 malliSeNa vidyAnandI syAdvAdamaJjarI pR. 211 anantavIrya 29 1246 tatvArtha zlokavArttika * 3 sidiviniyaThIkA (likhita) pR0 324 amRtacandra paJcAstikAyaTIkA pR0 250 . Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa yazovijayopAdhyAyaiH svaracitA aneke anyAH sanmatiprakaraNamAnityaiva kRtA iti sUcanAya tattadvanyoddhRtAnAM sanmatigAthAnAM suuciH| zAstrArtAsa. ttiikaa| 3,57 2565. | ,35 pR. 252 di. 18 sanmati. 1,47 ,17 253 pra. . 231 di. 15di. 1.49 1,53 1,27 144 115di. 258 pra. 242 pra. 23.dvi. 2 23.pra. 3,50 sanmati 24 pra. 25 pra. 260 di. 3 235pra. 14 221 di. | 1,5 58 pra. 20.17 22.vi. 22. di. 1,23 256 pra. | 1,24 nayopadeza 1,25 pR. 35 di. di. 1,27 13 dvi. 16 di. 88pra. 15 di. 1,53-54 28di,3 29pra. ,-10 231 di. 1,5 1,5 124 pra. 258 pra. 1.43 15pra. 1,0 . . "pra. 148 205 dvi. 42 pra. 36 pra. 29vi. 54 3,32 .53 18 14. 171012 16 1... 3.vi. |1,4. 35 di.10 3.di. 3,49 15 di. 3,5-6 12. 3,7 1,8-15 331 43 di. 3,23 72 di. 3,19-2. 321 56 dvi. 1,22-23 1di. | 3,24-15-20 15 dvi. anekAntavyavasthA | 1,28-29 (likhita presakopI) galata jasakApA) 3.3.-" pR.1. 3.67 8.dvi. 259 di. 30 261 di. 3,53 340 274 pra. 24 di. 24 pra. 11. 3,25 sanmati. 25 pra. 35pra.14 30 2.5. 3,48 1,28 1,28 2,35 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa 3 - sovijayopAdhyAya samanye'stAnAM sanmatigAthAnA sUciH / sammati. shaanbindu| 21 215 1,35 158 pra.|3,3 159pra. 3,28 162pra. 154 di. 12 pra. 3,2 163 di. | 3,14 | 2,3 1,32 2,24 163 di. 161 di. 2,20 2 // 2 . 15.pra. 2, 156 pra. 2.-23 mahAvIrastava pR.54 pra. 12 di. "di0 56 pra. 156 di0 sanmati. 157 pra0 1,28 davyaguNaparyAyano rAsa DhA.1 gA. . 3,29 sanmati. 2,2. 2,23 2,1. 2.14 14-15 | 3,25 14-15 | sanmati. 21 ,3 dharmaparIkSA 2,20 2,10 88 2,29 1,25 2,9 2,22 2,21 16.di. 158 pra0 14. 162 dvi. 2,25 162 dvi0 3,39 163 pra. 16. di. 3,37 157 pra. 3,32 161 pra. 3,14 16.dvi. 3,17 159 pra0 | 3,14 160pra0 | 2." 12 | 3,48 3,27 12 | sanmati. 1,28 12 | 3,54 12 | 3,27 gurutattvavinikSaya pR. 12vi. 180pra0 17dri 2,18 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 387 4 sanmatimUlagAthAgatAH zabdAH / kA gAyA vyA, pR. sAmma mAcA thA. pR. mm sm sm sm sm 17 655 616 64. 630 41 aNega aNegakaraNa bhaNegante aNeya aNeyalakkhaNaguNA aNorama aNoramadaM 421 aMtareNa bhakusalA akvayaM agaI amgahaNaM arastu majutaM aNNo aNatyaMtara arNata 24 . h m 111,15. 166 417,452 18,47 52 s s aNNaM aNNataM s ` s s m 456 lh s 625 13. asN aNNavAdo aNNA 3 26 m s s 61. 3 2 2 2 2. 12, aNNAyaM bhaNge b 13 47,3716,623 27412 bhaNaMtaraNaM aNaMtakappA aNaMtaguNakAlayaM aNaMtaguNo aNaMta aNAra bhaNAijihaNa agANihaNo bhaNAinihaNo aNAgayAIyanisayesu agAgaya m h m lh sh (14 aNNo 2 1,3 38 m m lh 43 623,25 4,52 45.455 623 53 56 2,3,20,21, ___47,48 2 1 3 3 1 31 ,44, aNNoSNaM aNNoNNa 4,450 4 45. s 4.9 s m lh s 14 20 bhaNAgayavayaguNapasAhaNaM 1 aNAgayamuhurahANatyaM aNAgAra 2 aNAyAre bhaNAvaraNaM aNicchiyaM aNiyamA 20 7.4 s s s aNu 64,48 m m aNugayA aNNoSNANissiA 1 aNNoNaniradekkhA 3 aNNoSNapakvaNiravekkhA 1 aNNoNNavilakSaNA aNNoSNabise siyA aNNoNNANugayA 1 bhaNoNNANupayANaM atIta bhatItANAgayadosaguNohuguMThama'bhugamedi bhatukoSa attukosaviNaTThA 48 453 452 m m aNugayA aNuttara bhaNuppanna gumayaM m m m s 648 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 sanmatitarkaprakaraNa 4 - sanmatimUlagAthAgatA: zandAH / vyA.. atya 408 r 6 .5,621 bhasyATavalaMbho 64. atyaM n 418 v18 n A , n m apuDhe atyao atyagaI atthagaIa bhatthagao atyANiabho bhatyaMtara m . - - . s`d - 62. . n bhatyaMtara atyaMtarabhAvAmaNaM atyaMtarabhUehi 15 // n - 453 - atyanimeNaM atyapajayA bhatyapajAe - 621 - 643 - kANDa gAthA yA.. dhAnda kAnDa gAthA 1 3. mapacchima 2 1,25,36623,630, bhapacchimabiyappanimmayago 8 46 | bhapajarasiyaM 7. 3 3 5.64,15 13.46 2 27 apajavasu apariNaba 622 apariNa ucchiNNeSu aparisuddho 2 10 apUrante aNiyaM appuTThA 3 34 appuDhe 636 abhaMtara 643 abhaMtarao 44,42 abhaMtAliseso | ambhuragame hiM amaviyA abhiNibohe 2 31 YYC bhabhiNNakAlA 3 35 abhigaM 134 44. abhiSNo 2 30 amIrU amayasArassa 3 56 amuttA 3 24 2 25 618 amuttesu 3 24 VY ayaM 2 28 69 bharahA 2 13,15 1 714,13 4.7,416 arihayA 3 . 37,38,40 4.44 alavakhaNaM ruwr bhalie 453 avatantra ___4,5,13,22, 630,635 avatampayaM 637,638 avadhu 71.79 avamaNatA 3 26 423 analaMbamANA bhavaseso bhavahi 3 . avikoviya anikoviyasAmatyA gaviNaTuM aviNAsa 643 bhatvapajjAo - 605 atyADibattI n -wroordar.maarnmarwada -~mrammar n n 628 638 618 n 2 atyammi atyApAyaNammi atyA asthi n n sh 2,47 4.9 bhatyo 6.5 m m s adaviya . . s s bhavi (3.15 bhadiTTa bhagA bhanto bhano s s s Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 389 4 - smmtimuulgaayaaglaashmaaH| kANDa pAyA gyA.. 58 s sm 173 m m 429,44, 4. Aesa mAesabise siya bhAgama Agamamettatva AgamamettatthasAhao bhAgamimo bhAgame bhAgAsAIANaM bhANa Ayariya AyariyadhIrahatyA bhAyA m 655 651 153 sm sm sm sm m s 636 s 618 m s s m 46 4 451,455 s 64 49,51 m s bAnda kANDa gAthA bhariNApamammI 3 55 avinicchano bhavibhattA bhaviyata bhariyappaM bhaniyappo avirudA bhabirohaNa avisae avisiTThA 2 18 bhabisesao mabise liyaM bhasaMkhecaM 2 43 bhaprabhAra bhasambhAvapanave bhasanmAne asambhUyaM bhasamasyA bhasamANa 3 8 asamANaggahaNalakSaNA 3 bhasArisa asarisamamehi bhasamAe bhasakhAyA bhaha 26,30 249 s 625 m 429 m s Arato AvaraNa bhAtAyaNA 2 59 s 1 31 YY m 455 s 720 2 4 s mAsi m s` 633 633 m ibha icchaMti sm 2 623 62,623 8,25183,64. s sm m s 7.5 725 422,44 r Namo s 712 m inti m 2 28 m s iMdiya m 6. iMdiyagayaM s m 2 m s s m 2 13 122 m s ahavA bhahigammastha mahigaya mahiyammi mahigayamutteNa adigayassa maheubAbho s VY m 2 26 harA m 22 m 65. 3 25 m s m 5.9,16, 349,31 23 .8,16, bhAra AiTo bhAraNaM bhAIyA 46,440 (35 1 20 2 2, 1 5, 12, 18,331 3 1,32,14, 28,641 ____41,4,51 ,56 bhAraNa bhAuMraNakAlo bhAgya s (24 ujAharaNamitta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa 4 - sanmatimUlagAyAgatAH zamdAH / 56 s s s s 622 s s s s s s s s s ega s s s zada kANDa gAthA vyA.. kANDa gAthA vyA.. ucchiNNesu 18 uvagayANaM 113,15. droop ucche avAIA uraNIo ujasuya uraNIya 3 12,50 319,261 uraNIyA 709 ubalaMbho ujusuyabayaNavicchedo 1 5 savarNa (22 uha upasamiyAI 2 36 (13 argA upasamiyAImA c 121,28,30, 9,29, | upasamiyAI lakkhaNavi. 2 . sesao 30,16,21,614, uvAo 6.7,746 | ussaggao rataNA 2 34 unesuM 173 uppajjati 3 55,57 25 upajamANa eesu uppajamANakAlaM eksamaraNa 2.uppaNa utpaNNo 2 36 61 // 2 1176.,62, uppAo 2 // 6.8,67 3 74. 22,40,82 641,49 egaguNa egaguNAIyA uppAya egaguNo upAyaharabhaMgA egadaviyammi . uppAyatyA egadaviyAsa umpAyasthAkusalA CYS 2 35 uppAnI 631 upAyaM egaMtaNi vvisese upAyasamA egaMtapavakhapaDi sehe upAyA 3 // 649 egatA upAyA ubhaya 15 ubhayatya 624 enatijo (epasio) 2 ubhayavAyapaNNavI egaMtuccheyambhi ubhayahA 38,35,4. t v . 13 ( 1 uyAharaNaM 2 39 621 egapurisasaMbaMdhI 65 ulUeNa 656 egayarammi ulUyA egavibhAgammi uvautto egasahe uvaesammi egasamayaMtaruppAmo upaogA egasamayammi 2 12 upaogo 19 .pa. s s s m s m s s s egaMta s s s s s s s s vi. ` sy m / " ` m m egato y llh s s s s m Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 - sanmatimUlagAthAgatAH zabdoH / kANDa gAthA vyA. pR. pada kANDa gAthA vyA.. egassa sh m ege kamma 18,455 718 lh karya 3 54 etaM etti 2 0 (17 karaNa m eto m sh d karaNaM 3 12 m etya karaNabiseseNa kare m d eyaMta 635 m h s 453 455 718 418 608 609,123 kasAyarasA m m sh m 628 eyaMtapakaptavAo eyaMtaviliyaM eyaMtAsambhUyaM evaM 726 638 lm sh mm lh sh m sm sm sm 1,15 457,61. 3,15,16, 628,636 21,22 637,656 qlm lm 1 rahA kahAmuhaM kAya kAyamaNabayaNakiriyArUvAigaI visesao kArao kAraNa kAraNaM kAraNegaMtA kAla kAlaMtara 10,24,154.9,42, lm m 2 12,2309,618 ` 32 m lm 644 41, 9 ,453 10,23,24 6.8,618 31,32,41 621,624 23,25,27 638,639 kAlaM m m sm kAlammi kAlayaM kAlA kAlo kAvilaM sm sm mn llh lh s s 35 26,53 48 kiM 6.9 s s 68 617,618 s rar Torrrrrrrr warr kiriA kiriAmittaM kiriArahivaM kiriyA oggahameta bhoSa ohi ohiNNANassa ohiNNANe ohimaNapajavANa s 615 m 453,65. ` 29 120 615 kuNada m lh sm sm 42 43,52 18 54 718 kao 638 kuMmadaviyaM kuMbho 64. ` patto kAra vula ka. (35 m m kusamaya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 sanmatitarkaprakaraNa kANDa gAthA nyA. 1. kusamayabisAsaNaM 4 - 'sanmatimUlagAthAgatAH shmaa|| kANDa gAthA vyA. pR. | zanda 1 . 5,66,67 | gayaM 68,69,77 gaheNa 2 34,36 622,623 guNa 38,29633,64. 605 3 38 3 1 m 64 2443, 49 44,46 6,8 13,634 10,12,3635,638 ,19,23 64. s ke n kevi n keNa n n n n 14 n n n - kevalaNANa 2 5 calaNANadaMsaNA 2 20 kevalaNANaM 3,18,24 596,622 623 kevalaNANammi kebalaNANAbaraNavakhaya 2 kevalaNANAvaraNakkhayajAyaM 2 kevalabhA 2 36623 5,7,17,266.761 n 3 23 - - 4.1 guNaSTriya guNaTTiyaNao guNaNivattiyasapaNA guNapaNihANaM guNalakkhaNaM guNavisesabhAgapaDiyA guNavisese guNa viseso guNasaNNA guNasaI guNasadde guNA 1. kevalaM n - - - 634 635 63. n - - - n kebalANa kevali kebaliyo kevalipabAyo kevaThI kele koI 20,21617 2 351622 618 2 // 6.5,2. 28 4.8,455 3 24630 n W - - guNo n 635 goyama goyamAINaM gaNa - - - n 635 457 n (11 n ko kkhae ksaya gaNAhi - - 6.9 n n ghaDAdao ghaDo - - 6. n khitaM khINAvaraNije khINAvaraNe n 6.91 607,609 - ghetA n 24618 n 1 garaparigayaM n 29640 25,43,64 640,650 gaI 14,27,385,455 39,51 5,12,13, 6.9,620, 3.,31,33, 22 n 2 n 640 n 3 gaIyaM gao gaNa d gamavisesA gamehi 66 1,2,3,1627,629 30,35,59615,526 6018 .17 n n uNANi caunimAgo n Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 393 4 - snmtimuulgaathaagtaa| zamdAH / kANDa gAvA vyA. pR. zava cakkhuarabanubhava hile palANa cakmammi caraNakaraNa caraNakaraNappahANA rANakaraNassa cariega 13 24,25,52 428,455 kANDa gAthA nyA.. 1 2,15,22, 13,16, 24,42,41,42,45 ___45,47, 45.452 2 15,20, 507,10, ., 7,24, 3 15,18,27, 636,638, 58,66, 726, 24421, ahaMti jahA 5.3.1 63594., 9,15,25,26614,636 29,32,36 638,640 46,7 644,655 jahAgamavibhattaparivattI 3 732 vA(va) cciya 1 25 jahANurUvaviNiuttava. tavvA jahi aheva jAi 3 54,55 18 chaumatye chakAe nA 2 3 10,23, 608,618, 20,14,40,535638, 58,645,726, jAikularUvalavakhaNasaNNA saMbaMdhao jAo 20624 n lm jayavaM jadayA jANada n ` lm jANao n n . ls 1,25,28, 619,62. 29,10,42, 624 3. 7,19,628,629, 10,48,45, 630,635, 51,52, 640,656, n n jAya n : jAyaM - jaMAnti s 2 635 1716.1 1 1,32, n jaNa jaNio baNiyammi s s :.:. jAyasado ' - s s - 655 v52 s - jammamaraNadukkhaM jammAI s 18 - m 2 32 2 jAvAyA jAvaMta jiNa jiNapaNNate 72 ,16,619, | jiNagyaNasse jiNANaM 8,12 633,635 38,39,40,navis, b - 6,5,27 29,43, 3 1 jatsa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 zada jiNe jiNo jijo esammi jivaMto jIna jIvadabiyaM jIvadabiyamna jIna jIvA jIvarasa jIviya jIvo juja jujjae to taM juto je jeNa jo yoga joganimitaM jogasibI jopA jobaNa jovaNatyo Jain Educationa International kA gAyA 2 2 3 3 1 2 2 1 3 2 2 3 1 3 31 3 31 9 ** 2 3 1 3 3 1 2 3 2 1 3 428 or o 1 1 17. 6 26 58 48 1 va sanmatitarkaprakaraNa 4 - sanmatimUlagAthAgatAH zabdAH / 41,42,43624 42 37, 42 11 VY * 10 24,26 32 36 35 byA. pR. 616 607 605 640 450 5,10,11, 606, 608, 15,17 609,610, 616 21,13,40, 637,638, 52 649 14 19 638 726 10 634 618,619 (21 644 21,48,53452, 455 622 704 19 19 1 YS 1 32 1 41 Yr 140 640 453 624 625 450 631 628 623,624 416 617 20,33,15, 423,440 441,455 16,36,45 636,644 52 651 418 450 da hi Pet ThavaNA ThANaM TApAI TiI IDa ThiI jamma bimA udarao Na ehi pao jaNu tu Natthi For Personal and Private Use Only kANDa gAthA 1 1 1 1 3 3 3 3 re 2 3 Ta 3 1 2 3 3 1 2 5 3 Da Na 12,19 zz 6 54,55 23 79 23 1 51 nyA. pR. 63 49 418 41 9,14,17 408, 416 18,23,25417, 421 27,28,35 428,429 42,44,50441, 449 450, 453 455 4,6,10,11605,607 15, 17, 24 608,609 26, 27, 28 610,616 24,35,42618,619 309,207 132,150, 10 20, 40 17 166 718 120 649 638 412,814 5,10,17 630,630 637 19,21,22637,638 26,31,36940, 644 28,51,54646.710 40 3,9,14,16408, 416 718,732 656 634 637,649 12,16,19410, 416 20,37,39419, 446 YYO 8,9,19,1160,00 dp 24,15,36 625,6200 54 644,718 . Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 395 kAnda kANDa-gAthA yA. . Naya 718 s 732 NayayAha NayayAibisesagao NayavAya jayavAyagahaNatINA jayavAyA sm sm sm sm m 4 - snmtimuulgaathaagtaa| zanAH / kANDa gAthA vyA. pR. zabda 1 8,16,25 Nico 42 NicaeNa 3 7 655 Nicchio 3 216.. NiDhi Nihosa 3 64 NimittaM 74 421 3 47655 Nimitto NimeNaM 17,42,52 Niya 13,14,21415,421 Niya AvaraNakkhaya 23 NiyaAvaraNakkhayarasate NiyaI Niyaedi 2 1 455 Niyao Niyate 2 4. 64 Niyama Niyamao 1,16,17 615,616 NiyamaparitaM NiyamA jayassa m 317 mamarnamrart amrodama NayA mh sh NayANa m m 42 446 618 m NayA m NarAhiyo NabareM NANa s 2 42624 2 14 210 m 2 15,11,3. 11.,617, m jANaNimittaM gANasaNa NANadasaNajiNANaM mArNa 3 m 4,44.63 649,651, m m 2 17656 2 17 1,3,5,19 455,458 |Niyame 21,23 thI555,556 jiyameNa 23,24,25606,617 26,3068,619 2 3 13 5,28,29 622, 610,639, 64. 596,607 15 623 618 2 22 56 408 NANatsa NANAipajavA NANANa jANe NAma NAma NAyannA Niao Niya Ni 733 Niyamo 7 Niyaya NiyayavayANija 20 NiyayakyANijamavA 1 NiyayavAyasuviNicchiyA 1 NiyayA girayisao 318 hiravezkhA NidhaNNaNA Ninvattiya pibvANaM 3 55,55 mibiyappaM 1 31,35 | Nimbiyappo 1 29,34 429,440 630 mmammar jiravAya picavAyapaksammi * YYC 1 18 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 sanmatitarkaprakaraNa 4 - sanmatimUlagAthAgavAH shbdaaH| zabda kANDa gAthA | zanna vyA. pR. 627 You moon kANDa gAthA vyA.. 3 18,469,6636,655, 2 15 25,30,58 640,726 tahA NibisesaM NistAmaNNaM NissiA missiyaM NidaNaM NihaNo 11 m taddeya taheva m m 149 610,618 " m NI n n n n n n n __ 49 65 630 m s Neva 628 tA tAva tAvazyaM s 453 joidiyaM NoiMdiyammi s s n 19 s taio taiguNo taiA n n n 416, 635, YU 3,7,23, 556,605, 26,31,68,60, 33,14,39622 23,31, 640,45, s to n n s 3 s tatto tattha n n 622, 52 10 7,39, 631,647, 24 618, 32,43650 2,27,31, 173,428, s tiaNuyaM tikAla tikAlavisarya tiNi tivhaM tityayara n 3 37645 3 35643 641 1 3,53 271,455 ` 49,452, 2 271 titthayaravayaNasaMga vise- 1 sapatthAragalavAgaNI tityayAsAyaNA ... 2 73. 620, 18,22,23, 630,638, 26,29,58 645,726 34 1 1,13,21 408,415, tammi tamhA titthayarAsAyaNAbhIrU 2 tisthiya tivida tivihajogasiddhI 453 8,17,28, 607,616, 25,30,38615,600, 2.,623 8,13,31, 633,35, 65640,46 Mrdarorarand tIya tIyANA gayabhUyA 31 430 tIsaha tImaivariso 624 tayaM tavAo tassa 2 19,22,36 615,623 14,16, 640 3 ___4,5,32,45345,431, 440,450, 36,41 623,614 10,15,23, 16,421, 2546450 2 5.6,14, 606,607, 36,43 623,625 YYO 15,24,7,416,421, 28,48 m Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 397 4 - sammatimUlagAyAgatAH samAH / kAja gAyA yA.. 2 20,31,15 (1,12, raMsaNasaho ULE kANDa yAcA 2 20,29,13 69,10, . 3 8,20,24, 3,138 dasaNassa dasaNA raMsaNe 599 tega m m5. 20,22,2067 TThavaM daTThabvayaM 15 2 h Marwamanraor 6.7 dahabbA . ... ... tettiya mitta tettiyamitotraNA m lh lh lh sh 622 48 18,27 (44,.v v11 darisaNaM darisaNassa davibha davibhaM dabie daviovaogo daviya raviya 18 r lh sh m lh 18 387,4.6 4.8 12 37,39,40,446,47, 1 . 45.,452 9 6,7,1,24, 379,107, 26,7,23, 4.8,411, 34,43,47428,440, 2,21,31,628,640, 645 daviyammi daviyalabakhaNaM daviyasa 23,18,41,628,644 4,8,12,14633,615, 15,22,19,636,635, 44,52648,651 daviyAhi danya tarabhyA 3 16 davvaguNajAimeyammi dabajAyANa davvaDhio porammi 271,272, 285,4.8 dasaNa 9,17,20, 116618, 22,28,32 619,621 / | davaDhiya 1017,21 4.1,429 10,57634,025 saNaNANANa daMtaNaNANAparaNakkhae dasaNapunvaM saNaM Yos davadriyanaya davyAhayanayapadI dabahiyanayatsa dabahiyapakAce davvaTTiyapajatraSTiyA davvaTTiyakttavya 415 3,5,6, 457,596, ",14,19,606,607, 21,22,23, 6.9,615, 25,26,27,618,619, 3. 620,622, . 10,29 4.9,429 dayATiyassa 6,7,8,11, 1986 51,52 14.. 4.04.9, sammi raMsaNaviSayA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 sanmatitarkaprakaraNa 4 - sanmatimUlagAthAgatAH shbdaa|| kANDa gApA yA. pR. 2 4850 kA gAyA vyA.. bAda duviho duve duvevhaM damatyaMtarabhyA 15 12,11,1641.43., YY 4.6,18, 610,61, 15... 640,727 3.18 645 devAuya 22 24 devAuyajIniyanisiho 2 ra (24 dekSaNA deso m 1010 rsms m 3 3 1 v. 12 4.. m s 627,618 damaMtara davvaMtaraNissiyaM davaMtarasaMjogAhi davapariNAma dama viuttA dabassa dabAI imANugayA davbe dasaguNammi saguNo dasattaNaM do . 415 s m m m s 10,11,1 0 ,. s 64 s s doNNavi doNi 635 616 s s (55 450 doha dola s dahaNAdao dAito dAiyaM dAe m m m m m m m m m s dose 2 3 726 623,621 34,26 . | dohi sm dArahI m havaM diha 28,45 29,45. m 28 m disamao diTThI duaNuedi s 11,21 dhamma m s ghammAvAo dhammI dhammo dhIraitthA ` m s s s duksa 18, 3 65 ` 46 s s dukkhaMta ikvaMtakaDo 1 22,13 2,44. sm sm dukkha 28,51,64 (191. m m duguMchaNa degduguNa duguNamahure duNNayA duNNigiyo natyi 4.8 m m m 655 m naya nayapaha nayavAo dubapANiyANa durabhigammA dubiyappo m lh 3 4 61,612 nayarasa 1.. . . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda nayA nANaM nArma nikSo nicchao nicchaya nicchayamayaNapaditi maggo nicchaya nirio niSpha nimirta niyate niyama niyameNa niyayA niravepalA nimbayaNo niraNo "oga pogaNao bhakta pacamya "pakkhanAo degvaktA kle paca pacA pakyA pappaNNammi pazupa pacaedi 'vajanto paJjayammi 'pajayA jaba Jain Educationa International kANDa gAyA 1 3 1 1 1 26 3 67 2 1 war v 1 25 3 s 1 35 pa 19 58 9 3 1 1 2 3 3 1 3 BMA PAAAAAAASI 1 2 1 2 1 3 2 2 1 28 68 6 d A > 11,27 24 31 32 23 39 pariziSTa 4 sammavimUDhagAthAgatA / zabdAH / 18 45 - 18 17 1,46 33 28 29 3 3 1 32 3 G 1 31 - vyA. pR. 429 Yof 309,206 397 179 72 ( 408 409,429 618 far (29 171 636 616 655 641 619 620 61. 128 (30 530 7,12,29, 407, 421 35,43 zabda jayajayA jaba asa pajjagaTTiya paTTiyA pajaNao pajaNaya pajaraNisAmaNNaM pajababhayaNA pajavattavyamaggo pajanavatyu pajavaviappo pantanavi uyaM janavikhANaM pajaNaya deNA 2 pajavaNaya merApanipuNA 1 jananayo 1 pajjaraNayassa pajavasaNNA pajjavahasa 'pajjavA pajjAha pajAhio jave janahi pajA 'pajAe jAo 'pajAya qjAyasa 'pajAyA kANDa gAthA 3 1 1 For Personal and Private Use Only 2 3 1 1 3 1 1 1 9 3 1 3 re 3 1 2 3 3 1 3 3 1 11,14,48 32 6 1 1 2 ra 12 12 42 7 29 30 48 12 17 " 57 408 635 635 449 4.8 5,10,11 317, 349 17, 42,52409,417 12,48 16 2 S 37 R 14 2 36 3 12 3 60 34 47 25,43 vyA. 1. 431, 440 375 Yec 595 634 201,285, 310 449,455 407 You 429 Yos 656 410 635 635 725 410,453 628 634 627,634 27 630 623 724 27 (11 399 . Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 sanmatitarkaprakaraNa 4 - sanmatimULagAthAgatAH sanyAH / zabda vyA . pU. kANDa gAthA pyA. pR. kAma gAthA 3 " 1 2 15 15 1 patyAra pAvaNA 'payaDI payutto 42 pajugAsana paMcaNANI - 49 1.,726 para 2 3961 2 18,21, 16,62), 3 5,22,23,47,635,60, (55 2 . patrikuTThA paDikuTTho parijoarNa 'pariNIo 'paripuNNa paripuNaM paDipuNNajomaNaguNo paDipuNNA paDibadA parive 'paDivatti YYS 1.24 m paraNimitaM paratityiyavatana parapao parapajavedi paramatya paramatyo paramANu parammi parabattanyapakvAavisiTThA parariyAlaNe parasamaya parasamayA parikammaNA parisammaNANi 1 26 ` m s 36,46 46,732 644 degpaDibattI paDivattInigame paDisiddha paDisehe s 2 39 m m mitaM 3,50, 453,456, 591623, 720 28,639, 3 1 paDubavayarNa paNihANaM paNNattaM degvaNNAo 21 26 449 m sm sm m m m lm ` s 3 4,22 63.637 paNNavaNa 727 paNNavaNapajjA 727 parigamaNaM pariga pariccaya pariyANa pariNayaM pariNAma pariNAma pariNAmako pariNAmo paritaM paripabiyA paribhujA parisudaM parisudo parUjaNA 422,423 paNNavaNA m s 26,53, 0 3 13,21 214 2 2. 21. s 0 paNNavaNANiccio paNNavaNAvisau paNNavaNijA 455 m m 453 615 3 45,48 h m 315,279 645 56,58 m m paNNavaNe paNNanayaMto paNNaveja patteya patteyaM patthaNA 54 116 pasAriyassa 'pasAhaNaM pasAhA 1 204 0pahe 3 159 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 401 kANDa gAthA vyA.. 'pado 4 - sammatimUlagAthAgatAH zarada kANva pApA nyA. pR. | zana purisammi purisasaho purisassa puritAuyajIge 14. pAhi 15 124 44 puriso 3 7,18,19, 457 637 72 'puna pADikasaNNAu 'pADeza pAdevaM pAdevanayapahagayaM pANiyANaM pAricchaM pAvejA pAti pAsaha 635 puvvaare 440 3 3 52 53 71.714 pummakayaM punnapaDiTTo pundapayutto 44. 30, 6.5,6.5 20 2 pareMti pahANataNaNa pahANA sh y lh sm d pAsaMto 1 2 5,54456 5,14,15 6.6,610 6 . m m 2 1 phAsA . pita piuputtaNattubhavayabhAuNa 63 m m 418 vie piya 61 m m ve piyA 'pugdI puDhabIvichiTo puNa 3 53 4,3,21, 311,42 24,5. 44. baMdhA baMdhaviikAraNa bandhaddhi bandhaM bandhamokkhasuhadukla patyaNA saMghammi 19 45.451 Ery bahu puNo 40 5,1,35, 10,635 35,52 2 ta 623 3 17 3 5872 12,13,54, putta 649 649 431,40 purilo 'purisa 3 15,53, 449 bahuyANa 3 bahuyA bahuviyappA bahussuo bAlabhAva bAlabhAvacarieNa bAlAi bAlAibhAva vAlAibhAradiTThavigayassa 1 bAlAiviya bAlAIyA bAlo 636,... 715 44.441 44. 33,34 purisaM 1 13,35 45 1 54 purisakAlammi purisajAyaM purisabhAva purimabhAvaNirahasao 44. 431,44. 3 44 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 sanmatitarkaprakaraNa 4 . sammatimUlagAthAgatAH shndaaH| kANDa gAyA kANDa gAthA vyA.. zabda bhavisse hi 'bAhiro viti bIyassa maMti 'bhanvaya bhAra 317 mh s bhAUNaM 'bhAga 24 s 'bhAna bhAvao s 18 (21 mAyanyA mAyaco s 43. 28 134 s m bhAragamarNa bhAvaM bhArameta mArA s 'bhaogha bhagavao bhagavayA bhaMgA bhaNa maNNa 628,725 455 .9 615,20 m 16,17 m m 42 bhAgANaM m 6,15,26607,61., mAve Woman OMMoranrammawarwar .12 62. m 0 bhAvo 3 12,13,10,15,10 22 maNati m bhAsada miNa bhiNNakAlA degbhIrUhi bhaehi ` m bhaNeja bhattImattaeNa 32 m s maraM mayA bhayaNA meyaM 638 s s meyao 'meyammi 3 ,1,25,51630,638, meyA s "mA m bhayaNApaI bhayaNAya bhayaNijja bhayaNovaNIyA 27 6,23 madaNANaM mahasuyagANaNimitto 6.7,614 lh lh mh m s rmA maggo sh 10 m bhavajiNANaM m 61.1.2 'maNa 3 1 3 2 2 25 20,21429 42 19 3,19,26 596,617 619 lm 622 degmaNapajaba maNapajaraNANaM lh llh m bhavatyakevali bisesa pajAyA bhavatthammi bhavadukkhavimokkha bhavio bhaviya bhavirAmaviyAdao maNapajavaNANato 'maNapajavANa lh 14 ` llh l~ maNI 15 421 "maNo m lh s`r 43 65. maNovisayagayANa lh 19 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 403 4 * sanmatimUlagAthAgatAH shndaaH| kANDa gAthA vyA. . banda kANDa gAthA yA.. pAnda maNNatA maNNa si bharaNa 618 1 3 173 m 421 m s 3 11 maraNakAlapajanto malAra mahagya madagdhamulA madalo mahANaM mahure mA 0miccha micchattaM s s 630 11, 8,41., 12,14,15,16,17, 18,19,20,16,18, 25,17,0,429,42., 15,37,38,46,449, 364.41,45.,455 42,43,44, 47,5.5% 3,81, 595,9.9 14,24,25,21.,14, 21,20,21 ,20, 42,43 125 ,.,15, 17,634, 17,23,24,636.618, 26,29,32,643,65), 35.31,42,718,725 43,45,5., 54,55,57 25,27638 1 . 6.8 s m h m 421 657,710 415 h m mh micchaTThiI bhinna micchAdiTThI micnAIsaNa micchaIsaNasamUhamaassa 3 micchattassa mukvAvArA s yANati yANAi 2 mutA paNAvali rayaNAvalivavaese degmunA mar orm 22 42. muhaM mUla 43 625 rahi aM rAga "rAgadosamohA rAyasariso "Ada rUAzajavA mUlaNayA mUlaNayANa mUlaNayANaM mUlaNimeNaM mUlabAgaraNI (14 1 Arranddanoram 317 453 450 meta mettatyo degmokkha rUbarasagaMdhaphAsA svAda 533 18,21,42 636,635, or or or or orary cmnormorror 20 svAivisesaNaM rUvAhavizeSaNapariNAmo 3 svAI 1 637 54,55 sm mokkhasuhapatthaNA mokkho mokkhobAo mojjJa mottUNa mohA lakSaNa lakkhaNaM 1 22,45 421,45. m m s 3 23,4 3851 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 sanmatitarkaprakaraNa 4-sanmatimUlagAthAgatAH shbdaaH| / kANDa gAthA nyA. pR. kANDa gAthA nyA. pR. 2 36623 zabda lakkhaNabisesako 'lavakhaNA lajA laddA m 407 vayaNavisesAIyaM vayaNavihI vayaNasva yaNija 43,4 s m s l 3 28,53 59.2 12 1 636 421 618 22,25 lahati liMgao loNa loiya bayaNijapahe vayaNija 4.8 VYS m s 3 58 455 m cayaNijaviyappA rayamANo 3 2,59 627,68, loiyaparicchayasuho loiyaparicchiyANa 2 2 40 . 624 parisa parisa vibhAga varito kvaese varaeso babahAro 1 20,27,28,4284 33.40 452 22637 11.2444. 3 5 630 m m s m m 28.29,4. 2.,110 s vaMjaNa baMjaNao baMjaNaNiao vaMjaNapabAe baMjaNapajAyassa vaMjaNabiyappo vatanna s " . m 28,31,35 43.441 11448 1 344. 13. 43. 1 29429 1 10,29 429 h s v5, 5610,25, vattavvaM 23,48,57 656,725 218 1 25 242624 vattambaya vattannA bato mm sm sm baasaa bAevaM yAo rAgaraNI bAgariyA pArI m 3 " 635 vaya 1 1 m m 'vayaNa 118,23 421 4 3,5,7,26, 271,310 31,101 1.42,4762765., vAya vAyarasa s 3 m vAyA 1 25 7 vayaNaM v.. bAyI sm sm sm sm m sm m nAyo bAvaDA vAvi 41 m s m m bayaNatyanicchao payaNapajayA vayaNapado bayaNabahA jayaNaviNiveto vayaNaniyApo 3 47 YVC 655 (27 13,15,16 415,416 21,22,2345 31,44, 42,45. s m Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zada * bippA *vibhramo "viuttA vijayaM vigacchataM vigamas bigamA "bigame * gaya niyamavidi * vigayassa * bicchedo vijAbha viNadvA viNA viNA aiti * viNiutta bijanesa * bitthara vibhammeda * bipphAraNa vibhaeyatro vibhajamANA vibhajavArya "vibhata mite vibhato vibhavadda bibhayaNa Jain Educationa International kANDa gAthA 3 3 1 1 3 3 AWAR rU 3 3 3 16 d 21. 2. 1,2,11,24 457, 596 17,28,19 617,618 21,39,43619,820 3 1 3 3,4 621,12 (25 610,15 620,634 161718 1188 20,21,33640,641 14,35,36 642, 649 40, 41, 46 (55,656 49,50,51 704, 710 56.63.68 719,732 10 2 35 Mmm Www YC 12 12 17 14 3 9 3 3 R 3 22,41 225~:~,:? 1 3 3 1 3 1 25 17 LY 51 62 20 2 3 25 62 2 VE 14 pariziSTa 4 samma vimUlagAyAgatAH zabdAH / * 57 s 1 18 1 445 (43 628,649 622 645 118,610 450 317 732 ra 712 732 627 173 655 631 416 725 450 648 429 452 zabda vibhayaNA 0 bibhAga vibhAga vibhAgajAyeM *vibhAgame vibhAgammi vibhAgo nimoka vija "viyatti viyaMti "viyapa biyapaM nivaDaNaM viyappavasA * biyappA "viyappo biyANaMto "rAo bilaMbe nti vivarI yaM 0 visau *visao vidhetA bisama simaparibha virya "bisavaNyANa "bisAsaNaM * siddha heg "o vidhe vizeSaNaM o For Personal and Private Use Only kANDa gAthA 3 3 2 2 3 3 1 3 2 1 1 1 1 R 1 1 3 1 2 1 2 1 3 3 3 2 R 2 3 1 ANMVWN 1 19 Yo 38 34 51 18 d. " 8,18,19, Yo 32,34 18 65 2 26 15,16 22 22 22 37 19 210 38,39,40 447 2,32,53 272, 455 30,41 11 45 , 42 18,52 3,24,25, 47 3 2 3 42 1 2 10,14,21 6 34 21 nyA. 1. 30 646 3 2 21 3 18 646 (4) 649 yz. Yos 609 746 590 315 615 421 637 637 17 624 636,710 607 650 456 622 637 3d- 36 405 . Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 sanmatitarkaprakaraNa SAE mAyA vyA.. ~ Man 627 bAbda 'biseppaNa vise sapazkhe bisesapajAyA "bisesapariNAmo visasaNNAo 'bisesA bisesAIyaM visesi 'bisiyaM 45 m 2 35 m m 4 - sanmatimUlagAyAgatA smpaa| kAna gAthA vyA. pR. 3 2021 saMkhANa 627 khANasatyadhammo 451 saMkheja saMgara saMgaho saMgahaparUSaNAvisao 'saMgabisesa 618 saMghayaNAImA saMjujaMtetu 457,458, 'saMjogAhi saMjoge 'sejoya 64. saMjoyameyo 2 7 khetammi degsaMtavAya setavAyadose 645 saMtuTThA saMpaogo 725 sapano saMparivuDo saMpAyaNammi 3 1,13,57 65,729 saMbaMdha saMbaMdhao (22 v55 646,649 727 s 84. s s 3 42 0vise siyA bise (.. lh sm sm vise| var sm 732 1.18 viseseNa biseseMti vizeso 4. 8 h s s s s 3 vihammao bihADa Namannamoonarmanor 18,30,3 / 1930 45. 637 . . vihI s s s s s (37 bIsatya bIsasA sabaMdhavasA saMbaMdhavisiDo saMbaMdhavisese saMbaMthi saMbaMdhittaNaM saMbaMdhibisesarga saMbaMdho 3 2.2 // uttaM 637 455 s s sm m s 2." v55 421 4.8 (16 6.7 veyara beruliyAI 'botaM vocca .5 se bharA sebhavo sammao sammaSNANa sammaNNANe degsammata sammata m h s l 422 622 22 1 m m m qm 15,42 vs | 618 (38 3 3 23 5. sammattasambhAvA sammattatta (pAThAntara mabhayadeva) 728 (pa. saMkhA khANa ) 1.10.pa. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda * samma saNa * samma bhramaraMnAgarita samma saNaNAmacarita paDi batipakSo samma sa samiyA " "saMsAra saMsAra madhadanrNa saMsAro 3 cidAdigambarasa 3 DE sapholyA degm- sace ally Indur sahiriyo satta satvaM sadaddadda mahaMto saddaddanA saddamANasya saddAibhA sa sapanA sakkha DivA sapaDibakso sanbhASa Jain Educationa International kANDa gAyA 1 25 1 77 3 51,42 3 44 3 1 2 1 1 1 3 3 1 3 1 2 2 2 1 1 1 " 1 3 1 pariziSTa 4 sammatisUlagAdhAgatAH zabda - 3 1 VV 23, 25 28 9 69 20 17 50 17 49 26 22,25 2 28 3 18 1 28 2 12 1 5 ' 1 2 9 1 R 1 9 31 vyA. pu. 32,40 2- 701732 41 450 9,11,30 140 24,25 151 41 --- 418 YIS 417 JOY 429 UOT 429 624 YVC 656 12 -- 631 640 621 349,378 618,621 zabda " sambhAvA sanbhAvAbhAve sambhAve sambhUyaM samae mo ennn samaNe mata sabha samaya samayaM 'samayaMtara samatasuyaNANa samattasuyaNAraM sAbi. 2 deg samayA samayA birohena samaye samA samANaM samANammi samAsako * pramukhya samudayako DaNDa gAthA 1 2 samayacaNavaNA 1 samayaparamatya 1 samayapara mara bibAra bihA 1 japa khuSANa yo samayamAI samayammi samudayaniyami mudayanAyo 9 3 1 3 1 samudaya vibhAga 419 samubrAvo You * samUha samasya YVU For Personal and Private Use Only 2 3 3 3 1 3 1 1 1 3 R 15 " 3 3 3 3 21 Yo 1 27,30 59 35 ff 28 1 3 9 3 15 3 d- 1 Sex 2, 42 27 36 35 50 12,20 40,41 25 13 3 R 3 14 3 31 14 30 53 21.2. 419 447 27 69 7216 779 131 600 630 628 15 32 615 615 Yrs 139 (21 YES nyn 169,179 103,270 609,617 120,849 32,332,24641 655 --- (22 435 p-6 s-- (71 643 414 422 407 . Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 sanmatitarkaprakaraNa 4. sammatimUlagApAnavA mA 422,25 425 sAgAragaNAdi sAbhAvio cAmaNa sAmaNNaggaharNa h h h h v5. 725 19 sayale tayata 28 . sAmaNaM sAmaNammi 'sAmatyA 627 6.8 samUhammi samUhasido samovaNIA sayaM sayako degsayala 2 2 sayalasamatapayaNijaNio3 sayA sayAdi tarisehi salAhamANA 'sabiyappa sabiyaNaM sabiyapaNiniyama sabiyappo *visama savisanappahANataNeNa 3 saviseso ema 1. " 63,60 sAyAra pAraM sAsaNaM 4.9 6.,9.9 1.12 1,8,21,4,2 m (paM.3.) m m m m m sAmaNamattAmettaeNa degsAsaya sAsayaviyattivAyI 'sAho 'sAha sAhapasAhA sAhammata sAheja 655 ` Poradonwondra 349,378 711 19 sama 4.9,415 635 sigmANa sijhamANasamaye si 15 2 13 622 1( 10) 8,43 sambaNayasamUhammi sabaSNu sanaSNa sambaramAI sabanayA samve 6.8 638 429 19,421 1 1 28 15,11, 25 45,63, 732 32 "sideta sidaMtajANajo sidatapariNAo sidaMtavirAhao sirataNeNa sidadhANa Mandari 1 - - 618 kd siddhI sino 422 samdeSa 'satamaya 1 53 3 45,67 sasamayammi 3 25 sasamapao 231 samayapaSNavaNA sasamayaparasamayamunAbArA3 67 sahAra 3 53 sA sAyaM 2 37 sAI 2 5 .1,24 sausa sIsagaNasaMparivuDo sausamaIviSphAraNametatyo 3 sutta sh sm lh (4 21,74 622 sutameta sutammi m sm sm sm sAgAra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 409 4 - sanmatimUlagAthAgatAH zandAH / kANDa gAthA vyA.. kANDa gAthA vyA.. 732 1. 6.8 muttara suttararasarasaMtuTThA sattApAyacabhIrUda muttAsAyamA mute tela munetra 622,623 2 1 12 20 2 2072 17,12) 48 sammi murabAio caMti hiyao 4.8 *anoramandarmrrrrorat 115 52 pudomaNataNabhatsa 656 deva suya 48 627 28 115 21 28 suyaNAga muyanAnasammiyA suyaNAne suniNijiyA suvinicchiyAmo subiyattaM pura 2 3 39 v6 1 deuo heuparijodhaNaM deuvAo deuvAya heuvAyaparasammi deuvAyassa heuvisavaNIye heuvisaya mmm m s m sm lm ` s s s s s sm mm 651 21 1 18.1.46 3 44 ho| mahadumsabiyappaNa mubasvasampabhogo mahama mahumameyA 2,18,39 173, vxvxve,45. 49,5. 453 49,370 suhogadANatyaM 4. 23,24,25 6.1,618 26,27,28 1,622 33,35,37623 7,15,1631,636 22,27,28 63639 20,21.39640,648 4.46,63 649,655 732 2 sesayAgaM sesA (saMpraha-nagamA) (nyavahAraH) // 31.11 311102 hoUga (dhandanayA) (pamabhiruna) (evaMbhUtaM) sesidiyadasaNammi 3 94 fiv.36 3 19,3737 414 hojAhi hoti so 1 3.3,53 41.4.. 18,34,36616643 45,4664,65, 655 29,25 630,612 3,4,6.649 51,53 655,709 sve | hohita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / ACCOOR atItAnAgatau kAlI vedakAravivarjitI / bhagRhItavizeSaNA ra vizeSye budinopajAyate / kAlatvAt tadyathA kAlo vartamAnaH samIkSyate // [ ] pR. 479 (5)* [ pR." bhagRhItAna cAbhAvAt prmeyaabhaavnirnnyH| atIndriyAnarsa vedyAn pazyantyarpaNa cakSuSA / tadraho'Nanyato bhAvAdanavasthA duruttarA // ye bhAvAn paranaM teSAM nAnumAnena vAdhyate // pR.587 pR. 713 agoto vinivRttaza govilakSaNa ibhyate / atyantAsammavino na virodhgtiH|[ ]pR.558 bhAva eva tato nAyaM gauragaumeM prasajyate // atra do vastusAdhano [nyAyavindu. pari. 1 sa. 15] (tatvasaM* kA. 1.85] pR. 215 (58) agonivRttiH sAmAnyaM vAcyaM yaH priklpitm| pR. 352 (2) govaM vastvena tairuktamagopoha girA sphuTam // mayAnyathA vizeSye'pi syAd vizeSaNakalpanA / [ko0 vA. apo* zlo..] pR. 187 (11,12) tathApati hi yat kizcin pramajyeta vizeSaNam // amilabhAnaH pAkasya mUrdA yayagnirena saH / [To0 vA0 apo* zlo. 9.] pR. 193. bhayAnamikhabhAvo'sau dhUmastatra kathaM bhavet // athAnyadaprayanena samyaganveSaNe kRte / pR. 5. mUlAmAvAna vijJAnaM bhaved bAdhakabAdhanam // amihotraM juhuyAt / / ] pR.11 [tatvasaM* kA* 2869] 1. 19 mamekarvajvalanam , bAyostiryapavanam , jayAsatyapi sArUpye syAdapohasya kalAnA / aNumanasocAyaM karmAdRSTa kAritam / gavAzvayorayaM kasmAdagopoho na kalpyate // [vaizeSikada.bha.5-2-13 pR.1.5 [lo. bA. bhapo* zlo* 76] pR. 19.(6) acetanaH kathaM bhaavsdicchaamnuvrtte| bhayAstpatizayaH rucid yena medena vrtte| [ ].5621 bhajAtasyApi cAkSasya pramAhetoH pramANatA / sa eva daghi so'nyatra nAstItyanubhayaM param // pramAbhAvastvasAmAnAjJAto'bhAvavedakaH // ] pR. 242 (34) ma lAzrayAyuke AzrayAntare karma bhArabhate, ekada. ajJeyaM kalpitaM kalA tasavacchedena jheye'numAnam / yatve sati kriyAhetuguNatvAt , yo ya ekaTyatve sati kriyA[hetu.] pR. 177 (7), 220 (2021) hetuguNaH sa sa khAtrayasaMyuke AzrayAntare karma bhArabhate, yathA aTThArasa purisesuM vIsaM itthI / vegaH tathA cAdaram , tasmAt tadapi khAzrayasaMyuke AzrayAntare [opani* gA0 483 ] pR. 752 (3) karma Arabhate iti / na cAsi kiyAhetuguNatvam, 'agneharSa. arNate kevalaNANe agate kevldsnne| jvalanam , bAyostiryapavanam , aNu-manasocAyaM urma devadatta] pR. 610 (1) vizeSaguNakAritam, kAryatve sati devadattasyopakArakatvAt , 'ata idam' iti yatastara dizo liGgam / pANyAdiparispandavat , ekadavyatvaM caikasyAtmanastadAzrayatvAt , (vaizeSikada0 2-2-10] pR. 669 (3) ekAvyamadham , vizeSaguNa vAt , maandvt'| matadUpaparAvRttavastumAtraprasAdhanAt / sAmAnya viSayaM proka lika bhedApratiSTite. // ___ 'ekadravyatvAt' ityucyamAne rUpAdibhivyamivAratabhiAtya[ ] pR. 211 ( 6) yam 'kriyAhetuguNalAt' ityupham / 'kriyAhetaguNakhAt' ityuatItAnAgatAkArakAlasaMsparzavarjitam / cyamAne mugalahastasaMyogena khAzrayA'se yukastambhAdicalanahevartamAnatayA sarva majusUtreNa suuyte|| tunA nyabhi vAraH, tatrisyartham 'ekadavyatve sati' iti vizeSa. [ ] pR. 112 / Nam / 'ekadavyatve sati kriyAhetulAt' ityucyamAne khAzrayA* pariziSTe'smin koSThakAntargatA bastattatpRSTagataTippa- | saMyuktalohAdikriyAhetunA'yaskAntena vybhicaarH| tnivRttynnyaasuucaaH|| | dham 'guNatvAt' ityabhidhAnam / [ ] 1. 142 (2) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 411 [ 5 - sanmatirIkAgavAnyanataraNAni / mAdhmevAyasAntenAhapyamANoradarzane bhanekAmtAtmatAbhAve'piratini satvAt yat sat tat emavatso niHzalyatvena takiyAvetuH / sarvamanekAmtAtmaDamiti pratipAdakasya zAsanasyAvyApakalAt kusamayavizAsitaM tasyAtidam / / pAranyAdA svArthasyAMze'pi dAnAt / / antarA-bahiNyorantaraNaca baThIyastAt / / bhuvaH sambandhasokarya na cAsti vyabhicAratA // [ pR. 475 (1) ] 1. 196 (4,5,6) anyatarapharmajaH ubhayakarmajaH bhogajaba saMyogaH / parahe''rtha vikalpanamAtram / [ ]pR.388 (15, [vaizeSikada. 7-2-57.4 (3) adhikAro'nupAyatAt na vAde shuunyvaadinH| janyatra ho dharmaH kacidarmiNi vidhIyate niSidhyate / [lo. vA. nirAlamba. . ] ] pR.1.1 pR. 377 () bhanyatra hiMsA apaayhetuH|[ ] pR. " anagitArthaparicchittiH pramANam / [ ]pR. 554 janyathA'nupapanatvaM yatra tatra trayeNa kim| dhanaH khalvapi sanAsamAropito na vinam nAmyavA'nupapataM yatra tatra trayeNa kim // tathA pakSa evAyaM pksssptyornyaatrH|| 5.72, pR. 69,565 (7) bhanabAryanalaM pazyamapi na tihat nApi prtit| bhanyayekena bAmdena vyApta ekatra rstuni| pR. 3.5 pujyA bA nAnyaviSaya iti paryAyatA bhavet / / janAjAyate kArya hetu bAnye pi tatkSaNam / [ ]pR. 22.(7,8,9) kSaNikatvAt svabhAvena tena nAsti gaasthitiH|| bhanyavAmisambandhA dAhaM dgdho'bhimnyte| pR.312(15,20) |manyabA dAha sandena dAhAH sampratIyate // bhagAritAt mAyAyAH jIbavibhAgasya ca bIjArasamtAna [cAkya. pa. di.kA.ko.25] yoriva netaretarAzrayadoSaprasaphiratra / tathA rAhu:-"anAdira. pR.177 (v), 26.(..) prayojanA'vidyA anAdilAditaretarAzrayadoSaparihAra, niprayo- anyadeva hi sAmAnyamabhimazAnakAraNam / janatvena medprpdysNsrgpryojnprynuyogaavkaashH| vizeSo'pyanya eveti manyate nigamo jyH|| pR. 278 (2,3,4) 1. 1(3) bhanAdinidhanaM brahma zayatatvaM yadakSaram / anyadeveniyamAcaM anyaccandasya gocrH|| vivartate'rSabhAvana prakriyA jagato ytH|| zAmdAt pratyeti bhimAkSo vatu pratyakSamIkSate // [vAkyapa.lo. 1 prapamakA*] pR. 375 (12) pR. 26.(8,1) janirdiSphataM sarva na prekssaapuurvkaaribhiH| bhanyAnyakhena ye bhASA hetunA karaNena / / zAstramAriyate tena vAcyamale prayojanam / / vipiTA bhinajAtIyarasI vinissitaaH|| pR.169 (1) [tatvasaM.kA. 1.61] 1. 112 (23) anutpabAba mahAmate sarvadharmA(mAH)marasatenutpabattAt / / bhanye lAhu:-kSetrajJAno niyatArthaviSaya mahaNaM sarvabida 3.1 (2,3) |vidhitAnAm / yathApratiniyatazadAdiviSaya praahaannaamindriyaabhnupmdhirsttaa|| pR. 288 | NAmaniyataviSaya sarvacidadhiSThitAnAM jImaccharIre / tathA ra bhanuelani:sabhAvaH kAryAnyA . sa. 11-12.] pa... / | indriyavRttyucchedalakSaNaM kecid maraNamAhubetanAnaviSThitAnAm / anumAturayamaparAyo nAnumAnasya / [-1-10 vArasyA- bhA.) asti ca kSetrajJAnAM pratiniyataviNyapahaNam tenAppaniyataviSaya pR. 563 (5) sarvavidhiSTitena bhAvyam / yo'sau metrajJAdhiSThAyako'niyataanumAna vimajhAyAH zandAdaya vidyte| viSayaH sa sarva vidIzvaraH / nanvevaM tasyaiva sakalakSetrevaSiSThAya pR.185(1,3) katvAt kimantargadusthAnIya kSetrahaH kRtyamna kicit pramAbhanumAnamapramANam / / pR.. NasidatA muklA / nannamaniSThA-yathendriyAdhiSThAyakA kSetra anekgunnjaayaarivikaaraarthaanurjitaa| zastadadhiSThAyakavezvaraH ebamanyo'pi tadadhiSThAyako'stu, bhavA[o. vA. bAkyApi.go. ) nisstt| yadi tatsAdhakaM pramANa kiSidasti; na laniSThAsAdhaka pR. 741 kidhit pramANa mutpazyAmaH tAvata evAnumAnasidalAt / bhAgabhaneruparamANapAdAnamane ced vijJAnaM santAnAntaravadeuparA- | mo'pyasmin vastuni viyate-tathA ra bhagavAn yaasHmrshaabhaavH| pR. 149 dvAvimo puSI lokerabAkSara eva / bhanekAntabhAvanAto vizirapradeze sayabharAdilAmo niHzreya. kSaraH sarvANi bhUtAni kUTastho'sara ucyate // sm| pR. 155 [bhaga.gI.a. 15 the. 10) 3.160 bhanya thApratitAnA jIvana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 sanmatitarkaprakaraNa 5 - sanmatiTIkAgatalyavataraNAni / uttamaH puruSasvanyaH prmaatmetyudaahtH| bhapa NipAdo javano prahItA pazyasyagataH sa eNotsavaNaH / yo lokatrayamAvizya nimartyavyaya iishvrH|| | sa vetti vidha nahi tasya vettA tamAhuramya puravaM mahAntam / [maga* gI... 15o . ] vetAzcata*3-15]. tathA dhutiya tatpratipAdikA upalabhyate vapi caiktv-nityrv-prtyeksmvaayitvaaH(taaH)| vidhatabasta vizvato muso vizvato bAhuruta vizvataspAt / ripATyeSapoheSu kurvato'patrakaH paraH // se bAhubhyAM bhamati se patatraivAbhUmI janayan deva ekaAste // (lo. nA. apo.ko. 163] 1.2.1 ( 1 1) vitAyata. u.bha.3,3] poDAsadasyAyaM vAkyAdoM vivecitaH / na ra kharUpapratipAdakAnAmaprAmANyam, pramANajamahalasa kyAyaH pratibhAlyo'yaM tenAdAvupajanyate // sadbhAvAt / tathAhi-pramAjanakatvena pramANasya prAmAyana pR. 188 (6) pravRttijanarutvena tabehAstyeva / pravRtti-nivRttI tu puruSasya | mohaH zandAya ityayuktam bhavyApakalAt / yatra dairAzya bha. sukha-duHkhasAdhanabApyavasAye samasyArthivAd bhavata iti / | pati tatretarapratipAditaraH pratIyate, yathA-'gauH' iti padAra gauH bhaya vidhAnAlAdamISAM prAmANyaM na kharUpArthakhAditi | pratIyamAnaH agoniSidhyamAnaHnapunaH sarvapada etadasti,na parva cet, tadasat lArthapratipArakatvena vipyAsAt / tathAhi- nAma kapirasti yat sarvazabdena nivarteta / jaya manyase ekAti stuteH svArtha pratipAdakalena pravartakatvam, nindAyA nivarta. | bhaI tat sarvazanvena nivartana iti, taga khA pavAdadoSapasakatamiti / anyathA hi tadaryAparikSAne vihita-pratiSidena. jAt / evaM kAdivyudAsena pravartamAnaH sabaizando pratiye. vizeSaNa pravRttinivRttiA syAt / tathA viSivAkyasyApi svArtha- pApavyatiriktasyAnino'nabhyupagamAdanakaH syAt / bhAzapratipAdanadvAreNeva puruSapreraNalaM ram, evaM varUpaparevagi bdena hokadeza ucyate; evaM pati sarva samudAyazandA ekadezApratibAkyeSu syAt, vAkyarUpatAyA bhavizeSAt vizeSahetovA- varUpeNa pravartamAnAH samudAyinyatirikasyAnyasya samudAyasyAbhAvAditi / tathA vahAAryAnAmaprAmANye "meghyA ApaH, nabhyupagamAdanakAH prAmuvanti / AdyAdizabdAnA tu samucAdarbhAH pavitrama, amedhyamazuSi" ityevaM svarUpAparijJAne vimyA | biSayakhAdekAdipratiSedhe pratiSiSyamAnAnaIDENT batAyAmapyavizeSaNa pravRti-nivRttiprasAH, na caitadasti; medhye tvaM syAt / [.rabhA* 2 sU.67 nyAyavA-pR.19 veba prapatate bhamedhye na nivartata ityupalammAt / tadevaM saha ka.12-23] pR. 2..(1,2,3,4,5) pAyo vAkyebhyo'kharUpAvabodhe sati pratidarzanAt | apodhamerAda minA svArthamedagatI jhaa| aniTe va nivRttariti jJAyate-khaspAyInAM pramAjanakalena | ekalAbhikAryavAda vizeSaNa vizeSyatA // pravRttI nivRttI vA vidhiSadakArilamiti, aparihAnAttu prAttA pR. 116 ( 1. ) batiprasaraH atha sarUpAnAM prAmANye "prAvANaH plavante"| japorIH sa bhiHsNsthitairmiyte| ityevamArInAmapi yayAryatA syAt, na; mukhye baapopptteH| / pR.14 yatra hi mukhye bApa pramANamasti tatropacArakalpanA, taramAretu | apratyazepalambhasya nArthadRSTiH prasidhyati / / prAmANyameva / na cevarasAvapratipAdanenu kapidasti bAdhakamiti saspe prAmANyamabhyupagantavyamityAgamAdapi siddhaprAmA- | aprAmANyakAritve cakSuSo dUravyavasthitasyApi prahaNaprasAH / syAt tadavagamaH / Izvarasya ra sattAmAtreNa svaviSayaprahaNapa. ]. 143 (3) prajAtAvikAtA yathA zanibAdInAmAkA. apsu gandho rasazcAmau bAyo rUpeNa to saha / prahaNapravRttAnAM savitRprakAzaH / yathA teko sAvitraM prakAza mAnI vyani satsadAtA te vana cedasya pramANatA" binA nopabhAnAkAraprahaNaptAmarthya tathezvara vinA kSetravidAM na janAvavihAM na [o* vA* abhAvapa* zlo06] pR. 581 (1,4,) saviSayaprahaNasAmarthya mityasti bhagavAnIzvaraH sarvavit / abhAvagamyarUpe va na vizeSye'sti vstutaa| ] pR. 98-99 (1,2) viauSitamapohena basnupAcyaM na te'lptH|| anvayena vinA tasmAsatirekaH bhavet / (lo.vA. apo.lo. pR. 191 pR.575 abhAvo'pi pramANAbhAvaH 'nAsti' ityasyAsanikarasya / bhanvayo na basavasya prameyeNa niruupyte| [1-1-zAvarabhA*].58. vyApAreNa hi sarveSAmanyetRtvaM pratIyate // abhighAtAgnisaMyoganAzapratyaya samidhim / / vi.mA.zabdapa* 85] pR. 575 (3) | vimA saMsargito yAti na binAzo ghttaadimiH|| apakSadharmasyApi hetorgamakale pAzupatamapi zabde niyatasya pR. 320 (22,21,24) gamakaM syAt / / pR. 593 (1) | bhabhidhAnaprasidhyamaryApattyAvarodhitAt / bhaparasmina para yugapad jayugapat ciraM simiti kAlatihAni | pande vAcakasAmarthAt tamityatvaprameyatA // vizeSikara.2-1-] [lo.vA. arthApa.lo.5] . 576 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 413 5 -sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / abhyAsAt pakavijJAnaH kebalyaM labhate nrH| bhayana paTavasenA nahi muktAryarUpatAm / kenanaM kAmye niSideva praatiprtiresstH|| tasmAt prame pAdhigate pramANaM meyarUpatA // ]pR. 15) (6) pR. 312 (2) 5.. abhyAdhAt pratibhAhetuHpAmA ndyaarthprtyaayH"| arthopayoge'pi punaH smArta zandAnuyojanam / / ] . 182 (4) makSadhIyadyapezeta so'rtho vyavahito bhavet // ayaM pohaH pratiSastnekA, janeko veti patamyam / yo ] pR. 525 (1) khadA'negoravyasambandhI golamevAso bhavet / ayAne bharadhInAmaniSpatteniyatA na shktyaa| svataH piNDadAnanyAdAtyAnAnupapatteravAcya eva syAt / / satve va niyamastAsA (yuktaH) sAvadhiko nanu // [nyAyavA0 . 33. paM015-10] pa...(5) [tatva. kA.1] .3.2 (1) jayameva medo bhedahetu , yaduta viruddhadharmAdhyAsaH gharaNa- | 'avayavI avayaneSu vartate' iti samavAyarUpA prAptirucyate / maidAsa cena medako vizvamekaM syAt // [ ] pR.| [ pR. 666 ayameva hi medo mede heturva virudadharmAdhyAsaH vaarnnmedv|| bhanaya kiyA, kriyAto rimAgaH, tataH saMyogavinAzaH, pR. 127. tato'pi syavinAzaH / / 149 mayameveti yo aura bhAve bharati nirnnyH| avazyaM bhAvaniyamaH kaH parasyAnyayA praiH| naiva rastvantarAbhAvasavisyanugamAhate // [ zlo. dA. bhAra*| arthAntaranimitte vA dharma vAsasi rAgavat / zlo15] 1.349 (25)558 ]76 (4,5) pR. 559 (1) bhavyiAdhipatilakSaNaphalavizeSahetu naM pramANam / bhavayaM bhAvinaM nAzaM viddhi sampratyupasthitam / ].15 bhayameva hi te kAlaH pUrvamAvAdanAgataH // arthajAtyamidhAne'pi sarve jAti vidhaayinH| 1pR. 59 vyApAralakSaNA yasmAt padArthAH samavasthitAH // arastulAdapohAnAM naiva medH|[ ].154 [nAkyapa.tR. kA0 zlo..] pR. 112 (7,8) | avastuviSaye'pyasti cetomAtravinirmitA / gavan prmaannm| [vAtsyA. bhA.a. A.1.1 vicitrakalpanAmedararitevira vAtanA // pR. 1.9.26,181,541,542,55. [tasva. kA. 1.86 pR. 215 (14) bhavivakSA zabdo'numApayati / bharasthA-dezakAlAnAm / (vAkyapa.pra.kA.lo. 32] pR. 185 (1) bhaya zando'yavatvena pakSa: kasmAtra kalpyate // avArakale zabdAnA prtijnyaahelolghaatH| [zlo.pA.pAndapa* 62] pR. 575 [a0 2 bhA* 3 pU. (yAyA* pR. 3276.5-7] bhasyAsanikRSTasya prasiyartha pramAntaram / pramAbhAvamabhAvArUpaM varNayanti tathA'pare // maninAmAbasambandhasya prahItumazakyatvAt / [ ] pR. 7. pR. 579 (5) avinAmAvitA pAtra tadaiva paargRhyte| bhasyAsambhave'bhAvAt pratyakSe.pi pramANatA / na prAgavagatetyevaM satyapyeSA na kAraNam // pratibaddhakhabhAvasya tadetutve samaM dayam // honA.sU. 5bharyApatti zlo.] pR 47 [ ].10(2),1,555 (1,2) bhavibhAgo'pi budhyAtmA vipryaapitdrshnaiH| marthaH sahakArI yasya vidhipramitA pramAtRprameyAbhyAmaryAntara | prAyamAhasaM vittimedAniva lakSyate // tadarthavat pramANam / [ pR. 54 // ] pR.414 (6) bharyAnavivecanasyAnumAnAyattatvAt / 2. 469. avibhuni samAnendriyaprAhyANAM vizeSaguNAnAmasambhavAt / antaranivRttyA udhideva bastuno bhAgo gmyte| 2. 7.8 [ ] pR. 213 | aretaviNyasmRti hetustadanantaraM dhAraNA / bharyAntaranivRtyA viziSTAniti ytpunH| 1.553 (6) prokaM lakSaNakAreNa tatrArtho'yaM vivkssitH|| bhanyabhicArAdivizeSaNa viziSTArthopalabdhijanikA sAmagrI prmaa| [tattva.kA.1.68] pR. 212 (22) ] . 1 aryApattirapi dRSTaH zruto vA'rtho'nyathA nopapadyata ila dRSTArtha- azakyasamayo yAtmA nAmAInAmananya bhAra / kalpanA / [1-1-5 zAramA) pR. 578 (11) | teSAmato na cAnyavaM sthapidupapadyate // bhrthaabhidhaanprtyyaastukhynaamdheyaaH|| 2.4.7 ]. 185 (19,12) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 sanmatitarkaprakaraNa 5 - sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / adal azAgde vApi vAkyAthai na pdaaghshaanytaa| Aye pUrva vidH| tattvArya. 1-39)pR. 754 (9) vAzyAryasyeva nateSAM nimittAntarasambhava // AnandaM brahmaNo rUpaMta mokSe'bhivyajyate / [o. vA. vAkyAdhi. . 23.] pR. 18 azeSa zaktipracitAt pradhAnAdeva kevalAt / AptAbhihitakhAsidairavisaMvAdakalAyogAdapramANalAbhAvanikAryabhedAH pravartante tadrUpA eva bhAvataH / / thayanimittAbhArAdapravartakatvaM prayojanavAkyasya prekSApUrvakAriNA [tatvasaM. kA. 7] pR. 280 (12) prti| pR. 172 (12) atrANaM yathA rUpaM vidyuThA'yanajA yathA / AmnAyasya kriyArthatvAd AnarthakyamatadAnAm / (tattvataM. kA. 1...] pR. 2.8(26) [jaimi. 1-1-1] pR. 92, Aya vikalpa yano godarzanAt na tadA gopandayojanA tayA bhAvAta hi yo mohAdajAtamapi cAdhakam / rAdAAnubhavAn , yugapadikalpadyAnutpattya nirvikalpakage darzana- | sa sarvavyavahAreSu saMzayAtmA kSayaM met // pR. 5.4 (5,6,7) [tasvasaM.kA. 2872] pR.8 sdaabstdaa|| asaMskAryatayA pumbhiH sarvadhA syAtrirthatA / A sargapralayAdekA buddhiH|[ ] pR. 1..(1) samAropagamaM vyakta gajanAnamidaM bhavet // AghavanirokA sNvrH| [tatvArtha -1] pR. 735 AhurvizatR pratyakSa na niveda vipazcitaH / pR." apata. tattvena pratibhAsanama ty| nekatve Agamastena prayakSeNa virudhyate // ] pR. 273 (13) 1.486 (13,14) amada karaNAdupAdAnamahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / itaretarabhedo'sya bIja cet pakSa eSa naH // zaktatya zakyakaraNAt kAraNabhAvAca sat kAryam // [tattvasaM. kA. 9.5].40(19,20) (sAyakA. 9] pR. 282 itacAyukto'pohaH vikalpAnupapatteH / tathAhi-yo'yamagoasambhavo vidhiH / [hetu. ] pR. 217 (8) poho gavi ta ki govyatirikaH mAhokhidavyatirika.? / yadi agAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dryoH|| vyatiriktaH sa kimAzritaH athAnAzritaH / yadyAzritastadA''nigrahasthAnamanyadina yuktamiti neSyate // zritavAd guNaH prApta ; tataya gozandena guNo'bhidhIyate 'na . 6 (1) gauH' iti-nAstipati' 'gArgacchati' iti na sAmAnAdhikaraNya asyAH sarvazandAnAmiti prasAthyalakSaNam / prAmotIti / bhayAnAzritastadA kenArthena 'goragopohaH' iti parI arvadevatAzadaH smpraa(maa)hurgvaadissu|| syAt / 'athAvyatiriktastadA gorevAsAviti na kizcit kRtaM vAkya 1. di. kA.se. 12) pR.114 (10) bhvti| pR. 3.1(1,2,3,4) AkRti jAtililAkhyA / [nyAyada0 a. 2 A0 / sU067]] [nyAyavA-pR. 33.5.8-11] pR.170 ityAdinA pramedena vibhinnaanibndhnaaH| aceTaka(ka) desiy| vyAvRttayaH prakal pante tanniSTAH (E:) zrutayastathA / / gItakapamA ya gAthA 1972] pR. 446 (4,5) [tattvasaM0 kA0 1043] pR. 2.8 (27), 2.5 (1) AmaTa me hi bhAvAnAM kAraNApekSitA bhavet / 'idaM tAvat praSTavyo bhavati bhavAn-kimapoho vAcyaH athAla"panA svakAryeSu pravRttiH khayameva tu|| vAcya iti / vAcyatve vidhirUpeNa vAcyaH syAt anya[I. vA0 sa0 2'lo. 48] pR. 4 vyAvRtyA vA / tatra yadi viSirupega tadA nekAntikaH / zrotavyo jJAtavyo mantavyo nididhyaatitnyH| zabdArtha. 'anyApohaH vAndAryaH' iti / athAnyavyAvRttyevi pakSa(udA0 u02-4-5] pR. 31 stadA tayApyanyavyaracchedasyApareNAnyayaracchedarUpegAnidhAnam kAnAnAt paramAtmani layaH sampadyate iti yuvate / tasyApyapareNetyavyavasthA syAt / bhayAvAcyatradA 'anyazandArthI, mAla paramArthAn , tato'nyezI bhede pramANAbhAvAta pohaM pAbdaH karoti' iti nyAhanyeta / 524 no sadbhAnamArakameva na medasya ityavidyAsa- [nyAyavA0 pR. 33.6.18-22] .2.1(0) saropita sayaM bhedaH / [ pR.155 idAnItanamastitvaM nahi pUrvaciyA gatam / sAdAvante va yannAti vartamAne'pi tat tathA / [lo. vA0 sU. 4 zlo0 234] pR.5139 citatheH sarazAH santo'vitathA iva lakSitAH // indriyANA sasamprayoge yuddhijanma pratyakSam / (gauDapA0 kA* 6 pR. 7. detabhyArUpapra.) [mi0 bha.1-1-4] pR.7 pR. 273 (1) indriyANi atIndriyANi savinaya prahaNalakSaNAni / bhAye parokSam / [taranArya. 1-9] pR. 595 (5) 12. 528 102.pa. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 - sammatiTIkA gatAmyavataraNAni indriyArthasannikarSotram [ nyAyada* 1-1-4] pR. 550 indriyArthasannikarSAtpanaM jJAnam / [ nyAyada* 1-1-4 ] pR. 704 indriyArthasannikarSotyanaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasA yAtmakaM pratyakSam [ nyAyada0 1-1-4] 119,518 indro mAyAbhiH para ( puru) rUpa Iyate ( Rgve0 maNDa* 5 47 R0 18 ] pR.203 (5) 18.1 isI sAmagrI pramANotpAdikA nirmA [ 12.505 (8) darA samUha siddha [ kA0 104658 (3) pra. u utkSepaNam, apakSepaNam, Akucanam, prasAraNam, gaganamiti karmANi / [ vaizeSikada0 1-1-7] 1.686 uttamaH puruSaH paramAtme sudAdvataH / yo lokamayi i [ bhaga0 gI0 a0 15 lo0 175.98 uttarakAla bhAvinaH saMvAdapratyayAnna janma pratipadyate zakti yati ucyate na pate / 1 utpAda vyaya- prIvyayukaM sat / [tattvArtha a0 5 sU0 29] 1.59, 323, 412 udadhAviva sarva gandhavaH samudIrNAsvayi nAtha dRSTayaH / nanu bhavAn pate pravibhakA sariridaciH // caturvedAtrizikAyA ho015. 29 upamAnamapi sAdRzyAdasabhikRSTe'rthe buddhimutpAdayati yathA darzanaM gosmaraNa] [1150] 1. 506 (1) upayukopamAnasyAsati / viSaya sambi Jain Educationa International pariziSTa 18.1 [ ]g. 584 (8) upalabdhiH sattA / [ 4.293 upalabdhiH sattA sA copalabhyamAnavastuyogyatA tadAzrayA vAtaH[ 12.339 upalambhaH sattA / [ ] 1.710 upoda rAmeNa to 1354.133 upAya-Di-bhaMgA haMdi daviyalakkhaNaM evaM / [pra0 kA0 gA0 12.622 628 (4) ubhayam [ pANini 1.19 (4) * U UrNanAbha ivAMzUnAM candrakAnta ivA'mbhasAm / pradAyAmina prakSaH sa hetuH sarvajanmanAm // [ mUlamadhaHzAkhamazvat prAhuravyayam / chandAMsi pani veda sa vedavit // 8.715 (3) [ gItA [a0] 15 zlo. 1] 1.310 1 R RSINAmapi yajjJAnaM tadAgama zyAmaH tatra yatheSTaM saMjJAH kiyantAm / [ nakAraNAnapA-150 mA0 ) 2.511 (1) [ 0 0 kA 40 30] pR. 520 (8) Ke eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte vyavasthitaH / [ amRtabindu upale pa0 120 154.30 ekadravyam aguNam saMyoga-vibhAgeSvanapekSam kAraNam iti karmalakSaNam[vaizeSika 11-17] 672 ekadharmAvayAsa pohylohyocraaH| vailakSaNyena gamyante'bhitra pratyavamarzanA // [ tatvasaM0] kA0 1050 ] pR. 210 videvniH| prakRtyA bhedavanto'pi nAnya ityupapAditam // [[[vazvasaM0] [10] [15] 4.210 (10,11) ekamevAdvitIyam [chAndo 0 0 0 1 0 1] 1. 103 (5) mu 4.25 ekapraveze ca nAnye ca punaH sutiH / na cAvAntaravarNAnAM nAnAtvasyAsti kAraNam // [ko0 0 0 6 0112] 1.38 ekanInAdade to gadaH / hetudharmAnumAnena dhUmenvana vikAravat // [ 12.445 (4) ekamapi dvitIyaM pazyato bane / sAyena samasta devopamaH // [To. vA. upamAna0 0 46] 1. 577 (5,6) ekasminnavayavini kRtsna kade zavAbdapravRtyasambhavAt ayuktosi praznaH - 'kimekadezena vartate, atha kRtno vartate itei / 'kRtanam' iti hi khalvekasya azeSAbhidhAnam / 'ekadezaH ' iti ca anekatve sati kasyacidabhidhAnam, tAvidho kRllekadezazabda ekasminavayavini anurapannau / [2-1-32 nyAyavA0 / 4.660 ekasmin bhedAbhAvAt sarvazabdaprayogAnupapattiH / [ ] pR.663 ekasyApi dhvanervA sadA tnoppdyte| kriyAmedena bhijavAdevambhUto'bhimanyate // [ 14.314 (5) ekasyArthasvabhAvasya pratyakSasya sataH svayam / ko'nyo na dRSTo bhAgaH syAt yaH pramANaiH parIkSyaye // [ pR. 507 (1) ekAdaza jine / [ tattvArtha0 a0 1 sU0 115.615 For Personal and Private Use Only 415 . Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 sanmatitarkaprakaraNa 5 - sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / ekAdinyavahArahetuH sngkhyaa| [prazasta. bhA.pR. 11.1] pR. 519 | kavihe gaM bhaMte / AyA paNate ! ekena tu pramANena sarvaho yena kruupyte| | goyamA ! aTThavihe / taM jahA-dabie AyA / nUnaM sakSuSA sarvatrasArIna (sarvAn rasAdIn ) pratipadyate // | [bhagavatI* zata0 12.1.] pR. 63(1) (lo0 vA. s. 2 zlo. 112] pR. 43 katamat saMvRtisattvaM yAvalokavyavahAraH / eko bhAvatvato yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRssttaaH| [ ]. 370 sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTA eko bhAvatattvatastena dRSTaH // kamma joganimitta / [pra. kA0 gA. 19) pR. 713 (4) pR.61 (7) | kartuH kAryopAdAnopakaraNaprayojanasampradAnaparijJAnAt / ekeko vi syviho| (Avazyakani0 upagghAyani0 gA* 36] pR. 757 (4)| kartuH priyahitamokSaheturdharmaH, adharmastu bhapriyapratyavAyahetuH / ekaguNakAlae duguNakAlae-1 [prazastapA* bhA* pR. 25150 8 tathA pR. 2805.4] [bhagavatI * zata, 5 u0 7 sU* 210] 1. 635 (4) | pR. 185 egadabiyammi- [pra.kA. pA.3)pR 628 (2) | kartRphaladAyI AtmaguNa Atma-manaHsaMyogajaH svakArya virodhI pagamegaNa jInassa paese aNaMtehiM NAgAvaraNijapoggarehiM | dharmAdharmarUpatayA medavAna aSTAkhyo guNaH / / aaveddhiypvedie|[ pR.455-456 (2) ] pR. 685 (6) ege AyA / [sthAnA0 prathama sthA. sU..] kalpanApotamaprAntaM prtykssm|[nyaayviN.1-4] pR.5.8 () pR. 93,453 (2) kalpanIyAtu sarvajJA bhaveyurvavastava / ege bhane duve bhava / [bhagavatIsUtra zataka 18 u010] |ya eva syAdasarvajJaH sa sarvajJaM na budhyate // pR. 625 (1) | [ zlo. vA0 sa0 2 lo. 135] pR. 53 ete ca trayo bhatA guNa-pradhAnabhAvena sakaladharmAtma kaika- | smAt sAnAdimatkhevaM gotaM yasmAt tadAtmakam / vastupratipAdakAH khayaM tathAbhUtAH santo niravapatpratipattidvAreNa | tAdAtmyamasya kasmAt cet khabhAvAditi gamyatAm / / sakalAdezA', vakSyamANAstu catvAraH sAvayavapratipattidvAreNAze [lo. vA. AkR. zlo* 47] pR. 24. (6) padharmAkAntaM vastu pratipAdayanto'pi vikalAdezAH / kasyacitu yadIbhyeta khata evaM pramANatA / pR. 45 (1,12)| prathamasya tathAbhAve pradveSaH kena hetunA // evaM tricatuAjJAnajanmano nAdhikA mtiH| [lo. vA. sU. 2 zlo* 76] pR. 6 prAryate tAvatevaikaM khataH prAmAjyamanute // kaH kaNTakAnAM prakaroti taiSNyaM vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM naa| [zlo0 vA. sU. 2 zlo* 61] pR. 8 khabhAvataH sarvamidaM prAtaM na kAmanAro'sti kutaH prayatnaH // evaM dharmavinA dharmiNAmuddezaH kRtaH / pR. 712 (1) [prazasta sadabhA0 pR. 26 paM.1].661 (3) kaH zobhata vadava yadi na syaadhiiktaa| ene parIkSakajJAnatritayaM nAtivartate / ahA(ka)tA vA yataH sarva kSaNikepapi tatsamam // tanavAjAtavAdhena nAzayaM bAdhakaM punH|| [he. vi. pR. 129] pR 329 (17) [tasvasaM0 kA* 2871] pR. 19 kAraNamastyavyakam / ( sAyakA0 16]. 284 evaM paroktasambandhapratyAkhyAne kRte sati / kAraNasaMyoginA kAryamavayaM saMyujyate / niyamo nAma sambandhaH khamatenocyate'dhunA // pR. 149 pR. 2. evaM yat pakSadharmatvaM jyaSThaM hetvAmipyate / kAruNyAd bhagavataH pravRttiH / nanve kevalaH sukharUpaH prANitat pUrvoktAnyadharmaladarzanAd vyabhicAryate // sargo'stu, naivam ; nirapekSasya kartRve'yaM doSaH sApekSale tukaya]pR. 570 mekarUpaH sarga.? yasya yathAvidhaH karmAzayaH puNyarUpopuNyarUpo eSa pratyakSadharmazca vartamAnArthatava yA // bA tasya tathAviSaphalopabhogAya tatsAdhanAn zarIrAdIstayAvi[lo. vA. nirA0 zlo. 110] pR. 537 (10) dhAstarasApekSaH sRjti|| ] pR. 99 paSAmandriyakave'pi na tApyeNa dharmatA / kArya dhUmo hutabhujaH kArye dhrmaanuvRttitH| [lo. vA. sU. 2 zlo0 13] pR. 5.5 (1.) pR. 50 (4) 58 au kArya dhUmo hutabhujA, kAryadharmAnuttitaH / autpattikAlu zabdasyAyana sambandhaH / sa tadabhAne'pi bhavana kAryameva na syAt // [mImAM* 1-1-5 pR.5] pR. 386 4.20 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 417 5 - sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / cAt / kArya dhUmo hutabhujaH kAryadharmAnuvRttitaH / ko hi bhAvadharma hetumicchan bhAI necche / sambhavastadabhAve'pi hetumato vilAyet // pR. 880 (0) pR. 322 (1,2,3), 565 (3) | | krameNa yugapaJcava yato'kriyAkRtaH / kAryakAraNabhAvAdisampandhAno dvayI gatiH / na bhavanti tatasteSAM vyarthaH kSaNikatAzramaH // niyamAniyamAbhyAM syAdaniyamAdatadgatA / / pR. 329 ] pR.21 kiyArUpalAdapohasya viSayo vaktavyaH / tatra 'apArna bhavati' kAryakAraNabhAvAdA svabhAvAdvA niyAmakAt / itla yamapohaH kiM goviSayaH athAgoviSaya ? yadi goviSaya. avinAbhAvaniyamo'darzanAnna na darzanAt // | kathaM gogavyavAbhAvaH ? athAgoviSayaH da.thamanyaviSayAdapohada ] pR. 76, 558 (14) nyatra pratipattiH, nahi khadire chidyamAne palAze chidA bhavati / kArzalAnyakhalezena yat sAdhyAsiddhidarzanaM tat vAryatamam / athAgorgavi pratiSedho 'goragIrna bhavati' iti, kenAgovaM pramaka pR. 115 (6) yan pratipidhyata iti / [nyA yavA * pR. 329 paM0 24-10 kAryasyaivamayogAca kiM kurvat kAraNaM bhavet / 23.paM. 4] pR. 2.0 (11,12) tataH kAraNabhAvo'pi yIjAde vakalpate / kriyAvad guNavat ghamavAyikAraNaM gan / [tasvasaM. kA. 11] pR. 283 (11) [vaizeSikada0 1-1-15] pR. 633 (3) kAlaH parati bhUtAni kAla: saMharati prajAH / krIDA hi ratima vindatAm, na ca ratyayA bhagavAn du sAbhAkAlaH supteSu ja.gati kAlo hi duratikramaH // nyAyavA, pR. 462 ] pR. 59 [mahAbhA* Adipa* a0 zlo0 21,275] lezakarmavipAkAzayaraparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH / pR 711(4,5) yogada. pA.1.25] 1.69,533. kaalaaghvnortyntsNyoge| [pA. 1-3-5] pR. 6.5 (2) lezena pakSadharmalaM yastatrApi prakarapayet / kAlo ya hoha suhumo|| pR. 655 na saGgaccheta tasyaitAkSyeNa saha lakSaNam / / ki syAt sA citrakiyA na syAt tasyAM matAnapi / pR. 241 (1) kacit tadaparijJAna sadRzAparasambhavAt / kintu gaurgavayo hastI vRkSa ityAdivAndataH / bhrAnterapazyata (3) bhedaM mAyAgolakabhezvat // vidhirUpAvatAyena matiH zAndI pravartate // ]. 118 (3) tima0 kA 501] 1. 186 (1) ka vA shrutiH| [ tattvasaM* kA0 107] pR. 185 kintu viSvavATyasmAd vikalo jAyate pneH| kSaNikAH sarvasaMskArAH / / ] pR.706 pazcAdapohAndArtha niSedhe jAyate matiH // kSaNikAH sarva saMskArAH vijJAnamAtramevedaM bho jinaputrA / yad (tattva0 kA0 1164] pR 227 (4) idaM traidhAtukam / / pR. 21 kila sAmagrI karaNaM taba kartRkarmApekSam sAmagrIjanakalena kSaNikA hisAna kaalaantrmvtisstthte| [ ] pR. 25 tayoAhatesrthAntarabhUtayorabhAvAt kimapekSya sAdhakatamakhamA kSaNikA hisA na kAlAntaramAte / sAdayet / / pR. 472 (9,10) kecideva nirAtmAno vAhyA iTA ghttaadyH| pR. 54 (1) gamanaM kasyaciva bAntastadvinivartyate // kSIre daghi bhavedeva dadhi kSIre ghaTe pttH| zaze >> pRpiyAdau caitanyaM mUrtirAtmani // [tattvasaM0 kA.187] pR. 229 (17-18) kevala evaM dharmoM dharmiNi sAdhyastarasamudAyasya siddhiH [lo. vA* abhAvapa0 zlo.5] pR. 581 (2) kRtA bhvti|| sIre dadhyAdi yanAsti prAgabhAvaH sa ucyate // ] pR. 554 kevalaNANuva uttA jaannNti| [zlo.vA. abhAvapa0 zlo02] pR. 186 (31)581(1) [prajJApa. dvitI. 1. sU. 54 gA* 10] pR. 108 (6) gatodake kaH khalu setubandhaH / / ] 1.37. kevalanANe kebldsnne|| pR. 10 | gatvA gatvA ra tAn dezAn yadyoM noplbhyte|| kevalaNANe NaM bhaMte / / [ pR.607 (2)| tadAnyakAraNAbhAvAdasacityavagabhyate // kenalI bhaMte / imaM rayaNapabhaM puDhavi AyArehiM pamANehiM| [lo. bA0 arthA* zlo. 30] pR. 23,321 heUhiM saMThANe hiM parivAre hi~ samaya jANahano taM samayaM | gambhIradhvAnarattve sati ||1-1-5nyaaybaa0 pR. ] pAsa? haMtA goyamA / kevalI / / 12 605 pR. 563 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 sanmatitarkaprakaraNa 5 - sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / garayazcApyasambandhAna golijasamRcchati / grAhya prAhakobhayazana tattvam / / ] . 73, sAdRzyaM na ca pUrveNa pUrva dRSTaM tadanvayi // lo. vA0 upamAna0 zlo.45] 1. 557 (1) ghaTAdiSu (1) yathA hetayo dhvNskaarinnH| gavaye gRhyamANaM ca na panAryAnumApakam / navaM nAzaya so hetusta sya sajAyate katham // pratijJA kadezalAra gogatasya na lijtaa|| [ ] pR. 346 (8,9,1.) [lo. cA* upamAna.lo.4.] pR. 577 (2,3) | ghaTAnAM na vAkArAt (1) pratyApayati vAcakaH / gavayopamitAyA gostajjJAna prAhyazakitA // vastumAnanivezivAt tadatirnAntarIyakaiH / / [lo. vA0 aryApa0 zlo0 4] pR. 579 (3) [vAkya. di. kA. lo. 125] pR. 316 (1,2) gavAzvapramRtIni / [pANi* 2-4-11] pR. 19. (9) gavyaside vagaunAsti tadamAve'pi gau. phutH| cakSu. pratIya rUpAdi cotpadyate cakSurvijJAnam / [lo. vA0 apo0 zlo0 85] pR. 151 (12,13) .309 (5) gAmahaM jJAtavAn pUrvamazvaM jAnAmyahaM punH| cakSu pravaso bhujgaaH|| pR. 57 [zlo. vA. sU. 5 Atma. lo. 122] pR.88 | cakSu:-protra mana sAmaprAptAkAritvam / gIyatyo ya vihAro pIo gIyatyamIsao bhnnio| [oghaniyukti gA. 121] pR. 55 (5) catupo ghaTena saMyoga epa yutasi dalAt vyasamavetAnA guNAryA yavad dravyam / tattA. a. 5 sU0 37] guNAdInAM saMyuktasamagaya ev| [ 1.545 catarapu medavidhAsu tatvaM parisamApyate-yaduta pramAtA pro. guNavizeSANAM rUpa-rasa-gandha spazInAn gurutva-dravala-dhanala- yam pramANam pramitiH / [ pR. 295 (8) saMskArANAm avyApinaca parimANavizeSasyAzrayo yathAsambhavaM | caturacyatI AyakSaralopazca / tad dravyaM mUti (mUrtiH) mUThitAnayanatvAt / [pANi. ma. pA. 2 sU0 51 vArti. ] pR. 225 (24) [nyAyada vAtsyA. bhA0 pR. 224 pR.178 citrapratibhAsA'pyekaiva buddhiA, bAhya citra vilakSaNatvAt / guNAH santi na santIti paarussyessupinyte| ] pR. 240 vede karturabhAgattu guNAzadaiva nAsti naH // citrayA yajeta pshukaamH|[ ] .30(3) pR. " caitanyaM puruSasya svarUpam / guNe bhAvAd guNavamuktam / pR. 3.7 (8),". (2) vaizeSikada0 ba. A. 2 sU013] pR. 14. | kSetravArohaNe caitrasya vrgrohnne|[ ] pR. 15 guNe yo doSANAmabhAvastadabhAvAd aprAmANyavyAptatvenI-| codanAjanitA vuddhiH pramANaM dossvrjitH| tasagA'napodita evaate|[ ] pR. 10 (3)| kAraNairjanyamAnatAliGgA''moktAkSavaditat // gUDhasira saMdhi pacaM samabhaMgamahIragaM ca chiNNaraha / [lo. vA. sU. 2 zrI. 184] pR.8 sAhAraNaM sarIra tavivarIyaM ca patteyaM // codanAlakSaNo'rthI dhrmH| [mImAMsAda.1-12] pR." (jIva vicA* gA0 12] pR. 654 ukAyadayAnaMto vi saMjao dulaI kuNai bohi / gRhItamapi gotyAdi smRtispRSTaM ca yadyapi / AhAre- [opaniyukti gA* 411] pR. 49 tathApi nyatirekeNa pUrvarodhAt pratIyate / [lo0 vA. pratyakSa. lo0233] pR. 319 (5) gRhIlA rastupsadbhAvaM smRvA ra prtiyoginm|| jayasukayaM / / pR.1.6 [o. vA* abhAvapa* 'lo. 27] pR. 369 jaMkAvilaM daritaNaM evaM dancaTThiyasya vattanvaM / [tu. kA. gA0 48] pR. 285 gRhIlA vastusadbhAva smRtvA ra pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapezayA // jaM samayaM raNaM samaNe bhagavaM mahAvIre / [lo.vA. sU. 5 abhAvapa* zlo. 27] pR. 23,276, pR. 605 golasambandhAt prAg na gauH nApyagIH, golayogAtU gauH| jaM samayaM pAsai No taM samayaM jANa / [nya yanA* pR.185.21] pR. 1.6 ] pR. 616 gomAniyeca maryena bhAjyamavaratA'pi kim / jaM samayaM pAsaha no taM samayaM jANa / ] pR. 7. ] pR. 16 grAhyapAhana vittimedavAnina lkssyte| | jANai bjjhe'nnumaannaao| [vizeSA0 bhA0 gA* 814] ] pR. 4.. (2) pR. 5() Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 5 - sanmatiTIkAgatAnyatrataraNAni / meda va saMskAro vytite| anyarthavityuryathA'nyaM na karoti yaH // | 008].34 (1) jAtiH pdaarthH| [ bhAjapyAyanaH) 4. 179 (1,2) yadi / 12.91 (3) je evaM jAga [ AbA. pra. zru0 adhya0 30 4 0 122] pR. 63 je jattibhA ideU bhanahasa / ] pR. 748 (5) [ jemimA paDivAi [ jAne'pi yadi vijnyaane| yAvat kAraNazuddhatyaM na pramANAntarAGgatam // [049.5 jArisa guruliMgaM sIseNa vi tAriSeNa hoyavyaM / [ dharmasaGgrahaNI gA0 1108, 1111] 1. 750 (8) jAva aNegabhUyabhAvamavie bhavaM / (bhagavatIsUtra za0 18 u0 10] 1.625 jilA pakSaH yAta 10 592 (1) jilA bArasanA merA corU paNa tu bho| [ odhaniyukti bA 601 ] [pamA 771] 751 (1,2) jIvAjI vAzrama bandhasaMbara nirjarAma kSAstattvam / [ tatvArthasU 1-4 ]g. 651 jIvAnAmavidyAsambandhaH na parAtmanaH agau sadA prabuddho niprakAza nAgantukA anyathA munasthApanA nivRttiH / yato'smin darzane saMsarati mucyate / makako sarvemuktirAma amedAt paramAtmanaH yatastamya darzana amei paramAtmanaH paramasvAsthya mApatitam tasmAtra brahmaNa saMsAraH / jIvAtmAna evAdyAni saMsAragaH kaviyo daye vimucyante teSA khAbhAvikAMDiyA vidyodayenAvidyAnivRteranupapattiH yato na teSu sAmA vikI vidyA avidyAvat atastayA nivRttiH khAbhAvikayA anyavidyAyAH[ ] pR. 278 (25, 22, 23) jIbo bhAiNiddaNo / [ dharmasaGgrahaNI gA0 35] pR. 746 jugavaM do Natthi uvogaa| [ AvazyakAne0 gA0 979] pU. 478 (2) [ jJAtasambandhasyaikadezadarzanAdasa nikRSTe'rye buddhiH / [ ] 1.20 (3,4,5 ) jJAtasambandhasyaikadezadarzanAdasa nikRSTe'rthe buddhiranumAnam / [115 zAbara bhA] pU. 502 (4) jJAnacikIrSA - prayatnAnAM samavAyaH kartRtA / [ Jain Educationa International 4.751 jJAnamaprati yasya aizvaryaM ca jagatpateH / dharma sadasi tum [ 198 yo cagRtam / tadayogyatArUpaM tadvA vastuSu (2) lakSaNam // [ 4.304 (8,9,10) jJAnavAnpate kathit / azopadezaH // [ jJAnAdavyatiriktaM ca kathamarthAntaraM vrajet / r a 184 0 sdprtiyn| [ hetu ] pR. 128 (2011) [ ko painiggarasa satyeva dAdhe nAmiH kacid dRSTo na dAhaka // [ 12.176 a ] pR. 184 (9) Na dazakAlika gA 2034.351 gijasta yA vi muNDassa / [21] 1. 747 Natthi eNa vihUgaM sutaM atyo ya jiNamaye kici / Asaja u soAraM papaya visArao bUA | [ Avazyakani0 upAyani0 gA0 38 ] g. 746 ( ) ) NIyA lovamabhUyA ANIyA do vi biMdu dumbhAvA / 12 - (3) [113.052 (2 ta taM savya visuddhaM jaM caraNaguNaTTio sAha / [Avazyaka sAmAga0 10.756 (4) pa 18.61 " For Personal and Private Use Only pradAna karanAracite [taravase0 kA 1080] 1. 215 (15,16) tataH paraM punH| [ zlo0 vA0sU0 0 120/4 sano niyama bAdhyate tena tsai| pramANamo [ tatva0 0 28 tato'pivikalpAtsahate pratI ca pratyakSeNAbhiprayogakSematvAt / 3.19 L ].468 (7, 8) tato bhavatprayukte'smin sAdhane yAvadunyate / sarvatrotpadyate buddhiriti dUtA bhavet // [ lo0 bA0 nirA0 lo0 172] 1.564 419 . Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 sanmatitarkaprakaraNa 5 - sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / tattvadarzanaM pratyakSato'numAnato baa| tayA vanyantarAmepo na vanyantarasAribhiH / ]. 94 (7) | tasmAdutpatyabhinyatayoH kArthAipattitaH samaH // tat paricinatijanyad vyavacchinati prakArAntarAbhAvaM [le. vA. sU0 zlo. 82] pR. 36 ra suucyti| [ pR. 285 (13) tathA'nyavarNa skArazakto nAnyaM kariSyati / tatpUrvakamanumAnam / [ ].560 anrostAlvAdisaMyogAnyo vA yathaiva hi // tatpUrvakaM trividhamanumAnam / / pR.56. lo0 vA. sU. 6 081] pR. tatpUrvaka triviSamanumAna pUrvavat zeSavat sAmAnyatodRSTaM / tathAvidhAya tasyApi vastunaH kSaNavRttinaH / [nyAyada.1-1-5] pR. 559 (10) te samabhisTAtu saMjJAmedena bhibhatAm // rAta pramANe / [tattvArtha. 1,10] pR. 595 pR. 311 (14) tara jJAnAntarotyAda pratIkSyaH kAraNAntarAt / tathAhi-pacatItyukte nodAsIno'vatiSThate / gAvaddhi na pariccinA zuddhistAvadasAsamA / / bhujhe dInyAta vA neti gamyate'nyanivartanam // zlo0 vA0 sU02 zro0 50] pR. 5 | [tatvasaM. kA. 146] pR. 124 (1,15,16) tatra pratyakSato jJAtAt dAhAddahana shktitaa| tadanantaraM tdiihinvishessnirnnyo'vaayH| vaderaNamitAt sUrye yAnAt tanDaktiyogitA // ] pR. 553 (5) [lo. vA. pa. zlo0 3] pR. 579 (2) tadA pravartane cakSu ko na dossH| tatra mahad dvividham-nityam anityaM / nityam bhAkAza ] pR. 496 kAla-digAtma paramamahattvam , anityam dhyaNukAdipu davyeSu / tada indriyAnindiyanimittam / aNu api nityAnitya medAt dvividham-paramANu-manasmu pAri [tAyA. bha. 10 14] pR.80 mANDalyalakSagaM nityam , anityam Nuka eva / yuvalA tadevamataM tithedamamalaM) brahma nirSika ramavidyayA / ''malaka-vilvAdiSu tu mahatkhapi tatprakapIbhAvamapekSya bhaato.| kalupatamivApannaM bhedarUpaM vivartate // puNuna vyavahAra / tathAhi-yAdA bihave mahat parimANam tAdRzaM pR. 383 (1.,1,12) na Amalake yAdavAM ca tat tatra na tAdRzaM yuvala iti / tadguNairapaTAnAM zande saMkAntyasambhavAt / nana mahad dIrghayosapaNukAdiSu vartamAnayo. paNuke 2 yadvA vastuebhAvena na dogA niraamyaaH| aNu va havalado ko vizeSaH / maharA 'dIrghamAnI yatAm' [zlo... sU. 2 lo063] pR. 19 dISu 'mahad AnIyatAm' iti vyavahAramedavatIterasti tayoH | tadaSTAva TeSu saMvitsAmadhyabhAvinaH / pAsyarato medaH / aNubahakhalayonu vizeSo yoginAM tadarzi- smaraNAdabhilASaNa vyavahAraH pravartate / nAmadhyakSa eva / [ ] pR.675 (3) .15(1)498 (6) tatra sUtranItiH syAt zuddhaparyAyazritAH (taa)| tapAropamanyAnyavyAvRtyA'dhigataiH punH| navara zeva bhAvasya bhAvA(vAt sthiti viyogtH|| zabdArtho'yaM sa eveti vacanena virudhyate // . 311 (7,8,9) [ ] pR. 181(11) tatra zabdAntarApohe sAmAnya parikalpite / tato na vAcakaH zabdaH, asvatantravAta / tayaivAvasturUpakhAudabhedo na kalpyate // ]. 197 (12) [lo. vA0 apo0 zlo0 104 pR. 115(16) | tanmAtrAkAhagAd bheda. khasAmAnyena nojjhitH| tatrAtmani sukhAdInAM yathA vittiH phalAntaram / nopAtaH saMzayotpatte. seva caikArthatA tyoH|| tathA sarvatra saMyojyA mAnameyaphala sthitiH|| 12. 196 (12,13,14,15,16) [ ] pR. 365 (22,23) tapasA nirjarA c| [tatvArtha. 9-11 pR. 15,737 ttraapvaadnirmuktirvkbhaavaalviiysii| tamonirodhe vIbhante tamasA'nAvRttaM(vRtaM) param / vede tenApramANavaM nArAmAmapi gacchati // ghaTAdikam-[ pR. 544 (1) [lo0 vA. sU0 2 lo068 pR.15(5) tamiligipUrvakam / [sAlaya kA0 5] pR. 501 (3) tatrApi khapavAdAtya syAdapekSA karit punH| tarUNAt tad vayamevyaM prativimvAdi sAMvRtam / jAtA zakasya pUrveNa sA'pyanyena nivrtte| teSu tad vyabhicArilaM durnivAramataH sthitam // [tatva. kA. 286.] pR.19(6) [tatvasaM* kA.1.v] pR. 216 (12) tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavarjitam / tasmAt tanmAtra sambandhaH svabhAvo bhAvameva vaa| aduTakAraNAradhaM pramANa lokasammatam // nivartayet kAraNa nA kaarymvybhicaartH|| ] pR. 13,318 (18), 354/ ] pR. 559 (7) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 5 - sanmatiTImAgatAnyavataraNAni / tampAt sarveSu yadUrga pratyeka parinihitam / tAhak pratyavamarzaca yatra negasti vastuni / govuddhisvanimittA syAd golAdanyaca nAsti tat // agozadAbhidheyarsa bispaSTaM tatra gamyate // [lo. vA. apo* zlo. 1.] pR.187(19) [tatvasa0 kA* 1.63] pR. 112 dasyAt khataH pramANavaM sarvatrItsargika sthitam / tAdRk pratyavamazaca vidyate yatra vastuni / bAdhakAraNaduratvajJAnAbhyAM tadapodyate // tatrAbhAve'pi gojAveragopohaH pravartate // [tatva. kA. 2882] pR. 10 [tatvasaM. kA0 106.] pR. 11(14) tasmAdananumAnalaM zAbde pratyakSavad bhavet / taambhaavosthitaamnyaamaaptimudaahret| rupyarahitavena tAgviSayavarjanAt // [zle. nA* aryApa. zlo..] pR.579 zlo0 vA0 zabdapa.ze. 18] pR. 574 (7) | tAza vyAvRttayo'rdhAnAM kalpanAzilpinirmitAH / smAd yato yato'rthAno nyAvRttistanivandhanAH / nApohyAdhAra bhedena midyante paramArthataH // jAtibhedAH prakarupyante tdvishessaabgaahinH|| [tasva. kA. 1.46] pR. 201 pR. (23,24) tAsAM hi zabarUpalaM kalitaM na tu vAstavam / tasmAd yat paryate tat syAt sArazyena vizeSitam / medAbhedI va tatvena vastunye vyavasthitI // prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam // [tattvasaM* kA0 1047] pR. 209 [le. vA0 sU06 upamAna* zlo. 3.] pR. 4,576 (5) | tA hi tena vinotpannA mithyAH yudhiyAhate / tasmAdyasyaiva saMskAra niymenaanuvrtte| na lanyena vinA vRttiH sAmAnya yeha dubhyati / / tamAntarIya cittamatacitasamAzritam // [lo. vA. AkR* zlo. 38] pR. 24. ] . 77,59 () titthapaNAma kaauN| tasmAd yasyaiva saMskAre niyamenAnurartate / [bha vayakani* samavasa* gA0 45] pR. 714 (1) zarIraM pUrvadehasya tat tadanvayi yuktimat // turya tu tadvivikko'sau pacatItyavasIyate / pR.12 tenAtra vidhivAkyena mamamanyanivartanam // tasmAd yeSveva zabdeSu nazyogasteSu kevalam / [tatva kA0 1158] pR. 225 (23) bhavedanyanivRtyazaH khAtparAnyatra gamyate // tena janmaiva viSaye budeApAra ucyate / [zlo. cA0 apo* zlo0 164] 1. 201(12) tareva ca pramArU tadatI karaNaM kdhii.|| tasAd vyAkhyAja miccadbhiH sahetuH saprayojanaH / [o. vA. s. 4 zlo. 51] pR. 1. mAnAratArasambandho bAdhyo nAnyastu nissphlH|| tena yatrApyubhI dhrmoN| zlo. vA. sU. lo. 15]. 169 (11) 0 vA* anu0 lo.4] pR. 94 taya zaktirazatirvA yA khabhAvena sNsthitaa| tena sambandhalAyA sambandhyanyAro dhuvam / nityatAdikitsasya kastA kSapayituM kssmH|| arthApattyaiva mantavyaH pazcAdasvanumAnatA // . 482 (1), [zlo. vA.sU. 5 aryApatti zlo. 33 ] pR. 47 (2) tasyApi kAraNAzudaina jJAnasya pramANatA / tena sarvatra sAjhA tirekasya cAgate. / tasyApyevamitItthaM tu na kvaciyaratiSThate / sarvazadarazeSArthapratipattiH pratajyate // lo0 vA. su. 2 zlo. 51] 1.5 [vA. zandapa. zlo. 88] 1.575 tasyaiva caitAni niHzvasitAni / tenAyamapi zadasya svArtha ityupryte| [ha0 u0 a0 2 brA0 / sU...] pR. 32 na va sAkSAdayaM zandai vi(dakSi)vidho'poha ucyate // tasvaiva vyabhicArAdA zarade-yAcAriNi / [tasvara. 4. 1015] pR. 203 (27,28) doSarat sAdhanaM he nAno rastumi tiH|| teSAmadRzyamAnAnA kaSaM ca rcnaakmH| pR. 309 kIdRzA racanAmedAda varNamedazca jAyatAm / / tasyopakArakabena vartate daasdenrH| lo0 vA. sU0 6 zlo.1.9] pR.38 ubhayorapi saMnityorabhamAgamo'sti tu // teSAmevAnena koNa vyavasthitalAt tadavyatirikta vikAramAtra [lo. bA. banAvapalo . 11] pR. 581 (7) / kArya ta eva / [ pR. 422 tAdAtmyaM yed mataM jaateykijnmnyjaattaa| taireva gRhyate zabdo na dUrasthaiH kavacana / nAro'nAzazva keneTastadvattvA na layo na kim (1) // [lo. vA. na. 6 lo. 86] 1.35 ] . 24..) / to sat / [pA. sU. 3-2-12 // ] pR. 3 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 sanmatitarkaprakaraNa 5 - sanmatiTIkAgavAnyavataraNAni / triguNama vikiviSayaH sAmAnyamacetanaM prasavadharmi / EEH zruto vAcA'nyathA nopapadyate ityahAkalpanAmovya tathA pradhAnaM tadviparItastathA ca pumAn // patiH / [ mImAM zAbara0 sU. 5.8paM..] pR. [sAyakA..] pR. 28, devadattopakaraNabhUtAni maNimuktAphalAdIni dIpAntarasambhU. vidhaira sH|[ ]. 558,559, | ni devadattaguNakRtAni, kAryale sati devadattopakArakalAt, trirUpANi ca trINya lishaani| [5. nyA. sU."] pR.3 zakaTAdivat / na 2 taddaze'satrihitA ena tadguNAstAn triruupaalikaadm|| pR.48. vyutpAdayituM samarthAH, nahi paTadeze'sannidhAnabantastantu-turitrirUpAvinAlizini zAnamanumAnam / kubindAdayaH paTamutpAdayituM kSamAH / AtmaguNAnAM ca taddeza. pR. 572 (6) sabhidhAnaM na tadguNisanidhimantareNa sambhavi bhaguNalaprAptaH trirUpAlimAhiti vijJAnamanumAnam / tatastasyApi tdeshvm| ( pR. 14 ].3 devAkAla svabhAvaniyamo na syAt / maiguNyasyAvizeSe'pi na sarva samArakam / pR.8 [tatvasaM0 kA* 28] 1.3.0(1) dezakAlAdimedena tadA'ttyabasaro miteH| [lo. vA. sU0 zlo. 233 ] pR. 56(1) nena kSaNikAkSaNikalasAdhAraNasyArthasya viSayIkaraNAt | deza-bAlAdime dena tatrAstyavasaro miteH|| kutavid bhramanimittAdakSaNikalArope'pi na darzanamakSaNikale | yaH pUrvamavagato nAzaH (nAza.) sa ca nAma pratIyate // pramANam kintu pratyutApramANam viparItAvasAyAkAntalAt | mo. nA. pratyakSa. zlo. 23 // ] . 319 (6,7,8) kSaNikakhe'pi na tat pramANaM anurUpAdhyavasAyAjananAt nIla- | devarakA hi kiMzukAH / [ 12. 12 (5) rUpe tu tathAvidhaniSayakaraNAt pramANam / doSAH santi na santIti pauruSeyeSu cinyte| pR. 41 vede karturabhAvAtu doSAvAra nAsti nH|| davaTThayAe sAsayA, pajavaTTayAe alaasyaa| [tatva. kA. 2895] pR. 1(2) [ .] pR. 619 davattena vinA vaiSAM saMzleSaH kalpyatA kapam / digdezAya vibhAgena sarvAn prati bhavannapi / AgacchatAM ca vizleSo na bhaved vAyunA katham // tathaiva yatsamIpasthairnAdaiH syAd yasya saMskRtiH // [zlo. vA. sU. 6 no.11.] pR.38 [lo. vA. sU. 6 zlo. 86] pR. 35 / vyavAdimiranirdhAritarUpairyaH sambandho nyAnAM) sa dukharUpalAnAnukampayA pravRttiH bhavAptakAmavAna krIDAryA | zabdArthaH; sa ca sambandhinA zabdArthavenAsatyavAdasama ityuityetarapi parihatamavidyAvena, yato nAso prayojanamapekSya praba- | vyate / yadvA tapaH zrutAdInA meruvarNapadezyena bhApanAdevAmeva tate, nahi gandharvanagarAdivighramAH samudiprayojanAnAM prAdurbha- | parasparamasatyaH sargaH / [ ] pR. 180 (6) banti / [ pR. 278 (5) dayam / [vyAviH ] pR. 179 (1) dukhe viparyAsamatistRSNA vA'vandhya kAraNam / dayAzradhya guNavAn saMyogavibhAgemvakAraNamanapekSaH / janmino yasya te na to na sa janmAdhigacchati // [vaizeSikada0 1-2-16] pR. 633,672 ]. 10 dAvimau puruSoM loke kSarathAkSara eva / dRzya mAnavyapekSaM ced iSTajJAnaM pramAntaram / kSaraH parvANi bhUtAni ruTastho'kSara ucyate // tatpUrvamasmAdityAdi pramANAntara mipyatAm // [bhaga.gI.a.15'lo.15]pR. 98 pR.583 diSThasambandhasaMvittirnekarUpapravedanAt / sayamAnAd yayanyatra vijnyaanmupjaayte| pR. 2 (7), 265 sAdRzyopApitattvorupamAnamiti smRtam // dviSThasambandhasaM vittikarUpapravedanAt / pR. 575 dayasvarUpamahaNe prati sammanyavedanam // syAt parokSe sAdRzyadhIH pramANAntara yadi / ] pR. 483 (19) vaidharmyamatirapyenaM pramANa kiM na saptamam // [ pR. 583 dIndriyamAyAmAtya vimatyadhikaraNabhAnApanaM buddhimatkAraNadRSTaH pathabhirappasmAd medenoktA shrutodbhraa| pUrvakam , svArambhakAvayanasanivezaniziSTatvAt , ghaTAdivat vaidhapramANaprAhiNItlena yasmAt pUrva vilkssnnaa|| myeNa prmaannvH| [lo.vA. arthApa.Tho. 2 .578 pR.1.. (5) dRSTaH zruto bAyo'nyayA noppdyte|| dau pratimecI prakRtamartha gmytH|| [mImAMsAda.1.1 pAsU.5zAvarabhA0] pR.71 / ] pR. 1.5 1.3 .pa. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 423 5 - mnmtittiikaagtaanyptrnnaani| ma bArastuna ete syubhedAstenA'sya bastuni ( bastutA) barmayobhaida ho hi dharmyamere'pi naH sthite / [lo. nA. abhA* pari* ko..] pR. 14 udgabhibhavAtmavAra prahaNaM gaavtisstthte| na cAmatuna ete syurbhedAstenAsya blutaa| [lo. bA.bhabhAvapa. 1-1.] pR. 580 (12 ) kAryAdInAmabhAvaH ko bhAno yA kAraNAdi na // dharmasyAyabhicArastu dharmaNAnyatra dryte| [zlo0 nA* abhAvapa* lo..] pR.58.(4) tatra prasidaM tadyukaM dharmiNa gamayiSyati // na cAsAdhAraNaM vastu gamyate'sohavattayA / ] 1. 55v (0) kathaM vA parikarUpyeta sambayo rstvrstunoH|| dhamAdhamakSayaMDarI parIkSA / / ] pR. 12 [o. vA* apo.lo. 86 pR. 192 (3,4) dhamA dharmavividha lihItyatatha sAdhitam / narezvarakhayAghAtaH sApekSatve'pi, yathA savitRprakAzasya na tApadanumAnaM hi yAvattadviSayaM na tat // sphaTikAdyapekSasya, yathA vA karaNAdhiSThAyakasya kSetrajJasya, sApe[zlo. nA. zaradapa. 50] 1.575 (1) kSatve'pi temu tasyezvaratA datrApi (tadaratrApi ) nezvaratA viSa( visaM) ghaatH|| jakArya kAraNe vidyate iti tebhyastat pRSAbhUtam nadi pR. 59 (3,4) kAraNameva kAryarUpeNa vyavatiSThate pariNamate kaa| na kasyaiva sarvAsu gamanaM dikSu yujyate / ] 1. 413 [lo. vA. sU.6 zlo. 11] pR. 30 nakSatra-prApajaramaharnizaM lokakamavikSiptam / na tasyAnumAnalaM pakSa varmAdyasambhavAt / bhramati zubhAzumamasitaM prakAzayat pUrvajanmAtam // prAk prameyasya sArasyaM na dharmatvena gRhyate // (lo. vA. upamAna. lo.41] pR. 577 (1) na ra kAryam kAraNaM vAstivyamAtrameva tattvam // nAtirAgo medAnAM vAcakaH AnanyAt / pR.422 ] pR. 175 () vara smaraNataH pavAriniyasya pravartanam // na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / [ .vA. pratyakSa pro. 235] pR. 416 havikA kRSNavarmena bhUya evAbhivardhate // na ra syAd vyavahAro'yaM kaarnnaadivibhaagtH| [mahAbhA0 Adipa. 0 78 zlo. 12] pR. 151 prAgabhAvAdibhedena nAbhAvo yadi bhidyte|| na tadAtmA parAtmeti sambandhe sati vastubhiH / mA* abhAvae* lo0 7] pR. 580 (67) vyAvRttavatvadhigamo'pyAdeva bhavatyataH // na bAgamavidhiH kazcinityaH sarvajJabodhakaH / [tatvasaM* kA0 1.4] pR. 2.1 (25,21) na ca matrAbAdAnA tAtparyamabakalpate // [ko0 vA. sU. 2 zlo. "0]. 45 tAvadindriyeNeSA nAstItyutpAdyate mtiH| navAgamana sarvajJastarIye'nyonyasaMdhyAt / bhAgazenaiva saMyoge yogyasAdindriyasya hi // narAntarapaNItasya prAmANyaM gamyate katham // (lo. rA0 abhAvapa. z018] pR. 351,580(5) [lo. vA. sa. 2 . 9] .45 na tAvadyatra reze'pto na tatkAleja gmyte| na cAtrAnyatarA bhrAntirUpacAreNa vessyte| bhavemissavibhukhAcet sarrArtheSvapi tatsamam // dRDhatvAt sarvathA yuddhAntipta prAntivAdinAm // [lo. vA. zabdapa. 87] pR. 575 (4) na tvekAramanyupeyAmo heturasti bilakSaNaH // [lo. vA0 AkR* lo..] pR. 233 (7) na cAnyarUpamanyATaka kuryAjjJAnaM vizeSaNam / [lo. vA. sU. 5 zlo* 815. 27 kathaM dAnyAdRze jJAne taducyeta vizeSaNam // narIpUro'pyapodeze dRSTaH sanuparisthitAm / [ .cA. apo. lo. 89] pR. 112 (14) | niyamyo gamayatyeva vRttAM paTi niyAmikAm // nacAvayaninimuktA pravRttiH snd-liiyo| 5.50 (1) pR. 19. nanu guNanyatiriko guNI upalabhyata ena tapAdiguNAna piliGgataH pavAdiniyasya pravartanam / pradaNe'pi tasya prahaNAt / tathAhi mandamandaprakAze tagatasi vAyave kenacitrApi tadidAnI pradumyati // tAdirUpAnupalamme'pi upalabhyate balAkAdiH, svagatazukraguNA pR. 499 prahaNe'pi ca sanihitopacAnAvasthAyo gRhyate sphaTikopalA, na cApyavAdindebhyo jAyate'rododhanam / tathA''papadInabadha kAraccha zarIraH pumAstagatazyAmAdirUpAvizeSyabuddhirizeda na cAjJAtavizeSaNA // pratibhAse'pi 'pumAn' iti pratyayotpattaH pratibhAyeva, kAmA[o. vA. azo.. ] pR.192 dira va tapasya saMghargirUpeNA'bhibhUtasya aprakAze'pi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 sanmatitarkaprakaraNa 5 - sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / prakAzata eca 'vanam' iti pratyayotpattaH adhyakSata eva guNa | na rekhAkAdayaH bAditvena kArInAM gamakA, evaM rekhAgava. guNinobhedaH siddhaH / tathA, anumAnato'pi tayorbhedaH / yAdayo'pi na gavayatnena satyagaNyAdInAm / bhapitu sAhAyAt tathAhi-yad yatyavacchedyAvena pratIyate tat tato bhinnama, evaMrUpA gavayAdayaH satyAH, varNapratipalyupAyA api rekhAkAyathA devadattAda azvaH, guNinyavacchedayatvena pratIyante ca nIlo. dayaH puruSasamayAt varNAnAM smArakAH na tu teSAM varNanena palasya rUpAdaya iti / tathA, pRthivyapa-tejo-vAyado davyANi | varNapratipAdakalam , rekhAdirUpeNa ra sattvAd gRhItaptamayAnAM rUpa-rasa-gandha-sparzebhyo bhinnAni, ekavacana-bahuvacanaviSaya- punarupalabhyamAnAH samayaM sArayanti samayamahaNA yayana bAt, yathA 'candraH' 'nakSatrANi' iti, tayA ra 'pRthivI' iti gyutpamAnAM bAlAdi prttiH| [ ekavacanam 'rUpa-rasa-gandha-sparzAH' bahuvacanamupalabhyate iti pR. 279 (18,19,2.) tayormeMdaH / bhavayavA'vayavinorapyanumAnataH sido medaH / narte tadAgamAt sidhyanara tenAgamo vinaa| tathAhi-vivAdAdhikaraNebhyastantubhyo miSaH paTaH bhitraka [loka.bA.sU. 2 zlo.143] pR.51 kalAt ghaTAdivat , bhinazaktikalA vA viSAgadapat, navAcyaMbAcaka jAsti paramArthena kizana / pUrvottarakAlabhAvivAda vA pitAputrarata, vibhinaparimANalAra | bhaNamapi bhAveSa yaapklviyogtH|| bA kuvala-bilvavat iti / vidadharmAdhyAsanidhano | tattvasaM.kA.1.1.]pR. 116(10) banyatrApi mAnAnAM medaH, sa apyasti iti kathaM na medH| na bikalpAnubadasya spaSTArthapratibhAsitA / yadi cAvayavI avayavebhyo bhino na bhavet sthUnapratibhAto | same'pi maryate smAteM na 2 tat tAhagaryaham // na syAt , paramAnAM sakSamatvAt / na va anyAharabhUtaH prati [ ] pR. 5.2 (14) bhAptaH anyAha parthavyavasthApakaH atiprapatrAt / na ca syUlA. nave kidhideka jnkm|| bhAve 'pAmANuH' iti vyapadezo'pi sambhavI, sthUlApekSilAd pR. 40.(10), 525 (4) bhaNuvasya / [ na hiMsro bhavet / / pR. 658(9), 659 (1,2,3,4,5,6,7,8.) pR. 3, (2) nanumAnaphalAH zabdAH / [ ] na vyaktazaktirIzo'yaM krmennaapyuppdyte| pR. 204 (18) vyakazaphirato'nyavet bhAvo dhekA kayaM mavet // manu jJAnaphalAH zandA na kasya phaladvayam / apavAda-vidhijJAnaM phalamerupya vaH katham // na zAleyA gobuddhiH tato'nyAlambanApi vaa| bhAmahAlaM. pari0 6 zlo018] pR. 186 (4.5) tadabhAve'pi sadbhAvAd ghaTe pArthivabuddhivat // nanu bhAvAdabhinnatvAt samprayogo'sti tena ca / [zlo. bA. bana**4] pR. 195 na basantamamedosti rUpAdinadihApi nH|| na sa trividhAdetoranyatrAstItyatrai niyata ucyate / [zlo. bA. abhAvapa019] pR. 58, (19) pR. 558 (1) na naivamiti nirdeza niSedhasya niSevanam / evamityaniSedhyaM tu kharUpeNaiva tiSThati // na sadakaraNAdupAdAnamahaNAt sarvasambharAbhAvAt / ]. 199 pAkasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAca sat kAryam // [sAM* kA.111.20 (11) nandanyApoha kRccando yupma-pakSenunarNitaH / niSedhamAtraM naiveha pratibhAsava (seja) gamyate // na sarvalokasAmi sukha prayAlyAtuM zakyam / [tasva* kA0 10] pR.185 (14,15,16) pR. 153 (1) na pratyakSaparokSAcyA meyasyAnyasya sambhavaH / na so'sti pratyayo loke yaH shndaanugmaarte| tasmAt prameyadikhena pramANadivamiSyate // anunidAmeva jJAnaM sarvazabdena bhAsate // [vAkyapa* zlo. 124 prathamakA*] pR. 380(5,1.) na pratyAtmavedanIyasya sukhasya pratIteH pratyAkhyAnam / na hi tat kevalaM nIlaM na ca kebalamutpalam / pR.153 samudAyAbhiSeyatvAt / / na yAti na ca tatrAsIdasti pazcAnna vAMzavat / pR.196 (21) jahAti pUrva nAdhAramaho vyasana santatiH // nahi tat maNamapyAle jAyate nA pramAtmam / [ ] pR. 691 (2) yenAryaprahaNe pacAvApriyatendriyAdivat // nayAstava syAtpadalAcchanA ime rasopavidA va lodddhaatvH| | [zlo. bA. sU.vo .55] pR... bhavantyabhipretaphalA yatastato bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH // | nahi re'nupapAm / / [hatvayambhUstotram 65] pR. 750 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 5 sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / * nahi bhAvabhAsitve'pyarthAntarameva rUpaM nIlasyAnubhA [ 4.264 na hi smaraNato yat prAk tat pratyakSamivIdRzam // [cho0 nA0 pratyakSa* * 234].319 na heturastIti nadana hetu natu prati khayameva vaacte| athApi hetupraNayAso bhavet pratijJayA kebalayA'sya kiM bhavet // [ [] 4.713-14 pratyakSe kArya kAraNabhAvagatiH / Jg [ nAca kAraNAni phlnti| [ Jg. 3046 na yasya draTuryadetad mama gore rUpaM so'hamiti bhavati pratyayaH kevalaM nirdizati / [ nyAyanA * pR0 341 paM0 23] pR. 80 hyAbhyAmarthaM paricchiya pravartamAno'rthakriyAyAM nisaMnAyate / [ Jg. 460 naI sijanaka sAmagrI vai janikA / , I nAkAraNaM vissyH| [ nAkamAt kamiNo bhAvaH / [ ]. 184 (15) nAkramAt kramiNo bhAvo nApyapekSA vizeSiNaH / kramAdbhavantI dhIyAt kramaM tasyApi khetsyati // 1 12.436 (33,33) nAgRhItavizeSaNavizeSye buddhiH / ' ] 4. 4,504 (7), 616,724 nAdIndriyArthapratiSedhavizeSasya kasyacit sAdhanena nirA karaNena kA kAryaH tadabhAve vizeSasAdhanasya tatikaraNa detomo''vAsiddhalAt kintIndriyamarthamabhyupagacchetsiddho pra mArgaH sa cet sido prayojanaM darzayati 'om' iti kRtvA'sau pratipattamyaH bhaya na darzayati prabhANAmAmAdevAso nAsti natu vishessaabhaavaat| / Jain Educationa International 4. 12 12.846 [ mo'to'pi bhAgalamiti zo na kathana [ tapasekA 10844. 214 (24) nA denAss hita pIjA yAmantyena dhvaninA sad / AtaparipAka do dobha [ vAkya pra0 kA0 lo0 85] 1. 435 (2) nAdhArAdheyavRtyAdisambandhazvApya mAnayoH // 12.3 [zro vA apo. zra0 85] 4.191 (18) mAnakRtAnvayavyatirekaM kAraNaM nAkA (nAka) raNaM viSayaH / [ 4. 31251 (1) 503 (6) 718 mAnyo'nubhAyo budadhAsi tasyA naanubhvo'prH| brAhmamAdhuryAt svayaM se prakAzate // ' 18. vel (1,4,5) 95.194 nepAlamabhAvAnAma mAtrA mAnavarjanAt / yo'ntare'pahatasmAt sAmAnyanastunaH // [ apo nAbhAvo'podhanaM nAbhAvo bhaavym| bhArastu na tadAtmeti tatyeSTe bamapohyatA // [ tatva kA 10811214 nAmu kSIyate karma klpkottirpi| [ ] 4. 456 (1) 4.195 (12,14) nAmUrta mUrtatAmeti mUrta nAyAtyamUrtatAm / dravyaM kAlatraye'pItyaM vyavate nAtmarUpataH // [ mAzabdavizeSasya vAcyavAcakateSyate / tasya pUrvamadRSTalAt sAmAnyaM tUpadekSyate // [ nAvazya kAraNAni santi bhavanti / [ nAside bhAvadharmo'ti / [ 5. 400 (2), 51 (9) nAsau na pacatItyuke gamyate pacatIti hi / audAsInyAdiyogazca tRtIye nabhi gamyate // 18.488 [ [taravasekA 1157] 4.225 nAstitA payaso dani pradhvaMsAbhAvalakSaNam / gati yo'prAbhAyo'nyonyAbhAra ucyate // 2.150 [nAmAvara 3] 186 (12), 581 nityaM satyamasaracaM vA'hetoranyAnapekSaNAt / bhapekSAta di bhAvAnAM kAdAcitkasambhavaH // 12.43, wr nityamiti prAyajasA / mokSArthI na prabardheta tatra kAvya niSidvayoH // - [ 18. 141 [ nilamisinarmANa duritakSayam / zAnaM ca vimalIkurvamabhyAsena tu pAcayet // [ nityamerumaNDanyApi niSkriyam / [ 12.031 nityAnumeyatvAt samavAyasyAnumAna gocaratA, venAyamadoSa iti / tacAnumAnam - ' tantuSu paTa:' iti buddhistantu-paravyatirikasambandhapUrvakA 'hada iti buddhivAda' kaMsapAya jalavida [ 12. 100 "niraMtu sarvAtmanA nazena yenaM vikalpo nAvatarati sabaizabdasyAne kAryamA eka nanavRttityAt / [ ] 1. 220 niranvayavinazvara vastu pratikSaNamanekSamANo'pi nAvadhArayati / , [ 4.750 For Personal and Private Use Only 4.150 425 . Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 sanmatitarkaprakaraNa 5 - sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / nirAkArameva jJAnamayonmukhamupalabhyAsAnaM pratiniyamena kayaM | no ced bhrAntinimittana saMyojyata guNAntaram / sarvasAdhAraNamiti siraH pratikarmapratyayaH / zuktI vA rajatAkAro sAdharmyadarzanAt // ] pR. 463|| ] pR.507 nirAkArA no buddhiH| [ pR.462 nobhayamanaryakam / [ pR. 153 (1) nirAkAro bodho'rthaptahabhAgya kasAmadhyadhInastatrArthe pramANa / [ pR. 4.9 pakSadhamaitAniyaH pratyakSataH kacit / nirguNA gunnaaH| [ pR. 676 (4)| pR. 512 (12) nirvizeSa hi sAmAnyaM bhavecchazaviSANavat // pakSadharmatAnizcayaH pratyakSato'numAnato vaa| [lo. vA. AkRti. .. pR. 407 ] pR. yantra nidhIyate rUpaM tat teSAM viSayaH katham // pakSadharmastadaMzena vyApto hetunidhaiva sH|| pR. 382 (2) bhavinAbhAvaniyamAdekhAgAsAstato'pare / nidhIyamAnAnidhIyamAnayobhaidAnizzAyakaM vA pakSaM prmjhe| [ ] pR. 556 (2) ].386 (2,3) paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame rtH| niSedhamAtraM naiveha zAnde jnyaane'nbhaaste| zikhI muNDI jaTI vA'pi mucyate nAtra sNshyH|| [tatvasaM.kA.1.13] pR. 2.1 (11) pR. 281(4) niSpattaraparAdhInamapi kArya svahetunA / padamapyadhikAbhAvAt smArakAma vividhyte| sambadhyate kalpanayA kima kArya sthapana // [lo. vA. zadapa. zlo...] pR. 43 pR. 63 pada sabhyadhikAbhAvAt smArakAma viziSyate / niHsAmAnyAni sAmAnyAni / bhayAdhikyaM mavet kiSit sa padasya na gocaraH // ]. 222 (6),566 (zlo. vA. zadapa* zlo. 1..] pR. 417 (8,9,1.) nIlotpalAdivandA arthAntaranivRttiniziSTAnaryAnAhuH / padArcapUrvakastasmAd vaakyaaryo'ymnsthitH| ] pR. 170, 212 (20,21) | [lo.vA. vAkyAdhikale. 336] pR. 1 nedaM pratyakSalakSaNavidhAnaM kintu lokaprasiddhapatyazAnuvAdena | padArthAnAM tu mUlatamiSTaM tadbhAvabhAvataH / pratyakSasya dharma pratyanimittakhavidhAnam / [zlo. vA. vAkyAvi. zlo. 90] pR. 3 ] pR. 535 (3) paramANUtpAdakAmimataM kAraNaM sopetaM na bhavati, sattvaneSTo'sAdhAraNastAnad vizeSo nirvikalpanAt / pratipAdakapramANAviSayatvAt , zAyAvat / tathA rmaableyaadirsaamaanytrttH|| ] .658 [lo. bA.aNe. lo. 3] 180 (15,16,17,18) prmaatmaa'vibhaago'pyvidyaavihtmaanseH| neha nAnAsti kiJcana / sukha-duHkhAdibhirbhAgairbhadavAniva lakSyate // [vRhadA. u0 a. nA. 4 maM* 19] pR. 271 (7) nerudezavAsasAdRzyebhyo'ntarabhAvAt / paralokino'bhAmAt prlokaabhaavH| [nyAyada. 2-1-38] pR. 563 ] pR. 10 (5) nekarUpA matiole mithyA vaktuM ca shkyte| parAdhIne'pi cetasminAnavasthA prasajyate / mAtra kAraNadoSo'sti bAdhakaH pratyayo'pi vaa| pramANAdhInametaddhi khatastava pratiSitam // [lo. vA. na. zlo. 19] pR. (96 [tatvasaM* kA* 2853 ] pR. 18 nekAtmatAM prapapante na bhidyante ra khnnddshH| parAnupadArthamIzvara pravartate yathA kazcit kRtAryo munirAramakhalakSaNAtmakA bhI vikalpaH plabate tvasau // hitA'hita prApti-parihArAryAptambhave'pi parahitArthamupadezAdika [talasaM* kA. 1.4.] pR. 2.9 (16,17) karoti, tathA Idharo'pi AtmIyAmezvavibhUti vikhyAdhya negama-saGgraha-vyavahArarjuna-zada-samabhirUdevambhUtA nayAH / / prANino'nupahIyan pravartata iti apanA zaktisvAbhAnyAt yathA [tattvArya. 1-33 ] pR. 655,656 bAla ya basantAdInAM paryAyeNa abhivyaktI sthAvara-jAmami. naiva dAnAdivitAt sargaH yadi tato bhavet tadanantaramevAtau | kArotpattiH khabhAvataH tathaiva IzvarasyApi AvirbhAvA'nuparabhavet anyathA mRtAchikhinaH ke kAyitaM bhavet tasmAt tato saMhArazakInAM paryAyeNa bhabhivyaktI prANinAmutpati sthitidharmastasmAca vrgH| prala yahetutvam / / pR. 10 (78) pR. 5.5 (7) / praaryaacaaraadyH|| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parA prayujyamAnAH zabdA yatimantareNApi samartha gamayanti / [ 4. 133 pariNAmabartanA vidhiparA'parale / [prazamara0 pra0 0 218] pR. 64 (5,6 ) parimANavyavahAra kAraNaM parimANaM madada, aNu, dIrgham hakhamiti caturvidham / [ ] pu. 675 (2) pariziSTa 5 sammatiTI kAgatAnyavataraNAni / - paro'pyena tatAya sambandhanadanAditA / seneyaM vyavahArAt syAdakITastho'pi nityatA // [ zlo0 vA. 0 6 0 289].39 palAlaM na daddatyabhirdazyate na giriH kacit / nAsaMyataH pravrajati bhavyajIvo na siddhapati // J8.250 (11,12) ]. [ padhAdupalabhyate buddhi [ pazyataH tamArUpaM devAzabdaM ca zRNvataH / padavikSepazabdaM na zvetAzvo dhAnatIti bhI. // [nAyA. 350] 1. 741 (2) pazyannapi na pazyi ] 4.245,506 piNDaM sejjaM ca vatthaM ca utthaM pAyamena ya / akappiyaM Na icchejA paDhigAheja ruppiyaM // [ dazave gA0 40]g. 751 sohI samiI bhASaNa-paDimA iMdiya niror3o / paDilehaNa - guruIo abhiggaddA caiva karaNaM tu // [ opani* gA0 3] 1. 755 (3) piNDa medeSu gobuddhirekagola nibandhanA / gavA mAserUpAbhyAmekamapiNDa buddhint // [4] 15 (34) pitrodha brAhmaNatvena putrabrAhmaNatAnumA / sarva lokaprasiddhA na pakSadharmamapekSate // ]g.55, 570 (4) [ pIno divAna mulemAdivacaH zruta rAtribhojanavijJAnaM zrutArthApatticyate [zro0 vA0 a 051.579 punaravarahIta viSayakA NamIdA / ] 1.553 (4) [ puruSa evedaM sarvam / puruSa evedaM sarvaM yad bhUtam / * 4. 293 (5) [vetAzvata u3, 15] 4.310 Jain Educationa International [ RkSaM maNDa0 10 0 900 2] 1. 273 (10) puruSa evedaM sarvaM yad bhUtaM yaca bhAvyam / [ OM 0 0 ma0 10 sU0 10] 1. 715 (4) puruSasya darzanArtha kelyAce tathA pradhAnasya / pabandhavadubhayoraniyogAttAkRtaH sargaH // [sAyakA 214300 (16) puruSo janmina heturnotpattivikalalataH / gaganAmbhojavat sarvamanyathA yugapad bhavet // [ ] pR. 715 (7) duniyA duSpavitA kaDA kA [ ) pR. 93 (3) pUrvarUpasAdharmyAt tat tathAprAcitaM nAnumeyAtipatati / ] 4.75 (2) [ pUrvAparIbhUtaM bhAvamAkhyAtamAcaSTe / [ ni0 a0 kha0 1]. 739 cinyAdiguNa rUpAdayatadarthAH / [ J2.499 (15) divyAdiprahaNena trividhaM dravyamupalabdhilakSaNaprAptaM gRhyane guNaprahRNena sarvo guNo'smadAdyupalabdhilakSaNaprApta bhaashritlvishessnntvaabhyaam| [ ] 1.519 prakRtIzA dijanyanastu pratipati / [[[va] kA0 1083] 214 (23) mahAn mahato'kArastasAd gaNatha boDazakaH / tasmAdapi SoDadakAt paJcabhyaH paca bhUtAni // [sakhyikAkA 22]. 281 (1) 032 (4) pratijJArthakadeo hi hetumAtra prasajyate / pakSe dhUmavizeSe hi sAmAnyaM heturiSyate // [ko0 nA0 zabda0 63] pR. 575 pratipAdativizeSo bha [ pratibhAcato'pyazata pratibhAsomAH sarve dharmAH / [ pratisUrya kAlpanika prAvAkiyA [ pratyakSaM kalpanApoDhamazrAntam / 1 ] pR. 518 (15) pratyakSaM kalpanApoDhaM pratyakSeNeva sidhyati // [ pratyakSato'numAnato naa| [ pratyakSanirAkRto na pakSaH / [ puruSa evaikaH sakalalokasthiti-sarga-pralayahetuH pralaye'pi alupta - pratyakSamanyat / jJAnAtizayazaktiH / [ Jg.015 (2) [ tasvArtha pratyakSamevaikaM pramANam / [ 592 2.301 (6) For Personal and Private Use Only ] pR. 371 (8) eva ] 4.280 (8) 10502 J 4. 318 ] pR. 351 (6) 1-12] pR. 595 4. 73,550 427 . Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 sanmatitarkaprakaraNa 5 - sammatiTIkAgatAnyavataraNAni / pratyakSa syAbhAvaviSayalavirodhAna tataH pramANAntarAbhAdo- | prmaannmvisNvaadi| [ 'vasAtuM zakyaH nApi kAryasvabhAvalakSaNAvanamAnAt kArya pR. 465 (6) khabhASayopisAdhakatvenAbhAva sAdhane vyApArAnabhyupagamAt | pramANamavisaMvAdijJAnam / / kAraNavyApakAnupalavdhyostu atyantAsattayopagate pramANAnta. pR.14,15 re'bhAvasAdhakatvena vyApAra ena saracchate atyantAptatastasya | pramANamavisaMvAri jJAnam arthakiyAsthitiravivAdanam / kAryatvena vyApyatvena vA kasyacidasiddhaH / tayoga kAryakAraNa ] 15,513 (5) vyApyayApakabhAvasiddhAveva vyApArAd virutavidhirapyatrAsambhavI | pramANaSaT ruvijJAto yatrArtho nAnyathA bhavet / sahAnavasthAnalakSaNasya virodhasyAtyantAsatya sideH / adRSTa kalpayatyanyaM sA'yApattidAtA // . 571 (1) [lo. nA. arthApa* lo* 1] pR. 578 (12,13,14) pratyakSAderanutpattiH pramANAbhAra ucyte| pramANasya pramANena na bAdhA nApyanupahaH / sAtmano'pariNAmo nA vijJAnaM vAnyanatuni // bAdhAyAmapramANavamAnarthazyamanugrahaH // [ zlo. vA. amAvapa.lo."] pR. 12,58.(3) ] pR. 459 (19,12) pratyakSAvatArava bhAvAMzo gRyate ydaa| pramANasya sato'traivAntarbhAvAd de eka pramANe / vyApArastadanutpattebhAnAMze jikSita // pR. 59. [ zlo. mA0 abhAvapa. zlo* 10] . 581(8,9,10) pramANa syAgauNatvAdanumAnAsyanizcayo durlabhaH / / pratyakSA'nupalambhasAdhanaM kAryakAraNabhAvam / pR. 70 (2) 12. 95 pramANAdhInA hi prmeyvyvsthaa| pR. 384 (1) pratyameNAvabuddhe'pi sAdRzye gavi va smRte / pramANAbhAvaniNItatrAbhAnavizeSitAt / vipiesyAnyato'siddharupamAnapramANatA // gehAvetravAhinIvasidiryA liha darzitA // [o . dA. upamAna* lo|18] pR 576 [lo. vA0 api. zlo* 8 ] pR. 575 pratyajhe.pi yathA deze smaryamANe ca pAvake / pramAtR-prameyAbhyAmantiramanyAdevayAvyabhicAriNyAsAyAviziSTaviSayatvena nAnumAnApramANatA // makajJAne kartavye'rthaH sahakArI vidyate yas tad ardhavat [ 0 vA. upamAna. zlo* 39 pR. 506 pramANam / / pR. 109 pratyekasamavetA'pi jAtirekaiva buddhitaH / prameyA ca tulAprAmANyavat / ( nyAyada* 2,5] 'najyukeSviva vAkyeSu vAhmaNAdinivartanam // pR. 522,528 (3) [lo. vA. na. To0 47] 2. 696 prayoganiyama eva ekalakSaNo hetuH| pratye kasamavetArthaviSayavAtha gomatiH / 1 726 pratyekaM kRtamarUpatvAt pratyayaktimuddhivat // prasajya pratiSepasnu gauragauna bhavatyayam / lo. vA. vana. . ] pR. 655 (5) iti vispaTa evAyamanyApoho'jagamyate // pramANaM hi pramANena yathA nAnyena sAdhyate / (tattva. kA. 1...] pR. 2.2 (17,18) na sidhyatyapramANasamapramANAt tathara di|| prasiddhasAdhAt sAdhyasAdhanamupamAnam / [tasvasaM* kA* 2864] 18 nyAya da.1,16] pR. 557 (8) pramANatarkasAdhanopAlambha.-[ nyAyada.1,2,] pR.5.(2) pradANe nityapukharAgasyApratikUlatam / nAsya nityasukhApramANato'rthapratipatto pravRttiptAmAdadhavat pramANam / bhAvaH (nityapukhabhAvaH) pratikUla ityarthaH / yayevaM muktasya [ vArasyA. bhA0 a0 s..] pR. 130, 509 nityaM sukhaM bhavati, bhaghApi na bhavati nAsyobhayoH pakSayoo. prmaann-nyrdhigmH| (tarapArtha. a. sU06] kssaadhiymaabhaavH| pR. 42. [vArasA. bhA. a. bhA. 1sUtra 12] pramANanibandhanA prameyanyAsthitiH / pR. 144,54 (7) [tattvopalA] 1.73-74 prAk zabdayojanAt matijJAnametat zeSamane kaprabheda (da ) pramANapakaM yatra / zabdayojanAdupajAyamAnamavizadaM mAnaM zrutam / _ [ zlo0 vA. sU. 5 abhAva0 zlo* 1] " pR. 553 pramANapaJca yatra vasturUpe na jaayte| prAgAriti vijJAnaM gozanadhAviNo bhavet / bastusattAvayodhArya tatrAbhArapramANatA // yenAgo. prativAya pravRto goriti dhvniH|| [ zlo. vA. sU. 5 amAvapa.201] pR. 21,58.| [bhAmahAlaM. pari. lo.15] 1. 185 (61) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 429 5 - sammatiTIkAgavAnyavataraNAni / prApaNazaktiH prAmANyam tarera ra prApakatvam anyathA | bAdhakAntaramutpanaM yazasyAnvito'pAm / mAnAntarasvabhAvatvena byabasthitAyAH prAptaH paM pravartakajJAna- | tato madhyamabAdhena pUrvasyaiva pramANatA // pAktikhabhAvatA ! tatra yadyapi pratyakSaM vastukSaNaprAhi tadAha [tasvasaM0 kA* 2898] pR. 19 kalaM tasya pradarzakatvaM tathApi kSaNikatvena tasyAprAptaH | rAdhAjJAne khanutpane kA dAerA niSpramANakA / tatsantAna ena prApyata iti santAnAdhyabasAyo'dhyakSasya prad ___] pR. 341 (9) kivyApAro nyaH, anumAnasya tu svapAdakatvAt tatprApa-| bAhyaM tapaH paramaducAmAcaretvamAdhyAtmikasya tapasaH pariratvaM yadyapi na sambhavati tathApi khAkArasya rAhArasvadhyanasA- haNArtham / [vayaMbhasto* 83] pR. 75. (1) yena puruSaprato nimittabhAvo'stIti tasya tattApakamucyate / buddhimatkAraNAdhiSThitaM mahAbhUtAdikaM yataM sukha-duHkha] 1. 468 (2,3,4,5) nimittaM bharati, bhacetanavAt , pAryatvAt , binAzilAta, prAptanyo niyatibalAzrayeNa yorthaH rUpAdimatvAt , nAsyAdivat / so'vayaM bhavati tRNAM zubho'zubho naa| [nyAyA* pR.459 ] pR.1.1 bhUtAnAM mahati kRte'pi hi prayane buddhirUpalabdhinimityanAntaram / nAbhAvyaM bhavati na bhAnino'sti naashH|| ... () [nyAyada. 1-1-15] pR. 462,683 (2) prAmANya vyavahAreNa / [ nadI ye'rthA vivartante tAnAha jananAdayam / ] pR. 1 0 (12) nityA ra viziTalamuktamedhAmanantAm // prAmANya vyavahAreNa zAlaM mohanivartanam / [tatvasaM* kA.1.71] 1. 212 (25) pR. 5.8 (3) buDyAdInAM narAnAM vizeSaguNAnAmAtyantikaH zaya bhAramano prAmANya vyavahAreNArthakriyAlakSaNena / muktiH / / pR.13 pR. 15 budhArUDhamenAkAra bAhyAnastuviSayaM bAhyavastutayA gRhIta prAmANyaprahaNAt pUrva svarUpeNaiva sNvitm|| buddhirUpatvenAbibhAvitaM dArtham / nirapekSaM svakArye / [zlonA. pU. 2 zlo. 83] pR. 101 (2,3) pR. 7 (7,8) nA-jIvAtmanAmamede'pi vimba-pratinimbavat vidyA'nipreraNAjanitA buddhirna pramANaM na caaprmaa| dyAvyavasthAM varNayanti / kathaM punaH saMsAriSu vidyAyA bhAgaguNa-doSavinirmujakAraNebhyaH samudbhavAt // tukyAH sambhavaH bhravaNa-manana-dhyAnAbhyAsa-tatsAdhanayamapR." niyama-bahAva ryAdisAdhanalAt , tasya pUnamasattvAdavidyAvat / preraNAjanitA budirapramA gunnjitaiH| sa ca zravaNa-manana-pUrvakadhyAnAbhyAso'khilabhedapratiyogI kAraNairjanyamAnatAdalitA''soktabuddhivat // suyaktameva vede darzitaH-'sa eSa neti na'[dadA- u.a. 3 bA9 ma0 26] ityAdinA sapratiyogilAda medaprapa grANAjanitA buddhiH pramANa dopvrjitaiH| nivartayatA''tmanApi pralIyate, yataH zrotavyAdInAmabhAvena kAraNarjanyamAnalAnihA''to kAzabuddhivat // zravaNArInAmupapattiH, sa tu tathAbhUto'bhyasyamAnaH svaviSaya * bA.sU. 2 zlo. 184] pR." pravilApayanAramopaghAtAya kalpate tadabhyAsatya parizuddhAtmaprapreraNeca dharma pramANam / [ pR. 4) kAzaphalakhAt yathA raja samparkakalare udake vyavizeSapUrNa. rajaH prakSiptaM rajo'ntarANi saMharat svayamapi saMhiyamANaM bandhaviyogo mokssH|| ] pR. 736 () svasthAM varUpAvasthAmupana pati evaM zravaNAdibhibhadatiraskArabahuvayaNeNa bukyaNa / [ ] pR. 272 (8)| vizeSAt khAte'pi mede samucchine svarUpe sAryavatiTate badalpavijayalena tatsatAnusArataH / yato'niya yaiva paramAtmanaH saMsAryAtmA bhiyate tannitto kayaM na sAmAnya-maidarAcyalamapye na virubhyte|| paramAtmasvarUpatA yathA ghaTAdi mede vyonnaH pAmAkAzateva bhara[tattvasaM. kA.1.15].2.1 tyavacchedakacyA vRttI? tatat syAn-zravaNAdibhedaviSayavAda. hArambhapariprada ra nArakasya / vidyAsvabhAvaH vyaM vA avidyaiva avidyA nivartayati! ukamatra [tattvA* a. 6 sU. 16] pR. 13 (2) yathA rajasA rajasaH prazamaH evaM medAtItanamazravaNamananabAdhaSpratyayastAradAnyatvAvadhAraNam / dhyAnA'bhyAsAnAM bhedadarzana viropilAdavidyAyA apyavidyAnivasonapekSapramANalAt pUrvajJAnamapohate // saMkalam / tathA ca tatvavihiravA nidarzanAnyukAni-yapA [tatva. kA. 28 ] pR.14 payaH payo jAyati svayaM ca jIrthati, yathA vi nivAntara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 sanmatitarkaprakaraNa 5 - sanmatiTIcAgatAnyavataraNAni / dhamayati sAmyati [ evaM zrana- bhuvanadetavaHpradhAna-paramAnAH sakAryotpattAvatirAyabuddhigAdizyam / / mantamadhiSThAtAramapekSante sthitvA pravRtteH, tantu-turyAdivat / pR.278,275 (1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 ,12) _ [nyAyavA**457] ..." mAmaNAdizabdakhapo-jAti-zrutAdisamudAyo vinA vikalpa- bhUtiyeSAM kriyA sena kAraka sainanocyate / samupayAbhyAmabhipIyate, yathA pnaadivaandairdhcaadyH| ] pR. 455 (1) pR. 18. (2,3) bhUtebhyaH / nyAyada.1-1-12] .5 brAhmaNo na hantavyaH / / mevAnAM parimANAt samanvayAt zaktitaH pravRttava / pR. 1 (1) kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAd naizvarUpasya / / bha [sAyakA* 15] pR. 184 (6) bhara minasaNasamUhamadhyassa jamayasArassa / mede hi kAraNaM kicid rastudharmatayA bhavet / jiNabayaNassa bhagarao saMdiggasudAdigammassa // amede tu virate tasyaikasya kiyaa'kriye| [sa. ta* pA.3 gA* 61 pR. 29 2.3.1(11) bhanatu sAMyabahArikaM vizadamadhyakSam bhanumAnAdikaM tUpa- bhogAbhyAsamanuvardhante rAgAH, kauzalAni pendriyANAm / ratarUpalAdiSayAbhAvAca pramANamanupapasamiti sadasaMyo- | (pAta. yo. pA. 2 sU.15 vyAsabhA0] 1.153 bhanAt zrutaM smRlyAdyupapattimat ! tadukam-pramANa tyAgauNalA- bhrAntirapi sambandhataH prmaa| banumAnAdarthanirNayo durlbhH| pR. 481 (5), 5.8 (10) [cAkA. ] pR. 554 (1,2) bhrAntisaMvattisaMjJAna manumAnAnumAnikam / bhaviSya vaiSo'yoM na jJAnakAle'stIti na pratibhAti / smArtA bhilASikaM ceti pratyakSAbhaM saumiram // pR. 456 (5) pR. 527 bhaviSyati na ba, pratyakSasya manAgapi / sAmartham // [lo. vA. sU. 2'lo. 914] pR.31(2) | maNNai tamena sarva NisaMkaM jaM jiNehiM pajataM / bhandA ni te aNaMtA sidiha je Na pAti / / [dharmasaM. 812]. 750 pR. 75, mati-zrutayonibandho vyvsvaipryaayaa| bhArate'pi bhanedevaM kartRsmRtvA tu baadhyte| [tattvArtha. bha.12.20pR.161(1), 12 vede tu tatsmRtiryA tu sA'rthavAdanibandhanA // [lo rA0 sU. lo. 360] 1.4. mati-zrutA'vadhi-manaHparyAya-kevalAni jJAnam / bhAnatastu na paryAyA nAparyA pAca vaackaaH| [tatvArtha.1, . 595 na hokaM rAyameteSAmane ke ceti narNitam / / matismRtijJAcintA'bhinirodha ityanAntaram / (tatvasaM* kA. 1.33 pR. 2.7 (7,8,9,1.) [tattvArtha. 9-12] pR. 553 (0) bhAvanaiva hi bAkyArthaH sarvatrAkhyAtaratayA // mamai pratibhAso yo na saMsthAnacarjitaH (1) / [lo. vA. vAkyAdhika lo. 330] 1. 12 evamanyatra haravAdanumAna tathA sati // bhAvAntaravinimukko bhAvo'trAnupalambhavat / pR. 259 (10) bhamAra: sammatastasya hetoH kiM na samudbhavaH / / mahatyanejavyaratvAd kapAdhopalabdhiH / ] pR... (4), 32.(16) [zeSikada. bha.4-1-6] pR. 1..103,658 bhAvAntarAramako'bhAvo yena sA yatrasthitaH / mahAbhUtAditya cetanAdhiSThitaM prANinA sukha-duHkhanimitam , tatrAzAdanikRtyAtmA'bhAva. ka iti kathyatAm // rUpAdimatvAt , turyAdivat / tathA pRthiyAdIni mahAbhUtAni [lo. vA. apolo ..] pR. 187 (111) buddhimatkAraNAvidhitAni khAsu dhAraNAdyApu kriyA pravartante, bhAvA yena nirUpyante tadrUpaM nAsti tsvt| anityalAt vAsyAdivat / palAdekamane bArUpaM teSA na vidyate // (nyAyamA pR.467] pR.... pR. 376 (14) mAyopanAH sa dhrmaaH| bhAve ho vikalpaH syAd vidhesvnurodhtH| pR. 377,488 (6) pR. 333 (9) mAlAdau ca mahatvAdiriSTo ycaupcaarikH| bhAmbA ..myApAge bhaavnaa| musyA'nizivijJAnamAyajAnaupacArika 1. saM.pa. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #450 -------------------------------------------------------------------------- Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 sanmatitarkaprakaraNa 5 * sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / yamA vivAdamA yathA yathA pUrva kRtasya karmaNaH phalaM nidhaansthmivaartihte| | yadi cAvizamAno'pi medo buddhiprakalpitaH / tathA tathA tatpratipAdanodyatA pradIpahale matiH pravartate // | sAdhyasAdhanadharmAdervyavahArAya kalpate // pR. 70 (6) | [lo. vA. nirA* 'lo.11 .564 (1.) yathA lokaprasidaca lakSaNairanugamyate / yadi pratIvinyathA na syAt sa kometa, hA ca pakSadharmasakSyaM hi lakSaNenetadapUrva na prasAmyate // sambandhavacanamAtrAta pratijJApanamantareNApi pratItiriti kasta. pR.57. syopyogH| [dharmatiH pR. 57 yathA vizuddhamAkAzaM timiropahato janaH / yadi viruddhadharmAdhyAsaH padArthAnA medako na syAt tadA:sahINamina mAtrAbhivitrAbhiAbhimanyate // nyasya tadarusyAbhAgad vizvameka syAt / 2.383(2) ] . 1.2 yathA dhamAsAzunyAdInAM svata eva azucilam anyeSAM ra yadi zandasyApoho'bhidheyo'stadA'bhidheyAvyatireNAsya bhAvAnA tadyogAt tat tathehApi tAdAmyAt vizeSu sata sArtho raktavyA, aba sa eva svArthastathApi yAitametat ena nyAvRttapatyayahetutvam paramANvAdiSu tu tadyogAt / kie, anya padArthApohaM di khArthe kurvatI bhutirabhighata ityucyate atadAtmakeSvapi anya nimitta pratyayo bhavatyeva yathA prapAta iti, atya hi vAkyasyAyamastadAnI bhavatyabhidadhAnAbhidhata paTAdipu na punaH paTAdibhyaH pradIpe evaM vizeSebhya eva aNvAdo iti| [nyA yabA. bha. 2 A* 2 sa.6. bipiTapratyayaH na bhavAdibhya ityAdikam / pR. 13. paM. 22-pR0 3315.3] pR.20 (,2) [ ]. 655 (3) pacAsatamevAto'sahINAryAbhidhAyinaH / yadi zandAn pazyasi tadA 'AnantyAt' ityasya bastudha. zandA vivekato vRttAH paryAyA na bhavanti nH|| malAd vyadhikaraNo hetuH, atha medA eca pakSIkiSante tadA nAnvayI na vyatirekI dRSTAnto'stItyaheturAnanyam / / [tarava. kA. 1.10] pR. 2.1 (2,3,4) [nyA-bA.ma. 2 A. 2 . ( pR. 3 .. yathaidhAsi samiddho'mibhasmasAra rute kSaNAt / pR.175 (8,9) jJAnAgniH sarvasamarmANi bhasmasAtkurute tathA // yadi pabhiH pramANaH syAt srvshH| [bhaga* gI* a. 4 zlo, 37] pR. 15. [lo. vA. pU. 3lo . "] pR. 50 yathava prathamaM jJAnaM ttsNvaadmpeksste|| savAdenApi saMvAdaH punagyastathaiva hi // yadi pabhiH pramANaH syAt sarvajJaH kena vaaryte|| [zlo* vA0 pu. la. 01. [tattvase0 kA 2854 ] pR. 6 (5) yayaivotpadyamAno'yaM na sa.gvagamyate // yadi saMyogo nAryAntaraM bhavet tadA kSetramarIjodakAdayo [zlo. nA0 sa0 6 zlo. 84] pR. 35 nirviziSTatAt sarvadaivArAdikArya kuryuH, na caivam, tasmAta yadasatyopAdhi satyaM sa dAdA / sarvadA kAryAnArambhAt kSetrAdInyaharotpattI kAraNAntarasApe. pR. 18.(82) kSANi, yathA mRtpiDAdisAmagrI ghaTAdikaraNe kulAlAdisApekSA yo so kSetrAdibhirapekSyaH sa yoga iti siddham / lima, naso yadA jJAne pramANaM tadA hAnAdigulya phalam / saMyogo dravyayorvizeSaNabhAvena pratIyamAnakhAt tato'ryAntara[1-1-150 bhA0] pR. 53. lena pratyakSasiddha eva / tathAdi-kazcit kenacit 'saMyuke ye yadA'pi pUrva du.khaM nAti rAbhilASasya du.khakhamAnatvAt bAdara' ityuko yayorena vyayoH saMyogamupalamate te ekAtanivaINakhabhAvaM sukham / darati na dravyamAtram / kiza, dUrataravartinaH puMsaH sAntare'pi ] pR.153 (2) bane nirantararUpAvasAyinI buddhirudayamAsAdayati, seyaM mipyAyadA vA zabdanAcyavAna vyasabAhyatA / buddhiH mukhyapadArthAnubhavamantareNa na kcidupjaayte| na pananutadA'pohyeta sAmAnya tamyAgehAya vstutaa| bhUtagodarzanatya garaye 'goH' iti vibhramo bhavati / tasmAdavazya [ zlo0 vA. po. ko. 95] pR. 194 (1) saMyogo mukhyo'bhyupagantavyaH / tathA, 'na caitraH kuNDalI' itya. yadA khataH pramANale tadA'nyana gyate / nena pratiSedhanAkyena na kuNDalaM prativibhyate, nApi traH, nivartate hi sighyAvaM doSAjJAnAdayatnataH // tayoramyA dezAdI sattvAt / tasAcaitrasya kuNDalapayogaH [ zlo. bA. sU. 2 zlo* 52 ] pR. 18 pratividhyate / tathA, 'caitraH kuNDalI' ityanenApi vivivAkyena yadi gaurityayaM daH samartho'nyanivartane / na kSetrakuNDalayoranyataravidhAnam, tayoH siddhalAda, pArizejanako gavi goyudemaMgyatAmaparo pniH|| pyAt saMyogavidhAnam / tasmAdastyeva sNyogH| [bhAmaharAlaMka pari. mo. 10] pR. 18(1) [nyAyabA* pR. ] pR. 4 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 5- sanmatiTIkAgatAmyavataraNAni / jaba dadhi tat kSIraM vat kSIraM tad dadhIti ca / baratA vindhyavAsitvaM khyApitaM vindhyavAsinA // [ yad yatheyA visaMvAdi pramANaM tat tathA matam / bisaMgAcapramANaM tadadbhyakSa-parokSayoH // ] pR. 29 (8) [ man yadA kArya kAraNaM zaktimede'pi na bhinaM kSaNikaM yathA // ] pR. 595 (1,3) tattadotpAdanAtmakam / [ ]g. 257 yadyapi nizva kAraNamamile bhAvAnAM samitiM tathApi na yugapadutpattiH Izvarasya buddhipUrvakArilAt yadi hIzvaraH sAmAdipUrva bhAvAnAmupAdakaH syAt tadA svAdetoca padA pUrvakaroti tadA na doSaH tasya khecchayA : atomekAntikateva hetoH / 4.197 [ yadyapyavyatiriko'yamAkAro buddhirUpataH / pitvaM sthAnIyate // [ taravarsa * kA0 1026] 1. 206 yayayena guNa-doSAn niymenaanute| tAntarIyakaM tat syAdato jJAnodbhavaM vacaH // [ ] 4.50 yadvat turagaH sAkhaNyAbharaNa vibhUSaNe vanabhiSakaH / tadupadhAnapina samupayAti nirmanthaH // [prazamara * kA0 141.49 mdraa'nuttinyaavRttibuddhimtsvym| tasmAda gavAdivada vastu prameyalAca tAm // [ zlo0 bA* abhAvapa0 cho0]pR. 580 (1) yA jAtirjAtiliGgAni ca vyAkhyAyante tAmAkRtiM vidyAt * [ bRha0 u0 bha0 2 0 sU0 1]. 32 yAdRzo'ntarApaH prativimbArako yAdo'yaM pratipAditaH / zabdAntaranyo'pi tAneva prativimbAtmaka evAnagamyate // [tara] 1.88 ]. 215 (26) 216 (11) yAvajjIvet sukhaM jIva / [ Jg. 50, (6) yAvat prayojanenAsya sambandho nAbhidhIyate / asambaddhapralApitvAdbhavet tAvadasatiH // [ zlo. bA0 sU0 1 0 20] 1. 169 2.423 (3) bAyopabharatIrthasa kimi bAbada ne naambhedaaH| 1140 bhA0] bhAtaH, athAbhAvaH ? bhAvo'pi san kiM goH athAyoriti / yadi gauriti nAsti vivAdaH / athAgauH, gozabda yA gaura ityatizabdArtha kozalam / athAbhAvaH, tabha yukam, 34sampratiparayoraviSayatvAt; nahi zabdazravaNAdabhAve praiSaH-pratipAdakena bhIturthe viniyogaH pratipAdakaH sampratipata (ti) va zrotRdhammoM bhavet / api ca zabdArthaH pratItyA pratIyate, na va gozabdAdabhAvaM kavit pratipadyate / , [ nyAyavA* pR0 329 05-11] 5. 200 (6,7,8,9,10 ) | ca] sasyAvayavAnAm / tadavayavAnAM ca niyato vyUhaH / [ bArazyA bhA0 pR0 225 ] pR. 178 Jain Educationa International yaH prAgajana ko buddherupayogA vizeSataH / pAdapa tenAdyapA'pica // [ ] 1.525 (2) yasmAt prakaraNacintA / [ nyAya 1-2-7.710 yasmAt prakaraNacintA sa prakaraNasamaH / [ nyAyada. 127] 10 719 (1) yasmAdd uccaritAt kakudAdimadarthapratipattiH sa zabdaH / [ 12. vas (5) yasminnadhUmato bhinnaM vidyate hi svalakSaNam / tasmino'pyasti parAztaM gam // [ tattva N kA0 10534.210 yasya zAne pratibhAsastasya tatra tatkAraNatvaM nimitamabhidhIyate na tvapratibhAsamAnasya samavAyAdeta nimittaH pratibhAso macatu vAsayituM / [ ].509 yasya tatra madodbhUtirnicA copajAyate / te'nubhavasya tena vyapadizyate // [ zlo0 vA0 abhAvapa0 0 134.581 yasya nirvizeSaNA medAH zandara bhitrIyante tasyA'yaM roSaH asmAkaM tu vizeSaNAni hanya-guNa-kamyanidhIyate / pAhi yatra yatra sa sAmAnyaM pazyati tatra tatra sadAdizabda ekameva tadikaM sAmAnyam, ataH bAgA nyopalakSiteSu medeSu samaya kriyAsambhavAdakAraNamAnantyam / [ nyA0 vA0 bha0 2 0 1 sU0 (750 323 paM0 11] 10 175 18.1. yasya yAvatI mAtrA / [ yAjJavalkya iti hovAca / / yAvanto yAdRzA ye ca yadarthapratipAdakAH / varNaH prazAma tavAnanocakAH // [ zlo. bA. sphoTabA* lo0 69] 1. 435 (4) yugapad jJAnAnutpattiH [ nyA0 sU0 1-1-15] 1.16 yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam / [ vyAyada0 11-16] 1.407,531, 19 (6), 204 yena yena di nAnA ne yo yo dhammalipyate / na sa savidyate tatra dharmANAM [ ne'pi sAtizayA dRSTAH prazAme bhAdibhirnarAH / 1 For Personal and Private Use Only hi dharmatA // ] pR. 174 (5,6,7,8 ) 12.470(2) 433 . Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 sanmatitarkaprakaraNa 5 - sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / ye'pi sAtizayA hA prshaa-medhaadibhirnraaH|| likhitaM sAkSiNo muktiH pramANaM trividha smRtam / stokastokAntaralena na batIndriyadarzanAt // ] pR. 459 (2,3) 475 pR. 45 liga-linidhiyorevaM pArampayeNa vastuni / rAmapyanabagatotpattInI bhAvAnAM rUpamupalabhyate te tantu- pratibandhAt tadAbhAsa zunyayorapyabandhanam // vyatiSAjanitaM rUpaM havA tatpatimA vimocanAt tadinAzAda pR. 3.5 (1) kA nindsytiitynumiiyte| pR. (6) |bakA nahi krama kadhit khAtaruyeNa prapadyate / yogipratyakSa sambandhaprAikamAhuH vyApteH sakalAkSepeNAvagamAt / / [zlo. nA. zandanitya * lo0 288 ] pR. 435 (7) / ] pR. 75-70 vakA nahi krama kacit sAtadayeNa prapadyate / yo jJAnapratibhAsamanvayavyatirekAnanukArayati / yathairAsya padakaH tathaivenaM vivakSati // .] pR. 524 [o . rA. sU.6 zlo. 288] pR. 39 yo nAma na yadAtmA hi sa tasyApohya ucyte| vacanaM rAjakIyaM vA laukikaM nApi vidyte| na bhAvo'bhAvarUpaca tadapode na vastutA // na cA'pi smaraNAt pazcAdindriyasya pravartanam // (tattvasa. kA. 1.2] pR. 214 (17,18) [ zlo0 vA* pratyakSa. lo0 235] pR. 319 (3) yo pranyasparavedyaH saMveyetAnyayA'pi vaa| vaSNapajavehiM gaMdhapajavehiM / [ bhagavatIs. zata. 14 3. v sa prAnto na ta tenaiva yo nityamupalabhyate / sU. 513) pR. 635 (1,2) pR.35 vatsavivRddhinimitta kSIrasya yathA pravRttirajasya / puruSavimokSanimitaM tathA pravRttiH pradhAnasya / / rajataM gRhyamANaM hi cirasthAyIti gRhyate / [sAyakA 0 57] 1. 3.9 pR. 539 (2) vaya-ptamaNadhamma-saMjama-neyAyacaM ca mguttiio| mAdikAraNembAralyAdikArya sadena / jANAitiyaM tava-kohaNigNadAI caraNameyaM // [sAMkhyaH pR. 422 (oghani. gA* 2] 755 (2) yaNappabhA simA sAsayA siyA'sAsayA / varNAkRtyakSarAkArazUnyaM gotvaM hi giiyte| pR. 243 (2) [ jIvAjIcAmi* pratipa* 33. sU. 78 ] pR. 10(1) vartamAnAnabhAsi sarva pratyakSam / [ ] pR. 593 rUpa-rasa-gandha-sparzA: saMkhyAH parimANAni pRthaklam vastuvAd dvividhasyAtra sambhavo duSTakAraNAn / / saMyoga-vibhAgoM paratvA'parale buddhayaH sukha-du.khe inA-deSI [lo0 nA0 0 2 lo* 64] pR. 8 (7-8) prayamaya gunnaa.| [vaizeSiruda.1-1- pR.72(5) pAsvArAbhAbAda vaayaavnuplbdhiH| vastuve satyeSa doSaH syAt nAsiddha vastu bastvantarasidaye [vaizeSikada. a.1-1-0] .... sAmaryamAmAdayanIti, mAyAmAtre tu netretraashrydossprptaarH| nahi mAyAyAH kathavidanupapatti'-anupapadyamAnAryana hi mAyA hAdikhalakSaNaviSaya mindriyajJAnam AryasatyacatuSTayagocara loke prasiddhA upapadyamAnArthale tu yathArthabhAvAna mAyA / yogijJAnam / / pR. 499 / ] pR. 277 (23) 178(1) kapabhAve'pi cairulaM kalpanAnimitaM yayA / vastumeda prasiddhasya zabdaptAmyAdamedinaH / vimedo'pi tathaireti phutaH paryAyatA tataH // pR. 3 [tatva. kA. 1.32 ] pR. 2.7 (5) vastumede prasiddhasya / [ ] pR. 484 evaM puNa pAsaha apuhaM tu / ___ 'vastrasya rAgaH kumAdidavyaNa saMyoga ucyate, sa ca avyA[Avazyakani* gA.5] pR. 5.5 (5) yavRttiH tata ekatra rakta na sarvasya rAmaH na ca zarIrAderekade zAvaraNe sarvasya AvaraNaM yuktam / [ ] pR. 664 lakSaNayuke mAdhAsambhane talakSaNameva dUSitaM syAt / vastvamarasiddhiya tatprAmANyasamAzrayA // . 375 (8) (lo. bA. sU. 5 abhAvapa* zlo. 2] pR. 14 naparo'vayavA ghete nidAna kenacit / baslasa harasidikSa ttpraamaannyptmaashritaa| emAghabhidatAnAM tu vizeSo kopTapar bhanet // 195 [o. bA. sU0 (lo.11] 1. 38 bAkyArthe tu padArthebhya. sambandhAnugamAd Rte / sampAtmanAM svakAryeSu pratiH symevtu| buddhirutpadyate tasmAd bhimA sA'pyakSabuddhinat // 11.. mA. zabo ...] pR. 18 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 435 5 - sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / mAkyemAhaTeyapi sArthakeSu padArthacinmAtratayA prtiitim| viziSTarUpAnubhanAmAnyato'pi niraakriyaa| dRSTAnumAnanyatirekabhItAH kliSTAH padAbhedavivAraNAyAm // ] pR. 274 (...) [mo.nA. zandapa0 lo. 10]. 18 viziSyata iti vizeSaH guNebhyo viyopo guNavizeSaH karmAvAparatA yed vyurakAmedavabodhasya shaashvtii| bhidhIyate, dvitIyacAtra guNavizeSAnda ekazevaM kalA nirdichaH na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamazinI // tena guNapadArthoM gRhAte-guNAva te vizeSAva guNavizeSAH[vAkyapa.pra. kA. lo. 125] 1.1. vizeSagrahaNamAkRtinirAsArtham / tathAhi-AkRtiH saMyoga(13), 4.5 (2) vizeSalabhAvA, saMyogaca guNapadArthAntargataH tatavAsati vizeSabAryate kenacitrApi tadidAnI praduSyati / prahaNe AkRterapi praharNa syAt , na ca tasyA vyaktAvantarbhAva zlo. vA. pratyakSa lo0 236] pR. 450 (4) rayate pRthak svazabdena tayA upAdAnAt / bhAzrayazandena bAryate kenacitrApi tat tadAnI pradupyati / davyamabhidhIyate-teSAM guNavizeSANAmAzrayastadAzrayo nyAmitenendiyArthasambandhAt prAgaya vApi yat smRteH // tyarthaH / sUtre 'tat'zabdalopaM kRlA nirdezaH kRtaH, evaM ra [lo. 210 prayakSa. lo. 236 ] pR. 319 (4) vipraH kartavyaH-guNavizeSAya guNavizeSAti guNavizeSAH vikalpa pratibimbameva sarvazabdAnAma:, tadeva cAbhidhI- tadAzrayatheti guNavizeSAdhayaH, samAhAradandravAyam lokAzrayayate vyavacchidyata iti ca / khAt liGgasya [a0 2 pA. 2 . 26 mahAbhASye pR. 159 (11,12) pR0 41.8] iti napuMsakaliGgA'nirdezaH / tenAyamoM vikalpo'vastunirbhAsAd visavAdAdupatanaH / bhavati-yo'yaM guNavizeSAzrayaH sA vyaktivocyate mUrtiveti / [ ] pR. 5.0 (8), 51 (10) tatra yadA davye mUrtivAndastadA'rikANAdhano iSTavya:viggahagamAvaNNA / [ ]. 3(1) mUrchantyasminavayavA iti mUrtiH, yadA tu rUpAdiSu tadA kartR. vijJaptimAtrameva nArthavyavasthA / [ ... sAdhanaH-pUcchanti dravye samavayantIti rUpAdayo mUrtiH / vyaktivijJAnaM jAyate sarva pratyakSamiti gamyatAm / pAndatu madhye karma sAvanaH rUpAdipu karaNAdhanaH / [zlo. vA. pralakSa. lo0 237 ] 1.39 [nyA0 vA. a. 2 A. 1.68 pR. paM. vijJAnamAnandaM brhm| [vRhadA0 u.ba. 3 prA. maM. 3-24] pR. 177 (1.11)-100 (1,2) 28] pR.151 vizeSaNaM vizebhyaM ca sambandha laukikI sthitim / vidhAvanAdhite sAdhyaH puruSAyoM na labhyate / gRhIlA salayyaitat tathA pratyeti nAnyayA // bhutaH svargAdivAkyena dhAvayaH sAdhyatA bajet // ] pR. 515(1),525 (4) [ zlo0 vA. autpattikam0 o0 14 pR. 450 () vizeSa hetavasteSoM pratyayA na kathaina / vidhirUpaca zabdArtho yena naa-yupgmyte|| nityAnAmiva yujyante kSaNAnAmavivekatA // na bhaved vyatireko'pi tasya tatpUrvako haptau // ] pR. 129 (18) [zlo. vA* apo0-lo. 110] 196 (7,8) | vizeSe'nugamAbhAvaH sAmAnya siddhasAdhanam / vinAzakAle na tasya kicid bhavati, na bhavatyeva kevalam , pR. 554 bhanyathA kasyacid vidhAne na bhAvo nidartitaH syAt / vizvatayAruta vizvato mukho vizvato vAhuruta vizvataspAda / E ] pR. 346-347 (1,2) sa bAhubhyA dhamati saM patatrairyAvAbhUmI janayan deva eka aave|| vibhAgo'pi bhnytrobhykrm-vibhaagjH|| [vetAzvata* 3. a. 3,3] pR. 98 pR. 704 (4) viSayaviSayisannipAtAnantaramAdyaM pradaNamavapadaH / vibhaassaaprhH| [pA. sU031143 siddhAntako ] pR. 552 (7) a0 2905] pR. 506 payeNa hi buddhInAM vinA notpttirissyte| viruddha hetRmudbhAvya vAdinaM jytiitrH| koSAdanyadicchanti sAmAnyaM tena tada dhruvam / / [lo. vA0 AkR. zlo* 37] pR. 14. virodhiliGga-satyAdibhedAt bhinnasvabhAvatAm / vRkSAdinA itAn dhyaanstdbhaavaadhyvsaayin.| tasyaiva manyamAno'yaM zabdaH prasavatiSThate // jJAnasyotpAdanAdeta jAtyAdeH pratibedhanam / / 2. 313 (tattvasaM * kA.1.7.] pR. 212 (24) vilakSaNopapAte hi nazyet svAbhAvikaM kacit / vedAdhyayanaM sarva tadadhyayana pUrvakam / pR. 278 vedAdhyayanavAcyAlAdadhunAdhyayanaM yathA // vivasAtaH kArakApi bhavanti / [ ] 4.471(.) / (o . vA.a.. . 155] . . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 sanmatitarkaprakaraNa 5 - sanmatiTIphAgatAmyavataraNAni / berAdhyayanamakhilaM purvadhyayanapUrvakam / vedAdhyayanAcyavAdadhunA'dhyayanaM yayA / / [zlo. vA. sU. .36 pR. 4. bosaTTacattaveho vihAra gAmANugAma / [Ava. ni. gA* pR. 75. vyaktijanmanyajAtA cedAgatA nAzrayAntarAt / prAgAsI nara to sA tayA sajatA katham // [ ] pR. 24011) yakinAzena kA patA vyattayantare na ca / tat zalye na sthitA deze sA jAtiH ti kathyatAm / ] pR. 24.(12) vyaktirUpAvasAyena yadi vA'poha ucyate / tavihApabhisambandho vyaktidvAro'sya vidyate // [tatvasaM* kA0 113] pR. 124 vyaktirguNavizeSAzrayo muurtiH| [nyAyapa.bha. 2 bA* 2 sU.6 pR. 177 vyAtyAdiyoge'pi yadi jAteH sa neSyate / tAdAtmyaM kathamiTa syAdanupalatacetasAm // ___ [ ] pR. 140 (13,4) yayAtijAtayastu padArthaH / nyAyada. a. 2 bhA0 2 . (5] pR. 147 nyajakAnAM hi vAyUnAM bhinnAvayavadezatA // [lo. bA.. lo79-8 ] pR.15 vyavahArasnu tAmeva prativastuvyavasthitAm / tapasyamAnavAd vyavahArayati dehinH|| [ ] pR. 31 (5,9) vyApakalaM ca tasadamiSTamANyavasAyikam / vidhyAvAsino khete pratyayAH zabdanimitAH // [ tattvasaM* kA. 1212] pR. 23 // (21,13) vyAvahArivasya caitat pramANasya lakSaNamuktam / . 49. pAnda syAgamanaM tAvadaha parikalpyate // [ zlo. bA. sU. (o ...] 2. zadAdureti yazAnamapratyakSe'pi vastuni / zAnna taditi manyante pramANAntaravAdinaH // pR. 54 (4) pAne doSodbhavastAvad yAtradhIna iti sthitam / tadamAvaH kacit tAba guNavaktRkalataH // [o .nA. sU. 2 zlo* 62] pR. 19 zare nAgamyamAnaM va vizeSyamiti sAhasam / vena sAmAnyamezvyaM viSayo buddhi-zabdayoH // [lo. vA. apo.ho. 94] 1. 191 (6) sandenAvyApRtAkSasya cudAvapratibhAptanAt / parpasya zavira tadanirdezasya vedakam // pR. 25.(1,2)525 (7) pArIrAntare'pi tadAnAptambandhini taguNA upalabhyante ityabhidadhati / tathAhi-'devadattAhanA devadattaguNapUrvakam , kAryale sati tadupakArakatvAt , prAsAdivat / kAryadeze ra sanniditaM kAraNaM tabanane vyApriyate'nyathA'tiprasaGgAditi tadAnAta prAdurbhAvadeze tatkAraNatadguNa sidiH / tathA tadantarAle pratIpamte tacAhi-mamekarcajvalanam , vAyostiryak paranaM tadguNapUrvakam , kAryakhe sati tadupakArakakhAt, panAdivat / yatra ra taNAstatra tahuNyapyanumIyata iti 'ladera ena devadattAtmA' pati pratijJA anumAnavAdhitA / tato'numAnavAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktakhena kAlAtyayApadi hetuH| pR. 146-110 () pAvaleyAca bhinakhaM bAhuleyAzcayoH samam / ghAmAnya nAnyadie cet kAyo'pohaH pravartanAm // [lo. vA. apo* zlo* 77 pR. 11-(1.) zAstrasya tu phale dRSTe tatprApyAzAvazI kRtAH / prekSAvantaH pravartante tena vAcyaM prayojanam // pR. 16 (1.) mAnArthapratijJApratipAdanapara AdivAkyopanyAsaH / pR. 172 (1) ziraso'vayavA nimnA vRddhi-kAThinyarjitAH / zazamAdirUpeNa so'tyantAbhAva ucyate // (o. vA. bhA0 pari0 lo.4] pR. 186,581 ziSTAH kacidamITe vastuni pravartamAnA abhISTadevatAvize. Sastava vidhAnapuramsare pravartante / / .. zuddha vyaM samAzritya snggrhstdshuddhitH| negamavyavahArA stA zezaH pryaaymaashritaaH|| ] pR. 311 (2) rossaannaamaashrymyaapitm| [prazasta. ka.40103 paM..] .... (1) pAjayaH sarvabhAvAnAM kAryApatigocarAH / [o . nA. sU0 5 zUnya. lo. 254] pR. 54 bAda enAbhijalyatvamAgataH zandArthaH / ] 1. 180(19) vAdajJAnAdasanniko'rthe budiH zAbdam / [1-1-5 zAbarabhA* ] pR. 574 (3) zandavaM gamakaM nAna gozabdalaM niaitsyate / yatireva vizeSyA'to hetuthakA prasajyate // [zlo.pAvAndapa. .] pR. 575 empasa patteH sarvatra pacAnAmapi na kacit / pramANAmAmabhApo'to maayobhaavvinimy|| ra.58 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 437 5 -sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / preyaHsAdhanatA hogA nityaM vedAt pratIyate / kyalAt, mata eva na caitraH tatavaitrasya kAlasayogaH pratiki tAdUpyeNa ca dharma tsmaanendriygocrH|| dhyate / evaM 'kuNDatI caitraH' ityatrApi maitra-kuNDalayo gya[lo0 vA. sU. 2 zlo.4] 1. 5.5 tarasya vidhiH tayo. siddhalAt / tataH pAriyopyA pratItasya preyo hi puruSaprItiH sA vyaguNakarmabhiH / tat-saMyogasvaira vipiriti sayogAdistinaH samastyeva yadarodanAlakSaNaiH sAdhyA tasmAdemveva dharmatA // zAd vibhakavidhi-prativeSapattiH 'caitraH kuNDalI' tyAdi[zlo. vA. sU. 1 .191] . 5.5 prayogeSu / kidha, yadi seyogaH arthAntara na bhanet tadA bhIjAzrotradhIrapramANaM syaaditraabhirsaateH| dayaH-bhaviziSTalAt-sarvadera sakAryamaharAdikaM virapyuH va [zlo. sU. 2 zlo. 7.] pR.16 cavam sarvadA teSAM kAryAnArAmbhAt / ato bIjAdayaH khkaaryshrotraadivRttirbiklpikaa| nirvartane kAraNAntarasanyapekSAH mRtpipa-daNDa-bakra-sUtrAsa [ ]pra. 533 (1) iva ghaTAdikaraNe; yo'sau apekSya -yogaH / [ ] pR. 647(4,5)-678(1,2,3,4)-605(1,1) paTkena yugapayogAt paramANoH pdNshtaa| saMyogyAdiSu yeSvasti pratibandho na taadRshH| ].-5, 376 (9) na te hetara ityuktaM vyabhivArasya sambhavAt // paTera dharmiNaH prokaaH|| pR. 559 pR. 66 (7) saMvAdasyAtha pUNa spAditvAt >>NatA / sa evAvinAmAro dRSTAntAbhyo daryate / anyo'nyAzrayabhAnena na prAmANyaM prakalpate // pR. 394 pR. saMcittiH saMvittitayena saMvedyA na sNreytyaa| saMjogasiddhIra phalaM vayaMti / ] pR. 9 [bhAvazyaruni* paDhamAva. gA* 23] pR. 757 (1) savityAlyaM phalaM hAtRnyApArasanAne sAmAnyato ra lijam / saMyogasya anyayorvizeSaNavena adhyakSataH pratIyamAnatvAt / tathAhi-kacit kenacit 'saMyuke dravye Ahara' ityuko yayorera | saMsaddhamasaMsaTTA ughaDa taha appalebiyA / adhyayoH saMyogamupalabhya (bha)te, te eva Aharati navyamAtram uggadiyA pagahiyA ujjhiyahammA ya sattamiyA // bhanyathA hi yat kiSid Ahareta / etad vibhAgasAdhane'pi viparyayeNa sarva samAnam / kira, yadi aryAntarabhUto saMyoga | saMsarati nirupabhoga bhAradhivAsitaM liGgam / vimAgau vastuno na syAtAm tadA vastumAtra nivandhano 'sAntara* sAyakA* 4.] pR. 410 (6) midam' 'nirantaram' iti ca pratyayo notpadyeyAtAm na di vizeSapratyayo vastuvizeSamantareNa sammabinau sarvadA sarvatra bhAva | saMsargamohitadhiyo vinitaM dhAtugorarAt / pramAt / bhapi ca dUradezavartinaH pramAtuH sAntarAvasthite'pi bhAvAtmAnaM na pazyanti ye tebhyaH sa vivicyte|| dhara-khadirAdau nirantarAvasAyinI buddhiyotpadyate yAca zAkhi ] pR. 39 zikharAvasakne balAkAdau sAntAvAdhyavasAyinI samupajAyate | saMsjet shubhmevaikmnukmpaapryojitH| dvividhA'pi yam 'atasmiMstat' iti pravRttemithyAvuddhiH / na [glo0 vA. sU. 5 sambandhA lo* 52] ra bhasau mukhyapadArthAnubhavamantareNa kapira upajAyamAnA sela. kyatena hi ananubhUtarajatasya zuktikAyAma rajatama' iti vidhama:| samjyante na bhidyante khato'yoM: pAramArSikAH / iti dhita mukhyo bhAvo vibhramadhiyo nimittamabhyupagantavyaH; rUpamekamane ke vA teSu buddhaSpaplavaH // tadabhyupagame ca sayoga-vibhAgasidiH tasavirekeNa anyasya [ 1 pR. 210 (1,3,4) etadunibandhanasya asambhavAt / tayA 'kuDalI devadattaH'pati saMstyAna-praptava-sthitiSu yathAkramaM strI-puM-napuMsakanyAmatiH kiMnibandhanA upajAyate iti vaktayam / na puruSa-kuNDala- | sthAti (sthA / iti) [ ] 1. 221 (1) mAtranivandhanA, sarvadA tayosta syA utpattiprasajhAt / api | sahatya sarvatacintA stimitenAntarAtmanA / yadeva kacit kenacit upalabdhaM sattvena; tasyaiva anyatra | sthito'pi cakSuSA rUpaM bIte sAkSajA mtiH|| vidhiH pratiSedho vA dRSTaH / yadi ca saMyogo na kadAcid upa. 14.1 (4) mandhaH kathaM vibhAgena asya 'caitro'kuNDalaH kuNDalI vA itya | saketasmaraNopAya epsalanAtmakam / pratiSedhaH vidhidha bhavet ! yata. 'akuNDalapatraH' iti na | pUrvIparaparAmarzAnye tacAkSuSe katham ! / kuNDalaM pratiSiyate tasya bhanyadezAdau vidyamAnasya pratiSelumaza / 12.515 (3) 525 (5) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 sanmatitarkaprakaraNa 5 - sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / sakSayA-parimANAni pRthaklam saMyoga-vibhAgau paravA'parave | san bodhgocrpraaptstdbhaavenoplbhyte| karma ra rUpi(daya)samana yAcAkSupANi / nazyan bhAvaH kathaM tasya na nAzaH kAryatAmiyAn // [vaizeSikada* 4-1-11] pR. 13,673 (3) 686 (3) ( ] pR. 321 (5,1) sa cedagonivRttyAtmA bhavedanyonyasezrayaH / sapta bhubanAnyekabuddhinirmitAni, ekavastantargatatvAt , ekA. sirayed gaurapohAyaM vRthApohaprakalpanam // basathAntargatAne kApavarakavat ; yathaikAvasadhAntargatAnAmapavarakAgAM [ zlo. vA0 apo. zlo* 84] pR. 197 (1) sUtradhArakcuddhinirmitavaM dRSTaM tathaikasminnena bhuvane'ntargatAni sattA-vyavasambandhAt sadravyaM rastu / sapta bhuvanAni, tasmAt teSAmapyemyuddhinirmita nidhIyate; pR. " yadbuddhinirmitAni caitAni sa bhagavAn mahezvaraH sakalabhuvanakasattA-svakAraNA''lapakaraNAt kAraNaM kila / suutrdhaarH| / sA sattA sa ca sambandho nityo kAryamayeha kim // sa bahirdezasambandhI vispaTamupalabhyate / pR. 199 sa vsmpaadkstaadmbstusmbndhhaanit.| samavAyina zvaityAta vaiyapude te buddhiH| na zabdA. pratyayAH sarve bhUtAryAdhyavasAyinaH // [vazeSikada. 8-1-5] 1.693 (2) [tattva. kA. 165] pR. 120 (6) samAna pratyayapramavAmikA jAti / satsamprayoge puruSasya ndriyANAM buddhijanma tat pratyakSam / [nyA yada* a0 2 A0 2 sU. 68] pR. 178 (7) [jaimi. sU. 1-1-] pR. 48,80,534(8) | samAnA iti tadahAt / satsamprayoge puruSasya indriyANA buddhijanma tat pratyakSamani pR. 242 (2.) mittam , vidyamAnopalambhansAt / samuccayAdiyacAryaH kazciAdera bhiipsitH| [jaiminIyas. 1-1-4] pR.3 tadanyasya vikalpAderbhavet tena vyapaNehanam // sadakAraNavannityam / (tattvasaM.kA. 159] 2. 226 (1) [vaizeSikada. 4-1-1] pR. 647,656, | sambaddha vartamAna ra gRzyate rAnudinA / sadupalambhakapramANagamyatvaM SaNNAmatitvamadhIyate, tara para [o padArthaviSayaM jJAnam tasmina sati 'sat' iti vyavahArapravRtte / . vA* pratyakSa * zlo. 84] pR. 56,53. () sambadabuddhijananaM teSAM sambandha eva / evaM jJAnajanitaM jJAnajJeyalam''abhidhAnajanitam abhidheyatvam' dayevaM vyatirekanivandhanA SaSTI siddhA, na cA'navasthA, nara [ ]pR. 107 (5,6) SaTpadAvyatiriktapadArthAntaraprasaktiH jJAnasya guNapadArthe'ntI | samyagarthe ca zando dupayoganivAraNaH / vAt / / 1. 661(10) (lo. bA.sU. 4 pratyakSa. lo* 38] 1.535 (6) samyagdarzana-jJAna-caritrANi mokssmaargH| sadeva na jnyte| [ saduNAvyarUpeNa rUpAderekatebhyate / [tattvAryasU. 1-1] pR. 651 svarUpApekSayA caiSA paraspara vibhinnatA // parga-sthinyupasaMhArAna yugapad vyktshktitH| [lo. vA* abhAvapa. zlo. 24 pR. 588 (11) yugapaca jagat kuryAt no cet so'vyaktazaktikaH // sadUpatAnatikAnta vavabhAvamidaM jagat / ___ ] 716 (2,1.) sattArUpatayA sarva saMgRhan saMgraho mtH|| sargAdau puruSANAM vyavahAro'nyopadezapUrvakaH, uttarakAlaM prayu[ ] 1.311 (1) dAnA pratyarthaniyatatvAt , aprasiddhavAgvyavahArANAM kumArANAM sa dvividho'ttcturbhedH| gavAdiSu pratyaryaniyato vAgvyavahAro yathA maatraapupdeshpuurvk| [tattvArtha0 a0 2 0.] pR.618 ].1.. (3) santAna viSayalena vAstuviSayakhaM dvayorakam / sarva enAyamanumAnAnumeyanyavahAraH saaNvRtH| pR.468 (9) santi para mhaabhuuyaa| sarva evAyamanumAnAnumeyanyavahAro yuddhapAhaDhena bharmadharmimedena / [patraka.pra.zru*pra0 a0 pra.u.gA..] pR. 59 pR. 51 (9) samikarSa vizeSAt tadrahaNam / sarvacita-tAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSam / / ]. 528 [nyA. vi.1-1.] pR. 5.1(3) 5.8 (10) sanikRdhattilaMna tumAnAntareSayam / sarvavittavetAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSamavikalpam / [o. nA. nirA. zlo115] pR. 537 (1,2) ] pR. 5.6, (12) 105 saM.pa. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 439 5 - sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / sarvajJo dRzyate tAranedAnIm - / savyApArapratItalAt pramANaM phalameva sat / [lo.bA.sU. 2 ko 110] pR. 55 ] pR. 529 (19) sarvaho dRzyate taarnedaaniimsmdaadibhiH| sanyApAramivAbhAti vyApAreNa saramaNi / do na kadezo'sti liyA yo'numApayet // ] pR. 455 (7) 529 [zlo. bA. sU. 2 zlo. 110] pR. 45 samvatthogA titthayarisiddhA tityayarititthe bhanityayaritikSA sarvajJo nAranudad yenena syAla taM prati / asNkhejgunnaa| [ pR. 759 tadAkyAnAM pramANavaM mUlAjJAnena vApayarat // savAo ldiio| [ vizeSAva. bhA. gA. 3.89] [lo. rA. sU. 2 zlo. 135] pR. 53 (2) pR.6.8(8) sarvo'yamiti dhetat tatkAle'pi bubhutsubhiH / sance ni egadUseNa NiggayA jinnvraa| tajjJAnajJeyanijJAnarahitairgamyate katham // [ Avazyakasa0 gA* 227] pR. 750 (2) [lo. bA. sU. 2 zlo. 134] pR.53 sa soM (soM) mithyAvabhAso'yamartha itISyata evaM yathosarvatra paryanuyogaparANyera sUtrANi gRhspteH|| | se.mvekA (marthe vekA)tmakaprahaH / itaretaramedo'sya bIjaM saMjJA [ ] pR. 69 yadarthi [ ].181(16,17,18) __ sarvatrAmedAdAzrayasyAnucchedAt kRtsnArthaparisamAptezca yathAkrama | sahabhAvino guNAH kramabhAvinaH pryaayaaH| jAtidharmA ekatva-nityatva-pratyekaparisamAptilakSaNA bhapoha ]v78 (5) enAnaviyante; tasmAd guNotkarSAdarthAntarApora eka pAndArthaH | sadanatino gunnaaH| [ ] pR. 17. saaghuH| [ ] pR. 2.1 (6) saha supaa| [a0 2pA. sU.4 pANi.vyA. pR. sarvadA sadupAyAnAM vAdamArgaH pravartate / / 16. 0 649] pR. 271 [lo0 vA. nirAlamba* zlo. 128] pR. 377 sahanabarmA saamvedH|| pR. 731 (3) sarvabhArAH svabhAvena khakhabhAvavyavasthiteH / sAvyavahArikasya ca pramANasyaitalakSaNam / khabhAra-parabhAvAbhyAM yasmAd yaavRttibhaaginH|| . 47. ] pR. 243 (20,21,22) sAkAre NANe aNAgAre dasaNe / sarvamAlambane bhrAntam / ] pR. 6.5 ] pR. 512 (2) sAkSAdapi ra ekasminnevaM ca prtipaadite| sarvame sallakSaNaM brahma / prasajya pratiSedho'pi sAmarthyana pratIyate // ] pR. 273 (3) [tatva. kA. 1.13] pR. 303 (4,10,10,19) sanastuSu buddhizca vyAvRttyanugamAtmikA / sAgAramaNAgAraM lakkhaNameyaM tu siddhANaM / jAyate yAtmalena vinA sA ca na yujyate / [prajJApa. dvitI* pa.pU. 54 gA* 16.] [zlo. vA. AkR.lo.5] pR. 233 sarvasyaiva hi zAstrasya karmaNo vA'pi kasyacit / sAdRzyasya ra vastulaM na zakyamabAdhitum / yAvat prayojanaM noktaM tAvat tat kena gRhyate // bhUyo'vayavasAmAnyayogo jAtyantarasya tat // (lo. vA. sU. 1lo* 12] pR. 166 (70) [lo. vA* upamAna* lo.10] pR. 576 sarvasyobhayarUpale tdvishessniraakRteH| sAdhane puruSArthasya sanirante trayI vidaH / godito daghi khAdeti kimura nAbhidhAnati // geSavidhau smaayttm-||[ pR. 1 ] . 242 (23) 'pAyasadbhAve eva sarvatra sAbanasadbhAvaH' tyevaM bhUtAnvayA'sameM dharmA nirAtmAnaH sa vA puruSA gtaaH| prasiddhau 'sAdhyAmAne sarvatra sAdhanasya abhAvaH' iti sakalA. sAmastyaM gamyate tatra kazcidaMzastvapotyate // kSepeNa vyatirekasyAptambhavAt / / [tattvasaM. kA. 1986] pR. 129 sAdhyasAdhanam / [nyAyada.1-1-] pR. 578 (9) sarve'pyaniyamA yete nAnumotpattikAraNam / sAmarthyamedaH sarvatra syAt prytnvivkssyoH| niyamAt kevalAdeva na kidhinAnumIyate // [lo0 vA. sU. 60 83 ] pR.| ].1 sAmAnya nAnyadiSTaM cet tasya vRtterniyAmakam / sabiyappa-NibiyappaM / [pra. kA* gA* 35) golenApi binA kasmAdU gobuddhirna niyamyate // pR. 628 (5) [lo. vA. AkR* zlo* 35] pR 24* (15,16) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 sanmatitarkaprakaraNa 5 . sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / sAmAnyatastu dRSTAdatIniyANAM prasidiranumAnAt / khataH sabaipramANAnAM prAmAdhyamiti gamyatAm / [khAyakA.6] pR. 566 nahi svato'sato pAktiH kartumanyena pAryate // sAmAnyapratyakSAt vizeSApratyakSAt vizeSasmRteva saMzayaH / / lo0 vA. sU. 2 lo* 47] .. [vaidoSikada. 2,3,10]. 412 (1) smaajaanekvilittvstustishktitH| sAmAnyamapi nIlakhAdi nIlAthAkAramera bhanyathA 'nIlam' | vikalpAstu viniyante tdruupaadhyvsaayinH|| 'nIlam' iti anuvRttipratyayo na syAt iti hetorasiddhalAt [tasvase. kA.1048] pR. 209 (14,14) naanumaanbaadhaa| [ pR.693 khabhAve'dhyakSataH side yadi paryanuyujyate / sAmAnyaviSayatvaM hi padasya sthApayiSyate // tatroptaramidaM yuktaM na ho'nupapannatA // [ko.pA.zandapa.55] pR.575 siddhayAgaurapoyeta gonipebhAtmakazca sH| sabhAve'pavinAmAro bhaavmaatraanurodhini| tatra goreva vaktavyo naSA yaH pratividhyate // tadabhAve svayaM bhAvasyAbhAvaH syAdamedataH // [zlo. bA. apo. zlo. 83] pR.191(1.) [ ] pR. 321 (29) 5 (4) siddhAntamabhyupetya tadvirodhI viruddhH| svabhAvo'pi sa tasyetthaM yenApekSa (8) nirtte| [nyAyada. a.1 A* 2 ..] pR. 90 (1) birodhinaM pacA'nyeSAM pranAhA mudrAdikam // mukhamADAdanAkAra vijJAnaM meyabodhanam / ] pR. 38 zakiH kiyAnumeyA syAt yUnaH kAntAsamAgame // .. 478 (6) tyamena bhAno na bhavet / [ ] pR. 425 suvivecidaM kArya kAraNaM nayabhicarati / kharUpa-pararUpAbhyAM nityaM sdsdaatmke| pU. 118,266,563, rastuni jJAyate kicida rUpaM kezit kadAcana // suvivecitaM kArya kAraNaM na vyabhivarati atastadavadhAraNe ytno| [lo. bA* abhAva pa.ko 12] pR. 581(6) vidheyH| / ] pR. 9. kharUpasatvamAtreNa na syAt kiSid vizeSaNam / somilaa| ege vi ahaM jAra aNegabhUyabhAvabhabie ya mhN| khabugyA rajyate yena vizeSyaM tad vizeSaNam // se keNaTeNa bhaMte / evaM buraha! ege vi ahaM / [lo. cA* apo* zlo.87] pR. 192 [bhaga0 vA. 18.1.sU.647] pR.625 kharUpasya skhato gatiH / [ ] pR. 15,465,403, 53 somilA | davaTThayAe ege ahaM,NANadaMsaNaTThayAe duve ahN| | tarUpeNena nirdeshyH|| [bhagavatI* *183. 1. sU. 647] pR. 625 svasaMvedyamanirdevayaM ruupmindriygocrH| so'yaM pramANArtho'parisaGkhyayaH / / pR. 187 (5) [bAtsyA. bhA..15.12 pR. 524 svAbhAvikIma vidyA tu nocchettuM vidiiti| so ya tavo kAyabo jeNa maNo maMgulaM na ciNte| [lo* nArtika 05]. 178 [pacava* pR. 35 gA0 214] pR. 749 (2) | khAzrayendriyasanikarSApekSapratipattikaM sAmAnyam / zrIvAdayo golAdaya iva sAmAnyavizeSAH / 12. 694 pR. 222 (3) iyaM gANaM kiyAhINaM hayA bhaNNANao kiyaa| smRtyanumAnAgaparsa zayapratibhAvaprajJAnohAH sukhAdipratyakSa-pAsaMto paMgulo uDo dhAnamANo ya bhNgho|| micchAdayava manaso liGgAni / [1-1-16 vAtsyA* bhA*]] [Avazyakani. padamAva. gA* 22] pR. 756 (0) pR.562 hitAhitaprApti-parihArayoH / [ ] pR. 469 sakarmaNA yukta eva sarvo dhutpayate nrH| sarvajJaH-1 [ ] pR. 46 sa tathA''kRSyate tena na yathA khayamicchati / / hiraNyagarbhaH smvrttaa| [Rgveda a. 8 maM... ] pR. 715 khakAraNasambandhakAla: prathamaH tataH khasAmAnyAbhivyakti. 12.] pR. 32,40,1 hetunA yaH samameNa kAryotpAdo'numIyate / kAlaH tataH anayarakarmakAlaH tata. apayanavibhAgakAlaH tataH khArambhakAvayavasaMyogavinAzakAlaH tataH prnyvinaashkaalaa| arthAntarAnapekSakhAt sa svabhAvo'nuvarNitaH // pR.687 . 563 khakIyarUpAnubhAvAnAnyato'nyanirAkriyA / hetumadanityamavyApi sakiyamane kamAzritaM litram / sAvayavaM paratatraM vyakta viparItamanyatam // vahAnirgato bhUyo na tadA''gantumarhati / [pApakA...] pR. 281 (10) ] pR. 75 helAya ttr|| pR. 275 () Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa *sanmatiTIkAnirdiSTA granthA granthakRtazca / bhAcAryAya ( dimAgIya)204-8 pakSapAda 539-29 AmnAya 273-14 bhakSapAdakaNabhugmatAnusArin 475-17,718-12 Ayurveda 731-13 mA615-16 Aheta 29-24 atrAhuH 93-32,95-14 madhyayana 332-15,471-28,502-32,567-17, | indriya sUtra ( nyA. sU.) 531-5 699-13 (2) anya 97-22,98,99,109,155,180-22 (8"), 181 (2), 182(4),185 (1),222-4 (3),| IzvarakRSNa 280-34,282-19,226-16,566-26 278,353,562 (5),715 (2),740-6 bhapara 16-28,146,180 (20), 232,233,278, 310,350,422,428,523,531,560,562-10(2), udyotakara (juo vArtikakAra ane vArtikakRta ) 101565-26,566-32,698-14 (2) 16,106-23,115-5,132-19,127-13,974-28, abhayadeva 761-24 175-15,200-2(1),204-2,220-4,229-14, baIt 1-20,54,634-17 332-15,471,519-3,659-13,663-23 (3), bhatpriNItazAsana 453-10 668-4 (3),619-8,666-11 mahat-sarvajJazAsana 68-26 udyotakarAdi 201-21,659-13 adAgaya 651-3,753-18 udyotakarAdhyayanaprabhRti 471-28 ahaMdavana 6.1-25,651-) ulUka 656-17 (3),704-28 arhanmatAnusArin 451-2, vaviddhakarNa 100-33,332-15,658-3(4),674-19 | eka 96-23,340-31,560-2 (1) aTakAdi 40-33,42-5 A bAgama 93-2,273-4,295-10,113-34,619.11, aulukya 140-4 746-9,751-13,756-32 Agamavid 732-27 kaNabhugmata 656-13 bhArArAyaMga 750-19,751-2 kaNabhuSematAnusArin 390-13 bhAcArya 27-28,68-15,284-33,316-" kaNabhuj (juo vaizeSikazAstrapraNetR) 441-21,475, AcArya (vijJaptimAtratAsiddhikAra ) 376-3. 718-23 AcArya (dimAga ) 204-10,212-19(19),213 kapilamatAnusArin 718-3, 1.,217-12,228-20,231-8,365-22,377.19, kapilAdi 133-1, 388-22 kapilAdipraNItasiddhAnta 69-5 AcArya (sidasena divAkara ) 1-16,29-25,53-21, kANAda 676-21,724-27 67-39,68-18,69-3,133-28,371-7,548-28, kAdambaryAdi 40-10,52-6,536-28 455-19,457,612-15,642-12,650,704-20 kApila 280-27,282-26,296-5,300-13,656-7 *pariziSTe'smin sthUlA bAH pRSThAisUcakAH, sUkSmA | kAlidAsakRtala 40-" bhazaH payazavedakAH, koSTakAntargatAdhArASTippaNyanivedakA | kIrti (parma kIrti) 506-3 heyA iti / kumArasambhavAni 50-10 au Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 sanmatitarkaprakaraNa 6 - sanmatiTIkAnirviSTA pranthA pranyakRtazca / kumArila 187-12,190-9,204-19,223-1,229- janapakSa 648-12 ",240-25,564-14,570-14,578-33,695- | jainamata 478-13,525-11,551-8 22 (2) | jaimini 48-15,56-2,65-13,534-15,798 kumArilavana 204-19 (17) jaiminIya 80-23,94-16,132-11,466-5,567kecit 75-40,91-6,97-21,109-24,146- |10 (1.),552-23 41,168-20,278-31,324-18,05-1.440-29, | jaiminIyam 539-28 445-31,522-18,531,538-4,553-14 (1), 611-2,640-9,714-1(5) | tatvacintaka 568-22 kaithit 36-1779-35,142-15,310-19,341- | tattvabodhavidhAyinI 761-29 65,456-5 tattvavid 272-26,279-10,280-" keSAcit 596-31,597-2(1) | tattvArthasUtrakRt (umAkhAti) 261,749-1. ga | tadAdina (anekanyaktivyApisAmAnyavAdin ) 112-2. gaNadharAdi 752-24,754-13 tAntrikalakSaNa 73-15,75-22,76-4 ganghahastipramRti 595-24,651-21 tArkika 76-3,89-3. gogAcArya 564-34 (17) tIrthakara 271-12,455-31,605-24 goyama 605-3 tIrthakRt 1-23,635-12,746-25 gautama (indrabhUti) 605-1. tIrthakRdranana 556-1 gautamAdi (indrabhUti bhAdi ) 635-2 tIrthakRnmata 456-5 tIrthAntarIya 736-34 tRtIya sUtra ( nyA. sU.) 567-14 paryAdhyAya (bA. bhA.) 521-2 tRtIyAkasthAna ( sthAnAsUtra ) 453-17 caturdazapUrva 752-13 trayI 54-8 caturdazapUrva vipaTU 173-6 trayIvid 741-29 caturdazapUrvasaMvidAginI 751-25 cArvAka 13-16,69-39,73-5,93-35,94-26, 95-32,117-8,198-16,132-41,149-13,505. | digambara 747-19,754-33 6,532-28,506-1,554-1 dimAga (juo AcArya) 975-13,191-30,201-13, cArgakamata 94-35,556-2,163-16 204-2 cAkamImAMsakadRSTi 94-26 dizvAsas 746-24,755-5 cArvAkAdi 505-5 dRrivAda 651-17 cikitsAzAstra 61-35,170-23 dAtrivikA 29-30 dAdazAha 1-10,68-30,69-7,271-10,615-19, jina 8-26,29-20,43-12,68-30,62-8,133- 638-26 dvAdazAjavAkya 615-29 jinaputra (bora) 731-33 dvAdazAhI 751-20,752-16 jinapraNIta 43-22 dvAdazAkazrutasvandha 616-33 jinapraNItala 169-5 jinabhadragaNikSamAzramaNapUjya 608-2) dharmakIrti (juo kIrti )67-30,69-29,76-3,149jinamatAnusArin 80-25 jinavacana 757-7,761-15 15,242-31,255-15,465-" jinavacanamadodayi 1-14 dharmottara 471-15 jinazAsana 69-8 jinopadeza 638-26 nAstika-mImAMsaka 753-4. naina 58-43,69-13,90.4.107-8,265-20,565-| nAstika-yAtika 718-33 25,474-7,778-11,864-11 nirmamI 751-25,754-1. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 443 6 - sanmatiTIkAnirdiSTA pranyA andhakRtazra / nayAyika 85-11,93-11,109-2,126-30,138- | vahaspatisatra 70-10 2,159-20,161-41,162-39,177-15,471-10 borikAdi 756-6 (7),475-23,509-19,518-32,522-22,525- bauddha 15,54,76,77-9,84,86,93,915,117,161, 26,529-13,536-13,538-22,539-12,552- | 173,308.10,309,363,470,475-22,486,502, 13,559-26,565-34,584-1,589-25,671-19 | 529,546-2,674-6,706,707,709,718-2,727 721-28 baudadhi 84-8 naiyAyirukha 151 gadamatAnusArin 86-22 naiyAyikadRSTi 565-34 brahmabhASita 641-33 naiyAyikAdi 75-25,475-21,484-33,585-8, prAmaNa (vRhadAraNyaka ) 273-6 505-8 bha nyAyabhAdhyakt 721-25 bhagabat (jainatIrthakara ) 611,616-3,634,335,639, nyAyavAdina 753 751-4,752,754,761-19 nyAyavid 94-3,216-17,270-7,271,395-4 bhagavat ( yuddha) 377-1,378-2 bhA (kumArila ) 18-28,999-20,201-21,505-" pataali 69-1,153-10 bhaToyotakarAdi 201-21 padAryapravezakAnya 631-1(2) bhartRhari 379-23,753-29 para 308-15,325-21136-11,455-2. bhartRharipacas 435-8 pANini 179-1(v) bhArata 56-10,536-28 (7) pANinyAdikam 53-13 bhAratAdi 40-33,41-2,42-13 pANinyAdikapraNItavyAdharaNa 13-" bhASya (rA. bhA.) 109-1,120-2,509-18 pAzupata 747-18 bhASyakAra ( vAtsyAyana ) ( juo nyAyabhASyakRt ane bhASya kRt ) 99-40,78-5 pUraNa 718-37 pUrvArya ( jaina ) 33-17,68-10 bhASyakAra ( zAbara ) (juo bhAgyakRt ) 358-18 prakaraNakAra ( juo AcArya bhane siyasena divAkara ) 607 bhASyakAramata (vA. bhA.) 978-5 bhASyakRt (vAtsyAyana) 253-26,522-15,524-8 11,608-25 prakRtikAraNika 296-13 bhASyakRt (zara)94-28 prajJAkara 265-26 'bhAgyakRt prabhRti (jinabhadragaNikSamAzramaNaprabhRti)653-4(3) prajJAkaramatAnusArin 265-26 bhASyavacana ( zAbarabhASya) 578-33 prajJAkarAbhiprAya 500-18,501-10,512-12 bhASyavAkya (vAtsyAyanabhAya ) 154-20 bhASyavirodha (vA0 bhA.) 563-1. pratyakSasUtra 539-1,567-2. bhikSu 746-31 prathamasUtravyAkhyAna (nyA. sU.) 567-17 pradyumnasAre 761-29 bhuvanaguru ( tIrthakara ) 1-22 pramANakArtika 571-2 // prazastamati 101-15,132-5,716-18 maNDalin 718-7 prazastamatiprati 101-29,232-28 mabatrAjhaNarUpa 295-1. prAbhAkara 29-11 matrArthavAda 40-36,42-25 malavAdin 447-23,604-21 bANa 40-" mAdhyamika 378-9 yuddha 44-16,68-21 mAdhyamikadarzanAvalambin 366-13 muddhAdizAsana 68-26,62-4 mAhezvara 119-26 buddhAdisarvajJapUrvakala 68-21 bhImAsaka 2-2,13-15,42,48,50-41,68-36,74, vRhaspati 74-11,555-14 197,215,267,386-13,435,505-5,552,574, bRhaspatimatAnusArin 69-32,73-35,77-17,718-"| 738-8,751 751-23 | mImAMsakamata 29-14,352-14,513-5 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 sanmatitarkaprakaraNa 6 - sammatiTIkA nirdiSTA pranyA prnyktaa| mImAMsakAdiprasikha 75-4. mImAMsakAmiprAya 741-20 vaibhASika 985-16,378-6,397-12,458-14, 459-12 vaiyAkaraNa 109-21,222-5,380-19,431-15,489 yadapyatrAhuH 79-4 yadAha 15-21,185-6 yaH 78-10,107-20 yAzika 18-6 ye 20-8,96-14,153,199-11 (12,17) 279-21 - thai: 250-6,515-4 (3) yogAcAra 378-8,463-19 zeSika 129,133,138,321-4,432-30,439, 472,529,552,571,629,685 (1), 707-10, 708,709,727-17 bazeSikamata 519-1. zerikazAstrapaNetR (kaNAda) 656-17 vezeSikasiddhAnta 222-8 vaizeSikAdi 303-5,400-1,552-23,422-16,616. 28,633-3(,),719-15 vaizeSikAbhiprAyataH 629-14 vyAkaraNapraNetR 43-12 vyAkhyAprajJAsyAdyA 614-16 cyAti 179-3 (3) vyAsa 98-30,697-15 raktapara 756-1. rAmAyaNa 56-1. rAmAyaNAdi 536-28 () lakSaNakAra 297-9 lokAyatazAla 39-23 / vardhamAnArka 1-8 vAcakamukhya ( umAkhAti) 80-27,93-4,595-11, 749-" bAcakamukhyasUtra (u. khA. kRta ta. sU.)636-1 bAjadhyAyana (juo adhyayana) 179-2 (2) gAdikRpabhastutikRt 757-30 (2) rArtika (lokavArtika)31-96 bArtikakAra (nyA. vA. udyotakara ) 100-19,534 zaharavAmin 664-15 (-), 693-5 (1) zabarakhAmin (juo bhASyakAra bhane bhASyakRt ) 505-" zAkya 89-17,94-11,100-25 zAkyadRSTi 94-24,533-3 zAkyaudasya 704-28 zAvara (juo bhASyavacana)505-9 vAna 657-6,709-35 zAstra kRt 364-13 zAstrAntara 459-2 zododani 656-8 zruti 98-36 zvetabhikSu 746-33,750-17751-1 // ghetavAsas 746-20 tAmbara 747-4 vArtikakAraprabhRti ( nyA. vA. udyotakara ) 534-20(9) vArtikakAramata (nyA. vA.u.) 977-12 pAtikakArIya (o. vA. kArIyakumArila)99-7. bArtikakArIyadUSaNa (lo. vA.) 130-" rAtikakRt ( kumAdila!)8-13,49-2,57-1. vArtikakRt (nyA. vA.u.)80-10,99-29,13015,563-21 vindhyavAsila 296-22,533-3 vizvAmitra 697-25 veda 30,32-9,39-26,40-8,41,42-3,43,997, 380-4,731-6 vedavacas 32-2 vedArthajJa 65-13 vaidika 39-23 vaidikI 42-3894-40,95-1 sakalazAnyAkhyAta 58-13 sanmati 761-23 (") sammatiTIkA 761-22 (1) sambandhavAdina 264-22 sanmatiTIga -1 sanmativRtti 1-8 sanmatyAkhyaprakaraNa 1-17 sahasravarman ( sAmaveda ) 731sAhma 101-7,280-21,297-29,308-33,309, 422,486,512-17,546,572,656,704-29,785. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAkSya jJAna 606-5 sAGkhyadarzana 534-1 sUtra nirdeza (jainasUtra ) 617-4 111-40, 135-27 80-23, 310-6, sUtrapaJcaka (nyA0 sU0 ) 531-17 sUtrayuktivirodha ( jai0 sU0 ) 617-20 sUtra virodha ( tatvArtha sUtra ) 618-17 sUtrasamUha ( AgamanAM sUtra ) 614-15 sUtra samUha ( tattvArtha sUtra ) 595 - 24 sUtrasamUha ( nyA0 sU0 ) 531-13 sUtrasaMdarbha 613- 2 (1) pariziSTa 6 - sanmatiTIkAnirdiSTA prandhA anyakRtazca / sAyabauddhakaNabhuj 441-21 sAGkhyamata 497-30, 500-3, 507-28, 656-7 sAGkhyamata pratikSepaka 296-9 sAGkhya matAnusArin 534-16 sAGkhya vizeSa 422-14 sAGkhya saugatamata 656-13 sAyAye kAntavAdidarzana samUhamaya 757 - 13 sAmaveda 731-7 sitapaTa 746-19 sugatajJAna 606-7 sugatasuta 198-38, 132-38 sugatasutAbhyupagama 333-21 suragurumatAnupraveza 280-8 siddhasenadivAkara (juo AcArya prakaraNakAra, ane sUri ) 1 - 17 saiddhAntika 553-14 ( 10 ), 651-26 siddhasenAcAryavacana 757-20 (2) siddhAnta (jaina ) 635 -17 sugata 502-26 sUtra ( mImAMsAsUtra ) 31-13, 48-15, 106-1 sUtra 613-14 sUtra (AyAraMgA disutta) 732-5 sUtra ( nyA0 sU0 ) 97-7, 178-10,528-19,520 14,560 - 2 ( 1 ), 669-20 sUtra (pannavaNAta ) 605-1 (1) sUtra ( pANinisUtra ) 406-0 sUtrakAra ( nyA0 sU0 akSapAda ) 528-3, 562-20, 578 26,720-36 sUtrakRt ( nyA0 sU0 akSapAda ) 528-13,621-8 sUtrabhara 732-14 Jain Educationa International sUrayaH 97-36 sUri (siddhasena divAkara) 65-25,68-23, 133-11, 169-5,315- 4,596-22,609, 615,621--25 sezvarasA 280-28 sUtra (bRhaspatisUtra ) 555-14 ( 9 ) sUtra ( bhagavatI sUtra ) 625-10 sUtra ( vaize* sU0 ) 669-7,672- 15,673-17,685 - stutikRt 750-1 26, 686 - 14 saugata 3- 1,42-11, 81-13, 90-4,138-38, 1453,148 - 12, 149,202,268-16, 318,320,34920,384-9,387-21,388-22, 389-16, 399-32, 400-4,439-4, 467-20, 480 - 3,483-22,4847,486-23,488-21,518-27,545-22,552-21 554 - 14,563-1, 565-34,566-2,567-29, 57236,591-31,629-9,682-8, 738-8, 745-29 saugatadarzana 270-11 saugatapakSa 511-12 saugataprasiddha 138-41 saugatamata 478 - 12,510-2,543 - 6 sautrAntikamata 401-8 sautrAntiyogAcAra 463-19 sautrAntikavaibhASika 378-6 sautrAntikavaibhASikamata 400-36 sphaTikasUtra (nyA0 6 ) 527-13 (5) svayUthya (jaina) 633 - 2 ( 2 ), 732-5 ha 445 hetumukha 199-8,217-9 hetulakSaNapraNetR 68-38 For Personal and Private Use Only . Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 sanmatitarkaprakaraNa 725 "sanmatiTIkAgatA vAdino vAdAzca / aurnamedavArin 279,294 IzvaravAdin 16 akRtasambandhavAdin 386 amedAdvaita 17 Izvarasidi 1.5,129 akramopayogavAdin 1.6 (ameraivAntabAra) 0 (IzvarasvarUpavAda ] 69-13 akSaNikavAdamata 28 amedezAntajAdina 363. akSaNikavAdina 253 mabhyupagamavAda 49,1,26.1.. utpattivAdina 15 bhadaita 74,276 abhyupagamavAdin .. upayogavAda] 596-41. bhadaitapakSa 280 arthAdina 377,466 bhadetapratipAdaka 23 anyabhicAravAdin 540 ekasambandhAnabhyupagamavAdina 264 advaitavAda 49 bhazuddhanyAstikaprakRtivyapadAramatApala ekajJAnin 61. [bhadaitavAda] 128 bin 381 ekalavAdina 371-6.. advaitavAdAvatAra 295 asatkAryarAda 1573.3,7.6(3), ekanayavAdin 532 advaitavAdina 35,276 ekalakSaNahetuvAdin 726 bhadaitakAnta (16 asatkAryavAdin 297,30, ekAtmavAdin 278 anaryAntarabhUtapariNAmavAda 423 [asatyasambandhapadArthavAda] 18., ekAntanityavAda 474 anumAnavAdin 72,73 ekAntabAda 444,515,592,718, anerudharmAtmakaikavastuvAdina 265 [asatyopAdhisatyapadArthabAda] 18., anekAnta 64. 183 ekAntavAdin 162,418,422,5.9, anekAntapakSa 45 [bhasadAda] 7.5 524,552,592,19,725, anekAnta(bAda ) 1-7,262,41 asamAnajAtIyaguNAnArambhavAdin 708 726,727,713,715,717, 445,609,638,639,725, asambandhavAdina 253 730 asanagatAtmavAdina 15 ekAntavAdivAkya 10 anekAntabAdavyAghAta 643 | [astikhAdivAdapaGka] 010-12 ekAntasarakAryavAda ... anekAntavAdApatti 73,705 bhastyarthapadArthavAda 17918 // anekAntavAdAbhyupagama 47, akhasaMviditavijJAnAbhyupagamavAdin568 kathAtraya 562 banekAntavAdina 261,3,424 [aheturAda] (50,651 kamaNDalaTaTTikAdilijadhArin 75. 474,635 ahetuhetunAda (5. karmavAdina 14 anyApohavAdin 263 bhA [samakakAraNabAda 4-15 apoha (vAda) 153,14,185, AgamapramAgavAdin 295 kamaikAntabAda 15 2..,202 AgamaprAmANyarAdin 91 [svalAhAravAda] 61.-615 apohanAdin 181,74,146 [AtmaparimANavAda] 13-149 kArakahetupratikSepabAdin 014 aprAmANyavAdin 43 AtmapratyakSabAdina 528 kAraNabhinna kArya tatrAsadAdA abhAvavAdina 5. kAraNAtmakapariNAmavAda ra abhijarUpapakSa 184(1) daniyArthasanikavAdina 24 [kAryotpattibAda] 424 [abhijalyapadArthavAda] 18.184 kAlavAdin 1 abhedapakSa 608 IzvarakRtajagadAdina 69 kAlAyekAntabAda 1. *pariziS'smin sarve'pyaDAH pRSTAI sUcayanti,( ) etavihAntargatA bhATippaNyA sUcayanti,[ ] etadi. bAntargatAH zabdAH pranthAbhiprAya samIkSya sampAdakeyojitAH // 1.6saM. pa. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 447 7. sanmatiTIkAgatA vAdino vAdAcA pratipAdin 30,156,559,76, pratyakSAnumAnapramANadayanAdina 554 pratyakSekapramANavAdina 73 [pradhAnAdeta ] 428 pradhAnAdvaitavAda 428 pramANanyavahArin 267 pramANapaTU vAda 7 pramANasaptarAdin 84 [mANyavAda] 2-21 preraNAprAmANyavAdin 43 bahiravAdin 485 bAhyArthabAda 365,.. bAhyAvAdin 277,304,395,463, kAlAbhyupagamavAdin 324 yAdetavAdin 637 kRtakasambandhanarAdina 386 dayArthAntarabhUnaguNavAdin 18 kamavAdidarzana 60 dayArthikaparyAyArSikanayayAvalambin [kamopayogadyabAda ] 607 kamopayogavAdin 6.7,6.8 davyArthikamatAvalambin 379 [kSaNabhAbAda] 316-249,387 upabhAnAdina 344 [ nayabAda ] 271-114,315-316 kSaNimbhASAbhyupagamavAdina 7.6 nayavAda 421,655,46 kSaNikavAda 47. [ nAstivAdirAdAda] 727-728 kSaNikarAdahAniprasakti 47. [nipadasthAnacarcA] 759 kSaNikavAdin 255,427,662 nityavAdina 72. maNikAntabAda 7.6,71, nityasambandhamAdin 436 maNikAntabAdina 028 nityamukhAbhyupagama 153 nindAbAda 273 gaNitazAstra 635 niyati GIV niyorukAraNabAda .14 pAnAmata 94 nirAkArajJAnanAdina 4. cArgammataprasaphi 163 [nirAkAra vijJAnavAda ] 158-463 cArgammImAMsadRSTi 94 nirNayAtmakAnubhagnAdin 5.6 cArvAkAbhimatakazArIravyapadezabhAganekapa- nirvikalpapratyakSavAdina 26 // ramANapAdAnAnekavijJAnabhAva 49 nizcayAtmakAdhyakSavAdina 5.7 [niSedhamAtrAnyApohanAda] 185,2.3 jJAnapramANavAdina 529 jJAnaprAmANyavAdin 528 pavalakSaNayogya binAbhAvaparisamAptivAjJAnamAtravAdin 177 dina 23 zAnabAra 365 papalakSaNahetunAdin 19 jJAnAdetagada 294 paJcaviMzatitAvanna 281 [jJAnAnegAntavAda ] 408 parataHprAmANyavAdina 2,15 jJAnAntarapratyakSanAdina 11,255 paratIrthika 47 paralokavAdina 75 [uttadita] 428 parasparanirapesavanayAvalambina 656 tiryaksAmAnyabAdina 50 parokSa jJAnavAdina / 2 () vilamaNahetupadarzanAdina 726 paryAyAstikamatAnusArin 295 nikaprasAda 698 pANDin 18 puruSAdin 715,17 dUsaNavAdina 725,526 puruSAdvaitabAda 185 dRSTibAda 651 puruSAdetasidi 37 detaprasA 27 [purasakAraNavAda] 15-010 daitavAda 428 pUrvapakSavAdin 726 daitApatti 278 prakRtIzvarakAlAdikRtala 215 detina 28. pratibhApakSa 184(1.) vyaguNAnyalavAdina 15 [pratibhApadArthavAda] 182,184 vyavAda 1.5 pratibhAsAdvaitavAda 53 [vyAta] 428 [pratimAvAra] 75 buddhikSaNikavAdina 139 budyAkAranAdin 181,182 [buddhyanuyArUDhAkArapadArthavAda] 101, 184 codaSTa bauddhapakSa 529 baudayukti 29 bauddhAbhimatasaMvedanAdvaita bodAbhyupagama 1.1 brahmarAdin 20 brahmAdetanAda ,428 bhAvavipanAdina 386 medavAdin 27,286,293,216 bhedAbhedanAda 36 [bhedezAntabAda] 637 medaikAntabAdin 637 ma mithyAvAda 429,636 mithyAnAdina 38 [muktisvarUpavAda] 15.-166 yathApradarzitavastabhyupagamavAdin 210 yugapadupayogavAdina 6.8 yugapadupayogadayavAdina 1. rUpAdikSaNivijJAnamAtrazUnyabAda 73. lokapranAda 57 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 laukika 39,153, 110, 119,458, 468 lokikI 629 va bAda 377,650 bAdamArgapravRtti 377 ghAdin 30,89,484, 487, 646, sanmatitarkaprakaraNa 7 - sanmatiTIkAgatA vAdino vAdAzca / vaizeSikaprakriyA 223 vyAvRtta vastuvAdin 254 726,759, 760 bAdiprativAdin 142, 537,555,760 bAdiprativAdiprAcika 295,377 [ vikalpapratibimbapadArthavAda ] 199 [ vijJaptimAtravAda ] 349-366 vijJAnavAda 365,372,376,463 vijJAnavAdaprati 663 vijJAnavAdin 400 ( 11 ), 461, 5531 vijJAnazUnyatAvAda 488 vijJAnazUnyavAda 105 vijJAnazUnyavAdAnukUlatA 294 vijJAnAdvaita 514 * vidhivAda ] 174 - 175 I. vidhivAdin 173 vipakSavAdin 268 vibhajyavAda 725 vibhAgajotpAdAnabhyupagama vAdin 646 vivakSA (vAda) 185 (1) [vivakSApadArthavAda ] 185 vizeSa guNoccheda viziSTAtma svarUpamukya bhyupagama 151 vizeSaNavizeSyAlambanabhinnajJAnavAdin 529 vedAntavAdin 321 [ bedApauruSeyatvavAda ] 29-43 vaidika hiMsA 730 [ vaibhASikamata ] 185 vaibhASikamata 401 vaiyAkaraNanyAya 109 Jain Educationa International za [ zabdahmavAda ] 379 zabdabrahmavAdin 379 [ zabdabrahmAdvaitavAda ] 428 zabda samaya ve dina 316 zabdAdvaita 428 [ zabdArthatatsambandhavAda ] 173-270 zAkyadRSTi 94 zUnyatAvAda 428 zUnyavAda 27,28,335 [ zUnyavAda ] 366-378 zUnyavAdina 372,377 pa [ SaTpadArthacarcA ] 656-704 sa [ saMvidvapuranyApohapadArthavAda ] 223, 265 saMvRtipakSa 224 saMsAramocaka 731 [ saMketa vidhi-tadviSayabAda ] 379 satkAryavAda 297,298,299,300, 301,423,534,706(4), 707, 725 [ satkAryavAda ] 423 satkAryavAda prasakti 706 satkAryavAdAbhyupagama 301 satyavAda svarUpa 725 [ sadvAda ] sadvAdin 726 [ samudAyapadArthavAda ] 180, 183 samudAyavAda 641 samudAyAbhidhAnapakSa 183 sambandhAbhAvavAdin 164 707 samyagvAda 429 sAmayika zabdArthacid 613 For Personal and Private Use Only [ sarvaMzavAda ] 43-69 sarvajJapratikSepavAdin 68 sarvajJavAdin 48,50 sarvajJApavAdin 132 sarva pravAdin 277 sa vikalpapratyakSavAdin 265 [ sahopayogadvayavAda ] 07 sAkArajJAna pramANavAda 466 [ sAkArajJAnavAda ] 458-463 sAkArajJAna vA dina 460, 465 [ sAmagrIprAmANyavAda ] 471-72 sAmAnyajJAnApa kArakasAmAnyavAdin 259 sAmAnyavAdasati 263 [ sAmAnyavizeSAtmaka zabdArthavAda ] 237 sAzravacittasantAnanirodhalakSaNamuktivA din 161 siddhAntavAdin (35,637 sugata vineya 746 (cauvarAdiliMgadhArin ) sthiragrahaNavAdin 539 syAdvAda 732,735 syAdvAdaprarUpaNA 745 syAdvAdarUpA 727 syAdvAdin 758 svabhAva kAlayadRcchA divAda 310 svabhAvaikAntavAda 714 [ svabhAvaikakAraNavAda ] 711-714 svarUpa vizeSaNavAdin 562 skhalakSaNa (vAda) 107 svasaMvittimAtravAda 82 svasaMviditajJAnavAda 479 svasaMviditavijJAnavAdin 90 ha [ hetuvAda ] 650 - 651 hetubAda 650,651 [ hetvAbhAsasaMkhyAvAda ] 719 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 449 "sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAzca shbdaaH| jakAraNA-kAryotpatti 424 bhaza-pramava-upayoga 65. makSara 379 magItArya 056 bhacetana 100 bhavetanapadAdhiSThAtrI 12. paretana-sattva bacetanAviSTAyabala 28 manapariSada . barelaparIbadajeta .51 ajIba 654,712, bhajInAya 64.64 jajIvaviSaya 734 aNu 646,48 matAtvibAnAya vidyogodArthamumukSu. yana 206 bhavItAnAgataparyAyAdhAra 4.5 atyantAbhAna 581 adRSTa-kAraNa 15 bhara-kAraNava 95 aSTaparikalpanAvaphavyApatti 476 (1) nadRSTaprerita 476 maraSTa-sattva 19 bhAsya-guNa 185 mayacyAropa 199 advaita 371,498 () adaitamAtra-tatva 18 advaitApatti 371,374 bhadharma-adharmanimitaviparyAsa 11., (41,654,732, adhaHsaptamanaramaprApti-prasA 53 bhabhikaraNa 425 adhiSThAtU." adhyakSa 5.9 adhyakSa-grahaNavyavasthA 34. adhyakSapramANa 552 adhyakSamati 533 (11) adhyavasAya 26. bhadhyavasAyavaza 34. adhyAropa 361 adhyaSaNAdi abhyeSaNAbhAra 4. anadhigatAryAdhigantRtA 576 anadhigatArthAdhigantRtva 466,467 anantadharmAdhyAsita-bastukharUpa 166 anantaparamANapacitamanovargaNApariNatipra. tilabhya-manautpAda 65. anantaparyAya naslu 4. bhanantaparyAyAtmaka-dravya 641 anantavIrya " anantavIryatva 15 anantasukhkhabhAra 133 anabhihitaprayojana-zAna 169 anavasthA 2,6,13,15,18,50,54, 58,14,122,127,32,138, anubhUyamAnatA 26 anumAna 2,51,35,352,384, 554,555,561,567.569, 570,573, (6),590,512 anumAnataH 348,349 bhanumAnapUrvikA-arthapatti 579 anumAnapravRtti 268 anumAnabuddhi 4 bhanumAnalakSaNa 560,567,573 (3) anusaMdhAnapratyaya 320 anusaMdhAnapratyayalakSaNahetu 87 anusaMdhAnapratyayali . anusmaraNa 461 bhanekAtmakasat 45 bhanekAnta 1-7,166,416,761 anekAntajJAna 155 anekAntatattvavyavasthApaka 729 anekAntapakSa 164 anekAntabhAvabhAvana 4.8 anekAntamatAnupraveza 745 anekAntarUpatA 631 anekAntarUpanasturAdbhAva 722 anekAntabAda 24,638,725 anekAntavAdaprasakki 262 anekAntavAdayAghAta 643 anekAntavAdasidi ... anekAntavAdApatti 425,464,473 anekAntavAdAbhyupagama 470 anekAntabAdimatAnupraveza 4 anekAntasidi 255,414,434 anekAntAtmaka 59,60,68 anekAntAtmakatA 631 anekAntAtmakakha 455,628 anekAntAtmakavastu 261,524,655, ___719,726,730,732 anazanAdi 755 anAkAra 61. anAkAra-darzana v58 anAdikAlA-bhrAnti 344 anAdivAsanAsa mutya 30 bhanikAyala 39 anitya 14 anityatvAdisa 755 anirvacanIyA 27 anuttamasaMhanana . anupadezapUrvastvavizeSaNAsidi66 anupalabdhiprasUta 352 anupalabdhiliGgaprabhava 2. anupalandhi-hetu 333 anupalambha 27 ) etavidvAntargatA bhA * madhye-etacivabhAjaH kAndA pranyAbhiprAyAnusAreNa nidrshitaaH|( TippaNya sUcayanti // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 sanmatitarkaprakaraNa 8 - sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAR TRH / bhanekAntAlakacaluvAhinaya 41. bhapohakalpanA 189 bhanekAntAtmaka-khatatva 418 apoDala 21 anekAntAtmaka sat 14 apoha-mAndArtha 1.1,227 bhanekAntAtmakAryapratipAdarula ure apauruSeya / bhanekAntika 72. apauruSeyata 8,1,29,32,4. bhanekAntika-hetu 12,723 anekAntikahekhAbhAsa 558 apauruSeyavidhivAkyaprabhavA / antarjalpAvasAnaprabodha 10 aauruSeyazabdArtha-sambandha 260 anya 58. bhapratyakSArthaviSayapramANa 503 bhanyala (34 aprazasta-bhAramapariNAma 34 anyApoha 199 (2),111,21 abodhinIjala 49 237,261 bhabhAra 288,580,58. anyApohapratipatti 198 bhabhAvajJAna 10 bhanyApoha-rUpapadArtha 16 abhAvapUrvikA-arthApatti 579 bhanyApoha-zabdArtha 173 bhabhAvasidi 352 anyAvRtti 213 (21) abhAvAkAra 369 anyonyanizrita 42. abhAvAkhyatramANa 22,24,369,58., bhanyonyavizeSita 64. 587 (5) anyonyanyatiriktakAlotpAda-vigama-dhI- | abhiprada 755 yAvyatirikta-ekavarUpa-danya 643 abhijalpa 18.(19),18) anyonyAbhAna 187 abhi janmapakSa 18r (.) anyonyAzraya 638 abhidhAnopalabdhi 386 annayanyatirekanibandhana-kAryakAraNabhAva abhidheya yojanapatipAdakala 172 abhinavakamotpatti 30 anvayavyatirekAnuvidhAna-kAryakAraNabhA abhimAna 529,552 na-vyavasthAnibandhana 124 abhimAnamAtra 137 bhannitakriyA 743 abhilApa 384 manvitAbhidhAna 743,744 abhivyakti 34,3.. bhannitArthAbhidhAyakala 34 abhisamayasaMvRti 378 apakSadharma-hetu 593 abhihitAnvaya 43, apamepaNa 685,686 ameda 363 aparatva 81(2) ameda-tAtvikala 279 aparasamabAyanimitta 703 aparizuddhanayavAda 655 abhedapakSa 280 abhedAdhyavasAyi-zAmdapratyaya 17 bhaparItatA - aparokSaprakAzalabhAvatA 366 abhyApta 182 (4), 26. bhapavarga 133 abhyAsAvathA 10 mapAyavinaya 34 amaraparyAya 93 mapoha 185,186,188,(),189, amUrta 638 19.192,193,194, (2)195, ayatitva 48 166197,198,2..,.., ayogikeralin 16 2.2 (1) 203,204,(1), artha 365 2.9,210,21,212,214, arthakiyA 16,234,172,135, 215,214,225 (3) 230, 350,365,391,40.4.1, 221232 427,490 arthakriyAkArin 325 arthakriyAjJAna 64 arthakriyAjJAnasaMbAda 4 arthakriyAdi 454 arthakiyAnivandhana-bhAvasatva 35. arthakriyAkArilakSaNasattva 359 arthakiyA bhakiyArthin / arthakriyAlakSaNa-sattva 4.2, (14), 728,729 arthakriyAlakSaNasattva-viziSTakRtakala 255,258 arthakriyA virodha158,413 artha-saMvid-sahopalambha 352 arthakriyAsAdhana 468 arthakriyAsAmarthya 323,327 arthakriyAsthiti 513 arthaciharUpa 185 arthatathAlaparicchedarUpa / arthatathAlaprakAzaka 2,8 arthanaya 312,48 arthaniyata 43. arthaparyAya 43.,.,010 arthaprakaTatA 14 arthaprakaTatAlakSaNahetu 22 arthaprakAzatA 26 artharAzi 746 arthavAdakalpanA 35 arthavAdAdivAkya 4 arthavivakSA 85 (1) arthavyajanaparyAya 43. arthavyatiriktajJAnAkAra-anupapatti 465 arthavyavasthA 466 arthazanyAbhijalpa 231 arthazUnyAbhijalpavAsanA-prabodha 212 bharthasavedana 14 arthasattA 293,368 arthasAkSAtkaraNa 490 (1.) arthAnapekSa 2.6 athAntarbhUta 42 (2) arthAntarAnAntararUpa 64 aApatti 27,62,578,579,586 ardhApattirvikA-ardhApatti 575 abhidhAnarUpaneya-dvayAtmakala 450 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 451 8 - sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAca shbdaa|| arthopalambha 69 bharthopalabdhi 386 aligapUrvakatva 60 bhavakanya45 avatanyabhAra bhavakanyasvabhAva - bharaprada 552 (7),553,67, (18,619,621 vavAhAdi 62. avamahAdimatijJAna 62. bhavadhi 15,65. bhavadhijJAna 62. bhavadhijJAnAcaraNakarma-kSayopadAma 62. avabhAsazUnyatA 11 bhavayava 1.5,61,733 bhagyavasa niveza 113 bhavayavAvayavi-samAnadezaba 1.3 bhavayavi-nya 158 (8) anayamin 1.5 bhavAcya 444 bhavAntarasAmAnya ". avAptakAmala-Izvaratva 13. bharAya 552,553 (5) bhavikalacAritraprApti 7.51,052 bhariyA 154,276,27,278,279 295,285,417 avidyAnubaddha 275 bhavidyAsaMsarga 151 bhavidyAkhabhAva 14 bhabinAbhAva 558,559,593 abinAbhAvaparitamApti 569 bhabinAbhAvavaikalya 558 avinAbhAvasambandha 561 bhabinAbhAvasambandha-smRti vibhAga 563 anyApti 517() |AkArameda 273,274 () bhanyApti-lakSaNadoSa 455 bhAkAralakSaNava 34 bhazudadanyAdhika 280,4.7 bhAkAza (54,732,734 bhazudadrayAstikaprakRti 386 AkAzAdi65 bhazudanyAstikaptAMkhyamatapratikSepaka- bhAkupana 685,686 paryAyAstika 296,31. bhAkRti 107,178 azubhAsana 15 bhAkhyAta 79 azeSakarmakSaya 1 bhAgama 578 azeSakarmakSayanivandhanAdhyavasAya 751 bhAgamapUrSikAprasiddhi 578 azeSakarmakSayalakSaNaphala 756 AgamapratipAdya 655 azeSakarmabhayAdhyavasAya nivartaka 753 aagmtvaijnyprmpr| 6. bhazeSakarma nirjaraNa 16. AgAmigativizeSa-utpatti 65. azeSakarmaparikSayasAmarthya-upapatti 16 bhAcAryArAdhanAdi 755 azeSakarmanigamasvarUpasiddhakha 123 Anelakya 751 bhazevarmabiyogalakSaNa-mokSa 737 Alakyapada . aSTadhAcaraNa 755 AjJAvicaya 735 bhaSTavidhakarmAtmaka kArmaNazarIra 736 AtivAhikAdi " aSTavidha-pAramArthika-karmapravAharUpAnA- Atma-antaHkaraNasambandha 52. -vidyAtyantikanivRtti 16. Aramaharman 452 bhaSTavidha-bandha 733 AtmaguNa-budi 135 asatkAraNa-kAraNa 7.5 AtmacaitanyalakSaNa-bhAna 418 asatkAryabAda 283 Atmadavya 669 bhasatsyAti 73 AtmadavyaparyAya 63, asatyasambandha 183 (18) Atman 1,85,3,27,35, bhasatyasaMsarga 180(7) 4,150,278,21.,342, asatyopAdhisatya 183(11) 620,623,625,31,15, asatyopAdhi-zadaprakRti-nimitta 180 718,31,733 bhAtmaparyAya 631 asadakaraNa 28 (") Atma-pudgala 453,622 asamAnamahaNalakSaNa-guNa 633 AtmapracyutilakSaNadharma 395 asidaviSadAnamAntikahetvAbhAsa 19 Atma-vibhutva 33 asiddha-hevAbhAsa 558 AtmavibhutaprasAdhaka 145 / asti 41 Atma vibhulasidi 142,16, asti ra bhavakavya 47 bhAtmavizeSaguNa-santAna 15. bhatinAsti ra bhavaktavya 47 Atmasidi. amaryamANakartRkala 1,42,43 yAtmakharUpabat 152 asAra 80,281,(4),282 AtmAnanda-rUpatA 161 apratyaya 86,274 AtmaikajJAnava 155 ahamitipratyaya 8. AdivAkya 169,172 ahamiti pratyayAnapAna 8. AdivAkyopanyAsa 150,172 ahetubAda 65. AdyazukladhyAnadaya 754 ahetubAdala 651 bhAdhArAdheyapratiniyama 7.2 bhA AdhyAtmi-dharmadhyAna 034 AkAra 229 AdhyAtmikabhAra 72 avinAbhAzananyApekSaliGga / ' avinAzadharmin 18 avimapha-brahmAtmaru-tava 383 / / bhabirati 747 bhavivekina 281(1) bhavisaMvAdakakha 469 bhavisaMvAdana 513 (5) avivAdita 66,72 bhavIta 594 For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 sanmatitarkaprakaraNa 8 - sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAya shndaaH| bhASyAtmika-hara 377 bhAjyAtmika zurudhyAna 735 bhAnandarUpAtmavarUpa 11. bhAbhinibodhikajJAna 621 Ayukakarman 612 mArtadhyAna 734 ArtaghyAnogata 7ve bhAryasatya 13 mAryasatyacatuSTaya 499 ArSa 73 mAlambana 512 (2) bhAraraNa 3.. AvaraNavinAza 13 bhAraNApagama 678 bhAvAraka 35,38,51 bhAvArakakha 50,.,16" bhAvRti 153 Asraba 732(3),733,736,737 mAnavAdi-pratipatti 737 AhAraviraha 614 AhAravyavasthiti 12 Izvara-nimittakAraNa 19 IzvaraparikalpanAyaryaprasakti 406 Izvaraprerita 476 Izvarabuddhi 127 izvarasAdhaka 10 IvarasAdhaka-pramANAbhAva 133 Izvarasiddhi 95,1.5,121 IzvarAjya-kAraNa 127 IzvarAjya-sarvajJa IzvarAdi 5 IzvarAdipreraNA 716 IzvarAdivikalpa 5.. IzvarAganumAna 486 IzvarAnekatvaprasA.. IzvarAvagama 93 IzvarAvagama-pramANAbhAva 124 IzvaropadeSTrava 112 IhA 552,553 (4) IhAdika 621 utpAdatyayadhAnyAramakopayoga 65 utpAdavyayasthiti 645 utsAra-sthiti-bhA .,v15 udayavyayabatI-arthamAtrA 38" udayaratIsmRti 343 upaplava 519(.) upayoga 57 upayoga-bhanAkAratA-sAkAratA 458 upamAna 5.5 (1),576,578, 582 upamAnapUrvikA-aryApatti 579 upamAnalakSaNa 577 upalabdhi 211,292,362, upalabdhilakSaNaprAptakhabhAva 325 upalaradhyAkhya 3 upalamme 287 upazamakakSapakaguNasthAnabhUmi 735 upazamanacAmchA." upAdAnakAraNa 88 upAdAnaprahaNa 282 (15) upAdAnala88,85 upAdAna-sahakArikhalakSaNazaki 401 upAdAnAdi .. upAdAnAdhiSTAna " upAdhi-tat 204 upAdhivizie-urAdhimat 265 upAyaviraya 734 ubhaya 179 ubhayavAkyaprarUpaka-nayAbhAra ubhayAtmakavastu 10010 U urcagatipariNAmasvAbhAvya 36 Uha 594 (5) uhATyapramANa 77,397 utkSepaNa 5(.),689 (2) uttamasaMhanana 453 uttaraparyAyotpAdAtmaka-pUrvaparyAyavinAza icchAta: 1 itaretarAbhAva 581 itaretarAzraya 2,5,31,32,446, 5.,52,54,0,10,13, 121,111,64,523 idAnIntanayati 75. indriyajJAna 499 indriyavRtti 122 iniyanyApAra 539 indriyAryasatrikarSa 521 ijanmamaraNacitta 89 bahabuddhayAraseyasamavAya 156 utpatti 48, utpativinAzasthitilabhASa 644 utpattisattAsambandha 48 utpatti-sthiti-nirodha451 utpattisthitipralayAtmaka-vicitra-kIDo pAya 16 utpatto parataHprAmANya" utpatto svataHprAmANya utpatyabhivyaktipakSa utyanapratItiprAmANya 76 utpannAdikAlatraya 645 (3) utpAda 6.8,641,649 utpAdavigamadhovya 621 utpAda-vinAza (23 utpAdavinAza sthityAtmakala 642 utpAda vinAzasthityAtmakabhAva 15. utpAda-vinAzakhabhAvabhAva 401 utpAdavyayadhrauvya 323,395,42, 428,429,451 utpAdavyayadhovya-lakSaNa 92 IyA samityAdi 755 vira 31,99,95,96,59,103, 125,26,27,28,111, 132,476,506,715,16, RjusUtra.85,31.,101,2,314, 36,378 RjusUtranaya 4.5,41,44,48 RjAtravanaviccheda 349 IzvarakalpanAceyarthya 129 IzvarajJAna 125,479 IzvarajJAnalAsiddhi 475 () IzvarajJAnAdiheturu-jagat 116 eka Atman 153 ekakAryakArikha 255 eka-kiyA 453 ekajJAnin 61. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 8 - sammatiTIzAgatA pArsanikAH pArimArikAma bhndaa|| ekalapAhina 31 ekalapratipatti 342 eklavitarkAvicAra 735 ekalavyabahArazrAntatA 404 ekalasidi 87 ekadaNDa 453 ekarUpopalambha 31 ekavijJAnajanaka-kSaNa 263 ekasantAna 367 ekasantAnamAzraya 27 eka-samavAya 657 ekasAmadhyadhInala 122 ekasUtrabhAraniyamita-anekasthapatyAdini varI 30 ekAkArapratyayagocara ekAkArAsavid 3.5 ekAdaza-indriya 280,282 ekAntanirgatavizeSa 627 ekAntavizeSa 628 ekAntoscheda evambhUta 285,31.,110,345,378 epaNIya 751 bartRtA 18,2, kAraNatrayAbhAva 28 kartR-bhokta-khabhASa 10 kAraNala 54 karma-upabhoga 159 kAraNanivRtti 4 karmartRkriyAnyAsthA 355 kAraNameda 2,77 karmakartRrUpalAsiddhi 41 kAraNavyApAra 423 karmakSaya ...,133 kAraNasamAya.8 karmakSayakAraNa 754 kAraNasAmadhI 414,53. karmakSayArtha 15 kAraNasvarUpa-prAgabhAva 3.5 karmala 473(v) kAraNAtmikAzakti 385 varman 1-2,1.15.18,686 | kAraNAnupalambha 21 (.),14,15,733 kAraNAyatta-kAryasabhAva 4." karmaparatatra 13. kAruNyaprerita 99 karmaprakRti 735 kArmaNazarIra 92, karma-prakSaya 159 kArya 3,289 karmaphala 3.0 kAryakAraNa 89 karmabandha 735 kAryakAraNabhAra 5,57,87,11,218, karmabandhahetutA 49 332,333,727 karmayogya pudgalAtmakapradeza 716 kAryakAraNavyavasthA 12V karmalakSaNa 15. kAryakAraNavyavasthA nirandhana 124 karmavargaNApudala 13 kAryakramAbhyupagama 4.. karmavinAza 150 kArya kiyA-ayoga .26 karmAdi-sAmadhyabhAra" kAryagamya-niyataba 27. karmAzaya 69.. kAryatA 48 karmendhana 9 kAryabheda 44 kamaikAntarAda 15 kAryalalabhaNa-hetu 24 karmotpatti kAryalinaprabhara 352 kalpanA 2. kAryazUnyatA 7.5 kalpanAviracitali prabhakha 564 kAryahetusamutya 2,3 balAhA( 61,63 kAryAtmA-vaMsAbhAra 345 karalAhAraparikalpanA 14 kAryAbhivyakta 423 (6) karalAharita 6" kAryAptasva 283 kapAya 747 kAyAtpAdana 423 kAkatAlIyanyAya 57 kAryotpAdAnumAna 562 kAdAcitrutA 4.5 kAla 257,571,654,655 (3), kAyakriyotpatti 65. 668 (6) 0", ,16, kAya-vijJAnalakSaNya 9. 17732,734 kAyotpatti 650 kAla kRtaparakhAparakha 681 kAraru 25 kAlatrayapradarzipratyakSa 338 kArakavyApArasAphalya 423 kAlatrayazUnya 739 kArakasAkatya 472,473 kAlabheda 23,24,287,254 kAraNa 118,254,281,714 kAlavyatireka 258 kAraNakalApa 47" kAlasvabhAva-niyati-pUrvakRta-puruSakArakAraNakAryavibhAga 28(8) NarUpa .(5) kAraNajAtimeda 44 bAlAtyayApadiSTala 723 aikaliutpAda 641,642 aikamaya 1.. . aizarya o audhikopAdhi 751 Atpattika 386 bhaudArikavyapadeza 67 audArikazarIrava 60 audArikAdazeSazarIra 16 aupacArika 80,261 aupazamikabhAva 596 vyaktipratipakSasaha 18 kathaJcitsAhazya 255 kathA 4.5 kathAtraya 560 karaNa 755 kANatva 473 karuNA .. karuNApravRtta 13. kartR 95.1,016 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa 454 8 - sanmatiTIkAgatA pArzanikA pAribhASikAra shmaa| kAlAtyayApaviSTalAdidoSa 9 kAlAtyayApadiSTahelAmAsa 721 kAlAyekAnta 17 kAlAmeda 294 kAlAbhyupagama 4.. kAlpanika 145 kRtasamayadhvani 25. rupAparatatratA 10 kebalakevalin 16 kevalajJAna 595,6.7,76, 622 kevalajJAnadarzana (. kevalajJAnasampad 1,133 kevalajJAnAkhya-maryaparyAya 623 kevalajJAnAvaraNakSaya 6.. kevalajJAnotpatti 16. kevalajJAnopayogakAla 612 keraladarzana 6.7,612,67,62, kevalavyatirekina 724 keralAnvayin 724 kebalAvarodha 67,627 kevalitvaparyAya 624 kebalin 613,20,56 kebalibhukti 64 kevalibhuphisidi 67,64 kenalopayoga 6.6,65. kopapariNati 63. krama 324,226 kramamAvina 35 kramayoga 329 krama-yogapadya 158,296,398,4.. 412,413 kamavat 331 kramavat jJAnadarzanopayoga 6.. kramavayupayogapakSa 6.9 kramasaMvedana 330 kramAkramanibhAga 616 kamAkramopayogadyAbhyupagama 6. kamotpAda 6.7 kramopayoga 6-7,612 kramopayogadyAtmaka kamopayogapravRtta 6.. kiyA 25 kriyAnumeya-zakti 147 kriyAmAtra 756 1. se. . kriyArahitajJAna 756 zAyopazamikamAna 590 krIDA 19 kSAyopaza mibhUmi 15 kogadyarthA-bhagavatpravRtti 10(2) kSINAvaraNabhAtman 17 koDAryApravRtti 278 kSINAvaraNala. krodhAdikAyapoDazakanigraha 755 kSudAdipariSahekAdaza 5 liekaman / kSetra kliSTakamasambandhahetutA 11 liSTakarmAntarAya 19 khyAti 3 // kliSpariNAmavat puruSa 753 kleza 153 gacchatRNasparzajJAnatulya 11 kSaNa 257 gatikriyApariNatajIvanaya (. kSaNakSayasiddhi 398 gatikriyApariNAmavAvya (4. kSaNakSayAdhigama 349 gamana 186 kSaNakSayAnabhAsa 398 guNa (v), 10,55,41 kSaNakSayikha 388 (5)676 (3,.) kSaNaparamparA 292 guNarUpatA 683 kSaNabhaGgaprasA332 guNazaya 34 kSaNabharamA 527 guNArthikanaya 634 (4),15 kSaNamAtravRtti-bastu 349 guNAstikanaya 634, 35 kSaNavizarAstA 32. gupti 735 kSaNa vizarArakha 566 gurula 683 (45) kSaNasthiti " gRhItasambandhalisaprabhavaH kSaNika 91,71 prahaNavyavasthA 1. kSaNikatA 329392 mAyagrAhakabhAvanyanasthA 46) kSaNikatAvyAta 329 kSaNikala . 10 pAtikarmakSaya 754 kSaNikabayarasthiti 349 ghAtikarmakSayapramabasavaijJatAdi // kSaNikavijJaptimAtrAralambin 366 pAtikarmaratuSTaya 122 saNikAbhivyaki kSayopazama 59,54,45 cakra 4,5, 3, 4,51,11, sayopazamakArya 12 14. kSayopazamanibandhanakrama (10 cakSurAdikaraNapazvasanamapratilekhana 055 kSayopazamalakSaNa-abhyAsa 1 caturtA nin 61. kSayopazamavizeSAnitajJAna 298 caturthabhA 446,058 kSayopazamavizeSAvibhUtapApradarzitamyA- caturdazabhakaniSedha 14 (2) pti-prahaNakharUpajJAna- 25. caturlakSaNaliGga 555 kSayopaza mikamAna 23 caturvighakAryabayAbhyupagama (4. kSAyika 15 caturvidhamavijJAna 555 kSAyika-jJAnadarzana 596 catuHsaMkhya-paramANvAtmaka-nityAya kSAyikajJAnadarzanacAritra 75. 658 kSAyikajJAnadarzanacAritravIryAtimayasampa-| caraNa 755 samanvita 3 caraNakaraNa 759 zAyikala 12 caraNa-karaNapradhAna 055 kSAyikabhAva 59623 cAturvarNyadhamaNasA 54 bhAyopazamika 15 cAritra 750 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 455 8. sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAca zandAH / jhAnaprayatnacikIrSAsamavAya 119,122 jJAnarUpa 4 jJAnarUpatA 48. jJAnavAda 466 jJAnasantati 89 zAnAkAra 232,351,46.46), jJAnAkAranibandhanA-vastuprajJapti 38. jJAnAdi-utpatti-samavAyikAraNa, asa manAyikAraNa-nimittakAraNa 126 jJAnAditritaya 755 jJAnAdyAcArakaghAtikarmacatuthya 62 zAnAdyupaTambhanimittazarIrasthityAdihetu. jJAnAvaraNAdi 736 jJAnAvaraNIyAdi 733 jAnAvaraNIyAdi karman 737 jJAnopayoga 620 vittatta-nAnAsa 261 | jagadaividhya 95,118 vittapariNati 75, aDavarUpa 718 vittasantati 11 janmAntarazarIrasadhAra " cittAtta-sasaMvidUpatA 36 jaya-parAjaya 760 nikhabhAvatA 151,16. jalpa 6.1,733 cintA 553 jAti 11,12,13,14,158, nmAtraparijJAna 179(1)205,223,223,234, cetana 380 238,6713 petanala 19 mAtimat 174 vetana-banasati (52 (1) jAvirupa 13 petana-sasva . jAtivyakti 0 ghetanAcetana-naya 63. jAtivyavasthA 222 cetanAvidhAtRlavyatireka 126 jina 133,616 cetanA-lakSaNa 732 jinakalpika 75) cetanAlakSaNa Atman 454 jIva (20,624,631,732,713 belagrahaNapratiSa 46 jIba-karman 453 caitanya 151,256,298,307 jIvakarmapradedA 452 caitanyapariNati 737 jIvadravya 151,453,640,641 paitanyapratipatti 51 jIvana 651 baitanyamAtra 654 jIva-pudalapradeza 639 caitanyalakSaNa 657 jIva-bandhamokSa 162 jIva vicaya 14 caitanyalakSaNabhAtman 18 baitanyoccheda 1. jIvAjIvapadArthadvaya - jIvAtman 278 codanA 41,43,62,539,731,740 842,43 jIvAditattva 651 bodanAprabhava " jIvAditattvaprakAzaka 45 codanAbat 51 jIvAditavya 43. codanAsahazavAkya 32 jainamatAnupraveza 55, jJapti jyasya 10,612 (,),619 jJAtRvyApAra 2,8,20,21,22,25 chaprasthAvasthA 610,618,62. jJAtRvyApAralakSaNapramANasiddhi 25 yasthAvasvAbhAvin 625 jJAna 343,457,480,606,618 cala 771,533 jJAnagrahaNa 52.(6) chAnasthirajJAna 53 (v) 64 jJAnacikIrSAdhAratA 473 chAnasthikopayoga 630 jJAnacikIrSAprayatra samavAya 18,125 jJAna-darzana 623 jagat 89 jJAnadarzanae kala 609,610 jagat-bhadRzyatApramakti . jJAnadarzanacAritra 755 jagat-ebala 256 jJAnadarzacAritratritaya 651 jagat kAraNa ." jJAnadarzanacAritrAtmaka 756 jagat kAraNala 17 jJAna-darzana-cAritrAtmakamuktimArga jagatkartRtvAnupapatti 9 jJAnadarzanopayogadyAtmaka 621 jagatartRlAbhyupagama 12. jJAnaparamANu 1.5,265,427 jagadvighAtRla 128 jJAnaprakatAratamya 58 tattva 342,732,733 tasvacintaka 568 tatva vyavasthA 266 tattvasaMvRti 377 tathAkhyAti 385 tadutpatti 20,594 tadutpatti-tAdAtmyalakSaNasambandha 265 tadyoga (jAtiyoga) 174 tatrayukti 531 tamAchAyAdi 61(7) tamA 543 tarka 6.1,13 tAtparyArthajJAtR 45 tAvika. tAttvikala 216 tAttvikavinAza 333 (6) tAdAtmya 20,21,268,564,554 tAdAtmya-tadutpatti 558 tAdAtmyatadutpattilakSaNapratibandha 321, 568 tAdAtmya-tadutpattivyavasthApakapramANa 569 tArkika 89 tirthak-paryAya 93 tiryaksAmAnya 267 tIrtha 201,754 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa 456 8 - sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhAmiphAzca zandAH / 75 tIrthakRdAsAdanA 457 darzanaparyAya 452 yinaya 449 tIrthapravartana 6" dardAnasmaraNaekAdhikaraNatA 342 | dravyaparamANu 35 tuccharUpa-arthasattva 368 darzanAvaraNakSaya 6.6 dravyapariNati 627 tulAprAmANya 522 (3) darzanAvasthA 343 davya-paryAya 271,621 tRtIyanayAbhAva 416 darzanopayoga 620 vyaparyAyarUpa 104 tRtIyamA 442,758 dazadhAkSAntyAdi 755 dravyaparyAyAtma-artha 551 taimirikajJAna 5.9 dazadhAveyAvRtya 755 davyaparyAyAtmakAnantArthaprahaNa 16 triMzadadhikazataparimANamA dAnahiMsAviratacetas 388 davyaparyAyAtmakakavastutatva.. trikAlatA 645 dikakAlasAdhana (70 (3) davyapratipAdakanaya pratyayAzimUlavyAkaratrikAlazUnya vidhi 40 dikRta-parakhAparakha 60 Nin 285 triguNAtmaka 14 dizA 689 (2) davyabhAvendriya (2. triguNAtmakapuruSa 3.5 rIkSA 730,31,12 dravyamanas 15 triguNAtmakavastu 304 du kha 733 vyarUpatA (23 tritaya 354 durnaya 416,46,750 dravyalakSaNa41.415 tridhAgupti 75. dRzyAnupalambha 21 drayavastu 405 vidhAhetu 55 (3),550 haTasAhacaryavyabhicAra 70 yasamyakta 532 prakArapakSadharma 559 dRSTAnta 601,733 dravyakharUpa 645 triprakAralijAlambana 567 dRSTAnta-dASTAntikasAmya 412 yAdi ".,53,615 tri-bhA 445 dRSTApalApa 199 dravyAdiSaTpadArthavyavasthA 717 trirUpavat 24 devAyukajIva 624 dravyAdvaita 428 vilakSaNaliGga 555 deza-kAlAmeda 24 dayAntara 21 vilakSaNahetu 569 dezakAlasantAnAkAra 276 mayAbhAva 672 (2) trividhaanumAna 559,560,563 dezakAlA kArameda 286,47. dravyArthaparyAyArthalakSaNanayavAda 46 trividhayogasidi 452 dezakAlAvasthAbheda 70 davyArthika 284, (15) 379,4.6, trividhasaMskAra 684 (1) dezanerantarya-sAhavaya 193 .7408,4.1,41045 trividhahetu 558 dezameda 273 415448,49,457 guNya 181,282 dezavyatireka 258 yAryikanaya 634,656 dhAtuka 731 dehamAtradhyApaka 135 cyArthikanikSepa 387,405,4.6 rUpya 437, (7), 720,724,752 doSAbhAva " cyArmika-paryAyAdhika 252 trailapya-avinAbhAvaparisamApti 15 davasa 683 (4) nyAvirahi-paryAya 4.. arUpyasadbhAva 021 dravya 136,179,284,3854.5, davyAstika 272,285,249,4.7, 4.6,40,41.47.45, rUpyAbhyupagama 723 4.8,4.9,15,417,455, 456,519,60,628,63., lakSaNya 591 631,636,638,643,656, 457,595 trailajhaNyasadbhAva 18 dravyakSetrakAlabhAva 446,637, dayAstikanaya 31.311115,656, jyaNuka 64 daya-kSetra-kAla-bhAva-paryAya-deza- 704,7.9,725 jyaNukAdi649 sayoga-bheda 720 dravyAstikaparyAyanaya 252 dhyAtmaka 644 (3) davya-guNa-karman 7.1 dayAstikaprakRti 1 davyaguNakarmati-satAsAmAnya 672 / davyendriya 553 (1) darzanasmaraNarUpA-sAmagrI 256 davya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samayA-davyopayoga 4.8 dezakAlAkAravastu 169 yAsyavadapadArtha 657 dayasaMvedana 275 darzana 293,57,553,618 davyaguNakarmasvarUpa 156 dAdazadhA-tapas 755 darzanajJAnasvarUpadavya-paryAya 596 dravyaguNakarmAtmakapadArthatraya (8. dvAdazabhAvanA 755 dAna-jJAnAtman 627 datya-traikAsya 645 dAdazAyatana 223 janajAnogoute 12a Evv dvitIyabhA 43.058 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 8 - sanmatiTIcAgatA dArzanikAH pAribhASikAza pAdAH / dipramANa 595 | nikSepa 379 pakSa-sapakSa-vipakSa-vyavahAra 72. birUpa 625 niprahasthAna 61,33, (3) paJcakarman 657,685, (1) dvivika-upayoga (5. nityadravyavRtti 698, (1),659, (1) pazcazAnin 6. vividhasAmAnya 657,688(1) nityasukhasaMvitti 154 |pazca-tanmAtra 280,282 niSThata 59 niyati 54 | pajadhA-samiti 055 dviSTha-meda 275 nirakSaNikaikAnta 728 paJcapadAryavRttirUpasamavAya 673 () dairAzya 2.0,155 niraMkAkSaNikaparamANusaMvedana 515 | pacamabhara 4,758 dairAzyavyavasthApana 128 (4) nirAkAra 84 | paJcalakSaNaliGgaprApti 562 derAzvyavasthiti 12 nirAkAra-jJAna 405,461,42,464 | paJcaviMzati-tattva 281 NNuka 64 nirAkArabodha 455 pacanata 280,755 paNukAdi 649,650 nirAkAravijJAna 46. paJcAvaviramaNAdisaMyama 755 dharma 41,505,661,(1),3,4. nirAkArA arthacuddhi 462 padArtha 174, (15),177,206,325, 742,743,754 nirodha 733 522,743 dharmakalpadvama. nirjarA 732,735,737 padArthakAdApikava 4 dharmadhyAna 734,735 nirNaya 61,53 padArthapathaka 7.2 dharmAnuprekSA 735 nirvANa 18 padArthapravezakamanya 661 (2) dharmAyatana 123 nirvANaprApti 754 padArthanedaka 7 dharmAstikAya 64,54,655, (2), nirvANaphalahetusamyagdarzanacAritra 751 padArthavyavasthA 657 532,734 nirvikalpa 43 padArthaSaTaka 657 dharmin 592 nirvikalpakakhasaMvedanarAdina 250 padArthaparaprasA 702 dhAvarSamAtra 4. nirvikalpajJAna 30 padmalezyA 735 dhAraNA 552,553 (6) nivitaprAmANya paratantra 282 dhrauvya 1. niSedha 198 parataH-aprAmANya 8,10,11 caMta 389 nIla-taddhI 362,33,364 parataHprAmANya 17,19,28,7 // naigama 310,31,386 parata.prAmANyanizcaya 718 namala 751 negabhanaya 285 parapakSa 76. naya 272,31.420,429,457 negama-saGgraha-vyavahArarjusUtra-zabda-sama-| paraparyAya 63. nayadaya 4.5 bhiruDhacambhUtanaya 655 paraprakarSaprApti nayapramANAbhiprAya 755 negamAdi 272,757 parabhavaprAdurbhAva 631 nayarAzi 271 neyAyikAbhyupagatapadArya 671 (6) paramazukra-yAna 535 nayavAra 421,55,46 nerAtmya". paramANu1.5,135,45,252,287, naya-zatavighala 757 nerAtmyaniSedha .. 411,646,647,651,698, nayasamUha viSayasamyagjJAna 757 nairAtmyapratipAdana 366 nayasarUpa 4.0 naidhya 47,748 paramANuparyantakha 648 (3) nAya 672 nainthyAbhAna 46 paramANuparyanta vinAza 69 navapurANAyanesamabhAviparyAyAnAnta- noindriya 69 paramANupArimANDatyAdi 17. ghaTa 26. paramANuprabhavala 31. napa-prApti 755 pakSa 35), (6),592 paramANurUpAdi 135 nAnAbhUta-ekalapAhipramANa 396 pakSadharma 550 (2) paramANuSadsambandha 252 nAma sthApanA-dravya-bhAra 379,443 (6) pakSadharmatA 57. paramANusamUhAtmA 4 nAmAkSya 185 pakSadharmatAnidhayahelA 57) paramANuskhalakSaNa 380 nArakaparyAya 93 pakSadharmavAdivilakSaNayogin 59. (3) paramAvAdi 124 nAsti 42 pakSadharmAnvayanyatirekalakSaNa 562 paramANvAdilakhabhAvayavasthiti 614 nAsti ca bhavAnya pakSa-tapakSa 021 | paramAnandasvabhAvatA 15 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 sanmatitarkaprakaraNa 8-sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAca shbdaaH| paryAyArthikana ya 634,656 paryAyAzUnya-daya.. paryAyAstika 85,314,345., paryAyAstikanaya 386,4.7,4.9, 415,455,656,7.9,725 paryAyAstikAbhimatapUrvAparakSaNaviviktama dhyakSaNamAtravastu 4.5 paryudAsa 29,428 paryudAsarUpa niSedhya 224 paryudAsalakSaNaapoha 202, (1) paryudAtavRtti . pazyantIvAc 493 pApamyAna 734 pAratanya 10 pAramAdhika 145 pAramArthika-pramANalakSaNa 465 pAramArthika-brahmavarUpa-sAdhana 384 pAramArthikarUna, pAramArthikAdvaitasiddhi 295 pAramArthikAnekAkAra-jJAnAbhyupagama paramArya 4.6 paramArthasat 36.44 paramAhAdarUpAnubhava 16" paraloka 1,5 paralokanyavasthA / paralogsaddhAna paraloka-sidi 7 parasparaparihAra sthitilakSaNa 21 parasparakharUpopAdAna 415 parAmarzajJAna 238,53, (12),578 parAmarzapratyaya 2.8 paricchiti 522 pariNati 29,393,51,534 pariNAma 297,383,759 pariNAmakRta-artha 423 pariNAmakRtasamUha 422,423 pariNAmaprasAdhakapramANa 29, pariNAmasAmAnya 64 pariNAmikAraNatA 4 parimaNDalAdi 05 paribhASA 525 parizeSa 566 (1.),571 parISaha 747,051 parISadopasamibhava 754 parokSa 595 parokSA 358 parokSopayoga 50 paryanuyoga 70,72,1 paryanuyogamAtra 69 paryavanaya 21 paryAya 312,4.9,41., .,453, 456624,627,628,630, 635 (3),40,641 paryAyanaya 317,349,4.7,408, 4.5,48,55 paryAyanayameda 288,310,31,317, paryAyayoga 431, paryAyavakanyamArga 429 paryAyanizeSa 650 paryAyasaMjJA 35 paryAyAkAntabastu 400 paryAyAbhimata 1. paryAyAdhika 75,4.64.8,15, 417,43.448,49,55, pAriNAmikAdi 623 pAribhASika 103,525 pArimANDatya " pArimANDalyalakSaNa-nityakha 65 pArizeSya 246,2564.5,412, 515,522,541,671(1) piNDa vizuddhayAdi 755 pItaledayA 735 puNyApuNyabandhahetutA 733 pudgala 378,454,455,615,640 (54,732,734 pulatA 639 pudgalAnya 43. " pudalavyAtmakala 672,(1) pudraladharmala 85 pudalapariNati " pudgalapariNAmala 78 pudalarUpa-karman 736 pudalalakSaNavilakSaNatA 718 pudgala vikArakha 9. pudgalAtmakakarman 734 pudlAstikAya 654,655, ( puruSa 12,282, (16),3.6..., 631,15 puruSajIva 624 puruSavizeSa-Izvara 3 puruSavedAparikSaya 752 puruSatisidi 37 puruSAyupphajIba 624 puruccA 39 puruSecAnibandhanala pUrvajanmasiddhi 92 pUrvadhara 754 pUrvavat 555,560,565,567,594 pUrvanidra pUrvAparadarzanAbaseya-vastu 103 pUrvAparakasamAhidarzana 1. pRthakvanitarkanIcAra 15 pRthagupalambha 363 pRthivyAdi-manaHparyanta-prayanavA " pRthivyAdi-manuSyaparyanta-vaDipajIvani. kAya 65 pRthivyA disthAvara (52 paudra lika . paugalikakha 38,31 paulikala vicAraNA 1.8 prakaraNa 19 prakaraNa sama 720 prakaraNatamatA 721 prakaraNAdi 215 prakAzatA 46,464,480 prakAzatAnupraviSTatA 466 prakAzAkhyAmedolekha 35 prakRti 3.7 prakRti-Izvara-kAlAdi-kRtaba 215(1) prakRti vikArameda 282 (4) prakriyA 380 (1) pracaya 47 pracyuti 385,391,392 pracyutimAtra-pracaMsAbhAva 321 prajJAmedhA 1,4,77,70 praNavasvarUpa 18. pratikSaNabhAvita 381 pratikSaNa vizAra 87,89,331,18 pratiniyatadezakAlahetutA 713 pratipakSamyudAsa 10 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 459 8 - sanmatiTIkAgatA pArzanikAH pAribhASikAca zabdAH / pratipati 489 / pratyabhijJAdi 64 prameyavyavasthA 384,09 pratipattipramoSakalpanA 372 pratyabhizAna 78,86,12,136,286, prameyavyavasthiti 3,4,71. pratipatti-pravRtti-prApti-lakSaNavyava. 235,343,33,394,396, prayogajanitabigama 643 prayojana 101,671,733 pratipatti-vigama 644 pratyabhijJApratyakSa 56,335 pralayakAla 132 prativimbara 201,217,23. pratyabhijJApramANa 334 pravAharUpasantAnasa 154 prativimbAtmaka-apoha 206, (16) pratyaya 315,380,618 pavyaktacetanatrasanikAya 65, prativimbAtman 203 (11) pratyayatva 89 pravajyApariNAma 75. prativimbodayanyAya 3.8 pratyayahetula 156 prasajyapratipeSa 29,2,3,428 pratibhA 182 (4),35. pratyutpannabhAva 628 praptajyapratiSedhalakSaNa apoha 202 (16) pratibhAkhya-apoha 206 prathamabhA 442,44,758 prasajyapratiSedhatti 50 pratibhAtaH 54. pradhAna 280,281,284, (3),226, prasajyarUpa-pratiSedhya 195(17) pratibhApakSa 184 (1.) praptajyalakSaNa 100 pratibhAsa 31,376 pradhAna kAraNika-jagat .. prasavadharmin 281 pratibhAsana 24 pradhAna-puruSa 282 prasApratiSedhalakSaNa-apoha 202 (2) pratibhAsameda 83,364 pradhAnAdvaita 428 prasAraNa 685,686 pratibhAsamAnatA 291 pradhvaMsa 389 prAktanAzeSakarma-sayogAbhAva 737 pratibhAsavapus 371 pradhvaMsAbhAva 58. prAgabhAva 385,581,705 pratibhAsasaMvedana 387 (13,14) pramA 466,481, (5) 508 (18) prANAtipAtaviramaNAdimahAtrata pratibhAsAdvaita 480 pramANa 2,5,8,12,15,20,39,41, prAtibha 537 (5),538 (13),552 pratibhAsopamatva 351,488 prApakatva 69 120,285,339,421,458, pratibhAsopalabdhi 380 465, (9) 466 (7),460(91) prAmArthaprakAzakatva 545 pratimA 755 v1,472,475,488,509, prAmANya 2,4,5,14,466,468,471, pratiyogiguNAtmaka 513,525,554,555,584, pratirUpa 316 prAmANya prApti 5 671,733, (2) pratipedha 1 prekSApUrvakAritva 152 pramANatA 553 pratIti 111 prerakatvAnupapatti 739 pramANatrayasampAdya-satyavagama 32 pratItyavacana 628,625,641 preraNA 11,91,40 pramANadaya nibandhana 318 pratyakSa 12,19,245,285,334, preraNAjanitajJAna . pramANa-laya 420 343,508 (1),518,520, preraNAjanitA buddhi 8 pramANana yapramANadvAra 45 524531,595,120 preraNAbuddhi 45 pramANana yasvarUpAradhAraNa 46 pratyakSataH 349 preraNAvAkya 11 pratyakSa nirAkRta 351(6) pramANanibandhanakha 710 pramANanivandhanA 73,74 pratyakSapUrSinApatti 579 phala 13,25,531,560 pramANapacaru 23,41 pratyakSapratIti 113 phalatA 553 pamANalakSaNa 14,467 (11) 469, phalavat-kAraNa 346 pratyakSaprAmANyalakSaNa 72,534 (2) phalavizeSaNapakSa 530(5,6) pratyakSAnumAnapratItibheda 566 pramANabda 459 pratyakSAnumAnabheda 518 pramANasAmAnyalakSaNaprastAva 551110) baddhamuktavyavasthA 280 pratyakSAnumAnalakSaNadipramANa 543 pramANAdivyavadhA 365 bandha 418,419,732 (3), 733 pramANAdhIna 384 pratyakSAnumAnAdi bhed 285 bandhamokSalakSaNavastumattva 745 pratyakSopayoga 650 pramANAdhInasa 709 bandhamokSavyavasthiti 385 bandhamokSasukhaduHkhaprArthanA v51 pramAda 747 pratyabhijJA 33,34,37,14,12, 286,285,25.291,318, pramitikriyA 365 bandhahetukha 152 316,344,314 prameya 671,13 vahirarthasaMparzarahita 366 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 sanmatitarkaprakaraNa 8 - sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAzya shbdaaH| 79 bAdhakapratyaya 16 bAdhyabAdhakabhAva 488 vAya-artha 213 bAyadharmadhyAna 734 bApa-rUpa 377 bAghazukladhyAna 735 pAyAbhAna 351 bAhyArthavyavasthA 100 bAhyAvibhAsin 362 nimbapratinimbavat -vidyA-avidyAvya vasthA 20 buddhi 8,84,237,280,281(3) 182,158,355,462 buddhi-caitanyAbheda 3.9 buddhidarpaNa sakrAnta 108(2) buddhipUrvikA-Izvaraprati 130 buddhipratinimbaka 213 buddhimatkAraNAdhiSThitavRSiyAdimahAbhUta 131. buddhimAtra 108 buddhi-pakSaNasyAyila 13 buddhadhikaraNa-dravya 133 buyAkAra 174,181,182,2.5 budyAkArAlambanAnuddhi188 cudyAdisantAna 159 adhArUda-artha213 buddhyAruDhAkAra 181 (2) gedha 81,83,83,84,88,193, 355,264,180,462 bodhamAtra 458,459 bodharUpatA 493 (1) bodhAtmakatA 350 yodhAtman 275 prajhan 277,278,279,380,382 (7),383,385,419 brahmAdivarUpa 238 brahmAdaita 428 bhavajina 133 bhokta 3.7,18 bhava vicaya 735 bhoktakha 28.3.8 bhavasthakevalin 612 bhogyala 1 bhavopagrAhikarman 160,16 bhrAnta 512 (2) bhavopagrAhin 133 bhrAnti 293,481,(5), 5.8 bhavya (5, bhanyAbhanyasvarUpa 650 mati 553,615 bhAva 89,379,4.6,621 matijJAna 553,595,617, (2), bhAva-kSaNakSaya 41 618,621 bhAvanA 407,684,41 matijJAnAvaraNakarmakSayopazamAdimAmagrIbhAvanAprakarSaparyanta 51 prabhava 620 bhAvanikSepapratipAdakaparyAyAstikAbhiprAya | matimeda-pratyakSatA 595 matirUpa 650 bhAvanopaneyajanmasukhAdi 460 matirUpabodha 617 bhAvaparamANu 715 mati-zruta 615 bhAvaprasakti38 bhatizrutajJAnanimitta 619 bhASApa-padArtha 165 matyAvaraNAdi 733 bhAvasamyaktva 732 manas 281(6) bhAvijanmarittopAdAnala 89 manaskAra 254,263,401,402 bhAniparalokasiddhi 10 manaskArakSaNa 401,402 bhAvendriya 553 mana:payAya 650 bhASAvargaNArUpapariNatapurala-pariNAma manaHparyAyazAna 595,596,615,17, 619,62. bhitrarUpasaMvedana 354 mana.paryAyajJAnAvaraNakarmakSayopazama 620 bhinnasantAna 89 manodaya 669 (5) bhinAbhitrakAla 6. manodharmAyatana 323 bhinnopayogapakSiA manovargaNAraya 619 bhinopayogarUra (15 mano-vAkU-kAyadavya 453 bhuktiprakalpanA 612 manovAkAya saMvaraNa 755 bhujikriyAkalpanA 610 manovAgbAdarakAyayoga 736 bhuvanahetu-pradhAnaparamAvaSTa 101 manovyApAraja-pratyakSa 4 bhUtabhAviparyAyakAraNava 38 // mahat 281 (2) bheda 3,102,189 mahattva 647 bhedaparimANa 284 (5) mahadAdi 180 bhedaprapana 279 mahadAdirUpa 296 medavedanAkhyakArya 276 mahadAdi-liGga 307 (4) medavyavasthA 30 mahAvratapariNAmavat 75. bhedasiddhi 283 mahAnatAsampannava 751 bhedahetu 3 mahAsavarasAmarthya 735 bhedAnvayadarzana 284 (5) maheza 118,13, bhedAbhedarUpavastu 44. mahezajJAna 126 medAmedavyavahAravyavasthA 242 mahezavuddhi / 31 bhedAbhedazanya 30 // mahezvara 120,1211.31,2 bhedAsayatA 279 mahezvaravapus 115 bhajana 639 bhajanA.8 bhajanAprakAra 640 bhayogha 19 bhava 72,96,631 bhavaguNapratyayAvadhijJAnAvaraNa karmakSayopa rAma 20 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 8 - sanmatiTIkAgatA pArzanikAH pAribhASikAzca zabdAH / liTpratyaya 74. liDAdiyuktavAkyajanitavijJAna 739 lokapratIti 41446776 lokapratItibAdhA 555 lokaprasiddhavyavahArAnusaraNa 85 lokavyavahArasamAzraya lokasaMvRddhi 377 laukika 1.3,141,498 laukika-parIkSaka 1479 laukikaparIkSakAdi 115 laukikanAzya 436 laukika-vaidikIracanA 18 laukikazanda 29 mAnas 11 mokSAvApti 152 mAnasapratyakSa 138,519 mokSopAya 18 mAnasI bakSaNikakhabhrAnti 25 moha 429 mAyA 28 mohanIya 735 mAyAgAramAdibhUyasva 754 mAyopama 488 yati 744,49,751 mAyopama-dharma 3771) yathAnurUpaviniyuktarakanyanayavAda 421 mAga 3 yathArthavalakSaNa 3 mithyAtva yAvat-nayavAda, tAvat-parasamaya 655 midhyAva-avirati-pramAda-kaSAyAdipari. | yugapajjJAnadarzanopayogadvayAtmakaikopayoga Nati 50 mithyAtvAvipravRttASTavidha-karmasambandha yugapadayugapadAviparyAya 636 yoga 735 mibhyAeTi naya yoga-kapAya 13 mibhyApratipatti yogaja-jJAna 384 midhyArthajJAna 10 yoganimitta 18 mithyAvAda 24,429 yogijJAna 459,5.9 mithyAsthAna 10 yogin 184,476,98,753 muktamanas 690 yogipratipatti 350 mukAtman 10,11,698 yogipratyakSa 75,516,568 mukti 155,163,711,757 yogiprabhavavizeSapratyayavala 698 muktiprApti 752 yogyatA 246,539 muktibhAkkha 752 yogyatAnumAna 563 mukibhAklI 51 yogapadya 324,329 muktyavasthA 16 // mukhapatrikAdyupakaraNapratyupekSaNa 7555 racanA 15 mumuca 128,152,10,734 rajatraya 748 mumudhupravRtti 152 raptAdivizeSapariNAma 637 mumukSubandha-prasanna 15. rAgAdi 51 mumacayana 151 rAgAdisaMvedana 52 mUte 638 rAmAyAvaraNa (9 mUrtala 36 rAvidraya 469 (6) mUrtakhaprasanna 145 rUpAdibhAvamAmapariNAma 380 mUrti 145,178 rUpAdi-vizati-guNa 657 mUlanaya 415, 416 rUpAdiviSayagrahaNapariNati (2. mUlaprakRtyavasthA 3.6 rUpAlokamanaskAra 263 mUlavyAkaraNin 271,27,3,,? rUpAlokamanaskArasAkalya 1" mRSAnanda 534 raudadhyAna 734 mokSa 154,160,419,732,736, laya 155 mokSakAraNa 16 liGga 29,282,333,481,562, mokSamArga (51 53,565,568, mokSAdhvana 750 liGgaprabhava-upayoga (5. mokSAvasthA 15,16. lijin 565 bacanaparyAya 43. vacanaviniveza 627 vacana vidhi 4. vacanArthanizcaya 316 vanaspatiparyanta 652 varNa 35,36,431,432 varNakramApauruSeyatva 39 vartamAnapariNAma 10 vartamAna vijJaptikSaNa 253 basatipramArjanAdi 755 basatyAdi 755 vallu 405,552 vastutvahAni 623 vasturUpAbuddhi 206 vastuyanasthiti 452 bastusvarUpa-bAcya 173 bannAdigrahaNa 46 bAkyanaya 430,440 vAkyArtha 226 bApatA 489 bArakala 268 vAcikAzati 32 nAcyavAcakabhAva 237 vAda 61,733 nAdakathA 67 vAdamArgapravRtti 37 bAdiniprasthAna 76. vAdiprativAdiprAnika 295 vAmanA 195,385 rAsanAprativadata 31 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 sanmatitarkaprakaraNa 8 - sanmatiTIkAgatA pArzanikA) pAribhASikAza shnaa|| bAvIrandanaralA . vAstava 525,529 nikalAdezamA vikalpa 405,454,5-3,51,525 vikalpajJAna 493 vikalpala 525 vikalpapratibimba 99 vikalpapratibimbhakamAtra 261 vikalpamAtra 573 vikalpavAsa 503 vigama 642 vijigISu 76. vijJapti 84,462 vijJaptiparamANupakSa 27 vijJaptimAtra 349,54,32,46" vijJaptimAtraka 366 vijJaptimAtratA 362,165 vijJaptimAtra sidi 352,354 vijJAna 152,31,366,265,4.1, vibhu vibhula 35 vibhulAsAdhana 12 vibhulAdidharma (ES virudharmAbhyAsa 3,7,23 virudadharmAcyAsavyApaka 1.2 virudanidhi 27 birudahevAbhAsa 558 vivakSA 185 virata 35,380,383 viziSTakamodayAdisAmagrI 62 viziSTakSayopazamanIryamiyeSaprabhavatrabhAra yoga 754 viziSTadharmAdharmAdyupadezavidhAyIzvara sarvajJa-upAsanA 128 vizirapudgalapariNatirUpa-artha 553 vizeSa 625,157,198,699,725 vizeSaNavizeSyabhAra 1997,265 vizeSapakSa 627 vizeSaparyAya 52 vizeSaprastAra 10 vizeSavirahiNI sattA 4.8 viSayAkArapariNati 54 visaMbAda 413 visahavAgama 63. visarazapariNatilakSaNavizeSa , vikSasAjanita utpAda " vihitaparyazAsana 3 vAcAra 735 vAta 54 vAtaprayoga 284 (2) bautAdAta 594 (3) vIrya 47,15 vRkSAyurveda 653 (0). vRttilakSaNa-pariNAma 123 evyavahAra 436 vega 684 (1) begAkhyasaMskAra 33 vedanIyararmaprabhavabhasAtAnubhava 615 vedanopazamAdi . sarI 11(3) vaidivazabda 39 vaidirahiMsA . vaidikAyupUrtI 435 dharmya vairAgyaviNya 435 vezvarUpyAvibhAga 18 (69) yaka 281,282 vyakti 38,39,1100108,121, 233,235,239,256 vyaphilabhAna 24. vyatyayAkazatitiniyama 5.2 yaja 350 vyanjana 35 yajanataH // yajananiyata 43. yajanaparyAya .m5,8, vyajanavikA 43. yabhirAra 524 vyamirArin 523 yAhAra 286,11.,498 (5),565 yAhArakAla 132,23 // yahAranaya 281,385,310111, 315,16,43.448 vyAnayamatArilambhina 18. vyabahAramAtra 10 yarahAravikopa 365 vyApamAnupalambha 21 yApAra 122 vyApti ,559 yAptiprahana 565 vyAptivyavasthApa-pramANa 599 vyAvahArikapramANalazaga 65 yAvRttabudihetula (10 nyupAtakriyAnitin 15(2) vatasamUha 49 matAvAraNanairakyApatti vijJAnamAtra 352,378413,30, vijJAnAta 54 vitaNDA 13 vidyAlabhAra 276 biyAkhabhAvala 278 vidhi 1887,98,195,215, 23.,735,74., . vidhipratiSedharUpavirudharmasaMsarga v.1 vidhima 188 viSirUpa-zabdArtha 315,227 vidhivAkya 32,99,44 vinAza 643,649 viparItakhyAti 27,28,64,113, 36.361,372, viparItakhyAtitA 34 biparItakhyAtila 361 viparyaya 523 viparyayajJAna 528 viparyAsa kAraNa-rAgAdi 13. vipAsadicya - vibhajana 451 vimAnyavAda 15 1.8 se.pa. ki 9,34,25,54,183,284, 3.1,348,52. rASitaH pravRtti 284 (5) zaphimat 34 phi-yakiAra" pAda 32,19,44,385,1857 ()18(5) pAcanaya285,10,12,17, 18, samdani rAta 32 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 8 - sanmatiTIkAgatAM dArzanikAH pAribhASikAca zabdAH / pApamahaka 47,750 pAdapariSmaNA 65 pAdapariNAmarUpaya 38. zandaparyAya . sandapravRtti 75 zabdabuddhi 17 bAbdabrahman 381,02,84,522 pAkhavirarana 18 zalatarazyA 15 zullacyAna 734,735,736 zuSpyAnAmi 749 zuddhataraparyAyAtika 4.5 zuddhatarapoyAstikamatAralambin 378 zudravyAkhihamata-pratikSepiparyAyAsti gAbhiprAya 296 zusyAstikAbhimatanAma-nikSepa 386 zudaparyAyAstimmeda 366 zuddhabodha-apratibhAsana 24 zudAraman 133 zUnyatA 2651,27,78,412 488 zUnyatApraphi 26 zUnyala 31,376 zUnyapratibhAsa 27 zUnyApa 366 zeSavat 559,560,565,546,57 zandamayala 381 zabdamayanaman 38.(3) zandasaMketa 100 mAndAramatA 382 zandAdinaya 79 zandAdata vie zabdAdetajJAna 155 pAndAthai 183,9.1,2.6 (2),23 // zabdArtha-tAdAtmya 386 zabdArthala 14, (4), kAndArthapratibhAsita 524 sandArthabAstarasaMbandha 13 padArthavyavasthA 198, (20), mAndArthasaMbandha 13 zamasukharasAvasthA 18 zarIrapariNAma-Atman zarIraprAyogyapu galagrahaNa 2 zarIranyapadezabhAganeru-paramANupAdAnAne kavijJAnabhAva 149 pArIrasaMbaddha-zvara-kAryakartRta 125 zarIrasaMyukta-bhAtmaprareNa 15 zarIrAntargatasaMvedana" dArorArambharaparamANu 10 bAnda 574 (3), 582 mAndapratibhAsa 27. zAndapratyaya pAndapramANAntara 405,575, (5) kAndiA 40 zAntIpratIti 11 zAndIbudi 212 zAsana, pAsanaprAmANyapratipAdana 65 zAsanabhakimAtra 532 zAnArthAbhivyakti chA-1.101 zAmaparamahRdaya-nayAdaya .. kAnaprayojana 1 poLezyavasthA 133,60,752 zradAna 750 zramaNa 755 zruta 553, (11),554,15 zrutazAna 565,15,735 zrutajJAnAbaraNakarmakSayopazama 12. zrutarUpa 65. zrutAyAvaraNakSayopazama 6.6 bhratAryApatti 55 zrutAbadhimanaHparyAyakecalina . zrutopayoga 5. zrotRsantAna 266 saMyoga 14,674(5),.,.r saMyogavibhAga-utpatti (5. saMrakSaNAnanda 534 saMbara para saMbaranirjarA 30 naranirjAlagaparAyadaya . saMbararUpa 15 saMbAda 4,5,7,70,723 saMpAdaka saMbAdarula 47, saMsadapratyaya .., saMcitti 241,10.1. vn saMvittyAkhyali. saMvid 312 saMvidAkAra 415 saMvidrUpa 27 sevidapuranyApoha 213 se vicitrya 82 saMvedana 24,34 saMvedanameda 364 saMvedanAlyaliGga 14 saMvRtala 4.1 saMvRti 155,341,4. (2) saMvRtipakSa 124 saMvRtirUpa 1vv saMvRtisat.. saMzaya 170,452,67,713 saMzayajJAna 524 sezIti saMsAra 278,47,49 saMsArakAla 202 saMsArAnuccheda 15. saMsArApavarga 185 saMsArAvasthA 15111 sesArila 1.7 saMsArin 278,279 saMsAraskandha 123 saMsthAnaratta 14 setyAnaviya 35 sakalajapatkartelasiddhi samlaja . padakAya 639 pakSaNArasthAyikhalakSaNa 139 badajIbanisaya 631 paTpakSa 9 padapadAryAbhyupagama 66.(13) baTaprakArA-aryApatti 579,585 parapramAgasadAbhyupagama 27 baDbhAvavikAra 653 (2) padavidhajIvanikAya . badaviMzatyadhikacaturdazazataparimANamA padasthAnarapratipatti / / . (1) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 sanmatitarkaprakaraNa 8- sanmatiTIkAgatA dArzanikA pAribhASikA zabdAH / nikalatAdAtmya 555 sara-raja-tama 296 sakaladezabhatra 446 sakaladharmAtmaka vastupratipAdaka 445 sakalanayasamUha 419 sakalabhuvanedhAra 131 sakalalokasthitisargapralayahetutA 715 sakalazAstrArthatAni 756 zUnyatAprati 483 sakala santAnazUnya 89 saMkalpa 734 saMkalpavRti-manas 281 sakaSAya 733 316 saMketa 191,261,267, 379,306, 387 saMketabala 232 232 saMketAbhivyasaMbandha 416 saMketAsambhava 190 yA 603 (5) saMgatyavagama 32 saMgraha 416,429, 30, 448 saMpradataH 415 saMpranaya 202,311,310,315, 316 manizeSa 201 saMgraha - vyavahAra 271 saMgha 201 saMghAtarUpa 307 saMcitakarmakSaya 159 saMjJA 553,640 saMjJA saMkhyA-khAya-arthakriyAmeda RE sambandha 578 sattA 110,111,287,291,293 389, 399,003 saptA-kSaNikatva-avinAbhAvasiddhi 390 sattAkhyaparasAmAnya 688 sattAmAtra 129 sattAvi kalavizeSa 408 sattA- samavAya 113 satyatA 370 satyavAda 725 satyavajJAna 543,552 sana 12, 162,398,399,412, Jain Educationa International samavAyabuddhi 157 100, 282, (6) samA satva raja-tamojaNa36 (8) samanA 106 sasvalakSaNa- khamAvahetu 129 sadasatya 441, 442 sadasadane kA kArAnugata 709 sadasadAtmakamastu 581 sadasadAtmakama stuprati mAsa 166 sadasadrUpatva 707 sadasa429 sadyapariNAma sAmAnya 38,141 241,242, 243 santativicchitti 412 santAna 87, 367, 400, 510 santAnakalpanA 404 santAnatva 152, 156 santAna niti 46 santAnameda 83 santAnazabdo Atma 162 santAnAdi 682 santAnAdikalpanA 727 santAnAdhyavasAya 468 santAnApekSa kAryakAraNamata 706 santAnocchittirUpatiH 155 sakSikarSa 475, 529, 540 dazabheda-bhramaNa 755 rAtabhara 446, 447 saptabhaGgI 447, 448, 757, 758 saptabikalpavacanapatha 448 sapta vikalpotyAnanimitta 441 saptavidha 447 sapratidhAkAratA 462 samapradetu 562 samanantarapratyayatla 88 samabhirUDa] 285,210, 312,317, 249,378,430 samaya 175 176,170, 109, 190 250, 429 samayanibandhanA Adi 642 samayaparyAlocana 755 samavAya 106, 107,110,156, 700 (1),701, (6) 002,703, 704 729,033 samavAyitapyadhamanA 164 For Personal and Private Use Only samasta saMskAraprabhavAti 416 samAnapariNatirUpatA 151 samAnAsamAnA kAraNa ritAtma samAnAsamAnapariNAmAtmakaghaTa 260 samAnAsamAnapariNAmAtmA dakatva 745 samAsa 442 (1) samiti 735 samucaya 180 samucayAtmaka-pratyaya 164 samudadha 733 (5) samudayakRta utpAda 641 samudAyAbhidhAnapakSa 183 (17) samudrakRta artha 13 samudratAnAdi 682 (4) samprayoga 13 - sambandha 55, 156, 192 sambandhavedana 236 sammUrcchana- 748 samyaktva 416 419, 420,710, 717719 samyagjJAna 622 samyagjJAna kriyAvat 757 samyagjJAnadarzanacAritrAtmaka - paramaznatra ya samyagjJAna darzana pAritrAtmaka 160 samyagjJAnavat 621 jJAnarAjya 1,42 samyagjJAnAdi 737 samyagjJAnA ditritayanaya samUha 757 samyagdarzana 21,22,032 samyagdarzanazAnacAritrapratipati 651 nanda 11,620 samyagnAda 429 201 sarvakarmanirat 17 sarvagata- nAtman 280 sarvagat 21 sarvajagajjJAtR 31 sabai 45,46,11,51,55,62,65 97,100 . Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 465 8 - sammatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAca shbdaaH| sarvajJatApratibandhighAtikarma-catuNyakSaya | sAkAra 6.8 sAmAnyavizeSopayogakarUpata 617 sAkAragrahaNa 61. sAmAnyAkAra 243 sarvajJala 45,12,128,9. sAkAra-jJAna 458,46, sAmAnyAlambidarzana 6.5 sarvajJapraNItala 43 sAkArajJAnavAdin 262 sAmAyismAtrapadavid 750 sarvajJapraNItazAsana 69 sAhArajJAnAbhyupagama 465 sAmyAvasthA 28. sarvajJa-vItarAga 5. sAkArabodha 458,459 sArUpyajJAna 528 sarvajJatasidi5,65 sAkAravijJAna 11.463 sApayara 282 sarvajJamAtrasiddhi 18 sAti3. sAzrayavittasantAna-nirodhalakSaNa 162 sarvajJavacana (28 sAtajanaka siddha sarvajJasattA 4 sAtavedanIya 15 sida-samUha 422,423 sarvajJamattvapratipAdaka-hetu 65 sAdRzya 263,272,13 siddhAnta 671,733 sarvajJasiddhi 44,539 (3), 552 sAhazyazAna 576 sidAntajJAtR 12,7.5 sarvadharmaviraha 178 sAdyaparyavasAna (.. susa 153,51 sarvanayavAda .. sAyaparyarasita 622 sukhaduHkhamohAvedakala 281 (14), sarvabandhAsabanirodha 16 sAdhana 299 (3) sukhaduHkhasamprayoga 417 sarvabhAra-pratibhAsopamala 267 sAdharmya 254,14 sukhaduHkhopalambhanyavasthA 28. sarvalousAkSika. sAdhAraNAnakAstika 72. sukhAdinedana 463 sarvavid 19 sAnvayA rittasaMtati 11,162 sunaya 757 sarva vidvijJAna 65 sAmagrI 12,13,400,472,474, sunaya-durnaya-pramANarUpatA 44, sarvasaMskAra 1 ___05 (1),523 suvivecitakArya 18,563 sarvasamayasamUhAtmA 29 sAmaprItaH 427 puSuptAdyavasthA 163 sarvadhAradyayogapratyAkhyAna 75. sAmagrIvaza 351 suSuptAvasthA 155,5.9,52916 sarvAnupalabdhiprasakki 648 sAmagrI vizeSaNapakSa 51.(2) sUkSmakriyApratipAtin 735 pakSaNikatA 118 (4) sAmarthya 256,258 senApratyaya 64 sopasaMhAra 569 sAmarthyameda 36 tezvaranirIdharameda 31. sarvopAkhyAvirahalakSaNa-duHkhAbhAra 153] sAmAnAdhikaraNya19695,22. skandha 605 sauMpAghinirapekSavastusvarUpa 3.2 sAmAnya 112,205,222,237,242, skandhatraya 323 sAhakSaNa-eka-brahman 208 (13) 258,259,281,284,15, skandhasantAnAdi 497 savikalpa 554,27,656,687 (7), steyAnanda 14 sabikalpa-pramANa 34 // 725,730,713 khIla 751,752 sahakArikAraNa 88 sAmAnyagrahaNa 457 zrInirvANapratipadaka 753 sahabhAvipittaratta 22 sAmAnyatohaTa 70,559,560,52, zrIvedaparikSaya 752 sahabhAbina 635 567,568,594 bIvedaparikSayAbhAra 752 pahAnarasthAnalamagarirodha 240 sAmAnya-anumAna 596 brIvedodaya 052 sahopalamma 353,363 sAmAnya vizeSajJeyasparzina 6.9 sthaviralipaka 75) sahopalambhaniyama 362,364 sAmAnya vizeSarUpatA 457 sthANu (juo Izvara) sAMkRta 89,14,216,217,220, sAmAnyavizeSazanda-bAcya-saMprada-vizeSa sthApanA 379,380 295,377 sthAvarajaGgamavikArotpatti 10 sAvRtaba 90,216 sAmAnya vizeSAtmaka 596.5 sthiti 418 sAMvyabahArika 15 sAmAnya vizeSAtmaka-vastu 295,26 sthitisthApaka 684 sAMvyavahArika-adhyakSa 554 sAmAnyavizeSAtmanastumAhin 507 sthityutpattinirodha (25 sAMvyavahArika-pramANa 47. sAmAnya vizeSAtmakanastutatva 4.8, meha 683 (4) sAvyavahAryavinAza 3 (6) sphoTa 43,32,413,434,435, sAbalya vv sAmAnyavizeSekAnta 725 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa 8 - sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAca shbdaaH| sphoTaparikalpanA 33 sphoTapratibhAsabuddhi 435 sphoTasaMskAra 3 sphoTAsyazabda 432 sphoTAramA zanda 432,435 sphoTAbhivyakti 433 smaraNa 287 smaraNasamanAyinI 2 smartRrUpa 13 smRti 13,274,288,285,290 194,322,343,372,423, 494,595,520,523,553 (7) smRti-pratyabhijJAvAsanA-santAnAdivyana smRtipramoSa 14,28,29,372 smRtirUpatA 302 smRtirUpala 586 smRtisaMvedana 75 smRtisamavAyin 13 smRtyAdi 562 syAtkArapadalAJchita 1, 6 syAtkAralAmchana (39 syAtyadaprayoga 725 syAt zabdayojana 726 sthAdAdaprarUpa kAgama 735 sAdAdaprarUpaNA 45 sthAdvAdarUpAprazApanA 727 syAhAdavid456 sthAdAdAbhigama 732 sthAvAdAbhijJa 456 sthAdvAdin 758 sthAdAdopapraha 17 khakAraNaguNa 5 khakRtakamaisApekSataanapezala 31. 27(17), 212,216,23v, svacitta 363 262,263,264,265,414 satatracaraNakaraNapravRtti 750 khalakSaNa-saMketa 250 khatavecchAviracitasaMketamAtrabhAvita valakSaNAdi 190 (12) 22. khasantati 89 svataH ( utpattI, khakAyeM, zAteH) 3,5 khasamayaparasamayamuktavyApAra 755 khataHprAmANya 8 khasamayapajJApanA 457 sataHprAmANyanirAsa 29 vasaMcitpratibhAsamAnarikSaptisvarUpa 35. sataHprAmANyanyAhati vasaMvedana pratyakSasidala 135 svapakSasthApana 76. vasaMvedanamAtraparamAryasatva 217 svaparabhAvAbhAvobhayAtmakabhAvAvabhAsakA. khAtadhya 1,3.5,47, pyazAdipramANa 9 svAbhAvikautpAda 641 khama 1.462 svAbhAvika vigama 643 samajApradazAbhAvijJAna 37. svAbhAvikasaMbandha 43 khamAcalyA 5.3 khArambhakAsyavasaniveza 1.1 khamopalabdhi 488 (2) khotpattihetu-padArthasa 389 (10) khaprakApAsukhasevitti153 labhAva 0",14 harpaviSAdAdyanekavivartAtmakaAtman 135 samAnakAraNa " darmaviSAdAdyanekavivartAtmakacaitanya 26. khabhAvakAryAnupalambhAlyapakSadharma 559 / harSa-poka-bhaya-karaNaudAsInyAghanekAkhabhAvameda 24 kAravivartAtmakaikacetanAkharUpa 417 khabhAvahetu 3,17,100 hiMsAvibhAyA svabhAvahetuprabhAvita 2 hiMsAvirati-dAnacetas 76. khabhAvahetusamuttha 352 hiMsAviramaNAdi 755 khabhAvAnupalambha 20 hetu 559,568,590 kharUpapratibhAsa-pratyaya 362 hetutraya 759 svarUpa vizeSaNapakSa 530(1) hetu-trailakSamya 592 varga 5.5 hetudharmAnumAna 593 svargaprApaNazakti 388 hetunAda (5. khalakSaNa 1.5,164,14,15,17 hetuvicaya 735 177,178,183,94,95, helAbhAsa 558,61,733 57,204 (4), 2.7,21., hevAbhAsala 724 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 467 'sanmatiTIkAgatAH kecid viziSTAH zabdAH / ahutyA 53-20 kodvanIja 282-27,283-1,334-24 aanAdi-sthAkarSaNa 144-27 kodravAra 239-8 gayaHzalAkA 252-2. khaNDamuNDAdi 514-15 bharaghaghaTIyantra 735-2 khalabilAyantargatabIjAdi 713-18(10) araNitaH 50-15 cakSuHzravas bhujaGga 57-4 aSTApadanaga 615-1 gajamnAna 11-14 mADhakapAhin 284-6 gaDcI 238-7,497-10 (5) 689,12 bhAdarza 37-23 gItAdiviSayA 16-2 bhAmalakIphala 112-1 gIrvANanAya 636-25 bhAmrarakulAdi 497-2 pRdhrarAja 56-10,536-27 AmrAsa 489-19 gotrAmantraNa 605-" Arya 236-10 gopAlaghaTikA 50-15,58-15,120-13 AladAna 605-25 cakravartin 259-27 UrNanAbha 715-23,717-9 caturtharasAdi 749-30 eka-citrapaTajJAna 707-37 candragrahaNa 507-27,508-2 ekAbhiprAyaniyamitasthapatyAdi-aiDamatya 13-14 candrApIDa 694-2 sapAtrI 107-21 cAturvarNyabhramaNasaMgha 754-27 kamaNDaluTahikAdiliGgaghArin 750-25 citragatarUpavudi 16-3 kariyUthAdi 53-2. citrajJAna 241-14 karka 44-32 (3), jAti 112-17 kalimAryAdi 236-10 (5) jIrNakRpaprAsAdAdi 31-23 kalpanAracita 216-15 jIrNaprAsAdAdi 125-4 kalpanAzilpiniracitakha 428-" jvarAvizamana 497-" kAkatAlIyanyAya 57-39 tandulamatsya 753-21 kArudantaparIkSA 161-1,170-24,171-5 traivarNika 42-39,43, kArabhakSita 135-28 rIrghazAkulI 247-18 kAcapilAntargata 541-5 devarakta-kiMzuka 12-35 kAmalAdi-doSa 3-21,17-21,545-15 viDa 236-10 kiMzuka 12-15 dhUpaghaTikA 916-18 kuvalAmalakavilvAdi 675-8 (3) nailodaru 475-9 (4) kRttiodaya 590-6 narAdhipa 624-5 kRtyotyApana 13-16 nAlikaradIpavAsin 72-12,439-12,561-9 kezoNDarU 12-21,111-7,912-2,261-28 nimbAdi69-34,64-14 kegonduka485-25,510-15,548-1,549-28573. | nIlakAra 37-23 12,589-1 parayoSit 524-1 *pariziSTe'smin sthUlA azaH pRSTAI sUcayanti, sUkSmA pAdaprasArikA 56.-23, (12) bhAH payaI sUcayanti, koSThakAntargatA bhavAya TippaNya pAdaroga475-9 (4) suucynti| pAzAraju 748-19 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46. pikAdi 749-7 piNDakharjUra 712-19 prajApati 797-14 (6) 272-5 prAsukodaka 749-30 bakulopana 218-11 brahman 697-25 bharaNyudaya 590-9 bharatezvarapravRti 758-37 bhitticitra 3-33 maNyAdi 50-15 sanmatitarkaprakaraNa 9 sammatiTIkAgatAH kecidra viziSTAH zabdA / mata 697-25 mAviSTha kumArikA 64-1 mAdi 523-15 marudevIsvAminI 754-11 malayagirizikhara 320-15 mahAprAsAdAdikaraNa 100-21,131-14 mahAvatA 216-15 mahAsammata 624-3 (3) mAtRvivAho citapArazI deza 712-19 bhUmikAlaviSavikAra [147-27 merumastaka 755-1 vAra 35-8 rApuruSa 45-3456-10, 48, 4 rAjanI3195 rAjan 259-27 rohiNyudaya 510-6 latAtmaka - Amra 266--22 vacaSabhanArAcarsadanana 622-24 36-20 vAhIka 37-10, 664-12,674-7, viTa 52-10 vindhya 23-4,694-13,695,19 viziSTamantrasaMskRtacakSus (5-1 Jain Educationa International viziSTa Sadhopayo gAnAta 9-13 viSacUrNAdi 749-30 16-9 nIraNAdi 437-3 vyAkhyAna 39-17 vaidyopadeza 150-31 nArA 627-21 510-10 zakendrAdi 636-25 zaGka 259-27 zaGkhacakravartin 694-3 (4) zAlibIja 35-8, 239-8, 282-28,283-1, 201,32, 334-22 zivapA 51-1 zrI 252-17 222-13 dhamudodakaparimANa 22-11 sampAtyAri 536-27 saritaparyastaguDazakaTa 172-13 sadA 23-4 sArvabhauma narapati132-11 santAna 633-1 suvarNakAra 149-34 sUtradhAra kabudvinirmitala 132-16 setubandha 377-19 mila 625-10 sthapati 100-21,131-14,539 - 2 (1) himavat 694-8, 695-10 himanadvindhya 114-25, 242 - 1,629-20, 642-16 681-7 himAcalAdi 176-7, 250-19 hiraNyagarbha 40-3342-5,46-23 hoDhadAna 605-17(1), 606-8 For Personal and Private Use Only . Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 462 10 TIkAyAmanirdiSTasthalAnAmavataraNAnAM sampAdakaiH saMzoSitAni sthalAni / amRtabindu-upaniSad prazastapAdabhASyakandalI ...,708 AcArAgasUtra 63 gRhadAraNyaka upaniSat 32,23,279,30 AvazyakasUtra 75. bhagavatIsUtra 625,,635 bhAsayakasUtra niryuki 478,545,746,754,75,457 bhagavItA 98,15.11. Rgveda 32,73 bhAmahAlaMkAra 186 opaniyukti 755 mahAbhArata-Adiparvana 153,1 kappasupta 752 *yAjJavalkyasmRti 459,475 gauDapAdakArikA 2 // vAkyapadIya 7.177,223,315,16,37580,435, caturthadAtrivikA 29 489,538 jIva vicAra 65v vAtsyAyananyAyabhAmya 12.126,11,78,521,523, jIvAjInAbhigamasUtra 619 51,562,563,72, jaiminIyamImAMsAstra 48,49,80,12,531,44, "vijJaptimAtratAsidi.5,376 *tattvasaMpradArikA 1,141 vizeSArayakabhASya 6.8 tatvasaMghahakArikA 181,185,186,20,2.1,2.6.2.7 vaizeSikadarzanAsUtra 1..,.3,1.5,13,40,452,613, 208,20,21.,111,12,214,15,106,224, 647,656,658,669,672,686,704,73, 225,226,227,229,232,280,1811.1,3.2 yAmraNamahAbhASya 17. tatvAryAdhigamasUtra 59,80,93,412,552,553,595, zAbarabhASya 71,5.5,578,58. 626,651,656,532,15,37 . lokavArtika 4,5,6,7,8,10,16,18,19,22,23,24, *dhvanyAloka 133 31,35,36,38,39,40,41,45,46,47,49,51,13, 54,55,56,60,88,94,10,137,16,186,187 nyAyadarzanasUtra 97,11,100,78,477,518,522, 11.151,193,194,195,196.2.1,223,24., 531,56,578,669,683,7.4,72. 276,278,39,321,341,351,265,377,4.7, nyAyabindu 3,152,508,592 v35439,496,5.5,535,537,564,574,555, nyAyavArti.. .10.1.1,106,14,132,106, 576,577,578,579,580,581,588,196738, 200,2.1,204,668 7..,41,42,43 pAvastu 49,75, vetAzvatara-upaniSad 46,98,310 pANinIyasUtra 19.2254.6,421 sanmatitarka 29,285,638 pAtajalava 6133 sAMkhyakArikA 281,282,284,266,37,3.145, prajJApanAsUtra 6.8 572,733 pracAmaraviprakaraNa 64,41 prazastapadabhASya 661,685 sthAnAsUtra 93,453 svayambhUstotra 75. (pariziSTe'smin *etarivAhitAni palAni pariziSTasamaye | *he tubindu (dasta likhita) 329 labdhAni // hetumukha (anupalabdha) 217,228 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa 470 sanmatyAdarzagatAni sampAdakIyAni ca TippaNAni / 524-3,6,7,10,525-3:526-1,7,9527-1, bhA0 TippaNa 2-3,4,5,3-12 5,2,3,4,528-1,2,3,4,7,10,529-3,8,9, 10,12,14531-6534-3:537-7,12,538 1,5,7,9,10,539-1,7,8,12,13:540-1,2, gu. Ti. 2-2,3-85-49-2010-4,5:12-4,5; 541-4,5,7,8542-2,4,5,6,1. 1,2,3, 15-6:17-1,2,19-5:20-4,721-6,22-13 14:543-1,2,5,6,7,10,14,15,16544-1, 24-1,28-4:31-733-1,737-2,42-48 5,9,10,12:545-6,7,8,9,10,1,13:546-2, 12,13,147-1,3,4,7,1,2,15,16,17548-1, 2,4,5,8,9549-4,5,7,9,10,1,2,14:5508. Ti. 394-8,9,15,395-8,1,15,18,20,23; | 3,4,7,9,553-1,7,12,554-8555-1,4,10, 396-1,3,6,7,8,16397-4,5,7,1,398-); 13:558-6,7,9,11,13:552-2,3,560-5; 400-5,7,11,401-2,402-7,10,15403-4, 561-3,7562-6,7563-3,4,10,12,4,14 8,10,404-6,7,167405-5,5406-5:410-8, 564-1,2,5565-1,2,3,8,1.",2,14,17, 1412-6414-2015-3,419-8,420-12; 18,20566-5,6,7567-1,2,5,8,12,17 421-4,6,7122-1,34423-1,5,10,18,19 569-2,6:570-1:571-3:573-3,77575-8, 425-1,2,6,8,9,15,16,17,18426-2,4,14, 13:577-6,578-1,12,14:580-2,5,581-3, 15,427-9:430-7,8431-462-5,8,1. 5,9,11,13:582-4,6:583-3,9584-10,993 ",3533-2,4,8,9435-6,8,11,12:435- 5.5-2,3,4,7587-2,9588-6,15,10,5906436-4,7,7,13,14,437-5,438-1,3, 4,5,6,7,591-2,3,7,12,13:592-6,15 439-2,3,13,15,16,17440-7,8,9,141 593-2,4,7,8,10,11,13,594-2,595-4; 6445-2447-1,2,4448-1,466-2,1467- 596-2,605-5,6,7606-1,3609-5,610-8, 5,468-1,4,6,8471-6,8172-2,4,6,133; 15,611-3,612-4,9,614-14,15,615-3,4, 474-2,5:476-3,477-2,10,2,3,479-1; 6,7639-3,4,5,640-3,643-1,2,3,5,, 480-8,481- 82-1,2,3,483-1,2,3,4,12; | 727-1. 484-1,3,5,8,10,11,485-1,2,7,8,9,10, 483-3,45,8,9,13,14,15:487-1,2,3,4 bhAM* TippaNa 2-2,7,9:3-2,1.7-58-2,7533-7; 488-2,5:120-3,5,493-2,8,10,12,13, 42-48-6,10,64-5,72-6,98-3,394-8%; 494-5,496-1,2,3,7,8497-2,7,9,13,498- 395-8,13,18397-4,14401-2,422-3; 1,3,4,5,500-7,9501-1,2,4,5,8502-5,6, 423-19. 7,9,12:503-1,3,7504-1,2,13-505-3,4, 5,1.106-4,5,6,7,8507-1,2,3,5,7,10,11; | mA* TippaNa 18-1-48-5,64-5:70-5:72-6: 508-3,7,9,10,1,12,13,14,15,19,509- / 98-1,4102-4,5,394-15,395-8,9,10, 2,3,4,7,8,1.,":510-4511-2,3,4,5,6 | 18,20,23,396-1,6,7397-4,5,7,14,145 512-4,5,6,8,10,13,14,17,18,20:513-1,6, 400-11,405-2,402-10,11,15:403-4,8, 8. 1,13,15:514-1,3,9,10,11,17:515-2, 10:404-5,6,8,11405-5,406-5,510-8, 7,11,516-7517-3,7 ,14,15,518-237 11412-63414-8, 1995-3,4,5,417-8 519-6,9,10,11,12,13:520-2,5:521-2,3, 419-8,12:420-2,6,7,12,13,15:421-4,1, 522-1,34,8,523-1,2,3,4,5,9.19 | 422-1,523-1,2,3,5,79.1.10,21, 1.5 seM.pa. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 11 - sammatyAdarzagatAni sampAdakIyAni ca TippaNAni / 1610.198924-5,8,14425-1,8,9,15, 5,7,8:542-2,4,5,6,10,11,12,13,1454316,17,18,426-2,4,527-197428-9:429-27 1,2,5,6,7,9,101,2,15,16544-1,5,1., 430-7,8431-1,2,3:532-5,8,1,1,135 12:555-6,7,8,9,.,1,4,546-1,12,13 433-2,7,8,435-8,11,12. 547-1,3,4,7,9,12,17:558-3,4,5,8,9,100 549-4,5,7,9,10,11,12,14,250-3,4,7 553-1,7,12,558-6,7,9,13:560-5:561-3, la.Ti.106-5,410-8,118512-6414-2415 97562-6,7566-5,6,567-1,2,569-2, 519-8420-12,13,421-4,6,7522-1, 570-1,573-3,578-1,12,580-5,581-3,5, 3,523-1,5,1-16:525-13,425-6,8,9,15, ":583-5,588-15,17,591-2,3,137 16,17,18526-3,4,14,15:527-6:430-7; 594-2,597-1,605-4,5,694-17,14,615431-1,432-5,8,1.1.434-3,6,8,11,123 435-6:437-5,438-1,3,439-1,3,13,15, 164450-7,8,9141-6145-2447-1,2, mi. TippaNa 95-5:27-3,106-2,6,107-1784458-1466-2,6467.5,6,7468-1,4, 471-6,8572-2,4,6,7,12:474-2,5:5763,577-2,10,11,13:579-13581-1,2, 482-1,2,3:483-1,2,1,4,12,484-1,158, saMpAdaka TiSaNa 710,9-12,12-616-919-1 1.,11,485-1,2,7,8,9,10:586-3,4,5,8,5, 20-3,22-425-4,5:28-3:29-5:30 -5,11, 13,14,15:587-1,2,3,488-2,5:489-5, 14,31-2,3,4,5,832-3,5,933-0395 500-7,9,581-1,2,4,5,502-5,6,7,9,12, 41-1,44-346-1,52-7,70-5,87-1,110503-2,3,4,504-1,20505-3,4,5,1-506-4, 114-2,198-4,119-9,120-1,142-2; 5,6,7,8,507-1,3,7,10,118508-7,9,10,11, 143-7,9169-3977-11,979-2,207-18 12,13,15,15,509-2,3,4,7,8,10,11,510. 221-7,248-1:25-3,276-14,280-6 4511-3,512-4,5,6,10,13,14,17,18,2. 338-15,19,342-21,353-7345-5,359.73 513-1,6,8 ",2,15:514-1,1, ..", 317-18,370-21:396-4400-6,426-1,2, 17,515-2,7,19,516-7,517-1,7,11,1,15, 421-3,423-6432-4,9:433-3,598-438 518-2,3512-19.1.1,2,13:521- 502-1519-14529-13,545-5,559-2; 522-1,3,4,8,9,523-1,2,3,4,5,10,1138 561-17:572-3,573-4588-7,591-77 525-3,525-3,526-1,7,9527-2,9,12,13, 592-3,6,593-14,15606-1,3608-17 14:528-1,2,3,4,7,1.529-3,8,9,10,12, 652-5,634-5,705-1,707-4,799-1; 14:531-534-3,537-712:538-1,5,7,9, 729-3,732-3:733-5,9736-3,754-" 1.539-1,7,8,12,13,540-1,2,4,542-4, | 716-6,761-14. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 sanmatitarkaprakaraNa 12 sanmatiTippaNInirdiSTA granthakRto granthAzca / wow A akalaGka 595-1631-32-4,634-v. AcArAnasUtra 271-5:273-1652-1. akalajhIya 632-33-4. AcArATIkA 757-2. akSapAda 733-2. Adiparvan 711-2. adhyayana 332-21. AptaparIkSA 569-70-7. anantavIrya 569-7. AptamImAMsA 333-11,347-1417-1428-5,6) anIzvaravAdin 597-2. 452-2465-11,470-1595-644-3; anutaropapAtikadazA 271-5. 705-4706.-4715-1. anuyogadvAravRtti 757-2. AryasamitIya 458-6. anuyogadvArasUtra 406-1,441-42-10:559-60-10. Avazyakaniyukti 47.-2,540-3608-7754-3; anekAntajayapatAkA 177-4,242-336248-19260 ,242-336248-19260- 756-4757-1,3. 9,10,380-10,13:432- 03-7,564-9. | AvazyakasUtra 734-1750-2 anekAntajayapatAkATIkA (lekhitA) 243-20,21246. AvazyakahAribhadrITIkA 272-8,578-2 2248-19:260-1,10,503-7,510-1. Azvamedhikaparvana 491-3. antakRddazAma 271-5. abhaTTamitAkSarA 271-4, IzvarakRSNa 533-1,559-10. apoisiddhi 243-2 IzvaravAdina 597-2. apohasiddhiprakaraNa 260-11,12. abhayadevasUri 597-604-2,627-1. uttarAdhyayanasUtra 631-4;671-7 abhidhAnacintAmaNi 536-9,533-34-1. uttarAdhyayanapAiaTIkA 757-1751-6. abhidhAnapradIpikA 353-11. udyota 652-1. amarakoza 226-9,536-5. uddyotakara 332-1659-8,664-668-4, amRta canda 631-32-4, 716-8717-2. amRtacandrIyavyAkhyA 631-32-4. upavarSa 431-7. arhatapravacanahRdaya 634-4. upAdhyAyayazovijaya 260-9,261-1. aviddhakarNa 100-4,332-21,584-5,682-4. upAsakadazA 271-5. aTakaprakaraNa 749-2. umAkhAti 631-4, aSTazatI 266-109333-11,347-1,465-18 ulUkamaharSi 656-1. 427-1,587-5,595-1,597-604-2,645-3. aSTasahasrI 212-6253-20:257-27,266-10 | odhaniyukti 755-2,3. 332-22,333-1,357-1,353-1,376-15; 383-9,10,11,12,388-9,401-2414-6 aupaniSad 597-2. 417-1,427-1,428-5,6,460-77465-" aupapAtikamUtra 608-7. 470-2,478-6:480-3,4,485-12:587-5, 595-1525-1,2,552-4,595-1,517- kaTopaniSad 273-7. 604-2,644-3,645-3 kaNAda 656-3733-1. 738-1. kandalI 469-6:538-13:559-10. aTalA hanITI (yazovijayIyA likhitA)211-6, (juo pra.pA. bhA. kandalI) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 473 92 12 - sanmatiTippaNInirdiSTA pranyakRto pranyAzca / kampamutta 752-2. jainAgama 559-1.. kamalazIla 204-157533-2,569-7661-2. jainAcArya 559-1.. kAtanyAkaraNa 271-4. janendravyAkaraNa 461-2,652-1. kApila 644-3. jaimini 534-9, kAzikA 172-2,226-5,406-2. jaminIya 540-3,597-2. kIrti 487-5,558-14:569-33 jJAtadharmakathAsUtra 93-3,271-5. (juo dharmasIrti) jJAnabindu 553-13-597 thI 604-2,609-1,67 kundakunda 631-4. 610-5,1617-2,618-6619-1, kumArasambhava 491-3. jJAnasAra 749-2, kumArila 185-14:199-19:204-19:533-2; jJAnenasarakhatI 652-1. 559-1.580-1. kumArilabha 6-5:574-2 TIkAkRt 315-2. kevalajJAna kevaladarzanopayogaparcA 597 thI 604-2. phaiyara 652-1. tattvapodhinI 652-1. mArila 578-14. tattvasaMprahakArikA 100-4173-5,174-1,8,14; 175-3,4176-5,6,8,977-2,5178-8,9, gaNaratramahodadhi 172-2. 1.979-5,8,180-2,6,8,118181-2,182-4; guNaranasUri 505-6710-5. 183-3,8,10,17,18,17,185-1,1,12; gogAcArya 565-3. 285-4,7,8,15,16186-1,2,3,4,5,6,9,10, gozAlakavarita 714-4. ",12,187-3,6,9,12,14,15,18,19,21,22, gauDapAdakArikA 273-1,5,8:279-1,5,383-9. 188-4,7,9,12,15,18,189-1,3,5,12,16,105 gautama 659-8. 120-2,3,8,10,13,15,18,199-1,3,4,1,11, pranpakAra (si. di.) 422-1. 13,16:192-1,3,5,7,10,12,14993-1,4,5, 7,10,195-1,2,5,8,195-1.,16,18,23, 196-1,8,17197-1,7,8,14:198-2,4,5,7, banAntamata 193-2. 15:199-1,8,13,16,200-1,2,201-,5,6, candragomin 652-1. ",2:202-1,5,9,18203-1,7,16,17,204cArasaMhitA 559-1.. 4,8,1,4,20,205-1,4,5,10,17,206-3,16, carakAcArya 559-1.. 24,30,32,207-5,8,13,18,26,208-8,9,14, cAndravyAkaraNa 179-2,271-4652-1. 24,27210-10,12,13,16,18,20291-3,1., cArvAka 597-2, 14,17,212-8,16,18,22,25,213-11,2.) cArvAkamata 554-.. 214-7,3,17,23,24,215-7,15,216-2,1, vivasukhI 558-14. 14,17217-3,9,12,15,218-4,1. 5 219-1,17,14,220-2,4,6,12,13,18:221bambUdvIpaprajJapti 635-. 1,8,12,15,19,222-3,5,14,177223-1,5,8, jayantabhaTTa 521-4,574-1:578-14651-8 // 13,18124-1,10,5,6,20,225-3,5,11, 706-5. 15,22,226-12,14:227-1,12,16,23:228jinabhAgaNikSamAzramaNa 597 thI 604-2,653-3. 3.7,1118229-3,11,15,20,230-1,8,16, jIvAjIcAbhigamasUtra 635-1639-1. 2.231-6,9,12,13,16,18,20,232-2,17 jaina 540-3:553-13:597-2,644-3. 236-9:239-14,15,17,19,20,253-2,282janataparimAkA 480-1. 12,17283-2,8,,1296-2,4:297-13 jainatAsi 559-10. 298-1,6,17,19,299-1,3,6,8,300-5:301nainAdasmRtyAdizAmAntara 30-1, 1,302-2,7303-4,9,1,4,7304-6,8, maina30-11 1.305-14,306-2,5,7,9,323-12,326-" Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 sanmatitarkaprakaraNa 12 sammatiTippaNI nirdiDA prandhakRto pranyAza / - 332-21:333-6:337-19,31,12:358-23: 279 - 11:381-2, 3, 4, 1,11:382-6,9,10,15, 12, 15:383-5,638412,6,1114:38517:435-1, 9:4377, 488- 9497-55332:537-1,2,559-10, 569-7, 574-6, 7 575-1,2,49576-1, 4, 5, 6, 7,8:5977-1,3,81 578- 14:579-1, 3, 5, 180-3, 7, 8, 9,5816,8,9,10,582-1,7,8,10,11:583-2,4,6, 7184-2,4,5,065851158610, 12, 157 587-1, 5:590- 1,644-3657-4, 5,65856.0, 8, 9,651-1, 6, 7, 10, 11,660-1,3,4,6, 7,10,13,611-1, 4, 5, 6, 662-2, 4, 10,6631,3,4,5,6,7,114-2, 3, 6, 7,0,665-4, 5, 6 666-1, 1, 4, 5,667.1, 4, 668-2, 5, 6,6692, 5,670- 1, 2, 5, 671-2, 3, 672- 2, 4, 673-1, 3, 6, 7,674-5, 6, 7, 8, 9,675-2, 4:676-13 677-1,2,3,4,678- 1, 2, 4, 679 2,4,6,86 6:0- 1, 4, 8, 9,681-1, 2, 5, 682 - 2, 4, 5, 6,684(1,2,3,685-1,3,4,7,686-4, 7687-1,2,3,4, 6, 7,688- 1, 2, 3, 4,693-1, 3, 4,124- 2,6,86 695-1, 2,697-1,698- 1, 2, 4, 699-2, 4, 700-1,2,5,6,7,8,7014, 6, 7702-1, 3, 4, 6, 7,8,1:703-3,4,5,7,8,704-2,711-6.81 712-22,6,713-1, 3, 4, 5, 8, 9, 11,714- 1,2, 27152, 6, 8,716.1, 2, 1,5,6,717-2,3,4,5, 1. saMpalA 171-1973-50174-25,12,15, 17:175-6; 176-21177-8, 10, 17807:179 2, 1980-45,10,181-3, 10, 11, 12, 16, 17 182-5, 01184-2,5,9,11,15:185-1,2,11, 12; 186-2,11; 187-4, 5, 8 : 188-1, 3, 6, 8, 10 13:189-0, 14:190-14:191-5, 6, 7, 9,14) 192- 2, 8, 193-2, 5, 194- 3, 4, 10, 16:19513,14:191- 2,6,11,16,19,20,21,997-1, Jain Educationa International 11,12,12:198-3,6,8,10,12,16,18,201 1993,12,19,200- 1, 2, 3, 7, 9, 11, 201-0, 1 202-4,6,7,10,11:203-4, 5, 11, 14, 21:20416:205-7:206-11,19,22,2071, 14:2083,12,25,201-6,19,210-4, 17:211-5, 10 212-12137, 8, 11, 121,20,214-201215-6 |18, 201216-12,18:217- 1, 4, 6, 8, 10, 12, 15 218-14, 15, 20, 21, 219-3, 4, 8,13,16,15, 11:220- 1, 1221-2, 10, 11, 16:222-4, 9: 224-3, 10, 11,225-8, 9, 10, 12, 18, 226-6, 1,10,13:227-5228-5, 12, 15:229-11) 93 230-4, 8, 12, 17, 22, 231-1,2322-4, 15, 19, 231-1:280-13, 14, 15,281-7,8,10,11,12, 13, 16, 17, 18:282-1, 3, 4, 5, 6, 11:283-50 284-4,6,11:296-7,01, 11:297-1, 3,6,11, 12,298- 1, 4, 5, 13:299-4, 1: 300-1, 7, 8, 10, 11,14,15,16,17:301-2, 4, 5, 12, 12, 142021,12,13,21:303-1, 5, 6, 7, 8, 13:304-4, 5, 7, 9,305-2, 3, 11, 15, 16,306-8:207-2, 3, 4 324- 2,326-4, 232-21,358-23, 379-11, 12/380- 1,2,3,4,6,10:281-5,11,12,14,15, 17, 18:382-2, 4, 7, 16:383-1,5,00385-1 10, 11,385-4, 5, 7, 8, 9, 10, 15,400-10,4279:435-2,465-66480-3, 482-66505-9; 533 - 2,538-13,555 - 2,558-14,559-5, 10, 574-3; 576- 1,577-80578-11,580-1, 2,581- 2,4,9,10, 657-3, 6, 8, 9,658-1, 4 652-1, 3, 660- 5, 8, 9,661-2, 7, 9,662-3.5, 6,7,8,663-9,664-14, 5, 1665-1, 2,6671,3,668-4,5,669-1, 3, 6/670-35: 671-1, 672- 3, 5, 6,673-2, 4, 5, 6, 674-3,675-1,30 676-2, 3, 5,6,7,86775678-3679-15, 76805, 10681-2, 4, 182-1, 3, 5,0:683-1, 2,2,4684- 1685.5, 6,0686-2, 6,687-5 688-4; 693 - 1, 5, 694 - 4, 6,695- 2,696-19 699-1, 3, 5,700-4701-1, 2, 5, 8, 702 - 2; 7036704-1,711-7712-4, 55712-1, 12 715-3, 5:716-4, 7, 9,717-1. tatvArthabhAgya 261-1442-3 552-5631-4; 735-2. 317-11. } tattvArthabhASyavRti tatvArthamAdhyAya 261- 1,540- 3543-131 597-2639 thI 33-4. tattvApairAjakartika 442-2443-6632 624-4. svArtha kArtika 1711:261-1205- 1318-181 442-2,483- 11:590- 10, 491-3,5038:508-3533-19534-9540-3, 553-95 562- 7,631-4,634-4:735-2. vArtAlAra 491-3. tasva6314. tAsUtra 64-5:261-1455-4, 5,331-46542,3655-1,2,3,676-4734-4,735-20 736-1. taropana (ti) 326-8, 465-6.525-1,2,534-1 577-6:548-1549-9,550-1. For Personal and Private Use Only . Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315-15. sAbina 1745. triMzAviti 597 2. dArzanika 469-60 dimAga 175-6,199-7,531-9. divAkara 656-4. 271-5. devanada 6521. dezanAmA dharmakIrtivartika 5037. dharma kIrtisUri 333-11, pariziSTa 12 samma tiTippaNI niviMza pranthakRto pranthAtha / 173-1317-1122-23636-2. dravyaguNayAsa (ti) 631-2. dvAdazAranayacakra (li) 195 - 13;379 - 12. dha da dharmakIrti (juo kIrti) 15 - 12,211-6,241 - 2164656,467-11,488-9,506-2, 3,508-1,554-4. dharmakIrtitanyAyamindurI 469-6. 1627-1,712-1. * 272-0. dharmottarIyA 467-11. dhyAnazataka 734-1 4986,500-85101597 thI 603 na nanda likhita) 597 thI 604 1. nandinIkA 478 2. nandilaghuvRtti ( likhita ) 597 thI 603 - 2. nayacakra (hama likhita ) 63-7,271- 9,441-103 yAkarNikA 366-1. 706-50 Jain Educationa International 749-10. nayanaprasAdinI 558-14. mayopadeza 273 1,317-12,318-10, 319 13, 15: 442-3645-4. nayopadezati 379 - 12:380-1, 13:383-9, 10, 11. mAge 652-1. niya644-2. niryu tihAra (bhadrabAhu ) 422 - 1. naiyAyika 98- 3,540- 36543 - 13,577-5; 597 - 2, naiSadhIya mahAkAvya 697- 1. nyAya 183 - 21. nyAya kumudacandrodaya (likhita ) 175 - 11:260-1, 10; 471-0537-9,540- 3,657-2, 5,669-11. nyAyadarzana 995: 115- 6:150 4 178-79346-201 452-1587-5,518-16,527-5,530-1; 540-3,551-6:597 - 1,659-8, 671-6, 733-2. nyAyadarzanAtsyAyana mAdhya 4221. nyAyapraveza 398-413516:498-1 nyAyapravezakAra 488 - 9. nyAyavindu 328-4,6,13,14,351-6,352- 1; 488-19,501- 3,506-2,572-6,592-1 nyAyaviDIkA 465-6. nyAyaviti 567-11. nyAyabinduTIkATippaNI ( likhita) 469-664829-3 498- 6, 506-2. nyAyamakaranda 366-2. nyAyamaJjarI 465-66466 - 5, 7,469-6, 471-5, 480-3,483-9,287-5489-3,505-6, 5076:508- 1519-1, 520-6:521-0, 522-01 521- 11:524-4, 525-1, 2, 4, 5, 8, 529-11, 530-1,2,4,0511-20533-1534-9,5351, 4,536-4, 9;537- 1, 2, 4,538- 2,8,532-2; 540 - 3,554-2, 3, 560-1, 3,561-12,5622, 5,563 - 5, 9,565-5: 574- 16575-5, 1777,8,578 - 14:571-5:587- 1,597- 2,6598,668-3, 706-5. 475 nyAyavArtika 127 1,143-2, 153-4:175-6:17827,2007, 204-11,332-12,376-201 376-9, 4221471-11,519-4, 1,520-6: 521-1, 4,522-3, 8, 124 - 4,528-59130-6 536 - 7, 9,533-1,134-1540-3, 552 - 109 560-3, 5,561-12, 562 - 2, 5,563-6,56610,577-7, 597-2,659-8, 664-1, 666-3, 5,668- 3,662-6,677-5,689-6,692-11 716-8797 2. nyAyavArtikA 346-10216-26376-9 4221:469-6:471- 11:499-1503-7 519-2,4,5, 1,520-2521-1, 4522-25000 524 - 4,525- 1, 2, 4,528-5,230-6531-7, 9; 33-1,535-1,540-3543-13,554-89 558-14,559-5, 10,560-5,5612-12, 5622,5,566-3, 10, 577 7, 5972, 659.8, 669.6. nyAyavAdin 242-21,503-7, nyAyasiddhAntamuktAvalI 502-12,676-4, nyAyasUna 1787,560 2. For Personal and Private Use Only . Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa 12 - sanmatiTippaNInirdiSA manthakato pranyAzca / nyAyasUtrabhASyakAra 469-6. 4154-1.,9859-7,160-1162-1964nyAyAgamAnusAriNITIkA 451-1.. 17169-1.17173-1.11976-2,977-4, nyAyAvatAra 351-6,522-1,592-2,5. 185-1.185-14,16,182-4,7191-7,12, nyAyAvatAraTippaNa 281-8,308-2311-3,4,5,7,9 14,19:192-13:193-87195-3195-6,137 314-5 196-2,199-2,4,202-7,237-19,22,23, nyAyAvatAATIkA 465-6. 26:238-4,5,6,12,239-1,7,10,14240-3, nyAsa 757-2, 10,13,243-20251-14,252-24,25,253 1.261-8,13,17,19,20,22,24,273-13,17 pAdhyAyI 631-4. 274-1,3,1576-11,16,277-285-3%3; paghAzaka 756-5755-6. 318-18319-1,321-25322-1,2,327paghAza kaTIkA 755-5. 19,26:328-1,3,5,6,9,10,11,7,18,329paJcAsti hAya 442-3,631-4636-1, 3,330-1.332-22,342-23,25,27535-6, paNDitaratna kIrti 160-". 7,352-1,4,8,1,14:353-11,369-4379patajali 652-1. 12,380-1,9,381- 382-5,14,16,383-2, padArthadharmasaMgraha 661-2. 8,9,10,12,186-7,13,14,387-1,3,4,148 padArthapravezaka 661-2,3. 188-9,7,14,18,19,389-8,9,10,11,17 parAzaramAdhava 697-1. 390-1,.,391.20,22,29,392-10,1,25 pAlava 471-7. 393-1, 395-6,398-1,12:402-14; pAialacchInAmamAlA 173-1. 403-3:431-7,8433-1435-3,451-7 pANini 179-4226-1,272-8,566-4, 454-2,458-9459-3:560-5,465-13 pANininyAkaraNa 271-4,1,313-1,4,6. 466-5,467-8,569-1,571-7473-3,4, pANi nistra 652-1. 8476-1,477-6,4480-3,4483-150 pAtajala 597-2. 484-13:485-4489-1991-3493-17 pAtajaladarzana ) 496-6429-300-3,8,14:503-7,8510 2,8012-7,5513-7533-1534-2535pAtrakesarin 569-7, 2:540-1:543-13:544-8,554-1,4570-37 pAtrakhAmin 569-7, 575-4,575-6:577-4578-17579-5, pArthasArathimizra 15-12:175-465-6742-,, 583-12:585-v.587-4,5:590-3:594-4, puNyarAjaTIkA 182-4,6. 612-1,613-1641-4642-2,4,647-2, pUjyapAda 631-4. 657-3,4661-1669-1,3,676-2,3677pUrvamImAptaka 577-8. 5.697-1746-2,751-6. prakaraNapatrikA 366-2. prameyammalamArtaNDaTippaNa 56-7240-10,13243prajJAkaragupta 365-6. "23:261-14,318-18,386-7,13,14,388-5) prajJApanATIkA 391-22,392-7,452-3477-6,483-6. prajJApanAsUtra 540-3,605-1607-2,608-5,654- prameyaranamA 309-1442-2453-6. 9;735-1. pravacanasAra 452-3,631-4,645-3. prIpa652-1. pravacanasAraTIkA 452-3. pramANanayatasvAlokAlAra 442-3478-5,552-7. prabanasArobAra 630-3. pramANaparIkSA 318-18552-554-4555-9. prazamaratiprakaraNa 64-5 pramANamImAMsA 465-469-6480-3,487-5; prazastadeva 661-2. 590-8533-1,535-1,552-7554-4, prazastapAda 661-2. 555-2,569-3,570-1. prazastapAdabhASya 149-7:538-13:559-1-3 prameyakamalamArtaNDa 29-1,31-10,39-845-1:52- 597-2,661-2. 3:56-6,7101-2,106-77126-1153-6,159- | pradAstapAdabhASyakandalI 431-8433-1,6435-4) paatjlyogdrshn|616-3654-3. prajJApanAti / 597-2.751-6. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 469-6:500-815076509-12,519-9 538-9,540-3543-13,544-14:551-6: 558- 14:577-8:578- 14:579-51597-2 6331.646-4:1648-2659-8661-1,03 666-5:669-6/672-2, 4:675-1, 2,676-4; 683-15:6841686-1698-1,26122-23 700-2705- 3, 4, 708-1,709-1. prazAstamati 699 - 2,701-6. praznavyAkaraNAta 279-5. prAkRta piGgala 271 - 23. prAkRta prakAza 272-7,8. tarI 272-8. prAkRtarUpAvatAra 272-8. pariziSTa 12 sanmatiTippaNI nirdiza pranyakRto manthAdha / bhASyaTIkAkRt 653-20 bhikSu 175-60 bhRgu 652-1. va vizvako 179-1221-9. bRhatsaMhitA 6531. bRhadAraNya upaniSad 279-2273-5 7283 9, 10, 12715-2. bRhaddavyasaMgraha 457-3478-2. bRhaspati 505- 6; 697- 1. 366-1376- 1.510-1. bodhicaryAvatArajiyA 37784551712-2. bauddha 194-16,540-3597-2. brahmasUtra 461- 2597 - 2. brahmasUtrazAGkarabhASya 279- 14; 280- 1646-4. brahmasUtrazAGkarabhASya bhAmatI 278-6, 455-2. brahmasUtrazAGkarabhASya Ananda girIyaTIkA 472-5. V bhagavatI sUtra ( juo vyAkhyAprajJapti ) 271-5441 - 10 455-2559-10610-161315,625-1 431-14:625-14,50671-7714-4; 734-1. bhagavatIkA 317-11. bhAo kumArika) 6-50766-5,570 1. bhaTTajayanta 471-7 bhavAmin 422-1478-2. bharadvAja 652-1. 461-20542-13. bhAmatIkRt 461-2, bhAmaha 186 - 2:204-11. bhAmA 186 1,4,5,6,75204-19. bhAratIyadarzana 597-2. bhASyakAra 522-5,535-3. bhASyakRt 653 1. Jain Educationa International manakA 353-11. madhyamakati 309-5,366-2377-8:455-1. manusmRti 652-1731-1. mArindra 620 1. magarIyana 597 zrI 604-1. malayagirI yA 635-3. 4411597 zrI 604-1. ma mahiSeNa 308-2. karIgozAlaka 794-4. mahAbhArata 4913:536-76521,711-2731-1. mahAmA 179 1,3, 4:226-9:316-2431-6 475-4:152-1, 653-2. mahAyAnasUtrAlaMkAra 371-8:377-1. mAThara 720-5. mATha 281 1,2,4,5,8,9,11,12,14,18,196 282-2, 11, 15:283- 1,284- 3,4,5,7,8,10, 11,12,13,296-52058:3071, 14:309 4/533-1,711-5,712-1733-5. mAdhyamika 458-60 mImAMsaka 54313,559-10:644 2. mImAMsAdarzana 431-7:460-4, 479-4,559-10. mImAMsAzAvara bhASya 43-4. mImAMsAsUtra 597-2. muktAvalI 540-3. mUlakalpasUtra 614 - 2. ya yazovijaya 185- 14; 211- 6,260-9, 10:261-1; 308-2480-3507-6631-4133 749-2. yazovijayasvArtha bhASyAya 261-1. yAdavaprakAza 533-2. yApanIyapApayAmin 612-1. yAkani 651-1. yogadarzana 307-8 597 1. yogAcAra 458-6. 570-4. katArakA 170-4320-26376-1442-2 454-1455-1478578311:488-7 540-2503-13:570-4. For Personal and Private Use Only 477 . Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 sanmatitarkaprakaraNa 12 - sanmatiTippaNInirdiSTA prandhakato andhAzca / ranigA 569-7. vipAkasUtra 93-3. rAjamA 631-4. vizeSaNavatI 597-1. rAjabArtika 261-3480-1:543-11552-735- vizeSAvazyakanRhadvRtti 406-1. vizeSAvazyambhASya 442-2478-2, 540-1551rAjazekhara 308-2. 9.10, 597 thI 604-1619-4953-" rudila 296-8. 746-1717-1757-3. vizeSAvazyakabhAgyaTIkA.. vizeSAvazyakabhASyati / 608- 620-1; U10-1. lahAvatArasUtra 303-1,377-1. vedyakasindhu 713-1.. taghIyatraya 552-4,553-8,9. vaibhASika 458-1. laghIyatrayavRhapRtti 552-7553-4,5,9. vaizeSika 540-13 543-13, 559-1.5 574-15 lalitavistarAratti 272-8. 597- 631-4633-13 657-3. laukikanyAyAjali 366-1975-479-4,5,598 vaizevirudarzana 551-6633-3, 656-4, 676-4 12:592-9. 686-3704-4. vaizeSikadAtrivikA 656-4. barAhamihirAbArya 653-1. myAlyAprApti bhagavatIbhAra (jubho bhagavatI) 271-5. bAkyapadIya 179-1,3,180-1,2,1,411,981-43 myAkhyAprAptisUtra 614-13. 182-4,1,222-6,7,15,232-1316-1,2, myATi 179-3. 435-461-3,491-3:538-8,573-1935 inasAMkhya 533-1. 653-2. badAbArya 597 thI 604-2. bAkyapadIyaTIkA 316-2,491-3. bAcakaumAsvAti 734-4. zaharavAmin 667-1, 693-1. pAraspatimidha471-1503-7,522-5,559-10 zaGkarAcArya 461-2. 659-8, zararasvAmin 574-1577-8. bAcaspatimizraTIkA 316-3. sandAnuzAsana 98-5. bAvatsatyakoSa 636-4. zAkaTAyana 612-1; 635-1. bAjanyAyana 179-1,2. zAkaTAyanagyAkaraNa 271-4. mArtika 652-1. zAkya 574-3. bArtikakAra 469-4498-1. zAirabhASya 597-2. bAtsyAyana 659-.. zAntarakSita 488-9, 533-2, 574- 576-3 mArasyAyananyAyabhAgya 99-5:153-4154-0295-4; 578-14; 644-1. 422-1462-6521-4,522-2,87524-4 | zAntiparvan 652-1. 528-5:530-6531-9559-1.563-1,4; zAbarabhAmya 20-5, 54-1540-3, 559-1., 566-3,10577-7597-2,659-8669-6. 572-4, 574-3, 576-1,597-2, 730-3. bAdamadArNava 308-2. zAbaravacana 742-1. pAdidevasari 569-7,570-3. zAzvatakoza 226-9. vAyupurANa 656-3. zAmarIpikA 505-9; 534-8540-1; 554-3. vAgaNya 533-1, zAcarIpikAyuktinaprapUraNI 505-9:535-3742-1. vijJaptimAtratAsidivRtti 597-2. zAbadIpikAyuktiko prapUraNIsiddhAntandrikAmyAkhyA 361vidyAnandin 631-32-4,634-4, 31742-1. vidyAnandivAmin 491-3,569-7. zAmavArtAsamunaya 177-4, 260-9,10331-19, vinizcaya 322-11. 377-2, 383-9,10,11,12, 456-1; 533vindhyavAsin 533-2534-2. 2,631 thI 33-4654-3710-55719-5. vipra 644-3. pAmavAtAsamuccayaTIkA ( likhita) 443-6, 507-7 bipAkavatA 271-5. 7-1751-1. ". . . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 479 12 - sanmatiTippaNI nirdiSTA granthakato granyAzca / zAsavArtAsamucayamyAkhyA 261-1. 319-8366-2; 401-2424-6,431-7; zAmavArtAsamuccaya syAdAdakalpalatA 175-1979-5, 8 437-6,7483-5505-5535-357180-3,48,7181-2,15182-4,7184- 4,5,742-1. 1185-1,2,14; 190-12,991-12,14,15; 192-13196-21:198-1..2,18,197199-| pahabhASAcandrikA 272-8. 1,4,5,202-2,7,16,203-267 207-1-209/ padadAnasamucyavahATIkA 458-6459-3467-. 19210-4,291-4212-20,23,214-18, 475-7, 481-5,483-1505-68 510-1; 23, 215-1,7,15, 18 216-10,15,22 710-5;712-5712-1; 733-5. 218-4,1,V220-2,47,189221-11,12, 16222-3,8,21224-14,225-23,226-[ saMyuttanikAya 309-5. 5,13,14,227-9,1.228-5,9,13260-15, saMkSepazArIraka 273-5. 5, 281-8,308-2, 332-31333-1, saptabhatrItarAtriNI 452-2452-7. 371-8; 376-15, 377-2,4,6,8379-), samantabhadra 559-1.595-1620-1; 757-2. 2,12,380-11.; 401-2553-1444-3,4, | samavAyA 271-5. 455-1,4,10, 549-5; 150-1478-2, | | sanmati 332-21. 582-6491-3,427-3499-1,2,502- | sanmatiTIkAkAra 185-14478-2. 14503-4,7,8504-3,506-3,508-3,8, darzana saMgraha 179-1, 3 376-9401-3424510-15515-18 512-1,11,15,533-2, 435-2,4458-8483-9,505-1. 631 thI 33-4639-2, 712-1724-7,8. | sarvArtha siddhi 261-1:366-2552-5,631-4, zikSAsamuccaya 366-2. 735-2. sAMkhya 4-4183-20, 550-3543-13, 597-17 zIlAi 613-1710-5. dhIlAhAcArya 757-2. sAlyakArikA 281-3,5,63533-1559-1.733zrIdhara 577-8578-14, 659-8, 706-5. zrIdharIyakandalI 469-6. sAkhyakArikAvRtti 711-5. zrImAmya 366-1, 597-1. sAkhyakomudI 284-2; 307-16533-1. cetAvataropaniSad 710-5,715-3. sAMsyatattvakaumudI 552-1.566-10. sAkhyatatvavivecana 533-1. grenArtika 6-5,7-8,20-3; 15-2,186-9,10,12; sAMkhyadarzana 309-4; 533-1; 540-3. 180-3,6,9,13,16,17,21,22; 188-1,9,12, sAMsyapravacanabhASya 277-16533-1. 15,18189-1,3,5,12,16,18, 190-2,3,., sAkhyavedAntaprakriyA 550-3. 3,15,18191-1,1,4122-1,3,5,7,10,12, sAkhyasaMgraha 281-8. 193-1,4,7,10; 194-2,5,8195-5.10,18, sAkhyasati 423-19. 23, 196.1,17197-2,7,8,14; 198-2,4,5 sAkSyAcArya 559-1.. 7,8,15, 199-1,8,13,14, 1 204-19; 211 mAyaNamAdhava 505-6. 13223-1250-17,18; 319-3,6,8352 sArasvatanyAkaraNa 271-4. 5,358-23, 433-7, 429-13533-2,564 1- | siddhamenasUri 261-1, 559-10 620-); 632-4; 7535-1;537-5,1.13540-3559 757-2, 1.564-1-570-33574-2,575-3576 divA ... Sav... 20. 47577-4,5578-13,4,579-2,0,5 | siddhanadinarAkarIya 631 thI 33-4. 580-3,4,7,8581-4,7,9527-2,644-3, sidanIyadvAtriMzikA 620-1. 688-0695-3,4,5,740-1. siddhAntakaumudI 172-2; 313-1,17 381-1; 387lognArtikaTIkA 4-6; 15-12465-6. 2,406-3,542-5, 652-1. lokacArtikapArthasArathimizravyAkhyA 196-16 197-12; siddhAntamukAvalI 546-4. 198-8; 199-5,15209-,8,9,243-20,23; siddhininidhayIkA (sinita ) 326-8765- 78 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 sanmatitarkaprakaraNa 12 sammatiTippaNInirdiza manyakRto manyAya / 56 479-4 4802482-53 482-648311; 488-9; 498-6 : 500-8; 503 - 7, 8; 506-2: 510-8:512-1, 71 525-1, 2, 4, 5379 553-8; 569-7; 728-2. siriyAdigaNakSamA 441-10. sImandhara 569-7. guttanipAta 353-11. mI 366-2. sUtrakRtAGga 271-5; 613-15, prakRtIkA 332-12710-5. sutrakRtIkA 613-1 711-1. saugata 575-1. sautrAntika 458- 6. stutivAra 620 1 757-1. sthAnAsUtra 271-5; 453-1 734-1. sTAbhidhAnakoza 540-2. sphoTasiddhi 431-8, 9, 10, 432-1 435-3. syAdvAdakAriyara (anyayogavyavacchedadvAtriMzika) 483-11 488-79 542-13. syAdvAdamaJjarI 308-2, 442-2 451-7 454-2 755-1, syAdvAdarakara 6-5702 169-10 170-71 171-1,2,3,12,172-13 177-4, 7 202-4 10,16, 20349248-19 320-26 276 15: 379-12, 380-1, 5, 10,11,12: 381-11 383-8, 9, 10, 12 401-2 415-6 431-01 435-2, 3, 427-7 465-66 466-5; 4678 469-6 471-71 483-9, 488-79 491-33 499-1, 500-3, 8, 14 503 - 7, 8, 510- 1,83 Jain Educationa International 512-11, 533-1 534-2 535-1, 1, 5403; 545-12; 562-2, 569-3, 7; 570-3; 587-4, 5: 594-4 610-12 611-1, 6131, 669-3 6291-2 697-1. svayaMbhU stotra 639-2; 757-2. haribhadra 260-9; 533-1; 627-1 639 thI 33-4; 710-5; 749-2; 757-2. haribhadIyana disUtravRtti 597 thI 604 haribha diyA nuyogadvAravRtti 56-5. 697-1. hetu 1911. turkIkA (likhita ) 169-70 171-1 31817 120-14,260321-511322-31, 16880556-1. hetumukha 199-6. hemacandra 3136 461-148756533-25704; 652-1; 757-2. ( tArAjI bhayapadIya) 179-1,2. TaigamanekAryako 226-9 523-6 688-0. hemacchandonuzAsana 271-12. DaimatatvaprakAzikAvR2269. pAtupATha 216-3. devaparAyaNa 173-2. devaprAkRtamyAkaraNa 272-7,8. mandAnuzAsana 48-50 173-2 179-2 190-9 225-14, 313-149316-20 281-23872421-5451-5 566-4; 105-1, 652-13 653-2. | daimazabdAnuzAsana bRhadvRtti 461-2; 471-10; 479-5. For Personal and Private Use Only . Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 481 sanmatisampAdane upayuktAnAM granthAnAM suuciH| banuyogadvArastra (surata-bAgamodaya samiti) jIvavicAraprakaraNa ( maisANA) banuyogadAravRtti raribhadIya ( ratalAma AvRtti) jIvAjIcAbhigamasUtra (surata Agamodayasamiti) banezantajayapatAkA (amadAbAda) jainatarkaparibhASA ( bhAvanagara jainadharmaprasAraka sabhA) banekAntajayapatAkATIkA (kAzI yazovijaya graMthamAlA) jainendravyAkaraNa (kAsI-saM. vindhyezvarIprasAda ) banekAntajayapatAkATIkA ( likhitA ) jaiminisUtra ( kAzI-vidyA vilAsa presa) amaramitAkSarA ( kAzI-vidyAnilAma presa) jambUdIpaprajJapti ( surata bAgamodayasamiti) apodasidiprakaraNa ( siksa buddhisTa nyAya TeksTa miti- | jJAnajindu ( bhAvanagara jainadharmaprasAraka sabhA ) othekA iMDikA naM. 1226 saM. haraprasAdazAstrI) tattvArthavyAkhyA ( amadAvAda pothI AkAra ) abhimAnacintAmaNikoza ( kAzI-yazovijaya graMthamAlA) | tatvArthaTIkA ( surata devacaMda tAlabhAI pustakAkAra ) abhidhAnappadIpikA (amadAvAda gUjarAta purAtatva maMdira) | tattvArthabhASya (pUnA Ahatamata prabhAkara, kalakattA raoNyala eziamarakoza ( muMbaI rAjakIya aMdhamAlA nirNayasAgara prema) | yATika sosAyaTI gAla) bArAvI (muMbaI nirNayasAgara presa) tatvArtharAjavArtika ( kAzI-sanAtananagraMthamAlA) aSTasahasrI (muMbaI nirNayasAgara presa) tattvArthazlokavArtika ( muMbaI nirNayasAgara AvRtti) baSTasahasrITIkA (vinitA pUnA bhAMDArakara prAcya vidyAsaMzo. tattvAryazlokavArtikAladvAra ( muMbaI nirNayasAgara AvRtti) dhanamaMdira) tatsvArthasUtra (melANA) bhArArANasUtra (surata lAgamodaya samiti) tasvasaMprahakArikA (vaDodarA gAyakavADa graMthamAlA ) AgarAjastraTIkA (surata bhAgamodayasamiti) tattvasaMgraha patrikA (baDodarA gAyakavADa graMthamAlA ) AptaparIkSA (kAsI-sanAtana jainagraMthamAlA) tattvopaplava ( likhita gUjarAta purAtatva maMdira ) bAptamImAMsA (kAzI-sanAtana jaina graMthamAlA) tantravArtika (kAmI) bhAvazyakaniyukti ( kAzI-yazovijaya graMthamAlA bhapUrNa ) bizikAvijJapti ( saM. praoN. silvana levI perisa) Avazyaka haribhadrIya ( surata Agamodayasamiti) triMzikAvijJaptibhAvya (saM. praoN0 sisvana levI perisa ) uttarAdhyayanasUtra ( surata devacaMda nAtabhAra) dazavakAlikasUtra (surata devacaMda lAlabhAI) kuveda dazavakAlikasUtra niyukti ( surata devanaMda lAlabhAI ) RksaMhitA dezInAmamAlA ( muMbaI rAjakIya graMthamAlA) bodhaniyukti (surata jAgamodayasamiti) dravyaguNaparyAyarAsa ( likhita ) kaThopaniSada (IzAyaTottarapAtopaniSad muMbaI nirNayasAgara presa)| dvAdazAranayacakra ( likhita ) upasUtra mUna (surata devacaMda lAlabhAI ) dharmasaMgraha (bauddha) ( oNkspharDa yunivarsiTi preta 1885) kAtanavyAkaraNa (ninliopekA iMDikA naM.81) dharmasaMgrahaNI ( surata devacaMda lAlabhAI ) kAzikAvRtti ( kAzI-vidyAvilAsa presa) dharmasaMgrahaNIvRtti ( surata devacaMda lAla bhAI ) kumArasaMbhava ( muMbaI nirNayasAgara presa) nayanaprasAdinI citsukhI ( muMbaI nirNayasAgara presa ) kevalIbhuktiyakaraNa ( amadAvAda jaina sAhityasaMzodhaka) nayopadezavRtti (bhAnanagara AtmAnaMdasabhA) gaNaranamahodadhi ( prayAga sarasatI prema saMpAdaka bhIma-| navatattva nAtha zarmA) niyamaptAra (muMbaI jaina graMdharatnAkara kAryAlaya) gomaTasAra ( muMbaI nirNayasAgara presa ) naiSadhakAvya ( muMbaI nirNayasAgara presa) gauDapAdakArikA ( pUnA AnaMdAzrama graMthamAlA) nandisUtracUrNiH ( ratalAmanI AvRtti) gahAnAtha jhA anuvAdita ( nigliothekA iMDikA naM. 986) nandisUtra malaya giriTIkA ( surata devacaMda lAlabhAI ) nandisUtra laghuTIkA ( likhita ) carakasaMhitA (kalakattA saM.yogeMdranAtha sena) nyAyakumudacandrodaya (likhita ) pAndravyAkaraNa (lijIka 1902 saMpA. I. vindIkA) nyAyadarzana (kAzI-vidyAvilAsa presa) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 sanmatitarkaprakaraNa 13 - sanmatisampAdane upayuktAnAM pranthAnAM suuciH| nyAyadarzanavAtsyAyanabhASya ( kAzI-vidyAvilAsa presa) bRhatsaMhitA ( kAzI-paM. sudhAkara dvivedI saMpAdita) nyAyapravezasUtra ( vaDodarA gAyakavADa graMthamAlA) bodhicaryAvatAra prajJApAramitApanikA (bibliothekA iMDikA nyAyapravezasUtravRtti ( vaDodarA gAyakavADa graMthamAlA) 150) nyAyabinduprakaraNa ( bibliothekA buddhikA naM. 7,1918) | baGgIyavizvakoza ( kalakattA AvRtti ) nyAyavinduprakaraNaTIkA (bibliothekA buddhikA nN.7,1910)| brahmasUtrazAGkarabhASya (muMbaI nirNayasAgarapresa) nyAyamaarI (saM0 gaMgAdharazAstrI vijayanagara graMthamAlA) brahmasUtrazAGkarabhASyabhAmatITIkA (muMbaI nirNayasAgarapresa) nyAyavArtika ( kAzI-vidyAvilAsa presa) bhagavadgItA (muMbaI nirNayasAgara presa) nyAyavArtikatAtparyaTIkA (kAzI-vidyAvilAsapresa) bhagavatIsUtra ( rAyacaMda jinAgamasaMgraha) nyAyasiddhAntamuktAvalI ( muMbaI nirNayasAgarapresa) bhagavatIsUtraTIkA (surata Agamodayasamiti) nyAyAvatAra (pATaNa hemacaMdrAcArya graMthamAlA) bhAmahAlakAra (muMbaI rAjakIya graMthamAlA ) nyAyAvatAraTippaNa (pATaNa hemacaMdrAcArya graMthamAlA) majjhimanikAya ( sI. vi. rAjavADe saMpAdita) pazcAdhyAyI (surata jainavijayapresa) madhyamakavRtti (bibliothekA buddhikA naM. 4 ) paJcAzakaTIkA ( bhAvanagara jainadharmaprasAraka sabhA) manusmRti ( muMbaI nirNayasAgarapresa ) paJcAstikAya (muMbaI rAyacaMda jaina graMthamAlA) mahAbhArata Adiparva ( muMbaI nirNayasAgarapresa ) parAzaramAdhava (bibliothekA inDikA prathamabhAga) mahAbhArata vanaparva (muMbaI nirNayasAgarapresa) parIkSAmukha (saM0 ghanazyAmadAsa jaina) mahAbhArata zAntiparva ( muMbaI nirNayasAgarapresa) pAialacchInAmamAlA (bhAvanagara saM0 becaradAsa jIvarAja dosii)| mahAyAnasUtrAlaGkAra (perisa 1907 saM0 silvana levI) pANinIyavyAkaraNa (muMbaI nirNayasAgarapresa) mahAvyutpatti ( bibliothekA buddhikA naM. 13) pANinIyamahAbhASya (muMbaI nirNayasAgarapresa) mATharavRtti ( sAhayakArikA ) ( kAzI-cokhaMbA graMthamAlA) pANinIyavyAkaraNavArtika ( muMbaI nirNayasAgarapresa) mImAMsAdarzana ( kAzI-vidyAvilAsapresa) pAtaJjalayogadarzanavAcaspati mizraTIkA (kAzI-vidyAvilAsapresa) yAskanirukta ( muMbaI rAjakIya graMthamAlA ) pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtra ( kAzI- yazovijaya graMthamAlA ) | yogadarzana ( kAzI-vidyAvilAsapresa) pramANaparIkSA ( kAzI-sanAtana jainagraMthamAlA) pAtaaladarzana ( kAzI-vidyAvilAsapresa ) pramANamImAMpA (pUnA Ahetamata prabhAkara pustakAkAra, amadA- | ratnAkarAvatArikA ( kAzI-yazovijaya graMthamAlA) __ vAda pothIAkAra) rAmAyaNaaraNyakANDa ( muMbaI nirNayasAgarapresa) prameyakamalamArtaNDa (muMbaI nirNayasAgarapresa) laghIyatraya (muMbaI mANekacaMda digaMbara jainagraMthamAlA ) prameyakamalamArtaNDaTippaNa (muMbaI nirNayasAgarapresa) laghIyastraya khopajJa bRhadvRti (likhita ) prameyaratnakoza ( bhAvanagara jaina dharmaprasAraka sabhA) lalitavistarA (surata devacaMda lAlabhAI) pravacanasAra (muMbaI rAyacaMda jaina zAstramAlA) laukikanyAyAJjali (muMbaI nirNayasAgarapresa) pravacanasAroddhAra (surata devacaMda lAlabhAI) laGkAvatArasUtra (kalakattA saM. zaracaMdradAsa ane vidyAbhUSaNa) prazamaratiprakaraNa ( kalakattA raoNyala eziyATika sosAyaTI vAkyapadIyamUla ( kAzI-cokhaMbA graMthamAlA) veMgAla tattvArthabhASyapustakAntaH) vAkyapadIyaTIkA helArAjakRtA (kAzI-cokhaMbA graMthamAlA) prazastakandalI ( vijayanagara graMthamAlA saM0 viMdhyezvarIprasAda vAkyapadIyaTIkA puNyarAjakRtA ( kAzI-cokhaMbA graMthamAlA ) dvivedI) vAcaspatyakoza ( kalakattA) prajJApanAsUtra (surata devacaMda lAlabhAI) vAtsyAyanabhASya ( kAzI vidyAvilAsapresa) prAkRtapiGgala (kalakattA saM0 caMdramohana ghoSa) vyAsabhASya ( pUnA AnaMdAzramagraMthamAlA) prAkRtaprakAza ( kAzI-vidyAvilAsa presa) vAyupurANa (bibliothekA iMDikA naM. 85) prAkRtamaJjarI (muMbaI nirNayasAgara presa) vizeSaNavatI (likhita ) prAkRtarUpAvatAra (saM. I. hulza-raoNyala eziyATika sosaayttii)| vizeSAvazyakabRhadvRtti (kAzI-yazovijaya graMthamAlA) bRhadAraNyakopaniSat (pUnA AnaMdAzrama saMskRta graMthamAlA) vizeSAvazyakabhASya ( kAzI-yazovijaya graMthamAlA) bRhadAraNyakopaniSadbhASya (pUnA AnaMdAzrama saMskRta graMthamAlA)| vijJaptimAtratAsiddhi (saM. praoN. silvana levI perisa) bRhadAraNyakopaniSadbhASyavArtika ( pUnA AnaMdAzrama saMskRta | vaijayantIkoza (madrAsa sahakArIpresa) graMthamAlA) vaidyakasindhu ( kaviratna umezacaMdra gupta kalakattA) bRhadravyasaMgraha (muMbaI rAyacaMda jaina zAstramAlA) vaizeSikadarzana ( muMbaI gUjarAtIpresa, kAzI-vidyAvilAsapresa) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 483 13 - sanmatisampAdane upayuktAnAM granthAnAM suuciH| vaizeSikadvAtriMzikA ( bhAvanagara jainadharmaprasAraka sabhA) sumaGgalavilAsinI (pAliTeksTa sosAyaTI 1886) zAkaTAyanavyAkaraNa ( madrAsa 1893 nI AvRtti) sUryasiddhAnta (udayanArAyaNasiMha Aryano hiMdI anuvAda) zAbarabhASya ( kAzI-vidyAvilAsapresa) saMkSepazArIraka ( kAzI-vidyAvilAsa presa ) zAzvatakoza (pUnA saM. kRSNAjI goviMda oka ) saMyuttanikAya (pAliTeksTa sosAyaTI 1898) zAstradIpikA yuktisnehaprapUraNIsiddhAntacandrikAvyAkhyAyutA sAlyakArikA ( kAzI-vidyAvilAsa presa) (muMbaI nirNayasAgarapresa) sAGkhyatattvakaumudI ( kAzI-vidyAvilAsa presa) zAstravArtAsamuccaya ( surata devacaMdalAlabhAI ) | sAyadarzana ( kAzI-vidyAvilAsa presa) zAstravArtAsamuccayasyAdvAdakalpalatATIkA (surata devacaMdalAlabhAI) | sAGkhyapravacanabhASya ( kAzI-vidyAvilAsa presa) zikSAsamuccaya (bibliothekA buddhikA naM. 1. 1902 nI | sAGkhyasaMgraha ( kAzI-vidyAvilAsa presa ) AvRtti sthAnAGgasUtra (surata Agamodayasamiti) zrIbhASya (muMbaI rAjakIya graMthamAlA) sthAnAGgaTIkA ( surata Agamodayasamiti ) zvetAzvataropaniSat ( muMbaI nirNayasAgarapresa) sphuTArthaabhidharmakozavyAkhyA (bibliothekA buddhikA naM 21) zlokavArtika ( kAzI-cokhaMvA graMthamAlA) sphoTasiddhinyAyavicAra ( trivendaM-saMskRtagraMthamAlA) zlokavArtikapArthasArathimizravyAkhyA (kAzI-cokhaMvA graMthamAlA ) / syAdvAdamaJjarI (pUnA-ArhatamataprabhAkara ) SaDdarzanasamuccaya ( bhAvanagara AtmAnaMda sabhA ) syAdvAdaratnAkara (pUnA-ArhatamataprabhAkara pustakAkAra, amadASaDdarzanasamuccayavRhadvRtti (bibliothekA iMDikA naM. 167) / __ vAda pothI AkAra) SaDbhASAcandrikA (saM. kamalAzaMkara prANazaMkara trivedI) vayaMbhUstotra (zrIdhara presa solApura) (muMbaI rAjakIya graMthamAlA) hetumukha sanAtana janapranyamAlA prathamagucchaka hetubindutakaTIkA (amadAvAda gUjarAtapurAtatvamaMdira likhita) sanmatitarkaprakaraNa ( amadAvAda gUjarAtapurAtattvamaMdira ) haimaanekArthakoza ( saM. thIyoDora jacerI ejyukezana sosAsaptabhaGgItaraGgiNI (muMbaI rAyacaMda jaina graMthamAlA) yaTI presa) sarvadarzanasaMgraha (pUnA bhAMDArakara prAcyavidyA saMzodhanamaMdira ) hamacchando'nuzAsana (muMbaI nirNayasAgara AvRtti) sarvArthasiddhi (kolhApura jaineMdra mudraNAlaya ) haimatattvaprakAzikA vRhacyAsa ( hemacaMdrAcArya graMthamAlA pATaNa) sArasvatavyAkaraNa (muMbaI nirNayasAgarapresa) hemadhAtupArAyaNa ( muMbaI saM. joha. kirTa ejyukezana sosAsiddhivinizcaya (likhita) yaTI presa) suttanipAta (pUnA-pi. vi. bApaTa ) haimaprAkRtavyAkaraNa ( muMbaI rAjakIya AvRtti ) sUtrakRtAGgasUtra ( surata Agamodayasamiti ) haimavyAkaraNa vRhadatti ( amadAvAda AvRtti) sUtrakRtAGgaTIkA ( , ) haimavyAkaraNa ( amadAvAda AvRtti ) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "gautama vIranI yAda apAve pU. A. zrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mA Jain Educationa International guruzijInI joDI jI. . . zrI premasarIzvarajI ma. sA. For Personal and Private Use Only Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virATa vAdaLa bhaNI potAnA samagra astitvane ogALavA doTa mUkatAM nAnalaDAM sUryakiraNanA A apratima zauryane vAdalaDI sAta raMgonA navalAM najarANAthI navAje che. Serving Jin Shasan akhila brahmAMDamAM ghaTatI pratyeka ghaTanA, pratyeka padArtha jinazAsananA jaladharamAM jyAre vilIna bane che tyAre sAta nayanA samanvayanI ghaTanA sAkAra thAya che. | jinazAsananI A ujvaLa yazogAthAne varNavatuM meghadhanuSa ' eTale sanmati - tarkaprakaraNa 144688 gyanmandirokobatirth.org pratyeka khaMDa kA mUlya-600/- rupaye sampUrNa seTa mUlya 3000/- rupaye MULTY GRAPHICS 022) 2387 39222 BHAT? Jain Educationa International For Personal a Private Use Only nelibrary.org