Book Title: Katantra Vyakaran
Author(s): Gyanmati Mataji
Publisher: Digambar Jain Trilok Shodh Sansthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004310/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtaMtra - vyAkaraNa OOOOLDAQ: CONCOCOCO0120CDON.CO1014 hindI TIkA gaNinI AryikA jJAnamatI prakAzaka : digambara jaina triloka zodha saMsthAna hastinApura (meraTha) u.pra. ONG . . .. . . . Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra jJAnodaya granthamAlA puSpa naM0 83 zrImad zarvavarmaAcArya praNIta kAtantra-rUpamAlA saMskRta TIkAkAra zrImad bhAvasenAcArya vidya hindA anuvAsanA hindI anuvAdaka/ gaNinI AryikAziromaNi zrI jJAnamatI mAtAjI nityajano ATUTEOFRawal JAININSTITUT GRAPHIC DE U16 la milim m MIC RESEARCH mirajana basasthAna trilokazA prakAzaka digambara jaina triloka zodha saMsthAna hastinApura (meraTha) u0 pra0 dvitIya saMskaraNa 1100 mUlya :100000 ru0 19 navaMbara 1992 magasira kRSNA 10 vI0 ni0 saM0 2519 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara jaina triloka zodha saMsthAna dvArA saMcAlita vIra jJAnodaya granthamAlA isa granthamAlA meM digambara jaina ArSamArga kA poSaNa karane vAle hindI, saMskRta, prAkRta kannar3a, marAThI Adi bhASAoM ke nyAya, siddhAnta, adhyAtma, bhUgola-khagola, vyAkaraNa Adi viSayoM para laghu evaM bRhad granthoM kA mUla evaM ... anuvAda sahita prakAzana hotA hai| samaya-samaya para dhArmika lokopayogI laghu pustikAe~ .. bhI prakAzita hotI rahatI haiN| sarvAdhikAra prakAzakAdhIna AzIrvAda evaM preraNAsrota : paramapUjya 105 gaNinI AryikAziromaNi zrI jJAnamatI mAtAjI samAyojana : AryikA zrI candanAmatI mAtAjI nirdezana : svasti zrI kSullaka motIsAgara mahArAja granthamAlA sampAdaka karmayogI bAla bra0 ravIndra kumAra jaina Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sindAnta vAcaspati, nyAyaprabhAkara, gaNinI AryikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI janma Tikaitanagara (bArAbaMkI u.pra.) san 1934 vi.saM. 1991 asoja zu. 15 (zarada pU0) kSullikA dIkSA A0 zrI dezabhUSaNa jI se ___ zrI mahAvIrajI meM vi.saM. 2009 caitra kR.1 AryikA dIkSA A0 zrI vIrasAgara jI se mAdhorAjapurA (rAja.) meM saM. 2013 vaizAkha kR. 2 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdIpa hastinApura Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 237 238 240 242 243 245 247 282 285 viSaya-sUcI pRSTha viSaya svAdigaNa tudAdigaNa rudhAdigaNa tanAdigaNa phyAdigaNa curAdigaNa asArvadhAtuka - adyatanI meM kucha vizeSa sanAdipratyayAntadhAtu cekrIyitapratyayAnta dhAtu kRdanta prakaraNa 115 123 hindI anuvAdakartI kI prazasti pariziSTa-bhvAdigaNa ke krama se dhAtu 127 anukramaNikA 134 pariziSTa-akArAdi krama se 135 kAtantrarUpamAlA kI sUtrAvalI 138 pariziSTa-kAtantrarUpamAlA meM prayukta 150 katipaya paribhASAoM kI sUcI 167 pariziSTa-kAtantrarUpamAlA ke zlokoM 195 kI akArAdi krama se sUcI 214 ekAkSarIkoza: 80 viSaya maMgalAcaraNa saMjJA sandhi svara sandhi prakRti bhAva sandhi vyaMjana sandhi visarjanIya sandhi svarAnta pulliga svarAnta strIliMga svarAnta napuMsakaliMga vyaJjanAnta pulliMga . vyaJjanAnta strIliMga vyaJjanAnta napuMsakaliMga vyaJjanAnta aliMga avyaya 'pratyaya kAraka :: samAsa taddhita tiGanta prakaraNa adAdigaNa juhotyAdigaNa divAdigaNa 292 310 367 368 379 405 407 409 228 235 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mere udgAra gaNinI AryikA jJAnamatI san 1953 meM Tikaitanagara meM prathama cAturmAsa hone ke bAda AcArya zrI dezabhUSaNajI mahArAja ke saMgha kA vihAra bArAbaMkI, lakhanaU hote hue puna: mahAvIrajI atizaya kSetra kI ora huaa| bhagavAn mahAvIra ke darzana kara saMgha jayapura A gyaa| kSu0 vizAlamatIjI saMgha ke sAtha meM thiiN| maiM saMskRta vyAkaraNa aura siddhAnta Adi khUba par3hanA cAhatI thI, kintu abhI taka merI icchA pUrNa nahIM ho rahI thii| isase mere pariNAmoM meM kabhI-kabhI bahuta hI azAMti ho jAtI thI yahA~ taka ki kabhI-kabhI baiThe-baiThe merI A~khoM meM azru A jaate| "bhagavAn ! mujhe par3hane kA sAdhana kaise milegA ? merI jJAna kI bubhukSA kaise zAMta hogI ?" merI yaha sthiti dekhakara vizAlamatI mAtAjI AcArya zrI ke pAsa pahu~cakara sajala netra karake merI vedanA sunAtIM aura nivedana karatIM "mahArAjajI ! isakI par3hAI kA kucha prabandha kiijiye|" mahArAjajI kahate "ammA ! isakI itanI choTI umara hai ata: ise khUba svAdhyAya karake svayaM hI zloka raTa-raTa kara yAda karake apane jJAna ko bar3hAnA cAhiye, cintA nahIM karanA caahiye|" eka bAra maiMne kahA "mahArAjajI ! maiM sarvArthasiddhi grantha kA svAdhyAya karane baiThI, mUla saMskRta paMktiyoM se artha samajhanA cAhatI thI kintu samajha meM nahIM aayaa| maiM cAhatI hU~ ki mujhe Apa eka bAra isa grantha ko par3hA diijiye|" mahArAjajI ne kahA "Aja tumheM maiM eka grantha ko par3hA , kintu phira bhI hara eka saMskRta ke ganthoM ko par3hakara svayaM artha karane kI kSamatA prApta karane ke liye eka saMskata vyAkaraNa kA paDhanA bahuta hI jarUrI hai|" maiM to svayaM vyAkaraNa pUrNa karanA cAhatI hI thI isa uttara se kucha zAMti milii| puna: vizAlamatI mAtAjI ke atyadhika anunaya-vinaya se mahArAjajI ne sthAnIya paNDitapravara indralAlajI zAstrI se kahA "paNDitajI ! merI ziSyA vIramatI ko Apa saMskRta vyAkaraNa par3hA deN|". paNDitajI ne mahArAjajI kI AjJA ko zirodhArya kara merA adhyayana zurU kiyaa| pUjyA kSullikA vizAlamatI mAtAjI mere sAtha vyAkaraNa par3hane baiTha giiN| paNDitajI ne do-tIna sUtra karAye aura khUba smjhaayaa| utanI hI dera meM mujhe ve sUtra, unakI vRtti aura artha yAda ho gye| puna: paNDitajI ne kahA "mAtAjI ! ina sUtroM ko maiM kala kaMThAgra sunuuNgaa|" taba maiMne kahA"paNDitajI ! Apa abhI hI suna lo aura mujhe Age ke ATha-dasa sUtra aura batA do|" paNDitajI ne kahA"yaha lohe ke cane haiM haluA nahIM hai| basa eka-do sUtra hI par3ho jyAdA havisa mata kro|" (4) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do-tIna dina paNDitajI ne par3hAyA, kintu mujhe gati se santoSaM nahIM huaa| taba vizAlamatIjI ke Agraha se AcArya zrI ne dUsare paNDitoM ko bulAyA, ve bhI aise hI asaphala rahe taba paNDita indralAlajI Adi kaI mahAnubhAvoM ne vicAra kiyA ki___ "inheM to vyAkaraNa par3hane kI bhasmaka vyAdhi hai so koI brAhmaNa vidvAn jo ki atipraur3ha ho jise vyAkaraNa kaMThAgra ho aura jo pacAsa sUtra par3hAkara bhI na thake aisA vidvAn DhU~Dhakara lAnA caahie|" / ____ usa samaya jaina kAleja meM kAtantrarUpamAlA vyAkaraNa ko par3hAne vAle eka brAhmaNa vidvAn dAmodara zAstrI the| unheM bulAyA gayA aura AcArya zrI ke sAmane unakA paricaya diyA gyaa| paNDita indralAlajI bole __ "mahArAjajI ! ye paNDitajI hI inheM vyAkaraNa par3hA sakate haiM kyoMki inheM vyAkaraNa ke sAre sUtra kaMThAgra haiN| rAta-dina yahI vyAkaraNa ye par3hAte haiN|" tabhI AcArya zrI ne mujhe bulAyA aura vinodapUrNa zabdoM meM bole "vIramatI ! dekho, ye vidvAn dAmodara zAstrIjI tumheM vyAkaraNa pddh'aayeNge| yaha kAtantrarUpamAlA nAma kI vyAkaraNa yahA~ jaina kAleja meM do varSa kA korsa hai lekina hA~, tumheM do mahIne meM pUrI kara lenI maiMne prasannatA se kahA "hA~, mahArAjajI ! jaisI ApakI AjJA hai vaisA hI karU~gI, maiM to do mahIne se eka dina kama meM hI pUrI kara luuNgii|" isI bIca paNDita dAmodarajI bole- "pUjya mahArAjajI ! maiM pratidina eka ghaNTe samaya de sakatA hU~ isase adhika nahIM, cU~ki mere pAsa adhika samaya hI nahIM hai|" vizAlamatI mAtAjI ne kahA "ThIka hai paNDitajI ! Apa kala se hI inakI vyAkaraNa zurU kara diijie| mujhe bhI vyAkaraNa kI ruci hai sAtha hI maiM bhI adhyayana kruuNgii|" dUsare dina se kAtantrarUpamAlA kA adhyayana zurU ho gyaa| paNDitajI dAmodarajI sUtra bolate usakA artha kara dete puna: saMdhi tathA rUpasiddhi Adi karanA batA dete / maiM sunatI rahatI saba samajha letI, kisI dina zAyada hI dUsarI bAra vyAkaraNa hAtha meM uThAI ho usI samaya jo manana ho jAtA thA so ThIka, dUsare dina yadi paNDitajI koI saMdhi yA rUpa pacha lete to maiM vidhivata satroccAraNa kara batA detii| vizAlamatI mAtAjI bhI Azcarya se kahA karatIM "ammA ! tumane pUrvajanma meM vyAkaraNa par3hI hai aisA pratIta hotA hai yahI kAraNa hai ki eka pAThI ke samAna tumheM vyAkaraNa yAda ho jAtI hai puna: puna: dina bhara raTanA nahIM par3atA hai|" mujhe bhI svayaM aisA lagatA thA ki vAstava meM jaise maiMne isa pustaka ko kabhI par3hA ho / yahI kAraNa hai ki mujhe na to vaha vyAkaraNa kaThina mahasUsa hotI na lohe ke cane lgtii| maiM socA karatI "bhalA vidvAn loga vyAkaraNa ko lohe kA canA kyoM kahate haiM ?" . usa samaya kAtantra vyAkaraNa kI mUla prati bar3I muzkila se 1-2 milI thI evaM mujhe bhI usa vyAkaraNa kI saralatA tathA jainAcAryoM kI kRti hone se bahuta hI prema ho gayA thA ata: merI icchA va kSu0 vizAlamatI mAtAjI kI preraNA aura gurudeva AcArya zrI dezabhUSaNajI mahArAja kI AjJA se zrI (5) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saradAramalajI khaNDAkA sarrApha jayapura ne vIra presa meM usI samaya yaha vyAkaraNa chapA dii| paM0 bhaMvaralAlajI nyAyatIrtha sAmane vIrapresa meM satata rahate the ata: sAmane ke kamare meM merI caryA kA avalokana kara evaM adhyayanarata dekhakara prasannatA vyakta kiyA karate the| kabhI-kabhI nikaTa Akara kSu0 vizAlamatI mAtAjI se kucha dharma carcAyeM bhI kiyA karate the| mujhe una dinoM AhAra meM antarAya adhika hotI rahatI thI jisase zarIra, mastiSka aura A~kheM kamajora rahatI thiiN| usa para bhI apanI Avazyaka kriyAoM ko karake maiM svAdhyAya bhI adhika karatI thii| ata: vyAkaraNa kA raTanA nahIM hotA thA phira bhI rAtri meM svapna meM aneka rUpa siddha kara liyA karatI thii| jo-jo sUtra eka rUpa ke siddha karane meM kAma Ate the, prAya: sokara uThakara vyAkaraNa dekhane se ve sUtra sahI hI milate the| kucha milAkara maiM dina meM vyAkaraNa nahIM raTatI thI to bhI rAtri meM svapna meM raTanA ho jAyA karatA thA ise kahate haiM saMskAra / prAya: sabhI loga anubhava karate haiM ki jo kArya dina meM kiyA jAtA hai yA jisa kArya meM adhika ruci hotI hai| svapna meM prAya: ye hI kArya dikhate rahate haiM jaise ki kapar3e ke vyApArI svapna meM bhI kapar3e phAr3ate rahate haiN| vizAlamatI mAtAjI kabhI-kabhI AcArya zrI ke samIpa Akara kahA karatIM___"mahArAjajI ! vIramatI ammA dina meM eka bAra vyAkaraNa par3hane ke bAda uThAkara dekhatI bhI nahIM haiM aura rAtri meM svapna meM sAre satra yAda kara liyA karatI haiM" taba nikaTa meM baiThe paNDita kanhaiyAlAlajI Adi yahI kahate ki inhoMne pUrvajanma meM saba kucha par3hA huA hai isIliye binA yAda kiye sUtra kaMThAgra ho jAte haiN| - paNDita indralAlajI pratidina darzana karane Ate the taba ve vyAkaraNa meM itanI yogyatA dekhakara kahA . karate the "ye mAtAjI 'vyatpannamati' haiN|" kSu0 vizAlamatIjI se bhI kahate ki tuma inheM vyutpannamati kahA kro| inakA vyutpannamati nAma sArthaka hai| taba vizAlamatI mAtAjI bhI atIva vAtsalyapUrvaka vyutpannamati kahane lagatIM thiiN| ____ anantara do mahIne meM eka dina zeSa rahane para hI maiMne vyAkaraNa pUrNa par3ha liyA taba vizAlamatI mAtAjI mujhe sAtha meM lekara AcArya zrI se AzIrvAda dilAne lAIM / AcArya zrI ne kahA___"basa, itane mAtra vyAkaraNa se tuma sabhI zAstroM kA artha samajha levogI aba tumheM kisI se koI bhI grantha par3hane kI AvazyakatA nahIM hai|" isake bAda dAmodara zAstrI ko yathocita puraskAra dilAkara AcArya zrI ne kahA "paNDitajI ! basa ApakA kArya ho cukA hai|" usa samaya paNDitajI bahuta hI duHkhI hue| ve bole "gurudeva ! maiM ina mAtAjI ko aura bhI kucha adhyApana karAkara sevA karanA cAhatA huuN|" AcArca zrI ne kahA"puna: socA jaayegaa|" phira merI bhI icchA aba kucha pUrNa ho cukI thii| isI bIca "cAritra cakravartI AcArya zrI zAMtisAgarajI mahArAja sallekhanA lene vAle haiM" itanA sunakara mujhe unake darzanoM kI tIvra abhilASA ho utthii| maiMne cAturmAsa bAda dakSiNa jAne kA vicAra banA liyaa| adhyApana maine AcArya zrI se AjJA prApta kara vizAlamatI mAtAjI ke sAtha dakSiNa jAkara (6) Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvaprathama "nIrAgA~va" jilA-solApura meM AcArya zrI ke darzana kiye the| cAritra cakravartI AcArya zrI kI sallekhanA dekhane kI utkaMThA se san 1955 meM mhasavar3a (jilA-solApura) meM hama donoM kSullikAoM kA cAturmAsa ho rahA thaa| mujhe adhyayana karAne kI ruci thI, kSu0 vizAlamatI mAtAjI kI AjJA se maiMne vahA~ kI bAlikAoM aura mahilAoM ko eka-do ghaNTe par3hAnA zurU kiyaa| usameM sarvaprathama maiMne bAlikAoM ko kAtantrarUpamAlA vyAkaraNa zurU kiyA aura dharma meM dravyasaMgraha, tattvArthasUtra artha sahita par3hAnA zurU kiyaa| una bAlikAoM meM eka bAlikA prabhAvatI thii| kucha dina pazcAt mujhe eka mahilA "sonubAI" se vidita huA ki "yaha kanyA vivAha nahIM karAnA cAhatI hai aura tyAga kI tarapha bhI khAsa jhukAva nahIM hai|" - taba maiMne use adhika prema se par3hAnA zurU kiyA aura usa para vairAgya ke saMskAra bhI DAlane lgii| isI cAturmAsa meM yaha prabhAvatI mere sAtha A0 zrI vIrasAgarajI ke saMgha meM A gaI thI jo ki Aja AryikA jinamatI ke nAma se prasiddha haiM / unheM maiMne ye vyAkaraNa pUrI par3hAI thI tathA aneka ziSya-ziSyAoM ko bhI pddh'aaii| anantara maiMne isI eka vyAkaraNa ke bala para aneka sAdhuoM ko va ziSya-ziSyAoM ko zrI pUjyapAda svAmI dvArA racita "jainendra prakriyA" par3hAI, puna: "zabdArNava candrikA" vyAkaraNa ko bhI pddh'aayaa| isake bAda "jainendra mahAvRtti" vyAkaraNa jo ki AcArya zrI pUjyapAda dvArA racita jainendra vyAkaraNa para hI eka mahAbhASya rUpa hai usakA bhI adhyayana kraayaa| sarva prathama bhagavAn AdinAtha ne apanI putrI brAhmI ko 'a A i I' Adi svara-vyaMjana sikhAye ataeva ise Aja bhI brAhmI lipi kahate haiN| isI vyAkaraNa ke anta meM zrI bhAvasenAcArya ne yahI kahA hai ki 'prabhu AdibrahmA ne kumArI brAhmI sundarI ko ise par3hAyA thA isaliye isa vyAkaraNa kA nAma 'kaumAra" vyAkaraNa hai| AdipurANa meM vyAkaraNa ko 'vAGmaya' kahA hai| yathA___vAGmaya' ko jAnane vAle gaNadharAdi deva vyAkaraNa zAstra, chaMda zAstra aura alaMkAra zAstra ina tInoM ke samUha ko vAGmaya kahate haiN| . san 1967 meM maiMne AryikA saMgha sahita sanAvada meM cAturmAsa kiyA usa samaya motIcanda ne adhyayana karanA zurU kiyA, unheM bhI maiMne kAtantra vyAkaraNa, gommaTasAra jIvakANDa, parIkSAmukha Adi par3hAnA zurU kiyaa| usa samaya motIcanda ne kApI meM vyAkaraNa sUtroM kA artha likhakara abhyAsa karanA zurU kara diyaa| lagabhaga do varSa meM inhoMne yaha vyAkaraNa pUrI kara lI aura solApura parIkSA borDa se parIkSA bhI de dii| anantara maiM hamezA ravIndrakumAra, ku0 mAlatI, mAdhurI, trizalA, maMjU, kalA, suzIlA Adi ziSya-ziSyAoM ko bhI yahI vyAkaraNa par3hAtI thii| inheM hindI meM artharUpa se likhI gayI motIcanda kI kApI se bahuta suvidhA milatI thii| aisA dekhakara va bahuta janoM ke Agraha ko dhyAna meM rakhakara san 1973 meM maiMne isa vyAkaraNa kA anuvAda kiyaa| motIcanda aura ravIndra kumAra tabhI se isake chapAne kI soca rahe the| upAdhyAya muni pUjya ajitasAgarajI, AcArya zrI vimalasAgarajI va AcArya zrI vidyAsAgarajI Adi sAdhu saMghoM kI preraNA bhI prApta hotI rahatI thii| mujhe prasannatA hai ki aba isake chapane kA yoga aayaa| isake pUrva san 1976 meM khataulI meM maiMne ravIndra kumAra, mAlatI, mAdhurI Adi ko puna: yaha vyAkaraNa pUrI par3hAI thI usa samaya ina logoM ne merI hastalikhita kApI se bahuta kucha sahayoga liyA thaa| 1. pada vidyAmadhicchaMdo vicitiM vAgalaMkRtim / trayIM samuditAmetAM tadvido vAGmayaM viduH|| 111 // AdipurANa,parva 16 (7) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha kAtantrarUpamAlA vyAkaraNa itanI sarala hai ki eka isI ke adhyayana ke AdhAra para maiMne aSTasahasrI jaise kliSTatama graMtha kA bhASA anuvAda kiyA hai| niyamasAra prAbhRta grantha kI syAdvAdacandrikA nAma se saMskRta TIkA racI hai aura 'ArAdhanA' nAma se eka saMskRta grantha likhA hai| anekoM saMskRta stutiyA~ banAI haiN| isa vyAkaraNa ko par3hate samaya mastiSka meM jora nahIM par3atA hai na lohe ke cane hI pratIta hotI hai| merI yahI kAmanA hai ki Apa loga isa vyAkaraNa ko par3hakara-par3hAkara saMskRta ke kuzala vidvAn baneM aura bAlaka-bAlikAoM ko bhI ise par3hAveM niSNAta bnaaveN| puna: saMskRta ke uccakoTi ke granthoM kA adhyayana-adhyApana karane meM kuzala hoMve aura samyagjJAnamayI vidyA ko prApta kara zrutajJAnarUpI dIpaka se Atmatattva ko dekhakara usakA anubhava karake paramparA se kevalajJAna ke bhAgI bneN| gaNinI AryikA jJAnamatI (8) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purovAk zrI zarvavarma kRta kalApa vyAkaraNa kI TIkA ke rUpa meM "kAtantrarUpamAlA" kI racanA "vAdiparvata vajra" zrImad bhAvasena traividya ke dvArA huii| unhoMne yaha racanA "kAtantrarUpa mAleyaM bAlabodhAya kathyate" isa pratijJA vAkya ke anusAra bAla-vyAkaraNAnabhijJa janoM ko zabda zAstra kA jJAna karAne ke liye kI thii| "ka-IrSata tantraM vyAkaraNaM" vyatpatti ke anusAra yaha saMkSipta evaM sarala vyAkaraNa hai| grantha pUrvArddha aura uttarArddha ke bheda se do bhAgoM meM vibhakta hai| pUrvArddha meM 574 sUtroM ke dvArA sandhi, nAma-prAtipadika, samAsa aura taddhita rUpoM kI siddhi kI gaI hai aura uttarArddha meM 809 sUtroM ke dvArA tiGanta aura kRdanta rUpoM kI siddhi kI gaI hai| 1483 sUtroM ke isa grantha meM saralatA se bAlakoM ko saMskRta vyAkaraNa kA jJAna karAyA gayA hai| subodha zailI meM likhe jAne ke kAraNa isakA pracAra na kevala bhAratavarSa meM, apitu videzoM meM bhI thaa| jaina hitaiSI aMka 4 vIra nirvANa saMvat 2441 meM prakAzita 'kAtantra vyAkaraNa kA videzoM meM pracAra' zIrSaka lekha se avagata hai ki madhya eziyA meM bhUkhanana se prApta kubA nAmaka rAjya kA patA lagA hai usameM jo prAcIna sAhitya milA hai usase vidita huA hai ki usa samaya vahA~ bauddha dharma ke aneka maTha the aura unameM saMskRta par3hAne ke liye kAtantra vyAkaraNa kA prayoga hotA thaa| isase samajhA jA sakatA hai ki kAtantra vyAkaraNa kI prasiddhi kitanI aura kahA~ taka thii| kathA saritsAgara meM nibaddha eka kathA ke AdhAra para vidita huA hai ki mahArAjA zAlivAhana (zaka) ko par3hAne ke liye unake mantrI zarvavarmA ne kalApa vyAkaraNa kI racanA kI thii| kAtantrarUpamAlA usI kI TIkA hai| pANinIya vyAkaraNa loka aura veda donoM ko liye hue hai tathA pratyAhAra paddhati se likhita hone ke kAraNa durUha ho gayA hai ata: avaidika paramparA bauddhoM, jainoM tathA videzIya anya logoM meM kAtantrarUpamAlA kI ora janatA kI abhiruci honA svAbhAvika hai| sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya vArANasI tathA anyAnya vizvavidyAlayoM ke parIkSA pAThyakrama meM nirdhArita hone se samprati pANinIya vyAkaraNa kA acchA pracAra ho rahA hai| pANinIya vyAkaraNa tathA kAtantrarUpamAlA kA tulanAtmaka adhyayana karane se sahaja hI avagata ho jAtA hai ki kAtantrarUpamAlA meM saralatA se zabda siddhi kI gaI hai| yahI nahIM, laghu siddhAnta kaumudI kI apekSA isameM anya aneka rUpoM kI siddhi adhika kI gaI hai kAraka tathA samAsa ke prakaraNa laghu siddhAnta kaumudI kI apekSA adhika vistRta haiN| manoyogapUrvaka kAtantrarUpamAlA kA adhyayana adhyApana karane vAloM ke jJAna meM koI nyUnatA dRSTigocara nahIM hotii| divaMgata AcArya zrI 108 vIra sAgarajI mahArAja ke saMgha meM saMskata kA adhyayana kAtantrarUpamAlA ke adhyayana se hI hotA thA aura usa samaya usake mAdhyama se jinhoMne saMskRta kA adhyayana kiyA thA aise sva0 AcArya jJAnasAgarajI 108 muni ajita sAgarajI AcArya zrI 108 vidyAsAgarajI tathA gaNinI AryikAziromaNi zrIjJAnamatI mAtAjI, jinamatI, supArzvamati tathA vizuddhamati Adi mAtAoM ke saMskRta viSayaka jJAna meM nyUnatA nahIM dikhAI detii| kucha dina pUrva AcArya jJAnasAgarajI ke dvArA jayodaya kAvya ke uttarArddha kA anuvAda aura sampAdana karane kA saubhAgya prApta huA taba aisA pratIta huA ki yaha kAvya saMskRta bhASA ke anyAnya mahAkAvyoM se atyadhika zreSTha hai| mAtra kAtantrarUpamAlA ke adhyayana se saMskRta kA itanA vikasita jJAna ho sakatA hai yaha vizvasanIya hai| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakartA zarvavarmAcArya kaba aura kisa paramparA meM hue isakA mujhe parijJAna nahIM hai / kAtaMtrarUpamAlA ke kartA AcArya bhAvasena haiM jo dakSiNa prAMtIya the| jaina AcAryoM meM zabdAgama-vyAkaraNa tarkAgamanyAya zAstra aura paramAgama-siddhAnta, ina tIna vidyAoM meM nipuNa AcArya ko traividya upAdhi se alaMkRta kiyA jAtA thaa| isase spaSTa hai ki AcArya bhAvasena ina tInoM vidyAoM ke prakANDa vidvAn the| isa grantha ke anta meM dI huI prazasti se spaSTa hai ki AcArya bhAvasena mUlasaMgha senagaNa ke AcArya the| senagaNa kI paTTAvalI meM bhI inakA ullekha milatA hai| "parama zabda brahma svarUpa trividyAdhipa-paravAdi parvata vajra daNDa zrI bhAvasena bhaTTArakANAm "vAdigirivajradaNDa" vAdiparvatavajra aura vAdi girisurezvara Adi vizeSaNoM se spaSTa hai ki yaha zAstrArthI vidvAn the| tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA ke lekhaka sva0 DA0 nemicandrajI jyotiSAcArya ArA ne tRtIya bhAga meM UhApoha kara inakA samaya terahavIM zatAbdI kA madhya bhAga nirdhArita kiyA hai| inake dvArA likhita nimna grantha upalabdha haiN| __(1) pramANa prameya (2) kathAvicAra (3) zAkaTAyana vyAkaraNa TIkA (4) kAtantrarUpamAlA (5) nyAya sUryAvali (6) bhukti mukti vicAra (7) siddhAnta sAra (8) nyAya dIpikA (9) sapta padArthI TIkA aura (10) vizva tattva prakAza / ina granthoM kA vivaraNa tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya parampasa tRtIya bhAga pRSTha 256 se 264 para draSTavya hai / DA0 nemicandrajI dvArA likhita yaha 4 bhAgoM meM vibhakta mahAn grantha akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvat pariSad ke dvArA bhagavAn mahAvIra ke 2500veM nirvANa mahotsava ke avasara para prakAzita hai tathA tatkAlIna sAhitya meM zreSThatama mAnA gayA hai| ___ kAtantra-rUpamAlA kI yaha hindI TIkA gaNinI, AryikAziromaNi zrI 105 jJAnamatI mAtAjI ke dvArA nirmita hai| jJAnamatI mAtAjI samprati bahuzruta viduSI haiM / nyAya, siddhAnta AcAra tathA vyAkaraNAdi sabhI viSayoM meM inakA acchA praveza hai| hindI aura saMskRta kI sundara evaM nirdoSa kavitA karatI haiN| Adhunika zailI se apane prathamAnuyoga kI aneka kathAoM ko rUpAntarita kiyA hai| inakA viziSTa paricaya kisI grantha meM anyatra diyA gayA hai kAtaMtra-rUpamAlA kI isa hindI TIkA pANDulipi kA maiMne Adyanta avalokana kiyaa| isa hindI TIkA ke mAdhyama se kAtantrarUpamAlA ke adhyayana adhyApana meM vizeSa suvidhA hogI aisI AzA hai| a0 bhA0 varSIya di0 jaina vidvat pariSad, zAstrI pariSad evaM anya bauddhika saMgaThana yadi prayAsa kareM to isakA sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya vArANasI evaM rIvA vizvavidyAlaya kI parIkSAoM meM laghusiddhAntakaumudI ke vikalpa meM nirdhAraNa ho sakatA hai aura taba isake pracAra meM cahu~mukhI pragati hogii| anta meM mAtAjI ke vaiduSya ke prati samAdara prakaTa karatA huA unake dIrgha evaM svastha jIvana kI kAmanA karatA huuN| samayAbhAva ke kAraNa pANinIya vyAkaraNa aura kAtantrarUpamAlA ke viziSTa sthaloM kA vizleSaNa nahIM kara sakA isakA kheda hai| DA0 pannAlAla sAhityAcArya, sAgara (10) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do zabda jainAcArya jJAna-vijJAna ke calate-phirate koza rahe haiN| unakI satata svAdhyAya kI pravRtti ne naye-naye granthoM ko janma diyaa| yahI kAraNa hai ki bhAratIya sAhitya kI pratyeka vidhA para unake pacAsoM grantha milate haiN| yadyapi kucha grantha to hamArI lAparavAhI evaM upekSAvRtti se luptaprAya ho gaye lekina jo avaziSTa haiM vaha bhI itanA mahattvapUrNa evaM upayogI hai kisI bhI bhAratIya ko usa para garva ho sakatA hai| hamAre AcAryoM evaM vidvAnoM kI kRtiyoM kA yadi darzana karanA cAhate haiM to Apa kisI bhI jaina zAstra bhaNDAra cale jAiye vahA~ prAkRta, saMskRta, apabhraMza evaM hindI bhASA ke vividha viSayoM para nibaddha granthoM ke sahaja hI darzana ho sakate haiN| sAhitya kI vibhinna vidhAoM meM vyAkaraNa kA pramukha sthAna hai| vyAkaraNa se bhASA susaMskArita hotI hai aura usakA aMga bhaMga nahIM kiyA jA sakatA / vyAkaraNa zAstra bhASA ke lie lagAma kA kAma karatA hai| vyAkaraNa kI utpatti kA itihAsa bhI utanA hI purAnA hai jitanA bhASA vizeSa kaa| bhagavAn RSabhadeva dvArA akSara evaM aMka vidyA kA AvirbhAva apanI putrI brAhmI evaM sundarI ko par3hAne ke lie huaa| vyAkaraNa sAhitya ke kSetra meM jainAcAryoM kA ullekhanIya yogadAna rahA hai / AcArya pUjyapAda prathama vaiyAkaraNa mAne jAte haiM jinhoMne jainendra vyAkaraNa jaisI mahAn kRti pradAna kii| isake sUtroM ke do pATha milate haiN| prathama pATha meM 3000 sUtra evaM dUsare pATha meM 3700 sUtra milate haiN| prathama pATha para do mahAvRttiyA~ milatI haiN| prathama abhayanandi kI mahAvRtti evaM dUsarI zrutakIrti kI paMcavastu ullekhanIya hai| isI taraha dUsare pATha para bhI somadeva (11vIM zatAbdI) dvArA zabdArNavacandrikA evaM guNanandi dvArA prakriyA likhI gyii| paM0 nAthUrAma premI ke anusAra pUjyapAda kI vahI jainendra vyAkaraNa hai jisa para abhayanandi ne vRtti likhI thii| - zAkaTAyana dUsare jaina vaiyAkaraNa haiM jinhoMne svopajJa amoghavRtti sahita zAkaTAyana zabdAnuzAsana kI racanA karane kA zreya prApta kiyaa| ye 9vIM zatAbdI ke mAne jAte haiN| zAkaTAyana, pANini evaM jainendra vyAkaraNa kI zailI para likhA huA vyAkaraNa hai| isameM 3200 sUtra haiN| ____ zvetAmbara AcArya hemacandra ne siddha hemazabdAnuzAsana likhakara vyAkaraNa jagat ko eka aura kRti meMTa kii| svayaM hemacaMdrAcArya ne apane zabdAnazAsana para laghavatti evaM bahadabatti nAma se do TIkAyeM likhiiN| isI vyAkaraNa para aura bhI kitanI hI TIkAyeM milatI haiN| - lekina vartamAna meM kAtantra vyAkaraNa sabase sarala evaM subodha mAnI jAtI hai| isa vyAkaraNa ke racayitA haiM zarvavarman" jo jaina vidvAn the| ye guNADhya ke samakAlIna the aura inhoMne prastuta vyAkaraNa sAtavAhana rAjA ko par3hAne ke lie likhI thii| isakA prathama sUtra 'siddhovarNasamAmnAya" hai| jo prAcIna * tadA svAyaMbhuvaM nAma padazAstramabhUn mahat / yattatparazatAdhyAyairatigaMbhIramabdhivat // 112 // Adipu0 parva 16 / usa samaya svAyaMbhuva nAma kA athavA svayaMbhU bhagavAn vRSabhadeva kA banAyA eka bar3A bhArI vyAkaraNa zAstra prasiddha huA thA isameM sau se bhI adhika adhyAya the aura vaha samudra ke samAna atyanta gambhIra thaa| 1.devadevaM pramaNamyAdau sarvajJaM sarvadarzinaM / kAtantrasya bhavakSyAmi vyAkhyAnaM zarvavarmikaM // 1 // (11) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAla meM rAjasthAna kI choTI-choTI caTazAlAoM ke paMDitoM ko yAda thA aura ve chAtroM ko kAtantra vyAkaraNa ke sUtroM ko par3hAyA karate the| kAtaMtra vyAkaraNa do bhAgoM meM vibhakta hai| pUrvArddha meM 574 sUtra haiM tathA uttarArddha meM 809 sUtra haiN| vyAkaraNa kA sandhi, liMga, kAraka, samAsa evaM taddhita bhAga pUrvArddha meM AtA hai tathA tiGanta evaM kRdanta bhAga vyAkaraNa kA uttarArddha bhAga hai| kAtantrarUpamAlA yaha nAma bhAvasena dvArA diyA huA hai| bhAvasena ne hI isa vyAkaraNa ke sUtroM para TIkA likhI hai| vaise isakA mUla nAma kalApa athavA kaumAra vyAkaraNa bhAvasena trividyena vaadiprvtvjrinnaa| kRtAyAM rUpamAlAyAM kRdanta: paryapUryataH // 1 // bhAvasena ne yaha bhI likhA hai ki usane mandabuddhi vAle pAThakoM ke lie isa vyAkaraNa para TIkA likhI hai| mandabuddhimabodhArtha bhAvasenamunIzvaraH / kAtantrarUpamAlAkhyAM vRttiM vyararacatsudhIH // 2 // rAjasthAna ke zAstra bhaNDAroM meM kAtantrarUpamAlA kI kitanI hI pANDulipiyA~ milatI haiM jo isa vyAkaraNa ke paThana-pAThana meM kAma Ane kI dyotaka haiN| ina pANDulipiyoM meM bhAvasena ke atirikta dauryasiMha kI vRtti bhI milatI hai| jayapura ke bhaNDAra meM eka pANDulipi kAtantra vibhramAnacUri ke nAma se bhI upalabdha hotI hai jisakA lekhana kAla saMvat 1669 kArtika sudI 5 hai| rAjasthAna ke jaina granthAgAroM meM aba taka upalabdha kAtantra vyAkaraNa se sambandhita kucha pramukha pANDulipiyoM kA paricaya nimna prakAra se hai1. Amera zAstra bhaNDAra meM jo vartamAna meM jaina vidyA saMsthAna ke nAma se jAnA jAtA hai isakI tIna pANDulipiyA~ saMgRhIta haiM lekina ye tInoM hI sUtra mAtra haiN| 2. jayapura ke zrI digambara jaina bar3A maMdira teraha paMthiyAna ke zAstra bhaNDAra meM durgasiMha kI TIkA vAlI prati hai jisakI patra saMkhyA 521 hai| 3. kAtantra rUpamAlA TIkA-dau>siMha-patra saMkhyA 364 / le0 kAla saMvat 1937 / bAbA dulIcaMda zAstra bhaMDAra, jypur| 4. kAtantrarUpamAlA vRtti . . . . / patra saMkhyA 14 se 89 / lekhana kAla-saMvat 1524 kArtika sudI 5 / lipi sthAna-ToMkanagara (rAjasthAna), prApti sthAna-jaina vidyA saMsthAna shriimhaaviirjii| 5. jayapura ke choTe dIvAna jI ke maMdira ke zAstra bhaNDAra meM isakI do pANDulipiyA~ haiM jinameM 77 evaM 35 patra haiN| donoM hI apUrNa pratiyA~ haiN| 6. DUMgarapura (rAjasthAna) ke zAstra bhaMDAra meM dauThasiMha kI TIkI vAlI pANDulipi saMgRhIta hai jisakI patra saMkhyA 73 hai| 3 . 1.tena brAmyai kumAryai ca kathitaM paatthhetve| kAlApakaM tatkomAraM nAmnA zabdAnuzAsanam // 2 // (12) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. ajamera ke bhaTTArakIya zAstra bhaNDAra meM bhAvasena vAlI pANDulipi upalabdha hotI hai jisakI patra saMkhyA 69 hai| 8. udayapura ke saMbhavanAtha digambara jaina maMdira meM bhAvasenavAlI TIkA kI do pAMDulipiyA~ saMgRhIta haiN| jinakI patra saMkhyA kramaza: 117 va 138 hai tathA jinakA lekhana kAla saMvat 1555 evaM saMvat 1637 hai| donoM hI pANDulipiyA~ zuddha evaM sundara akSaroM vAlI haiN| 9. nAgaura (rAjasthAna) ke bhaTTArakIya zAstra bhaNDAra meM kAtantra vyAkaraNa kI 4 pratiyA~ saMgRhIta haiN| inameM eka pANDulipi saMvat 1524 kArtika sudI 7 somavAra kI hai| * ukta pANDulipiyoM ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki rAjasthAna meM kAtantra vyAkaraNa ke paThana-pAThana kA khUba acchA pracAra thaa| mAtAjI dvArA sampAdana- . yaha atyadhika prasannatA kI bAta hai ki pUjya AryikAziromaNi jJAnamatIjI mAtAjI ne kAtantra vyAkaraNa kA hindI anuvAda karake sampAdana kiyA hai| yaha saMbhavata: prathama avasara hai jaba ki kisI vyAkaraNa kA hindI anuvAda kiyA gayA hai| isase prastuta vyAkaraNa ke paThana-pAThana meM atyadhika suvidhA milegii| mAtAjI kA vaidaSya siddhAnta granthoM kA gambhIra jJAna. unakA anavAda evaM sampAdana deza samAja ko gauravAnvita karane vAlA hai| aba taka unake dvArA likhita, anUdita evaM sampAdita granthoM kI saMkhyA itanI adhika hai ki unako sahaja meM yAda rakhanA bhI kaThina hai| svAsthya kharAba hone para bhI ve satata sAhitya sAdhanA meM lagI rahatI haiM jisa para hama sabako garva hai| AzA hai pUjya mAtAjI dvArA isI prakAra sAhitya kI ajastra dhArA bahatI rhegii| pUjya mAtAjI dvArA sampAdita grantha para do zabda likhate hue mujhe atIva prasannatA hai aura isake lie maiM mAtAjI ke prati hArdika AbhAra prakaTa karatA huuN| 867 amRta kalaza DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla barakata nagara, kisAna mArga nidezaka evaM pradhAna saMpAdaka ToMka phATaka, jayapura-15 zrI mahAvIra grantha akAdamI, jayapura 1 dekhiye-nAgaura zAstra bhaNDAra kI graMtha sUcI DaoN. pI. sI. jaina / pRSTha saMkhyA 171. (13) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merI bAta san 19 ya AryikAziromaNi zrI jJAnamatI mAtAjI kA saMgha sahita sanAvada Agamana huaa| Agamana ke bAda hI mAtAjI kI jJAna gaMgA pravAhita hone lgii| ziSyoM kA zikSaNa evaM nagara ke AbAla vRddha sabhI ke lie zivira kI kakSAe~ calane lgiiN| sAtha hI sAtha nUtana stutiyoM kA sRjana bhI ho rahA thaa| ____ jaba zikSaNa calatA to mujhe kucha bhI samajha meM nahIM aataa| maiM par3hane se bahuta manA bhI karatA, kintu mAtAjI sadaiva eka hI sUtra kaha detI "paThitatvaM khalu paThitavyaM agre agre spaSTaM bhaviSyati" / maiM bhI mAtAjI kI AjJA ko zirodhArya karake par3hatA calA gyaa| ____ mujha jaise ziSyoM para anukampA karake mAtAjI ne kaI granthoM kA hindI TIkAnuvAda karanA prArambha karake bhAvI pIr3hI ke lie. jJAna arjana kA mArga sulabha kara diyA, unhIM meM se eka yaha hai "kAtantravyAkaraNa" / pUjya mAtAjI ke asIma jJAna upalabdhi kA koI mUlabhUta bIja hai to kAtantra vyAkaraNa hI hai| jisa kAtantra vyAkaraNa ko anya vidyArthI do varSa meM par3hate haiM use pUjya mAtAjI ne san 1954 meM jayapura meM kevala do mAha meM kaMThastha kara liyaa| vyAkaraNa ke bAda chaMda, alaMkAra Adi kA bhI jJAna ziSyoM ko par3hAkara arjita kara liyaa| AcAryaratna zrI dezabhUSaNajI mahArAja ne batAyA ki jaba mAtAjI ko kAtaMtra vyAkaraNa par3hane kI bhakha jAgrata huI taba aneka paMDitoM ko krama se par3hAne ke lie bulAyA gayA, kintu ve agale dina par3hAne Ane ke lie isalie manA kara jAte ki jitanI zIghratA se ye par3hanA cAhatI haiM utanA par3hA pAne meM hama asamartha haiN| bar3I kaThinAI se eka brAhmaNa vidvAna paMDita mile| unhoMne isa zarta para adhika par3hAnA svIkAra kiyA ki maiM jitanA eka dina meM par3hA dUM utanA ye agale dina maukhika sunA deN| mAtAjI ne zarta svIkAra kara lii| agale dina kI to bAta dUra rahI mAtAjI ne par3hane ke tatkAla bAda hI use sunA diyaa| par3hAne vAle vidvAn bahuta prabhAvita hue aura unhoMne parizrama karake do mAha ke ati alpa samaya meM pUrI vyAkaraNa ko par3hA diyA va mAtAjI ne kaMThastha kara liyaa| isake bAda to anya vyAkaraNa jaise jainendraprakriyA, zabdArNavacandrikA, jainendramahAvRtti jaisI durUha vyAkaraNoM ko apane ziSyoM tathA muniyoM ko par3hAkara hRdayaMgama kara liyaa| prAcIna dharma granthoM kA rasAsvAdana prApta karane ke lie vyAkaraNa jJAna ati Avazyaka hai| isI dRSTi se pUjya mAtAjI ne apane sabhI ziSyoM ko sarvaprathama isa kAtaMtra vyAkaraNa ko hI pddh'aayaa| isI bIca jambUdvIpa racanA nirmANa kI bhI carcA calatI rhii| mujhe prArambha se hI jambUdvIpa racanA nirmANa kI ruci rahI aura maiMne pUjya mAtAjI ko vacana diyA ki racanA nirmANa meM Apake saMyama meM kisI bhI prakAra se bAdhA nahIM Ane deNge| mAtra ApakA AzIrvAda Avazyaka hai| racanA nirmANa ko mUrtarUpa pradAna karane meM athaka parizrama karane ke bAvajUda bhI pUjya mAtAjI kI sahAyatA ke pratiphala svarUpa hI usa parizrama se kabhI thakAna kA anubhava nahIM huaa| balki utsAha nirantara vRddhiMgata hotA gyaa| isI madhya mAtAjI jo sAhitya sRjana kA kArya kara rahI thIM usako bhI prakAzita karane kA samyak avasara prApta huaa| san 1972 meM pUjya mAtAjI ke saMgha ke sAtha dillI Agamana huaa| dillI Ane se pahale pUjya mAtAjI se zikSaNa prApta kara zAstrI evaM nyAyatIrtha kI parIkSAe~ maine tathA pUjya mAtAjI ke anya ziSyoM ne uttIrNa kara lI thiiN| (14) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dillI Akara digambara jaina triloka zodha saMsthAna kI sthApanA kii| sampUrNa gatividhiyoM meM dillIvAsiyoM kA bharapUra sahayoga milaa| jisameM sarvaprathama pUjya mAtAjI kI preraNA se jambadvIpa racanA ke lie maiMne paccIsa hajAra rupaye kI dAna rAzi ghoSita kii| aura ukta rAzi bhejane ke lie pitAjI ko patra diyaa| mere mana meM to bhaya thA, kintu pitAjI ne yaha rAzi bar3e premapUrvaka bhejakara merA utsAha dviguNita kara diyaa| Age bhI vipula dhanarAzi jambUdvIpa racanA ke lie pradAna karate rahe / ise maiM apanA saubhAgya hI samajhatA huuN| sAhitya prakAzana ke sAtha hI san 1974 meM samyagjJAna hindI mAsika kA prakAzana prArambha haa| jisameM aba taka ke samyagjJAna aMkoM kI prakAzana saMkhyA 9 lAkha evaM sAhitya prakAzana kI saMkhyA 10 lAkha taka pahu~ca cukI hai| san 1974 meM bhagavAna mahAvIra kA paccIsa sauvA~ nirmANa mahotsava ke pAvana prasaMga para hastinApura Akara jambUdvIpa racanA nirmANa ke lie nasiyA mArga para kisAna se bhUmi kraya kii| kaI bAra aneka kaThinAiyA~ Ane se merA utsAha bhaMga hone lagatA to pUjya mAtAjI dhairya va sAhasa pradAna krtiiN| bhUmi kraya karake vApasa dillI pahu~ce / nirvANa mahotsava sampanna hone ke pazcAt puna: hastinApura Aye / jambUdvIpa racanA nirmANa kI gatividhiyA~ prArambha ho giiN| jahA~ aneka dharma snehI mahAnubhAvoM kA sahayoga milatA rhaa| vahIM kucha apane hI logoM se rukAvaTa ke duSprayAsa bhI calate rhe| kintu sadaiva satya kI jIta hotI rhii| kArya dhImI-teja gati se calatA rhaa| zUla phUla banakara mArga prazasta karate rhe| sarvaprathama 1975 meM jambUdvIpa sthala para bhagavAn mahAvIra kI 9 phuTa uttuGga pratimA paMcakalyANaka pratiSThApUrvaka virAjamAna huii| san 1979 meM 29 apraila se 3 maI taka sudarzana meru jinabimba paMcakalyANaka pratiSThA nirvighna evaM sAnanda sampanna huii| isa prakAra 84 phuTa U~ce sudarzanameru nirmANa ke sAtha prathama caraNa mahAn saphalatA evaM prabhAvanApUrvaka sampanna huaa| puna: ullAsapUrNa vAtAvaraNa meM dUsare caraNa kA kArya calAne ko yojanAbaddha kiyA gyaa| - 4 jUna 1982 ko sva0 pradhAnamantrI zrImatI indirA gAMdhI ke kara-kamaloM se jambUdvIpa jJAna-jyoti kA pravartana lAla kilA maidAna dillI se huaa| mujhe pUjya mAtAjI ke kRpA prasAda se eka svarNima avasara prApta huaa| jJAnajyoti ke sAtha nagara-nagara, Dagara-Dagara bhramaNa karane kA, hajAroM jinamandiroM ke .darzana, lAkhoM dharma zraddhAluoM se bheMTa evaM karor3oM nara-nAriyoM taka bhagavAn mahAvIra ke pAvana siddhAntoM ko pahu~cAne kaa| . udhara jyoti pravartana cala rahA thA idhara druta gati se nirmANa, aura A gayA apraila 1985, jambUdvIpa jinabimba paMcakalyANaka pratiSThA kA maMgala avasara / idhara dhUmadhAma se pratiSThA prArambha hone jA rahI thI aura udhara se 1045 dinoM kA mahAbhramaNa karake 28 apraila ko hastinApura A pahu~cI jJAnajyoti, jisakI agavAnI ke lie Aye the bhArata sarakAra ke tatkAlIna rakSAmantrI zrI pI0 vI0 narasiMha raav| zravaNabelagolA ke mahAmastakAbhiSeka mahotsava ke atirikta yaha pahalI paMcakalyANaka pratiSThA thI jisameM deza bhara ke sampUrNa pradezoM se nara-nArI apUrva ullAsa ko lekara Aye the| uttara pradeza ke tatkAlIna mukhyamantrI zrI nArAyaNa datta tivArI ne svayaM do bAra jambUdvIpa sthala para padhAra kara mahotsava ko saphala banAne meM abhUtapUrva prazAsanika sahayoga pradAna kiyA yaha pratiSThA bhI 2 maI ko vividha upalabdhiyoM ke sAtha sampanna huii| (15) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha hI samaya bItA thA ki pUjya mAtAjI kA svAsthya ekadama kamajora ho gyaa| eka varSa meM do bAra aisI bhI sthiti AI jaba unakA baca pAnA kaThina pratIta hone lagA thaa| kintu Ayu karma zeSa hone se evaM hama sabake puNyodaya se vaha kaThina samaya vyatIta ho gyaa| mAtAjI ko mAno nayA jIvana hI prApta haa| puna: laga gaIM jJAnadhyAna meM, natana sAhitya nirmANa meN| puna: indaura meM gomaTagiri pratiSThA ke avasara para maiMne pUjya mAtAjI ke samakSa apane dIkSA lene ke bhAva prakaTa kiye aura unhoMne kSaNa mAtra vicAra kara svIkRti pradAna kI, kintu unhoMne yaha manobhAvanA vyakta kI ki dIkSA hastinApura meM hogii| agale hI dina bhAI ravIndra evaM zrI jinendra prasAda ThekedAra indaura gaye evaM AcAryapravara zrI vimalasAgarajI mahArAja se hastinApura padhArane kA nivedana kiyaa| AcArya zrI ne nirNaya diyA phirojAbAda cAturmAsa ke bAda ve aaveNge| aura isa prakAra dIkSA ke bhAvoM ko lie hue merA pUrA varSa vyatIta ho gyaa| pUjya mAtAjI kI AjJA evaM AzIrvAda se maiM zrI rAjendra prasAdajI kammojI zrI jinendra prasAdajI ThekedAra evaM zrI surezacandajI goTe vAloM ke sAtha phirojAbAda pahu~cakara vAra sudI 10 vIra ni. saM 2512 (vijayA dazamI-dazahare) ke dina pUjya AcArya zrI vimalasAgarajI mahArAja ke caraNoM meM hastinApura padhAra kara kSullaka dIkSA pradAna karane ke lie zrIphala cddh'aayaa| jisa para AcArya zrI ne saharSa svIkRti.. pradAna kii| AcArya zrI ne saMsagha hastinApura padhArakara mujhe 8 mArca 1987 ko kSullaka dIkSA dekara "motIsAgara" nAma pradAna kiyaa| isa kAtantra kI hindI TIkA sahita prakAzana kI kaI varSoM se AvazyakatA pratIta ho rahI thii| mAtAjI ko anuvAda kiye bhI 14 varSa vyatIta ho gaye the| isa bIca mAtAjI dvArA likhI gaI pustakoM meM se 81 grantha lAkhoM kI saMkhyA meM prakAzita ho cuke the| taba mArca 1987 meM isakA prathama saMskaraNa prakAzita huaa| puna: yaha dUsarA saMskaraNa prakAzita ho rahA hai| AzA hai isa hindI TIkA sahita prakAzana se aura bhI anekAneka vidyArthiyoM ko saMskRta ke paThanapAThana meM sahAyatA milegii| jisase mAtAjI kI taraha jJAna arjita karake jinavANI ke pracAra-prasAra meM agrasara ho skeNge| 11 akTUbara 1992 pIThAdhIza, kSullaka motIsAgara jambUdvIpa, hstinaapur| (16) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhmI kI pratimUrti-gaNinI AryikA jJAnamatIjI -AryikA candanAmatI jambUdvIpa racanA kI pAvana prerikA paramapUjya gaNinI AryikAziromaNi zrI jJAnamatI mAtAjI, jinake paricaya kA prayAsa kara rahI hU~ unheM eka kuzala zilpI kahU~ yA kumAriyoM kI pathapradarzikA, Azu kavayitrI kahU~ yA viduSI lekhikA, sarasvatI kI cala pratimA kahU~ yA pUrNimA kI cA~danI / sAre hI vizeSaNa unake caturakSarI "jJAnamatI" nAma meM samAhita ho jAte haiN| - uttara pradeza ke bArAbaMkI jile meM choTe se kasbe Tikaitanagara ke zreSThI choTelAlajI kyA kabhI soca bhI sake hoMge ki merI sukumAra mainA sAre vizva meM merA aura mere kasbe kA nAma rozana karegI ? unhoMne socA ho yA nahIM, mAtA mohinI ne to mainA kI bAladurlabha jJAnavardhaka vArtAoM se anumAnita kara liyA thA ki yaha eka gRhiNI ke rUpa meM mA~ na banakara jaganmAtA bnegii| vi0 saM0 1991 (san 1934) kI zarad pUrNimA ne to mainA kI janmakuNDalI hI khola kara rakha dI thI ki isakI jJAna cA~danI se samasta saMsAra ko zItalatA prApta hone vAlI hai| jIvana ke 17 varSa pUrNa hue the ki vairAgya ke bar3hate kadamoM ko saMbala milA AcArya zrI dezabhUSaNa mahArAja kA, ata: vi0 saM0 2008 (san 1952) kI zarad pUrNimA ko saptama pratimA rUpa brahmacarya vrata grahaNa kiyA puna: vi0 saM0 2009 caitra kR0 ekama (san 1953) ko mahAvIrajI atizaya kSetra para kSullikA dIkSA grahaNa kara "vIramatI" nAma prApta kiyaa| anaMtara AcArya zrI zAMtisAgara mahArAja ke darzana karake unakI sallekhanA ke pazcAt vi0 saM0 2013, vaizAkha kR0 2 (san 1956) ko mAdhorAjapurA (rAja0) AcArya zrI ke prathama paTTAdhIza AcArya zrI vIrasAgara mahArAja se AryikA dIkSA dhAraNa kara jJAnamatI nAma se alaMkRta huii| saMgharSoM kI vijetrI evaM dRr3hatA kI mUrti svarUpa ApakA yaha cAra lAinoM kA paricaya hI ApakI jIvanta jyoti ko prajvalita kara rahA hai| . inhoMne jaise apane jIvana kA nirmANa kiyA usI prakAra kaI puruSoM ke jIvana ko saMskAroM kI TAMkI se ukera-ukera kara muni kA rUpa pradAna karAyA puna: unheM svayaM namaskAra bhI karane lgiiN| isalie maiMne "kuzalazilpI" kI saMjJA se saMbodhita kiyA hai| - Apa "kumAriyoM kI patha pradarzikA" isalie haiM ki unakA ratnatraya patha Apane prazasta kiyA hai| usase pUrva bIsavIM zatAbdI meM kisI kumArI kanyA ne dIkSA dhAraNa nahIM kI thii| indradhvaja, kalpadruma Adi mahAvidhAnoM evaM vizAla TIkAgranthoM ke sRjana se AzukavayitrI evaM viduSI lekhikA kA rahasya bhI svayameva prakaTa ho jAtA hai / sarasvatI kA varadAna to Apako prAkRtika rUpa meM hI prApta hai isIlie Aja sArA vidvajjagat mUka svara se yaha svIkAra karatA hai ki vartamAna meM pUjya jJAnamatI mAtAjI ke samAna jJAnavAna anya koI vyaktitva nahIM hai| zarad pUrNimA kI cA~danI to Apake pIche-pIche calakara sabako jJAnAmRta se saMtRpta kara rahI hai| isIlie jJAnamatI isa nAma meM ApakA sArA astitva samAviSTa ho jAtA hai| __zatAdhika granthoM kI racanA, jambUdvIpa racanA nirmANa meM sampreraNA, jJAnajyoti kI bhArata yAtrA kA pravartana, samyagjJAna mAsika patrikA kA lekhana Adi Apake caturmukhI kAryakalApoM se sArA deza suparicita hai| (17) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jahA~ hindustAna bhara meM Apake vidhAnoM kI dhUma macI huI hai vahIM hastinApura meM nirmita jambUdvIpa kI racanA ApakI eka amarakRti hai| yahA~ Akara pratyeka nara-nArI ke mukha se yahI nikalatA hai yahA~ to svarga jaisI sukhazAnti hai, pUjya mAtAjI ne jaMgala meM maMgala hI kara diyA hai| rAjasthAna se Ae kucha tIrthayAtrI to mAtAjI ke caraNa sAnidhya meM Akara kahane lage aba taka to hamane kevala zAstroM meM par3hA thA ki svarga se indra Akara tIrthaMkaroM kI janma nagariyoM kI racanA karate haiM, kintu vartamAna kA hastinApura dekhakara to aisA pratIta hotA hai ki mAno sacamuca meM hI indra ne Akara nagarI basAI hai| sAhitya sRjana kI zrRMkhalA meM isa "kAtantra rUpamAlA" nAmaka saMskRta vyAkaraNa kA hindI anuvAda pUjya mAtAjI ne san 1973 meM kiyA thA usake pazcAt san 1987 meM isakA prakAzana huA taba se jaina samAja meM sAdhugaNa evaM brahmacArI-brahmacAriNiyoM meM vyAkaraNa zikSA kA tejI se pracAra huaa| kucha kAraNavaza isa madhya vyAkaraNa kI pratiyA~, zIghra samApta ho jAne ke bAda bhI isakA dubArA prakAzana saMbhava na ho skaa| aba 5 varSoM ke anantara bar3hatI huI vyAkaraNa adhyayana kI mAMga dekhate hue isakA dvitIya saMskaraNa prakAzita ho rahA hai| aneka saMzodhanoM ke sAtha prastuta saMskaraNa avazya hI jijJAsuoM kI jijJAsA pUrNa karegA aisI AzA hai| bhagavAn jinendradeva se yahI prArthanA hai ki pUjya gaNinI AryikA zrI jJAnamatI mAtAjI svastha rahate hue cirakAla taka bhavyoM ko mArgadarzana detI rheN| (18) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAnatIrtha hastinApura -kSullaka motIsAgara bhagavAn AdinAtha kA prathama AhAra hastinApura tIrtha tIrthoM kA rAjA hai| yaha dharma pracAra kA Adya kendra rahA hai| yahIM se dharma kI paramparA kA zubhArambha huaa| yaha vaha mahAtIrtha hai jahA~ se dAna kI preraNA saMsAra ne prApta kii| bhagavAn AdinAtha se jaba dIkSA dhAraNa kI usa samaya unake dekhA-dekhI cAra hajAra rAjAoM ne bhI dIkSA dhAraNa kii| bhagavAn ne kezaloMca kiye una sabane bhI kezaloMca kiye, bhagavAn ne vastroM kA tyAga kiyA usI prakAra se una saba rAjAoM ne bhI nagna digambara avasthA dhAraNa kara lii| bhagavAn hAtha laTakAkara dhyAna mudrA meM khar3e ho gaye ve sabhI rAjAgaNa bhI usI prakAra se dhyAna karane lage, kintu tIna dina ke bAda una sabhI ko bhUkha-pyAsa kI bAdhA satAne lgii| ve bAra-bAra bhagavAn kI tarapha dekhate, kintu bhagavAn to mauna dhAraNa karake nAsAgra dRSTi kiye hue acala khar3e the, eka-do dina ke lie nahIM, pUre chaha mAha ke lie| ata: una rAjAoM ne becaina hokara jaMgala ke phala khAnA evaM jharanoM kA pAnI pInA prArambha kara diyaa| . usI samaya vana devatA ne prakaTa hokara unheM rokA ki "muni veza meM isa prakAra se anargala pravRtti mata kro| yadi bhUkha-pyAsa kA kaSTa sahana nahIM ho pAtA to isa jagat pUjya muni pada ko chor3a do taba sabhI rAjAoM ne muni pada ko chor3akara anya veza dhAraNa kara liye| kisI ne jaTA bar3hA lI, kisI ne valkala dhAraNa kara lie, kisI ne bhasma lapeTa lI, koI kuTI banAkara rahane lage, ityaadi| bhagavAna RSabhadeva kA chaha mAha ke pazcAt dhyAna visajita haa| vaise to bhagavAna kA binA AhAra kiye bhI kAma cala sakatA thA, kinta bhaviSya meM bhI mani banate raheM mokSa mArga calatA rahe isake lie AhAra hetu nikle| kintu unako kahIM para bhI vidhipUrvaka evaM zuddha prAsuka AhAra nahIM mila pA rahA thaa| sabhI pradezoM meM bhramaNa ho rahA thA, kintu kahIM para bhI dAtAra nahIM mila rahA thaa| kAraNa yaha thA unase pUrva meM bhoga bhUmi kI vyavasthA thii| logoM ko jIvanayApana kI sAmagrI-bhojana, makAna, vastra, AbhUSaNa Adi saba kalpavRkSoM se prApta ho jAte the| jaba bhoga bhUmi kI vyavasthA samApta huI taba karmabhUmi meM karma karake jIvanopayogI sAmagrI prApta karane kI kalA bhagavAn ke pitA nAbhirAya ne evaM svayaM bhagavAna RSabhadeva ne sikhaaii| asi. masi. kRSi sevA. zilpa evaM vANijya karake jIvana jIne kA mArga btlaayaa| saba kacha batalAyA, kintu digambara muniyoM ko kisa vidhi se AhAra diyA jAve isa vidhi ko nahIM btlaayaa| jisa indra ne bhagavAna RSabhadeva ke garbha meM Ane se chaha mAha pahale se ratnavRSTi prArambha kara dI thI pA~coM kalyANakoM meM svayaM indra pratikSaNa upasthita rahatA thA, kintu jaba bhagavAn prAsaka AhAra prApta karane ke liye bhramaNa kara rahe the taba vaha bhI nahIM A paayaa| sampUrNa pradezoM meM bhramaNa karane ke pazcAt hastinApura Agamana se pUrva rAtri ke pichale prahara meM yahA~ ke rAjA zreyAMsa ko sAta svapna dikhAI diye, jisameM prathama svapna meM sudarzana meru parvata dikhAI diyaa| prAta:kAla meM unhoMne jyotiSI ko bulAkara una svapnoM kA phala pUchA / taba batAyA ki jinakA meru parvata para abhiSeka huA hai jo sumeru ke samAna mahAn haiM aise tIrthaMkara bhagavAn ke darzanoM kA lAbha prApta hogaa| (19) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha hI dera bAda bhagavAn RSabhadeva kA hastinApura nagarI meM maMgala padArpaNa huaa| bhagavAn kA darzana karate hI rAjA zreyAMsa ko jAti smaraNa ho gyaa| unheM ATha bhava pUrva kA smaraNa ho aayaa| jaba bhagavAn RSabhadeva rAjA vajrajaMgha kI avasthA meM va svayaM rAjA zreyAMsa vajrajaMgha kI patnI rAnI zrImatI kI avasthA meM the aura unhoMne cAraNa RddhidhArI muniyoM ko navadhA bhaktipUrvaka AhAradAna diyA thaa| tabhI rAjA zreyAMsa samajha gaye ki bhagavAn AhAra ke liye nikale haiN| yaha jJAna hote hI ve apane rAjamahala ke daravAje para khar3e hokara maMgala vastuoM ko hAtha meM lekara bhagavAn kA par3agAhana karane lge| he svAmI ! namostu namostu namostu atra tiSTha tiSTha . . . . . . vidhi milate hI bhagavAn rAjA zreyAMsa ke Age khar3e ho gye| rAjA zreyAMsa ne puna: nivedana kiyA-mana zuddhi, vacana zuddhi, kAya zuddhi AhAra jala zuddha hai bhojanazAlA meM praveza kiijiye| cauke meM le jAkara pAda prakSAla karake pUjana kI evaM ikSarasa kA AhAra diyaa| AhAra hote hI devoM ne paMcAzcarya kI vRSTi kii| cAra prakAra ke dAnoM meM se kevala AhAra dAna ke avasara para hI paMcAzcarya kI vRSTi hotI hai| bhagavAn jaise pAtra kA lAbha milane para rAjA zreyAMsa kI bhojanazAlA meM usa dina bhojana akSaya ho gyaa| zahara ke sAre nara-nArI bhojana kara gaye taba bhI bhojana jitanA thA utanA hI banA rhaa| eka varSa ke upavAsa ke bAda hastinApura meM jaba bhagavAn kA prathama AhAra huA to samasta pRthvI maNDala para hastinApura ke nAma kI dhUma maca gaI sarvatra rAjA zreyAMsa kI prazaMsA hone lgii| ayodhyA se bharata cakravartI ne Akara rAjA zreyAMsa kA bhavya samArohapUrvaka sammAna kiyA tathA unheM dAnatIrthaMkara kI padavI se alaMkRta kiyaa| prathama AhAra kI smRti meM unhoMne yahA~ eka vizAla stapa kA nirmANa bhI kraayaa| dAna ke kAraNa hI bhagavAn AdinAtha ke sAtha rAjA zreyAMsa ko bhI yAda karate haiN| jisa dina yahA~ prathama AhAra dAna huA vaha dina baizAkha sudI tIja kA thaa| tabase Aja taka vaha dina prativarSa parva ke rUpa meM manAyA jAtA hai| aba use AkhA tIja yA akSaya tRtIyA kahate haiN| isa prakAra dAna kI paramparA hastinApura se prArambha huii| dAna ke kAraNa hI dharma kI paraMparA bhI tabase aba taka barAbara calI A rahI hai| kyoMki mandiroM kA nirmANa, mUrtiyoM kA nirmANa, zAstroM kA prakAzana, muni saMghoM kA vihAra dAna se hI sambhava hai| aura yaha dAna zrAvakoM ke dvArA hI hotA hai| zravaNabelagola meM eka hajAra sAla se khar3A bhagavAn bAhubalI kI vizAla pratimA bhI cAmuNDarAya ke dAna kA hI pratipala hai jo ki asaMkhya bhavya jIvoM ko digambaratva kA, AtmazAMti kA pAvana sandeza binA bole hI de rahI hai| yahA~ banI yaha jambUdvIpa kI racanA bhI sampUrNa bhAratavarSa ke lAkhoM nara-nAriyoM ke dvArA udAra bhAvoM se pradatta dAna ke kAraNa hI mAtra dasa varSa meM banakara taiyAra ho gaI jo ki sampUrNa saMsAra ke lie AkarSaNa kA kendra bana gaI hai| jambUdvIpa kI racanA sArI duniyA meM abhI kevala yahA~ hastinApura meM hI dekhane ko mila sakatI hai| naMdIzvaradvIpa kI racanA, samavazaraNa kI racanA to aneka sthaloM para banI hai aura bana rahI hai| yaha hamArA va Apa sabakA parama saubhAgya hai ki hamAre jIvana kAla meM aisI bhavya racanA banakara. taiyAra ho gaI aura usake darzanoM kA lAbha sabhI ko prApta ho rahA hai| __bhagavAn AdinAtha ke prathama AhAra ke upalakSya meM yaha tithi parva ke rUpa meM manAI jAne lgii| vaha dina itanA mahAn ho gayA ki koI bhI zubha kArya usa dina binA kisI jyotiSI se pUche kara liyA (20) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtA hai| jitane vivAha akSa tRtIyA ke dina hote haiM utane zAyada hI anya kisI dina hote hoN| aura to aura jaba se bhagavAn kA prathama AhAra ikSurasa kA huA tabase isa kSetra meM gannA bhI akSaya ho gayA, jidhara dekho udhara gannA hI gannA najara AtA hai| sar3aka para gAr3I meM Ate-jAte binA khAye mu~ha mIThA ho jAtA hai| kadama-kadama para gur3a, zakkara banatA dikhAI detA hai / hastinApura meM Ane vAle pratyeka yAtrI ko jambUdvIpa praveza dvAra para bhagavAn ke AhAra ke prasAda rUpa meM yahA~ lagabhaga bAraha mahIne ikSurasa pIne ko milatA hai| bhagavAn zAntinAtha, kuMthunAtha, arahanAtha ke cAra-cAra kalyANaka bhagavAn AdinAtha ke pazcAt aneka mahApuruSoM kA isa puNya dharA para Agamana hotA rahA hai| bhagavAn zAntinAtha, kuMthunAtha evaM arahanAtha ke cAra-cAra kalyANaka yahA~ hue haiN| tInoM tIrthaMkara cakravartI evaM kAmadeva pada ke dhArI bhI the| tInoM tIrthaMkaroM ne yahA~ se samasta chaha khaNDa pRthvI para rAjya kiyA, kintu unheM zAnti kI prApti nahIM huii| chiyAnave hajAra rAniyA~ bhI unheM sukha pradAna nahIM kara sakI ataeva unhoMne saMpUrNa Arambha parigraha kA tyAga kara nagna digambara avasthA dhAraNa kI, muni bana gye| bAraha bhAvanAoM meM par3hate haiM koTi aThAraha ghor3e chor3e caurAsI lakha hAthI, ityAdika sampatti bahuterI jIraNa tRNa sama tyaagii| bhagavAn zAntinAtha, kuMthunAtha, arahanAtha ne mahAn tapazcaryA karake yahIM para divya kevalajJAna kI prApti kii| unakI jJAna jyoti ke prakAza se anekoM bhavya jIvoM kA mokSa mArga prazasta huaa| anta meM unhoMne sammedazikhara se nirvANa prApta kiyaa| Aja hajAroM loga una tIrthaMkaroM kI caraNa raja se pavitra isa puNya dharA kI vandanA karane Ate haiN| usa punIta mATI ko mastaka para car3hAte haiN| kaurava-pAMDava kI rAjadhAnI ___ mahAbhArata kI vizva vikhyAta ghaTanA bhagavAn nemInAtha ke samaya meM yahA~ ghaTita huii| yaha vahI hastinApura hai jahA~ kaurava-pAMDava ne rAjya kiyaa| sau kaurava bhI pA~ca pAMDavoM ko harA nahIM ske| kyA kAraNa thA ? kaurava anItivAna the, anyAyI the, atyAcArI the, IrSyAlu the, dveSI the| unameM abhimAna bAlyakAla se kUTa-kUTakara bharA huA thaa| pAMDava prArambha se dhIra-vIra-gambhIra the| satya AcaraNa karane vAle the| nyAyanIti se calate the| sahiSNu the| isIlie pAMDavoM ne vijaya prApta kii| yahA~ taka ki pAMDava bhI satI sItA kI taraha agni parIkSA meM saphala hue| kauravoM ke dvArA banAye gaye jalate hue lAkSAgRha se bhI NamokAra mahAmantra kA smaraNa karate hue eka suraMga ke rAste se baca nikle| ____ ve eka bAra puna: agni parIkSA meM saphala hue| jaba zatrujaya meM nagna digambara muni avasthA meM dhyAna meM lIna the usa samaya duryodhana ke bhAnaje kuTuMdhara ne lohe ke AbhUSaNa banavAkara garama karake pahanA diye| jisake phalasvarUpa bAhara se unakA zarIra jala rahA thA aura bhItara se karma jala rahe the| usI samaya sampUrNa karma jalakara bhasma ho gaye aura antakRta kevalI banakara tIna pAMDavoM ne nirvANa prApta kiyA aura nakala, sahadeva upazama zreNI kA ArohaNa karake gyArahaveM gaNasthAna meM maraNa ko prApta ka sarvArthasiddhi gye| ____kaurava-pAMDava to Aja bhI ghara-ghara meM dekhane ko milate haiN| yadi vijaya prApta karanA hai to pAMDavoM ke mArga kA anusaraNa karanA caahiye| sadaiva nyAya-nIti se calanA cAhiye tabhI pAMDavoM kI taraha yaza kI prApti hogii| dharma kI sadA jaya hotI hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakSAbandhana parva ___ eka samaya hastinApura meM akaMpanAcArya Adi sAta sau muniyoM kA saMgha AyA huA thaa| usa samaya yahA~ mahApadma cakravartI ke putra rAjA padma rAjya karate the| kAraNavaza balI mantrI ne varadAna ke rUpa meM unase sAta dina kA rAjya mA~ga liyaa| rAjya lekara balI ne apane pUrva apamAna kA badalA lene ke lie jahA~ sAta sau muni virAjamAna the vahA~ unake cAroM ora yajJa ke bahAne agni prajvalita kara dii| upasarga samajhakara sabhI munirAja zAMta pariNAma se dhyAna meM lIna ho gye| dUsarI tarapha ujjayinI meM virAjamAna viSNukumAra munirAja ko mithilA nagarI meM cAturmAsa kara rahe muni zrI zrutasAgarajI ke dvArA bheje gaye kSullaka zrI puSpadaMta se sUcanA prApta huI ki hastinApura meM muniyoM para ghora upasarga ho rahA hai aura use Apa hI dUra kara sakate haiN| yaha samAcAra sunakara parama karuNAmUrti viSNukumAra munirAja ke mana meM sAdharmI muniyoM ke prati tIvra vAtsalya kI bhAvanA jAgrata huii| tapasyA se unheM vikriyA Rddhi utpanna ho gaI thii| ve vAtsalya bhAvanA se ota-prota hokara ujjayinI se cAturmAsa kAla meM hastinApura Ate haiN| apanI pUrva avasthA ke bhAI vahA~ ke rAjA padma ko DA~Tate haiN| rAjA unase nivedana karate haiM--he munirAja ! Apa hI isa , . upasarga ko dUra karane meM samartha haiM / taba muni viSNukumAra ne vAmana kA veSa banAkara balI se tIna kadama jamIna dAna meM mA~gI / bali ne dene kA saMkalpa kiyaa| munirAja ne vikriyA Rddhi se vizAla zarIra banAkara do kadama meM sArA ar3hAI dvIpa nApa liyA, tIsarA kadama rakhane kI jagaha nahIM milii| cAroM tarapha trAhi mAm hone lgaa| rakSA karo, kSamA karo kI dhvani gUMjane lgii| balI ne bhI kSamA maaNgii| munirAja to kSamA ke bhaMDAra hI hote haiN| unhoMne balI ko kSamA pradAna kii| upasarga dUra hone para viSNukumAra ne puna: digambara muni dIkSA dhAraNa kii| sabhI ne milakara muni zrI viSNukumAra kI bahuta bhArI pUjA kii| agale dina zrAvakoM ne bhakti se muniyoM ko khIra-sivaI kA AhAra diyA aura Apasa meM eka-dUsare ko rakSA sUtra bA~dhe / yaha nizcaya kiyA ki viSNukumAra munirAja kI taraha vAtsalya bhAvanApUrvaka dharma evaM dharmAyatanoM kI rakSA kreNge| tabhI se vaha dina prativarSa rakSAbandhana parva ke rUpa meM zrAvaNa sudI pUrNimA ko manAyA jAne lgaa| isI dina bahaneM bhAiyoM ke hAtha meM rAkhI bA~dhatI haiN| aba Age se rakSAbandhana ke dina hastinApura kA smaraNa kareM / deva guru zAstra ke prati tana-mana-dhana nyauchAvara kara deN| sAdharmI ke prati vAtsalya kI bhAvanA rkheN| tabhI rakSAbandhana parva manAnA sArthaka ho sakatA hai| darzana pratijJA meM prasiddha manovatI gajamotI car3hAkara bhagavAn ke darzana kara bhojana karane kA aTala niyama nibhAne vAlI itihAsa prasiddha mahilA manovatI bhI isI hastinApura kI thii| yaha niyama isane vivAha ke pUrva liyA thaa| vivAha ke pazcAt jaba sasurAla gaI to vahA~ saMkocavaza kaha nahIM paaii| tIna dina taka upavAsa ho gyaa| jaba usake pIhara meM sUcanA pahu~cI to bhAI AyA, use ekAnta meM manovatI ne saba bAta batA dii| usake bhAI ne manovatI ke zvasura ko btaayaa| to usake zvasura ne kahA ki hamAre yahA~ to gajamotI kA koThAra bharA hai| tabhI manovatI ne gajamotI car3hAkara bhagavAn ke darzana karake bhojana kiyaa| isake bAda manovatI ko to usakA bhAI apane ghara livA le gyaa| idhara una motiyoM ke car3hAne se isa parivAra para rAjakIya Apatti A gii| jisake kAraNa manovatI ke pati budhasena ke chahoM bhAiyoM ne milakara una donoM ko ghara se nikAla diyaa| ghara se nikalane ke bAda manovatI ne taba taka bhojana (22) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM kiyA jaba taka gajamotI car3hAkara bhagavAn ke darzanoM kA lAbha nahIM milaa| jaba calate-calate thaka gaye to rAste meM so gye| pichalI rAtri meM unheM svapna hotA hai ki tumhAre nikaTa hI mandira hai, zilA haTAkara darzana kro| uThakara saMketa ke anusAra zilA haTAte hI bhagavAn ke darzana hue| vahIM para car3hAne ke lie gajamotI mila gaye / darzana karake bhojana kiyaa| Age calakara puNyayoga se budhasena rAjA ke jamAI bana gye| ____idhara ve chahoM bhAI atyanta daridra avasthA ko prApta ho jAte haiN| gA~va chor3akara kArya kI talAza meM ghUmate-ghUmate chahoM bhAI, unakI paliyA~ va mAtA-pitA sabhI vahA~ pahu~cate haiM jahA~ budhasena jina mandira kA nirmANa karA rahe the| logoM ne unheM batAyA ki Apa budhasena ke vahA~ jAo, Apako ve kAma para lagA leNge| ve sabhI vahA~ pahu~ce unako kAma para lagAyA, budhasena manovatI unheM pahicAna gaye anta meM sabakA milana huaa| sabhI bhAiyoM, bhaujAiyoM tathA mAtA-pitA ne kSamA yAcanA kii| dharma kI jaya huii| isa ghaTanA se yahI zikSA milatI hai ki Apasa meM sabako milakara rahanA cAhiye / na mAlUma kisake puNyayoga se ghara meM sukha-zAMti samRddhi hotI hai| sulocanA jayakumAra mahArAjA soma. ke putra jayakumAra bharata cakravartI ke pradhAna senApati hue| unakI dharma parAyaNA zIla ziromaNi dha0 pa0 sulocanA kI bhakti ke kAraNa gaMgA nadI ke madhya AyA huA upasarga dUra huaa| rohiNI vrata rohiNI vrata kI kathA kA ghaTanA sthala bhI yahI hastinApura tIrtha hai| jambUdvIpa kI racanA .. aneka ghaTanAoM kI zrRMkhalA ke krama meM eka aura majabUta kar3I ke rUpa meM jur3a gaI jambUdvIpa kI racanA / isa racanA ne vismRta hastinApura ko puna: saMsAra ke smRti paTala para aMkita kara diyA / na kevala bhArata ke kone-kone meM, apita vizva bhara meM jambadvIpa racanA ke darzana kI carcA rahatI hai| jaina jagata meM hI nahIM pratyut vartamAna duniyA meM pahalI bAra hastinApura meM jambUdvIpa racanA kA vizAla khule maidAna para bhavya nirmANa huA hai| jo ki AryikA jJAnamatI mAtAjI ke jJAna va unakI preraNA kA pratiphala hai| san 1965 meM zravaNabelagola sthita bhagavAn bAhubalI ke caraNoM meM dhyAna karate hue pUjya zrI jJAnamatI mAtAjI ko jisa racanA ke divya darzana hue the, use bIsa varSa ke pazcAt yahA~ hastinApura meM sAkArarUpa prApta huaa| vartamAna meM jambUdvIpa racanA darzana ke nimitta se hI san 1976 se aba taka lAkhoM jaina-jainetara darzanArthiyoM ko hastinApura Ane kA saubhAgya prApta huaa| pratidina Ane vAle darzanArthiyoM meM adhikatama aise hote haiM jo ki yahA~ pahalI bAra Ane vAle hote haiN| sabhI darzanArthiyoM ke mukha se eka svara se yahI kahate hue sunane meM AtA hai ki hameM to kalpanA bhI nahIM thI ki itanI AkarSaka jambUdvIpa kI racanA banI hogii| hastinApura Ane vAle darzakoM ko jambUdvIpa racanA ke sAtha hI usakI prerikA pUjya gaNinI AryikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI ke darzanoM kA evaM unakA AzIrvAda prApta karane kA bhI svarNima avasara sahaja meM prApta ho jAtA hai| pajya mAtAjI ne jambadvIpa racanA kI preraNA to dI hI sAhitya nirmANa ke kSetra meM bhI adbhata kIrtimAna sthApita kiyaa| ar3hAI hajAra varSa meM digambara jaina samAja meM jJAnamatI mAtAjI pahalI mahilA (23) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM jinhoMne granthoM kI racanA kii| aba se pahale ke likhe jitane bhI grantha upalabdha hote haiM ve saba puruSa varga ke dvArA likhe gaye haiM AcAryoM ne likhe, muniyoM ne likhe yA paNDitoM ne likhe| kisI zrAvikA athavA AryikA dvArA likhA eka bhI grantha kahIM ke bhI grantha bhaNDAra meM dekhane meM nahIM aayaa| pU0 jJAnamatI mAtAjI ne tyAga aura saMyama ko dhAraNa karate hue eka-do nahIM Der3ha sau choTe-bar3e granthoM kA nirmANa kiyaa| nyAya, vyAkaraNa, siddhAnta, adhyAtma Adi vividha viSayoM ke granthoM kI TIkA Adi kii| bhaktiparaka pUjAoM ke nirmANa meM ullekhanIya kArya kiyA hai| indradhvaja vidhAna, kalpadruma vidhAna, sarvatobhadra vidhAna, jambUdvIpa vidhAna jaisI anupama kRtiyoM kA sRjana kiyaa| sabhI varga ke vyaktiyoM ko dRSTi meM rakhakara mAtAjI ne vibhinna ruci ke sAhitya kI racanAe~ kiiN| prAcIna dhArmika kathAoM ko upanyAsa kI zailI meM likhaa| aba taka mAtAjI kI eka sau dasa kRtiyoM kA prakAzana vibhinna bhASAoM meM dasa lAkha se adhika mAtrA meM prakAzita huA hai| pajya mAtAjI kI lekhanI abhI bhI avirala gati se cala rahI hai| AcArya kandakanda dvisahasrAbdi mahotsava ke isa pAvana prasaMga para abhI-abhI samayasAra kI AcArya amRtacandra evaM AcArya jayasenakRta TIkAoM kA hindI anuvAda kiyA jisakA pUrvArddha chapakara jana-jana ke hAthoM meM pahuMca cukA hai| granthoM kA prakAzana kArya abhI bhI satata cala rahA hai| mahAn dAnatIrtha hastinApura kSetra kA darzana mahAn puNya phala ko dene vAlA hai| yaha tIrthakSetra yugoM-yugoM taka pRthvI tala para dharma kI varSA karatA rahe yahI maMgala bhAvanA hai| (24) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsthAna kA paricaya jisa saMsthAna dvArA isa graMtha kA prakAzana ho rahA hai usakI saMkSipta jAnakArI pAThakoM ko denA maiM Avazyaka samajhatA huuN| saMsthAna kA janma___ pU0 gaNinI AryikAziromaNi zrI jJAnamatI mAtAjI kI preraNA se digaMbara jaina triloka zodha saMsthAna kA janma san 1972 meM huaa| isa saMsthAna kA rijasTrezana dillI sosAyaTI ekTa ke antargata san 1972 meM hI karA liyA gyaa| saMsthAna kI kAryakAriNI saMsthAna ke niyamAnusAra pratyeka tIna varSa meM saMsthAna kI kAryakAriNI kA gaThana kiyA jAtA hai| DA0 kailAzacandra jaina (rAjA TAyaja) nivAsI dillI isa saMsthAna ke sarvaprathama 1972 meM adhyakSa manonIta kiye gaye the| mahAmaMtrI zrI vaidya zAMtiprasAda jaina (dillI), koSAdhyakSa bra0 zrI motIcaMda jaina, maMtrI zrI kailAzacaMda jaina (karola bAga) naI dillI evaM upamaMtrI bra0 zrI ravIndra kumAra jaina Adi padAdhikArI manonIta kiye gaye the| usake bAda saMsthAna ke adhyakSa pada para zrI madanalAla jI cAMdavAr3a rAmagaMja maMDI - (rAja) 6 varSa taka rahe, pazcAt 6 varSa taka zrI amaracaMda jI pahAr3iyA (kalakattA) saMsthAna ke adhyakSa pada para rhe| mahAmaMtrI sva0 zrI kailAzacaMda jaina (khaddara vAle) saradhanA (u0 pra0) tathA unake bAda zrI gaNezIlAla jI rAnIvAlA (koTA) rAja0 ko mahAmaMtrI pada para manonIta kiyA gyaa| vartamAna (1991) trivarSIya kAryakAriNI meM lagabhaga 91 sadasya sAre bhAratavarSa ke manonIta haiM, jisameM sAhU zrI azoka kumAra jaina, dillI zrI amaracaMda jI pahAr3iyA, kalakattA va zrI nirmala kumAra jI seThI lakhanaU saMrakSaka pada para, bra0 zrI ravIndra kumAra jaina adhyakSa, zrI gaNezIlAla rAnIvAlA, zrI jinendraprasAda jaina ThekedAra, dillI-mahAmaMtrI, zrI amaracaMda jaina, homa breDa, meraTha-maMtrI tathA zrI kailAzacaMda jaina (karola bAga) naI dillI-koSAdhyakSa pada para manonIta haiN| isake atirikta aneka gaNamAnya mahAnubhAva saMsthAna ke upAdhyakSa evaM anya padoM para padAsIna haiN| .hisAba evaM dhana kI vyavasthA___ saMsthAna kA Aya-vyaya prativarSa ADITara se ADiTa karAyA jAtA hai evaM kAryakAriNI kI baiThaka meM hisAba pAsa kiyA jAtA hai| dhana ke sambandha meM saMsthAna kI sampUrNa Aya rasIda athavA kUpana se prApta hotI hai tathA sTeTa baiMka oNpha iNDiyA, hastinApura, nyU baiMka oNpha iNDiyA hastinApura evaM baiMka AphaeN bar3audA, dillI meM saMsthAna ke nAma se khAte haiM jisakA saMcAlana saMsthAna ke adhyakSa, koSAdhyakSa evaM maMtrI uparyukta tIna meM se kinhIM do hastAkSaroM se hotA hai| nirmANa- san 1974 se hastinApura meM nirmANa kArya prArambha kiyA gyaa| aba taka jambUdvIpa sthala para jambUdvIpa kI racanA ke nirmANa ke sAtha hI yAtriyoM , zodhArthiyoM evaM paryaTakoM ke liye lagabhaga 200 kamare va phleTa bana cuke haiN| tIna mUrti maMdira kA nirmANa huA hai, jisameM tIna vediyAM haiN| mukhya vedI meM bhagavAna AdinAtha, bharata va bAhubalI kI mUrtiyA~ virAjamAna haiM tathA agala-bagala kI vedI meM bhagavAn pArzvanAtha, bhagavAn neminAtha kI pratimA virAjamAna haiN| bhagavAn mahAvIra svAmI kA nayA kamala maMdira (25) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bana cukA hai, jisakA kalazArohaNa va maMdira vedI pratiSThA mahotsava maI 1990 meM sampanna ho cukA hai| , isake alAvA sAdhuoM ke rahane ke liye ratnatraya nilaya, kArya saMcAlana ke liye kAryAlaya evaM pAnI kI suvidhA ke liye TaMkI bhI banAI jA cukI hai| anya nirmANa kArya bhI yojanAnusAra cala rahe haiM, jinakA varNana bhaviSya meM samAja ke samakSa prastuta hogaa| zaikSaNika gatividhiyA~ nirmANa ke atirikta saMsthAna ke dvArA zikSA evaM dharma pracAra kA kArya bhI samaya-samaya para kiyA jAtA hai| zikSaNa-prazikSaNa zivira, seminAra, antarrASTrIya seminAra Adi ke Ayojana bhI kaI bAra kiye jA cuke haiN| samyagjJAna mAsika patrikA kA prakAzana pU0 gaNinI AryikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI dvArA likhita cAroM anuyogoM se yukta evaM dharma prabhAvanA ke samAcAroM se rahita samyagjJAna mAsika patrikA kA prakAzana julAI 1974 se isI saMsthAna ke antargata prArambha kiyA gayA thA, jisakA vimocana, pa0 pU0 AcArya zrI dharmasAgAra jI mahArAja ke karakamaloM se aitihAsika digambara jaina lAla maMdira dillI meM julAI 1974 ko kiyA gayA thaa| . bhAratavarSa ke pratyeka prAMta meM lagabhaga sabhI nagaroM meM isa patrikA ke sadasya haiM tathA pichale 18 varSoM se mAsika patrikA kA prakAzana pratimAha nirabAdha cala rahA hai| vIra jJAnodaya granthamAlA____ saMsthAna ke antargata vIra jJAnodaya granthamAlA kI sthApanA san 1974 meM kI gaI, jisameM prathama puSpa ke rUpa meM aSTasahasrI ke eka bhAga kA prakAzana 1974 meM huA thaa| usake bAda pU0 jJAnamatI mAtAjI dvArA likhita lagabhaga 125 se adhika granthoM kA prakAzana aba taka ho cukA hai| baccoM ke liye bAlavikAsa (cAra bhAga) evaM indradhvaja maNDala vidhAna, kalpadruma maNDala vidhAna, tIna loka maNDala vidhAna, sarvatobhadra maNDala vidhAna, jambUdvIpa maNDala vidhAna Adi aneka prakAzana atyanta lokapriya AcArya zrI vIrasAgara saMskRta vidyApITha. san 1979 meM pU0 mAtAjI kI preraNA se jambUdvIpa sthala para AcArya zrI vIrasAgara saMskRta vidyApITha kA zubhArambha huaa| aba taka isa vidyApITha se par3hakara kaI vidvAn samAja sevA meM saMlagna ho cuke haiN| jambUdvIpa pAramArthika auSadhAlaya___navambara 1985 se jambUdvIpa sthala para ni:zulka Ayurvedika auSadhAlaya bhI prArambha kiyA gayA hai, jisameM rAjavaidya zItala prasAda eNDa sansa dillI evaM trimUrti phArmesI bIkAnera ke saujanya se Ayurvedika auSadhi prApta hotI haiN| jambUdvIpa pustakAlaya ___ saMsthAna ke antargata eka vizAla pustakAlaya kI yojanA rakhI gaI hai, jisakA nAma jambUdvIpa pustakAlaya ke nAma se rakhA gayA hai| isa pustakAlaya meM vizvavidyAlaya ke pustakAlayoM ke anusAra hI pustakoM ko saMcita kiyA jA rahA hai| (26) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcakalyANaka pratiSThAyeM prathama paMcakalyANaka pratiSThA san 1975 meM bhagavAn mahAvIra svAmI kI savA nau phuTa U~cI pratimA kI huI thii| isake liye usa samaya kAraNavaza eka choTe se kamare kA hI nirmANa ho sakA thaa| isa kamare ko haTAkara vartamAna meM bhavya kamala mandira kA nirmANa kArya sampanna huA hai / isa paMcakalyANaka meM cAritra cakravartI 108 AcArya zrI zAMtisAgarajI mahArAja ke tRtIya paTTAcArya zrI dharmasAgarajI mahArAja vizAla saMgha sahita evaM elAcArya zrI vidyAnaMdajI va gaNinI AryikAziromaNi zrI jJAnamatI mAtAjI kA sAnnidhya prApta huA thaa| pratiSThAcArya paM0 zrI vardhamAna pArzvanAtha zAstrI, solApura nivAsI the| dvitIya paMcakalyANaka 84 phuTa U~ce sumeru parvata ke 16 jinabimboM kA 29 apraila se 3 maI 1979 taka Ayojita kiyA gyaa| isa paMcakalyANaka mahotsava meM AcArya zrI zivasAgara jI mahArAja ke ziSya AcAryakalpa zrI zreyAMsasAgarajI mahArAja kA sAnnidhya evaM gaNinI AryikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI kA sAnnidhya prApta huA thaa| isa Ayojana ke pratiSThAcArya saMhitAsUrI ba0 sUrajamala jI, bAbAjI nivAI the| tRtIya paMcakalyANaka pratiSThA 28 apraila 1985 se 2 maI 1985 taka sampanna huii| yaha Ayojana jambUdvIpa ke samasta jinabimboM ke paMcakalyANaka kA Ayojana thaa| yaha samAroha rASTrIya stara para sampanna huaa| isameM sAnidhya prApta huA AcArya zrI dharmasAgarajI mahArAja ke saMghastha sAdhugaNoM kA evaM A0 zrI subAhusAgara jI tathA gaNinI AryikAziromaNi zrI jJAnamatI mAtAjI ke saMgha kaa| pratiSThAcArya bra0 sUrajamalajI bAbAjI the| samAroha meM bhAratavarSa ke pratyeka prAnta se dharmAnurAgI baMdhuoM ne bhAga liyA tathA u0 pra0 sarakAra kA bhI prazAsana kI ora se acchA sahayoga rhaa| uttarapradeza ke tatkAlIna mukhyamaMtrI zrI nArAyaNadatta tivArI ne jambUdvIpa kA udghATana kiyA thaa| anya kendrIya va uttarapradeza ke maMtrIgaNa va sAMsada bhI samAroha meM upasthita haye the| kendrIya bhArata sarakAra ke rakSAmaMtrI zrI pI0 vI0 narasiMharAva (vartamAna pradhAnamaMtrI) bhI Ayojana meM sammilita huye the| - caturtha paMcakalyANaka 6 mArca se 11 mArca 1987 taka sampanna huaa| isa mahotsava meM bhagavAn pArzvanAtha va bhagavAn neminAtha kI do vizAla padmAsana pratimAoM kA paMcakalyANaka mahotsava huaa| isa kAryakrama meM AcArya zrI vimalasAgarajI mahArAja ke vizAla saMgha kA sAnidhya tathA pU0 gaNinI AryikAziromaNi zrI jJAnamatI mAtAjI ke saMgha kA sAnidhya prApta huaa| isa pratiSThA ke pratiSThAcArya paM0 zrI zikharacaMda jI bhiNDa the| isI zubha avasara para sumeru parvata para svarga kalazArohaNa bhI kiyA gyaa| makhya atithi ke rUpa meM mAdhava rAva siMdhiyA. kendrIya rela mantrI tathA zrI je0ke0 jaina sAMsada bhI aaye| jJAnajyoti pravartana 4 jUna 1982 ko lAla kilA maidAna, dillI se jambUdvIpa jJAnajyoti kA pravartana tatkAlInapradhAnamantrI sva0 zrImatI indirA gAMdhI ke karakamaloM se huA thaa| niraMtara 1045 dinoM taka isa jJAnajyoti kA pravartana sampUrNa bhAratavarSa ke nagara-nagara meM huA, jisase ahiMsA, cAritra nirmANa evaM vizva-bandhutva kA vyApaka pracAra-prasAra huaa| isa pravartana meM aneka prAntoM ke rAjyapAla, mukhyamaMtrI, sAMsada, kamiznara, DI.ema., esa.DI.ema. Adi aneka rAjakIya adhikAriyoM kA sAnnidhya prApta huaa| digaMbara jaina AcAryoM, muniyoM, AryikAoM aura bhaTTArakoM kA bhI sthAna-sthAna para AzIrvAda va sAnnidhya prApta (27) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huaa| pravartana meM tatkAlIna sAMsada zrI je0 ke0 jaina kA sarAhanIya sahayoga samaya-samaya para prApta hotA rhaa| jJAnajyoti kI hastinApura meM akhaNDa sthApanA 1045 dinoM taka sAre bhAratavarSa meM pravartana ke bAda jJAnajyoti kI akhaNDa sthApanA 28 apraila 1985 ko jambUdvIpa maina geTa ke ThIka sAmane sthAI taura para hastinApura meM kara dI gii| yaha sthApanA zrI je0 ke0 jaina, sAMsada kI adhyakSatA meM tatkAlIna rakSAmantrI, bhArata sarakAra zrI pI0 vI0 narasiMharAva (vartamAna pradhAnamaMtrI) ke kara kamaloM se huI thii| jambUdvIpa sthala para bhavya dIkSAyeM pU0 gaNinI AryikAratna zrI mAtAjI ke ziSya evaM ziSyAoM ke dIkSA samAroha bhI jambUdvIpa sthala para samaya-samaya para Ayojita kiye gaye haiN| sarvaprathama saMghastha bra0 zrI motIcanda jaina, sanAvada ( ma0 pra0) kI kSullaka dIkSA kA kAryakrama 8 mArca 1987 ko samapanna huaa| yaha dIkSA AcArya zrI vimalasAgara jI mahArAja ke kara kamaloM se sampanna huI thii| dIkSA ke uparAnta unakA nAma kSullaka zrI motIsAgara jI rakhA gayA / . dvitIya dIkSA samAroha ku0 mAdhurI zAstrI, jo ki pU0 jJAnamatI mAtAjI kI ziSyA evaM / ' gRhasthAvasthA kI laghu bhaginI haiM, unakI dIkSA 13 agasta 1989 ko vizAla stara para sampanna huii| gaNinI AryikAziromaNi zrI jJAnamatI mAtAjI ke kara-kamaloM se dIkSA prApta karake AryikA zrI 'candanAmatI' nAma rakhA gyaa| tRtIya dIkSA bra0 zyAmAbAI kI. 15 akTUbara 1989 ko sampanna huii| pU0 gaNinI AryikAziromaNi zrI jJAnamatI mAtAjI ke kara-kamaloM se unheM kSullikA dIkSA pradAna karake kSullikA 'zraddhAmatI' nAma rakhA gyaa| paMcama paMcakalyANaka evaM jambUdvIpa mahAmahotsava 3 maI se 7 maI 1990 taka jambUdvIpa sthala para akhila bhAratIya stara para paMcakalyANaka pratiSThA mahAmahotsava sampanna huaa| isa mahotsava meM indradhvaja ke 458 jinabimboM kI paMcakalyANaka pratiSThA sampanna huii| __isI zubha avasara para paMcavarSIya jambUdvIpa mahAmahotsava kA Ayojana kiyA gyaa| yaha Ayojana jambUdvIpa nirmANa ke bAda prathama bAra kiyA gayA hai tathA yaha nizcaya kiyA gayA ki prati pAMca varSa meM jambadvIpa mahAmahotsava kA Ayojana vizAla stara para AgAmI varSoM meM hotA rhegaa| isa mahotsava meM 4 maI 1990 ko kendrIya udyoga maMtrI bhArata sarakAra zrI ajItasiMha evaM 6 maI 1990 ko uttara pradeza ke mahAmahima rAjyapAla zrI bI0 satyanArAyaNa reDDI mukhya atithi ke rUpa meM sammilita hue| rAjyapAla mahodaya ke karakamaloM se kamala maMdira kA udghATana kAryakrama bhI sampanna huaa| isa prakAra digambara jaina triloka zodha saMsthAna meM vibhinna bahumukhI yojanAyeM cala rahI haiM, jinameM bhAratavarSa ke samasta digambara jaina samAja kA sahayoga prApta hotA rahatA hai| karmayogI bAla bra0 ravIndra kumAra jaina, adhyakSa : . digaMbara jaina triloka zodha saMsthAna jambUdvIpa, hastinApura (meraTha) u0 pra0 (28) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra jJAnodaya granthamAlA ke sahayogI __ digambara jaina triloka zodha saMsthAna ke antargata "vIra jJAnodaya granthamAlA" kA nirmANa san 1974 meM kiyA gyaa| jaba se aba taka lAkhoM kI saMkhyA meM granthoM kA prakAzana ho cukA hai aura nirantara ho rahA hai| granthamAlA se pAThakoM ko grantha sastI kImata meM prApta ho sakeM isa dRSTi se granthamAlA meM eka saMrakSaka yojanA agasta san 1990 se prArambha kI gaI hai| isa yojanA ke antargata nimna mahAnubhAva aba taka saMrakSaka banakara apanA sahayoga pradAna kara cuke haiN| parama saMrakSaka1. zrI mAMgIlAla bAbUlAla jI pahAr3e, haidarAbAda (A0 pra0) 2. zrImatI zakuntalA devI jaina dha0 pa0 zrI lAlA sumataprakAza jaina gajjU kaTarA zAhadarA, dillI saMrakSaka1. zrImatI Adarza jaina dha0 pa0 sva0 zrI anantavIra jaina ke suputra zrI manoja kumAra jaina, hastinApura 2. zrImatI rAjUbAI mAtezvarI zrI zikharacanda bhAI devendra kumAra lakhamIcanda jaina, sanAvada (ma0 pra0) 3. zrI cimanalAla cunnIlAla dozI, kIkA sTrITa, bambaI 4. zrImatI aruNAbena mannUbhAI koTar3iyA, sI0 pI0 TaiMka roDa, bambaI 5. zrImatI tArAbena candUlAla dozI, phrenca brija, bambaI 6. zrI ratilAla cunnIlAla dozI, bambaI ___7. zrI mathurA bAI khuzAlacanda jaina kI puNya smRti meM dvArA-- zrI ratanacanda khuzAlacanda gAMdhI ke . suputra zrI dhanyakumAra, azoka kumAra, zirISa kumAra, dharmarAja gA~dhI, phalaTana (sAtArA) mahA0 8. zrI zAMtilAla khuzAlacanda gA~dhI, phalaTana (sAtArA) mahA0 9. zrI anantalAla phUlacanda phar3e, akalUja (solApura) mahA0 10. zrI hIrAlAla mANikalAla gAMdhI, akalUja (solApura) mahA0 11. zrI jayakumAra khuzAlacanda gAMdhI, akalUja (solApura) mahA0 12. zrImatI badAmI devI mAtezvarI zrI padma kumAra jaina gaMgavAla, kAnapura (u0 pra0) 13. zrImatI kamalA devI dha. pa. sva0 zrI mahendra kumAra jaina, ghaMTe vAle halavAI, dariyAgaMja . naI dillI 14. zrImatI uSAdevI dha. pa. zrI zravaNakumAra jaina, cAvar3I bAjAra, dillI 15. zrI mukeza kumAra jaina, kaTarA zahanazAhI, cA~danI cauka, dillI 16. zrI hukamIcanda mAMgIlAla zAha, dhAna maMDI, udayapura (rAja0) 17. zrI kiraNacanda jaina, kaTarA dhUliyAna, cA~danI cauka, dillI 18. zrImatI vimalA devI dha. pa. zrI mahAvIra prasAda jaina iMjIniyara viveka vihAra, dillI 19. zrImatI uSAdevI dha. pa. zrI azoka kumAra jaina (khekar3A nivAsI) po0 baharAica (u0 pra0) 20. zrImatI lIlAvatI dha. pa. zrI harIzacanda jaina, zakarapura, dillI (29) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / pAsA, 29. zrI digama 21. zrI dulIcanda jaina, bAhubalI eMkleva, dillI 22. zrI ratilAla kevalacanda gAMdhI kI puNya smRti meM, pApUlara parivAra sUrata, (gujarAta) 23. zrImatI bhaMvarIdevI dha. pa. sva. zrI sadAsukha jI jaina pAMDyA kI smRti meM indaracanda sumeramala jaina pAMDyA, zilAMga (meghAlaya) / 24. zrImatI sohanI devI dha0 pa0 zrI tanasukharAya seThI, phaiMsI bAjAra, gauhATI (AsAma) 25. zrImatI dhApUbAI dha. pa. zrI kastUracanda jaina, rAmagaMjamaMDI (rAja0) 26. zrI miTThanalAla candrabhAna jaina, kavinagara gAjiyAbAda (u0 pra0) 27. zrImatI zakuntalA devI dha0 pa0 zrI surezacanda jI jaina, bartana vAle, khuDa mauhallA, deharAdUna (u0 pra0) 28. zrI devendra kumAra guNavanta kumAra ToMgyA, bar3anagara (ma0 pra0) sIla phatehapura (bArAbaMkI) u0 pra0 adhyakSa zrI saroja kumAra jaina, ____ mantrI zrI munnAlAla jaina, koSAdhyakSa zrI premaprakAza jaina / 30. zrI mannAlAla rAmalAla jaina iMgaravAlA, bhAnapurA (mandasaura) 31. zrI indaracanda kailAzacanda jaina caudharI, sanAvada (ma0 pra0) 32. zrI amolakacanda prakAzacanda jaina sarrApha, sanAvada (ma0 pra0) 33. zrI vimala canda jaina, rakhabacanda dazaratha sA, sanAvada (ma0 pra0) 34. zrI AjAda kumAra jaina zAha (sanAvada vAle), zyopura kalAM, (ma0 pra0) 35. zrImatI suSamA devI dha0 pa0 zrI rAkeza kumAra jaina, mavAnA 36. zrImatI kusuma jaina dha0 pa0 zrI rameza canda jaina, kizanapurI, bAgapata roDa, meraTha (u0 pra0). 37. zrImatI kirana jaina dha0 pa0 zrI padmaprasAda jaina eDavokeTa meraTha (u0 pra0) 38. zrI prabhA canda godhA, sivila lAina, jayapura (rAja.) 39. zrImatI vimalA devI dha0 pa0 zrI jinendra prasAda jaina ThekedAra, ToDaramala roDa, naI dillI-110001 40. zrImatI kSamA devI jaina, madhuvana, dillI-110092 41. zrImatI kamalA devI dha0 pa0 zrI rAjendra kumAra jaina ToDarakA, thANA (mahA0) 42. zrI ajIta prasAda jaina babbe jI, zrI rAjakumAra zravaNakumAra jaina, tAla kaTorA roDa, lakhanaU 43. zrI gopIcanda vipina kumAra, subodha kumAra jaina gaMja bAjAra saradhanA (u0 pra0) 44. zrImatI ratana sundarI devI dha0 pa0 zrI vIra canda jaina, cikana vAle lakhanaU (u0 pra0) 45. zrI amitakumAra suputra DaoN0 subhASa canda jaina, jodhapura (rAja0) / 46. zrImatI AzA jaina dha0 pa0 zrI pramoda kumAra jaina, mujaphpharanagara vAle, rAMcI (bihAra) bAla bra0 ravIndra kumAra jaina sampAdaka (30) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAkSarIkozaH ekAkSarIkozaH akAro vAsudeva: syAdAkArastu pitAmahaH / pUjAyAM cApi mAMgalye AkAra: parikIrtitaH // 1 // ikAra ucyate kAmo lakSmIrIkAra ucyte| ukAra: zaMkara: prokta UkArazcApi lakSaNam // 2 // rakSaNe cArtha UkAra UkAro brahmaNi smRtaH / RkAro devamAtA syAdRkAro danujaprasUH // 3 // lakAro devajAtInAM mAtA sadbhiH prakIrtitaH / lakAro-smaryate daityajananI zabda kovidaH // 4 // ekAra ucyate viSNuraikAraH syAnmahezvara / okArastu bhaved brahmA aukAro'nanta ucyate // 5 // aM syacca paramaM brahma a: syAccaiva mahezvaraH / ka: prajApati ruddiSTaH ko'rkavATavanaleSu ca // 6 // kazcAtmani mayUro ca ka: prakAza udAhRtaH / kaM ziro jalamAkhyAtaM kaM sukhe ca prakIrtitaH // 7 // pRthivyAM ku: samAkhyAta: ku: pApe'pi prakIrtitaH / khamiMdriye khamAkAro kha: svarge'pi prakIrtitaH // 8 // sAmAnye ca tathA zUnye khazabda: prkiirtitH| go gaveza: samuddiSTo gaMdharvoga: prakIrtitaH // 9 // gaM gItaM gA ca gAthA syAdgauzca dhenu: sarasvatI / ghA ghaSTAya samAkhyAtA gho ghanazca prakIrtitaH // 10 // gho ghaSTAhanane'dharme ghUghorNAghurdhvanAvapi / DakAro bhairava: khyAto DakAro viSayaspRhA // 11 // 'cazcaMdramA: samAkhyAto bhAskaro taskare mataH / nirmalaM chaM samAkhyAtaM tarale cha: prakIrtitaH / / 12 // chedake cha: samAkhyAto vidvadbhiH zabdakovidaiH / jakAro gAyane prokto jayane ja: prakIrtitaH / / 13 / / jetA jazca prakathita: sUribhi: zabdazAsane / kho jhakAra: kathito naSTe jhazcocyate budhaiH // 14 // ikArazca tathA vAyau nepathye samudAhRtaH / jakAro gAyane prokto jakAro jharjharadhvajau // 15 // ye dhIstryAM ca karake ro dhvajau ca prakIrtita: / ukAro janatAyAM syATTho dhvanau ca zaThe'pi / / 16 // Tho maheza: samAkhyAtaSTha: zUnya: prakIrtitaH / bRhadbhAnau ca ThaH proktastathA caMdrasya maMDale // 17 // DakAra: zaMkare trAse dhvanau bhIme nirucyate / DhakAra: kIrtito DhakkA nirguNe nirdhane mataH // 18 // NakAra: sUkare jJAne nizcayete nirNaye'pi ca / takAra: kIrtitazcore krIDa pucche prakIrtitaH / / 19 // 'zilocvaMye thakAra: sthAlyakAro nyrkssnne| dakAro'bhre kalatre ca cchede dAne ca dAtari // 20 // dhaM dhane saghane dha: syAdvidhAtIra manAvaya / dhISaNA dhI: samakhyAtA dhUzcaivaM bhAravittayoH / / 21 // netA nazca samAkhyAta staraNau na prakIrtitaH / nakAra: saugate buddhau stutau vRkSe prakIrtitaH // 22 // - na zabda: svAgate bandhau vRkSe sUrye ca kIrtita: / pa: kuvera: samAkhyAta: pazcimepa: prakIrtitaH / / 23 / / pavane pa: samAkhyAta: pa: syAtyAne ca pAtari / kaphe vAte phakAra: syAttathA''hvAne prakIrtitaH / / 24 // phUtkAro'pi ca pha: proktastathA niSphalabhASaNe / vakAro varuNa: prokto balajeba phale'pi ca / / 25 // vakSa: sthale ca baH prokto gadAyAM samudAhRtaH / nakSatre bhaM budhA: prAhurbhavane bha: prakIrtitaH / / 26 // dIptirbhA syAcca bhUrbhUmibhIrbhayaM kathitaM budhaiH / ma: zivazcaMdramA vedhA: mahAlakSmIzcakIrtitA // 27 // mA ca mAtari mAne ca baMdhane ma: prakIrtitaH / yazo ya: kathita: prAjJairyA vAyuriti zabditaH // 28 // yAne mAtari yastyAge kathita: zabdavAdibhiH / razcArome'nile brahmau bhUmAvapidhane'pi ca // 29 // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 kAtantrarUpamAlA iMdriye dhanarodhe ca rurbhaye ca prakIrtitaH / lo dIptau ghAlazca bhUmaubhaye cAhlAdane'pi ca // 30 // lo vAte lavaNe ca syAllo dAne ca prakIrtitaH / la: zleSe cAzaye caiva pralaye sAdhane'pi laH // 31 // mAnase varuNe caiva lakAra: sAMtvane'pi ca / vizca pakSI nigadito gamane vi: prakIrtitaH // 32 // zaM sukhaM zaMkara zreya: zazca sIrI nigadyate / zayane za: samAkhyAto hiMsAyAM zo nigadyate // 33 // Sa: kIrtito yudhaiH zreSThe Sazca gaMbhIra locane / upasarge parokSe ca SakAra: parikIrtitaH / / 34 / / sa: kope varuNe sa: syAttathA zUlinikIrtita: / sA ca lakSmIrbudhaiH proktA gaurI sA ca sa: Izvara // 35 // ha: koSe vAraNe hazva tathA zUlI prakIrtita: / hi: padyapUraNe prokto hiH syAddhetvavadhAraNe // 36 // kSa: kSetre vakSasi prokto budhaiH kSa: zabdazAsane / kSi: kSetre kSetrarakSe ca nRsiMhe ca prakIrtitaH // 37 / / Agamebhyo'bhidhAnebhyo dhAtubhya: zabdazAsanAt / evamekAkSaraM nAmAbhidhAnaM sukRtaM mayA // 38 // ||iti puruSottamakRta ekAkSarIkozaH / / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM nama: siddhebhyaH zrIzarvavarmakRta-kalApavyAkaraNasya vAdiparvatavajrazrImadbhAksenatraividyakRtATIkA kAtantrarUpamAlA maGgalam 'vIraM praNamya sarvajJa, vinssttaashessdosskm| kAtantrarUpamAleyaM, bAlabodhAya kathyate // 1 // namastasyai sarasvatyai, vimljnyaanmuurtye|| vicitrAlokayAtreyaM, yatprasAdAtpravartate // 2 // maMgalAcaraNa kA artha jinhoMne sampUrNa doSoM ko naSTa kara diyA hai aura jo saMpUrNa carAcara jagat ko jAna lene se sarvajJa ho cuke haiM aise vIra bhagavAna ko namaskAra karake bAlakoM ko vyAkaraNa kA jJAna karAne ke liye isa choTI-sI kAtaMtrarUpamAlA nAma kI vyAkaraNa ko maiM kahatA hU~ // 1 // bhAvArtha-ku-ISat taMtra-vyAkaraNaM / thor3e se sUtra jisameM haiM use kAtaMtra kahate haiN| isa kAtaMtra vyAkaraNa meM bhI bahuta hI thor3e sUtroM ke dvArA vyAkaraNa ke sAre hI niyama batA diye gaye haiN| isameM saMjJAyeM bhI bahuta hI sarala haiM ata: isakA "kAtaMtra" yaha nAma sArthaka hai| . vimalajJAna-dvAdazAMga jJAna kI mUrtisvarUpa usa sarasvatI mAtA ko merA namaskAra hai ki jisake prasAda se eka sthAna meM baiThe-baiThe hI sAre tIna loka kI vicitra yAtrA kA AnaMda A jAtA hai // 2 // 1.vi viziSTAM I lakSmI rAti dadAtIti viirH| athavA vizeSeNa IteM sarvAn sakalapadArthAn jAnAtIti viirH| vi viziSTA irA vAk divyadhvaniryasyAsau viirH| athavA vi viziSTA irA aSTamapRthvI yasyAsau viirH| athavA vIrayatIti vIra: kAmarAjayamarAjamoharAjAn nirAkarotIti viirH| vi viziSTA IrA gaganagamanaM yasyAsau vIraH taM praNamanaM pUrva pazcAtkiciditi praNamya // sarva jAnAtIti sarvajJaH sarvAn sakalapadArthAn kramakaraNavyavadhAnarAhityena yugapat jAnAtIti srvjnyH|| nazyaMtisma nssttaaH| vi vizeSeNa naSTA vinssttaaH| azeSAzca te doSAzca ashessdossaa| vinaSTA: azeSadoSA yenAsau vinaSTAzeSadoSakaH tam / ku ISattatraM kAtantraM, rUpANAM mAlA rUpamAlA, kAtantrasya rUpamAlA kAtantrarUpamAlA // 2. saraH / prasaraNaM sarvajJAnamayA mUrtirasyA astIti sarasvatI tasyai / vigataM malaM yasmAttadvimalaM / jJAyate'nena iti jJAnaM vimalaM ca tat jJAnaM ca vimalajJAnaM / vimalajJAnameva martiryasyAH sA vimalajJAnamatiH tasyai // Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA namo vRSabhasenAdi-gautamAntyagaNezine / mUlottaraguNAnyAya, sarvasmai munaye namaH // 3 // gurubhaktyA vayaM, saardhdviipdvityvrtinH| vandAmahe trisaGkhyona-navakoTimunIzvarAn // 4 // ajJAnatimirAndhasya, jnyaanaanyjnshlaakyaa| cakSurunmIlitaM yena, tasmai zrIgurave namaH // 5 // ___ atha saMjJAsandhiH . siddho vrnnsmaamnaayH||1|| bhAvArtha-sarasvatI ke mAhAtmya se-granthoM ke paThana-pAThana rUpa svAdhyAya ke prabhAva se manuSya , . tIna loka meM sthita jIva, ajIva Adi saMpUrNa tattvoM ko, Urdhvaloka, madhyaloka, adholoka Adi saMpUrNa jagat ke svarUpa ko jAna letA hai / AptamImAMsA meM bhI kahA hai ki syAdvAdakevalajJAne srvtttvprkaashne| bheda: sAkSAdasAkSAcca hyavastvanya samaM bhavet // syAdvAda-Agama aura kevalajJAna donoM hI saMpUrNa tattva ko prakAzita karane vAle haiM aMtara kevala itanA hI hai ki kevalajJAna sAkSAta saMparNa padArthoM kA jJAna karA detA hai aura zratajJAna parokSa rUpa se kucha-kucha paryAyoM sahita chahoM dravyoM kA jJAna karA detA hai| mAnasa matijJAna aura divya zrutajJAna ke dvArA yaha jIva parokSa rUpa se sAre jagat ke svarUpa ko jAna letA hai| vRSabhasena ko pramukha karake aMtima gaNadhara zrI gautama svAmIparyaMta caudaha sau bAvana gaNadhara devoM ko merA namaskAra hove evaM mUla aura uttara guNoM se sahita sabhI muniyoM ko merA namaskAra hove // 3 // arthAt vRSabhadeva ke caurAsI gaNadhara haiM unameM pramukha gaNadhara vRSabhasena haiM evaM mahAvIra svAmI ke 14 gaNadharoM meM prathama gaNadhara gautama svAmI haiN| inameM madhya bAIsa tIrthaMkaroM ke sabhI gaNadharoM kI saMkhyA caudaha sau bAvana mAnI gaI hai| DhAI dvIpa saMbaMdhI tIna kama nava karoNa munirAjoM ko hama gurubhakti pUrvaka namaskAra karate haiM // 4 // arthAt jaMbUdvIpa, dhAtakIkhaMDa ye do dvIpa aura puSkaradvIpa ke bIca meM mAnuSottara parvata ke nimitta idhara ke Adhe puSkara dvIpa meM hI manuSya loka hai ata: AdhA puSkara dvIpa aise DhAI dvIpoM meM eka sau sattara karmabhUmiyA~ haiM / ina karmabhUmiyoM meM adhika se adhika tIna kama nava karor3a munirAja eka sAtha ho sakate haiM yahA~ una sabhI ko namaskAra kiyA gayA hai| jJAnarUpI aMjana kI zalAkA se ajJAna rUpI aMdhakAra se aMdhe huye prANiyoM ke jJAnarUpI netroM ko jinhoMne khola diyA hai una zrI guruoM ko merA namaskAra hove // 5 // atha saMjJA saMdhi vargoM kA samudAya anAdi kAla se siddha hai // 1 // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMjJAsandhiH 3 siddhaH khalu varNAnAM samAmnAyo veditavyaH / te ke, -a A i I u U R Rla la e ai o au| ka kha ga gha Ga / ca.cha ja jha jA Ta Tha Da Dha Na / ta tha da dha na pa pha ba bha ma / ya ra la va / za Sa sa ha iti / tatra caturdazAdau svraaH||2|| tasmin varNasamAmnAye Adau ye caturdaza varNAste svarasaMjJA bhavanti / te ke, a A i I u U R Rla la e ai o au iti / daza samAnAH // 3 // - tasmin varNasamAmnAye Adau ye daza varNAste samAnasaMjJA bhavanti / te ke, -a A i I u U RR la la iti| teSAM dvau dvAvanyo'nyasya savarNI // 4 // teSAM samAnAnAM madhye dvau dvau varNAvanyo'nyasya parasparaM savarNasaMjJau bhavata: aA iii| uU RR lal / teSAM grahaNaM kimarthaM ? dvayorhasvayordvayordIrghayozca savarNasaMjJArtham / . zlokaH krameNa vaiparItyena, laghUnAM laghubhiH saha / gurUNAM gurubhiH sAdhu, caturdheti savarNatA // 1 // ina vargoM ke samUha ko Aja taka na kisI ne banAyA hai aura na koI naSTa hI kara sakate haiM ye varNa anAdi nidhana haiM / unako jAnanA caahiye| ve kauna haiM ? a A i I u U R R la la e ai o au| ka kha ga gha ng| ca cha ja jha bA Ta Tha Da Dha Na / ta tha da dha na / pa pha ba bha ma / ya ra la v| za Sa sa ha / ye saiMtAlIsa varNa kahalAte haiN| inameM Adi ke caudaha akSara svara kahalAte haiM // 2 // ina vargoM ke samudAyoM meM Adi ke jo caudaha akSara haiM, ve svara saMjJaka haiN| ve kauna-kauna haiM ? a A i I u U R Rla la e ai o au| ye caudaha svara haiN| daza samAna saMjJaka haiM // 3 // - ina svaroM meM Adi ke jo daza varNa haiM unakI "samAna" yaha saMjJA hai| ve kauna haiM ? a A i I u U R Rla l| inameM do-do varNa Apasa meM savarNI haiM // 4 // isa samAna saMjaka svaroM meM do-do varNa Apasa meM savarNa saMjaka haiN| a A huI u U RRla l| sUtra meM "teSAM" zabda kA grahaNa kyoM kiyA hai ? do hrasva varNa evaM do dIrgha varNa bhI Apasa meM savarNa saMjJaka haiM isa bAta ko spaSTa karane ke lie sUtra meM "teSAM" pada sArthaka hai / arthAt cAra prakAra se savarNatA mAnI gaI hai| zlokArtha--krama se arthAt hrasva hrasva kA dIrgha dIrgha kA dIrgha hrasva kA aura hrasva dIrgha kA yaha cAra bheda haiN| 1.anAdikAlena pravRtta ityrthH| siddhazabdaH anityArtho vA niSpatrAthoM vA prasiddhArthoM vA / kAMpilye siddhasthita ityatra siddhazabdo'nAdimaGgalavAcI // 2. samyagAmnAyante abhyasyante iti smaamnaayaaH| shlokH| vyaJjanAni trayastriMzatsvarAzcaiva cturdsh| anusvAro visargazca jihvAmUlIya eva ca // 1 // gajakumbhAkRtivarNaH plutazca prikiirtitH|| evaM varNAsvipaJcAzanmAtRkAyA udAhRtAH ||2||3.svyN rAjanta iti svraaH|| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA RkAralakArau ca // 5 // RkAralakArau ca parasparaM savarNasaMjJau bhavata: / RlU / pUrvo hrasveH // 6 // tayoH savarNasaMjJayormadhye pUrvo varNo hrasvasaMjJo bhavati / a i u R lu // paro dIrghaH // 7 // tayoH savarNayormadhye paro varNo dIrghasaMjJo bhavati / A I U Rl // svaro'varNavajoM naami||8|| avarNavarjaH svaro nAmisaMjJo bhvti| iI uU RR lal eai oau // varNagrahaNe savarNagrahaNaM / kAragrahaNe kevlgrhnnm| ..... ekArAdIni sandhyakSarANi // 9 // ekArAdIni svaranAmAni sandhyakSarasaMjJAni bhavanti / tAni kaani| e ai o au|| . nityaM santhyakSarANi dIrghANi // 10 // sandhyakSarANi nityaM dIrghANi bhvNti| kAdIni vyaJjanAni // 11 // RkAra aura lakAra bhI paraspara savarNa haiM // 5 // RkAra aura lakAra bhI paraspara meM savarNa saMjJaka haiM, jaise-R lu| pUrva ke varNa hrasva haiM // 6 // ina savarNa saMjJaka svaroM meM pUrva-pUrva pA~ca svara hrasva saMjJaka haiN| a i u R lu| aMta ke svara dIrgha saMjJaka haiM // 7 // ina savarNa saMjJaka daza svaroM meM aMta-aMta ke pA~ca svara dIrgha saMjJaka haiN| A I U R l| avarNa ko chor3akara zeSa svara nAmi saMjJaka haiM // 8 // . avarNa ko chor3akara zeSa bAraha svaroM kI 'nAmi' yaha saMjJA hai| i I u U R R la la e ai o au| varNa ke grahaNa karane se savarNa kA arthAt donoM svaroM kA grahaNa ho jAtA hai aura 'kAra' zabda se grahaNa karane se kevala eka svara kA hI grahaNa hotA hai jaise avarNa kahane se a A donoM hI A gaye evaM akAra kahane se mAtra 'a' zabda hI AtA hai| yaha niyama sarvatra vyAkaraNa meM samajhanA caahiye| ekAra Adi svara saMdhyakSara kahalAte haiM // 9 // ekAra Adi svara, saMdhyakSara saMjJaka hote haiN| ve kauna haiM ? e ai o au / ye saMdhyakSara hamezA hI dIrgha rahate haiM // 10 // 'ka' Adi varNa vyaMjana kahalAte haiM // 11 // . 1. hasyate. ekamAtratayA uccAryate iti hsvH| 2. dRNAti vidArayati dvimAtratayA mukhabilamiti diirghH| 3. vyajyante akArAdibhiH pRthakikrayante iti vyaJjanAni athavA vigataH aJjanaH svaralepo yebhya iti vyaJjanAni / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMjJAsandhiH . kakArAdIni hakAraparyyantAnyakSarANi vyaJjanasaMjJAni bhavanti / ka kha ga gha Ga / ca cha ja jha b| Ta Tha Da Dha nn| ta tha da dha na / pa pha ba bha ma / ya ra la va / za Sa sa ha // te vargAH paJca paJca paJca // 12 // te kakArAdayo mAvasAnA varNAH paJca paJca bhUtvA paJcaiva vargasaMjJA bhavanti / ka kha ga gha ng| ca cha ja jha j| Ta Tha Da Dha Na / ta tha da dha na / pa pha ba bha ma // vargANAM prathamadvitIyAH zaSasAcAghoSAH // 13 // vargANAM prathamadvitIyA varNAH zaSasAzcAghoSasaMjJA bhavanti / kakha cacha TaTha tatha papha za Sa sa // ghoSavanto'nye // 14 // aghoSebhyonye tRtIyacaturthapaJcamA varNA yaralavahAzca ghoSavatsaMjJA bhavanti / gaghaGa jajhaba DaDhaNa dadhana babhama yaralavaha iti // anunAsikA DaJaNanamAH // 15 // anu pazcAnnAsikAsthAnamuccAraNaM yeSAM te anunAsikA: / GabaNanamA varNA anunAsikasaMjJA bhavanti / GabaNanama iti|| antaHsthA yrlvaaH||16|| vargANAM USmaNAMca anta: tisstthntiityntHsthaaH| yaralavA ityete varNA antasthasaMjJA bhavanti / yrlv|| kakAra se lekara hakAra paryaMta akSara vyaMjana saMjJaka haiN| ye 33 haiN| ka kha ga gha ng| ca cha ja jha b| Ta Tha Da Dha nn| ta tha da dha na / pa pha ba bha ma / ya ra la v| za Sa sa h| unameM pA~ca-pA~ca ke pA~ca varga hote haiM // 12 // ye kakArAdi se 'ma' paryaMta pA~ca-pA~ca varNa milakara pA~ca hI varga hote haiM / ka kha ga gha Ga ye kavarga saMjJaka haiM / kavarga kahane se ye pA~coM hI akSara A jAte haiM usI prakAra se cavarga, Tavarga, tavarga, pavarga hote haiN| ina vargoM meM prathama dvitIya akSara aura za Sa sa akSara aghoSa kahalAte haiM // 13 // jaise--kakha, cacha, TaTha, tatha, papha, za Sa sa / ye teraha akssr| ___ bace huye akSara ghoSavAna haiM // 14 // aghoSa akSara se bace huye zeSa tRtIya, caturtha, paMcama akSara aura ya ra la va ha ye ghoSavAna saMjJaka , haiN| jaise--ga gha Ga, ja jha Ja, Da Dha Na, da dha na, ba bha ma ya ra la va, h| ye 20 akSara ghoSa haiN| Ga, ba, Na, na, ma ye anunAsika saMjJaka haiM // 15 // __ anu-pazcAt nAsikA sthAna se jinakA uccAraNa hotA hai ve anunAsika kahalAte haiM / arthAt ina Ga, Ja, Na, na aura ma ke uccAraNa meM kucha-kucha dhvani nAka se bhI nikalatI hai isaliye ye anunAsika kahalAte haiN| - ya ra la va akSara aMtastha saMjJaka haiM // 16 // jo oSTha Adi sthAnoM ke aMta meM rahate haiM unheM aMtastha kahate haiN| . . 1. kakArAdInAmakAra uccaarnnaarthH| 2. ghoSo dhvanina vidyate yeSAM te aghossaaH| . Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA USmANaH shssshaaH||17|| USma uSNaM dharmamutpAdayantIti USmANaH / zaSasahA ityete varNA USmasaMjJA bhavanti / zaSasaha / aH iti visrjniiyH||18|| . yena vinA yaduccArayituM na zakyate sa uccAraNArtho bhavati / akAra ihoccAraNArthaH / yathA kAdiSu / kumArIstanayugalAkRtivaNoM visarjanIyasaMjJo bhvti| zRGgavadvAlavatsasya kumaariistnyugmvt| netravatkRSNasarpasya visargo'yamiti smRtaH // 1 // ' ke iti jihvAmUlIyaH // 19 // kakAra ihoccAraNArtha: vajrAkRtivarNo jihvAmUlIyasaMjJo bhavati / ke // __pa ityupadhmAnIyaH // 20 // pakAra ihoccAraNArtha: / gajakumbhAkRtivarNa upadhmAnIyasaMjJo bhavati / 5 / / za, Sa, sa, ha akSara USma saMjJaka haiM // 17 // uSNa dharma ko utpanna karane vAle ko 'USma' kahate haiM arthAt inake uccAraNa kAla meM mukha se kucha uSNa vAyu nikalatI hai| "a" yaha visarga kahalAtA hai // 18 // jisake binA uccAraNa na kiyA jA sake vaha uccAraNa ke liye hotA hai / yahA~ visarga ko batalAne ke liye 'akAra' zabda uccAraNa ke liye hai| jaise ka: Adi meM 'ka' zabda uccAraNa ke liye rahatA hai| yaha visarga sabhI svara aura vyaMjana meM lagAyA jAtA hai| kumArI kanyA ke stana yugala kI AkRti vAlA jo varNa hai vaha visarga saMjJaka hai| zlokArtha-bAla bachar3e ke choTe-choTe sIMga ke samAna, kumArI kanyA ke stana yugala ke samAna aura kAle sarpa kI donoM A~khoM ke samAna yaha visarga mAnA gayA hai| 'ka' yaha varNa jihvAmUlIya kahalAtA hai // 19 // . yahA~ kakAra uccAraNa ke liye hai matalaba vajrAkRti varNa jihvAmUlIya saMjJaka hotA hai| 'ka' 'pa' yaha upadhmAnIya saMjJaka hai // 20 // yahA~ 'pa' zabda uccAraNa ke liye hai matalaba gajakuMbhAkRti varNa ko upadhmAnIya saMjJA hai| 1.visRjyate viramyate yena sa visrgH| 2. jihvAmUle bhavo jihvaamuuliiyH| 3. upa samIpe dhyAyate zabdAyate iti updhmaaniiyH| 1. ka ke pIche ardha candrAkAra jaise,ka karoti / 2. pa se pahale gaja kumbhAkRti jaise ka)(paThati / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarasandhiH aM ityanusvAraH // 21 // akAra ihoccAraNArthaH / bindumAtro varNo'nusvArasaMjJo bhavati ||aN| lokopacArAdgrahaNasiddhiH // 22 // lokAnAmupacAro vyavahAraH / tasmAdihAnuktasyApi grahaNasya zabdasya siddhiH prvRttiveditvyaa| tatkathaM ? tvayA grAmo gamyate ityuktestvaM grAmAya gacchasItyarthaH / iti saMjJAsandhiH // 1 // athasvarasandhirucyate ka: sandhiH / pUrvottaravarNAnAmavyavadhAnena paraspareNa sandhAna saMzleSa: 'sandhiH // tava abhyudayaH / kAntA aagtaa| dadhi idam / nadI Ihate / vasu ubhayoH / vadhU uuddhaa| pitR RSabha: / mAtR RkAreNa / kR RkAraH // kR RkAreNa / iti sthite| __antikrmynvishlessyet||23|| ___ 'aM' yaha varNa anusvAra saMjJaka hai // 21 // yahA~ bhI akAra mAtra uccAraNa ke liye hai| matalaba biMdu mAtra varNa anusvAra saMjJaka hai aisA samajhanA caahiye| lokopacAra se zabda grahaNa kI siddhi hotI hai // 22 // loka ke upacAra ko vyavahAra kahate haiN| isaliye yahA~ nahIM kahe gaye bhI grahaNa-zabdoM kI siddhi-pravRtti samajha lenA caahiye| prazna-vaha kaise ? uttara-jaise tumhAre dvArA gA~va ko jAyA jAtA hai aisA vAkya banAne para 'tuma gA~va ko jAte ho' aisA artha samajhanA caahiye| bhAvArtha-jisakA dUsarA nAma hai vAkya yA vRddha jJAnI janakA vyavahAra usase tathA prasiddha pada ke saMyoga se nizcaya hotA hai| 'sahakAre piko virauti', yahA~ pika-koyala ke saMyoga se sahakAraAmra kA nizcaya hotA hai| saMjJA sandhi samApta huii| atha svara saMdhi saMdhi kise kahate haiM ? pUrva aura uttara varNoM kA do padoM yA aneka padoM kA vyavadhAna-aMtarAla ke binA paraspara meM saMzleSa ho jAnA saMdhi kahalAtI hai| jaisetava+ abhyudayaH, kAntA + AgatA, dadhi+ idam, nadI + Ihate Adi do-do pada haiN|' ... krama kA ullaMghana na karate huye vizleSaNa kare // 23 // 1. antamanusRtya saMlIna uccAryate svaryata iti anusvaarH| 2. vyavahAro nAma shbdpryogH| 3. kAlakArakasaMkhyAsAdhanopagrahabhedAd bhinnamartha zayatIti shbdH| 4. pUrvottaravarNAnAmavirAmeNoccAraNaM sandhAnamiti ca pustakAntare // 1. una donoM meM rUpAMtara hokara jo parivartana hotA hai use saMdhi kArya kahate haiN| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA saMghaTitAnvarNAn anatikramayan vizleSayet iti vizleSya: // samAnaH savarNe dIrdhIbhavati paraca lopm||24|| samAnasaMjJako varNo dIrghAbhavati savaNe pare parazca lopamApadyate / sarvatra hrasvo dIrghaH / svabhAvato * hrasvAbhAve paralopaH / uktaM ca adIghoM dIrghatA yAti nAsti dIrghasya diirghtaa| pUrva dIrghasvaraM dRSTvA paralopo vidhIyate // 1 // vyaJjanamasvaraM paravarNaM nayet // 25 // asvaraM vyaJjanaM paravarNaM nayet / tavAbhyudayaH / kAntAgatA / dadhIdam / nadIhate / vasUbhayoH / vadhUDhA / pitaSabhaH / mAtakAreNa / kakAreNa / iti siddhaM padam / evaM hotRkaarH| hotR RkAraH iti vigrahaH / atra samAna: savaNe dIrdhIbhavati ityAdinA dIrghatvam / hotR RkAra iti sthite| Rti Rtorlopo vA // 26 // Rti pare Rtolopo vA bhavati hotRkAraH // deva indraH / kAntA iyam / iti sthite| ... mile huye vargoM meM se krama kA ullaMghana na karate huye pRthak-pRthak vizleSaNa karanA caahiye| jaise ta+a+ abhyudyH| kAnt+A+ aagtaa| dadh + i + idm| n+ii+iihte| vasu+ ubhayoH vadhU+uDhA, pitR +RSabhaH, mAtR + RkAreNa, kR+RkAraH, kR+RkAreNa ityaadi| .. aba sUtra lagatA haisavarNa ke Ane para samAna savarNa dIrgha ho jAtA hai aura para kA lopa ho jAtA hai // 24 // samAna saMjJA vAle varNa, Age savarNa-usI samAna varNa ke Ane para dIrgha ho jAte haiM aura Age vAle svara kA lopa ho jAtA hai| sabhI jagaha hrasva to dIrgha ho jAtA hai aura svabhAva se hrasva kA abhAva hone para (arthAt dIrgha hone para) Age ke svara kA lopa ho jAtA hai| ___ zlokArtha jo hrasva hai vaha dIrgha ho jAtA hai aura jo pUrva meM dIrgha hai vaha dIrgha hI rahatA hai| .. pUrva ke dIrgha svara ko dekhakara Age ke svara kA lopa ho jAtA hai| jaise tav A+ bhyudaya, kAnt A+gatA , dadha I+dam, naI + hate, ityAdi / isake bAda svara rahita vyaMjana agale svara ko prApta kara lete haiM // 25 // to-tavAbhyudayaH kAMtAgatA, dadhIdam, nadIhate, vasUbhayoH vadhUDhA, pitRSabha, mAtRkAreNa, kRkAraH, kRkAreNa / isa prakAra saMdhi ho jAne se ye pada siddha ho gye| Age 'hota + RkAra:' yaha vigraha hai isameM 'samAna: savarNe dIrdhI bhavati parazca lopam' isa sUtra se eka bAra dIrgha hokara "hotRkAra:" bana gayA hai| puna: RkAra ke Ane para RkAra kA lopa vikalpa se hotA hai // 26 // RkAra ke Ane para pUrva ke RkAra ko dIrgha vikalpa se hotA hai aura agale RkAra kA lopa hotA hI hotA hai| jaise hotR + RkAra:= hotRkAra: bhI banA hai| deva+ indra, kAntA + idam ye zabda sthita haiM . 1. isakA nAma saMdhi-viccheda hai| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarasandhiH avarNa ivaNe e||27|| ivaNe pare avarNa e bhavati parazca lopamApadyate / varNagrahaNe savarNagrahaNam / devendraH / kAnteyam / hala iissaa| lAGgala ISA / iti sthite| halalAGgalayorISAyAmasya lopaH // 28 // halalAGgalayorasya lopo bhavati ISAyAM parata: / hliissaa| lAGgalISA // manas ISA / iti sthite| manasaH sasya ca // 29 // manaso'sya sasya ca lopo bhavati ISAyAM parata: / manISA // gandha udakam / mAlA uuddhaa| iti sthite| uvaNe o||30|| uvaNe pare avarNa o bhavati parazca lopmaapdyte| gndhodkm| mAloDhA / tava RkaarH| sA RkAreNa / iti sthite| RvaNe ar // 31 // RvaNe pare avarNa ar bhavati parazca lopmaapdyte| pUrvavyaJjanamupari paravyaJjanamadhaH // rephAkrAntasya dvitvamaziTo vA // 32 // rephAkrAntasya varNasya dvitvaM bhavatyaziTo vaa| ivarNa ke Ane para avarNa ko 'e' hokara agale svara kA lopa ho jAtA hai // 27 // yahA~ sUtra meM varNa ke grahaNa karane se savarNa kA grahaNa huA samajhanA caahiye| ata:dev a+ indraH = dev e+ndra:= devendrH| kAnt A+ iyaM = kAnt e+yaM = kAnteyam / hala + ISA, lAMgala+ iissaa| ISA ke Ane para hala aura lAGgala ke 'akAra' kA lopa ho jAtA hai // 28 // hal+ ISA= halISA, lAgala+ ISA = lAgalISA / manas+ iissaa| ... ISA ke Ane para 'manas' ke 'as' kA lopa ho jAtA hai // 29 // man as+ iissaa=mniissaa| gaMdha+ udakam, maalaa+uuddhaa| uvarNa ke Ane para avarNa ko 'o' ho jAtA hai||30|| arthAt Age uvarNa ke Ane para pUrva ke avarNa ko 'o' hokara agale uvarNa kA lopa ho jAtA hai| jaise--gaMdha o dakam = gaMdhodakam, mAl o DhA = maaloddhaa| tava + RkAraH, sA +RkAreNa / RvarNa ke pare avarNa ko ara ho jAtA hai // 31 // avarNa se pare RvarNa ke Ane para 'avarNa' ko 'ar' ho jAtA hai aura RvarNa kA lopa ho jAtA hai taba tava ar kAraH = 'tavAraH' bana jAtA hai puna: yaha artha rakAra yadi vyaJjana se pUrva meM rahatA hai to Upara calA jAtA hai aura yadi vyaJjana se Age rahatA hai to nIce laga jAtA hai| ziT ke na hone para repha se sahita akSara ko vikalpa se dvitva ho jAtA hai // 32 // . ziT kise kahate haiM ? Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA tuMburuM tRNakASThaM ca tailaM jlmupaagtm| svabhAvAdUrdhvamAyAti rephasyaitAdRzI gatiH / / 1 / / iti jalatumbikAnyAyena rephasyordhvagamanaM / ziDiti shaadyH||33|| zaSasahA varNAH ziTsaMjJA bhavanti / tvaarH| skkrinn| RNa Rnnm| pra Rnnm| vasana RNam / vatsatara RNam / kambala RNam / daza RNam / iti sthite / RNapravasanavatsatarakambaladazAnAmRNe'ro dIrghaH // 34 // RNAdInAM aro dIrghA bhavati RNa pare / ekadezavikRtamananyavat / RNArNam / prArNam / vasanArNam / vatsatarArNam / kambalArNam / dazArNam // zIta Rta: / duHkha Rta: / iti sthite| Rte ca tRtIyAsamAse // 35 // tRtIyAsamAse aro dIrghA bhavati Rte ca pre| zItena Rta: zItArta: / duHkhena Rta: duHkhArtaH / tRtIyAsamAsa iti kim ? paramazcAsau Rtazca paramataH // tava lakAraH / sA lUkAreNa / iti sthite| zlokArtha-tuMbaru, tRNa, lakar3I aura tela ye jala meM par3ane ke bAda svabhAva se hI Upara A jAte haiM usI prakAra repha kI bhI yahI avasthA hai| isa prakAra 'jala tumbikA' nyAya se repha varNa ke mastaka para car3ha jAtA hai jaisetavariH , pra a kAra:=prakAraH / puna: isa tavAra: meM eka sUtra lagatA hai za, Sa, sa, ha ina cAra varNoM kI 'ziT' saMjJA hai // 33 // tavAraH, s ar kkAreNa = sakkariNa bana gyaa| RNa+RNam, pa+RNam ityAdi sUtra lagA 'RvaNe ar' isa sUtra se RNa ar + Nam Adi bana gye| puna: 34vAM sUtra lgaa| RNa se pare RNa aura pra, vasana, vatsatara, kambala aura daza inake ar ko dIrgha ho jAtA hai // 34 // taba-RNa Ar RNam = RNArNam, pra Ar + Nam = prArNam, vasan Ar + Nam = vasanArNam, vatsatarArNam, kambalArNam, dazArNam / zIta + Rta:, duHkha + RtaH / isameM samAsa kA prakaraNa hai to inakA vigraha-zItena Rta: / zIta TA sthita hai samAsa ke prakaraNa meM "tatsthAlopyA vibhaktayaH" sUtra se 'TA' vibhakti kA lopa hokara 'zIta + Rta:' sthita hai| "RvaNe ar" isa sUtra se zIta ar+ta: bana gyaa| puna: sUtra lagAtRtIyA samAsa ke prakaraNa meM RvarNa ke Ane para ar ko dIrgha ho jAtA hai // 35 / / taba zItArta: duHkhArta: bnaa| yahA~ 'tRtIyA samAsa meM aisA kyoM kahA ? karmadhAraya samAsa meM ar ko dIrgha nahIM hotA hai jaise--paramazcAsau Rtazca / parama+ Rta:= paramarta: bana gyaa| tava+lakAraH sA+lakAreNa / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -svarasandhiH lavaNe al||36|| lavaNe pare avarNa al bhavati parazca lopmaapdyte| tavalkAraH / salkAreNa // tava eSA / sA aindrii| iti sthite| ekAre ai aikAre ca // 37 // ekAre aikAre ca pare avarNa airbhavati parazca lopamApadyate / tvaissaa| saindrI // sva Iram / sva iirinnii| sva IrI iti sthite| svasyereriNIriSu // 38 // svasyAkArasya aitvaM bhavati IraIriNIIriSu parata: parazca lopamApadyate / svairam / svairinnii| svairii| adya eva / iha eva / iti sthite|| eve cAniyoge nityam // 39 / / aniyoge'varNasya nityaM lopo bhavati eve ca pare / adyaiva / iheva / niyoge tu adyaiva gaccha / ihaiva tisstth| tava odanam / sA aupgvii| iti sthite / . okAre au aukAre ca // 40 // okAre aukAre ca pare avarNa aurbhavati parazca lopmaapdyte| tvaudnm| saupagavI // "cakArAdhikArAdapasargAvarNalopo dhaatoredotoH|" pra elayati prelyti| parA okhati parokhati / innedhtyorn| upa eti| upaiti / upa edhate upaidhate // naamdhaatorvaa| upa elakIyati upelakIyati // upailakIyati / paM oSadhIyati proSadhIyati prauSadhIyati / adya om / sA om / iti sthite / lavarNa ke Ane para avarNa ko al ho jAtA hai // 36 // - aura agale lavarNa kA lopa ho jAtA hai| tav al + kAraH = tavalkAraH, s al+kAreNa = salkAreNa bana gyaa| tava+ eSA, sA+ aindrii| . . Age e,ai ke Ane para avarNa ko 'ai' ho jAtA hai // 37 // aura agale svara kA lopa ho jAtA hai| tav ai+SA= tavaiSA, s ai+ndrI=saindrI / sva+ Iram, sva+ IriNI, sva+ iirii| isameM 'avarNa ivaNe e' sUtra laga rahA thA kintu isako bAdhita karake Age sUtra lagatA haiIra, IriNI aura IrI ke Ane para 'sva' ke 'akAra' ko 'ai' ho jAtA hai // 38 // agale IvarNa kA lopa ho jAtA hai| sva ai+ram =svairam, sva ai+riNI =svairiNI, sva ai+rI=svairI / adya+ eva, iha + ev| isameM bhI 'ekAre ai aikAre ca' sUtra se 'adyaiva' 'ihaiva' banane vAlA thA kiMtu agale sUtra se vikalpa ho gyaa| aniyogaartha meM Age 'eva' zabda ke Ane para niyama se avarNa kAlopa ho jAtA hai // 39 // . taba-ady + eva = adyeva, iha + eva = iheva bana gyaa| isakA artha AjJA evaM preraNA nahIM hai jaise ki koI kisI ko kaha rahA hai ki 'adyeva gaccha' Aja hI jAnA caahiye| jAvo yA na jAvo jabardastI nahIM hai kintu pUrvavat sandhi meM niyoga artha-AjJA yA preraNA artha vizeSa hotA hai jaise "adyaiva gaccha" Aja hI jAvo / ityAdi-tava+odanam, saa+aupgvii| o au ke Ane para avarNa ko 'au' ho jAtA hai // 40 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA omi c||41|| avarNasya nityaM lopo bhavati omi ca pare / adyom somityavocat // bimba oSThaH / sthUla otuH| iti sthite| oSThautvoH samAse vaa||42||. avarNasya lopo vA bhavati oSThautvoH parata: smaasvissye| bimbamiva oSThau yasyAsau bimboSThaH / bimbauSThaH / sthUlotuH / sthUlautuH / asamAse tu he putrauSThaM pazya / adyautuM pazya // akSa UhinI / iti sthite / _ akSasya uuhinyaam||43|| akSasyautvaM bhavati UhinyAM parata: parazca lopamApadyate / akSauhiNI senaa| prasyoDhoDhyozca // pra UDhaH prauDhaH / praUDhi: prauDhiH / eSaiSyayoraitvaM / pra eSa: praiSaH / pra eSya: praiSya: / / dadhi atra / nadI eSA / iti sthite / aura pIche o au varNa kA lopa ho jAtA hai| tava au+danam = tavaudanam, s au+pagavI = saupagavI bana gyaa| 'okAre au aukAre ca' isa sUtra meM 'ca' zabda hai isakA yaha artha hotA hai ki upasarga se pare e aura o hai Adi meM jisake aisI dhAtuoM ke Ane para upasarga ke 'a' kA lopa ho jAtA hai| praa+ elayati = prelayati, par A+ okhati = prokhti| iNu aura edh dhAtu se eti aura edhate kriyAyeM banatI haiM yadyapi ina donoM kriyAoM meM Adi meM 'ekAra' hai phira bhI 'iNedhatyorna' isa niyama ke anusAra ina dhAtuoM ke Ane para pUrva ke upasarga ke akAra kA lopa nahIM hotA hai| to pUrva ke 'ekAre ai aikAre ca' sUtra se avarNa ko 'ai' hokara agale svara kA lopa ho jAtA hai| upa+ eti, upa e+ti = upaiti, upa+ edhate upa ai+ dhate = upaidhte| jo nAmavAcI zabda se dhAtu banakara kriyA bane haiM unameM vikalpa hai arthAt 'a' kA lopa bhI hotA hai aura pUrvavat saMdhi ho jAtI hai jaise upa+ elakIyati, upa+ elakIyati = upelakIyati athavA upa ai+ lakIyati = upailakIyati / pra+oSadhayati + oSadhIyati = proSadhIyati, pra au+SadhIyati = prauSadhIyati bana jAtA hai| adya+om, sA+om / om zabda ke Ane para nitya hI avarNa kA lopa ho jAtA hai // 41 // ady a om, adya+om = adhom, s A+om, s+ om = som bana gyaa| bimba+ oSThaH, sthUla+ otu: samAsa ke viSaya meM oSTha aura otu zabda ke Ane para vikalpa se avarNa kA lopa hotA hai // 42 // bimba ke samAna hai oSTha jisakA aisA bimba a+ oSTha: 'a' kA lopa hone para bimboSTha: aura saMdhi hone para bimbauSThaH / sthUla a+ otuH = sthUlotu; sthUlautuH / jaba samAsa kA prakaraNa nahIM hai taba avarNa kA lopa nahIM hogaa| jaise-he putra ! oSThaM pazya, putra + oSThaM = putrauSThaM bana gyaa| akSa + UhinI UhinI-senA zabda ke Ane para akSa ke 'a' ko au hokara para kA lopa ho jAtA hai // 43 // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarasandhiH ivoM yamasavaNe na ca paro lopyaH // 44 // ivarNo yamApadyate asavaNe pare na ca paro lopya: / dadhyatra / nadyeSA // madhu atra / vadhU Asanam / iti sthite| vamuvarNaH // 45 // uvoM vamApadyate asavaNe pare na ca paro lopya: / madhvatra / vadhvAsanam / / pitR artha: / mAtR arthaH / iti sthite| ramRvarNaH // 46 // ___ RvarNo ramApadyate asavaNe pare na ca paro lopya: / pitrartha: / mAtrartha: / / lu anubandha: / lU AkRtiH / iti sthite| lamluvarNaH // 47 // arthAt 'uvaNe o' se 'o' honA cAhiye thA kintu isa svataMtra sUtra se au ho gayA to akSa au+hinI = akSauhinI banA puna: 'raghuvarNebhyo' ityAdi sUtra se 'na' ko 'Na' hokara akSauhiNI ho gyaa| pra se pare UDha: aura UDhiH zabda ke Ane para 'a' ko 'au' hokara 'U' kA lopa ho jAtA hai| * au+ Dha: = prauDha, pU au+ Dhi:= prauDhiH / pra se pare eSa: aura eSya: ke Ane para 'a' ko 'ai' hokara para kA lopa ho gyaa| a+ eSaH, pra ai+ Sa: = praiSaH, ai+SyaH = praiSya: banA / dadhi+ atra, nadI + eSA / ivarNa se pare-Age asavarNa varNa ke Ane para ivarNa ko 'ya' hotA hai aura para kA lopa nahIM hotA hai // 44 // dadh i+ atra, dadh y + atra 'vyaJjanamasvaraM paravarNaM nayet' isa sUtra se svara rahita vyaMjana agale svara meM mila jAte haiM to dadhyatra bana jAtA hai| nad y + eSA= ndyessaa| madhu + atra, vadhU+Asanam / uvarNa ko 'v' ho jAtA hai // 45 // yadi Age uvarNa na hokara asavarNa svara hoM to uvarNa ko 'v' hokara agale svara kA lopa nahIM hotA hai jaise madh u+ atra, madh +atra=madhvatra, vadh U+Asanam = vdhvaasnm| pitR + artha;, mAtR + artha: / RvarNa ko 'ra' ho jAtA hai // 46 // asavarNa svara ke Ane para-pit +artha; pit + arthaH = pitrarthaH, mAt + artha: = mAtrartha: / lu+ anubaMdha:, lU+AkRti: / asavarNa svara ke Ane para lavarNa ko 'la' ho jAtA hai // 47 // 1.pra+UhaH ityAdi meM bhI o kI prApti thii| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA lavaNoM lamApadyate asavaNe pare na ca paro lopya: / lanubandhaH / lAkRti: / ne anam / ce anm| iti sthite| e ay||48|| ekAro ay bhavati asavaNe parena ca paroM lopya: / nayanam / cayanam ||nai aka: / cai aka: / iti sthite / ai aay||49|| aikAra Ay bhavatyasavaNe pare na ca paro lopyaH / nAyakaH / cAyaka: / lo anam / po anam / iti sthite| o av // 50 // okAro av bhavati asavaNe pare na ca paro lopya: / lavanam / pavanam // lau aka: / pau akH| . iti sthite| au aav||51|| aukAra Av bhavatyasavaNe pare na ca paro lopya: / lAvakaH / pAvakaH // go ajinam / iti sthite| . gora iti vA prakRtiH // 52 // gozabdasya vA prakRtirbhavatyakAre pre| go ajinam go'jinam / gavAjinam / / goM ashvau| go iNhaa| go uSTrau / go elko| iti sthite| evaM para kA lopa nahIM hotA hai| . la+ anubaMdha: = lanubaMdha: l+AkRti: = lAkRti: / ne+anam, ce+anm| ___Age svara ke Ane para ekAra ko ay ho jAtA hai // 48 // evaM para kA lopa nahIM hotA hai| n e+ anam, n a y + anam = nayanam, c a y +anam = cayanam / nai+ aMkaH, cai+ akH| ai ko 'Aya' ho jAtA hai // 49 // aura para kA lopa nahIM hotA hai| n ai+akaH, n Ay + aka: = nAyakaH, c Ay + aka: = cAyaka: / lo+anam, po+ anm| o ko av ho jAtA hai // 50 // aura Age kA lopa nahIM hotA hai| la o+ anam, l av+anam = lavanam, p o+ anam, p av + anam = pavanam / lau+ akaH, pau+ akaH / svara ke Ane para au ko Av ho jAtA hai // 51 // evaM para kA lopa nahIM hotA hai| la au+ aka: l Av+aka:= lAvaka; p Av+aka: = pAvakaH / go+ajinam / akAra ke Ane para 'go' zabda kI vikalpa se saMdhi nahIM bhI hotI hai // 52 // goajinam baa| Age ke 57veM 'edotparaH padAMte lopamakAra:' sUtra se 'akAra' kA lopa ho jAtA to go'jinam bnaa| aura agale 53veM sUtra se go ke o ko ava Adeza hokara 'samAna: savarNe dIrdhI' ityAdi se dIrgha hokara g ava+ajinam = gavAjinam ho gyaa| go+azvau, go+IhA, go+uSTrau, go+ elko| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarasandhiH avaH svare // 53 // gozabdasya avAdezo vA bhavati svare pre| go ashvau| gavAzvau goshvau| gvehaa| gviihaa| gavoSTrau / gavuSTrau / gavelakau / gavailakau // go akSa: / go indraH / iti sthite| ___ akssendryornitym||54|| gozabdasya nityamavAdezo bhavati akSendrayoH parata: / gavAkSa: / gavendraH // te AhuH / tasmai Asanam / paTo iha / asau induH / iti sthite| ayAdInAM yavalopa: padAnte na vA lope tu prakRtiH // 55 // padAnte vartamAnAnAM ay ityevamAdInAM yavayolopo bhavati na vA lope tu prakRtizca bhavati / ta AhuH / tayAhuH / tasmAAsanam tasmAyAsanam / paTa iha pttvih| asAinduH asAvinduH // nai R adaH / rai u aNa: / mai R uta: / o u induH| ripu i udaya: / iti sthite| 3 go zabda ko 'ava' Adeza ho jAtA hai // 53 // svara ke Ane para vikalpa se| jaise-eka bAra 52veM sUtra se prakRti hI rahatA hai to 'go azvau' 'edotparaH' ityAdi sUtra se "a" kA lopa hokara gozvau, aura o ko 'ava' hone se 'gavozvau' bana gyaa| vaise g ava+ IhA = 'avaNe ivaNe e' se gavehA / 'o av' sUtra se g av+ IhA= gviihaa| g ava+ uSTrau 'uvaNe o' se gavoSTrau evaM 'go av' se ga+ uSTrau = gavuSTrau bnaa| g ava+ elakau = gavailako, g av+ elakau = gavelako bnaa| go+ akSa:, go + indraH / akSa aura indra ke Ane para niyama se go ke o ko 'ava' Adeza ho jAtA hai // 54 / / g ava+ akSa: 'samAna: savarNe' ityAdi sUtra se dIrgha hokara gavAkSa, g ava+ indra: 'avaNe ivaNe e' se saMdhi hokara gava+ indraH = gvendrH| te + AhuH, tasmai + Asanam, paTo+ iha, asau+ induH|| pahale inameM "e aya, ai Aya, o ava, au Ava" sUtroM se saMdhi kara liijie| tay + AhuH tasmAy+Asanam, paTav + iha, asAv + iMduH / pada ke aMta meM vidyamAna ay av Adi ke 'ya v' kA vikalpa se lopa ho jAtA hai aura lopa hone para saMdhi nahIM hotI hai // 55 // ___tay + AhuH ya kA lopa hone para ta AhuH lopa nahIM hone para tayAhuH lopa hone para tasmA Asanam, nahIM hone para tasmAyAsanam, paTa iha, paTaviha, asA induH, asaaviNduH| nai+++adaH, rai+u+ aNaH, mai+ +uta:, o+u+ iMdu; ripu+i+ udayaH / * pahale 'ai Aya' sUtra se nAya+ + ada:, rAya+u+ aNa: mAya+ + uta:, 'o av' se ava+u+iMda: 'vamavarNa:' se ripa va+5+udaya: hai| pana: 'ramavarNaH' aura 'vamavarNa:' se Rko ra. ko v "ivarNa: samasavaNe" ityAdi se i ko y huA to nAy +ra+adaH, rAya+v+aNa, mAy +ra+uta; av+v + iMdu: rip v+y+udayaH / puna: sUtra lgaa| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA svarajau yavakArAvanAdisthau lopyau vyaJjane // 56 // anAdisthau svarajau yavakArau lopyau bhavato vyaJjane pre| nAradaH / rAvaNaH, mAruta: / avinduH / ripyudayaH // te atra / paTo atra / iti sthite| __edotparaH padAnte lopamakAraH // 57 // edodbhyAM padAnte vartamAnAbhyAM paro'kAro lopamApadyate / te'tra / paTo'tra / devI gRham / paTu hstH| . mAtR mukham / jale padmam / rai dhRti: / go gati: / nau yaanm| na vyaJjane svarAH sandheyAH // 58 // vyaJjane pare svarA: sandhAnIyA na bhavanti // pitR yam / bhrAtR yam / mAtR yam / iti sthite| . ra Rtastaddhite ye // 59 // Rto ro bhavati taddhite ye pare / pituridam pitryam / evaM bhrAtryam / mAtryam // go yUti: iti sthite // gavyUtiradhvamAne // 60 // jo svara se utpanna hue 'y v' haiM aura Adi meM sthita nahIM haiM, Age vyaMjana ke Ane para una y v kA lopa ho jAtA hai // 56 // yahA~ vikalpa nahIM hai ata: nAya+ra+adaH = ya kA lopa hokara = nArada, rAy + aNa: ya kA lopa hokara = rAvaNaH, mAy ++ uta: = ya kA lopa = mAruta: / av+v + iMduH = v kA lopa = avindu, rip + ya+ udayaH=va kA lopa =ripydyH| ye zabda siddha ho gye| te+atra, ptto+atr| . pada ke aMta meM e o ke hone para usase pare 'a' kA lopa ho jAtA hai // 57 // ___ yahA~ et ot meM jo takAra hai usase aisA samajhanA ki mAtra 'e o' kA hI niyama hai 'ai au' nahIM liye jA skeNge| kAra aura t ke lagA dene se mAtra usI akSara kA bodha hotA hai jaise akAra yA at zabda se mAtra 'a' hI grahaNa kiyA jAtA hai| ata: 'a' kA lopa hokara tetraM, paTo+= paTotra bnaa| isa saMdhi meM a ko samajhane ke liye khaMDAkAra cihna bhI diyA jAtA hai| jaise te'tra, paTo'tra / devI+gRham, paTu + hasta: mAtR + mukham, jale + padmam, rai+ dhRti: go + gati:, nau + yAnam / Age vyaMjana ke Ane para pUrva ke svaroM kI saMdhi nahIM hotI hai // 58 // ata: uparyukta pada jyoM ke tyoM raha gaye to devIgRham, paTuhasta: Adi hI rhe| pitR + yam, bhrAtR + yam, mAtR + ym| ___ Age taddhita ke yakAra ke Ane para 'R' ko ra ho jAtA hai // 59 // yahA~ vyaJjana ke Ane para bhI taddhita ke pratyaya yakAra ke liye evaM 'R' ko ra ke liye hI yaha saMdhi huI hai| to pit + yam = pitryam, bhrAt + yam = bhrAtryam, mAt + yam = mAtryam / go+ yUti: / mArga ke mApa artha meM gavyUti zabda nipAta se siddha ho jAtA hai // 60 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtibhAvasandhi: adhvamAne gavyUtiriti nipAtyate / gavAM yUti: gavyUtiH // ||iti svarasandhiH // atha prakRtibhAvasandhiH atha teSAM svarANAmeva sandhikArye prApte kvacitpUrvavat prakRtibhAva ucyate / aho Azcaryam / no ehi / a apehi / i indraM pazya / u uttiSTha / A evam / iti sthite // . 'odantA aiuA nipAtAH svare prakRtyA // 61 // ___ odantA nipAtA a i u Azca kevalA nipAtA: svare pare prakRtyA tiSThanti / yallakSaNenAnutpannaM tatsarvaM nipAtanAtsiddhaM / ISadarthe kriyAyoge maryAdAbhividhau ca yH| ___AGaanubandho vijJeyo vAkyasmaraNayorna tu||1|| ISadarthe-A uSNaM-oSNaM / kriyAyoge-A ihi-ehi| maryAdAyAM-A udakAntAt / odakAntAt / abhividhau--A Aryebhya: / Aryebhyo yazo gatamakalaMkasvAminaH / vAkye--A evaM kila manyase / smaraNe-A evaM kila tat |antgrhnnmkaaraadiinaaN kevalArtham // kavI aitau| mAle ime / iti sthite| .. gavAM+ yUti:-ga av+yati:-gavyati: bana gyaa| . jisameM sUtra kA niyama lagakara saMdhi Adi kArya na hoveM use 'nipAta' kahate haiN| isa prakAra se svara saMdhi samApta huii| atha prakRtibhAva sandhi prakRtibhAva saMdhi kise kahate haiM ? inhIM svaroM meM saMdhi kArya ke prApta hone para kinhIM-kinhIM meM sandhi nahIM hotI hai--pUrvavat hI pada raha jAte haiM use prakRtibhAva saMdhi kahate haiM prakRti kA artha hai jaisA kA taisA banA rahanA yA svAbhAvika rhnaa| aho + Azcaryam, no + ehi, a+ apehi, i+ indraM, u+ uttiSTha, A + evm| o jisake anta meM hai aise zabda aura a, i, u, A ina nipAta zabdoM se pare yadi svara Ate haiM to saMdhi nahIM hotI hai // 61 // jo vyAkaraNa ke kisI niyama se nahIM banate haiM ve sabhI nipAta se siddha hue kahe jAte haiN| ata: ye uparyukta zabda jyoM ke tyoM hI raha gaye jaise aho Azcaryam ityaadi| kinhIM-kinhIM meM saMdhi ho bhI jAtI hai usI ko zloka dvArA spaSTa karate haiM -kicit ke artha meM, kriyA ke yoga meM, maryAdA ke artha meM evaM abhividhi-vyApti ke artha meM 'A' avyaya ko AGrUpa samajhanA cAhiye isameM GkA anubandha lopa ho jAtA hai; ata: inameM 'A' zabda ke sAtha saMdhi ho jAtI hai tathA vAkya aura smaraNa artha meM 'A' zabda mAtra hai usameM saMdhi nahIM hotI hai| 1. aho Aho utAho ca bhohohaMho atho ime| bha noyuktAzca odantA nipAtA aSTadhA smRtaaH|| 2.lokaprasiddhazabdamAdAya svarUpeNa kathanaM nipAtAH nizcayena patantyenakeSvartheSviti nipaataaH||3.puurvaapriibhuutaa sAdhyamAna rUpA pravRttiH kriyaa| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 kAtantrarUpamAlA dvivacanamanau // 12 // anaubhUtaM dvivacanaM svare pare prakRtyA tiSThati // . maNIvAdInAM vaa||63|| maNIvAdInAM vA sandhirbhavati / maNI iva maNIva / jampatI iva jampatIva / amuke atra tiSThataH / iti sthite| na sAko'dasaH // 64 // sAka: adasa: paramanaubhUtaM dvivacanaM svare pare prakRtyA na tisstthti| amuke'tra tiSThataH // amI azvAH // amI eDakA: / amI uSTrAH / amI AdityarazmayaH / iti sthite| . bhuvcnmmii||65|| ISat artha meM -A+ uSNaM =oSNaM-kiMcit garama / kriyA yoga meM A+ ihi = ehi-aao| maryAdA artha meM A+ udakAMtAt = odakAMtAt = odakAMt-jala ke pahale tk| abhividhi artha meM A+ AryebhyaH =AryebhyaH-sabhI Arya puruSoM taka zrI svAmI kA yaza vyApta hai| vAkya artha meM-A+ evaM = A evaM-A: tuma isa prakAra se mAnate ho| smaraNa artha meM A evaM-hA~ ! isI prakAra se vaha hai| sUtra meM 'odaMtA' pada meM jo anta zabda grahaNa kiyA gayA hai vaha o, a Adi sabhI ko eka-eka ko hI sUcita karatA hai| kavI + etau, mAle + ime au ko chor3akara yadi anya svara vAle dvivacana' pUrva meM haiM aura Age svara hai to saMdhi nahIM hotI hai // 62 // arthAt aukAra ko chor3akara jo anya rUpa ko prApta ho gaye haiM aise dvivacana svara se pare saMdhi nahIM hotI hai| kavI-etau, mAle-ime hI raha gyaa| maNI + iva, jaMpatI + iv| . maNi Adi zabdoM ke dvivacana se pare iva zabda ke Ane para vikalpa se prakRtibhAva hotA hai // 63 // .. maNI + iva saMdhi hokara = maNIva, anyathA maNI iva, jampatIva, jampatI iva donoM bana gye| amuke+atr| adas zabda meM yadi 'aka' kA Agama huA hai to dvivacana meM au na hote hue bhI saMdhi ho jAtI hai // 64 // amuke+atra =amuke'tra bnaa| amI+azvA:, amI+ eDakA:, amI+ uSTrAH, amii+aadityrshmyH| bahuvacana ke amI zabda se pare svara ke Ane para saMdhi nahIM hotI hai // 65 // 1.aukAra rUpaM parityajya rUpAntaraM praaptmityrthH| 2.dvivacanAMta / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanasandhiH bahavacanAntamamIrUpaM svare pare prakRtyA tiSThati // Agaccha bho devadatta 3 atra / uttiSTha bho yajJadatta 3 iha / AyAhi bho viSNumitra 3 iha / iti sthite| anupadiSTAzca // 66 // akSarasamAmnAye'nupadiSTA: plutA: svare pare prakRtyA tiSThanti // suzloka 3 iti / iti sthite / netau // 67 // plutasya itizabde pare sandhikAryaniSedho na bhavati / aho suzloketi / dUrAdAbAne gAne rodane ca plutAste lokata: siddhAH / uktaM ca ekamAtro bhaveddhasvo dvimAtro dIrgha ucyate / trimAtrastu pluto jJeyo vyaJjanaM cArddhamAtrakam // 1 // __||iti prakRtibhAvasandhiH // atha vyaJjanasandhirucyate vAk atra / vAk jayati / ac atra / ac gacchati / SaT atra / SaT gacchanti / tat atra / tat gacchati / kakup Asate / kakup jayati / iti sthite| amI azvA: Adi aise hI raha gye| Agaccha bho devadatta ! atra uttiSTha bho yajJadatta ! iha, AyAhi bho viSNumitra iha ! anupadiSTa se pare svara ke Ane para bhI saMdhi nahIM hotI hai // 66 // akSaroM ke samudAya meM nahIM kahe gaye jo pluta svara haiM unase pare svara ke Ane para saMdhi nahIM hotI hai| ata: uparyukta vAkya vaise hI raha gye| suzloka 3 iti . pluta se pare iti zabda ke Ane para saMdhi ho jAtI hai // 67 // . ata: aho ! suzloka + iti = suzloketi-he acche 'zloka ! isa prakAra se--pluta kise kahate haiM ? - dUra se bulAne meM saMbodhana meM, gAne meM aura rone meM pluta saMjJA hotI hai aura pluta meM tIna mAtrAyeM mAnI jAtI haiN| isI ko zloka meM spaSTa kiyA hai zlokArtha--jisameM eka mAtrA hai use hrasva kahate haiN| jisameM do mAtrAyeM haiM use dIrgha kahate haiN| jisameM tIna mAtrAyeM haiM use pluta kahate haiM evaM jisameM arddha mAtrA ho use vyaMjana kahate haiN| ||is prakAra se prakRtibhAva saMdhi pUrNa huI / atha vyaMjana saMdhi vyaMjana saMdhi kise kahate haiM ? vyaMjana ke sAtha svara yA vyaMjana, ke saMzleSa hone meM jo vyaMjana meM parivartana hotA hai use vyaMjana saMdhi kahate haiN| 1.kiirtivaalaa| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA vargaprathamAH padAntAH svaraghoSavatsu tRtIyAn // 18 // padAntA vargaprathamA: svareSu ghoSavatsu ca pareSu svvrgtRtiiyaanaapdynte| vargaprathamAtikrame kAraNAbhAvAta / vAgatra / vAgjayati / ajatra / ajgacchati / SaDatra / SaDgacchanti / tadatra / tadgacchati / kakubAsta / kakabjayati / prakatipratyayayoH padayovibhAge sandhisvarAtpratiSedhazca prakatipratyayayovibhAgo yatra tatra nityaM sandhikAryaM bhavati / yatra padayorvibhAgastatra vikalpena sandhikAryaM bhavati / iti siddham // vAk mtii| ac mAtram / SaT mukhAni / tat nayanam / triSTup minoti / iti dviH sthite / / paJcame paJcamAMstRtIyAnnavA // 19 // padAntA vargaprathamA: paJcame pare svavargapaJcamAnApadyante tRtIyAnna vaa| vAGmatI vAgmatI / amAtram / ajmAtram / SaNmukhAni / SaDmukhAni / tannayanam / tadnayanam / triSTumminoti / triSTubminoti / / pratyaye paJcame pnycmaannitym||70|| padAntA vargaprathamA nityaM svavargapaJcamAnApadyante pratyayapaJcame pre| vaangmaatrm|. ajmaatrm| SaNmAtram / tanmayam / kakummAtram // vAk zUraH / ac zeSa: / SaT zyAmA: / tat zvetam / triSTup zrutam / iti sthite| vAk + atra, vAk + jayati, ac + atra, ac+ gacchati, SaT + atra, SaT + gacchanti, tat + atra, tat + gacchati, kakup + Aste, kakup + jyti| isa prakAra se do-do zabda haiN| svara aura ghoSavAn vyaMjanoM ke Ane para varga kA prathama akSara yadi pada ke anta meM : hai to vaha apane varga kA tRtIya akSara ho jAtA hai // 68 // ____vAg + atra 'vyaMjanamasvaraM paravarNaM nayet' isa sUtra se svara rahita vyaMjana, svara meM mila jAtA hai| ata: vAgatra, vAgjayati, aj + atra = ajatra, ajgacchati, SaDatra, SaDgacchanti, tadatra, tadgacchati, kakubAste, , kkubjyti| vAk + matI, ac + mAtram, SaT + mukhAni, tat + nayanam, triSTup + minoti| paMcama akSara ke Ane para prathama akSara ke sthAna meM paMcama yA tRtIya akSara vaikalpika haiM // 69 // paMcama akSara ke Ane para padAMta varga kA prathama akSara apane varga kA paMcama akSara yA tRtIya akSara ho jAtA hai| vAk + matI = vAGmatI yA vAgmatI, amAtraM, ajmAtraM, SaNmukhAni, SaDmukhAni, tannayanam, tadnayanam / triSTumminoti, trissttubminoti| vAk + mAtram, ac + mAtram, SaT + mAtrama, tat + mayam, kakup + mAtram / pratyaya sambandhI paMcama akSara ke Ane para niyama se paMcama hI hotA hai // 70 // padAMta prathama akSara ko svavarga kA paMcama akSara hI hotA hai| pratyaya kA paMcama akSara Ane pr| vAGmAtram, ajmAtram, SaNmAtram, tanmayam, kkummaatrm| vAk + zUraH, ac + zeSaH, SaT + zyAmA:, tat + zvetam, triSTup + zrutam / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanasaMdhi vargaprathamebhyaH zakAraH svarayavaraparazchakAraM na vA // 71 // padAntebhyo vargaprathamebhyaH zakAra: svarayavaraparazchakAramApadyate na vaa| vAkchUraH / vAk zUraH / accheSaH / azeSaH / SaTchyAmA: / SaTzyAmA: / tacchvetam / tcshvetm| trissttupchrutm| triSTupzrutam // tat zlakSNam / tat zmazAnam / iti sthite / na vA grhnnen| laannaasikessvpiicchntynye||72|| ____lAnunAsikeSu parata: zakArazchakAramApadyate na vaa| tacchlakSNaM taczlakSNaM / taczmazAnaMtaczmazAnaM-iti siddham // vAk hIna: / ac hlau| SaT halAni / tat hitam / kakup hAsa: / iti dviH sthite| tebhya eva hakAraH pUrvacaturthaM na vA // 73 // tebhya: padAntebhyo vargaprathamebhya: paro hakAra: pUrvacaturthamApadyate na vA / vAgghIna: / vAghIna: / ajjhalau ajhlau| SaDDalAni SaDhalAni / taddhitam tad hitam / kakubbhAsa: kakubhAsa: / tebhyo grahaNaM svarayavaranivRttyartham / tena vAglAdayati / eveti grahaNaM tRtIyamatavyavacchedArtham / punarapi na vA grahaNamuttaratrayavikalpanivRttyartham // tat lunAti / tat carati / tat chAdayati / tat jayeti / tat jhaSayati / tat akAreNa / tat TIkrate / tat ThakAreNa / tat DInam / tat Dhaukate / tat NakAreNa / iti sthite|| padAMta meM varga ke prathama akSara se pare zakAra ho aura yadi usa zakAra se pare svara, ya, va, ra, hoveM to zakAra ko vikalpa se chakAra ho jAtA hai // 71 // vAka+za Ura:= vAkchara: vAkzaraH, aca+za eSaH = accheSaH, aczeSaH / SaT + zyAmA: = SaTchyAmA:, SaTzyAmA: / tat + zvetam = tatchvetam bnaa| isameM 'caM ze' isa 78veM sUtra se takAra ko cakAra ho gayA to taczvetam banA aura jaba zakAra ko chakAra huA hai taba 'pararUpaM takAro lacaTavargeSu' isa 74veM sUtra se pararUpa hokara 76veM sUtra se dhuT ko prathama akSara hokara tacchve tam bnaa| tach + chvetam = tcchvetm| triSTupchrataM, triSTuzrutaM / tat+zlakSNam, tat + shmshaanm| la aura anunAsika ke Ane para zakAra ko chakAra vikalpa se hotA hai aisA koI AcArya mAnate haiM // 72 // evaM takAra ko 74veM sUtra se pararUpa hokara "padAMte dhuTAM prathama:" sUtra se cakAra ho jAtA hai| taba tacchlakSNam, bnaa| anyathA 'caM ze' sUtra se takAra ko cakAra hokara taczlakSNam hai| tacchmazAnaM, taczmazAnaM / ye pada siddha hue| vAk + hInaH, ac + halau, SaT + halAni, tat + hitam, kakup + hAsa: / varga ke prathama akSara se pare hakAra ko pUrva varga kA caturtha akSara vikalpa se ho jAtA hai // 73 // evaM varga ke prathama akSara ko "vargaprathamA: padAMtA:" ityAdi 68veM sUtra se tRtIya akSara ho jAtA hai| _____vAg + ghIna: = vAgghIna, vAghIna: / ajjhalau, ajhalau / SaDDalAni, SaDhalAni / taddhitam, tahitam / kakubbhAsa:, kakubhAsa: / sUtra meM jo 'tebhyo' pada hai usase svara aura ya, va, ra kI nivRtti ho jAtI hai isase vAka+hlAdayati = vAglAdayati yaha rUpa bana gyaa| satra meM jo 'eva' zabda kA grahaNa hai vaha tIsare mata kA nirAkaraNa karane ke liye hai| panarapi jo 'na vA' zabda kA grahaNa hai vaha Age tIna vikalpoM ko dUra karane ke liye hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 kAtantrarUpamAlA pararUpaM takAro lacaTavargeSu // 74 // padAntastakAro lacaTavargeSu pareSu pararUpamApadyate / tallunAti / taccarati / dhuD vyaJjanamanantasthAnunAsikam // 75 // antasthAnunAsikavarjitaM vyaJjanaM dhusaMjJaM bhvti| padAnte dhuTAM prathamaH // 76 // padAnte vartamAnAnAM dhuTAmantaratamaH prathamo bhavati // dhuTAM tRtIyazcaturtheSu / / 77 // dhuTAM tRtIyo bhavati, caturtheSu pareSu / tacchAdayati / tajjayati / tajjhaSayati / taJakAreNa / taTTIkate / taTThakAreNa / taDDInam / taDDaukate / taNNakAreNa // tat zete / tat zayanam / iti sthite / . caM she||78|| padAntastakArazcakAramApadyate zakAre pare // caM ze vyarthamidaM sUtraM yadukte shrvvrmnnaa| tasyottarapadaM brUhi yadi vetsi kalApakam / / 1 / / tat + lunAti, tat + carati, tat + chAdayati, tat + jayati, tat + jhaSayati, tat +akAreNa; tat + TIkate, tat + ThakAreNa, tat + DInam, tat + Dhaukate, tt+nnkaarenn| la, cavarga aura Tavarga ke Ane para pUrva ke takAra ko pararUpa ho jAtA hai // 74 // tallunAti, taccarati, tachchAdayati bnaa| dvitIya aura caturtha akSara ko prathama aura tRtIya karane ke liye Age sUtra batAte haiN| aMtastha, anunAsika ko chor3akara bAkI vyaMjana dhuT saMjJaka haiM // 75 // pada ke aMta meM dhuT ko prathama akSara ho jAtA hai // 76 // isa niyama se tacha+ chAdayati meM cha dhaTa saMjJaka hai usako prathama akSara ho gayA to tacchAdayati bnaa| tajjayati, tajh + jhssyti| caturtha akSara ke Ane para padAMta dhuT ko tRtIya akSara ho jAtA hai // 77 // tajjhaSayati bnaa| tnykaarenn| taTTIkate, taT + ThakAreNa 76veM sUtra se taTThakAreNa, taDInam, tada + Dhaukate / 77veM sUtra se taDDaukate, taNNakAreNa ye pada siddha ho gye| tat+zete, tat + shynm| zakAra ke Ane para padAMta takAra ko cakAra ho jAtA hai // 78 // tazete, taca zayanam bana gye| zlokArtha-koI ziSya prazna karatA hai ki zrI zarmavarma AcArya ne jo yaha 'caM ze' sUtra kahA hai vaha vyartha hai yadi Apa kalApa vyAkaraNa jAnate haiM to isakA uttara dIjiye // 1 // 1.zlokaH-pararUpaM hi karttavyaM vyaJjanaM svaravarjitam // sasvaraM tu paraM dRSTvA visvaraM kriyate budhaiH / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanasaMdhi mUDhadhIstvaM na jAnAsi chatvaM kila vibhaassyaa| acchatvapakSe vacanaM nUnaM caM ze vyavasthitam // 2 // taca zete / tac zayanam // kruG Aste / sugaN atra / pacan iha / kRSan Asate / iti sthite / antyAtpUrva upadhA // 79 // dhAtuliMgayorantyavarNAtpUrvo varNa upadhAsaMjJo bhavati / GaNanA hrasvopadhAH svare dviH||8|| hrasvopadhA: padAntA GaNanA: svare pare dvirbhavanti / kruGGAste / sugaNNatra / pacaniha / kRSannAste / atra raghuvarNebhya ityAdinA Natve prApte [asiddhaM bahiraMgamantaraMge] antaraMge kArye kRte sati bahiraMga kAryyamasiddhaM bhavati / iti Natve sati dvitvaniSedhaH / pUrva Natve kRte pazcAd dvitve prApte sati / sakRd bAdhito vidhirbAdhita eva satpuruSavat // bhavAn carati / bhavAn chAdayati / iti sthite / no'ntazcachayoH shkaarmnusvaarpuurvm||81|| padAnto nakArazcachayo: parayo: zakAramApadyate anusvaarpuurvm| bhavAMzcarati / bhavAMzchAdayati // bhavAn TIkate / bhavAn ThakAreNa / iti sthite| isa prazna para zrI bhAvasena AcArya apanI prakriyA TIkA meM kahate haiM ki he mUr3ha buddhe ! tU nahIM jAnatA ki zakAra ko chakAra nahIM hotA hai taba yaha sUtra apanA kArya karatA hai arthAt takAra ko cakAra kara detA hai // 2 // kruG + Aste, sugaNa + atra, pacan + iha, kRSan + aaste| antya se pUrva ko 'upadhA' saMjJA hai // 79 // dhAtu aura liMga ke aMtima zabda se pUrva varNa ko-svara ko 'upadhA' saMjJA hai| yahA~ kruG meM G se pUrva u ko , sugaNa meM N se pUrva a ko upadhA saMjJA smjhnaa| padAMta G N n kI hrasva upadhA se pare svara ke Ane para GN n do ho jAte haiM // 80 // . .kruG G + Aste = kruDAste, sug a N N + atra = sugaNNatra, pac an na + iha = pacatriha, kRS an n + Aste = kRssnnaaste| - yahA~ 'kRSannAste' meM na ko 'ravaNe' ityAdi sUtra se NakAra prApta thA kintu aMtaraMga kArya ke ho jAne para bahiraMga kArya asiddha hotA hai isa niyama ke anusAra NakAra kara dene para dvitva kA niSedha ho jAtA hai evaM pahale NakAra karake pazcAt dvitva ke prApta hone para bhI dvitva nahIM ho sakegA kyoMki asat puruSa ke samAna eka bAra bAdhita vidhi bAdhita hI samajhanA caahie| bhavAn + carati, bhavAn + chaadyti| ca, cha ke Ane para padAMta nakAra anusvArapUrvaka zakAra ho jAtA hai // 81 // bhavAMzcarati, bhavAMzchAdayati / bhavAn + TIkate, bhavAn + ThakAreNa / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 kAtantrarUpamAlA TaThayoH SakAram // 82 // padAnto nakAra: TaThayoH parayo: SakAramApadyate anusvArapUrvam / bhavAMSTIkate / bhavAMSThakAreNa // bhavAn tarati / bhavAn thuDati / iti sthite / . tathayoH sakAram // 83 // padAnto nakArastathayo: parayo: sakAramApadyate'nusvArapUrvam / bhavAMstarati / bhavAMsthuDati / nRn paahi| iti sthite| nRnaH pe vaa||84|| nRnzabdasya padAnto nakAro'nusvArapUrvaM sakAraM vA''padyate pakAre pare / nRspAhi / nRnpAhi // prazAnaH shaadiin||85|| prazAno nakAra: zAdIna prApnoti / prazAn carati / prshaanchaadyti| prazAnTIkate / prazAnThakAreNa / prazAn tarati / prazAn thuDati // bhavAn lunAti / bhavAn likhati / iti sthite / . le lm||86|| padAnto nakAro lakAramApadyate lakAre pre| anusvArahInam // 7 // adhikArasyeSTatvAt zakArAdInAM hInatvAdanusvAro nAsti / bhavAllunAti / bhavAllikhati // bhavAn jayati / bhavAn jhaSayati / bhavAn bakAreNa / bhavAn zete / iti sthite| T Tha ke Ane para SakAra ho jAtA hai // 82 // pada ke aMta kA nakAra anusvArapUrvaka SakAra ho jAtA hai Ta Tha ke pare hone para / bhavAMSTIkate, bhvaaNsstthkaarenn| bhavAn + tarati, bhavAn + thuDati / ta tha ke pare sakAra ho jAtA hai // 83 // padAMta nakAra anusvArapUrvaka sakAra ho jAtA hai ta, tha ke Ane para / bhavAMstarati, bhavAMsthuDati / nRn + pAhi nRn zabda kA padAMta nakAra anusvArapUrvaka sakAra vikalpa se hotA hai| pakAra ke Ane para // 84 // naeNspAhi, nRnpAhi / prazAn + carati ityaadi| prazAn kA nakAra ca, cha, Ta Adi ke Ane para za, Sa Adi nahIM banatA hai // 85 // prazAn carati, prazAn chAdayati, prazAnTIkate, prazAnThakAreNa, prazAntarati, prazAn thuDati / bhavAn + lunAti, bhavAn +likhati / lakAra ke Ane para padAMta nakAra 'la' ho jAtA hai // 86 // aura yaha lakAra anusvAra hI hotA hai||87|| yadyapi yahA~ anusvAra kA adhikAra iSTa hai-calA A rahA hai phira bhI yahA~ nakAra, za, Sa, sa ko nahIM prApta karatA hai ata: anusvAra bhI nahIM hotA hai| isIlie sUtra pRthak banAyA hai| bhavAllunAti, bhvaallikhti| bhavAn + jayati, bhavAn + jhaSayati, bhavAn + akAreNa, bhavAn + shete| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanasaMdhi jajhaJazakAreSu akaarm||88|| padAnto nakAro jajhabazakAreSu pareSu jakAramApadyate / bhavAJjayati / bhavAJjhaSayati / bhvaavkaarenn| bhavAzete // kurvan zUraH / ubhayavikalpe vairUpyam / iti sthite| . zi ncau vA // 89 // padAnto nakAro cau vA prApnoti zakAre pre| tavargazcaTavargayoge cttvrgoN| iti paJcama: syAt / kurvazUraH kurvaJcchUra: kurvazUraH // bhavAn DIna: / bhavAn Dhaukate / bhavAn NakAreNa / iti sthite| DaDhaNeSu nnm||10|| atra vA smryte| padAnto nakAro NakAramApadyate DaDhaNeSu prtH| bhvaannddiinH| bhvaannddaukte| bhavANNakAreNa // tvam lunAsi / tvam ramase / tvam yAsi / tvam vasasi / iti sthite / mo'nusvAraM vyaJjane // 11 // padAnto makAro'nusvAramApadyate vyaJjane pre| tvaM lunAsi / tvaM rmse| tvaM yAsi / tvaM vssi| (samrAT saMjJAyAm) sampUrvAt rAjatezca kvipyanusvArAbhAvo nipAtyate / sam rAjate samrAT // ja, jha, Ja aura za ke Ane para padAMta nakAra bakAra ho jAtA hai // 88 // bhavAJjayati, bhavAJjhaSayati, bhavAJakAreNa, bhavAzete / kurvan + zUraH / do prakAra se vikalpa hone se isake tIna rUpa bneNge| Age zakAra ke Ane para padAMta nakAra vikalpa se 'na ca' ho jAtA hai||89|| arthAta na ke pAsa ca kA Agama ho jAtA hai| ata: karvana ca+zaraH banA pana: "tavargazcaTavargayoge caTavargoM" isa 292veM sUtra se padAMta tavarga, cavarga aura Tavarga ke yoga meM cavarga, Tavarga bana jAtA hai arthAt yadi cavarga kA yoga hai to tavarga bhI cavarga ho jAtA hai aura yadi Age Tavarga hai to padAMta tavarga bhI Tavarga ho jAtA hai tathA pUrva meM jo akSara hai usI ke samAna hotA hai jaise yahA~ n tavarga kA aMtima akSara hai to use cavarga kA aMtima akSara '' kreNge| isa niyama se eka rUpa--'kurvaJczUraH' banA / 'vargaprathamebhyaH' ityAdi.71veM sUtra se zakAra ko vikalpa se chakAra hokara dUsara rUpa-'kurvaJchUraH' / uparyukta 88veM sUtra se 'kurvazUraH' aise tIna rUpa bana gye| * bhavAn + DIna:, bhavAn + ddhaukte| Da Dha Na ke Ane para padAMta nakAra ko NakAra ho jAtA hai // 90 // bhavANDIna:, bhavANDhaukate, bhavANNakAreNa / tvam + lunAsi ityAdi / vyaMjana ke Ane para padAMta makAra ko anusvAra ho jAtA hai // 91 // tvaM lunAsi, tvam + yAsi = tvaMyAsi, tvam + ramase = tvaM ramase, tvam + vasasi tvaM vasasi / samrAT isa nAma vAcaka zabda meM anusvAra nahIM hotA hai| arthAt sama upasargapUrvaka rAjate dhAtu hai| kvip pratyaya ke hone para kRdaMta prakaraNa meM yaha samrAT zabda banA hai ata: kvip pratyaya ke nimitta anusvAra kA na honA nipAta se siddha hai ata: saM rAjate iti 'samrAT' meM anusvAra nahIM huaa| devAnAm ityaadi| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '26 kAtantrarUpamAlA virAme vA // 12 // __ padAnto makAro'nusvAramApadyate na vA viraame| devAnAM, devAnAm / puruSANAM, puruSANAm / devaM, devam // tvam karoSi / tvam carasi / tvam TIkase / tvam tarasi / tvam pacasi / iti sthite| varge tadvargapaJcamaM vaa||9|| padAnto makAro varge pare tadvargapaJcamamApadyate na vaa| tvaGkaroSi, tvaM karoSi / tvaJcarasi / tvaM carasi / tvaNTIkase, tvaM TIkase / tvantarasi, tvaM tarasi / tvampacasi, tvaM pacasi // tvam yAsi / tvam varasi / tvam lokse| iti sthite| yavaleSu vA // 94 // padAntomakAra: pararUpamApadyate vA yavaleSu parataH / tva~yyAsi, tvaM yAsi / tvaeNvvarasi, tvaM vrsi| tvaeNllokase, tvaM lokse|| . ||iti vyaJjanasaMdhiH / / ____ atha visarjanIyasandhirucyate ka: carati / ka: chAdayati / iti sthite| virAma meM padAMta makAra kA anusvAra vikalpa se hotA hai // 92 // . jisa pada ke Age dUsarA pada na ho use virAma kahate haiN| jaise devAnAm meM m virAma-maMsa meM hai isako anusvAra huA to devAnAM athavA devAnAm / puruSANAM, puruSANAm / devaM, devm| vizeSa yaha vaikalpika niyama isa kAtaMtra vyAkaraNa ke atirikta anyatra kisI bhI vyAkaraNa meM nahIM hai, sarvatra virAma meM anusvAra na karane kA vidhAna hai ata: isI vyAkaraNa meM yaha vizeSa niyama haiN| tvam + karoSi, tvam + carasi ityAdi / Age varga ke pare padAMta makAra ko usI varga kA paMcama akSara vikalpa se ho jAtA hai // 13 // tvaGkaroSi, vikalpa meM 91veM sUtra se anusvAra hokara tvaM karoSi banA / tathaiva tvaJcarasi, tvaM carasi / tvam + TIkase = tvaNTIkase, tvaM ttiikse| tvam + tarasi= tvantarasi, tvaM tarasi / tvam + pacasi = tvampacasi, tvaM pacasi / tvam + yAsi / ya, va, la ke Ane para padAMta makAra vikalpa se para rUpa ho jAtA hai // 94 // tvam + yAsi = tvayyAsi, tvaM yaasi| tvam + varasi= tvavvarasi, tvaM vrsi| tvam + lokase= tvallokase, tvaM lokse| ||is prakAra se vyaMjana saMdhi pUrNa huI // atha visarga saMdhi visarga saMdhi kise kahate haiM ? visarga se pare vyaMjana yA svara ke Ane para jo sambandha yA parivartana hotA hai use visarga saMdhi kahate haiN| ka:+carati / 1. sannidhAnAtsAnunAsikasya masya sthAne sAnunAsikA eva yvlaaH| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visarjanIyasaMdhi 27 visarjanIyazca cha vA shm||95|| ce vA che vA pare visarjanIya: zamApadyate / kazcarati / kazchAdayati / iti siddham / / ka: TIkate / ka: ThakAreNa / iti sthite| Te The vA ssm||96 // 'Te vA The vA pare visarjanIya: SakAramApadyate / kaSTIkate / kaSThakAreNa // ka: tarati / ka: thuDati / iti sthite| te the vA sm||97|| te vA the vA pare visarjanIya: samApadyate / kastarati / kasthuDati // ka: karoti / ka: khanati / iti diH sthite| kakhayorjihvAmUlIyaM na vA // 98 // kakhayo: parayorvisarjanIyo jihvAmUlIyamApadyate na vaa| jihvAmUlIyopadhmAnIyau ca // 99 // __ jihvAmUlIyamupadhmAnIyaM ca paraM varNaM nayet / ka karoti, kaH karoti / ka khanaiti, ka: khanati // ka: pacati / kaH phalati / iti sthite| paphayorupadhmAnIyaM na vA // 100 // paphayo: parayorvisarjanIya upadhmAnIyamApadyate na vA / ke pacati, ka: pacati / ke phalati, ka: phalati // ka: czAvityAcaSTe / ka: pAvityAcaSTe / puruSa: tsarukaH / yata: kSama: / tata: psAti / iti sthite / na zAdIn shssssthe||101|| ca athavA cha ke pare padAMta visarga ko 'z' ho jAtA hai // 95 // kazcarati, ka: + chAdayati = kazchAdayati / ka: TIkate, ka: + tthkaarenn| ___Ta athavA Tha ke rahate padAMta visarga ko SakAra hotA hai // 96 // kaSTIkate, ksstthkaarenn| ... ta athavA tha ke Ane para padAMta visarga 's' ho jAtA hai // 97 // ka:+tarati = kastarati, kasthuDati / ka:+khanati / / ka aura kha ke pare rahane para padAMta visarga vikalpa se jihvAmUlIya bana jAtA hai // 98 // jihvAmUlIya aura upadhmAnIya para varNa ko prApta ho jAte haiM // 19 // ka:+karoti = ka karoti, ka: karoti / ka: + khanati = ka khanati, ka: khanati / UparavajrAkAra cihna jihvAmUlIya hai| ka: pacati, ka: phalati / ___pa aura pha ke Ane para padAMta visarga vikalpa se upadhmAnIya ho jAtA hai // 100 // ____ 'ka: + pacati = ke pacati, ka: pcti| ka: + phalati =ke phalati ka:+zovityAcaSTe, ka: +pAvityAcaSTe, puruSa: +tsarukaH, tata: +psaati| yadi Age ca, 8 ta, pa ye varNa za, Sa, sa meM sthita haiM--mile hue haiM to visarga ko za Sa sa nahIM hotA hai // 101 // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA __ visarjanIya: zAdIn na prApnoti zaSasatthe nimitte pare // ka: zcyotati / ka: SThIvati / kaH stauti| / iti sthite| aghoSastheSa zaSaseSa vA lopm||102|| aghoSastheSu zaSaseSu parato visarjanIyo lopamApadyate vaa| ubhayavikalpe triruupm| kazcyotati, kazzcyatati, kaHzcyotati / kaSThIvati, kaSThIvati, ka: SThIvati / kastauti, kasstauti, kaH stauti // ka: shete| kaH SaNDaH / ka: sAdhuH / iti sthite| ze Se se vA vA prruupm||103 // ze vA Se vA se vA pare visarjanIya: pararUpamApadyate na vaa| kazzete, ka: zete / kaSSaNDa;, ka: SaNDaH / kassAdhuH kaH sAdhuH / ka: artha: / ka: atra / iti sthite| umakArayormadhye // 104 // dvayorakArayormadhye visarjanIya umApadyate / ko'rthaH // ko'tra // ka: gacchati / ka: dhAvati / iti sthite / aghoSavatozca // 105 // akAraghoSavatormadhye visarjanIya umApadyate / ko gacchati / ko dhAvati / / ka: iha / ka: upari / ka: eSaH / iti sthite| aparo lopyo'nyasvare yaM vA // 106 // ata: ka: zAvityAcaSTe ityAdi jyoM ke tyoM raha gaye, saMdhi nahIM huii| ka:+zcyotati aghoSa meM sthita aise za Sa sa ke Ane para visarga kA lopa vikalpa se hotA hai // 102 // yahA~ do bAra vikalpa hone se tIna rUpa bana jAte haiN| eka bAra visarga kA lopa, dUsarI bAra 101veM sUtra ke niyama se saMdhi kA abhAva aura tIsarI bAra 95veM sUtra se visarga kA zakAra ka:+ zcyotati = kazcyotati, ka: + zcyotati = kazzcyotati, . ka: +SThIvati / ka:+ stauti = kastauti / ka: stauti, kasstauti / ka: + zete za Sa aura sa ke Ane para visarga ko para rUpa vikalpa se hotA hai // 103 // ka:+zete= kazzete, ka: shete| ka:+ SaNDa:= kaSSaNDa;, ka: SaNDaH / ka:+sAdhuH= kassAdhuH, ka: sAdhuH kaH + arth:| do akAra ke madhya meM sthita visarga ko 'u' ho jAtA hai // 104 // ka:+artha: = ka u+ artha: 'uvaNe o' isa sUtra se saMdhi hokara ko + artha:, puna: 'edotparaH' ityAdi 57veM sUtra se 'a' kA lopa hokara ko'rtha: banA / ka:+ atra, ka u+ atra--ko atra= ko'tra / ka: gacchati akAra se pare ghoSavAn akSara ke rahane para madhya meM sthita visarga ko 'u' ho jAtA hai||105|| ka u+ gacchati 'u varNe o' se ko+gacchati = ko gacchati / ka: dhAvati = ko dhAvati / ka:+ iha akAra se pare visarga kA lopa ho jAtA hai athavA 'ya' ho jAtA hai akAra se bhinna anya koI svara Ane se // 106 // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visarjanIyasaMdhi akArAtparo visarjanIyo lopyo bhavati yaM vA''padyate anyasvare pare / vAzabdo'tra samuccayArthaH / na ca vikalpArthaH / / na visarjanIyalope punaH sandhiH // 10 // visarjanIyalope kRte puna: sandhirna bhavati / ka iha, kayiha / ka upari, kayupari / ka eSaH, kayeSaH // devA: AhuH / bho: atra / iti sthite / AbhobhyAmevameva svre||108|| AkArabhozabdAbhyAM paro visarjanIya evameva bhavati (lopaM yaM vA'padyate) svare pare / devA AhuH; devAyAhuH / bho atra, bhoyatra // bhayo: atra / agho: atra / iti sthite / bhagoaghobhyAM vA // 109 // bhagoaghobhyAM visarjanIya evameva bhavati (lopaM yaM vA'padyate) svare pare / bhago atra, bhagoyatra / agho atra, aghoyatraM // devA: gatAH / bho: yAsi / bhago: vrj| agho: yaja / iti sthite| ghoSavati lopm||110 // AkArabhobhagoaghozabdebhya: paro visarjanIyo lopamApadyate ghoSavati pare / devA gatAH / bho yAsi / bhago vrj| agho yaja // lopagrahaNaM ya veti (evameveti) nivRttyartham // supi: / sutuH / iti sthite / yahA~ 'vA' zabda samuccaya ke liye hai vikalpa ke liye nhiiN| visarga ke lopa hone para punaH saMdhi nahIM hotI hai // 107 // ka:+ iha = ka iha, ka y + iha = kayiha / ka: + upari = ka upari, ka y + upari = kayupari / kaH+ eSaH = ka eSaH, ka ya+ eSaH = kayeSaH / devA: + AhuH / Age svara ke Ane para AkAra aura bho zabda se pare visarga kA lopa ho jAtA hai athavA yakAra ho jAtA hai // 108 // ___-devA: +AhuH = devA Ahu; devA y + AhuH = devAyAhuH / bho:+atra = bho atra, bho ya+ atra = bhoyatra / bhago: + atra, agho: + atr|| bhago, agho se pare visarga kA lopa ho jAtA hai athavA yakAra ho jAtA hai Age svara ke Ane para // 109 // bhago: + atra = bhago atra, bhagoyatra / agho: + atra = agho atra, aghoyatra / devA:+gatA: ghoSavAna ke Ane para AkAra aura bho, bhago aura agho inase pare visarga kA lopa nitya ho jAtA hai // 110 // devA:+gatA: =devAgatAH bhoH+yAsi= bho yAsi, bhago:+vraja= bhagovraja, agho:+yaja= agho yaja / yahA~ para sUtra meM lopa zabda kA grahaNa vikalpa se yakAra kI nivRtti ke liye kiyA gayA hai| . supiH sutuH 1.na tadaH pAdapUNe cet / tado visarjanIyalopepunassandhikAryaniSedho na bhavati pAdapUrNe cet // shlokH| saiSa dAzarathI rAmaH saiSa rAjA yudhisstthirH|| saiSa karNo mahAtyAgI saiSa pArtho dhnurdhrH|| 2.lopagrahaNaM evameveti nivRttyrthm| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 kAtantrarUpamAlA nAmiparo rm||111|| nAmina: paro visarjanIyo ramApadyate nirapekSa: / IrathaM vacanam / iruroriiruurau||112|| atra dhAtorirurorIrUrau bhavato virAme vyaJjanAdau ca / rephsorvisrjniiyH| supI: sutaH // agni: gacchati / agni: atra / ravi: gacchati / ravi: atra / muni: AyAti / muni: gacchati / paTuH vadati / paTuH atr| iti sthite| __ ghoSavatsvareSu // 113 // nAmina: paro visarjanIyo ramA'padyate ghoSavatsvareSu / agnirgcchti| agnirtr| rvirgcchti| raviratra / munirAyAti / munirgacchati / paTurvadati / paTuratra // pita: yAhi // pita: atra / puna: gacchati / puna: atra / iti sthite| raprakRtiranAmiparo'pi // 114 // rephaprakRtirvisarjanIyoM nAmiparo'pyanAmiparo'pi ramApadyate ghoSavatsvareSu prtH| pitaryAhi / pitaratra / punargacchati / punaratra // aha: gaNaH / aha: atr| aha: jayati // ahaH AyAti / ahaH hasati / ahaH api / iti sthite| ahno'rephe||115|| nAmi svara se pare visarga ko 'ra' ho jAtA hai // 111 // arthAt avarNa ko chor3akara zeSa kisI bhI svara se pare visarga ko rakAra ho jAtA hai aura yaha : kisI kI apekSA nahIM rakhatA hai matalaba Age kisI svara vyaMjana kI apekSA nahIM rahatI hai| supir, sutur ___ ir aura ur ko Ir aura Ur ho jAtA hai // 112 // arthAt virAma aura vyaMjana ke Ane para dhAtu ke ir ur ko dIrgha Ir Ur ho jAtA hai| supIr, sutUr--'rephasorvisarjanIyaH' isa 130veM sUtra se r kA visarga ho jAtA hai ata: supo; sutUH bana jAtA hai| agni: + gacchati svara aura ghoSavAn ke Ane para nAmi se pare visarga ko rakAra ho jAtA hai // 113 // agni: + gacchati = agnirgcchti| agni: + atra = agnirtr| ravi: + gacchati = ravigacchati / ravi: + atra = raviratra / muniH + AyAti = munirAyAti / muni:+ gacchati = munirgacchati / paTuH+ vadati = paTurvadati / paTuH+ atra = paTuratra / ghoSavAn aura svara ke Ane para repha se banA huA visarga cAhe nAmi se pare ho cAhe anAmi se phira bhI 'ra' ho jAtA hai // 114 // pita: + yAhi = pitaryAhi, pita: + atra = pitaratra, puna: + gacchati = punargacchati, puna: + atra = punaratra / ahaH + gnn:| repha rahita ghoSavAn vyaJjana aura svara ke Ane para ahan ke visarga kA rakAra ho jAtA hai // 115 // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visarjanIyasaMdhi aho visarjanIyo ramApadyate arephe ghoSavati ca svare pre| ahrgnnH| ahrtr| aharjayati aharAyAti / aharhasati / aharapi / rephe tu aho rAjate / aho rAtram / aho rUpam / / ahaH bhyAm / ahaH bhiH / iti sthite // na syAdibhe // 116 // aho visarjanIyo na ramApadyate syAdibhe pre| ahobhyAm / ahobhiH| syAdibhe iti kim / aharbhuktiH / aharbhavati // ahaH patiH / iti sthite|| aharAdInAM patyAdiSu // 117 // aharAdInAM visarjanIyo vA ramApadyate patyAdiSu prt:| aharpati: ahaH patiH / ityAdi // eSa: karoti / sa: gacchati / iti sthite / eSasaparo vyaJjane lopyaH // 118 // eSasAbhyAm paro visarjanIyo lopyo bhavati vyaJjane pare / eSa karoti / sa gacchati / agni: rathena / puna: rAtriH / iti sthite| . ro re lopaM svarazca pUrvo dIrghaH // 119 // re pare ro lopamApadyate pUrvasvarazca dI? bhavati / agnIrathena / punArAtriH / / vaTa chaayaa| kavi chandaH / tanu chavi: / iti sthite| arthAt dinavAcI ahan ke n ke visarga kA yaha niyama hai jabaki Age rakAra nahIM honA caahiye| ahaH + gaNa: = ahargaNaH, ahaH + atra = aharatra / ahaH + jayati = aharjayati / ahaH + AyAti = aharAyAti, ahaH+ hasati = aharhasati / ahaH + api = ahrpi| yadi Age repha hai to visarga ko 'u' hokara saMdhi ho jAtI hai| ahaH + rAjate = aha u+ rAjate = ahoraajte| ahaH rAtram = aha u+ rAtram = ahorAtram / ahaH + rUpam = ahorUpam / ahaH + bhyaam| si Adi vibhakti ke bhyAm, bhis ke Ane para visarga kA rakAra nahIM hotA hai // 116 // aha+ bhyAm = ahobhyAm, ahaH + bhis = ahobhiH / si Adi vibhakti ke bhyAm bhis ke nahIM Ane para rakAra ho jAyegA jaise ahaH + bhukti: = aharbhuktiH / ahaH + bhavati = aharbhavati / ahaH + pti:| pati Adi zabdoM ke Ane para ahaH ke visarga ko vikalpa se rakAra ho jAtA hai // 117 // ahaH + pati: = aharpati:, ahaHpatiH / eSa: + karoti / vyaMjana ke Ane para eSa aura sa ke visarga kA lopa ho jAtA hai // 118 // eSa: + karoti = eSa karoti, sa: + gacchati = sa gacchati / agni: + rathena 'nAmi paro ram' isa sUtra se visarga ko rakAra hokara puna:rakAra ke Ane para pUrva ke rakAra kA lopa hokara pUrva ko dIrgha ho jAtA hai // 119 // agni r + rathena = agnI rathena, punar + rAtri = punArAtriH / vaTa+chAyA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA dvirbhAvaM svaraparazchakAraH // 120 // svarAtparazchakAro dvirbhaavmaapdyte| aghoSe prathamaH // 121 // aghoSe pare dhuTAM prathamo bhavati / vttcchaayaa| kavicchandaH / tanucchavi: // bAlA chAdayati / velA chAdayati / iti sthite| dIrghAtpadAntAdvA // 122 // padAntAddIrghAtparazchakAro vA dvirbhaavmaapdyte| bAlAcchAdayati, bAlA chAdayati / velAcchAdayati, velAchAdayati / iti siddham // A chAdayati / mA chidat / iti sthite / ___ AGmAGbhyAM nitym||123|| ___AGmAbhyAM parazchakAro nityaM dvirbhAvamApadyate / AcchAdayati / mAcchidat / iti siddham / dadhyatra iti sthite| asvare // 124 // vyaJjanaM dvirbhavati vyaJjane pare / dayatra / iti visarjanIyasandhiH .. . svara se pare chakAra ke Ane para vaha chakAra ko dvitva ho jAtA hai // 120 // vaTa cha+ chAyA aghoSa se pare dhuT ko prathama akSara ho jAtA hai // 121 // vaTacchAyA, kavi+ chandaH = kavi+ch chandaH = kavicchandaH, tanu + chavi: = tnucchviH| bAlA+chAdayati dIrgha pada se pare chakAra vikalpa se hotA hai // 122 // bAlA+ch chAdayati 'aghoSe prathama:' isa sUtra se pUrva cha ko prathama akSara hokara bAlAcchAdayati, dUsarA rUpa--bAlA chAdayati / belA+ chAdayati = belAcchAdayati / belA chAdayati / A+chAdayati, mA+chidat AG mAG se pare chakAra ke Ane para nitya hI chakAra dvitva hotA hai // 123 // . A+ch chAdayati = AcchAdayati, mA+cha chidat = mAcchidat / dadhyatra vyaMjana ke pare vyaMjana ko dvitva ho jAtA hai // 124 // dudhdh yatra 'dhuTAM tRtIyazcaturtheSu' isa 77veM sUtra se caturtha akSara ko tRtIya ho gyaa| daddhayatra bnaa| ||is prakAra se visargasaMdhi pUrNa huii| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: pulliGgAH atha liGgAdvibhaktaya ucyante sarvajJaM tamahaM vande paraM jyotistamopaham / pravRttA yanmukhAddevI sarvabhASA sarasvatI // 1 // ___kiM liGgam ? dhaatuvibhktivrjmrthvllinggm||125 // arthobhidheyaH // dhAtuvibhaktivarjamarthavacchabdarUpaM liGgasaMjJaM bhavati / tacca liGgaM dvividham / svarAntaM vyaJjanAntaM ceti| tatpuna: pratyekaM trividhim| pulliGgaM strIliGgaM napuMsakaliGgaM ceti| tatrAdAvakArAntAtpulliGgAtpuruSazabdAdvibhaktayo yojyante / lokopacArAtsyAdInAM vibhaktisaMjJAyAM puruSa iti sthite / tasmAtparA vibhaktayaH // 126 // atha liMga prakaraNa aba liMga se vibhaktiyA~ kahI jAtI haiN| paraM jyoti-sarvotkRSTa jJAnasvarUpa, moha aura ajJAnarUpI aMdhakAra ko naSTa karane vAle una sarvajJa bhagavAn ko maiM namaskAra karatA hU~ ki jinake mukhAraviMda se sarvabhASAmaya sarasvatI prakaTa huI hai // 1 // bhAvArtha-mohanIya karma ke naSTa ho jAne ke bAda jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAya karmoM kA nAza ho jAtA hai taba isa AtmA meM sampUrNa lokAloka ko prakAzita karane vAlA kevalajJAna prakaTa ho jAtA hai aura yaha AtmA 'sarvaM jAnAti iti sarvajJaH' isa sArthaka nAma se sarvajJa kahI jAtI hai usa samaya indra kI AjJA se kubera divya samavazaraNa kI racanA karatA hai| usa samavazaraNa meM 12 sabhAoM meM asaMkhya devagaNa, manuSya aura tiryaMca bhI upadeza sunate haiN| bhagavAn kI divyadhvani sAta sau laghubhASAoM aura aThAraha mahAbhASAoM, isa taraha sAta sau aThAraha bhASAoM meM khiratI hai athavA saMpUrNa zrotAoM ke kAna meM pahu~cakara una-unakI bhASA rUpa pariNata hokara sarvabhASAmaya ho jAtI hai| liMga kise kahate haiM ? . dhAtu aura vibhakti se rahita arthavAn zabda liMga kahalAte haiM // 125 // artha kise kahate haiM ? vAcya-kahane yogya viSaya ko artha kahate haiN| dhAtu aura vibhaktiyoM ko chor3akara jo apane vAcya artha ko kahane vAle zabda haiM unakI yahA~ liMga saMjJA hai.| jainendra vyAkaraNa meM ise hI "mRta" saMjJA hai| usa liMga ke do bheda haiM-svara hai aMta meM jinake aise svarAMta aura vyaMjana hai aMta meM jinake aise vyaMjanAMta / svarAMta aura vyaMjanAMta ke bhI pulliga, strIliMga aura napuMsakaliMga ke bheda se tIna-tIna bheda haiN| svarAMta meM bhI akArAMtaparyaMta zabda mAne gaye haiM aura vyaMjanAMta meM kakArAMta se lekara hakArAMtaparyaMta zabda Ate haiN| ___ aba yahA~ svarAMta pulliMga kA prakaraNa pahale aavegaa| usameM bhI sarvaprathama akArAMta pulliga zabda se vibhaktiyA~ lagAI jaaveNgii| ___loka vyavahAra meM si Adi kI vibhakti saMjJA hone para 'puruSa' yaha zabda sthita hai| isase pare vibhaktiyA~ AtI haiM // 126 // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 kAtantrarUpamAlA si au jas / am au zas / TA bhyAm bhis / De bhyAm bhyas / Gasi bhyAm bhyas / Gas os aam| Gi os sup / tasmAdarthavato liGgAtparA: syAdayo vibhaktayo bhavanti / tA: puna: spt| si au jasa iti prthmaa| am au zas iti dvitIyA / TA bhyAm bhis iti tRtiiyaa| u bhyAm bhyas iti caturthI / Gasi bhyAm bhyas iti paJcamI / Gas os Am iti sssstthii| Gi os sup iti saptamI / evaM yugapat sarvapratyayaprasaGge vakturvivakSayA zabdArthapratipattiriti linggaarthvivkssaayaam| prathamA vibhaktirliGgArthavacane // 127 // liGgArthavacane prathamA vibhaktirbhavati / iti liGgArthe prathamA / tatrApi yugpdekvcnaadipraaptau| . ekaM dvau bahUn // 128 // arthAn vaktIti, ekasminnarthe ekavacanaM dvayorarthayordvivacanaM bahuSvartheSu bahuvacanaM bhvti| iti liGgAthaikatvavivakSAyAM prathamaikavacanaM si / puruSa si iti sthite / yo'nubndho'pryogii||129|| ya: anubandhaH sa aprayogI bhavati / anubandhaH kaH ? ijazaTaGapA vibhaktiSvanubandhAH / vA virAme .. iti vrtmaane| si au jas-ye prathamA vibhaktiyA~ haiN| am au zas-ye dvitIyA vibhaktiyA~ haiN| TA bhyAm bhis-ye tRtIyA vibhaktiyA~ haiN| De bhyAm bhyas--ye caturthI vibhaktiyA~ haiN| Gasi bhyAm bhyas-ye paMcamI vibhaktiyA~ haiN| Das os Am-ye SaSThI vibhaktiyA~ haiN| Gi os supa-ye saptamI vibhaktiyA~ haiN| isa prakAra se puruSa zabda se eka sAtha saMpUrNa vibhaktiyoM ke lagane kA prasaMga prApta ho gayA to vaktA kI vivakSA se zabda ke artha kA jJAna hotA hai isaliye liMga-zabdamAtra ke artha kI vivakSA ke hone para agalA sUtra lagatA hai| liMga ke artha ko kahane meM prathamA vibhakti hotI hai // 127 // isaliye zabdamAtra ke artha meM prathama vibhakti A gii| usameM bhI eka sAtha hI ekavacana Adi sabhI prApta ho gaye taba eka do aura bahavacana hote haiM // 128 // jo artha ko kahatA hai vaha liMga hai isa niyama ke anusAra eka ke artha meM ekavacana, do meM dvivacana aura tIna Adi meM bahuta ke artha meM bahuvacana hotA hai| isa prakAra se yahA~ zabda ke artha meM eka hI vivakSA hone para prathamA vibhakti kA ekavacana 'si' AyA to puruSa+si aisI sthiti huii| jo anubaMdha hai vaha aprayogI hai // 129 // anubaMdha kise kahate haiM ? ina sAtoM hI vibhaktiyoM meM i j z T G aura pa ye anubaMdha saMjJaka haiN| isase si ke i kA lopa hokara puruSa + s rhaa| __ "vA virAme" yaha sUtra, sUtra ke krama meM calA A rahA hai / arthAt sUtrakAra sUtroM ko krama se likhate haiM aura TIkAkAra apane apane prakaraNoM se sUtroM ko Age-pIche kara lete haiN| sUtrakAra ke sUtroM ke krama se jo sUtra hotA hai vaha anuvRtti meM calA AtA hai usI prakAra se yahA~ para 'vA virAme' yaha sUtra anuvRtti meM hai| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: pulliGgAH rephasorvisarjanIyaH // 130 // virAme vyaJjanAdau ca rephasakArayorvisarjanIyo bhavati / paravarNAbhAvo virAmaH / athavA yadanantaraM varNAntaraM nocyate sa virAma: / puruSa: iti siddhaM padam / tathaiva liGgArthe dvitvavivakSAyAM dvivacana au / sandhiH / puruSau // tathaiva liGgArthe bahutvavivakSAyAM bahuvacanaM jas / anubandhalopa: / puruSa as iti sthite / akAre lopamiti prApte ttprtissedhH| akAro dIrghaM ghoSavatIti vrtte| sarvavidhibhyo lopavidhirbalavAn / lopasvarAdezayoH svarAdezo vidhirbalavAna / jasi // 131 // liGgAnto'kAro dIrghamApadyate jasi pare / (ekadezavikRtamananyavat) / yathA karNapucchAdisvAGgeSu bhinneSu satsu zvA na gardabha: kiMtu zvA shvaiv| puna: savarNe dIrgha: / sasya visrjniiyH| puruSAH / / tthaivaamNtrnnaarthvivkssaayaam| . AmantraNe ca // 132 // duursthaanaambhimukhiikrnnmaamNtrnnm| tatra prathamA vibhaktirbhavati / repha aura sakAra ko visarga ho jAtA hai // 130 // virAma aura vyaMjana Adi ke Ane para repha aura sakAra ko visarga ho jAtA hai| yahA~ TIkAkAra ne anuvRtti ke 'vA virAme' sUtra se virAma zabda ko TIkA meM liyA hai| virAma kise kahate haiM ? para varNa ke abhAva ko virAma kahate haiM / athavA jisake bAda dUsarA varNa na kahA jAve use virAma kahate haiN| puruSa + s yahA~ s ko visarga hokara puruSa: bana gyaa| usI prakAra liMga ke artha do vacana kI vivakSA hone para dvivacana 'au' vibhakti aaii| puruSa + au 'okAre au aukAre ca' isa sUtra se saMdhi hokara puruSo bnaa| puna: liMga ke artha meM bahuta kI vivakSA meM vibhakti AI js| isameM j kA anubaMdha lopa ho gayA to puruSa + as-yahA~ 'akAre lopam' isa sUtra se akAra kA lopa prApta thA, kintu 'akAro dIrgha ghoSavati' sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| 'sabhI vidhi meM lopa vidhi balavAn hotI hai' isa niyama se lopa vidhi balavAn ho rahI thI ki lopa aura svara Adeza ina donoM meM svara Adeza vidhi balavAn ... jasa ke Ane para liMgAMta akAra dIrgha ho jAtA hai // 131 // jas ke j kA anubaMdha lopa ho jAne ke bAda as rahA puna: 'jasi' isa sUtra meM jas ke Ane para aisA kyoM kahA ? kyoMki aba yahA~ jas hai hI nhiiN| "eka deza vikRtamananyavat" isa niyama ke anusAra j kA anubaMdha lopa hone para bhI yaha jas hI mAnA jAvegA jaise kutte ke kAna yA pU~cha Adi aMgoM ke chinna kara dene para bhI kuttA kuttA hI kahalAtA hai| ata: puruSa + as / savarNa ko dIrgha karake s ko visarga karake puruSA: bnaa| usI prakAra se AmaMtraNa ke artha kI vivakSA hone para . AmaMtraNa meM bhI prathamA vibhakti hotI hai // 132 // AmaMtraNa kise kahate haiM ? dUra meM sthita janoM ko apane abhimukha karanA, bulAnA AmaMtraNa kahalAtA hai| puruSa + si| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 kAtantrarUpamAlA AmantraNe siH sambuddhiH // 133 // AmaMtraNArthe vihita: si: hrasvanadIzraddhAbhyaH sirlopm||134 // hrasvanadIzraddhAbhya: para: saMbuddhisaMjJaka: sirlopamApadyate / kaizcidAmantraNAbhivyaktaye aho he bho zabdA: prAkprayojyante / he puruSa / dvivacanabahuvacanayo: pUrvavat / he puruSau / he puruSAH / tathaiva karmavivakSAyAm // zeSAH karmakaraNasaMpradAnApAdAnasvAmyAyadhikaraNeSu // 135 / / zeSA dvitIyAdyA: SaD vibhaktaya: karmAdiSu SaTs kArakeSu yathAsaMkhyaM bhavanti / iti karmaNi dvitiiyaa| puruSa am iti sthite| . akAre lopam // 136 // liGgAnto'kAro lopamApadyate sAmAnye akAre pare / puruSam / dvivacane sandhiH / puruSau / bahutve-puruSa asa iti sthite| zazi sasya ca naH // 137 // zasi pare liGgAnto'kAro dIrghamApadyate sasya ca no bhavati / puna: savarNe dIrghaH / puruSAn / tathaiva karaNavivakSAyAm // zeSA: karmetyAdinA karaNe tRtiiyaa| puruSa TA iti sthite| . ina ttaa||138|| AmaMtraNa meM 'si' kI saMbuddhi saMjJA hai // 133 // hrasva svara nadI aura zraddhA se pare 'si' vibhakti kA lopa ho jAtA hai // 134 // hrasva svara se pare nadI saMjJaka evaM zraddhA saMjJaka zabdoM se pare 'si' vibhakti kA lopa ho jAtA hai| koI-koI jana AmaMtraNa artha ko abhivyakta karane ke lie zabdoM se pahale aho, he, bho zabdoM kA prayoga karate haiN| ata:-he puruSa ! dvivacana aura bahuvacana pUrvavat hI hote haiN| he puruSau, he puruSAH / karma kI vivakSA hone para zeSa chahoM vibhaktiyA~ krama se karma, karaNa, saMpradAna, apAdAna svAmI Adi aura adhikaraNa arthoM meM hotI haiM // 135 // zeSa dvitIyA Adi chahoM vibhaktiyA~ karma Adi chaha kArakoM meM hotI haiN| isa prakAra se karma artha meM dvitIyA vibhakti aaii| puruSa+ am| ___akAra ke Ane para lopa ho jAtA hai // 136 // sAmAnya akAra ke Ane para liMgAMta akAra kA lopa ho jAtA hai| puruSa + am= purussm| dvivacana meM sandhi-puruSau / puruSa + zas hai / zAnubaMdha hokara puruSa + as hai| bahuvacana meM zas ke Ane para akAra dIrgha hokara s ko na ho jAtA hai // 137 // puruSA+ an savarNa ko dIrgha hokara puruSAn / karaNa artha kI vivakSA meM tRtIyA vibhakti AI to puruSa + TA akArAnta liMga se pare 'TA' ko 'ina' Adeza ho jAtA hai // 138 // 1. zabdAnta ityrthH| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 svarAntA: pulliGgAH akArAntAlliGgAtparaSTA ino bhavati / sandhiH / / raghuvarNebhyo no NamanantyaH svarahayavakavargapavargAntaro'pi // 139 // rephaSakAraRvarNebhya: paro'nantyo nakAra: NamApadyate svarahayavakavargapavargAntaro'pi zabdAntaro'pi / svarAntarastAvat / puruSeNa / dvivcne|| akAro dIrgha ghoSavati // 140 // liGgAnto'kAro dIrghamApadyate ghoSavati pare / puruSAbhyAm / bhisaisvA // 141 // akArAntAlliGgAtparo bhis.es vA bhavati / sandhi: / puruSaiH / tathaiva sampradAnavivakSAyAm / zeSA: karmetyAdinA sampradAne cturthii| . DeyaH // 142 // akArAntAlliGgAtparo DeyoM bhavati / ghoSavati dIrghaH / puruSAya / dvitve pUrvavat / puruSAbhyAm / bhutve| puruSa + ina-'avarNa ivaNe e' se saMdhi hokara puruSena bnaa| puna: . repha, SakAra aura RvarNa se pare yadi NakAra aMta meM nahIM hai aura vaha svara ha, ya, va kavarga aura pavarga ke anaMtara hai to vaha nakAra NakAra ho jAtA hai // 139 // arthAt yadi svara ha, ya, va Adi usa nakAra ke anaMtara haiM to nakAra NakAra ho jAtA hai| ata: 'puruSeNa' bnaa| dvivacana. meM--puruSa + bhyAm hai| ghoSavAn ke Ane para liMgAMta akAra dIrgha ho jAtA hai // 140 // to puruSAbhyAm bnaa| - bahuvacana meM puruSa + bhis hai| bhis ko ais ho jAtA hai // 141 // liMgAMta akAra se pare--puruSa + ais 'ekAre ai aikAre ca' sUtra se saMdhi huI to puruSais / puna: 'rephasorvisarjanIyaH' se visarga ho - sampradAna kI vivakSA ke hone para 'zeSA: karmakaraNa' ityAdi sUtra se caturthI vibhakti AtI hai| puruSa + dde| De ko 'ya' ho jAtA hai // 142 // liMgAMta akAra se pare Dhe ko ya Adeza ho jAtA hai aura 'akAro dIrgha ghoSavati' se dIrgha hokara puruSAya bana jAtA hai| dvivacana meM pUrvavat puruSAbhyAm / bahuvacana meM puruSa + bhyas hai| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 kAtantrarUpamAlA dhuD vynyjnmnntHsthaanunaasikm||75 // * anta:sthAnunAsikavarjitaM vyaJjanaM dhusaMjJaM bhavati / ka kha ga gha / ca cha ja jh| Ta Tha Da Dha / ta tha da dh| pa pha ba bha / za Sa sa ha iti / - dhuTi bahutve tve||143 // liGgAnto'kAra e bhavati bahutve dhuTi pare / puruSebhyaH / tathaiva apAdAnavivakSAyAM zeSAH karmetyAdinA apAdAne pnycmii| ngsiraat||144|| akArAntAlliGgAtparo GasirAdbhavati / puruSAt / dvitvabahutvayoH pUrvavat / dIrghoccAraNaM kimartham / akAre lope prApte sati tannimittam / puruSAbhyAM / puruSebhyaH / tathaiva svAmyAdivivakSAyAM zeSA: karmetyAdinA , svAmyAdau sssstthii| - Das syH||145|| akArAntAlliGgAtparo Gas syo bhavati / puruSasya / dvitve, dhuTi bahutve tve iti vartate / osi ca // 146 // bahuvacana meM dhuTa ke Ane para liMgAMta akAra ko 'e' ho jAtA hai // 143 // puruSe + bhyas-'sa' kA visarga hokara puruSebhya: bnaa| yahA~ 75veM sUtra ke niyama se aMtastha aura anunAsika ko chor3akara bAkI vyaMjana ko dhuT saMjJA apAdAna artha kI vivakSA meM 'zeSA: karma' ityAdi sUtra se paMcamI vibhakti AtI hai| puruSa + Gasi / Ga aura i kA anubaMdha lopa ho jAtA hai| ___Gasi ko At ho jAtA hai // 144 // liMgAMta akAra se pare Gasi vibhakti ko At Adeza ho jAtA hai| to puruSa+ At = puruSAt bana jAtA hai| yahA~ At meM dIrgha 'A' kisalie hai ? yadi akAra kA lopa prApta ho to usake lie dIrgha AkAra hai| dvivacana aura bahuvacana pUrvavat banate haiM--puruSAbhyAm, puruSebhyaH / svAmI Adi kI vivakSA ke hone para 'zeSAH' ityAdi sUtra se SaSThI vibhakti AtI hai| puruSa+ Gas Das ko 'sya' hotA hai // 145 // liMgAMta akAra se pare Das ko sya Adeza hokara puruSasya bana jAtA hai| puruSa+ os 'dhuTibahutvettve' sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| os ke Ane para liMgAMta akAra 'e' ho jAtA hai // 146 // 1.hasvo'kAra: sutarAmeva,tasya savarNa dIrdhe kRte rUpasiddhirbhavati,tathApi dIrghavidherbAdhakaM vacanaM akAre lopamiti, tad bAdhakaM bhA bhUditi, dIrghoccAraNaM kRtamityarthaH / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: pulliGgAH liGgAnto'kAra e bhavati osi ca pre| sndhiH| e ay / rephsorvisrjniiyH| puruSayoH / bahutve-puruSa Am iti sthite / hrasvanadIzraddhAbhya iti vrtte| ___ Ami ca nuH // 147 // hrasvanadIzraddhAzabdebhyaH paro nurAgamo bhavati Ami pare / tRtIyAdau tu parAdiH // 148 // udanubandha Agama: parAdirbhavati tRtIyAdau vibhktau| dIrghamAmi sanau // 149 // hrasvAntaM liGgaM dIrghamApadyate sanAvAmi pare / raghuvarNetyAdinA NatvaM ghoSavati dIrgha: / puruSANAm / tathaiva adhikaraNe saptamI / anubandhalopa: / sandhiH / puruSe / dvivacane pUrvavat / puruSayoH / bahutve-dhuTi etvaM ca / nAmikaraparaH pratyayavikArAgamastha: si: SaM nuvisarjanIyaSAntaro'pi // 150 / / puruSe +os 'e ay' se saMdhi hokara puruSa ay + os-puruSayos / s ko visarga hokara puruSayo: bana gyaa| bahuvacana meM--puruSa + aam| 'hrasvanadIzraddhAbhya: sirlopam' sUtra, anuvRtti se calA A rahA hai| __ Am vibhakti ke Ane para 'nu' kA Agama ho jAtA hai // 147 // hrasva svara, nadI saMjJaka aura zraddhA saMjJaka svara se pare Am vibhakti ke Ane para 'nu' kA Agama ho jAtA hai| aura isameM 'u' kA anubaMdha lopa ho jAtA hai| jisameM 'u' kA anubaMdha lopa huA hai aisA Agama para kI Adi meM hotA hai tRtIyAdi vibhakti ke Ane para // 148 // to puruSa+n Am bnaa| Am vibhakti meM s aura n kA Agama hone para hrasvAMta liMga dIrgha ho jAtA hai // 149 // to puruSAnAm banA / puna: 'raghuvarNebhyo' ityAdi sUtra se n ko N hokarapuruSANAm bana jAtA hai| adhikaraNa artha meM saptamI vibhakti AtI hai| puruSa + Gi G kA anubaMdha lopa hokara puruSa + i rhaa| avarNa ivaNe e se saMdhi hokara puruSe bnaa| dvivacana meM pUrvavat puruSayoH banA / evaM bahuvacana meM puruSa + sup p kA anubaMdha kA lopa hokara / dhuTi bahutve tve sUtra se e hokara puruSe + su bnaa| nAmi, ka, ra, se pare pratyaya kA vikAra aura Agama meM sthita s ko S ho jAtA hai evaM nu visarga aura Sa se antarita s ko bhI S ho jAtA hai // 150 // 1. zraddhAsaMjJA AkArAntastrIliGgasya nadIsaMjJA ca IkArAntastrIliGgasya agre vakSyate / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 kAtantrarUpamAlA nAmikarebhya: para: pratyayavikArAgamastha: si: SamApadyate nuvisarjanIyaSAntaro'pi puruSeSu / nItaka:- . puruSaH, puruSau, puruSAH / he puruSa, he puruSau, he puruSAH / puruSam, puruSau, puruSAn / puruSeNa, puruSAbhyAm, puruSaiH / puruSAya, puruSAbhyAm, puruSebhyaH / puruSAt, puruSAbhyAm, puruSebhyaH / puruSasya, puruSayoH puruSANAm / puruSe, puruSayoH, puruSeSu // evaM dharma vIra veda vRkSa sUrya sAgara stambha vANa mRga danta rAghava mAsa pakSa ziva zaila guhyaka vrAta gaNDa kaTa kapATa nAga zaGkara ghaTa paTAdaya: / pUrvaparayorarthopalabdhau padam // 151 // pUrvaparayoriti ko'rthaH / prakRtivibhaktyorityarthaH / prakRtayaH kA: / puruSAdizabdA bhUprabhRtayo dhAtavazcaka prakRtayo bhavanti / vibhaktaya: kA: / syAdistyAdizca / tayoH prakRtivibhaktyoroMpalabdhau satyAM samudAyasya padasaMjJA bhavati / evaM vibhaktyantAnAM sarvatra padasaMjJA bhavati / sarvazabdasya kvacidvizeSaH / sarva: / sauN| jasi-sarvanAmna iti vrtte| // 152 // akArAntAtsarvanAmna: paro jas sarva irbhavati / sarve he sarva / he sauM / he sarve / sarvaM / srvo| sarvAn / sarveNa / sarvAbhyAM / sarvaiH // Gayi / puruSe yahA~ nAmi se pare s hone para e ho gayA to puruSeSu bana gyaa| aba puruSa kA pUrA rUpa calAiepuruSaH puruSau puruSAH / puruSAya puruSAbhyAm puruSebhyaH .. he puruSa ! he puruSau / he puruSAH ! puruSAt puruSAbhyAm puruSebhyaH puruSam puruSau puruSAn puruSasya puruSayoH puruSANAm puruSeNa puruSAbhyAm puruSaiH puruSayoH puruSeSu isI prakAra se dharma, vIra, veda, vRkSa, sUrya, sAgara, staMbha, vANa, mRga, rAghava, mAsa, pakSa, ziva, zaila, guhyaka, trAsa, gaNDaka, kaTa, pATa, nAga, zaMkara, ghaTa aura paTa Adi zabdoM ke rUpa calate haiN| pUrva aura para ke milane se artha kI upalabdhi hone para use 'pada' saMjJA hotI hai // 151 // pUrva aura para kA kyA artha hai ? prakRti aura vibhakti ko pUrva aura para kahate haiN| prakRti kise kahate haiM ? vRkSAdi zabda aura bhU Adi dhAtu prakRti kahalAte haiN| vibhakti kise kahate haiM ? si Adi vibhaktiyA~ aura ti, tas Adi pratyaya vibhakti kahalAte haiN| ina prakRti aura vibhakti ke milane para jo rUpa banatA hai usase artha kA bodha hotA hai| ata: isa samudAya kA nAma 'pada' hai jaise yahA~ 'puruSa' yaha pada hai| isa prakAra se sarvatra vibhakti haiM anta meM jinake aise zabdoM ko pada saMjJA hotI hai / arthAt puruSa zabda ko liMga saMjJA thI jaba usameM vibhaktiyA~ laga gaIM taba unheM pada saMjJA ho gii| ___ sarvazabda sarvanAma saMjJaka hai ata: usameM kucha vizeSatA hai| sarva + si=sarvaH, sarva+ au= sauN| sarva + jas hai--'jasi sarvanAmna:' yaha sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| yahA~ sUtra laMgA ja: sarva i: akArAMta sarvanAma se pare jas ko 'I' ho jAtA hai // 152 // sarva+i-saMdhi hokara = sarve bnaa| sambodhana meM--he sarva, he sarvo, he sarve / dvitIyA, tRtIyA meM bhI antara nahIM hai| sarva+ De hai| 1.jas-zabdasya prathamaikavacanama / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: pulliGgAH smai sarvanAmnaH // 153 // akArAntAtsarvanAmnaH paro De smai bhavati / sarvasmai / sarvAbhyAM / sarvebhyaH // ngsau| GasiH smaat||154|| akArAntAtsarvanAmna: paro Gasi smAd bhavati / sarvasmAt / sarvAbhyAm / sarvebhyaH / sarvasya / sarvayoH / surAmi srvtH||155|| sarvanAmna: para: surAgamo bhavatyAmi pare / dhuTi etvam / nAmikaraparetyAdinA Satvam / sarveSAm / ddau| Gi: smin // 156 // akArAntAtsarvanAmna: paro Gi smin bhavati / sarvasmin / sarvayoH / sarveSu / / nItaka:-sarvaH, sauM, sarve / he sarva, he sarvo, he sarve / sarvam, sarvo, sarvAn / sarveNa, sarvAbhyAm, sarvaiH / sarvasmai, sarvAbhyAm sarvebhya: / sarvasmAt, sarvAbhyAm, sarvebhyaH / sarvasya, sarvayoH, sarveSAm / sarvasmin, sarvayoH; sarveSu / kiM ttsrvnaam| sarva vizva ubha ubhaya anya anyatara itara itama katara katama yatara yatama tatara tatama ekatara ekatama (ete DataraDatamapratyayAntAH / vRt / ) tva nema sama sima pUrva para avara dakSiNa uttara apara adhara sva antara ('vRt|) tyad tad yad adas idam etad kim eka dvi (vRt) yuSmad asmad bhavat iti sarvAdi / alpazabdasya tu bhedaH / alpa: / alpau| jsi| * akArAMta sarvanAma se pare De ko 'smai' ho jAtA hai // 153 // saba sarvasmai banA / sarvAbhyAm, sarvebhyaH / sarva + Dasi __Gasi ko smAt hotA hai // 154 // . akArAMta sarvanAma se pare Gasi ko smAt ho jAtA hai| to sarvasmAt ..... sarvayoH / sarva+ Am sarvanAma se pare Am vibhakti ke Ane para 'su' kA Agama hotA hai // 155 // 'dhuTi bahutve tve' se e hokara sarve + sAm banA "nAmikaraparaH" ityAdi se s ko S hokara sarveSAm bana gyaa| sarva+Gi Di ko smin hotA hai // 156 // . akArAMta sarvanAma se pare Gi ko smin Adeza ho jAtA hai| to sarvasmin bnaa| aba isakA pUrA rUpa dekhiyesarvaH sarvI sarve sarvasmai sarvAbhyAm sarvebhyaH he sarva ! he sauM / he sarve ! sarvasmAt sarvAbhyAm sarvebhyaH sarvam sarvo sarvAn / sarvasya sarvayoH sarveNa sarvAbhyAm sarvasmin sarvayoH sarveSu ye sarvanAma kauna-kauna haiM ? sarva, vizva, ubha, ubhaya, anya, anyatara, itara, itam, katara, katama, yatara, yatama, tatara, tatama ekatara, ektm| inameM anyatara se lekara ekatama taka zabda utara, utama pratyaya se bane haiN| tva, nema, am, sima, sarveSAm savraNa sarvaiH Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA alpAdervA // 157 // alpAdergaNAtparo jas sarva irbhavati vA / alpe, alpA: / anyatra puruSazabdavat / ko'lpAdirgaNaH / alpa prathama carama tritaya dvitaya dvaya traya (aite tayaayapratyayAntAH) katipaya nema arddha pUrva para avara dakSiNa uttara apara adhara eva antara (vRt') iti alpAdiH / pUrvazabdasya tu bhedaH / pUrvaH / pUrvI / pUrve / pUrvAH / he pUrva / he pUrvI / he pUrve, he pUrvAH / pUrvam / pUrvI / pUrvAn / pUrveNa / pUrvAbhyAm / pUrvaiH / pUrvasmai / pUrvAbhyAm / pUrvebhya: / GasiGyoH vibhASyete pUrvAdeH // 158 // pUrvAdergaNAtparayo:siDyo: smAsminau vibhaassyete| pUrvasmAt, pUrvAt, puurvaabhyaam| puurvebhyH| pUrvasya / puurvyoH| pUrveSAm / Gau tathaiva viklp:| pUrvasmin, puurve| pUrvayoH / puurvessu| ka: pUrvAdiH / prAgevoktaH / ityakArAntAH / AkArAnta: pulliGgaH kSIrapAzabdaH / tataH syAdyutpatti: / sau / kSIrapA: / kSIrapau kSIrapA: / sambuddhAvavizeSa: / kSIrapAm / kssiirpau| zasAdau tu vizeSaH / pUrva, para, avara, dakSiNa, uttara, apara, adhara, sva, aMtara, tyad, tad, adas, idam, etad, kim eka dvi yuSmad . asmad bhavat / ye saba sarvanAma kahalAte haiN| alpa zabda meM kucha bheda haiM- alpa, alpau-alpa+ jas hai| alpa Adi gaNa se pare jas ko 'i' vikalpa se hotA hai // 157 // alpe banA aura eka bAra 'jasi' sUtra se akAra ko dIrgha hokara aura saMdhi kI evaM s ko visarga hokara alpA: bnaa| bAkI sabhI rUpa puruSa ke samAna haiN| . alpAdi gaNa meM kauna-kauna-se Ate haiM ? alpa, prathama, carama, tritaya, dvitaya, dvaya, traya ye cAra rUpa taya aura aya pratyaya se banate haiM / katipaya, : nema, arddha, pUrva, para, avara, dakSiNa, uttara, apara, adhara, sva aura aMtara ye alpAdi gaNa haiN| pUrva zabda meM bhI bheda haiN| isameM bhI jas meM do rUpa banate haiN| ye pUrvAdi zabda sarvanAma meM haiN| jinameM aMtara hai unake rUpa pUrva + Gasi, pUrva+Gi pUrva Adi gaNa se pare Gasi aura Di ko vikalpa se smAt aura smin Adeza hotA hai // 158 // pUrvasmAt, pUrvAt, pUrvasmin puurve| pUrvaH pUrvI pUrve, pUrvAH / pUrvasmai pUrvAbhyAm pUrvebhyaH he pUrva ! he pUrvI ! he pUrve, pUrvAH / pUrvasmAt, pUrvAt pUrvAbhyAm pUrvebhyaH pUrvam pUrvI pUrvAn pUrvAbhyAm pUrvaiH pUrvasmin, pUrve pUrvayoH pUrveSu pUrvAdigaNa kyA hai ? pahale hI batA diyA hai arthAt pUrva, para, avara, dakSiNa, uttara, apara, adhara, sva aura aNtr| isa prakAra se akArAMta zabdoM kA prakaraNa huaa| aba AkArAMta pulliMga zabdoM meM kSIrapA zabda AtA hai| aura kSIrapA se pare si Adi vibhaktiyA~ AtI haiN| kSIrapA+si= kSIrapA:, kSIrapA+au= kSIrapau, kSIrapA+ jas = kSIrapA: / saMbodhana meM bhI ye hI rUpa bneNge| zas Adi vibhakti ke Ane para kucha vizeSatA hai / kSIrapA+zas / 1. samAptidyotako vRcchabda iti // 2. Dasi smAt' 'Gi: smin' iti sUtradvayamanuvartate / pUrvasya pUrvayoH pUrveSAm pUrveNa Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: pulliGgaH 43 paJcAdau ghuTa // 159 // syAdInAmAdau paJcavacanAni ghuTsaMjJAni bhavanti / AdhAtoraghuTsvare // 160 // dhAtorAkArasya lopo bhavati aghuTsvare pare / dhAtoriti kim / zantRGantakkibantau dhAtutvaM na tyajata iti / etadupalakSaNam / upalakSaNaM kiM / svasya svasadRzasya ca grAhakamupalakSaNaM / tena vijantamapi dhAtutvaM na jahAti / kSIrapa: / kssiirpaa| kSIrapAbhyAm / kSIrapAbhi: / kssiirpe| kSIrapAbhyAm / kSIrapAbhya: / kSIrapa: / kSIrapAbhyAm / kSIrapAbhya: / kSIrapa: / kSIrapoH / kSIrapAm / kSIrapi / kSIrapoH / kSIrapAsu / evaM somapA sIdhupA kIlAlapA sauvIrapA maNDapA agregA vivasvA abjajA udadhikA 'ha | udadhikA 'hAhA purogAdayaH / ityAkArAntAH / ikArAnta: puliGgo munizabdaH / tata: syAdyutpatti: / sau| muniH| dvitve| idudagniH // 161 // si Adi vibhaktiyoM meM Adi kI pA~ca vibhaktiyA~ 'ghuTa' saMjJaka haiM // 159 // isa sUtra se si au jas am au ko ghuTa saMjJA ho gii| bAkI saba aghuTa haiN| ina aghuTa meM zas, TA, De, Gasi, Gas, os, Am, Gi, os ye nava vibhaktiyA~ svara vAlI haiN| ____ evaM bhyAm bhis bhyAm bhyas bhyAm bhyas aura sup ye 7 vibhaktiyA~ vyaMjana vAlI haiN| aghuT svara vAlI vibhaktiyoM ke Ane para dhAtu ke AkAra kA lopa ho jAtA hai // 160 // . 'yahA~ dhAtu ke AkAra aisA kyoM kahA ? yahA~ kSIraM pibatIti kSIrapA isa prakAra se kSIra zabda se pA dhAta Akara kRdaMta meM kvipa pratyaya haA hai aura kvipa kA sarvApahArI lopa ho gayA hai, phira bhI zatRG pratyaya jisake aMta meM hai evaM kvip jinameM aMta meM hai aise zabda liMga saMjJaka ho gaye haiM phira bhI apane dhAtupane ko nahIM chor3ate haiN| yaha kathana yahA~ upalakSaNa mAtra hai| upalakSaNa kise kahate haiM ? apane aura apane sadRza ko grahaNa karane vAle ko upalakSaNa kahate haiN| usase 'vic' pratyaya bhI jinake aMta meM hai aise zabda bhI dhAtupane ko nahIM chor3ate haiM aisA samajhanA caahie| aba yahA~ kSIrapA + as meM kSIrapA ke A kA lopa hokara kSIrap + asa-kSIrapa: bana gyaa| kSIrapA+TA, kSIrap+ A = kSIrapA, kSIrapAbhyAma, kSIrapA+De, kSIrap + =kssiirpe| kSIrapA+ Gasi = kSIrapaH, kSIrapA+ Gas = kSIrapaH, kSIrapA+ os = kSIrapoH, kSIrapA+Am = * kSIrapAm, kSIrapA+Gi= kSIrapi ityAdi vyaMjana vAlI vibhaktiyoM ke Ane para kucha bhI aMtara nahIM hotA hai| kSIrapAH kSIrapau kSIrapAH / kSIrape kSIrapAbhyAm kSIrapAbhyaH he kSIrapAH ! he kSIrapau ! he kSIrapAH ! kSIrapaH kSIrapAbhyAm kSIrapAbhyaH kSIrapAm kSIrapau kSIrapaH kSIrapoH kSIrapAm kSIrapA kSIrapAbhyAm kSIrapAbhiH | kSIrapi kSIrapoH kSIrapAsu isI prakAra se AkArAMta somapA, sIdhupA, kolAlapA, sauvIrapA, maMDapA, agregA, viSasvA abjajA udadhikA, hAhA, purogA Adi zabda kSIrapAvat hI calate haiN| isa prakAra se AkArAMta zabdoM ke rUpa hue| aba ikArAMta muni zabda se si Adi vibhaktiyA~ AtI haiN| muni + si = muni: / dvivacana meM--muni + au ikArAMta aura ukArAMta liMga ko agni saMjJA ho jAtI hai // 161 // 1. jahatIti hAhA iti vayutpattipakSe, na tu gandharvavAcIti pakSe / kSIrapaH Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA ikArAntamukArAntaJca liGgaM agnisaMjJaM bhavati / taparakaraNamasandehArthaM / aukAraH pUrvaM // 162 // agnisaMjJakAtpara aukAra: pUrvasvararUpamApadyate / sandhi: / munii| jasi / iredurojjasi // 163 // agnisaMjJakasya i: edbhavati u: odbhavati jasi pare / munayaH / sambaddhau ca // 164 // agnisaMjJakasya i: edbhavati u: odbhavati sambuddhau parata: / pratyayalope pratyayalakSaNamiti nyAyAt / he mune / he munii| he munyH| agnermokaarH||165|| agnisaMjJakAtparasya amo'kAro lopamApadyate / munim / munI / shsaadau| zaso'kAraH sazca no'striyAm // 166 // agnisaMjJakAtparasya zaso'kAra: pUrvasvararUpamApadyate sarvatra sasya ca no bhavatyastriyAm / munIn / sUtra meM it ut meM t kA prayoga kyoM kiyA hai ? isa takAra kA prayoga saMdeha ko dUra karane ke lie kiyA gayA hai| i aura u se ivarNa uvarNa bhI liye jAte haiM aura takAra se kevala hrasva ikAra aura . ukAra hI lie jAte haiN| ata: hrasva ikArAMta ukArAMta hI agni saMjJaka hai| agni saMjJaka se pare au vibhakti pUrva svara rUpa ho jAtI hai // 162 // muni + i saMdhi hokara munI bana gyaa| muni + js| jas ke Ane para agni saMjJaka i ko e aura u ko 'o' ho jAtA hai / 163 // mun e+ as / "e ay' se saMdhi hokara munayaH bana gyaa| saMbodhana meM muni + si-'hrasva nadI' ityAdi sUtra se si kA lopa ho gyaa| saMbuddhi saMjJaka si se pare i ko e aura u ko o ho jAtA haiM // 164 // he mune ! bnaa| muni+ am agni saMjJaka se pare am ke akAra kA lopa ho jAtA hai // 165 // munim, munii| muni+ zas zas ke akAra ko pUrva svara rUpa aura astrIliMga meM s ko na ho jAtA hai // 166 // agni saMjJaka se pare zas kA 'a' pUrva svara rUpa ho jAtA hai aura strIliMga ko chor3akara pulliga aura napuMsakaliMga meM z ko na ho jAtA hai| to muni + i = munIn bana gyaa| muni+TA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: pulliGgAH astriyAM TA naa||167|| agnisaMjJakAtparasya TA nA bhavatyastriyAm / muninaa| munibhyAM / munibhiH / Gayi / dde||168|| agnisaMjJakasya i: edbhavati u: odbhavati Gayi pare / munaye / munibhyAM / munibhyaH / GasiGasoralopazca // 169 // agnisaMjJakasya i: edbhavati u: odbhavati GasiGaso: parata: tayorakArazca lopyo bhavati / muneH / munibhyAm / munibhya: / muneH / munyoH / Ami nurAgamaH / . dIrghamAmi sanau // 170 // nAmyantaM liGgaM dIrghamApadyate sanAvAmi pare / munInAm / . Dirau sapUrvaH // 171 // agnisaMjJakAtparo Gi: pUrvasvareNa saha aurbhavati / munau / munyoH / muniSu / evamagni giri ravi RSi yati kavi vidhi rAzi zItarazmi zAli dAnavAri daityAri sauri sUri vighnAri hemAdri adri hari sAri vahni zakuni pAkazAsani dhamayoni padmayoni apAMpati atithi granthi padAti maitri bali dhvani pANi kapi ali maNi jaladhi abdhi payodhi nidhi upAdhi nIradhi vyAdhi zevadhyAdayaH // dvizabdasya tu bhedaH / tasya dvayarthavAcitvAt dvivacanameva bhavati / dvi au ati sthite| agni saMjJaka se pare strIliMga ke sivAya bAkI meM TA vibhakti ko 'nA' Adeza ho jAtA hai // 167 // to muninA bnaa| muni + bhyAm = munibhyAm / muni + bhis = munibhiH| muni + De agni saMjJaka se pare vibhakti ke Ane para i ko e aura u ko o ho jAtA hai // 168 // mun e+e 'e ay' sUtra se saMdhi hokara munay + e = munaye bnaa|| ___muni+ Gasi, muni + Gas Gasi Gas vibhakti ke Ane para agni saMjJaka i ko e aura u ko o ho jAtA hai aura Gasi Gas ke akAra kA lopa ho jAtA hai // 169 // ___taba mune + s / s ko visarga hokara mune: bana gyaa| muni + os 'ivaNoM yam savarNe' isa-44veM sUtra se saMdhi hokara munyos, s kA visarga hokara munyo: bnaa| _____ muni+Am "Ami ca nuH" sUtra se nu kA Agama hokara muni+nAm banA punaH s n sahita Am vibhakti ke Ane para nAmyaMta liMga dIrgha ho jAtA hai // 170 // to munInAm bnaa| agni saMjJaka se pare 'Gi' vibhakti pUrva svara ke sAtha hI 'au' ho jAtI hai // 171 // mun i+Gi mun au= munau bana gyaa| puna: munyo: aura nAmikarapara: ityAdi sUtra se nAmi se pare s ko 'e' karake muniSu bana gyaa| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA tyadAdInAmavibhaktau // 172 // tyadAdInAmanta: akAro bhavati vibhaktau parata: / sandhiH / dvau / dvau / dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvayoH / dvayoH // trizabdasya tu bhedaH / tasya bahvarthavAcitvAt bahuvacanameva bhavati / trayaH / he traya: / trIn / tribhiH / tribhyaH / tribhyH| aami| trestrayazca // 173 // trizabdasya trayAdezo bhavati nurAgamazcAmi pare / trayANAm / triSu / katizabdasya tu bhedaH / tasyApi bahuvacanameva bhvti| katezca jsshsoluNk||174|| munim muniH munI munayaH | munaye munibhyAm munibhyaH he mune ! he munI ! he munayaH ! | muneH munibhyAm ..munibhyaH munI 'munIn muneH munyoH munInAm muninA munibhyAm munibhiH / munau munyoH muniSu isI prakAra se agni, giri, ravi Adi uparyukta zevadhiparyanta ikArAMta zabda munivat hI calate haiN| dvizabda meM kucha bheda haiM aura vaha dvivacana meM hI calatA hai| ata:dvi+au hai| tyad Adi zabdoM ke anta vyaMjana yA svara ko akAra ho jAtA hai, vibhakti ke Ane para // 172 // taba dvi ko dva hokara dva+au saMdhi hokara = dvau bana gyaa| dvi+bhyAm hai| sarvatra dvi ko dva kiyA jAtA hai| puna: "akAro dIrgha ghoSavati" sUtra se dIrgha hokara dvAbhyAm 3 bana gyaa| dvi+os meM bhI dva+os 'osi ca' sUtra se e hokara saMdhi hokara dvayoH 2 bana gyaa| todvau / dvau / dvAbhyAm / dvAbhyAma / dvAbhyAma / dvayoH / dvayoH / trizabda meM bhI kucha bheda haiM tIna saMkhyA bahu arthavAcI hI hai ata: vibhakti bhI bahuvacana kI hI AtI hai to tri+jas haiM--sUtra se agni saMjJA hokara 'iredurojjasi'-sUtra se e hokara saMdhi hokara traya: bnaa| tri+ zas hai munivat saba sUtra lagakara trIn bnaa| tribhi: ityaadi| tri+Am / Ami ca nuH se nu kA Agama hokara nu aura Am vibhakti se pare 'tri' ko traya Adeza ho jAtA hai // 173 // traya+nAm dIrghamAmisanau se dIrgha hokara n ko N hokara trayANAm bana jAtA hai / tri+ su s ko S hokara triSu bana gyaa| . trayaH / trIn / tribhiH / tribhyaH / tribhya: / tryaannaam| triSu / kati zabda meM bheda hai yaha kati zabda bhI bahuvacana meM hI calatA hai| kati arthAta kitne| kati+jas saMkhyAvAcI zabda se pare SakArAMta nakArAMta se pare aura kati zabda se pare jas zas vibhakti ko luk ho jAtA hai // 174 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 svarAntA: pulliGgAH _ saMkhyAyA: SNAntAyA: katezca parayorjaszasoluMgbhavati / (sarvavidhibhyo lopavidhirbalavAn) pratyayalope pratyayalakSaNamiti prApte sti| luglope na prtyykRtm||175 // lugiti lope sati pratyayalope pare yatkRtaM kAryaM prakRtestanna bhavati / iredurojjasItyetvaM na bhavati / kati / kati / katibhiH / katibhyaH / katibhyaH / katInAm / katiSu / sakhizabdasya tu bhedaH / sAvanantaH iti vrtte| sakhyuzca // 176 // sakhyuranto'n bhavati asambuddhau sau pare / . ghuTi cAsambuddhau // 177 // nAntasya copadhAyA dIrghA bhavati asambuddhau ghuTi pre| vyaJjanAzca // 178 // vyaJjanAcca para: sirlopamApadyate / liGgAntanakArasya // 179 // liGgAntanakArasya lopo bhavati virAme vyaJjanAdau ca / sakhA / [sabhI vidhi meM lopa vidhi balavAn hai] yahA~ "pratyaya lope pratyaya lakSaNaM" isa sUtra se kucha kArya jisameM guNa zas meM dIrgha prApta thA use bAdhita karane ke lie sUtra lagatA hai| luk isa zabda se pratyaya ke lopa karane para pratyaya ke nimitta se prakRti kA jo kArya hotA thA vaha nahIM hogA // 175 // jaise 'isedurojjasi' sUtra se yahA~ i ko e prApta thA vaha nahIM hogA kyoMki luk zabda se jas zasa kA lopa kiyA gayA hai| ata: jas zas kA lopa hokara kati+ jas=kati hI rhaa| kati / kati / katibhi: / katibhyaH / katibhyaH / katInAm / ktissu| sakhi zabda meM kucha bheda haiN| 'sAvanaMta' yaha satra anuvRtti meM calA A rahA hai| sakhi+si hai| saMbodhana se rahita 'si' vibhakti ke Ane para sakhi zabda ke aMta 'i' ko an Adeza ho jAtA hai // 176 // taba sakhan + si ho gyaa| asaMbuddhi ghuTa si vibhakti ke Ane para nakAra kI upadhA ko dIrgha ho jAtA hai // 177 // taba sakhAn + si vyaMjana se pare si vibhakti kA lopa ho jAtA hai // 178 // virAma aura vyaMjana ke Ane para liMgAMta nakAra kA lopa ho jAtA hai // 179 // ata: sakhA bnaa| sakhi + au hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 kAtantrarUpamAlA ghuTi tvaiH||180|| sakhyuranta: airbhavati asaMbuddhau ghuTi pare / sakhAyau / sakhAyaH / saMbuddhau munizabdavat / he skhe| he sakhAyau / he sakhAyaH / sakhAyam // sakhAyau / zasi munizabdavat / sakhIn / ttaadau| . na sakhiSTAdAvagniH // 181 // sakhizabdaSTAdau svare pare nAgnirbhavati / skhyaa| sakhibhyAm / sakhibhiH / skhye| skhibhyaam| skhibhyH|| GasiGasorumaH // 182 // sakhipatibhyAM parayorDasiDasorakAra: umaapdyte| skhyuH| skhibhyaam| skhibhyH| skhyuH| / sakhyoH / sakhInAm // skhiptyorddiH||183|| sakhipatibhyAM paro Direva aurbhavati / punarDigrahaNaM kimarthaM / sapUrvasvaranivRttyarthaM / / sakhyau / skhyoH| . sakhiSu / evaM susakhi atisakhi asakhi prabhRtayaH / patizabdasya tu bhedaH / pati: / ptii| patayaH / he pate / he ptii| he pataya: / patim / patI / patIn / TAdau / ghuTa vibhakti ke Ane para sakhi zabda ke i ko 'ai' ho jAtA hai // 180 // sakhi ke aMta i ko ai ho jAtA hai asaMbuddhi svara vAlI ghuTa vibhakti ke Ane para / taba sakhai+au 'ai Ay' se saMdhi hokara sakhAyau, sakhAya: bnaa| saMbodhana meM muni zabda ke samAna i ko e hokara he sakhe bnaa| sakhi+ zas munivat a ko pUrva svara aura s ko na hokara / saMdhi hokara sakhIn bana gyaa| sakhi+TA TA Adi svara vAlI vibhaktiyoM ke Ane para sakhi zabda ko agni saMjJA nahIM hotI hai // 181 // taba "ivarNo yama savarNe" ityAdi sUtra se saMdhi hokara 'sakhyA' bnaa| sakhi + u = sakhye bnaa| sakhi+ Gasi sakhi+ Gas sakhi aura pati se pare Gasi aura Gas ke akAra ko ukAra ho jAtA hai // 182 // taba sakhi + us saMdhi hokara sakhyuH bnaa| skhi+ngi| sakhi aura pati se pare Gi ko 'au' ho jAtA hai // 183 // sUtra meM puna: Gi zabda kyoM grahaNa kiyA ? sUtra meM pUrva svara sahita Gi ko au hotA thaa| yahA~ mAtra Gi ko hI au hotA hai isa bAta ko spaSTa karane ke lie hI yahA~ puna: 'Gi' zabda ko grahaNa kiyA hai| sakhi+ au=sakhyau bnaa| sakhA sakhAyau sakhAyaH / sakhye sakhibhyAm sakhibhyaH he sakhe ! he sakhAyau ! he sakhAyaH ! sakhyuH sakhibhyAm sakhibhyaH sakhAyam sakhAyau sakhIn sakhyuH sakhyoH sakhInAm sakhyA sakhibhyAm sakhibhiH / sakhyau sakhiSu pati zabda meM TA Adi vibhakti ke Ane para kucha bheda hai| pati+TA sakhyoH Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: pulliGgAH patirasamAse // 184 // patizabdo'samAse TAdau svare pare nAgnirbhavati / ptyaa| patibhyAm / patibhiH / patye / patibhyAm / patibhyaH / ptyuH| ptibhyaam| ptibhyH| ptyuH| ptyoH| ptiinaam| ptyau| ptyoH| patiSu / bhUpatyAdizabdAnAM samAsatvAnmunizabdavat / panthizabdasya tu bhedaH / panthi s iti sthite / amzasorA iti vrtte| panthimanthiRbhukSINAM sau // 185 // panthyAdInAmanta AkAro bhavati sau pare / panthAH / ananto ghutti||186|| panthyAdInAmanto'n bhavati ghuTi pare / pnthaanau| pnthaanH| sambodhane'pi tadvat / he pnthaaH| he pnthaanau| he pnthaanH| agneramokAra iti praapte| antaraGgabahiraGgayorantaraGgo vidhirbalavAn / alpAzritamantaraGgam / bahvAzritaM bahiraGgam / panthAnam / pnthaanau| patIn patInAm patibhiH patyau patiSu samAna se rahita pati zabda ko TA Adi svara vAlI vibhakti ke Ane para agni saMjJA nahIM hotI hai // 184 // arthAt ghuT vibhakti meM pati ko agni saMjJA hokara munivat rUpa bane haiM puna:saMdhi hokara patyA, pati+ u = pattye bnaa| pti+ngsi| pUrvokta 182 sUtra se Gasi Das ke a ko u hokara patyuH bana gyaa| patiH patI patayaH patye patibhyAm patibhyaH he pate ! he patI ! he patayaH ! | 'patyuH patibhyAm patibhyaH patim patI patyuH patyoH . patyA patibhyAm patyoH sUtra meM asamAse kyoM kahA ? * yahA~ pati zabda akelA hai to uparyukta prakAra se calegA aura yadi bhU, dhana Adi zabdoM kA pati ke sAtha samAsa ho jAe to bhUpati, dhanapati Adi zabda muni ke samAna calate haiN| panthi zabda meM kucha bheda hai| panthi+si 'am zasorA' yaha sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| panthi Adi zabdoM ke aMta 'i' ko 'A' ho jAtA hai si vibhakti ke Ane para // 185 // paMthA+ si, s kA visarga hokara panthAH bnaa| panthi + au| panthi Adi zabdoM ke anta ko 'an' ho jAtA hai ghuT svara vibhakti ke Ane para // 186 // taba panthan + au banA 'ghuTi cA saMbuddhau' 177veM sUtra se n kI upadhA ko dIrgha hokara panthAnau bnaa| saMbodhana meM bhI isI prakAra se hai| . Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA aghuTsvare lopam // 187 // panthyAdInAmanto lopamApadyate aghuTsvare pre| . vyaJjane caiSAM niH||188|| panthyAdInAM nakAro lopamApadyate vyaJjane cAghuTsvare pare / patha: / pthaa| pathibhyAm / pathibhiH / pthe| pathibhyAm / pathibhyaH / patha: / pathibhyAm / pathibhyaH / patha: / pathoH / pathAm / pathi / pathoH / pathiSu / evaM manthi RbhukSi shbdo| iti ikaaraantaaH| IkArAnta: pulliGgo yavakrI zabdaH / tata: syAdyutpatti: / sauyavakrI: / svarAdau / AdhAtoriti vrtmaane| IdUtoriyuvau svare // 189 // panthAn + am "agneramokAraH" isa sUtra se am ke akAra kA lopa prApta thA, kiMtu (aMtaraMga aura bahiraMga meM aMtaraMga vidhi balavAn hotI hai) isa niyama se yahA~ aMtaraMga vidhi balavAn ho gii| ata: 'a' kA lopa nahIM huaa| yahA~ alpa ke Azrita ko aMtaraMga aura bahuta ke Azrita ko bahiraMga kahate haiN| . ' ata: panthAnam bana gyaa| panthi + zas hai| aghuT svara vibhakti ke Ane para panthi Adi ke aMta 'i' kA lopa ho jAtA hai // 187 // panth + as rhaa| vyaMjana aura aghuT svara vAlI vibhaktiyoM ke Ane para panth Adi ke nakAra kA lopa ho jAtA hai // 188 // path + as visarga hokara patha: bnaa| panthi + bhyAm 188veM sUtra se na kA lopa hokara pathibhyAm bnaa| panthi +TA 187veM sUtra se 'i' kA lopa evaM 1883 sUtra se 'na' kA lopa hokara pathA bnaa| panthAH panthAnau panthAnaH / pathe pathibhyAm pathibhiH he panthAH ! he panthAnau / he panthAnaH ! | pathaH pathibhyAm pathibhyaH panthAnam panthAnau pathaH pathaH pathoH pathAm pathA pathibhyAm pathibhiH isI prakAra se manthi aura RbhukSi ke rUpa calate haiM jaisemanthAH manthAnaH RbhuSAH RbhukSANau RbhukSANaH isa prakAra se ikArAMta zabda pUrNa hue| aba dIrgha IkArAMta zabda cleNge| yavakrI+si= yavakrIH / yavakrI + au hai| 'AdhAto:' yaha sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| svara vAlI vibhakti ke Ane para dhAtu se Ita, Ut ko iy uv Adeza ho jAtA hai // 189 // | pathi - pathoH pathiSu manthAnau Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: pulliGgAH dhAtorIdUtoriyuvau bhavato vibhaktisvare pre| puna: svaragrahaNaM kimartham / aghuTsvaranivRttyartham / yvkriyau| yvkriyH| sambodhane'pi tadvat / yvkriym| yvkriyau| yvkriyH| yvkriyaa| yavakrIbhyAm / yavakrIbhiH / ityAdi / evaM suzrInIprabhRtayaH / senAnIzabdasya tu bheda: / sau-senAnIH / svarAdAvIdUtoriti praapte| anekAkSarayostvasaMyogAd yvau // 190 // ___ anekAkSarayorliGgayotsaMyogAtparayorIdUtAyauM bhavato vibhaktisvare pre| senaanyau| senAnyaH / sambodhane'pi tadvat / senAnyam / senaanyau| senaanyH| senaanyaa| senAnIbhyAm / senAnIbhiH / senAnye / senaaniibhyaam| senaaniibhyH| senaaniibhyaam| senaaniibhyH| senaanyH| senaanyoH| senAnyAm / / anekAkSarayoriti kiM / niyau / niyaH / luvii| luvaH / asaMyogAditi kiM / yavakriyau / kavaghuvau / ngau| niyo ddiraam||191 // niyaH paro DirAm bhvti| senaanyaam| sainaanyoH| senaaniissu| evamagraNIgrAmaNIprabhRtayaH / sudhIzabdasya tu bhedaH / sau-sudhIH / svarAdAvanekAkSarayoriti yatve prApte / IdUtoriyuvau svare iti vartate / yahA~ sUtra meM svara zabda ko puna: kyoM grahaNa kiyA hai ? aghuT svara kI nivRtti ke lie puna: svara kA grahaNa kiyA hai kyoMki ghuT aghuTa donoM hI vibhaktiyoM ke svaroM meM yaha sUtra lAgU hotA hai| __yavakrI+au-yavak iy+au= yavakriyau / yavakriya: banA / saMbodhana meM bhI isI prakAra se hai| yavakrIH yavakriyau yavakriyaH / yavakriye yavakrIbhyAm yavakrIbhyaH he yavakrIH ! he yavakriyau ! he yavakriyaH | yavakriyaH yavakrIbhyAm yavakrIbhyaH yavakriyam yavakriyau yavakriyaH / yavakriyaH yavakriyoH yavakriyAm yavakriyA yavakrIbhyAm yavakrIbhiH | yavakriyi yavakriyoH yavakrISu isI prakAra se suzrI aura nI zabda ke rUpa cleNge| senAnI zabda meM kucha bheda haisenAnI + si = senAnI: senAnI+au yahA~ pUrva sUtra se I, U ko iy uv prApta thA kiMtu use bAdhita kara Age kA sUtra lagatA hai yadi aneka akSara vAle IkArAMta, UkArAMta zabda haiM aura saMyuktAkSara vAle nahIM haiM taba I, U ko y v Adeza hotA hai svara vAlI vibhakti ke Ane para // 190 // senAn I+ausenAnya+au senAnyau bnaa| saMbodhana meM bhI isI prakAra hai| aneka akSara vAle hoM aisA kyoM kahA ? to nI+au meM niyau, la+au= luvau bnegaa| saMyuktAkSara na ho aisA kyoM kahA ? yavakrI meM saMyukta akSara hai ata: yavakriyau bnegaa| kaTapU+au= kaTapruvau bnegaa| senAnI+Di nI se pare Di ko Ama Adeza ho jAtA hai // 191 // senAnI + Am = senAnyAm bnaa| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA sudhIH // 192 // sudhIzabda iyaM prApnoti vibhaktisvare pare / sudhiyau| sudhiyaH / sambodhane'pi tadvat / sudhiyam / sudhiyau| sudhiyaH / sudhiyaa| sudhIbhyAm / sudhiibhiH| sudhiye| sudhIbhyAm / sudhiibhyH| sudhiyaH / sudhIbhyAm / sudhIbhya: / sudhiyaH / sudhiyoH / sudhiyAm / sudhiyi / sudhiyoH / sudhISu // iti IkArAntAH / ukArAnta: pulliGgo bhAnuzabdaH // sa ca munizabdavat / ayaM bheda:-uta otvamavAdezazca / bhAnuH / bhAnU / bhAnava: / he bhAno / he bhAnU / he bhAnavaH / bhAnum / bhAnU / bhAnUn / bhAnunA / bhAnubhyAm / bhAnubhiH / bhAnave / bhAnubhyAm / bhAnubhyaH / bhAnoH / bhAnvoH / bhAnUnAm / bhAnau bhaanvoH| bhAnuSu / evamRtu meru guru taru dhAtu setu bAhu vAyu bahuprabhRtayaH / ityukArAntAH / UkArAntaH pulliGgaH kaTapU shbdH| sa ca yavakrIzabdavat / uvAdezo'tra bhedaH / kaTaprUH / kaTapruvau / kaTapruvaH / sambodhane'pi tadvat / kaTaghuvam / kaTapruvau / kaTaghuvaH / kaTaprUvA / kaTaprUbhyAm / kaTaprUbhiH / ityAdi / khalapU zaralU kANDalU prabhRtaunAM senAnIzabdavat / vatvaM bhedaH / pratibhUzabdasya tu bhedaH / saupratibhUH / svarAdau senAnIH senAnyau senAnyaH / senAnye senAnIbhyAm . senAnIbhyaH he senAnIH ! he senAnyau ! he senAnyaH ! | senAnyaH senAnIbhyAm senAnIbhyaH senAnyam senAnyo senAnyaH senAnyaH senAnyoH / senAnyAm senAnyA ... senAnIbhyAm senAnIbhiH / senAnyAm senAnyoH senAnISu .. isI prakAra se grAmaNI aura agraNI zabda cleNge| sudhI + si= sudhiiH| sudhI + au uparyukta 190veM sUtra se aneka akSara hone se svara vAlI vibhakti ke Ane para I ko y prApta thA ki use bAdhita karake Age kA sUtra lagatA hai-- ___sudhI zabda ke I ko iy Adeza hotA hai // 192 // svara vAlI vibhakti ke Ane pr| sudhiyau bnaa| saMbodhana meM tathaiva hai| sudhIH sudhiyo sudhiyaH / sudhiye sudhIbhyAm sudhIbhyaH he sudhIH ! he sudhiyau ! he sudhiyaH ! | sudhiyaH. sudhIbhyAm sudhiyam sudhiyau sudhiyaH sudhiyaH sudhiyoH sudhiyAm sudhiyA sudhIbhyAm sudhIbhiH sudhiyi sudhiyoH sudhISu isa prakAra se IkArAnta zabda pUrNa hue| aba ukArAMta bhAnu zabda AtA hai| bhAnu+si = bhAnuH bnaa| muni ke samAna 'idudagniH' isa 161veM sUtra se agni saMjJA ho gaI, yaha pUrA rUpa muni ke samAna calegA aMtara itanA hI hai ki usameM 'i' ko 'e' huA thA aura usameM 'u' ko 'o hogaa| aura 'o' ko av Adeza hogaa| sUtra sabhI ve hI lgeNge| yathA bhAnuH bhAnU bhAnavaH / bhAnave bhAnubhyAm bhAnubhyaH he bhAno ! he bhAnU ! he bhAnavaH ! bhAnoH bhAnubhyAm bhAnubhyaH bhAnum bhAnU bhAnUn / bhAno: bhAnvoH bhAnUnAm bhAnunA bhAnubhyAm bhAnubhiH / bhAnau bhAnvoH bhAnuSu isI prakAra se Rtu, meru, guru, dhAtu, setu, bAhu, vAyu, bahu Adi rUpa cleNge| sudhIbhyaH Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 svarAntA: pulliGgAH bhUravarSAbhUrapunarbhUH // 193 // bhUruvaM prApnoti vibhaktisvare pare varSAbhUpunavauM vrjyitvaa| prtibhuvau| pratibhuvaH / sambodhane'pi tadvat / evaM svayaMbhU mitrabhU AtmabhU agnibhU manobhU prabhRtayaH / varSAbhU punarbhU senAnIvat / vatvaM bhedaH / ityUkArAntAH / RkArAnta: pulliGgaH pitRzabdaH / sau ukArAMta zabda pUrNa hue| aba UkArAMta zabda cleNge| kaTapU+si hai yaha yavakrI ke samAna calegA antara itanA hI hai ki yahA~ 'U' ko uv ho jaaegaa| kaTaprUH kaTapruvau kaTaguvaH / kaTapruve kaTaprUbhyAm kaTaprUbhyaH he kaTaprUH ! he kaTaguvau ! he kaTapruvaH ! | kaTaguvaH kaTaprUbhyAm kaTaprUbhyaH kaTapruvam kaTapruvau kaTaguvaH | kaTapruvaH kaTapruvoH kaTapuvAm kaTaguvA . kaTaprUbhyAm kaTaprUbhiH / kaTaghuvi kaTapruvoH kaTaprUSu Age khalapU, zaralU, kANDalU zabda senAnI ke samAna cleNge| mAtra yahA~ 'U' ko 'uv' na hokara v ho jaaegaa| yathA khalapUH khalapvau khalapvaH / khalapve khalapUbhyAm khalapUbhyaH he khalapUH ! he khalapvau ! he khalapvaH !] khalapvaH khalapUbhyAm khalapUbhyaH khalapvam khalapvau khalapvaH khalapvaH khalapvoH khalapvAm khalapvA . khalapUbhyAm khalapUbhiH / khalapvi khalapvoH khalapUSa pratibhU zabda meM kucha bheda hai| pratibhU + si: + pratibhUH, pratibhU + au hai| varSAbhUH aura punarbhU: ko chor3akara svara vAlI vibhakti ke Ane para bhU ko uv Adeza ho jAtA hai // 193 // pratibhuv + au= pratibhuvau bnaa| saMbodhana meM bhI isI prakAra hai| yathAsvayaMbhUH svayaMbhuvau svayaMbhuvaH / svayaMbhuve / svayaMbhUbhyAm svayaMbhUbhyaH he svayaMbhUH / he svayaMbhuvau ! he svayaMbhuvaH / / svayaMbhuvaH / / svayaMbhUbhyAm svayaMbhUbhyaH svayaMbhuvam svayaMbhuvau svayaMbhuvaH / svayaMbhuvaH / svayaMbhuvoH svayaMbhuvAm svayaMbhuvA svayaMbhUbhyAm svayaMbhUbhiH | svayaMbhuvi svayaMbhuvoH svayaMbhUSu isI prakAra se mitra bhU Adi uparyukta manobhU paryanta rUpa cleNge| varSAbhU punarbhU chor3akara sUtra meM aisA kyoM kahA ? ina donoM ke rUpa senAnI ke samAna cleNge| arthAt U ko v hokara varSAbhvau Adi rUpa bneNge| yathA varSAbhUH (meMDhaka) varSAbhUH varSAbhvau varSAbhvaH / varSAbhve varSAbhUbhyAm varSAbhUbhyaH he varSAbhUH / he varSAbhvau ! he varSAbhvaH !] varSAbhvaH varSAbhUbhyAm varSAbhUbhyaH varSAbhvam varSAbhvau varSAbhvaH varSAbhvaH varSAbhvoH varSAbhvAm varSAbhvA varSAbhUbhyAm varSAbhUbhiH / varSAbhvi varSAbhvoH varSAbhUSu Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 kAtantrarUpamAlA A sau silopazca // 194 // Rdantasya liGgasya A bhavati sau pare silopazca / pitaa| ghuTi ca // 195 // Rdantasya ar bhavati ghuTi pare / pitarau / pitaraH / sambuddhau ca / A ca na sambuddhau // 196 // Rdantasya Ar A ca na bhavati sambuddhau parata: / api tu ghuTi cetyati / he pita: / he pitarau / he pitaraH / pitaram / pitrau| agnivacchasi // 197 // __ Rdantasya agnivatkAryaM bhavati zasi pre| pitRRn / pitraa| pitRbhyaam| pitRbhiH| pitre / pitRbhyAm / pitRbhyaH / ngsingsoH| RdantAtsapUrvaH // 198 // isa prakAra se UkArAMta zabda pUrNa hue| aba RkArAMta zabda cleNge| pitR + sisi ke Ane para liMgAta RkAra ko 'A' hokara 'si' kA lopa ho jAtA haiM // 194 / / . ata: pitA bnaa| pitR + au ghuT svara ke Ane para RkAra ko ar ho jAtA hai // 195 // pit ar + au=pitarau, pitaraH saMbodhana meM pitR+sisaMbodhana meM si ke Ane para RkAra ko Ar evaM A nahIM hotA hai // 196 // api ca 'ghuTi ca' isa 195veM sUtra se ar ho jAtA hai to pitar + s e 'vyaMjanAcca' sUtra se vyaMjana se pare si kA lopa hokara "rephasorvisarjanIyaH" se rakAra ko visarga ho gyaa| to he pita: ! bnaa| dvivacana, bahuvacana pUrvavat haiN| pitR + zas __zas ke Ane para RdaMta ko agnivat kArya ho jAtA hai // 197 // arthAt agni saMjJA hokara 'zaso'kAra: sazcano'striyAm' 166veM sUtra se akAra ko pUrva svara rUpa evaM s ko na ho gayA to| pitR + Rn saMdhi hokara pitRRn bana gyaa| pitR +TA 'ramRvarNa:' 46veM sUtra se R ko r hokara pitrA bnaa| vyaMjana vAlI vibhakti meM kucha bhI nahIM hogA to pitR + bhyAm = pitRbhyAm / pitR + Gasi, pitR + Gas / RkAra se pare Gasi Gas ko akAra pUrva svara kra ke sAtha 'u' ho jAtA hai // 198 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - svarAntA: pulliGgAH RdantAtparayoGasiGasorakAra: pUrvasvareNa saha umApadyate / pituH / pitRbhyaam| pitRbhyaH / pituH / pitroH / pitRnnaam| ajhai||199|| Rdantasya ar bhavati Dau pre| pitri| pitroH / pitRSu / evaM bhrAtR jAmAtR savitR prabhRtayaH / kartRzabdasya tu bhedaH / sau-kartA ghuTi / dhAtostRzabdasyAr / / 200 / / dhAtovihitasya tRzabdasya Rta Arbhavati ghuTi pare / kartArau / kartAraH / he karttaH / he kartArau / he kartAraH / kartAram / kartArau / kartRn / anyatra pitRzabdavat / dhAtorvihitasya kiM ? mAtarau / mAtaraH / yatI prayale / yate: Rt dIrghazca uNAdipratyayaH / tRzabdasyeti kiM ? nanAndarau / nanAndaraH / evaM dhAtR bhattR jJAta vetR zrotR netR pakta bhoktR pakta prabhRtayaH / kroSTazabdasya tu bhedaH / kroSTA / krossttaarau| kroSTAraH / sambuddhau / aura s ko visarga hokara pit + us = pituH bnaa| pitR + os-saMdhi hokara pitroH / pitR + Am nu kA Agama, pUrva svara ko dIrgha, evaM n ko N hokara pitRNAm bnaa| pita+Gi ... Gi ke Ane para kra ko ar ho jAtA hai // 199 // pitar +i=pitari + pitroH, pitRSu / pitA . pitarau pitaraH / pitre pitRbhyAm pitRbhyaH he pita: ! he pitarau ! he pitaraH ! | pituH pitRbhyAm pitRbhyaH - pitaram pitarau pitRRn / pituH pitroH pitRNAm pitrA pitRbhyAm pitRbhiH / pitari pitroH isI prakAra se bhrAta, jAmAtR aura savitR ke rUpa calate haiN| kartR zabda meM kucha bheda hai| 'kartR+si "Asau sirlopazca" sUtra se kartA banA kartR+au dhAtu meM kahe gaye 'tR' zabda ke R ko Ar ho jAtA hai ghuT svara ke Ane para // 200 // , ka Ar + au kartArau, krtaarH| __saMbodhana meM pUrvavat-he karttaH ityAdi / repha se AkrAMta varNa ko kahIM-kahIM dvitva hone se kartA bana jAtA hai| zas se sup taka bAkI saba rUpa pitRvat calate haiN| yahA~ sUtra meM 'dhAtu se tR' pratyaya aisA kyoM kahA ? yatI dhAtu prayala artha meM hai uNAdi pratyaya ke gaNa meM yat ke ya ko dIrgha aura kra pratyaya huA hai to yahA~ dhAtu se tR pratyaya nahIM hai ata: Ar na hokara pitRvat ar hI huA to yAtarau bnaa| tR zabda ko kra kA Ar ho aisA kyoM kahA ? to nanAndR zabda hai isameM tR nahIM hai ata: isameM dIrgha Ar ra hokara ar hI hogaa| taba nanAndarau bnegaa| isa kartA ke samAna hI ghuT svara meM Ar hokara hI Upara mUla meM likhe dhAtR se lekara vapta Adi rUpa calate haiN| pitRSu Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m kAtantrarUpamAlA kA kroSTuH Rta utsambuddhau zasi vyaJjane napuMsake ca // 201 // kroSTazabdasya Rta urbhvti| sambuddhau zasi vyaJjane napuMsake ca pare / agnisaMjJAM vidhAya bhAnuvatkuryAt / he kroSTA / he kroSTArau / he kroSTAraH / kroSTAram / kroSTArau / kroSTUn / ____TAdau svare vA // 202 // kroSTazabdasya Rta urvA bhavati TAdau svare pare / kroSTrA, krossttunaa| kroSTubhyAm / kroSTubhiH / kroSTe, kroSTve / krossttubhyaam| krossttubhyH| kroSTa, krossttoH| kroSTubhyAm / krossttubhyH| kroSTa, kroSToH / kroSTroH / kroSTvoH / kroTaNAma, kroSTUnAm / kroSTari, kroSTau / kroSTro, kroSTvoH / kroSTuSu / svasRzabdasya tu bhedaH / . sau-svsaa| ghutti| svasrAdInAM ca // 20 // jaisekartA kartArau kartAraH / kareM kartRbhyAma ... kartRbhyaH he kartaH ! he kartArau ! he kartAraH ! | kartuH / kartRbhyAm kartRbhyaH / kartAram kartArau kartana kartuH katroM kartaNAma kartRbhyAm kartRbhiH katari koM: kartRSu kroSTra (zRgAla) zabda meM kucha bheda hai| kroSTa + si-kartRvat kroSTA kroSTArau kroSTAraH saMbodhana meM kroSTa + si kroSTa zabda ke RkAra ko saMbuddhi saMjJakasi, zas vyaMjana vAlI vibhakti evaM napuMsakaliMga ke Ane para ukAra ho jAtA hai // 201 // jaba 'u' ho jAtA hai taba agni saMjJA karake bhAna ke samAna rUpa calAnA ata: kroSTa+si=he kroSTo ! kroSTa + zas ukAra hokara kroSTu+zas a ko u evaM s ko na hokara kroSTUn bnaa| kroSTa+TA __TA Adi svara vAlI vibhakti ke Ane para kroSTa zabda ke R ko u vikalpa se hotA hai // 202 // 'ramRvarNa:' se saMdhi hokara kroSTrA banA R ko u hokara agni saMjJA meM kroSTunA bnaa| yaha sarvatra dhyAna rakhanA ki 'u' hone ke bAda agni saMjJA hokara bhAnuvat rUpa banate haiN| anyathA pitRvat banate haiM / vyaMjana vAlI vibhakti meM bhI kroSTu + bhyAm = kroSTubhyAm bnaa| dekhiekroSTA kroSTArau kroSTAraH / kroSTe, kroSTve kroSTubhyAm kroSTubhyaH he kroSTo ! he kroSTArau ! he kroSTAraH !| kroSTaH, kroSToH kroSTubhyAm kroSTubhyaH kroSTAram kroSTArau kroSTn / kroSTaH, kroSToH kroSTroH, kroSTvoH kroSTraNAma, kroSTranAm kroSTrA, kroSTunA kroSTubhyAm __kroSTubhiH / kroSTari, kroSTau kroSTroH kroSTvoH kroSTaSu svasa zabda meM kucha bheda haisvasa+si= 'Asau sirlopazca' sUtra se R ko A aura si kA lopa hokara svasA bnaa| svasR+ aughuT svara ke Ane para svasR Adi zabdoM ke R ko Ara ho jAtA hai // 203 // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: pulliGgAH svasrAdInAM ca Rta Arbhavati ghuTi pare / svsaarau| svasAra: / he svasa: / ityaadi| anyatra pitRzabdavat / ke svasrAdaya: ? svasA naptA ca neSTA ca tvaSTA kSattA tathaiva c| hotA potA prazAstA cetyaSTau svastrAdayaH smRtAH // 1 // nRzabdasya tu bhedaH / nRzabdasyAmi vizeSaH / naa| narau / naraH / he n:| he narau / he naraH / naram / narau / nRn| traa| nRbhyAm / nRbhiH / ne| nRbhyAm / nRbhyaH / nuH / nRbhyAm / nRbhyaH / nuH / noH / na nAmi dIrghamiti vrtte| nR vA / / 204 // nRzabdo vA dIrghaM prApnoti sanAvAmi pre| nRNAm, nRNAm / nri| noH| nRSu // iti RdantAH / RkAralakAralakArakArAntA aprasiddhAH / aikArAntaH / pulliGgo raizabdaH / AtvaM vyaJjanAdau iti vrtte| raiH||205 // svas Ar + au= svasArau svsaarH|| he svasa:, svasa + zas meM s ko na nahIM hogA kyoMki 'zaso'kAraH sazcano'striyAm' sUtra meM strIliMga meM s ko n kA niSedha kiyA hai aura yaha svasAvahana kA vAcaka strIliMga hai| ata: sU ko visarga hokara svasa: bnegaa| bAkI zabda pitavat cleNge| sUtra meM svasrAdi zabda hai to Adi se kauna kauna lenA ? zlokArtha--svasa, napta, neSTa, tvaSTa, kSattu, hotta, pota, prazAstu ye ATha zabda Adi zabda se lie jAte haiN| . inake rUpa bhI svasa ke samAna hI calate haiN| aMtara yahI hai ki ye zabda pulliMga haiM ata: sa ko na hokara pitana zabda ke samAna rUpa banate haiN| jaise naptana. neSTana ityaadi| nR zabda meM Am vibhakti ke Ane para hI aMtara hai bAkI saba rUpa pitR ke samAna hI haiN| - nR+ Am . "na nAmi dIrgha" yaha sUtra anuvRtti se A rahA hai| . .. Am ke Ane para nR zabda ke R ko dIrgha vikalpa se hotA hai // 204 // nR+nu Am = nRNAm, dIrgha hokara, nRNAm bnaa|' . nA naro naraH nRbhyAm nRbhyaH he naH ! he narau nRbhyAm nRbhyaH naram narau nRn / nRNAma, nRNAm nA nRbhyAm nRbhiH nari isa prakAra se RkArAMta zabda huye dIrgha RkArAnta, lakArAMta aura lakArAMta aura ekArAMta zabda aprasiddha haiN| aba aikArAMta pulliMga "3" zabda hai| he naraH | no noH nRSu rai+si "AtvaM vyaMjanAdau" yaha sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para rai zabda AkArAMta ho jAtA hai // 205 // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA raizabdasya Ad bhavati vyaJjanAdau parata: / rA: / raayau| rAya: / he rA: / he rAyau / he rAya: / raaym| . rAyau / rAya: / raayaa| rAbhyAm / rAbhiH / rAye / rAbhyAm / rAbhyaH / rAya: / rAbhyAm / rAbhyaH / rAya: / rAyoH / rAyAm / rAyi / rAyoH / rAsu / ityaikArAntaH // okArAnta: pulliGgo go zabdaH / . gorau ghutti||206|| gozabdasyAnta aurbhavati ghuTi pare / gauH / gAvau / gAva: / he gauH / he gaavau| he gAvaH / amshsoraa||207|| gozabdasyAnta A bhavati amzaso: parata: / gAm / gAvau / yA: / gvaa| gobhyAm / gobhiH / gve| gobhyAm / gobhya: / GasiGasoralopazceti vrtte| gozca // 208 // gozabdAtparayorDasiGasorakAro lopmaapdyte| goH / gobhyAm / gobhyaH / goH| gvoH| gavAm / gvi| gvoH| goSu / ityokArAnta: / aukArAnta: pulliGgo glauzabdaH / glauH / glaavau| glAva: / sambodhane'pi tadvat / glAvam / glAvau / glAva: glaavaa| glaubhyAm / glaubhi: / ityAdi / ityaukArAntaH / ___iti svarAntA: pulliGgAH rA+s-visarga hokara rA, rai+au-'ai Aya' se Aya rAyau, rAya: bana jAtA hai| sarvatra vyaMjanavAlI vibhakti ke Ane para AkAra hokara rAbhyAm, rAbhi: Adi banatA hai| aikArAMta zabda huye| aba okArAMta pulliMga go zabda hai| go+si go zabda ke aMta ke o ko au ho jAtA hai ghuTa vibhakti ke pare rahane para // 206 // . ___ gau+ si= gauH, gau+ au 'au Ava' sUtra se Av hokara gAvau, gAva: bnaa| saMbodhana meM bhI isI prakAra hai| ___ go+ am, go+ au, go+shs| / am aura zas ke Ane para go zabda ke anta ke o ko 'A' ho jAtA hai // 207 // gA+am = gAm, gAvau, gA+ as= gAvaH / go+TA 'o ava' se saMdhi hokara gavA banA / go + bhyAm = gobhyAm, gobhiH / go.+u = gve| go+Gasi, go+ Gas / go zabda se pare Gasi aura Das ke akAra kA lopa ho jAtA hai // 208 // go+s visarga hokara go: bnaa| go+os 'o ava' se saMdhi hokara gavo: bnaa| gAvo gaavH| | gave gobhyAm gobhyaH / he gauH he gAvau he gaavH| gobhyH| gAm gAvau gAH / | goH gavoH gvaam| gobhiH| / gavi goSu / isa prakAra okArAMta zabda huaa| aba aukArAMta glau zabda hai| glo + si = glau; glau+ au= glAvau / glau + as = glAva: / glau+ bhyAm = glaubhyAm / isI prakAra se aukArAMta zabda hue| ||is prakAra se svarAMta pulliMga prakaraNa pUrNa huaa| gobhyAm gavA gobhyAm gavoH Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: strIliGgAH atha svarAntAH strIliGgA ucyante akArAnta: strIliGgo'prasiddhaH / AkArAnta: strIliGgo rambhAzabdaH / sau| A zraddhA // 209 // AkArAnta: stryAkhya: zraddhAsaMjJo bhavati / zraddhAyAH siaupm||210|| zraddhAyA: para: sirlopamApadyate / rmbhaa| aurim||211|| zraddhAyA: para aurimApadyate / rambhe / rmbhaaH| sambaddhau ca // 212 // zraddhAyA etvaM bhavati sambuddhau pare / he rambhe / he rambhe / he rambhAH / rambhAM rambhe / rambhAH / ttausore||213|| zraddhAyA etvaM bhavati Tauso: parata: / rmbhyaa| rambhAbhyAm / rambhAbhiH / Davatsu / Davanti yaiyaasyaasyaam||214 / / atha svarAMta strIliMga prakaraNa aba svarAMta strIliMga prakaraNa kahA jAtA hai| akArAMta strIliMga aprasiddha hai| AkArAMta strIliMga 'rambhA' zabda hai| rambhA+si AkArAMta strIliMga zabdoM kI zraddhA saMjJA ho jAtI hai // 209 // zraddhA saMjJaka se pare si kA lopa ho jAtA hai // 210 // ata: rambhA bnaa| rambhA+au zraddhA saMjJaka se pare au vibhakti ko 'i' Adeza ho jAtA hai // 211 // rambhA + i 'avaNe ivaNe e' se saMdhi hokara rambhe banA / jas meM rambhA: bnaa| saMbodhana meMrambhA +si| saMbuddhi saMjJaka si ke Ane para zraddhA saMjJaka A ko 'e' ho jAtA hai // 212 // aura 'zraddhAyA: silopam' se si kA lopa hokara-he rambhe ! bnaa| he rambhe ! he rambhA: ! rambhA+TA TA aura os ke pare zraddhA saMjJaka ko 'e' ho jAtA hai // 213 // rambhe + A 'e aya' se saMdhi hokara rambhayA banA / rambhAbhyAm, rambhAbhiH / rambhA + De, rambhA + Gasi, rambhA + Gas, rambhA + ngi| zraddhA saMjJaka se DavaMti arthAt De, Gasi, Das, Gi ke Ane para krama se yai, yAsa, yAsa, yAm Adeza ho jAtA hai // 214 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 kAtantrarUpamAlA rambhA zraddhAyA: parANi Gavanti vacanAni yai yAs yAs yAm bhavanti yathAsaMkhyam / rambhAbhyAm / rambhAbhyaH / rambhAyAH / rambhAbhyAm / rambhAbhyaH / rambhAyA: / rambhayoH / rambhANAm / rambhAyAm / rambhayoH / rambhAsu / evaM zAlA mAlA dolA bhAryA kAntA aGganA vanitA jAyA mAyA prabhRtayaH / srvnaamnstrilinggtvaatstriilingge| striyAmAdA // 215 // striyAM vartamAnAdakArAntAdApratyayo bhavati vibhaktipare / sarvA / sarve / sarvAH / he sarve / he sarve / he sarvAH / sarvAm / sarve / sarvAH / srvyaa| sarvAbhyAm / sarvAbhiH / Gavatsu / sarvanAmnastu sasavo hasvapUrvAzca // 216 // sarvanAmnaH zraddhAyA: parANi Davanti vacanAni yai yAs yAm bhavanti yathAsaMkhyaM saha sunA hrasvapUrvAzca / srvsyai| sarvAbhyAm / sarvAbhyaH / sarvasyA: / sarvAbhyAm / sarvAbhyaH / sarvasyAH / sarvayoH / Ami / surAmi srvt:| srvaasaam| srvsyaam| srvyoH| srvaasu| evaM vizvAdInAmekazabdaparyantAnAM rUpaM jJeyam / alpAdInAM tu saptAnAM rambhAzabdavat / alpa prathama carama taya aya katipaya arya ete sapta / dvitIyAzabdasya tu bhedaH / dvitiiyaa| dvitiiye| dvitIyA: / he dvitiiye| he dvitiiye| he dvitIyA: / dvitIyAm / dvitiiye| dvitiiyaaH| dvitIyayA: / dvitIyAbhyAm / dvitIyAbhi: / Gavatsu / rambhA + yai = rambhAyai, rambhAyA:, rambhAyA:, rambhAbhyAm / rambhA + os 'Tausore' sUtra se A ko e hokara saMdhi hokara rambhayo: bnaa| rambhe rambhAH / rambhAyai rambhAbhyAm rambhAbhyaH. he rambhe ! he rambhe ! he rambhAH ! rambhAyAH rambhAbhyAm rambhAbhyaH rambhAm rambhe rambhAH / rambhAyAH rambhayoH rambhANAm rambhAbhyAm rambhAbhiH / rambhAyAm rambhayoH rambhAsu isa prakAra se Upara likhe huA zAlA Adi zabda calate haiN| sarvanAma tInoM liMgoM meM calate haiM ata: strIliMga meM 'sarva' zabda aayaa| . strIliMga meM vartamAna akArAMta zabda ko 'A' pratyaya ho jAtA hai vibhakti ke Ane para // 215 // sarva+ A =sarvA + si-zraddhA saMjJA karake zraddhAyA: silopam' se si kA lopa hokara sarvA bnaa| GavAna-De, usi, Dasa. Gi ina cAra vibhaktiyoM ko GavAna kahate haiM inake Ane para kucha aMtara hai| sarvA + De sarvA + Gasi, sarvA + Gas, srvaa+ngi| sarvanAma zraddhAsaMjJaka se pare jo DvAn vacana ko yai, yAs, yAs, yAm Adeza huA hai usameM krama se vibhakti ke pUrva meM sakAra evaM pUrva svara ko hrasva Adeza ho jAtA hai // 216 // sarva + syai = sarvasyai, sarvasyA:, sarvasyAH, sarvasyAm / sarvA + Am 'surAmi sarvata:' 155ve sUtra se su kA Agama hokara sarvAsAm bnaa| sarvA sarve sarvAH / sarvasyai sarvAbhyAm sarvAbhyaH he sarve ! he sarve ! he sarvAH / sarvasyAH sarvAbhyAm sarvAbhyaH sarvAm sarve sarvAH | sarvasyAH sarvayoH sarvAsAm sarvayA sarvAbhyAm sarvAbhiH / sarvasyAma sarvayoH sarvAsu isI prakAra se vizvA, ubhA, ubhayA, anyA, anyatarA, itarA, itamA, katarA, katamA, yatarA, yatamA, tatarA, tatamA, ekatarA, ekatamA, tvA, nemA, samA, simA, pUrvA, parA, avarA, dakSiNA, uttarA, aparA, adharA, svA, aMtarA, tyA, tA, yA ityAdi eka paryaMta rUpa sarvA ke samAna hI cleNge| rambhayA pAbhyAma Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: strIliGgAH dvitIyAtRtIyAbhyAM vA // 217 // dvitIyAtRtIyAbhyAM parANi Davanti vacanAni yai yAs yAs yAm bhavanti yathAsaMkhyaM saha sunA isvapurvAzca vaa| dvitIyasyai, dvitiiyaayai| dvitiiyaabhyaam| dvitiiyaabhyH| dvitIyasyAH, dvitiiyaayaaH| dvitIyAbhyAm, dvitiiyaabhyH| dvitIyasyAH dvitiiyaayaaH| dvitiiyyoH| sarvAdau apaThitatvAt na surAgamaH / dvitiiyaanaam| dvitIyasyAma, dvitiiyaayaam| dvitiiyyoH| dvitiiyaasu| evaM tRtiiyaashbdo'pi| anyatra rambhAzabdavat / jarAzabdasya tu bhedaH / vyaJjane rmbhaashbdvt| jarA jaraH svare vA // 218 // jarAzabdo jaras vA bhavati vibhaktisvare pare / jare, jrsau| jarA, jarasa: / he jare / he jare, he jrsau| he jarA: he jarasaH / jarAM, z2arasaM / jare, jarasau / jarA: jarasa: / jarasA, jarayA / jarAbhyAma / jarAbhiH / jarAya, jrse| jarAbhyAm / jarAbhya: / jarAyAH jarasa: / jarAbhyAM, jarAbhya: / jarAyAH, jarasa: / jarayoH, jarasoH / jarANAm, jarasAm / jarAyAM, jarasi / jarayoH jarasoH / jraasu| ye sabhI zabda akArAMta haiM inameM 'striyAmAdA' isa 215veM sUtra se strIliMga banAne ke liye 'A' pratyaya karanA hotA hai| sarvatra akArAMta ko strIliMga meM 'ada' pratyaya karanA hI hogaa| alpA, prathamA, caramA, katipayA zabda aura jisameM taya, aya pratyaya lage haiM aise zabda rambhA ke samAna calate haiN| dvitIyA zabda meM kucha bheda haiN| dvitIyA+si= dvitIyA ityaadi| dvitIyA+De dvitIyA aura tRtIyA se pare Ga vAn ko krama se yai, yAs, yAsa, yAm vikalpa se hotA hai // 217 // arthAt eka bAra s sahita yai, yAs, yAsa, yAm hokara pUrva ko hrasva ho jAtA hai ata: ina cAra vibhaktiyoM ke do rUpa banate haiM yathA dvitIyA + u = dvitIyAyai, dvitIyasyai, dvitIyAyA:, dvitIyasyAH ityaadi| ye dvitIyA, tRtIyA zabda sarvAdi gaNa meM kahe nahIM gaye haiN| ata: Am ke Ane para su kA Agama na hokara nu kA Agama huaa| taba dvitIyAnAm bnaa| zeSa sabhI rUpa raMbhA ke samAna haiN| dvitIyA dvitIye dvitIyAH / dvitIyAya, dvitIyasyai dvitIyAbhyAm dvitIyAbhyaH he dvitIye / he dvitIye ! he dvitIyAH !| dvitIyAyAH, dvitIyasyAH dvitIyAbhyAm dvitIyAbhyaH dvitIyAm dvitIye dvitIyAH / dvitIyAyAH, dvitIyasyAH dvitIyayoH dvitIyAnAm dvitIyayA dvitIyAbhyAm dvitIyAbhiH | dvitIyAyAma, dvitIyasyAm dvitIyayoH dvitIyAsu jarA zabda meM svara ke Ane para bheda hai vyaMjana meM rambhAvat hI hai| jarA+si=jarA, jarA+au. svara vAlI vibhakti ke Ane para jarA zabda ko jaras Adeza vikalpa se ho jAtA hai // 218 // ___ arthAt eka bAra raMbhAvat jare banA / dUsarI bAra jaras + au= jarasau jarA + jas = jarA:, jarasa: bnaa| jarA jare, jarasau jarAH, jarasaH jarAya, jarase jarAbhyAm jarAbhyaH he jare / he jare ! he jarasau ! he jarAH !.he jarasaH ! jarAyAH, jarasaH jarAbhyAm jarAbhyaH jarAm, jarasam jare, jarasau jarAH,jarasaH jarAyAH, jarasaH jarayoH, jarasoH jarANAma, jarasAm jarayA, jarasA jarAbhyAm jarAbhiH jarAyAma, jarasi jarayoH, jarasoH jarAsu Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA hsvo'mbaarthaanaam||219|| ambArthAnAM dvisvarANAM zraddhAsaMjJakAnAM sambuddhau hrasvo bhavati / he amba / he akka / he alla / he atta / evamAdayo'mbArthAH / anyatra rmbhaashbdvt| na bhusvraannaam||220 // bahusvarANAmambArthAnAM zraddhAsaMjJakAnAM hrasvo na bhavati sambuddhau sau pare / he ambADe / he ambaale| he ambike / ityAkArAntA: / ikArAnta: strIliGgo rucizabdaH / ruciH / rucii| rucy:| he ruce| he rucii| . he rucaya: / rucim / rucii| strIliGgatvAtsasya natvAbhAva: / rucI: / tRtIyaikavacane'pi tasmAnnatvAbhAvaH / rucyaa| rucibhyAm / rucibhiH / Davatsu / _ hrasvazca Davati // 221 // stryAkhyAviyuvau sthAninau ca hrasvazca Gavati pare nadIsaMjJau vA bhavata: / yatra nadIsaMjJA ttr| mAtA artha ke vAcaka do svara vAle zraddhAsaMjJaka zabdoM ko saMbuddhi meM hrasva ho jAtA hai // 219 // he ambA + si= he amba ! he akka ! he alla ! he ata: ! sambodhana meM mAtA artha ke vAcaka zabdoM meM hI yaha niyama hai| bAkI sabhI vibhaktiyoM meM inake rUpa rambhAvat cleNge| jaise ambA ambe ambAH / ambAyaiH ambAbhyAm ambAbhyaH he amba ! he ambe ! he ambAH !| ambAyAH ambAbhyAm ambAbhyaH ambAm ambe ambAH / ambAyAH ambayoH ambAnAm ambayA ambAbhyAm ambAbhiH | ambAyAm / ambayoH . ambAsu bahuta svara vAle mAtA ke vAcaka, zraddhA saMjJaka zabdoM ko saMbodhana meM hrasva nahIM hotA hai // 220 // jaise-ambADA+si = he ambADe ! he ambAle ! he ambike ! isa prakAra se AkArAMta zabda huye| __ aba ikArAnta strIliMga ruci zabda hai| ruci+si = ruci:, ruci+ au 'aurim' isa 211veM sUtra se 'i' hokara rucii| ruci+jas agni saMjJA karake 'iredurojjasi' sUtra se e hokara rucaya: bnaa| . ruci+ zas strIliMga meM s ko na nahIM hone se visarga hokara rucI: bnaa| arthAt 'zaso'kAra: sazca no'striyAm' isa 166veM sUtra se zas ke akAra ko pUrva svara rUpa hokara s ko visarga huA aura samAna savarNa ko dIrgha hokara rucI: bnaa| ruci+TA, TA ke T kA anubaMdha lopa hokara ruci+ A 'astriyAM TA nA' isa 167veM sUtra se strIliMga meM TA ko nA kA niSedha hone se saMdhi ho gaI to rucyA banA / ruci + bhyAm = rucibhyAm / ruci+ De Adi cAroM vacana haiN| De Adi vibhakti ke Ane para strIliMga meM vAcI iy uv sthAnIya aura hrasva ikArAnta ukArAnta strIliMga vAcaka zabda vaha vikalpa se nadIsaMjJaka bhI ho jAte haiM // 221 // arthAt Age Ane vAle 226veM sUtra se dIrgha I U ko strIliMga meM nadI saMjJA hotI hai| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: strIliGgAH nadyA aiaasaasaam||222|| nadIsaMjJakAtparANi Davanti vacanAni ai As As Am bhavanti yathAsaMkhyam / nadIsaMjJAbhAve munizabdavat / rucyai, rucaye / rucIbhyAm / rucibhyaH / rucyA:, ruce: / rucibhyAm / rucibhya: / rucyA, ruceH / rucyoH / rucInAm / rucyAm, rucau / rucyoH / ruciSu / evaM buddhi vRddhi kIrti kAnti kRti yukti zreNi paGkti prabhRtayaH / dvizabdasya tu bhedaH / tyadAditvAt a Adeza A pratyayazca / dve / he dve / dve / dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvayoH / dvayoH / trizabdasya tu bhedH| tricaturoH striyAM tisRcatasR vibhaktau // 223 // striyAM vartamAnayostricatvArzabdayoH tisR catasR Adezau bhavata: vibhaktau parata: / dhuTi cetyari prApte bAdhakabAdhanArtho'yaM yogH| tau ra svare // 224 // ___ nadI saMjJaka se pare De Adi ke Ane para krama se cAroM ko ai, As, As, Am Adeza hote haiM // 222 // . aura jaba nadI saMjJA nahIM huI taba muni zabda ke samAna rUpa cleNge| u Adi cAra vibhaktiyoM meM hI do-do rUpa haiN| ruci+ u = munivat meM 'De' isa sUtra se i ko e hokara saMdhi huI to rucaye, nadIsaMjJaka meM ai hokara ruci+ai= rucyai banA tathaiva ruci+ Gasi agni saMjJaka meM 'GasiGasoralopazca' 169veM sUtra se i ko a kA lopa hokara ruce: bnaa| aura nadI saMjJA hokara Gasi ko As Adeza hokara rucyA: bnaa| ruci+Di-agni saMjJA meM rucau. nadI saMjJA meM rucyAma / ruciH rucI rucayaH / rucyai,rucaye rucibhyAm rucibhyaH he ruce ! he rucI ! he rucayaH ! | ruceH, rucyAH rucibhyAm rucibhyaH rucima rucI rucIH | ruceH rucyAH rucyoH rucInAm rucyA rucibhyAm rucibhiH / rucau, rucyAm rucyoH isI prakAra se Upara likhe huye buddhi, vRddhi, Adi rUpa calate haiN| dvi zabda meM kucha bheda haiMdvi+ au 'tyadAdInAm vibhaktau' isa 172veM sUtra se 'a' Adeza hokara 'dva' 'striyAmAdA' sUtra se A hokara dvA banA 'aurim' se au ko 'i' hokara dve banA / dvA+bhyAm = dvAbhyAm / dvA+ os 'Tau so re' 213veM sUtra se e hokara dvayo: bnaa| tri zabda meM kucha bheda haiM / tri+jas __ strIliMga meM vartamAna tri aura catvAr zabda vibhakti ke Ane para tisa, catasR Adeza ho jAtA hai // 223 / ___ tisR+ as ___ yahA~ 'ghuTi ca' 1953 sUtra se R ko ar prApta thA kiMtu ise bAdhita karane ke liye Age ke sUtra kA yoga hai| svara vAlI vibhakti ke Ane para tisa, catasa ke R ko r Adeza ho jAtA hai // 224 // ruciSu Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 kAtantrarUpamAlA __tau tisR catasR Adezau raM prApnuto vibhaktau svare pare / tisraH / he tisraH / tisraH / tisRbhiH / tisRbhyaH / tisRbhyaH / na nAmi dIrghama // 225 // tau tisR catasR Adezau dIrghatvaM na prApnuvata: sanAvAmi pare / tisRNAm / tisRSu / iti ikArAntaH / IkArAnta: strIliGgo nadIzabdaH / .IdUto stryAkhyau nadI // 226 // stryAkhyAvIdUtau nadIsaMjJau bhvtH| IkArAntAtsiH // 227 // nadIsaMjJakAdIkArAntAtparaH sirlopmaapdyte| nadIsaMjJAdantagrahaNAdhikyAnadAdyaJcItyAdinA vihitAdIkArAtpara: sillopamApadyate / ndii| nadyau / nadyaH / saMbuddhau hrasvaH / / 228 // nadyA: saMbuddhau hrasvo bhavati / he nadi / he nadyau / he nadyaH / ___amzasorAdilopam // 229 // nadIsaMjJakAtparayo: amzasorAdilopamApadyate / nadIm / nadyau / nadI: / nadyA / nadIbhyAm / nadIbhiH / Gavatsu / nadyA aiAsAsAmityAdayaH / nau / nadIbhyAm / nadIbhyaH / nadyA: / nadIbhyAm / nadIbhyaH / nadyAH / nadyo: / nadInAm / nadyAm / nadyoH / nadISu / evaM gaurI gAndhArI vANI bhAratI gAyatrI sAvitrI sarasvatI gomatI gominI bhAmini krASTrI mahiSI mahI plavI saurabheyI prabhRtayaH / / tisR + as = tisraH, catasraH / tisR + zas= tisrH| tisR+ bhi: = tisRbhiH / tisR+ Am nu kA Agama n ko N huaa| su nu Am vibhakti ke Ane para tisa, catasR Adeza kra ko dIrgha nahIM huA // 225 // to tisRNAm bnaa| isa prakAra se ikArAMta zabda huye| aba IkArAMta strIliMga nadI zabda hai| strIliMga ke IkArAMta aura UkArAMta zabdoM ko 'nadI' yaha saMjJA ho jAtI hai // 226 // nadI+si nadI saMjJaka IkArAMta se pare 'si' kA lopa ho jAtA hai // 227 // nadI saMjJaka se aura aMta grahaNa kI adhikatA se 'nadAdyaJcI' ityAdi sUtra se kiye gaye IkAra pratyaya se pare si kA lopa ho jAtA hai| nadI, nadI + au 'ivoM yamasavaNe' ityAdi sUtra se saMdhi hokara nadyau banA / sambodhana meM nadI + si saMbuddhi si ke Ane para nadI saMjJaka ko hrasva ho jAtA hai // 228 // puna: 'hrasva nadI zraddhAbhya: sirlopam' sUtra se nadI saMjJaka se saMbodhana meM si kA lopa ho gyaa| he nadi ! he nadyau ! he nadyaH ! nadI+am, nadI+zas nadI saMjJaka se pare am aura zas ke Adi ke 'a' kA lopa ho jAtA hai // 229 // nadIm, ndii:| nadI+TA saMdhi hokara nadyA bnaa| nadIbhyAm, nadIbhi: nadI+ De Adi cAra vibhaktiyA~ haiN| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: strIliGgAH mahI mandAkinI gaurI sakhI bhAgIrathI ndii| purI nArI purandhrI ca sairandhrI surasundarI // 1 // mRgI vanacarI devI zarvarI vrvrnninii| siMhI haimavatI dhAtrI dharitrItyevamAdayaH // 2 // strIzabdasya tu bhedaH / sau strI nadIvat // 230 // strIzabdo nadIvadbhavati vibhaktau parata: / strIzabdasya pRthaknadIsaMjJAkaraNaM kimarthaM ? hrasvazca Gavati vA iti sUtroktavikalpaniSedhArtham / strii| strI c||231|| strIzabdau dhAtuvadbhavati vibhaktisvare pare / striyau / striyaH / he stri / he striyau| he striyaH / vAmzasauH // 232 // nadyoH 'nadyA ai AsAsAm' isa 222veM sUtra se De ko ai Gasi ko As, Gas ko As aura Gi ko Ama Adeza ho jAtA hai puna: 'ivaNoM yamasavaNe' ityAdi se saMdhi hokara nau, nadyA, nadyAH, nadyAm bnaa| nadI nadyau nadyaH | nadyai nadIbhyAm nadIbhyaH he nadi ! he nadyau ! he nadyaH ! | nadyAH nadIbhyAm nadIbhyaH nadIm nadyau nadIH / nadyAH nadInAm nadyA nadIbhyAm nadIbhiH / nadyAm nadyoH nadISu isI prakAra se gaurI, gAMdhArI Adi zabdoM ke rUpa cleNge| zlokArtha-mahI, maMdAkinI, gaurI, sakhI, bhAgIrathI, nadI, purI, nArI, purandhI, sairandhrI, surasundarI, mRgI, vanecarI, devI, zarvarI, varavarNinI, siMhI, haimavatI, dhAtrI, dharitrI ina zabdoM ko Adi meM lekara bahuta se zabda haiM jo nadIsaMjJaka haiM aura nadIvat calate haiM // 1-2 // . strI zabda meM kucha bheda hai| - strI+si vibhaktiyoM ke Ane para strI zabda nadIvat ho jAtA hai // 230 // strI zabda ko nadI saMjJA pRthak rUpa se kyoM kI ? 'hrasvazca Gavati vA' 221veM sUtra meM kahe gaye vikalpa kA niSedha karane ke liye| strI + si--si kA lopa hokara strii| strI+au - svara vAlI vibhakti ke Ane para strI zabda dhAtuvat ho jAtA hai // 231 // strI zabda ko dhAtuvat kara lene ke bAda 'IdUtoriyuvau svare' isa 189veM sUtra se dhAtu ke IkAra UkAra, ko iy uv Adeza ho jAtA hai| ata: striy + au= striyau, striya: bana gyaa| saMbodhana meM hrasva hokara he stri ! Adi / strI+ ama, strI+ zas am zas vibhakti ke Ane para strI zabda dhAtuvat vikalpa se hotA hai // 232 // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 kAtantrarUpamAlA . strIzabdo vA dhAtuvadbhavati amzaso: parata: / strIm, striyam / striyau / strI:, striya: / striyA / strIbhyAm / / strIbhiH / striyai / strIbhyAm / strIbhyaH / striyA: / strIbhyAm / strIbhyaH / striyA: / striyoH / strINAm / striyaaN| striyoH / strISa // zrIzabdasya ta bhedaH / shriiH| Idatoriyuvau svare iti svarAdAviyAdezaH / shriyau| shriyH| anityanadItvAtsaMbuddhau hrasvo nAsti / he zrI: / he shriyau| he zriyaH / shriym| zriyau / zriya: / shriyaa| zrIbhyAm / zrIbhiH / Davatsu-nadyA aiAsAsAm / pazcAdIdUtoriyuvau svare / nadIpakSe aiAsAdayaH / zriyai, zriye / zrIbhyAm / zrIbhyaH / zriyA, zriyaH / zrIbhyAm / zrIbhya: / zriyA, zriyaH / zriyoH / Ami / stryAkhyAviyuvau vAmi // 233 // yAkhyAviyavasthAninau Ami pare vA nadIsaMjau bhavataH siddha satyArambho niymaay| kiM nadIvatkAryaM Ami ca nuH iti nurAgamaH / anyatra "IdUtoriyuvau svare" iti iy ut / zrINAm, zriyAm / zriyAm, zriyi / zriyoH / zrISu / lakSmIzabdasya tu bhedaH / lakSa drshnaangknyoH| dhAtuvat hone se striyam aura striya: banA tathA nadIsaMjJaka meM 'am shsoraadilopm' se 'a' kA lopa hokara strIm, strI: bnaa| strii+ttaa=striyaa| strI+De, Gasi Adi / 'hrasvazca Gavati' isa sUtra se De Adi ke Ane para vikalpa se nadI saMjJA hotI thI kintu isa vikalpa ko hI bAdhita karane ke liye 'strI nadIvat' yaha 230vA~ sUtra lagA thA ata: yahA~ vikalpa kA niSedha hone se strI zabda meM De Adi ke Ane para dhAtUvat kArya hokara iya bhI haA aura nadI saMjJA hone se vibhaktiyoM ko ai Asa Asa Am bhI huA to striy + ai= striyai striy + As = striyA:, striyA:, striyAm bana gyaa| sarvatra svara vAlI vibhakti ke Ane para I ko iy huA hai| . strI striyau striyaH / striyai strIbhyAm strIbhyaH he stri! he striyau ! he striyaH! | striyAH strIbhyAm strIm , striyam striyo strIH striyaH striyAH striyoH strINAm striyA strIbhyAm strIbhiH / striyAm . striyoH .. strISu zrI zabda meM kucha bheda haiN| zrI+si= zrI: zrI+ au 'IdUtoriyuvau svare' isa sUtra se iy Adeza hokara zriyau, zriya: aadi| saMbodhana meM -zrI + si zrI zabda kI nadI saMjJA anitya hai; ata: saMbodhana meM hrasva nahIM hogA aMta: he zrIH ! bnaa| zrI + De, Gasi aadi| nadI saMjJA hone para ai, As, As, Am Adeza hokara iy Adeza ho jAtA hai / taba 'zriyai' aura jaba nadI saMjJA nahIM huI iy hokara zriye bnaa| zrI+Am Am vibhakti ke Ane para strIliMga meM iy uv sthAnIya zabdoM kI nadI saMjJA vikalpa se hotI hai // 233 // kisI kArya ke siddha hone para bhI jo puna: sUtra kA AraMbha hotA hai vaha niyama ke liye hotA hai| nadIvat kArya kyA hai ? 'Ami ca nuH' isa sUtra se nu kA Agama hokara n ko N hokara zrINAm banA, anyatra iy Agama hokara zriyAm banA / zrI + Gi nadI saMjJA hone para zriyAm, anyatra zriyi bnegaa| zrIH zriyau zriyaH / zriyai, zriye zrIbhyAm zrIbhyaH he zrIH ! he zriyo ! he zriyaH ! zriyAH, zriyaH zrIbhyAm : zrIbhyaH zriyam zriyau zriyAH, zriyaH zriyoH zrINAma,zriyAma zrIbhyAm zrIbhiH / zriyAm, zriyi zriyoH shriissu| . strIbhyaH zriyaH zriyA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: strIliGgAH lakSerImo'ntazca // 234 // lakSadhAtorIpratyayo bhavati mo'ntazca // IkAro'nte yasya liGgasyeti vacanAt IkArAntAtsiriti selopo na bhvti| avIlakSmItarItantrI-hrIdhIzrINAmuNAditaH / api strIliGgajAtInAM silopo na kadAcana // 1 // lakSmI: / lakSmyau / lakSmyaH / anyatra nadIzabdavat / iti IkArAntA: / ukArAnta: strIliGgazcaJcuzabdaH / saca rucizabdavat / vizeSastu uta otvamavAdezazca / caJcuH / caJcU / caJcava: / he caJco / he caJcU / he caJcavaH / caJcam / caJcU / caJcUH / caJcvA / caJcubhyAm / caJcabhi: / hrasvazca DavatIti vA nadIvadbhAvAdaiAsAdaya: / pakSe bhAnuzabdavat / caJcve, caJcave / caJcubhyAm / caJcubhya: / caJcvAH , caJco: / caJcubhyAm / caJcubhya: / caJcvAH , caJco: / caJcoH / caJcUNAm / caJcvAm, caMJcau / caJcvoH / caJcuSu / evaM uDu tanu priyaGga snAyu Uru kareNu dhenuprabhRtayaH / ityukArAntAH // UkArAntaH strIliMGgo vadhUzabda: / sau-anIkArAntatvAt IkArAntAtsiriti selopo na bhavati / vadhUH / vadhvau / vadhvaH / saMbuddhau hrasva: / he vadhu / he vadhvau / he vadhvaH / anyatra nadIvat / evaM alAbU kacchU yavAgU camU taNDU kamaNDalU kadrU kaNDU kAsUprabhRtayaH bhrUzabdasya tu bhedaH / sau-bhrUH / lakSmI zabda meM kucha bheda hai| 'lakSa' 'dhAtu dekhane aura ginatI karane artha meM hai| lakSa dhAtu se 'I' pratyaya hokara aMta meM m kA Agama ho jAtA hai // 234 // isa niyama se lakSmI bnaa| IkArAMta zabda se si vibhakti ke Ane para 'IkArAMtAtsi:' isa sUtra se si kA lopa hotA thA so nahIM huA hai ata: lakSmI: bnaa| zlokArtha-avI, lakSmI, tarI, tantrI, hrI, dhI, zrI zabdoM meM uNAdi gaNa ke strIliMga vAcI zabdoM meM kadAcit bhI si kA lopa nahIM hotA hai| lakSmIH lakSmyau . lakSmyaH / lakSmyai lakSmIbhyAM lakSmIbhyaH he lakSmyau / he lakSmyaH ! lakSmyAH lakSmIbhyAm lakSmIbhyaH . . lakSmIm lakSmyo lakSmIH lakSmyAH lakSmyoH lakSmINAm - lakSamyA lakSmIbhyAM lakSmIbhiH / lakSmyAm lakSmISu ra Sa ke bAda pavarga kA antara hone para bhI na ko Na hotA hai| IkArAMta zabda pUrNa huye| aba ukArAMta strIliMga caJcu zabda hai| caJcu+si / caJcu, caJcU, caJcavaH / yaha zabda ruci zabda ke samAna clegaa| vizeSa itanA hai ki 'u' ko 'o' aura 'o' ko puna: av Adeza ho jAtA hai ata: he caJco ! bnegaa| vaJca + De, Gasi Adi 'hrasvazca Gavati' sUtra se nadI saMjJAvat kArya karane se ai As As Am ho jAtA hai anyathA bhAnu zabdavat rUpa calatA hai| caJcuH caJcU caJcavaH / caJccai, caJcave caJcubhyAm caJcubhyaH he caJco ! he caJcavaH caJcvAH, caJcoH caJcubhyAm caJcubhyaH caJcvAH, caJcoH caJcvoH caJcUnAm caJvvA caJcubhyAm caJcabhiH / caJcvAm, caJcau caJcvoH lakSmyoH caJcum caJcU caJcU: caJcuSu Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA bhruurdhaatuvt||235|| bhrUzabdo dhAtuvadbhavati vibhaktisvare pare / dhruvau / dhruva: / sambodhane'pyanityanadItvAt saMbuddhau hrasvo nAsti / anyatra nadIvat / he bhruuH| he dhruvau| he dhruvaH / dhruvam / dhruvau bhuva: / dhruvaa| bhrUbhyAm / bhrUbhiH / dhruve, dhruvai| bhrUbhyAm / bhrUbhya: / dhruvAH, dhruvaH / bhruubhyaam| bhrUbhya: / dhruvA:, dhruva: / dhruvoH| bhruunnaam| bhravi, dhruvAm / dhruvoH / bhrUSu // ityUkArAntAH // RkArAnta: strIliGgo mAtRzabdaH / maataa| mAtArau / mAtaraH / he mAtaH / he mAtarau / he mAtaraH / mAtaram / mAtarau / mAtRH / strIliGgatvAtsasya natvAbhAvaH / ityAdi / anyatra pitRzabdavat / evaM duhita nanAndRprabhRtayaH / svasrAdInAM ca pUrvavat / svasrAdaya: ke ? ___ isI prakAra se uDu, tanu, priyaMgu, snAyu, UrU, kareNu, dhenu Adi zabda calate haiN| isa prakAra ukArAMta zabda huye| UkArAMta strIliMga vadhU zabda hai| vadhU+si, IkArAMta na hone se 'IkArAMtAtsiH' isa sUtra se si kA lopa na hone se vadhUH bnaa| saMbodhana meM hrasva hokara he vadhu ! anyatra nadIvat / vadhUH vadhvau . vadhvaH / vadhvai vadhUbhyAm vadhUbhyaH he vadhu ! he vadhvau ! he vadhvaH / | vadhvAH vadhUbhyAm vadhUbhyaH vadhUm vadhvau . vdhuuH| vadhvAH vadhvoH vadhUnAm vadhvA vadhUbhyAm vadhUbhiH / vadhvAm .. vadhvoH vadhUSu isI prakAra se alAbU Adi zabda cleNge| bhrU+si = bhrUH / bhrU+au svara vAlI vibhakti ke Ane para 5 zabda dhAtuvat ho jAtA hai.||235 // dhruvau, dhruvaH / bhrU zabda kI bhI nadI saMjJA anitya hai ata: saMbodhana meM hrasva nahIM hotA hai ata: he bhrUH ! he dhruvau ! he dhruva: ! nadI saMjJA ke pakSa meM De Adi vibhakti ko kramaza: ai As As Am hokara U ko uv hogaa| ata: dhruvau dhruvaH / dhruvai, dhruve bhrUbhyAm bhrUbhyaH he bhruuH| he dhruvau ! he dhruvaH ! | dhruvAH, dhruvaH. dhUbhyAm bhrUbhyaH dhruvam dhruvau dhruvAH, dhruvaH dhruvoH dhruvAm, bhrUNAm dhruvA bhrUbhyAm bhUbhiH / dhruvAma, dhruvi bhruvoM: bhrUSu isa prakAra se ukArAMta zabda ho gye| RkArAMta strIliMga mAtR zabda hai| mAtR + si Asau silopazca' isa sUtra se R ko A hokara si kA lopa ho gayA to mAtA banA / yaha zabda pitR zabda ke samAna hI calatA hai kevala zas meM s ko n nahIM hotA hai ata: mAtRH bnaa| mAtA mAtarau mAtaraH / mAtre mAtRbhyAm mAtRbhyaH he mAtaH ! he mAtarau ! he mAtaraH !| mAtuH mAtRbhyAm mAtRbhyaH mAtaram mAtarau mAtRH / mAtuH mAtroH mAtRNAm mAtrA mAtRbhyAm mAtRbhiH / mAtari mAtRSu isI prakAra se duhita, nanAndR Adi zabda calate haiN| svasR Adi zabda bhI pUrvavat calate haiN| svasR Adi zabda bhI pUrvavat calate haiN| svasa Adi meM Adi zabda se kitane rUpa Age ? mAtroH Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: napuMsakaliGgAH svasA tiscatastraca nanAndA duhitA tthaa| yAtA mAteti saptaite svastrAdiSvadhyagISata // 1 // zasAdau mAtazabdavata / iti RkArAntAH / RkAra lakAra lakAra ekArAntA aprasiddhAH / aikArAntaH strIliGgo suraizabdaH / sa ca raizabdavat / surAH surAyau surAya: / sambodhane'pi tadvat / surAyam surAyau suraayH| surAyA surAbhyAm surAbhiH / surAye surAbhyAm surAbhyaH / surAya: surAbhyAm surAbhyaH / surAya: surAyo: surAyAm / surAyi surAyo: surAsu / ityaikArAntA: / okArAnta: strIliGgo gozabda: / sa ca pUrvavat / aukArAnta: strIliGgo nauzabdaH / sa ca glauzabdavat / ityaukArAntAH / iti svarAntA: strIliGgAH atha svarAntA napuMsakaliGgA ucyante akArAntoM napuMsakaliGgaH kulazabdaH / sau akArAdasambuddhau muzca // 236 // akArAntAnnapuMsakaliGgAtparayo: syamolopo bhavati murAgamazcAsambuddhau / kulaM / zlokArtha--svasa, tisa, catasa, nanAnda, duhita, yAta, mAtR ye sAta zabda yahA~ Adi zabda se liye gaye haiN| inameM bhI zas vibhakti meM mAtR zabdavat rUpa banate haiN| isa prakAra se RkArAMta zabda hue| RkArAMta, lakArAMta aura lUkArAMta aura ekArAMta zabda aprasiddha haiN| aba aikArAMta strIliMga 'surai' zabda hai| surai + si hai / '3:' isa sUtra se vyaMjanavAlI vibhakti ke Ane para ai ko A ho jAtA hai taba 'rA:' bnaa| surAH surAyau surAyaH / surAye surAbhyAm surAbhyaH he surAH ! he surAyo ! he surAyaH ! | surAyaH surAbhyAm surAbhyaH surAyam / surAyaH surAyoH surAyAm surAyA surAbhyAm surAbhiH / surAyi surAyoH surAsu isa prakAra se aikArAMta zabda hue| aba okArAMta yo zabda hai jo ki pUrvavat calatA hai / aukArAMta strIliMga 'nau' zabda hai| yaha glau zabdavat calatA hai| isa prakAra se aukArAMta zabda huye| svarAMta strIliMga prakaraNa pUrNa huaa| aba svarAMta napuMsakaliMga prakaraNa kahA jAtA hai| akArAMta napuMsakaliMga kula zabda hai| kula+si, kula+am akArAMta napuMsakaliMga se pare saMbuddhi ko chor3akara si, am vibhakti kA lopa ho jAtA hai aura mu kA Agama ho jAtA hai // 236 // eka ko haTAkara usI sthAna para dUsare pratyaya ke Ane para use Adeza kahate haiM evaM pRthak rUpa se kisI pratyaya ke Ane ko Agama kahate haiN| Adeza zatruvat mAnA gayA hai evaM Agama mitravat mAnA gayA hai| kula+mu 'u' kA anubaMdha lopa hokara kulam bnaa| kula+au surAyau surAyaH Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 kAtantrarUpamAlA auriim||237|| napuMsakaliGgAtpara: aurImApadyate / kule| jaszasau napuMsake // 238 // jaszasau napuMsakaliGge ghuTsaMjJau bhavataH / jaszasoH ziH // 239 // sarvanapuMsakaliGgAtparayorjaszaso: zirbhavati / zakAraH sarvAdezArthaH / ____ dhusvarAghuTi nuH // 240 // dhuTa: pUrva: svarAtparazca napuMsakaliGge ghuTi pare nurAgamo bhavati / ghuTi cAsambuddhau iti dIrghaH / kulAni / he kul| he kule| he kulAni / punarapi / kulam / kule| kulAni / kulena / kulAbhyAm / kulaiH / ata: paraM puruSazabdavat // evaM dAna dhana dhAnya mitra vastra vasana vadana nayana puNya pApa sukha duHkhAdayaH / sarvanAmna: prathamAdvitIyayo: kulazabdavat / sarvam / sarve / sarvANi / punarapi / anyatra puMliGgavat / anyazabdasya tu bhedH| napuMsaka liMga se pare au ko 'I' ho jAtA hai // 237 // kula+ I = kule bnaa| kula + jas, kula + zas napuMsaka liMga meM jas zas ko ghuTa saMjJA ho jAtI hai // 238 // napuMsaka liMga se pare jas zas ko zi Adeza ho jAtA hai // 239 // yahA~ zakAra sarvAdeza ke liye hai arthAt z kA anubandha lopa ho jAtA hai evaM za ke nimitta se yaha Adeza saMpUrNa vibhakti ko ho jAtA hai usake eka aMza ko nahIM ata: kula+i pUrva ke dhuT se pare napuMsaka liMga kI ghuT vibhakti ke Ane para 'nu' kA Agama ho jAtA hai // 240 // taba kula n i huA puna: 'ghuTi cAsaMbuddhau' isa 177veM sUtra se a ko dIrgha hokara kulAni bnaa| saMbodhana meM kula+si 'hrasvanadIzraddhAbhyaH' ityAdi sUtra se si kA lopa hokaraM he kula ! bnaa| Age puruSavat smjhnaa| kulam kule kulAni / kulAya kulAbhyAm kulebhyaH he kula ! he kule ! he kulAni ! | kulAt kulAbhyAm kulebhyaH kulam kulAni kulasya kulayoH kulAnAm kulAbhyAm kulaiH / kule kulayoH kuleSu isI prakAra se dAna Adi uparyukta zabda napuMsakaliMga meM calate haiN| sarvanAma saMjJaka zabdoM meM bhI prathamA dvitIyA vibhakti meM kula zabda ke samAna evaM tRtIyA se sabhI pulliMga sarvanAma ke hI samAna smjhnaa| jaisesarvam sarvAbhyAm sarvebhyaH he sarva ! . he sarve ! he sarvANi ! | sarvasmAt sarvAbhyAm sarvebhyaH sarvam sarvANi sarvasya sarvayoH sarveSAm sarveNa sarvAbhyAm sarvasmin sarvayoH sarveSu anya zabda meM kucha bheda hai| anya+ si, anya+ am . kulena sarve sarvANi sarvasmai sarve sarvaiH Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: napuMsakaliGgAH 71 anyAdestu tuH // 241 // anyAdernapusaMkaliGgAtparayoH syamorlopo bhavati turAgamazca / dvitIyastuzabdaH kimartham ? asmbubydhikaarnivRttyrthm| vA virAme // 242 // virAme dhuTAM prathamastRtIyo vA bhavati / anyat, anyad / anye / anyAni / he anyad, he anyat / he anye / he anyAni // zeSaM puMvat / evamekataraM vrjyitvaanytrprbhRtyH| naikatarasya // 243 // ekatarazabdasya napuMsakaliGge turAgamo na bhavati / ekataram / ekatare / ekatarANi / he ekatara / he ektre| he ektraanni| punrpi| anyatra sarvazabdavat / itykaaraantaaH| AkArAnto napuMsakaliMga: sompaashbdH| svare dvasvo npuNske||244 // ___ napuMsaka liMga meM anya Adi se pare si aura am kA lopa hokara 'tu' kA Agama ho jAtA hai // 241 // u kA anubandha lopa hokara anyat bnaa| sUtra meM dUsarA tu zabda kisaliye hai ? asambuddhi adhikAra kI nivRtti ke liye hai| virAma meM dhuTa ko tRtIya akSara vikalpa se hotA hai // 242 // anyat, anyad anye anyAni | anyasmai anyAbhyAm anyebhyaH he anyat !,he anyad ! he anye ! anyAni ! | anyasmAt,d anyAbhyAm anyebhyaH anyat, anyad anye anyAni | anyasya anyayoH anyeSAm anyena _ anyAbhyAm anyaiH | anyasmin anyayoH anyeSu isa prakAra se ekatara ko chor3akara anyatara Adi zabda calate haiN| ekatara + si, ekatara + am ekatara zabda se pare si, am vibhakti ke Ane para tu kA Agama nahIM hotA hai // 243 // ''ata: mu kA Agama hokara ekataram ekatare ektraanni| akArAMta zabda huye| aba AkArAMta napuMsakaliMga 'somapA' zabda hai| napuMsaka liMga meM vartamAna svara hrasva ho jAtA hai // 244 // ata: somapa+si hai| 'akArAdasaMbuddhau muzca' 236veM sUtra se akArAMta napuMsaka liMga se pare 'si, am' kA lopa hokara 'mu' kA Agama ho gayA taba somapam bnaa| somapam somape somapAni / somapAya somapAbhyAm somapebhyaH he somapa ! he somape ! he somapAni !| somapAta, somapAbhyAm somapebhyaH somape somapAni somapasya somapayoH somapAnAm somapena somapAbhyAm somapaiH somapayoH somapeSu somapam somape 1.parjanyavallakSaNapravRttayA hrasvasyApi hrsvH| kANDe kuNDye kANDIbhUtaM kulamityatra napuMsake iti liGgopAdAnAnna bhavati / yugavaratrAya yugavaratrArthamityatrAsiddhaM bahiraGgamantaraGge iti na bhavati / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 kAtantrarUpamAlA napuMsakaliGge vartamAna: svaro hrasvo bhavati / somapam / somape / somapAni / he somapa / he somape ! he sompaani| punrpi| somapaM / sompe| sompaani| zeSaM pulliGgavat / ityAkArAntAH / ikArAnto napuMsakaliGgo vAriMzabdaH / sau napuMsakAtsyamolopo na ca taduktaM // 245 // napuMsakAtparayo: syamo.po bhavati taduktaM kAryaM na bhavati / vAri / nAminaH svare // 246 // nAmyantAnapuMsakaliGgAnnurAgamo bhavati svare pare / aurImiti ItvaM NattvaJca / vaarinnii| jasi pUrvavat / nurAgamaH / sAmAnyavizeSayorvizeSo vidhirbalavAn iti nyAyAt / ukttshc| sAmAnyazAstrato nUnaM vizeSo balavAn bhvet| pareNa pUrvabAdho vA prAyazo dRzyatAmiha // 1 // dhuTsvarAghuTi nuH ityanena sUtreNa nurAgamo bhavatItyarthaH // ___ inhanpUSAryamNAM zau ca // 247 // in han pUSan aryaman ityeteSAmupadhAyA dI? bhavati napuMsakaliGge jaszasorAdeze zau cAsambuddhau sau ca pare / vaariinni| isa prakAra se AkArAMta zabda huye| aba ikArAMta napuMsaka liMga vAri zabda hai| vAri + si, vAri + am nAmi hai anta meM jinake aise zabdoM meM napuMsakaliMga se pare si, am kA lopa hokara 'mu' tu kA Agama nahIM hotA hai // 245 // ata: vAri, vAri bnaa| vAri + au nAmyaMta napuMsaka liMga se pare nu kA Agama ho jAtA hai svara vAlI vibhakti ke Ane para // 246 // ata: 'aurIm' sUtra se au ko 'I' evaM raghuvarNebhya: ityAdi sUtra ke nimitta se n ko N hokara vAriNI bnaa| ___ jas vibhakti ke Ane para pUrvavat jas ko 'i' aura nu kA Agama tathA ghuTi cAsaMbuddhau' se dIrgha prApta thaa| yadyapi yahA~ 'nAmina: svare' sUtra se nu kA Agama ho sakatA thA phira bhI sAmAnya aura vizeSa meM vizeSa vidhi balavAna hotI hai isa nyAya se 'dhuT svarAd ghuTi na:' 240veM sUtra se jas, zas ke Ane para nu kA Agama huA hai| isI bAta ko zloka meM bhI kahA hai __zlokArtha--sAmAnya zAstra kI apekSA se nizcita hI vizeSa zAstra balavAn hotA hai athavA prAya: karake vyAkaraNa meM para sUtra kI apekSA pUrva sUtra bAdhita ho jAyA karate haiN| ___in han pUSan aryaman ina zabdoM kI upadhA ko dIrgha ho jAtA hai napuMsaka liMga meM jas zas ko zi Adeza hone para evaM asaMbuddhi si ke Ane para // 247 // ata: 'vAri n i' isameM n kI upadhA ko dIrgha ho gayA pazcAt 'raghuvarNebhyaH' ityAdi sUtra se na ko Na hokara vArINi bnaa| saMbodhana meM vAri+si Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: napuMsakaliGgAH 73 nAmyantacaturAM vA // 248 // nAmyantasya napuMsakaliMgasya catvAr zabdasya ca yaduktaM kAryaM tad vA bhavati sambuddhau pare / pratyayalope pratyayalakSaNaM na yAti iti nyAyAt, he vAri, he vAre / he vaarinnii| he vArINi / punarapivAri / vaarinnii| vArINi / vaarinnaa| vAribhyAm / vAribhiH / vAriNe / vAribhyAm / vAribhyaH / vAriNaH / ityAdi / aami| 'nAmina: svare' prApte sati sAmAnyavizeSayorvizeSo vidhirbalavAn iti nyAyAt Ami ca nuriti nurAgamo bhavati / dIrghamAmi sanau / vArINAm / vAriNi / vAriNoH / vAriSu / / asthi dadhi sakthi akSizabdAnAM prathamAdvitIyayorvArizabdavata / asthi / asthinii| asthiini| pnrpi-asthi| asthinii| asthiini| TAdau asthidadhisakthyakSNAmanantaSTAdau // 249 // napuMsakaliMgAnAmasthyAdInAmanto'n bhavati TAdau svare pre| avamasaMyogAdano'lopo'luptavacca pUrvavidhau // 250 // napuMsaka liMga meM nAmyanta aura catvAr zabda se pare jo kArya kahA gayA hai vaha vikalpa se hotA hai // 24 // sambodhana meM-ata: si kA lopa hokara he vAri banA isameM si pratyaya kA lopa hone se pratyaya lakSaNa koI kArya nahIM hotA hai isa nyAya se eka bAra he vAri ! puna: 'saMbuddhau ca' sUtra se i ko e ho gyaa| vAri + Am 'nAmina: svare' se nu kA Agama prApta thA kintu sAmAnya aura vizeSa meM vizeSa vidhi hI balavAn hotI hai| isa nyAya se 'Ami ca nuH sUtra se nu kA Agama hokara 'dIrgha hokara vArINAm' bnaa| vAri vAriNI vArINi / vAriNe - vAribhyAm vAribhyaH he vAri, vAre ! he vAriNI ! he vArINi ! vAriNaH vAribhyAm vAribhyaH vAri vAriNI vArINi vAriNaH vAriNoH vArINAm vAriNA vAribhyAm vAribhiH / vAriNi vAriNoH vAriSu Age asthi, sakthi aura akSi zabdoM meM prathamA aura dvitIyA vibhaktiyoM meM vAri zabda ke samAna hai TA Adi vibhaktiyoM meM kucha bheda hai| TA Adi svara vAlI vibhakti ke Ane para napuMsaka liMga meM asthi Adi ke antima 'i' ko an Adeza- ho jAtA hai // 249 // __ ata: asthan + A hai| jisameM va, ma saMyukta nahIM hai aise asthan Adi ke akAra kA lopa ho jAtA hai aghuTa svara ke Ane para aura aluptavat hotA hai| pUrvavarNa kI vidhi hone para // 250 // 1. taduktaM ca kArya kiM ? he vAre ityatra "saMbuddhau ca" iti sUtreNa etvaM vikalpena bhavati // 2.saMyogAderdhaTa iti sasya lopo bhavati tasmAtkAraNAt aluptavaditi vacanaM / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 kAtantrarUpamAlA avamasaMyogAtparasya ano'kArasya lopo bhavati aghuTi svare pare sa cAluptavadbhavati pUrvasya varNasya vidhau krtvye| asthyA ! asthibhyAm / asthibhiH / asththe| asthibhyAm / asthibhyH| asthaH / asthibhyAm / asthibhyaH / asthamaH / asyoH| asyaam| IyorvA // 251 // avamasaMyogAtparasya ano'kArasya lopo bhavati vA IGyoH napuMsakaliMge aukArAdeze IkAre saptamyekavacane parata: sa cAluptavadbhavati pUrvasya varNasya vidhau krtvye| asthi, asthani / asyoH| asthiSu / evaM dadhi sakthi akSizabdAH / zucizabdasya prathamAdvitIyayorvArizabdavat / zuci / shucinii| zucIni / sambuddhAvavizeSaH / punarapi-zuci / zucinI / zucIni / TAdau bhASitapuMskaM puMvadvA // 252 // nAmyantaM bhASitapuMskaM napuMsakaliGgaM TAdau svare vA puNvdbhvti| asthan + A = asthA, asthibhyAm Adi / asthan+Gi I aura Di ke Ane para an ke akAra kA lopa vikalpa se hotA hai // 251 // jisameM va, ma saMyukta nahIM hai aise zabdoM se pare au ke I Adeza vAlI Gi vibhakti ke Ane para an ke akAra kA lopa vikalpa se hotA hai| taba asth + i =asthi, asthni| asthi asthinI asthIni / asthane asthibhyAm asthibhyaH he asthe / he asthi ! he asthinI / he asthIni !| asthanaH asthibhyAm . asthibhyaH asthi asthinI asthIni / asthanaH asyoH asthyAm asthamA asthibhyAm asthibhiH / asthi, asthani asyoH asthiSu isI prakAra se dadhi, sakthi aura akSi zabdoM ke rUpa calate haiN| yathAakSi akSiNI akSINi / akSNe akSibhyAm akSibhyaH he akSe.he akSi ! he akSiNI ! he akSINi ! | akSNaH akSibhyAm akSibhyaH akSi akSiNI akSINi akSNaH akSNoH akSNAm akSNA akSibhyAm akSibhiH akSNi, akSaNi akSNoH akSiSu zuci zabda ke rUpa prathamA dvitIyA meM akSivat hI cleNge| TA Adi vibhakti ke Ane para zuci zabda ke rUpoM meM kucha bheda hai| zuci+ A TA Adi svara vAlI vibhakti ke Ane para nAmyaMta bhASitapuMska zabda, napuMsaka liMga meM vikalpa se puruSa liMgavat ho jAte haiM // 252 // bhASita puMska kise kahate haiM ? 1. eka eva hi yaH zabdastriSu liMgeSu varttate / ekamevArthamAkhyAti taddhi bhASitapuMsakaM / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: napuMsakaliGgAH yannimittamupAdAya puMsi line prvrtte| klIbavRttau tadeva syAttaddhi bhASitapuMsakam / / 1 / / zuci bhUmigataM toyaM zucirnArI ptivrtaa| zucirdharmaparo rAjA brahmacArI sadA zuciH / / 2 / / zucyA, shucinaa| shucibhyaaN| zucibhiH / zucine, shucye| zucibhyAm / zucibhyaH / ityAdi / dvizabdasya tu bhedaH / tyadAdyatvaM aurImiti ItvaM c| dve| he dve / dve / dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvaabhyaam| dvyoH| dvyoH| trizabdasya jaszasorvArizabdavat / triinni| triinni| tribhiH / anyatra puMliGgavat iti ikaaraantaaH| IkArAnto napuMsakaliGgo graamnniishbdH| tasya svaro hrasvo napuMsake iti hrasvatve zucizabdavat / TAdau bhASitapuMskaM puMvadbhAMvo bhavati viklpen| graamnni| graamnninii| graamnniini| punrpi-graamnni| graamnninii| grAmaNIni / graamnninaa| anekAkSarayostvasaMyogAd yvau iti yatvam / graamnnyaa| grAmaNibhyAm / grAmaNibhiH / grAmaNine / grAmaNibhyAm / grAmaNibhyaH / ityAdi / AminurAgamaH / dIrghamAmi sanau iti dIrghaH / grAmaNInAm / puMvadbhAve / grAmaNyAm / grAmaNini / puMvati-niyo DirAm iti aam| yattvaM pUrvavat / grAmaNyAm / grAmaNinoH, grAmaNyoH / grAmaNiSu / sambodhane-nAmyantacaturAM vaa| he grAmaNe, he grAmaNi / he graamnninii| he grAmaNIni / evamagraNI senAnIprabhRtayaH // iti IkArAntA / ukArAnto napuMsakaliGgo vastuzabdaH / sa ca vArizabdavat / vastu / vastunI / vastUni / sambodhane-he vastu, he vsto| he vastunI / he vastUni / punarapi / TAdau svare pare nityaM napuMsakaM / Ami pare-Ami ca nuH / dIrghamAmi sanau iti dIrghaH / vastUnAM / vastuni / vastunoH / vastuSu / mRduzabdasya prthmaadvitiiyyorvaarishbdvt| mRdu| zlokArtha--jo zabda jisa nimitta ko lekara ke puruSa liMga meM pravRtti karatA hai aura vahI napuMsaka liMga meM bhI cala jAtA hai use bhASita puMska kahate haiM // . . arthAt jo zabda svayaM meM pulliMga haiM, kintu nimitta se napuMsaka liMga meM bhI cala jAtA hai vaha bhASita puMska hai| udAharaNa ke lie dekhiye| zlokArtha-bhUmigata jala pavitra hai, pativratA strI pavitra hai, dharma meM tatpara rAjA pavitra hai evaM brahmacArI jana sadA pavitra haiN| . isa zloka meM eka zuci zabda tIna ke nimitta yA vizeSaNa se tIna liMgoM meM badala gyaa| jaise-toya zabda napuMsaka kA vizeSaNa 'zuci' zabda napuMsaka liMga ho gyaa| pativratA nArI kA vizeSaNa 'zuci:' zabda strIliMga ho gayA aura rAjA kA vizeSaNa 'zuci:' zabda pulliga meM cala gayA hai| zuci+TA eka bAra pulliMgavat meM 'astriyAM TA nA' sUtra se 'nA' huA dUsarI bAra 'nAmina: svare' se na hokara zucinA bnaa| zuci+ Ge pulliga meM 'De' sUtra se i ko e hokara zucaye anyathA zucine bnaa| zuci zucinI zucIni / zucaye, zucine zucibhyAm zucibhyaH he zuce, zuci ! he zucinI ! he zucIni !| zuceH, zucinaH zucibhyAm zucibhyaH zuci zucinI zucIni / zuceH, zucinaH zucyoH, zucinoH zucInAm zucinA zucibhyAm zucibhiH / zucau, zucini zucyoH, zucinoH zuciSu 1. atra / triSu liMgeSu vartate / ekamevArthamAkhyAti taddhi bhASitapuMsakaM / iti pAThosti / uttarapadyasthodAharaNairayameva samIcIno bhAti / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 kAtantrarUpamAlA mRdunI / mRdUni / punarapi / TAdau svare pare bhASita-puMskaM puMvadvA iti vikalpena puMvadbhAva: / zucivat / mRdunA . 2 / mRdubhyAM / mRdubhiH / ityAdi / evaM paTu laghu guru prabhRtayaH / ityukArAntA: / UkArAnto napuMsakaliGga khalapUzabdaH / tasya svaro hrasvo napuMsake iti hrasvatve senAnIzabdavat / khalapu / khlpunii| khalapUni / punarapi / TAdau bhASitapuMskamiti vikalpena yatra puMvadrAvastatra senAnIzabdavat / khalapunA, khlpvaa| khalapUbhyAM / khalapUbhiH / ityAdi / evaM saralU / kANDalU prabhRtayaH / ityuukaaraantaa| RkArAnto napuMsakaliGgaH kartRzabdaH / tasya prathamAdvitIyayorvArizabdavat / kartR / kartRNI / kartRNi / punarapi / TAdau puMvadbhAvAtpulliGga .. dvi+au 'tyadAdInAm vibhaktau' isa 172veM sUtra se 'a' pratyaya hokara va aurIm' se I hokara saMdhi hokara dve bnaa| dve / dve / dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvayoH / dvayoH / tri zabda jas zas meM vAri zabdavat hai| yathA--tri+ jas, tri+zaMs 'jazzaso: zi:' isa sUtra se 'zi' Adeza hokara 'dhuT svarAd ghuTi nuH' isa 240veM sUtra se nu kA Agama 'in han pUSAryamNAM zauca' isa 247veM sUtra se dIrgha n ko N hokara trINi bnaa| trINi / triinni| tribhiH / tribhya: / tribhya: / trayANAm / triSu / isa prakAra se ikArAMta napuMsaka liMga huye| aba IkArAMta napuMsaka liMga meM grAmaNI zabda haigrAmaNI+si 'svaro hrasvo napuMsake' isa 244veM sUtra se hrasva hokara grAmaNi + si hai| . 'napuMsakAtsyamolopo na ca taduktaM' isa 245veM sUtra se hrasva hokara si am kA lopa hokara aura kucha kArya nahIM hone se 'grAmaNi' zabda bnaa| TA Adi vibhakti ke Ane para 'TAdau bhASitapuMskaMpuMvadvA' isa 252veM sUtra se vikalpa se puMvat hone se eka bAra vArivat eka bAra 'anekAkSarayostvasaMyogAdyvau' 190veM sUtra se I ko y hokara rUpa cleNge| Am vibhakti ke Ane para 'Ami ca nuH' se nu kA Agama 'dIrghamAmisanau' se dIrgha hokara 'grAmaNInAm' puMvad bhAva meM grAmaNyAm bnaa| grAmaNi+Gi meM grAmaNini pulliMga meM 'niyoDirAm' 191veM sUtra se Am hokara grAmaNyAm bnaa| saMbodhana meM 'nAmyaMtacaturAM vA' se he grAmaNi, he grAmaNe ! bnaa| grAmaNi grAmaNinI grAmaNIni he grAmaNi !, he grAmaNe ! he grAmaNinI ! he grAmaNIni ! grAmaNi grAmaNinI grAmaNIni grAmaNinA, grAmaNyA grAmaNibhyAm grAmaNibhiH grAmaNine, grAmaNye grAmaNibhyAm grAmaNibhyaH grAmaNinaH, grAmaNyaH grAmaNibhyAm grAmaNibhyaH grAmaNinaH, grAmaNyaH grAmaNinoH grAmaNyoH grAmaNInAm, grAmaNyAm grAmaNini, grAmaNyAm grAmaNinoH, grAmaNyoH grAmaNiSu isI prakAra se agraNI, senAnI zabda ke rUpa cleNge| isa prakAra IkArAMta napuMsaka liMga zabda huye aba ukArAMta napuMsaka liMga vastu zabda hai vaha vAri zabda ke samAna calatA hai| yaha vastu TA Adi svara vAlI vibhaktiyoM ke Ane para 'Ami ca nu:' se nu kA Agama hokara 'dIrghamAmisanau' se dIrgha hokara vastUnAm banatA hai| yathA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 svarAntA: napuMsakaliGgAH vdvaa| kA, kartRNA / kartRbhyAM / kartRbhiH / katre, kartRNe / kartRbhyAM / kartRbhyaH / kartuH, kartRNaH / kartRbhyAM / krtRbhyH| kartuH, kartRNaH / kartRbhyAM / krtRbhyH| kartuH, kartRNa: / katroM:, krtRnnoH| Ami pare nurAgamaH / kartRNAm / kartRNi, kartari / katroM: kartRNoH / kartRSu / sambodhane he kartR, he karta: / he kartRNI / he krtRnni| bahukroSTazabdasya tu bhedaH / kroSTuH Rta utsambuddhau ityAdinA urbhavati / zasi vyaJjane napuMsake ca iti Rta ukAraH / bahukroSTu / bahukroSTunI / bahukroSTUni / punarapi / TAdau svare bhASitapuMskaM puMvadvA iti vikalpena puMvadbhAva: aymekviklpH| vastu vastunA vastu vastunI vastUni / | vastune vastubhyAm vastubhyaH he vastu / he vasto ! he vastunI / he vastUni / | vastunaH vastubhyAm vastubhyaH vastunI vastUni vastunaH vastunoH vastUnAm vastubhyAm vastubhiH / vastuni vastunoH vastuSu 'mRdu' zabda prathamA dvitIyA meM vAri zabda ke samAna calatA hai evaM TA Adi svara vAlI vibhaktiyoM ke Ane paraM "TAdau bhASita puMskaM puMvadvA" 252veM sUtra se vikalpa se pulliMga meM cala jAtA hai| taba pulliMga meM zucivat ho jAtA hai| yathAmRdu mRdunI mRdUni / mRdune, mRdave mRdubhyAm mRdubhyaH he mRdu ! he mRdo ! he mRdunI ! he mRdUni ! | mRdunaH, mRdoH mRdubhyAm mRdubhyaH mRdu - mRdunI mRdUni . | mRdunaH, mRdoH mRdunoH, mRdvoH mRdUnAm mRdunA, mRdunA mRdubhyAm mRdubhiH . mRduni, mRdau mRdunoH, mRdvoH mRduSu isI prakAra se laghu guru Adi zabdoM ke rUpa calate haiN| ukArAMta zabda pUrNa huye / aba UkArAMta napuMsaka liMga meM khalapU zabda hai| khalapU+si 'svaro hrasve napuMsake' sUtra se hrasva hokara senAnI ke samAna clegaa| TA Adi svaravAlI vibhaktiyoM ke Ane para bhASita puMska hone se vikalpa se puMvad ho jaavegaa| khalaMpu khalapunI khalapUni he khalapu ! he khalapo ! he khalapunI ! he khalapUni ! khalapu khalapunI khalapUni khalapunA,khalapvA khalapubhyAm khalapubhiH khalapune,khalapve khalapubhyAm khalapubhyaH khalapunaH, khalapvaH khalapubhyAm khalapubhyaH khalapunaH, khalapvaH khalapunoH khalapvoH khalapUnAm, khalapvAm khalapuni, khalapvi khalapunoH, khalapvoH khalapuSu isI prakAra se saralU, kANDalU Adi zabda napuMsaka liMga meM calate haiN| UkArAMta zabda huye| aba RkArAMta napuMsaka liMga kartR zabda hai| yaha zabda prathamA, dvitIyA meM vAri zabdavat calatA hai aura TA Adi svara vAlI vibhaktiyoM ke Ane para puMvadbhAva hone se vikalpa se pulliMga meM bhI calatA hai| kartR kartRNI kartRNi | ko, kartRNe kartRbhyAm kartRbhyaH he kartR !, he kartaH ! he kartRNI ! he kartRNi ! | kartuH, kartRNaH kartRbhyAm kartRbhyaH kartR kartRNI kartRNi kartuH, kartRNaH koMH, kartRNoH kartRNAm kA, kartRNA kartRbhyAm kartRbhiH / kartari, kartRNi koMH, kartRNoH kartRSu kartRbhyAmabANa | kartuH, kartRNa Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 kAtantrarUpamAlA 'TAdau svare vA // 202 // kroSTazabdasya Rta urvA bhavati TAdau svare pare / iti dvitIyavikalpa: / iti ubhayavikalpe trairUpyaM / bahukroSTunA, bahukroSTvA, bhukrossttraa| bahukroSTubhyAM / bahukroSTubhiH / ityAdi / smbodhne| he bahukroSTu, he bhukrosstto| he bahukroSTunI / he bahukroSTUni / ityAdi / RkAra lakAra TukArAntA ekArAntAzcAprasiddhAH / / aikArAntA napuMsakaliGgo atiraizabdaH / tasya hrasvatve sandhyakSarANAmidutau hrasvAdeze // 253 // sandhyakSarANAM hrasvAdeze sati idutau bhavata: / taparakaraNamasandehArthaM / iti ekArasyaikArasya ca hrasva ikaarH| okArasyaukArasya ca hrasva ukaar:| atiri| nAmina: svare iti nuraagm:| atirinnii| atiriinni| punrpi| TAdau svare bhASitapuMskaM puMvadvA iti vikalpena puNvdbhaavH| yatra puMvadrAvastatra suraizabdavat / atiriNA, atiraayaa| vyaJjanAdau pratyaye pare rairiti AtvaM / kuta: ? ekadezavikRtamananyavat iti nyAyAt / atirAbhyAM / atirAbhiH / atiriNe, atiraaye| atirAbhyAM / atirAbhyaH / ityAdi / iti aikArAntA: / okArAnto napuMsakaliMgazcitragozabdaH / tatra okArasya hrasva ukAraH / mRduzabdavat / citrgu| bahu kroSTra zabda hai| "kroSTuH Rta ut. saMbuddhau zasi vyaJjane napuMsake ca" isa 201veM sUtra se napuMsaka liMga meM, kroSTa ke RkAra ko ukAra ho jAtA hai ata: bahu kroSTa bahukroSTunI bahukroSTUni / "TAdau bhASitapuMskaM puMvadvA" isa 252veM sUtra se TA Adi svara vAlI vibhakti ke Ane para vikalpa se puMvadbhAva huaa| isa eka vikalpa se puMvadbhAva huaa| isa eka vikalpa se do rUpa bneNge| puna: ___ *TA Adi svaravAlI vibhakti ke Ane para kroSTa zabda ke RkAra ko vikalpa se ukAra ho jAtA hai // 202 // yaha dUsarA vikalpa huaa| isa prakAra se do vikalpa se tIna rUpa baneMge arthAt eka bAra ukArAMta zabda ko pulliMgavat karane se bhAnu ke samAna rUpa cleNge| dUsarI bAra 'khalapu' ke samAna, tIsarI bAra pitRvat rUpa caleMge / yathA RkArAnta, lakArAMta, lUkArAMta evaM ekArAMta zabda aprasiddha haiN| aikArAMta napuMsaka liMga atirai zabda hai| 'svaro hrasvo napuMsake' isa 244veM sUtra se hrasva prApta thA-.. saMdhyakSara ko hrasva Adeza karane para hrasva ikAra aura ukAra ho jAtA hai // 253 // it ut meM t zabda se hrasva hI lenaa| isameM sandeha ko dUra karane ke liye hI t zabda hai isaliye e ai ko hrasva ikAra aura o aura ko hrasva ukAra ho gyaa| ata: atiri bnaa| yaha atiri zabda vArivata clegaa| ata: 'nAmina: svare' se na kA Agama ho jAvegA aura TA Adi vibhakti ke Ane para "TAdau svare bhASitapuMskaM puMvadvA" isa sUtra se vikalpa se puMvad bhAva hone se 'rai' zabdavat rUpa cleNge| vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para '' sUtra se AkAra ho jAtA hai| prazna yaha hotA hai ki jaba atiri zabda meM rai' nahIM hai taba yaha sUtra kaise lagA ? to "ekadezavikRtamananyavat" isa nyAya se eka deza vikRta hone se kucha antara nahIM par3atA hai ata: x yaha sUtra pahale A cukA hai| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: napuMsakaliGgAH citrgunnii| citrgunni| punarapi / TAdau svare bhASitapaMskaM paMvadvA iti viklpH| citraguNA, citragavA ityAdi / iti aukArAntA: / aukArAnto napuMsakaliGgo'tinauzabdaH / tatrApi aukArasya hrasva ukAraH / tasya prathamAdvitIyayorvArizabdavat / atinu / atinunii| atinUni / punrpi| TAdau svare bhASitapuMskaM puMvadvA iti vikalpa: / atinunA, atinaavaa| ityAdi / ityaukArAntA: // iti svarAntA napuMsakaliGgAH citragu atiri atiriNI atirINi he atiri ! he atiriNI ! he atirINi / atiri atiriNI atirINi atiriNA, atirAyA atirAbhyAm atirAbhiH atiriNe, atirAye atisabhyAm atirAbhyaH atiriNaH, atirAyaH atirAbhyAm atirAbhyaH atiriNaH, atirAyaH atiriNoH, atirAyoH atirINAm, atirAyAm atiriNi, atirAyi atiriNoH, atirAyoH atirAsu aikArAMta zabda huye aba okArAMta citra go zabda hai| uparyukta sUtra 253veM se okAra ko hrasva ukAra hokara citra gu banA isake rUpa mRdu zabdavat cleNge| TA Adi vibhaktiyoM meM 'bhASita puMskaM' hone se vikalpa se puMvat hone se citragavA bana jAtA hai| citragu citraguNI citraguNi he citragu / he citrago / he citraguNI ! he citraguNi ! citraguNI citragaNi citraguNA, citragavA citragubhyAm / citragubhiH citraguNe, citragave citragubhyAm citragubhyaH citraguNaH, citragoH citragubhyAm citragubhyaH citraguNaH, citragoH citraguNoH, citragavoH citraguNAma, citragavAm citraguNi, citragavi citraguNoH, citragavoH citraguSu isa prakAra se okArAMta zabda huye| aba aukArAMta napuMsaka liMga atinau zabda hai| sUtra 253veM se au ko hrasva hokara ukAra ho jAtA hai ata: 'atinu' banA Age bhASita puMskaM hone se vikalpa se puMvad hone se do rUpa bneNge| atinu atinunI atinUni he atinu, atino ! he atinunI ! he atinUni ! atinu atinunI atinUni atinunA, atinAvA atinubhyAm atinubhiH atinune, atinAve atinubhyAm atinubhyaH atinunaH, atinAvaH atinubhyAm atinubhyaH atinunaH, atinAvaH atinunoH, atinAvoH atinUnAm, atinAvAm atinuni, atinAvi atinunoH, atinAvoH atinuSu isa prakAra se aukArAMta za svarAMta napuMsakaliMga prakaraNa samApta huaa| 1. atra agre ca atinAvAdiSu matAntaramanyato dRssttvym| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA atha vyaJjanAntA: pulliGgazabdA yathAkrameNocyante kavargAntAH pulliGgazabdA aprsiddhaaH| cakArAnta: pulliGgaH suvaacshbdH| sau-vyaJjanAcceti silopa: / dAdehasya ga itynuvrtte| cavargadagAdInAM ca / / 254 // cavargAntasya dRz ityevamAdInAM ca go bhavati virAme vyaJjanAdau c| padAnte dhuTAM prathamaH / / 76 // . padAnte vartamAnAnAM dhuTAM varNAnAM prathamo bhavati aghoSe / prathama ityanuvartate / . vA virAme / / 242 / / virAme dhuTAM prathamastRtIyazca vA bhavati / suvAk suvAga, suvAcau / suvAca: / evaM sambuddhau / suvaacN| suvaacau| suvaac:| suvaacaa| suvAgbhyAM / suvaagbhiH| suvaace| suvaagbhyaaN| suvAgbhya: / suvaac:| suvAcoH / suvAcAM / suvAci / suvAcoH / supi / gatvaM / aghoSe prathamaH // 255 // aghoSe pare dhuTAM prathamo bhavati / iti katvaM / nAmikaretyAdinA sasya SatvaM / kaSayoge kSaH // 256 // atha vyaMjanAMta zabdoM meM krama se prathama vyaJjanAMta pulliMga zabda cleNge| kavargAMta pulliga zabda aprasiddha hai| cakArAMta pulliMga suvAc zabda hai / suvAc + si 'vyaJjanAcca' 178veM sUtra se si kA lopa ho gayA 'dAderhasyaga:' yaha sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| cavargAnta aura dRz ke aMta ko virAma yA vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para g ho jAtA hai // 254 // suvAc = suvAga bnaa| pada ke anta meM dhuT ko prathama akSara ho jAtA hai // 76 // 'aghoSe prathama:' yaha sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| virAm meM dhuT ko prathama athavA tRtIya akSara ho jAtA hai // 242 / / isa sUtra se suvAk + sup 'cavargadRgAdInAM ca' isa 254veM sUtra se ca ko g huA puna: aghoSa ke Ane para dhuTa ko prathama akSara hotA hai // 255 // isa sUtra se k ho gayA 'nAmikaraparaH' ityAdi 150veM satra se ka se sa ko Sa ho gayA taba suvAk +Su rhaa| __kakAra aura SakAra kA yoga hone para kSa ho jAtA hai // 256 // 1. yaha sUtra pahale A cukA hai| 2. yaha sUtra pahale A cukA hai| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH kakAraSakArayoyoMge kSo bhavati suvAkSu / kavargaprathamaH zaSaseSu dvitIyo vA // 257 // kavargaprathamasya dvitIyo bhavati zaSaseSu parato vA / suvAkhsu / pratyaJczabdasya tu bhedaH / cavargadRgAdInAM cetyatra cavargagrahaNabalAdaJca yuj kruJcAM prAgeva gtvN| manoranusvAro dhuTi // 258 // anantyayormakAranakArayoranusvAro bhavati dhuTi pre| varge vargAntaH / / 259 // anusvAro varga pare vargAnto bhvti|| . saMyogAntasya lopaH // 260 // padasya saMyogAntasya lopo bhavati virAme vyaJjanAdau ca / pratyaG / prtynycau| pratyaJcaH / pratyaJcaM / prtynycau| . vyaJjanAnno'nuSaGgaH // 261 // suvAco suvAce isase suvAkSu bnaa| z S s ke Ane para ka varga kA prathama akSara vikalpa se dvitIya akSara ho jAtA hai // 257 // . ata: suvAkhsu bana gyaa| suvAk, suvAg suvAcau suvAcaH suvAcaH suvAgbhyAm suvAgbhyaH suvAcam suvAcau suvAcaH suvAcaH suvAcoH suvAcAm suvAcA suvAgbhyAm suvAgbhiH suvAci suvAkSu, suvAsu suvAgbhyAm suvAgbhyaH pratyaJca zabda meM kucha bheda haiN| - "cavargadRgAdInAM ca' isa sUtra se ca ko ga ho gayA taba pratyan g + si 'vyaJjanAcca' isa sUtra se si kA lopa ho gyaa| yahA~ ca ke nimitta se n ko b huA thA ata: c ko g karane para J mUla n ke rUpa meM A gyaa| . dhuTa ke Ane para aMta meM na ho aise makAra aura nakAra anusvAra ho jAtA hai // 258 // Age varga ke Ane para anusvAra usI varga kA aMtima akSara ho jAtA hai // 259 // ata: pratyaGga rhaa| virAma aura vyaMjanAdi vibhakti ke Ane para anta ke saMyogI akSara kA lopa ho jAtA hai // 260 // ata: pratyaGa bnaa| pratyaJca+au=pratyaJcau aadi| pratyaJc + zas dhAtu aura liMga ke aMtima vyaMjana se pUrva meM jo nakAra hai vaha 'anuSaMga' saMjJaka ho ' jAtA hai // 261 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 kAtantrarUpamAlA dhAtuliGgayorantyAdvyaJjanAdya: pUrvo nakAra: so'nuSaGgasaMjJo bhavati / adhuT svare lopamityanuvartate / vyaJjane caiSAM nirati c| . anuSaGgazAkruJcet // 262 // akruJceridanubandhavarjitasyAnuSaGgo lopamApadyate aghuTsvare vyaJjane ca pare / aJceralopaH pUrvasya ca dIrghaH // 263 // aJceralopo bhavati pUrvasya ca dIghoM bhavati aghuT svraadau| pratIca: / prtiicaa| pratyagbhyAM / pratyagbhiH / ityAdi / evaM prAJca samyaJca prabhRtayaH / akruJceriti kiM ? kruG / kruzcau / kruJca: / kruJca / kruJcau / kruJcaH / kruJcA krubhyAM / krubhiH / saptamyAM tu at||264|| - GAtparasya sasya So bhavati / kruSu / ityAdiH / idanubandhavarjitasyeti kiM ? sukanszabdaH / kasi gatizAsanayoH / ata eva varjanAdidanabandhAnAM dhAtUnAM narAgamo'stIti / supUrvaka: suSTha kaMste kvip / isa sUtra se pratyaJca ke n ko anuSaMga saMjJA ho gii| 'aghuTa svare lopam' evaM 'vyaMjane caiSAM ni:' ye sUtra anuvRtti meM cale A rahe haiN| . kruJca aura ikAra anubaMdha vAle zabdoM ko chor3akara Age aghuT svara aura vyaMjana ke Ane para anuSaMga kA lopa ho jAtA hai // 262 // ata: prati + ac+ as rhaa| aghuT svara vAlI vibhaktiyoM ke Ane para aJca ke 'a' kA lopa hokara pUrva ke svara ko dIrgha ho jAtA hai // 263 // taba pratIca+ as=pratIca: banA / pratyaJca + bhyAm 254veM sUtra se c ko g| 261veM sUtra se n ko anuSaMga saMjJA hokara 262veM sUtra se anuSaMga kA lopa huA aura pratyagbhyAm bana gyaa| saMbodhana meM bhI yahI rUpa banate haiN| pratyaG pratyaJcau pratyaJcaH pratyAbhyAm pratyAbhyaH pratyaJcam pratyaJcau pratIcaH pratIcaH pratIcoH pratIcAm pratIcA pratyagbhyAm pratyagbhiH pratIci pratIcoH pratyakSu pratyagbhyAm pratyagbhyaH isI prakAra se prAJc evaM samyaJc zabda bhI calate haiN| sUtra meM kruJc ko chor3akara aisA kyoM kahA ? to isa kruJc meM aghuT svara aura vyaMjana ke Ane para anuSaMga kA lopa nahIM hotaa| kruG + su Ga se pare sakAra ko SakAra ho jAtA hai // 264 // ata: kruSu bnaa| kruJcaH krubhyAm krubhyaH kruzcam krunycau| kucAm krubhyAm krubhiH kruSu krujhyAm kruGbhyaH pratIcaH pratIce kruJcoH kruzcA kruJci kruzcoH Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 vyaJjanAntA: pulliGgAH kvip srvaaphaarilopH| kRttaddhitasamAsAzceti linggsNjnyaa| prathamaikavacanaM si| vyaJjanAcceti selopaH / manoranusvAre dhuTi iti nakArasyAnusvAre prApte sarvavidhibhyo lopavidhirbalavAniti nyAyAt saMyogAntasya lopa iti nityaM sakAralopa: / sukan / svare pare manoranusvAro dhuTi iti anusvAraH / mahatsAhacaryAddhAtArdIdhoM na syAt / sukaMsau / sukaMsa: / sukaMsaM / sukNsau| sukaMsa: / sukNsaa| sukanbhyAM / sukanbhiH / ityAdi / sambodhane'pi tdvt| nAJcaH pUjAyAM // 25 // pUjArthe vartamAnasya aJceranuSaGgasya lopo na bhavati aghuTsvare vyaJjane ca pare / prAG / prAJcau / prAcaH / he praang| he praanycau| he prAJcaH / prAJcaM / praanycau| prAJcaH / praanycaa| prAbhyAm / prAbhiH / ityAdi / supi vizeSaH / GAtparasya sasya So bhvti| prArcha / aJca gatipUjanayoH / prapUrvaka: prAJcatIti kvip sukansau sukaMse sukanbhyaH .. 262veM sUtra meM kahA ki ikAra anubaMdha jisameM huA hai aise zabdoM ke anuSaMga kA lopa nahIM hogA so aisA kyoM kahA? sakansa zabda hai yaha kaise banA so dekhiye / 'kasi' dhAta gamana aura zAsa artha meM hai isameM ikAra kA anubaMdha lopa huA hai ata: ikAra anubaMdha dhAtu meM kRdanta meM nu kA Agama hotA hai su upasargapUrvaka arthAt acchI taraha se gamana yA zAsana karatA hai isa artha meM kvip pratyaya huA to su ka nu sa= sukans banA kyoMki kvip pratyaya kA sarvApahArI lopa ho jAtA hai| puna: 'kRttaddhitasamAsAzca' isa 423veM satra se liMga saMjJA hokara si Adi vibhaktiyA~ A giiN| sukans+si 'vyaMjanAcca' isa sUtra se si kA lopa 'manoranusvArodhuTi' isa 258veM sUtra se nakAra ko anusvAra prApta thA kintu sarvavidhi se lopa vidhi balavAn hotI hai isa niyama se 'saMyogAMtasya lopa:' isa 163veM sUtra se saMyukta ke anta sakAra kA lopa hokara 'sukan' banA / sukans+au 'manoranusvAro dhuTi' se n ko anusvAra hokara 'sukaMsau' bnaa| yahA~ mahat ke sAhacarya se dhAtu ko dIrgha nahIM huaa| . sukans + bhyAm 'saMyogAMtasya lopa:' se s kA lopa hokara sukanbhyAm bnaa| sukan . sukaMsaH / sukanbhyAm sukanbhyaH he sukan he sukansau he sukaMsaH | sukaMsaH sukanbhyAm - sukaMsam sukansau. sukaMsaH sukaMsAm sukaMsA sukanbhyAm sukanbhiH sukaMsoH sukansu prAca+si pUjA artha meM vartamAna aJca ke anuSaMga kA lopa nahIM hotA hai // 265 // aghaTa svara aura vyaMjana vAlI vibhaktiyoM ke Ane para aJca ke nakAra kA lopa nahIM hotA hai pajA artha meM vidyamAna rahane para / ata: prAJc + zas=prAzca: / prAJc + bhyAm ca ko g b ko anusvAra hokara DakAra huaa| saMyukta ke aMta kA lopa hokara prAbhyAm / prAJca+su= prAG su 'DAt' 264veM sUtra se s ko S hokara prArtha bana gyaa| prAG prAJcau prAzcaH prAJce prAGbhyAm prAbhyaH he prAG ! he prAJcau ! he prAJcaH ! prAzcaH prAGbhyAm prAbhyaH prAzcam prAJcau prAJcaH prAzcaH prAJcoH prAcAm prAcA prAGbhyAm prAbhiH / prAJci prAJcoH prAthai [prAkSu aJcu dhAtu gati aura pUjA artha meM hai| sukaMsoH sukaMsa: sukaMsi Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 kAtantrarUpamAlA sarvApahArilopa: / kRttaddhitasamAsAzceti liGgasaMjJA / yatra gatyarthastatra anuSaGgazcAkruJcet ityanuSagalopa: / yatra pUjArthastatra nAJce: pUjAyAmiti aghuTsvare vyaJjane anuSagalopo na bhavati / adavyaJczabdasya tu bhedaH / aJca adaspUrva:-amumazcatIti kvip ceti kvip pratyayaH / kvipi sati viSvagdevayozcAntyasvarAderavyaJcatau kvau // 266 // viSvagdevayoH sarvanAmnazcAntyasvarAderavayavazcAJcatau kvibante pare'dirAdezo bhvti| iti sakArasahitasya akArasya adirAdezaH / ivoM yatvaM / adavyaJca iti sthite sati adavyaJco dasya bahulaM // 267 // avyaJco dakArasya bahulaM makAro bhavati, mAt parasya rasya utvaM c| adamuyaG / adamuyazcau / adamuyazcaH / evaM sambuddhau / adamuyaJca / adamuyaJcau / _ 'pra' upasargapUrvaka aJcati hai, kvip pratyaya kA sarvApahArI lopa 'kRttaddhitasamAsAzca' sUtra se liMga saMjJA hokara prAJca bnaa| jaba isa prAJc kA gati artha leMge taba zasAdi vibhakti ke Ane para / 'anuSaMgazcAkruzcet' sUtra se aghuT svara aura vyaJjanAdi vibhaktiyoM ke Ane para anuSaMga kA lopa hogaa|' ata: uparyukta prakAra se do taraha se rUpa calate haiN| adayaJca zabda meM kucha bheda haiMyahA~ bhI aJcu dhAtu gati aura pUjana artha meM hai| adas zabdapUrvaka aJca dhAtu se amum aJcati isa prakAra se 'kvip' isa 656veM sUtra se kvip pratyaya huA evaM kvip pratyaya ke hone para Age kA sUtra lagatA hai| aJca dhAtu se kvip pratyaya ke Ane para viSvaka, deva aura sarvanAma ke antya svara kI Adi ke avayava ko 'adri' Adeza ho jAtA hai // 266 // ___ yahA~ para adas zabda sarvanAma hai ata: isake avayava-sakAra sahita dakAra ke aMkAra ko 'adri' Adeza ho gayA taba adadri+aJc / i varNa ko y hokara 'adAJca' bana gyaa| adAJca ke dakAra ko bahulatA se makAra ho jAtA hai // 267 // __ aura makAra se pare rakAra ko ukAra ho jAtA hai taba adamu ikAra ko y hokara aJc milakara adamuyaJca bnaa| arthAt ada dri+ aJca hai| dri meM tIna akSara haiN| d ko 'm' ra ko 'u' aura i ko 'ya' Adeza ho gyaa| adamuy+aJca=adamuyaJc bnaa| isI viSaya meM Age ke zloka kA artha dekhiye ! zlokArtha koI AcArya para ke dakAra ko makAra evaM koI AcArya pUrva ke dakAra ko makAra karate hai evaM koI AcArya donoM hI dakAra ko makAra svIkAra karate haiM tathA koI AcArya donoM hI dakAroM ko makAra nahIM mAnate haiM ata: isa adas zabda se aJc dhAtu ke Ane para cAra prakAra ke rUpa bana jAte haiM / prathama para ke dakAra ko makAra karane para 'adamuyaJca' dvitIya-pUrva ke dakAra ko makAra karane para amuzca / tRtIya meM donoM hI dakAroM ko makAra karane para 'amumuyaJca' caturtha meM donoM hI dakAroM ko makAra na karane para 'adayazca' aise cAra rUpa bane haiM aba 'kRttaddhita samAsAca' se liMga saMjJA hokara si Adi vibhaktiyA~ Akara krama se eka-eka ke rUpa cleNge| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH noto vH||268|| adaJca ityetasya uto vatvaM ca bhavati / anuSaGgazcAkruJcet iti nalopa: / aJceralopa: pUrvasya ca dIrgha iti akAralopa: pUrvasya ca dIrghA bhvti| admuiic:| admuiicaa| anuSaGgazcAkruJcet nalopa: / cavargadRgAdInAM ca gatvaM / adamuyagbhyAM / adamuyagbhiH / pUrvavat anuSagalopo gatvaM ca / aghoSe prathama: / k / nAmikaretyAdinA SatvaM / adamuyakSu / amuG / amucau / amuJca: / amuJca / amucau / amudrIca: / amudriicaa| amuH bhyAM / amugbhiH / amukSu / amumuyaG / amumuynycau| amumuyazca: / amumuyaJca / amumuyazcau / amumuIca: / amumuiicaa| amumuyagbhyAM / amumuyagbhiH / amumuyakSu / adayaG / adadhruzcau / adaJcaH / adAzca / adacau / adadrIca: / adadrIcA / adaGgbhyAM / adagbhiH / adakSu / pahale 'adamuyaJca' zabda. calAyA hai| jo ki pratyaJc ke samAna hai| adamuyaJc + zas 'anuSaMgazcAkruzcet' se n kA lopa ho gyaa| 'aJcaralopa: pUrvasya ca dIrghaH' isa 263veM sUtra se adamui+ aJca ke 'a' kA lopa hokara pUrva ke svara 'i' ko dIrgha huA evaM adamuIca: bnaa| - adamuyaJca ke ukAra ko 'v' nahIM hotA hai // 268 // adamuyaJca+bhyAm 'anuSaMgazcAkruzcet' se anuSaMga kA lopa hokara 'cavargadRgAdInAM ca' sUtra se c ko g hokara 'adamuyagbhyAm' bnaa| sup meM adamuyam + su 'aghoSe prathama:' se g ko k evaM 'nAmikarapara:' ityAdi sUtra se s ko p hokara 'kaSayoge kSa:' se kS hokara adamuyakSu bnaa| ___ dUsarA zabda amuJc hai / pA~ca rUpa banane ke bAda amuJc + zas anuSaMga kA lop| aJc ke a kA lopa hokara pUrva ko dIrgha-amudri aJc + zas = amudrIca: bnaa| amuJc + bhyAm anuSaMga kA lopa evaM ca ko g hokara 'amubhyAm' bnaa| - amuJc + sup= amukSu banA tIsarA-amumuyaJc hai / pA~ca rUpa banane ke bAda amumuyaJc + zas amumui aJc + zas anuSaMga kA lopa, a kA lopa pUrva kI i ko dIrgha hokara amumuIca: bnaa| amumuyaJca + bhyAm anuSaMga kA lopa c ko g hokara amumuyagbhyAm bnaa| amumuyaJc + su / anuSaMga kA lopa hokara ca ko g evaM k tathA su ko Su hokara 'kaSayoge kSa:' se kSu hokara amumuyakSu bnaa| cauthA adaJca hai / pA~ca rUpa banane ke pazcAt adAJc + zas adadri aJc + zas anuSaMga kA lopa 'a' kA lopa hokara pUrva svara ko dIrgha huA to adadrIca: bnaa| adAJc + bhyAm anuSaMga kA lopa evaM ca ko g hokara adagbhyAm / adAc+su anuSaMga kA lopa c ko g evaM k tathA su ko Su hokara adakSu bnaa| kramaza: adamuyaG adamuyaJcau adamuyaJcaH / adamuIce adamuyagbhyAm adamuyagbhyaH he adamuyaG ! he adamuyaJcau ! he adamuyaJcaH ! | adamuIcaH adamuyagbhyAm adamuyagbhyaH adamuyaJcam adamuyaJcau adamuIcaH adamuIcaH adamuIcoH adamuIcAm adamuIcA adamuyAbhyAm adamuyagbhiH | adamuIci adamuIcoH adamuyakSu amudhuG amucau amuJcaH / amudrIce amugbhyAm amudhugbhyaH , he amucUG ! he amughucau ! he amuJcaH ! | amudrIcaH amugbhyAm amuGgbhyaH amudhuJcam amucau amudrIcaH amudrIcaH amudrIcoH amudrIcAm amudrIcA amugbhyAm amugbhiH | amudrIci amudrIcoH amudhukSu Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA parataH kecidicchanti kecidicchanti pUrvataH / ubhayoH kecidicchanti kecinecchanti cobhayoH // 1 // udaJchazabdasya tu bhedaH / udG / udchau| udaJcaH / udaJcaM / udshcau| zasAdau udaG udIciH // 269 // udaG udIcirbhavati / aghuTsvarAdau / udIca: / udiicaa| udagbhyAM / udagbhiH / ityaadi| tiryaJca zabdasya tu bhedaH / tiryaG / tirynycau| tiryaJca; / tiryaJca / tiryaJcau / zasAdau ___tiryaG tirazciH // 270 // tiryazabda: tirazcirbhavati aghuttsvraadau| tirshcH| tirshcaa| tirygbhyaaN| tiryagbhiH / ityaadi| chakArAnta: pulliGgaH prAcchazabdaH / sau-virAme vyaJjanAdiSviti vartate / amumuyaG amumuyaJcau. . amumuyazcaH / amumuIce amumuyagbhyAm amumuyagbhyaH he amumuyaG / he amumuyaJcau ! he amumuyaJcaH / amumuIcaH / amumuyagbhyAm amumuyagbhyaH amumuyazcam amumuyaJcau amumuIcaH amumuIcaH amumuIcoH amumuIcAm / / amumuIMcA amumuyAbhyAm amumuyagbhiH amumuIci amumuIcoH . amumuyakSu adaGG adayazcau adadhuJcaH adadrIce adagbhyAm adabhyaH he adAG ! he adabUJcau ! he adAJcaH ! | adadrIcaH adayugbhyAm adaGgbhyaH adaJcam adadyuJcau adadrIcaH adadrIcaH adadrIcoH adadrIcAm / adadrIcA adaGgbhyAm adadyUgbhiH / adadrIci adadrIcoH adadyUkSu udaJc zabda meM kucha bheda haiN| ghuTa paryaMta pA~ca rUpa to pUrvavat hI haiN| udaJc + zas aghuTa svara ke Ane para udaJca ko udIca Adeza ho jAtA hai // 269 // ata: udIca: banA / udaJc + bhyAm anuSaMga kA lopa evaM ca ko g hokara udagbhyAm bnaa| udaJc + su anuSaMga kA lopa ca ko g aura g ko k hokara su ko 'nAmikaraparaH' ityAdi sUtra 150veM se Su ho gayA punazca 'kaSayoge kSaH' isa sUtra se kSa hokara udakSu bnaa| . udaG udazcau udazcaH / udIce udagbhyAm . udagbhyaH he udaG ! he udaJcau ! he udaJcaH ! | udIcaH . udagbhyAm udAbhyaH udazcam udazcau udIcaH / udIcaH udIcoH udIcAm udIcA udagbhyAm udagbhiH / udIci udIcoH udakSu tiryaJca zabda hai| ghuTa vibhakti ke Ane para pUrvavat hai| tiryaJc + zas aghuT svara ke Ane para tiryazca ko tirazc Adeza ho jAtA hai // 270 // . tirazc + as = tirazca: tiryaJca + bhyAm anuSaMga kA lopa hokara ca ko g huaa| tiryagbhyAm bnaa| tiryaG tiryaJcau tiryaJcaH tirazce tiryagbhyAm tiryagbhyaH he tiryaG ! he tiryazcau ! he tiryaJcaH ! | tirazca: tiryagbhyAm tiryagbhyaH tiryam tiryaJcau tirazcaH tiryoH tirazcAm tiryagbhyAm tiryagbhiH / tirazci tirazcoH tiryakSu isa prakAra se cakArAMta pulliga zabda hue| aba chakArAMta prAccha zabda hai| prAcch + si "sau virAme vyaJjanAdiSu" yaha sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| tirazcaH tirazcA Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH hazaSachAntejAdInAM GaH // 271 // hazaSachAntAnAM yajAdInAM ca Do bhavati virAme vyaJjanAdau ca / prAT, prAD / dvirbhAvaM svaraparazchakAraH / prAcchau / prAcchaH / saMbodhane'pi tadvat / prAcchaM / prAcchau / prAcchaH / prAcchA / prADbhyAM / prADbhiH / ityAdi / iti / chakArAntA: / jakArAnta: pulliGgo yujzabdaH / yujerasamAse nuzruTi // 272 // yujzabdasya asamAse nurAgamo bhavati ghuTi pare / Agama udanubandhaH svarAdantyAtparaH // 273 // udanubandha Agamo'ntyAtsvarAt paro bhavati / mitravadAgama: / athavA prakRtipratyayayoranupaghAtI Agama ucyate / zatruvadAdeza: / yuG / yuJjau / yuJjaH / sambodhane'pi tadvat / yuJja / yuJjau / yuja: / yujA / yugbhyAM / yugbhiH| ityaadi| azvayujAdInAM samAsatvAnurAgamo naasti| azvayuga, azvayuk / ashvyujau| azvayujaH / sambodhane'pi tadvat / ityAdi / evaM Rtvij guNabhA prabhRtaya: / sAdhumasj zabdasya tu bhedaH / ___ha z S ch hai aMta meM jisake ve zabda aura yaj Adi zabda ke aMta meM D ho jAtA hai // 271 // virAma aura vyaJjana vAlI vibhakti ke Ane para / ata: prAD + si 'vyaMjanAcca' isa sUtra se si kA lopa hokara 'vA virAme' isa sUtra se vikalpa ke prathama akSara ho jAtA hai ata: prAT, prAD bnaa| prAT, prAD prAcchau prAcchaH / prAcche prADbhyAm prADbhyaH he prAT, prAD ! he prAcchau ! he prAcchaH ! | prAccha: prADbhyAm prADbhyaH prAcham prAcchau prAcchaH / prAcchaH prAcchoH prAcchAm prAcchA prADbhyAm prAbhiH | prAcchi prAcchoH prATaSu jakArAMta pulliga yuj zabda hai| yuj+si asamAsa meM ghuT vibhakti ke Ane para yuj zabda ko nu kA Agama aMtima svara se . pare hotA hai // 272 // - ukAra anubaMdha vAlA Agama aMtima svara se pare hotA hai // 273 // __Agama kise kahate haiM ? jo mitravat ho use Agama kahate haiM athavA prakRti aura pratyaya kA upaghAta (kSati) na karane vAlA Agama kahalAtA hai| Adeza zatruvat hotA hai| arthAt vaha kisI ko haTAkara usake sthAna para hotA hai ata: zatruvat kahalAtA hai| yun j + si 'vyaMjanAcca' isa sUtra se si kA lopa hokara yuJ bana gyaa| j ko g evaM n ko anusvAra hokara varga kA aMtima akSara G huA punazca saMyogAMtasya lopa:' se g kA lopa hokara yuG bnaa| yuj + bhyAm 'cavargadRgAdInAM ca' se j ko g hokara yugbhyAm bnaa| yuG yuau yuJjaH / yuje yugbhyAm yugbhyaH he yuG ! he yuau ! he yuJjaH / | yujaH yugbhyAm yugbhyaH yuJjam yuoM yujaH yujaH yujoH yujAm yujA . yugbhyAm yugbhiH / yuji yukSu azvayuj Adi zabdoM meM samAsa ke hone se nu kA Agama nahIM huA hai| yujoH Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA saMyogAdedhuMTaH // 274 // saMyogAdedhuMTo lopo bhavati virAme vyaJjanAdau c| vyaJjanAcca silopazcavargadRgAdInAM ca gakArakakArauM / sAdhumak, saadhumm| dhuTAM tRtIyaH // 275 // dhuTAM tRtIyo bhavati ghoSavati sAmAnye / iti sasya tRtIyatve prApte lavarNatavargalasA dantyA iti nyAyAt sakArasya dkaarH| tavargazcaTavargayoge caTavargau iti dakArasya jkaarH| sAdhumajjau ityAdi / devezabdasya tu bhedaH / sau-hazaSachAnte ityAdinA DatvaM / deveTa, deveD / devejo| devejaH / sambodhane'pi tadvat / devejam / devejau / devejaH / devejaa| deveDbhyAM / deveDbhiH / azvayuk azvayug azvayujI azvayujaH he azvayuk, azvayugaM ! he azvayujau ! he azvayujaH ! azvayujam azvayujau azvayujaH azvayujA azvayugbhyAm azvayugbhiH azvayuje azvayugbhyAm azvayugbhyaH azvayujaH azvayugbhyAm azvayugbhyaH azvayujaH azvayujoH azvayujAm azvayuji azvayujoH azvayukSu isI prakAra se Rtvij aura guNabhAj zabda bhI calate haiN| sAdhumasj zabda meM kucha bheda hai| sAdhumas+si 'vyaMjanAcca' sUtra se si kA lopa huaa| virAma aura vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para saMyoga kI Adi ke dhuT kA lopa ho jAtA hai // 274 // isase s kA lopa huaa| ata: sAdhumaj rahA 'cavargadRgAdInAM ca' isa sUtra se j ko g hokara puna: 'vA virAme' se k hokara sAdhumak, sAdhumag bnaa| sAdhumasj + au sAmAnya ghoSavAn ke Ane para dhuT ko tRtIya akSara ho jAtA hai // 275 // isa sUtra se s ko tRtIya akSara prApta hone para "lavarNa, tavarga, la aura sa ye daMtasthAnIya haiM" isa nyAya se sakAra ko dakAra huA puna: "tavarga ko cavarga aura Tavarga ke yoga meM cavarga, Tavarga ho jAtA hai isa niyama se tavarga ke dakAra ko cavarga kA jakAra ho gayA to "sAdhumajjau' bnaa| sAdhumak, sAdhumag sAdhumajjau sAdhumajjaH / sAdhumajje sAdhumAbhyAm sAdhumagbhyaH he sAdhumak, sAdhumag ! he sAdhumajjau ! he sAdhumajjaH ! | sAdhumajjaH sAdhumagbhyAm sAdhumagbhyaH sAdhumajjam sAdhumajjau sAdhumajjaH sAdhumajjaH sAdhumajjoH sAdhumajjAm sAdhumajjA sAdhumagbhyAm sAdhumagbhiH | sAdhumajji sAdhumajjoH sAdhumakSu devej zabda meM bheda hai| devej + si 'vyaMjanAcca' se si kA lopa evaM "hazaSachAntejAdInAM DaH" isa sUtra se ju ko D hokara deveD prathama akSara hokara deveTa bnaa| deveT +su Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH TAta saptAdi // 276 // TakArAtpara: sup tAdirvA bhavati / tena deveTtsu, devettsu| evaM samrAjprabhRtayaH / jhabaTavargAntA aprasiddhAH / takArAntaH pulliGgo marutzabdaH / marut, marud / marutau / marutaH / saMbodhane'pi tadvat / marutaM / marutau / marutaH / marutA / dhuTAM tRtIya ityanena datve marudbhyAm ityAdi / udanubandhasya bhavantazabdasya tu bhedaH / dIrghamAmi sanau iti vrtte| antvasantasya cAdhAtossau // 277 // . antu as ityevamantasyAdhAtorasya dIrghA sau asmbuddhau| liGgAntanakArasya iti nakArasya lope praapte| nasaMyogAntAvaluptavacca pUrvavidhau // 278 // devejaH devejaH devejoH ____TakAra se pare su kI Adi meM t kA Agama vikalpa se hotA hai // 276 // ata: deveTtsu, deveTsu bnaa| isI prakAra samrAj zabda ke rUpa bhI cleNge| dever3a, deveTa devejo devejaH devejaH deveDbhyAm deveDbhyaH devejam devejo devejoH devejAm devejA deveDbhyAm deveDbhiH deveji deveTtsu, deveTsu deveje deveDbhyAm deveDbhyaH samrAT, samrAD samrAjau samrAjaH / samrAje samrADbhyAm samrADbhyaH he samrATa, samrAD ! he samrAjau ! he samrAjaH / / samrAjaH samrADbhyAm samrADbhyaH samrAjam samrAjI samrAjaH / samrAjaH samrAjoH samrAjAm samrAjA samrADbhyAm samrAbhiH / samrAji samrAjoH samrATtsu, samrATsu jhakArAMta bakArAMta aura TavargAMta zabda aprasiddha haiM aba takArAMta pulliga marut zabda haiN| maruta+si 'vyaMjanAcca' isa sUtra se si kA lopa evaM vikalpa se tRtIya hokara marut, marud zabda marutsu . marut + bhyAm 'dhuTAM tRtIyaH' se tRtIya akSara hokara marudbhyAm bnaa| marut,.marud ! marutau / marutaH marute . marudbhyAm marudbhyaH he marut, he marud ! he marutau ! he marutaH ! marutaH marudbhyAm marudbhyaH marutam marutau marutaH marutaH / marutoH marutAm marutA . marudbhyAm marudbhiH maruti marutoH ukAra anubaMdha vAle bhavant zabda meM kucha bheda hai| bhavant + si 'dIrghamAmisanau' sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| antu aura as hai aMta meM jisake aise dhAtu ke akAra ko dIrgha ho jAtA hai asaMbuddha si ke Ane para // 277 // . si kA lopa hokara bhavAnt bnaa| 'saMyogAMtasyalopa:' se t kA lopa hokara 'liMgAMta nakArasya' isa sUtra se nakAra kA lopa prApta thA kintu Age sUtra lagA- lupta hue nakAra aura saMyogAMta aluptavat hote haiM pUrvavidhi meM dIrgha Adi ke karane para // 278 // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA nakArasaMyogAntau luptAvapyaluptavadbhavata: pUrvavidhau dIrghAdike kartavye / nakAragrahaNaM raajnshbdaarthm| / bhvaan| bhavantau / bhvntH| bhavato vAderutvaM sambuddhau // 279 // udanubandhasya bhavantzabdasya vAderutvaM bhavati vA sambuddhau / he bhoH / satripAtalakSaNavidhiranimittaM tadvighAtasya / yo yamAzritya samutpanna: sa taM prati sannipAta: / he bhavan / he bhavantau / he bhavanta: / bhavantaM / bhavantau / bhavataH / bhavatA / bhavadbhyAM / bhavadbhiH / ityAdi / evaM bhagavant aghavant zabdau / sambuddhiM vinA gomant dhanavant yAvant tAvant etAvant iyant kiyant prabhRtayaH / ete zabdA: kena prakAreNa siddhaaH| bhagaM jnyaanN| bhagamasyAstIti bhagavAn / aghaM pApamasyAstIti aghavAn / gAvo'sya santIti gomAna / dhanamasyAstIti dhanavAn / tadasyAstIti maMtvaMtvin iti vntuprtyyH| yahA~ lupta hue nakAra kA grahaNa rAjan zabda ke liye kiyA gayA hai arthAt rAjan zabda meM nakAra kA lopa ho jAtA hai| ata: yahA~ nakAra kA lopa na hokara bhavAn bnaa| bhavant + au= bhavantau, bhvntH| saMbodhana meM bhavant +si ukAra anubaMdha sahita bhavant zabda ke 'va' ko saMbodhana meM vikalpa se 'u' ho jAtA ' hai // 279 // __isameM 'saMyogAMtasya lopa:' se t kA lopa 'liMgAMtanakArasya' se na kA lopa hokara saMdhi aura si kA visarga hokara he bhoH banA, vikalpa se he bhavana bnaa| sannipAta lakSaNa vidhi binA nimitta ke hI usake vighAta ke liye ho jAtI hai / jo jisakA Azraya lekara utpanna haA hai vaha usake prati sannipAta kahalAtA hai| matalaba yahA~ he bho: meM nakAra takAra kA lopa binA nimitta ke hI huA ata: vaha sannipAta vidhi hai| bhavant+zas, bhavant+ bhyAm 'vyaMjane caiSAM ni:' sUtra se nakAra kA lopa huA / bhavataH, bhavadbhyAm bnaa| bhavAn bhavantau bhavantaH | bhavate bhavadbhyAm bhavadbhyaH he bhoH, he bhavan ! he bhavantau ! he bhavantaH ! bhavataH bhavadbhyAm bhavadbhyaH bhavantam bhavantau bhavataH bhavatoH bhavatAm bhavatA bhavadbhyAm bhavadbhiH / bhavati bhavatoH isI prakAra se bhagavant aura aghavant zabda calate haiN| bhagavAn bhagavantau bhagavantaH / bhagavate bhagavadbhyAm bhagavadbhyaH he bhagoH ! he bhagavAn ! he bhagavantau ! he bhagavantaH !| bhagavataH bhagavadbhyAm bhagavadbhyaH bhagavantam bhagavantau bhagavataH bhagavataH bhagavatoH bhagavatAm bhagavatA bhagavadbhyAm bhagavadbhiH | bhagavati bhagavatoH __ bhagavatsu sambodhana ke binA gomanta, dhanavanta, yAvanta, tAvanta, etAvanta, iyant aura kiyant Adi zabda calate haiN| prazna-ye zabda kisa prakAra se siddha hue haiM ? uttara-bhaga-jJAna, aisA bhaga jisameM hai vaha bhagavAn kahalAtA hai| agha-pApa, agha jisameM hai vaha aghavAn hai| gAyeM jisake haiM vaha gomAn hai| dhana isameM hai vaha dhanavAn hai| etad-yaha isake hai vaha etAvAn aadi| ina zabdoM meM 'maMtvaMtvin' se vantu pratyaya huA hai| 1. yaH saMbuddheH sakAramAzrityotpatraH sa ukArastaM saMbuddheH sakAraM prati satripAtaH ayaM snnipaatlkssnnvidhiH| tadvighAtasya saMbuddhisilopasya animittaM heturna bhavatItyarthaH / vAmzasoriti sUtrAdvA iti vartate // . bhavataH bhavatsu panyAm Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH yattadetebhyo DAvantuH // 280 // yad tad etad ityetebhya: parato DAvantuH pratyayo bhavati parimANe'rthe / DakAra anubandhaH / ___DAnubandhe'ntyasvarAdelopaH // 281 / / DakAra iti antyasvarAderlopArthaH / ukAra uccAraNArtha: / yatparimANamasya yAvAn / tatparimANamasya tAvAn / etatparimANamasya etAvAn / idamo DiyantuH // 282 // - idama: paro Diyantu pratyayo bhavati parimANe'rthe / DakAraukArau pUrvavat / idaM parimANamasya iyAn / yAvantau parimANa artha meM yat tad aura etad zabdoM se pare DAvantu pratyaya hotA hai // 280 // isa pratyaya meM D kA anubaMdha evaM ukAra kA anubaMdha lopa ho jAtA hai| 'D' kA anubaMdha antima svara ko Adi meM lekara vyaMjana ke lopa karane ke liye hai // 281 // DakAra kA anubaMdha uccAraNa ke liye hai / ata: yat se DAvantu pratyaya hokara y + Avant = yAvant banA / ye taddhita ke pratyaya haiM ata: "kRttaddhitasamAsAzca" sUtra se liMga saMjJA hokara si Adi vibhaktiyA~ Akara rUpa cleNge| isakA artha hai ki 'jo parimANa hai isakA' arthAt 'jitanA' yaha artha hotA hai / aise 'vaha parimANa hai. iskaa'| tat + DAvantu t + Avanta bnaa| arthAt 'utanA' 'yaha parimANa hai jisakA' etat + DAvantuet + Avant = etAvant banA / arthAt 'itanA' yAvanta, tAvanta, etAvat / yAvant-jitanA yAvAn yAvantaH / yAvate yAvadbhyAm yAvadbhyaH he yAvan ! he yAvantau / he yAvantaH ! | yAvata: yAvadbhyAm yAvadbhyaH yAvantam yAvantau yAvataH yAvata: yAvatoH yAvatAm. yAvatA . yAvadbhyAm yAvadbhiH | yAvati yAvatoH yAvatsu tAvanta-utanA tAvAn tAvantau tAvantaH tAvadbhyAm tAvadbhyaH he tAvan he tAvantau ! he tAvantaH ! | tAvataH tAvadbhyAm tAvadbhyaH tAvantam tAvantau tAvataH tAvataH tAvatoH tAvatAm tAvatA tAvadbhyAm tAvadbhiH tAvati tAvatoH tAvatsu etAvant-itanA etAvAn etAvantau etAvantaH / etAvate etAvadbhyAm etAvadbhyaH he etAvan ! he etAvantau ! he etAvantaH / / etAvata: etAvadbhyAm etAvadbhyaH etAvantam etAvantau etAvataH / etAvataH etAvatoH etAvatAm etAvatA etAvadbhyAm etAvadbhiH / etAvati etAvatoH etAvatsu 'yaha parimANa hai isakA' isa artha meM idaM zabda se Diyantu pratyaya hotA hai // 282 // parimANa artha meM ata: Diyantu meM DakAra kA anubaMdha / "tatredami:" sUtra se idaM ko i Adeza evaM 'ivarNAvarNayorlopaH" isa sUtra se i kA lopa hokara pratyaya mAtra se rUpa bana gyaa| 'iyant' liMga saMjJA hokara vibhaktiyA~ Akara iyAn bnaa| | tAvate Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA kimo DiyantuH // 283 // kima: zabdAtparo DiyantuH pratyayo bhavati parimANe'rthe / DakAraukArau pUrvavat / kimparimANamasya kiyAna / parvamantyasvarAdelopaM katvA pazcAdekadezavikatamananyavaditi nyAyAta / tatredamiriti i Ade ivarNAvarNayoloMpa ityAdinA ikAralopa: / anena prakAreNa siddhA bhavanti / nItakam / bhagavAn / bhagavantau / bhgvntH| bhagavantaM / bhagavantau / bhagavataH / bhgvtaa| bhagavadbhyAM / bhagavadbhiH / supi-bhagavatsu / evaM sarvatra / sambodhane bhagavadaghavatozca // 284 // bhagavadaghavatoca vATevayavasya utvaM vA bhavati sambadau sau pare / evaM saMbaddhi vinA gomanta dhanavanta yAvant tAvant etAvant iyant prabhRtayaH / yatpramANamasya yAvant / he bhago, he bhagavan / he agho, he aghavan / anyatra he goman / he dhanavan / he yAvan / he tAvan / he etAvan / he iyan / he kiyan / zantRDantakvibantA dhAtutvaM na tyajanti / zantRGantasya kvibantAnAM ca / bhavantzabdasya dhAtutvAt sau dI? na bhavati / bhavan / bhvntau| bhavantaH / ityAdi / evaM pacan paThan prbhRtyH| dadanzabdasya tu bhedaH / yujerasamAse nughuTi itynuvrtte| iyantau iyataH iyatoH kiyAn kim zabda se pare Diyantu pratyaya hotA hai // 283 // parimANa artha meM--'kyA parimANa hai isakA' kim + Diyantu / isa Diyantu pratyaya se anubaMdha se im kA lopa hokara kiyant bnaa| iyant-itanA isa prakAra se ye rUpa siddha hue haiN| iyAn iyantau iyantaH | iyate iyadbhyAm iyadbhyaH he iyan ! he iyantau ! he iyantaH / iyataH iyadbhyAm . iyadbhyaH iyantam iyataH iyatAm iyatA iyadbhyAm iyadbhiH iyati iyatoH iyatsu kiyantau kiyantaH kiyate kiyadbhyAm kiyadbhyaH he kiyan ! he kiyantau ! he kiyantaH ! | kiyataH kiyadbhyAm kiyadbhyaH kiyantam kiyantau kiyataH kiyatAm kiyatA kiyadbhyAm kiyadbhiH | kiyati kiyatoH saMbodhana meM-bhagavanta + si aghavanta +si bhagavat aura aghavat ke 'va' ke Adi ke avayava ko vikalpa se ukAra ho jAtA hai saMbodhana kI si ke Ane para // 284 // ata: he bhago ! he agho ! bana gyaa| bhavant zabda hai isameM zatRG pratyaya huA hai isakA artha hai hote hue| zantRG hai aMta meM jisake evaM kvip huA hai aMta meM jisake aise zabda dhAtupane ko nahIM chor3ate haiM ata: yahA~ zantRDaMta bhavant zabda hai dhAtu rUpa hone se vibhakti ke Ane para dIrgha nahIM huaa| bhavant+ si, si kA lopa hokara bhavan bana gyaa| bAkI rUpa pUrvavat cleNge| yathA bhavantau bhavantaH / bhavantam bhavantau bhavataH he bhavan / he bhavantau / he bhavantaH ! | bhavatA bhavadabhyAm bhavadbhiH kiyataH kiyatoH kiyatsu bhavan Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH abhyastAdantiranakAraH // 285 // abhyastAtparo'ntiranakAro bhavati ghuTi pare / dadat, dadad / dadatau / dadataH / ityAdi / evaM dadhant jakSant jAgrant prabhRtayaH / mahantzabdasya tu bhedaH / dIrghamAmi sanau, ghuTi cAsambuddhau iti vartate / sAntamahatornopadhAyAH // 286 // sAnt mahant ityetayo kArasyopadhAyA dIpo bhavati asambuddhau ghuTi pre| mhaan| mahAntau / mahAnta: / he mahan / he mahAntau / he mahAnta: / mahAntaM / mahAntau / mahata: / mhtaa| mahadbhyAM / mahadbhiH / ityAdi // iti takArAntAH / thakArAnto'gnimath zabdaH / agnimat, amnimad / agnimathau / agnimathaH / dadatA bhavate bhavadbhyAm . bhavadbhyaH / bhavataH bhavatoH bhavatAm bhavataH bhavadbhyAm bhavadbhyaH / bhavati bhavatoH bhavatsu isI prakAra se paThant pacant gacchant Adi ke rUpa cleNge| dadant zabda meM kucha bheda haiN| dadant+si abhyasta saMjJaka se pare ghuTa vibhakti ke Ane para anta ke nakAra kA lopa ho jAtA hai // 285 // puna: 'vA virAme' se vikalpa se prathama akSara hokara dadat, dadad aise do rUpa bane / dadant-dete hue dadat, dadad - dadatau dadataH ! / dadate dadadbhyAm dadadbhyaH he dadat ! he dadatau ! he dadataH ! | dadataH dadadbhyAm dadadbhyaH dadatam dadatau dadataH dadataH dadatoH dadatAm dadadbhyAm dadabhiH dadati dadatoH dadatsu isI prakAra se dadhanta, jakSanta, jAgrant Adi ke rUpa calate haiN| mahant zabda meM kucha bheda hai| 'dIrghamAmisanau' 'ghuTi cA sambuddhau' sUtra anuvRtti meM cale A rahe haiN| mahant + si asaMbuddha aura ghuTa vibhakti ke Ane para sakArAMta aura mahant zabda ke nakAra kI upadhA ko dIrgha ho jAtA hai // 286 // mahAnt + si si aura saMyukta t kA lopa hokara mahAn bnaa| ___ mahant-bar3A-zreSTha mahAn mahAntau mahAntaH / mahate mahadbhyAm mahadbhyaH he mahan ! he mahAntau ! he mahAntaH !| mahataH mahadbhyAm mahadbhyaH mahAntam mahAntau mahataH mahataH mahatoH mahatAm mahatA. mahadbhyAm mahadbhiH mahati mahatoH mahatsu isa prakAra se takArAMta zabda pUrNa hue aba thakArAMta agnimath zabda hai| agnipath+si 'dhuTAM tRtIyaH' se tRtIya akSara evaM 'vA virAme' prathama akSara hokara agnimat, agnimad zabda bnaa| 1.vA virAme dhuTAM tRtIya iti thakArasya dkaarH| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 kAtantrarUpamAlA saMbodhane'pi tadvat / agnimathaM / agnimthau| agnimatha: / agnimthaa| agnimadbhyAM / agnimadbhiH / ityAdi / iti thakArAntA: / dakArAnta: pulliGgastattvavidzabdaH / tattvavita, tattvavid / tattvavidau / tattvavidaH ityAdi / dvipAdzabdasya tu bheda: / dvipAda, dvipAdau / dvipAda: / sambodhane'pi tadvat / dvipAdaM / dvipAdau / zasAdau pAtpadaM samAsAntaH // 287 // samAsAnta: pAcchabdaH padamApadyate aghuTi svare pre| dvipadaH dvipdaa| dvipaajhyaamityaadi| evaM catuSpAd vyAghrapAd prabhRtayaH / tyadzabdasya tu bhedaH / sauagnimat, agnimad agnimathau agnimathaH he agnimat, agnimad ! he agnimathau ! he agnimathaH ! agnimatham agnimathau agnimathaH agnimathA agnimadbhyAm agnimadbhiH ... agnimathe agnimadbhyAm agnimadbhyaH agnimathaH agnimadbhyAm agnimadbhyaH / agnimathaH agnimathoH agnimathAm agnimathi agnimathoH agnimatsu thakArAMta zabda hue| aba dakArAMta tattvavid zabda hai| tattvavida+si, si kA lopa evaM vikalpa se prathama akSara karake rUpa clegaa| __tattvavid-tattvoM kA jAnane vAlA tattvavit, tattvavid tattvavido tattvavidaH he tattvavit, tattvavid ! he tattvavidau ! he tattvavidaH ! tattvavidam tattvavido tattvavidaH . tattvavidA tattvavidbhyAm tattvavidbhiH tattvavide tattvavidbhyAm tattvavidbhyaH tattvavidaH tattvavidbhyAm tattvavidbhyaH tattvavidaH tattvavidoH tattvavidAm tattvavidi tattvavidoH tattvavitsu dvipAd zabda meM kucha bheda hai ghuTa vibhaktiyoM taka kucha bheda nahIM hai / dvipAd + zas samAsAMta pAd zabda aghuT svara aura vyaMjana ke Ane para pad ho jAtA hai // 287 // dvipAd+zas= dvipad+zasa= dvipadaH bnaa| dvipAd dvipAdau dvipAdaH / dvipade dvipAbhyAm dvipAdbhyaH he dvipAd ! he dvipAdau ! he dvipAdaH ! | dvipadaH dvipAdbhyAm dvipAdbhyaH dvipAdam dvipAdau dvipadaH dvipAdoH dvipadAm dvipadA dvipAdbhyAm dvipAdbhiH / dvipadi dvipAdoH isI prakAra se catuSpAd vyAghrapAd Adi zabda calate haiN| tyad zabda meM kucha bheda haiN| tyada+si "tyadAdInAm vibhaktau" se akArAMta 'tya' rahA puna: dvipadaH dvipAtsu Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH tasya ca // 288 // tyadAdInAM takArasya sakAro bhavati sau pare / sya: / tyau| tye| anyatra sarvazabdavat / evaM etat tad zabdau / eSa: / etau / ete / ityAdi / sa: / tau / te| ityAdi / etasya cAnvAdeze dvitIyAyAM cainaH // 289 / / etasya idamazca TausordvitIyAyAM ca enAdezo bhavati kthitsyaanukthnvissye| enaM / enau / enAn / enena / enayoH / iti dakArAntA: / dhakArAnta: pulliGgastattvabudhazabdaH / virAmavyaJjanAdiSviti vartate / yo yebhyaH yeSAm yeSu tebhyaH teSAm tyadAdi ke takAra ko sakAra ho jAtA hai // 288 // si vibhakti ke Ane para s kA visarga hokara sya: bnaa| tyad + au akArAMta hokara tyau bnaa| tyad = jas sarvanAmavat tye bnaa| yad etad zabda hai 'tyadAdInAm vibhaktau' isa sUtra se akArAnta / tad ke t ko sakAra etad ke t ko bhI sakAra hokara yad kA ya: tad-sa:, etad-eSa: bnaa| yad-jo ye / yasmAt yAbhyAm yAna | yasya yayoH yAbhyAm yasmin yayoH yAbhyAm yebhyaH tad-vaha tau tasmAt tAbhyAm tAn tasya tayoH tAbhyAm / tasmin tayoH teSu tAbhyAm ____etad aura idam zabda se pare TA, os aura dvitIyA vibhakti ke Ane para 'ena' Adeza ho jAtA hai anvAdeza ke artha meM // 289 // . kahe gaye zabda ko puna: kahane ko anvAdeza kahate haiN| . ata: en + am = enam, en + au= enau, ena+ zas = enAn ena+TA= enena, ena+ osa = enayoH etad-yaha etasmAt etAbhyAm etebhyaH etam, enam etau, enau etAn, enAn etasya etayoH, enayoH eteSAm etena, enena etAbhyAm etasmin etayoH, enayoH eteSu etasmai etAbhyAm etebhyaH dakArAMta zabda hue| aba dhakArAMta pulliMga 'tattvabudh' zabda hai| tattvabudha + si 'virAmavyaMjanAdiSu' anuvRtti meM calA A rahA hai| tasmai eSaH etau Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 - kAtantrarUpamAlA hacaturthAntasya dhAtostRtIyAderAdi cturthtvmkRtvt||290 / / hacaturthAntasya tRtIyAderdhAtorAdi caturthatvaM bhavati virAme vyaJjanAdau ca / sa cAkRtavat / tattvabhut, tattvabhud / tattvabudhau / tattvabudhaH / saMbodhane'pi tadvat / tattvabudhA / tattvabhudbhyAM / tattvabhudbhiH / ityAdi / iti dhakArAntA: / nakArA'nta: pulliGgaH rAjan zabdaH / ghuTi cAsambuddhAviti dIrghaH / liGgAntanakArasyeti nakAralopa: / rAjA / rAjAnau / raajaanH| na sambuddhau // 291 // liGgAntanakArasya lopo na bhavati smbuddhau| he raajn| raajaanN| rAjAnau (aghuTsvare avamasaMyogAdano ityAdinA lopa:) tavargazcaTavargayoge caTavauM // 292 // anantyastavargazcaTavargayoge caTavargoM prApnoti AntaratamyAt / rAjJaH / rAjJA / vyaJjanAdau nalopa: / akAro dIrgha ghoSavatIti dIrgha prApte nasaMyogAntAvaluptavacca pUrvavidhau iti nakAro'luptavadbhavati / hakArAMta aura caturthAMta dhAtu ke zabda ke ha athavA caturtha akSara ko tRtIya akSara evaM caturtha kI Adi meM tRtIya ko apane varga kA caturtha akSara ho jAtA hai // 290 // virAma aura vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para puna: 'vA virAme' se prathama akSara hokara tattvabudha ko tattvabhut, tattvabhud bnaa| tattvabudha-tattvoM ko jAnane vAlA tattvabhut, tattvabhud tattvabudhau tattvabudhaH he tattvabhut, tattvabhud ! he tattvabudhau ! he tattvabudhaH ! tattvabudham tattvabudhau tattvabudhaH , . tattvabudhA tattvabhudbhyAm tattvabhudbhiH tattvabudhe tattvabhubhyAm tattvabhudbhyaH tattvabudhaH tattvabhudbhyAm tattvabhudbhyaH tattvabudhaH tattvabudhoH tattvaMbudhAm tattvabudhi tattvabudhoH tattvabhutsu / dhakArAnta zabda hue aba nakArAMta pulliMga rAjan zabda hai / rAjan + si "ghuTi cAsaMbuddhau" se dIrgha "vyaMjanAcca" se si kA lopa "liMgAMtanakArasya" se na kA lopa rAjA banA / rAjan + au rAjAnau / saMbodhana meM rAjana + si saMbodhana meM liMgAMta nakAra kA lopa nahIM hotA hai // 291 // ata: si kA lopa hokara he rAjan ! bnaa| rAjana+zasa 'aghuT svare avamasaMyogAdano' isa sUtra se an ke 'a' kA lopa taba rAjan + as rhaa| tavarga ko cavarga aura Tavarga ke yoga meM cavarga aura Tavarga ho jAtA hai // 292 // arthAt tavarga ke aMta meM nahIM ho taba cavarga aura Tavarga ke Ane para usI krama se cavarga aura Tavarga ho jAtA hai / yahA~ nakAra tavarga kA aMtima akSara hai use j ke nimitta se cavarga kA aMtima akSara kAra haa| 'jajorjaH' isa niyama se ja aura bake milane para jJa hokara 'rAjJaH' bana gyaa| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH 97 rAjabhyAM / rAjabhiH / raajnye| rAjabhyAM / rAjabhya: / Gau / IGyoti alopo vA bhavati / rAjJi, rAjani / rAjJoH / raajsu| evaM takSan mUrdhan prabhRtayaH / Atma-zabdasya tu bhedaH / aatmaa| AtmAnau / AtmAna: / he Atman / ityaadi| AtmAnaM / aatmaanau| aghuTsvareavamasaMyogAditi pratiSedhAdano'lopo nAsti / AtmanaH / AtmanA / ityAdi / evaM suvarvan suzarmana brahman kRtavarman prabhRtayaH / karin zabdasya tu bhedaH / sau-inhan ityAdinA dIrghaH / krii| kariNau / kariNaH / he karin ! ityAdi / evaM daNDin hastin gomin rAjA | mUdhe | mUrkhaH rAjan + bhyAm vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para n kA lopa ho jAtA hai puna: "akAro dIrgha ghoSavati' sUtra se a ko dIrgha prApta thA kintu pahale sUtra AyA hai ki nakAra aura saMyukta akSara kA lopa karane para anya vidhi nahIM hone se dIrgha nahIM huA ata: rAjabhyAm bnaa| rAjana+Gi 'IGyorvA' isa sUtra se Gi ke Ane para an ke akAra kA lopa vikalpa se hotA hai ata: rAjJi, rAjani bnaa| saMbodhana meM nakAra kA lopa nahIM haA hai| rAjan-rAjA rAjAnau rAjAnaH / rAjJe rAjabhyAm rAjabhyaH he rAjan ! he rAjAnau ! he rAjAnaH ! | rAjJaH rAjabhyAm rAjabhyaH rAjAnam rAjAnau rAjJaH rAjJaH rAjJoH rAjJAm rAjJA . rAjabhyAm rAjabhiH rAjJi, rAjani rAjJoH rAjasu isI prakAra se takSan aura mUrdhan zabda bhI calate haiN| yathAmUrdhA . mUrdhAnau mUrdhAnaH mUrdhabhyAm mUrdhabhyaH he mUrdhan ! he mUrdhAnau ! he mUrdhAnaH ! mUrdhabhyAm mUrdhabhyaH mUrdhAnam mUrdhAnau mUlaH mUrkhaH mUnoM: mUrdhAm mUrdhA mUrdhabhyAm mUrdhabhiH / mUrSi,mUrdhani mUnoMH / mUrdhasu Atman zabda meM kucha bheda hai| zas Adi vibhaktiyoM ke Ane para an ke akAra kA lopa nahIM hotA kyoMki 'avamasaMyoga:' sUtra meM vama kA saMyoga na ho jabhI akAra kA lopa mAnA hai aura isa Atman zabda meM 'ma' kA saMyoga hai ata: Atman-jIva AtmA , AtmAnau AtmAnaH | Atmane AtmabhyAm AtmabhyaH he Atman ! he AtmAnau ! he AtmAnaH / | AtmanaH AtmabhyAm AtmabhyaH AtmAnam AtmAnau AtmanaH AtmanaH AtmanaH AtmanAm AtmanA AtmabhyAm AtmabhiH | Atmani AtmanoH isI prakAra se suparvan, suzarman, brahman, kRtavarman zabdoM ke rUpa cleNge| brahman-brahmA brahmA brahmANau brahmANaH / brahmaNe brahmabhyAm brahmabhyaH he brahman ! he brahmANau ! he brahmANaH ! | brahmaNaH brahmabhyAm brahmabhyaH brahmANam brahmANau brahmaNaH brahmaNaH brahmaNoH brahmaNAm brahmaNA . brahmabhyAm brahmabhiH / brahmaNi brahmaNoH / brahmasu karin zabda meM bheda hai / karin+ si "vyaMjanAcca" isa sUtra se si kA lopa "in han pUSan ityAdi" sUtra se n kI upadhA ko dIrgha hokara 'liMgAMtanakArasya' isa sUtra se n kA lopa hokara 'karI' bnaa| Atmasu Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA tapasvin prabhRtayaH / vRtrahan zabdasya tu bhedaH / vRtrahA / vRtrahaNau / vRtrahaNa: / he vRtrahan / vRtrahaNaM / vRtrahaNau / aghuTsvare lope kRte / inhan ityAdinA dIrghaH / asmAdeva hana upadhAyA: sAveva dIrgha: kvipi na dIrghaH / hneheNrghirupdhaalope||293 // hanerupadhAyA lope kRte he: sthAne ghirbhavati / ghatve nasya NatvAbhAva: / vRtraghnaH / vRtrghnaa| vRtrahabhyAM / vRtrahabhiH / ityAdi / evaM brahmahan bhrUNahan RNahan ete zabdA: / pUSan zabdasya tu bhedaH / sau dIrgha: / pUSA / pUSaNau / pUSaNa: / he pUSan / pUSaNaM / puussnnau|| . hRnmAsadoSapUSAM zasAdau svare vA // 294 // hran mAsa doSa pUSan ityeteSAM upadhAyA uttarasya lopo vA bhavati zasAdau svare pare / pUSaH, pUSNaH / pUSA, pUSNA / pUSabhyAM / pUSabhiH / ityAdi / evaM aryaman zabdaH / arvazabdasya tu bheda: / sau-arvA / karI karin-hAthI kariNau kariNaH / kariNe karibhyAm karibhyaH he karina ! he kariNau ! he kariNaH ! | kariNaH karibhyAm karibhyaH kariNam kariNau kariNaH kariNaH kariNoH kariNAm / kariNA karibhyAm karibhiH / kariNi kariNoH . kariSu isI prakAra se daNDin, hastin, gomin aura tapasvin ke rUpa calate haiN| vRtrahan zabda meM kucha bheda haiN| vRtrahan+zas 'aghuT svare lopam' se svara kA lopa prApta thA aura 'in han pUSan' ityAdi sUtra se dIrgha prApta thaa| isI sUtra se hI han kI upadhA ko si ke Ane para hI dIrgha hogA kvip pratyaya ke Ane para dIrgha nahIM hogaa| han kI upadhA kA lopa karane para ha ke sthAna meM gha kA Adeza ho jAtA hai // 293 // ha ko gha hone para n ko N nahIM hotA hai| vRtrahan + as vRtrahA . vRtrahaNau vRtrahaNaH / vRtraghne - vRtrahabhyAm vRtrahabhyaH he vRtrahan ! he vRtrahaNau ! he vRtrahaNaH ! | vRtraghnaH vRtrahabhyAm vRtrahabhyaH vRtrahaNam vRtrahaNau vRtraghnaH vRtraghnaH vRtraghnoH vRtraghnAm vRtraghnA vRtrahabhyAm vRtrahabhaH / vRtrani, vRtrahaNi vRtraghnoH vRtrahasu isI prakAra se brahmahan, bhrUNahan, RNahan Adi zabdoM ke rUpa calate haiM pUSan zabda meM kucha bheda hai pUSan + si ityAdi ghuTa vibhakti meM pUrvavat pUSA Adi rUpa hI bneNge| pUSan + shs| zasAdi svara vAlI vibhakti ke Ane para han mAs doSa aura pUSan inakI upadhA ke uttara akSara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai // 294 // ___ jaba upadhA ke uttara nakAra kA lopa huA aura 'avamasaMyogA' ityAdi sUtra se an ke akAra kA lopa hokara pUSa: bnaa| aura nakAra kA lopa nahIM hone para pUSNa: bnaa| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH arvannarvantirasAvanaJ // 295 // arva-zabdo'rvantirbhavati asAvanaparazceti / arvantau / arvanta: / he arvan / he arvantau / he arvantaH / arvantam / arvantau / arvata: / arvtaa| arvadbhyAm / arvadbhiH / ityAdi / naparazcet Atmanazabdavat / anarvA / anarvANau anarvANaH / ityAdi / zvan zabdasya tu bhedaH / sau-zvA / zvAnau / zvAna: / he zvan / zvAnaM / zvAnau / aghuTsvarAdau seTakasyApyanuvartate / pUSabhyaH pUSan-sUrya pUSA pUSaNau pUSaNaH / pUSe, pUSNe pUSabhyAm pUSabhyaH he pUSan ! he pUSaNau !. he pUSaNaH ! | pUSaH, pUSNaH pUSabhyAm pUSaNam pUSaNau pUSaH, pUSNaH | pUSaH, pUSNaH pUSoH, pUSNoH pUSAm, pUSNAm pUSA, pUSNA pUSabhyAm . pUSabhiH / pUSi, pUSNi pUSoH, pUSNoH pUSasu aryaman-sUrya aryamA . aryamaNau aryamaNaH | aryamNe aryamabhyAm aryamabhyaH he aryamana ! he aryamaNau / he aryamaNaH !| aryamNaH aryamabhyAm aryamabhyaH aryamaNam aryamaNau aryamaNaH | aryamNaH aryamNoH aryamNAm aryamaNA aryamabhyAma aryamabhiH | aryamaNi aryamNi, aryamNoH aryamasu arvan zabda meM kucha bheda hai| si vibhakti aura naJ samAsa ke binA arvan zabda ko arvanta Adeza ho jAtA hai // 295 // arvan +si pUrvavat arvA bnaa| arvan+au-arvanta+ au=arvntau| arvant+zas, arvant + bhyAm "vyaMjane caiSAM ni:" sUtra se zas Adi svara aura vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para nakAra kA lopa ho jAtA hai ata: arvata:, arvadbhyAm bnaa| arvan-ghor3A arvA arvantau arvantaH / arvate adbhyAm arvadbhyaH he arvana ! he arvantau / he arvantaH ! arvataH arvadbhyAm arvadbhyaH arvantau arvataH arvataH arvatoH arvatAm arvatA arvadbhyAm arvadbhiH / arvati arvatoH arvatsu jaba na samAsa ho gayA taba anarvan zabda ke rUpa Atman zabda ke samAna cleNge| kyoMki isameM va kA saMyoga hone se an ke akAra kA lopa nahIM hogaa| anarvA anarvANau anarvANaH / anarvaNaH anarvabhyAm anarvabhyaH anarvANam anarvANau anarvaNaH anarvaNaH anarvaNoH anarvaNAm anarvaNA anarvabhyAm anarvabhiH . | anarvaNi anarvaNoH ___anarvaSu anavaNe anarvabhyAm anarvabhyaH | zvan zabda meM kucha bheda hai| zvan+si= zvA Adi pA~ca ghuTa saMjJaka vibhakti ke rUpa pUrvavat / zvan+zas arvantam Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 kAtantrarUpamAlA zvayuvamaghonAM ca // 296 // zvan yuvan maghavan eSAM vazabdasyotvaM bhavati aghuTsvare pare / zuna: / zunA / zvabhyAM / zvabhiH ityAdi / eva yuvanzabdaH / yuvA / yuvAnI / yuvAnaH / he yuvan / yuvAnaM / yuvAnau / yUna: / yUnA / yuvabhyAM / yuvabhiH / ityAdi / maghava-zabdasya tu bhedaH / sau arvtrrvntiritynuvrtte| sau ca maghavAnmaghavA vA // 297 // vibhaktau sau ca pare maghavan zabdo maghavant bhavati vA / antvasantasyeti dIrgha prApti nipAtanAddIrghaH / mghvaan| mghvntau| mghvntH| saMbodhane'pi tdvt| maghavantaM / mghvntau| mghvtH| mghvtaa| maghavadbhyAM / maghavadbhiH / ityAdi / pksse| mghvaa| maghavAnau / maghavAna: / maghavAnaM / maghavAnau / maghonaH / mghonaa| mghvbhyaaN| mghvbhiH| ityaadi| shvaanmaacsstte| tatkaroti tadAcaSTe in| ini liGgasyAnekAkSarasyetyAdinA antyasvarAdeloMpe praapte| zvAnau zvAnau zunoH yuvabhyaH 'aghuT svarAdau seTkasyApi' sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| zvan, yuvan aura maghavan inake v ko aghuT svara ke Ane para ukAra ho jAtA hai // 296 // zvan + zas z u n+as = zun + as = shun:| isI prakAra se yuvan + as = yu u + as= yUna: bnaa| . zva-kuttA zvA zvAnaH / zune zvabhyAm he zvan ! he zvAnau ! he zvAnaH ! | zunaH zvabhyAm zvabhyaH zvAnam zunaH zunaH zunoH zunAm zunA zvabhyAm zvabhiH | zuni zvasu yuvan-javAnI yuvA yuvAnI yuvAnaH | yUne yuvabhyAm he yuvan ! he yuvAnau ! he yuvAnaH ! | yUnaH yuvabhyAm yuvabhyaH yuvAnam yuvAnoM yUnaH | yUnaH yUnAm yUnA yuvabhyAm yuvabhiH | yUni yUnoH yuvasu maghavan zabda meM kucha bheda hai| maghavan +si 'arvatrarvantirasAvanaj' sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| si vibhakti aura vibhaktiyoM ke Ane para maghavan zabda ko vikalpa se maghavant Adeza ho jAtA hai // 297 // __ si au jas am au pA~ca jagaha Adeza hai / 'antvasantasya' ityAdi sUtra se n kI upadhA ko dIrgha prApta thA, kintu yahA~ nipAta se dIrgha huA to maghavAn t + si / si aura t kA lopa hokara maghavAn bnaa| isake rUpa bhagavAn ke samAna caleMge / dvitIya pakSa meM maghavA, maghavAnau, Atman ke samAna bana gye| maghavan + zas 296veM sUtra se va ko u hokara saMdhi hokara maghona: bnaa| zvAna jaisI ceSTA karatA hai yA kahatA hai / isa artha meM "tatkaroti tadAcaSTe in" isa sUtra se in pratyaya hokara "ini liMgasyAnekAkSarasya" ityAdi sUtra se aMta svara kI Adi kA lopa prApta thA taba sUtra lagA yuvAnI sAm Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH 101 na zunaH // 298 // zvan ityetasya antyasvarAdeloMpo na bhavati ini pare / zvAnayati / maghavAnamAcaSTe maghavayati / sthUladUrayuvakSiprakSudrANAmantasthAdeloMpo guNazca naaminaam||299 // sthUladUrayuvakSiprakSudra ityeteSAmantasthAdeloMpo bhavati nAminAM guNazca ini pre| sthUlamAcaSTe sthavayati / daramAcaSTe davayati / yuvAnamAcaSTe yavayati / kSipramAcaSTe kSepayati / kSadramAcaSTe kSodayati / ini liGgasyAnekAkSarasyetyAdinA antyasvarAdelopa: / ani ca vikaraNe guNa: sarvatra / paJcan zabdasya tu bhedaH / tasya bhuvcnmev| katezca jazzasorluk / pnyc| pnyc| paJcabhiH / pnycbhyH| paJcabhyaH / Ami ca nuritynuvrtte| .saMkhyAyAH SNAntAyAH // 300 // vantA zvan isake antya ke Adi svara kA lopa nahIM hotA in ke Ane para // 298 // puna: isa sUtra se ina kA lopa na hone se 'zvAnayati' bana gyaa| aise hI maghavAnamAcaSTe 'maghavayati' banA hai| sthUla, dUra, yuva, kSipra aura kSudra inake aMtastha kI Adi kA lopa aura nAmi ko guNa ho jAtA hai in ke Ane para // 299 // sthUlaM AcaSTe-sthavayati / dUramAcaSTe dvyti| yuvAnamAcaSTe yavayati / kSipramAcaSTe kSepayati / kSudramAcaSTe kSodayati / "ini liMgasyAnekAkSarasya" isa sUtra se yahA~ antya svara kA lopa hokara "ani ca vikaraNe" se guNa ho gayA hai| maghavan-indra maghavAn maghavantau maghavantaH / | maghavate maghavadbhyAm maghavadbhyaH he maghavan / he maghavantau ! he maghavantaH ! | maghavataH maghavadbhyAm maghavadbhyaH maghavantam maghavantau maghavataH maghavataH maghavatoH maghavatAm maghavatA maghavadbhyAm maghavadbhiH maghavati maghavatoH maghavatsu dvitIya pakSa meM maghavA maghavAnI maghavAnaH maghone maghavabhyAm maghavabhyaH he maghavan ! he maghavAnau ! he maghavAnaH ! maghonaH maghavabhyAm maghavadhyaH maghavAnam maghavAnau maghonaH maghonaH maghonoH maghonAma maghonA maghavabhyAm maghavabhiH | maghoni maghonoH maghavatyu paJcan zabda meM kucha bheda hai| paMcan Adi zabda bahuvacana meM hI calate haiN| paJcan+jas, paJcan+zas 'katezca jazzasoluMk' se jas zas kA lopa hokara liMgAMta nakAra kA lopa hone para paJca, paJca banA / paJcan+bhis 'ligAMtanakArasya' n kA lopa hokara paMcabhi: bnaa| paJcan+Am SakArAMta aura nakArAMta saMkhyAvAcI zabda se pare Ama ke Ane para nu kA Agama ho jAtA hai // 300 // 'dIrghamAmisanau' anuvRtti meM A rahA hai| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 kAtantrarUpamAlA SakAranakArAntAyAH saMkhyAyA nurAgamo bhavati Ami pare / dIrghamAmi sanau iti anuvrtte| nAntasya copadhAyAH // 301 // nAntasya copadhAyA dIghoM. bhavati sanAvAmi pre| paJcAnAm / paJcasu / evaM saptan navam dazan prabhRtayaH / aSTa-zabdasya tu bhedaH / tasyApi bhuvcnmev|| . aSTanaH sarvAsu // 302 // aSTanzabdAntasya A bhavati sarvAsu vibhaktiSu / yena vidhistadantasya iti nakArasya AkAraH / savarNe diirghH| au tasmAjjaszasoH // 303 // tasmAdaSTana: kRtAkArAtparayorjazzaso: sthAne aurbhavati / aSTau / assttau| tasmAdgrahaNaM kimrthm| AtvasyAnityArthaM / tena autvAbhAve jazzasoluMk ityanena jshshsorlopH| asstt| asstt| aSTAbhiH, aSTabhiH / aSTAbhyaH, assttbhyH| aSTAbhyaH, assttbhyH| Ami AtvaM saMkhyAyA: SNAntAyA iti, atra antagrahaNAdhikyAt bhUtapUrvanAntAyA api Ami nurAgamaH / aSTAnAm / aSTasu, aSTAsu / iti nakArAntAH / paphababhAntA aprasiddhAH / makArAnta: pulliGgaH kim zabdaH / sapta saptabhyaH navabhyaH sapta nava sunu aura Am ke Ane para nAMta kI upadhA ko dIrgha ho jAtA hai // 301 // aura na kA lopa ho jAtA hai| paJcAnAm bnaa| paJca / paJca / paJcabhiH / paJcabhyaH / paJcabhyaH / paJcAnAm / pnycsu| isI prakAra se saptana, navan aura dazan ke rUpa calate haiN| yathAnava... / dazabhyaH saptAnAm navAnAm daza dazAnAm saptabhiH saptasu navabhiH navasu dazabhiH dazasu saptabhyaH navabhyaH dazabhyaH aSTan zabda meM kucha bheda hai| yaha bhI bahuvacana meM hI calatA hai| sabhI vibhaktiyoM ke Ane para aSTana ke anta ko 'A' ho jAtA hai // 302 // jisase vidhi huI hai vaha aMta ko huI hai ata: nakAra ko AkAra huaa| aSTA+ jas aSTA+zas aSTan zabda ko AkArAMta karane ke bAda jas zas ke sthAna meM au Adeza ho jAtA hai // 303 // aSTA+au=aSTau bnaa| sUtra meM tasmAd zabda kA grahaNa kyoM kiyA hai ? nakAra ko AkAra kiyA gayA hai vaha anitya hai isa bAta ko sUcita karane ke liye hI tasmAd pada kA grahaNa kiyA gayA hai| isaliye jaba jas zas ko au nahIM hogA taba 'jazzasoluMka' se jas zas kA lopa evaM "liMgAMta nakArasya" se nakAra kA lopa hokara aSTa, aSTa banA / na ko 'A' hone se aSTAbhi: aSTAbhya: / aSTA+Am "saMkhyAyASNAntAyA:" sUtra se nu kA Agama hokara aSTAnAm banA / kyoMki isa sUtra meM bhI nakArAMta pada se nu kA Agama karane kA vidhAna hai ata: bhUtapUrva nakArAMta hone se nu kA Agama huA hai / puna: aSTan + Am nu kA Agama hokara aSTAnAm bnaa| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH kiM kH||304|| kiMzabda: ko bhavati vibhaktau prtH| kH| kau| ke| kN| kau| kAn / ken| kaabhyaaN| kaiH / ityAdi / idam zabdasya tu bhedH|| idamiyamayaM puMsi // 305 // idam zabdasya iyaM bhavati striyAmayaM puMsi idaM ca napuMsake sau pare / ayam / anyatra tyadAdyatvam / do'dvermaH // 306 // tyadAdInAM dakArasya mo bhavati advervibhaktau / imau / ime / imaM / imau / imAn / ttausornH||307|| agvarjitasya idaMzabdasya anAdezo bhavati Tauso: prt:| anena / kam keSAm kebhyaH aSTau aSTAbhyaH aSTa / aSTabhyaH aSTau aSTAnAm aSTa aSTAnAm aSTAbhiH. aSTAsu aSTabhiH aSTasu aSTAbhyaH aSTabhyaH isa prakAra se nakArAMta zabda hue| pa pha ba aura bhakArAMta zabda aprasiddha haiN| aba makArAMta pulliga kim zabda hai| kim +si pulliMga meM vibhaktiyoM ke Ane para kim ko 'ka' Adeza hotA hai // 304 // aba 'ka' zabda se sArI vibhaktiyA~ Ane para sarvanAma ke samAna rUpa cleNge| yathA kasmAt kAbhyAm kebhyaH kAn kasya kayoH kena kAbhyAm kasmin kayoH kasmai kAbhyAm * idam zabda meM kucha bheda hai| idam zabda ko pulliMga meM 'ayaM' strIliMga meM 'iyam' aura napuMsaka liMga meM 'idam' Adeza hotA hai // 305 // ata: idam + si, si kA lopa hokara idam ko 'ayam' Adeza huaa| 'ayam' bnaa| idam + au "tyadAdInAm vibhaktau" se akArAMta hokara 'ida' bnaa| ida + au| dvi zabda ko chor3akara vibhaktiyoM ke Ane para tyadAdi gaNa ke dakAra ko makAra hotA hai // 306 // ima + au = imau, ima + jas "ja: sarva i:" se i hokara ima+i= ime ityAdi / idm+ttaa| TA aura os ke Ane para ag varjita idam zabda ko ana Adeza ho jAtA hai // 307 // puna: 'ina TA' isa 138veM sUtra se TA ko 'ina' Adeza hokara ana+ ina = anena / idam + bhyaam| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 kAtantrarUpamAlA ad vyaJjane'nak // 308 // agvarjitasya idaM zabdasya adbhavati vyaJjanAdau vibhaktau parata: / AbhyAm / tasmAdbhis bhir // 309 // tasmAtkRtAkArAdidama: paro bhis bhir bhavati / ebhiH / asmai / AbhyAm / ebhyH| asmAt / aabhyaam| ebhyaH / asy| anayoH / essaam| asmin / anayoH / eSu / anvAdeze pUrvavat / iti makArAntA: / yakArAnto'prasiddhaH / rephAnta: pulliGgazcatvArazabdaH / tasya bhuvcnmev| catvAraH / caturo vaashbdsyotvm||310|| catvAr ityetasya vAzabdasya utvaM bhavati aghuTsvare vyaJjane ca pare / caturaH / na rephasya ghoSavati // 311 // rephasya ghoSavati pare visarjanIyo na bhavati / caturbhiH / caturthya: / caturthya: / . Ami caturaH // 312 // catvAr zabdasya nurAgamo bhavati Ami pare / caturNAM / visarjanIye prApte / agvarjita idam zabda ko vyaMjana Adi vibhakti ke Ane para 'a' ho jAtA hai // 308 // 'akAro dIrgha ghoSavati' AbhyAm bnaa| idam + bhis 'ad vyaMjane'nak' sUtra se idam ko 'a' hokara 'dhuTi bahutve tve' 143veM sUtra se bahuvacana meM 'e' hokara idam zabda ko akAra karane para bhis ko bhir ho jAtA hai // 309 // e+bhira = ebhiH| idam + Ge 'smai sarvanAmnaH' 153veM sUtra se De ko smai hokara 308veM sUtra se 'a' hokara asmai bnaa| idam-yaha ayam asmAt AbhyAm ebhyaH imam, enam imau, enau imAna, enAn anayoH, enayoH eSAm anena, enena AbhyAm ebhiH anayo, enayoH eSu AbhyAm makArAMta zabda hue| yakArAMta zabda aprasiddha haiN| aba rakArAMta catvAr zabda hai| vaha bahuvacana meM hI calatA hai| catvAr + jas= catvAraH catvAra isa zabda ke vA ko ukAra ho jAtA hai // 310 // aghuT svara aura vyaMjana ke Ane para / catvAr + zas = caturaH / catvAr + bhis / ghoSavAn ke Ane para repha ko visarga nahIM hotA hai // 311 // ata: caturbhi: / catvAr + Am ____ Am ke Ane para catvAra se nu kA Agama hotA hai // 312 // caturNAm bnaa| catur + su 1. idaM suutrmaisbaadhnaarth| asya asmin asmai Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH 105 ra: supi // 313 // ro rakArasya visarjanIya: supi pare na bhvti| iti niSedhaH / catuSu / iti rephAntAH / lakArAnto'prasiddhaH / vakArAnta: pulliGgaH sudizabdaH / sau au sau||314|| divo vakArasya au bhavati sau pare / sudyauH / sudivau / sudivH| vAmyAH // 315 // divo vakArasya vA AkAro bhavati ami pare / sudyAM, sudivaM / sudivau / sudiva: / sudivaa| diva udvyaJjane // 316 // divo vakArasya ut bhavati vyaJjane pare / sudyubhyAM / sudhubhiH / ityAdi / iti vakArAntA: / zakArAnta: . sup ke Ane para rakAra kA visarga nahIM hotA hai // 313 // ata: caturSu bnaa| rakArAMta zabda hue, lakArAMta zabda aprasiddha haiN| aba vakArAMta sudiv zabda hai| sudiv+si . si ke Ane para diva ke vakAra ko au ho jAtA hai // 314 // 'ivarNo yamasavarNe' ityAdi sUtra se saMdhi hokara 'sudyauH' bnaa| sudiv+am am vibhakti ke Ane para diva ke vakAra ko vikalpa se AkAra ho jAtA hai||315 // sudi A+ am saMdhi hokara = sudyAm / sudiv+ bhyAm vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para diva ke vakAra ko ukAra ho jAtA hai // 316 // ata: sudhubhyAm bnaa| sudiva-acchA AkAza sudyauH sudivau sudivaH / sudive sudhubhyAm sudhubhyaH he sudyauH ! he sudivau ! he sudivaH ! | sudivaH sudhubhyAm sudhubhyaH sudyAma, sudivaM sudivau sudivaH sudivaH sudivoH sudivAm sudivA sudyubhyAm sudhubhiH / sudivi isa prakAra se vakArAMta zabda hue| aba zakArAMta pulliMga viz zabda hai| viza+si 'hazasachAntejAdInAM Da:' 271veM sUtra se s ko D hokara si kA lopa aura prathama akSara hokara viT viD bnaa| viz-vaizya viTa, viD vizau vizaH vize viDbhyAm viDbhyaH he viTa, viD ! he vizau / he vizaH ! vizaH viDbhyAm viDbhyaH vizam vizau vizaH vizoH vizAm viDbhyAm vibhiH vizi vizoH viTsu sudivoH sudhuSu vizaH vizA Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 kAtantrarUpamAlA pulliGgo viz zabdaH / hazaSachAnta ityAdinA Datvam / viT, viD / vizau / viza: / saMbodhane'pi tadvat / / ityAdi / tAdRz zabdasya tu bhedaH / cavargadRgAdInAM ceti gatvam, / tAdRk, tAdRg / tAdRzau / tAdRzaH / evaM sadRz yAdRz etAdRz kIdRz IdRz amUdRz prabhRtayaH / iti zakArAntAH / SakArAnta: pulliGgo ratnamuS zabdaH / ratnamuT, rtnmudd| ratnamuSau / ratnamuSaH / ratnamuSaM / ratnamuSau / ratnamuSaH / rtnmussaa| ratnamuDbhyAM / ratnamubhiH / ityAdi / sAdhutakS zabdasya tu bhedaH ! . saMyogAde(TaH // 274 // saMyogAdedhuMTo lopo bhavati virAme vyaJjanAdau ca / vyaJjanAcca selopH| hazaSachAntejAdInAM ngH||271 // tAdRz zabda meM kucha bheda hai| tAdRz+si 'cavargadRgAdInAM ca' isa 254veM sUtra se ca ko g evaM k hokara tAdRga, tAdRk bnaa| . . tAdRz-vaisA tAdRk, tAdRga tAdRzau tAdRzaH / tAdRzaH tAdRgbhyAm / tAdRgbhyaH tAdRzam tAdRzau tAdRzaH tAdRzaH tAdRzoH tAdRzAm tAdRzA tAdRgbhyAm tAdRgbhiH tAdRzi tAdRzoH / tAdRkSu tAdRze tAdRgbhyAm tAdRgbhyaH isI prakAra se sadRza, yAdRza, etAdRza, kIdRz, IdRza, amUdRz Adi zabda calate haiN| zakArAMta zabda hue| aba SakArAMta ratnamuS zabda hai| ratnamuS + si 'ha za Sa chAntejAdInAM DaH' sUtra se S ko D hokara prathama akSara hokara ratnamuTa, ratnamuD bnaa| ratnamuS-raloM kA cora ralamuTu, ratnamuD ratnamuSo ratnamuSaH he ratnamuTu, he ratnamuD ! he ratnamuSau ! he ralamuSaH ! ratnamuSam ratnamuSau ratnamuSaH ratnamuSA ratnamuDbhyAm ratnamubhiH ratnamuDbhyAm ralamuDbhyaH ratnamuSaH ratnamuDbhyAm ralamuDbhyaH ratnamuSaH ratnamuSoH ratnamuSAm ratnamuSi ratnamuSoH ratnamuTsu, ratnamuTtsu sAdhutakS + si *saMyoga kI Adi meM yadi dhuT akSara hai evaM virAma aura vyaMjana vAlI vibhaktiyA~ AyI haiM to dhuTa kA lopa ho jAtA hai // 274 // 'vyaMjanAcca' sUtra se si kA lopa ho jAtA hai| ata: sAdhu-ta k S + si k kA lopa huaa| *ha za Sa aura chakArAMta zabda evaM yajAdi ko virAma aura vyaMjana ke Ane para 'D' ho jAtA hai // 271 // ata: S ko D hokara sAdhu taD bnaa| eka bAra prathama akSara hokara sAdhutaTa bnaa| 1. seva dRzyata iti tAdRk // *ye do sUtra pahale A cuke haiN| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgaH 107 hazaSachAntAnAM yajAdInAM ca Do bhavati virAme vyaJjanAdau ca / iti DatvaM / sAdhutaTa, sAdhutaD / sAdhutakSau / sAdhutakSaH / saMbodhane'pi tadvat / sAdhutakSaM / sAdhutakSau / sAdhutakSa: / sAdhutakSA / sAdhutaDbhyAM / sAdhutaDbhiH ityAdi / SaSzabdasya tu bhedaH / tasya bhuvcnmev| jazzalorluk / SaT, SaD / SaDbhiH / SaDbhyaH / Ami nurAgamo DatvaM c| SaDo No ne // 317 // saMkhyAyA: SNAntAyA: SaDA No bhavati vibhaktau ne pare / SaNNAM / SaTtsu, SaTsu ityAdi / sakArAnta: pulliGgaH suvacas zabdaH / sau antvasantasyetyAdinA dIrghaH / suvacA: / suvacasau / suvacasa: he suvaca: / he suvacasau / he suvacasa: / suvacasaM / suvacasau / suvacasa: / suvacasA / suvacobhyAM / suvacobhiH / ityAdi / evaM candramas pItavAsas sthUlaziras hiraNyaretas suzrotas prabhRtayaH / uzanas zabdasya tu bhedaH / sAdhutakSsAdhutaD, sAdhutaTa sAdhutakSau sAdhutakSaH he sAdhutaD, he sAdhutaTa ! he sAdhutakSau ! he sAdhutakSaH ! sAdhutakSam sAdhutakSau sAdhutakSaH sAdhutakSA sAdhutaDbhyAm sAdhutabhiH sAdhutakSe sAdhutaDbhyAm sAdhutaDbhyaH sAdhutakSaH sAdhutaDbhyAm sAdhutaDbhyaH sAdhutakSaH sAdhutakSoH sAdhutakSAm sAdhutakSi sAdhutakSoH sAdhutaTsu, sAdhutaTtsu SaS + jas, SaS + zas . 'jazzasoluMka' sUtra se jas, zas kA luk zabda se lopa karake "hazaSachAntejAdInAM Da:" sUtra se S ko D hokara punazca vikalpa se prathama akSara hokara SaT, SaD bnaa|| SaS Am nu kA na hokara n ko N ho gayA puna: .. Age nakAra vibhakti ke Ane para saMkhyAvAcI SaT zabda ke T ko N ho jAtA hai // 317 // ata: SaNNAm bnaa| SaS + su 271veM sUtra se S ko T hokara SaTsu evaM "TAt suptAdirvA" isa 276veM sUtra se 't' *' kA Agama. hokara SaTtsu bnaa| SaT, SaD / SaT, SaD / SaDbhiH / SaDbhya: SaDbhyaH SaNNAm SaTsu, SaTtsu aba sakArAMta pulliga suvacas zabda hai| suvacas + si, si vibhakti kA lopa hokara "antvasantasya cAdhAtossau" 277veM sUtra se asaMbuddhi si ke Ane para as ke 'a' ko dIrgha hokara s ko visarga hokara suvacA: bnaa| ___suvacas-acche vacana bolane vaalaa| suvacAH suvacasau. suvacasaH / suvacase suvacobhyAm suvacobhyaH he suvacaH ! he suvacasau ! he suvacasaH ! | suvacasaH suvacobhyAm suvacobhyaH suvacasam suvacaso suvacasa: suvacasoH suvacasAm suvacasA suvacobhyAm suvacobhiH | suvacasi suvacasoH suvacaHsu isI prakAra se candramas, pItavAsas, sthUnaziras, hiraNyaretas, suzrotas Adi ke rUpa calate haiN| uzanas zabda meM kucha bheda hai| uzanas + si suvacasaH 1.te-ke yajAdayaH yaja-saj mRja-bhrAja-rAja parivrAja iti yjaadyH|| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 kAtantrarUpamAlA uzanaspurudaMso'nehasAM sAvanantaH // 318 // uzanas purudaMzas anehas ityeteSAmanto'n bhavati sau pare asmbuddhau| ushnaa| ushnsau| uzanasa: / natrA nirdissttmnitym| sambodhane tUzanasastrirUpaM sAntaM tathA naantmthaapydntm| zrIvyAghrabhUtipratitannamepannatrApi nirdiSTamanityameva // 1 // he uzana: he uzanan, he uzana / he uzanasau / he uzanasa: / uzanasaM / uzanasau / uzanasa: / ushnsaa| uzanobhyAM / uzanobhiH / ityAdi / evaM purudaMzas anehas zabdau sambuddhi vinA / vidvans zabdasya tu bhedaH / sau-sAntamahato!padhAyA iti dIrghaH / vidvAn / vidvAMsau / vidvAMsa: / he vidvan / he vidvAMsau / he vidvAMsaH / vidvAMsaM / vidvaaNsau| asaMbuddha 'si' vibhakti ke Ane para uzanas, purudaMzas aura anehas zabdoM ke aMta ko 'an' ho jAtA hai // 318 // ____ata: uzanan + si huaa| puna: 'ghuTi cAsaMbuddhau' isa 177veM sUtra se n kI upadhA ko dIrgha hokara "liMgAnta nakArasya" sUtra se 'n' kA lopa hokara 'uzanA' bnaa| uzanas + au= uzanasau, uzanasaH / na samAsa se nirdiSTa hone se yaha vaikalpika hai aura zlokArtha-saMbodhana meM uzanas zabda ke tIna rUpa banate haiM, sakArAMta, nakArAnta evaM akArAMta / aisA zrI vyAghabhUti mahodaya ne svIkAra kiyA hai kyoMki yaha naJ samAsa ke dvArA kahA gayA hone se anitya hI hai| ata: uzanas + si, si kA lopa evaM s kA visarga hokara he uzana: ! an Adeza hokara he uzanan ! evaM akArAMta hokara he uzana ! aise tIna rUpa bana gye| tathAhi-uzanas uzanasau uzanasaH he uzanaH ! he uzanan ! he uzan ! he uzanasau ! he uzanasaH ! uzanasam uzanasau uzanasaH / uzanasA uzanobhyAm uzanobhiH uzanase uzanobhyAm uzanobhyaH uzanasaH uzanobhyAm uzanobhyaH uzanasoH uzanasAm uzanasi uzanaHsu ushnssu| saMbodhana ke sivAya purudaMzas aura anehas ke rUpa isI prakAra se calate haiN| vidvans zabda meM kucha bheda hai| vidvans + si "sAntamahatonoMpadhAyAH" isa 286veM sUtra se 'na' kI upadhA ko dIrgha hokara "saMyogAntasya lopaH" sUtra 260veM se s kA lopa hokara evaM vyaJjanAcca sUtra se si kA lopa hokara 'vidvAn' bnaa| tatraiva ghuTa vibhakti taka n kI upadhA ko dIrgha evaM "manoranusvAro ghuTi" isa 258veM sUtra se nakAra ko anusvAra hokara vidvans + au= vidvAnsau bnaa| uzanA uzanasaH uzanasoH 1. akAra: kimarthaH ? sakhyuraMtaH anbhavatItyatra anprayojanam / 2. zeSe sevA vApararUpam' se vikalpa se sa ho gayA hai| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH 109 aghaTasvarAdau seTakasyApi vnservshbdsyotvm||319 / / seTkasyApi 'vanservazabdasyotvaM bhavati aghuTsvarAdau / viduSaH / vidussaa| virAmavyaJjanAdiSvanaDunnahivansInAM ca // 320 // virAme vyaJjanAdau ca anaDvannahivansInAmantasya do bhvti| vidvadbhyAM / vidvadbhiH / ityAdi / pecivAn / pecivaaNsau| pecivaaNsH| pecivaaNsN| pecivaaNsau| nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH / itIDabhAvaH / aghuTsvarAdau seTakasyeti utvam / pessussH| pecussaa| pecivadbhyAM / pecivadbhiH / pecuSe / pecivadbhyAM / pecivadbhyaH / evaM tenivans prabhRtayaH / ityAdi / ukhAzras zabdasya tu bhedaH / sau zrasidhvasozca // 321 // vidvans + zas, aba aghuTa vibhakti ke Ane para aghuT svara vAlI vibhakti ke Ane para iT sahita evaM iT rahita donoM prakAra ke zabdoM meM bhI 'vans' ke 'va' ko 'u' ho jAtA hai // 319 // . viduns + as "vyaJjane caiSA ni:" isa 188veM sUtra se nakAra kA lopa hokara evaM 'nAmi' se pare s ko S hokara 'viduSaH' bnaa| aba vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para-vidvans + bhyAm / virAma evaM vyaJjanAdi vibhakti ke Ane para anaDvAh aura vans zabda ke anta ko 'dakAra' ho jAtA hai // 320 // ata: 'vyaMjane ceSAM ni:' se nakAra kA lopa hokara 'vidvadabhyAm' banA vidvAn vidvAMsau vidvAMsaH / viduSe vidvadbhyAm vidvadbhyaH .. he vidvana ! he vidvAMsau ! he vidvAMsaH ! | viduSaH he vidvAsA ! havidvAsa vidvadbhyAm vidvadbhyaH vidvAMsam vidvAMsau viduSaH viduSaH viduSoH viduSAm viduSA, vidvadbhyAm vidvadbhiH viduSi viduSoH vidvatsu pecivans + si= pecivAn, banA ghuT vibhakti taka vidvAn ke samAna rUpa bneNge| Age aghuTa * 'svara vAlI vibhakti ke Ane para kucha aMtara hai| yathA-pecivans + zas "nimitta ke abhAva meM naimittika kA bhI abhAva ho jAtA hai" isa nIti ke anusAra pecivans zabda ke iT kA abhAva hokara evaM uparyukta 319veM sUtra se 'va' ko 'u' hokara. 'peSuSaH' bnaa| pecivAn pecivAMsau pecivAMsaH / pecuSe / pecivadbhyAm pecivadbhyaH he pecivan ! . he pecivAMsau ! he pecivAMsaH / / pecivadbhyAm pecivadbhyaH pecivAMsaM pecivAMsau pecuSaH pecuSaH pecuSoH pecuSAm pecuSA pecivadbhyAm pecivadbhiH / pecuSi pecuSoH pecivatsu tenivans zabda ke rUpa bhI isI prakAra se calate haiN| ukhAzras zabda meM kucha bheda hai| ukhAzras+si virAma aura vyaJjanAdi vibhakti ke Ane para zras, dhvas zabda ke aMta ke sakAra ko dakAra ho jAtA hai // 321 // 1. seTakasya iDAgamena sahitasya // 2. vansIti vidvannityAdisthale rUpam // 3. Agama udanubandhaH svraadntyaatprH|| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 kAtantrarUpamAlA zrasidhvasorliGgayorantasya do bhavati virAme vyaJjanAdau ca / ukhAzrat, ukhAzrad / ghuTsva re nuH // 322 // zrasidhvasorliGgayornurAgamo bhavati ghuTsvare pare / ukhaashrNsau| ukhaaaNs:| saMbodhane'pi tadvat / ukhAaMsaM / ukhAaMsau / ukhAzrasa: / ukhaashrsaa| ukhAzradbhyAm / ukhAzradbhiH / ukhAzrutsu / evaM parNadhvas zabdaH / adas zabdasya tu bhedaH / tdaadytvm|| sau saH // 323 // tyadAdInAM dakArasya sakAro bhavati sau pre| sAvau silopazca // 324 // adaso'ntasya aurbhavati svare pare silopazca / asau / dvitve adasaH pade maH // 325 // ukhAzraMsau ukhAzrasaH evaM 'si' kA lopa hokara ukhAzrat, ukhAzrad bana gyaa| ukhAzras+ au ghuT svara vAlI vibhakti ke Ane para as, dhvas zabda ko 'nu' kA Agama ho jAtA hai // 322 // puna: nakAra kA anusvAra hokara 'ukhAzraMsau' bnaa| saMbodhana meM bhI vaise hI rUpa rheNge| ukhAzras+ bhyAm uparyukta 321veM sUtra se 's' ko 'd' hokara 'ukhAzradbhyAm' bnaa| ukhAzrat, ukhAzrad ukhAzraMsaH he ukhAzrat, ukhAzrad he ukhAzraMsau he ukhAaMsaH ukhAdhesam ukhAaMsau ukhAzrasaH ukhAzrasA ukhAzradbhyAm ukhAzradbhiH ukhAzrase ukhAzradbhyAm ukhAzradbhyaH ukhAzradbhyAm ukhAzradbhyaH ukhAzrasa: ukhAzrasoH ukhAzrasAm ukhAzrasi ukhAzrasoH ukhAzratsu isI prakAra se parNadhvas zabda ke rUpa calate haiN| adas zabda meM kucha bheda haiN| adas + si "tyadAdInAm vibhaktau" isa 172veM sUtra se adas ko akArAMta 'ada' huaa| si vibhakti ke Ane para tyadAdi ke dakAra ko sakAra ho jAtA hai // 323 // ' ata: asa + si rhaa| adas ke aMta ko 'au' ho jAtA hai| evaM 'si' vibhakti kA lopa ho jAtA hai // 324 // ata: asa+au= asau banA / aba sup vibhakti taka adas ko 'ada' Adeza kara lenA caahiye| ada+ au __ adas ko pada karane para 'da' ko 'ma' ho jAtA hai // 325 // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH adasa: pade sati dasya mo bhvti| utvaM maat||326|| adaso mAtparo varNamAtrasyotvaM bhavati AntaratamyAt / amU / jasi ebahutve tvI // 327 // adaso mAtparo bahutve niSpanne edIrbhavati / amii| amuM / amuu| 'amUn / ___ ado muzca / / 328 // adaso murAdezo bhavati TAvacanasya ca nAdezo'striyAm / amunaa| amUbhyAm / .. adasazca // 329 // adaso'gvarjitAtparo bhis bhir bhavati / dhuTyetvam / amIbhiH / amuSmai / amUbhyAm / amIbhyaH / amuSmAt / amUbhyAM / amIbhya: / amuSya / amuyoH / amISAm / amuSmin / amuyoH / amISu / / zreyans zabdasya tu bhedaH / zreyAn / zreyAMsau / zreyAMsa: / he zreyan / he shreyaaNsau| he zreyAMsa: / zreyAMsaM / shreyaaNsau| zreyasa: / shreysaa| zreyobhyAM / zreyobhiH / pumanszabdasya tu bhedaH / pumAn / pumaaNsau| pumAMsa: / he puman / pumAMsaM / pumaaNsau| . adas ke 'ma' se pare 'varNamAtra da' ke 'a' sahita vibhakti mAtra ko ukAra ho jAtA hai // 326 // aura vaha ukAra Adeza krama se hotA hai; yathA-hrasva svara ko hrasva 'u' evaM dIrgha svara ko dIrgha 'TotA hai| yahA~ dIrgha au hai| ata: dIrgha U hokara-ama+U=ama bnaa| ada+jasa hai pavAkta "adasa: pade ma:" sUtra se 'da' ko 'ma' karake "ja: sarva i:" isa 152veM sUtra se jas ko 'i' aura saMdhi hokara 'ame' banA / puna: bahuvacana ke 'e' ko 'I' ho jAtA hai // 327 // adas ke 'm' se pare bahuvacana meM bane hue 'e' ko 'I' hokara 'amI' bnaa| ada+ am hai| 'da' ko 'ma' evaM da ke 'a' sahita am ke a ko 'u' hokara 'amum' banA / ada+ zas hai| pahale adAn banA karake 'da' ko 'ma' aura dIrgha 'A' ko 'U' karake 'amUn' bnaa| ada+TA hai| strIliMga ko chor3akara adasa ko 'amu' evaM 'TA' ko 'nA' Adeza ho jAtA hai // 328 // 'ata: 'amunA' bnaa| ada+bhyAm 'akAro dIrgha ghoSavati' sUtra se 'adAbhyAm karake d ko m evaM 'A' ko U karane se 'amUbhyAm' bnaa| ada+ mis hai pUrvavat 'd' ko 'm' karake Age sUtra lgaa| ___ ak varjita adas se pare 'bhis' ko 'bhir' Adeza ho jAtA hai aura dhuTa ke Ane para 'ekAra' bhI ho jAtA hai // 329 // ata: 'amebhiH' bana gyaa| pana:-edabahatve tvI' satra se bahavacana ke 'e' ko 'I' karake 'amIbhiH' banA / ada+ De hai pUrvavat d ko 'ma' aura 'a' ko 'u' karake "smai sarvanAmna:" isa 153veM sUtra se 'De' ko 'smai' karake 'nAmi' se pare s ko S karane se 'amuSmai' bnaa| ada+ Gasi pUrvavat d ko m, a ko 'u' karake "Gasi smAt" isa 154veM sUtra se smAt karake s ko S huA aura 'amuSmAt' bnaa| ada+ os hai da ko 'ma' karake 'osi c' 146veM sUtra se a ko 'e' evaM saMdhi karakeM 'amayo:' banA evaM 'utvaM mAta' se ma ke 'a' ko 'u' karake 'amayo:' bana gyaa| 1.zasi sasya ca nH|| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 kAtantrarUpamAlA amU amuSya amuSmai puMso'nzabdalopaH // 330 // pumAns ityetasya anzabdasya lopo bhavati, aghuTsvare vyaJjane ca pare / puMsaH / puNsaa| - syAdidhuTi pdaantvt||331|| syAdidhuTi pare padAntavatkAryaM bhavati / iti nyAyAt / mo'nusvAravyaJjane / puMbhyAM / puMbhiH / ityAdi / iti sakArAntAH // hakArAnta: pulliGgo madhulih zabdaH / madhuliT, madhuliD / mdhulihau| madhulihaH / saMbodhane'pi tdvt| mdhulittsu| evaM puSpalih ityaadi| goduh zabdasya tu bhedaH / hacaturthAntasya dhAtorityAdinA cturthtvm| ada +Gi hai pUrvavat sArI prakriyA karake 'Gi' ko 'smin' karake 'amuSmin' bnaa| . asau amU . amI / amuSmAt amUbhyAm amIbhyaH amum amUn / amuyoH .. amISAm amunA amUbhyAm amIbhiH / amuSmin amuyoH amISu / amUbhyAm amIbhyaH zreyans zabda meM kucha bheda hai-zreyans +si hai "sAntamahatonoMpadhAyAH" isa 286veM sUtra se s kI upadhA ko dIrgha hokara saMyogAMta s kA lopa evaM 'si' kA lopa hokara zreyAn' bnaa| tathaiva ghuTa vibhakti meM dIrgha hokara zreyAMsau Adi banatA hai| zreyans + zas hai 'vyaMjane caiSAM ni:' sUtra 188veM se aghaTa vibhakti meM na kA lopa hokara 'zreyasa:' bnaa| zreyAn zreyAMsau zreyAMsaH zreyase zreyobhyAm zreyobhyaH / he zreyan ! he zreyAMsau ! he zreyAMsaH ! zreyasaH zrayobhyAm zreyobhyaH zreyAMsam zreyAMsau zreyasaH zreyasaH zreyasoH zreyasAm zreyasA zreyobhyAm zreyobhiH | zreyasi zreyasoH zreya.su, zreyassu pumans zabda meM kucha bheda hai| pumans + si pUrvavat ghuTa vibhakti meM 'na' kI upadhA ko dIrgha karake 'pumAn' Adi bnaa| pumans + zas hai| ____ pumans isa zabda ke 'an' zabda kA lopa ho jAtA hai // 330 // yaha niyama aghuTa vibhakti ke Ane para hotA hai| ata: pums + zas rahA puna: 'm' kA anusvAra hokara 'puMsaH' bana gyaa| pums + bhyAm hai| si Adi dhaTa vibhakti ke Ane para padAMtavata kArya ho jAtA hai||331|| isa nyAya se 'saMyogAntasya lopa:' sUtra se s kA lopa hokara 'mo'nusvAro vyaMjane' se m kA anusvAra hokara ''bhyAm' bana gyaa| pumAn pumAMsaH / puMbhyAm 'bhyaH he puman he pumAMsau he pumAMsaH puMbhyAm puMbhyaH pumAMsam pumAMsau puMsAm puMbhyAm | puMsi puMsoH pumAMsau puMsaH puMsoH puMsA puMbhiH puMsu 1. padAntavatkArya kiM ? vAyeM tadvargapaJcamamiti viklpH|| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH 113 dAdehasya gH||332|| dAderhakArasya gakAro bhavati, virAme vyaJjanAdau ca / godhuk, godhum / goduhau / goduhaH / saMbodhane'pi tadvat / goduhaM / goduhau / goduha: / goduhA / godhugbhyAM / godhugbhiH / ityAdi / muha-zabdasya tu bhedH| muhAdInAM vaa||333 / / muhAdInAM hakArasya gakAro bhavati, vA virAme vyaJjanAdau ca / muk, muga, mudd| muhau / muhaH / muhaM / muhau| muhaH / muhaa| mugbhyAM, muDbhyAM / mugbhiH, muDbhiH / ityAdi / evaM druh snuh snih prabhRtayaH / praSThavAhazabdasya tu bhedaH / praSThavATa, praSThavAD / praSThavAhI / praSThavAhaH / praSThavAhaM / prsstthvaahau| isa prakAra se sakArAMta zabda hue| aba hakArAMta pulliMga madhu liha zabda hai| madhuliha + si 'hazaSachAntejAdInAM DaH' isa 271veM sUtra se 'ha' ko 'D' puna: vikalpa se 'T' hokara 'madhuliT, madhuliD' bana gyaa| madhuliha-madhu ko cATane vAlA madhuliT, madhuliD madhulihau madhulihaH / madhulihe madhuliDbhyAm madhuliDbhyaH he madhuliT he madhulihau he madhulihaH | madhulihaH madhuliDbhyAm madhuliDbhyaH madhuliham . * madhulihau madhulihaH / madhulihaH madhulihoH madhulihAm madhulihA madhuliDbhyAm madhuliDbhiH / madhulihi madhulihoH madhuliTsu, madhuliTtsu * puSpaliha Adi ke rUpa bhI isI prakAra se cleNge| goduha zabda meM kucha bheda hai| goduha +si hai 'vyaJjanAcca' sUtra se 'si' kA lopa hokara 'hacaturthAntasya dhAtostRtIyAderAdi caturthatvamakRtavat' isa 290veM sUtra se dhAtu ke tRtIya akSara ko caturtha akSara ho gayA taba 'godhuha' rahA / puna: 'da' hai Adi meM jisake aise hakAra ko 'g' ho jAtA hai // 332 // jabaki virAma aura vyaJjanAdi vibhaktiyA~ AtI haiM / evaM "padAMte dhuTAM prathama:" tRtIya ko vikalpa se prathama akSara hokara 'godhuk, godhug' bnaa| goduha-gAya ko duhane vAlA gvAlA godhuk, godhug goduhI goduhaH / goduhe godhugbhyAm godhugbhyaH he godhuk, he godhuga he goduhau he goduhaH | goduhaH godhugbhyAm godhugbhyaH goduham goduhau goduhaH | goduhaH goduhoH goduhAm goduhA godhugbhyAm godhugbhiH | goduhi goduhoH muha zabda meM kucha bheda hai| muh + si virAma aura vyaJjanAdi vibhakti ke Ane para muha Adi zabdoM ke hakAra ko 'g' vikalpa se hotA hai // 333 // vikalpa se matalaba "hazaSachAntejAdInAM DaH" sUtra se 'i' bhI ho jAtA hai| tathA vikalpa se prathama akSara hokara cAra rUpa "muk mug muT muD" bana gye| muka muga muT muD muhaH he muk muga muT muD muham godhukSu muhI Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 kAtantrarUpamAlA vAhervAzabdasyautvaM // 334 // vAhervAzabdasyautvaM bhavati, aghuTsvare pre| praSThauhaH / prsstthauhaa| prsstthvaaddbhyaaN| praSThavADbhiH / praSThavATsu / ityAdi / anaDvAh zabdasya tu bheda: / sau - sau nuH // 335 // anaDvAha ityetasya nurAgamo bhavati sau pare / anaDvAn / anddvaahau| anaDvAhaH / sambuddhAvubhayoIsvaH // 336 // caturanaDuhorubhayo: sambuddhau hrasvo bhavati / he anaDvan 3 / he anaDvAhaM / anddvaahau| muhA mugbhyAm, muDbhyAm mugbhiH, mubhiH mugbhyAm, muDbhyAm mugbhiH, mubhiH muhaH mugbhyAm, muDbhyAm mugbhiH, mubhiH . . muhaH muhoH muhAm muhi mahoH mukSu, muTsu, muTtsu snuha aura snih zabda ke rUpa bhI isI prakAra se calate haiM / praSThavAh zabda meM kucha bheda hai / praSThavAd + si "hazaSachAnte" ityAdi sUtra se 'ha' ko 'D' hokara evaM prathama akSara bhI hokara 'praSThavATa, praSThavAD' bnaa| adhuT svara vAlI vibhakti meM bheda hai| praSThavAha + zas aghuT svara vAlI vibhakti ke Ane para vAha ke 'vA' zabda ko au' ho jAtA hai // 334 // ata: praSTha auha + as = saMdhi hokara "praSThauha:" bnaa| praSThavATa praSThavAD praSThavAhI praSThavAhaH he praSThavATa, praSThavAD ! he praSThavAhI he praSThavAhaH praSThavAham praSThavAhI praSThauhaH praSThauhA praSThavADbhyAm praSThavAbhiH praSThauhe praSThavADbhyAm praSThavADbhyaH praSThauhaH praSThavADbhyAm praSThavADbhyaH praSThauhaH praSThohoH praSThauhAm praSThauhi praSThohoH praSThavATsu,praSThavATtsu anaDvAh zabda meM kucha bheda hai| anaDvAha +si si vibhakti ke Ane para anaDvAha ko 'nu' kA Agama ho jAtA hai // 335 // ata: 'anaDvAnha' rhaa| saMyoga ke anta kA lopa hokara 'anaDvAn' bnaa| saMbodhana meM anaDvAh + si ___ catvAr aura anaDvAh zabda ke 'vA' ko saMbuddhi si ke Ane para hrasva ho jAtA hai // 336 // ata: he 'anaDvan' bnaa| anaDvAh + zas Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: strIliGgAH 115 anaDuca // 337 // anaDvAha ityetasya vAzabdasyotvaM bhavati aghuTsvare pare vyaJjane ca pare / anaDuhaH / andduhaa| virAmavyaJjanetyAdinA datvaM / anaDudbhyAM / anaDudbhiH / anaDutsu / ityAdi / iti hakArAntA: / priyAzcatvAro yasyAsau priyacatvA: / priyctvaarau| priyacatvAraH / he priyacatva: 3 / priyacatvAraM / priyacatvArau / priyacaturaH priycturaa| priyacaturthyAM / priyacaturbhiH / ityaadi| iti vyaJjanAntA: pulliGgAH atha vyaJjanAntAH strIliGgA ucyante kavargAntA: strIliGgA aprasiddhA: / cakArAnta: strIliGgastvaca zabdaH / tvak, tvm| tvacau / tvaca: / tvakSu / ityAdi / evaM vAc zabdaprabhRtayaH / chakArAnto'prasiddhaH / jakArAnta: strIliGgaH sraj zabdaH / srak, aghuT svara evaM vyaJjanAdi vibhakti ke Ane para anaDvAT ke "vA" zabda ko 'Da' ho jAtA hai // 337 // ___ ata: 'anaDuhaH' bnaa| anaDvAha + bhyAm "virAmavyaJjanAdiSu" ityAdi 320veM sUtra se 'h' ko 'd' hokara 'anaDudbhyAm' bnaa| . anaDvAha-baila anaDvAn anaDvAhI anaDvAhaH / anaDuhe anaDudbhyAm anaDudbhyaH he anaDvan ! he anddvaahau| he anaDvAhaH anaDuhaH anaDudbhyAm anaDudbhyaH anaDvAham anaDvAhI anaDuhaH anaDuhaH anaDuhoH anaDuhAm anaDuhA anaDudbhyAm anaDundriH / anaDuhi anaDuhoH anaDutsu isa prakAra se hakArAMta zabda hue| aba rakArAMta priyacatvAr zabda hai| priyA haiM cAra jisake aise puruSa ko 'priyacatvA:" kahate haiN| aise yahA~ bahuvrIhi samAsa meM zabda banA hai| . .. priyacatvAra+si / si kA lopa evaM rakAra kA visarga hokara 'priyacatvA:' bnaa| saMbodhana meM 336veM sUtra se 'vA' ko hrasva hokara he priyacatva: bnaa| priyacatvAr + zas hai 337veM sUtra se "vA" ko 'u' hokara 'priyacaturaH' bnaa| priyacatvAra-cAra strI sahita puruSa / priyacatvAH . priyacatvArau priyacatvAraH / priyacature priyacaturdhyAm priyacaturthyaH he priyacatvaH ! he priyacatvArau he priyacatvAraH | priyacaturaH priyacaturdhyAm priyacaturthyaH priyacatvAram priyacatvArau priyacaturaH | priyacaturaH priyacaturoH priyacaturAm priyacaturA priyacaturthyAm priyacatubhiH / priyacaturi priyacaturoH priyacaturyu isa prakAra se vyaJjanAnta pulliMga prakaraNa samApta huaa| vyaJjanAnta strIliMga prakaraNa aba vyaJjanAnta strIliMga kahA jAtA hai| isameM kavargAnta strIliMga aprasiddha hai, cakArAMta strIliMga 'tvaca' zabda se prakaraNa zurU ho rahA hai| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA 116 srag / srajau / srajaH / srakSu / ityAdi / jhabaTavargAntA aprasiddhA: / takArAnta: strIliGgo vidyucchabdaH / vidyut, vidyud / vidyutau / vidyutaH / ityAdi / thakArAnto'prasiddhaH / dakArAnta: strIliGgaH zarad zabdaH / zarat, zarad / zaradau / zaradaH / evaM saMvid vipad pariSad prabhRtayaH / tyadzabdasya tu bhedaH / tyadAdyatvaM / striyAmAdetyAdinA tvakSu | sraje tvac+si hai "cavargadRgAdInAM ca" isa 254veM sUtra se virAma aura vyaJjanAdi vibhakti ke Ane para 'ca' ko 'g' ho gayA evaM "padAMte dhuTAM prathama:" sUtra se vikalpa se prathama akSara hokara tvak tvag bnaa| . tvaca-chAla tvaka, tvag tvacau. tvacaH / tvace tvagbhyAm tvagbhyaH he tvaka, tvag he tvacau he tvacaH / tvacaH tvagbhyAm tvagbhyaH tvacam tvacau tvacaH tvacaH tvacoH tvacAm tvacA tvAbhyAm tvagbhiH / tvaci tvacoH 'vAca' zabda ke rUpa bhI isI prakAra se cleNge| chakArAnta zabda aprasiddha haiN| aba jakArAnta sraj zabda hai| sraj+ si= srak srg| pUrvokta 254veM sUtra se g hokara rUpa bana gyaa| . sraj-mAlA sraka, srag sajau srajaH stragbhyAm sragbhyaH he srak, srag he srajI he srajaH strajaH sragbhyAm stragbhyaH strajam srajo srajaH srajaH srajoH srajAm srajA sragbhyAm sragbhiH / sraji srajoH srakSu jha, ba aura TavargAnta zabda strIliMga meM aprasiddha haiN,| aba takArAnta strIliMga vidyut zabda hai| vidyut+si= vidyut, vidyud bnaa| 'si' kA lopa hokara "vA virAme" sUtra se prathama akSara bhI ho gyaa| vidyut-bijalI vidyut ,vidyud vidyutau vidyutaH / vidyute / vidyubhyAm vidyudbhyaH he vidyut vidyud he vidyutau vidyutaH vidyudbhyAm vidyubhyaH vidyutam vidyuto vidyutaH vidyutaH vidyutoH vidyutAm vidyutA vidyubhyAm vidyudbhiH / vidyuti vidyutsu thakArAnta strIliMga aprasiddha hai| dakArAnta zarad zabda ke rUpa bhI isI prakAra se cleNge| zaradaH zarat zarad zaradau zarade zaradbhyAm zaradbhyaH he zarat zarad he zarado he zaradaH / zaradaH zaradbhyAm zaradbhyaH zaradam zaradau zaradaH zaradaH zaradoH zaradAm zaradA zarabhyAm zaradiH / zaradi zaratsu saMvid, vipad aura pariSad Adi ke rUpa bhI isI prakAra se cleNge| tyad zabda meM kucha bheda hai| tyad +si hai| he vidyutaH zaradaH zaradoH Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntAH strIliGgAH 117 Apratyaya: / sau-tasya ceti sakAraH / syaa| tye / tyA: / tyAM / tye| tyA: / tyayA / tyAbhyAM / tyAbhiH / tysyai| tyAbhyAM / tyAbhyaH / tyasyAH / tyAbhyAM / tyAbhyaH / tyasyA: / tyayoH / tyAsAM / tyasyAM / tyayoH / "tyadAdInAm vibhaktau" sUtra se akArAnta 'tya' bnaa| puna: "striyAmAdA" isa 215veM sUtra se strIliMga meM 'A' pratyaya hokara 'tyA' banA / puna: 'tasya ca' isa 288veM sUtra se 't' ko 's' hokara 'syA' evaM si vibhakti kA lopa ho gyaa| aba sabhI vibhaktiyoM meM tyA banAkara strIliMga kI sarvanAma vibhatti lagAnA caahiye| yathA-tyA+ au "aurim" sUtra 211veM se 'i' hokara saMdhi hokara 'tye' bnaa| tyad-vaha syA tye . tyAH / tyasyAH tyAbhyAM tyAbhyaH tyAmatye tyAH tyasyAH tyayoH tyAsAm tyayA tyAbhyAM. tyAbhiH tyasyAm tyayoH tyAsu tyAbhyAM tyAbhyaH isI prakAra se tada, yad aura etad ke rUpa calate haiN| yathA tAH tasyAH tAbhyAm tAbhyaH tAm tasyAH tayoH tAsAm tayA, tAbhyAm tAbhiH tasyAm tayoH tAsu tasyai tAbhyAm tAbhyaH tyasyai tAH yad-jo ete yasyAH yAbhyAm / yAbhyaH yAH yasyAH yayoH yAsAm yAbhyAm yAbhiH yasyAm yayoH yAsu yasyaiH yAbhyAm yAbhyaH etad-vaha eSA etAH etasyAH etAbhyAm etAbhyaH * etAm, enAm ete, ene etAH, enAH etasyAH etayoH, enayoH etAsAm etayA, enayA etAbhyAm etAbhiH etasyAm etayoH, enayoH etAsu etasyai etAbhyAm etAbhyaH dhakArAMta strIliMga vIrudh zabda hai / vIrudh + si "padAMte dhuTAM prathama:" 76veM sUtra se prathama akSara hokara 'vA virAme' se vikalpa se tRtIyA hokara 'vIrut, vIrud' bnaa| viirudh-ltaa| vIrut, vIrud vIrudhau vIrudhaH / vIrudhe vIrudbhyAm vIrudbhyaH he vIruta, vIrud he vIrudhau he vIrudhaH vIrudhaH vIrubhyAm vIrudbhyaH vIrudhau vIrudhaH vIrudhoH vIrudhA vIrudbhyAm vIrudbhiH / vIrudhi vIrudhoH vIrutsu isI prakAra se 'samidh' zabda ke rUpa bhI calate haiN| isa prakAra se dhakArAMta zabda hue, aba nakArAnta strIliMga sIman zabda hai / sIman + si vIrudham vIrudhaH . vIrudhAm Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 kAtantrarUpamAlA tyAsu / evaM tadzabdaH / sA / te / tAH / ityAdi tyadzabdavadrUpaM / evaM yad etad zabdau / dhakArAnta: strIliGgo vIrudhazabda: / vIrut, vIrud / vIrudhau / vIrudhaH / ityAdi / evaM samidhprabhRtayaH / iti dhakArAntAH / nakArAnta: strIliGgaH sImanzabdaH / siimaa| siimaanau| sImAna: / aghuTi / avamasaMyogetyAdinA alopa: / sImnaH / ityAdi / evaM paMca-zabdAdInAM pUrvavat / iti nakArAntAH / pakArAnta: strIliGgo'pazabdaH / tasya bahuvacanameva / apazca // 338 // ap ityetasya upadhAyA dI| bhavati asambuddhau ghuTi pare / Apa: / apaH / apAM bhedH||339|| apAM do bhavati vibhaktau bhe pare / adbhiH| adbhyaH / adbhyaH / apaaN| apsu / iti pakArAnta: / phakArabakArAntAvaprasiddhau / bhakArAnta: strIliGgaH kakubhazabdaH / kakup, kakub / kakubhau / kakubhaH / ityAdi / 'ghuTi cAsaMbuddhau' sUtra 177veM se 'n' kI upadhA dIrgha hokara evaM nakAra kA vibhakti kA lopa hokara 'sImA' bnaa| aghuT svara vAlI vibhakti meM kucha antara hai| sIman + zas "avamasaMyogAdano'lopo'luptavacca pUrvavidhau" isa 250veM sUtra se va, ma, saMyukta na hone se 'an' ke akAra kA lopa hokara 'sImnaH' bnaa| sIman-hada, maryAdA sImA sImAnau sImAnaH / sImne sImabhyAm sImabhyaH he sIman he sImAnau he sImAnaH | sImnaH sImabhyAm sImabhyaH sImAnam sImAnau. sImnaH sImnoH sImnAm sImnA sImabhyAm sImabhiH | sImni, sImani sImnoH sImasu paJcan Adi zabdoM ke rUpa strIliMga meM pUrvavat pulliGga ke samAna hI cleNge| paJca / paJcabhyaH / paJca / paJcabhyaH / paJcabhiH / paJcAnAm / pnycsu|| isa prakAra nakArAnta zabda hue, aba pakArAnta strIliMga ap zabda hai / yaha ap zabda bahuvacana meM hI calatA hai| ap+jas asaMbuddha ghuTa ke Ane para 'apa' kI upadhA ko dIrgha ho jAtA hai // 338 // ata: Ap + as=Apa: bnaa| ap + zas = apa: / ap + bhis hai| ___'bha' vibhakti ke Ane para apa ke 'p' ko 'd' ho jAtA hai // 339 // ata: 'adbhiH' bnaa| ApaH adbhiH apAm adbhyaH adbhyaH phakArAMta, bakArAnta zabda aprasiddha haiN| aba bhakArAnta strIliMga 'kakubh' zabda hai / kakubh + si si kA lopa hokara 'padAMte dhuTAM prathamaH' sUtra se prathama akSara sImnaH apaH apsu Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 vyaJjanAntA: strIliGgAH iti bhakArAnta: / makArAnta: strIliGgaH kimzabdaH / tasya kAdezaH / ApratyayaH / kaa| ke| kA: / kAM / ke| kAH / kyaa| kAbhyAM / kAbhiH / kasyai / kAbhyAM / kAbhyaH / kasyAH / kAbhyAM / kAbhyaH / kasyAH / kayoH / kAsAm / kasyAM / kayoH / kAsu / ityAdi / idaMzabdasya tu bhedaH / sau-iyaM / anyatra tyadAdyatvaM / dAderma iti dasya matvaM / striyAmAdetyApratyaya: / ime / imA: / imAM / ime / imA: / Tausorana iti anAdeza: / anyaa| avyaJjane'nak ityatve / AbhyAM / Abhi: / bhAvini bhUtavadupacAraH / asyai / AbhyAM / Abhya: / asyAH / AbhyAM / AbhyaH / asyAH / anayoH / aasaam| asyAM / anayo: / Asu / anvAdeze pUrvavat / enAM / ene| enaaH| enyaa| enayoH / yakArAnto'prasiddhaH / ityAdi / rakArAnta: strIliGgazcatvArzabdaH / tasya kAH kAm kayoH kayA kasyai 'vA virAme' sUtra se tRtIya hokara 'kakupa, kakub' bnaa| kakupa, kakub kakubhau kakubhaH / kakubhe kakubbhyAm kakubbhyaH he kakupa, kakub he kakubhau he kakubhaH | kakubhaH kakubbhyAm kakubbhyaH kakubham . kakubhau / kakubhaH kakubhaH kakubhoH kakubhAm kakubbhyAm kakubbhiH / | kakubhi kakubhoH kakupsu bhakArAMta zabda hue| aba makArAMta strIliMga 'kim' zabda hai| kim + si / "kiM kaH" 304veM sUtra se vibhakti ke Ane para 'kim' ko 'ka' Adeza hotA hai evaM "striyAmAdA" 215veM sUtra se 'A' pratyaya hokara 'kA' bana gyaa| aise hI 'kA' zabda banAkara pratyeka vibhakti meM 'sarvA' ke samAna rUpa calA lenA caahiye| .. kasyAH kAbhyAm kAbhyaH kAH kasyAH kAsAm kAbhyAm kAbhiH kasyAm kayoH kAsu kAbhyAm kAbhyaH idaM zabda meM kucha bheda hai / idaM + si / "idamiyamayaM puMsi" isa 305veM sUtra se strIliMga meM idaM ko 'iyaM' Adeza ho jAtA hai| ata: 'iyaM' bnaa| idaM+ au 'tyadAdInAm vibhaktau' sUtra se sarvatra 'ida' banegA evaM "do'dvema:" isa 306veM sUtra se dakAra ko makAra huA evaM 'striyAmAdA' sUtra se AkArAMta hokara rUpa cleNge| ata: dvivacana meM 'ime' bnaa| idaM imA+TA 'Tausorana: / ' 307veM sUtra se 'ana' Adeza 'A' pratyaya ho 'Tausore' 213veM sUtra se 'e' hokara 'anayA' banA / idam + bhyAm hai 'advyaJjane'nak' 308veM sUtra se 'a' hokara 'A' hokara . 'AbhyAma' bnaa| dvitIya meM TA aura os meM 'ena' Adeza hokara anvAdeza artha meM 'enAm' Adi bnaa| idaM-yaha iyam ime imAH / asyAH AbhyAm AbhyaH imAM, enAm ime, ene imAH, enAH asyAH anayoH, enayoH AsAm anayA; enayA AbhyAm AbhiH asyAm anayoH, enayoH . Asu asyai AbhyAm AbhyaH yakArAMta strIliMga aprasiddha hai / aba rakArAMta strIliMga catvAr zabda hai / yaha bahuvacana meM hI calatA catvAr + jas Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 kAtantrarUpamAlA bhuvcnmev| tricaturorityAdinA catasrAdeza: / tau raM svare iti ratvaM / catasraH / catasraH / catasRbhiH / catasRbhyaH / catasRbhya: na nAmi dIrghamiti dIrghA na bhavati / catasRNAM / catasRSu / ityAdi / gizabdasya tu bhedaH / sau irorIrUrau // 112 // dhAtorirurorIrUrau bhavato virAme vyaJjanAdau ca / gI: / girau| giraH / sambodhane'pi tadvat / girN| girau / giraH / giraa| gIrthyAM / gIrbhi: / gire / gIbhyAM / gIrya: / giraH / gIe / gIrthya: / giraH / giroH / "tricaturoH striyAM tisRcatasR vibhaktau" 223veM sUtra se catvAr ko 'catasR' Adeza 'tau ra svare' 224veM sUtra se R ko r hokara 'catasraH' banA / catasR + Am 'na nAmi dIrgha' se dIrgha nahIM huA taba 'nu' hokara catasRNAm bnaa| catasraH / catasraH / catasRbhiH / catasRbhyaH, catasRbhyaH / catasRNAm / catasRSu / gir zabda meM kucha bheda hai| gir + si "irurorIrUrau" 112veM sUtra se 'Ir hokara 'si' kA lopa evaM 'ra' ko visarga ho gyaa| taba 'gI:' bnaa| ____ gir + bhyAm = gIAm, saMpUrNa vyaMjanAdi vibhakti meM dIrgha hogaa| vA kA adhikAra hone se vyaMjana vibhakti meM repha ho visarga nahIM hogaa| gir-vANI giraH / gire 'gIAm gIrthyaH he gIH he girau he giraH | giraH gIrthyAm gIryaH giram girau giraH giraH giroH girAm girA gIrdhyAm giri giroH gIrSu isI prakAra se pur dhur Adi ke rUpa calate haiN| rakArAnta zabda hue| lakArAnta zabda aprasiddha hai / vakArAMta strIliMga 'div' zabda hai| diva+si 'au sau' sUtra 314veM se si ke Ane para vakAra kA 'au' evaM si kA visarga hokara 'dyauH' bnaa| div+bhyAm hai| "div udvyaJjane" 3163 sUtra se 'v' ko ukAra hokara 'bhyAm' bnaa| diva-svarga dyauH divaH / dhubhyAm dhubhyaH he divau he divaH / divaH dhubhyAm divam divau divaH divoH divAm divA dhubhyAm dhubhiH divi divoH dhuSu vakArAMta zabda hue| zakArAnta strIliMga dRz zabda hai| dRz + si "cavargadRgAdInAM ca" sUtra se 'g' padAMte dhuTAM prathama: se k hokara 'dRk, dRg' bnaa| gIH girau gIbhiH divau dive he dyauH dhubhyaH divaH 1. yaha sUtra pahale A cukA hai| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: strIliGgAH 121 girAM / giri / giroH / vAdhikArAdvibhaktivyaJjane rephasya visoM na syAt / gIrSu / evaM pura dhura prabhRtayaH / iti rakArAntA: / lakArAnto'prasiddhaH / vakArAnta: strIliGgo divazabdaH / sa ca sudizabdavat / dyauH / divau / diva: / divN| divau| divaH / divaa| diva udvynyjne| dhubhyAM / dhubhiH / ityaadi| iti vakArAntaH / zakArAnta: strIliGgo dRz zabda: / dRk, dRg| dRzau / dRzaH / ityAdi / iti zakArAnta: / SakArAnta: strIliGgo vipuSzabdaH / vigruTa, vipudd| vipuSau / vipuSaH / ityAdi / SakArAnte dadhRSzabdasya tu bhedaH / cavargadRgAdInAM ca gatvaM / dadhRk, dadhRg / dadhRkSu / ityAdi / sakArAnta: strIliGgaH suvacas zabdaH / sa ca pUrvavat / suvacAH / dazaH dazaH dRzoH dRzoH dRz-netra dRk, dRg . dRzau - dRzaH / dRze dRgbhyAm dRgbhyaH he dRk, dRg he dRzau he dRzaH dRAbhyAm dRgbhyaH dRzam dRzau dRzAm dRzA . dRgbhyAm dRgbhiH | dRzi zakArAnta zabda hue| aba SakArAnta vipruS zabda hai| vipuS + si "hazaSachAnte" ityAdi sUtra se 'D' hokara 'vipuTviguD' bnaa| vipuS vipuTa, vipruD vipuSau vipuSaH / vipuSe vipruDbhyAm vipruDbhyaH he vigruTa, he viguD he vizuSau he vizuSaH | viSuSaH viguDbhyAm viguDbhyaH vipruSau vipuSaH / vigruSaH vipruSoH vipuSAm vigruSA viThuDbhyAm vighuDbhiH / viSi vipruSoH vigruTsu SkArAMt dadhRS zabda meM kucha bheda hai| dadhRS + si "cavargadRgAdInAM ca" sUtra se 'g' hokara 'dadhRg dadhRk' bnaa| dadhRk, dadhRg dadhRSau dadhRSaH dadhRSaH dadhRgbhyAm dadhRgbhyaH dadhRSam dadhRSau dadhRSaH / dadhRSaH . dadhRSoH dadhRSAm ' dadhRSA dadhRAbhyAm dadhRgbhiH dadhRSi dadhRSoH dadhRSe dadhRgbhyAm dadhRgbhyaH sakArAMta strIliMga suvavas zabda hai| suvacas + si yaha pUrvavat calegA arthAt "antvasantasya cAdhAtossau" sUtra 277ve se s kI upadhA ko dIrgha hokara 'suvacA:' bnaa| suvacAH suvacasau / . suvacasaH / suvacase suvacobhyAm suvacobhyaH he suvacAH he suvacasau he suvacasaH | suvacasaH suvacobhyAm suvacobhyaH suvacasam suvacasau suvacasaH | suvacasaH suvacasoH suvacasAm suvacasA suvacobhyAm suvacobhiH / suvacasi suvacasoH suvaca.su adas zabda meM kucha bheda hai| adas + si 'sau saH' 323veM sUtra se dakAra kA sakAra "sAvau silopazca" sUtra 324veM se aMta ko au hokara 'asau' banA / anyatra vibhakti meM "tyadAdInAm" 'a' puna: strIliMga meM 'A' pratyaya karake "adasa: pade ma:" sUtra se 'da' ko 'ma' karake evaM varNamAtra ko ukAra karake pUrvavat rUpa cleNge| dadhRkSu Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 kAtantrarUpamAlA suvacasau / suvacasaH / ityAdi / adas zabdasya tu bhedaH / tyadAdyatvaM / asau / anyatra ApratyayaH / adasa: pade ma iti matvaM / utvamAdIti pUrvavat / amU / amU: / amUM / amUM / amaH / amuyaa| amUbhyAM / amUbhiH / amussyai| amUbhyAM / amUbhya: / amuSyA: / amUbhyAM / amUbhya: / amuSyA: / amuyoH / amUSAM / amuSyAM / amuyoH / amUSu / ityAdi / hakArAnta: strIliGga upAnaha zabdaH / virAmavyaJjanAdiSu hasya daH / upAnat, upAnad / upAnahau / upAnahaH / ityAdi / anaDvAha zabdasya tu bhedaH / vA striikaare||340|| ___ anaDvAha ityetasya vAzabdasya utvaM vA bhavati svIkAre pare / nadAdyaMca iti IpratyayaH / anaDuhI, anddvaahii| ityaadi| iti vyaJjanAntA: strIliGgAH asau amU amU: amuyoH amuyoH amU amUH amuSyAH __amUbhyAm amUbhyaH .. amUm amUSyAH amUSAm amuyA amUbhyAm amUbhiH amuSyAm amUSu amuSya amUbhyAm amUbhyaH sakArAnta zabda he| aba hakArAnta strIliMga upAnaha zabda hai| upAnaha+si "virAmavyaJjanAdiSu" ityAdi 320veM sUtra se 'ha' ko 'd' hokara 'upanit' banA / vA virAme, sUtra se vikalpa se d huA hai| upAnaha-jUte upAnata, upAnad upAnahI upAnahaH / upAnahe upAnadbhyAm upAnadbhyaH he upAnata, upAnad he upAnahI he upAnahaH | upAnahaH upAnadbhyAm upAnadbhyaH upAnaham upAnahI upAnahaH / upAnahaH upAnahoH upAnahAm upAnahA upAnadbhyAm upAnandiH / upAnahi upAnahoH . upAnatsu anaDvAha zabda meM kucha bheda hai| anaDvAha + si . anaDvAh zabda ko strIliMga meM vikalpa se 'vA' zabda ko ukAra hotA hai // 340 // puna: "nadAdyaJca vAh" ityAdi 372veM sUtra se 'I' pratyaya hokara anaDuhI anaDvAhI bana gyaa| aba isake rUpa strIliMga meM nadI ke samAna cleNge| anaDuhI anaDuhyau anaDuhyaH / anaDubai anaDuhIbhyAm anaDuhIbhyaH he anaDuhi he anaDuhyau he anaDuhyaH anaDuhyAH anaDuhIbhyAm anaDuhIbhyaH anaDuhIm anaDuhyau anaDuhIH / anaDuhyAH anaDuhyoH ___anaDuhInAm anaDuhyA anaDuhIbhyAm anaDuhIbhiH | anaDuhyAm __ anaDuhyoH anaDuhISu isI prakAra se anaDvAhI ke rUpa cleNge| isa prakAra se vyaJjanAnta strIliMga prakaraNa pUrNa huaa| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 vyaJjanAntA napuMsakaliGgAH atha vyaJjanAntA napuMsakaliGgA ucyante kavargAntA aprasiddhAH / cakArAnto napuMsakaliGgaH prAJzabdaH / virAme vyaJjanAdAvuktaM napuMsakAtsyamorlope'pi // 341 // virAme vyaJjanAdau ca yaduktaM napuMsakaliGgAtparayoH syamolopepi tdbhvti| iti matvaM anuSagazcAkruzcetsarvatra / prAk, prAg / praacii| praacii| punarapyevaM / praacaa| prAgbhyAM / prAgbhiH / prAkSu / anyatra pulliGgavat / evaM pratyaJc samyaJc udaJca tiryaJc prabhRtayaH / chajajhabaTavargAntA aprsiddhaaH| takArAnto napuMsakaliGgaH sakRt zabdaH / sakRt, sakRd / skRtii| sakRnti / punarapi / ityAdi / dadant zabdasya tu bhedaH / dadat, dadad / ddtii| vyaJjanAnta napuMsakaliMga prakaraNa aba vyaJjanAnta napuMsakaliMga prakaraNa kahA jAtA hai| yahA~ napuMsakaliMga meM kavargAnta aprasiddha hai cakArAMta napuMsaka liMga prAJc zabda hai| prAJc + si . virAma aura vyaJjanAdi vibhakti ke Ane para jo kArya kahA gayA hai vaha kArya napuMsakaliMga se pare 'si am' ke lopa hone para bhI ho jAtA hai // 341 // isa niyama se 'si am' kA lopa hokara "anuSaMgazcAkruJcet" 262veM sUtra se anuSaMga saMjJaka nakAra kA lopa hokara 'cavargadRgAdInAM ca' sUtra se 'ca' ko 'ga' hokara vikalpa se prathama akSara hokara 'prAka prAga' bnaa| aise sarvatra anuSaMga kA lopa karake vyaMjanAdi meM ca ko ga karake rUpa bneNge| evaM napaMsakati ke sAre niyama lgeNge| yathA-prAJca+au 'j' kA lopa, 'aurIm' se 'au' kA 'I' hokara 'prAcI' bnaa| aise hI prAc+jas hai| "jazzaso: zi:" 239veM sUtra se 'jas zas' ko zi Adeza hokara "dhuTsvarAghuTi nuH" 240veM sUtra se 'nu' kA Agama "ghuTi cAsaMbuddhau" sUtra se dIrgha hokara 'prAJci' bnaa| Age rUpa sarala haiN| prAka, prAg prAcI prAJci / prAce prAgbhyAm prAgbhyaH he prAk, prAga he prAcI he prAJci prAcaH prAgbhyaH prAk prAg prAcI prAJci prAcaH prAcoH prAcAm . prAcA prAgbhyAm .. prAgbhiH / prAcoH isI prakAra se pratyaJca, samyaJca, udaJca, tiryaJc Adi ke rUpa cleNge| samyaka, samyag samIcI samyaJci samIce samyagbhyAm samyagbhyaH he samyak, samyag he samIcI he samyaJci samIcaH samyagbhyAm samyagbhyaH samyaka, samyag samIcI samyazci / samIcaH samIcoH samIcAm samIcA samyagbhyAm samyagbhiH / samIci samyakSu cha, ja, jha, Ja aura Tavarga napuMsakaliMga meM aprasiddha haiN| aba takArAMta napuMsakaliMga 'sakRt' zabda hai| sakRt + si 'vA virAme' sUtra se 'sakRd' banakara rUpa clegaa| sakRta, sakRd sakRtI sakRnti / sakRte sakRdbhyAm sakRdbhyaH he sakRta, sakRd he sakRtI he sakRnti sakRtaH sakRdbhyAm sakRdbhyaH sakRt, sakRd sakRtI sakRnti sakRtaH sakRtoH sakRtAm sakRtA sakRdbhyAm sakRddhiH / sakRti sakRtoH sakRtsu prAgbhyAm prAci prAkSu samIcoH Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 kAtantrarUpamAlA vA napuMsake // 342 // abhyastAtparo'ntiranakArako vA bhavati napuMsakaliGge ghuTi pre| dadati, dadanti / punarapi / dadat, dadad / ddtii| dadati, dadanti / ddtaa| dadadbhyAM / dadadbhiH / ityAdi / thakArAnto'prasiddhaH / dakArAnto napuMsakaliGgastad zabdaH / napuMsakAtsyamolopo na ca taduktamiti vacanAt tyadAdyatvaM na bhavati / tat, tad / te| tAni / punarapyevaM / anyatra pulliGgavat / evaM yad zabdaH / dhakArAnto'prasiddhaH / nakArAnto napuMsakaliGga: sAman zabdaH / sAma / sAmnI, saamnii| sAmAni / pRthakkaraNAnapuMsakasya vaa| he sAma, he sAman / he sAmnI, he sAmanI / he sAmAni / punarapyevaM / ityAdi / evaM marman loman bhUman prabhRtayaH / carman zabdasya tu bhedaH / carma / crmnnii| carmANi / anyatra pulliGgavat / evaM varman karman zarman prabhRtayaH / ityaadi| ahan zabdasya tu bhedaH / sau dadatoH dadant+si 'abhyastAdantiranakAraH' 285veM sUtra se nakAra kA lopa hokara 'dadat' bnaa| ... . dadant+jas abhyasta se pare ghuT vibhakti ke Ane para nakAra kA lopa vikalpa se hotA hai // 342 // dadat, dadad dadatI dadanti, dadati / dadate dadadbhyAm dadadbhyaH he dadat, dadad he dadatI he dadanti, dadati | dadataH dadadbhyAm dadadbhyaH dadat, dadad dadatI dadanti, dadati | dadataH dadatoH dadatAm dadatA dadadbhyAm dadandriH / dadati dadatsu aba thakArAMta zabda aprasiddha haiM, dakArAMta 'tad' zabda haiN| tad + si "napuMsakAtsyamolopo na ca taduktaM" isa sUtra se 'si am' kA lopa hokara 'tyadAdyatvaM' sUtra se akArAMta nahIM huaa| ata: 'tad tat' bnaa| tad+au 'aurIm' se I hokara 'tyadAdInAm vibhaktau' se 'a' hokara 'te' bnaa| tad + jas / jas ko 'zi' hokara 'nu' evaM dIrgha hokara 'tAni' banA Age pulligavat cleNge| tat, tad te tAni / tasmai tAbhyAm tebhyaH he tat, tad he tAni tasmAt tAbhyAm tebhyaH tat, tad tAbhyAm tasmin . . tayoH teSu yad aura etad ke rUpa bhI isI prakAra cleNge| dhakArAMta zabda aprasiddha haiN| aba nakArAMta 'sAman' zabda hai| sAman+si 'liMgAntanakArasya' sUtra se 'na' kA lopa hokara 'sAma' bnaa| sAman + au 'IGyorvA' sUtra se aukAra ko 'I' Adeza hone se vikalpa se 'an' ke 'a' kA lopa hokara sAmnI banA aura "sAmanI" bhI bnaa| sAma sAmnI, sAmanI sAmAni / sAmabhyAm sAmabhyaH he sAma he sAmnI, sAmanI he sAmAni sAmnaH sAmabhyAm sAmabhyaH sAma sAmnI, sAmanI sAmAni sAmnaH sAmnaH sAmnAm sAmnA sAmabhyAm sAmabhiH sAmni, sAmani sAmnoH sAmasu isI prakAra se marman, loman, vyoman, bhUman Adi ke rUpa cleNge| tAni tasya tayoH teSAm sAmne Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA napuMsakaliGgAH 125 ahnaH sH||343|| ahannityetasya nakArasya so bhavati virAme vyaJjanAdau ca / ahaH / IGyorvA / ahrI, ahanI ahAni / he ahaH 3 / punarapi / ahnA / ahobhyAM / ahobhiH / ahaHsu / ityAdi / paphababhAntA aprasiddhAH / makArAnto napuMsakaliGgaH kimzabdaH / kiM / ke / kAni / anyatra pulliGgavat / idaM zabdasya tu bhedaH / idamiyamayaM puMsi / idaM napuMsake'pi ca // 344 // carmasu carman zabda ke rUpa meM kucha aMtara hai| carman + si nakAra kA lopa hokara 'carma' bnaa| carman + au 'au' ko I hokara n ko N hokara 'carmaNI' bnaa| carmaNa 'ghuTi cAsaMbuddhau' se dIrgha hokara evaM jas ko zi hokara 'carmANi' bnaa| carma carmaNI carmANi / carmaNe carmabhyAm carmabhyaH he carma he carmaNI he carmANi | carmaNaH carmabhyAm carmabhyaH carma . carmaNI carmANi | carmaNaH carmaNoH carmaNAm carmaNA carmabhyAm carmabhiH / carmaNi carmaNoH isI prakAra varman, karman aura zarman ke rUpa cleNge| ahan zabda meM kucha bheda haiN| ahan+si ahan zabda ke nakAra ko virAma aura vyaMjanAdi vibhakti ke Ane para sakAra ho jAtA hai // 343 // ___ evaM si vibhakti kA lopa hokara 'ahaH' bnaa| ahan + au 'IyorvA' sUtra se 'ahnI ahanI' bnaa| ahan + bhyAm nakAra ko sakAra hokara 'ahaH + bhyAm' puna: saMdhi hokara 'ahobhyAm' banA / ___ahan--dina ahaH . ahrI, ahanI ahAni / aDhe ahobhyAm ahobhyaH he ahaH he ahrI, ahanI he ahAni ahobhyAm ahobhyaH ahaH .. ahI, ahanI ahAni ahroH ahAm ahA ahobhyAm ahobhiH | ahni, ahani ahroH / aha.su, ahassu pa, pha, ba aura bhAMta zabda aprasiddha haiN| aba 'makArAMta' kim zabda hai / kim + si 'napuMsakAtsyamorlopo na ca taduktaM' sUtra se 'kim' bnaa| kim + au 'kiM kaH sUtra se 'ka' Adeza hokara au 'ko' 'I' hokara 'ke' huaa| puna: kim + jas hai / kim ko 'ka' jas ko 'zi' 'nu' kA Agama aura dIrgha hokara 'kAni' huaa| kim kasmAt kAbhyAm kAni kasya kayoH kena kAbhyAm kaiH / kasmai kAbhyAm kebhyaH idaM zabda meM kucha bheda hai / idaM+si napuMsakaliMga meM 'si am' vibhakti ke Ane para idaM zabda ko idaM Adeza hI hotA hai // 344 // ahaH ahaH ke kAni kebhyaH kim ke keSAm kasmin kayoH keSu Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 kAtantrarUpamAlA napuMsakaliGge syami ca pare idam zabdasya idamAdezo bhavati ! idaM / ime| imAni / idaM / ime| imAni / punarapyevaM / ityAdi / yakArAnto'prasiddhaH / rakArAnto napuMsakaliGgo vAr zabdaH / vA: / vaarii| vAri / punarapyevaM / ityAdi / catvAr zabdasya tu bhedaH / jazzaso: zi: / catvAri / ityAdi / lavazakArAntA aprasiddhA: / SakArAntasya SaSazabdasya pUrvavat / sakArAnto napuMsakaliGgo yazas zabdaH / yaza: / yshsii| sAntamahatorityAdinA dIrghaH / yazAMsi / punarapi / yazasA / yazobhyAM / yazobhiH / evaM vacas ojas payas tapas vayas prabhRtayaH / ityAdi / sarpis zabdasya tu bhedaH / sarpi: / sarpiSI / sISi / punarapyevaM / sarpiSA / ime ime asya pAdhi / he vAH vAri idaM + au, idaM ko 'tyadAdInAm vibhaktau' sUtra se 'ida' hokara 'da' ko 'ma' hokara aurIm se au ko 'I' hokara 'ime' bnaa| idaM + jas hai / jas, zas ko zi idaM ko ima 'dhuTsvarAghuTi nuH' sUtra se 'nu' kA Agama 'ghuTi cAsaMbuddhau' se dIrgha hokara 'imAni' bnaa|| imAni asmAt AbhyAm ebhyaH imAni anayoH ..eSAm anena AbhyAm ebhiH asmin anayoH eSu / ' asmai AbhyAm ebhyaH ityAdi / yakArAMta zabda aprasiddha hai| aba rakArAMta vAra zabda hai| vAr + si, si kA lopa evaM skAra ko visarga karake 'vA:' bnaa| vAr + au| au ko 'I' Adeza hokara 'vArI' bnaa| vAr + jas, jas ko zi hokara 'vAri' bnaa| 'ra: supi' se visarga kA niSedha hokara vArSa banatA hai| vAr-jala vAH vArI vAri / vAre vArdhyAma vAryaH he vArI he vAri vAraH vArdhyAm vAryaH vAH vArI vAraH vAroH vArAm vArA vArSyAm vAbhiH / vAri . vAroH vAeM catvAr zabda meM kucha bheda hai / catvAr + jas / 'jas zas' ko zi hokara 'catvAri' bnaa| caturNAm bhI banatA hai| catvAri / catvAri / caturbhiH / caturthya: / caturthya: / caturNAm, caturNAm / catuSu / lakArAMta, vakArAMta, zakArAMta zabda aprasiddha haiM / SakArAnta SaS zabda pUrvavat hai| . aba sakArAMta napuMsakaliMga 'yazas' zabda hai| yazas + si 'si' kA lopa aura 's' kA visarga hokara 'yazaH' bnaa| yshs+au| au ko 'I' hokara 'yazasI' bnaa| yazas+jas hai / 'nu' kA Agama hokara 'sAntamahato!padhAyA:' sUtra se dIrgha hokara 'yazAMsi' bnaa| yazaH yazasI yazAMsi | yazase yazobhyAm . yazobhyaH / he yazaH. he yazasI he yazAMsi | yazasaH yazobhyAm yazobhyaH yazaH yazasI yazasi yazasaH yazasoH yazasAm yazasA yazobhyAm yazobhiH yazasi yazasoH yazaHsu, yazassu aise hI vacas, ojas, payas, tapas aura vayas Adi ke rUpa calate haiN| sarpis zabda hai nAmi se pare s ko S hokara sarpiS bnaa| sarpiS + si = sarpiH / sarpiS + jas jas ko 'zi' nu kA Agama aura svara ko dIrgha hokara 'sapISi' bnaa| sarpis + bhyAm Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarpiSaH vyaJjanAnteSvaliGgAH 127 isusdoSAM ghoSavati raH // 345 // isus doS ityeteSAmanto ro bhavati ghoSavati pare / sarpibhyAM / sarpiHSu, sarpiSSu / evaM dhanus dos prabhRtayaH / ityaadi| adas zabdasya tu bhedaH / adaH / amuu| amuuni| punarapyevaM anyatra pulliGgavat / hakArAnto'prasiddhaH / ityaadi| iti vyaJjanAntA napuMsakaliGgAH - atha vyaJjanAnteSvaliGgeSu yuSmadasmadau ucyate yuSmad si asmad si iti sthite / ghoSavAn vibhakti ke Ane para is, us aura doSa zabda ke anta meM 'ra' ho jAtA hai // 345 // isa sUtra se s ko ra hokara 'sarpirdhyAm' bnaa| sarpiH sarpiSI sapISi sarpiSe sarpirdhyAm sarpirdhyaH he sarpiH he sarpiSI he sISi sarpiSaH sarpirdhyAm sarpirdhyaH sarpiH sarpiSI sapISi sarpiSoH sarpiSAm sarpiSA sarpirdhyAma sarpibhiH / sarpiSi sarpiSoH sarpiSu, sarpiSSu dhanuS dhanuH dhanUMSi / dhanuSe dhanurdhyAm he dhanuSI he dhanUMSi dhanurdhyAm dhanurdhyaH dhanuSI dhanUMSi dhanuSAm dhanurdhyAm dhanubhiH dhanuSi dhanuSoH dhanurpu, dhanurpu doSa-bhujA doH doSI doSi / doSe dordhyAm dordhyaH he doH . he doSI he doSi / doSaH dorthyaH doH . doSI doSaH doSoH doSA - doAm dobhiH / doSi doSoH doSu / . adas zabda meM kucha bheda hai| adas + si si kA lopa aura s kA visarga hokara 'adaH' bnaa| adas+ au hai 'tyadAdInAm vibhaktau' sUtra se adas ko 'ada' hokara 'da' ko 'ma' huA 'au' ko 'utvaM mAt' se U hokara 'amU' bnaa| adas + jas, 'ada' hokara jas ko 'zi' huA, puna: 'da' ko 'ma' hokara 'amAni' banakara dIrgha 'A' ko dIrgha U hokara 'amani' bnaa| adaH ' amU amUni amuSmAt amUbhyAm amIbhyaH .adaH amU amUni amuSya amuyoH amISAm amunA amUbhyAm amIbhiH amuSmin amuyoH amISu amUbhyAm amIbhyaH dhanuSI dhanuryaH he dhanuH dhanuSaH dhanuSaH dhanu dhanuSoH dhanuSA dordhyAm doSi doSAm amuSmai Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 kAtantrarUpamAlA tvanmadorekatve // 346 // ekatve vartamAnayoryuSmadasmadoH sthAne tvanmadau bhavata: / tvamahaM sau savibhaktyoH // 347 // yuSmadasmadoH savibhaktyostvamahamityetau bhavata: sau pare / tvaM / ahaM / yavAvau dvivAciSa // 348 // yuSmadasmado: yuvAvau dvivAciSu bhavataH / antalope sati amau caam||349|| yuSmadAdibhya: para: am au ca Am bhavati / savarNadIrghaH / yuvAM / aavaaN| . yUyaM vayaM jasi // 350 // yuSmadasmado: savibhaktyoyUyaM vayamityetau bhavato jasi pare / yUyaM / vayaM / tvanmadorekatve iti tvat am / mat am iti sthite - eSAM vibhaktAvantalopaH // 351 // . eSAM yuSmadAdInAM antasya lopo bhavati vibhaktau parata: / savaNe dIrghaH / tvAM / mAM / yuvAM / AvAM / hakArAMta zabda aprasiddha hai| isa prakAra se vyaJjanAMta napuMsakaliMga samApta huaa| aba vyaJjanAnta aliMga yuSmad, asmad zabda kahe jAte haiN| ... yuSmad + si, asmad + si haiN| ekavacana meM vartamAna yuSmad asmad, zabda ko 'tvad, mad' Adeza ho jAtA hai // 346 // si vibhakti sahita yuSmad, asmad zabda meM 'tvam ahaM' Adeza ho jAtA hai // 347 // ata: tvam, ahaM zabda bana gye| yuSmad + au, asmad + au yuSmad asmad ko dvivacana meM 'yuva, Ava' Adeza ho jAtA hai // 348 // yuSmad asmad se pare 'am' aura 'au' vibhakti ko 'Am' Adeza ho jAtA hai // 349 // yuva+ Am, Ava+Am savarNa ko dIrgha hokara yuvAm, AvAm bnaa| yuSmad + jas, asmad + jas jas vibhakti ke Ane para vibhakti sahita yuSmad, asmad zabda ko yUyam, vayam Adeza ho jAtA hai // 350 // ata: "yUyaM, vayaM," bnaa| yuSmad + am, asmad + am hai / "tvanmadorekatve" sUtra se tvat, mat Adeza hokara "amau cAm" sUtra se am ko 'Am' Adeza huaa| vibhakti ke Ane para yuSpada, asmad ke anta kA lopa hotA hai // 351 // isa sUtra se tvat mat ke, takAra kA lopa hokara saMdhi hokara tvAm, mAm bnaa| yuSmad +zas, asmad + zas hai / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAnteSvaliGgAH 129 An zasaH // 352 // yuSmadAdibhya: parasya zas An bhavati / yuSmAn / asmAn / etvamasthAnini // 353 // yuSmadAdInAmantasya etvaM bhavatyasthAnini anAdezini pratyaye pare / tvyaa| myaa| AtvaM vyaJjanAdau // 354 // .. yuSmadAdInAmantasya AtvaM bhavati vyaJjanAdau vibhaktau Adezavarjite pratyaye pre| yuvAbhyAM / AvAbhyAM / yuSmAbhiH / asmAbhiH / tubhyaM mahyaM Gayi // 355 // yuSmadasmadoH savibhaktyo: tubhyaM mahyamityetau bhavato Gayi pare / tubhyaM mahyaM / yuvAbhyAM / AvAbhyAM / bhyasabhyam // 356 // ebhyo yuSmadAdibhyaH paro bhyas abhyaM bhavati / yuSmabhyaM / asmabhyaM / yuSmad Adi se pare zas ko 'An' ho jAtA hai // 352 // puna: 351veM sUtra se aMta dakAra kA lopa hokara 'yuSmAn, asmAn' bnaa| yuSmad +TA asmad +TA, 346veM sUtra se tvat, mat ho gyaa| jisake sthAna para koI Adeza na ho vaha anAdeza pratyaya kahalAtA hai| TA-os anAdeza vAle pratyaya ke Ane para yuSmad, asmad ke anta ko 'e' ho jAtA hai // 353 // matalaba 'TA' ko 'ana' Adeza hotA hai| evaM sUtra 136 se tva ke a kA lopa hokara tve 'me' Adeza hokara tve+A, me+A saMdhi hokara 'tvayA, mayA' bana gyaa| yuSmad + bhyAm, asmad + bhyAm haiM / 'yuvAvau dvivAciSu' sUtra se yuva, Ava karake Adeza varjita vyaJjanAdi vibhakti ke Ane para yuSmadAdi ko 'A' ho jAtA hai // 354 // ata: 'yuvAbhyAm, AvAbhyAm' bnaa| yuSmad + bhis, asmad + bhis hai| 351veM sUtra se aMta ke d kA lopa evaM 354veM sUtra se 'AkAra' hokara 'yuSmAbhiH, asmAbhiH' bnaa| yuSmad + De, asmad + De hai| Dhe vibhakti ke Ane para vibhakti sahita yuSmad, asmad ko tubhyaM, mahyaM Adeza ho jAtA hai // 355 // ata: tubhyaM, mahyaM bnaa| yuSmad + bhyas, asmad + bhyas yuSmadAdi se pare 'bhyas' ko 'abhyaM' ho jAtA hai // 356 // puna: 351veM sUtra se yuSmad, asmad ke aMta ke d kA lopa hokara evaM 136veM sUtra se a kA lopa hokara 'yuSmabhyaM, asmabhyaM' bnaa| yuSmad + Gasi, asmad + Gasi hai| 'tvanmadorekatve' sUtra se tvat, mat Adeza karake Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 kAtantrarUpamAlA Adilopo'ntyalopaca madhyalopastathaiva c| vibhaktipadavarNAnAM dRzyate zArvavarmike // 1 // - at paJcamyadvitve // 357 // ebhyo yuSmadAdibhyaH parA advitve vartamAnA paJcamyad bhavati / tvat / mat / yuvAbhyAM / AvAbhyAM / yuSmat / asmt| tava mama Gasi // 358 // yuSmadasmado: savibhaktyostava mama ityetau bhavato Gasi pare / tava / mm| yuvayoH / aavyoH| saamaakm||359|| yaSmadAdibhyaH paraH sAgamayakta Ama Akama bhavati / yaSmAkaM / asmAkaM / tvayi / mayi / yavayoH AvayoH / yuSmAsu / asmAsu / evaM nItaka / tvaM yuvAM yUyaM / tvAM yuvAM yuSmAn / tvayA yuvAbhyAM yuSmAbhiH / zlokArtha-zArvavarma AcArya ke vyAkaraNa meM vibhakti pada ke vargoM meM Adi kA lopa, aMta kA lopa aura kabhI madhya kA lopa dekhA jAtA hai // 1 // yuSmad Adi se pare dvivacana rahita paMcamI vibhakti ko 'ad' Adeza ho jAtA hai // 357 // ata: tvat + at, mat + at, rahA / uparyukta zloka ke AdhAra se tvata, mat ke t kA lopa hokara 136veM sUtra se 'tva ma' ke akAra kA lopa hokara 'tvat mat' bnaa| aise hI yuSmad + bhyas, asmad + bhyas hai| bhyas ko 357veM sUtra se 'at' hokara 351veM sUtra se yuSmad ke d kA lopa evaM 136veM sUtra se 'a' kA lopa hokara 'yuSmat, asmat' bnaa| yuSmad + Gas, asmad + Gas hai / Gas vibhakti ke Ane para vibhakti sahita yuSmad, asmad ko tava, mama Adeza ho jAtA hai // 358 // ata: 'tava, mama' bnaa| yuSmad + os, asmad + osa hai 'yuvAvau dvivAciSu' sUtra se 'yuva, Ava' Adeza hokara "osi ca" sUtra se ekAra hokara evaM saMdhi hokara 'yuvayoH, AvayoH' bnaa| yuSmad + Am, asmad + Am yuSmad Adi se pare Am ko sakAra sahita 'Akam' Adeza ho jAtA hai // 359 // puna: 351veM sUtra se dakAra kA lopa hokara 'yuSmAkam, asmAkam' bana gyaa| yuSmad + Gi, asmad + Gi hai| 'tvanmadorekatve' sUtra se 'tvat, mat' hokara 351veM sUtra se tvat, mat ke aMta kA lopa hokara 353veM sUtra se aMta ko ekAra hokara saMdhi hokara tve+i, me+i= tvayi, mayi bnaa| yuSmad + su, asmad + su 351veM sUtra se dakAra kA lopa hokara 354veM sUtra se AkAra hokara 'yuSmAsu, asmAsu' banA / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAnteSvaliGgAH 131 tubhyaM yuvAbhyAM yuSmabhyaM / tvat yuvAbhyAM yuSmat / tava yuvayo: yuSmAkaM / tvayi yuvayo: yuSmAsu // ahaM AvAM vayaM / mAM AvAM asmAn / mayA AvAbhyAM asmAbhiH / mahyaM AvAbhyAM asmabhyaM / mat AvAbhyAM asmat / mama Avayo: asmAkaM / mayi AvayoH asmAsu / grAmo yuSmAkaM / grAmo'smAkaM / sa grAmo yuSmabhyaM dIyate / grAmo'smabhyaM dIyate / grAmo yuSmAn rakSati / grAmo'smAn rakSati / iti sthite __ yuSmadasmadoH padaM padAtSaSThIcaturthIdvitIyAsu vasnasau // 360 // padAtparaM yuSmadasmado: padaM SaSThIcaturthIdvitIyAsu bahutve niSpannaM vasnasAvApadyate yathAsaMkhyaM / grAmo va: svaM / grAmo na: svaM / grAmo vo rakSati / grAmo no rakSati / iti siddhaM / grAmo yuvayo: svaM / grAma AvayoH svaM / grAmo yuvAbhyAM dIyate / grAma AvAbhyAM dIyate / grAmo yuvAM rakSati / grAma AvAM rakSati / iti sthite tvat yuvAbhyAm tava yuvayoH ahaM AvayoH yuSmad-tuma tvam yuvAm yUyam yuSmat tvAm yuvAm yuSmAn yuvayoH yuSmAkam tvayA yuvAbhyAm yuSmAbhiH tvayi yuSmAsu tubhyam yuvAbhyAm yuSmabhyam asmad-maiM AvAm vayam / mat AvAbhyAm asmat mAm AvAm asmAn mama AvayoH asmAkam mayA AvAbhyAm asmAbhiH ! mayi asmAsu mA AvAbhyAm asmabhyam . ina yuSmada, asmad zabdoM kI SaSThI, caturthI aura dvitIyA ke bahuvacana meM vAkya banAte samaya laghu - Adeza bhI ho jAte haiN| unheM yahA~ batAte haiN| grAmo yuSmAkaM tumhArA gA~va / grAmo'smAkam-hamArA gaaNv| sa grAmo yuSmabhyam dIyate--vaha gA~va tuma logoM ke liye diyA jAtA hai| grAmo'smabhyaM dIyate-grAma hama logoM ko diyA jAtA hai| grAmo yuSmAn rakSati-gA~va tuma sabakI rakSA karatA hai| grAmo'smAn rakSati-grAma hama logoM kI rakSA karatA hai| udAharaNa ke liye ye vAkya diye gaye haiM SaSThI-yuSmAkam caturthI-yuSmabhyaM dvitIyA-yuSmAn . SaSThI-asmAkam caturthI-asmabhyaM dvitIyA-asmAn / ___ pada se pare SaSThI, caturthI aura dvitIyA ke bahuvacana meM bane hue yuSmad asmad pada ko krama se 'vasa, nas' Adeza ho jAtA hai // 360 // ___ arthAt yuSmad ko vas aura asmad ko nas Adeza ho jAtA hai| ata: vas, nas ke s ko visarga hokara 'va, na:' banA / uparyukta vAkyoM meM yuSmAkam, asmAkam Adi ke sthAna meM ina 'va: na:' kA prayoga kiijiye| yathA-grAmo va: svaM-gA~va tuma logoM kA dhana hai| grAmo na: svaM-gA~va hama logoM kA dhana hai| grAmo vo dIyate-gA~va tuma sabako diyA jAtA hai| grAmo no dIyate-gA~va hama logoM ko diyA jAtA hai| grAmo vo rakSati-gA~va tuma logoM kI rakSA karatA hai| grAmo no rakSati--gA~va hama logoM kI rakSA karatA hai| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 kAtantrarUpamAlA vAmnau dvitve // 361 // padAtparaM yuSmadasmadoH padaM SaSThIcaturthIdvitIyAsu dvitve niSpannaM vAmnau Apadyate yathAsaMkhyaM / grAmo vAM svaM / grAmo nau svaM / grAmo vAM dIyate / grAmo nau dIyate / grAmo vAM rakSati / grAmo nau rakSati / grAmastava svaM / grAmo mama svaM / grAmastubhyaM dIyate / grAmo mahyaM dIyate / grAmastvAM rakSati / grAmo mAM rakSati / iti sthite tvanmadorekatve te me tvA mA tu dvitIyAyAM // 362 // yuSmadasmadorekatve tvanmadIbhUtayoH padaM padAtparaM SaSThIcaturthIdvitIyAsu ekatve niSpannaM te me Apadyate tvA mA tu dvitIyAyAM / grAmaste svaM / grAmo me svaM / grAmaste dIyate / grAmo me dIyate / grAmastvA rakSati / grAmo mA rakSati / iti siddhaM / na pAdAdau // 363 // pAdasyAdau vartamAnAnAM yuSmadAdInAM padametAnAdezAnna prApnoti / aba inhIM SaSThI, caturthI aura dvitIyA ke dvivacana ke Adeza ko dikhAyeMge / yathA--grAma: yuvayo: svaM-gA~va tuma donoM kA dhana hai| grAma AvayoH svaM-gA~va hama logoM kA dhana hai| grAmo yuvAbhyAM dIyate-gA~va tuma donoM ko diyA jAtA hai| grAma AvAbhyAM dIyate-gA~va hama donoM ko diyA jAtA hai / grAmo yuvAM rakSati-gA~va tuma donoM kI rakSA karatA hai / grAma AvAM rakSati-gA~va hama do kI rakSA karatA hai| .. dvivacana meM 'vAm nau' Adeza ho jAtA hai // 361 // pada se pare SaSThI, caturthI aura dvitIyA ke dvivacana meM niSpanna yuSmad pada ko 'vAm' aura asmad ko 'nau' Adeza ho jAtA hai| aba Adeza hue padoM kA udAharaNa dekhiye| grAmo vAM svaM-- gA~va tuma donoM kA dhana hai| grAmo nau svaM-gA~va hama donoM kA dhana hai / grAmo vAM dIyate-gA~va tuma donoM ko diyA jAtA hai| grAmo nau dIyate-gA~va hama donoM ko diyA jAtA hai| grAmo vAM rakSati-gA~va tuma do kI rakSA karatA hai| grAmo nau rakSati-gA~va hama donoM kI rakSA karatA hai| aba SaSThI, caturthI aura dvitIyA ke ekavacana ke Adeza ko dekhiye| ___ pada se pare SaSThI, caturthI ke ekavacana meM yuSmad ko 'te' aura asmad ko 'me' tathA dvitIyA ke ekavacana meM 'tvA', 'mA' Adeza hotA hai // 362 // ___ yathA--grAmastava svaM-grAmaste svaM, grAmo mama svaM-grAmo me svaM / grAmastubhyaM dIyate--grAmo te dIyate / grAmo mAM dIyate-grAmo me dIyate / grAmastvAM rakSati-grAmastvA rakSati / grAmo mAM rakSati grAmo mA rkssti| isa prakAra se ye uparyukta Adeza siddha ho gye| ___pAda kI Adi meM ye Adeza nahIM hote haiM // 363 // zlokoM ke pAda kI Adi meM vartamAna yuSmad, asmad ko ye uparyukta Adeza prApta nahIM hote haiN| yathA vIroM vizvezvaro devo, yuSmAkaM kuladevatA / yahA~ 'yuSmAkaM' pada dvitIya pAda kI Adi meM hai| ata: ise va: Adeza nahIM huaa| usI prakAra se sa eva nAtho bhagavAn / asmAkaM pApanAzanaH // yahA~ 'asmAkaM' pada caturtha pAda kI Adi meM hai| ata: use 'na:' Adeza nahIM hogaa| usI prakAra se Age ke zloka meM dvitIya caraNa kI Adi meM yuSmAkaM ko 'va:' evaM caturtha caraNa kI Adi meM asmAkaM ko 'na:' nahIM huaa| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAnteSvaliGgAH 133 vIro vizvezvaro devo yuSmAkaM kuldevtaa| sa eva nAtho bhagavAnasmAkaM pApanAzanaH // 1 // bhagavAnIzvaro bhUyAdhuSmAkaM varadaH prabhuH / sadyo nirAkRtA dUramasmAkaM yena vidviSaH / / 2 / / pAdAdAviti kiM ? pAntu va: pArvatInAthamaulicandramarIcayaH / AmantraNAt / / 364 // AmantraNAtparaM yuSmadAdInAM padametAnAdezAnna prApnoti / he putra tava svamidaM / he putra mama svamidaM / he putra tvAM rkssti| -- cAdiyoge ca // 365 // cAdInAM yoge yuSmadAdInAM padametAnAdezAnna prApnoti / putro yuSmAkaM ca / putro'smAkaM c| putro yuSmabhyaM ca dIyate / putro'smabhyaM ca dIyate / putro yuSmAMzca rakSati / patro'smAMzca rakSati / cAdaya: kati ? paJca / te ke ? ca vA ha aha eva iti cAdayaH / dRzyAthaizvAnAlocane // 366 // acakSurAlocane vartamAnaidRzyArthairdhAtubhiyoMge yuSmadasmattvanmadAdInAM vasnasAdayo na bhavanti / anAlocanamiti kim ? AlocanaM cakSurjJAnamanAlocanaM manasA jJAnaM / grAmastvAM smiiksste| grAmo mAM zlokArtha vizva ke Izvara vIra bhagavAn tuma logoM ke kula devatA haiN| ve hI bhagavAn nAtha haiM ; hama logoM ke pApa kA nAza karane vAle haiM // 1 // bhagavAn Izvara tuma logoM ke liye vara dene meM samartha hoveM, jinhoMne tatkAla hI hama logoM ke liye zatruoM ko dUra kara diyA hai // 2 // prazna-pAda kI Adi meM ye Adeza nahIM hoMge; aisA kyoM kahA? uttara-pAMtu va: pArvatInAtha, maulicandra marIcayaH / isa zloka meM 'va:' Adeza prathama pAda kI Adi meM na hokara Adi meM pAMtu pada hai; ata: yahA~ Adeza ho gyaa| __ AmaMtraNa se pare bhI yuSmad asmad ke pada ko uparyukta Adeza nahIM hote haiM // 364 // yathA-he putra ! tava svaM idaM-he putra ! tumhArA yaha dhana hai| isameM saMbodhana se pare 'tava' ko 'te' nahIM huA aise hI Age sabhI ke udAharaNa samajha lenA caahiye| 'ca' Adi ke yoga meM bhI Adeza nahIM hotA hai // 365 // 'ca' Adi ke yoga meM yuSmad asmad ke pada ko uparyukta Adeza nahIM hotA hai| jaise--putro yuSmAkaM ca-aura tuma logoM kA putra hai| Age sabhI ke udAharaNa samajha liijiye|| ___cAdi zabda meM Adi se kitane lenA ? pA~ca lenaa| ve kauna haiM ? ca, vA, ha, aha aura eva pA~ca zabda 'cAdi' se liye gaye haiN| inake yoga meM s va: na: Adi Adeza nahIM hote haiN| acakSu se dekhane artha meM dRzya artha vAle dhAtu ke yoga meM uparyukta Adeza nahIM hote haiM // 366 // 6. yadi dekhane artha vAlI dhAtuoM kA artha cakSu se nahIM dekhane artha meM vidyamAna ho to dekhane artha vAlI dhAtuoM ke yoga meM yuSmad asmad ko vas nas Adi Adeza nahIM hote haiN| prazna-sUtra meM anAlocana pada kyoM hai ? cakSu ke jJAna ko yahA~ Alocana' zabda se kahA hai aura mana se hone vAle jJAna ko 'anAlocana' zabda se kahA hai / jaise grAmastvAM samIkSate-gA~va tumako dekha rahA hai| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 kAtantrarUpamAlA smiiksste| grAmo yuSmabhyaM dIyamAna: smiiksste| grAmo'smabhyaM dIyamAna: smiiksste| grAmastvAM manasA vilokayati / vAJchatItyarthaH / manaseti kiM ? grAmo vaH pazyati / grAmo na: pazyati / ckssussetyrthH|| ityaliMgA: athAvyayAnyucyante avyayamasaMkhyaM / tAni kAni ? svar prAtar punar antar bahir ca, vA, ha, aha, eva, pra, parA, apa, sama, ana, ava, nira, dara, vi, AGa ni, ati, api, adhi, sa, uta, abhi, prati, pari, upa, ityAdi prAdayo viMzati: / vinA, nAnA, antar, no, atha, atho, aho, pRthak, yAvat, tAvat, manAk, vaSaT, ISat, hi, yadi, / khalu, nanu, tiryak, mithyA, kila, hanta, vai, tu| avyayAcca // 367 // avyayAcca parAsAM vibhaktInAM lugbhvti| sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhktissu| vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam // 1 // __ ityvyyaani| yahA~ gA~va cakSuse nahIM dekha rahA hai ata: tvA' Adeza nahIM huaa| aise hI sabhI padoM ke udAharaNa samajha lenaa| yahA~ 'grAmastvAM samIkSate' aura 'grAmo yuSmabhyaM dIyamAna: samIkSate' vAkyoM kA yaha artha hai ki "yaha gA~va tumako mana se dekha rahA hai / aura yaha gA~va tumhAre liye vAMcchA kara rahA hai|" prazna-mana se dekhatA hai aisA kyoM kahA ? uttara-'grAmo vaH pazyati' yahA~ va: Adeza huA hai ata: grAma tumako cakSu se dekhatA hai / aisA artha lenA cAhiye / arthAt gA~va ke nivAsI tumheM cakSu se dekha rahe haiM aisA abhiprAya hai| yahA~ ye yuSmad asmad zabda tInoM liMgoM meM samAna rUpa se calate haiM inameM liMga bheda nahIM hai ataeva inheM 'aliMga' kahA hai| isa prakAra se aliMga prakaraNa pUrNa huaa| atha avyaya prakaraNa kahA jAtA hai| avyaya kise kahate haiM ? jinake rUpa na cale arthAt jinakA kisI bhI vibhakti ke Ane para vyaya- parivartana-vinAza na hove use avyaya kahate haiN| ve avyaya kitane haiM ? ye avyaya asaMkhya haiN| ve kauna-kauna haiM ? so batAte haiM / svara, prAtara, punar, aMtar, bahir, ca, vA, ha, aha, eva ityAdi / isI prakAra se 'pra' Adi bIsa upasarga mAne gaye haiM ve bhI avyaya hai jaise--pra, parA, apa, sam, anu, ava, nir, dur, vi, AG ni, ati, api, adhi, su, ut, abhi, prati, pari, upa ye bIsa upasarga haiN| Age aura bhI avyaya haiM--vinA, nAnA, antara, no, atha, atho, aho, pRthak, yAvat, tAvat, manAk, vaSaT, ISat, hi, yadi, khalu, nanu, tiryak, mithyA, kila, haMta, vai, tu / aba-svar +si hai avyaya se pare vibhaktiyoM kA luk ho jAtA hai // 367 // isa sUtra se si vibhakti kA lopa huA puna: r kA visarga hokara 'sva:' banA / svar + au| uparyukta sUtra se vibhakti kA lopa hokara sva: bnaa| ityaadi| zlokArtha--jo zabda tInoM liMgoM meM, sAtoM vibhaktiyoM meM evaM eka, dvi, bahuvacanoM meM samAna hI rahe jisameM koI parivartana na ho vaha avyaya kahalAtA hai / vyaya kI prApta na hoveM vaha avyaya kahalAtA hai // 1 // isa prakAra se avyaya prakaraNa samApta huaa| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyayAH 135 atha pratyayA ucyante avyayasarvanAmnaH svarAdantyAtpUrvo'kkaH // 368 // avyayAnAM sarvanAmnAM cAntyAtsvarAtpUrvo'kpratyayo vA bhavati kapratyayazca bahulaM / bahulamiti kiM ? kvacitapravRttiH kvacidapravRttiH, kvacidvibhASA kvcidnydev| vidhervidhAnaM bahudhA samIkSya, caturvidhaM bAhulakaM vadanti // 1 // uccakaiH / uccaiH / nIcakaiH / nIcaiH / sarvaH / sarvakaH / vizva: / vizvakaH / yuSmakAbhiH / asmakAbhiH / ebhi: / imakaiH / amIbhi: / amukaiH / bhavanta: / bhvntkH| vibhaktezca pUrva iSyate // 369 // vibhaktezca pUrvo'kpratyayo vA iSyate / tvayA tvayakA / mayA mykaa| AkhyAtasya caantysvraat||370 // AkhyAtasya cAntyasvarAtpUrvo'kpratyayo vA bhavati / pacati, pacataki / bhavanti bhavantaki / ityAdi / kapratyayazca / yAMvaka: / yAmakaH / maNikaH / vatsaka: / putrakaH / azvaka: / vRkSakaH / devadattakaH / ityaadi| ke pratyaye strIkRtAkArapare pUrvo'kAra ikaarm||371|| ke pratyaye strIkRtAkAre pare pUrvo'kAra ikaarmaapdyte| srvikaa| vizvikA / ussttrikaa| paacikaa| mUSikA / kArikA / pAThikA / ityaadi| __aba pratyaya kahe jAte haiN| avyaya aura sarvanAma ke antya svara se pUrva 'ak' pratyaya ho jAtA hai athavA bahulatA se 'ka' pratyaya bhI ho jAtA hai // 368 // bahulaM kise kahate haiM ? zlokArtha-kahIM para pravRtti hove, kahIM para pravRtti na hove, kahIM para vikalpa hove aura kahIM para anya rUpa hI ho jAve, isa prakAra vidhi-niyama ke vidhAna ko bahuta prakAra se dekhakara 'bahulatA' ko cAra prakAra kahate haiM // 1 // . jaise--uccais avyaya hai ak pratyaya antya svara ke pUrva meM hone se uccakais banA visarga hokara uccakaiH, aise hI nIcaiH-nIcakaiH, sarva: sarvakaH / yuSmAbhi: hai ak pratyaya, vibhakti aura antya svara ke pUrva meM hone se yuSmakAbhi: bnaa| ebhi: ko ak pratyaya hokara 'ida' ko ima huA punaH ak pratyaya milakara bhis ko ais hokara imakai: bnaa| 'amIbhi:' meM bhI ad ko am hokara ak pratyaya hokara amukaiH bnaa| vibhakti se pUrva ak pratyaya vikalpa se hotA hai // 369 // ata: tvayA, tvayakA do rUpa bneNge| AkhyAta se antya svara se pUrva ak pratyaya vikalpa se hotA hai // 370 // ata: pacati aura pacataki donoM bana gye| 'ka' pratyaya bhI hotA hai| jaise--yAma: yAmakaH, putraH, putraka: ityaadi| 'ka' pratyaya ke Ane para strIliMga meM AkAra pratyaya karane para pUrva ke akAra ko ikAra ho jAtA hai // 371 // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 kAtantrarUpamAlA nadAdyaJc vAha vyaMsantRsakhinAntebhya ii||372 / / striyAM vartamAnebhyo nadAdi aJc vA u i, aMs ant kra sakhi nAntebhya I pratyayo bhavati / IkAre strIkRte'lopyaH // 373 // striyAM vartamAne Ipratyaye pare pUrvo'kAro lopyo bhavati / nadI mahI bhaSI plavI kumArI kinnarI kizorI prabhRtayaH / aJc / prAcI pratIcI samIcI udIcI tirazcItyAdi / vAh / anaDuhI (vA svIkAre) anaDvAhI / uvA pRthvA / paTavA / i-dAkSI / devadattI / dhuulii| aNs| zreyans-zreyasI viduSI preyasI / ant-. tudabhAdibhya IkAre // 374 // tudAdibhyo bhAdibhyazca paro antiranakArako vA bhavati Ipratyaye pare / tudatI tudantI strii| bhAtI bhAntI strii| syaat||375|| syAtparo'ntiranakArako vA bhavati Ipratyaye pare / bhvissytii| bhvissyntii| nayananbhyAM // 376 // : yathA--'sarvA' zabda hai strIliMga kA AkAra pratyaya hai ata: ka pratyaya karane para sarvakA puna: isa sUtra se pUrva ke 'a' ko ikAra hokara 'sarvikA' bnaa| vaise hI mUSikA, kArikA Adi sabhI bana jaayeNge| strIliMga meM vartamAna nadAdi aJca vAha, u, i. aMsa, aMta, R sakhi aura nakArAMta zabdoM se pare 'I' pratyaya ho jAtA hai // 372 // ata: 'nada' zabda hai strIliMga meM 'I' pratyaya huA puna:strIliMga meM 'I' pratyaya ke hone para pUrva ke akAra kA lopa ho jAtA hai // 373 // nada ke akAra kA lopa hokara 'nadI' banA, aise hI kumAra ke 'a' kA lopa hokara 'kumArI' bnaa| aJc dhAtu se bane hue zabdoM ke rUpa--prAJca meM 'I' pratyaya hokara anuSaMga kA lopa hokara aJceralopa: pUrvapadasya dIrgha: isa sUtra se dIrgha hokara prAcI bnaa| aise hI pratIcI, udIcI, tizcI bnaa|| vAha-anDuhI-anaDvAhI 340veM sUtra se vikalpa se vA ko u huA hai / ata: banA / prsstthauhii| ukArAMta zabdoM meM tanu usa se tanvI, uvIM bnaa| pRthu se pRthvI, paTu se paTvI aadi| ikArAnta zabdoM meM dAkSi se dAkSI daivadatti se daivadattI banA / ans-zreyasI, viduSI, preyasI bnaa| ant se IkArAMta strI pratyaya ke Ane para tudAdi aura bhAdi se pare aMta ke nakAra kA lopa vikalpa se hotA hai // 374 // tudatI, tudantI, bhAtI, bhAntI bnaa| 'sya' se pare aMta meM nakAra kA lopa vikalpa se hotA hai| I pratyaya ke Ane para // 375 // bhaviSyatI, bhaviSyantI bnaa| yan an vikaraNa se pare strIliMga IkAra ke Ane para anta meM nakAra kA lopa nahIM hotA hai // 376 // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyayAH 137 yan an vikaraNAbhyAM paro'ntiranakArako na bhavati IkAre pare / dIvyantI sIvyantI pacantI gacchantI strI ityAdi / na yananbhyAmiti kiM ? sunvatI tanvatI krINatI satI AyaSmatI dhanavatI ityaadi| R| kI hIM bhI kroSTrI ityAdi / sakhi / skhii| ivrnnaavrnnyorlopH| nAntAt strIkAre nityamavamasaMyogAdano'lopo'luptavacca pUrvavidhau // 377 / avamasaMyogAdano'lopo nityaM bhavati strIkAre pare / rAjJI daNDinI gominI tapasvinI yazasvinI / vrunnendrmRddbhvshvrudraadaan||378|| ebhya: paro An pratyayo bhavati / tebhyazca I pratyaya: / varuNAnI zarvANI mRDAnI indrANI bhavAnI rudraannii| nAntasaMkhyAsvastrAdibhyo na // 379 // nAntebhya: saMkhyAdibhyaH svasrAdibhyazca Ipratyayo na bhavati / paJcadaza / tisraH / catasraH / Adi zabdAt sImA daamaa| bahavo rAjAno yasyAM puryAM sA bhuraajaa| svasA mAtA duhitetyAdi / iti pratyayAntA: ata: dIvyanta kA dIvyantI, pacanta kA pacantI bnaa| prazna-yan, an vikaraNa ke Ane para 'na' kA lopa nahIM hotA aisA kyoM kahA ? to sunvatI, krINantI sant-satI aadi| dhanavant-dhanavatI banatA hai| isakI siddhi ke liye RkArAnta-kartR-kI, hIM, bhI bnaa| sakhi-sakhI bnaa| nakArAMta meM daNDin tapasvin-daNDinI, tapasvinI bnaa| rAjan + I, strIliMga meM.. nakArAMta se strIliMga meM pratyaya karane para 'va ma', kA saMyoga na hone se an ke 'a' - kA lopa ho jAtA hai // 377 // ata: rAjan + I = rAjJI bnaa| varuNa, indra, mRDa bhava, zarva, rudra zabdoM se I pratyaya ke Ane para An kA Agama ho jAtA hai // 378 // 'ata: varuNAnI, indrANI, zarvANI Adi bnaa| nakArAMta saMkhyAvAcI zabda aura svasR Adi se strIliMga meM 'I' pratyaya nahIM hotA hai // 379 // paMca, daza, tisraH, catasra: Adi bne| Adi zabda se sIman dAman hai to sImA, dAmA bnaa| bahuta rAjA haiM jisa purI meM use kahate haiM bahurAjA nagarI / aise hI svasA, mAtA duhitA Adi zabdoM meM strIliMga pratyaya nahIM hote haiN| isa prakAra se strIliMga pratyaya prakaraNa samApta huaa| 1.strIkAre nityaM // 383 // avamasaMyogAdano'lopo nityaM bhavati strIkAre pare sa cAluptavadbhavati pUrvasthavarNasya vidhau kartavye / rAjJI / iti samIcInaM dRshyte| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 kAtantrarUpamAlA atha kArakaM kiJciducyate ___ ki kArakaM ? karoti kriyAM nivartayatIti kArakaM / kasminnarthe prathamA vibhaktiH ? kartari prthmaa| ka: kartA ? yaH karoti sa kartA // 380 // ya: kriyAM karoti sa kartRsaMjJo bhavati / devadatta: karoti / muniradhIte / yajJadattau lunIta: / yatI paThataH / viSNumitrA gacchanti / sAdhavo'nutiSThanti / ityAdi / kasminnarthe dvitIyA ? karmaNi dvitIyA / kiM karma ? / yatkriyate tatkarma // 381 // kA yatkriyate tatkArakaM karmasaMjJaM bhavati / kumbhaM karoti / kASThaM chinatti / mArga ruNaddhi / stanau pibati / gurUn vandate / ityAdi / dvitIyainena // 382 // enapratyayAntena yoge liGgAd dvitIyA bhavati / adUre eno'paJcamyA digvaacinH||383|| adUrArthe digvAcina: para enapratyayo bhavati apaJcamyA: / apaJcamyA iti ko'rtha: ? dvitIyAyAH / gaNanayA paJcamI vibhaktiH sssstthii| tena SaSThyarthe dvitIyA bhavati / adUravInyAM pUrvasyAM dvizItyartha: / / pUrveNa grAmaM / uttareNa giriN| dakSiNena ndiiN| pazcimena kedAramityAdi / cakArAnikaSAsamayAhAdhigantarAntareNa saMyuktAd liGgAd dvitIyA bhavati / nikaSA grAmaM / samayA vnm| hA devdttm| dhig yajJadattaM / antarA gArhapatyamAhavanIyaM ca vediH / antareNa puruSAkAraM na kiJcillabhate / atha kiMcit kAraka prakaraNa kahA jAtA hai| kAraka kise kahate haiM jo kriyA ko karatA hai banAtA hai vaha kAraka hai| kisa artha meM prathamA vibhakti hotI hai ? kartA artha meM prathamA vibhakti hotI hai| kartA kise kahate haiM ? , jo kriyA ko karatA hai vaha kartA kahalAtA hai // 380 // jo kriyA ko karatA hai usa kI kartR saMjJA hotI hai| jaise 'devadatta karatA hai', muni par3hate haiM, do yajJadatta kATate haiN| do muni par3hate haiN| viSNumitra jAte haiN| bahuta se sAdhu pIche baiThate haiM / ityaadi| kisa artha meM dvitIyA vibhakti hotI hai ? karma artha meM dvitIyA hotI hai| karma kise kahate haiM ? jo kiyA jAtA hai vaha karma hai // 381 // kartA ke dvArA jo kiyA jAtA hai vaha kAraka karma saMjJaka hai| jaise kumbhaM karoti--ghar3e ko banAtA hai| kASThaM chinatti-lakar3I ko kATatA hai| mArga ruNaddhi-mArga ko rokatA hai| stanau pibati-bAlaka mAtA ke stana pItA hai| gurUn vaMdate-ziSya guruoM kI vaMdanA karatA hai / ityaadi| ena pratyaya ke yoga meM dvitIyA hotI hai // 382 // ena pratyaya jisake anta meM hai aise zabdoM ke yoga meM liMga se dvitIyA vibhakti ho jAtI hai| adUra artha meM digvAcI se pare apaJcamI se ena pratyaya hotA hai // 383 // nikaTavartI artha meM digvAcI zabdoM se pare paMcamI artha ke binA 'ena' pratyaya hotA hai / 'apaJcamyA:' isa zabda se kyA artha lenA ? SaSThI vibhakti ke artha meM dvitIyA vibhakti hotI hai yaha artha lenaa| arthAt dvitIyA vibhakti hone para bhI artha SaSThI kA nikalatA hai| jaise 'pUrveNa grAma' yahA~ pUrveNa meM ena pratyaya hai aura dizAvAcI zabda hai ataeva grAma meM SaSThI na hokara dvitIyA huI hai isakA artha hai ki 'grAma ke nikaTavartI pUrva dizA meM aise hI 'uttareNa giriM' parvata ke nikaTavartI uttara dizA meN| . Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakANi 139 sarvobhayAbhiparibhistasantaiH // 384 // tasantai: sarvAdibhiyoMge liGgAd dvitIyA bhavati / sarvato grAmaM vanAni / ubhayato grAmaM kramukavanAni / abhito grAmaM patravanAni / parito grAmaM raMbhAvanAni / karmapravacanIyaizca // 385 / / karmapravacanIyayoMge liGgAd dvitIyA bhavati / ke karmapravacanIyA: ? lakSaNavItsepyaMbhUte'bhirbhAge ca priprtii|" anureSu sahArthe ca hIne copaca kathyate // 1 // dakSiNena nadI-nadI ke nikaTavartI dakSiNa dizA meN| pazcimena kedAram-kheta ke nikaTavartI pazcima dizA meM / ityAdi / cakAra se aisA samajhanA ki nikaSA, samayA, hA, dhik aMtarA, aMtareNa inase saMyukta liMga se bhI dvitIyA vibhakti hotI hai| yathA nikaSA grAma-grAma ke nikaTa / samayA vanaM-vana ke paas| hA devadattaM-hAya ! devadatta ko| dhik yajJadattaM-yajJadatta ko dhikkAra ho| aMtarA gArhapatyamAhavanIyaM ca vedi:-gArhapatya agni aura AhavanIya agni ke bIca meM vedI hai| aMtareNa puruSAkAraM na kiJcid labhate-puruSArtha ke binA kucha bhI nahIM milatA hai| tas pratyaya jisake anta meM hai aise sarva, ubhaya, abhi aura pari ke yoga meM liMga se dvitIyA hotI hai // 384 // jaise--sarvato grAma vanAni-gA~va ke cAroM tarapha vana hai| ubhayato. grAmaM kramukavanAni-gA~va ke donoM tarapha supArI ke vana haiN| abhito grAmaM patravanAni-gA~va ke cAroM tarapha patte ke vana haiN| parito grAmaM raMbhAvanAni-gA~va ke saba tarapha kele ke vana haiN| . karmapravacanIya artha ke yoga meM dvitIyA hotI hai // 385 // karma pravacanIya kauna-kauna haiM ? zlokArtha-lakSaNa, vIpsA aura itthaMbhUta artha meM 'abhi' zabda karmapravacanIya hai| bhAga artha meM pari aura prati zabda karma-pravacanIya haiM / evaM pUrvokta artha meM bhI pari prati zabda karmapravacanIya haiM / uparyukta artha meM aura saha artha meM anuzabda karmapravacanIya hai| hIna artha meM upa zabda aura anu zabda karma pravacanIya hotA hai // 1 // ..lakSaNa artha meM, vIpsA artha meM, itthaMbhUta artha meM 'abhi' zabda karmapravacanIya hai| bhAga artha meM pari aura prati zabda karmapravacanIya hai| ca zabda se aisA samajhanA ki lakSaNa vIpsA aura itthaMbhUta artha meM bhI 'pari prati' zabda karmapravacanIya hote haiN| anu zabda ina pUrvokta arthoM meM karmapravacanIya hotA hai| aura saha artha meM bhI anu' zabda karmapravacanIya hotA hai / yahA~ ca zabda samuccaya ke liye hai / hIna artha meM 'upa' zabda karma pravacanIya hotA hai / aura cakAra se hIna artha meM 'anu' zabda bhI karma pravacanIya hotA hai| 1. karmakriyAM proktavantaH karmakArakamabhidhIyamAnA ityrthH| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 kAtantrarUpamAlA lakSaNArthe vIpsArthe itthaMbhUtArthe abhizabda: karmapravacanIyo bhavati / bhAge ca paripratI karmapravacanIyau bhavata: / cazabdAt lakSaNArthe vIpsAGke itthaMbhUtArthe paripratI karmapravacanIyau bhavata: / anuzabda eSu pUrvokteSu artheSu karmapravacanIyo bhavati / sahArthe ca / cazabdaH samuccayArtha: / hInArthe upazabda: karmapravacanIyo bhavati / / cazabdAd hInArthe anuzabda: karmapravacanIyo bhavati / lakSaNArthe vRkSamabhi vidyotate vidyut / vIpsArthe vRkSaM vRkSamabhi tiSThati vidyut / itthaMbhUtArthe sAdhudevadatto mAtaramabhi / vRkSaM pari vidyotate vidyut / vRkSaM prati tiSThati / vRkSaM vRkSaM prati tiSThati / sAdhu devadatto mAtaraM pari / sAdhu devadatto mAtaraM prati / yadatra mA pari syAt / tadatra mAM prati syAt / vRkSamanu vidyotate vidyut / vRkSaM vRkSamanutiSThati / sAdhu devadatto mAtaramanu / yadatra mAmanu syAt / parvatamanu vasate senaa| anvarjunaM yoddhaarH| upArjunAdanye yoddhAro nikRSTA ityarthaH / / gatyarthakarmaNi dvitIyAcatuau~ ceSTAyAmanadhvani // 386 // ceSTAkriyANAM gatyarthAnAM dhAtUnAM prayoge'dhvani varjite karmaNi dvitIyAcaturthyo bhavata: / grAmaM gacchati / grAmAya gacchati / nagaraM vrajati / nagarAya vrajati / ityaadi| ceSTAyAmiti kiM ? manasA meruM gcchti| manasA svargaM gacchati / anadhvanIti kiM ? adhvAnaM gacchati / gatyarthAnAmiti kiM ? panthAnaM pRcchti| lakSaNa artha meM vRkSamabhi vidyotate vidyuta-vRkSa ke cAroM tarapha bijalI camakatI hai| vIpsA artha meM vRkSaM vRkSamabhi tiSThati vidyat-vRkSavRkSa para bijalI ThaharatI hai| itthaMbhata artha meM sAdhadevadatto mAtarabhi mAtA ke viSaya meM devadatta sAdha hai| vRkSaM pari vidyotate vidyut-vRkSa ke cAroM tarapha bijalI camakatI hai| vRkSaM prati vidyut tiSThati-vRkSa ke prati bijalI ThaharatI hai| vRkSaM vRkSaM prati tiSThati-vRkSa vRkSa para ThaharatI hai| sAdhudevadatto mAtaraM pari-mAtA ke prati devadatta sAdhu hai| sAdhu devadatto mAtaraM prati-mAtA ke prati devadatta sAdhu hai| yadatra mAM parisyAt-jo yahA~ mere hisse meM hogaa| tadatra mAM prati syAt-vo hI vahA~ mere hisse meM hogaa| devadatto mAtaramanu-devadatta mAtA ke pIche haiN| yadatra mAmanu syAt-jo vahA~ mere hisse meM hogaa| parvatamanu vasate senA-parvata ke pIche senA rahatI hai| anvarjunaM yoddhAra:-sabhI yoddhA arjuna se hIna haiN| upArjunaM yoddhAra:-sabhI yoddhA arjuna se hIna haiN| sabhI yoddhA arjuna se nikRSTa haiM yahA~ yaha artha hai| . ceSTA kriyA meM gatyartha dhAtu ke prayoga meM 'adhva' chor3akara karma meM dvitIyA aura caturthI ho jAtI hai // 386 // jaise-grAmaM gacchati, grAmAya gacchati-gA~va ko jAtA hai| ceSTA kriyA meM ho aisA kyoM kahA ? manasA meruM gacchati-mana se meru para jAtA hai| to yahA~ calane kI kriyA na hone se caturthI nahIM huii| karma meM adhva na ho aisA kyoM kahA ? to adhvAnaM gacchati--mArga meM jAtA hai| yahA~ adhva zabda kA yoga hone se caturthI nahIM huii| gatyartha dhAtu hoM aisA kyoM kahA ? paMthAnaM pRcchati-mArga ko pUchatA hai| yahA~ caturthI nahIM huI kyoMki yahA~ gatyartha dhAtu na hokara praznArtha dhAtu hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakANi 141 manyakarmaNi cAnAdare'prANini // 387 // prANigaNavarjite manyate: karmaNi dvitIyAcatuau~ bhavata: anAdare gamyamAne / na tvAM tRNaM manye, na tvAM tRNAya manye / na tvAM buSaM manye, na tvAM buSAya manye / ityAdi / anAdare iti kiM ? azmAnaM dRSadaM manye / pASANaM ratnaM manye / aprANinIti kiM ? na tvAM nAvaM manye / na tvAmanaM manye / na tvAM kAkaM manye / na tvAM zukaM manye / na tvAM zRgAlaM manye / nau anna kAka zuka zRgAlA ete prANino vaiyAkaraNajanAnAM / iha syAdeva-na tvAM zvAnaM manye, na tvAM zUne mnye| kasminnarthe tRtIyA ? karaNe tRtiiyaa| kiM karaNaM ? - yena kriyate ttkrnnm||388|| yena kriyate tatkArakaM karaNasaMjJaM bhavati / dAtreNa lunAti / karAbhyAM hanti / vANairvidhyati / divaH karma ca // 389 // divadhAto: prayoge karaNe dvitIyA bhavati / akSAn dIvyati / akSairdIvyatItyarthaH / tRtIyA sahayoge // 390 // sahArthena yoge liGgAtRtIyA bhavati / putreNa saha Agata: / tyAgasattAbhyAM sArdhaM virAjate / sauryaguNaiH sAkamedhate yazaH / ityaadi| __ prANIgaNa se varjita anAdara artha meM manya dhAtu ke yoga se karma artha meM dvitIyA aura caturthI donoM ho jAte haiM // 387 // jaise-na tvAM tRNaM manye, na tvAM tRNAya manye--maiM tumako tRNa bhI nahIM samajhatA huuN| ityAdi / anAdara artha kyoM kahA ? jaise 'azmAnaM dRSadaM manye'-pASANaM ratnaM manye-maiM patthara ko ratna samajhatA huuN| yahA~ anAdara artha na hone se caturthI nahIM huii| 'prANIgaNa ko chor3akara' aisA kyoM kahA ? na tvAM nAvaM manye-maiM tumako nAva nahIM mAnatA huuN| prANIgaNa meM kitane zabda Ate haiM ? nau anna, kAka, zuka aura zRgAla vaiyAkaraNoM ke yahA~ ina pA~ca ko prANIgaNa se liyA hai| matalaba inake yoga meM manya dhAtu ke prayoga meM caturthI na hokara dvitIyA hI rahatI hai| . kisa artha meM tRtIyA hotI hai ? karaNa artha meM tRtIyA hotI hai / karaNa kise kahate haiM ? - jisake dvArA kriyA kI jAya vaha karaNa hai // 388 // jisake dvArA kriyA kI jAtI hai vaha kAraka karaNa saMjJaka kahalAtA hai| yathA-dAtreNa lunAti-dAMtiyA se kATatA hai| ___ karAbhyAm haMti--donoM hAthoM se mAratA hai| vANairvidhyati-vANoM se vedhana karatA hai| divadhAtu ke yoga meM karaNa artha meM dvitIyA ho jAtI hai // 389 // . isa sUtra meM ca zabda hai ata: sUtra kA artha divadhAtu ke yoga meM dvitIyA aura tRtIyA donoM hotI hai aisA artha honA caahie| yathA--akSAn dIvyati--pAzoM se khelatA hai| isameM dvitIyA vibhakti hokara bhI artha tRtIyA kA hI nikalatA hai| saha artha ke yoga meM tatIyA hotI hai // 390 // saha ke paryAyavAcaka jo zabda unake yoga meM tRtIyA hotI hai aisA artha hai ata: samam sArdham ke yoga meM bhI tRtIyA hotI hai bandhunA sArdham gacchati / yathA-putreNa saha Agata:-putra ke sAtha aayaa| * tyAga sattAbhyAm sArdhaM virAjate-vaha tyAga aura sattA se zobhita hotA hai| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 kAtantrarUpamAlA hetvarthe / / 391 // hetvarthe vartamAnAlliGgAttRtIyA bhavati / anena sevate / dhanena kulaM / vidyayA yshH| . kutsite'Gge // 392 / / kutsite'Gge vartamAnAlliGgAttRtIyA bhavati / akSNA kaann:| pAdena khaJjaH / akSi kANamasyeti prdhaantvaatprthmaiv| ___vizeSaNe // 393 // vizeSaNe vartamAnAlliGgAttRtIyA bhavati / __ zikhayA baTumadrAkSIt zvetacchatreNa bhuuptim| kezavaM zaMkhacakrAbhyAM tribhinetraiH pinAkinam / / kartari ca // 394 // kartari ca kArake vartamAnAlliGgAttRtIyA bhavati / devadattena kRtaM / yajJadattena bhuktaM / chAtreNa hnyte| . surAbhyAM yudhyate / sujanaiH kriyte| tulyArthe SaSThI ca // 395 // hetu artha meM tRtIyA hotI hai // 391 // yathA-anena sevate--anna ke hetu sevA karatA hai| dhanena kulaM-dhana ke nimitta se kula hai| vidyayA yaza:-vidyA se yaza hotA hai| __ kutsita aMga meM vartamAna liMga se tRtIyA ho jAtI hai // 392 // yathA-akSNA kANa:-A~kha se kaanaa| pAdena khaja:-paira se lNgdd'aa| yahA~ A~kha kAnI hai jisakI aisA bahuvrIhi samAsa hone se kAnA vyakti pradhAna hone se 'kANa:' isameM prathamA hI huI hai| vizeSaNa artha meM bhI tRtIyA hotI hai // 393 // zlokArtha-zikhA se vaTu-brAhmaNa ko pahacAnA, zvetacchatra se rAjA ko, zaMkha aura cakra se kezava ko evaM tIna netroM se mahAdeva ko phcaanaa| ata: krama se zikhayA, zvetacchatreNa, trinetreNa meM tRtIyA aaii| kartAkAraka meM vartamAna liMga se tRtIyA hotI hai // 394 // yathA-devadattena kRtaM--devadatta ne kiyaa| yajJadattena bhuktaM yajJadatta ne khaayaa| chAtreNa hanyate--chAtra ke dvArA mArA jAtA hai| surAbhyAm yudhyate-do devoM dvArA yuddha kiyA jAtA hai| sujanaiH kriyate-sajjanoM ke dvArA kiyA jAtA hai| tulya artha ke yoga meM liMga se tRtIyA aura SaSThI donoM ho jAtI haiM // 395 // 1.yahA~ vizeSaNa kA artha hai dasare se bheda karane vaalaa| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakANi 143 tulyArthe yoge liGgAt SaSThI tRtIyA ca bhavati / devadattasya tulya:, devadattena tulya: / devadattasya samAna: devadattena samAna: / ityaadi| kiM sampradAnaM ? kasminnarthe caturthI ? sampradAnakArake caturthI / yasmai ditsA rocate dhArayate vA tatsampradAnam / / 396 // yasmai dAtumicchA yasmai rocate yasmai dhArayate vA tatkArakaM sampradAnasaMjJaM bhavati / brAhmaNAya gAM dadAti / devadattAya rocate modakaH / yajJadattAya dhArayate zataM / viSNumitro yatibhyo dAnaM dadAti / devAya rocate havi: / mokSAya jJAnaM dhArayate / puNyArthe caturthI bhavati nAnyatra / rAjJo daNDaM dadAti / na tatra puNyaM / punarAgamane SaSThI rajakasya vastraM dadAti / namaHsvastisvAhAsvadhAlaMvaSaDyoge caturthI // 397 // nama Adibhiryoge liGgAccaturthI bhavati / namo devAya / svasti jagate / svAhA hutAzanAya / svadhA pitRbhyaH / alaM mallAya pratimalla: / zakto mallAya pratimalla: / vaSaDindrAya / svAhA svadhA vaSaT dAne / tAdarthe // 398 // tadarthabhAve dyotye liGgAccaturthI bhvti| mokSAya tattvajJAnaM / bhuktipradAnAbhyAM dhanaM / guNebhyaH stsnggtiH| yathA-devadattasya tulya:, devadattena tulya:-devadatta ke samAna / artha donoM kA eka hI hai / ityAdi / kisa artha meM caturthI hotI hai ? sampradAna kAraka meM caturthI hotI hai| sampradAna kyA hai ? jisake liye dene kI icchA hai jise rucatA hai athavA jo dhAraNa karatA hai vaha saMpradAna kAraka hotA hai // 396 // / jaise--brAhmaNAya gAM dadAti--brAhmaNa ko gAya detA hai| devadattAya rocate modaka:-devadatta ko laDDu rucatA hai| . ' yajJadattAya dhArayate zataM yajJadatta ke liye sau rupaye dhAraNa karatA hai / ityAdi / yahA~ puNya artha meM caturthI hotI hai anyatra nahIM hotii| jaise--rAjJo daNDaM dadAti-rAjA ko daNDa detA hai| yahA~ daNDa * denA 'dAnarUpa' puNya kArya na hone se usameM SaSThI ho gii| punarAgamana meM bhI SaSThI ho jAtI hai| jaise-rajaMkasya vastraM dadAti-dhobI ko kapar3e detA hai| yahA~ dekara puna: vApasa lenA hai ata: SaSThI ho gaI caturthI nahIM huii| ____ namaH svasti, svAhA, svadhA, alaM aura vaSaT ke yoga meM caturthI hotI hai // 397 / / yathA-namo devAya deva ko namaskAra ho| svasti jagate-jagat kA kalyANa ho / svAhA hutAzanAya-agni ko svAhA svadhApitRbhya:pitaroM ke liye svdhaa| alaM mallAya pratimalla:-malla ke liye pratimalla samartha hai / vaSaD iMdrAya-indra ke liye| ye svAhA, svadhA aura vaSaT dene ke artha meM haiM arthAt Ahuti, arghya Adi ke samarpaNa meM ye bole jAte haiN| tadartha bhAva ko prakaTa karane meM caturthI hotI hai // 398 // jaise--mokSAya jJAnaM--jJAna mokSa ke liye hai| bhukti pradAnAbhyAM dhanaM-bhoga aura dAna ke lie dhana hai| guNebhya: satsaMgati:-guNoM ke liye satsaMgati hotI hai| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 kAtantrarUpamAlA saMyamAya zrutaM dhatte naro dharmAya sNymm| dharmaM mokSAya medhAvI dhanaM dAnAya bhuktaye // 1 // - tumarthAcca bhAvavAcinaH // 399 // tuma: samAnArthAdbhAvavAcipratyayAntAlliGgAccaturthI bhvti| bhAvavAcinazceti vkssyti| pAkAya vrajati / paktaye vrajati / pacanAya vrajati / paktuM vrajati ityarthaH / / kasminnarthe paJcamI ? apAdAne paJcamI / kimapAdAnaM ? yato'paiti bhayamAdatte tdpaadaanm||400 // yasmAdapaiti yasmAdbhayaM bhavati yasmAdAdatte vA tatkArakamapAdAnasaMjJaM bhavati / vRkSAtparNaM patati / vyAghrAdbibheti / upAdhyAyAdAdatte vidyAM / ityaadi| IpsitaM ca rakSArthAnAm / / 401 // rakSArthAnAM dhAtUnAM prayoge IpsitamanIpsitaM ca tatkArakamapAdAnasaMjJaM bhavati / yavebhyo gAM rakSati / gauH yavAt rakSati / gAM nivArayatItyarthaH ! pApAtpAtu bhagavAn / rogakopAbhyAM nivArayati mana: / ahibhya AtmAnaM rakSati / paryapAGyoge paMcamI // 402 // ____ zlokArtha buddhimAn manuSya saMyama ke liye zruta ko, dharma ke liye saMyama ko, mokSa ke liye dharma ko evaM dhana ko dAna aura bhoga ke liye dhAraNa karate haiM // 1 // 'tum' artha ke samAna bhAvavAcI pratyaya vAle liMga se caturthI hotI hai // 399 // Age bhAvavAcI ko kheNge| jaise-pAkAya vrajati-pakAne ke liye jAtA hai, paktaye vrajati, pacanAya vrajati, tum pratyaya meM-paktuM vrajati-pakAne ke liye jAtA hai / yahA~ pAkAya, paktaye, pacanAya ina tInoM kA artha paktu ke samAna hai| yahA~ pAka pakti pacana zabda bhAva pratyayAMta haiM / ata: caturthI huii| kisa artha meM paMcamI vibhakti hotI hai ? apAdAna artha meM paMcamI hotI hai| apAdAna kyA hai ? jisase dUra hotA hai, DaratA hai aura grahaNa karatA hai vaha kAraka apAdAna saMjJaka hai // 400 // yathA-vRkSAtparNaM patati-vRkSa se pattA giratA hai| vyAghrAd vibheti-vyAghra se DaratA hai| upAdhyAyAdAdatte vidyAM-upAdhyAya se vidyA ko grahaNa karatA hai| rakSA artha vAle dhAtu ke prayoga meM Ipsita aura anIpsita ko apAdAna saMjJA ho jAtI hai // 401 // yathA--yavebhyo gAM rakSati--jau se gAya kI rakSA karatA hai| gau: yavAt rakSati-arthAt gAya ko jau khAne se rokatA hai| pApAt pAtu bhagavAn-bhagavAn pApa se rakSA kreN| rogakopAbhyAma nivArayati mana:-mana ko roga aura krodha se rokatA hai| ahibhya: AtmAnaM rakSati--soM se apanI rakSA karatA hai| pari, apa aura AG ke yoga meM paMcamI hotI hai // 402 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakANi 145 pari apa AG yoge liGgAtpaJcamI bhavati / ihApaparI vrjne| aangmryaadaabhividhyoH| pari pATaliputrAvRSTo devaH / apa trigartebhyo vRSTo deva: / A pATaliputrAvRSTo devaH / digitrtenyaishc // 403 // dig itara Rte anya ebhiyoMge vartamAnAlliGgAtpaJcamI bhavati / pUrvI grAmAt / uttaro grAmAt / itaro devadattAt / Rte dharmAt kuta: sukhaM / anyo devadattAt / pRthagnAnAvinAbhistatIyA vaa||404|| pRthak nAnA vinA ebhiyoge liGgAttRtIyApaJcamyau bhavata: / pRthag devadattena / pRthag devadattAt / nAnA devadattena / nAnA devadattAt / vinA devadattena / vinA devadattAt / __ hetau ca // 405 // hetau ca vartamAnAlliGgAtpaJcamI bhvti| kasmAddhetoH smaagtH| agnimAnayaM dhUmavattvAt / anityo'yaM kRtakatvAt / kasminnarthe SaSThI ? svAmyAdau sssstthii| ke svAmyAdaya: ? svAmI sambandha: yahA~ apa aura pari upasarga varjana artha meM haiM aura AG maryAdA evaM abhividhi artha meM hai| pari pATaliputrAd vRSTo deva:-paTanA ko chor3akara megha varSA huii| apa trigartebhyo vRSTo deva:-tIna gaDDhoM ko chor3akara varSA huii| ApATaliputrAd vRSTo deva:-paTanA taka megha varSA huii| athavA abhividhi artha meM paTanAparyaMta megha varSA huii| dig itara Rte aura anya ke yoga meM liMga se paMcamI hotI hai // 403 // pUrvo grAmAt-gA~va se pUrva / uttaro grAmAt-gAMva se uttara / itaro devadattAt-devadatta se bhinna / Rte dharmAt kuta: sukhaM dharma ke binA sukha kahA~ hai ? anyo devadattAt--devadatta se bhinna / pRthak, nAnA, binA ke yoga meM tRtIyA aura paMcamI donoM hotI haiM // 404 // pRthak devadattena, pRthak devadattAt-devadatta se bhinna / nAMnA devadattena, vinA devadattAt-devadatta ke binaa| hetu artha meM paMcamI hotI hai // 405 // kasmAd heto: samAgata:-kisa hetu se Apa aaye| agnimAnayaM dhUmavattvAt-dhUmavAlA hone se yaha parvata agnivAlA hai| anityo'yaM kRtakatvAt--yaha anitya hai kyoMki kRtaka hai| kisa artha meM SaSThI vibhakti hotI hai ? svAmI Adi ke artha meM SaSThI vibhakti hotI hai| svAmI Adi se kyA-kyA lenA ? svAmI, sambaMdha, samIpa, samUha, vikAra, avayava aura sva ye svAmI Adi kahalAte haiN| yathAM-devadattasya svAmI-devadatta kA maalik| saMbaMdha artha meM-devadattasya vAsa:-devadatta kA kpdd'aa| samIpa artha meM-parvatasya samIpaM-parvata ke paas| samUha-haMsAnAM samUhaH-haMsoM kA samudAya / vikAra-kSIrasya vikAra:-dUdha kA vikAra / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 kAtantrarUpamAlA samIpa: samUhaH vikAra: avayava: sva iti svAmyAdayaH / devadattasya svaamii| devadattasya vastraM / parvatasya samIpaM / haMsAnAM samUhaH / kSIrasya vikAraH / devadattasya bAhU / yajJadattasya ziraH / caitrasya svaM / svAmIzvarAdhipatidAyAdasAkSipratibhUprasUtaiH SaSThI ca // 406 // svAmyAdibhiyoMge liGgASaSThI saptamI ca bhavati / gavAM svaamii| goSu svaamii| gavAmIzvaraH / goSvIzvaraH / gavAmadhipati: / goSvadhipati: / gavAM dAyAdaH / goSu dAyAdaH / gavAM sAkSI / goSu sAkSI / gavAM pratibhUH / goSu pratibhUH / gavAM prasUta: / goSu prsuutH| nirdhAraNe ca // 407 // 'nirdhAraNe cArthe liGgASaSThI saptamI ca bhavati / jAtiguNakriyAbhi: samudAyasya ekadezapRthakkaraNaM nirdhAraNaM / puruSANAM kSatriyaH zUratama: / puruSeSu kSatriya: zUratamaH / gavAM kRSNA gau: sampannakSIrA / goSu kRSNA gau: sampannakSIrA / gacchatAM dhAvanta: zIghrA: / gacchatsu dhAvanta: zIghrAH / ityAdi / SaSThI hetupryoge||408|| hetoH prayoge liGgAtSaSThI bhavati / adhyayanasya hetorvasati / annasya hetorvsti| . . avayava artha meM devadattasya bAhu-devadatta kI donoM bhujaaeN| avayava artha meM yajJadattasya zira:-yajJadatta kA mastaka / sva artha meM viSNumitrasya svaM--viSNumitra kA dhana / svAmI, Izvara, adhipati, dAyAda, sAkSI, pratibhU aura prasUta artha ke yoga meM SaSThI aura saptamI donoM hotI haiM // 406 // gavAM svAmI, goSu svAmI-gAyoM kA svaamii| gavAmIzvaraH, goSvIzvara:-gAyoM kA Izvara / gavAM adhipati, goSvadhipati:-gAyoM kA adhipati / gavAM dAyAdaH, goSu dAyAda:-gAyoM kA bhaagiidaar| gavAM sAkSI, goSu sAkSI-gAyoM kA sAkSIdAra / gavAM pratibhUH, goSu pratibhUH-gAyoM kI jamAnata vaalaa| gavAM prasUta:, goSu prasUta:-gAyoM kA janmA bchdd'aa| nirdhAraNa artha meM SaSThI aura saptamI hotI hai // 407 // nirdhAraNa kise kahate haiM ? jAti, guNa, kriyAoM se samudrAya kA eka deza pRthak karanA nirdhAraNa kahalAtA hai| jaise puruSANAM kSatriya: zUratama:-puruSoM meM kSatriya zUravIra hotA hai| vaise hI puruSeSu kSatriya: zUratamaH / gavAM kRSNA gau: saMpannakSIrA-gAyoM meM kAlI gAya adhika dUdha vAlI hotI hai| goSu kRSNA gau: saMpannakSIrA--gAyoM meM kAlI gAya adhika dUdha vAlI hotI hai| gacchatAM dhAvanta: zIghrAH, gacchatsu dhAvanta: zIghrA:-calane vAloM meM daur3ane vAle zIghragAmI haiN| ityaadi| hetu ke prayoga meM SaSThI hotI hai // 408 // adhyayanasya hetorvasati-adhyayana ke hetu rahatA hai| annasya hetorvasati-anna ke hetu rahatA hai| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakANi 147 smRtyarthakarmaNi // 409 // smaraNArthAnAM dhAtUnAM prayoge vartamAnAlliGgAt karmaNi SaSThI bhavati / uttaratra nityagrahaNAdiha vikalpo labhyate / mAtuH smarati / mAtaraM smarati / pituradhyeti / pitaramadhyeti / ityAdi / karoteH pratiyatne // 410 // karote: pratiyale gamyamAne liGgAtkarmaNi SaSThI bhvti| sato vizeSAdhAnaM prtiytnH| edho dakasyopaskurute / edhodakamupaskurute / ityaadi| hiMsArthAnAmajvari // 411 // hiMsArthAnAM jvaravarjitAnAM dhAtUnAM prayoge karmaNi SaSThI bhavati / caurasya prahanti / cauraM prahanti / caurasyotkrAthayati / cauramutkrAthayati / caurasya pinaSTi / rujo bhngge| caurasya rujati / ityAdi / ajvarIti kiM ? cauraM jvarayati krkttii| caurasya sntaapytiityrthH|| - kartRkarmaNoH kRti nitym||412|| kartRkarmaNorarthayoMnityaM SaSThI bhavati kRtprtyyyoge| bhavata: aasikaa| bhavata: shaayikaa| bhuvanasya sraSTA / parvatAnAM bhettaa| tattvAnAM jnyaataa| ityAdi / . smRti artha vAle dhAtu ke prayoga meM SaSThI hotI hai // 409 // smaraNa artha vAle dhAtu ke prayoga meM liMga se karma meM SaSThI hotI hai| Age sUtra meM nitya kA grahaNa hone se yahA~ vikalpa kA kathana grahaNa karanA caahiye| ata: dvitIyA bhI ho jAtI hai| yathA-mAtuH smarati, mAtaraM smarati-mAtA kA smaraNa karatA hai| __ pituradhyeti, pitaramadhyeti-pitA ko smaraNa karatA hai| karoti se pratiyatna artha gamyamAna hone meM karma meM SaSThI hotI hai // 410 // pratiyatna kise kahate haiM ? vidyamAna ko vizeSa karanA--saMskArita karanA 'pratiyatna' kahalAtA hai| edhodakasya upaskurute, edhodakaM upaskurute-lakar3I jala ke guNa ko grahaNa karatI hai| hiMsA artha vAle jvara varjita dhAtu ke prayoga meM karma meM SaSThI hotI hai // 411 // caurasya haMti, cauraM hati-cora ko mAratA hai| caurasya utkrAthayati, cauraM utkrAthayati-cora ko mAratA hai| caurasya pinaSTi, cauraM pinaSTi-cora ko duHkha detA hai| ruja, dhAtu bhaMga artha meM hai| caurasya rujati, cauraM rujati-cora ko kaSTa detA hai| ityAdi / sUtra meM jvara varjita aisA kyoM kahA ? cauraM jvarayati karkaTI-kakar3I cora ko jvara lAtI hai cora ko saMtApita karatI hai yaha artha haa| yahA~ jvara dhAtu ke yoga meM dvitIyA huI, SaSThI nahIM huI hai| kartA aura karma ke artha meM kRt pratyaya ke yoga meM nitya hI SaSThI hotI hai // 412 // kartA artha meM-bhavata: AsikA-Apake baiThane kA sthaan| . bhavata: zAyikA--Apake sone kA sthaan| karma artha meM-bhuvanasya sraSTA--bhuvana ke sraSTA / parvatAnAM bhettA-parvatoM ke bhedana karane vaale| tattvAnAM jJAtA-tattvoM ke jAnane vaale| ityAdi / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 kAtantrarUpamAlA na niSThAdiSu // 413 // kartRkarmaNorarthayoH SaSThI na bhavati niSThAdiSu parata: / ke niSThAdaya: ? kt| ktavat / zantRG / Anaz / kaMs / kAna / kiM / udant / ktvA / tum / bhaviSyadarthe vuN / AvazyakAdhamarmyuyorNyan / avyaya tana ityevamAdayaH / devadattena bhaktamodanaM / tvayA kRta: kaTaH / devadatta odanaM bhuktavAn / devadatta: kRtavAn kttN| ityaadi| kasminnarthe saptamI ? adhikrnne| kimadhikaraNaM ? ya aadhaarstddhikrnnm||414|| ya AdhArastatkArakamadhikaraNasaMjJaM bhvti| sa aadhaarstrividhH| aupazleSiko vaiSayiko'bhivyApakazceti / kaTe Aste kaakH| aupazleSiko'yaM / karayoH kaGkaNaM / divi devAH / vaiSayiko'yam / tileSu tailaM / abhivyApako'yaM / kAlabhAvayoH saptamI // 415 // kAlabhAvayorvartamAnAlliGgAtsaptamI bhvti| kAle-zaradi puSyanti saptacchadA: / bhAve goSu, duhyamAnAsu gtH| adhizIGsthAsAM karma // 416 // niSThA Adi pratyaya ke Ane para kartA karma artha meM SaSThI nahIM hotI hai // 413 // niSThAdi se kyA-kyA lenA ? kta, ktavat, zantRG Anaz kvaMs, kAn kiM, kaMs / udanta, uka ktvA, tum / bhaviSyat artha meM vuN / Avazyaka aura adhamarNa meM Nyan / ye pratyaya kRdanta meM pAye jAte haiM aura avyaya tRn ye ityAdi niSThAdi kahalAte haiN| jaise--devadattena bhuktamodanaM-devadatta ne bhAta khaayaa| tvayA kaTaH kRta:-tumane caTAI bnaaii| devadatta: odanaM bhuktavAn-devadatta ne bhAta khaayaa| devadatta: kaTaM kRtavAn-devadatta ne caTAI bnaaii| ityaadi| kisa artha meM saptamI hotI hai ? adhikaraNa artha meM saptamI hotI hai| adhikaraNa kyA hai ? jo AdhAra hai usa kAraka ko adhikaraNa kahate haiM // 414 // vaha AdhAra tIna prakAra kA hai| aupazleSika, vaiSayika aura abhivyApaka / aupazleSika kA udAharaNa--kaTe Aste kAka:-caTAI para kauA baiThA hai| vaiSayika meM karayo: kaMkaNaM-donoM hAtha meM kar3e haiN| divi devA:-svarga meM devatA haiN| abhivyApaka meM-tileSu tailaM-tiloM meM tela rahatA hai| - kAla aura bhAva meM vartamAna liMga se saptamI hotI hai // 415 // . kAla meM-zaradi puSyaMti saptacchadA:-zarad Rtu meM saptacchada phUlate haiN| bhAva meM-goSu duhyamAnAsu gata:-gAya ke duhane vAle samaya meM gyaa| adhi pUrvaka zIG sthA aura As dhAtu ke prayoga meM adhikaraNa artha meM dvitIyA hotI hai // 416 // grAmam adhizete gA~va meM sotA hai| 1. Adhriyante kriyA ysminnityaadhaarH| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakANi 149 adhipUrvANAM zIG sthA Asu ityeteSAM prayoge adhikaraNe dvitIyA bhvti| grAmamadhizete / grAmamadhitiSThati / graammdhyaaste| grAme Asta ityarthaH / upaanvdhyaangvsH||417|| upa anu adhi AyUrvasya vasu ityetasya dhAto: prayoge adhikaraNe dvitIyA bhavati / grAmamupavasati / grAmamanuvasati / grAmamadhivasati / grAmamAvasati / grAme vasatItyarthaH / sati ca // 418 // satyarthe vartamAnAlliGgAtsaptamI bhavati / dAne sati bhogaH / jJAne sati mokSaH / ityaadi| nimittAtkarmaNi // 419 // nimittabhUtAlliGgAtsaptamI bhavati karmaNi yukte| carmaNi dvIpinaM hanti dantayorhanti kunyjrm| kezeSu camarI hanti sImni puSkalako hataH // 1 // muktau cittatvamavyeti svrmuktyorjinmrcti| . guNeSu gurumApnoti gopa: payasi dogdhi gAm // 2 // saMpradAnamapAdAne karaNAdhArako tthaa| karma kartA kArakANi SaT saMbandhastu saptamaH // 3 // iti kArakaprakaraNaM smaaptm| grAmamadhitiSThati -- gA~va meM rahatA hai| grAmamadhyAste gA~va meM baiThatA hai| - grAma meM rahatA hai aisA hI sabhI kA artha hai| upa, anu, adhi, AG pUrvaka vas dhAtu ke prayoga meM adhikaraNa meM dvitIyA hotI hai // 417 // grAmamupavasati, anuvasati, adhivasati, Avasati-sabhI kA artha hai ki grAma meM rahatA hai| - sati artha meM saptamI hotI hai // 418 // dAne sati bhoga:-dAna ke hone para bhoga hotA hai, jJAne sati mokSa:-jJAna ke hone para mokSa hotA hai| ityaadi| nimitta bhUta liMga se karma se saptamI hotI hai // 419 // zlokArtha-carma ke lie dvIpi--vyAghra ko mAratA hai / do dAMta ke liye hAthI ko mAratA hai / kezoM ke nimitta camarI gAya ko mAratA hai aura kastUrI ke liye puSkalaka 'gandhavAn mRga' ko mAratA hai // 1 // mukti ke liye citta kA nirodha rUpa dhyAna karatA hai aura svarga, mokSa ke liye jinendra bhagavAn kI arcanA karatA hai| guNoM ke liye guru ko prApta karatA hai evaM dUdha ke nimitta gvAlA gAyA ko duhatA hai // 2 // saMpradAna, apAdAna, karaNa, adhikaraNa, karma aura kartA ye chaha kAraka haiM evaM sAtavA~ sambandha kAraka hai| isa prakAra se kAraka prakaraNa samApta huaa| 1.yaha sAtavA~ sambandha mAtra hai ataH kAraka nahIM hai kyoMki isakA kriyA ke sAtha sAkSAt yoga nahIM hai aura na yaha kriyA kA janaka hI hai| ataeva kAraka SaT hI mAne jAte haiM (sAkSAt kriyAjanakatvaM kaarktvm)| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 kAtantrarUpamAlA atha samAsa ucyte| pAntu vo neminAthasya pAdapadmAruNAMzavaH / yasya pAdau samAnamya zItIbhUtA jagajjanAH / / 1 / / samAsa: ka: ? nAmnAM samAso yuktArthaH // 420 / / nAmnAM yuktArtha: samAso bhvti| vastuvAcIni nAmAni militaM yuktamucyate / samAsAkhyaM tadetatsyAttaddhitotpattireva ca // 1 // cakArabahulo dvandvaH sa cAsau karmadhArayaH / yatra dvitvaM bahutvaM ca sa dvandva itaretaraH // 2 // padayostu padAnAM vA vibhaktiryatra lupyate / sa samAsastu vijJeyaH purANakavivAkyataH // 3 // atha samAsa prakaraNa zlokArtha-jinake caraNa yugala ko namaskAra karake jagat ke prANI zAMti ko prApta ho cuke haiM aise zrI neminAtha bhagavAn ke caraNa kamala kI aruNa kiraNeM hama logoM kI rakSA kareM // 1 // samAsa kise kahate haiM ? nAma ke aneka padoM kA milA huA artha samAsa kahalAtA hai // 420 // . zlokArtha-vastuvAcI aneka nAmoM kA milanA-yukta honA 'samAsa' kahalAtA hai aura yaha samAsa taddhita kI utpatti hI hai // 1 // __jisameM cakAra bahula ho use 'dvandva' kahate haiN| jisameM 'sa cAsau' kA prayoga hotA hai use 'karmadhAraya' kahate haiN| jisameM do aura bahuta pada hote haiM vaha itaretara dvandva hai // 2 // jisameM do pada athavA bahuta se padoM kI vibhakti kA lopa kiyA jAtA hai use kaviyoM ke dvArA kathita 'samAsa' samajhanA cAhie // 3 // usa samAsa ke cAra bheda haiN| tatpuruSa, bahuvrIhi, dvandva aura avyyiibhaav| tatpuruSa kise kahate haiM ? jisameM uttara pada kA artha pradhAna ho vaha tatpuruSa kahalAtA hai| bahuvrIhi kise kahate haiM ? jisameM anya pada kA artha pradhAna ho vaha bahuvrIhi samAsa hai| dvandva kise kahate haiM ? jisameM sabhI padoM kA artha pradhAna ho vaha dvandva hai| avyayIbhAva kise kahate haiM ? jisameM pUrva meM avyaya pada kA artha pradhAna ho vaha avyayIbhAva samAsa hai| isa prakAra se tulya rUpa se samAsa ke cAra bheda haiN| unakA yahA~ krama se varNana kiyA jAtA hai| sukhaM prAptaH, guNAn Azrita: aisA vigraha hai| 1. arthAt donoM padoM meM ca kA prayoga hai jaise mAtA ca pitA ca / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa: 151 sa caturvidhaH / tatpuruSabahuvrIhidvandvAvyayIbhAvabhedAt / punaruttarapadArthapradhAnastatpuruSaH / anyapadArthapradhAno bahuvrIhiH / sarvapadArthapradhAno dvandvaH / pUrvAvyayapadArthapradhAno'vyayIbhAvaH / iti caturvidhaH / sa ca yathAkramaM pradarzyate / sukhaM prApta: / guNAn AzritaH / iti sthite vibhaktayo dvitIyAdyA nAmnA parapadena tu| samasyante samAso hi jJeyastatpuruSaH sa ca // 1 // dvitIyAdivibhaktyantaM pUrvapadaM nAmnA parapadena saha yatra samasyate sa samAsastatpuruSasaMjJako bhavati / tatsthA lopyA vibhktyH||421|| tasmin samAse sthitA vibhaktayo lopyA bhvnti| prakRtizca svarAntasya // 422 // luptAsu vibhaktiSu svarAntasya vyaJjanAntasya ca liGgasya prakRtirbhavati / cakArAtkvacitsandhirbhavati / kRttaddhitasamAsAzca // 423 // kRttaddhitasamAsAzca zabdA liGgasaMjJA bhavanti / sukhaprApta: / guNAzritaH / evaM grAmaM gata:-grAmagataH / evaM svargaM gataH-svargagataH / tRtIyA-danA saMsRSTaH-dadhisaMsRSTaH / dhAnyena artha: / dhAnyArthaH / yalen kRtN--ytnkRtN| caturthI-kuberAya bli:-kuberbli:| yUpAya daaru-yuupdaaru| devAya sukhN-devsukhN| pnycmii-cauraadbhyN-caurbhyN| graamaanirgt:-graambhirgtH| SaSThI-candanasya gndh:-cndngndhH| rAjJaH purussH-raajpurussH| phalAnAM rs:-phlrs:| saptamI-vyavahAre kshl:-vyvhaarkshl:| kAmpilye siddh:-kaampilysiddhH| dharme niyt:-dhrmniytH| evaM moksssukhm| saMsArasukham / ityAdi / prAdayo gatAdyarthe prathamayA // prAdayaH zabdA: gatAdyarthe prathamayA saha yatra samasyaMte sa samAsastutpuruSasaMjJe bhavati pragata AcArya: prAcArya: abhigato mukhaM abhimukhaM, pratigato'kSaM pratyakSamityAdi / vizvamatikrAntaH / iti vigrahe zloka zlokArtha liMga rUpa para pada ke sAtha dvitIyA Adi vibhaktiyoM kA jo samAsa kiyA jAtA hai, vaha samAsa tatpuruSa samAsa kahalAtA hai| dvitIyAdi vibhakti hai aMta meM jisake aise pUrvapada kA nAmavAcI para pada ke sAtha jo samAsa kiyA * jAtA hai vaha samAsa 'tatpuruSa' saMjJaka hai| sukha + am, prApta + si usa samAsa meM sthita vibhaktiyoM kA lopa ho jAtA hai // 421 // vibhaktiyoM ke lopa ho jAne para svarAMta aura vyaJjanAnta liMga prakRti rUpa rahate haiM // 422 // cakAra se kahIM saMdhi ho jAtI hai| ata: sukhaprApta, guNAzrita, rhaa| kRdanta, taddhita aura samAsa zabda liMga saMjJaka ho jAte haiM // 423 // isa sUtra se liMga saMjJA hone ke bAda puna: krama meM 'si' Adi vibhaktiyA~ AyeMgI aura pUrvavat liMga prakaraNa ke samAna inake rUpa cleNge| yathA-sukhaprApta + si, guNAzrita + si hai "rephasorvisarjanIya:" sUtra se s kA visarga hokara 'sukhaprApta: guNAzrita:' bnaa| isI prakAra se 'grAmaM gata: grAmagataH, svarga gata:-svargagata:' bana gayA hai| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 kAtantrarUpamAlA atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayA // 424 // atyAdaya: zabdA: krAntAdyarthe dvitIyayA saha yatra samasyante sa samAsastatpuruSasaMjJo bhavati / uktArthAnAmaprayogaH / avyayAnAM pUrvanipAta: / ativizva: / kokilayA avakruSTaM vanamiti vigrahaH / avAdayaH RSTAdyarthe tRtIyayA // 425 // avAdaya: zabdA: kruSTAdyarthe tRtIyayA saha yatra samasyante sa samAsastatpuruSasaMjJako bhavati / svaro hrasvo napuMsake ityatra yogavibhAgAt tRtIyA meM-danA saMsRSTaH hai, dadhi TA, saMsRSTa si, "tatsthA lopyA vibhaktayaH" sUtra se vibhakti kA lopa, "kRttaddhitasamAsAzca" sUtra se liMga saMjJA hokara puna: dadhisaMsRSTa + si hai visarga hokara 'dadhisaMsRSTaH' banA / aise hI dhAnyena artha:-dhAnyArtha; yalena kRtaM-yatnakRtaM / caturthI meM-kuberAya bali:, kubera + De, bali+si, vibhakti kA lopa hokara liMga saMjJA hokara kuberabali + si hai| visarga hokara 'kuberabali:' bnaa| usI prakAra se yUpAya dAru-yUpadAru devAya. . sukhN-devsukhN| . paMcamI meM-caurAd bhayaM, caura + Gasi, bhaya+si hai vibhakti kA lopa liMga saMjJA puna: si vibhakti Akara 'caurabhayaM' bnaa| usI prakAra se grAmAnirgata:-grAmanirgata: bnaa| SaSThI meM candana + Gas gaMdha+si, vibhakti kA lopa, liMga saMjJA hokara sivibhakti Akara 'candanagaMdha:' bnaa| tathaiva rAjJaH puruSa: rAjapuruSa:, phalAnAM rasa:-phalarasa: / saptamI meM vyavahAra+Gi kazala+si vibhakti kA lopa liMga saMjJA hokara sivibhakti Akara 'vyavahArakuzala:' banA / tathaiva-kAMpilye siddhaH-kAMpilyasiddhaH, dharme niyata: dharmaniyata: mokSe sukhaM-mokSasukhaM, saMsAre sukhaM-saMsArasukhaM, Adi pragata: AcArya: abhigato mukhaM, pratigato akSaM hai| prAdi upasargoM kA gatAdi artha meM prathamAnta ke sAtha samAsa hotA hai| prAdi zabdoM kA gatAdi artha meM prathamAnta vibhakti ke sAtha jahA~ samAsa hotA hai vaha samAsa 'tatpuruSa saMjJaka' hai| pragata + si AcArya + si 421veM sUtra se vibhakti kA lopa hokara 'uktArthAnAM aprayogaH / isa niyama se 'gata' zabda aprayogI ho gayA puna: liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara 'prAcArya:' bnaa| vaise hI abhigata: mukhaM-abhimukhaM / pratigato akSaM-pratyakSaM banA hai| . vizvam atikrAnta:, yaha vigraha hai| ati Adi zabdoM kA krAMta Adi artha meM dvitIyAM ke sAtha samAsa hotA hai // 424 // ati Adi zabdoM kA krAnta Adi artha meM jo samAsa hotA hai vaha samAsa tatpuruSa saMjJaka hai| vizva+ am atikrAnta+si, vibhaktiyoM kA lopa hokara 'uktArthAnAmaprayogaH' niyama se krAMta kA aprayoga hokara 'avyayAnAM pUrvanipAta:' niyama se ati avyaya kA pUrva meM nipAta hokara ativizva rahA, puna: liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara 'ativizva:' bnaa| kokilayA avakruSTaM vanaM yaha vigraha hai| avAdi zabdoM kA kruSTa Adi artha meM tRtIyAnta ke sAtha samAsa hotA hai // 425 // vaha samAsa tatpuruSa saMjJaka hai| kokilA +TA avakruSTa + si 421veM sUtra se vibhakti kA lopa, avyaya kA pUrva meM nipAta evaM liMga saMjJA hokr| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa: 153 gorapradhAnasyAntasya striyAmAdAdInAM ca // 426 / / apradhAnasyAntarasya gozabdasya tathAvidhastriyAmAdAdInAM hrasvo bhavati / iti hrasva: / avakokilaM vanaM / avamayUraM / adhyayanAya pariglAna iti vigrahaH / paryAdayo glAnAdyarthe caturthyA // 427 // paryAdaya: zabdA glAnAdyarthe caturthyA saha yatra samasyante sa samAsastatpuruSasaMjJo bhavati / paryadhyayana: / kauzAmbyA nirgtH| mathurAyA nirgata iti vigrahe nirAdayo nirgamanAdyarthe paJcamyA // 428 // nirAdaya: zabdA nirgamanAdyarthe paJcamyA saha yatra samasyante sa samAsastatpuruSasaMjJo bhavati / gorapradhAnasyAntasya ityAdinA hrasva: / niSkauzAmbi: / evaM nirmayUraH / / dIrghazcArAyaNaH / vyAsa: pArAzaryaH / rAmo jAmadagnyaH / kssemNkrH| shbhNkrH| priyNkrH| shriyNmnyH| bhvNmnyH| ambhasAkRtaM / tamasAkataM / prsmaipdN| AtmanepadaM / stokAnmukta: / kRcchAnmukta: / antykaadaagtH| dUrAdAgataH / vAcoyuktiH / dizodaNDaH / pshytohrH| shun:pucchH| zuna:zepha: / shunolaanggl:| srsijN| pdd'e| staMberamaH / karNejapa: / kaNThekAlaH / ursilomaa| ityatra samAse kRte vibhaktilope prApte 'tatsthA lopyA vibhaktayaH' ityatra sthagrahaNAdhikyAllopo na bhavati / avakokilA rhaa| 'svaro hrasvo napuMsake' isa prakAra se yahA~ yoga calA A rahA hai| apradhAna hai anta meM go zabda jinake aise aura strIliMgavAcI AkArAdi jo zabda haiM ve hrasva ho jAte haiM // 426 // isa sUtra se hrasva hokara 'avakokila' rahA puna: si vibhakti Akara napuMsaka liMga ke 'vana' kA vizeSaNa hone se napuMsaka liMga meM 'avakokilaM' bnaa| . avakokilaM vanaM--kokilA (koyaloM) se vyApta vana / aise hI mayUreNa avakruSTaM vanaM-'avamayUraM' bnaa| adhyayanAya pariglAna: isa prakAra se vigraha hai| pari Adi zabdoM kA glAna Adi artha meM caturthyanta ke sAtha samAsa hotA hai // 427 / / ___ vaha samAsa tatpuruSa saMjJaka hai| adhyayana + Ge pariglAna + si, 421veM sUtra se vibhakti kA lopa hokara glAna kA prayoga haTAkara avyaya kA pUrva meM nipAta huA ata: 'paryadhyayana' rahA liMga saMjJA hokara vibhakti Akara 'paryadhyayana:' bnaa| kauzAmbyA: nirgata:, mathurAyA: nirgataH, isa prakAra se vigraha hai| nirAdi zabdoM kA nirgamana Adi meM paMcamyanta ke sAtha samAsa hotA hai // 428 // aura vaha samAsa tatpuruSa saMjJaka hai| kauzAmbI + Gasi nirgat + si, vibhakti kA lopa, nir kA pUrva meM nipAta hokara 426veM sUtra se hrasva hokara liMga saMjJA hokara napuMsaka liMga meM 'si' vibhakti aaii| inakA samAsa karane para vibhaktiyoM kA lopa prApta thA, kintu "tatsthA lopyA vibhaktayaH" sUtra meM 'stha' grahaNa kI adhikatA hone se kahIM para lopa nahIM hotA hai| isa niyama se Upara meM vibhaktiyoM kA lopa nahIM hone se 'AtmanepadaM' parasmaipada Adi rUpa jaise ke taise raha gaye haiN| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 kAtantrarUpamAlA saptamyAstatpuruSe kRti bahulam // 429 // kRdante pare saptamyAstatpuruSe kRti samAse bahulamalugbhavati / gehenardI / gehekssveddaa| pravAhemUtritaM / bhasmanihataM / kvacidvikalpa: / khecara; khcrH| vanecaraH, vncrH| paDheruhaM, paGkaruhaM / sarasijaM, sarojaM / ityAdi // viduSAM gamanaM / divaM gataH / ityAdau samAse kRte vyaJjanAntasya yatsubhoH // 430 // luptAsu vibhaktiSu vyaJjanAntasya subhoryaduktaM tadbhavati / vidvadgamanaM / dhugataH / ityAdi / nIlaM ca tadutpalaM ca / raktaM ca tadatpalaM ca / ca zabda: samuccayadyotanArthaH / tacchabda ekaadhikrnndyotnaarthH| niSkauzAmbi+si = niSkauzAmbi, nirmayUraH / dIrghazcArAyaNa, vyAsa: pArAzarya, rAmo jAmadagnyaH, kSemaMkara:, zubhaMkara: ekAdhikaraNadyotanArtha: / pade tulyAdhikaraNe vijJeyaH krmdhaaryH||431|| yasmin samAse dve pade tulyAdhikaraNe bhavata: sa karmadhArayo bhavati / bhinnapravRttinimittayoH zabdayorekAdhikaraNe smaaveshstulyaadhikrnnN| uktArthAnAmaprayoga iti tt-c-shbdnivRttiH| . saptamI se tatpuruSa samAsa meM kRdanta se samAsa karane para bahudhA karake luk nahIM hotA hai // 429 // taba gehe, nI, gehenardI pravAhe mUtritaM-bhasmani hutaM / ityAdi / kahIM para vikalpa ho jAtA hai / khecara: khacara:, vanecara: vanacaraH, paMkeruhaM paMkaruhaM, sarasijaM sarojaM Adi / viduSAM gamanaM, divaM gata: ityAdi meM samAsa ke karane para vidvans + Am, gamana + si| diva+ am, gata+si hai| vibhakti kA lopa hokara sUtra lagA vibhaktiyoM ke lopa ho jAne para vyaJjanAnta subhyAm vibhaktiyoM meM jo kArya kahA hai vahI ho jAtA hai // 430 // n kA lopa evaM s kA 'd' hokara 'vidvadgamana' si vibhakti Akara 'vidvadgamanaM' bnaa| usI prakAra "aghuTsvarAdau" Adi 319veM sUtra se v ko 'u' hokara dhugata vibhakti Akara 'dhugata:' bnaa| ityAdi aba karmadhAraya samAsa ko kahate haiN| nIlaM ca tadutpalaM ca, raktaM ca tadutpalaM ca / yahA~ cakAra zabda samuccaya ko prakaTa karane ke liye diyA jAtA hai| aura 'tad' zabda ekAdhikaraNa ko prakaTa karane ke liye hai arthAt nIla zabda bhI napuMsakaliMga hai ata: tad zabda bhI napuMsakaliMga kA ekavacana hai| isI taraha karmadhAraya samAsa meM strIliMga meM sA athavA asau, pulliMga meM asau zabda kA prayoga hotA hai evaM ekavacana meM ekavacana dvivacana ke sAtha 'tau' bahuvacana ke sAtha 'te' zabda kA prayoga hotA hai kyoMki vizeSya vizeSaNa kA samAsa hai ata: liMgoM meM, vacanoM meM samAnatA kA niyama hai| usI ko Age spaSTa kreNge| jisa samAsa meM do pada tulya adhikaraNa vAle hoveM vaha samAsa 'karmadhAraya' saMjJaka hai||431|| tulyAdhikaraNa kise kahate haiM ? bhinna pravRtti meM nimittabhUta do zabdoM kA eka AdhAra meM samAveza honA tulyAdhikaraNa kahalAtA hai| yahA~ para bhI "uktArthAnAmaprayoga:" isa niyama se cakAra aura tad zabdoM 1.saptamyanta kA kRdanta ke sAtha tatpuruSa samAsa karane para saptamI vibhakti kA lopa nahIM hotA hai||435 // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa: 155 vibhktilopH| atra nIlaM kimityapekSate ? utplmpeksste| utpalaM kimityapekSate ? niilmpeksste| nIlotpalaM / evaM vIrazcAsau puruSazca vIrapuruSaH / zuklazcAsau paTazca shuklpttH| zobhanA cAsau bhAryA ca zobhanabhAryA / dIrghA cAsau mAlA ca diirghmaalaa| karmadhArayasaMjJe tu puMvadbhAvo vidhIyate // 432 // iti hrasvaH / ityaadi| saMkhyApUrvo dviguriti zreyaH / / 433 / / . sa eva karmadhAraya: saMkhyApUrvazcet dviguriti jJeyaH / sa ca trividha:-uttarapadataddhitArthasamAhArabhedAt / paJcasu kapAleSu saMskRta odana: paJcakapAla odana: / dazasu gRheSu praviSTaH dazagRhapraviSTaH / aSTasu kapAleSu saMskRta: puroddaashH| . aSTanaH kapAleSu haviSi // 434 // kA abhAva ho gayA ata: 'nIlaM utpalaM' rahe 421veM sUtra se vibhaktiyoM kA lopa hokara 'nIla utpala' rahe / yahA~ nIla kisakI apekSA karatA hai ? utpala kI apekSA karatA hai / utpala kisakI apekSA karatA hai ? nIla kI apekSA karatA hai| ata: nIlotpala meM liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara napuMsakaliMga meM 'nIlotpalaM' bnaa| aise hI 'raktotpalaM' bnaa| isI prakAra se pulliMga meM vIrazcAsau puruSazca vigraha hai| cakAra aura asau kA aprayoga hokara vibhakti kA lopa, liMga saMjJA hokara puna: si vibhakti Akara 'vIrapuruSaH' bnaa| vaise hI zuklazcAsau paTazca-zuklapaTaH / strIliMga meM-zobhanA cAsau bhAryA ca vigraha hai| pUrvokta niyama se 'zobhanAbhAryA' banakara karmadhAraya samAsa meM puMvadbhAva ho jAtA hai // 432 // isa sUtra se hrasva hokara 'zobhanabhAryA' bnaa| . vaise dIrghA cAsau mAlA ca-dIrghamAlA bnaa| ityaadi| ___aba dvigu samAsa kA varNana karate haiN| saMkhyApUrvaka dvigu samAsa hotA hai // 433 // vahI karmadhAraya samAsa yadi saMkhyA pUrva meM rakhakara hotA hai taba 'dvigu' kahalAtA hai| usa dvigu samAsa ke tIna bheda haiN| uttarapada dvigu, taddhitArtha dvigu aura samAhAra dvigu| uttarapada dvigu kA udAharaNa-dazasu gRheSu praviSTaH aisA vigraha huaa| dazan + su, gRha + su, praviSTa + si "tatsthA lopyA vibhaktayaH" sUtra se vibhakti kA lopa hokara, liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara dazan ke nakAra kA lopa hokara 'dazagRhapraviSTaH' bana gyaa| paJcan + supa, kapAla+ su vibhaktiyoM kA lopa hokara nakAra kA lopa huA puna: liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara "paJcakapAla:" odana: / yahA~ saMskRta zabda aprayogI hai| aSTasu kapAleSu saMskRta: puroddaashH| aSTan + su, kapAla+ su vibhaktiyoM kA lopa hokara kapAla se pare / havana kI sAmagrI ke vAcya artha meM aSTan ko AkArAnta ho jAtA hai // 434 // Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 kAtantrarUpamAlA ___ aSTan zabdasya AtvaM bhavati kapAle pare hvissybhidheye| aSTAkapAla: puroDAza: / ayamuttarapadadvigaH / paJca ca te gAvazca paJcagavAH / samAsAntargatAnAM vA rAjAdInAmadantatA iti / catvArazca te panthA ctusspthaaH| iti taddhitapadArthaH / paJcAnAM pUlAnAM samAhAra: pnycpuulii| evaM trilokii| akArAnto dvigusamAhAro nadAdau paThyate pAtrAdigaNaM varjayitvA / pAtrAdigaNa iti kiM ? trayANAM bhuvanAnAM samAhArastribhuvanaM / samAhAradvigurayaM / tribhuvanena tribhuvanAya / tribhuvanAt / tribhuvanasya / tribhuvane / (sarvatraikavacanameva) paMcasu kapAlaSeSu saMskRta: odana: tatpuruSAvubhau // 435 // ubhau dvigukarmadhArayau tatpuruSau bhavata: / abrAhmaNaH / anajaH / kadazva ityAdi / iti karmadhArayaH / iti ttpurusssmaasH| ArUDho vAnaro yaM vRkSaM / UDho ratho yen| upahata: prysmai| patitaM paNa yasmAt / citrA gAvo yasya / karA: puruSA ysmindeshe| lambau kau~ yasya / dIrdhI bAhU yasya / iti sthite ata: aSTAkapAla: bnaa| ye uttara dvigu ke udAharaNa haiN| taddhitArtha dvigu-paMca ca te gAvazca aise vigraha huaa| paJcan + jas go+jas, vibhakti kA lopa hokara liMga saMjJA huA, nakAra kA lopa evaM jas vibhakti Akara "pnycgaavH|" catvArazca ve paMthAnazca vigraha huaa| puna: catvAra+jas paMthi+jas vibhaktiyoM kA lopa hokara "vAzabdasyotvaM" se ukAra hokara "samAsAMtargatAnAM vA rAjAdInAmadantatA" isa sUtra se paMthi ko akArAMta hokara liMga saMjJA hokara 'catuSpatha' bnaa| puna: jas vibhakti Akara catuSpathA: bnaa| isa prakAra se taddhitArtha dvigu huaa| samAhAra dvigu-paJcAnAM phalAnAM samAhAra: aisA vigraha huaa| : paJcan + Am phala+ Am vibhakti kA lopa hokara nakAra kA lopa hokara 'paJcaphala' rahA puna: pAtrAdigaNa ke akArAMta dvigusamAhAra nadAdigaNa meM par3he jAte haiM ata: "ndaadyshc'| , . ityAdi sUtra se 'I' pratyaya hokara 136veM sUtra se akAra kA lopa hokara 'paJcaphalI' bnaa| aba liMga saMjJA karake nadIvat isake rUpa calA lIjiye / isI prakAra se trilokI zabda bhI banA hai| pAtrAdigaNa ko chor3akara kahA hai so pAtrAdigaNa meM kyA kyA lenA ? trayANAM bhuvanAnAM samAhAra: 'tribhuvanam' ye pAtrAdi gaNa meM haiM ata: I pratyaya nahIM huaa| ye bhI samAhAra dvigu meM hI hai isa tribhuvana ke rUpa sarvatra ekavacana meM calate haiM yathAtribhuvanaM, tribhuvanena, tribhuvanAya, tribhuvnaat.tribhuvnsy,tribhuvne|| ye dvigu aura karmadhAraya donoM hI tatpuruSa samAsa haiM // 435 // tatpuruSa ke karmadhAraya bheda meM hI naJ samAsa aMtarbhUta hai| jaise na brAhmaNa:-abrAhmaNaH / na aja:-anajaH, kutsit azva-kadazva: ityaadi| ye karmadhAraya aura dvigu samAsa tatpuruSa samAsa meM hI aMtarbhUta ho jAte haiN| isa prakAra se tatpuruSa samAsa kA prakaraNa pUrNa huaa| ___ atha bahuvrIhi samAsa kA varNana ArUDhoM vAnaro yaM vRkSaM sa:-jisa vRkSa para yaha bandara car3hA huA hai (vaha vRkss)| UDho ratho yena-jisane ratha ko khIMcA (vaha vykti)| upahRta: pazuH yasmai--jisake liye pazu diyA (vh)| patitaM parNaM yasmAt-jisase pattA girA (vaha vRkss)| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa: 157 syAtAM yadi pade dve tu yadi vA syurbahUnyapi tAnyanyasya padasyArthe bahuvrIhiH / / 436 // yatra samAse dve pade yadi vA syAtAM bahUni vA syuranyapadArthe samasyante sa samAso bahuvrIhirbhavati / ArUDhavAnaraH / UDharatha: / upahRtapazuH / patitaparNaH / citraguH / vIrapuruSo dezaH / lambakarNaH / dIrghabAhuH / bahupadAnAmapi / bahavo mattA mAtaGgA yasmin vane tat bahumattamAtaGgaM vanaM / bahUni rasavanti phalAni yasmin vRkSe sa bahurasavatphalo vRkssH| vyaJjanAntasya yatsubhoriti nyAyAt anuSaGgalopa: / upagatA daza yeSAM te upagatadazA: / evamAsannA daza yeSAM te AsannadazA: / adUrA daza yeSAM te adUradazA: / adhikA daza yeSAM te adhikadazA: / putreNa saha Agata: saputra: sahaputraH / sahasya so bahuvrIhau vA // 437 / / citrA gAvo yasya--citravicitra haiM gAyeM jisakI (aisA vaha manuSya) / vIrA: puruSA yasmin-vIra puruSa haiM jisameM (aisA vaha desh)| lambau karNau yasya-laMbe haiM do kAna jisake (aisA vaha mnussy)| dI! bAhU yasya-dIrgha haiM donoM bhujAyeM jisakI (aisA vaha mnussy)| dhIrA: puruSA yasmin-dhIra puruSa haiM jahA~ para (aisA vaha deza ) / isa prakAra se bahuvrIhi samAsa kA vigraha huaa| jisa samAsa meM do pada hoveM athavA bahuta pada hoveM aura padoM kA anya pada ke artha . meM samAsa hove to vaha samAsa 'bahuvrIhi' kahalAtA hai // 436 // ArUDha + si vAnara + si bAkI yaM vRkSaM aprayogI hai| vibhakti kA lopa. liMga saMjJA. pana: vibhakti Akara 'ArUDhavAnaraH' bnaa| UDha+ si ratha+ si 'yena' zabda aprayogI hai anya padArtha haiM usI artha meM samAsa hotA hai vibhakti kA lopa, liMga saMjJA hokara 'UDharathaH' bnaa| aise hI uparyukta padoM se upahRtapazuH / patitaparNa: / citraguH / vIrapuruSa: dezaH / lamba karNa: / dIrghabAhuH / dhIrapuruSa: deza: bana gye| .. yahA~ citrago ko 'gorapradhAnasya striyAmAdAdInAM ca' 426 sUtra se hrasva karake 'citraguH banAyA hai|' bahuta padoM meM bhI isa samAsa ke udAharaNa-bahavo mattA mAtaMgA: yasmin vane aisA vigraha hokara bahu+ jas matta+ jas mAtaMga+ jas vibhaktiyoM kA lopa hokara 'bahumattamAtaMga' bnaa| puna: liMga saMjJA hokara napuMsaka liMga meM 'si' vibhakti se rUpa banakara 'bahumattamAtaMgaM vanaM' bnaa| bahUni rasavanti phalAni yasmin vRkSe, bahu + jas rasavant+ jas phala + jas vibhaktiyoM kA lopa hokara "vyaMjanAntasya yatsubhoH" isa 430veM sUtra se anuSaMga kA lopa hokara 'bahurasavatphala' rahA liMga saMjJA hokara vibhakti Akara vRkSa kA vizeSaNa hone se pulliga meM 'bahurasavatphala:' bnaa| aise hI upagatA daza yeSAM te / upagata+jas dazan + jas vibhakti kA lopa, liMga saMjJA, jas vibhakti Akara upagatadazan banA yahA~ 'samAsAMtargatAnAM vA rAjAdInAmadantatA' sUtra se dazan zabda ko akArAMta hokara 'upagatadazA:' banA hai| aise hI AsannA daza yeSAM te--AsanA dshaa:| adUrA daza yeSAM te adUradazA: / adhikA daza yeSAM te-adhikdshaaH| putreNa saha Agata: aisA vigraha hai| bahuvrIhi samAsa meM saha zabda ko vikalpa se sakAra ho jAtA hai // 437 // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 kAtantrarUpamAlA sahazabdasya so vA bhavati bahuvrIhau samAse / evaM sadharmaH / janakena saha vartate iti sajanakaH / jananyA saha vartate iti sajanani: / evaM savadhuH / gorapradhAnasyetyAdinA hrasva: / avyayAnAM pUrvanipAta: / yudhi kriyAvyatihAre ic||438 / grahaNapraharaNabAdhake yuddhe kriyAvyatihAre bahuvrIhisamAsAt ic bhavati / ici pUrvapadasyAkAraH // 439 // ici pare pUrvapadasyAkAro bhvti| daNDaizca daNDaizca pravRttaM yuddhaM dnnddaadnnddi| evaM gadAgadi / khaDgAkhaDgi / kezAkezi / muSTAmuSTi / kacAkaci / dakSiNasyA: pUrvasyAzca dizoryadantarAlaM sA vidik / vidika tthaa||440|| tathA vidigabhidheye bhuvriihijnyeyH| sarvanAmno vRttimAtre pUrvapadasya puMvadbhAva: / dakSiNapUrvA / pazcimottarA / dkssinnpshcimaa| uttarapUrvA / ityaadi| zukazca mayUrazca / dhavazca khadirazca palAzazca / iti sthite putra+TA, saha + si hai / vibhakti kA lopa hokara 'avyayAnAM pUrvanipAta:' se saha kA pUrva meM nipAta hokara 'sahaputraH' banA athavA saha ko 'sa' hokara 'saputraH' bnaa| aise hI janakena saha vartate-'sajanaka:', dharmeNa saha vartate--'sadharma:' / jananyA saha vartate 'sajananI' banA "gorapradhAnasya" ityAdi 426veM sUtra se hrasva hokara 'sajanani:', vadhvA saha vartate 'savadhuH' bnaa| yuddha kriyA ke vyatihAra meM ic pratyaya hotA hai // 438 // grahaNa praharaNa se bAdhA yukta yuddha kriyA meM kriyA vyatihAra meM bahuvrIhi samAsa se 'ic' pratyaya hotA hai| kriyA vyatihAra kise kahate haiM ? paraspara meM prahAra Adi kI kriyA ko kriyA vyatihAra kahate haiN| jaise daNDaizca daNDaizca pravRttaM yuddhaM-daNDa + bhis daNDa + bhis hai vibhaktiyoM kA lopa hokara 'daNDa-daNDa' rahA / ic pratyaya hokara 136veM sUtra se 'ivarNAvarNayorlopa: svare pratyaye ye ca' sUtra se avarNa kA lopa hokara 'daNDadaNDi' rahA puna: ic pratyaya ke pare pUrvapada ko AkAra ho jAtA hai // 439 // ___isa sUtra se 'daNDAdaNDi' banA, liMga saMjJA hokara vibhakti Akara vArivat rUpa calane se 'daNDAdaNDi' bana gyaa| aise hI gadAbhizca gadAbhizca pravRttaM yuddhN-gdaagdi| khaDgaizca khaDgaizca pravRttaM yuddhaM-khaDgAkhaDgi / isI prakAra se kezAkezi', muSTAmuSTi, kacAkaci bana gye| ___ dakSiNasyA: pUrvasyAzca dizoryadantarAlaM sA vidik aisA vigraha huA dakSiNA + Gas pUrvA + Gas vibhakti kA lopa hokara 'dakSiNApUrvA' rahA vidizA ke vAcya meM bahuvrIhi samAsa hotA hai // 440 // sarvanAma ke samAsa meM pUrvapada ko puMvadbhAva ho jAtA hai| ata: 'dakSiNapUrvA' banA puna: liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara ramAvat rUpa cleNge| ata: "dakSiNapUrvA" bana gyaa| pazcimasyAzca uttarasyAzca dizoryadantarAlaM-sA pshcimottraa| dakSiNasyAzca pazcimasyAzca dishorydntraalN-dkssinnpshcimaa| uttarasyAzca pUrvasyAzca dizoryadantarAlaM-uttarapUrvA / ityAdi / 1.kezeSu kezeSu gRhItvA idaM yuddha pravRttaM aisA vigraha hai| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa: 159 dvandvaH samuccayo nAmnorbahUnAM vA'pi yo bhavet // 441 // dvayornAmnorbahUnAM vApi samuccayo dvandvo bhavet / sa ca itaretarayoga: samAhArazceti dviprakAra: / yatra dvitvaM bahutvaM ca sa dvandva itaretaraH / samAhAro bhavedanyo yoktvnpuNske| dvitve dvivacanaM / bahutve bahuvacanaM / zukamayUrau // dhavakhadirapalAzA: / alpasvarataraM tatra puurvm||442 // tatra dvandve samAse alpasvarataraM padaM pUrva nipAtyate / plakSazca nyagrodhazca plakSanyagrodhau / evaM rthpdaatii| taragrahaNaM dvipadaniyamArtham / anyatra zaMkhaduMdubhivINA: / __ yaccArcitaM dvayoH // 443 // tatra dvandve samAse dvayoryadarcitaM tatpUrvaM nipaatyte| vaasudevaarjunau| shukkaako| hNsblaake| devadaityau / kvacid vyabhicarati ca / tathA hi na naranArAyaNAdiSu // 444 // atha dvandva samAsa prkrnn| zukazca mayUrazca / dhavazca khadirazca palAzazca / aisA vigraha huaa| do padoM kA athavA bahuta se padoM kA samuccaya honA dvaMdva samAsa kahalAtA hai // 441 // usa dvaMdva samAsa ke do bheda haiM / itaretara' yoga dvaMdva aura samAhAra dvandva / zlokArtha-jahA~ para do padoM kA aura bahuta se padoM kA samAsa hotA hai vaha itaretara dvandva hai aura dUsarA samAhAra dvandva hai| isa samAhAra dvandva meM napuMsaka liMga kA ekavacana hI hotA hai / arthAt itaretara dvandva meM yadi do pada haiM to dvivacana, yadi bahuta se pada haiM to bahuvacana hotA hai, kintu samAhAra dvandva meM napuMsaka liMga kA ekavacana hI hotA hai // 1 // - zuka + si mayUra + si vibhakati kA lopa, liMga saMjJA do pada meM dvivacana meM, "zukamayUrau" banA tathaiva dhavakhadirapalAza ko bahuvacana meM 'dhavakhadirapalAzA:' bnaa| * isa dvandva samAsa meM alpasvaratara vAle pada kA pUrva meM nipAta hotA hai // 442 // / jaise--plakSazca nyagrodhazca-plakSanyagrodhau bnaa| evaM rathazca pdaatishc-rthpdaatii| sUtra meM tara zabda kyoM liyA hai ? tara zabda kA grahaNa ke liye kiyA gayA hai| jahA~ bahuta se pada hoM vahA~ yaha niyama nahIM lgegaa| jaise zaMkhazca dundubhizca vINA ca yahA~ tIna padoM meM zaMkha aura vINA do pada alpasvara vAle haiM yahA~ vaha niyama nahIM smjhnaa| ata:-'zaMkhadundubhivINA:' bana gyaa| donoM meM jo arcita hai use pUrva meM rakhanA // 443 // isa dvandva samAsa meM donoM meM jo arcita-pUjya hai usakA pUrva meM nipAta hotA hai| jaise-vAsudevazca arjunazca isameM arjuna meM alpasvara hai ata: usakA pUrva meM nipAta Avazyaka thA, kiMtu use bAdhita kara isa sUtra se arcita 'vAsudeva' ko pUrva meM lenA hai, ata: 'vAsudevArjunau, zukakAko, haMsabako, devdaityau|' kahIM para vyabhicAra-niyama kA ullaMghana bhI dekhA jAtA hai| jaise nara aura nArAyaNa AdikoM meM yaha niyama nahIM hai // 444 // 1.jahA~ dvivacanAnta aura bahuvacanAnta prayoga meM pAye jAye use itaretara yoga jaano| 2. jahA~ para eka vacanAnta hote hue napuMsaka liMga ho usako samAhAra dvaMdva smjho| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 kAtantrarUpamAlA naranArAyaNAdiSu yadarcitaM padaM tatpUrvaM na nipAtyate / narazca nArAyaNazca nrnaaraaynnai| umAmahezvarau / kAkamayUrau / ityaadi| ___mAtuH pitaryastha / / 445 / / tatra dvandve samAse pitari uttarapade mAtRzabdasya Rta arAdezo bhavati cakArAdA c| mAtA ca pitA ca mAtarapitarau / maataapitrau| patre // 446 // putrazabde uttarapade dvandvaviSaye vidyAyonisambandhina Rdantasya AtvaM bhvti| mAtA ca putrazca mAtAputrau / evaM hotAputrau / iti dvandvasamAsaH // kumbhasya samIpaM / antarAyasya abhAvaH / pUrva vAcyaM bhavedyasya so'vyayIbhAva iSyate // 447 // yasya samAsasya pUrvamavyayaM padaM vAcyaM bhavetso'vyayIbhAva issyte| avyayAnAM svapadavigraho nAstItyanyapadena vigraha iti vacanAd samIpasya upAdeza: / abhAvasya nirAdezaH / samAse kRte avyayAnAM puurvnipaat:| sa napuMsakaliGgaH syaat||448|| so'vyayIbhAvasamAso napuMsakaliGgaH syAt / avyayatvAdaliGge prApte vacanamidaM / nara nArAyaNa meM jo arcita ho use pUrva meM rakhane kA niyama nahIM hai / narazca nArAyaNazca-naranArAyaNau, umA ca mahezvarazca-umAmahezvarau, kAkazca mayUrazca-kAkamayUrau ityaadi| dvaMdva samAsa meM pitR zabda ke Age Ane para mAtR zabda ke R ko ar Adeza ho jAtA hai // 445 // sUtra meM cakAra se 'A' Adeza bhI ho jAtA hai| ata: mAtA ca pitA caM-mAtarapitarau athavA mAtApitarau bnaa| ___putra zabda ke Ane para bhI kra ko A ho jAtA hai // 446 // putra zabda ke uttarapada meM rahane para dvaMdva samAsa meM vidyA athavA yoni kA saMbaMdha hone se RkAra ko 'A' ho jAtA hai| mAtA ca putrazca-mAtA putrau, hotA ca putrazca hotAputrau bana gyaa| isa prakAra se dvaMdva samAsa huaa| aba avyayIbhAva samAsa ko kahate haiN| kumbhasya samIpaM, antarAyasya abhAva:, aisA vigraha hai| jisa samAsa meM pUrva meM avyayavAcaka pada ho vaha avyayI bhAva samAsa hai // 447 // avyayoM kA svapada se vigraha nahIM hotA isaliye anya pada se vigraha kiyA hai isa niyama se yahA~ para 'samIpa' ko 'upa' avyaya Adeza hogA aura abhAva ko 'nira' avyaya Adeza hogaa| aura samAsa ke karane para avyayoM kA pUrva meM nipAta ho jAtA hai| ata: kumbha + Gas upa + si vibhakti kA lopa hokara 'upakumbha' rhaa| liMga saMjJA hokara vibhakti Ane se 'upakumbha + si' hai| yaha avyayIbhAva samAsa napuMsaka liMga hI hogA // 448 // isa samAsa meM avyaya kI pradhAnatA hone se aliMga meM prApta thA ata: napuMsaka liMga hI rahA hai| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa: 161 avyayIbhAvAdakArAntAdvibhaktInAmapaJcamyAH // 449 // akArAntAdavyayIbhAvAdvibhaktInAM sthAne apaJcamyA am bhvti| upakumbhaM / nirantarAyaM / evamupagRhaM / upagehaM / upagajaM / uparAjaM / upacchatraM / upavanaM / upanagaM / upadevaM / upabhAryaM / upazAlaM / vAdasyAbhAvo nirvAdaM / makSikANAmabhAvo nirmakSikaM / zItasyAtikrama: atizItaM / evamatikramaM / dinaM dinaM prati pratidinaM / evaM pratigRhaM / prativRkSaM / pratipuruSaM / prativanitaM / pratimAsaM / prativarSaM / pratigrAmaM / pratitaTaM / puruSasya anugama: anupuruSaM / evmnutttN| grAmasyAnta: antaryAmaM / antargRhaM / grAmasya madhye madhye grAmaM / evaM madhyevanaM / madhyedinaM / madhyekUpaM / grAmasya bahirbahigrAmaM / upariparvataM / evaM bahirvaNaM / antarvaNaM / vA tRtIyAsaptamyoH // 450 // akArAntAdavyayIbhAvAtparayostatIyasaptamyoH sthAne ana vA bhvti| upakambhaM upakambhena / upakumbhaM, upakumbhAbhyAmityAdi / nirantarAyaM, nirantarAyeNa / upakumbhaM, upakumbhe / upakumbhayoH / ityAdi / nirantarAyaM, nirntraaye| apaJcamyA iti kiM ? upakumbhAt / nirantarAyAt / ityaadi| strISvadhikRtya adhikRtyasyAdhirAdezaH / zaktimanatikramya anatikramyasya yathAdezaH / ityAdiSu samAse kRte / anysmaalluk||451|| akArAnta avyayIbhAva se paMcamI ko chor3akara sabhI vibhaktiyoM ko 'am' ho jAtA hai // 449 // ata: 'upakumbhaM' bnaa| aise hI antarAyasya abhAva:-nirantarAyaM, gRhasya samIpaM-upagRhaM, gajasya samIpaM-upagajaM / bhAryAyA: samIpaM-upabhArya: 'svaro hrasvo napuMsake' sUtra se hrasva ho gyaa| aise hI vAdasya abhAvo nirvAdaM, makSikANAm abhAvo nirmakSikaM bnaa| . zItasya atikrama:-atizItaM, kramasya atikrama:-atikrama, dinaMdinaM prati-pratidinaM, gRhaM gRhaM prati--pratigRhaM aadi| aise hI puruSasya anugama:-anupuruSaM, anutaTaM aadi| grAmasyAMta:-aMtaryAmaM, grAmasya madhye madhyegrAmaM, grAmasya bahi: bahirgAmaM, parvatasyopari upariparvataM, vanasya bahi:-bahirvaNaM 'aMtarvaNaM aadi| akArAMta avyayIbhAva se pare tRtIyA aura saptamI ke sthAna meM vikalpa se am hotA hai // 450 // upakuMbhaM, upakumbhena upakuMbhabhyAm upakumbhaiH upakuMbhaM, upakumbha upakumbhayoH upakumbheSu / aise hI, nirantarAyaM nirantarAyeNa nirantarAyAbhyAM nirantarAyaiH ityAdi / apaJcamyA: aisA kyoM kahA ? to paMcamI meM upakumbhAt, nirantarAyAt banatA hai / ityAdi / strISu adhikRtya, zaktimanatikramya, aisA vigraha hai| yahA~ adhikRtya ko 'adhi' evaM anatikramya ko 'yathA' Adeza huA hai| strI + su adhi+si vibhakti kA lopa hokara avyaya ko pUrva meM karake adhistrI, yathAzakti bnaa| gorapradhAnasya sUtra se adhistrI, ko hrasva karake liMga saMjJA hokara vibhaktiyA~ aaiiN| - akArAMta se bhinna anya avyayIbhAva se pare vibhaktiyoM kA luk ho jAtA hai // 451 // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 kAtantrarUpamAlA akArAntAdanyasmAdvyayIbhAvAtparAsAM vibhaktInA laga bhvti| adhistri| ythaashkti| evmdhigaaytri| adhisarasvati / adhibhArati / adhindi| AtmanaH adhi adhyaatm| guroranatikramaNa yathAguru / vadhvA anatikrameNa yathAvadhu / camvA anatikrameNa yathAcamu / gireranatikrameNa yathAgiri / vadhvA anugama: anuvadhu / anukaNDu / anunadi / anustri / anupaTu / anuvAyu / anuguru / anupitR anamAtR anukartR / kartuH samIpamupakartR / evamupagiri / uprvi| upayati / upaguru upataru / upavadhu / upacamu upanadi / upastri / upagu / upanu / karturatikrama: atikartR / evamatiri / atigu| atinu| samaM bhUmipadAtyoH // 452 // bhUmipadAtyoH parayo: samatvaM ityetasya samamityAdezo bhavati / bhUmeH samatvaM samabhUmi / padAtInAM samatvaM smNpdaati| suvinirdurdhyaH svapisUtisamAnAm // 453 // suvinirdurghya: parasya svapisUtisamAnAM sakArasya SakAro bhavati / suSamaM / viSamaM / niSpamaM / duSpamaM / aparasamaM ityaadi| dvandvaikatvam / / 454 // samAhAradvandvasyaikatvaM napuMsakaliGga ca syAt / arkazca azvamedhazca arkaashvmedhau| tayoH samAhAra: arkAzvamedhaM / evaM takSAyaskAra / hasamayUra / mathurApATaliputraM / pANipAdaM / badarAmalakaM / sukhaduHkhaM / zukazca haMsazca mayUrazca kokilazca zukahasamayUrakokilaM / ityaadi| tathA dvigoH / / 455 // tathA samAhAradvigorapyekatvaM napuMsakaliGgaM ca syAt / ata: adhistri yathAzakti adhigAyatri, adhisarasvati Adi bana gye| aise hI AtmanaH adhi-adhyaatm| Atman zabda ko akArAMta hokara napuMsakaliMga meM ekavacana ho gyaa| guro anatikrameNa-yathA guru / vadhvA anugama: anuvadhu / kartuH samIpaM-upakatuM go: smiipN-upgu| hrasva ho gyaa| isI prakAra se Upara meM bahuta se zabda bane haiM dekha lenA caahiye| bhUmeH samatvaM, padAtInAM samatvaM hai| bhUmi padAti se pare samatvaM ko samaM Adeza ho jAtA hai // 452 // samabhUmi, samaM pdaati| su, vi, nir, dur se pare svapi, sUti aura samAna ke sakAra ko SakAra ho jAtA hai // 453 // svapi meM-suSupta:, viSupta:, niSSupta: duSSupta: / sUti meM-suSUti: viSUti:, ni:pUti: duSUti. / samAna meM suSama, viSama, niSSama, duSpamaM / inhIM cAro se pare kyo kahA ? to aparasamaM meM sakAra ko SakAra nahIM huA hai / ityaadi| arkazca azvamedhazca-arkAzvamedhau tayo: samAhAra: samAhAra dvandva meM ekatva evaM napuMsakaliMga ho jAtA hai // 454 // ata: arkAzvamedhaM bnaa| aise hI kSazca ayaskArazca takSAyaskArau tayoH samAhAra 'takSAyaskAra' haMsazca mayUrazca haMsamayUrau tayoH samAhAraH hasamayUraM, pANI ca pAdau ca pANi pAdau nayo samAhAra pANipAda ityAdi / usI prakAra se samAhAra dvigu meM bhI napuMsakaliMga ekavacana ho jAtA hai / 455 // yathA- paJcAnA gavA samAhAraH paJcago, caturNA pathAM samAhAra: catuSpathi hai| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa: 163 samAsAntargatAnAM vA rAjAdInAmadantatA // 456 // samAsAntargatAnAM rAjAdInAmadantatA atpratyayo bhavati / vA smuccye| paJcAnAM gavAM samAhAra: paJcagavaM / caturNAM pathA samAhAra: catuSpathaM / na sUtre kvacit / / 457 // kvacitsUtre dvandvaikatvaM bhavati, napusakaliGgatvaM na syaat| viraamvynyjnaadau| evaM pacivaciMsicirucimucezcAt / ityaadi| puMvadbhASitapuMskAnUGapUraNyAdiSu striyAM tulyAdhikaraNe // 458 // striyAM vartamAnaM bhASitapuMskaM anUGantaM pUrvapadabhUtaM puMvadbhavati striyA vartamAne tulyAdhikaraNe paraNyAdigaNavarjite uttarapade pre| zobhanA bhAryA yasyAsau zobhanabhAryaH / evaM dIrghajaDyabhAryaH / ityA bhASitapuMskamiti kiM ? dronniibhaaryH| anUG iti kim ? brahmavadhUbhArya: / apUraNyAdiSviti kiM ? kalyANI paJcamI yAsAM rAtrINAM tA: kalyANIpaJcamA rAtraya: / ke pUraNyAdaya: ? pUraNI paJcamI kalyANI manojJA subhagA durbhagA svakAntA kubjA vAmanA / saMjJApUraNIkopadhAstu na // 459 // striyAM vartamAnA bhASitapuMskAnUGantA: saMjJApUraNIpratyayAntA: kopadhA: pUrvapadabhUtA: puMvadrUpA na bhavanti samAsa ke antargata rAjAdi zabda akArAMta ho jAte haiM // 456 // yahA~ sUtra meM 'vA' zabda samuccaya ke liye hai ata: paJcago se 'a' pratyaya hokara av hokara liga saMjJA evaM vibhakti Akara 'paMcagavaM' bnaa| aise hI catuSpathi meM "ivarNAvarNayorlopa: svare pratyaye ye ca" sUtra se ikAra kA lopa, liMga saMjJA hokara 'catuSpathaM' bnaa| kisI sUtra meM dvaMdva meM ekatva hotA hai, kintu napuMsakaliMga nahIM hotA hai // 457 / / virAma aura vyaMjana kA samAsa karake Gi vibhakti ekavacanAnta hai| kintu napuMsakaliGga nahIM hai yadi napuMsakaliGga hotA to vAri zabdavat na kA Agama hokara Adini ho jAtA na ki Adau / .. tulyAdhikaraNa meM pUraNI Adi gaNa ko chor3akara strIliMga meM vartamAna akArAMta rahita bhASitapuMska ko puMvad ho jAtA hai // 458 // jaise-zobhanA bhAryA yasya sa: zobhanabhAryA banA / puna: 432veM sUtra se anta ko akArAMta hokara zobhanabhArya: banA / aise hI dIrghajaMghabhArya: ityAdi / bhASitapuMska ho aisA kyoM kahA ? bhASitapuska nahIM ho to hrasva nahIM hogA jaise--drANIbhArya: yahA~ droNI zabda bhASitapuMska nahI hai nitya hI strIliMga hai| ___ anUG aisA kyoM kahA ? to brahmavadhUbhArya: yahA~ vadhU zabda UkArAMta hai use hrasva nahI huaa| . pUraNI Adi gaNa ko chor3akara aisA kyoM kahA ? pUraNI Adi gaNa ke zabdo ko bhI hrasva nahIM hogaa| jaise-kalyANI paJcamI yAsAM rAtrINAM tA: kalyANIpaJcamA: / rAtrayaH / pUraNI Adi gaNa meM kauna-kauna haiM ? pUraNI, paJcamI, kalyANI, manojJA, subhagA, durbhagA, svakAntA, kubjA, vAmanA / ye zabda pUraNI Adi gaNa meM mAne gaye haiN| .. saMjJA pUraNI pratyayAta 'ka' kI upadhA vAle pUrvapadabhUta puvad rUpa nahIM hote haiM // 459 // ___ strIliMga meM vartamAna tulyAdhikaraNa pada me paraNI Adi gaNa varjita uttara pada ke hone para strIliMga meM vartamAna bhASita puMska se akArAta rahita, sajJA pUraNI pratyayAta vAle evaM 'ka' kI upadhA vAle zabdoM ko pUrvapada meM hrasva nahIM hotA hai / jaise dattA bhAryA yasyAsau dattAbhAya paJcamI bhAryA yasyAsau paMcamIbhArya:, Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 kAtantrarUpamAlA striyAM vartamAne tulyAdhikaraNe pade pUraNyAdigaNavarjita uttarapade pare / dattA bhAryA yasyAsau dattAbhAryaH / paJcamIbhArya: / pAcikAbhArya: / gorapradhAnasyetyAdinA hrasva: / ityAdi / karmadhArayasaMjJe tu vadbhAvo vidhIyate // 460 // striyAM vartamAnA bhASitapuMskA anUGantA: saMjJApUraNIpratyayAntA: kopadhA api karmadhArayasamAse tu puMvadbhavanti striyAM vartamAne tulyAdhikaraNe pUraNyAdigaNavarjita uttarapade pre| zobhanA cAsau bhAryA ca shobhnbhaaryaa| evaM dttbhaaryaa| paackbhaaryaa| paJcamabhAryA ityaadi| bhASitapuMskamiti kiM ? khttvaavRndaarikaa| anUGiti kiM ? brhmvdhuudaarikaa| AkAro mahataH kAryastulyAdhikaraNe pade // 461 // mahata AkAra: kAryastulyAdhikaraNe pade pare / mahAMzcAsau vIrazca mahAvIraH / antaraGgatvAt vyaJjanAntasya yatsubhoriti nyAyAdanuSagalopa: / prathamato'nuSaGgasya lope kRte sati pazcAt yena vidhistadantasyeti nyAyAt takArasyAkAraH / sarvatra savaNe dIrghaH / evaM mahApuruSa: / mahAparvata: / mahAdezaH / nasya tatpuruSe lopH||462|| pAcikAbhAryA yasyAsau pAcikAbhAryaH / inameM "gorapradhAnasya" ityAdi sUtra se anta ko hrasva huA hai| isa prakAra se inameM bahuvrIhisamAsa meM pUrva ko hrasva nahIM huA anta ko hrasva huA hai| kintu Age karmadhAraya samAsa meM pUrva ko hrasva hogA tathA anta ko hrasva nahIM hogaa| so hI dikhAte haiN| ... karmadhAraya samAsa meM puMvad bhAva ho jAtA hai // 460 // strIliMga meM vartamAna tulyAdhikaraNa meM pUraNI Adi gaNa varjita uttara pada meM hone para strIliMga meM / vartamAna bhASitapuMska, UkArAMta rahita saMjJA pUraNI pratyayAMta vAle 'ka' kI upadhA sahita bhI karmadhAraya samAsa meM puMvad ho jAte haiN| zobhanA cAsau bhAryA ca-zobhana-bhAryA / dattA cAsau bhAryA ca-dattabhAryA, pAcikA cAsau bhAryA ca-pAcakabhAryA, paMcamI cAsau bhAryA ca-paMcamabhAryA / pAcikA aura paMcamI meM puMvad bhAva hone se strI pratyaya ke nimitta se huA ikAra aura dIrgha 'I' pratyaya kA lopa ho gayA hai| ityAdi / bhASita puMska aisA kyoM kahA ? jaise-khaTvA cAsau vRndArikA ca khaTvA vRndArikA, isameM 'khaTvA' bhASita puMska nahIM hai satata strIliMga hI hai| UkArAMta na ho aisA kyoM kahA? brahma-vadhU cAsau dArikA ca-brahmavadhU dArikA, isameM UkArAMta hone se hrasva nahIM huaa| mahAMzcAsau devazca, aisA vigraha huA, mahanta + si, deva + si vibhakti kA lopa hokara tulyAdhikaraNa pada ke Ane para mahat ke aMta ko AkAra hotA hai // 461 // yahA~ antaraMga vidhi hone se "vyaJjanAntasya yatsubhoH" 430veM sUtra se anuSaMga kA lopa huaa| pahale anuSaMga kA lopa karane para pazcAt jisase vidhi hotI hai vaha usake aMta kI hotI hai isa nyAya se takAra ko AkAra huA hai| ata: maha A deva sarvatra savarNa ko dIrgha ho jAtA hai / 'mahAdeva' rhaa| liMga 'mahAdevaH' banA, isI prakAra se mahAMzcAsau puruSazca mahApuruSaH, mahAMzcAsau parvatazca-mahAparvataH, mahAdeza: ityaadi| tatpuruSa ke aMtargata na samAsa kA kathana hai na savarNaH, na brAhmaNa: hai naJ saMjJaka tatpuruSa samAsa meM nakAra kA lopa ho jAtA hai // 462 // . Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa: 165 se nasya nakAramAtrasya lopo bhavati / na savarNa: asavarNa: / na brAhmaNa: abrAhmaNaH / etallakSaNaM tatpurusyaiva, anyeSAM samAsAnAM kathamidaM lakSaNaM ? na vidyate ghoSo dhvaniryeSAM te aghoSA: ? tathA tatpuruSa ihopalakSaNaM / upalakSaNaM kim ? svasya svasadRzasya ca grAhakamupalakSaNaM / yathA dadhi kAkebhyo rkssti| __ svare'kSaraviparyayaH // 463 // tatpuruSa samAse nasya akSaraviparyayo bhavati svare pare / na aja: anjH| evamanarghya: / anarthaH / ankaarH| anindraH / anudakamityAdi / koH kt||464|| kuzabdasya kadbhavati tatpuruSe svare pare / svapadavigraho nAstItyanyapadavigrahaH / kutsitazcAsau azvazca kadazva: / kadannaM / kaduSTraH / tatpuruSa itiM kim ? kutsitA uSTrA yasmindeze sa kUSTro dezaH / kA kviissdrthe'ksse||465 / / ISadarthe vartamAnasya kuzabdasya kAdezo bhavati tatpuruSa samAse akSazabde ca pare / ku ISallavaNaM kAlavaNaM / kAmlaM / kAmadhuraM / kAjyaM / kAkSIraM / kAdadhi / ku ISat tantraM kAtantram / kAkSeNa viiksste| kavacoSNe // 466 // ata: 'n' kA lopa hokara akAra zeSa rahA aura asavarNaH, abrAhmaNa: bana gyaa| yaha lakSaNa tatpuruSa samAsa kA hI hai| anya samAsoM kA yaha lakSaNa kaise hai ? yahA~ isa samAsa ko tatpuruSa kA lakSaNa kahanA yaha upalakSaNa hai| upalakSaNa kyoM hai ? apane aura apane sadRza ke grahaNa karane vAle ko upalakSaNa kahate haiN| jaise dahI kI kauve se rakSA karatA hai yahA~ para anya mArjAra kuttA Adi upalakSaNa hai unakA bhI niSedha haA samajhanA caahiye| . na vidyate ghoSo dhvaniryeSAM te aghoSA: bana gyaa| na ajaH, na arghya: hai| . svara ke Ane para nakAra kA akSara viparyaya ho jAtA hai // 463 // tatpuruSa samAsa meM agale svara meM nakAra calA jAtA hai aura akAra zeSa raha jAtA hai| jaise anaja:. * 'anarghya: anarthaH, anakAra: na indraH anindraH, na udakam-anudakam / ityAdi / kutsitazcAsau azvazca aisA vigraha huA hai| tatpuruSa samAsa meM svara ko Ane para 'ku' ko 'kat' ho jAtA hai // 464 // isameM bhI svapada se vigraha nahIM hotA hai ata: anya pada se vigraha kiyA hai| kat + azvaH = saMdhi hokara kadazva: bnaa| aise hI kutsitaM ca tadanaM-kadannaM, kutsitazcAsau uSTrazca-kaduSTraH / tatpuruSa meM hI ku * ko kat hotA hai aisA kyoM ? taba to kutsitA uSTrA: yasmin deze sa kUSTro deza: / yahA~ bahuvrIhi samAsa hone se 'ku' hI rahA 'kat' nahIM huaa| ISat artha meM aura akSa zabda ke Ane para 'ku' ko 'kA' Adeza ho jAtA hai / / 465 // ___tatpuruSa samAsa meM kiMcit artha meM vartamAna ku zabda ko 'kA' Adeza ho jAtA hai aura akSa zabda pare hone para bhI ho jAtA hai / ku ISat lavaNaM-kAlavaNaM, ku ISat AmlaM kAmlaM ku madhuraM kAmadhuraM, kAkSIraM, kAdadhi, ku ISat taMtraM (sUtra) kAtantraM, kAkSaM / uSNa zabda se pare 'ku' ko 'kava' ho jAtA hai // 466 // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 kAtantrarUpamAlA ISadarthe vartamAnasya kuzabdasya kavAdezo bhavati tatpuruSe coSNazabde pre| cakAro'tra vikalpArthaH / ku ISacca tat uSNaM ca kavoSNaM / pakSe koSNaM / kaduSNaM / __ pathi ca // 467 // tatpuruSasamAse kuzabdasya kAdezo bhavati pathinzabde ca pre| kutsitazcAsau panthAzca kApathaH / samAsAntargatetyAdinA atprtyyH| nastu kvcinlop:| ivarNAvarNayorlopa: svare pratyaye ye c| iti ikaarlopH| puruSe tu vibhASayA // 468 kuzabdasya kAdezo bhavati vA tatpuruSe puruSazabde pare / katsitazcAsau puruSazca kApuruSaH / kupuruSaH / ___ yAkArau svIkRtau hrasvau kvacit // 469 // IkArazca AkArazca yaakaarau| yAkArI strIkatau hasvau bhavataH samAse kvacillakSyAnarodhAta / revatyA mitraM revatimitraM / evaM rohiNimitraM / iSTakAnA citaM iSTakacitaM / iSIkANAM tUlaM iSIkatUlaM / ityAdi / hrasvasya dIrghatA // 470 // hrasvasya dIrghatA bhavati samAse kvacillakSyAnurodhAt / dAtrAkArau karNau yasyAsau dAtrAkarNaH / dvigunnaakrnnH| ISat artha meM vartamAna ku zabda ko 'kA' Adeza ho jAtA hai tatpuruSa samAsa meM uSNa zabda ke Ane para / yahA~ sUtra meM cakAra zabda vikalpa ke liye haiN| ku ISacca taduSNaM ca kava+ uSNaM = kavoSNaM / dvitIya pakSa meM-ku ko 'kA' hokara 'koSNaM' bnaa| pathi zabda ke Ane para bhI 'kA' Adeza ho jAtA hai // 467 // tatpuruSa samAsa meM 'ku' zabda ko 'kA' Adeza ho jAtA hai| kutsitazcAsau panthAzca--kApatha: 'samAsAMtargatAnAM vA' ityAdi sUtra se pathiko apratyaya ho gayA evaM 'nastukvacit' sUtra se nakAra kA lopa 'ivarNAvarNayolopa:' ityAdi sUtra se ikAra kA lopa, liMgasaMjJA, si vibhakti Akara 'kApatha:' bnaa| puruSa zabda ke pare 'kA' Adeza vikalpa se hotA hai // 468 // kutsitazcAsau puruSazca kApuruSaH, kupuruSa: bnaa| strIliMga ke IkAra aura AkAra kvacit hrasva ho jAte haiM // 469 // sUtra se 'yAkArau' zabda hai vaha IkArAzca AkArazca I ko y hokara yAkArau banA hai| samAsa meM kahIM para lakSya ke anurodha se IkAra, AkAra hrasva ho jAte haiN| jaise-revatyA: mitraM, revatI + Gas mitra si vibhakti kA lopa hokara hrasva hokara revatimitra liga sajJA hokara vibhakti Akara 'revatimitra' bnaa| vaise hI rohiNyA: mitraM-rohiNimitraM / iSTakAnAM citaM iSTakacitaM, iSIkANAM tUlaM iSIkatUlaM / ityaadi| dAtrAkArau karNau yasya asau-bahuvrIhi samAsa meMvibhakti kA lopa hokara 'dAtrakarNa' rhaa| samAsa meM kahIM para hrasva ko dIrghatA ho jAtI hai // 470 // lakSya ke anurodha se kahIM para hrasva ko dIrgha ho jAtA hai ata: 'dAtrAkarNa' liMga saMjJA, vibhakti Akara 'dAtrAkarNa:' banA / aise hI dviguNAkArau kau~ yasyAsau-dviguNAkarNaH / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM nahivRtivRSirucisahitaniruhiSu kvibanteSu prAdikArakANAm / / 471 // prAdInAM kArakANAmeSu kvibanteSu dIrghatA bhavati nahyAdiSu dhAtuSu parata: / upAnat / upAvRt / prAvRT / karmAvit / nIruk / pratISaT / parItat / vIrut / ityaadi| anavyayavisRSTastu sakAraM kapavargayoH // 472 / / anavyayavisRSTastu sakAramApadyate kapavargayo: prt:| ayaskAraH aysklpH| ayaspAza: / ayaskAmyati / ayaskAma ityAdi / kArakalpapAzakAmyakeSu sakAro dRzyate / bahuvrIhavyayIbhAvau dvandvatatpuruSau dviguH / karmadhAraya ityete samAsA: SaT prakIrtitAH // 1 // vardhamAnakumAreNArhatA pUjyena vjrinnaa| kaumAre RSabheNApi kumArANAM hitaiSiNAM // 1 // muSTivyAkaraNaM nAmnA kAtantra vA kumaarkN| kAlApakaM prakAzAtmabrahmaNAmabhidhAyakaM / / 2 / / prakAzitaM zIghrabodhasaMpade zreyasAM padaM / samAsAnAM prakaraNaM bhAvasena ihAbhyadhAt // 3 // iti smaasaaH| atha taddhitaM kiMcidacyate kapaTorapatyaM / bhRgorapatyaM / videhasyApatyaM / upagorapatyaM / iti sthite nahi vRti Adi kvibanta vAle dhAtuoM ke Ane para pra Adi pUrvapada ke svara ko dIrgha hotA hai // 471 // upa Adi upasarga se pare nahi, vRti, vRSi, vyadhi, ruci, sahi, tani, ruhi dhAtuoM se kvip pratyaya huA hai puna: kvip pratyaya kA sarvApahArI lopa hokara rUpa bana gayA hai usameM pUrva pada ko dIrgha karane ke liye yaha sUtra lagA hai| jaise upa naha dIrgha hokara 'upAnaha' banA liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara 'upAnat' bnaa| vaise hI sarvatra dIrgha huA hai| upavRt-upAvRt pravRSa-prAvRT / karmANi vidhyati iti karmavyadh saMprasAraNa hokara arthAt ya ko i hokara karmavit dIrgha hokara 'karmAvit' bnaa| niruca-nIruk prati saha-pratISaTparItan-parItat viruha-vIrut bnaa| kavarga pavarga ke Ane para avyaya se rahita visarga sakAra ho jAtA hai // 472 // jaise aya: kAra-ayaskAraH, aya: kalpa-ayaskalpaH, ayaspAza: ayaskAmyati ayaskAma: ityAdi / kAra, kalpa, pAza aura kAmyaka meM sakAra dikha rahA hai| zlokArtha-bahubrIhi, avyayIbhAva, dvaMdva, tatpuruSa, dvigu aura karmadhAraya isa prakAra se ye chaha samAsa kahe gaye hai // 1 // isa prakAra se samAsa kA prakaraNa samApta huaa| . aba kiMcit taddhita kA varNana kiyA jAtA hai| kapaTo: apatya-kapaTu kA lar3akA, bhRgo apatyaM videhasya apatya upago. apatyaM / aisA vigraha * huA hai| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 kAtantrarUpamAlA vANapatye // 473 // SaSThyantAnAmno'N pratyayo bhavati vA apatye abhidheye / tatsthAityAdinA vibhktilopH| vRddhirAdau saNe // 474 // svarANAmAdisvarasya vRddhirbhavati saNakArAnubandhe taddhite pare / kA vRddhiH ? Aruttare ca vRddhiH // 475 // avarNa RvarNa ivarNa uvarNAnAmA Ara uttare-(ai au) ca dve sandhyakSare vRddhisaMjJA bhavanti / prayogAt-avarNasya AkAro vRddhiH / RvarNasya Ar vRddhi: / ivarNasya ekArasya ca aikAro vRddhiH / uvarNasya ovarNasya ca aukAro vRddhiH| uvarNasyautvamApAdyaM // 476 // uvarNasya otvamApAdanIyaM taddhite svare ye ca pre| kAryAvavAvAvAdezAvokAraukArayorapi // 477 // okAreaukArayoravAvau Adezau bhavatastaddhite svare ye ca pare / kANTava / bhArgavaH / vaidehH| aupagava: / aupagavau aupagavA iti| puruSazabdavat / evaM yAska: .yaasko| veda: vedau| AGgirasa: / kautsa: / vAsiSThaH / gautamaH / brAhmaNa: / aidama ityAdi / paJcAlasyApatyaM / rUDhAdaNa // 478 // SaSThyaMta nAma se putra ke artha meM 'aN' pratyaya vikalpa se hotA hai // 473 // . kapaTu + Gas "tatsthA lopyA vibhaktayaH" 421veM sUtra se vibhakti kA lopa hokara kapaTu aN rhaa| 'Na' kA anubaMdha lopa ho gyaa| yahA~ apatya zabda putra vAcaka hai aura tInoM liMga meM samAna calatA hai| sakAra NakAra anubandha sahita taddhita pratyaya ke Ane para svaroM meM Adi ke svara ko vRddhi ho jAtI hai // 474 // vRddhi kise kahate haiM ? avarNa, RvarNa, ivarNa, uvarNa ko krama se 'A' Ara ai au vRddhi hotI hai // 475 // arthAt avarNa ko AkAra vRddhi hotI hai, RvarNa ko Ara ivarNa aura ekAra ko aikAra, uvarNa aura o ko aukAra vRddhi hotI hai| ata: kApaTu a rhaa| taddhita ke svara aura ya pratyaya ke Ane para uvarNa ko 'o' ho jAtA hai // 476 // taddhita ke svara aura yakAra pratyaya ke Ane para o ko av, au ko Av karanA cAhiye // 4 77 // ___ ata: 'kApaTava' liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara 'kApaTava:' banA / vaise hI bhRgo: apatyaMbhArgava:, videhasyApatyaM-vaidehaH, upagorapatyaM-aupagavaH / Age ye rUpa puruSa zabdavat cleNge| evaM yaskasya apatyaM yAska: vedasya apatyaM vaidaH, aMgirasa: apatyaM AMgirasa: katsasyApatyaM kautsa: vasiSThasyApatyaM vAsiSThaH, gotamasyApatyaM-gautamaH, brahmaNa: apatyaM brAhmaNa: asyApatyaM aidamaH / apatya artha meM rUDha zabda se pare aN pratyaya hotA hai // 478 // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM 169 dezasamAnanAmAna: kSatriyA rUDhAH / rUDhazabdAtparo aN pratyayo bhavati aptye'bhidheye| ivarNAvarNayorlopaH svare pratyaye ye ca // 479 // ivarNAvarNayolopo bhavati taddhite svare ye ca pare / pAJcAla: / paJcAlasyApatye pAzcAlau / bahutve rUDhAnAM bahutve'striyAmapatyapratyayasya // 480 // rUDhAnAM bahutve vihitasyostryabhidheyasya apatyapratyayasya lugbhavati / nimittAbhAve naimittikAbhAva iti vRddherapi lopo bhavati / pAJcAlA: / evaM videhaaH| magadhAH / aGgAH / astriyAmiti kiM ? pAJcAlyaH / vaidehyaH / mAgadhyaH / ityAdi / bhRgorapatyaM / / Rssibhyo'nn||481|| RSivAcibhya: paro'N bhavati apatye'rthe / bhArgava: / bhArgavau / bahutve bhRgvatryaGgi raskutsavasiSThagotamebhyazca // 482 // paJcAlasyApatyam / janapada samAna nAma vAle kSatriya rUDha kahalAte haiN| putra ke vAcya artha meM rUDha zabda se aN pratyaya hotA hai| ata: yhaaN| paJcAla+ Gas vibhakti kA lopa, paJcAla+a, vRddhi hokara pAJcAla a, taddhita ke svara aura yakAra pratyaya ke Ane para ivarNa aura avarNa kA lopa ho jAtA hai // 479 // . liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara 'pAJcAla:' bnaa| dvivacana meM do putra ke vAcaka dvivacana meM-paJcAlasyApatye-pAJcAlau banA bahuvacana meM apatya pratyaya karake paJcAlasyApatyAni 'pAJcAla' bnaa| rUr3ha zabdoM ke bahuvacana meM kiyA gayA apatya pratyaya yadi strIliMga meM nahIM hai to usa pratyaya kA luk ho jAtA hai // 480 // ___ evaM apatya pratyaya kA lopa hone para usake nimitta se jo pUrva svara ko vRddhi huI thI usakA bhI lopa ho gayA kyoMki 'nimitta ke abhAva meM naimittika kA bhI abhAva ho jAtA hai' aisA niyama hai| ata: .'paJcAla' rahA / liMga saMjJA aura jas vibhakti Akara 'paJcAlA:' banA artha vahI nikalegA ki paJcAla rAjA ke bahuta se ldd'ke| aise bahuvacana meM videhasyApatyAni 'videhAH' magadhasyApatyAni, magadhA: aMgasyApatyAni aMgA: / sUtra meM strIliMga ko chor3akara aisA kyoM kahA ? to jaise paJcAla-sthApatyaM kanyA strIliMga (lar3akI vAcaka) meM pAJcAlI dvivacana meM pAJcAlyau, bahuvacana meM pAJcAlya: banegA yahA~ kanyA vAcaka pratyaya meM bahuvacana ke pratyaya kA lopa nahIM hogaa| videhasyApatyAni kanyA: strIliMge 'vaidehyaH' magadhasyApatyAni kanyA: mAgadhya: ityAdi / arthAt strIliMga vAcaka apatyapratyaya yadi bahuvacana meM AtA hai to usakA lopa nahIM hotA hai| bhRgorapatyaM, hai| apatya artha meM RSivAcI zabda se pare aN pratyaya hotA hai // 481 // bhArgava:, bhArgavau, bahuvacana meM bhRgu, atri, aMgiras, kutsa, vasiSTha gotama se bahuvacana meM kiye gaye strIliMga rahita apatya pratyaya ko 'luk' ho jAtA hai // 482 // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 kAtantrarUpamAlA bhRgvAdibhyo bahutve vihitasyAstryabhidheyasya apatyapratyayasya lugbhvti| bhRgavaH / atrayaH / Agarasa. / gotamA ityAdi / astriyAmiti ki ? bhArgavyaH / NaTakArAnubandhAditi nadAditvAdIpratyayaH / gargasyApatyaM iti sthite . Nyo grgaadeH||483|| gargAdergaNAd Nyo bhavati aptye'bhidheye| ivarNAvarNayorlopaH svare pratyaye ye ca // 479 // ivarNAvarNayolopo bhavati taddhite svare ye ca pare / gArya: / gAgryo / vatsasyApatyaM vAtsya: / vaatsyau| kautsya: / kautsyau / bahutve _ gargayaskavidAdInAM ca // 484 // gargAdInAM yaskAdInAM vivAdInAM ca bahutve vihitasya astryabhidheyasya apatyapratyayasya lugbhavati / gargAH / vatsA: / kutsA: / ubhayatra Nyo luk / UrvA: / yaskA: / vidA: / aNo luk / ityAdi / . kurvAderyaN // 485 // ___ata: bhRgorapatyAni bhRgava: banA apatya kA lopa hokara usake nimitta se hone vAlI vRddhi kA bhI lopa ho gyaa| ___atrerapatyAni atrayaH, aMgirasasyApatyAni aMgirasa: gotamasyApatyAni gotamA: ityaadi| sUtra meM 'astriyAM' aisA kyoM kahA ? bhRgorapatyAni strIliMge vAcake bhArgavya: bana gyaa| N anubaMdha aura TakAra kA anubaMdha hone se nadAdi gaNa meM kahe jAne se strIliMgavAcI 'I' pratyaya ho gayA hai| gargasyApatyaM aisA vigraha hai| ___ gargAdi gaNa se apatya artha meM 'Nya' pratyaya hotA hai // 483 // garga+ Gas vibhakti kA lopa hokara Nya pratyaya meM NakAra kA anubaMdha hokara NAnubaMdha se pUrva svara ko vRddhi huI 'gArga ya' rhaa| svara pratyaya aura yakAra pratyaya ke Ane para i varNa a varNa kA lopa ho jAtA hai // 479 // yahA~ pUrva ke akAra kA lopa hokara gArya bnaa| liga saMjJA hokara vibhakti Akara 'gArgya:' dvivacana meM 'gAgryo' banA / vatsasyApatyaM vAtsya: vAtsyau, kutsasyApatyaM kautsya: kautsyau / bahuvacana meM gargAdi, yaskAdi aura vivAdi bahuvacana meM kiye gaye strIliMga rahita apatya pratyaya kA 'luka' ho jAtA hai // 484 // apatya pratyaya kA lopa hokara gargAH, vatsA:, kutsA: banA ina dono me 'Nya' kA lopa huA hai| urvAH, yaskA: vidA: yahA~ aN pratyaya kA lopa huA hai| kuru Adi se yaN pratyaya ho jAtA hai // 485 // kuru Adi gaNa se apatya artha meM yaN pratyaya hotA hai| kuro: apatyaM kauravya: / lahasyApatyaM lAhyaH / / 1. yaha sUtra pahale A cukA hai| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhita 171 kurvAdergaNAd yaNpratyayo bhavati apatye'rthe / kurorapatyaM kauravya: / lahasyApatyaM lAhyaH / kuAderAyanaNa smRtH||486|| kuJjAdergaNAt AyanaN pratyayo bhavati apatye'rthe tadante Nyazca smRtaH / astriinddaadibhutve| kuta etat ? smRtagrahaNAdhikyAt / kuJjasyApatyaM kauJjAyanya: kaunyjaaynyau| evaM brAdhAyanya: braadhaaynyau| striyAM tu / kauJjAyanI / naDAdestu / nADAyana: / cArAyaNaH / mauJjAyana: / zAkaTAyana: / bahutve / kauJjAyanA: kuJjasyApatyAni / evaM brAdhnAyanAH / stytryaadereynn||487 // striyAmAdAdibhyo'tryAdezca eyaN bhavati aptye'bhidheye| vinatAyA apatyaM vainteyH| evaM sauparNeya: / yauvteyH| kaunteyaH / atrerapatyaM Atreya: aatreyau| bhutve| agnisaMjJAyAmetvamayAdezazca / atraya: bhRgvatryaGgiretyAdinA apatyapratyayasya luk / satyAmagnisaMjJAyAM iredurojjasi / ityetvaM jasi / evaM saubhreyaH / gAGgeya: / bhadrabAhorapatyaM / . kuJjasyApatyaM hai| kuJja + Gas vibhakti kA lopa, apatya artha meM kuMjAdi gaNa se 'AyanaN' pratyaya hotA hai // 486 // aura usake aMta meM 'Nya' pratyaya bhI ho jAtA hai| kuJja + AyanaN pUrva svara ko vRddhi hokara 'kauJjAyana' banA / Nya pratyaya hokara 'ivarNAvarNayolopa:' sUtra se na ke a kA lopa hokara liMga saMjJA, evaM si vibhakti Akara kauJjAyanya: banA dvivacana meM kauJjAyanyau bnaa| isI prakAra se bramasyApatyaM brAdhAyanya: bnaa| strIliMga meM--Nya pratyaya nahIM huA hai evaM strI vAcaka 'I' pratyaya huA hai ata: 'kauJjAyanI' bnaa| naDAdi gaNa meM 'Nya' pratyaya na hokara kevala mAtra AyanaN pratyaya hokara nADAyana: bnaa| carasyApatyaM cArAyaNaH maJjasyApatyaM mauJjAyana: zakaTasyApatyaM shaakttaaynH| bahavacana meM kuJjasyApatyAni 'Nya' pratyaya na hokara kauJjAyanA: brAdhnAyanA: bnaa| vinatAyA: apatyaM hai ? strIliMga vAcaka adAdi se aura atri Adi se apatya artha meM "eyaNa' pratyaya ho jAtA hai // 487 // _ vinatA + Gas / eyaN pratyaya hone para vibhakti kA lopa, NAnubaMdha, 'ivarNAvarNayorlopa:' sUtra se A kA lopa hokara pUrva svara ko vRddhi huI hai ata: vainateya banA liMga saMjJA hokara vibhakti Ane se 'vainateyaH' bnaa| aise hI suparNAyA: apatyaM-sauparNeya: kuntyA: apatyaM kaunteyaH, atre:apatyaM Atreya: Atreyau bnaa| bahuvacana meM 482veM sUtra se atri ke apatya pratyaya kA luk hokara 'atri' rhaa| agni saMjJA hokara "iredurojjasi" 163veM sUtra se atre + jas 'e ay' se saMdhi hokara 'atrayaH' bnaa| subhrAyAH apatyaM saubhreyaH, gaMgAyA: apatyaM gAMgeya: siMhikAyA: apatyaM saihikeyaH / bhadrabAho: apatyaM hai| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 kAtantrarUpamAlA eye'kavAdistu lupyate // 488 // eye pratyaye pare uvoM lupyate natu kadrUzabdasya / bhAdrabAheya: / kAmaNDaleyaH / akavA iti kim / kaadrveyH| sarvanAmnaH saMjJAviSaye striyAM vihittvaat||489|| . sarvanAmna: para: saMjJAviSaye eyaN bhavati aptye'bhidheye| sarvA kAcit strii| sarvAyA apatyaM sArveyaH / ityaadi| inntH||490|| akArAntAnAmna iNa pratyayo bhavati aptye'bhidheye| dakSasyApatyaM daakssiH| evaM dAzarathiH / AdhuniH / daivadatti: / asyApatyaM i: ityAdi / kadrU ko chor3akara ukArAMta zabda se eyaN pratyaya ke Ane para u varNa kA lopa ho jAtA hai // 488 // ata: bhAdrabAha eya liMga saMjJA hokara vibhakti Akara bhAdrabAheya; banA aise kamaMDalorapatyaM-kAmaNDaleyaH / ___ kadrU ko chor3akara aisA kyoM kahA ? kadrU ke Uko "uvarNastvotvamApAdyaH" sUtra se o hokara eyaN pratyaya se kAdraveya: bnaa| sarvA nAma kI koI strI hai ata: sarvAyA: apatyaM hai| sarvanAma se pare saMjJA artha meM apatya vAcaka eyaNa pratyaya hotA hai // 489 // sarvA+ Gas eyaNa vibhakti kA lopa hokara 'vRddhirAdau saNe' sUtra se vRddhi hokara "ivarNAvarNayolopa:" se 'A' kA lopa hokara sAya banA liMga saMjJA hokara vibhakti ke Ane se sArveya: bnaa| ityaadi| dakSasyApatyaM hai akArAMta zabda se apatya artha meM iNa pratyaya hotA hai // 490 // ata: dakSa+ Gas vibhakti kA lopa hokara, vRddhi hokara avarNa kA lopa hokara liMga saMjJA huI aura vibhakti Akara dAkSi: bnaa| isI prakAra se dazarathasyApatyaM-dAzarathi: arjunasyApatyaM Arjuni: devadattasyApatyaM daivdttiH| ___ 'a' ke ekAkSarI koza meM aneka artha hote haiM 'a' ke arahaMta, viSNu Adi 'a' kA rUpa puruSavat calate haiN| jaise-aH au AH AbhyAm ebhyaH am au An asya ayoH AnAm ena AbhyAm aiH e ayoH eSu / Aya AbhyAm ebhyaH ataH asya apatyaM hai| 'iNata:' 490 se iN pratyaya huaa| 'vRddhirAdau saNe' se a ko vRddhi hokara 'A' huaa| 'ivarNAvarNayo' sUtra se A kA lopa hokara 'i' rahA liMgasaMjJA hokara si vibhakti AI 'i' ko agnisaMjJA hokara munivat rUpa cleNge| 'i:' bnaa| ityAdi / upabAhorapatyaM, bhadrabAhorapatyaM haiN| At Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM 173 bAhAdezca vidhIyate // 491 // bAhvAdergaNAdiN pratyayo bhavati apatye'bhidheye / upabAhorapatyamaupabAhavi: / bhAdrabAhaviH / ___nastu kvacit // 492 // nasya lopo bhavati kvacit lakSyAnurodhAt // uDulomno'patyaM auDulomiH / evamAgnizarmiH / manoH SaNSyau // 493 // SaSThyantAnmanuzabdAtparau SaNSyau pratyayau bhavata: apatyArthe / manorapatyaM mAnuSaH / manuSyaH / mAnavaH / vANapatye iti aN bhvti| kurvaaderynn||485|| kurvAdergaNAtU yaN pratyayo bhavati apatye'rthe / pakSe kurorapatyaM kauravya: / vANapatye iti aN bhavati / kaurava: / lahasyApatyaM laahyH| . kSatrAdiyaH // 494 // SaSThyantAt kSatrazabdAtpara iya: pratyayo bhavati apatyerthe / ksstriyH| bAhu Adi gaNa se apatya artha meM iN pratyaya hotA hai // 491 // pUrvavat vibhakti kA lopa, vRddhi 'u' ko o, o ko av hokara aupabAhavi liMga saMjJA hokara vibhakti Akara 'aupabAhavi:' banA, vaise hI bhAdrabAhavi: bnaa| : uDulomna: apatyaM, agnizarmaNa: apatyaM haiN| 'bAhvAdezca vidhIyate' sUtra se iN pratyaya hokara pUrvavat sAre kArya hoMge yathA-uDuloman + Gas vibhakti kA lopa, vRddhi huii| ___kahIM lakSya ke anurodha se nakAra kA lopa ho jAtA hai // 492 // isa sUtra se nakAra kA lopa 'ivarNA' ityAdi se 'a' kA lopa hokara liMga saMjJA evaM vibhakti Akara 'auDulomi:' bnaa| vaise hI 'Agnizarmi:' bnaa| manorapatyaM hai SaSThyaMta manu zabda se pare apatya artha meM SaN aura Sya aura aN pratyaya hote haiM // 493 // manu + Gas SaNa NAnubaMdha se pUrvasvara ko vRddhi liMga saMjJA, vibhakti Akara 'mAnuSaH' banA / 'Sya' pratyaya se manuSyaH / aN pratyaya se mAnava: bnaa| kuru Adi gaNa se apatya artha meM yaN pratyaya hotA hai // 485 // kuro: apatyaM kuru + Gas yaN "vRddhirAdau saNe" 474veM sUtra se vRddhi hokara evaM uvarNa ko o, o ko av hokara liMga saMjJA hokara vibhakti Ane se 'kauravya:' bnaa| 'vANapatye' sUtra 473veM se aNa: pratyaya hokara pUrvavat sArI kriyAyeM hokara 'kaurava:' bnaa| lahasyApatyaM hai yaN pratyaya se 'lAhyaH' bnaa| kSatrasyApatyaM hai| SaSThyaMta kSatra zabda se pare apatya artha meM 'iya' pratyaya ho jAtA hai // 494 // "ivarNAvarNa" ityAdi se 'a' kA lopa hokara liMga saMjJA hokara vibhakti Ane se kSatriyaH' bnaa| 1.yaha sUtra pahale A cukA hai| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 kAtantrarUpamAlA kulAdInaH / / 495 / / kulazabdAtpara: Ina pratyayo bhavati jAtArthe / kule jAta: kulInaH / ityaadi| rAgAnakSatrayogAcca samUhAtsAsya devtaa| tadvettyadhIte tasyedamevamAderaNiSyate // 1 // rAgAt ann| kusumbhena raktaM kausumbhaM / evaM hAridraM vastraM / kauMkuma / maaNnyjisstthN| kASAyaM / nakSatrayogAt / puSyeNa candrayuktena yuktaH kAlaH / / puSyatiSyayornakSatre // 496 // nakSatrArthe vartamAnayoH. puSyatiSyayoryakArasya lopo bhavati aNi pare / iti yakAralopa: / matsyasya yasya strIkAre Iye cAgastyasUryayoH // iti sUtrAdya iti anuvartanaM / pauSa: kAla: / pauSo mAsa: / pauSI rAtriH / pauSamahaH / evaM taiSI mAsa: / taiSI rAtri: / taiSamahaH / citrayA candrayuktayA yukta: kAla: caitra: / vaizAkhaH / evaM jyeSThaH / ASADhaH / zrAvaNaH / bhAdrapadaH / Azvayuja: / kArtikaH / mArgaziraH / mAgha: / phAlguna: / evaM sarvatra / samUhAt / yuvatInAM samUho yauvataM / evaM hAsaM / kAkaM / kSAtra / zaudra / ArSa / mArga / sAsya devatA / jino devatA asya iti jaina: / evaM zaivaH / vaiSNavaH / brAhmaNa: / bauddha: / kApila: / sauraH / . aindraH / tadvetti / jinaM vettIti jaina ityAdi / chando vettyadhIte vA chAndasa: / vyAkaraNaM vettyadhIte vA vaiyAkaraNa: / bhArata: / tasyedaM / kula zabda se jAta (janma) artha meM 'Ina' pratyaya hotA hai // 495 // ata: kule jAta: kula meM utpanna huA 'kulIna:' / yahA~ akAra kA lopa huA hai| ityaadi| Age aneka arthoM meM aN pratyaya hotA hai use zloka dvArA prakaTa karate haiN| zlokArtha-rAga se, nakSatra ke yoga se, samUha artha se, vaha isakA devatA hai isa artha se, vaha isako jAnatA hai par3hatA hai isa artha se, yaha usakA hai isa artha se, isa prakAra Adi zabda se aura bhI arthoM se 'aN' pratyaya mAnA gayA hai // 1 // rAga-raMga artha meM aN ke udAharaNa kusuMbhena raktaM vastraM, kusuMbha+TA aN vibhakti kA lopa hokara pUrva svara ko vRddhi hokara kausuMbha 'a' kA lopa hokara liMga saMjJA hokara si vibhakti Ane se 'kausuMbhaM' banA, isI prakAra haridrayA raktaM hAridraM, kuMkumena raktaM-kauMkuma, maMjiSThena raktaM mAMjiSThaM, kaSAyena raktaM kASAyaM bnaa| nakSatra ke yoga meM aN pratyaya hone se- . . puSyeNa candrayuktena yukta: kAla: aisA vigraha huA hai| puSya+TA aNa vibhakti kA lopa hokara vRddhi hokara pauSya a hai| aN pratyaya ke Ane para nakSatra artha meM vartamAna puSya tiSya ke yakAra kA lopa ho jAtA hai // 496 // "matsyasya yasya strIkAre Iye cAgastyasUryayoH" yaha satra anavRtti me calA A rahA hai| pauSya ke yakAra kA lopa hokara aN kA akAra mila gayA aura liMga saMjJA hokara vibhakti Akara 'pauSa:' banA / strIliMga meM pauSI aura napuMsakaliMga meM pauSaM bnegaa| jaise pauSaH kAlaH, pauSI rAtriH pauSam ahaH / isI prakAra se tiSya ko taiSa: bana gyaa| tInoM liMgoM meM ye rUpa calate haiN| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM 175 mRgasya idaM mAMsaM mAgaM / saukaraM / kaumAraM / putrasyedaM pautraM / daivaM / pauruSaM / yUna idaM yauvanaM / evamAdiryasyeti gaNo gRhyate / cakSuSA gRhyate cAkSuSaM rUpaM / evaM zrAvaNaH zabdaH / rAsano rasa: / spArzana: sparza: / dRSadi piSTA dArSadA: saktava: / ulUkhalena kSuNNA aulUkhalAstaNDulA: / azvairuhyate ratha: Azvo ratha: / caturbhiruhyate cAturaM shkttN| caturdazyAM dRSTazcAturdazo rAkSasa: / trividya eva traividyH| paTorbhAva: paattvN| lAghavaM / kaushlmityaadi| tena dIvyati saMsRSTaM taratIkaNa crtypi| paNyAcchilpAnniyogAcca krItAderAyudhAdapi / / 2 / / tena dIvyati tena saMsRSTaM tena tarati tena caratItyarthe paNyAt zilpAt niyogAcca krItAderAyudhAdapItIkaN pratyayo bhavati / tena dIvyatItyatra ikaN / akSairdIvyati AkSikaH / evaM giriNA dIvyati gairikaH / dANDikaH / tena saMsRSTamityAdi / danA saMsRSTaM dAdhikamaudanaM / evaM kSairikaH / tAkrikaH / ghArtikaH / zArgavairikaH / sArpiSika: / lAvaNikaH / mAricikaH / tena trtiitytraapi| ur3apena taratIti auddupikH| evaM vAhitrika: / droNyA taratIti draunnikH| gaupucchikH| nAvA taratIti nAvikaH / 'citrayAcandrayuktayA yukta: kAla:' aisA vigraha hai| citrA+TA 'nakSatrayogA' aN pUrva ko vRddhi AkAra kA lopa hokara liMga saMjJA hokara vibhakti Akara 'caitra:' bnaa| aise hI vizAkhayA candrayuktayA yukta: kAla: vaisAkhaH / jyeSThayA candrayuktayA yuktaH / kAla: jyeSThaH / ASADhayA candrayuktayA yukta: kAla: ASADhaH / zravaNena candrayuktena yukta: kAla:, 'zrAvaNaH' / bhAdrapadayA candrayuktayA yukta: kAla: bhAdrapadaH / azvayujA candrayuktena yuktaH kAlaH, Azvayuja: / kArtikaH, mArgaziraH, mAgha: phAlguna: ityAdi isI prakAra se sarvatra samajha lenaa| samUha artha meM aNyuvatInAM samUho aN pratyaya hokara yuvati + Ama vibhakti kA lopa, pUrva svara ko vRddhi, ikAra kA lopa, liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara napuMsaka liMga meM 'yauvataM' bnaa| evaM haMsAnAM samUha, hAMsa, RSINAM samUha: ArSa, mRgAnAM samUha mArga / ityAdi / vaha isake devatA hai isa artha meM aN / - jino devatA asya iti, jina + si vibhakti kA lopa hokara pUrva svara ko vRddhi evaM akAra kA lopa hokara liMga vibhakti Ane se 'jaina:' bnaa| aise hI zivo devatA asya iti, zaiva: Adi bana gye| ___tad vetti usako jAnatA hai isa artha me aNa jinaM vetti iti jina + am vibhakti kA lopa, pUrva svara ko dIrgha akAra kA lopa, liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara 'jaina:' bnaa| chando vetti adhIte vA-chanda ko jAnatA hai yA par3hatA hai isa artha meM 'chAMdasa:' banA, vyAkaraNaM vetti adhIte vA vaiyAkaraNa / yahA~ 564veM sUtra se ai kA Agama huA tasyedaM-usakA yaha hai isa artha meM aN pratyaya hotA hai| mRgasya ida mArga, sUkarasya idaM mAMsa saukara / putrasya idaM pautra, devasya idaM daivaM, puruSasyedaM pauruSaM / yUna: idaM yauvanaM / Adi zabda se anya aura bhI arthoM meM aN pratyaya hotA hai jaise cakSuSA gRhyate cakSuS + TA vibhakti kA lopa hokara vRddhi hokara 'cAkSuSa' bnaa| aise hI zravaNAbhyA zrUyate zrAvaNa: zabda: rasanayA gRhyate rAsana: sparzena gRhyate spArza: / dRSadi piSTA dArSadA: / patthara para pIsA gayA sattU, masAlA Adi / ulUkhalena kSuNNA:-ulUkhala se kUTA gayA, 'olUkhalA:' taNDulAH / azvaiH Uhyate ratha: AzvaH / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 kAtantrarUpamAlA caratItyatrApi / zibikayA caratIti zaibikika:, evaM AkSikaH / auSTrikaH / zRGgavereNa caratIti zAhnavairikaH / pnnyaat| tAmbUlaM paNyamasya taambuulikH| evamapizabdagrahaNAt yathAziSTaprayogaM bhvti| gandha: paNyo'syeti gAndhikaH / evaM saarpissik| vAstrikaH / rAjatikaH / lauhitikH| zilpAt / mRdaGgaM zilpamasyeti mArdaGgikaH / evaM pANavikaH / zAlikaH / kAhalikaH / vaiNika: / traivalikaH / vAMzikaH / taalikH| niyogaat| zulkaM niyogo yasyeti shaulkikH| evaM bhaannddaagaarikH| mAhAnasikaH / prAtIhArikaH / kriitaadeH| sahasreNa krItaM sAhasrikaM / evaM zAtikaM / lAkSikaM / suvarNena krItaM sauvarNikaM / AdizabdAt / lakSaNa yukto lAkSikaH / devena pravRtto daivikaH / kArSApaNena arhatIti kArSApaNikaH / aayudhaadpi| cakramAyudhamasyeti cAkrika: evaM kauntikaH / taumarikaH / khaanggikH| krItAderityatrAdi caturdazyAM dRSTaH cAturdaza: rAkSasa Adi / trividya eva tIna vidyAoM ke pAraMgata 'vidya:' paTorbhAva: pATavaM, laghorbhAva: lAghavaM kuzalasya bhAva: kauzalaM / ityAdi / Age kucha arthoM meM ikaN pratyaya hotA hai| use zloka ke artha se prakaTa karate haiN| zlokArtha--usase khelatA hai, usase mizrita hai, usase tairatA hai, usase AcaraNa karatA hai, ina prakaraNoM se ikaN pratyaya hotA hai| Age paNya se, zilpa artha se, niyoga se, krItAdi se aura AyudhAdi se bhI ikaN pratyaya hotA hai // 1 // tena dIvyati' artha meM ikaN pratyaya hotA hai usake udAharaNa-akSairdIvyati--pAzoM se khelatA hai| akSa + bhis iknn| vibhakti kA lopa hokara pUrvasvara ko dIrgha huA aura akAra kA lopa hokara 'AkSika:' bnaa| evaM giraNA dIvyati 'gairika:' daNDena dIvyati dANDika: bnaa| tena saMsRSTa-usase mizrita artha meM ikaN dadhA saMsRSTaM / dadhi+TA ikaNa vibhakti kA lopa, svara ko dIrgha, ikAra kA lopa hokara dAdhikaM bnaa| evaM kSIreNa saMsRSTaM kSairikaM takreNa saMsRSTaM-tAkrikaM, ghRtena saMsRSTaM-ghArtikaM / ityaadi| 'tena tarati' usase pAra hotA hai isa artha meM ikaN uDupena tarati--uDupa +TA ikaN pUrvavat sAre kArya hokara auDupika: choTI naukA se pAra hotA hai| vaise hI droNyA taratIti drauNikaH / __ tena carati-usase AcaraNa karatA hai yA calatA hai isa artha meM ikaN / zibikayA caratIti zaibikika: / uSTreNa caratIti auSTikaH / paNya artha meM ikaN tAMbUlaM paNyaM asya-tAMbUla hai vyApAra jisakA-tAMbUlikaH / zloka meM 'api' zabda ke grahaNa se yathAziSTa prayoga karanA cAhiye / vastraM paNyaM asya iti vAstrikaH / rajataM paNyaM asya iti rAjatikaH / ityaadi| zilpa artha meM ikaNa mRdaMgaM zilpaM asya iti mArdagika: banA mRdaMgavAdanaM zilpaM asya aisA vigraha krnaa| niyoga (adhikAra) artha meM ikaN zulkaM niyogo asyeti zaulkikaH / ityAdi / krItAdi artha meM ikaN-sahasreNa krItaM, sAhasrikaM / Adi zabda se ikaN-lakSeNa yukto lAkSika: / daivena pravRtto daivikaH / ityAdi / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM 177 grahaNAttasyeti paSThyantAnAmna: paro vApa etasminnarthe ikaN pratyayo bhavati / praSTasya vApa: prASTikaM kSetraM / vApa iti ko'rtha: ? kSetraM / kumbhasya vApa: kaumbhikmityaadi| nAvastArye viSAdvaye tulayA sammite'pi ca tatra sAdhau yaH / / 497 // nAvastRtIyAntAttArye'rthe viSAttRtIyAntAdvadhye'rthe tulayA tRtIyAntAtsammite'rthe'pi ca tatreti saptamyantAtsAdhAvatheM ya: pratyayo bhavati / nAvA tAryamidaM nAvyaM / viSeNa vadhyo viSyaH / tulayA sammitaM tulyaM / karmaNi sAdhuH karmaNya: / api ceti vacanAd giriNA tulyo hastI giritulya: / tulya: sadRza: kuzalo yogyo hitazceti saadhurucyte| Iyastu hite // 498 // hitArthe Iya: pratyayo bhavati / vatsebhyo hito vatsIyo godhuk / evamazvIya: / janakebhyo hito janakIyaH / jananIyaH / tvadIyaH / madIyaH / yuSmadIyaH / idamIyaH / Ayudha artha meM ikaNcakra AyudhaM asya iti cAkrikaH / ityaadi| krItAdeH isa prakAra se grahaNa karane se SaSThyaMta nAma se pare vApa:-bonA isa artha meM ikaN pratyaya ho jAtA hai| praSTasya vApa: prASTikaM kSetraM / vApa: zabda kA kyA artha hai ? 'kheta' jisameM anAja boyA jAtA hai| kuMbhasya vApa: kauMbhikaM ityAdi-arthAt eka ghar3e bhara bIja boyaa| uparyukta prakaraNa meM sabhI udAharaNa ke zabdoM meM hindI meM kucha-kucha hI udAharaNa diye gaye haiM sAre ke sAre rUpa mUla saMskRta meM dekha lenA caahiye| nAva zabda se tirane artha meM, viSa se vadhya artha meM, tulA se saMmita artha meM, tatra se sAdhu artha meM 'ya' pratyaya hotA hai // 497 // tRtIyAnta nAva zabda se tairane artha meM, tRtIyAnta viSa zabda se vadhya artha meM, tRtIyAnta tulA zabda se mApane artha meM, 'tatra' isa saptamyaMta zabda se sAdhu artha meM 'ya' pratyaya hotA hai| nAvA tAryamidaM nau+TA "tatsthA lopyA vibhaktayaH" sUtra se vibhakti kA lopa hokara 'au' ko Av hokara 'nAvya' banA ."kRttaddhitasamAsAzca" sUtra se liMga hokara 'si' vibhakti meM 'nAvyaM' bnaa| aise hI viSeNavadhya: viSa + TA vibhakti kA lopa, "ivarNAvarNayolopa: svare pratyaye ye ca" sUtra se akAra kA lopa, liMga saMjJA hokara si vibhakti meM 'viSyaH' banA, tulayA: sammita:, tulA+TA vibhakti kA lopa, AkAra kA lopa, liMga saMjJA hokara 'tulyaM' banA, karmaNi sAdhu karma +Gi vibhakti kA lopa, nakAra ko NakAra, liMga saMjJA hokara si vibhakti se 'karmaNyaH' bnaa| sUtra meM 'api ca' vacana hai usase aura bhI rUpa bana jAte haiM / jaise-giriNA tulyA hastI 'giri + TA' tulya+si vibhakti kA lopa, liMga saMjJA hokara vibhakti Akara 'giritulya:' bnaa| yahA~ sAdhu zabda se tulya, sadRza, kuzala, yogya aura hita zabda liye jAte haiN| hita artha meM 'Iya' pratyaya hotA hai // 498 // vatsebhyo hita: vatsa+bhyas, vibhakti kA lopa hokara "ivarNAvarNayorlopaH" ityAdi sUtra se akAra kA lopa hokara liMga saMjJA huI, puna: si vibhakti meM 'vatsIya:' banA / vatsIya:-godhuk = gvaalaa| aise hI azvebhyo hita: =azvIyaH, janakebhyo hita:= janakIya:, jananIbhyo hita: = jananIya:, tubhyaM hita:, mahyaM hitaH, yuSmad + bhyas asmad + bhyas, vibhaktiyoM kA lopa hokara "tvamadorekatve" ....sUtra se ekavacana meM 'tvat mat' Adeza hokara tIsarA akSara hokara tvadIyaH, madIya: bnaa| bahuvacana meM asmabhyaM hita: 'asmadIya:' yuSmabhyaM hita: 'yuSmadIya:' bnaa| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 kAtantrarUpamAlA tatra jAtastata Agato vA // 499 / / ityAdiSu ca Iya: pratyayo bhavati / zAlAyAM jAta: zAlIya: / zAlAyA Agata: zAlIya: / yadugavAdibhyaH // 500 // uvarNAntAdgavAdibhyazca hitArthe ydbhvti| kRkavAkubhyo hita: kRkavAkavyaH / vadhUbhyo hito vadhavyaH / gobhyo hito gavya: / paTubhyo hita: paTavya: / havibhyo hitA haviSyAstaNDulA: / gavAdaya iti ke| go havis iSTakA barhis medhA sraj sruc iti / gavAdigaNa: / upamAne vatiH / / 501 // upamAne'rthe vatiH pratyayo bhavati / rAjeva vartate rAjavat / brAhmaNasyeva vRttamasyeti brAhmaNavat / mathurAyAmiva pATaliputre prAsAdA mthuraavt| devamiva tvAM pazyAmi devavat / ityAdi / sarvatra dravyaguNakriyAbhi: sAmyamupamAnamastIti vatpratyayena bhavitavyaM / dravye / devadatta iva dhanavAn devadattavat / evaM kuberavat / balivat / gunne| yatiriva guNavAn yativat / jalamiva zaityaM jalavat / agniriva auSNyamagnivat / zrIkhaNDa iva surabhiH zrIkhaNDavat / kriyaayaaN| brAhmaNa iva vartate brAhmaNavat / evaM pishaacvt| tatvau bhaave||502|| vahA~ paidA huA athavA vahA~ se AyA ityAdi artha meM 'Iya' pratyaya hotA hai // 499 // zAlAyAM jAta: zAlA+Gi, vibhakti kA lopa, avarNa kA lopa, liMga saMjJA, puna: vibhakti Ane se 'zAlIya:' bnaa| zAlAyA AgataH, zAlA+ Gas, vibhakti kA lopa hokara, avarNa kA lopa huA aura liMga saMjJA hokara vibhakti Akara 'zAlIya:' bnaa| uvarNAnta aura gavAdi se hita artha meM 'yat' pratyaya hotA hai // 500 // kRkavAkubhyo hitaH, kRkavAku+bhyas, vibhakti kA lopa huA 'uvarNastvotvam' ityAdi se ukAra ko 'o' hokara av hokara, liMga saMjJA hokara si vibhakti meM 'kRkavAkavyaH' banA / vadhUbhyo hita: = vadhavyaH, gobhyo hita: = gavya, paTubhyo hita: = paTavya: / hviyo hita:, havis + bhyas vibhakti kA lopa s ko Sa hokara bahuvacana meM 'haviSyAH' banA isakA artha hai havana karane yogya taMdula / gavAdi se kyA-kyA lenA ? go, havis, aSTakA, barhis medhA, sraj aura uc zabda gavAdi gaNa meM liye jAte haiN| upamAna artha meM 'vati' pratyaya hotA hai // 501 // rAjA iva vartate, rAjan + si vibhakti kA lopa hokara 'liMgAMtanakArasya' se nakAra kA lopa ho gayA puna: 'rAjavat' banA / brAhmaNasyeva vRttamasya-brAhmaNa ke samAna hai cAritra isakA= 'brAhmaNavat' bnaa| mathurA meM pATaliputra ke samAna bhavana haiM ata: 'mathurAvat' banA / devamiva tvAM pazyAmi 'devavat' ityAdi / sabhI jagaha dravya, guNa aura kriyAoM se samAna upamA rahatI hai jisakI, usameM 'vat' pratyaya honA caahiye| dravya meM devadatta iva dhanavAn = devadattavat / aise hI kuberavat, balivat banA / guNa artha meM yatiriva guNavAn = yativat, jalamiva zaityaM = jalavat, agnivat zrI khaNDa iva surabhi:zrIkhaNDavat / kriyA artha meM brAhmaNa iva vartate = braahmnnvt| pizAca iva vartate = pishaacvt|| bhAva artha meM 'ta' aura 'tva' pratyaya hote haiM // 502 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM 179 bhAve'bhidheye tatvau bhvtH| zabdasya pravRttinimittaM bhAvo bhvti| tapratyayasya striyAM vRttiH / tvapratyayasya napuMsake vRttiH / paTasya bhAva: paTatA paTatvaM / evaM azvatA azvatvaM / gotA gotvaM / iti dravyabhAvaH / zuklatA zuklatvaM / rUpatA rUpatvaM / rasatA rasatvaM / jJAnatA jJAnatvaM / sukhatA sukhatvaM iti guNabhAva: / utkSepaNatA utkSepaNatvaM / gamanatA gamanatvaM / iti kriyAbhAvaH / yaNa ca prkiirtitH||503|| bhAve'bhidheye yaN prakIrtitatastatvau c| jaDasya bhAvo jADyaM jaDatA jaDatvaM / evaM brAhmaNyaM brAhmaNatA brAhmaNatvaM / . aghuTsvaravattaddhite ye // 504 / / taddhite ye pare aghuTsvaravatkAryaM bhavati / aghuTsvarAdau seTakasyApi vanservazabdasyotvamityuktaM / viduSAM bhAvo vaiduSyaM / prakIrtitagrahaNAdhikyAdanyasminnarthe'pi yaH prakIrtitastatvau ca bhavata: / brAhmaNasya karma brAhmaNyaM brAhmaNatA brAhmaNatvaM / puna:punarbhAva: pauna:punyaM / kvcidubhypdvRddhiH| pauna: paunyaM / saubhAgyaM / aNi ca padadvaye vRddhau AgnimArutaM / karma / sauhaard|| zabda kI pravRtti ke nimitta bhAva hotA hai| 'ta' pratyaya strIliMga meM hotA hai evaM 'tva' pratyaya napuMsakaliMga meM hotA hai| paTasya bhAvaH, paTa + Gas, vibhakti kA lopa hokara 'ta' pratyaya huaa| puna: "striyAmAdA" .....sUtra se 'A' pratyaya hokara liMga saMjJA huI si vibhakti meM 'paTatA' bnaa| vaise hI napuMsaka liMga meM 'paTatvaM' bnaa| aise hI azvasya bhAvaH = azvatA, azvatvaM / go: bhAvaH = gotA, gotvaM / ina zabdoM : meM dravya se bhAva pratyaya huA hai| guNa se bhAva pratyaya-zuklasya bhAvaH = zuklatA, zuklatvaM / / rUpasya bhAvaH =rUpatA, rUpatvaM / rasasya bhAvaH= rasatA, rasatvaM / jJAnasya bhAvaH =jJAnatA, jJAnatvaM / sukhatA sukhatvaM / kriyA se bhAva pratyaya-utkSepaNasya bhAvaH = utkSepaNatA, utkSepaNatvaM / gamanasya bhAvaH = gamanatA, gamanatvaM / ityaadi| ___bhAva artha meM 'yaNa' pratyaya hotA hai // 503 // ta aura tva bhI hote haiN| jaDasya bhAvaH vibhakti kA lopa hokara Na anabandha hone se vaddhi ho gaI evaM "ivarNAvarNa" ityAdi sUtra se. avarNa kA lopa hokara, liMga saMjJA hokara vibhakti Ane se 'jADyaM' banA, ta, tva, pratyaya se 'jaDatA, jaDatvaM' banA / aise hI brAhmaNasya bhAvaH = 'brAhmaNyaM, brAhmaNatA, brAhmaNatvaM' bnaa| sujanasya bhAvaH= sujanatA, sujanatvaM, saujanyaM / dakSiNasya bhAvaH = dAkSiNyaM, sthirasya bhAva:=sthairyaM / gambhIrasya bhAvaH = gAMbhIryaM / taddhita kA yaN pratyaya Ane para aghuTsvaravat kArya hotA hai // 504 // vidaSAM bhAva: vidvAnsa+Ama vibhakti kA lopa hokara aghaTa svara Adi vibhakti ke Ane para vans ke 'va' zabda ko ukAra ho gayA, nakAra kA lopa ho gyaa| pUrvasvara kI vRddhi hokara liMga saMjJA hokara 'vaiduSyaM' bnaa| 503 sUtra meM 'prakIrtita' zabda adhika hai usase anya artha meM bhI yaN pratyaya hotA hai aura 'ta, tva' pratyaya hotA hai| jaise brAhmaNasya karma = brAhmaNyaM, brAhmaNatA, brAhmaNatvaM / puna: punarbhAva: = pauna: punyaM, . . 1. bhavataH asmAt abhidhAnapratyayAviti bhaavH|| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 kAtantrarUpamAlA tadasyAstIti mantvantvIn / / 505 // taditi prathamAntAdasyAstItyetasminnarthe mantu vantu vin in ityete pratyayA bhavanti / gAvo'sya santIti gomAn / AyurasyAstIti AyuSmAn / itizabdasya vivakSArthatvAt avarNAntAt avarNopadhAt makArAntAt makAropadhAt dhuDantAt aziDantAt paro vant pratyayo bhavati / aziDantAdityukte sati tadvacanaM saamaanymev| tatra hakAro vrjniiyH| avarNAntAt-vRkSA'syAstIti vRkssvaan| zAlAsyAstIti shaalaavaan| ityaadi| avarNopadhAt-takSAsyAstIti tkssvaan| karmAsyAstIti karmavAn / kvcitrkaarlopH| makArAntAt-idamasyAstIti idNvaan| kimasyAstIti kiNvaan| ityAdi / makAropadhAt-lakSmIrasyAstIti lakSmIvAn / evaM dhrmvaan| ityaadi| dhuDantAt / vidyudasyAstIti vidyutvAn / vargaprathamA ityAdinA tRtIye prApte sati / tasorna tRtIyo matvarthe ityanena sUtreNa tRtIyatvaM na bhavati / aziDantAditi kiM ? AyurasyAstIti AyuSmAn / asantamAyAmedhAstragbhyo vA vin / / 506 / / ebhya: paro vina pratyayo vA bhavati / yazo'syAstIti yazasvI / pakSe vanta yazasvAna / atra sakArasya dakAro visargazca na bhavati / tapo'syAstIti tapasvI / tapasvAn / evaM tejasvI tejasvAn / dhuTAM tRtiiyH| . dhuTAM tRtIyo bhavati ghoSavati sAmAnye / lavarNatavargalasA dantyA iti nyAyAt sakArasya dakAre prApte sati 'vaha isake hai' isa artha meM mantu, vantu, vina, in ye cAra pratyaya hote haiM // 505 // . gAva: asya santi iti-gAyeM isake pAsa haiM / go+jas vibhakti kA lopa hokara 'gomant' banA liMga saMjJA hokara si vibhakti AI ata: 'gomAn' banA / aise hI AyuH asya astIti = 'AyuSmAn' banA / yahA~ sUtra kA iti' zabda vivakSita artha ko kahatA hai matalaba-avarNAMta se pare, avarNa upadhA vAloM se pare, makArAMta se pare, makAra upadhAvAle se pare, dhuT antavAle zabdoM se pare, aziT anta vAle se pare, 'vant' pratyaya hotA hai| ziT anta meM na hove aisA kahane se yahA~ sAmAnya kathana samajhanA ata: hakAra ko chor3a denA caahiye| avarNAnta-vRkSo asyAsti iti, vRkSa + si, vantu vibhakti kA lopa hokara 'u' anubandha hokara vRkSavant banA, liMga saMjJA hokara vibhakti Ane se 'vRkSavAn' zabda bnaa| aise hI zAlA asya astIti = zAlAvAn ityaadi| avarNa upadhA se-takSA asyAsti iti, takSan + si, vantu vibhakti kA lopa, nakAra kA lopa hokara pUrvavat 'takSavAn' bnaa| karma asyAsti iti karman +si vantu = krmvaan|| ___makArAnta-idaM asyAstIti = idaMvAn, kimasyAstIti = kiMvAn / makAropadhA se lakSmI + si, vantu = lakSmIvAn, dharmosyAstIti dharmavAn ityaadi| dhuT anta vAle zabdoM se-vidyut asyAstIti = vidyutvAn yahA~ "varga prathamA: padAntA: svara ghoSavatsu tRtIyAt" isa 68veM sUtra se takAra ko tRtIya akSara dakAra prApta thA kintu "taso na tRtIyo matvarthe" isa 507veM sUtra se tRtIya akSara nahIM huaa| vRtti meM 'ziT anta meM na ho aisA kyoM kahA ? to jaise AyurasyAsti iti AyuSmAn AyuSa zabda SakArAnta hone se vantu pratyaya na hokara mantu pratyaya huA hai| asanta mAyA, medhA aura sraja zabdoM se 'vina' pratyaya vikalpa se hotA hai // 506 // as hai anta meM jisake aise zabdoM se aura uparyukta zabdoM se vin evaM vantu pratyaya hote haiN| yazo asyAstIti, yazas+si vin, vibhakti kA lopa hokara yazasvin bnaa| liMga saMjJA hokara si vibhakti meM 'yazasvI' bnaa| pakSa meM vantu pratyaya se yazasvAn bnaa| yahA~ sakAra ko dakAra evaM visarga nahIM hotA hai| aise hI 'tejo asya astIti' tejasvAn, tejasvI, "dhuTAM tRtIyaH" isa 275veM sUtra se dhuT sakAra ko ghoSavAn sAmAnya ke Ane para tRtIya akSara hotA hai, puna: "luvarNatavargalasA dantyAH " isa nyAya se sakAra ko dakAra prApta hone para Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM . 181 tasona tRtIyo matvarthe / / 507 // takArasakArayostRtIyo matvarthe na bhavati / matvarthe iti ko'rthaH ? astyarthe / pazcAt rephasorvisarjanIye prApte sakRd bAdhito vidhirbAdhita eva satpuruSavat / mAyAsyAstIti mAyAvI mAyAvAn / medhAsyAstIti medhAvI medhAvAn / sragasvAstIti sragvI sragvAn / vyaJjanAntasya yatsubhAriti nyAyAt cavargadRgAdInAM ceti gatvamanena nyAyena aghoSe prathamaH / vargaprathamAstRtIyAn / bahulamin bhavati / jJAnamasyAstIti jnyaanii| daNDo'syAstIti daNDI / zikhAsyAstIti zikhI / devo'syAstIti devI / ityAdi / tadasya saMjAtaM tArakAderitaca // 508 // taditi prathamAntAdasya saMjAtamityasminnarthe tArakAderAkRtigaNAt para itac pratyayo bhavati / tArakA saMjAtA asyeti tArakitaM nabhaH / evaM kaNTakita: kara: / pallavito vRkSaH / - saMkhyAyAH pUraNe Damau // 509 // saMkhyAyA: pUraNe'rthe Damau bhavata: / ekAdazaparyantaM saMkhyA / tata: paramasaMkhyA // saMkhyAdernAntAyA mo bhavati / zeSAyAzca Do bhavati / tatkathaM ? vAzabdAt / vAzabda: kvAste ? vANapatye ityatra / matvartha meM takAra aura sakAra ko tRtIyAkSara nahIM hotA hai // 507 // isa sUtra se sakAra ko tRtIya akSara nahIM huA puna: "rephasorvisarjanIyaH" isa 130veM sUtra se sakAra ko visarga prApta thA kintu "sakRd vAdhito vidhirvAdhita eva" jisakI vidhi eka bAra bAdhita kara dI jAtI hai vaha bAdhita hI rahatA hai puna: usameM dUsarI vidhi bhI bAdhita hI rahatI hai jaise satpuruSa kA vacana eka hotA hai| ata: tejasvAn rahA hai| matvartha zabda se kyA artha lenA ? asti kA artha lenA arthAt matvartha se kahe gaye pratyaya asti artha ke vAcaka hote haiN| - mAyA asyAstIti = mAyAvI, mAyAvAn / medhAvI, medhAvAn / srak asyAsti iti = srgvii| srgvaan| ___"vyaMjanAMtasya yatsubhoH" isa 430veM sUtra ke nyAya se aura "cavarga dRgAdInAM ca" 254veM sUtra se sraj ke j ko gakAra ho gayA hai| 'bahulamin bhavati' isa niyama ke anusAra jJAnam asya astIti jJAnin, liMga saMjJA hokara si vibhakti ke Ane se 'jJAnI' bnaa| daNDo asyAsti iti = daNDI, zikhA asyAstIti = shikhii| devo asyAstIti, devin = devii| ityaadi| 'vaha isake huA' isa artha meM tArakAdi zabdoM se 'itan' pratyaya hotA hai // 508 // 'tat' isa prathamAnta se 'isake huA' isa artha meM tArakA Adi AkRti gaNa se pare 'itac' pratyaya hotA hai| tArakA: saMjAtA: asya iti, tArakA+jasa, vibhakti kA lopa hokara "ivarNAvarNayorlopaH" ityAdi satra se AkAra kA lopa hokara liMga saMjJA hokara 'tArakitaM' banA, isakA artha hai AkAza arthAt tArA udita ho raheM jisake aisA tArakita aakaash| aise hI kaNTakA: saMjAtA asyeti 'kaNTakita:' karaH / pallavA: saMjAtA asyeti = pallavita:-vRkSaH / saMkhyA ke pUraNa artha meM 'Da' aura 'ma' pratyaya hote haiM // 509 // ekAdaza paryaMta saMkhyA kahalAtI hai isake Age asaMkhyA ho jAtI hai| saMkhyAdi nakArAMta se 'ma' pratyaya hotA hai aura zeSa saMkhyA se 'Da' pratyaya hotA hai| aisA kyoM ? 'vA' zabda se aisA niyama hai| 'vA' zabda kahA~ hai ? 'vANapatye' 473veM sUtra meM 'vA' zabda hai usase uparyukta niyama samajha lenA caahiye| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 kAtantrarUpamAlA DAnubandhe'ntyasvarAdelopaH // 510 // DAnubandhe pratyaye pare antyasvarAdelopo bhavati / ekAdazAnAM pUraNa ekAdaza ekAdazI ekAdazaM / dvAdaza: evaM / atra AtvaM nipAta: / trayodaza: / atra trayastu nipAta: / caturdazaH / paJcadazaH / paJcama: / pNcmii| paJcamaM / evaM saptama: / aSTama: / navamaH / dazama: / ityAdi / dvestiiyH||511|| dvestIyo bhavati pUraNe'rthe / dvayo: pUraNo dvitIya: / dvitiiyaa| dvitIyaM / trestR ca // 512 // trestIyo bhavati tRAdezazca pUraNe'rthe / trayANAM pUraNastRtIyaH / tRtiiyaa| tRtIyaM / antastho De SoH // 513 // rephaSakArayorantastho bhavati De pare / caturNAM pUraNazcaturthaH / caturthI / caturthaM / tavargasya SaTavATTavargaH // 514 // SakAraTavargAntAtparasya tavargasya TavoM bhavati AntaratamyAt / SaNNAM pUraNa: SaSThaH SaSThI sssstthN| katipayAtkatezca // 515 // ekAdazAnAM pUraNaH, ekAdazan + Am D a| vibhakti kA lopa, anabaMdha pratyaya ke Ane para antyasvarAdi avayava kA lopa ho jAtA hai||510|| ata: an kA lopa hokara ekAdaz + a = ekAdaza banA / liMga saMjJA hokara tInoM liMgoM kI si vibhakti meM ekAdaza; ekAdazI, ekAdazaM bana gyaa| aise dvAdaza zabda banA hai isameM dvi ko 'A' nipAta se . huA hai ata: dvAdazaH, dvAdazI, dvAdazaM bnaa| trayodaza: meM bhI traya zabda kA nipAta huA hai| evaM caturdaza:, paMcadaza: Adi bane haiM inakA artha hai gyArahavA~, bArahavA~ aadi| Age 'ma' pratyaya se bane haiN| jaise paMcAnAM pUraNa: paMcan + Am ma, vibhakti aura NakAra kA lopa hokara paJcama huA liMga saMjJA hokara si vibhakti meM 'paJcamaH' banA, strIliMga napuMsaka liMga meM paJcamI, paMcamaM banA / evaM saptamaH aSTamaH, navama: dazama: / ityAdi / puraNa artha meM dvi se 'tIya' pratyaya hotA hai // 511 // dvayoH pUraNa, dvi+ os tIya, vibhakti kA lopa, liMga saMjJA hokara, vibhakti Ane se "dvitIya: dvitIyA, dvitIyaM" bnaa| tri ko pUraNa artha meM tR Adeza hokara 'tIya' pratyaya ho jAtA hai // 512 // trayANAM pUraNaH, tri+ Am vibhakti kA lopa hokara pUrvokta vidhi se 'tRtIyaH' tRtIyA, tRtIyaM bnaa| 'Da' pratyaya ke Ane para rakAra ko SakAra ke anta meM 'tha' ho jAtA hai // 513 // caturNA, pUraNa:, catvAr + Am vibhakti kA lopa catvAra, ke vA ko ukAra hokara caturtha rahA liMga saMjJA hokara vibhaktiyoM ke Ane se caturtha, caturthI, caturthaM bnaa| SakAra aura Tavarga se pare tavarga ko Tavarga ho jAtA hai // 514 // aura vaha tavarga ko Tavarga krama se hotA hai jaise yahA~ tha ko Tha hogaa| SaNNAM pUraNaH, SaS + Am vibhakti kA lopa Adi hokara SaSThaH, SaSThI, SaSThaM bnaa| katipaya aura kati zabda se 'Da' pratyaya Ane para pUraNa artha meM 'tha' pratyaya hotA hai // 515 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM . 183 katipayAtkatezca pUraNe'rthe tho bhavati De pare / katipayAnAM pUraNa: katipayatha: / katInAM pUraNa: katithaH / ktipythii| katithI / katipayathaM / katithaM / viNshtyaadestmtt||516 // viMzatyAdestamaT pratyayo bhavati pUraNe'rthe / viMzatitamaH / viMzata: pUraNI viNshtitmii| viMzatitamaM / triMzata: pUraNa: triMzattamaH / triNshttmii| triMzattamaM / catvAriMzattamaH / paMcAzattamaH / uttaratra nityagrahaNAdiha vikalpo labhyate / uttaratra nityagrahaNaM kvAste ? nityaM zatAderityatra / yatra saMkhyA vidyate tatra vikalpena tamaT bhvti| // 517 // viMzaterapi telopo bhavati DAnubandhe pratyaye pare / apizabdAt asya lopo bhavati / viMza: / triMzaH / catvAriMzaH / pnycaashH| . nityaM zatAdeH / / 518 // zatAdergaNAt pUraNe'rthe nityaM tamad pratyayo bhavati / ekazatasya pUraNa ekazatatamaH / ekshttmii| ekazatatamaM / ekasahasrasya pUraNa ekasahasratama: / ekasahasratamI / ekasahasratamaM / ekakoTitamaH / ssssttyaadyttpraat||519|| SaSTyAderasaMkhyAyA: parAt pUraNe'rthe nityaM tamaT bhavati / SaSTeH pUraNa: SaSTitamaH / SaSTeH pUraNI ssssttitmii| SaSTitamaM / spttitmH| azItitamaH / navatitamaH / atatparAditi kiM ? ekaSaSTeH pUraNa ekaSaSTaH / ekaSaSTitamaH / yatra saMkhyA vidyate tatra vikalpena tamad pratyayo bhavati / katipayAnAM pUraNa: = katipayatha:, katInAM pUraNa: = katitha: bnaa| viMzati Adi se pUraNa artha meM 'tamaT' pratyaya hotA hai // 516 // viMzate: pUraNa: viMzati + Gas = tama, vibhakti kA lopa hokara pUrvokta sArI vidhi se viMzatitamaH, viMzatitamI, viMzatitamaM / aise hI triMzata: pUraNa: triMzat + Gas tama, pUrvokta vidhi se triMzattama: triMzattamI, triMzattamaM bnaa| Age catvAriMzattamaH, paJcAzattama: ityAdi / Age nitya zabda grahaNa kiyA gayA hai ata: yahA~ vikalpa smjhnaa| Age 'nitya' zabda kisa sUtra meM hai "nityaM zatAdeH" isa 518veM sUtra meM hai| jahA~ saMkhyA hai vahA~ vikalpa se tamaT pratyaya hotA hai| anubaMdha pratyaya ke Ane para viMzati ke 'ti' kA lopa ho jAtA hai // 517 // api zabda se zakAra ke akAra kA bhI lopa ho jAtA hai| ata: viMza rahA, liMga saMjJA ke bAda si vibhakti meM 'viMzaH' bnaa| aise hI triMza:, catvAriMzaH, paJcAza: ityaadi|| zatAdi gaNa se pUraNa artha meM niyama se 'tamaT' pratyaya hotA hai // 518 // ekazatasya pUraNa: = ekazatatamaH, ekazatatamI, ekazatatamaM, ekasahasrasya pUraNa: = ekasahasratama:, ekakoTitamaH ityaadi| SaSTi Adi asaMkhyA se pare pUraNa artha meM nitya hI tamaT pratyaya hotA hai // 519 // / SaSTeH pUraNa: = SaSTitamaH, SaSTitamI, SaSTitama, saptatitamaH, azItitamaH, navatitamaH / sUtra meM atatpara-saMkhyA se pare na ho aisA kyoM kahA ? ekaSaSTe: pUraNa: == ekaSaSTitama: aura 'Da' pratyaya se ekaSaSTa: bhI bana gyaa| matalaba jahA~ saMkhyA hai vahA~ vikalpa se tamaT pratyaya hotA hai| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 kAtantrarUpamAlA vibhaktisaMjJA vijJeyA vakSyante'ta: parantu ye| yevdyAdeH sarvanAmnaste bahozaiva parAH smRtAH / / 3 / / ata: paraM yAdivarjitAtsarvanAmnaH parA ye pratyayA vakSyante te vibhaktisaMjJA vijJeyA: / tu punaH / bahozcaiva iti ko'rthaH ? bahuzabdAtparA: pratyayA: kathitA: zrutatvAtsarvanAmna: kArya prati vibhaktisaMjJA bhavanti / tena tadA kadA iti ghoSavati na dIrghaH / tasmin kAle tadA "dAdAnImau tadaH smRtau" iti dA pratyayaH / kasminkAle kdaa| kAle kiM ? sarvayadekAnyebhya eva dA iti dApratyayaH / vibhaktisaMjJA iti vibhaktikAryaM kiM ? tyadAditvaM akAre lopaM / ekatra / kiM ka iti kaadeshH| pnycmyaasts||520|| paJcamyantAt yAdivarjitAtsarvanAmno bahozca parastas bhavati / sarvasmAt sarvataH / tas-pratyayAntA avyayAni bhASyante / avyayAdvibhaktelopaH / tasmAta tataH / yasmAta yataH / bahabhyo bahataH / evaM vizvataH / ubhayata: / anyata: / pUrvata: / parata: / ityAdi / ayAderiti kiM ? dvAbhyAM / ugavAdita ityatra kathaM, prayogatazceti jJApayati / tena asarvanAmnopyavadhimAtrAttas vaktavya: asarvanAmno'pi parastas pratyayo bhavati zlokArtha-isake Age dvi Adi se varjita sarvanAma se pare jo pratyaya kahe jAyeMge unheM vibhakti saMjJaka samajhanA caahiye| puna: 'bahozcaiva' zabda kA kyA artha hai ? bahu zabda se pare jo pratyaya kahe gaye haiM ve sune gaye hone se sarvanAma ke kArya ke prati vibhakti saMjJaka hote haiN| isase tadA kadA, inameM 'ghoSavati' ityAdi 140veM sUtra se dIrgha nahIM huA hai / tasmin kAle tadA, 'dAdAnImau tadaH smRtau' isa 532veM sUtra se 'dA' pratyaya hotA hai| kasmin kAle kdaa| kAle aisA kyoM kahA ? "kAle kiM sarvayadekAnyebhya eva dA" isa 529veM sUtra se dA pratyaya hotA hai| vibhakti saMjJA isase vibhakti kArya kyA huA ? 'tyadAdyatvaM' isa 172veM sUtra se akAra hokara lopa huaa| ekatra kiM kaH' se 'ka' Adeza hotA hai| dvi Adi se varjita sarvanAma paJcamyaMta aura bahu zabda se pare tas pratyaya hotA hai // 520 // 'sarvasmAt' artha meM tas pratyaya hokara sarva+ Gasi, tas hai| vibhakti kA lopa hokara liMga saMjJA hokara s kA visarga huA puna: si vibhakti AI sarvata: + si sUtra lagA 'avyayAcca' isa - sUtra se vibhakti kA lopa ho gyaa| tas pratyaya vAle sabhI zabda avyaya kahe jAte haiN| tasmAt tad + Gasi, tas 'tyadAdInAma vibhaktau' sUtra 172veM se 'akArAMta hokara 'tata:' bnaa| aise hI yasmAt = yata:, bahubhyo = bahuta:, vizvata:, ubhayata: anyata: pUrvata: ityAdi / sUtra meM dvi Adi ko chor3akara aisA kyoM kahA ? dvAbhyAM meM tas pratyaya nahIM hogaa| "ugavAditaH" ityAdi sUtra - meM gavAdi se tas pratyaya kaise huA ? to Age use batAte haiN| avadhi mAtra asarvanAma se bhI tas pratyaya hotA hai|' yahA~ avadhi mAtra kA kyA artha hai ? prayoga mAtra se tasa pratyaya hotA hai aisA artha hai| ata: isa sUtra se anyatra bhI tas pratyaya ho jAtA hai| grAmAt, grAma + Gasi, tas vibhakti kA lopa hokara grAmata:, prayogAt = prayogataH, vRkSAt = vRkSataH, paTataH, ghaTata: ityAdi / asmAt se tas pratyaya huA hai| ata: 1. yaha vRtti meM hai| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM 185 avadhimAtrAt / avadhimAtrAditi ko'rthaH ? prayogamAtrAdityarthaH / ityanena sUtreNa taspratyayo bhavati / grAmAt grAmata: / prayogAt prayogataH / evaM vRkSAt vRkSata: / paTata: / ghtttH| ttredmiH||521|| teSu vibhaktisaMjJakeSu pratyayeSu parata idam ikAratAM prApnoti / asmAt itaH / tdkaartaam||522|| teSu takArAdiSu vibhaktisaMjJakeSu parata etadzabda akAratAM praapnoti| etasmAt ata: / takArAdiSviti kiM ? etena prakAreNa etdhaa| tahoH kuH // 523 // takArahakArayoH parayo: kiMzabda: kurbhavati / kasmAt kutaH / traH saptamyAH // 524 // saptamyantAd yAdivarjitAtsarvanAmno bahozca parata: trapratyayo bhavati / sarvasmin sarvatra / etasmin atra / kasmin kutra / amuSmin amutra / tasmin tatra / yasmin yatra / bahuSu bahutra / ayAderiti kiM ? dvayoH / tvayi / mayi / ityaadi| AdhAdibhyaH saptamyantebhyazca // 525 // saptamyantebhya AdhAdibhyazca parastasa pratyayo bhavati / Adau Adita: / evaM madhye mdhytH| ante antata: / agre agrt:'| mukhe mukhataH / pRSThe pRSThataH / pAzrve pArzvata: / pUrve pUrvata: / pare parata ityAdi / vibhakti kA lopa hone se vibhakti ke Azrita jo idam ko 'a' huA thA vaha bhI nimitta ke abhAva meM naimittika kA abhAva ho jAtA hai' isa niyama se idam raha gayA hai idam = tas hai / . ina vibhakti saMjJaka pratyayoM ke Ane para idaM ko 'i' ho jAtA hai // 521 // ___ taba 'ita:' bnaa| etasmAt se tas pratyaya huA hai| una takArAdi vibhakti saMjJakoM ke Ane para etad zabda ko akAra ho jAtA hai // 522 // etasmAt = ata: bana gyaa| takAra Adi vAlI vibhaktiyoM ke Ane para aisA kyoM kahA ? to etena prakAreNa se prakAra artha meM dhA pratyaya hone se 'etadhA' banA yahA~ dhakAra Adi vibhakti hone se etada ko 'a' nahIM huA hai| takAra, hakAra se pare kiM zabda ko 'ku' Adeza ho jAtA hai // 523 // kasmAt=kutaH, saptamyaMta se pare 'tra' pratyaya hotA hai // 524 // dvi Adi varjita saptamyaMta sarvanAma aura bahu zabda se pare 'tra' pratyaya hotA hai| sarvasmin tra, sarva+Gi,tra vibhakti kA lopa hokara sarvatra haa| isameM bhI liMga saMjJA hokara si Adi vibhaktiyA~ AyeMgI puna: 'avyayAcca' sUtra se vibhakti kA lopa ho jAvegA kyoMki ye sabhI pratyaya avyayasUcaka haiN| ___etasmin =atra, kasmin = kutra, amusmin =amutra, tasmin = tatra, yasmin = yatra, bahuSu = bahutra / dviAdi ko chor3akara aisA kyoM kahA? dvayoH, tvayi, mayi, inameM tra pratyaya nahIM hotA hai| saptamyaMta Adi prabhRti zabdoM se pare tas pratyaya hotA hai // 525 // Adau = Adita:, madhye = madhyata:, aMte = aMtata:, agre = agrataH, mukhe = mukhata:, pRSThe = pRSThataH, pAveM = pArzvata:, pUrve-pUrvasmin vA pUrNata: pare parasmin vA = parata: ityaadi| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 kAtantrarUpamAlA idamo haH // 526 // idama: saptamyantAt ho bhavati / trApavAdaH / asmin iha / . kimaH // 527 / / kima: saptamyantAt ho bhavati / kasmin kuha / kva ca // 528 // kima: saptamyantAt ad bhavati kvAdezazca / kasmin kv| kAle kiMsarvayadekAnyebhya eva dA // 529 // kAle vartamAnebhya: saptamyantebhya ebhyo dA bhavati / kasmin kAle kNdaa| evaM srvdaa| ydaa| ekadA / anydaa| kAla iti kiM ? sarvatra deshe| sadA iti nipAta: / sarvazabdAtparo dApratyayo bhavati / sarvasya sabhAvazca / sarvasminkAle sdaa| . idmoydhunaadaaniim||530|| kAle vartamAnAtsaptamyantAdidama: parA hi adhunA dAnIm ete pratyayA bhavanti / rthaaretet||531|| ratho: parata idam zabda eta it ityetau prApnoti / asmin kAle etarhi / ivarNAvarNayorlopa: / adhunaa| idAnIm / itthm| saptamyaMta idaM se 'ha' pratyaya hotA hai // 526 // yahA~ tra pratyaya kA apavAda ho gayA hai| asmin = iha saptamyaMta kim se 'ha' pratyaya hotA hai // 527 // kasmin 'kuha' bana gyaa| saptamyaMta kiM se pare 'at' pratyaya ho jAtA hai aura kim ko 'kva' Adeza ho jAtA hai // 528 // kasmin, kva+a hai 479veM sUtra se kva ke 'a' kA lopa hokara pratyaya milakara 'kva' bana gyaa| kAla artha meM vartamAna kiM Adi saptamyaMta zabdoM se 'dA' pratyaya hotA hai // 529 // kasmin kAle kiM ko ka Adeza hokara 'kadA' sarvasmin kAle sarvadA, yasmin kAle yadA, ekasmin kAle ekadA, anyasmin kAle anydaa| kAla artha meM aisA kyoM kahA ? to sarvasmin deze isa artha meM dA pratyaya nahIM huaa| sarva zabda se pare dA pratyaya hotA hai aura sarva ko 'sa' nipAta ho jAtA hai|' sarvasmin kAle 'sadA' bana gyaa| saptamyaMta idaM zabda se kAla artha meM rhi adhunA aura dAnIm pratyaya hotA hai // 530 // ra aura tha se pare idam ko eta, it Adeza ho jAtA hai // 531 // asmin kAle etarhi, it + adhunA "ivarNAvarNa:" 479 veM sUtra se ikAra kA lopa hokara 'adhunA' bnaa| 1.yaha vRtti meM hai| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM 187 dAdAnImau tadaH smRtau // 532 // kAle vartamAnAtsaptamyantAttadaH parau dAdAnImau smRtau / tasmin kAle tadA / tadAnIM / sadyaAdhA nipAtyante // 533 // sadyaAdyA: zabdA: kAle'bhidheye nipaatynte| lakSaNasUtramantareNa lokaprasiddhazabdarUpoccAraNaM nipAtanaM / samAne ahani sadya: / samAnasya sabhAvo dyazca paravidhiH / asminahani adya / idamo adbhAvodya ca paravidhiH / pUrvasmin saMvatsare parut / pUrvatarasmin saMvatsare parAri / pUrvapUrvatarayoH para udArI ca saMvatsare // 534 // pUrvapUrvatarayo: utArI ca bhavata: / cazabdAtpara Adezazca saMvatsare'rthe / . idamaH samasaN // 535 // saptamyantAdidama: samasaN pratyayo bhavati saMvatsare'rthe / asminsaMvatsare aiSamaH / pUrvAderedhus // 536 // saptamyantAtpUrvAdergaNAt para edhus pratyayo bhavati / pUrvasminahani pUrveyuH / evaM parechuH / anyedyuH / anyatareyuH / itareyuH / katareyuH / aparechuH / ubhayAd dhuzca // 537 // kAla artha meM saptamyaMta tad se pare 'dA' dAnIm pratyaya hote haiM // 532 // tasmin kAle tad ko 'tyadAdInAmavibhaktau' se ta hokara 'tadA, tadAnIm' bnaa| sadya, adya zabda nipAta se siddha hote haiM // 533 // sadya adya zabda kAla artha meM nipAta se siddha ho jAte haiM vyAkaraNa sUtra ke binA loka prasiddha zabda rUpa kA uccAraNa nipAta kahalAtA hai| jaise samAne ahani sadya: yahA~ samAna ko 'sa' Adeza evaM Age dya: Adeza hokara 'sadya:' banA hai| asmina ahani adya idama ko 'a' Adeza aura 'dya' vidhi hokara 'adya' banA hai| * - saMvatsara artha meM pUrva aura pUrvatara ko para Adeza hokara krama se Age ut aura Ari ho jAtA hai // 534 // para + ut, para+Ari "ivarNAvarNayolopa:' ityAdi se akAra kA loSa hokara parut parAri bnaa| saptamyaMta idaM zabda se samasaN pratyaya hotA hai // 535 // asmin saMvatsare artha meM idam + Gi samasaNa ke aN kA anubaMdha lopa hokara idam ko 'i' Adeza hokara NAnubaMdha se vRddhi hokara aisamas banA sakAra ko SakAra evaM sa ko visarga hokara 'aiSama:' " bnaa| saptamyaMta pUrvAdi gaNa se pare 'edyus' pratyaya hotA hai // 536 // pUrvasmin ahani pUrva + Gi vibhakti kA lopa evaM akAra kA lopa hokara pUrvedhuH banA / aise hI parasmin ahani pareyuH, anyasmin ahani anyedyuH anyatarasmin ahani-anyatareyuH itarasmin ahani, itarechu, katareyuH, aparechu: bnaa| saptamyaMta ubhaya zabda se pare dhus pratyaya hotA hai // 537 // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 kAtantrarUpamAlA saptamyantAdubhayazabdAtparo ghus bhvti| cakArAt edyus bhvti| ubhayasminahani ubhayedyuH / ubhydhuH| . parAderedyavis // 538 // parAdergaNAtpara edyavis pratyayo bhvti| parasminahani paredyaviH / evamanyedyaviH / anyatamedyaviH / ityaadi| prakAravacane tu thA // 539 // adyAdeH sarvanAmna: prakAravacane tu thA bhavati / prakArazabdaH sadRzArtho vizeSArthazca / sAmAnyabhedaka: prkaarH| sarveNa prakAreNa srvthaa| evmnythaa| ythaa| tthaa| ubhythaa| puurvthaa| aprthaa| vAkyArthavizeSaNa sarvavibhaktibhyo jJeya: thApratyayaH / sarvasmin prakArAya yadi vA sarvasmin prakAre sarvathA ityaadi| saMkhyAyAH prakAre dhA // 540 // saMkhyAyAH paraH prakAravacane dhA bhavati / caturbhiH prakAraiH caturdhA / evaM dvidhA / ekdhaa| bahubhiH . . prakArairbahudhA / pnycdhaa| SoDhA / SaTprakArA asya iti vigrahaH / SaS utvm||541|| SaSzabdasyAnta utvaM bhavati / sptdhaa| assttdhaa| navadhA / dshdhaa| sahasradhA / lkssdhaa| kottidhaa| dvitribhyAM dhamaNedhA ca // 542 // dvitribhyAM paro dhamaN edhA ca pratyayau bhavata: prakAravacane / dvaidhaM / traidhaM / dvedhA / tredhaa| cakAra se edyus pratyaya hotA hai| ubhayasmin ahani ubhayeyuH, ubhydyuH|| parAdi gaNa se pare edyavis pratyaya hotA hai // 538 // parasmin ahani paredyavi: / aise hI anyedyavi: anyatamedyavi: ityaadi| dvi Adi se rahita sarvanAma se prakAra artha meM 'thA' pratyaya hotA hai // 539 // prakAra zabda sadRza arthavAcI aura vizeSa arthavAcI hai| sAmAnya meM bheda karane vAle ko prakAra kahate haiN| sarveNa prakAreNa, sarva+TA, thA vibhakti kA lopa hokara 'sarvathA' bnaa| isI prakAra se anyathA, yena prakAreNa, yathA, tathA, ubhayathA, pUrvathA, aparathA Adi bana gaye / vAkya artha kI vizeSatA se sabhI vibhaktiyoM se 'thA' pratyaya ho jAtA hai / jaise sarvasmai prakArAya athavA sarvasmin prakAre sarvathA bana gayA ityaadi| saMkhyA se pare prakAra artha meM 'dhA' pratyaya hotA hai // 540 // caturbhiH prakAraiH caturdhA, dvAbhyAM prakArAbhyAM = dvidhA, ekena prakAreNa = ekadhA, bahubhiH prakAraiH bahudhA, paJcadhA / ityAdi / SaT prakArA aisA vigraha hai SaS + jas vibhakti kA lopa huaa| SaS zabda ke aMta ko ukAra ho jAtA hai // 541 // Sa u dhA saMdhi hokara evaM tavarga ko 522veM sUtra meM Ta varga hokara dhA ko DhA huA ata: 'SoDhA' bnaa| aise hI saptadhA, aSTadhA, navadhA, dazadhA, zatadhA, sahasradhA, lakSadhA, kottidhaa| dvi, tri se pare prakAra artha meM dhamaNa aura edhA pratyaya hotA hai // 542 // dhamaN ke aN kA anubaMdha hokara NAnubaMdha ke nimitta se vRddhi hokara dvaidhaM, traidhaM bnaa| edhA pratyaya se 'ivarNAvarNayorlopa:' ityAdi se ivarNa kA lopa hokara dvedhA, tredhA bnaa| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM 189 idaMkiMbhyAM thamuH kAryaH // 543 // idaMkiMbhyAM para: thamaH kArya: prakAravacane / anena prakAreNa itthaM / kena prakAreNa kthm| AkhyAtAcca tamAdayaH // 544 // nAmna AkhyAtAcca parAstamAdaya: pratyayA bhavanti / prakRSTe tamatararUpAH // 545 // prakRSTArthe ete pratyayA bhvnti| prakRSTa ADhya: AyataraH ADhyatama: aaddhyruupH| evaM vaiyAkaraNatama: vaiyAkaraNatara: vaiyAkaraNarUpa: / pacatitamaH pacatitara: pacatirUpa: / ISadasamAptau kalpadezyadezIyAH // 546 // ISadaparisamAptau arthe kalpadezyadezIyA ete pratyayA bhavanti / ISadaparisamApta: paTuH paTukalpa: / baatdshy| pacatidezIyaM / pctiklpN| [etau avyayau pulligii| ayaM napuMsakaliMga: pacatirUpaM] / - kutsitavRtternAmnaH pAzaH // 547 // kutsitavRtternAmna: para: pAza: pratyayo bhavati / kutsito vaiyAkaraNo vaiyAkaraNapAzaH / bhUtapUrvavRtternAmnazcaraT // 548 // bhUtapUrvavRtternAmna: parazcaraT pratyayo bhavati / TakAraH SaNaTakArAnubandhAditi vizeSaNA'rthaH / bhUtapUrva ADhya: aaddhycrH| aaddhycrii| ADhyacaraM / bhUtapUrvo rAjA rAjacaraH / bhUtapUrvA rAjJI raajcrii| evaM devcrH| devcrii| idaM kiM se prakAra artha meM thamu pratyaya hotA hai // 543 // __ anena prakAreNa idam ko 541 sUtra se it hokara itthaM banA, kiM ko 'ka' hokara kathaM bnaa| AkhyAta nAma se pare tama Adi pratyaya hote haiM // 544 // prakRSTa artha meM tama, tara aura rUpaye pratyaya hote haiM // 545 // prakRSTa: ADhya:, AyataraH, ADhyatamaH, ADhyarUpa: / aise hI vaiyAkaraNatamaH, vaiyAkaraNatara:, * vaiyAkaraNarUpa: bnaa| sabhI jagaha prakRSTa artha meM ye pratyaya ho jAte haiN| pacatitamaH, pacatitaraH / pacati ke pahale ke do avyaya pulliMga haiN| aura pacatirUpaM, yaha napuMsakaliMga hai| pUrNatA meM kiMcit kamI na rahane se kalpa, dezya aura dezIya pratyaya hote haiM // 546 // ISat aparisamApta:-kiMcit kama paTu hai| ISat aparisamApta: paTuH = paTukalpaH, paTudezya, pttudeshiiyH| aise hI pacatikalpaH, pacatidezya:, pacatidezIya: bnaa| (AcArya se kiMcit kama= . AcAryakalpa: candrasAgara: ityaadi)| kutsita zabda se pare pAza pratyaya hotA hai // 547 // kutsita: vaiyAkaraNa: = vaiyAkaraNapAza: bnaa| bhUtapUrva vRtti vAle nAma se pare 'caraT' pratyaya hotA hai // 548 // yahA~ pratyaya meM TakAra zabda "SaNaTakArAnubaMdhAt" isameM vizeSaNa ke liye hai matalaba TakArAnubaMdha se jo kArya hotA hai| so yahA~ ho jaayegaa| bhUtapUrva: ADhya:-jo pahale dhanI thA aba nahIM hai isa artha meM ADhyacaraH, strIliMga meM-ADhyacarI, napuMsaka meM ADhyacaraM / aise hI bhUtapUrvo rAjA = rAjacara: rAjacarI, devacara: devacarI ityaadi| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA bahvalpArthAtkArakAcchasvA maGgale gamyamAne // 549 // bahvarthAt alpArthAcca para: zaspratyayo vA bhavati maGgale gamyamAne / bahUn dehi / bahuzo dehi / evaM alpazo, dehi alpaM dehi / stokazo dehi, stokaM dehi / zatazo dehi, zataM dehi / sahasrazo dehi, sahasraM dehi / lakSazo yAcate, lakSaM yaacte| vArasya saMkhyAyAH kRtvasuc // 550 // vArasya saMbandhinyAH saMkhyAyAH paraH kRtvasuca pratyayo bhvti| ukAra uccAraNArthaH / kRtvasucpratyayAntA avyayAni syuH| paJca vArAn bhuGkte paJcakRtva: / evaM gaNakRtva: / katikRtva: / bahukRtva: / evaM saptakRtvo gacchati / dazakRtvo dadAti / zatakRtvo yAcate / sahasrakRtvo manyate iti / . dvitricaturthyaH suc // 551 // vArasya saMbandhibhyo dvitricaturthya: para: suc pratyayo bhavati / dvau vArau bhuGkte dvirbhuGkte / tribhungkte| cturbhngkte| saMkhyAyA avayavAnte tayaT // 552 // saMkhyAyA avayavAntArthe tayaT pratyayo bhavati / dvau avayavau yasya asau dvitaya: / tritaya: / catuSTayaH / paJcatayaH / spttyH| parimANe tayaT // 553 // parimANe'rthe tayaT pratyayo bhavati / catvAri parimANAni yasya catuSTayaM / evaM dvitayaM tritayaM / dvitribhyAmayaT // 554 // bahu artha se aura alpa artha se pare maMgala artha gamyamAna hone para zas pratyaya vikalpa se ho jAtA hai // 549 // bahUn dehi-bahuta devo, usameM bahuza:, alpaza: / stokaM dehi, stokaza: zatazaH, sahasrazaH, lakSaza: ityaadi| ___ vAra artha meM saMkhyA se pare 'kRtvasuc' pratyaya hotA hai // 550 // yahA~ pratyaya meM ukAra uccAraNa ke liye hai| kRtvasaca pratyaya vAle zabda avyaya ho jAte haiN| paJcavArAna bhaGakte = paJcakatva: evaM gaNakatva: katikatva: bahakatva: saptakatva: dazakatvo dadAti dasa bAra detA hai| zatakRtvo yAcate sau bAra mA~gatA hai| sahasrakRtvo manyate hajAra bAra mAnatA hai| ___ vAra artha meM dvi, tri, catur se pare suc pratyaya hotA hai // 551 // dvau vArau bhukte = dvi: bhuMkte, tri, catuH bana gyaa| ___saMkhyA ke avayava artha ke anta meM 'tayaT' pratyaya hotA hai // 552 // dvau avayavau yasya asau dvi+ o taya, dvitayaH, tritaya:, catuSTayaH paJcatayaH, saptataya: ityaadi| parimANa artha meM tayaT pratyaya hotA hai // 553 // catvAri parimANAni yasya catuSTayaM, dvitayaM, tritayaM / dvitri se pare samUha artha meM 'ayaT' pratyaya hotA hai // 554 // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM 191 dvitrizabdAbhyAM paro'yaT pratyayo bhavati samUhe'rthe / dvayoH samUhaH dvayaM / trayANAM samUhaH trayaM / utsedhamAnaM tiryagmAnamiti dvividhaM mAnaM / mAtraTa / / 555 // parimANe mAtraTa pratyayo bhavati / Uru:pramANamasya UrumAtramudakaM / UrumAtrI prikhaa| ___ yattadetadbhyo DAvantu // 556 // .yada tad etad ityetebhya: paro DAvantu pratyayoH bhavati parimANe'rthe / ukAra uccAraNArtha: / yatparimANamasya yAvAn / evaM tAvAn / etaavaan| kimo DiyantuH // 557 // kima: zabdAtparo Diyantu pratyayo bhavati parimANe'rthe / kiM parimANamasya kiyAn / idamaH // 558 // idama: paro Diyantu pratyayo bhavati parimANe'rthe / idaM parimANamasya iyAn / abhUtatadbhAve kRbhvastiSu vikArAt cviH // 559 / / abhUtatadbhAve vikArAt vipratyayo bhavati kRzvastiSu prt:| dvayoH samUhaH dvi + ayaT 'ivarNAvarNayorlopaH' ityAdi ivarNa kA lopa karake dvayaM, trayANAM samUhaH trayaM bnaa| mAna ke do bheda haiM / utsedhamAna aura tiryagmAna-arthAt U~cAI kA pramANa aura caur3AI kA pramANa / mAna ko parimANa bhI kahate haiN| parimANa artha meM mAtraT pratyaya hotA hai // 555 // urU pramANaM asya urumAtraM-jalaM, urumaatrii-prikhaa| yat tat etad zabda se parimANa artha meM 'DAvantu' pratyaya hotA hai // 556 // yahA~ ukAra uccAraNa hai / yad DAvantu "DAnubaMdhe'ntyasvarAdelopa:' 510veM sUtra se yad ke ad kA lopa hokara yAvanta bnaa| aise hI tAvant etAvant haiM liMga saMjJA hokara si vibhakti Ane se 'yAvAn tAvAn etAvAn bana gyaa| kima zabda se mAna artha meM 'Diyanta' pratyaya hotA hai // 55 // kiM parimANaM asya DAnubaMdha se im kA lopa hokara kiyAn bnaa| - idaM zabda se mAna artha meM Diyantu pratyaya hotA hai // 558 // idaM parimANaM asya yahA~ idaM ko in hokara 'ivarNAvarNaH' ityAdi se ikAra kA lopa hokara iyant + si= iyAn bnaa| abhUta ke tadbhAva artha meM kR, bhU, as dhAtu Ane para vikAra artha meM 'cci' pratyaya hotA hai // 559 // jo jisa rUpa nahIM hai pana: usa rUpa hotA hai use abhata tadbhAva kahate haiM aura ise hI vikAra kahate haiM jaise azuklaM zuklaM karoti--jo zveta nahIM hai use zveta karatA hai| yahA~ zukla + am hai vibhakti kA lopa hokara Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 192 kAtantrarUpamAlA cvau cAvarNasya iitvm|| 560 // avarNasya ItvaM bhavati cvau pre| sarvApahArI pratyayasya lopH| ccipratyaye pare pUrvasvarasya dIrghaH shukliikroti| diirghaabhvti.| putrIsyAt / pttusyaat| kviikroti| kviibhvti| kavIsyAt / mAtrIkaroti / mAtrIbhavati / mAtrIsyAt / Urzve danavayasaTau ca // 561 // UrdhvavAcini pramANe'rthe danavayasaTau pratyayau bhavata: / cazabdAnmAtraT bhavati / Uru: pramANamasya UrudaghnaM / UrudvayasaM / UrumAtramudakaM / hastipuruSAdaNa ca // 562 // hastin puruSa ityetAbhyAM mAne'rthe'N bhavati / cazabdAnmAtraT daghnaT dvayasaT ca bhavaMti / hastI pramANamasya hAstinaM / hastimAtraM / hstidnN| hstidvysN| puruSa: pramANamasya pauruSaM / puruSamAtra / puruSadanaM / puruSadvayasam / udakamityarthaH / prasratavattermayaT // 563 // prasrutavRtternAmnaH paro mayaT pratyayo bhavati / suvarNaM prasutaM suvarNamayaM / evamannaM prasrutamannamayaM / bhasmamayaM / yadi vA anaM prasrutamatra anmaya: kAya: / anaM prasrutamatra atramayaM jIvanaM / bhasma prasrutamatra bhasmamayaM pAkasthAnaM / bhasmamayo maThaH / bhasmamayI tapasvinI / bhasmamayI tanuH / cci pratyaya ke Ane para avarNa ko 'I' ho jAtA hai // 560 // ecaM 'vi' pratyaya kA sarvApahArI lopa ho jAtA hai / cci pratyaya se pare pUrva ke avarNa ko to 'I' hotA hai tathA pUrva ke anya svaroM ko dIrgha ho jAtA hai| ata: zuklIbhavati adIrghodI? bhavati iti dIrghA bhavati, aputra: putra: syAt iti putrIsyAt inameM avarNa ko 'I' huA hai| aphTuH paTuH syAt iti paTUsyAta yahA~ pUrvasvara ko dIrgha huA hai / aise hI akavi: kavi: syAt = kavIsyAt, akaviM kaviM karoti iti kavIkaroti / mAtrIkaroti, mAtrIbhavati, mAtrIsyAt ityAdi rUpa bana gye| UrdhvavAcI mAna artha meM 'daghnaT' aura 'dvayasaT' pratyaya hote haiM // 561 // cakAra se mAtraTa pratyaya bhI hotA hai| uru pramANaM asya urudaghnaM, urudvayasaM, urumAtra bana gye| nadI, tAlAba Adi ke jala ke mApane artha meM ye pratyaya hote haiN| __ hastin aura puruSa zabda se mAna artha meM 'aN' hotA hai // 562 // ca zabda se mAtraTa, daghnaT dvayasaT pratyaya bhI hote haiN| hastI pramANaM asya hastin + si vibhakti kA lopa hokara NAnabandha se parva svara ko vRddhi hokara hAstinaM, hastidanaM, hastidvayasaM. hastimAtraM bana gye| aise hI paruSaH pramANaM asya hai-paruSa+si vibhakti kA lopa hokara NAnabaMdha se vaddhi hokara pauruSaM, puruSamAtraM, puruSadanaM, puruSadvayasaM bana gye| pramANasUcaka zabda jala Adi ke liye haiN| prasrutavRtti vAle zabda se pare 'mayaT' pratyaya hotA hai // 563 // suvarNaM prasrutaM suvarNa+si vibhakti kA lopa hokara suvarNamayaM banA / aise hI annaM prasrutaM = annamayaM, bhasmamayaM athavA anaM prasrutaM atra annamaya: kAya:, annaM prasrutaM atra annamayaM jIvanaM, bhasmaprasrutaM atra bhasmamayaM pAkasthAnaM bhasmamayo maTha, bhasmamayI tapasvinI, bhasmamayI tanuH / tInoM liMgoM meM bana jAte haiN| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM 193 na yvoH padAdyovRddhirAgamaH // 564 // iha pratiSedho vidhizca gmyte| Adizabda: samIpavacana: / izca uzca yU tayovo: svarANAmAdyo: svarAtpUrvayorikArokArayorvRddhirna bhavati tayorAdau vRddhirAgamo bhavati NakArAnubandhe taddhite pratyaye pare / sthAnentaratama iti nyAyAd yakArasya aikAra: vakArasya aukAraH / vyAkaraNaM vetti adhIte vA vaiyAkaraNaH / dvAre niyogo yasyeti dauvArikaH / voriti kiM ? mahAnase niyogo'syeti mAhAnasikaH / ityAdi / sandhirnAma samAsaca taddhitazceti nAmataH / catuSkamiti tatproktamityetaccharvavarmaNA // 1 // bhAvasenatrividyena vaadiprvtvjrinnaa| kRtAyAM rUpamAlAyAM catuSkaM paryapUryata // 2 // svara se pUrva ikAra ukAra kI vRddhi nahIM hotI hai kiMtu ina donoM kI Adi meM vRddhi kA Agama hotA hai // 564 // yahA~ pratiSedha aura vidhi donoM jAnI jAtI haiN| sUtra meM Adi zabda samIpavAcI haiN| 'yvo:' kI vyutpatti dikhAte haiN| izca uzca--i aura u kI saMdhi karane meM "ivarNo yamasavaNe ityAdi" sUtra se i ko ya hokara u milakara 'yu' banA usakA rUpa calAne se bhAnu zabdavat dvivacana meM 'yU' banA hai isI ko SaSThI kA dvivacana 'yvo:' bana gayA hai| yadi 'I' aura 'u' svaroM kI Adi meM haiM aise svara se pUrva vAle ikAra aura ukAra ko vRddhi nahIM hotI hai pratyuta NakArAnubaMdha taddhita pratyaya ke Ane para vRddhi ina donoM kI Adi meM vRddhi kA Agama ho jAtA hai| 'sthAne'ntaratama:' isa nyAya se yakAra ko 'aikAra' evaM vakAra ko 'aukAra' ho jAtA hai| jaise-vyAkaraNaM vetti adhIte vA-vyAkaraNa ko jAnatA hai athavA par3hatA hai| isameM aN pratyaya hokara vyAkaraNa ke yakAra ke pUrva 'aikAra' kA Agama hokara halaMta v meM milane se 'vaiyAkaraNa:' bnaa| dvAre niyogo asya-dvAra para rahane kA hai niyoga jisakA isa artha meM ikaN pratyaya hokara dvAra meM vakAra ke pUrva au' kA Agama hokara dakAra meM milane se dauvAra + ikaNa rahA 'ivarNAvarNayolopa:' ityAdi se rakAra ke akAra kA lopa lokara liMga saMjJA hokara si vibhakti 'dauvArika:' bana gyaa| sUtra meM 'yvoH' zabda kyoM diyA ? mahAna se niyogo asya rasoIghara meM niyoga hai isakA isa artha meM ikaN pratyaya se vRddhi hokara 'mAhAnasika:' banA hai| kiMtu pUrva meM ikAra ukAra na hone se vRddhi kA Agama nahIM huA hai| yahA~ yaha bAta dhyAna meM rakhanA cAhiye ki Agama zatru ke samAna kisI ke sthAna meM na hokara mitravat pRthak hI hotA hai| ityaadi| zlokArtha-saMdhi, nAma, samAsa aura taddhita isa prakAra se ina cAra nAmoM ko 'catuSka' kahate haiN| aise isa catuSka ko zrI zarvavarma AcArya ne kahA hai| arthAt isameM saMdhi prakaraNa, liMga prakaraNa, samAsa prakaraNa aura taddhita prakaraNa hai ata: isa pUrvArdha ko 'catuSka' kahate haiM isameM ina cAra prakaraNoM ko zrI zarvavarma AcArya ne pUrNa kiyA hai // 1 // ___ vAdI rUpI parvata ko cUrNa karane meM vajra ke sadRza zrI bhAvasena trividya munirAja ne 'rUpamAlA' nAma * kI prakriyA meM isa catuSka prakaraNa ko pUrNa kiyA hai // 2 // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 kAtantrarUpamAlA catuHSaSTiH kalA: strINAM tctuHspttirnRnnaam| Apaka: prApakastAsAM zrImAnRSabhatIrthakRt / / 3 / / tena brAmyai kumAryai ca kathitaM paatthhetve| kAlApakaM tatkaumAraM nAmnA zabdAnuzAsanam // 4 // yadvadantyadhiya: kecit zikhina: skandavAhinaH / / pucchAnirgatasUtraM syAtkAlApakamataH param // 5 // tanna yuktaM yata: kekI vakti plutsvraanugm|| trimAtraM ca zikhI brUyAditi prAmANikoktita: // 6 // na cAtra mAtRkAmnAye svareSu plutasaMgrahaH / tasmAt zrIRSabhAdiSTamityeva pratipadyatAm // 7 // iti zrIbhAvasenaracitAyAM kAtaMtrarUpamAlAyAM syAdinirUpaNaM prathama: sNdrbh:| striyoM kI cauMsaTha kalAyeM hotI haiM aura puruSoM kI bahattara kalAyeM haiM ina sabhI kalAoM ko batalAne vAle prApta karAne vAle zrImAn tIrthaMkara RSabhadeva bhagavAn haiM // 3 // una RSabhadeva bhagavAn ne hI brAhmI aura kumArI ko par3hAne ke lie isa vyAkaraNa ko kahA hai ataeva yaha zabdAnuzAsana kAlApaka aura kaumAra nAma se bhI prasiddha hai // 4 // ____ jo koI ajJAnI loga aisA kahate haiM ki skaMdavAhI zikhI ke puccha se ye sUtra nikale hue haiM ata: ise 'kAlApaka' kahate haiM // 5 // AcArya kahate haiM ki yaha bAta nahIM hai kyoMki kekI-mayUra pluta svara kA anusaraNa karate hue bolatA hai| vaha pluta trimAtrika hai aura vaha mayUra trimAtrika bolatA hai yaha bAta prAmANika hai // 6 // kiMtu isa vyAkaraNa meM varNasamudAya meM svaroM meM pluta kA saMgraha nahIM kiyA hai isaliye yaha vyAkaraNa zrIRSabhadeva se hI utpanna huA hai yaha bAta iSTa hai isa prakAra se hI svIkAra karanA cAhiye // 7 // bhAvArtha-tIsare zloka meM kahA hai ki striyoM kI cauMsaTha kalAyeM aura puruSoM kI cauhattara kalAyeM haiM inako Apaka-prApta karAne vAle bhagavAn RSabhadeva haiN| unhIM bhaMgavAn ne apanI putrI brAhmI aura suMdarI ina donoM ko par3hAne ke liye yaha 'zabdAnuzAsana'-vyAkaraNa kahA hai| isIliye ise kalA ko prApta karAne vAlI hone se 'kAlApaka' aura kumArI-putriyoM ko par3hAne ke liye hone se 'kaumAra' ye do nAma haiN| yahA~ para yaha kalApa vyAkaraNa yA kAlApaka vyAkaraNa ke nAma kI sArthakatA dikhalAI hai| isa prakAra zrI bhAvasena viracita kAtaMtrarUpamAlA meM 'syAdi' ko nirUpita karane vAlA prathama saMdarbha pUrNa huaa| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dvitIya: saMdarbha: tiGantaprakaraNam sarvakarmavinirmuktaM muktilakSyAca vallabham / candraprabhajinaM natvA tiDanta: kathyate mayA // 1 // atha tyAdayo vibhaktayaH pradarzyante // 1 // tAzca dazavidhA bhavanti / kAstA: ? vrtmaanaa| sptmii| pnycmii| shstnii| adytnii| prokssaa| shvstnii| AzI: / bhvissyntii| kriyAtipattiriti / - vartamAnA // 2 // ti tas anti / si thas tha / mi vas mas / te Ate ante / se Athe dhve / e vahe mahe--imAni aSTAdaza vacanAni vartamAnasaMjJAni bhvnti| saptamI // 3 // yAt yAtAM yus, yAs yAtaM yAta, yAM yAva yAma / Ita IyAtAM Iran / IthAs IyAthAM IdhvaM, Iya Ivahi Imahi--imAni aSTAdaza vacanAni saptamIsaMjJAni bhavanti / paJcamI // 4 // tu tAM antu, hi taM ta, Ani Ava Ama, tAM AtAM antAM, sva AthAM dhvaM; ai Avahai, Amahai--imAni vacanAni paJcamIsaMjJAni bhavanti / atha dvitIya-sandarbha tiGanta prakaraNa saMpUrNa karmoM se rahita aura mukti lakSmI ke vallabha zrI candraprabha bhagavAn ko namaskAra karake maiM tiGanta prakaraNa kahatA hU~ // 1 // ___ atha ti, tasa Adi vibhaktiyA~ dikhalAte haiM // 1 // vibhakti ke dasa bheda haiM ve kauna kauna haiM ? vartamAnA, saptamI, paJcamI, hyastanI, adyatanI, parokSA, zvastanI, AzI:, bhaviSyaMtI evaM kriyAtipatti ye dasa bheda haiN| . vartamAna kAla meM 'vartamAnA' vibhakti hotI haiM // 2 // vartamAnA ke aThAraha bheda haiM ti tas anti, si thas tha, mi, vas mas / ye nava vibhaktiyA~ parasmaipada saMjJaka haiM / te Ate ante, se Athe dhve / e vahe mahe / ye nava vibhaktiyA~ Atmanepada saMjJaka haiM / ye aThAraha vacana 'vartamAnA' saMjJaka haiN| ise anya vyAkaraNoM meM 'laT' saMjJA hai| saptamI vibhakti hotI hai // 3 // yAt yAtAM yusa, yAs yAtaM yAta, yAM yAva yAma / Ita IyAtAM Irana, Ithas IyAthAM Idhvam, Iya Ivahi Imahi / ye aThAraha vacana 'saptamI' saMjJaka haiN| prAraMbha ke navavacana parasmaipadasaMjJaka evaM aMta meM nava vacana Atmanepada saMjJaka haiM / (isako vidhiliG kahate haiN|) . paJcamI vibhakti hotI hai // 4 // tu tAM antu, hi taM ta, tAni Ava aam| tAM AtAM antAM, sva AthAM dhvaM, ai Avahai aamhai| ye 'aThAraha vacana paJcamI saMjJaka hote haiM / (ise loT kahate haiN|) Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 kAtantrarUpamAlA stnii|| 5 // di tAM ana, si taM ta, am va ma, ta AtAM anta, thAs AthAM dhvaM, iTa vahi mahi-imAni vacanAni hyastanIsaMjJAni bhavanti // evmevaadytnii|| 6 // etAnyevAdyatane'rthe'bhidheye'dyatanIsaMjJAni bhavanti / parokSA // 7 // aT atus us, thal athus a aT va ma, e Ate ire, se Athe dhve, e vahe mahe-imAni vacanAni parokSasaMjJAni bhavanti // shvstnii||8|| tA tArau tAras, tAsi tAsthas tAstha, tAsmi tAsvas tAsmas, tA tArau tAras, tAse tAsAthe tAdhve, tAhe tAsvahe tAsmahe-imAni vacanAni zvastanIsaMjJAni bhavanti / / AzIH // 9 // yAt yAstAM yAsus, yAs yAstaM yAsta, yAsaM yAsva yAsma, sISTa sIyAstAM sIran, sISThAs sIyAsthAM sIdhvaM, sIya sIvahi sImahi--imAni vacanAni AzI:saMjJAni bhavanti / syasahitAni tyAdIni bhvissyntii|| 10 // syati syatas syanti, syasi syathas syatha, syAmi syAvas syAmas, syate syete syante, syase syethe syadhve, sye syAvahe syAmahe-syena sahitAni tyAdIni vacanAni bhaviSyantIsaMjJAni bhavanti // bIte hue kala dina ke liye 'hyastanI' vibhakti hotI hai // 5 // di tAM an, si taM ta, am va m| ta AtAM anta, thAs AthAM dhvaM, iT vahi mahi / ye aThAraha vacana zastanI saMjJaka haiM / (ise laG bhI kahate haiN|) ___ Aja ke bIte huye kAla ko 'adyatanI' kahate haiM // 6 // ye hI uparyukta aThAraha vibhaktiyA~ adyatana ke artha meM Akara adyatanI saMjJaka kahalAtI haiM / (ise 'luG' kahate haiM) - aMtyartha bhUtakAla meM 'parokSA' vibhakti hotI hai // 7 // aT atus us, thal athus a, aT va m| e Ate ire, se Athe dhve, e vahe mahe / ye aThAraha vacana parokSA saMjJaka hote haiM / (ise 'liT' kahate haiN|) - Ane vAle kala ke liye 'zvastanI' vibhakti hotI hai // 8 // tA tArau tAras, tAsi tAsthas tAstha, tAsmi tAsvas tAmmas / tA tArau tArasa, tAse tAsAthe tAdhve, tAhe tAsvahe tAsmahe / ye aThAraha vacana zvastanI saMjJaka hote haiM / (yaha 'luTa' hai) AzIrvacana meM 'AzI:' vibhakti hotI hai // 9 // yAt yAstAM, yAsus, yAs yAstaM, yAsta, yAsam yAsva yaasm| sISTa sIyAstAM sIran, sISThAs sIyAsthAM, sIdhvaM, sIya sIvahi sImahi / ye aThAraha vacana AzI: saMjJaka haiM / (yaha AzI: 'liMG' hai) bhaviSyat artha meM 'sya' sahita ti Adi vibhaktiyA~ bhaviSyantI kahalAtI haiM // 10 // 1. atyarthabhUta kAla use kahate haiM jo kriyA apane jIvana meM na bItI ho kevala sunI jAtI ho jaise bha0 zAntinAtha hue the| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 197 dyAdIni kriyAtipattiH // 11 // syat syatAM syan, syas syataM syata, syaM syAva syAma, syata syetAM syanta, syathAs syethAM syadhvaM, sye syAvahi syAmahi-syena sahitAni dyAdIni kriyAtipattisaMjJAni bhavanti / SaDAdyAH saarvdhaatukm|| 12 // SaNNAM vibhaktInAM AdyAzcatasro vibhaktaya: sArvadhAtukasaMjJA bhavanti / atha parasmaipadAni // 13 // * sarvavibhaktInAM Adau navavacanAni parasmaipadasaMjJAni bhavanti / uttaratra navagrahaNAtparagrahaNAcceha pUrvA naveti avagantavyaM / ti tas anti| si thas tha / mi vas mas / evaM sarvavibhaktiSu / nava parANyAtmane // 14 // sarvavibhaktInAM parANi navavacanAni AtmanepadasaMjJAni bhavanti / te Ate ante / se Athe dhve / e vahe mahe / evaM srvvibhktissu| - trINi trINi prthmmdhymottmaaH|| 15 // parasmaipadAnAmAtmanepadAnAM ca trINi trINi vacanAni prathamamadhyamottamapuruSasaMjJAni bhavanti / ti tas syati syatas syanti, syasi syathas syatha, syAmi syAvas syAmas / syate syete syante, syase syethe syadhve, sye syAvahe syAmahe / sya sahita ti Adi aThAraha vibhaktiyA~ bhaviSyat saMjJaka hotI haiM (yaha 'luT' haiM) ___'sya' sahita 'di' Adi vibhaktiyA~ 'kriyAtipatti' hotI haiM // 11 // di Adi vibhaktiyA~ hyastanI meM haiM unhIM meM pUrva meM 'Sya' jor3a dene se kriyAtipatti meM bana jAtI haiN| syat syatA syan, syas syataM syata, syaM syAva syAma / syata syetAM syanta, syathAs syethAM syadhvaM, sye syAvahi syAmahi / ye aThAraha vibhaktiyA~ kriyAtipatti saMjJaka haiM (ise 'luG' kahate haiM) - pUrva kI cAra vibhaktiyA~ 'sArvadhAtuka' haiM // 12 // - chaha vibhaktiyoM ke Adi kI cAra vibhaktiyA~ sArvadhAtuka saMjJaka haiN| unake nAma-vartamAnA, saptamI, .paJcamI hastanI ye cAra haiN| * Adi ke nava nava vacana parasmaipada saMjJaka hote haiM // 13 // sabhI vibhaktiyoM meM Adi ke nava-nava vacana parasmaipada saMjJaka hote haiN| agale sUtra meM 'nava' zabda aura 'para' zabda kA grahaNa hai ata: yahA~ 'pUrva kI nava' aisA samajha lenA cAhiye / jaise--ti tasa aMti, si, thasa tha mi vasa ms| aise hI sabhI vibhaktiyoM meM samajha lenaa| __ Age kI nava 'Atmanepada' saMjJaka haiM // 14 // sabhI vibhaktiyoM meM agalI-agalI nava vibhaktiyA~ 'Atmanepada' saMjJaka haiN| jaise--te Ate ante, se Athe dhve, e vahe mahe / aise hI sabhI vibhaktiyoM meM samajhanA caahiye| tIna-tIna vacana prathama, madhyama, uttama hote haiM // 15 // parasmaipada aura Atmanepada kI vibhaktiyoM meM tIna-tIna vacana prathama puruSa, madhyama puruSa, uttama puruSa saMjJaka hote haiN| jaise--ti tas anti ye prathama puruSa haiN| si thas tha ye madhyama puruSa haiN| mi vas mas ye uttama puruSa saMjJaka haiN| te Ate ante ye prathama puruSa haiN| ye Athe dhve ye madhyama haiN| ai vahe mahe ye uttama puruSa haiN| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 kAtantrarUpamAlA anti iti prathamapuruSa: / si thas tha iti madhyamapuruSa: / mi vas mas ityuttamapuruSa: / te Ate ante iti prathamapuruSa: / se Athe dhve iti madhyamapuruSaH / e vahe mahe ityuttamapuruSa: / evaM sarvavibhaktiSu / etA vibhaktayo dhAtoryojyante / ko dhAtuH ? . kriyAbhAvo dhaatuH|| 16 // yaH zabdaH kriyAM bhAvayati saMpAdayati sa dhAtusaMjJo bhavati / iti bhvAdInAM dhAtusaMjJAyAM / bhU sattAyAM / bhU iti sthite| pratyayaH prH|| 17 // pratIyate anenArthaH sa prtyy:| vikasitArthaH ityrthH| prakRteH paraH pratyayo bhvti| iti srvtyaadiprsnggH| kaale|| 18 // vartamAnAtItabhaviSyallakSaNa: kAla: / kAla ityadhikRtaM bhvti| samprati vrtmaanaa|| 19 // prArabdhAparisamAptakriyAlakSaNa: smprtiityucyte| sampratikAle vartamAnA vibhktirbhvti| tatrApi yugapadaSTAdazavacanaprAptau zeSAtkartari prsmaipdm|| 20 // isI prakAra se sabhI vibhaktiyoM meM samajha lenA caahiye| ye sabhI vibhaktiyAM dhAtu meM lagAI jAtI haiN| dhAtu kise kahate haiM ? kriyA bhAva ko dhAtu kahate haiM // 16 // jo zabda kriyA ko bhAvita (kriyA kA vAcaka yA bodha karAne vAlA) karatA hai saMpAdita karatA hai vaha dhAtusaMjJaka hai| isa prakAra se bhU Adi zabdoM kI dhAtu saMjJA ho gii| bhU sattA artha meM hai-sattA kA artha hai vyavahAra dvArA bhavana kriyA--'bha' dhAta sthita hai| dhAtu se pare pratyaya hote haiM // 17 // . ___ jisase artha pratIti meM AtA hai use pratyaya kahate haiN| arthAt jo artha ko vikasita kare vaha pratyaya hai| prakRti se pare pratyaya hotA hai| isa niyama se sabhI ti, tas Adi vibhaktiyA~ eka sAtha A giiN| kAla artha meM vibhaktiyA~ hotI haiM // 18 // kAla ke tIna bheda haiM-vartamAna, bhUta aura bhaviSyat / 'kAle' isa sUtra meM yahA~ kAla kA prakaraNa adhikAra meM hai| saMprati artha meM 'vartamAnA' vibhakti hotI hai // 19 // jisakA prAraMbha ho gayA hai aura samApti nahIM huI hai usa kriyA kA jo lakSaNa hai usa kAla ko 'saMprati' kahate haiN| yahI vartamAna kAla hai| saMpratikAla ke artha meM 'vartamAnA' vibhakti hotI hai| isa vartamAnA meM bhI eka sAtha aThAraha vibhaktiyA~ A giiN| taba zeSa se kartA meM parasmaipada hotA hai // 20 // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 199 zeSAdvakSyamANakAraNarahitAddhAto: kartari parasmaipadaM bhavati / tatrApi nAmni prayujyamAne'pi prathamaH // 21 // nAmni prayujyamAne'pyaprayujyamAne'pi prathamapuruSo bhavati / tatrApyekatvavivakSAyAM prathamaikavacanaM ti| an vikaraNaH kartari // 22 // dhAtorvikaraNasaMjJako'n bhavati kartari vihite sArvadhAtuke pre| ani ca vikaraNe // 23 // nAmyantasya laghunAmyupadhAyAzca guNo bhavatyanvikaraNe pare / ko guNa: ? ___ ar pUrve dve ca sandhyakSare guNaH // 24 // eNNAM (RvarNaivarNauvarNAnAM) ar pUrve dve ca sandhyakSare guNo bhavati / ityuvarNasya okAro guNaH / sandhi: / sa bhavati / tathaiva dvitvavivakSAyAM prathamapuruSadvivacanaM tas / bhU tas iti sthite rasakArayorvisRSTaH // 25 // zeSa--vakSyamANa kAraNoM se rahita dhAtu se kartA artha meM parasmaipada hotA hai| usameM bhI eka sAtha nava vacanoM ke Ane para nAma ke prayoga karane para bhI prathama puruSa hotA hai // 21 // nAma ke prayoga karane aura nahIM karane para bhI prathama puruSa hotA hai| usameM ekavacana kI vivakSA hone para prathama puruSa kA ekavacana 'ti' hai / ata: bhU+ti hai| - kartA meM 'an' vikaraNa hotA hai // 22 // kartA meM kahe gaye sArvadhAtuka vibhakti ke Ane para dhAtu se vikaraNa saMjJaka 'an' hotA hai| an vikaraNa ke Ane para guNa hotA hai // 23 // jisake anta meM nAmi (i u R) ho tathA upadhA meM nAmi (i u R) ho aisI dhAtu ko an vikaraNa ke Ane para guNa ho jAtA hai| .. guNa kise kahate haiM ? ... ar aura pUrva ke do saMdhyakSara guNasaMjJaka haiM // 24 // RvarNa ko 'ar' ivarNa ko 'e' uvarNa ko 'o' honA guNa kahalAtA hai / RvarNa, ivarNa, uvarNa inakI saMdhi karane para + i 'ramRvarNa: sUtra R ko r hokara ri banA / puna: ri + u hai, 'ivarNo yamasavaNe na ca paro lopya: sUtra se r m u banA 'vyaMjanamasvaraM paravarNaM nayeta' sUtra se 'yu' bana gayA isakA rUpa bhAnu ke samAna calAne se 'yUMNAM' pada vRtti meM hai jisakA artha hai, RvarNa, ivarNa aura uvarNa ko krama se ar aura pUrva ke do saMdhyakSara-e, o, guNa hotA hai| isa niyama se yahA~ bhU ko o guNa hokara 'o a ti hai' o av sUtra se saMdhi hokara 'bhavati' bana gyaa| isake sAtha prathama puruSa ke 'sa:' zabda kA prayoga karane se vAkya spaSTa ho jAtA hai| sa bhavati-vaha hotA hai| usI prakAra se dvivacana kI vivakSA meM prathama puruSa kA dvivacana 'tas' vibhakti hai bhU tas iti sthita hai| . 'an vikaraNa: kartari' se an vikaraNa karake 'anica vikaraNe' sUtra se guNa hokara 'bhavatas' bnaa| rakAra sakAra ko visRSTa (visarga) ho jAtA hai // 25 // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 kAtantrarUpamAlA ___ padAnte rephasakArayorvisRSTo bhavati / tau bhavataH / tathaiva bahutva vivakSAyAM prathamapuruSabahuvacanaM anti| . bhU anti iti sthite asandhyakSarayorasya tau tallopazca // 26 // iha dhAtuprastAve akArasandhyakSarayoH parato'kArasya akArasandhyakSarau bhavatastatparayorlopo bhavati / te bhavanti / yuSmadi mdhymH|| 27 // yuSmadi prayujyamAne'prayujyamAne'pi madhyama: puruSo bhavati / tvaM bhavasi / yuvAM bhavatha: yUyaM bhavatha / ___ asmadyuttamaH // 28 // asmadi prayujyamAne'prayujyamAne'pi uttama: puruSo bhvti| - asya vmordiirghH|| 29 // asya dIpo bhavati vamo: parata: / ahaM bhavAmi / AvAM bhavAvaH / vayaM bhavAmaH / aprayujyamAne'pi / bhavati, bhavataH, bhavanti / bhavasi, bhavatha, bhavatha / bhavAmi, bhavAvaH bhavAmaH / bhAvakarmavivakSAyAM AtmanepadAni bhAvakarmaNoH // 30 // ___ pada ke aMta meM rakAra aura sakAra kA visarga ho jAtA hai ata: 'bhavata:' bnaa| tau bhavata:-ve donoM hote haiN| usI prakAra se bahuvacana kI vivakSA meM prathamapuruSa ko bahuvacana 'anti' hai| bhU anti yaha sthita hai| pUrvokta an vikaraNa aura guNa karake 'bhav a anti' hai| akAra aura saMdhyakSara ke pare akAra hai usakA lopa ho jAtA hai // 26 // . yahA~ dhAtu ke prastAva meM akAra aura saMdhyakSara ke pare rahane para akAra ko akAra aura saMdhyakSara ho jAte haiM aura inake pare akAra kA lopa ho jAtA hai| ata: 'bhavanti' bnaa| te bhavanti-ve hote haiN| yuSmad meM madhyama puruSa hotA hai // 27 // yuSmad kA prayoga karane para athavA nahIM prayoga karane para bhI madhyama puruSa hotA hai| uparyukta vidhi ke anusAra si thas tha vibhakti meM-tvaM bhavasi-tU hotA hai| yuvAM bhavatha:-tuma donoM hote ho| yUyaM bhavatha-tuma saba hote ho| ___asmad meM uttama puruSa hotA hai // 28 // asmad kA prayoga karane para yA nahIM prayoga karane para bhI uttama puruSa hotA hai| bhUmi hai an vikaraNa guNa karake 'bhav a mi' rhaa| va, ma ke Ane para akAra ko dIrgha ho jAtA hai // 29 // ata: 'bhavAmi' bnaa| ahaM bhavAmi-maiM hotA huuN| AvAM bhavAva:-hama donoM hote haiN| vayaM bhavAmaH-hama saba hote haiM / prathama, madhyama, uttama puruSa ke prayoga nahIM karane para bhI artha spaSTa rahatA hai| yathA-bhavati bhavata: bhavanti, bhavasi bhavathaH bhavatha, bhavAmi bhavAva: bhvaamH| kriyA meM bhAva aura karma kI vivakSA ke hone para bhAva, karma meM 'Atmanepada' hotA hai // 30 // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 201 dhAtorAtmanepadAni bhavanti bhAvakarmaNorarthayoH / akarmakAddhAtorbhAve, sakarmakAtkarmaNi ca / lajjAsattAsthitijAgaraNaM vRddhikssybhyjiivitmrnnm| 'svapnakrIDArucidIptyarthA dhAtava ete karmavimuktAH // 1 // kriyApadaM kartRpadena yuktaM vyapekSate yatra kimitypekssaaN|| sakarmakaM taM sudhiyo vadanti zeSastato dhAturakarmakaH syAt / / 2 / / ko bhAva: ? sanmAnaM bhAvaliGgaM syAdasaMpRktaM tu kArakaiH / dhAtvartha: kevala: zuddhoH bhAva ityabhidhIyate // 1 // tatra prthmaikvcnmev| kiM karma ? kriyAviSayaM krm| tatra dvivacanabahuvacanamapi / mdhymottmpurussaavpi| sArvadhAtuke ynn|| 31 // dhAtoryaN bhavati bhAvakarmaNovihite sArvadhAtuke pre| nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH // 32 // bhAva aura karma ke artha meM dhAtu se Atmanepada ho jAtA hai| akarmaka dhAtu se bhAva meM evaM sakarmaka dhAtu se karma meM prayoga hotA hai| ___ akarmaka dhAtu kauna haiM ? zlokArtha-lajjA, sattA, sthiti, jAgaraNa, vRddhi, nAza, bhaya, jIvana, maraNa, zayana, krIr3A, ruci, krAMti ina artha vAle dhAtu akarmaka hote haiN| arthAt inake prayoga meM karma kAraka nahIM rahatA hai // 1 // __ sakarmaka dhAtu kauna haiM ? __ jahA~ kartA pada se yukta kriyA pada, "kyA" isakI apekSA rakhatA hai, vidvAn jana usa dhAtu ko sakarmaka kahate haiN| bAkI zeSa dhAtue~ akarmaka haiM // 2 // bhAva kise kahate haiM ? zlokArtha jo sanmAtra hai svarUpata: hai bhAva liMga hai kArakoM ke samparka se rahita hai aisA kevala, zuddha dhAtu kA artha 'bhAva' kahalAtA hai // 1 // isa bhAva meM prathama puruSa kA ekavacana hI hotA hai| karma kise kahate haiM ? kriyA ke viSaya ko karma kahate haiN| karma meM dvivacana bahuvacana bhI hote haiN| evaM madhyama, uttama puruSa bhI hote haiN| yahA~ bhAva artha meM vivakSita bhU dhAtu se Atmanepada ke prathama puruSa kA ekavacana 'te' vibhakti hai| 'bhU te' hai| __sArvadhAtuka meM 'yaNa' hotA hai // 31 // bhAva, karma meM kahe gaye sArvadhAtuka ke Ane para dhAtu se 'yaNa' vikaraNa hotA hai| NakAra kA anubaMdha ho jAtA hai| nAmyaMta, dhAtu aura vikaraNa ko guNa ho jAtA hai // 32 // 1.zayana iti paatthaaNtrN| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 kAtantrarUpamAlA nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNo bhavati / iti guNe prApte na NakArAnubandhacekrIyatayoH // 33 // nAmyantAnAM nAmyupadhAnAM ca guNo na bhavati NakArAnubandhacekrIyatayoH prt:| bhAve-bhUyate / karmaNi prAdaya upasargAH kriyaayoge|| 34 // prAdaya: kriyAyoge upasargA bhavanti / ke te prAdaya: ? praparA'pasamanvavanirdurabhivyadhisUdatinipratiparyapayaH / upaADitiviMzatireSa sakhe upasargagaNa: kathita: kavibhiH // 1 // akarmakA api dhAtava: sopasargA: sakarmakA bhavanti / anubhuuyte| . Ate Athe iti ca // 35 // akArAtparayorAte Athe ityetyoraadirirbhvti| anubhuuyete| anubhuuynte| anubhUyase anubhUyethe anubhuuydhve| anubhUye anubhUyAvahe anubhUyAmahe / evaM sarvadhAtUnAM / edhbRddhau| kartari rucAdiGaanubandhebhyaH // 36 // isa sUtra meM 'bhU' ko guNa prApta thA kintuNakArAnubaMdha aura cekrIyata (yaDanta) prakaraNa ke Ane para guNa nahIM hotA hai // 33 // . ___NAnubaMdha aura cekrIya ke Ane para nAmyaMta aura nAmi upadhA vAle dhAtu ko guNa nahIM hotA hai| ata: bhAva meM 'bhUyate' bana gyaa| karma kI vivakSA meM ___kriyA ke yoga meM 'pra' Adi upasarga hote haiM // 34 // ve prAdi upasarga kauna haiM ? zlokArtha-pra, para, apa, saM, anu, ava, nir, dura, abhi, vi, adhi, su, ut, ati, ni, prati, pari, api, upa, AG, he sakhe ! isa prakAra se kaviyoM ne ye upasargagaNa bIsa batalAye haiM // 1 // akarmaka bhI dhAtu upasarga sahita hokara sakarmaka bana jAte haiN| akarmaka bhU dhAtu meM 'anu' upasarga lagAne se usakA artha anubhava karanA ho gayA hai ata: 'anubhUyate' bana gyaa| karma meM sabhI vacana aura prathama, madhyama, uttama puruSa hone se Atmane pada kI sabhI vibhaktiyA~ aayeNgii| ata:-'anubhUya Ate' akAra se pare Ate, Athe kI Adi ko 'i' ho jAtA hai // 35 // anubhUya+ ite = anubhUyete, anubhUya + ante sUtra 26 se akAra kA lopa hokara 'anubhUyante' bnaa| anubhUya + e hai| sUtra 26 se eka akAra kA lopa hokara 'anubhUye' bnaa| anubhUya+vahe, he, sUtra 29 se va, ma ke Ane para akAra ko dIrgha ho jAtA hai ata: 'anubhUyAvahe' 'anubhUyAmahe' / bnaa| anubhUyate anubhUyante anubhUyase anubhUyethe anubhUyadhve anabhaye anubhUyAvahe anubhUyAmahe aise hI sabhI dhAtuoM ke rUpa cleNge| edhaG dhAtu vRddhi artha meM hai| anubhUyete Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 203 . rucAdibhyo GAnubandhebhyazca karttaryAtmanepadAni bhavanti / edhate edhete edhante / edhase edhethe edhadhve / edhe edhAvahe edhAmahe / bhAve-edhyate / DupacaSuJ pAke / akAra: samAhArAnubandhe / invyjaaderubhym|| 37 // innantAt AnubandhAdyajAdezca kartaryubhayapadAni bhavanti / pacati pacata: pacanti / pacasi pacatha: pacatha / pacAmi pacAva: pacAma: / pacate pacete pcnte| pacase pacethe pcdhve| pace pacAvahe pacAmahe / bhAvepacyate / avivakSitakarmako'karmako bhavati / karmaNi-pacyate pacyete pacyante / pacyase / pacyethe pcydhve| pacye pacyAvahe pacyAmahe / smenAtIte // 38 // smena saMyoge'tIte kAle vartamAnA vibhaktirbhavati / bhavati sma / edhate sma / pacati sma / pacate sma ityaadi| edhete edhante edhe rucAdi aura GAnubaMdha vAlI dhAtue~ kartA meM Atmane pada hotI haiM // 36 // edh te hai 'an vikaraNa: kartari' 22veM sUtra se an vikaraNa hokara 'edhate' bnaa| aise hI 'edh a Ate' haiM 'Ate Athe iti ca' sUtra se A ko 'i' hokara saMdhi hokara 'edhete' 'edh a ante' hai sUtra 26 se eka akAra kA lopa hokara 'edhante' bnaa| edh a e 26 sUtra se akAra kA lopa hokara 'edhe' bnaa| edh a vahe aura mahe hai| sUtra 29 veM se akAra ko dIrgha hokara 'edhAvahe' 'edhAmahe' bnaa| prayoga edhate ' edhase edhethe edhadhve edhAvahe edhAmahe bhAva meM--yaNa vikaraNa se 'edhyate' banA hai / yaha dhAtu akarmaka hai ata: karma meM rUpa nahIM bane haiN| DupacaSuJ dhAtu pakAne artha meM hai / DuSuJ anubaMdha hai, akAra samAhAra anubaMdha meM hai| . innaMta, AnubaMdha, yajAdi dhAtu kartA meM ubhayapadI hote haiM // 37 // paca dhAta meM ba kA anubaMdha hotA hai ata: isake rUpa parasmaipada aura Atmanepada donoM meM cleNge| pUrvokta an vikaraNa aura anti aura e Ane para akAra kA lopa aura va, ma ke Ane para akAra ko dIrgha karake ubhayapada meM rUpa calA liijiye| yathA pacati . pacataH pacanti / pacate . pacete pacasi pacathaH pacatha pacatha | pacase pacadhve pacAmi pacAvaH pacAmaH pacAvahe pacAmahe bhAva meM-pacyate / yadyapi paca dhAta sakarmaka hai to bhI karma kI vivakSA na ho to akarmaka hokara bhAva meM pratyaya hotA hai| karmaNiprayoga meMpacyate, pacyete pacyante / pacyase pacyethe, pacyadhve / pacye, pacyAvahe; pacyAmahe / . sma ke sAtha atIta kAla ho jAtA hai // 38 // 'sma' zabda ke prayoga ke sAtha 'vartamAnA' vibhakti atIta kAla ke artha meM ho jAtI hai| pacante pacethe Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 kAtantrarUpamAlA vidhyAdiSu saptamI c|| 39 // vidhyAdiSu vartamAnAddhAtoH saptamI paJcamI ca bhvti| ke vidhyAdaya: ? vidhinimantraNAmantraNAdhyeSaNasampraznako vidhiH / vidhi: karttavyopadezaH / athavA ajJAtajJApako vidhi: / devAn yajeta / yajatu / yajatAM / homaM juhuyAt / juhotu / yatra kriyamANe pratyavAyo'sti tanimantraNaM / iha zrAddhe na bhuJjIta / na bhuGktAM bhavAn / yatra kriyamANe pratyavAyo nAsti tadAmantraNaM / ihAsIta / AstAM bhavAn / satkArapUrvako vyApAro'dhyeSaNaM / yUyaM mANavakamadhyApayedhvam / karttavyAlocanA samprazna: / aho kiM vyAkaraNamadhiyIya uta vedamadhiyIya / aho kiM nATakamadhyayai AhosvidalaGkAramadhyayai / yAcyA prArthanA / bhikSAM me dadhyAH / kSetraM me dadhIthAH / kanyAM me dehi / mama suvarNaM datsva / AdizabdAtpreSaNavijJApanAjJApanAdayaH / kSINaM prati karmapratipAdanaM preSaNaM / gRhItavetanastvaM / karmANi kuryAH / kurviithaaH| kuru| kurussv| adhikaM prati svakAryasUcanaM vijJApanaM / aho deva idaM kaarymvdhaaryH| avdhaary| sarveSAM svasvakAryaniyamapratipAdanamAjJApanaM / viprA evaM pravarteran pravartantAm / yataya evaM careyuH / yAzabdasya ca saptamyAH // 40 // vidhi Adi meM saptamI aura paJcamI hotI hai // 39 // vidhi Adi arthoM meM vartamAna dhAtu se 'saptamI' aura 'paJcamI' vibhaktiyA~ hotI haiN| vidhi Adi kauna-kauna haiM ? vidhi, nimantraNa, AmantraNa, adhyeSaNa aura saMpraznaka ye vidhi zabda se kahe jAte haiN| vidhi-kartavya kA upadeza denA athavA ajJAta ko batalAnA / jaise--devAn yajeta, yajatu, yajatAM devoM kI pUjA karanA caahiye| homaM juhuyAt, juhotu-homa karanA caahiye| jisake karane meM pratyavAya (bAdhA) hai vaha nimantraNa hai| ____ jaise--iha zrAddhe na bhuMjIta, na bhuktAM bhavAn-isa zrAddha meM Apako bhojana nahIM karanA caahie| bhojana nahIM kriye| jisake karane meM pratyavAya nahIM hai vaha AmantraNa hai| -iha AsAt, AstA bhavAn-yahA~ Apa baiThiye, Thahariye / satkAra pUrvaka vyApAra 'adhyeSaNa' kahalAtA hai| jaise--yUyaM mANavakaM adhyApayedhvaM--Apa loga bAlaka ko pddh'aaiye| kartavya kI AlocanA-vicAra karanA saMprazna kahalAtA hai| aho kiM vyAkaraNamadhiyIya. uta vedamadhiyIya--maiM vyAkaraNa pahU~ athavA veda pahU~ ? aho kiM nATakamadhyayai ahosvidalaMkAramadhyayai-aho maiM nATaka kA adhyayana karU~ yA alaMkAra kA adhyayana karU~ ? yAJcA-prArthanA-bhikSAM me dadyA:-mujhe bhikSA devo| kSetraM me dadhIthA:-mujhe kSetra devo| kanyAM me dehi-mujhe kanyA devo| mama suvarNaM datsva-mujhe suvarNa devo| ____ Adi zabda se preSaNa, vijJApana, jJApana, AjJApana Adi artha lenA cAhiye / kSINaM prati karmapratipAdanaM prekSaNaM-kSINa ke prati karma kA pratipAdana karanA preSaNa kahalAtA hai| jaise-gRhItavetanastvaM-tU vetana le cukA hai| karmANi kuryAH, kurvIthA:, kuru, kuruSva-kAma kro| adhikaM prati svakArya sUcanaM vijJApanaM-adhika ke prati apane kArya ko sUcita karanA vijJApana hai| aho deva ! idaM kAryamavadhAraye:, avadhAraya-aho deva ! isa kArya ko avadhAraNa kro| sabhI ko apane apane kArya ke niyama kA pratipAdana karanA 'AjJApana' kahalAtA hai| viprajana isa prakAra pravRtti kreN| yatigaNa isa prakAra kI caryA kreN| ___ isa vidhi Adi artha meM pahale saptamI AtI hai| bhU yAt hai an vikaraNa ho gyaa| guNa hokara 'bhav a yAt' rhaa| akAra se pare saptamI ke 'yA' zabda ko 'ikAra' hotA hai // 40 // . Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 205 akArAtparasya saptamIyAzabdasya irbhavati / bhavet bhavetAM / _ yaamyusoriymiyusau|| 41 // akArAtparayoryAmyusoriyamiyusau bhvtH| bhveyuH| bhave: bhavetaM bhvet| bhaveyaM bhaveva bhavema / / bhAve-bhUyeta / karmaNi / anubhUyeta anubhUyeyAtAM anubhUyeran / edheta aidheyAtAM edheran / edhethA: edheyAthAM erdhvaM / edheya edhevahi edhemahi / bhAve-edhyeta / pacet pacetAM pceyuH| pace: pacetaM paceta / paceyaM paceva pacema / paceta paceyAtAM paceran / bhAve-pacyeta / karmaNi-pacyeta / pacyeyAtAM pcyern| pnycmynumtau|| 42 // anujJAnamanumatiH / tadupAdhikerthe paJcamI bhvti| samarthanAziSozca // 43 // kriyAsu protsAha: samarthanA / iSTasyArthasya AzaMsanaM AzI: / samarthanAziSorarthayozca paJcamI bhavati / bhavatu / AziSi / AziSi / tuhyostAtaN vA vaktavyaH / bhavatAt bhavatAM bhavantu / herkaaraadhnteH||44|| bhava+ it saMdhi hokara = bhavet banA / sarvatra 'yA' ko 'i' karake saMdhi karate jAiye / bhavetAM bhava yus| akAra se pare 'yAmi, yus' ko 'iyam, iyus' ho jAtA hai // 41 // bhava+ iyus = bhaveyuH / bhava+ iyam = bhaveyam bnaa| bhAva meM-bhUyeta / karma meM-anubhUyeta, anubhUyeyAtAM / edh kA kartari prayoga meM-edheta, bhAva meN-edhyet| paca kA kartA meM-pacet / Atmanepada meN-pcet| bhAva meM--pacyeta / karma meM-pacyeta, pacyeyAtAM / prayoga meM-bhavet bhavetAM bhaveyuH / bhave: bhavetaM bhaveta / bhaveyam bhaveva bhvem| edheta edheyAtAM edheran / edhethA: edheyAthAM erdhvaM / edheya edhevahi edhemahi / bhAva meN-edhyet| parasmai--pacet pacetAM pceyuH| pace: pacetaM paceta / paceyam paceva pcem| A0-paceta paceyAtAM pare thA: paceyAthAM pacedhvaM / pacyeya pacevahi pacemahi / bhaave-pcyet| karma meM--pacyeta pacyeyAtAM pacyeran / pacyethAH, pacyeyAthAM, pacyedhvaM / pacyeya pacyevahi pcyemhi| . anumati artha meM 'paJcamI' hotI hai // 42 // anujJAna ko anumati kahate haiN| usa upAdhika artha meM 'paJcamI' vibhakti hotI hai| samarthana aura AziSa meM bhI paJcamI hotI hai // 43 // kriyAoM meM protsAha karanA samarthana hai| iSTa artha ko kahanA AzISa hai| samarthana aura AziSa ke artha meM paJcamI hotI hai| bhU dhAtu se 'tu' vibhakti hai an vikaraNa aura guNa hokara 'bhavatu' bnaa| "AziSi tuhyostAtaN vA vaktavyaH" isa vRtti se AziSa artha meM 'tu' aura 'hi' vibhakti ko vikalpa se 'tAtaNa' ho jAtA hai| aN kA anubaMdha hokara 'bhavatAt' bnaa| bhavatAM, bhavantu 'bhava hi' hai| han dhAtu ko chor3akara akAra se pare 'hi' kA lopa ho jAtA hai // 44 // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 kAtantrarUpamAlA __ akArAtparasya helopo bhavati ahanteH / bhava, bhavatAt, bhavatAd bhavataM bhavata / bhavAni bhavAva bhvaam| bhAve-bhUyatAM / karmaNi-anubhUyatAM / - aadaataamaathaamaaderiH|| 45 // akArAtparayo: AtAM aathaaN| ityetayorAdirirbhavati / anubhuuyetaaN| anubhuuyntaaN| anubhUyasva anubhUyethAM anubhUyadhvaM / anubhUyai anubhUyAvahai anubhuuyaamhai| edhatAM edhetAM edhantAM / edhasva edhethAM edhadhvaM / edhai edhAvahai edhaamhai| bhAve-edhyatAM / karmaNi-edhyatAM edhyetAM edhyantAM / pacatu pacatAt pacatAd pacatAM pacantu / pacatAM pacetAM pacantAM / bhAve-pacyatAM / karmaNi-pacyatAM pacyetAM pacyantAM / bhUtakaraNavatyazca // 46 // bhUtamatItaM karaNaM kriyA yasya tadbhUtakaraNaM sAdhanaM tadvidyate yAsAM tA bhUtakaraNavatya: / bhUtakaraNavatyo hastanyadyatanIkriyAtipattayo'tIte kAle bhavanti / hyo bhava: kAlo hyastana: tatra zastanI bhavati / ___ aD dhAtvAdistanyadyatanIkriyAtipattiSu // 47 // ... bhava, bhvtaat| bhavatu bhavatAt, bhavatAM, bhavantu / bhava, bhavatAt / bhavataM bhavata / bhavAni bhavAva bhavAma / bhAva meM-bhUyatAM / karma meM anubhUyatAM / anubhUya AtA hai| akAra se pare AtAM, AthAM kI Adi ko ikAra ho jAtA hai // 45 // anubhUyetAM, anubhUyantAM / anubhUyatAM anubhUyetAM anubhUyantAM / anubhUyasva, anubhUyethAM anubhUyadhvaM / anubhUyai anubhUyAvahai : anubhuuyaamhai| paMcamI-edhatAM edhetAM edhantAM / pacatu, pacatAt / pacatAM, pacaMtu edhasva edhethAM , edhadhvaM paca, pacatAt pacata edhai edhAvahai edhAmahai | pacAni pacAva pcaam| bhAva meN-edhytaaN| karma meMAtmane-pacatAM pacetAM pacantAM | pacyatAM pacyetAM pacyantAM pacasva pacethAM pacadhvaM / pacyasva .pacyethAM pacyadhvaM __pacai pacAvahai pacAmahai | pacyai / / pacyAvahai pcyaamhai| bhAva meN-pcytaaN| bhUtakaraNa vatI zastanI Adi vibhaktiyA~ haiM // 46 // atIta kAla kI kriyA hai jisameM use bhUtakaraNa kahate haiM vaha bhUtakaraNa sAdhana jinake pAyA jAtA hai ve kriyAyeM bhUtakaraNavatI arthAt atIta kAla vAlI kahalAtI haiM / hyastanI, adyatanI aura kriyAtipatti ye vibhaktiyA~ atIta kAla meM hotI haiM / hya:-bItA huA kala kA kAla 'hyastana:' kahalAtA hai usa artha meM 'hyastanI' vibhakti hotI hai| ___'bhU' dhAtu se di vibhakti AI ikAra kA anubaMdha hokara an vikaraNa aura guNa huaa| 'bhav a d' rhaa| __hyastanI, adyatanI, kriyAtipatti ke Ane para dhAtu kI Adi meM 'aT', qA Agama hotA hai // 47 // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 207 dhAtorAdAvaDAgamo bhavati hyastanyadyatanIkriyAtipattiSu parataH / padAnte dhuTAM prathamaH // 25 // * padAnte vartamAnAnAM dhuTAM antaratamaH prathamo bhavati / abhavat abhavatAM abhavan / abhavaH abhavataM abhavata / abhavaM abhavAva abhavAma / bhAve-abhUyata / karmaNi-anvabhUyata anvabhUyetAM anvabhUyanta / aDa dhaatvaadisuutrbaadhnaarthmuttryogH|| svarAdInAM vRddhirAdeH // 48 // svarAdInAM dhAtUnAM Adisvarasya vRddhirbhavati hastanyAdiSu prtH| aidhata aidhetAM aidhanta / aidhathA aidhethAM aidhadhvaM / aidhe aidhAvahi aidhAmahi / bhAve-aidhyata / karmaNi-aidhyata aidhyetAM / aidhyanta / apacat apacatAM apacan / apacata apacetAM apacanta / bhAve-apacyata / karmaNi-apacyata apacyetAM apacyanta / pada ke aMta meM dhuTa ko prathama akSara hotA hai // 25 // 'abhavata' bana gyaa| si vibhakti ke ikAra kA anubaMdha hokara abhava: banA / va, ma ke Ane para pUrva svara ko dIrgha hokara abhavAva abhavAma banA / am ke Ane para bhI sUtra 26veM se akAra kA lopa huA hai| ___ abhavat abhavatAM abhavan / abhava: abhavataM abhavata / abhavam abhavAva abhavAma / bhAva artha meM abhuuyt| karma meM-anvabhUyata anvabhUyetAM anvabhUyanta .. anvabhUyathA: anvabhUyethAM , anvabhUyadhvaM __ anvabhUye anvabhUyAvahi anvabhUyAmahi yahA~ aTa kA Agama karane ke bAda meM yadi upasarga kA prayoga ho to dhAtu ke bAda meM aTa kA Agama hotA hai| isako bAdhita karane ke liye Age kA sUtra kahate haiM e dh + a ta hai| kahane kA matalaba yaha hai ki yadi vyaJjana se dhAtu kA Arambha to aTa hotA svara se vRddhi ho upasarga pUrvaka dhAtu kA prayoga ho to upasarga ke bAda dhAtu se pahale aT ho| hyastanI Adi ke Ane para svara hai Adi meM jisake aise dhAtu ke Adi svara ko vRddhi ho jAtI hai // 48 // bhAva artha meN-aidhyt| ata:-aidhata aidhetAM aidhantAM aidhathA: aidhethAM aidhadhvaM aidhe aidhAvahi aidhAmahi / apacat apacatAM apacan / apaca: apacataM apacata / apacam apacAva apacAma / A0-apacata apacetAM apacanta / apacathA: apacethAM apacadhvaM / apace apacAvahi apacAmahi / bhAva meM-apacyata / karma meM-apacyata apacyetAM apacyanta apacyathA: apacyethAM apacyadhvaM apacye apacyAvahi apacyAmahi Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 kAtantrarUpamAlA ____mAsmayoge hastanI c|| 49 // mAsmayoge zastanyadyatanI ca bhavati / na maamaasmyoge||50|| mAyoge mAsmayoge ca dhAtorAdAvaDAgamo na bhavati / mAsma bhavat mAsma bhavatAM mAsmabhavan // mAsma edhata mAsma eghetAM mAsma edhanta / mAsma pacat mAsma pacatAM mAsma pacan // mAsma pacata mAsma pacetAM mAsma pacanta / bhAve-mAsma bhUyata / karmaNi-mAsmAnubhUyata mAsmAnubhUyatAM mAsmAnubhUyanta / zru shrvnne| zruvaH zR ca / / 51 // zruvo dhAtornupratyayo bhavati sArvadhAtuke pare zR Adezazca / zRNoti zRNutaH zRNvanti / anvikaraNa: kartarIti nirdezAt dvitvabaMhutvayozca parasmai saptamyAM ca hi vacane ca guNo na bhavati / uttaratra pradarzyate / zRNuyAt zRNuyAtAM zRNuyuH / zRNotu / na NakArAnubandhacekrIyitayeti zruvastAtaNpratyaye guNaniSedhaH / zRNutAt zRNutAM shRnnvntu| nozca vikrnnaadsNyogaat||52|| mAsma ke yoga meM hyastanI, adyatanI vibhaktiyA~ hotI haiM // 49 // mA aura mAsma ke yoga meM dhAtu kI Adi meM aT kA Agama nahIM hotA hai // 50 // mAsma bhavat, mAsma bhavatAM, mAsma bhavan / mAsma edhata / mAsma pacata / bhAva meM mAsma bhUyata / karma meM mAsma anubhUyata / ityaadi| zru dhAtu sunane artha meM hai| zru dhAtu se 'nu' vikaraNa hotA hai sArvadhAtuka ke Ane para, evaM zru ko 'zR' Adeza hotA hai // 51 // zRNoti zRNuta: zRNvanti zRNoSi zRNuthaH zRNutha zRNomi zRNuvaH zRNumaH / "an vikaraNa: kartari" isa nirdeza se dvivacana aura bahuvacana meM parasmaipada kI saptamI meM 'hi' vibhakti guNa nahIM hotI hai yaha bAta Age btlaayeNge| yaha zru dhAtu "svAdi gaNa" kI hai ata: isameM an vikaraNa na hokara 'nu' vikaraNa hotA hai| saptamI meM-zRNuyAt zRNuyAtAM zRNuyuH zRNuyAH zRNuyAtaM zRNuyAta zRNuyAm zRNuyAva zRNuyAma paJcamI meM--"naNakArAnubaMdha cekrIyatayoH" isa sUtra se zru dhAtu se tAtaN pratyaya hone para guNa kA niSedha ho gayA hai| ata: zRNutAt bnaa| zRNu hi hai| asaMyoga se pUrva nu vikaraNa se pare 'hi' kA lopa ho jAtA hai // 52 // Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 209 asaMyogAt pUrvAnuvikaraNAt parasya helopo bhavati / zRNu zRNutAt zRNutaM zRNuta / zRNavAni zRNavAva zRNavAma / azRNot azRNutAM azRNvan / karmaNi nAmyantAnAM yaNAyiyinnAzIzcivcekrIyiteSu ye dIrghaH // 53 // nAmyantAnAM dhAtUnAM dIghoM bhavati yaNAdiSu ye cvau ca pare / zrUyeta zrUyate / zrUyatAM / azrUyata / ityAdi / Sidhu gatyAM / SidhU zAstre mAGgalye c| dhAtvAdeH SaH saH // 54 // dhAtvAdeH Sasya so bhvti| sedhti| sthAsenayasedhatisicasaviJjajAM aDabhyAsAntarazceti sasya SatvaM / pratiSedhati / tatra sedhatergatAviti vacanAdgatau na SatvaM / parisedhati / sedhataH / sedhanti / sedhet / sedhatu / asedhat / NIG praapnne| . // 55 // dhAtvAderNasya no bhavati / nayati nayata: nayanti nayate nayete nayante / nayet / nayeta / nayatu / nayatAM / anayat / anayata / bhAve-nIyate / karmaNyevaM / sres bhaMs avasraMsane / dhvaMs gatau ca / manoranusvAro dhuTi iti nakArasyAnusvAraH / sraMsate usete sraMsante / bhraMsate / dhvaMsate / zRNuta zRNavAni paMcamI meM-zRNotu, zRNutAt zRNutAM shRnnvntu| ... * zRNu zRNutAt zRNutaM zRNavAva shRnnvaam| yaNa Adi, ya, cci pratyaya ke Ane para nAmyaMta dhAtu ko dIrgha ho jAtA hai // 53 // '' vartamAnA-zrUyate zrUyete zrUyaMte saptamI- zrUyeta zrUyeyAtAM zrUyeran zrUyase zrUyethe zrUyadhve zrUyethAH zrUyeyAthAM zrUyedhvaM zrUye zrUyAvahe zrUyAmahe zrUyeya zrUyevahi zrUyemahi paMcamI- zrUyatAM zrUyetAM zrUyantAM hya-azrUyata azrUyetAM azrUyanta zrUyasva zrUyethAM zrUyadhvaM azrUyathA: azrUyethAM azrUyadhvam zrUyai zrUyAvahai zrUyAmahai azrUye azrUyAvahi azrUyAmahi Sidhu dhAtu gati artha meM hai| 'SidhU' zAstra aura maMgala artha meM hai| dhAtu ke Adi kA SakAra sakAra ho jAtA hai // 54 // sidh hai an vikaraNa aura guNa hokara 'sedhati' banA / sthA, As sedhati, sic saJji vaMji inameM aTa abhyAsAMtara (vyavadhAna rahane para bhI) sakAra ko SakAra ho jAtA hai| jaise pratiSedhati / dhAtu pATha meM gatyAM par3hA hai isaliye jahA~ gati se bhinna artha hai vahA~ Sa nahIM hotA jaise parisedhati, bnaa| sedhati, sedhata: sedhanti / sedhasi sedhatha: sedhth| sedhAmi sedhAva: sedhaam:| sedhet / sedhatu / asedht| NIG dhAtu le jAne artha meM hai| dhAta kI Adi kA NakAra nakAra ho jAtA hai // 55 // yaha dhAtu ubhayapadI hai ata: parasmaipada Atmane pada donoM meM rUpa cleNge| varta-nayati nayata: nayanti nayate nayete . nayaMte nayasi nayatha: nayatha nayase nayethe nayadhve Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 kAtantrarUpamAlA anidnubndhaanaamgunne'nussngglopH|| 56 // idanubandhavarjitAnAM dhAtUnAM anuSaGgalopo bhavati aguNe pratyaye pare krmnni| srasyate srasyete srasyante / evaM bhrasyate / dhvasyate / ata eva varjanAdidanubandhAnAM dhAtUnAM nurAgamosti guNAguNe pratyaye pare / grathi vaki kauttilye| zaki zaGkAyAM / granthate / vaGkate / zaGkate / granthyate granthyete / zaGkayate / zaGkayete shngkynte| vngkyte| vyete| vkssynte| Tunadi samRddhau / nandati nandata: nandanti / nndyte| vadi abhivAdanastutyoH / vandate vandete vandante / karmaNi-vandyate / daMza dazane / SaJja svaGge / pvaja prissvngge| raJja raage| daMziSaJjiSvaJjiraJjInAmani // 57 // eteSAmani vikaraNe pare'nuSaGgalopo bhavati / dazati / dazet / dazatu / adazat / bhAve-dazyate / sajati / sajet / sajatu / asajat / sajyate / pari bajate / rajati / rjedityaadi| naye nayeyuH naye: nayeta nayeyam nayAmi nayAva: nayAma: nayAvahe nayAmahe , sapta-nayet nayetA nayeta nayeyAtAM nayeran nayetaM nayethAH nayeyAthAM nayedhvaM nayeva nayema nayeya nayevahi. nayemahi paMca-nayata, nayatAt nayatAM nayantu nayatAM nayetAM nayantAM naya, nayatAt nayataM - nayata nayasva nayethAM nayadhvaM nayAni nayAva nayAma nayai nayAvahai nayAmahai hya- anayat anayatAM anayan anayata anayetAM anayanta anaya: anayataM anayata anayathAH anayethAM anayadhvaM anayam anayAva anayAma anaye anayAvahi. anayAmahi bhAva meM nIyate / karma meM nIyate / nIyeta / nIyatAM / anIyata / sransa bhransa dhAtu naSTa hone ke artha meM hai| dhvansa dhAtu gati artha meM hai| "manoranusvAro dhuTi" isa sUtra se nakAra ko anusvAra ho gyaa| sraMsate, bhraMsate, dhvaMsate / aise cAroM vibhaktiyoM meM cleNge| it anubaMdha se rahita dhAtu ke anuSaMga kA lopa ho jAtA hai // 56 // karmaNi prayoga meM guNa rahita pratyaya ke Ane para anuSaMga kA lopa hotA hai aMta: srasyate srasyete srasyaMte / bhrasyate / dhvasyate / isI niyama se varjita hone se guNI aguNI pratyaya ke Ane para it anubandha vAle dhAtu ko 'nu' kA Agama hotA hai / 'athi, vaki' dhAtu kuTilatA artha meM hai 'zaki' zaMkA artha meM hai| ina tInoM dhAtuoM meM ikAra kA anubaMdha hai ata: nu kA Agama hokara granthate vaGkate, zaGkate / karmaNi prayoga meM-granthyate, vakyate / zakyate / inake pUre rUpa cAroM meM cleNge| 'TanadidhAta samaddhi artha meM hai Ta aura ikAra kA anabaMdha haA hai| na kA Agama hokara nandati. nandata: naMdanti bnaa| karma meN--nNdyte| 'vadi' dhAtu abhivAdana aura stuti artha meM hai| vandate vandete vandante / Adi / karma meM vNdyte| daMza dhAtu kATane artha meM hai| SaJja svaMga artha meM hai SaJja, AliMgana artha meM hai| raJja dhAtu rAga artha meM hai| an vikaraNa ke Ane para daMz SaJ SvaMja raJ dhAtu ke anuSaMga kA lopa ho jAtA hai // 57 // ___ata: dazati, dazet, dazatu, adazat bneNge| bhAva meN--dshyte| paMja-sajati, sajet sajatu asajat / sajyate, pariSvajate / rajati ityaadi| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 211 raJjerini mRgaramaNArthe vA // 58 // mRgaramaNArthe raJjeranuSaGgalopo vA bhavati ini pare / rajati kazcittamanyaH prayuGkte / dhAtozca hetau iti in bhavati / rajayati / pakSe raJjayati / SThivu kSivu nirasane / klamu glAnau / camu chamu jamu jimu adane / SThivuklamAcAmAmani // 59 // SThivu klama Acam ityeteSAmupadhAyA dIrghA bhavati / parasmaipade'ni pare / kriyAyoga prAdaya upasargasaMjJA bhavanti / niSThIvati niSThIvata: niSThIvanti / klaamti| bhAve-klamyate / AcAmati / Acamyate / AGiti kiM ? camati / vicamati / kramu paadvikssepe| kramaH parasmai / / 60 // kramo dI? bhavati parasmaipade ani pare / krAmati / parasmai iti kiM ? propAbhyAmArambhe // 61 // lakSaNasUtre lakSaNaM vybhicrntyaacaaryaaH| propAbhyAM para: kram Arambhe'rthe AtmanepadI bhavati / prakramate / upakramate / prakramyate upakramyate / Su kracchagamlusRpa gatau / iSu icchAyAM / yamu uprme| mRga ko ramaNa karAne artha meM preraNArthaka in ke Ane para raJ kA vikalpa se anuSaMga lopa hotA hai // 58 // mRgaM rajati kazcit tam anya: prayukte koI mRga ke sAtha ramaNa karatA hai aura usako koI preraNA se vamaNa-krIDA karAtA hai / ___ "dhAtozca hetau in" isa sUtra se in pratyaya hotA hai raji banA puna: an vikaraNa aura guNa hokara 'rajayati' bnaa| pakSe-anuSaMga lopa na hone para raJjayati bnaa| ___ 'SThivu kSivu' dhAtu thUkane artha meM haiN| kramu dhAtu glAni artha meM hai| camu chamu jamu jimu dhAtu bhojana karane artha meM haiN| - parasmaipada an ke Ane para SThivu klam Acam dhAtu kI upadhA ko dIrgha ho jAtA * hai // 59 // kriyA ke yoga meM prAdi upasarga saMjJaka ho jAte haiM / SThI vati ni pUrvaka 'niSThIvati' bnaa| klam se klAmati AG upasarga pUrvaka cam AcAmati banA / karmaprayoga meM-klamyate, Acamyate / AG upasarga pUrvaka cam ho aisA kyoM kahA ? camati vicamati meM dIrgha nahIM huaa| kramu dhAtu pAda vikSepaNa karane artha meM hai| kram a ti / parasmaipada an ke Ane para kram ko dIrgha ho jAtA hai // 60 // krAmati / parasmaipada meM aisA kyoM kahA ? pra. upa se pare krama dhAta AraMbha artha meM AtmanepadI ho jAtA hai // 11 // AcArya, lakSaNa sUtra meM lakSaNa ko vyabhicarita kara dete haiN| ata: pra, upa se pare krama dhAtu AraMbha artha meM AtmanepadI ho jAtA hai| prakramate, upakramate / karma meM--prakramyate upakramyate / ___Su tru dru pu Rccha, gamla, sR pR dhAtu gati artha meM haiM / iSu dhAtu icchA artha meM hai| yamu dhAtu uparama , artha meM hai| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 kAtantrarUpamAlA gamiSyamAM chaH / / 62 // gama iSu yam eSAmantyasya cho bhavatyani pare / gacchati / icchati / yacchati / gmyte| iSyate / yamyate / pA paane| paH pibH|| 63 // pAdhAto: pibAdezo bhavatyani pare / pibati / dAmAgAyatipibatisthAsyatijahAtInAmIkAro vyaJjanAdau cetyAkArasya iikaarH| pIyate / ghrA gandhopAdAne / ghro jighrH|| 64 // ghrAdhAtorjighAdezo bhavatyani pare / jighrati / ghAyate / dhmA shbdaagnisNyogyoH| . dhmo dhamaH // 65 // dhamAdhAtordhamAdezo bhavatyani pare / dhamati / dhyAmate / sthA gatinivRttau / sthastiSThaH // 66 // sthAdhAtostiSThAdezo bhavatyani pare / tiSThati / sthIyate / mnA abhyaase| mno manaH // 67 // mnAdhAtormanAdezo bhavatyani pare / manati / nAyate / dAN dAne / dANo yacchaH // 68 // dANdhAtoryacchAdezo bhavatyani pare / prayacchati / pradIyate / dRzir prekssnne| an ke Ane para gam iSu yama ke anta ko 'cha' Adeza ho jAtA hai // 62 // ga cha a ti / cha ko dvitva aura prathama akSara hokara 'gacchati' bnaa| icchati / yacchati / karma meM gamyate / iSyate / yamyate bnaa| cAroM meM rUpa bneNge| pA dhAtu pIne artha meM hai| an vikaraNa ke Ane para pA dhAtu ko pib Adeza ho jAtA hai // 63 // a kA anubaMdha hokara pibati pibata: pibanti / karmaNi prayoga meM--pA yaNa te / dA, mA, gAyati pibati, sthAsyati, jahAti ina dhAtu se vyaJjanAdi vibhakti pratyaya ke Ane para AkAra ko IkAra ho jAtA hai| pIyate. mIyate. gIyate Adi bana jAte haiN| ghrA dhAtu sUMghane artha meM hai| ghrA an ti| an ke Ane para ghrA ko jighra Adeza ho jAtA hai // 64 // jighrati / ghrAyate / dhmA dhAtu zabda aura agni ke saMyoga meM hai| an ke Ane para dhmA ko dham Adeza ho jAtA hai // 65 // dhamati / karma meM dhyAyate / sthA dhAtu Thaharane artha meM hai| sthA ko tiSTha Adeza ho jAtA hai // 66 // an ke Ane para / tiSThati / sthIyate / mnA dhAtu abhyAsa artha meM hai / mnA ati / nA ko man Adeza ho jAtA hai // 67 // manati / karma meM-nAyate / dAN dhAtu dene artha meM hai| dANa ko yaccha Adeza hotA hai // 68 // an ke Ane para / yacchati / prapUrvaka karma meM--pradIyate / dRzir dhAtu dekhane artha meM hai| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 213 dRzeH pazyaH // 19 // dRzerdhAto: pazyAdezo bhavatyani pare / pazyati / dRzyate / R prApaNe / R sR gatau / arteH RcchaH // 70 // arte: RcchAdezo bhavatyani pare / Rcchati / guNotisaMyogAdyoH // 71 / / atteM: saMyogAdezca dhAtorguNo bhavati / yakArAdau pratyaye pare / aryate / sarterdhAvaH // 72 // sarterdhAvAdezo bhavatyani pre| dhaavti| yaNAziSorya iti ikaaraagmH| sriyte| nanu dhAvugatAvityayamapi dhAturasti / javAbhidhAne yathA syAt / tena priyAmanusarati / zadlu shaatne| . zadeH shiiyH||73|| zadeH zIyAdezo bhavatyani pre| zaderani / / 74 // zaderani pare AtmanepadaM bhavati / yadi dhAtuH rucAdirbhavatyani pre| zIyate zIyete zIyante / karmaNi-zadyate / pakSe kazcittamanya: prayuGkte zAdayati / Sadlu vizaraNagatyavasAdaneSu / . sadeH sIdaH / / 75 // an ke Ane para dRz ko pazya hotA hai // 69 // pazyati / karma meM-dRzyate / R dhAtu prApta karAne artha meM hai| R sR gati artha meM hai| an ke pare R dhAtu ko Rccha ho jAtA hai // 70 // Rcchati / R ya te isa sthiti meMyakArAdi pratyaya ke Ane para R aura saMyogAdi dhAtu ko guNa ho jAtA hai // 71 / / kra ko guNa hokara ar-aryate ya ko dvitva hokara aryate / sa a ti| . an ke Ane para sR ko dhAv ho jAtA hai // 72 // dhAvati / karma meM-sR ya te / "yaNAziSorya" niyama se ikAra kA Agama ho gyaa| sriyate bnaa| dhAvu gati artha meM hai yaha bhI eka dhAtu hai puna: sa ko dhAvu Adeza kyoM kiyA ? yadi daur3ane artha meM hai taba to dhAvu svataMtra dhAtu hai anyathA calane artha meM sU ko dhAv Adeza hotA hai| sR kA rUpa bhI calatA hai priyAmanusarati-priyA kA anusaraNa karatA hai| zadla dhAtu zAtana artha meM hai| an ke Ane para zad ko zIya Adeza hotA hai // 73 // an ke Ane para zad ko Atmane pada ho jAtA hai // 74 // an ke Ane para zad dhAtu rUcAdi gaNa meM ho jAtI hai| zIyate zIyete / karma meM-zayate / pakSa meM-zIyate taM ko'pi prerayati koI anya usako prerita karatA hai| 'zAdayati' bnaa| Sadlu dhAtu vizaraNa, gati ora avasAdana artha meM hai| an ke Ane para sad ko sId hotA hai // 75 // Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 kAtantrarUpamAlA sadeH sIdAdezo bhavatyani pare / sIdati sIdataH sIdanti / iti bhvAdayaH / / atha adAdigaNaH ad psA bhakSaNe / pUrvavat vartamAnAdInAM / adAderlugvikaraNasya // 76 // adAdergaNAdvikaraNasya lugbhavati / aghoSeSvaziTAM prathamaH // 77 // aghoSeSu pratyayeSu pare aziTAM dhuTAM prathamo bhavati / atti atta: adanti / atsi attha: attha / aghi advaH adya: / zIG svpne| ' zIGa sArvadhAtuke // 78 // zIDo guNo bhavati sArvadhAtuke pare / zete zayAte / Atmane cAnakArAt // 79 // anakArAccAtmanepade anternakArasya lopo bhavati / zeteriranterAdiH // 8 // zete: parasya antarAdirirbhavati / zerate / zeSe zayAthe zedhve / zaye zevahe zemahe / brUvyaktAyAM vAci / sIdati sIdata: sIdati / ina sabhI dhAtuoM ke rUpa sArvadhAtuka cAroM vibhaktiyoM meM calate haiN| isa prakAra se bhvAdi gaNa kA prakaraNa samApta huaa| aba adAdi gaNa prAraMbha hotA hai| ad psA, bhakSaNa artha meM hai| pUrvavat vartamAna Adi meM calate haiN| ad a ti hai| ___adAdi gaNa se an vikaraNa kA luk ho jAtA hai // 76 // aghoSa pratyayoM ke Ane para aziT dhuT ko prathama akSara hotA hai // 77 // isaliye atti atta: / 'ad a anti' vikaraNa kA luk hokara adanti bnaa| atti atta: adanti / atsi attha: attha / ani advaH adyaH / zIG dhAtu zayana karane artha meM hai| GAnubaMdha dhAtu AtmanepadI hote haiN| ___sArvadhAtuka meM zIG dhAtu ko guNa hotA hai // 78 // 'ze a te' vikaraNa kA laka hokara shete| ze+Ate =shyaate| Atmanepada meM ante ke nakAra kA lopa ho jAtA hai // 79 // zete se pare ante kI Adi meM rakAra kA Agama hotA hai // 80 // sherte| zeSe zayAthe shedhve| zete zayAte zerate / zeSe zayAthe zedhve / zaye zevahe shemhe| bUb dhAtu spaSTa bolane artha meM hai| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 215 buva IDvacanAdiH // 81 // bruva ID bhavati vacanAdirbhUtvA vyaJjanAdau guNini sArvadhAtuke pare / nAmyantayoriti guNa: / bravIti / dvitvabahutvayozca parasmai // 82 // sarveSAM dhAtUnAM vikaraNAnAM ca sArvadhAtuke parasmaipade paJcamyuttamavarjite dvitvabahutvayozca guNo na bhavati / bruutH| svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuvau // 83 // ivarNauvarNAntasya dhAtoriyuvau bhavata: svarAdAvaguNe / bruvanti / bravISi brUtha: brUtha / bravImi brUva: brUmaH / buvastyAdInAmaDAdayaH paJca // 84 // bUdhAto: pareSAM tyAdipaJcakAnAmaDAdaya: paJca bhavanti / aT atus us thal athus ityete vaktavyAH / tatsannidhau buva AhaH // 85 // teSAmaDAdInAM sannidhau brUdhAtorAhAdezazca bhavati / Aha Ahatu: AhuH / thalyAheH // 86 // thali pare Aherityetasya hakArasya dhakAro bhavati / Attha AhatuH / sarveSAmAtmanesArvadhAtuke'nuttame paJcamyAH // 87 / / vyaJjanAdi guNI sArvadhAtuka ke pare brU dhAtu se IT Agama hotA hai // 81 // nAmyaMta ko guNa hokara bro I a ti / an vikaraNa kA luk hokara saMdhi hokara 'bravIti' bnaa| dvivacana, bahavacana ko parasmai pada meM gaNa nahIM hotA hai // 82 // sabhI dhAtu ko aura vikaraNa ko paJcamI ke uttama puruSa se varjita sArvadhAtuka parasmaipada meM dvivacana, bahuvacana ko guNa nahIM hotA hai| ata: 'bUta:' bnaa| ____ svarAdi vAlI aguNI vibhakti ke Ane para dhAtu ke ivarNa, uvarNa ko iy uv ho .jAtA hai // 83 // ata: 'buvanti' bnaa| bravIti brUta: buvanti / bravISi brUtha: bUtha / bravImi brUva: brUmaH / ____brU dhAtu se pare ti Adi pA~ca vibhaktiyoM meM krama se aT Adi pA~ca Adeza hote haiM // 84 // ti tas anti si thas inako aT atus us thal athus ye pA~ca Adeza hote haiN| ina aTa Adi kI sannidhi hone para bU dhAtu ko Ah Adeza hotA hai // 85 // brU ko Ah evaM ti ko 'aT' Adeza hokara 'Aha' banA hai| aise hI Aha, AhatuH, AhuH / thal ke Ane para Ah ke hakAra ko dhakAra ho jAtA hai // 86 // puna: dh ko prathama akSara hokara 'Attha' AhathuH bnaa| paMcamI ke uttama puruSa se varjita sArvadhAtuka Atmane pada ke Ane para sabhI dhAtu aura vikaraNa ko guNa nahIM hotA hai // 87 // Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 kAtantrarUpamAlA sarveSAM dhAtUnAM vikaraNAnAM ca sArvadhAtuke Atmanepade pare paJcamyuttamavarjite guNo na bhavati / brUte bruvAte bruvate / brUSe bru vAthe brU dhve / bu ve brU vahe brU mahe / adyAt adyAtAM adhuH / adyA: adyAtaM adyAta / adyAM adyAva adyaam| zayIta zayIyAtAM zayIran / zayIthAH zayIyAthAM zayIdhvaM / zayIya zayIvahi shyiimhi| saptamyAM ca // 88 // sarveSAM dhAtuvikaraNAnAM guNo na bhavati saptamyAM ca parasmaipade pare / brUyAt brU yAtAM bU yuH / brU yA . brU yAtaM brUyAta / brUyAM brUyAva brUyAma / buvIta buvIyAtAM buvIran / bruvIthA: bruvIyAthAM buvIdhvaM / buvIya bruvIvahi bruvImahi / attu attAt attAM adntu| hudhuDbhyAM hedhiH // 89 // hudhuDbhyAM parasya hedhirbhavati / addhi attAt attaM att| adAni adAva adaam| zetAM. zayAtAM zeratAM / zeSva zayAthAM zedhvaM / zayai zayAvahai zayAmahai / bravItu bUtAt bUtAM bruvantu / hau ca // 10 // sarveSAM dhAtUnAM guNo na bhavati hau ca pare / brUhi brUtAt brUtaM brUta / bravANi bavAva bravAma / brUtAM. buvAtAM bruvatAM / brUSva buvAthAM brUdhvaM / bavai bravAvahai bavAmahai / adoT // 11 // ada: parayordisyorAderaD bhavati / avarNasyAkAraH // 12 // dhAtorAderavarNasyAkAro bhavati hyastanyAdiparata: / Adat AttAM Adan / Ada: AttaM Atta / AdaM Adva aady| azeta azayAtAM ashert| azethA: azayAthAM azedhvaM / azayi azevahi azemahi / ata: brUte / brU + Ate haiM 83veM sUtra se bruv hokara bruvAte bruvate bnaa| bahuvacana meM Atmane pada meM 79veM sUtra se nakAra kA lopa huA hai| brUte, buvAte bruvate / brUSe bruvAthe bUdhve / buve brUvahe bruumhe| ad dhAtu saptamI meM-adyAt zayIta / saptamI ke parasmaipada meM sabhI dhAtuoM aura vikaraNa ko guNa nahIM hotA hai // 88 // ata: brUyAt brUyAtAM brUyuH / Atmane pada meM brU ko bruv hokara bruvIta bruvIyAtAM bruvIran / ad paMcamI meM-attu attAM adntu| hu aura dhuTa se pare hi ko 'dhi' ho jAtA hai // 89 // ad dhi = addhi / 'bu hi' hai| ____ 'hi' ke Ane para sabhI dhAtuoM ko guNa nahIM hotA hai // 10 // brUhi / bU Ani Ava Ama / paMcamI ke uttama puruSa meM guNa hokara bavANi bravAva bavAma bana gaye Atmane pade meM bhI bU, ai Avahai Amahai / guNa hokara bavai, bravAvahai bavAmahai / ad a di, 'ad d' rahA an kA luk ho gayA hai| ad se pare di aura si kI Adi meM aTa kA Agama ho jAtA hai // 91 // dhAtu ke Adi ke avarNa ko AkAra ho jAtA hai // 92 // hAstanI. adyatanI, kriyAtipatti vibhakti ke Ane pr| ata: Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 217 abravIt abrUtAM abruvan / abavI: abrUtaM abuut| abruvaM abrUva abrUma / abrUta abuvAtAM abruvata / abUthA abuvAthAM abUdhvaM / abruva abrUvahi abrUmahi / bhaavkrmnnoH| adyate adyete adyante / __ ayIyeM // 13 // zete: IkAro'y bhavati ye pare / zayyate zayyate / viSvap shye| dhAtvAdeH SaH saH / bruvo vciH||94|| buvo vacirbhavati aguNe sArvadhAtuke pre| svapivaciyajAdInAM yaNparokSAzI:Su // 15 // svapivaciyajAdInAmantasthAyAH samprasAraNaM bhavati yaNUparokSAzI:Su parata: / kiM samprasAraNaM ? samprasAraNaM khatontasthAnimittAH // 16 // antasthAnimittA iuRtaH samprasAraNasaMjJA bhvnti| supyate supyete supynte| yaja devapUjA-saMgatikaraNadAneSu / ijyate ijyate ijyante / asu bhuvi / asti / ucyate ucyate ucyante / Atta / AdaM Ava aad| aMzeta azayAtAM azerata / azethA: azayAthAM, azedhvaM / azayi azevahi ashemhi| bU dhAtu se di aura si meM sUtra 81 se IT kA Agama aura guNa hokara abravIt, abravI: bnaa| svara vAlI vibhakti meM U ko uva huA hai| abavIt abUtAM abruvn| abavI: abUtaM abuut| abrUvam abrUva abruum| abUta abruvAtAM abruvata / abuthA: abruvAthAM abUdhvaM / abuve abrUvahi abrUmahi / bhAva karma meM-adyate adyete adyante / 'zIyate' hai _ 'ya' pratyaya ke Ane para zIG ke IkAra ko 'ay hotA hai // 93 // zayyate / zayyeta / zayyatAM / azayyata / bana gye| jiSvap dhAtu sone artha meM hai| "dhAtvAdeH SaH saH" sUtra 54 se sakAra hokara 'svap' dhAtu hai| 'bU dhAtu se karma meM brU ya te| aguNa sArvadhAtuka ke Ane para brU ko vac Adeza hotA hai // 94 // yaNa parIkSA aura AzI ke Ane para svapi, vaci aura yajAdi ke aMtastha ko saMprasAraNa ho jAtA hai // 15 // saMprasAraNa kise kahate haiM ? . aMtastha nimitta, i u R ko saMprasAraNa saMjJA hai // 16 // arthAt ya ko i v ko u aura r ko R honA ise saMprasAraNa kahate haiM / saMdhi meM i ko ya u ko vaka ko ra hotA hai, kiMtu yahA~ vyaJjana ko svara Adeza hotA hai| ____ ata: bhAva meM svap ya te hai = supyate bana gyaa| yaj dhAtu deva pUjA, saMgati karane, dAna dene artha meM hai| bhAvakarma meM yaj ya te= ijyate bnaa| brU ya te ko ucyate bnaa| asu dhAtu hone artha meM hai| as ati vikaraNa kA lopa hokara asti bnaa| as tas hai| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 kAtantrarUpamAlA asteraadeH||97|| asterAdeopo bhavati aguNe sArvadhAtuke pare / sta: santi / . asteH sau||98|| asterantyasya lopo bhavati sau pare asi stha: stha / asmi sva: sma: / syAt syAtAM / syuH / syAH syAtaM syAta / syAm syAva syAma / astu stAt stAM santu / ekadezavikRtamananyavat / dAstyorebhyAsalopazca // 99 // dAsaMjJakasya asterantyasya e bhavati abhyAsalopazca hau pre| asteH||100|| aste: parasya hedhirbhvti| sthAnivadAdezaH // 101 // yasya sthAne yo vidhIyate sa sthAnI itara Adeza: / edhi stAt staM st| asAni asAva asAma / asterdisyoH // 102 // aguNI sArvadhAtuka vibhakti ke Ane para as ke Adi kA lopa hotA hai // 97 // 'sta:' bnaa| as a anti hai vikaraNa kA lopa, as ke akAra kA lopa hokara 'santi' bnaa| as si hai| si ke Ane para as ke anta sakAra kA lopa ho jAtA hai // 98 // asi stha: sth| saptamI meM aguNI hone se as ke Adi kA 97 sUtra se lopa ho gayA hai| ata: 'syAt' bana gyaa| asti sta: santi / asi stha: sth| asmi sva: smH| syAt syAtAM syuH / syA: syAtaM syAta / syAm syAva syAma / as hi hai| 'hi' ke Ane para dA saMjJaka aura asti as ke aMta ko 'e' ho jAtA hai evaM abhyAsa kA lopa ho jAtA hai // 99 // yahA~ as ke akAra kA lopa hone se as kahA~ hai ? ekadeza vikRta hone para bhI vaha usI nAma vAlA rahatA hai| ata: s ko e ho gyaa| taba 'e hi' hai| . __ asti ke pare hi ko 'dhi' ho jAtA hai // 100 // 'edhi' bana gyaa| sthAnivat Adeza hotA hai // 101 // jisake sthAna meM jo kiyA jAtA hai vaha sthAna itara Adeza ho jAtA hai arthAt Adeza prathama ko haTAkara Apa A jAtA hai| as Ani Ava Ama haiN| paJcamI kA uttama puruSa guNI vibhakti kahalAtA hai| ata: 'asterAdeH' sUtra 97 se akAra kA lopa nahIM huaa| taba asAni asAva asAma bana gyaa| astu stAt stAM santu / edhi, stAt staM st| asAni asAva asAma / as dhAtu se pare di, si ko Adi meM It ho jAtA hai // 102 // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 219 aste: parayordisyorAdirIdbhavati / ___ asteH // 103 // asteravarNasyAkAro bhavati hyastanyAdiSu parata: / AsIt AstAM Asan / AsI: AstaM aast| Asam Asva aasm| astebhUrasArvadhAtuke // 104 // astebhUrAdezo bhavati asArvadhAtuke pare / bhUyate / rudir azruvimocane / . rudAdeH sArvadhAtuke // 105 // rudAdeH parasya sArvadhAtukasya vyaJjanAderayakArAderAdAviDAgamo bhavati / . nAminazzopadhAyA laghoH // 106 // sarveSAM dhAtUnAM upadhAbhUtasya pUrvasya laghornAmino guNo bhavati / roditi rudita: rudnti| rodiSi ruditha: ruditha / rodimi rudiva: rudimH| . roditiH svapitiScaiva zvasitiH praannitistthaa| jakSitiSTheti vijJeyo rudAdiH paJcako gaNaH // 1 // rudyAt rudyAtAM rudyuH / roditu ruditAt ruditAM rudantu / hau ceti guNaniSedha: / rudihi ruditAt ruditaM rudita / rodAni rodAva rodaam| rudAdibhyazca // 107 // hyastanI Adi ke Ane para asti ke Adi ko AkAra ho jAtA hai // 103 // as I t= aasiit| AsIt AstAM Asan / AsI: AstaM Asta / Asam Asva Asma / as dhAtu se bhAva meM te vibhakti yaN Ane para 'as ya te' hai| . asArvadhAtuka meM as ko bhU Adeza ho jAtA hai // 104 // bhUyate bnaa| rudira dhAtu rone artha meM hai| 'rUd ti' hai| sArvadhAtuka meM yakArAdi rahita vyaJjana Adi vAlI vibhakti ke Ane para rudAdi se 'iT' kA Agama ho jAtA hai // 105 // sabhI dhAtu ke nAmi laghu upadhA ko guNa ho jAtA hai // 106 // ata: rod i ti = roditi rudita: rudanti bnaa| roditi rudita: rudanti / rodiSi ruditha: ruditha / rodimi rudiva: rudimaH / zlokArtha-roditi, svapiti, svasiti, prANiti aura jakSiti ye pA~ca dhAtuyeM rudAdi paJcagaNa se kahI jAtI haiM // 1 // rudyAt / roditu / hi ke Ane para 'hau ca' sUtra 90 se guNa kA niSedha hone se rudihi bnaa| rud di rud si hai| rudrAdi se pare di, si kI Adi meM 'I' ho jAtA hai // 107 // . 1. asterbhUraguNe sArvadhAtuke - Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA 220 rudAdibhyazca parayordisyorAdirIdbhavati / arodIt / rudAdezca // 108 // rudAdezca parayo disyorAdiradbhavati / arodat aruditAM arudan / arodI: aroda: aruditaM arudita / arodaM arudiva arudim| evaM pnycaanaam| bipvapa shye| svapiti svapita: svapanti / svapiSi / svapyAta svapyAtAM svapyuH / svapitu svapitAt svapitAM svapantu / asvapIt / asvapat asvapatAM asvapan / zvasa prANane / zvasiti / zvasyAt / zvasitu / azvasIt / azvasat / anapi ca / prANiti / prANyAt / prANitu / aprANIt / aprANat / jakSa bhakSahasanayoH / jakSAdizca // 109 // jakSAdInAmabhyastasaMjJA bhavati / jakSiti jakSitaH / . lopo'bhyastAdantinaH // 11 // abhyastAtparasya anternakArasya lopo bhavati / jakSati / jakSyAt jakSyAtAM jakSyuH / jakSitu jakSitAt jakSitAM jakSatu / ajakSIt / ajakSat ajksstaaN| anaussijabhyastavidAdibhyo'bhuvaH / ityanena us bhavati / ajakSuH / bhAvakarmaNoH / rudyate / supyate / ityAdi / sUG prANigarbhavimocane / sUte suvAte suvate / suvIta suvIyAtAM suvIran / sUtAM suvAtAM suvatAM / sUSva suvAthAM / sUdhvam // sUteH pnycmyaam||111|| sUte: paJcamyuttame ca guNo na bhavati / suvai suvAvahai suvaamhai| asUta asuvAtAM / sUyate / han hiMsAgatyoH / hnti| hyastanI meM aTa kA Agama aura guNa hokara arodIt, arodI: bnaa| yaha vaikalpika hotA hai ata: rudAdi se pare di, si kI Adi meM 'at' hotA hai // 108 // ata: arodat, aroda: bnaa| aise hI pA~coM ke rUpa smjhiye| viSvap-sonA / svapiti svapita: svapanti / ityaadi| asvapIt, asvapat Adi / zvas dhAtu zvAsa lene artha meM hai| zvasiti / zvasyAt / zvasitu / azvasIt azvasat / prANiti / prANyAt / prANitu / aprANIt, aprANat / jakS dhAtu khAne aura ha~sane artha meM hai| jakS iti = jakSiti, jakSita: / jakS anti| jakSAdi ko abhyasta saMjJA ho jAtI hai // 109 // abhyasta se pare anti ke nakAra kA lopa ho jAtA hai // 110 // ata: 'jakSati' bnaa| saptamI meM jakSyAt / paMcamI meM-jakSitu, jakSitAt / jakSitAM / jakSatu / hyastanI meM-ajakSIt; ajakSat / jakS an hai sUtra 166veM se bhU ko chor3a kara sic abhyasta aura vivAdi se pare an ko 'us' ho jAtA hai ata: 'ajakSuH' bnaa| bhAvakarma meM rudyate / supyate / ityaadi| SUG dhAtu janma lene artha meM hai / "dhAtvAdeH Sa: sa:" sUtra se 'sa' ho gyaa| anubaMdha hone se yaha dhAtu AtmanepadI hai| sUte-sU Ate U ko 83veM sUtra se uv hokara suvAte, 'sU ante' hai 'Atmane cAnakArata' 79veM sUtra se nakAra kA lopa hokara 'suvate' banA / suvIta, suvIyAtAM suvIran / sUtAM, suvAtAM, suvatAM / sU dhAtu ko paJcamI ke uttama puruSa meM guNa nahIM hotA hai // 111 // ata: suvai, suvAvahai suvAmahai / asUta / bhAva meM sUyate / 'han' dhAtu hiMsA aura gati artha meM hai| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 221 dhuTi hanteH sArvadhAtuke // 112 // hanterantasya lopo bhavati dhuDAdAvaguNe sArvadhAtuke pare / htH| gamahanajanakhanaghasAmupadhAyAH svarAdAvananyaguNe // 113 // gamAdInAmupadhAyA lopo bhavatyanaNvarjite svarAdAvaguNe pre| ya ca // 114 // ' luptopadhasya ca hanterhasya dhirbhavati / manti / haMsi hatha: hatha / hanmi hanva: hanma: / hanyAt hanyAtAM hanyuH / hantu hatAt hatAM jantu / pUrvoktaparoktayo: parokto vidhirbalavAn iti nyAyAt hantejoM ho // 115 // hanterjakArAdezo bhavati hau pare / jahi hatAt hataM hata / hanAni hanAva hanAma / vyaJjanAdisyoH // 116 // vyaJjanAtparayordisyoloMpo bhavati / ahan ahatAM aghnan / ahan ahataM ahata / ahanaM ahanva ahanma / cakSaG vyaktAyAM vaaci| skoH saMyogAdyorante ca // 117 // saMyogAdyo: sakArakakArayoloMpo bhavati dhuTyante c| ___han ti hai 'an vikaraNa: kartari' se an hokara 'adAdegvikaraNasya' sUtra 76 se an kA luk hokara 'hanti' bnaa| han tas hai| aguNa dhuTAdi sArvadhAtuka ke Ane para han ke aMta nakAra kA lopa ho jAtA hai // 112 // .. ata: 'hata:' bnaa| han anti hai| an aN varjita svarAdi aguNI vibhakti ke Ane para gam han jana khana ghasa kI upadhA kA lopa ho jAtA hai // 113 // ata: han kI upadhA kA lopa hokara 'han' rhaa| arthAt ha ke a kA lopa huaa| - lupta upadhA vAle han ke hakAra ko 'gha' ho jAtA hai // 114 // ata-na+anti =nti banA / hana si hai 'manoranasvAro dhaTi satra sena' ko anasvAra hokara haMsi' banA hatha: hetha / hantu / han hi hai 'pUrvokta aura parokta niyama meM parokta vidhi balavAna hotI hai' isa nyAya se 'hi' ke Ane para han ko jakAra ho jAtA hai // 115 // aura ja Adeza hone para hi kA lopa nahIM hotA ata: jahi banA hatAta, hataM hata / han di / han si / vyaMjana se pare di aura si kA lopa ho jAtA hai // 116 // . 'ahan' ahatAM / han an hai 'gamahan ityAdi' sUtra 113 se han kI upadhA kA lopa hokara 114veM sUtra se ha ko gha hokara dhAtu ke pUrva aT kA Agama hokara 'aghnan' banA / cakSaG dhAtu spaSTa bolane artha meM hai--cakSa hai| saMyoga kI Adi meM yadi sakAra yA kakAra hai aura dhuTi aMta meM hai to una sakAra yA kakAra kA lopa ho jAtA hai // 117 // __ A cakS te AcaS te rhaa| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 kAtantrarUpamAlA tavargasya SaTavargAdRvargaH // 118 // tavargasya SakAraTavargAbhyAM parasya TavoM bhavatyAntaratamyAt / AcaSTe AcakSAte aacksste| SaDhoH kaH se||119|| paDho: ko bhavati sakAre pare / AcakSe aackssaathe| dhuTAM tRtIyazcaturtheSu // 120 // dhuTAM tRtIyo bhavati caturtheSu prt:| RvarNaTavargaraSA mUrddhanyA iti nyAyAt SakArasya DakAraH / AcaDaDhve / AcakSe AcakSvahe / AcakSmahe / AcakSIta AcakSIyAtAM AcakSIran / AcaSTAM AcakSAtAM aacksstaaN| AcakSva AcakSAthAM aacddddhvN| Aca: AcakSAvahai aackssaamhai| AcaSTa AcakSAtAM AcakSata / AcaSThA: AcakSAthAM AcaDDhavaM / AcakSi AcakSvahi AcakSmahi / ckssngkhyaany||121|| cakSaG ityetasya khyAjAdezo bhavati asArvadhAtuke pare / AkhyAyate / Iz aizvarye / . . chazozca // 122 // chazozca So bhavati dhuTyante / ISTe IzAte Izate / IzaH se||123|| tavarga ko SakAra aura Tavarga se pare Tavarga ho jAtA hai // 118 // . ata: krama se 'AcaSTe' banA / ante meM sUtra 79 se nakAra kA lopa hokara AcakS + ate = AcakSate bnaa| Acak S se kakAra kA lopa karake AcaS se rhaa| sakAra ke Ane para Sa aura Dha ko 'ka' ho jAtA hai // 119 // Acak se 'nAmikaraparaH' ityAdi se k se pare s ko Sa hokara "kaSayoge kSaH" niyama se kSa ho gayA ata: 'AcakSe' banA / AcakS dhve hai / AcakS dhve hai 'sko: saMyogAdyorante ca' 117 sUtra se kakAra . kA lopa hokr| caturtha akSara ke Ane para dhuTa ko tRtIya akSara ho jAtA hai // 120 // puna: "RvarNaTavargaraSAmUrdhanyA" isa nyAya se SakAra ko "Da" ho gyaa| puna: 'tavargasya SaTavargATTavarga:' satra 118veM se Tavarga se pare tavarga ko Tavarga hone se 'AcaDdave' bnaa| - saptamI meM--AcakSIta / paMcamI meM-AcaSTAM / dhvaM meM AcaDDhvaM bnaa| zastanI meM pUrva meM aT kA Agama hokara AG upasarga milAne se vahI / A+acaSTa = AcaSTa banA / thAs meM AcaSThAH, dhvaM meM AcaDDhvaM bnaa| bhAva karma meM-cakS ya te hai cakSaG ko khyAJ Adeza ho jAtA hai asArvadhAtuka ke Ane para // 121 // AkhyAyate bnaa| Iz dhAtu aizvarya artha meM hai| Iz te hai| dhuTa aMta meM Ane para cha aura z ko 'Sa' ho jAtA hai // 122 // 118veM sUtra se tavarga ko Tavarga hokara 'ISTe' bnaa| Iz se pare sa Adi vibhakti ke Ane para iT kA Agama ho jAtA hai // 123 // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 223 . Iza: parasya sAdeH sArvadhAtukasyAdAvid bhavati dhuTi pare / IziSe IzAthe IDDhave / Ize Izvahe Izmahe / IzIta IzIyAtAM IzIran / ISTAM IzAtAM IzatAM / IziSva IzAthAM IDDhavaM / aizi aizvahi aizmahi / iishyte| zAsu anuziSTau / shaasti| zAseridupadhAyA aNvyaJjanayoH // 124 // zAserupadhAyA: idbhavati aNvyaJjanayo: parata: / ___ zAsivAsighasInAM ca // 125 / / nimitAtparaH zAsivasighasInAM sa: sstvmaapdyte| ziSTaH zAsati / shaassi| ziSyAt ziSyAtAM ziSyuH / zAstu ziSTAt ziSTAM shaastu| zA zAstezca // 126 / / zAstehI pare zAdezo bhavati cakArAt, herdhirbhavati / zAdhi, ziSTAt ziSTaM ziSTa / zAsAni zAsAva shaasaam| . sasya zastanyAM dau tH||127|| hyastanyAM dau pare sasya to bhavati / azAt aziSTAM azAsuH / . Iza ke pare sa Adi sArvadhAtaka vibhakti se dhaTa ke Ane para iTa kA Agama ho jAtA hai| puna: nAmi se pare sakAra ko Sa hone se 'IziSe' bnaa| 'Iz dhve hai chazozca' se z ko S hokara 'dhuTAM tRtIyazcaturtheSu' se tRtIya akSara 'Da' hokara puna: 'tavargasya SaTavargATTavarga:' sUtra se tavarga ko Tavarga-dh ko Dh hokara 'IDDhve' bnaa| saptamI meM--IzIta / paMcamI meM--ISTAM IzAtAM iishtaaN| . .. sva ke Ane para iT hokara IziSva 'dhvaM' meM IDDhvaM bnaa| hyastanI meM--aiSTa aizAtAM aizata, aiSThA: aizAthAM aiDDhvaM aizi aizvahi aishmhi| bhAva karma meM--Izyate / zAs dhAtu anuzAsana artha meM hai| zAs ti hai / zAsti / zAs tas hai / aNa, aguNa vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para zAs kI upadhA ko it hotA hai||124 // ata: A ko 'i' hokara zis tas rhaa| - nimitta se pare zAs vas ghas ke sa ko 'Sa' ho jAtA hai // 125 // puna: 'tavargasya SaTvargATvarga:' niyama se S se pare tavarga ko Tavarga hokara 'ziSTaH' bnaa| zAs anti / 'jakSAdizca' 109 sUtra se zAs ko abhyasta saMjJA karake 'lopo'bhyastAdantina:' 110 sUtra se anti ke nakAra kA lopa ho gyaa| ata: 'zAsati' banA / saptamI-sUtra 124 se it hokara 'ziSyAt' bnaa| 'zAs hi' "hi' ke pare zAs ko 'zA' Adeza evaM cakAra se hi ko dhi hotA hai // 126 // zAdhi / zAs di hai| hyastanI kI 'di' vibhakti ke Ane para s ko t ho jAtA hai // 127 // evaM 'vyaMjanAddisyo:' sUtra 116 se di si kA lopa ho jAtA hai / azAt aziSTAM / an ko us hokara azAsuH / zAs si aT kA Agama hokara Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 kAtantrarUpamAlA sau vaa||128|| sasya to bhavati vA hastanyAM sau pre| azAt azA: aziSTaM aziSTa / ashaasN| aziSva / ashissm| shissyte| dIdhIG dIptidevanayoH vevIG vetnaatulye| aadiidhiite| ya ivarNasyAsaMyogapUrvasyAnekAkSarasya iti yaH / AdIdhyAte aadiidhyte| dIdhIvevyorivarNayakArayoH // 129 // dIdhIvevyorantasya lopo bhavati ivarNayakArayoH prtH| AdIdhIta AdIdhyAtAM AdIdhIran / AdIdhItAM AdIdhyAtAM AdIdhyatAM / AdIdhISva AdIdhyAthA AdIdhIdhvaM / dIdhIvevyozca // 130 // anayoH paJcamyuttame ca guNo na bhavati / AdIdhyai AdIdhyAvahai AdIdhyAmahai / AdIdhIta AdIdhyAtAM AdIdhyata / AdIdhyate / vevIte vevyAte vevyate / vevIta vevIyAtAM vevIran / vevItAM vevyAtAM vevyatAM / vevISva vevyAthAM vevIdhvaM / vevyai vevyAvahai vevyAmahai / avevIta avevyAtAM avevyata / avevIthA: avevyAthAM avevIvaM / avevi avevIvahi avevImahi / vevyate / ID stutau / ITTe IDAte / iiddte| . IDjanoH sve ca // 131 // IDjano: sdhve ca sArvadhAtu ke pare iD bhavati / IDiSe IDAthe IDidhve / IDe IDvahe IDmahe / IDIta IDIyAtAM IDIran / ITTA IDAtAM IDatAM / aiTTa aiDAtAM aiData / IDyate / ityAdi / Nu stutau|| hyastanI kI si ke Ane para s ko t vikalpa se hotA hai // 128 // azAt / visarga hokara 'azA:' bnaa| bhAva karma meM ziSyate / dIghIG dhAtu dIpti aura krIDA artha meM hai| vevIG vetana aura atulya artha meM hai / AG pUrvaka dIdhI dhAtu hai / AdIdhI te = AdIdhIte / AdIdhI Ate haiM "ya ivarNa syAsaMyoga pUrvasyAnekAkSarasya" 170veM sUtra se ivarNa ko y hokara 'AdIdhyAte' ante meM nakAra kA lopa hokara AdIdhyate bnaa| saptamI meM-AdIdhI Ita hai| ivarNa aura yakAra ke Ane para dIdhI vevI ke aMta kA lopa ho jAtA hai // 129 // AdIdhIta, AdIdhIyAtAM / paMcamI meM AdIdhItAM AdIdhyAtA, AdIdhyatAM / paMcamI ke uttama puruSa meM dIdhI aura vevI ke paMcamI ke uttama puruSa meM guNa nahIM hotA hai // 130 // ata: AdIdhI + ai= AdIdhyai, AdIdhyAvahai / aadiidhyaamhai| . hyastanI meM-adIdhIta meM AG upasarga lagakara AdIdhIta bnaa| bhAvakarma meM AdIdhyate // aise hI 'vevIte' vevyAte vevyate / vevIta / vevItAM / avevIt / bhAvakarma meM vevyate / ID dhAtu stuti artha meM hai| IT te hai 'tavargasya SaTavargAdRvarga:' sUtra se Tavarga hokara 'ITTe' bnaa| IDAte, iddte| IT se, IT dhve| se dhve sArvadhAtuka ke Ane para IT aura jan dhAtu se iT kA Agama ho jAtA hai // 131 // IDiSe, IDAthe, IDidhve / IDIta / iittttaaN| aiTTa aiDAtAM / bhAva karma meM IDyate / ityAdi / Nu dhAtu stuti artha meM hai| 'No na:' 55veM sUtra se dhAtu kI Adi kA NakAra 'na' ho jAtA hai ata: 'nu ti' hai| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 225 uto vRddhirvyaJjanAdau guNini sArvadhAtuke // 132 // dhAtoruto vRddhirbhavati vyaJjanAdau guNini sArvadhAtuke pare / vRddhigrahaNAdhikyAdabhyastasya vRddhirna bhavatItyarthaH // nauti nuta: nuvanti / nauSi nutha: nutha / naumi nuva: numaH / nuyAt nuyAtAM nuyuH / nautu nutAt nutAM nuvantu / anaut anutAM anuvan / nUyate / evaM SuJ stutau / stauti stavIti stuta: stuvanti / stute stuvAte stuvate / stUyate / Urguja aacchaadne| UrNoterguNaH // 133 // UoterguNo bhavati vyaJjanAdau guNini sArvadhAtuke pare / proNoti / vRddhigrahaNAdhikyAt abhyastasya pRthakkaraNAdvA proauti proNuta: portuvanti / proNoSi proauSi proNutha: prormutha / proNami proNomi proNuva: proNumaH / proNute proNuvAte pronnuvte| proNuyAt proNuyAtAM proNuyuH / proNuvIta / proNotu prorNotu proNutAM proNuvantu / proNutAM proNuvAtAM pronnuvtaaN| stanyAM ca // 134 // Urgub ityetasya hastanyAM guNo bhavati vyaJjanAdau vacane pare / praurNot prauryutAM prauNuvan / proNuta praurNavAtAM prauryuvata / prorNayata ityAdi / vid jJAne / vetti vitta: vidanti / vidyAt vidyAtAM vidyuH / vettu vittAt vittAM vidntu| vida Am kRJ paJcamyAM vaa||135 // ____ vyaMjanAdi guNI sArvadhAtuka vibhakti ke Ane para dhAtu ke ukAra ko vRddhi ho jAtI hai // 132 // 'sUtra meM vRddhi zabda ko grahaNa kiyA hai isakA artha hai ki abhyasta ko vRddhi nahIM hotI hai|' nauti, nutaH, nu anti sUtra 83 se 'u ko uv hokara nuvanti bnaa|' saptamI meM-nuyAt / paMcamI meM-nautu, nutAt / hya0 meM anaut / bhAvakarma meM nUyate / aise hI 'stuj' dhAtu stuti artha meM hai| vRddhi hokara 'stauti' bnaa| eka bAra 'bruva ID vacanAdiH' 81veM sUtra se 'IT' evaM guNa hokara 'stavIti' banA 'stuta:' stuvanti / Atmanepada meM-stute stuvAte stuvate hai / bhAvakarma meN-stuuyte| UrguJ dhAtu AcchAdana karane artha meM hai| Urgu ti hai| UrNa dhAtu ko vyaMjanAdi guNI sArvadhAtuka meM guNa ho jAtA hai // 133 // yahA~ sUtra pRthak banAne se 'vA' kA grahaNa ho jAtA hai ata: Upara sUtra meM vRddhi' grahaNa kI adhikatA se yA abhyasta ko pRthak karane se vikalpa se vRddhi bhI ho jAtI hai| pra upasargapUrvaka proNoti, vRddhi pakSa meM proNoMti, proNuta: proNuvanti / Atmanepada meM--proNute, proNuvAte / proNuyAt / proNuvIta / prorNotu / proautu / pronnutaaN| ___ hyastanI meM vyaMjanAdi guNI vibhakti ke Ane para Urgu ko nitya hI guNa ho jAtA hai // 134 // ___ prauNoMt / U ko hyastanI meM 'svarAdInAM vRddhirAdeH' sUtra 48 se vRddhi hokara oaut banA puna: 'pra' upasarga se 'prau#t' bnaa| prauryut, praurjuvAtAM prauTuMvat / bhAvakarma meM--proNUyate / vid dhAtu jJAna artha meM hai| guNa hokara d ko prathama hokara vetti, vittaH, vidanti vidyAt / vettu, vittaat| . paMcamI meM vid se pare vikalpa se Am hokara 'kR' dhAtu kA prayoga hotA hai // 135 // Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 kAtantrarUpamAlA vidaH para Am bhavati tata: kRJ prayujyate paJcamyAM / Ami vidhereveti guNo na bhavati / vidAMkarotu . vidAMkurutAt vidAMkurutAM vidAMkurvantu / vidAMkuru / avet avittAM avidn| _ vidAdervA // 136 // vida AdantAd dviSazcAn us vA bhavati hyastanyAM / aviduH / vidyate / evaM hyastanyAM / AdantAt / psA bhkssnne| apsAt apsAtAM / apsan / / AkArasyosi // 137 // AkArasya lopo bhavati usi pare / apsuH / rA lA AdAne / alAt alAtAM alAn aluH / arAt arAtAM arAn aru: / dviS aprItau / adveT adviSTAM adviSan adviSuH / bhAvakarmaNo:-rAyate / lAyate / psAyate / dvissyte| samo gamRcchapracchisazravettyarttidRzAm // 138 // samaH pareSAmAtmanepadaM bhavati / saMvite / saMvidAte sNvidte| vettervA // 139 // vette: parasyAMteriyaM bhvti| sNvidrte| saMvidIta saMvidIyAtAM sNvidiirn| saMvittAM saMvidAtAM saMvidatAM saMvidratAM / samavitta samavidAtAM samavidrata samavidata // iN gatau / eti ita: / iNazca // 140 // Am ke Ane para 'Ami vidhereva' isase guNa nahIM hotA hai / vidAMkarotu vidAMkurutAt, vidAMkurutAM vidAMkurvaMtu / Am kR, nahIM hone para vettu vittAM vidantu / avet avittAM avidan / vida aura AkArAMta dhAtu aura dviSa ke pare vikalpa se an ko us ho jAtA hai // 136 // aviduH bnaa| bhAva karma meM vidyate / AkArAMta dhAtu se--psA dhAtu khAne artha meM hai| psAti, psAta: psAnti / psAyAt / psAtu / apsAt apsAtA apsA an, apsA, us / us ke Ane para AkAra kA lopa ho jAtA hai // 137 // apsAn, apsuH / rA, lA dhAtu lene artha meM hai| lAti / lAyAt / lAtu, alAt alAtAM, alAn aluH / rAti / rAyAt / rAtu / arAt arAtAM arAna, aruH / dviS aprIti artha meM hai| dveSTi dviSTaH dviSanti / dviSyAt dveSTu / adveT adviSTAM adviSan, adviSu / bhAvakarma meM rAyate / laayte| psaayte| dviSyate / sama upasarga se pare gam, Rccha, praccha, su zru vid, kra aura dRz dhAtu AtmanepadI ho jAte haiM // 138 // saMvitte saMvidAte sNvidte| vid ke pare 'ante' ke Ane para vikalpa se 'i' ko 'ira' ho jAtA hai // 139 // saMvidrate banA / saMvidIta / saMvittAM, saMvidAtAM, saMvidatAM saMvidatAM / samavitta / iNa dhAta gati artha meM hai--eti ita: / i anti hai| svarAdi aguNa vibhakti ke Ane para iN ko ya ho jAtA hai // 140 // . Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 227 iNazca yo bhavati svraadaavgunne| yanti / eSi itha: itha / emi iva: ima: / iyAt iyAtAM iyuH / etu itAt itAM yantu / ihi itAt itaM ita / ayAni / ayAva ayAma / ait aitAM / parApi vRddhiriNmAtrAzritena yatvena bAdhyate / sAvakAzAnavakAzayoranavakAzo vidhirbalavAn / iti na vRddhiH / iNazceti yatvaM / eteyeM hstnyaam||141|| eterye pare aTo'varNasya dI| bhavati hyastanyAM / Ayan / ai: aitaM aita / AyaM aiva aima / duh prapUraNe / dAderghaH // 142 // dAdehasya gho bhavati chuTyante ca / ghaDhadhabhebhyastatho?'dhaH // 143 // ebhya: dhAvarjitebhya: parayostathodhoM bhavati / dogdhi dugdha: duhanti / tRtIyAderghaDhadhabhAntasya dhAtorAdicaturthatvaM sthvoH // 144 // ghaDhadhabhAntasya dhAtorAdestRtIyasya caturthatvaM bhavati sdhvo: parata: / dhokSi dugdha: dugdha / dojhi duhvaH duhyaH / dugdhe duhAte duhate / duhyAt duhyAtAM duyuH / duhIta duhIyAtAM duhIran / dogdhu dugdhAt / dugdhAM duhantu / hudhuDbhyAM herdhi: / dugdhi dugdhAt dugdhaM dugdha / dohAni dohAva dohAma / dugdhAM duhAtAM duhatAM / yanti / iyAt / etu / ihi / i Ani paMcamI ke uttama puruSa meM guNa hokara 'e ay' sUtra lagakara ayAni ayAva ayAma / hyastanI meM-pUrvasvara ko vRddhi hokara aita aitAM / i an hai / para bhI vRddhi iN mAtra ke Azrita yatva se bAdhita ho jAtI hai| ata: "iNazca" isa sUtra se i ko y huA puna: hyastanI meM pUrva meM aTa kA Agama karake iN ke ya ke pare hyastanI meM aT ke avarNa ko dIrgha ho jAtA hai // 141 // ata: 'Ayana' bnaa| ai: aitaM ait| AyaM' aiva aim| am ke Ane para 'i' ko 140 satra se 'ya' karake aT aura dIrgha karake 'Ayam' bnaa| duh dhAtu prapUraNa-duhane artha meM hai| duh ti hai| dhuTa aMta meM Ane para dA Adi ke ha ko gh ho jAtA hai // 142 // dugh ti. rhaa| dhAJ se varjita gha, Dha, dha, bha, se pare ta aura tha ko 'dh' ho jAtA hai // 143 // guNa hokara "dhuTAMtRtIyazcaturtheSu" sUtra se gha ko g hokara 'dogdhi' banA / dugdha: duhanti / duh si duha dhve / 'daderghaH' se hakAra ko gha hokara 'dugh' bnaa| __ 's' 'dhva' vibhakti ke Ane para tRtIyAdi vAle gha, Dha, dha, bhAnta dhAtu kI Adi ke tRtIya akSara ko caturtha ho jAtA hai // 144 // dhugh 'aghoSe prathama:' se 'dhuk' ho gayA 'nAmikaraparaH' se s ko S hokara guNa hokara 'dhokSi' bnaa| dugdha:, dugdha / domi duhvaH duhyaH / dugdhe duhAte, duhate / dhukSe duhAthe dhugdhve / duhyAt / duhIta / dogdhu / duh hi "hudhubhyAM hedhi:" 89veM sUtra 'dhi' hokara dugdhi bnaa| dohAni / dugdhaaN| duh di hai 'dAderghaH' sUtra se ha ko gh "vyaMjanAddisyoH" 116 sUtra se di si kA lopa ho gyaa| 1.ayam prayoga meM 140 sUtra kI prApti nahIM hai kAraNa sUtra kA artha hai jisa svara para meM rahate guNa na ho am para meM rahate guNa hotA hai ataH iam isa dazA meM i ko guNa karake ay ap am banA svarAdi taba bhI hai aT dIrgha ho gayA Ayam prayoga bnaa| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 kAtantrarUpamAlA lope ca disyoH // 145 // ghaDhadhabhAntasya dhAtorAdestRtIyasya caturthatvaM bhavati disyolope'pi / adhok adugdhAM aduhan / adhok adugdhaM adugdha / adohaM aduhva aduhma / adugdha aduhAtAM aduhata / liha AsvAdane / ho ddhH||146|| dhAtorhasya Dho bhavati dhuTyante ca / Dhe Dhalopo dIrghazyopadhAyAH // 147 // Dhe pare Dhalopo bhavati upadhAyA dIrghazca / leDhi lIDha: lihanti / lekSi lIDha: lIDha / lejhi lihvaH liyaH / lIDhe lihAte lihate / likSe / lihAthe lITve / lihe lihvahe lihmahe / lihyAt / lihIta / leDhu lIDhAt lIDhAM lihantu / leDhi lIDhAt lIDhaM lIDha / lehAni lehAva lehAma // lIDhAM lihAtAM lihatAM / likSva lihAthAM lITvaM / lehai lehAvahai lehAmahai / aleT alIThAM alihan-alIDha / lihyate // ityadAdiH smaapt:| atha juhotyAdigaNaH hu daanaadnyoH| jahotyAdeca // 148 // juhotyAdezca parasya vikaraNasya lugbhvti| dvivacanamanabhyAsasyaikasvarasyAdyasya // 149 / / di si kA lopa hone para bhI gha Dha dha bhAnta dhAtu kI Adi ke tRtIya akSara ko caturtha ho jAtA hai // 145 // ' 'aghoSe prathama:' se gh ko prathama akSara hokara virAme vA se adhok adhoga banA / 'si' meMadhokam / am-adohN| adugdha / bhAva karma meN--duhyte| liha dhAtu AsvAdana artha meM hai| dhuTa aMta ke Ane para liha ke ha ko 'da' ho jAtA hai // 146 // lid ti dhaDhadhabhebhyastathoo'dha 143 sUtra se ta, tha ko dha hokara 'tavargasya SaTvargAdRvarga:' sUtra 118 se Ta varga hokara dh ko da huaa| guNa hokara 'led Dhi' / Dha ke pare Dha kA lopa ho jAtA hai aura upadhA ko dIrgha ho jAtA hai // 147 // ata: leDhi lIDha: lihanti / lid si hai 'SaDho: ka: se' sUtra 119 se da ko k hokara s ko cha hokara lekSi bnaa| loDhe lihAte lihate, likhe lihAte lidhve sUtra 118 se 've' banAkara "Dhe Dhalope" 147 da ko lopa hokara 'lIDhve' banA lihe lihvahe, lihnahe / lihyAt / lihIta / leDha / lIDhAM lihAtAM lihatAM, likSva / aleT / alIDha / bhAvakarma meN-lihyte| isa prakAra se adAdi gaNa prakaraNa samApta huaa| atha jahotyAdi gaNa prArambha hotA hai| 'hu' dhAtu dAna dene aura khAne artha meM hai| 'huJjati' hai| juhotyAdi se pare vikaraNa kA luk ho jAtA hai // 148 // dhAtu ke avayava bhUtaanabhyAsa, eka svara vAle Adi ke varNa ko dvitva ho jAtA hai // 149 // Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 229 dhAtoravayavasyAnabhyAsasya ekasvarasyAdyasya varNasya dvivacanaM bhavati / iti vartate / juhotyAdInAM sArvadhAtuke // 150 / / juhotyAdInAM dvivacanaM bhavati sArvadhAtuke pre| pUrvo'bhyAsaH // 151 // dviruktasya dhAtoH pUrvo'vayavo'bhyAsasaMjJo bhavati / ho jaH // 152 // abhyAsahakArasya jakAro bhavati / juhoti juhuta: / dvymbhystm||153 // dhAtorabhyAsa itarazceti dvayamabhyastasaMjJaM bhavati / ___ lopo'bhyastAdantinaH // 154 // abhyastAtparasyAnternakArasya lopo bhvti|| juhoteH sArvadhAtuke / / 155 // . juhote: ukArasya vakAro bhavati svarAdAvaguNe sArvadhAtuke pare / juhvati / juhoSi juhutha: juhutha / juhomi juhuva: juhumaH // ityAdi / ohAG gatau / bhRnghaangmaangaamit||156 // bhRJ hAG mAG ityeteSAmabhyAsasya idbhavati sArvadhAtuke pare / ubhayeSAmIkAro vyaJjanAdAvadaH // 157 // ubhayeSAmabhyastakrayAdivikaraNAnAM dAvarjitAnAmAkArasya IkAro bhavati vyaJjanAdAvaguNe sArvadhAtuke pare / jihiite| yaha sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| __- sArvadhAtuka ke Ane para juhoti Adi ko dvitva ho jAtA hai // 150 // 'hu hu ti' dvitva kiye gaye dhAtu ke pUrva avayava kI abhyAsa saMjJA ho jAtI hai // 151 // abhyAsa ke hakAra ko 'jakAra' ho jAtA hai // 152 // juhoti, juhuta: / ju hu anti| dhAtu ke abhyAsa aura itara donoM ko 'abhyasta' saMjJA ho jAtI hai // 153 // abhyasta se pare anti ke nakAra kA lopa ho jAtA hai // 154 // svarAdi aguNa sArvadhAtuka ke Ane para juhoti ke ukAra ko 'va' ho jAtA hai // 156 // juhvati banA / ityAdi / ohAG gati artha meM hai| 'hA hA te' hai pUrva ko abhyAsa saMjJA ho gii| sArvadhAtuka meM bhRJ hAG mAG inake abhyAsa ko ikAra ho jAtA hai // 156 // vyaMjanAdi aguNa sArvadhAtuka ke Ane para donoM hI abhyasta bane hue haiM jahA~ para aise dA varjita AkAra ko 'IkAra' ho jAtA hai // 157 // bhRGhAGmAGamit 156 sUtra se abhyAsa ko ikAra hokara 'ho ja:' sUtra se jakAra hokara jihiite| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 kAtantrarUpamAlA abhyastAnAmAkArasya // 158 // abhyastAnAmAkArasya lopo bhavatyaguNe sArvadhAtuke pare / jihAte jihate / jihI jihAthe jihIdhve / jihe jihIvahe jihImahe // jihIta jihIyAtAM jihIran / jihItAM jihAtAM jihatAM / jihISva jihAthAM jihIdhvaM / jihai jihAvahai jihaamhai| ajihIta ajihAtAM ajihata // evaM mAG mAne zabde ca / mimIte mimAte mimate / mimISe mimAthe mimIdhve / mime mimIvahe mimImahe / DudhAJ DubhRJ dhaarnnpossnnyoH| dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau // 159 // abhyAsasya dvitIyacaturthayo: prathamatRtIyau bhavata: / bibharti bibhRta: bibhrati / bibharSi bibhRtha: bibhRthH| bibharmi bibhRva: bibhRmaH / bibhRte bibhrAte bibhrate / bibhRSe bibhrAthe bibhRdhve / bibhre bibhRvahe bibhRmahe / ddudhaanyhsvH||160|| abhyAsasya hrasvo bhavati / ddhaati|| tathozca ddhaateH||161|| dadhAterdhAto: AdestRtIyacaturthatvaM bhavati tatho: sedhvozcAguNe parata: / dhatta: dadhati / dadhAsi dhatthaH dhattha / dadhAmi dadhva: dadhmaH / dhatte dadhAte dadhate / dhatse dadhAthe dhabve / dadhe dadhvahe dadhmahe / bhAvakarmaNozca / aguNa sArvadhAtuka Ane para abhyasta ke AkAra kA lopa ho jAtA hai // 158 // jihAte / jihate / 'Atmane cAnakArAt' sUtra 79 se nakAra kA lopa ho gayA hai / jihIta / jihItAM / ajihiit| mAG dhAtu mApa karane aura zabda karane artha meM hai| mA mA te 156 se abhyAsa ko 'i' 157 se abhyasta ko 'I' hokara mimIte banA / DudhAJ aura DubhRJ dhAtu dhAraNa poSaNa artha meM haiN| bhR bhR ti 156 se abhyAsa ko ikAra hokara bhi agale ko guNa hokara bhibhara ti hai| abhyAsa ke dvitIya ko prathama evaM caturtha ko tRtIya akSara ho jAtA hai // 159 // bibharti / bibhRta: / bibhrati 'dvayamabhyastaM' se abhyasta saMjJA karake 'lopo'bhyastAdantina:' 154 se nakAra kA lopa gayA ata: 'ramRvarNa:' se saMdhi ho gaI hai| Atmane pada meM bibhRte| __ dhA dhA ti 'dvitIya caturthayo: prathamatRtIyau' 159 sUtra se pUrva ko tRtIya akSara hokara-dAdhA ti rhaa| dhAJ dhAtu meM abhyAsa ko hrasva ho jAtA hai // 160 // 'dadhAti' banA / dA dhA tas hai / ta, tha, se, dhve aguNI vibhaktiyoM ke Ane para dhA dhAtu ke Adi ke tRtIya ko caturtha ho jAtA hai // 161 // dhA dhA tas 'abhyastAnAmAkArasya' 158 sUtra se abhyasta ke AkAra kA lopa hokara 'aghoSe prathama:' se prathama akSara hokara 'DudhAJ hrasva:' se abhyAsa ko hrasva hokara dhatta: bnaa| dadhAsi dhattha: dhattha / dadhAmi dadhva: dadhmaH / dhA dhA te abhyAsa ke caturtha ko tRtIya hokara hrasva hokara puna: 161 sUtra se caturtha ho gayA aura abhyasta ke 'AkAra' kA lopa hokara 'dhatte' bnaa| aise hI se dhve, vibhakti meM dhatse 'dhaddhve' bnaa| bhAvakarma meM Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 231 nAmyantAnAM yaNAyiyannAzIzcvicekrIyiteSu dIrghaH // 162 // nAmyantAnAM dhAtUnAM dIpo bhavati yaNAdInAM ye cvau ca pare / hUyate / adAba dAdhau dA // 163 // DudAJ daane| dAN daane| do avkhnnddne| deG rkssnne| ete catvAro daaruupaaH| DudhAJ dhAraNapoSaNayoH / dheTa pA pAne ityetau dhaaruupau| dAp lavane, daipa zodhane ityetau varjayitvA dAdhA ityetau dAsaMjJau bhavata: / .. dAmAgAyati pibati sthAsyati jahAtInAmIkAro vyaJjanAdau // 164 // dAsaMjJakamArUpakagAyatipibatisthAsyatijahAtInAmantasya IkAro bhavati vyaMjanAdAvaguNe sArvadhAtke pare / dIyate / dhiiyte| mAG mAne zabde c| mIyate mIyete mIyante / kai gai rai zabde / gIyate / pIyate / SThA gatinivRttau / nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH / sthIyate / So antakarmaNi / avasIyate / ohAk tyaage| hIyate / juhuyAt juhuyAtAM juhuyuH / dheTa pA pAne / dadhyAt dadhyAtAM dadhyuH / dadhIta dadhIyAtAM dadhIran / juhotu juhatAt juhutAM juhvatu / juhudhi juhutAt juhutaM juhuta / juhavAni juhavAva juhavAma / mimIta mimIyAtAm mimIran / mimItAM mimAtAM mimatAM / mimISva mimAthAM mimIdhvaM / mimai mimAvahai mimAmahai / bibhartu bibhRtAM vibhratu / bibhRtAM bibhrAtAM bibhratAM / dadhAtu dhattAt dhattAM dadhatu / abhyastAnAmakArasya iti lope prApte / "lopasvarAdezayoH svarAdezo vidhirbalavAn" iti svarAdezo bhavati / dAstyorabhyAsalopazca // 165 // nAmyanta dhAtu ko yaN Adi pratyaya, cci pratyaya ke Ane para dIrgha ho jAtA hai // 162 // hu ya te = huuyte| dAp dep ko chor3akara dA dhA, dhAtu 'dA' saMjJaka hote haiM // 163 // DudAJ-dAna denA, dAN-dAna denA, do-khaMDa karanA, deG-rakSA karanA, ye cAra dhAtu dA rUpa haiN| DudhAb-dhAraNa poSaNa karanA, dheT pA-pInA ye do dhAtu dhArUpa haiN| dApa-kATanA, daip zodhana krnaa| ina do dhAtuoM ko chor3akara uparyukta dA, dhA rUpa dhAtu 'dA' saMjJaka hote haiN| . vyaMjanAdi aguNa sArvadhAtuka vibhakti ke Ane para dA, mA, gA, pA, sthA, hA dhAtu ke anta ko IkAra ho jAtA hai // 164 // ata: dIyate, dhIyate, mIyate bana gye| kai gai rai, dhAtu zabda karane artha meM haiN| gIyate, paa--piiyte| SThA-ThaharanA / 'dhAtvAdeH Sa: sa:' sUtra se sakAra hone se nimitta ke abhAva meM naimittika kA bhI abhAva ho gayA ata: ThakAra ko thakAra hokara sthA rahA sthIyate / So aMta karanA--avasIyate / ohAk tyAga karanA, hIyate / ityaadi| saptamI meM-juhuyAt / dadhyAt / dadhIta 158 se AkAra kA lopa huA hai| juhotu / juhudhi / uttama puruSa meM guNa hokara juhavAni juhavAva juhvaam| mitIta, mimIyAtAM mimIran / mimItAM / bibhartu / bibhRtAM / dadhAtu / 'dhA dhA hi' 'abhyastAnAmAkArasya' sUtra se abhyasta ke AkAra kA lopa prApta thA kiMtu lopa aura svara ke Adeza meM svara ke Adeza kI vidhi balavAn hotI hai isa nyAya ke anusAra___'hi' vibhakti ke Ane para dA saMjJaka aura as dhAtu ke anta ko 'e' hokara abhyAsa kA lopa ho jAtA hai // 165 // Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 kAtantrarUpamAlA dAsaMjJakasyAstezca hau parentasya etvaM bhavati abhyAsalopazca / yathAsaMkhyaM / dhehi dhattAt dhattaM dhtt| dadhAni dadhAva dadhAma / dhattAM dadhAtAM dadhatAM / ajuhot ajuhutAM / ana ussijabhyastavidAdibhyo'bhuvaH // 166 // sijabhyastavidAdibhya: parasya ana us bhavati / abhuvaH / abhystaanaamusi||167|| abhyastAnAM guNo bhavati usi pre| ajuhvuH| ajuho: ajuhutaM ajuhuta / ajuhavaM ajuhuva ajuhuma / ajihIta ajihAtAM ajihata / abibha: abibhRtAM abibharuH / abibha: abibhRtaM abibhRta / abibharaM abibhRva abibhRma / abibhRta abibhrAtAM abibhrata / amimIta amimAtAM amimata / amimIthAH amimAthAM amimIdhvaM / amimi amimIvahi amimImahi / adadhAta adhttaaN| . AkArasyosi // 168 // AkArasya lopo bhavati usi pre| adadhuH / adhatta adadhAtAM addht| jibhI bhye| bibheti bibhita: bibhiit:| bhiyo vaa||169|| bhiyo vA ikAro bhavati vyaJjanAdAvaguNe sArvadhAtuke pre| . ya DavarNasyAsaMyogaparvasyAnekAkSarasya // 170 // asaMyogapUrvasyAnekAkSarasya ivarNasya yo bhavati svarAdAvaguNe pare / bibhyati ityAdi / hrI lajjAyAM / krama se--dhehi tAtaNa meM--dhattAt / dhattAM / ajuhot / ajuhu an hai| . bhU ko chor3akara sic abhyasta aura vivAdi se pare an ko 'us' ho jAtA hai // 166 // us ke Ane para abhyasta ko guNa ho jAtA hai // 167 // .. ajuhavuH banA ajuho: ajuhu + am-ajuhavam / ajihiit| abi bhR di / 'vyaMjanAdisyo:' se si di kA lopa hokara guNa hokara ra kA visarga huA abibhaH / an meM-abibharu: / abibhrata / amimIta / adadhAt / adhattAM / 'a da dhA us' / us ke Ane para AkAra kA lopa ho jAtA hai // 168 // . adadhuH / adhatta / vibhI dhAtu bhaya artha meM hai bhI bhI ti caturtha ko tRtIya akSara evaM DudhAJ hrasva: 160 sUtra se abhyAsa ko hrasva hokara evaM dhAtu ko guNa hokara 'bibheti' bnaa| 'bibhI tas' hai| vyaMjanAdi aguNa sArvadhAtuka ke Ane para 'bhI' ko vikalpa se ikAra ho jAtA hai // 169 // ata: bibhita:, bibhIta: / bibhI anti 154veM sUtra se nakAra ko lopa hokara svarAdi aguNI vibhakti ke Ane para asaMyoga pUrva anekAkSara vAle ivarNa ko yakAra ho jAtA hai // 170 // bibhyati banA / hI dhAtu-lajjita honA / hrI hI ti 'ho ja:' se 'jI' 160 sUtra se hrasva hokara ji Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 233 abhyaassyaadivynyjnmvshessym||171|| abhyAsasyAdivyaJjanamavazeSyaM bhvti| anAdelopa ityrthH| jihveti jihrItaH / svarAdAvivoMvarNAntasya dhAtoriyuvAviti iyAdezaH / jihiyati / ohAk tyAge / jahAti jhiit:| jahAtervA // 172 / / jahAte: sArvadhAtuke vyaJjanAdAvaguNe pare AkAra ikArAdezo bhavati vaa| jahita: jahIta: jahati / jhaasi| ubhayeSAmIkAro vyaJjanAdAvadaH / jahItha: jahitha: jahItha jahitha / jahAmi jahIva: jahiva: jahIma: jhimH| lopaH saptamyAM jahAteH // 173 // jahAterantasya lopo bhavati saptamyAM vyaJjanAdAvaguNe sArvadhAtuke pare / jahyAt jahyAtAM jahya: / jahAtu jahItAt jahitAt jahItAM jahitAM jhtu| AtvaM vA ho||174|| jahAterantasya AtvaM ItvamitvaM ca bhavati vA hau pare / jahAhi jahihi jahIhi jahItAt jahitAt jahItaM jahitaM jahIta jhit| jahAni jahAva jhaam| ajahAt ajahItAM ajahitAM ajhuH| ajahA: ajahItaM ajahitaM ajahIta ajahita / ajahAM ajahiva ajahIva ajahima ajahIma / ityAdi / R sa gtau| pR paalnpuurnnyoH| atipipatyozca // 175 // anayorabhyAsasya idati sArvadhAtuke pre| abhyAsa kA Adi vyaMjana avazeSa rahatA hai // 171 // arthAt Adi se bAda ke rakAra kA lopa ho jAtA hai taba guNa hokara 'jiheti' jihrIta: bnaa| jihI ati 'svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuvau' 83 sUtra se iy Adeza hokara 'jihiyati' bnaa| auhAk-tyAga krnaa| ___ hA hA ti' 'ho ja: sUtra se abhyAsa ko 'ja' hokara sUtra 160 se hrasva hokara 'jahAti' jahA ts| .. sArvadhAtuka vyaMjanAdi aguNa vibhakti ke Ane para jahAti dhAtu ke AkAra ko vikalpa se ikAra ho jAtA hai // 172 // jahitaH, 157ve sUtra se IkAra hokara 'jahIta:' banA jahA / anti 158. se AkAra ko lopa hokara nakAra kA lopa hokara 'jahati' bnaa| 'ja hA yAt' saptamI meM jahAti ke anta kA lopa ho jAtA hai // 173 // jahyAt / jahAtu jahitAt, jahItAt / ja hA hi| hi ke Ane para jahAti ke anta ko 'A' I aura 'i' ho jAtA hai // 174 // jahAhi, jahIhi, jahihi / ajahAt / ityAdi / kra sR gati artha meM hai| pR dhAtu pAlana aura pUraNa artha meM hai| Rti / pR pR ti| __ sArvadhAtuka meM kra ke abhyAsa ko ikAra ho jAtA hai // 175 // i kra ti| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 kAtantrarUpamAlA abhyaassyaasvnne||176 // abhyAsasya ivarNovarNayoriyuvau bhavato'savaNe pare / iyarti iyata: igrati / iyarSi iyatha: iyatha / iyarmi iyUva: iya'maH / iyyAt iyyAtAM iya'yuH / iyatu iyatAt iyatAM iyatu / iyahi iyRtAt iyataM iyt| iyarANi iyarAva iyraam| aiya: aivRtAM aiyruH| aiya: aivRtaM aiyt| aiyaraM aiyava aiyama / guNortisaMyogAdyoriti guNa: / bhaave-aryte| RvarNasyAkAraH // 177 // abhyAsasya RvarNasyAkAro bhavati / sasarti sasRta: sasrati / sahayAt sasRyAtAM sasRyuH / sasartu sasRtAt sasRtAM sasratu / asasa: asasRtAM asasaruH / yaNAziSoye // 17 // RdantAdikArAgamo bhavati yaNAziSorye pare / sriyate / piparti pipRta: / piprati / pipRyAt pipRyAtAM pipRyuH / pipartu pipRtAt pipRtAM piprtu| apipa: apipRtAM apiparu: / Nijir zaucapoSaNayoH / vijir pRthagbhAve / viSla vyaaptau| viS shbde|| nijivijiviSAM guNaH sArvadhAtuke // 179 // nijAdInAmabhyAsasya guNo bhavati sArvadhAtuke pare / cavargasya kirasavarNe // 180 // cavargasya kirbhavati asavaNe dhuTi pare ante ca / nenekti nenikta: nenijati / nenekSi neniktha: neniktha / nenejmi nenijva: nenijma: / nenijyAt nenijyAtAM nenijyuH| nenektu neniktAt neniktAM nenijatu / nenegdhi neniktAta neniktaM nenikt| asavarNa ke Ane para abhyAsa ke ivarNa uvarNa ko iy uv hotA hai // 176 // Age guNa hokara iyarti, iyata: 'ramRvarNaH' se saMdhi hokara iy R ati = iyarti / iyayAt / iyatu / iy kra Ani guNa hokara iyarANi bnaa|| bhAvakarma meM R ya te 'guNotisaMyogAdyo:' 71 sUtra se guNa hokara 'aryate' bnaa| sa sa ti abhyAsa ke RvarNa ko akAra ho jAtA hai // 177 // guNa hokara 'sasarti' bnaa| sasRta: ssrti| sahayAt / sasartu / asasa: asasRtAM asasaruH / bhAvakarma meMyaNa AziS aura y pratyaya ke Ane para RkAra se ikAra kA Agama hotA hai // 178 // sa i 'ramRvarNaH' se siyate banA / pR pR ti 'artipipozca' 175 sUtra se abhyAsa ko 'i' hokara guNa hokara piparti banA / pipRyAt / pipartu / apipa: apipRtAM apiparu: / Nijira-zuddhi karanA, poSaNa krnaa| vijir-pRthak honA, viSla-vyApta honA, viS-zabda krnaa| No na:' sUtra se N ko n karake nij dhAtu hai| nij nij ti 171 se abhyAsa ke Adi ko zeSa rakhane se j kA lopa huaa| sArvadhAtuka meM nij vij aura viS ke abhyAsa ko guNa ho jAtA hai // 179 / / evaM guNI vibhakti ko guNa hokara ne ne j ti rhaa| asavarNa, dhuTa ke pare aura anta meM cavarga ko kavarga ho jAtA hai // 180 // nenekti nenikta: nenijati, nenekSi nenikthH| nenijyAt / nenektu / nenegdhi / nenij Ani / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 235 abhyastasya copadhAyA nAminaH svare guNini sArvadhAtuke // 181 // abhyastasya copadhAyA nAmino gaNo na bhavati svarAdau gaNini sArvadhAtake pare / nenijAni nenijAva nenijAma / anenek aneniktAM anenijuH / anenek aneniktaM anenikta / anenijaM anenijva anenijma / vevekti vevikta: vevijati / vevijyAt vevijyAtAM vevijyuH / vevektu veviktAt vevitAM vevijatu / vevigdhi / avevek avevitAM avevijuH / veveSTi veviSTa: veviSati / vevekSi veveSThi: vevisstth| veveSmi veviSva: veveSmiH / veviSyAt veviSyAtAM veviSyuH / veveSTu veviSTAt veviSTAM veviSatu / dhuTAM tRtIyazcaturtheSu iti tRtIyaH / RvarNaTavargaraSA mUrdhanyA iti nyAyAt SakArasya DakAraH / veviDDi veviSTAt veviSTaM veviSTa / veviSANi veviSAva vevissaam| aveveTa aveviSTAM avevissuH| aveve: aveviSTaM aveviSTa / aveviSaM aveviSva aveviSma / bhAvakarmaNo:-nijyate / vijyate / viSyate / iti juhotyaadiH| atha divAdigaNaH divu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutimodamadasvapnakAntigatiSu / divAderyan // 182 // divAdergaNAdvikaraNasaMjJako yan bhavati kartari vihite sArvadhAtuke pare / nAminorvorakurcharorvyaJjane // 183 // akurcharorvorupadhAbhUtasya nAmino dIghoM bhavati vyaJjane pare / dIvyati dIvyata: dIvyanti / dIvyet dIvyetAM dIvyeyuH / dIvyatu dIvyatAt dIvyatAM dIvyantu / adIvyat adIvyatAM adIvyan / SUG prANiprasave / svarAdi guNI sArvadhAtuka ke Ane para abhyasta aura upadhA ke nAmi ko guNa nahIM hotA hai // 181 // nenijAni / anenek / "vyaMjanAdisyo:" se di si kA lopa ho gayA hai| vij dhAtu se--vevekti veviktaH / vevijyAt / vevektu / vevigdhi / viS--veveSTi / veviS se 'SaDhoka: sUtra se' Sa ko k hokara Age sakAra ko SakAra hokara vevekssi| . veviS + hi 'dhuTAM tRtIyazcaturtheSu' sUtra 120 se tRtIya akSara hotA thA taba "RvarNa Tavarga raSA mUrdhanyA:" isa nyAya se SakAra ko 'u' puna: tavargasya SaTvargAdRvarga:' se dhi ko Dhi hokara 'veviDDi' aveveT / bhAvakarma meM--nijyate / vijyate / vissyte|| isa prakAra se juhotyAdi gaNa samApta ho gyaa| atha divAdigaNa divu dhAtu krIr3A, jItane kI icchA, vyavahAra, kAMti icchA, stuti, moda, mada, svapna, kAMti aura gati artha meM hai| div ti hai| divAdi se 'yan' vikaraNa hotA hai // 182 // kartA meM sArvadhAtuka se pare divAdigaNa se vikaraNa saMjJaka 'yan' hotA hai| vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para kur chur ko chor3akara va kI upadhAbhUta nAmiko dIrgha ho jAtA hai // 183 // dIvyati dIvyata: dIvyaMti / dIvyet / dIvyatu / adIvyat / SUG dhAtu prANI ko janma dene artha meM Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 kAtantrarUpamAlA sUyate sUyete sUyante / sUyeta sUyeyAtAM sUyeran / sUyatAM sUyetAM sUyantAM / asUyata asUyetAM asuuynt| . asyathA: asayethAM asayadhvaM / asye asayAvahi asayAmahi / Nahaj bndhne| saMnahyati saMnahyata: saMnahyanti / saMnahyate saMnahyete saMnayante / saMnahyet saMnahyetAM saMnahyeyuH / saMnoH saMnahyetaM saMnahyeta / saMnahyeyaM saMnahyeva saMnoma / saMnahyeta saMnahyeyAtAM saMnoran / saMnahyatu saMnayatAt saMnahyatAM saMnahyantu / saMnA saMnayatAt saMnAtaM saMnahyata / saMnahyAni saMnahyAva sNnhyaam| saMnahyatAM saMnahyetAM saMnayantAM / saMnahyasva saMnothAM saMnahyadhvaM / saMna] saMnahyAvahai sNnhyaamhai| samanahat samanahyatAM smnn| samanahyata samanahyetAM samanahyanta / ityAdi / bhAvakarmaNozca / dIvyate / suuyte| sNnhte| jimidA snehne| mideH||184|| miderityetasya nAmyupadhasya dhAtoryansvavikaraNe pare guNo bhavati / pramedyati pramedyata: pramedyanti / prameyet / pramedyatu / prAmedyat / zo tanUkaraNe / cho chedane / So antkrmnni| do avkhnnddne| - yanyokArasya // 185 // dhAtorokArasya lopo bhavati yani pare / zyati zyata: zyanti / zyasi zyatha: zyatha / zyAmi zyAva: zyAma: / chyati chyata: chyanti / syati syata: syanti / dyati dyata: dyanti / zam dam upazame / tamu kaakssaayaaN| . . zram tapasi khede ca / bhrama anavasthAne / kSamUS sahane / klamu glAnau / madI harSe / zamAdInAM dI? yani // 186 // zamAdInAM dIghoM bhavati yani pre| zAmyati / dAmyati / tAmyati / zrAmyati / bhrAmyati kSAmyati / klAmyati / mAdyati / janI praadurbhaave| ' jA janervikaraNe // 187 // jane: svavikaraNe pare jA bhavati / jAyate / jAyeta / jAyatAM / ajaayt| " hai / G kI itsaMjJA hone se Atmanepada huaa| 'dhAtvAdeH Sa: sa:' sUtra se 'sU' rhaa| sUyate / sUyete / sUyeta / sUyatAM / asUyata / Nahab dhAtu-baMdhana artha meM hai| ___ 'No na:' se na hokara nahyati saMnayati bnaa| saMnahyate / saMnot / saMno / saMnahyatu / saMnahyatAM / samanahyat / samanahyata / ityAdi / bhAvakarma meM--dIvyate, sUyate / saMnahyate / jimidA dhAtu sneha artha meM hai| 'mid' isa nAmi upadhA vAlI dhAtu ko 'yan' vikaraNa ke Ane para guNa ho jAtA hai // 184 // medyati, pramedyati / prameyet / pramedyatu / prAmedyat / zo-kRza krnaa| cho-chedana karanA / So-samApta honaa| do-Tukar3e krnaa| zo yan ti hai| _ 'yan' ke Ane para dhAtu ke okAra kA lopa ho jAtA hai // 185 // zyati, zyata: zyanti / chyati / syati / dyati / zam dam dhAtu upazama artha meM haiM / tamu kAMkSA artha meM, zrama, dhAtu tapazcaryA aura kheda artha meM haiN| bhramu-bhramaNa karane / kSamUSa-sahana karane / klama-glAni artha meM, madI dhAtu-harSa artha meM hai| yana ke Ane para zam Adi ko dIrgha ho jAtA hai // 186 // zAmyati, dAmyati, tAmyati, bhrAmyati, kSAmyati, klAmyati, mAdyati / janI utpanna honaa| ___ jan dhAtu ko apane vikaraNa ke Ane para 'jA' ho jAtA hai // 187 // jAyate / jAyeta / jAyatAM / ajAyata / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 237 yaNi vA // 188 // yaNi pare janerjAdezo vA bhavati / jAyate janyate / iti divAdiH / atha svAdigaNaH SuJ abhissve| nuH svAdeH // 189 // svAdergaNAdvikaraNasaMjJako nurbhavati kartari vihite sArvadhAtuke pare / sunoti sunutaH / norvakAro vikaraNasya // 190 // novikaraNasyAsaMyogapUrvasyokArasya vakAro bhavati svarAdAvaguNe sArvadhAtuke pare / sunvanti / sunoSi sunutha: sunutha / sunomi| ukAralopo vamorvA // 191 // asaMyogapUrvasya vikaraNasyokArasya lopo vA bhavati vamo: parata: / sunva: sunuva: sunma: sunumaH / sunute sunvAte sunvate / sunuSe sunvAthe sunudhve / sunve sunvahe sunuvahe sunmahe sunumahe / / nAmyantAnAM yaNAyinnAzIzcvicekrIyiteSu dIrghaH // 192 // * nAmyantAnAM dhAtUnAM dI? bhavati yaN Ay in AzI: cekrIyiteSu ye cvau ca pre| sUyate sUyete / azUG vyAptau / ashnute| . yaNa ke Ane para jan ko 'jA' vikalpa se hotA hai // 188 // bhAva meM--yaNa ke Ane para jAyate / janyate donoM rUpa bana gye| isa prakAra se divAdi gaNa samApta huaa| atha svarAdigaNa prAraMbha hotA hai| SuJ dhAtu kA artha-snapana, pIDana, snAna aura surA banAne artha meM hai| . . kartA meM sArvadhAtuka ke Ane para 'su Adi gaNa se 'nu' vikaraNa hotA hai // 189 // dhAtvAdeH Sa: sa: sUtra 54 se sa hotA hai puna: 'nAmyaMtayordhAtuvikaraNayorguNaH' 32veM sUtra se guNa hokara 'sunoti, sunutaH' bnaa| 'dhAtvAdeH Sa: sa:' sUtra 54 se 'sunu anti' hai| . nu vikaraNa ke ukAra ko 'vakAra' hotA hai // 190 // pUrva meM saMyoga akSara ke na hone se svarAdi aguNI sArvadhAtuka ke Ane para 'nu' ke 'u' ko 'va' ho jAtA hai| sunvnti| va, ma, vibhakti ke Ane para asaMyoga pUrva ke vikaraNa ke ukAra kA lopa vikalpa se hotA hai // 191 // sunva: sunuvaH / sunma: sunuma: bnaa| Atmanepada meM-sunute sunvAte sunvate 'Atmane cAnakArAt' sUtra se ante ke nakAra kA lopa ho gyaa| sunuSe / sunve, sunvahe, sunuvahe / sunmahe, sunumahe / bhAvakarma meM-su ya te hai___ yaN Ay in, AzI, cekrIyita, ya aura cci pratyaya ke Ane para nAmyaMta dhAtu ko dIrgha ho jAtA hai // 192 // Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 kAtantrarUpamAlA novikaraNasya // 193 // nuvikaraNasyokArasya saMyogapUrvasya uvAdezo bhavati svarAdAvaguNe sArvadhAtuke pre| aznuvAte aznuvate / ciJ cayane / cinoti cinuta: cinvanti / cinute cinvAte cinvate / sunuyAt sunuyAtAM sunuyaH / aznuvIta aznuvIyAtAM aznuvIran / aznuvIthA: aznuvIyAthAM aznuvIdhvaM / aznuvIya aznuvIvahi aznuvImahi / cinuyAt / cinvIta / sunotu sunutAt sunutAM sunvantu / nozca vikrnnaadsNyogaat||194|| asaMyogapUrvAnnuvikaraNAcca parasya helopo bhavati / sunu sunutAt sunutaM sunuta / sunavAni sunuvAva sunuvaam| aznutAM aznuvAtAM aznuvatAM / aznuSva aznuvAthAM aznudhvaM / aznavai aznavAvahai ashnvaamhai| cinotu cinutAt cinutAM cinvantu / cinutAM cinvAtAM / cinuSva cinvAthAM cinudhvaM / cinavai cinavAvahai cinvaamhai| asunot asunutAM asunvn| Aznuta AznuvAtAM aashnuvt| acinot / acinuta / ityAdi / iti svAdiH / atha tudAdigaNaH tud vyathane // tudAderani // 195 // tudAderguNo na bhavati ani pare / tudati tudata: tudanti / mRG praanntyaage| yahA~ yaN pratyaya ke Ane para dIrgha hone se 'sUyate, sUyete' Adi bnegaa| azUG dhAtu vyApti artha meM hai| aznute bnaa| nu vikaraNa ke ukAra ko 'uv' Adeza ho jAtA hai // 193 // saMyoga pUrva vAlI dhAtu se nu vikaraNa ke ukAra ko svarAdi aguNa sArvadhAtuka ke Ane para 'uv' Adeza hotA hai / aznuvAte aznuvate bnaa| ciJ dhAtu-cayana artha meM hai-phUla cunanA / Adi / cinoti cinuta: cinvanti / cinute cinvAte cinvate / saptamI meM--sunuyAt / aznuvIta / cinuyAt / cinvIta / isameM 190 sUtra se 'u' ko 'va' huA hai| paMcamI meM--sunotu / sunu hi hai| asaMyoga pUrva se pare nu vikaraNa hone se 'hi' kA lopa ho jAtA hai // 194 // sunu| paMcamI ke uttamapuruSa meM guNa hone se sunavAni sunavAva sunvaam| aznutAM aznuvAtAM ashnuvtaaN| uttamapuruSa meM aznavai, aznavAvahai, ashnvaamhai| cinotu / cinutAM / uttamapuruSa meM--cinavai, cinavAvahai cinvaamhai| hyastanI meM asunot / Aznuta / acinot / acinuta / isa prakAra se svAdi gaNa samApta huaa| . atha tudAdi gaNa prAraMbha hotA hai| tud dhAtu pIr3A artha meM hai / 'tud ti' hai 'an vikaraNa: kartari' se an vikaraNa hotA hai / puna: / an vikaraNa ke Ane para tudAdi ko guNa nahIM hotA hai // 195 // tudati tudata: tudanti / mRG dhAtu prANa tyAga-marane artha meM hai| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 239 iranyaguNe // 196 // RdantAdikArAgamo bhavati aguNe anvikaraNe pare / svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuvau / mriyate niyete mriyante / mucchR mokssnne|| ___ mucAderAgamo nakAraH svarAdani vikaraNe // 197 // macAde: svarAnnakArAgamo bhavatyani vikaraNe pare / maJjati mAta: mananti / laplaba chettne| viTalaja lAbhe / lip upadehe / Sicir kSaraNe / lumpati lumpate / vindati vindte| limpati limpate / siJcati / siJcate / iti mucAdiH / tudet / mriyeta / muJcet / muJceta / tudet / mriyatAM / muJcantu / muJcatAM / atudat / amriyata / amuJcat / amuJcata amuJcetAM amuJcanta / amuJcathA: amuJcethAM amuJcadhvaM / amuJce amuJcAvahi amuJcAmahi / bhaavkrmnno:-tudyte| . yaNAziSorye // 198 // RdantAdikArAgamo bhavati yaNAziSorye pare / mriyate / mucyate / lupyate / vidyate / lipyate / sicyate ityAdi / kR vikSepe / gR nigrnne| . RdantasyeraguNe // 199 // Rdantasya ir bhavatyaguNe pare / kirati / girati / aguNa vibhakti meM an vikaraNa ke Ane para RkArAMta dhAtu se 'ikAr' kA Agama ho jAtA hai // 196 // : 'ramRvarNaH' sUtra se R ko ra hokara 'mri te' rahA 'svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuvau' 83 sUtra se ikAra ko 'iy' hokara mriyate banA, mriyete mriyte| isa gaNa meM 'Atmane cAnakArAt' sUtra se ante ke nakAra kA lopa nahIM hotA hai| muclU dhAtu mukta-chUTane artha meM hai| muc a ti hai| _____ an vikaraNa ke Ane para mucAdi meM svara se pare 'nakAra' kA Agama ho jAtA hai // 197 // __'mun c ati' hai 'varge tadvargapaJcamaM vA' 93 sUtra se cavarga kA aMtima akSara hokara 'muJcati' banA / 'muJca aanti meM asaMdhyakSarayorasya tau tallopazca' 26veM sUtra se akAra kA lopa ho gayA hai / 'muJcanti' bnaa| lupluj dhAtu chedana artha meM hai| luJ kA anubaMdha hokara lup rhaa| vidluJ-lAbha artha meM hai 'vid' rahatA hai| lip vRddhi artha meM hai| Sicir-kSaraNa artha meM hai 'Sic' rahatA hai| - ina sabameM nakAra kA Agama hokara-lumpati / lumpate / vindati, vindate / limpati, limpate / siJcati, siJcate / ye 'mucAdi' dhAtu kahalAtI haiN| tudet / mriyeta / muJcet, muJceta / tudatu / mriyatAM / muJcatu muJcatAM / atudat / amriyata / amuJcat / amuJcata / bhAvakarma meM tuyate / mR ya te hai| __yaNa AzI aura 'ya' pratyaya ke Ane para RkArAMta se ikAra kA Agama ho jAtA hai // 198 // mriyate / mucyate / lupyate / vidyate / lipyate / sicyate / kR dhAtu vikSepaNa karane artha meM hai| gR nigalane artha meM hai| aguNa vibhakti ke Ane para RkArAMta ko 'ir' ho jAtA hai // 199 // kirati / girati / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 kAtantrarUpamAlA vA svare // 20 // giraterazruterlazrutirbhavati vA svare pre| gilati gilata: gilanti / irurorIrUrau / kIryate gIryate ityaadi| tudAdiH smaapt:| atha rudhAdigaNaH rudhir aavrnne| svarAdrudhAdeH paro nazabdaH / / 201 // rudhAdergaNasya svarAtparo vikaraNasaMjJako nakArAgamI bhavati kartari vihite sArvadhAtuke pare / NatvaM ghaDhadhabhebhyastathoodha: / dhuTAM tRtIyazcaturtheSu / ruNaddhi / . rudhAdervikaraNAntasya lopaH // 202 // rudhAdevikaraNAntasya lopo bhavati aguNe sArvadhAtuke pare / runddhaH rundhanti / runddhe, runddhAte, runddhate / runtse / rundhAthe rundhve / rundhe rundhvahe rundhamahe / bhuja paalnaabhyvhaaryoH| ___ azanArthe bhujA // 203 // . svara ke Ane para gira ko vikalpa se gil ho jAtA hai // 200 // gilati gilata: gilanti / bhAvakarma meM kir ya te gir ya te hai 'irurorIrUrau' 112veM sUtra se ir ko Ir hokara kIryate gIryate banA ityAdi / isa prakAra se tudAdi gaNa samApta huaa| atha rudhAdi gaNa prAraMbha hotA hai| rudhir dhAtu AvaraNa-rokane artha meM hai / rudh zeSa rahatA hai| kartA meM kahe gaye sArvadhAtuka ke Ane para rudhAdi gaNa meM svara se pare vikaraNa saMjJaka 'nakAra' kA Agama hotA hai // 201 // ru na dh ti 'no NamanantyaH ' ityAdi sUtra se 'na' ko 'Na' ho gyaa| 'ghaDhadhabhebhyastathoodha:' sUtra 143 se 'ti' ko 'dhi' ho gayA 'ruNa dh dhi' rahA 'dhuTAM tRtIyazcaturtheSu' sUtra 120 se prathama dh ko d hokara 'ruNaddhi' bana gyaa| aguNa sArvadhAtuka ke Ane para rudhAdi gaNa meM vikaraNa ke anta na ke akAra kA lopa ho jAtA hai // 202 // ata: 'rundhdaH' banA rundh anti = rundhanti bnaa| ruNatsi rundhda: rundhda, ruNadhmi rundhva: rundhmaH / rundhde rundhAte rundhante, runtse rundhAthe rundhve / bhuj dhAtu pAlana aura bhojana artha meM hai| azana artha meM bhuj dhAtu Atmane pada hI hotI hai aura pAlana artha meM parasmaipadI hotI hai| azana artha meM bhuj dhAtu rudhAdi ho jAtI hai // 203 // . Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 241 azanArthe bhuja rucAdirbhavati / iti rucAdiH / bhuGkte bhuJjAte bhuJjate / bhujhe bhunyjaathe| bhuGgdhve / bhuJje bhujvahe bhujmahe / yujir yoge| yunakti yukta: yuJjanti // yuJjate / yujhe / yuJjAthe yudhve / yuJje yuvahe yujmahe / rundhyAt / rundhIta / bhuJjIta / yujyAt yuJjIta / ruNajhu runddhAt runddhAM rundhantu / runddhi / runddhAt runddhaM runddha / ruNadhAni ruNadhAva ruNadhAma / bhuGktAM bhujAtAM bhuJjatAM / bhuva bhuJjAthAM bhuGgdhvaM / bhunajai bhunajAvahai bhunajAmahai / yunaktu yuktAt yuktAM yuJjantu / yuGgdhi yuktAt yuGktaM yukta / yunajAni yunajAva yunjaam| yuGktAM / aruNat aruNad arunrdhA arundhan / so'padAnte vaa||204|| dadhoratvaM vA syAt tatrApi zabdabahulabhAvAt / so'padAnte'rephaprakRtyorapi // 205 // paMdAnte vartamAnayordadhoratvaM vA syAt hyastanyAM madhyamapuruSaikavacane / aruNattvaM aruNastvaM / arunddhaM / arundha / aruNadhaM arundhva arundhma / abhuGkta abhuJjAtAM abhuJjata / abhukthA : abhuJjAthAM abhuGgdhvaM / abhunyji| abhujvahi abhujmahi / ayuna ayunag ayuktAM ayuJjan / ayunak ayunag ayuGktaM ayukta / ayunajaM ayuva ayujma / ayukta ayuJjAtAM ayuJjata / ayukthA: ayuJjAthAM ayuGgdhvaM / ayuJji ayujvahi ayumahi / bhAvakarmaNoH / rudhyate rudhyete rudhyante / bhujyate bhujyate bhujyante / bhidir vidaarnne| chidir dvidhaakrnne| bhintti| chinatti / bhindyAt / chindyAt / bhinattu / chinattu / abhinat abhittAM abhindan / abhinattvaM abhinastvaM abhintaM abhinta / abhinadaM abhindva abhiny| acchinat acchintAm acchindan / acchinattvaM acchinastvaM acchintaM acchinnata / acchinnata / acchindam acchindva acchindra / iti rudhAdiH / - bhuj te 'svarAdrudhAdeH paro nazabdaH' sUtra meM 'na' vikaraNa hokara 'rudhAdevikaraNAntasya lopaH' sUtra se nakAra ke akAra kA lopa hokara 'cavargasyakirasavaNe' sUtra 180 se cavarga ko kavarga hokara 'varga tadvargapaJcamaM vA' sUtra se varga kA aMtima akSara hokara bhuGkte bhuJjAte bhuJjate / 'bhuG kSe' s ko Sa hokara kSa ho gyaa| * yujir dhAtu yoga artha meM hai / yunakti yukta: yuJjanti / rundhyAt / rundhIta / bhuJjIta / yujyAt / yuJjIta / ruNaddha / 'runddhi' hudhuDbhyAM hedhiH' sUtra se hiko dhi hokara banA hai| paMcamI ke uttama puruSa meM ruNadhAni ruNadhAva ruNadhAma / bhunajai bhunajAvahe bhunajAmahe / yunaktu / arunnt| . da aura dha se akAra vikalpa se hotA hai| vahA~ bhI zabda bahulatA hotI hai // 204 // ___ hyastanI ke prathama puruSa ke ekavacana meM padAnta meM vartamAna da aura dha ko akAra vikalpa se hotA hai // 205 // - aruNat tvaM / jaba akAra huA taba-aruNa: tvaM / aruNadham arundhva arundhm| abhukta abhuJjAtAM abhuJjata / ayunak ayunam / ayukta / bhAvakarma meM-rudhyate / bhujyate / bhidir vidAraNa artha meM hai evaM chidir dvidhA karane ke artha meM hai| bhinatti / chinatti / bhindyAt chindyAt / bhinattu / chinattu abhinat abhintAM abhindan / abhinat abhina: / acchinat / acchinata / acchina: / acchindam isa prakAra se rudhAdi gaNa samApta huaa| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 kAtantrarUpamAlA atha tanAdigaNaH tanu vistaare| tanAderuH // 206 // tanAdergaNAdvikaraNasaMjJaka urbhavati kartari vihite sArvadhAtuke pare / tanoti tanuta: tanvanti / manuG avabodhane / manute manvAte manvate / manuSe manvAthe manudhve / manve manuvahe manvahe manumahe manmahe / DukRJ karaNe / kroti| karoteH // 207 // karoterakArasya ukAro bhavati aguNe sArvadhAtuke pare / kuruta: kurvanti / karoSi kurutha: kurutha / kromi| asyAkAraH sArvadhAtuke gunne|| - karotenityam // 208 // karote parasya ukArasya nityaM lopo bhavati vamo: parata: kurva: kurmaH / kurute kurvAte kurvate / bhAvakarmaNozca / tanyate mnyte| ye ca // 209 // karote parasya ukArasya nityaM lopo bhavati ye ca pare / kuryAt kurvIta / tanotu tanutAt tanutAM tanvantu / ukArAcca // 210 // atha tanAdi gaNa prArambha hotA hai| tanu dhAtu vistAra artha meM hai / tan ti hai| kartA se sArvadhAtuka meM tanAdi gaNa se vikaraNa saMjJaka 'u' hotA hai // 206 // tanoti tanuta: tanvanti / manuG dhAtu mAnane artha meM hai| manute manvAte manvate / tanomi tanuva: 'ukAralopo vargovA' sUtra 191 se va, ma ke Ane para ukAra kA lopa vikalpa se hotA hai| tanva: tanmaH / manuvahe manvahe manumahe mnmhe| . DukRJ dhAtu karane artha meM hai| 'karoti' banA hai| 'nAmyaMtayordhAtu vikaraNayorguNaH' sUtra se sarvatra guNa huaa| aguNa sArvadhAtuka ke Ane para karoti ke akAra ko ukAra ho jAtA hai // 207 / / kuruta: kurvanti / kuru vs| va, ma ke Ane para karoti ke ukAra kA nitya hI lopa ho jAtA hai // 208 // kurva: kurmaH / kurute kurvAte kurvate / bhAvakarma meM tanyate, manyate / kuru yAt / 'ya' vibhakti ke Ane para kuru ke ukAra kA niyama se lopa ho jAtA hai // 209 // kuryAt / kuru Ita = kurvIta / tanotu tnutaat| ukAra vikaraNa se 'hi' kA lopa ho jAtA hai // 210 // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 243 ukArAcca vikaraNAtparasya helopo bhavati / tanu tanutAt tanutaM tanuta / tanavAni tanavAva tanavAma / manutAM manvAtAM manvatAM / karotu kurutAt kurutAM kurvantu / kurutAM / atanot atanutAM atanvan / atanoH / amanuta amanvAtAM amanvata / amanuthA: amanvAthAM amanudhvaM / amanvi amanuvahi amanvahi amanumahi amanmahi / akarot akurutAM akurvan / akurut| bhAvakarmaNoH / tnyte| manyate / "bhAvakarmaNozca / yaNAziSorye" itIkArAgama: / kriyate / iti tanAdiH / atha krayAdigaNaH DukrIJ drvyvinimye| nA krayAdeH / / 211 // krayAdevikaraNasaMjJako nA bhavati kartari vihite sArvadhAtuke pare / krINAti / ubhayeSAmiti IkAraH / kriinniitH| . yAdInAM vikaraNasya // 212 // kyAdInAM vikaraNAkArasya lopo bhavati svarAdAvaguNe sArvadhAtuke pare / krINanti / vRJ saMbhaktau / vRNIte vRNAte vRNate / grahaJ upAdAne / saparasvarAyAH samprasAraNamantasthAyAH // 213 // pareNa dhAtusvareNa saha antasthAyAH samprasAraNaM bhavati / itydhikRty| grahijyAvayivyadhivaSTivyacipacchivazcibhrasjInAmaguNe // 214 // tanu tanutAt / tanavAni / manutAM / karotu / kurutAM / atanot / amanuta / akarot / akuruta / bhAvakarma meM-tanyate / manyate kR ya te 'yaNAziSorye' isa sUtra se ikAra kA Agama hokara 'kriyate' banA / isa prakAra se tanAdi prakaraNa samApta huaa| atha krayAdigaNa prArambha hotA hai| DukrI kharIdane artha meM hai| kartA meM sArvadhAtuka ke Ane para kyAdi gaNa meM vikaraNa saMjJaka 'nA' ho jAtA hai // 211 // ___ krINAti / 'ubhayeSAmIkAro vyaJjanAdAvadaH' sUtra 157 se kyAdi gaNa meM vyaMjanAdi aguNa vibhakti ke Ane para vikaraNa ko IkAra ho jAtA hai / krINIta: / krINA anti / svarAdi aguNa sArvadhAtuka ke Ane para kyAdi gaNa meM vikaraNa nA ke AkAra kA lopa ho jAtA hai // 212 // ata: 'krINanti' bnaa| vRG dhAtu varaNa artha meM hai| vRNIte vRNAte vRNate / grahab dhAtu grahaNa artha meM hai| ___ para dhAtu svara ke sAtha aMtastha ko saMprasAraNa ho jAtA hai // 213 // isa sUtra ko adhikRta karake graha, jyA, vaya, vyadh, vaz, vyac praccha vrazca bhrasj dhAtu ke antastha ko para svara ke sAtha aguNa vibhakti ke Ane para saMprasAraNa ho jAtA hai // 214 // Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 kAtantrarUpamAlA grahAdInAmantasthAyA: pareNa svareNa saha samprasAraNaM bhavatyaguNe pare / kiM samprasAraNaM / samprasAraNaM khato'ntasthA nimittAH // 215 // antasthA nimittA i u Rta: saMprasAraNasaMjJA bhavanti / gRhNAti gRhNIta: gRhNanti / gRhNIte gRhNAte gRhnnte| jyA vayohAnau / jInAti / bhAvakarmaNozca / jIyate / veJ tantusantAne / vayati vayata: vayanti / vayate / Uyate / vyadh tADane / vidhyati vidhyate / vaza kaantau| chazozca // 216 // chazozca So bhavati dhuTyante ca / vaSTi uSTa: uzanti / vakSi uSTha: uSTha / vazmi uzva: uzma: / ushyte| vyaca vyaajiikrnne| vicati vicata: vicanti / vicyte| praccha jJIpyAsAM / pRcchati pRcchata: pRcchanti / pRcchate / vrazcU chedane / vRzcati / vRshcte| bhrasja paake| luvarNatavargalasA iti nyAyAt bhRjjati / bhRjjate / triSu vyaJjaneSu saMyujyamAneSu sajAtIyAnAmekavyaJjanalopa: / krINIyAt / vRNIta / gRhNIyAt gRhnniit| krINAtu krINItAt krINItAm / kronnntu| krINIhi krINItAt krINItaM krINIta / krINAni krINIva kriinniim| vRNIta / gRhNAtu gRhNItAt gRhNItAM gRhnnntu| Ana vyaJjanAntAddhau // 217 // saMprasAraNa kise kahate haiM ? ____antastha ya va ra ko i u R saMprasAraNa saMjJA hotI hai // 215 // . graha ko gRha ho gayA gRhNAti = gRhNAti gRhNIta: gRhNanti / gRhNIte gRhNAte gRhnnte| jyAvaya kI hAni artha meM hai| jyA meM yA koI hokara 'jInAti' bnaa| bhAva-karma meM--jIyate / veJ dhAtu bunnaa| vayati / vayate / ve ko AkArAMta hokara vA ko U hokara 'Uyate' / vyadh-tADita krnaa| ya ko i hokara vidhyati / vidhyate / 'vayati' bhvAdigaNa meM banA hai-evaM 'vidhyati' divAdigaNaM meM banA hai| vaza dhAtu-kAMti (camakanA)--yaha dhAtu adAdi kA hai aura vikaraNa kA lopa ho jAtA hai| dhuTa ke anta meM Ane para ch aura z ko e ho jAtA hai // 216 // vaS hokara 'tavargasya paTavargATTavarga:' 118 sUtra se Tavarga hokara vaSTi banA / aguNI meM saMprasAraNa hokara uSTaH uzanti / vakSi "paDho ka: se" 119veM sUtra se S ko k hokara puna: si ko Si hokara vakSi banA hai| uSTha: uSTha / vazmi uzva: uzma: / va aura ma antastha, anunAsika hone se dhuTa nahIM hai| vyac-kapaTa krnaa| ya ko i hokara tudAdi gaNa meM vicati vicata: vicanti bnaa| _ vicyate / praccha dhAtu-prazna krnaa| ra ko kra hokara pRcchati / pRcchate / brazcU-chedana karanA / vRzcati / vRshcte| bhrasj-bhUnanA / "la varNa ta varga la aura sa ye dantya kahalAte haiN|" 'tavargasya caTavargayome caTavargau' sUtra se aura dantya hone ke nyAya se sakAra ko ta varga mAnakara Age ca varga ke yoga meM use ca varga kara dene se 'bhRjjati' bnaa| bhRjjate / bhrasj meM r ko R saMprasAraNa huA hai| tIna vyaJjanoM ke saMyukta karane para sajAtIya meM se eka vyaJjana kA lopa ho jAtA hai| krINIyAt / vRNIta / gRhNIyAt / gRhNIta / krINAtu / krINIhi / vRNIta / gRhnnaatu| vyaJjanAMta dhAtu se kyAdi gaNa meM 'hi' ke Ane para vikaraNa saMjJaka 'Ana' ho jAtA hai // 217 // Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 245 vyaJjanAntAt kyAdevikaraNasaMjJaka Ano bhavati hau pare / gRhANa gRhNItAt gRhNItaM gRhNIta / gRhNAni gRhNAva gRhNAma / gRhNItAM / akrINAt akrINItAM akrINan / akrINA: akrINItaM akrINIta / akrINAM akrINIva akrINIma / avRNIta avRNAtAM avRNata / avRNIthA: avRNAthAM avRNIdhvaM / avRNi avRNIvahi avRNImahi / agRhNAt agRhNIta / bhAvakarmaNo:-vikrIyate / viyate / gRhyate / pUJ pvne| pvAdInAM hrasvaH // 218 // * pvAdInAM hrasvo bhavati svavikaraNe pare / punAti punIta: punanti / punIyAt punIyAtAM punIyuH / punAtu punItAt punItAM punantu / punIhi punItAt punItaM punIta / punAni punAva punAma / apunAt apunItAM anunan / apunA: apunItaM apuniit| apunAM apunIva apuniim| evaM lUJ chedne| lunAti / lunIta lunanti / alunAt / jJA avbodhne| jJazca // 219 // jJazca svavikaraNe jA bhavati / jAnAti jAnIta: jAnanti / jAnIyAt / jAnAtu jAnItAt jAnItAM jAnantu / ajAnAt ajAnItAM ajAnan iti kyAdiH / atha curAdigaNaH cura steye| curAdeva // 220 // curAdeH kAritasaMjJaka in bhavati svArthe / upadhAyA guNaH / te dhAtavaH // 221 // gRhaann| gRhNItAM / akrINAt di si vibhakti guNI haiN| ata: vikaraNa ko IkAra nahIM huaa| avRNIta / agRhNAt / agRhNIta / bhAva aura karma meM-krIyate, vikrIyate / 'yaNAziSorye' sUtra 198 se ikAra kA Agama hokara viyate banA / gRhyate / pUj-pavitra krnaa|| apane vikaraNa ke Ane para pU Adi ko hrasva ho jAtA hai // 218 // punAti punIta: punanti / punIyAt / punAtu / punIhi / apunaat| lUj-chedanA 'lunAti' lunIta: lunanti / alunAt / jnyaa-smjhnaa| ___ svavikaraNa ke Ane para 'jJA' ko 'jA' ho jAtA hai // 219 // jAnAti / jAnIyAt / jAnAtu / jAnIhi / ajaanaat| ' isa prakAra se kyAdi gaNa samApta huaa| aba curAdigaNa prArambha hotA hai| cur dhaatu-curaanaa| curAdigaNa meM svArtha meM kArita saMjJaka 'in' hotA hai // 220 // aura upadhA ko guNa ho jAtA hai 'cori' banA / puna: ve san Adi pratyayAnta dhAtu saMjJaka ho jAte haiM // 221 // Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 kAtantrarUpamAlA te sanAdipratyayAntA dhAtusaMjJA bhavanti / an vikaraNa: kartari / ani ca vikaraNe iti guNaH / corayati corayata: corayanti / matri guptbhaassnne| 'anidanubandhAnAmaguNe' ata eva idanubandhAnAM dhAtUnAM nurAgamo'sti guNAguNe pratyaye pare / mantrayate mantrayete mantrayante / vRJ aavrnne| ___ asyopadhAyA dIpoM vRddhirnAminAminicaTsa // 222 // asyopadhAyA dIghoM bhavati nAmyantAnAM vRddhirbhavati in ic aT eSu parata: / vArayati vArayata: vArayanti / vaaryte| bhAvakarmaNozca / kAritasyAnAmiDvikaraNe // 223 // / kAritasya lopo bhavati AmiDvikaraNavarjite pratyaye pre| svarAdezaH paranimittakaH pUrvavidhi prati sthAnivat // 224 // svarAdeza: paranimittaka: pUrvavarNasya vidhi prati sthAnivadbhavati / coryate / vaaryte| guDi saji pala rakSaNe / guNDayati / saJjayati / pAlayati / upadhAbhUtasyeti kiM ? arca pUjAyAM / arcayati / corayet / mantrayet / vArayet / corayatu / mantrayatAM / vArayatu vArayatAM / acoryt| amantrayata / avaaryt| . guNDayet / guNDayatu / aguNDayat / sNjyet| saMjayatu / asaMjayat / pAlayet / pAlayatu / apAlayat / arcayet / arcytu| Arcayat / bhAvakarmaNozca / guNDyate / saMjyate / pAlyata / arghyaMta ityAdi / evaM sarvamanneyaM / iti craadiH| isa sUtra se 'cori' ko dhAtu saMjJA hokara 'an vikaraNa: kartari' se an vikaraNa hokara 'ani ca vikaraNe' sUtra 23 se guNa hokara 'corayati' bnaa| matri--gupta bhASaNa karanA / 'anidanu-baMdhAnAmaguNe' sUtra 56 se ikAra anubaMdha dhAta ko na kA Agama hotA hai gaNI agaNI pratyaya ke Ane para / na kA Agama 'mantr' 'curAdezca' sUtra se in pratyaya te dhAtavaH' se dhAtu saMjJA hokara an vikaraNa aura guNa hokara 'mantrayate' bnaa| vRJ-AvaraNa krnaa| ___ in ic aT pratyayoM ke Ane para isakI upadhA ko dIrgha hotA hai aura nAbhyanta ko vRddhi hotI hai // 222 // . __vR ko vRddhi hone se vAr in hokara dhAtu saMjJA hokara an vikaraNa evaM guNa hokara 'vArayati' bnaa| vArayate ityAdi / bhAva aura karma meM Am aura iT pratyaya ko chor3akara anya pratyaya ke Ane para kArita saMjJaka 'in' pratyaya kA lopa ho jAtA hai // 223 // paranimittaka svarAdeza pUrva varNa kI vidhi ke prati sthAnivat hotA hai // 224 // ata: coryate, mantryate, vAryate / guD, saj, pala-rakSaNa karanA / ina pratyaya, dhAtu saMjJA, nu kA Agama, an vikaraNa aura guNa hokara gunnddyti| saJjayati / pAlayati / upadhAbhUta ko hI dIrgha ho aisA kyoM kahA ? arca-pUjA artha meM hai| in pratyaya hokara guNa hokara 'arcayati' / corayet / mantrayeta / vArayet / corayatu / mantrayatAM / vArayatu / vArayatAM / acorayat / amantrayata / avArayata / guNDayet / guNDayatu / aguNDayat / saMjayet / saMjayatu / asaJjayat / pAlayet / pAlayatu / apAlayat / arcayet / arcayatu / Arcayat / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 247 sArvaM tIrthakarAkhyAnaM dhaatosttprkRterbhuut| zAstrametat tatra mukhyaM sArvadhAtukamucyate // 1 // ityAkhyAte sArvadhAtukaM athA'sArvadhAtukamucyate bhUtakaraNavatyazca / / 225 // iti atItamAtre adyatanI bhavati adyabhavo'dyatana: / tatrAtIte'dyatanI bhavati / bhU sattAyAM / sijdytnyaam||226 // dhAto: sijbhavati adyatanyAM prt:| iDAgamo'sArvadhAtukasyAdivyaJjanAderayakArAdeH / / 227 // dhAto: parasya vyaJjanAderayakArAderasArvadhAtukasyAdAviDAgamo bhavati / iNiksthAdApibatibhUbhyaH sicaH parasmai / / 228 / / iNAdibhyaH parasya: sico lugbhavati parasmaipade pare / bhavateH sijluki // 229 // bhuva iDAgamo na bhavati sijluki| bhAva aura karma meM--guNDyate / saJjyate / paalyte| aya'te / ityaadi| isI prakAra se sabhI dhAtuoM ke rUpa calA lenA caahiye| isa prakAra se curAdigaNa samApta huaa| - sabhI kA hita karane vAle tIrthaMkara bhagavAn ke upadeza meM dhAtu aura prakRti kA zAstra huA hai umameM bhI sArvadhAtaka prakaraNa mukhya kahA jAtA hai // 1 isa prakAra se AkhyAta meM sArvadhAtuka prakaraNa samApta huaa| atha asArvadhAtuka prakaraNa prAraMbha hotA hai| __bhUtakAla meM adyatanI hotI hai // 225 // atIta mAtra ke artha meM adyatanI hotI hai| Aja kA hI hone vAlA bhUtakAla 'adyatana' kahalAtA hai| usa atIta kAla meM adyatanI hotI hai| bhU-sattA artha meM hai| adyatanI pare dhAtu se sic pratyaya hotA hai // 226 // dhAtu se pare yakArAdi rahita, vyaJjanAdi jo asArvadhAtuka usakI Adi meM 'iT' kA Agama hotA hai // 227 // ___parasmaipada meM iN ik sthA dA pib aura bhU dhAtu se pare sic kA 'luk' ho jAtA hai // 228 // sic kA luk hone para 'bhU' se iT kA Agama nahIM hotA hai // 229 // / 1 iNsthA -ityAdi sUtraM hastalikhite pustake vartate / ika tatra na gRhItaM / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 kAtantrarUpamAlA bhuvaH sijluki||230|| bhuvo guNo na bhavati sijluki / abhUt abhUtAM / bhuvo vontaH parokSAdyatanyoH // 231 // bhUdhAtorante vakArAgamo bhavati parokSAdyatanyoH svare pre| abhUvan / abhUH abhUtaM abhUta / abhUvaM abhUva abhUma / iN gtau| iNo gAH // 232 // iNo gA bhavatyadyatanyAM prt:| aniDekasvarAdAtaH // 233 / / ekasvarAdAkArAtparamasArvadhAtukamaniD bhavati / agAt agAtAM / na Alopo'sArvadhAtuke // 234 // dhAtorAkArasya lopo bhavatyasArvadhAtake svarAdAvagaNe pare / agaH / agA: agAtaM agAta / agAma agAva agaam| ik smrnne| iko'pi // 235 // iko'pi gA bhavatyadyatanyAM parata: / iDikAvadhyupasarga na vybhicrtH| adhyagAt adhyagAtAM adhyaguH / asthAt asthAtAM asthuH / adhAt / adAt / ityAdi / iG adhyyne| sic kA luk hone para bhU ko guNa nahIM hotA hai // 230 // ata: bhU d hyastanI adyatanI Adi meM dhAtu kI Adi meM aTa kA Agama hokara 'abhUt' abhUtAM bana gyaa| abhU an hai| parokSA aura adyatanI meM svara vibhakti ke Ane para bhU dhAtu ke aMta meM 'vakAra' kA Agama ho jAtA hai // 231 // abhUvan / abhUH abhUtaM abhUta / abhUvam abhUva abhUma / iNa-gati artha meM hai| ___ iN dhAtu ko adyatanI meM 'gA' Adeza ho jAtA hai // 232 // AkArAMta eka svara vAlI dhAtu asArvadhAtuka meM iT rahita hotI hai // 233 // agAt agAtAM / an ko us hokara asArvadhAtuka meM svarAdi aguNI vibhakti ke Ane para dhAtu ke AkAra kA lopa ho jAtA hai // 234 // aguH / ik dhAtu smaraNa artha meM hai| . adyatanI meM ik ko bhI 'gA' Adeza ho jAtA hai // 235 // iG aura ik dhAtu 'adhi' upasarga ko vyabhicarita nahIM karate haiM arthAt inameM 'adhi:' upasarga avazya lagatA hai| adhyagAt adhyagAtAM adhyaguH / sthA dhAtu se--asthAt / dhA dA dhAtu se adhAt / adAt ityAdi / iG dhAtu adhyayana artha meM hai| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 249 adyatanIkriyAtipattyorgI vA // 236 // adyatanIkriyAtipattyorAtmanepade pare iGo vA gI Adeza issyte| ivarNAdazvizriGIDzIGa // 237 // zivazriDIzIvarjitAdekasvarAdivarNAtparamasArvadhAtukamaniG bhvti| AdezabalAdaguNitve / adhyagISTa adhyagISAtAM adhyagISata / adhyagISThA: adyagISAthAM / sico dhakAre // 238 // sico lopo bhavati dhakAre pre| nAmyantAddhAtorAzIradyatanIparokSAsu dho DhaH // 239 // nAmyantAddhAtorAzIradyatanIparokSAsu dho Dho bhvti| adhyagIDhvaM / adhyagISi adhyagISvahi adhyagISmahi / pakSe svarAdInAM vRddhirAdeH / adhyaiSTa adhyaiSAtAM adhyaiSata / adhyaiSThA: adhyaiSAthAM adhyaivaM / adhyaiSi adhyaiSvahi adhyaiSmahi / parasmai iti kim ? bhUprAptau // 240 // bhUdhAto: bhUprAptAvAtmanepadI bhavati / abhaviSTa abhaviSAtAM abhaviSata / abhaviSThA: abhaviSAthAM abhaviDhvaM / abhaviSi abhaviSvahi / abhaviSmahi / samavapravibhyazceti sthA rucAdiH / sthAdoriradyatanyAmAtmane // 241 // sthAdAsaMjJakayorantasya irbhavati adyatanyAmAtmanepade pre| adyatanI aura kriyAtipatti meM Atmanepada ke Ane para 'iG' ko vikalpa se 'gI' Adeza hotA hai // 236 // zvi, zri, DIG, zIG ko chor3akara eka svarAdi varNa se pare asArvadhAtuka aniT hote haiM // 237 // . .. Atmanepada meM 'ta' vibhakti meM adhyagIS meM sica para meM rahate guNa kyoM nahIM huA gI Adeza karane se guNa nahIM hotA hai adhyagISTa banA, isameM sic kA Agama hokara s ko S huA hai aura S ke nimitta se tavarga ko Tavarga huA hai / adhyagISdhvaM hai| . dhakAra ke Ane para sic kA lopa ho jAtA hai // 238 // nAmyaMta dhAtu se AzI adyatanI aura parokSA meM 'dha' ko da ho jAtA hai // 239 // ata: adhyagIDhvaM banA / pakSa meM jaba 'gI' Adeza nahIM huA taba 'i' ko 'svarAdInAM vRddhirAdeH' sUtra 48 se pUrva svara ko vRddhi hokara sic hokara 'adhyaiSTa' bnaa| parasmaipada meM aisA kyoM kahA ? ... bhU dhAtu prApti artha meM AtmanepadI hotA hai // 240 // Atmanepada meM 'sic iT' hokara 'abhaviSTa' bnegaa| sam, ava, pra, vi upasarga se pare sthA dhAtu rucAdi ho jAtA hai arthAt ina upasargoM ke yoga se sthA dhAtu Atmanepada meM calatA hai / sam asthA ta / Atmanepada meM adyatanI se sthA, dA saMjJaka dhAtu ke aMta ko ikAra hotA hai // 241 // Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 kAtantrarUpamAlA sthAdozca // 242 // sthAdAsaMjJakayorguNo na bhavati aniTi sijAziSozcAtmanepade pre| . hrasvAccAniTaH // 243 // hrasvAtparasya aniTa: sico lugbhavati dhuTi pare // samasthita samasthiSAtAM samasthiSata / samasthithA: samasthiSAthAM samasthidhvaM / samasthiSi samasthiSvahi samasthiSmahi // adita adiSAtAM adiSata / adithA: adiSAthAM adidhvaM / adiSi adiSvahi / adiSmahi / aidhiSTa aidhiSAtAM aidhiSata / aidhiSThA: aidhiSAthAM aidhidhvaM / aidhiSi aidhiSvahi aidhiSmahi / pacivacisicirucimucezcAt // 244 // ebhya: paJcabhya: paramasArvadhAtukamaniD bhavati / __ asya ca dIrghaH // 245 // vyaJjanAntAnAmaniTAmupadhAbhUtasyAsya dIrghA bhavati parasmaipade sici pre| sicaH // 246 // sica: parayordisyorAdirIdbhavati / apaakssiit| dhuTazca dhuTi // 247 // dhuTa: parasya sico lopo bhavati dhuTi pare / apAktAM apAkSuH / apAkSI: apAktaM apAkta / apAkSaM apAkSva apAkSma / apakta apakSAtAM apakSata / apakthA: apakSAthAM apagdhvaM / apakSi apakSvahi apakSmahi / vada vyaktAyAM vaaci| sthA dA saMjJaka dhAtu ko aniT sic AzIsa ke Ane para Atmanepada meM guNa nahIM hotA hai // 242 // hrasva se pare iT nahIM hone se sica kA lopa ho jAtA hai // 243 // samasthita, prAsthita Adi bneNge| dA dhAtu se adita adiSAtAM adisst| . edh dhAtu se aidhiSTa aidhiSAtAM aidhisst| pac vac sic ruc aura muc ye pAMca dhAtu asArvadhAtuka meM iT rahita hote haiM // 244 // parasmaipada meM sic ke Ane para vyaJjanAnta aniT dhAtu kI upadhA ke akAra ko dIrgha ho jAtA hai // 245 // sic ke pare di aura si vibhakti kI Adi meM 'I' ho jAtA hai // 246 // pac di hai sic aT upadhA ko dIrgha, 'I' Adeza hokara apAkS I t = apAkSIt bnaa| dhuTa se pare dhuTa ke Ane para sica kA lopa ho jAtA hai // 247 // apAktAM apAkSaH / Atmanepada meM paca kI upadhA ko dIrgha na hokara apakta apakSAtAM apakSata bnaa| vada-spaSTa bolnaa| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 251 vadavajaralantAnAM ca // 248 // vadavrajaralantAnAmupadhAbhUtasyAsya dIpo bhavati parasmaipade sici pre| ittcetti||249|| iTa: parasya sico lopo bhavati ITi pre| avAdIta avAdiSTAM avaadissH| dhaja dhvaja vaja vaja gatau / prAvAjIt prAvAjiSTAM prAvrAjiSuH / vara IpsAyAM / avArIt avAriSTAM avAriSuH / cara gatibhakSaNayoH / acArIta acAriSTAM acAriSaH / phala niSpattau / aphAlIt aphAliSTAM aphAliSa: / zala zvalla aashugtau| azAlIt / azAliSTAM azAliSuH / azAlI: azAliSTaM azAliSTa / azAliSaM azAliSva ashaalissm| vyaJjanAdInAM seTAmanedanubandhamyantakaNakSaNazvasavadhAM vA // 250 // edanubandhamyantakaNakSaNazvasavarjitAnAM seTAM vyaJjanAdInAM dhAtUnAM upadhAbhUtasyAsya dI? bhagati vA parasmaipade sici pare / rada vilekhne| arAdIt arAdiSTAM arAdiSuH / aradIt aradiSTAM aradiSuH / gad vyaktAyAM vAci / agAdIt agAdiSTAM agAdiSuH / agadIt agadiSTAM agadiSuH / vyaJjanAdInAmiti kiM ? mAyoge'dyatanI // 251 // mAzabdayoge dhAtoradyatanI bhavati / aTa paTa iTa kiTa kaTa gatau / mA bhavAnaTIt mA bhavantAvaTiSTAM / mA bhavanto'TiSuH / mA tvamaTI: mA yuvAmaTiSTaM mA yUyamaTiSTa / mAhamaTiSaM mA vAmaTiSva mA vayamaTiSma / seTAmiti kiM ? apAkSIt apAktAM apAkSuH / apAkSI: apAktaM apAkta / apAkSaM apAkSva apAkSma / nityamupadhAbhUtasyeti kiM ? ava rakSa pAlane / arakSIt arakSiSTAM arakSiSuH / arakSI: arakSiSTaM arakSiSTa / arakSiSaM arakSiSva arkssissm| takSU tvakSU tanUkaraNe / atakSIt / atvakSIt / asyeti kiM ? muSa steye| parasmaipada meM sica ke Ane para vad vraja rakArAnta aura lakArAMta dhAtu kI upadhA ke akAra ko dIrgha ho jAtA hai // 248 // iT ke pare IT ke Ane para sic kA lopa ho jAtA hai // 249 // avAdIt / avAdiSTAM avAdiSuH / dhRja dhvaja vaja vraja dhAtu gati artha meM haiN| prAvAjIt / vara IpsA artha meM hai| avArIt / cara-gati aura bhakSaNa / acArIt / phala-niSpatti artha meM hai| aphAlIt / zala zvalla-zIghragati artha meM hai| azAlIt azAliSTAM ashaalissuH| et anubaMdha, hakAra makArAMta, kaNa kSaNa zvasa aura vadha ina dhAtuoM se rahita iT sahita vyaMjanAdi dhAtu ke upadhAbhUta akAra ko parasmaipada meM sic ke Ane para dIrgha vikalpa se hotA hai // 250 // __rada-vilekhana artha meM / arAdIt / aradIt / gad-spaSTa bolnaa| agAdIt, agadIt / vyaMjanAdi dhAtuoM ko aisA kyoM kahA ? ____ mA zabda ke yoga meM dhAtu se adyatanI vibhakti ho jAtI hai // 251 // ___ aTa paTa iTa kiTa kaTa gati artha meM haiM, aTIt mAbhavAnaTIt / isameM upadhA ko dIrgha nahIM huaa| iT sahita ho aisA kyoM kahA ? apAkSIt / yaha iT rahita hai ata: vikalpa nahIM huaa| nitya hI upadhA bhUta ho aisA kyoM kahA ? ava, rakSa pAlana artha meM haiN| arakSIt / tathU tvkssuu-kRsh-krnaa| atakSIt / atvakSIt / akAra ko ho aisA kyoM kahA ? muss-curaanaa| amoSIt / kuS-niSkarSa artha meM hai| akossiit| varjana aisA kyoM kahA ? khgai-hNsnaa| akhgiit| rage-zaMkA artha meN| aragIt / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 kAtantrarUpamAlA amoSIt amoSiSTAM amoSiSuH / kuSa niSkarSe / akoSIt akoSiSTAM akoSiSuH / varjanaM kiM ? khage hasane akhagIt akhagiSTAM akhagiSuH / rage zaGkAyAM / aragIt / kage nocite / akagIt akagiSTAM akagiSuH / grahaJ upAdAne // agrahIt agrahISTAM agrahISuH / iTo dIrghA graheraparokSAyAmiti dIrghaH / vaha priklkne| raha tyAge / arahIt arahiSTAM arahiSuH / Tuvamu udgiraNe / avamIt / kramu pAdavikSepe / akramIt akramiSTAM akramiSuH / camu chamu jamu jhamu jimu adane / acamIt / acchamIt / ajamIt / ajhamIt / ajimIt / ajimiSTAM ajimiSaH / vyaya kssye| avyayIt avyayiSTA avyayiSuH / aya vaya maya paya taya caya raya Naya gatau / AyIt / avayIt / amayIt / apayIt / atayIt / acayIt / arayIt / anayIt anayiSTAM anayiSuH / kaNa nimIlane / akaNIt / kSaNa kSuNa hiMsAyAM / akSaNIt / zvasa prANane / azvasIt azvasiSTAM azvasiSuH / hanu hiNsaagtyoH| adyatanyAM ca vadhAdeza: / avadhIt avadhiSTAM avadhiSuH / ityAdi / TuNadi smRddhau| anandIt anandiSTAM anandiSaH / zraMsa bhraMsa avasraMsane / dhvaMsa gatau ca / azraMsiSTa azraMsiSAtAM ashrNsisst| azraMsiSThA: azraMsiSAthAM azraMsidhvaM / azraMsiSi azraMsiSvahi ashrNsissmhi| asiSTa abhraMsiSAtAM abhraMsiSata / adhvaMsiSTa / vyaJ sNvrnne| sandhyakSarAntAnAmAkAro'vikaraNe // 252 // sandhyakSarAntAnAM dhAtUnAM AkAro bhavati avikaraNe pre| yamiraminamyAdantAnAM sirantazca // 253 // eSAmiDAgama: sakArapUrvo bhavati parasmaipade sici pare / yamu uparame / ayaMsIt ayaMsiSTAM ayaMsiSuH / ramu krIDAyAM / araMsIt araMsiSTAM araMsiSuH / kage-anucita artha meN| akagIt / grahaJ grahaNa krnaa| agrahIt agrahISTAM agrahISuH / "iTo dIghoM graheraparokSAyAM" isa 290 sUtra se iT ko sarvatra dIrgha ho gayA hai / vaha-parikalkane / raha-tyAga artha meM hai| arahIt / Tuvam udgiraNa-ugalane artha meM hai| vamati-avamIt, kramu-pAda vikSepaNa krnaa| akramIt / camu chamu jamu jhamu jimu-khAne artha meM hai| acamIt / acchamIt / ajamIt / ajhamIt / ajimIt / vyaya-kSaya honaa| avyayIt / aya, vaya, maya, paya, taya, caya, raya, Naya, gati artha meM haiN| AyIt / avayIt / amayIt / apayIt / atayIt / acayIt / arayIt / anayIt / kaNa-nimIlana artha meM hai / akaNIt / kSaNa kSuNa-hiMsA artha meM / akSaNIt / zvas-jIvita rahanA / azvasIt / hanu-hiMsA aura gati artha meM hai| 'adyatanyAM ca vadhAdeza:' adyatanI meM han ko vadha Adeza ho jAtA hai| avadhIt / ityAdi TuNadi dhAtu samRddhi artha meM hai| 'No na:' sUtra se na hokara ikAra anubaMdha se 'nu' kA Agama hokara anandIt / zraMsu bhraMsu-avadhesana artha meN| dhvaMsa-gati artha meN| azraMsiSTa abhraMsiSTa / adhvaMsiSTa / Atmanepada meM haiM / vyeJ-saMvaraNa krnaa| ___avikaraNa meM saMdhyakSarAMta dhAtu ko AkAra ho jAtA hai // 252 // yam ram nam aura AkArAMta dhAtu ko parasmaipada sic ke Ane para iT kA Agama sakArapUrvaka hotA hai // 253 // yamu-uparama honA / ayaMsIt ayaMsiSTAM ayaMsiSuH / ramu-krIDA karanA / araMsIt araMsiSTAM araMsiSuH / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 253 vyAparibhyo ramaH // 254 // viAparibhya: parasya ramudhAtoH paraM parasmaipadaM bhavati // vyaraMsIt / Namu prahvatve zabde / anaMsIt / avyAsIt avyAsiSTAM avyAsiSuH / avyAsta avyAsAta avyaast|| saNaniTaH ziDantAnAmyupadhAdadRzaH // 255 // dRzavarjitAt nAmyupadhAdaniTa: ziDantAddhAto: saNa bhavati adyatanyAM parata: / sicopavAdaH / riza ruza hiMsAyAM / kruza AhvAne gAne rodane ca / liza viccha gatau / kruza hvaraNadIptyoH / riziruzikruzilizivizidizidRzispRzimRzidaMzeHzAt // 256 / / ebhyaH paramasArvadhAtakamaniDa bhavati / arikSata arikSatAM arikSana / arikSa: arikSataM arikSata / arikSaM arikSAva arikSAma / akrukSat akrukSatAM akrukSan / akrukSa: akrukSataM akrukSata / saNo lopaH svare bahutve // 257 // saNo'sya lopo bhavatyabahutve svare pare / akrukSam akrukSAva akrukSAm / viza pravezane / avikSat / tviSa diiptau| tviSipuSyatikRSizliSyatidviSipiSiviSiziSizuSituSiduSeH SAt / / 258 // ebhya: paramasArvadhAtukamaniD bhavati / atvikSat atvikSatAM atvikSan / kRSa vilekhane / akRkSat akRkSatAM akRkSan / zliSa AliGgane / azlikSat / dviSa aprItau / advikSat / piplu saMcUrNane / apikSat / viSla vyaaptau| aviksst| ziSla vishessnne| tuSa tuSTau / atuksst| duSa vaikRtye| adukSat akSatAM adukSan / duha prpuurnne|| vi aura AG upasarga se pare rama dhAtu parasmaipada meM hotI hai // 254 // vyrNsiit| Namu dhAtu namaskAra karane aura zabda karane artha meM hai| anaMsIt / avyAsIt / avyAsiSTAM / avyAsta, avyAsAtAM / dRza varjita, nAmi upadhA se aniT aura ziT aMta vAlI dhAtu ko adyatanI meM 'saNa' ho jAtA hai // 255 // . .. aura sic kA apavAda ho jAtA hai / saN pratyaya lAne para guNa vRddhi nahIM hotA hai / riza ruza-hiMsA krnaa| kruza-AhvAnana karanA, gAnA, ronaa| liza, viccha-gamana krnaa| kruza-haraNa aura dIpti / viz-praveza krnaa| diza-atisarjana krnaa| riz ruz kruz liz viz diz dRz spRz mRz aura daMz dhAtu aniT hotI haiM // 256 // ___'chazozca' sUtra se za ko Sa huA, 'SaDho ka: se' sUtra se Sa ko ka hokara saNa ke sa ko Sa hokara arikSat arikSatAM arikSan / akrukSat / abahatva svara ke Ane para saNa ke akAra kA lopa ho jAtA hai // 257 // akrukSam / viza-praveza artha meM / avikSat / tviS-dIpta honA / puS-puSTa honaa| tviS puz kRS zliS dviS piS viS ziS zuS tuS aura duS dhAtu se pare asArvadhAtuka meM iT nahIM hotA hai // 258 // _atvikSat / kRSa-vilekhana karanA / akRkSat / zliS-AliMgana krnaa| azlikSat / dviS aprIti artha meM hai-advikSat / piSla-cUrNa krnaa| apikSat / viSla-vyApta honaa| avikSat / ziSla-vizeSa krnaa| tuS-tuSTa honA atukSat / duS-duSita honaa| adukSat / duh-prapUraNa artha meN| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 kAtantrarUpamAlA dhidihiduhimihirihiruhilihiluhinhivherhaat||259 // ebhya: paramasArvadhAtukamaniD bhavati / adhukSat adhukSatAM adhukSan / diha upcye| adhikSat / aniTAmiti kiM ? kuSa niSkarSe / akoSIt akoSiSTAM akoSiSuH / ziDantAditi kiM ? abhukta abhukSAtAM abhuksst| abhukthA: abhukSAthAM abhugdhvaM / abhukSi abhukSvahi abhukSmahi / nAmyupadhAditi kiM ? daha bhsmiikrnne| adhaakssiit| prakRtyAzritamantaraGgaM pratyAyAzritaM bhirngg| "antaraGgabahiraGgayorantaraGgo vidhirbalavAn / iti dhatvaM caturthatvaM ca / adAgdhAM adhAkSuH / adhAkSI: adAgdhaM adAgdha / adhAkSaM adhAzva adhAkSma / adRza iti kiM ? dRzir prekssnne| sRjidRzorAgamo'kAra: svarAtparo dhuTi guNavRddhisthAne // 260 // sRjidRzo: svarAtparo'kArAgamo bhavati guNavRddhisthAne dhuTi pare / adrAkSIt adrASTAM adrAkSuH / bhRjAdInAM SaH // 261 // bhRjAdInAM So bhavati dhuTyante ca / sRja visarge / asrAkSIt asrASTAM asrAkSuH / iti bhvAdiH // 0 atha adAdigaNa aderghaslu sanadyatanyoH // 262 // arghaslu Adezo bhavati sanadyatanyo: parata: / daha diha duh miha riha ruha liha luha naha vaha ina hakArAMta dhAtuoM ko asArvadhAtuka meM iTa nahIM hotA hai // 259 // ___aduh s t = adhukSat / diha upacaya artha meM hai| adhikSat / iT rahita ho aisA kyoM kahA ? kuSa niSkarSa artha meM hai| akoSIt / ziDanta ho aisA kyoM kahA ? bhuj-pAlana karane aura bhojana karane meM hai| abhukta abhukSAtAM abhukSata / nAmi upadhA se ho aisA kyoM kahA ? daha, bhasma karane artha meM hai| adhAkSIta bnaa| 'prakRti se Azrita kArya antaraMga kArya hai evaM pratyaya ke Azrita kArya bahiraMga kArya hai evaM aMtaraMga aura bahiraMga vidhi meM aMtaraMga vidhi balavAna hotI hai' isaliye da ko caturtha akSara 'dha' ho gayA hai| adAgdhAM adhAkSuH / dRz ko chor3akara aisA kyoM kahA ? dRshir-dekhnaa| sRj aura dRza ke svara se pare dhuTa ke Ane para guNavRddhi ke sthAna meM akAra kA Agama ho jAtA hai // 260 // adrAkSIt adrASTAM adrAkSuH / dhuTa ke anta meM Ane para bhRj Adi ke anta ko SakAra ho jAtA hai // 261 // . sRj dhAtu visarga artha meM hai| asrAkSIt asrASTAM asrAkSuH / isa prakAra se bhvAdigaNa meM adyatanI prakaraNa samApta huaa| atha adAdi gaNa prArambha hotA hai| san aura adyatanI meM ad ko ghaslu Adeza ho jAtA hai // 262 // puSAdigaNa, dyutAdi gaNa, lakArAnubaMdha, R sU aura zAs dhAtu se| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 255 puSAdidhutAdilakArAnubandhArtisatizAstibhyazca parasmai // 263 // ebhyo'Na bhavati adyatanyAM parasmaipade / sico'pavAdaH / aghasata aghasatAM aghasana / paSa paSTau // apuSat apuSatAM apuSan / zuSa shossnne| azuSat azuSatAM azuSan / dhuta zubha ruca dIptau / adyutat adyutatAM adyutan / adyuta: adyutataM adyutata / adyutaM adyutAva adyutaam| azubhat / arucat / zvita AvaNe / azvitat / Su, zru, dru, du, Rcha, gamlu, sapla gtau| artisoraNi // 264 // 'artisatyorguNo bhavati aNi pare / Arat asarat / zAsu anuziSTau / zAseridupadhAyA aNvyaJjanayoH / / 265 // zAserupadhAyA idbhavati aNvyaJjanayoH prt:| zAsivasighasInAM ca // 266 // nimittAt para: zAsivasighasInAM sakAra: sstvmaapdyte| aziSat / parasmA iti kiM ? vyadyotiSTa vyadyotiSAtAM vyadyotiSata / zIG svpne| azayiSTa / bruvo vaciriti vacirAdezaH / aNa'suvacikhyAtilipisicihvaH // 267 // ebhyo'N bhavati adyatanyAM parata: / asu kssepnne| asyatesthontaH // 268 // asyaterante thakArAgamo bhavatyaNi pare / apAsthat apAsthatAm apAsthan / yaaH||269|| vacerupadhAyA odbhavati kartari vihitAyAmadyatanyAmaNi pare / avocat / avocata / khyA. prakathane / pare adyatanI parasmaipada meM aN pratyaya hotA hai // 263 // sic nahIM hotA hai| aghasat aghasatAM aghasan / puS puSTi artha meM hai| apuSat / zuSa-zoSaNa krnaa| azuSat / dhuta zubha ruc-dIpti artha meM haiN| adyutat / azubhat / arucat / zvita-AvaraNa artha meM hai| azvitat / zu zru dru du Rccha gamlU . aN ke Ane para kra aura sa ko guNa ho jAtA hai // 264 // a a a ta=Arat / asarat / zAs-anuzAsana krnaa| aN aura vyaMjana ke jAne para zAs kI upadhA ko ikAra ho jAtA hai // 265 // nimitta se pare zAs vas aura ghas ke sakAra ko SakAra ho jAtA hai // 266 // aziSat / parasmaipada meM aisA kyoM kahA ? vyadyotiSTa isameM Atmanepada hone se sic iT guNa sabhI ho gayA hai| shiing-sonaa| azayiSTa / 'buvo vaci' isa 94veM sUtra se brU ko vac Adeza ho jAtA hai| as vac khyA, lip sic aura ha dhAtu se adyatanI meM aN ho jAtA hai // 267 // __ as-kSepaNa krnaa| asyati / aN pratyaya ke Ane para as ke aMta meM thakAra kA Agama ho jAtA hai // 268 // Asthat apa. upasarga pUrvaka--'apAsthat' bnaa| kartA se adyatanI meM aN ke Ane para vac kI upadhA ko 'o' ho jAtA hai // 269 // avocat bnaa| khyaa-khnaa| khyAti / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 kAtantrarUpamAlA Alopo'sArvadhAtuke // 270 // dhAtorAkArasya lopo bhavati svarAdAvaguNe'sArvadhAtuke pare / Akhyat AkhyatAM Akhyan / lip upadehe / alipat / vyavasthitavAdhikArAllimpAdInAmAtmanepade vA aN pakSe sin / alipata alipta / dhaTazca dhuTi sico lopaH / alipetAM alipsAtAM alipanta alipsata / alipathA: alipthAH / alipethAM alipsAthAM alipadhvaM alibdhvaM / alipe alipsi alipAvahi alipsvahi alipAmahi alipsmhi| ' Sicir kSaraNe / asicat / hveJ spardhAyAM zabde c| Ahvat AhvatAM Ahvan / Ahvata AhvetAM Ahvanta / han hiNsaagtyoH| adyatanyAM ca // 271 // hantervadhirAdezo bhavati adyatanyAM prt:| avadhIt avadhiSTAM avdhissuH| 'Atmanepade vA' hantervadhirAdezo vA bhavati / AGo yamahanau svAGgakarmako cetyAtmanepadaM bhvti| hanaH // 272 // hanterantasya lopo bhavatyadyatanyAM sicyAtmanepade tathayoH parata: / Ahata AhasAtAM aahst| avadhiSTa avadhiSAtAM avadhiSata // ityAdiH // hu daanaadnyoH|| sici parasmai svraantaanaam||273|| svarAntAnAM vRddhirbhavati parasmaipade sici pare / nAmina evN| asArvadhAtuka meM svarAdi aguNa pratyaya ke Ane para dhAtu ke AkAra kA lopa ho jAtA hai // 270 // Akhyat / lip-alipt| vyavasthita vA ke adhikAra se liMpAdi ko Atmanepada meM aN hotA hai aura vikalpa se sic hotA hai / aN meM-alipata / sica meM alipta 'dhuTazca dhuTi' isa 247 sUtra se,sica kA lopa ho gayA hai| alipsAtAM alipsata / picir-kSaraNa honaa| asicat / hveJ-spardhA karanA aura zabda karanA-bulAnA / 252 sUtra se saMdhyakSara dhAtu ko AkArAMta hokara 270 se AkAra kA lopa hokara 267 se aN hokara Ahvat banA / Ahvata / han-hiMsA aura gati / . adyatanI meM han ko vadha Adeza ho jAtA hai // 271 // avadhIt 'Atmanepade vA' 369veM sUtra se Atmanepada meM han ko vadha Adeza vikalpa se hotA hai| "AGo yamahanau svAGgakarmako ca" isa niyama se Atmanepada ho jAtA hai| han ke nakAra kA lopa ho jAtA hai Atmanepada meM adyatanI ke sic ke Ane para // 272 // AG upasarga pUrvaka aTkA Agama hokara Aahata = aaht| AhasAtAM aahst| pakSa meN-avdhisstt| isa prakAra se adAdigaNa meM adyatanI prakaraNa samApta huaa| . adyatanI meM juhotyAdi gaNa prArambha hotA hai| hu-dAna denA aura bhojana krnaa| parasmaipada meM sica ke Ane para svarAMta dhAtu ko vRddhi ho jAtI hai // 273 // nAmi ko hI vRddhi hotI hai| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiDantaH 257 uto'yuruNusnukSuhuvaH // 274 // yuruNusnukSuhuvarjitAdekasvarAdudantAtparamasArvadhAtukamaniD bhavati / ahauSIt ahauSTAM ahauSuH / adhAt adhAtAM adhuH / sthAdoriradyatanyAmAtmane / iti ikArAdezaH / sthAdozca // 275 // sthAdAsaMjJakayorguNo na bhavati aniTi sijAziSIzcAtmanepade pare / iti guNaniSedhaH / hrasvAccAniTa iti sico lop:| adhita adhiSAtAM adhisst| adhithA: adhiSAthAM adhiDhvaM / adhiSi adhiSvahi adhiSmahi / samasthita samasthiSAtAM samasthiSata / iti juhotyAdiH // divu krIDAvijigISAdIti / adevIt adeviSTAM adevissuH| ___ svaratisUtisUyatyUdanubandhAcca // 276 // ___ebhya: parapasArvadhAtukamaniD bhavati vA / SUGa prANiprasave / asoSTa asoSAtAM asoSata / asoSThAH AsoSAthAm / nAmyantAddhAtorAzIradyatanIparokSAsu dho DhaH // 239 // * nAmyantAddhAtorAzIradyatanIparokSAsu dho Dho bhvti| asoDhvaM / asoSi asoSvahi asoSmahi / asaviSTa asaviSAtAm / asaviSata / dahi dihi duhi ityAdinAniT // yuru, Nu, snu, kSu aura Nu ko chor3akara ukArAMta eka svara vAlI dhAtu ko asArvadhAtuka meM iT nahIM hotA hai // 274 // ahauSIt ahauSTAM ahauSuH / adhAt / sUtra 241 se sthA aura dA saMjJaka dhAtu ko Atmanepada meM adyatanI meM ikAra ho jAtA hai| ___aniT AziS sic ke pare Atmanepada meM sthA aura dA saMjJaka ko guNa nahIM hotA hai // 275 // ___ isa sUtra se guNa kA niSedha ho gayA hai| 'hasvazcAniTaH' sUtra 243 se sica kA lopa ho gyaa| aMdhita adhiSAtAM adhiSata / samasthita samasthiSAtAM / isa prakAra se adyatanI meM juhotyAdi gaNa samApta huA hai| adyatanI meM divAdi gaNa prAraMbha hotA hai| divu-krIr3A vijigISA Adi artha meM hai| adevIt adeviSTAM adeviSuH / SuJ SUGa dhAtu aura UkArAnubaMdha dhAtu se asArvadhAtuka meM aniT vikalpa se hotA hai // 276 // .. ghUG prANi prasava artha meM hai| aniT pakSa meM--asoSTa-asoSAtAM asoSata / aso dhvaM hai| nAmyaMta dhAtu se AzI: adyatanI parokSA meM dha ko 'Dha' ho jAtA hai // 239 // isase asoDhvaM banA / iT pakSa meM-asaviSTa asaviSAtAM / "dahidihiduhi ityAdi" sUtra se iT nahIM hotA hai| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 kAtantrarUpamAlA seTsa vA // 277 // nAmyantAddhAto: parasya seTAmAzIradyatanIparokSANAM dhakArasya Dho bhavati vA / asaviDhvaM asavidhvaM / naherddhaH // 278 // naherhakArasya dho bhavati dhuTyante ca / anAtsIt anAddhAM anAtsuH / anAtsI: anAddhaM anAddha / anAtsaM anAtsva anaatsm| anaddha anatsAtAM antst| anaddhA: anatsAthAM anddhvN| anatsi anatsvahi anatsmahi / iti divaadiH| stusudhU'bhyaH parasmai / / 279 / / stusudhUbhya iDAgamo bhavati parasmaipade sici pre| astAvIt astAviSTAM astaavissuH| dhU kampane / adhAvIt / udanubandhatvAdvikalpeneT / AziSTa AziSAtAM AziSata / ASTa AkSAtAM AkSata / acaiSIt aceSTAM acaiSuH / aceSTa aceSAtAM aceSata / iti svaadiH| . aditudinudikSudisvidyatividyativindativinattichidibhidihadizadisadipadiskandikhiderdAt // 280 // . ebhya: SoDazabhya: paramasArvadhAtukamaniD bhavati / vynyjnaantaanaamnittaam||281|| nAmyaMta dhAtu se AzI: adyatanI parokSA meM iT sahita hone para dhakAra ko DhakAra vikalpa se hotA hai // 277 // asaviDhvaM, asavidhvaM / aTa naha sic 'I' di| naha ke hakAra ko dhuT anta meM dhakAra ho jAtA hai // 278 // 'aghoSe prathama:' se prathama akSara hokara upadhA ko dIrgha hokara anAtsIt anAddhAM anAtsuH / Atmanepada meM-anaddha anatsAtAM anatsata / isa prakAra se adyatanI meM divAdigaNa sama adyatanI meM svAdigaNa prArambha hotA hai| parasmaipada meM sica ke Ane para stu, su aura dhU dhAtu se iT kA Agama hotA hai // 279 // astAvIt astAviSTAM / dhUJ-kaMpita honaa| aghAvIt / udanubaMdha meM vikalpa se iT hotA hai| azUdvyAptau AziSTa AziSAtAM / aniT pakSa meM-ASTa AkSAtAM AkSata / ciJ-cayana artha meM hai| acaiSIt aceSTAM acaiSuH / aceSTa aceSAtAM / isa prakAra se adyatanI meM svAdi gaNa samApta huaa| adyatanI meM tudAdigaNa prAraMbha hotA hai| ad tud nud kSud svid vid vind vid chid bhid had zad sad pad skaMda aura khid ina solaha dakArAMta dhAtu se asArvadhAtuka meM iTa nahIM hotA hai // 280 // / parasmaipada meM sic ke Ane para vyaMjanAnta aniT dhAtu kI vRddhi ho jAtI hai // 281 // Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 259 vyaJjanAntAnAmaniTAM dhAtUnAM vRddhirbhavati parasmaipade sici pare / tuda vyathane / atautsIt atauttAM atautsuH / atutta atutsAtAM atutsata / mRG praanntyaage| Rto'vRtraH // 282 / / vRbRjvarjitAdekasvarAdRtaH paramasArvadhAtukamaniD bhavati / RdantAnAM ca // 283 // RdantAnAM ca guNo na bhavati aniTi sijAziSozcAtmanepade pare / amRta amRSAtAM amRSatAM amucat amucatAM amucan / sijAziSozcAtmane // 284 // nAmina upadhAyA: sicyAnAtmanepade pare AziSi cAniTi guNo na bhavati kartari vihitAyAmadyatanyAM parasmaipade / amukta amukSAtAM amuksst| . spRzamazakRzatRpidRpisRpibhyo vA // 285 / / ebhya: sijvA bhavati adytnyaaN| spRzAdInAM vA // 286 // spRzAdInAM svarAtpara: akArAgamo bhavati vA guNavRddhisthAne dhuTi pare // spRza saMsparzane // aspAkSIt asprASTAM aspAkSuH / aspArSIt aspArTA aspAkSuH / saNa iti snn| aspRkSat / mRza Amarzane // amrAkSIt amrASTAM amraakssuH| amAkSIt amASTau~ amAdduH / amRkSat / kRza vilekhne| tud-vyathita honaa| atautsIt atauttAM atautsuH / Atmanepada meM vRddhi nahIM hone se sic kA lopa hokara atatta, atutsAtAM atutsata / .. mRG-prANa tyAga karanA / vRG vRJ ko chor3akara eka svara vAle RkArAMta dhAtu aniT hote haiM // 282 // Atmanepada meM aniT meM sic AziSa ke Ane para RkArAMta ko guNa nahIM hotA hai // 283 // hrasvAnta se sa ko lopa hotA hai amRta amRSAtAM amRSata / muc-amucat / Atmanepada meM sic aura AziSa ke Ane para aniT meM nAmi upadhA ko guNa nahIM hotA hai // 284 // amukta amukSAtAM amuksst| spRz, mRz kRz tRp dRpa sapa se pare adyatanI meM sic vikalpa se hotA hai // 285 // spRza Adi dhAtu ko svara se pare guNa vRddhi ke sthAna meM dhuTa ke Ane para akAra kA Agama vikalpa se hotA hai // 286 // spRzasaMsparza karanA / guNa hone para akAra kA Agama hone se aspAkSIt asprASTAM aspAkSuH / vRddhi hokara akAra kA Agama hone para aspArSIt aspASTI aspAkSuH / saN pratyaya meM-aspRkSat bnaa| . mRsh-chuunaa| amrAkSIt / amaaiit| amRksst| kRza-vilekhana artha meM haiM-akrAkSIta / akArSIt akRkSat / tRpa-prINana artha meM / atrApsIt / atAparsIt 'puSAditvAt' aN hone se 'atRpat' / dRpa-harSa aura mohana artha meM / adrApsIt / adAsIt / adRpat / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 kAtantrarUpamAlA akrAkSIt akrASTAM akrAkSuH / akArSIt akASrTI akAbhruH / akRkSat // tRpidRpyorvA // tRpa mINane // atrApsIt atrAptAM atrApsuH / atApsIt / puSAditvAdaN bhavati / atrapat / dRpa harSamohanayoH / adrApsIt adrAptAm adrApsuH adaasiit| adRpat etau pussaadii| sRpla vi gtau| asraapsiit| asApsIt / asRpat / iti tudAdiH / iranubandhAdvA // 287 // iranubandhAddhAtorvA aN bhavati / kartaryadyatanyAM parasmaipade pare / arudhat arudhatAM arudhan / arautsIt arauddhAM arautsuH / arautsI: arauddhaM arauddha / araupsaM arautsva arautsma / aNabhAvapakSe sic / rAdhirudhidhikSudhibandhizudhisidhyatibudhyatiyudhivyadhisAdherdhAt // 288 // __ebhya: paramasArvadhAtukamaniD bhavati / ityanena pUrvodAharaNeSu nett| yujirujiraJjimujibhajibhaJjisaJjityajibhrasjiyajimasjisRjinijivijiSvalerjAt // 289 // ebhya: paramasArvadhAtukamaniD bhvti| abhukta abhukSAtAM abhukSata / iranubandhAdvetyaN / ayujat ayujatAM ayujan / aNabhAve ayaukSIt ayoktAM ayokSuH / ayukta ayukSAtAM ayukSata / iti rudhAdiH / tanu vistaare| atanIt ataniSTAM ataniSuH / ataniSTa ataniSAtAM ataniSata / amaniSTa amaniSAtAM amnisst| akArSIt akArTA akArSuH / akRta akRSAtAM akRSata ityAdi / iti tanAdiH / ajhaiSIt akraiSTAM akraiSuH / akreSTa aveSAtAM akreSata / natrA nirdiSTamanityatvAt / ye do dhAtu puSAdigaNa kI haiN| sRpla-gati artha meM hai| asnApsIt / asApsIt / asRpt| isa prakAra se adyatanI meM tadAdigaNa samApta haa| adyatanI meM tudAdi gaNa prAraMbha hotA hai| kartA se vihita adyatanI ke parasmaipada meM ir anubaMdha dhAtu se vikalpa se aN pratyaya hotA hai // 287 // ___ rudhir-AvaraNa karanA / arudhat arudhAtAM / aN ke abhAva meM sic, It, vRddhi hokara arautsIt arauddhAM arautsuH| ___ rAdha rudh krudh kSudh bandh zudh sidh budh yudh vyadh aura sAdh ina dhakArAMta dhAtu se asArvadhAtuka meM aniT ho jAtA hai // 288 // yuj ruj raJ bhuj bhaj bhaJja saJ tyaj bhrasj yaj masj sRj nij vij aura svaJ ina jakArAMta dhAtu se pare asArvadhAtuka meM iTa nahIM hotA hai // 289 // abhukta abhukSAtAM abhukSata / ina sabhI dhAtuoM meM iT kA anubaMdha ho jAne se vikalpa se aN hotA hai / ayujat / aN ke abhAva meM ayaukSIt ayoktAM ayokSuH / Atmanepada meM-Ayukta ayukSAtAM ayuksst| isa prakAra se adyatanI meM rudhAdigaNa samApta huaa| adyatanI meM tanAdigaNa prAraMbha hotA hai| tanu-vistAre-atanIt atnissttaaN| atnisstt| manuG avabodhana artha meN-amnisstt| kRakArSIt / Atmane akRt| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 261 zlokaH RvRjJAM sanID vA syAdAtmane ca sijAziSoH / saMyogAdeto vAcyaH suDasiddho bahirbhava: // 1 // saMyogAdeH Rta:-smR AdhyAne ityasya yathA / tarhi 'suD bhUSaNe saMparyupAt' ityanena kRJo dhAto: suTi pratyaye samAgate sati saMskR upaskR ityatra saMyogo vartate, tatrApi iT pratyayo bhaviSyati vikalpena; naivaM yata: kAraNAt suDasiddho bahirbhavaH / suT pratyaya Agato'pi anAgata iva vartate / tatkAraNagarbhitaM vizeSaNamAha-kathaMbhUta: suT ? bahirbhavo bahiraGgaH / asiddhaM bahiraGgamantaraGge iti nyAyAdityarthaH / iti iDvikalpena / punarapi, ___ RvRDJopi vA dIrghA na prokssaashissorittH| na parasmai sici prokta iti yogavibhaJjanAt // 2 // iti iTo dI| vikalpena / vRG sabhaktau / avRta avRSAtAM avRSata / avariSTa avariSAtAM avariSata / avarISTa avarISAtAM avarISata / grahIG upaadaane| iTo dIpoM grherprokssaayaam||290|| graha: parasya iTo dIrghA bhavati aparokSAyAM / agrahIt agrahISTAM agrahISuH / agrahISTa agrahISAtAM agrahISata / iti kyaadiH| isa prakAra se tanAdigaNa samApta huaa| adyatanI meM krayAdigaNa prAraMbha hotA hai| krI-akraiSIt akraiSTAM / Atmanepada meM akreSTa akreSAtAM / artha-RkArAMta vRG vRJ dhAtu ko san ke Ane para, Atmanepada meM evaM sic AziSa ke Ane para iT vikalpa se hotA hai| ' saMyogAdi RkArAMta se-smR-dhAtu AdhyAna-smaraNa artha meM hai| aise hI "suD bhUSaNe saMparyupAt" sUtra se saM, pari, upa upasarga ke yoga meM kR dhAtu se suT pratyaya ke Ane para 'saMskR' upaskR isa prakAra kR dhAtu bhI saMyogAdi Rdanta bana gii| vahA~ para bhI vikalpa se iT hone vAlA thaa| kintu nahIM huA kyoMki 'suDasiddho bahirbhava:' isa zlokArtha ke antima caraNa ke niyama se suT pratyaya hone para bhI nahIM huye ke samAna hai| usa kAraNa se garbhita vizeSaNa ko kahate haiN| suT kaisA hai ? bAhara meM hone vAlA bahiraMga kahalAtA hai| 'antaraMga ke hone para bahiraMga asiddha ho jAtA hai' isa nyAya se aisA artha hotA hai| isa prakAra se yahA~ iT vikalpa se hotA hai| punarapi / zlokArtha-vRG vRJ ko RkArAMta dhAtu se parokSA aura AziSa ke iT ko vikalpa se dIrgha ho jAtA hai| ___ isa niyama se vikalpa se iT dIrgha ho jAtA hai / vRG saMbhakti artha meM hai| jaba iTa nahIM huA taba avRta avRSAtAM avRsst| iT hone para dIrgha nahIM huaa| avariSTa / iT ko dIrgha karane para avarISTa avarISAtAM avarISata / gRhIJ-grahaNa krnaa| ___aparokSA meM graha dhAtu se pare iT ko dIrgha ho jAtA hai // 290 // agrahIt agrahISTAM agrahISuH / agrahISTa / isa prakAra se adyatanI meM kyAdi gaNa samApta huaa| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 kAtantrarUpamAlA zridrunukamikAritAntebhyazcaN kartari // 291 // ebhyazcaN bhavati kartaryadyatanyAM parataH / caN parokSAcekrIyitasananteSu // 292 // caNAdiSu dhAtorvicanaM bhavati / abhyAsasyAdivyaJjanamavazeSyamiti anaadelop:| bhaja zrib sevAyAM / azizriyat / adudruvat adudruvatAM / asunuvat / kamu kaantau| kavargasya cavargaH // 293 // abhyAsakavargasya cavoM bhavati AntaratamyAt / acakamat / iti abhyAso dhAtuvat / pakSe aciikmt| __inyasamAnalopopadhAyA hrasvazcaNi // 294 // samAnalopavarjitasya laghvantasyopadhAyA hrasvo bhavati laghuni dhAtvakSare ini cnnpre| . . dI| laghorasvarAdInAm / / 295 // samAnalopavarjitasya laghvantasya dI? bhavati laghuni dhAtvakSare ini caNpare / kAritasya lopa: / acUcurat acUcuratAM acUcuran / asamAnalopopadhAyA iti kim ? kSipa kSAntau / acikSipat / kSala zauce / aciksslt| adyatanI meM curAdi gaNa prArambha hotA hai| adyatanI se kartA meM zri, dru, ju, kam aura kArita pratyayAnta dhAtuoM se 'caN' pratyaya hotA hai // 291 // aTa zri di| caN pratyaya, parokSA, ye krIyita aura sannaMta ke Ane para dhAtu ko dvitva hotA hai // 292 // ____ azri zri t 'abhyAsasyAdivyaJjanamavazeSyaM' sUtra se abhyAsa ko Adi vyaMjana zeSa rahakara anta vyaJjana kA lopa bhaj zriJ-sevA artha meM / ivarNa ko iy hokara caN kA akAra zeSa rahakara azizriyat bnaa| dru-adudruvat / adudruvatAM adudruvan / asusruvat / kamu-kAMta honaa| aT ka kam at krama se abhyAsa ke kavarga ko cavarga ho jAtA hai // 293 // ackmt| samAna lopa varjita laghvanta upadhA ko laghu dhAtvakSara in caN ke Ane para hrasva ho jAtA hai // 294 // laghu dhAtvakSara in caN ke Ane para samAna lopa varjita laghvanta ko dIrgha ho jAtA hai // 295 // kArita pratyaya kA lopa ho jAtA hai| cur cur in caN di = acUcurat / samAna lopa varjita laghvanta upadhA ko aisA kyoM kahA ? kSip-kSAMti artha meM hai| aci kSipat / kSal-aci ksslt| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 263 alope samAnasya sanvallaghunIni caNpare // 296 // samAnasyAlope sati laghuni dhAtvakSare abhyAsasya sanvatkAryaM bhavati ini caNpare / kiM sanvatkAryaM ? sanyavarNasya // 297 // abhyAsAvarNasya itvaM bhavati sani pre| apIpalat apIpalatAM apIpalan / alope samAnasyeti kiM ? adantAH kathaM vAkyaprabandhe ityaadyH| . dhAtozca // 298 // anekAkSarasya dhAtorante svarAdelopo bhavati ini pare / acakathat acakathatAM acakathan / evaM raca prayatne / vyararacat vyararacatAM vyararacan / ityAdi / samAnasyeti kim ? paTumAcaSTe paTuM karoti tatkaroti tadAcaSTe iti in| apiipttt| vRddhau sndhykssrlop:| rUpa ruupkriyaayaaN| vyarurUpat vyarurUpatAM vyarurUpan / laghuni dhAtvakSare iti kiM ? tarja bhartsa sntrjne| atatarjata atatarjetAM atatarjanta / saMyogavisargAnusvAraparo'pi guru: syAd hrasva: / ababhartsata ababhatrsetAm ababhartsanta / vRG varaNe / avIvarat avIvaratAM avIvaran / atatantrat / svarAderdvitIyasya // 299 // svarAderdhAtordvitIyAvayavasya dvivacanaM bhavati / tatra c| na nabadarAH saMyogAdayo'ye // 300 // svarAderdhAtordviyIyAvayavasya saMyogAdayo nabadarA na dvirucyante na tu ye pare / arca pUjAyAM / Arcicat ArcicatAM Arcican / evaM arha pUjAyAM / Arjihat / . . samAna ke alopa hone para laghu dhAtvakSara ke Ane para abhyAsa ko sanvat kArya hotA hai in caN ke Ane para // 296 // sanvat kArya kyA hai ? __san ke Ane para abhyAsa ke akAra ko ikAra ho jAtA hai // 297 // apIpalat / alopa meM asamAna ko aisA kyoM kahA ? adanta dhAtu meM 'katha'-kahatA hai| in ke Ane para anekAkSara dhAtu ke aMta svara kA lopa ho jAtA hai // 298 // acakathat / raca-prayatna karanA-araracat = vyararacat / samAnasya aisA kyoM kahA ? paTuM AvaSTe, paTuM karoti hai "tatkaroti tadAcaSTe in" isa sUtra se in hokara dvitva hokara apIpaTat / vRddhi meM saMdhyakSara kA lopa ho jAtA hai| rUpa-dhAtu rUpa kriyA artha meM hai / vyaru rUpat-abhyAsa ko hrasva huA hai| laghu dhAtvakSara meM aisA kyoM kahA hai ? tarja bharsa-saMtarjana karanA atatarjata / 'saMyogavisargAnusvAra paropi' se guru hrasva ho gayA avabhartsata / vRG varaNa artha meM hai| avIvarat / atatantrat / svarAdi dhAtu ke dvitIya avayava ko dvitva hotA hai // 299 // aura usameM svarAdi dhAtu ke dvitIya avayava ke saMyogAdi 'na ba da ra' akSara dvitva nahIM hote haiM aura ya pratyaya ke pare bhI dvitva nahIM hote haiM // 300 // . arca-pUjA krnaa| arca ca t 'sanyavarNasya' sUtra 297 se ikAra hokara Arcicat / arhapUjA yogya hai-aarjiht| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 kAtantrarUpamAlA na shaasRnubndhaanaam||301|| zAsa RdanubandhAnAM copadhAyA hrasvo na bhavati ini caNpare / azazAsat azazAsatAm azazAsan / DhaukR taukR gatau / aDuDhaukata aDuDhauketAM aDuDhaukanta / atutaukata / zAseriti kiM ? AGaH zAsUG icchAyAM / AzIzasat bhrAj bhrAS diiptau| bhASadIpajIvamIlapIDakaNavaNabhaNazraNamaNaheThalupAM vA // 302 // eSAmupadhAyA hrasvo bhavati vA ini caNpare / bhAS vyaktAyAM vAci / dIpa diiptau| jIva praanndhaarnne| mIla nimeSaNe / pIDa gahane / kaNa vaNa bhaNa zraNa maNa zabde / heTha gatau / luplu chedane abibhrajat abibhrajatAM abibhrajan / abibhrajata / abibhrAjat ababhrAjata / abibhrazat / abibhrazata / ababhrAzat / ababhrAzata / abibhsst| abbhaasst| adiidipt| adidiipt| ajiijivt| ajijiivt| amImilat / amimIlat / apipIDat / apIpiDat / acIkaNat / acakANat / avIvaNat / avavANat / abIbhaNat / ababhANat / amImaNat / amamANat / azIzraNas / azazrANat / ajIheThat / ajiheThat / alUlupat alulUpat / citi smRtyAM / acicintat / sphuTa prihaase| ziTparo ghoSaH // 303 // ziTaH paro ghoSo'vazepyo bhavati / ziTo lopa ityarthaH / apusphuTat / lakSa darzanAGkanayoH / alalakSat / bhakSa adane / ababhakSat / kuTTa anRtbhaassnne| acukuTTat / laDa upasevAyAM / alIlaDat / midi tila snehne| amimindat / atitilt| olaDi utkssepe| allnnddt| pIDa avgaahne| zAsa aura RdanubaMdha kI upadhA ko in caN ke Ane para hrasva nahIM hotA hai // 301 // - azazAsat / DhaukR, tauqa-gati artha meM haiN| aDuDhaukata atutaukata / zAse: aisA kyoM kahA ? AyUrvaka zAsUG dhAtu-icchA artha meM hai| AzIzasat / bhrAj bhrAS-dIpti artha meM haiN| bhraNa bhASa bhASa, dIpa, jIva, mIla, pIDa kaNa, vaNa, bhaNa, zraNa, maNa, heTha aura lupa ina dhAtu kI upadhA ko in caN ke Ane para vikalpa se hrasva hotA. hai // 302 // bhASaspaSTa bolnaa| dIpa-dIpta honaa| jIva-prANadhAraNa krnaa| mIla-vaMda krnaa| pIDa-gahana / kaNa vaNa bhaNa zraNa maNa-zabda krnaa| heTha-gamana krnaa| lupla-chedana krnaa| bhrAj-abibhrajat / ababhrAjat / abbhraajt| abibhrsst| ababhrASat / abibhrASat / abibhASat ababhASata / adidIpat / adIdipat / ajIjivat ajijIvat / amImilat / amimIlat / apipIData, apIpiDat / acIkaNat / acakANat / avIvaNat avavANat / abIbhaNat, ababhANat / amImaNat amamANat / azizraNat / azazrANat / ajIheThat ajiheThat / alUlupat alulUpat / citi-smRti artha meM hai| aciciMtat / sphutt-khilnaa| ziT ke pare aghoSa avazeSa rahatA hai // 303 // arthAt ziT kA lopa ho jAtA hai / apusphuTat / lakSa-darzana aura aMkana artha meM hai| alalakSat / bhakSa-bhojana karanA / ababhakSat / kuTTa-jhUTha bolnaa| acukuTTat / laD-upasevA artha meM- alIlaDat / midi aura tila-sneha krnaa| amimindata / atitilt| olaDi-utkSepaNa karanA-alalaNDat / pIDa-avagAhana karanA apIpiDat / naTa-avasyaMdane-anInaTat / vadha-saMyamana karanA / avIbadhat / cuTa chuT kuTa-chedana krnaa| acUcuTat acUchuTat acUkUTat / puTa cuTa-alpIbhAva artha meM hai| apUpuTat / acUcuTat / muT-cUrNa karanA, amUmuTat / ghaTa-calanA, ajIghaTat / chada, Sada, saMvaraNa karanA acI chadat Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 265. apIpiDat / naTa avasyandane / anInaTat / badha saMyamane / abIbadhat / cuTa chuTa kuTa chedane / acUcuTat / acUchuTat / acUkuTat / puTa cuTa alpiibhaave| apUpuTat / acUcuTat / muTa cuurnnne| amUmuTat / ghaTa clne| ajIghaTat / chada Sada sNvrnne| acIchadat / asISadat / kSipa kSAntau / acikSipat / nakka dhakka pizi nAzane / annkkt| adadhakkat apipiMzat / cakka cukka vythne| acacakkat acucukkt| kSala shauce| acikSalat cuda sNcodne| acUcudat / guDi suji jasi pala rkssnne| ajuguNDat / asusuJjata / ajajaMsat ajajaMsatAM ajajaMsan / apIpalat / tila pratiSThAyAM / atiitilt| tula unmaane| atUtulat mUla rohnne| amuumult| mAna puujaayaaN| amImanat / zliSa zleSaNe / azizliSat / japa maanse| ajIjapat / jJapa mAnubandhe / ajijJapat / vyaya kssye| avivyayat / cUrNa sNkocne| acucUrNat / pUja puujaayaaN| apupuujt| arkaIDa stvne| Arcikkat / aiDiDat / zuTha aalsye| azUzuThat / zuThi shossnne| azuzuNThat / paci vistaarvcne| apapaJcat / tija nishaamne| atItijat / vardha chednpuurnnyoH| avvrdht| kubi aacchaadne| acukuNbt| lubi tubi ardane / alulumbat / atutumbat / mrakSa mlakSa rakSaNe / amamrakSat / amamlakSat / ila prernne| aililat / luNTa steye| aluluNTat / charda vmne| acachardat / guDi vessttne| ajugunnddt| garda abhikAGkSAyAM / ajagardat / ruSa rossnne| arUruSat / maDi bhUSAyAM harSe ca / apamaNDat / zraNa dAne / azizraNat / bhaDi klyaanne| ababhaNDat / tatri kuTumbadhAraNe / atatantrat / matri guptbhaassnne| amamantrat / vida saMvedane / avIvidat / daMza dshne| adadaMzat / rUpa ruupnne| aruruupt| bhrUNa aashaayaaN| abubhrUNat / zaTha zlAghAyAM / azIzaThat / syama vitrke| asisymt| gUrI udyme| ajUgurat / kutsa avkssepnne| acukutsat / kUTa prmaade| acUkuTat / vaJca pralaMbhane / avavaJcat / mada tRptiyoge| amImadat / diva parikUjane / adIdivat / kusma kusmayane / acukusmat / carca adhyayane / acacarcat / kaNa nimiilne| acIkaNat / jasu taaddne| ajIjasat / paSa bndhne| apIpaSat / ama roge| Amimat / caTa sphuTa bhedane / acIcaTat apusphuTat / ghuSir zabde / ajUghuSat / lasa zilpayoge / alIlasat / bhUSa alaGkAre / abuubhusst| raka laka AsvAdane / arIrakat / alIlakat / ligi vicitriikrnne| aliliGgat / muda sNsrge| amUmudat / muca prmocne| amUmucat / grasa kvlgrhnne| ajigrst| pUrI ApyAyane / - apuupurt| asISadat / kSipa-kSAMti karanA, acikSipat / nakka dhakka pizi-nAza honA, ananakkat / adadhakkata / api-piMzat / cakka cukka-vyathita honA, acckkt| acucukkat kSaNa zuddha honA, acikSalat / cuda-saMcodana krnaa| kisI kArya ke liye prerita karanA acUcUdat / guDi suji jasi pala-rakSaNa karanA ajuguNDat / asusuJjat / ajajaMsat / apiiplt| tila-pratiSThA artha meM hai, atItilat / tula-utmAna karanA taulanA atUlulat / mUla-rohaNa karanA, amumUlat / mAna-pUjA amImanat / zliS-AliMgana karanA, azizliSat / japa-mana meM japanA, ajIjapat / jJapa, mAnu-baMdha honA, ajijJapat / vyaya-kSaya honA, avivyayat / cUrNa-saMkocana karanA, acucUrNat / pUja-pUjA karanA, apupUjat / arka IDa-stuti karanA, Acikat / aiDiDat / zUTha-Alasya karanA aza-zaThata / zaThi-zoSaNa karanA, azazaNThat / paci-vistAra karanA, apapaJcat / tija-nizAmana karanA, atItijat / vardha-chedana pUraNa karanA, avabardhat / kubi-AcchAdana karanA, acukumbat / lubi tubi-ardana karanA, aluluMvat atutumvat / mrakSa mlakSa-rakSaNa karanA, amamrakSat / amamlakSat / ila-preraNA aililit, luNT-curAnA, aluluNThat / charda-vamana karanA acachardat / guDi-veSTita . karanA, ajuguNDat / garda-abhikAMkSA krnaa| adagardat / ruSa-rUSTa honA arUruSat / maDi-bhUSA aura harSita honA, amamaNDat / zraNa-dAna denA, azizraNat bhaDi-kalyANa karanA, ababhaNDat / tatri-kuTumba dhAraNa karanA Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 kAtantrarUpamAlA ____ ita: paramadantA: kathyante / katha vAkyaprabandhane / acakathat / gaNa saMkhyAne / ajagaNat / paTha vaTa grnthe| apapaThat / avavaTat / raha tyaage| ararahat / pada gtau| apapadat / kala gatau saMkhyAne ca / acakalat / maha pUjANAM / amamahat / spRha iipsaayaaN| apaspRhat / zUca paizunye / azuzUvat / kumAra krIDAyAM / acukumArat / gom upadehe / ajugomat / gaveSa mArgaNe / ajagaveSat / bhAja pRthkkrmnni| ababhAjat / stena caurye / atistenat / prsmaibhaassaa| AgarvAdAtmanepadI / pada gatau / apapadata apapadetAM appdnt| apapadathA: apapadethAM apapadadhvaM / apapade apapadAvahi apapadAmahi / mRga anvessnne| amamRgata / kuha vismApane / acukuhata / zUra vIra vikrAntau / azuzUrata / avivIrata / sthUla privRNhnne| atusthUlata / artha upayAccAyAM / Artithata / saMgrAma saMyuddhe / asasaMgrAmat / garva maane| ajagarvat / Atmane bhASA // mUtra prsnvnne| amumUtrat / pAra tIra krmsmaaptau| apapArat / atitIrat / citra vicitriikrnne| acicitrt| chidra krnnbhede| acichidrt| andha dRssttyupsNhaare| Andadhat / daNDa daNDanipAtane / adadaNDat / sukha duHkha takriyayoH / asusukhat / aduduHkhat / rasa AsvAdanasnehanayoH / arrst| vyaya vittsmutsrge| avvyyt| varNa vrnnkriyaavistaargunnvcne| avvrnnt| parNa / ' haritabhAve / apaparNat / agha pApakaraNe / Ajighat / iti curaadyH| atatantrat / matri-gupta bhASaNa karanA amamantrat / bida-jAnanA avIvidat / daMza-dazanA, adadaMzat / rUpa-dekhanA / arUrupataM / bhrUNa-AzA karanA, abubhrUNat / zaTha-zlAghA azIzaThat / syam-vitarka karanA, asisyamat / gUrA-udyama karanA ajugrat / kutsa-avakSepaNa karanA, nindaa| acukutsat / kUTa kapaTa-pramAda karanA, acukUTat / vaJca-pralaMbhana ThaganA, avavaJcat / mada-tRpta honA, amImadat / diva-parikUjana karanA, adIdivat / kusma-kusmayane Azcarya krnaa| acukusmt| carca-adhyayana karanA, acacarcat / kaNa-nimIlita honA eka A~kha banda kara nizAnA karanA / acIkaNat / paSa-bandhana karanA, apIpaSat / ama rogI honA, Amimat / caTa, sphuTa-bhedana karanA, acIcaTat apusphuTat / ghuSir-zabda karanA, ajUghuSat / lasa-zilpa yoge, aliilst| bhUSa-alaMkRta honA, abubhuSat / raka, laka-AsvAdana karanA, arIrakat alIlakat / ligi vicitrIkaraNa, aliliMgat / muda-saMsarga, amUmudat / muc chUTanA, amUmucat / grasa-grAsa khAnA, ajigrasat / pUrI-vRddhiMgata honA, apUpurat / isase Age akArAMta kahe jAte haiM katha-kahanA, acakathata, gaNa-saMkhyA karanA, ajagaNat / paTha vaTa-grantha par3hanA, apapaThata, avavaTat raha-tyAga karanA, arrht| pada-gamana karanA, appdt| kala-gati aura saMkhyA karanA, acklt| maha--pUjA karanA, amamahat / spRha-icchA karanA, apaspRhat / zuca-paizunya karanA, azuzUcaka kumAra krIr3A karanA, acUkumArat / goma-upadeha karanA, ajugomat / gaveSa--mArgaNa karanA, ajavagaveSat / bhAja, pRthak kriyA meM hai, ababhAjat / stena-corI karanA, atistenat / yahAM taka parasmaipada huaa| Age garvaparyaMta AtmanepadI haiN| pada-gati artha meM, appdt| apapadetAM apapadanta / mRga-anveSaNa karanA, ammgt| kaha-vismApana karanA, acakahata / zara, vIra-vikrAMti artha meM hai, azazarata avivIrata / sthUla-parivRMhaNa honA, atusthUlata / artha-pAsa jAkara maaNgnaa| aatitht| saMgrAma-yuddha karanA, asasaMgrAmata / garva-mAna karanA, ajagarvata / yahA~ taka AtmanepadI huI haiN| mUtra-prasravaNa karanA, amumUtrat 'pAra, tIra-kArya kI samApti, appaart| atitIrat / citra-vicitrIkaraNa, acicitrat / ' chidra-karNa bhedana karanA, acichidrt| aMtha-dRSTi kA upasaMhAra Andadhat / daNDa-daNDe se mAranA, adadaNDat / sukha-sukhI honA, duHkha-duHkhI honA, asusukhat / aduduHkhat / rasa-AsvAdana karanA, sneha karanA, ararasat / vyaya-dhana tyAga karanA, avavyayat / varNa-varNa, Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 267 ___ mAsma bhUt / mAsmaidhiSTa / mAsma pAkSIt mAsma pAktAM mAsma pAkSuH mAsma pAkSI: mAsma pAktaM mAsma pAkta mAsma pAkSaM mAsma pAkSva mAsma pAkSma / mAsma pakta mAsma pakSAtAM mAsma pakSata / mAsma pakthA: mAsma pakSAyA mAsma pagdhva / mAsma pakSi mAsma pakSvahi mAsma pakSmahi / mA bhUt / madhiSTa / mA pAkSAt / mA pkt| iti adyatanI smaaptaa| prokssaa||304|| . cirAtIte kAle parokSA vibhaktirbhavati / akSNAM para: parokSaM / samprati indriyANAmaviSaya ityarthaH / caNa parokSAcekrIyitasannanteSu dvirvacane sti| bhavateraH // 305 // bhavaterabhyAsasya akAro bhavati parokSAyAM / AgamAdezayorAgamo vidhirbalavAn / iti guNo na bhavati / babhUva babhUvatuH babhUvuH / iDAgamo sArvadhAtukasyAdivyaJjanAderiti vyaJjanAdAviDAgamaH / babhUvibha babhUvathuH babhUva / babhUva babhUviva bbhuuvim| . nAmyAdergurumato'nRcchaH // 306 // Rccha iti varjitAnnAmyAdergurumato dhAtorekasvarAdAm bhavati parokSAyAM / kriyA, vistAra aura guNa ke artha meM hai| avavarNat / parNa-harita bhAva meM apaparNat / agha-pApa karanA, aajight| isa prakAra se adyatanI meM curAdigaNa samApta huaa| mA aura mAsma ke yoga meM adyatanI meM aT kA Agama nahIM hotA haiM jaise--mAsmabhUt / mAsma aidhiSTa / mAsma pAkSIt / mAsma pAktAM / mAsma pAkSuH / ityaadi| isa prakAra se adyatanI prakaraNa samApta huaa| atha parokSA prakaraNa prArambha hotA hai| cirakAla ke atIta kAla meM 'parokSA' vibhakti hotI hai // 304 // akSaNAM pare = parokSaM-indriyoM se jo pare hai vaha parokSa hai| arthAt vartamAna kAla meM jo indriyoM kA viSaya nahIM hai| . bhU aT atus us / "caN parokSA cekrIyitasannateSu" isa sUtra se dvitva karane para bhU bhU a| parokSA meM bhU ke abhyAsa ko akAra ho jAtA hai // 305 // Agama aura Adeza meM Agama vidhi balavAn hotI hai| isase guNa nahIM hotA hai| abhyAsa ko tRtIya akSara ho jAtA hai| babhUva, babhUvatuH babhUvuH / 'iDAgamo sArvadhAtukasyAdivyaJjanAderiti' isa sUtra se vyaJjana kI Adi meM iT kA Agama ho jAtA hai / babhUvitha babhUvathuH babhUva, babhUva babhUviva, babhUvima / Rccha ko chor3akara nAmyanta, gurumAn ekasvara vAlI dhAtu se parokSA meM 'Am' hotA hai // 306 // - parokSA meM Ama ke bAda kR dhAtu kA prayoga kiyA jAtA hai // 307 // edhAm kR kR e Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 . kAtantrarUpamAlA AmaH kRanuprayujyate // 307 // Amantasya kRanuprayujyate parokSAyAM / dvivacanaM / .. RvarNasyAkAraH // 308 // abhyAsa RvarNasyAkAro bhvti| sarvatrAtmane // 309 // sarveSAM dhAtUnAM guNo na bhavati parokSAyAmAtmanepade sarvatra / adhAJcakre edhAzcakrAte edhAzcakrire / ___ kRJo'suTaH // 310 // __ asuTaH kRtra: parokSAyAM thali cAniD bhavati / edhAJcakRSe edhAJcakrAthe edhAJcakRTve / edhAJcakre edhAJcakRvahe edhAJcakRmahe / __ asu bhuvau ca parasmai // 311 // AmantasyAsu bhuvAvapyanuprayujyate parasmaipade pare parasmaipadaM cAtidizyate / edhAmAsa edhAmAsattuH edhaamaasuH| edhAmAsitha edhAmAsaH edhaamaas| edhAmAsa edhAmAsiva edhaamaasim| edhAMbabhUva edhAMbabhUvatuH edhAMbabhUvuH / asyopadhAyAmityAdinA dIrghaH / ppaac| / parokSAyAM ca // 312 // sarveSAM dhAtUnAM guNo na bhavati parokSAyAM parasmaipade dvitvabahutvayoH prt:| asyaikavyaJjanamadhyenAdezAdeH prokssaayaam||313 // anAdezAderdhAtorekavyaJjanamadhyagatasyAsya etvaM bhavatyabhyAsalopazca parokSAyAmaguNe / pecatuH pecu / abhyAsa ke R varNa ko akAra ho jAtA hai // 308 // Atmane pada meM parIkSA meM sabhI dhAtu ko guNa nahIM hotA hai // 309 // edhaaNckre| Ate ire| edhAMcakrAte edhAMcakrire / parokSA meM thal ke Ane para suT rahita kR dhAtu aniT hotA hai // 310 // edhAMcakRSe, edhAMcakrAthe, edhAMcave / edhAMcakre edhAMcakRvahe edhAMcakRmahe / parasmaipada meM Ama ke anta meM asu aura bhU dhAtu kA prayoga hotA hai // 311 // aura parasmaipada hI hotA hai| edhAmAsa edhAmAsatuH edhAmAsuH edhAMbabhUva, edhAMbabhUvatuH edhAMbabhUvuH / pac pac papaca 'asyopadhAyAm' ityAdi se dIrgha hokara papAca bnaa| parokSA meM parasmaipada meM dvitva-bahutva vibhakti ke Ane para sabhI dhAtu ko guNa nahIM hotA hai // 312 // Adeza rahita eka vyaMjana madhyagata dhAtu ke akAra ko 'ekAra' ho jAtA hai // 313 // aura parIkSA meM aguNa vibhakti ke Ane para abhyAsa kA lopa ho jAtA hai| pecatuH pecuH / zlokArtha-akArAMta, svarAMta sRj aura dRza dhAtu se thal vibhakti ke Ane para vikalpa se iT hotA hai| Rc meM nitya hI aniT rahatA hai / vR aura vyeGa dhAtu se thal ke Ane para nitya hI iT hotA hai| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 269 nityAtvatAM svarAntAnAM sRjidRzozca veT thli| Rci nityAniTaH syuzced vRvyejhaM nityamiT thali / / ityeSAmiD vA bhavati thali pre| thali ca setti||314|| anAdezAderdhAtorekavyaJjanamadhyagatasya asya etvaM bhavatyabhyAsalopazca seTi thali pre| pecitha papaktha pecathuH pec| aTyuttame vA // 315 // upadhAyA asya dIpo bhavati antyAnAM nAminAM ca vRddhirbhavati vA parokSAyAmuttamapuruSe'Ti pare / papAca ppc| sRvRbhRgustuzruva eva parokSAyAm // 316 // eSAmeva na iT bhavati parokSAyAmanyeSAM bhavatyeva / iti srAdiniyamAdiT / peciva / pecima / pece pecAte pecire / peciSe pecAthe pecidhve / pece pecivahe pecimahe / asyaikavyaJjanamityupalakSaNam / upalakSaNaM kiM ? svasya svasadRzasya ca grAhakamupalakSaNam / ityAkArasyAnekavyaJjanasyApi kvacit / rAdh sAdh sNsiddhau| . rAdho hiNsaayaam||317|| hiMsArthasya rAdha etvaM bhavati abhyAsalopazca prokssaayaamgunne| apararAdha aparedhatuH aparedhuH / ityAdi / hiMsAyAmiti kiM ? ArarAdha ArarAdhatuH / ityAdi // ___isa zloka se thala ke Ane para isa pac meM iT vikalpa se hotA hai| iT sahita thala ke Ane para Adeza rahita dhAtu ke eka vyaMjana madhyagata akAra ko ekAra ho jAtA hai // 314 // aura abhyAsa kA lopa ho jAtA hai| pecitha, papaktha / parokSA ke uttama puruSa aT ke Ane para upadhA ke akAra ko vikalpa se dIrgha hotA. hai // 315 // aura antya nAmiko vRddhi ho jAtI hai| papAca, ppc| sR vR bhR sru dru stu aura zru ina dhAtu se parokSA meM iT nahIM hotA hai // 316 // anya dhAtu se iTa ho jAtA hai| isa sUtra ke niyama se pac meM iT ho jAtA hai peciva, pecima / Atmanepada meM--pece, pecAte isa pac meM eka vyaMjana jo kahA hai vaha upalakSaNa hai / upalakSaNa kise kahate haiM ? apane aura apane sadRza ko grahaNa karane vAlA upalakSaNa kahalAtA hai| isa prakAra se aneka vyaMjana vAle AkAra ko bhI kahIM para ho jAtA hai| jaise--rAdh sAdha-siddhi artha meM haiN| hiMsA artha meM rAdha dhAtu ko 'etva' ho jAtA hai aura parokSA ke aguNa vibhakti meM abhyAsa kA lopa ho jAtA hai // 317 // apararAdha, aparedhatuH aparedhuH / hiMsA artha meM ho aisA kyoM kahA ? ArarAdha, ArarAdhatuH ArarAdhuH / ityaadi| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 kAtantrarUpamAlA rAjibhrAjibhrAsibhlAsInAM vA // 318 // eSAM vA etvaM bhavati abhyAsalopazca prokssaayaamgunne| rAz2a dIptau / rarAja rejatu: rarAjatu: rejuH rarAjuH / rejitha rarAjitha / thali ca seTi vA etvamabhyAsalopazca / rejathu: rarAjathu: reja rarAja / rarAja rejiva rarAjiva rejima rarAjima / reje rajAje rejAte rarAjAte rejire rarAjire / rejiSe rarAjiSe rejAthe rarAjAthe rejiTve rarAjive / reje rarAje rejivahe rarAjivahe rejimahe rarAjimahe / bhrAsRT bhrAz2aTa bhlAssRT dIptau / bheje bbhraaje| bhrese bbhraase| bhlese bbhlaase| kAsa bhAsa diiptau| cakAse cakAsAte cakAsire / cakAsiSe cakAsAthe ckaasidhve| cakAse ckaasivhe| ckaasimhe| evaM babhAse babhAsAte babhAsire / ekavyaJjanamadhyagatasyeti kiM ? nananda nanandatuH nananduH nananditha nanandathuH nananda nanandiva nanandima / parokSAyAmindhizranthigranthidambhInAmaguNe // 319 // - indhizranthigranthidambhInAmanuSaGgalopo bhavati parokSAyAmaguNe / ityanenAnuSagalopa: / jiindhi diiptau| samIdhe samIdhAte smiidhire| ___tRphalabhajatrapazranthidambhInAM ca // 320 // eSAmupadhAyA asya etvaM bhavati abhyAsalopazca parokSAyAmaguNe seTi thali ca / tR plavanataraNayoH / . . 19 // . ttaar| RdantAnAM ca // 321 // RdantAnAM guNo bhavati parokSAyAmaguNe / teratuH teruH / teritha terathu: tera / tatAra tatara teriva terima / phala niSpattau / paphAla phelataH phelaH / bhaja zrIGa sevAyAM / babhAja bhejataH bhejaH / trapuSa lajjAyAM / trepe pAte vepire / zrantha grantha saMdarbhe / zazrantha zrethatuH zrethuH / niranuSaGgaiH tRprabhRtibhi: sAhacaryAdabhyAsalopa: akArasya etvaM ca na syAt / zazranthitha / jagrantha / grethatuH grethuH / jagranthitha / dambhU dmbhe| dadambha debhatuH debhuH / dadambhitha / anyatra nAnuSagalopa iti kiM ? nananda nanandatuH nananduH / nananditha / sasraMse / babhraMse / ddhvNse| ___ parokSA ke aguNI meM rAji, bhrAji, bhrAsi aura bhlAsi dhAtu ko etva vikalpa se hotA hai aura abhyAsa kA lopa ho jAtA hai // 318 // ___rAja-dIpta honA / rarAja, rejatuH rarAjatuH / reju, rarAjuH / thala meM iT ke Ane para etva aura abhyAsa kA lopa vikalpa se hotA hai / rejitha, rarAjitha / sAre hI rUpa vikalpa se do do raheMge / Atmanepada meM bhI do do raheMge / reje, rarAje / rejAte, rarAjAte / bhrAsRT bhrAz2aT bhlAsRTa-dIpta honA / bheje, babhrAje / presese-babhrAse / bhlese babhlAse / kAsa bhAsa-dIpta honA / cakAse cakAsAte cakAsire / babhAse babhAsAte babhAsire / 'ekavyaMjanamadhyagatasya' aisA kyoM kahA hai ? nananda nanandatuH nnNduH| parIkSA meM aguNa vibhakti ke Ane para indhi zranthi granthi aura daMbhi dhAtu ke anuSaMga kA lopa ho jAtA hai // 319 // ji indhI-dIpta honA / anuSaMga kA lopa hokara sam upasarga pUrvaka samIdhe samIdhAte samIdhire / parIkSA ke aguNa meM iT sahita thal ke Ane para tR phala bhaj trap zranthi granthi aura daMbhi kI upadhA ke akAra ko ekAra aura abhyAsa kA lopa hotA hai // 320 // tR-plavana aura trnaa| ttaar| ___parokSA ke aguNI meM Rdanta ko guNa ho jAtA hai // 321 // 1. upadhA ko dIrgha hotA hai| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 271 parokSAyAmabhyAsasyobhayeSAm // 322 // ubhayeSAM grahAdisvapyAdInAmabhyAsasyAntasthAyAH samprasAraNaM bhavati parokSAyAM / guNyarthoyaM yogaH / grahIG upAdAne / jagrAha / ahijyAvayItyAdinA saMprasAraNaM / jagRhatuH jagRhuH / AkArAdaTa au||323|| AkArAtpararayAT aurbhvti|| sandhya kSare ca // 324 // .. . dhAtorAkArasya lopo bhavati sandhyakSare ca pare / jyA vayohAnau / jijyau // ya ivarNasya // 325 // asaMyogA pUrvasyAnekAkSarasya ivarNasya yo bhavati / iti ivarNasya yakAra: / jijyatuH jijyuH / iTi ca // 326 // dhAtorAkArasya lopo bhavati iTi pare / jijyitha jijyathuH jijya / jijyau jijyiva jijyima / vetra tntusntaane| . veJazca vyiH||327|| vejo vA vayirbhavati parokSAyAma / tatra ca saMprasAraNaM bhavati / uvAya UyataH UyaH / uvayitha Uyatha uuy| uvAya uvaya Uyiva Uyima / pakSe sandhyakSarAntAnAmAkAro vikaraNe ityAkArAdezaH / evaM upadhA ke akAra ko 'e' hokara abhyAsa kA lopa hone se teratuH teruH| phala-niSpanna honA, paphAla phelata: phelaH / bhaja, zrIG-sevA karanA / babhAja bhejata: bhejaH / trapUSa-lajjA karanA vepe pAte vepire / zrantha grantha-saMdarbha / zazrantha zrethatuH zrethuH / anuSaMga rahita tR Adi dhAtu ke sahacArI hone se abhyAsa kA lopa aura akAra ko ekAra nahIM huaa| zazranthitha / jagrantha grethatuH grethuH / jaganthitha / dambhU-dambha krnaa| dadambha debhatuH debhuH / ddmbhith| anyatra anuSaga lopa nahI hotA hai aisA kyoM kahA? to nananda nanandatuH nananduH meM anuSaMga lopa nahIM huA hai| sasraMse babhraMse ddhvNse| ___grahAdi aura svapyAdi dhAtuoM meM abhyAsa ke aMtastha ko parokSA meM saMprasAraNa ho jAtA hai // 322 // * guNI vibhakti ke liye yaha yoga-sUtra hai isase yaha artha huA ki aguNI meM donoM ko saMprasAraNa kara do| graha dhAtu se-jagrAha / "ahijyA" ityAdi sUtra se saMprasAraNa hokara jagRhatuH jagRhuH / AkAra ke pare aT ko 'au' ho jAtA hai // 323 // saMdhyakSara ke Ane para dhAtu ke AkAra kA lopa ho jAtA hai // 324 // jyA-jijyau / pUrva abhyAsa ke jI ko hrasva hokara 'ji' banA hai| ___ asaMyoga apUrva anekAkSara ke ivarNa ko ya ho jAtA hai // 325 // ivarNa ko yakAra hokara jijI atus = jijyatu: jijyuH|| iT ke Ane para dhAtu ke AkAra kA lopa ho jAtA hai // 326 // jijyitha jijyathuH jijya / veJ-kapar3A bunnaa| _ parokSA meM veb ko vay Adeza vikalpa se hotA hai // 327 // aura saMprasAraNa hokara uvAya UyatuH UyuH / uvayitha / pakSa meM-'saMdhyakSarAntAnAmAkAro vikaraNe' sUtra se AkAra ho jAne se 'vA' bana gyaa| vA-gati aura baMdhana krnaa| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 kAtantrarUpamAlA na vAzvyoraguNe ca // 328 / / vAzvyoraguNe ca guNini saMprasAraNaM na bhavati parokSAyAM / vavau vavatuH vavuH / vavitha vavAtha vavathu: vava / vavau vaviva vavima / vyadha taaddne| vivyAdha vividhata: vividhaH / vivyadhitha vivyaddha / vaza kAntau uvAza UzatuH UzuH / uvazitha uvaSTha / vyaca vyAjIkaraNe / vivyAca vivicatuH vivicuH / vivyacitha / praccha jnyiipsaayaaN| pracchadInAM prokssaayaam||329|| pracchAdInAM saMprasAraNaM na bhavati parokSAyAM / papraccha papracchatuH papracchu: / papracchitha pprsstth| ovrazcU chedane / vavazca vavazcata: vavrazca / vavazcitha / ivarNatavargalasA dantya: iti nyAyAta sakArasya dakAraH / bhrasja pAke / babhrajja babhrajjata: babhrajjuH / babhrajjitha / sko: saMyogAdyorante ca iti skaarlopH| bhRjjAdInAM Sa iti SatvaM / babhraSTha / svapi vaci yajAdInAM yaN parokSAzISSu / iti saMprasAraNaM bhavati / viSvap shye| suSvApa suSupatuH suSupuH suSvapitha suSvaSya suSupathuH suSupuH / suSvApa suSvapa suSupiva sussupim| vaca paribhASaNe / uvAca UcatuH UcuH / uvkth| yajo vayo vahecaiva vejyeJau hvytistthaa| vadvasau zvayatithaiva smRtA nava yajAdayaH / / 1 / / yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu / iyAja IjatuH IjuH / iyajitha / bhrajjAdInAM Sa: iti SatvaM / iyaSTha / IjathuH Ija / iyAja iyaja Ijiva Ijima / Ije IjAte Ijire / IjiSe IjAthe Ijidhve / Ije Ijivahe Ijimahe / Tuvap bIjasantAne / uvApa UpatuH UpuH / uvapitha upaptha UpathuH Upa / Upe UpAte Upire / vahi prApaNe / uvAha UhatuH UhuH / uvahitha / sahivahorodavarNasyeti otvaM / uvoDha / Uhe UhAte uuhire| .. parokSA meM 'vA' Adi meM guNI aura aguNI ke Ane para saMprasAraNa nahIM hotA hai // 328 // _vavau vavatuH vaH / vavitha vavAtha, vavathu: vava / vavau vaviva vavima / vyadha-tAr3ita karanA / vivyAdha vividhatuH vividhuH / vivyadhitha, vivyaddha / vaza-kAnti artha meM hai| uvAza UzaMtu: UzuH / uvazitha, uvaSTha / vyaca-bahAnA krnaa| vivyAca vivicatu: vivicuH / vivyacitha / praccha--prazna krnaa| parokSA meM praccha Adi ko saMprasAraNa nahIM hotA hai // 329 // papraccha papracchatuH papracchuH / papracchitha pprsstth| ovazcU-chedanA / vavazca vavrazcatuH vavrazcaH vavrazcitha / "lavarNatavargalasA dantyA" isa nyAya se bhrasj ke sakAra ko dakAra hokara ca varga hokara 'bhrajj' bnaa| vabhujja vabhujjatuH / thala, meM-"sko: saMyogAdyorate ca" 117, sUtra se sakAra kA lopa hokara "bhRjjAdInAM Sa:" 261 sUtra se Sa hokara tha ko Tha hokara vabhraSTha bnaa| iTa meM babhujjitha / "svapivaciyajAdInAM yaN prokssaashiissssu"| sUtra se saMprasAraNa ho jAtA hai| jiSvapa-zayana krnaa| suSvApa / suSupatuH suSupuH / suSvapitha, suSvaptha / vc-bolnaa| uvAca UcatuH UcuH uvacitha uvaktha / yajAdigaNa meM kina-kina dhAtu ko lenA ? zlokArtha-yaj vaya vaha veJ vyaJ hveJ, vada vasa aura zvi ye nava dhAtu yajAdi kahalAte haiM / / 1 // yaja-deva pUjA, saMgatikaraNa aura dAna dene artha meM hai / iyAja IjatuH IjuH 'iyajitha' "bhrajjAdInAM Sa:" sUtre se j ko S karake iyaSTha bnaa| Atmanepada meM--Ije IjAte iijire| Tuvap-bIja bonaa| uvApa UpatuH uupuH| uvapitha, uvssy| Upe UpAte Upire / vaha-prApta karAnA / uvAha UhatuH uhuH uvahitha / 'sahivahorodavarNa' isa sUtra se avarNa ko o hokara uvoDha "hoDhaH" sUtra se h ko da huA hai| Uhe UhAte Uhire / vyny-bunnaa| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 273 na vyayate: prokssaayaam||330 // vyayaterAkAro na bhavati parokSAyAM gunnini| vivAya vivyatuH vivyuH / vivyitha vivyetha vivyathuH vivya / vivyAya vivyaya vivyiva vivyim| vivye vivyAte vivyire / hveJ-spardhAyAM vaaci| abhyastasya ca // 331 // hvayaterabhyastamAtrasya ca saMprasAraNaM bhavati / juhAva juhuvatuH juhuvuH / juhavitha juhotha / juhuve juhuvAte juhuvire / vada vyaktAyAM vAci / uvAda UdatuH UduH / uvaditha / Ude UdAte Udire / vasa nivAse / uvAsa USatuH USuH / uvasitha uvastha / USe USAte USire / Tuozvi gativRddhyoH / zvayate // 332 // zvayatervA saMprasAraNaM bhavati parokSAyAM cekrIyite ca / zuzAva zuzuvatuH zuzuvuH / zuzavitha zuzotha zuzuvathuH zuzuva / zuzAva zuzava zuzuviva shushuvim| zuzuve zuzuvAte zuzuvire / zizvAya zizviyatuH zizviyuH / zizvayitha zizvetha zizviyathuH zizviya / zizvAya zizvaya / zizviye zizviyAte zizviyire / iti bhvAdiH // ' vA prokssaayaam||333|| adarghaslR Adezo bhavati vA parokSAyAM / jaghAsa / gamahanetyAdinA upadhAlopo bhavatyaguNe / jakSatuH jakSuH / jaghasitha jaghastha jakSathuH jakSa / jaghAsa jaghasa jakSiva jakSima / ghstRbhaave| - parokSA ke guNI meM vye dhAtu AkArAMta nahIM hotA hai // 330 // vivyAya vivyatuH vivyuH, vipivyatha vivyth| Atmanepada meM vivye vivyAte vivyire / ddhe-bulaanaa| hve dhAtu ke abhyasta mAtra ko saMprasAraNa ho jAtA hai // 331 // juhAva juhuvatuH juhuvuH / juhuvitha juhItha / Atmanepada meM-juhuve juhuvAte juhuvire / vada-spaSTa * 'bolnaa| uvAda UdatuH uuduH| uvaditha / Ude UdAte Udire / vasa-nivAsa krnaa| uvAsa USatuH USuH uvasitha, uvastha / USe USAte uussire| Tuozvi-gati aura vRddhi artha meN| zvi parokSA aura cekrIyita meM zvi ko vikalpa se saMprasAraNa hotA hai // 332 // zuzAva zuzuvatuH zuzuvuH / saMprasAraNa na hone se zizvAya / zizviyatuH zizviyuH / Atmanepada - meM zizviye shishviyaate| isa prakAra se parIkSA meM bhvAdi gaNa samApta huaa| parokSA meM adAdi gaNa prArambha hotA hai| parokSA meM vikalpa se ad ko ghas Adeza hotA hai // 333 // jaghAsa / jaghas atus 'gamahan' ityAdi sUtra se aguNI meM upadhA kA lopa ho jAtA hai ata: gha ke a kA lopa hokara prathama akSara k hokara sa ko Sa hokara jakSatuH jakSuH bana gyaa| . iTa meM jaghasitha-aniT meM-jaghastha bnaa| jaba ghas Adeza nahIM huA taba Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 kAtantrarUpamAlA asyAdeH sarvatra // 334 // abhyAsasyAderasya dIrgho bhavati parokSAyAM sarvatra / Ada AdatuH aaduH| Aditha Attha AdathuH Ada / Ada Ava aay| zIG svapne / zizye zizyAte zizyire / uvAca UcatuH UcuH / Uce UcAte Ucire / uSa dAhe / vida jnyaane| jAgR nidraakssye| uSavidajAgRbhyo vA // 335 // uSAdibhyo vA Am bhavati parokSAyAM / oSAJcakAra oSAJcakratuH oSAJcakruH / ___Ami videreva // 336 // Ami pare videreva guNo na bhavati / vidAJcakAra vidAJcakratuH vidAJcakruH / jAgarAJcakAra jAgarAJcakratuH jAgarAJcakruH / AmabhAve abhyAsasyAsavaNe ityuvAdeza: / uvoSa USatuH USuH / viveda vividatuH vividuH / jjaagaar| parokSAyAmaguNe // 337 // jAgarterguNo bhavati parokSAyAmaguNe pare / jajAgaratuH jajAguruH / ityadAdiH / / bhIhIbhRhavAM tivacca // 338 // eSAM vA Am bhavati parokSAyAM sa ca tivadbhavati / iti tivadbhAvAd dvivcnN| juhuvAJcakAra juhuvAJcakratuH juhuvAJcakruH / juhAva juhuvatuH juhuvuH / juhavitha juhotha juhuvathuH juhuva / juhAva juhava juhuviva juhuvim| bibhI bhye| bibhayAJcakAra bibhayAJcakratuH bibhayAJcakruH / bibhAya bibhyatuH bibhyuH / bibhayitha parokSA meM sarvatra abhyAsa ke Adi ke 'a' ko dIrgha ho jAtA hai // 334 // Ada AdatuH AduH / Aditha, / shiing-sonaa| zizye zizyAte zizyire / vaca-uvAca UcatuH UcuH / Uce / uSa-dAha / vida-jJAna / jAgR= nidraakssy| uSa vida jAgR se parokSA meM Am vikalpa se hotA hai // 335 // guNa hokara oSAMcakAra oSAMcakratuH oSAMcakruH / Am ke Ane para vid dhAtu ko hI guNa nahIM hotA hai // 336 // vidAJcakAra vidAJcakratuH vidAJcakruH / guNa hokara-jAgarAJcakAra / jAgarAJcakratuH jAgarAJcakruH / Am ke abhAva meM 'abhyAsasyAsavaNe' isa 176 sUtra se uv Adeza ho gyaa| uvoSa USatuH USuH / viveda vividatuH vividuH / jjaagaar| ___parokSA ke aguNa meM jAgR ko guNa ho jAtA hai // 337 // jajAgaratuH jjaagruH| .. isa prakAra se parIkSA meM adAdigaNa samApta huaa| parokSA meM juhotyAdigaNa prAraMbha hotA hai| bhI, hrI, bhR aura hu dhAtu ko parIkSA meM vikalpa se Am hotA hai evaM vaha tivat ho jAtA hai // 338 // tivat hone se dhAtu ko dvitva ho jAtA hai| juhuvAJcakAra / juhaav| bibhI-bhayabhIta honaa| bibhayAJcakAra / bibhAya / hrI-lajjA krnaa| jihvayAJcakAra / jihvaay| bhRJ-dhAraNa poSaNa krnaa| bibharAJcakAra / ityAdi / ohAG-jahe jahAte dadhau dadhatuH dadhuH / dadhe dadhAte ddhire| . Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 275 bibheth| hrI ljjaayaaN| jihrayAJcakAra jihrayAJcakratuH jihrayAJcakruH / jihrAya jihriyatuH jihriyuH / bibharAJcakAra bibharAJcakratuH bibharAJcakruH / ityAdi / jahe jahAte jahire / dadhau dadhatuH dadhuH / dadhitha dadhAtha / dadhe dadhAte dadhire / dadhiSe dadhAthe dadhidhve / dadhe dadhivahe dadhimahe / iti juhotyAdiH / dideva didivatuH didivuH / suSuve suSuvAte suSuvire / nanAha nehatuH nehuH / nehitha nanaddha nehathuH neha / nanAha nehiva nehima / nehe nehAte nehire / iti divAdiH / suSAva suSuvatuH suSuvuH / suSavitha suSotha / asyAdeH sarvatra // 339 // ' abhyAsasya akArasya dIrgho bhavati parokSAyAM sarvatra / aznotezca // 340 // aznotestasmAddI/bhUtAdabhyAsAkArAtparaH parAdau nakArAgamo bhavati parokSAyAM / Anaze AnazAte Anazire / vyAnaze vyAnazAte vyAnazire / Rccha gatIndriyapralayamUrtibhAveSu / Rccha RtaH // 341 // RcchadhAtorguNo bhavati parokSAyAM / tasmAnAgamaH parAdirantazcetsaMyogaH // 342 // tasmAddI(bhUtAdabhyAsasyAkArAtparaH parAdau nakArAgamo bhavati dhAtoranta: saMyogazcetparokSAyAM / Anarcha AnarchatuH / AnachuH / aJjU vyaktimarSaNakAntigatiSu / AnaJja AnaJjatuH AnaJjuH / AnaJjitha Anaktha AnaJjathuH AnaJja / AnaJja AnaJjiva AnaJjima / tasmAditi kiM / Achi AyAme / AJcha AJchatuH AJchu: / ayamasyAdeH sarvatra iti na klapto dIrghaH / antazcetsaMyoga iti kiM ? ATa aatttH| Rdha vRddhau| isa prakAra se parokSA meM juhotyAdigaNa samApta huaa| atha parokSA meM divAdi gaNa divu-krIr3Adi / dideva didivatuH didivuH / suSuve suSuvAte / nanAha nehatuH nehuH / nehe nehAte nehire / isa prakAra se parokSA meM divAdi gaNa samApta huaa| atha parokSA meM svAdi gaNa / SuJ-abhiSava karanA / suSAva suSuvatuH suSuvuH / parokSA meM sarvatra abhyAsa ke akAra ko dIrgha ho jAtA hai // 339 // dIrghAbhUta abhyAsa ke AkAra vAle az dhAtu se para kI Adi meM nakAra kA Agama ho jAtA hai // 340 // parokSA meM azUG vyApta honaa| Anaze AnazAte Anazire / vyaanshe| Rccha--gati, iMdriya pralaya, mUrti bhaav| ___ parokSA meM Rccha dhAtu ko guNa ho jAtA hai // 341 // usa dIrghAbhUta abhyAsa ke akAra se pare para kI Adi meM nakAra kA Agama hotA hai yadi parIkSA meM aMta saMyoga hai // 342 // - accha, Archa 'na' Agama se Anache AnarchatuH / ata-vyakti, marSaNa kAMti aura gati / AnaJja AnaJjatuH / tasmAt aisA kyoM kahA ? Achi--AyAma artha meM hai| AJcha AJchatuH AJchu: ayaM Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 kAtantrarUpamAlA RkAre c||343|| tasmAddI(bhUtAdabhyAsAkArAtparaH parAdau nakArAgamo bhavati RkAre ca parokSAyAM / AnRdhe AnRdhAte aanRdhire| : ceH kirvA // 344 // ce: kirvA bhavati parokSAyAM / cikAya cikyatuH cikyuH / cikye / cicAya cicyatuH cicyuH / cicye cicyAte cicyire / iti svAdiH / tutoda tutudatuH tutuduH| mRJ praanntyaage| AzIradyatanyozca // 345 // mRJ AtmanepadI bhavati cakArAdani ca pare nAnyatra / mamAra mamratuH mmH| - thlyRkaaraat||346 // RkArAntAt thali neD bhvti| mamartha mamrathuH mmr| mumoca mumucatuH mumucuH / mumuce mumucAte mumucire / iti tudAdiH / rurodha rurudhatuH / bubhuje bubhujAte / yuyoj| yuyuje / iti rudhAdiH / tatAna tenatuH tenuH / tene tenAte tenire / mene menAte mainire / cakAra cakratuH / cakre ckraate| "asyAdeH sarvatra" isase dIrgha nahIM huaa| 'aMtazcet saMyogaH' aisA kyoM kahA ? aTaATa ATatuH / Rdha-vRddhi honaa| parokSA meM dIrghAbhUta abhyAsa akAra se pare RkAra ke Ane para para kI Adi meM nakAra kA Agama hotA hai // 343 // AnRdhe AnRdhAte AnRdhire / ciJ-cayana krnaa| parokSA meM cavarga ko kavarga vikalpa se hotA hai // 344 // cikAya cikyatuH cikyuH / cikye| cicAya cicyatuH cicyuH / cicye cicyAte cicyire / isa prakAra se parokSA meM svAdi gaNa samApta huaa| atha parokSA meM tudAdi gaNa tutoda tutudatuH tutuduH| mRG--prANa tyAga krnaa| an vikaraNa ke Ane para mRG Atmanepada meM calatA hai anyatra nahIM // 345 // mamAra mamratuH mnuH| ___ thala ke Ane para RkArAMta se iT nahIM hotA hai // 346 // mamartha mamrathuH mamra / muc-mumoca mumucatuH mumucuH / mumuce| parokSA meM tudAdigaNa samApta huaa| _ atha parokSA meM rudhAdi gnn| rurodha rurudhatuH rurudhuH / bhuja dhAtu bhojana artha / usameM AtmanepadI hai bhu-bubhuje bubhujAte bubhujire / yujir-yuyoja yuyujatuH yuyujuH / yuyuje| isa prakAra se parIkSA meM rudhAdi gaNa samApta huaa| atha parokSA meM tanAdi gaNa prAraMbha hotA hai| tanu-vistAra krnaa| tatAna tenatuH tenuH / tene tenAte / mene menAte menire / DukRJ-cakAra cakratuH cakruH / cakre cakrAte ckrire| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 277 suT bhUSaNe smpryuyaat||347|| samparyupAtparasya kRJ Adau suT bhavati bhUvarNe'theM dvirvacane / ___ziTparo'ghoSaH // 348 // abhyAsasya ziTa: paro'ghoSo'vazeSyo bhavati / ziTo lopa ityarthaH / saMcaskAra / ___ Rtazca saMyogAdeH // 349 // saMyogAderdhAto: Rto guNo bhavati parokSAyAmaguNe / saMcaskaratuH saMcaskaruH / saMcaskaritha saMcaskarathuH sNcskr| paricaskAra pricskrtuH| upacaskAra upacaskaratuH upcskrH| upacaskare upacaskarAte upcskrire| upacaskarive upacaskarAthe upcskridhve| upacaskare upacaskarivahe upacaskarimahe / iti tanAdiH / cikrAya cikriyatuH cikriyuH / cikriyitha cikriyathuH / cikriye cikriyAte cikriyire / vave vavrAte vvire| - sRvRbhRstudrusuzruva eva prokssaayaam||350 // ebhyo dhAtubhya: paro neD bhavati eva parokSAyAM / jagrAha jagRhatuH jagRhuH / jagRhe / iti kyAdiH / ___ cakAskAspratyayAntebhya Am prokssaayaam||351|| 'ebhya Am bhavati prokssaayaaN| cakAs diiptau| cakAsAJcakAra ckaasaanyckrtuH| cakAsAJcakre cakAsAJcakrAMte cakAsAJcakrire / kAsR bhAsU dIptau / kAsAJcakre / corayAJcakAra / corayAJcakre / pAlayAmAsa pAlayAmAsatuH / pAlayAJcakAra pAlayAJcakratuH pAlayAJcakruH / evaM pAlayAJcakre pAlayAMJcakrAte pAlayAJcakrire / :tantrayAJcakre / vArayAJcakAra / vaaryaanyckre| bhUSaNa artha meM sam pari up upasarga se pare kR dhAtu kI Adi meM suT hotA hai // 347 // dvitva hotA hai| ___ abhyAsa ziT ke pare aghoSa avazeSa rahatA hai // 348 // . arthAt ziT kA lopa ho jAtA hai| saMcaskAra / parokSA ke aguNa meM saMyogAdi dhAtu se RkAra ko guNa ho jAtA hai // 349 // saMcaskaraMtuH saMcaskaruH / paricaskAra / upacaskAra / isa prakAra se parokSA meM tanAdi gaNa samApta huaa| atha parokSA meM krayAdi gnn| krI-cikrAya cikriyatuH cikriyuH / cikriye / vave / parokSA meM sa, vR, zu, stu, dru su aura zru dhAtu se pare iT nahIM hotA hai // 350 // jagrAha jagRhatuH jagRhuH / jagRhe / isa prakAra se parokSA meM byAdi gaNa samApta huaa| ___ atha parokSA meM curAdi gnn| parokSA meM cakAs kAs aura pratyayAMta se Am hotA hai // 351 // cakAsR-dIpta honaa| ckaasaanyckaar| cakAsAJcakratuH ckaasaanyckuH| ckaasaanyckre| kAsR bhAsa-dIpta honA kaasaanyckre| cr-steye| corayAJcakAra / coryaanyckre| paalyaamaas| pAlayAMba pAlayAJcakAra paalyaanyckre| tntryaanyckre| vArayAJcakAra / vaaryaashckre| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 kAtantrarUpamAlA dayAyAsazca // 352 // ebhya Am bhavati parokSAyAM / daya dAnagatihiMsAdAneSu / dayAJcakre / ayAJcakre / AsAJcakre / iti parokSA smaaptaa|| bhaviSyati bhaviSyantyAzIHzvastanyaH // 353 // bhaviSyati kAle bhaviSyantyAzI:zvastanyo bhavanti / tAsAM svasaMjJAbhiH kAlavizeSaH // 354 // tAsAM vibhaktInAM svasaMjJAbhi: kAlasya vizeSo bhavati / zvo bhava: kAla: zvastanastatra zvastanI bhavati / bhavitA bhavitArau bhavitAraH / bhavitAsi bhavitAstha: bhavitAstha / bhavitAsmi bhavitAsva: bhavitAsmaH / edhitA edhitArau edhitaarH| edhitAse edhitAsAthe edhitaadhve| edhitAhe edhitAsvahe edhitAsmahe / paktA / nnditaa| srNsitaa| bhrNsitaa| dhvNsitaa| zaki vaki kauttilye| shngkitaa| vngkitaa| vadiG abhivAdanastutyoH / vanditA vanditArau vanditAraH / vanditAse / veJ tantusantAne / vyAtA vyAtArau vyaataarH| vyAtAse / iti bhvAdiH / attaa| shyitaa| vaktA / ityadAdiH / hotA / dhaataa| bhartA / iti juhotyAdiH / devitA / sevitA / nddhaa| iti divAdiH / sotaa| azitA / cetaa| iti svAdiH / tottA / martA / moktA / iti tudaadiH| roddhA / bhoktA / yoktA / iti rudhAdiH / tnitaa| mnitaa| kartA / iti tanAdiH / kre varitA / grahItA / iti kyAdiH / corayitA / tantrayitA / vArayitA / iti curAdiH / iti zvastanI samAptA / daya ay Asa se pare parokSA meM Ama hotA hai // 352 // daya-dAna, gati, hiMsA artha meM hai| dyaaNckre| ay-gamana ayaanyckre| As-upavezana krnaa-baitthnaa| aasaanyckre| / iti curaadi| isa prakAra se parokSA prakaraNa samApta huaa| atha zvastanI vibhakti praarmbh| . bhaviSyat kAla meM bhaviSyati, AzI: aura zvastanI vibhaktiyA~ hotI haiM // 353 // una vibhaktiyoM kA apanI-apanI saMjJAoM se kAla meM vizeSa hotA hai // 354 // zvo bhava: kAla: zvastana: Age Ane vAlA kala dina zva kahalAtA hai usameM hone vAlI kriyA zvastanI usameM tA tAro tAras Adi vibhaktiyA~ hotI haiM / bhavitA bhavitArau bhavitAraH / bhavitAsi bhavitAstha: bhavitAstha / bhavitAsmi bhavitAsva: bhavitAsmaH / edhitaa| paktA / nanditA / srNsitaa| bhrNsitaa| dhvNsitaa| zaki, vaki-kuTilatA krnaa| shngkitaa| vngkitaa| vadiG-abhivAdana karanA, stuti karanA / vaMditA vaMditArau vanditAraH / vaMditAse / veja bnnaa| vyAtA vyaataarau| iti bhvAdiH / __attaa| shyitaa| vktaa| ityadAdiH / hotaa| dhaataa| bhartA / iti juhotyAdiH / devitA sevitaa| nddhaa| iti divAdiH / sotaa| ashitaa| cetaa| iti svAdiH / tottaa| martA / moktaa| iti tudAdiH / roddhaa| bhoktaa| yoktA / iti rudhAdiH / tanitA / mnitaa| kartA / iti tanAdiH / kretaa| vritaa| grhiitaa| iti kyAdiH / corayitA / tantrayitA / vArayitA / iti curAdiH / ___ isa prakAra se zvastanI prakaraNa samApta huaa| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 279 bhaviSyati bhaviSyantItyAdinA bhaviSyati kAle AzI: / iSTasyAzaMsanamAzIH / AziSi ca parasmai // 355 // sarveSAM dhAtUnAM guNo na bhavati AziSi ca sarvatra parasmaipade pare / bhUyAt bhUyAstAM bhUyAsuH / bhUyA: bhUyAstaM bhUyAsta / bhUyAsaM bhUyAsva bhUyAsma / vinimaye vAgatihiMsAzabdArthahasa iti curAditvAdAtmanepadaM / vytibhvissiisstt| edhiSISTa edhiSIyAstAM edhissiirn| edhiSISThA: edhiSIyAsthAM edhiSIdhvaM / edhiSIya edhiSIvahi / pacyAt / pakSISTa nadyAt / srNsissiisstt| mNsissiisstt| dhvaMsiSISTa / svapivaciyajAdInAmiti saMprasAraNam / nAmyantAnAmiti dIrghazca / supyAt / ijyAt / vyaJ saMvaraNe / ubhayapadI / vIyAt vIyAstAM viiyaasuH| vyAsISTa vyAsIyAstAM vyaasiirn| ciJ cyne| cIyAt / cessiisstt| veJ tantusantAne / ubhayapadI / UyAt UyAstAM UyAsuH / vAsISTa vAsIyAstAM vAsIran / jyA vayohAnau / parAjIyAt / vyadha tADane / vidhyAt / adyAt / azUJ vyAptau / aziSISTa aziSIyAstAM aziSIran / buG vyaktAyAM vAci / bruvo vaciH // 356 // bruvo vcirbhvtysaarvdhaatukvissye| ucyAt / vakSISTa / ityAdi / adhyaat| zayiSISTa / hUyAt / haasiisstt| AziSyekAraH // 357 // dAmAdInAmekAro bhavatyAziSyaguNe / vidheyAt / vidhAsISTa vidhAsIyAstAM vidhAsIran / ubhypdii| deyAt / meyAt / geyAt / peyAt / stheyAstAM / avaseyAstAM / heyAt / aguNa iti kiM ? dhAsISTa . atha AzI: prakaraNa prAraMbha 'bhaviSyati bhaviSyantyAzI:zvastanya:' 353 sUtra se bhaviSyat kAla meM AzI: vibhakti hotI hai / iSTa kA AzaMsana karanA AzI: hai arthAt AzIrvAda denaa| A ziS meM sarvatra parasmaipada meM sabhI dhAtuoM ko guNa nahIM hotA hai // 355 // . bhUyAt bhUyAstAM bhUyAsuH / bhUyA: bhUyAstaM bhUyAsta / bhUyAsaM / bhUyAsva bhuuyaasm| vinimaya artha meM--adala badala karanA 'vinimaye vA gatihiMsA-zabdArthahasa' iti curAditvAt Atmane padaM / vi aura ati upasarga se bhU dhAtu AtmanepadI ho jAtA hai| AtmanepadI meM guNa ho jaayegaa| vyatibhaviSISTa / edhiSISTa / pacyAt / pakSISTa / nadyAt / saMsiSISTa / bhraMsiSISTa / dhvaMsiSISTa / 'svapivaciyajAdInAM' isa sUtra se saMprasAraNa huA hai| supyAt / ijyaat| vyaJ-ubhayapadI hai-saMprasAraNa dIrgha hokr| viiyaat| vyAsISTa / ciJ-cayane / cIyAt / ceSISTa / veJ-ubhayapadI / UyAt / vAsISTa / jyA-vayohAnau / parAjIyAt / * vyadha-tADana krnaa| vidhyAt / adyAt / azU-vyAptau / aziSISTa / bUJ-spaSTa bolnaa| brU ko asArvadhAtuka meM vac ho jAtA hai // 356 // va ko u sNprsaarnn| ucyAt / vakSISTa / ityaadi| ik-smaraNa krnaa| adhIyAt / zayiSISTha / hUyAt / hAsISTa / AziSa meM aguNa vibhakti ke Ane para dA mA, Adi dhAtuoM ko ekAra ho jAtA hai // 357 // . vA-vidheyAt / vidhAsISTa / dA-deyAt / meyAt / geyAt / peyAt / sthayAt / avaseyAt / heyAt / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 kAtantrarUpamAlA dhAsIyAstAM // dAsISTa / dIvyAt / saviSISTa / vikalpena / soSISTa soSIyAstAM / nahyAt / natsISTa / SuJ abhiSave / sUyAt / abhiSUyAt / abhiSoSISTa / vA / "vA saMyogAdesta iti vaktavyam" // jyA vayohAnau / jyeyAt / jyAyAt / mle gAtravinAme / mleyAt / glai hrsskssye| gleyAt / Tozvi gativRddhyoH / nizvIyAt / nizveSISTa / ityAdi / tudyAt / zadlu shaatne| zatsISTa / bhRSISTa / mucyAt / mukSISTa / rudhyAt rutsISTa / bhujyAt bhukSISTa / yujyAt yukSISTa / tanyAt / taniSISTa / maniSISTa / vikrIyAt / vikrISISTa / gRhyAt / grahIzISTa / coryAt / corayiSISTa / corayiSIyAstAM / pAlyAt / pala zala patala pathe ca gatau / pAla rakSaNe ca / ubhayapadI / pAlayiSISTa / arca pUjAyAM / aAt aryAstAM aAsuH / arcayiSISTa arcayiSIyAstAM / tantrayiSISTa / vAryAta vArayiSISTa / ityAzI: samAptA // bhaviSyati bhaviSyantItyAdinA bhaviSyatkAle bhvissyntii| vibhktirbhvti| bhaviSyati bhaviSyata: bhvissynti| bhaviSyasi bhaviSyatha: bhaviSyatha / bhaviSyAmi bhaviSyAva: bhaviSyAmaH / edhiSyate edhiSyete edhissynte| edhiSyase edhissyethe| edhissydhve| edhiSye edhiSyAvahe / edhiSyAmahe / pakSyati pakSyate / nandiSyate / srNsissyte| bhrNsissyte| dhvNsissyte| evaM zaGkiSyate / vtissyte| vndissyte| ve saMvaraNe / vAsyati / vAsyate / atsyati / vakSyati vkssyte| hoSyate / hoSyati / dhAsyati / dhAsyate / dAsyati / dAsyate / deviSyati / seviSyati / natsyati / ntsyte| . . . soSyati / aziSyate / akSyate / ceSyati / ceSyate / totsyati / hanudantAtsye // 358 // aguNa aisA kyoM kahA ? dhAsISTa / dAsISTa / dIvyAt / saviSISTa / vikalpa se iT hotA hai| ata: soSISTa / nahyAt / natsISTa / naherddhaH sUtra 278 se ha ko dha va dha ko prathama akSara ta huA hai / SuJ-sUyAt / abhiSUyAt / abhiSoSISTha / (vA saMyogAdeH) saMyoga hoM Adi meM aisA AkArAnta dhAtu se pare AziSa meM etva vikalpa se hotA hai| jyaa-vyohaanau| jyeyAt / jyAyAt / mlai muAnA-mleyAt / glai-harSa kSaya honA / glAyAt / Tozvi-gati aura vRddhi honaa| nizvIyAt / nizveSISTa / ityAdi / tudyAt / zadlu-zAtana krnaa| zatsISTa / bhRSISTa / mucyAt / mukSISTa / rudhyAt / rutsISTa / bhujyAt / bhukSISTa / yujyAt, yukSISTa / tanyAt, taniSISTa / maniSISTa / vikrIyAt / vikrISISTa / gRhyAt, grahISISTa / coryAt, corayiSISTa / pAlyAt / pala zala patlu-patha aura gati artha meM / pAla-rakSaNa artha meM hai-ubhayapadI hai| pAlayiSISTa / arc-puujaa| ardhyAt / yaha dhAtu eka mAtra parasmaipadI hai ata: yaha rUpa ThIka nhiiN| tantrayiSISTa / vRJ-vAryAt / vArayiSISTa / isa prakAra se AziS prakaraNa samApta huaa| atha bhaviSyati prakaraNa prArambha bhaviSyat kAla meM bhaviSyati vibhakti hotI hai| bhU-syati iT guNa, av Satva hokara = bhaviSyati bhaviSyata: bhvissynti| edhissyte| pakSyati / pakSyate / nandiSyati / nadi-parasmaipadI hai| ata: nandiSyati ThIka hai| saMsiSyate / bhraMsiSyate / dhvaMsiSyate / zatiSyate / vatiSyate / vaMdiSyate / veJ-vAsyati / vAsyate / ad-atsyati / vakSyati / vakSyate / hoSyate / hossyti| dhaasyti| dhaasyte| daasyti| daasyte| devissyti| sevissyti| ntsyti| natsyate / soSyati / azUG vyAptau / aziSyate / akSyate / ceSyati / ceSyate / totsyti|| syakAra ke Ane para han aura RdaMta se iT kA Agama hotA hai // 358 // Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 281 hana: RdantAcca iDAgamo bhavati syakAre pare / haniSyati / mokSyati / rotsyati / rotsyate / bhokssyte| yokssyte| tnissyte| maniSyati / mnissyte| krissyti| krissyte| kressyti| variSyati vrissyte| grahISyati grahISyate / corayiSyati corayiSyate / tantrayiSyate / vArayiSyate / evaM jJAtavyaM / iti bhaviSyantI samAptA // bhUtakaraNavatyazcetyatIte kAle kriyAtipatti: / kriyAyA atipatanaM kriyAtipattiH / abhaviSyat abhaviSyatAM abhaviSyan / abhaviSya: abhaviSyataM abhaviSyata / abhaviSyaM abhaviSyAva abhvissyaam| aidhiSyata aidhiSyetAM aidhiSyanta / aidhiSyathA: aidhiSyethAM aidhiSyadhvaM / aidhiSye aidhiSyAmahi / apakSyat apakSyatAM apakSyan / anandiSyat / asraMsiSyat / abhraMsiSyata / adhvasiSyata avyAsyata / Atsyat / ashyissyt| avakSyat / avakSyata / ahosyt| ahaasyt| adhaasyt| adhAsyata / adeviSyat / asvissyt| viklpen| asoSyata asodhyetAM asossynt| anatsyat antsyt| asoSyat / aziSyat / vikalpena / AkSyata AkSyetAM AkSyanta / aceSyata / aceSyata / atotsyat / amariSyata / amokSyat / amokSyata / arotsyat / abhokSyata / ayokSyat / ayokSyata / ataniSyat / amaviSyat akrissyt| avariSyat avriissyt| agrahISyat / agrhiissyt| acoryissyt| acorayiSyata acorayiSyetAM / atntryissyt| avaaryissyt| avaaryissyt| pala rakSaNe ubha0 apAlayiSyat / apaalyissyt| arca pajAyAM / ubh0| ArcayiSyata ArcayiSyata ArcayiSyetAM ArcayiSyanta / evaM srvmvgntvym| iti kriyaatipttiH| haniSyati / mokSyati / rotsyati / rotsyate / bhokSyate yokSyate / taniSyate / maniSyati / kariSyati / krissyte| kressyti| vrissyti| vrissyte| grhiissyti| grhiissyte| coryissyti| corayiSyate / tantrayiSyate / vaaryissyte| isa prakAra se bhaviSyati prakaraNa samApta huaa| atha kriyAtipatti prakaraNa prArambha 'bhUtakaraNavatyazca' sUtra se bhUtakAla meM "kriyAtipatti" vibhakti hotI hai| kriyA ke atipatana ko kriyAtipatti kahate haiM--"isameM do vAkyoM kA prayoga karanA par3atA hai tabhI eka kriyA ke bAda dUsarI . kriyA kA adhipatana hotA hai| ___ aDdhAtvAdiya'stanyadyatanIkriyAtipattiSu" sUtra 47 se kriyAtipatti meM aTa kA Agama hotA hai| abhaviSyata abhaviSyatAM abhaviSyana abhaviSyaH abhaviSyataM abhaviSyata abhaviSyama abhaviSyAva abhvissyaam| aidhissyt| apkssyt| anndissyt| asrNsissyt| abhrNsissyt| adhvaMsiSyata / avyaasyt| aatsyt| azayiSyata / avakSyat / avkssyt| ahossyt| ahAsyata / adhaasyt| adhaasyt| adeviSyat / asaviSyat / vikalpa se-asoSyata / aziSyat / AkSyata / aceSyat / acessyt| atotsyt| amrissyt| abhokSyat / amokSyata / arotsyat abhokSyata / ayoshyt| ayokSyata / ataniSyat / amaniSyata / akariSyat / avariSyata / avarISyata / agrahISyat agrahISyata / acorayiSyata / acoryissyt| atntryissyt| avaaryissyt| avaaryissyt| pala-rakSaNa krnaa| ubhypdii| apAlayiSyat / apAlayiSyata / arc-puujaa| ArcayiSyat / isI prakAra se sabhI samajhanA caahie| isa prakAra se kriyAtipatti prakaraNa samApta huaa| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 kAtantrarUpamAlA athAdyatanyA: kvacidvizeSa: ucyate ijAtmanepade prathamaikavacane // 359 // paddhAtorijbhavati kartaryadyatanyAmAtmanepade prathamaikavacane pre| icastalopaH // 360 // ica: parastalopo bhvti| udapAdi udapatsAtAM udptst| udapatthA: udapatsAthAM udapaddhvaM / .. udapatsi udapatsvahi udapatsmahi / smpaadi| dIpajanabudhapUritAyipyAyibhyo vaa||361 // ebhyo vA ija bhavati karttaryadyatanyAmAtmanepade prathamaikavacane pare / dIpI dIptau / adIpi adiipisstt| : . janivadhyozca // 362 // janivadhyorupadhAbhUtasya dIrghasya hrasvo bhavati ici pare / janI prAdurbhAve / ajani ajaniSTa / avadhi avdhisstt| budha avabodhane / abodhi / abuddha / hacaturthAntasya dhAtostRtIyAderAdicaturthatvamakRtavat / abhutsat abhutsAtAm abhutsata / pUrI aapyaayne| apUri / tAya santAnapAlanayoH / sphAyI opyAyI vRddhau / atAyi atAyiSTa / apyAyi apyAyiSTa / iti vishessH| bhAvakarmaNoradyatanyAdayaH prdrshynte| . bhAvakarmaNozca // 363 // atha adyatanI meM kucha vizeSatA batAI jAtI hai| adyatanI ke Atmanepada meM prathamA ke ekavacana meM kartA meM pad dhAtu se ic hotA hai // 359 // ica se pare 'ta' kA lopa ho jAtA hai // 360 // ut apAdi =udapAdi + udapatsAtAM udptst| udapatthA: udapatsAthAM udapaddhvaM udapatsi udapatsvahi udapatsmahi / smpaadi| dIpa, jana, budha pUri, tAyi, pyAyi dhAtu se prathamaikavacana meM vikalpa se ic hotA hai // 361 // dIpI-dIpta honaa| adIpi / ic ke abhAva meN-adiipisstt| ica ke Ane para jan aura vadha kI upadhA ko hrasva ho jAtA hai // 362 // jnii-praadurbhaave| ajani ajaniSTa / avadhi, avadhiSTa / budha-avabodhana krnaa| abodhi, abuddha "hacaturthAMtasya dhAtostRtIyAderAdicaturthatvamakRtavat" sUtra se tRtIya ko caturtha akSara hokara abhutsat / pUrI-pUrNa karanA / apUri / tAya-santAna aura pAlana artha meM hai / sphAyI, opyAyIvRddhi artha meM haiM / atAyi, atAyiSTa / apyAyi, apyaayisstt| isa prakAra se vizeSa prakaraNa huaa| bhAva aura karma meM adyatanI Adi ko dikhAte haiN| bhAva aura karma meM sabhI dhAtu se ic hotA hai // 363 // Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 283 sarvasmAddhAtorijbhavati bhAvakarmaNovihite adyatanyAmAtmanepade prathamaikavacane pare / abhAvi / karmaNi anvbhaavi| aidhi / apAci / anandi / astmbhi| abhraMsi / adhvaMsi / aayiricyaadntaanaam||364|| AdantAnAM dhAtUnAmAyirbhavatIci pare // avaayi| avyaayi| apaayi| adhAyi adaayi| glai hrsskssye| aglAyi / mlai gAtravinAme / amlAyi / agAyi / amAyi / asthAyi / avAsAyi / arAyi / azAyi / avAci / ahAvi / adyaayi| adrAyi / abhAri / adevi / asaavi| ajAyi / upasargAtsunotisuvatisyatistautistobhatInAmaDantaropi / / 365 // upasargasthanimittAtpareSAmaDantaropi sstvmaapdyte| apizabdAdanantaropi // abhyssaavi| AzAyi / acaayi| atodi| amAri / amoci / arodhi / abhoji| ayoji| atAni / amAni / akAri / akrAyi / avAri / agrAyi / acori| apAli / atantri / avAri / Arci / adyatanI samAptA // babhUve devadattena / edhAJcakre // pece| ityAdi // iti parokSA / bhavitA devadattena / edhitaa| paktA / iti zvastanI samAptA // AzI: / bhaviSISTa devadattena / edhiSISTa / pakSISTa / bhaviSyantI / bhaviSyate devadattena / edhiSyate / pakSyate / ityAdi // kriyAtipattiH / abhaviSyata devadattena / edhiSyata / apakSyata ityAdi / syasijAzIHzvastanISu bhAvakarmArthAsu svarahanagrahadRzAmiDijvadvA // 366 // adyatanI ke Atmanepada meM prathamA ke ekavacana meM ic hotA hai| bhU-abhAvi / karma meN-anvbhaavi| aidhi / apAci / anandi / astaMbhi / abhraMsi / adhvNsi| __ ica ke pare Adanta dhAtu ko 'Aya' hotA hai // 364 // veJ-avAyi / vyaJ-avyAyi / pA-apAyi / adhAyi / adAyi / aglAyi / amlAyi / agaayi| amAyi / asthAyi / avAsAyi / arAyi / azAyi / ahAvi / adhAyi / adAyi / abhAri / adevi| asAvi / ajaayi| ___ upasarga se pare su so, stu, stuma dhAtu meM aT antara meM hote hue bhI 'Sa' ho jAtA hai // 365 // api zabda se anantara meM bhI 'Sa' ho jAtA hai| abhyssaayi| ashaayi| acaayi| atodi| amaari| amoci| arodhi / abhoji / atAni / ... akAri / akrAyi / acori / aarci| isa prakAra se adyatanI samApta huii| ___ parokSA meM-babhUve devadattena / edhAMcakre / pece / ityAdi / zvastanI meM-bhavitA devadattena / aidhitaa| paktA / ityAdi / AzI: meM-bhaviSISTa devadattena / edhiSISTa / pakSISTa / aadi| bhaviSyantI meM-bhaviSyate devadattena / edhiSyate / pakSyate / aadi| kriyAtipatti meM--abhaviSyata devadattena / aidhiSyata / apakSyata aadi| bhAva, karma aura artha meM sya sic AzI aura zvastanI ke Ane para svara han graha dRz dhAtu meM iT ko ic vat vikalpa se hotA hai // 366 // Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 kAtantrarUpamAlA bhAvakarmArthAsu syasijAzI:zvastanISu parata: svarahanagrahadRzAmiD ijvadbhavati vaa| anvabhAvi anvabhAviSAtAM anvbhaavisst| anvabhAviSThAH anvabhAviSAthAM anvabhAviDhvaM // anvabhAviSi anvabhAviSvahi anvabhAviSmahi / anvabhavi anvabhaviSAtAM anvbhvisst| asAviSAtAM / asAviSata / asoSAtAM asoSata / asvissaataaN| asvisst| *hasya hanterdhirinicoH // 367 // hanterhasya dhirbhavati inico: parata: / aghAni aghAniSAtAM aghAniSata // hanimanyate t // 368 // AbhyAM paramasArvadhAtukamaniD bhavati / ahasAtAM ahasata / hane: sicyAtmane dRSTaH sUcanerthe yaserapi / vivAhe tu vibhASaiva sijAziSorgamestathA // . Atmanepade vaa||369 // adyatanyAmAtmanepade pare hantervadhirAdezo vA bhavati / avadhi avadhiSAtAM avadhiSata / nejvdittH||370|| ijvadiTo dIpoM na bhavati / agrAhiSAtAM agrAhiSata / agrahISAtAM agrahISata / adarzi adarziSAtAM adrshisst| adRkSAtAM adRkSat / adRSThA: adRkSAthAM adRDDhvaM // shvstnii| bhAvitA bhvitaa| sAvitA savitA / sotA / ghaanitaa| hantA / grAhitA / grhiitaa| darzitA / dRSTA // AzI: / bhaviSISTa / bhaviSISTa / sAviSISTa saviSISTa / soSISTa / / hantervadhirAziSi // 371 // anvabhAvi anvabhAviSAtAM anvbhaavisst| anvbhvi| asAvi asAviSAtAM asAviSata / asoSAtAM asoSata / asaviSatAM / in aura ica ke Ane para han ke ha ko gha ho jAtA hai // 367 // aghAni aghAniSAtAM aghaanisst| hana aura man se pare asArvadhAtuka aniT hotA hai // 368 // ahasAtAM ahst| zlokArtha-sica aura Atmanepada meM hana dhAtu se Atmanepada hone para sic pratyaya pare iT kA abhAva hotA hai yama dhAtu se sUcanA artha meM iTa kA abhAva hotA hai vivAha artha meM to vikalpa se hotA hai tathA gama dhAtu se sic aura AzIrvAda meM iT kA abhAva hotA hai| adyatanI meM Atmanepada ke Ane para han ko vadha Adeza vikalpa se hotA hai / / 369 // avadhi avadhiSAtAM avdhisst| ica ke samAna iT ko dIrgha nahIM hotA hai // 370 // agrAhiSAtAM agrAhiSat / agrahISAtAM agrahISata / adarzi adarziSAtAM adrshisst| adRkSAtAM adRkSata / zvastanI meM-bhAvitA bhvitaa| sAvitA, savitA, sotaa| ghAnitA, hntaa| darzitA dRSTA Adi / AzI meM-bhAviSISTa, bhaviSISTa / AziS ke Ane para han ko vadha Adeza hotA hai // 371 // . Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiDantaH 285 hantervadhirAdezo bhavati AziSi ca pare / vAdhiSISTa vadhiSISTa / grAhiSISTa / grahISISTa / darziSISTa / dakSISTa // bhvissyntii| bhAviSyate bhvissyte| sAviSyate svissyte| cAyiSyate cessyte| ghAniSyate hnissyte| graahissyte| grhiissyte| darziSyate dRkSyate // kriyaatipttyaaN| abhAviSyata abhaviSyata / asAviSyata asaviSyata asoSyata / acAyiSyata acessyt| aghaanissyt| ahnissyt| agrAhiSyata agrahISyata / adarziSyata adRkSyata / ityAdi / evaM sarvamunneyaM / atha sanAdipratyayAntA dhAtavaH pradarzyante guptijkidbhyaH sn||372|| gup tija kit ebhya: para: san bhavati svArthe / gupAdezca // 373 // gupAdeH sani pare neD bhvti| . smipUjvazkRgRdhRpracchAM sani // 374 // eSAM dhAtUnAM sani pare iDAgamo bhavati / iti smiDAdiniyamAbhAvAt / sani cAniTi // 375 // nAmina upadhAyA guNo na bhavati aniTi sani pare / dvivacanamabhyAsakAryaM ca kArya / te dhAvataH // 376 // te sanAdipratyayAntA: zabdA: dhAtusaMjJA bhavanti / . puurvvtsnntaat||377|| vAdhiSISTa, vadhiSISTa / grAhiSISTa, grahISISTa / darziSISTa dRkSISTa / - bhaviSyantI meN-bhaavissyte| bhvissyte| caayissyte| cessyte| ghAniSyate hnissyte| grAhiSyate grahISyate / darziSyate, drkssyte| kriyAtipatti meM-abhAviSyata abhaviSyata / asAviSyata asaviSyata asossyt| acAyiSyata aceSyata / aghAniSyata ahaniSyata / agrAhiSyata agrhiissyt| adarziSyata / adrakSyata / ityAdi / isI prakAra sabhI samajha lenA caahiye| atha sanAdipratyayAnta dhAtu kahe jAte haiN| gup tija kit se pare svArtha meM san pratyaya hotA hai // 372 // gupAdi se san pratyaya ke Ane para iT nahIM hotA hai // 373 // smiG pUG raJja Adi dhAtu ko san ke Ane para iT kA Agama ho jAtA hai // 374 // isa prakAra se smiG Adi ke niyama kA abhAva hai| aniT san ke Ane para nAmi kI upadhA ko guNa nahIM hotA hai // 375 // san pratyaya ke Ane para dvitva evaM abhyAsa kArya bhI hote haiN| . gup gup san te jugup sa te ve sanAdi pratyayAnta zabda dhAtu saMjJaka hote haiM // 376 // . arthAt jo dhAtu AtmanepadI hai vaha Atmanepada hotA hai ata: jugupsase Atmanepada huaa| sannaMta dhAtu se pUrvavat pada saMjJA hotI hai // 377 // Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 kAtantrarUpamAlA sanantAddhAtoH pUrvavatpadaM bhavati // gup gopnkutsnyoH| jugupsate mAM jugupsete| jugupsante / jugupseta / jugupsatAM ajugupst| . asya ca lopaH // 378 // dhAtorasya lopo bhavatyanani pratyaye pare / ajugupsiSTa / jugupsAJcakre / jugupsitA / jugupsiSISTa / jugupsissyte| ajugupsiSyata // tija nizAne kSamAyAJca / titikSate // kita nivAse rogApanayane ca / vicikitsati / akAroccAraNaM kiM ? svarAderdvitIyasyeti sana eva dvivacanArthaM / tena arthAn pratISiSati / ___ mAnbadhadAnzAnbhyo dIrghazcAbhyAsasya // 379 // mAnAdibhyo dhAtubhya: para: san bhavati teSAM dhAtUnAmabhyAsasya dIpoM bhavati svArthe / mAnapUjAyAM / momAMsate / badha bandhane / bIbhatsate / dAna avakhaNDane / dIdAMsate / zAna tejane / zIzAMsati / zIzAMsate / gupo badhezca nindAyAM kSamAyAM ca tathA tijaH / / saMzaye ca pratIkAre kita: sannabhidhIyate // 1 // jijJAsAvajJayoreva mAnadAnorvidhIyate // nizAne'rthe tathA zAno nAyamarthAntare kvacit // 2 // dhAtorvA tumntaadicchtinekkrtRkaat||380 // tumantAdicchatinA saha ekakartRkAddhAto: para: san vA bhavati / uvarNAntAcca // 381 // gup-gopana aura kutsana artha meM hai / jugupsate / jugupseta / jugupsatAM / ajugupst|| an pratyaya ke na hone para dhAtu ke akAra kA lopa hotA hai||378 // ajugupsiSTa / jugupsAJcakre / jugupsitA / jugupsiSISTa jugupsiSyate / ajugupsiSyata / tija-nizAna aura kSamA artha hai / titikSate / kita-nivAsa aura roga ko dUra karanA / cikitsati / akAra kA uccAraNa kyoM ? 'svarAderdvitIyasya' isa sUtra se san pratyaya meM dvitva hotA hai| . mAn vadha, dAna, zAn se pare san hotA hai aura svArtha meM dhAtu ke abhyAsa ko dIrgha hotA hai // 379 // ___ mAna-pUjA artha meM hai "sanyavarNayasya" 297 sUtra se abhyAsa ko itva hokara isI 379 sUtra se dIrgha hokara mImAMsate banA / badha-bandhana honA / bIbhatsate / dAna-avakhaNDana krnaa| dIdAMsate / zAna-teja artha meM hai| zIzAMsati / shiishaaNste| zlokArtha--gupa aura vadha dhAtu niMdA artha meM tija dhAtu titikSA kSamA artha meM kita dhAtu saMzaya aura pratIkAra artha meM haiM // 1 // ____mAna aura dAna dhAtu jijJAsA aura avajJA artha meM evaM zAn dhAtu nizAna artha meM haiM ye kvacit arthAMtara meM nahIM haiM // 2 // ___tumanta se icchati dhAtu ke sAtha eka kartRka, dhAtu se pare san pratyaya vikalpa se hotA hai // 380 // uvarNAnta dhAtu se san ke Ane para iT nahIM hotA hai // 381 // . Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 287 uvarNAntAddhAtorneD bhavati sani pare / bhavitumicchati bubhUSati / edidhiSate / pipakSati / pipakSate / ninandiSati / sisraMsiSate / bibhraMziSate / didhvaMsiSate / vivAsati / vivAsate / vivyAsati / vivyaaste| jergiH sanparokSayoH // 382 // jayatergirbhavati sanparokSayoH prt:|| svarAntAnAM sani // 383 // svarAntAnAM dhAtUnAM dI? bhavati sani pare / naamyntaanaamnittaam||384|| nAmyantAnAM dhAtunAmaniTAM sani guNo na bhavati / vijigISate / parokSAyAM / jigAya jigyatuH jigyuH / vijigye vijigyAte vijigyire // cicISati / ninISati / tuSTUpati / aderghaslu sndytnyoH| vasatighaseH saat||385 // AbhyAM paramasArvadhAtukamaniD bhavati / ___sasya se'sArvadhAtuke tH||386 // sasya takAro bhavati asArvadhAtuke sakAre pare / jighatsati / vasa nivAse / vivatsati / zizayiSate / vivakSati / vivakSate / juhUSati / jihaaste| sani mimImAdArabhalabhazakapatapadAmis svarasya / / 387 // bhavituM icchati--honA cAhatA hai| yahA~ bhavituM kriyA aura icchati kriyA kA kartA eka hai ata: san pratyaya Ane se 'caN parokSAcekrIyitasannateSu' se dvitva hokara 'pUrvo'bhyAsa:' se pUrva ko abhyAsa huA, hrasva huA aura tRtIya akSara hokara bubhUSati aba isake rUpa bhavati ke samAna dazoM lakAroM meM cala jaayeNge| edhitam icchati = edidhisste| pattama icchati = pipkssti| pipksste| nanditama icchati = ninandiSati / sraMsituma icchati = silsisste| bibhrNsisste| didhvNsisste| vAtumicchati vivAsati / vivAsate / vAyitumicchati / vivyAsati / vivyAsate / vijetum icchati = viji ji sa ti| . san aura parokSA meM ji ko gi ho jAtA hai // 382 // san ke Ane para svarAMta dhAtu ko dIrgha hotA hai // 383 // nAmyanta aniT dhAtu ko san ke Ane para guNa nahIM hotA hai // 384 // vijigISate / parokSA meM jigAya jigyatuH jigyuH / vijigye / cetum icchati = cicISati 383 sUtra se dIrgha huA hai| netum icchati = ninISati / stotum icchati = tuSTUpati / ad ko 262 sUtra se ghasla Adeza hokr| ___ vasa aura ghas se asArvadhAtuka meM iT nahIM hotA hai // 385 // ghas ghas san ti ka varga ko ca varga hokara abhyAsa ko ivarNa evaM tRtIya akSara hokara jighas sa ti| asArvadhAtuka sakAra ke Ane para dhAtu ke sakAra ko takAra ho jAtA hai // 386 // jightsti| vasa-nivAsa karanA = vivtsti| zayitum icchti| shishyisste| vaktum icchati = vivakSati / vivakSate / hotum icchati = juhaSati / hAtum icchati = jihaaste|| miJ mIG mAG dA rbha labha zaka pata pada ke svara ko isa Adeza ho jAtA hai aura . san ke Ane para abhyAsa kA lopa ho jAtA hai // 387 // Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 kAtantrarUpamAlA miJAdInAM svarasya isAdezo bhavati abhyAsalopazca sani pre| DumiJ prkssepnne| mAtumicchati mitsati mitste| mIG shlessnne| mAtumicchati mitste| mA iti meGmAGorapi grahaNaM / mAtumicchati mitste| dhitsati dhitsate / ditsati / ditsate / rabha rAbhasye / Aripsate / DulabhaS prAptau / aalipste| zakla zaktau / zaktumicchati zikSati / pala zala pattR gatau / pitsati / pada gatau / pitsate / ibantardhabhrasjadambhazriyarNabharajJapisanitanipatidaridrAM vA // 388 // eSAM vA iD bhavati sani pare / devitumicchati san dideviSati // Rdha vRddhau / arddhitumicchati san - adidhiSati / bhrasja pAke // bibhrajjiSati / bibhrakSati atra bhrasjebhRjAdezo vA iti bhrasjesthAne bhRjAdezaH / dambhu dambhe / didambhiSati / bhaja zriG sevAyAM / zizrayiSati zizrISati / yu mishrnne| uvarNasya jAntasthApavargaparasyAvaNe // 389 // . jAntasyApavargaparasyAbhyAsovarNasya itvaM bhavatyavaNe pare sni| yiyaviSati / yuyUSati / ju iti sautro'yaM dhAtuH / jijAvayiSati // Tu kSu ru ku zabde / rirAvayiSati / lilAvayiSati / lunAti kazcittamanyaH pryungkte| dhAtozca hetaavin| pipaavyissti| pipivissti| bibhaavyissti| bibhvissti| Urgub AcchAdane / prorNavitumicchati san proNunaviSati / bibhariSati / jJapi / jijJapayiSati jJIpsati / SaNu dAne // sissnissti| stautInantayoreva SaNi // 390 // nimittAt para: stautInantayoreva sa: SamApadyate SaNi SatvabhUte sani pre| iti niyamAna Satvam / sisAsati // daridrA durgtau| DumiJ-prakSepaNa karanA / mAtum icchati 'sasya se'sArvadhAtuketa:' se sa ko t hokara mitsti| : mitsate / mIG-zleSaNa karanA / mAtum icchati = mitsate / mA isase meG mAGa kA bhI grahaNa hotA hai| mAtum icchati = mitste| dhAtum icchati = dhitsati dhitste| dAtum icchati = ditsati ditste| rabha-prAraMbha karanA = Aripsate DulabhaS-prApta karatA hai = Alipsate / zakla = zakti artha meM hai zaktum icchati = zikSati / pala zala patlu-gati artha meM hai| pitsati / pada-gati artha meM hai pitste| __ip anta: Rdha bhrasj dambhu zri yu UrNa bhara jJapa san tan pati daridra zabdoM se san ke Ane para iT vikalpa se hotA hai // 388 // devitum icchati = didevissti| Rdha-vRddhi honA = arddhitum icchati = adidhiSati / bhrasj-bhajitum icchati = vibhrajjiSati / vibhrakSati / bhrasjako vikalpa se bhRja Adeza ho jAtA hai| dambhu-dambha karanA / didambhiSati / bhaja zriJ-sevA karanA / zizrayiSati / zizrISati / yu-mizraNa krnaa| jakArAnta pa varga se rahita abhyAsa ke u varNa ko san ke Ane para i varNa ho jAtA hai // 389 // __vikalpa se--yiyaviSati, yuyUSati ju yaha dhAtu sUtra meM hai| jijAvayiSati / Tu, kSuru, ku-zabda krnaa| rirAvayiSati / lilAvayiSati / koI kATatA hai, anya koI usako prerita karatA hai isa artha meM "dhAtozca hetAvin"447 se pAyayitum icchati = pipAvayiSati / pipaviSati / vibhAvayitum icchati vibhAvayiSati vibhvissti| UrNaJ-AcchAdana karanA prorNavitum icchti| proNuna-viSati / bhartum icchati = bibhariSati / jJap-jijJapayiSati, jIpsati / ssnnu-denaa| sissnissti| san ke Ane para nimitta se pare stauti aura innaMta meM hI sa ko Sa hotA hai // 390 // Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 tiGantaH daridrAterasArvadhAtuke // 391 // daridrAterantasya lopo bhavatyasArvadhAtuke svare pare // didaridriSati / atra iTi ca AkAralopa: / chavoH zUThau paJcame ca // 392 / / chakAravakArayoryathAsaMkhyaM zu UTh ityetau bhavata: kvau dhuTyaguNe pratyaye paJcame pare / didyUSati / RdhijJaporIrItau // 393 // RdhijJaporIrItau bhavato'bhyAsalopazca sani pare / jJIpsati / Isati / bhRjAdInAM ssH||394|| bhRjAdInAM dhAtUnAmanta: So bhavati dhuTyante ca / iti jakArasya SakAra: / bibhRkSati / dambhessani // 395 // daMbheranuSaGgo lopyo bhavatyaniTi sani pare / tRtIyAderdhaDhaghabhAntasyetyAdinA dhatvaM / dmbhericc||396 // dambhe: svarasya it Icca bhavati abhyAsalopazca sani pare / dhipsati / dhIpsati / zizrISati / yuyUSati / uroSThyopadhasya ca // 397 // oSThyopadhasya Rdantasya ur bhavati aguNe pratyaye pare / nAmino vorakuchurvyaJjane ityupadhAyA dI| bhavati / bubhuupti| isa niyama se Sa nahIM huA to sisAsati / daridrA-durgati artha meM hai| asArvadhAtuka svara ke Ane para daridrA ke anta kA lopa ho jAtA hai // 391 // didaridriSati / yahA~ AkAra kA lopa aura iT huA hai| kvi, dhuT aguNa, pratyaya paJcama ke Ane para chakAra vakAra ko krama se zu aura UTha ho jAtA hai // 392 // didhuussti| san ke Ane para Rdha jJap ko 'I' 'It' ho jAtA hai aura abhyAsa kA lopa ho jAtA hai // 393 // jJIpsati / iirtyti| dhuT anta meM Ane para bhRjAdi dhAtu ke aMta ko 'Sa' hotA hai // 394 // isa prakAra se jakAra ko SakAra ho gayA hai bibhakSati / __ aniT san ke Ane para dambha ke anuSaMga kA lopa ho jAtA hai // 395 // "tRtIyAdeghaDhadhabhAntasya...." 144veM sUtra se dhakAra ho gayA hai| san ke Ane para daMbha ke svara ko it It ho jAtA hai aura abhyAsa kA lopa ho jAtA hai // 396 // d ko dh anuSaMga kA lopa a ko i aura I tathA bhU ko p hokara dhipsati, dhIpsati / zizrISati yuyuussti| aguNa pratyaya ke Ane para oSThya kI upadhA ke Rdanta ko ur ho jAtA hai // 397 // "nAminovo ..." ityAdi sUtra 183 se upadhA ko dIrgha hokara bubhUpati bnaa| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 kAtantrarUpamAlA paJcamopadhAyA dhuTi cAguNe // 398 // paJcamasyopadhAyA dI? bhavati kvau dhuTyaguNe pratyaye pre| vanatitanotyAdipratiSiddheTAM dhuTi paJcamo'ccAtaH // 399 // vanatestanotyAdeH pratiSiddheTAM ca dhAtUnAM paJcamI lopyo bhavati Atazca adbhavati yathAsaMbhavaM kau dhuTyaguNe paJcame pratyaye parata: anadyatane dhuTi pare / dhuTi khanisanijanAM paJcamasyAkAra iti nakArasthAne AkArAdeza: / SaNu dAne / siSAsati pipatiSati / pipitsati / patitumicchati / tanoteraniTi vA // 400 // tanotarupadhAyA dI| bhavati aniTi sani pre| titaaNsti| titNsti| titnissti|| daridrAterasArvadhAtuka ityantalope praapte| aniTi sani // 401 // aniTi sani pare daridrAterantyasya lopo na / daridrAsati / daridriSati / stautInantayoreva SaNi // 402 // nimittAtparaH pratyayavikArAgamastha: stautInantayoreva sa: SamApadyate SatvabhUte sani pare / tuSTUpati / siSevayiSati / iti niyamAt / sUsUSati / ninatsati / ninatsate / "smiyUravazkRgRdRdhRpracchAM sani" / smiGga ISaddhasane / sismayiSate / pUGga pipaviSate / pUjastu na syaat||403|| . kvi evaM dhuT aguNa pratyaya ke Ane para paJcama kI upadhA ko dIrgha ho jAtA hai // 398 // paJcama ke upadhA ko dIrgha hokara tanituM icchati-titAMsati / vana, tana, Adi iT rahita dhAtu ke pazcama kA lopa hotA hai| kvi, dhuT aguNa paJcama pratyaya ke Ane para At ko at hotA hai // 399 // "dhuTa ke Ane para khana sana jana ke paJcama akSara ko akAra" arthAt 704 sUtra se nakAra ko akAra ho jAtA hai / SaNu-dAna denA= siSAsati / patitum icchati = pipatiSiti / pipitsti| / aniT san ke Ane para tan kI upadhA ko dIrgha vikalpa se hotA hai // 400 // titAMsati, titaMsati, titaniSati / "daridrAterasArvadhAtuke" 391 se antya kA lopa prApta thA aniT san ke Ane para daridrA ke antya kA lopa nahIM hotA hai // 401 // daridrAsati / daridraSati / didaridrAsati / didridrissti| nimitta se pare pratyayavikArAgamastha stauti aura innaMta kA sakAra SakAra ho jAtA hai SatvabhUta san ke Ane para // 402 // tuSTuSati / sisevayiSati / isa niyama se susUSati / ninatsati / ninatsate / "smiGa pUGa rajva zak gRdRdhRpracchAMsani" sUtra 374 se iT hone se smiG-kiMcit hNsnaa-muskraanaa| sismayiSate / puung-pipvisste| pUJ dhAtu se iT nahIM hotA hai // 403 // pavituM icchati = pupuussti| R-aririSati / aJja-aJjijiSati / az = aziziprati / rI-m Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 291 pUj dhAto: para iD na syAt / pUj pvne| pavitumicchati pupUSati / kra aririSati / aMja aJjijiSati / aza aziziSati / cikariSati / ga nigrnne| jigariSati / jiga liSati / daba anAdare / didariSati / dhRJ anavasthAne didhrissti|| grahisvapipracchAM sani // 404 // eSAM samprasAraNaM bhavati sani pare / pipRcchiSati / suSupsati / ceH kirvA // 405 // ce: kirbhavati vA parokSAyAM sani ca pare / cikISati / cikISate / tututsati / mumUrSati mumUrSate / mumukSati / mumukSate / rurutsati / bubhukSate / yuyukSati yuyukSate / Rdntsyergnne||406|| Rdantasya ira bhavati aguNe pare / cikIrSati / cikIrSate / cikrISati / cikrISate / vRDJozca / / 407 // vRbRjozca RkArasya ur bhavatyaguNe pare / vuvUrSate / vivariSate / grahiguhoH sani // 408 // grahiguho: sani neD bhavati / jighRkSati / jighRkSate / guhU saMvaraNe / jughukSati / corayitumicchati san / cucorayiSati / tantrayitumicchati / san / titantrayiSati / vivArayiSati / vivArayiSate / ityAdi / evaM sarvamunneyaM / iti sananta: smaaptH| kR=cikariSati / gR-jigariSati / jigaliSati / dRj = anAdara krnaa| didariSati / dhRJ-ghUmanA, didhrissti| san ke Ane para gRha svapa aura praccha ko saMprasAraNa ho jAtA hai // 404 // pipRcchiSati / suSupsati / ____ parokSA aura san meM cavarga ko kavarga hotA hai // 405 // cetum icchati = cikISati / cikISate / tututsati / martum icchati--kra ko ur aura upadhA ko dIrgha hokara mumUrSati / mumuursste| moktum icchati = mumukSati / mumuksste| rudhira-rurutsati / bhoktum icchati = bubhukSate / yuyukSati / yuyuksste| ___ aguNa meM RdaMta ko ir hotA hai // 406 // kartum icchati cikIrSati / cikIrSate / krI-kharIdanA cikrISati / cikriisste| aguNa ke Ane para vRJ aura vRG ke RkAra ko ur hotA hai // 407 // vuvUrSate / vivrisste| .. san ke Ane para graha aura guha ko iT nahIM hotA hai // 408 // graha, graha kavarga ko cavarga hokara ja graha abhyAsa ko ivarNa, graha ko saMprasAraNa tRtIya ko caturtha akSara ghR evaM "ho DhaH" se Dha "ghaDho: ka: se" sUtra se k hokara cighRkSate / guhU-saMvaraNa karanA / jughukSati / corayitum icchati = cucorayiSati / taMtrayituM icchati = titantrayiSati / vivArayiSati / vivArayiSate / ityAdi / isa prakAra se sanaMta prakaraNa samApta huaa| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 292 kAtantrarUpamAlA dhAtoryazabdacakrIyitaM kriyAsamabhihAre // 409 // kriyAsamabhihAre vartamAnAddhAtorvyaJjanAderyazabdagrahaNAdhikyAccekrIyitasaMjJako yo bhavati kriyAsamabhihAre / zubharucAdivarjitAdekasvaratparo yazabdo bhavati / kriyAsamabhihAra: pauna:punyaM bhRzArtho vaa| bhRzaM bhavati puna: punarvA bhvti| guNazcakrIyite // 410 // abhyAsasya guNo bhavati cekrIyite pratyaye pare / cekrIyitAntAt // 411 // cekrIyitAntAddhAto: kartaryAtmanepadaM bhavati / bobhUyate / bobhUyeta / bobhUyatAM / abobhUyata / asya ca iti lopa: / abobhUyiSTa / bobhUyAJcakre / bobhUyitA / bobhUyiSISTa / abobhUyiSTa / abobhUyiSyata / diigho'naagmsy||412 // anAgamasyAbhyAsasya dIpo bhavati cekrIyite pratyaye pre| paapcyte| pApacyeta / pApacyatAM / .. apaapcyt| yasyAnani // 413 // vyaJjanAtparasya yasya lopo bhavati anani pratyaye pare / apApaciSTa / gatyarthAtkauTilye ca // 414 // gatyarthAddhAto: kauTilye'rthe cekrIyitasaMjJako yo bhavati / atha cekrIyita pratyayAnta dhAtu prakaraNa praarNbh| kriyA samabhihAra meM dhAtu se cekrIyita pratyaya 'ya' hotA hai // 409 // kriyA samabhihAra artha meM vartamAna dhAtu se vyaJjanAdi 'ya' zabda grahaNa kI adhikatA se cekrIyita saMjJaka 'ya' pratyaya hotA hai| zubha rucAdivarjita ekasvara se pare 'ya' pratyaya hotA hai| kriyA samabhihAra kise kahate haiM ? pauna: punyaM bhRzArtho vA puna: puna: athavA atizaya artha ko kriyA samabhihAra kahate haiN| bhRzaM bhavati, puna: punarvA bhavati / bhUbhU ya "caN parokSA cekrIyita satrateSu" satra se dvitva hokara abhyAsa ko tRtIya akSara ho gayA hai| cekrIyita pratyaya ke Ane para abhyAsa ko guNa hotA hai // 410 // cekrIyitAnta dhAtu se kartA meM Atmanepada hotA hai // 411 // 'te dhAtavaH' se dhAtu saMjJA hokara te vibhakti Akara bobhUyate banA / bobhUyeta, bobhUyatAM abobhUyata / 'asya ca' sUtra se akAra kA lopa hokara iT sic hokara abobhUyiSTa / bobhUyAJcakre bobhuuyitaa| bobhUyiSISTa / bobhUyiSyate / abobhayiSyata / papaca yate / cekrIyita pratyaya ke Ane para anAgama abhyAsa ko dIrgha ho jAtA hai // 412 // pApacyate / pApacyeta / pApacyatAM / apApacyata / an pratyaya ke na Ane para vyaMjana se pare 'ya' kA lopa ho jAtA hai // 413 // iT sic hokara apApaciSTa / ityAdi / krama-pAdavikSepaNa krnaa| gatyartha dhAtu se kuTilatA artha meM cekrIyita saMjJaka 'ya' pratyaya hotA hai // 414 // Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 293 atonto'nusvAro'nunAsikAntasya // 415 // __ anunAsikAntasya dhAtorabhyAsasyAnte anusvArAgamo bhavati cekrIyite pare / caMkramyate / kuTila iti kim ? bhRzaM puna: punarvA kraamti| vaJcitraMsidhvaMsibhraMsikasipatipadiskandAmanto nii||416 // eSAmabhyAsasyAnto nI Agamo bhavati cekrIyite pratyaye pre| vanIvacyate / anidanubandhAnAmaguNenuSaGgalopa: / atyarthaM sraMsate sanIsrasyate / danIdhvasyate / banIbhrasyate / kasa gatau / kasi gatizAsanayoH / atyarthaM kasati canIkasyate / panIpatyate / skandir gatizoSaNayoH / canISkadyate / ghraadhmorii||417|| ghrAdhmorityetayorAkArasya IkAro bhavati cekrIyite pratyaye pare / jeghIyate / dedhmIyate / "hantenI vA vaktavyaM" hanteI vA bhavati cekrIyiteM pratyaye pare atyarthaM hanti jenIyate / abhyAsAcca // 418 // abhyAsAtparasya hanterhasya gho bhavati / . atonto'nusvAro'nunAsikAntasya // 419 // dhAtorabhyAsasya ata: akArAsyAnto'nusvArAgamo bhavati cekrIyite pare / jaMghanyate / // 420 // anunAsikAnta dhAtu se cekrIyita pratyaya ke Ane para abhyAsa ke aMta meM anusvAra kA Agama ho jAtA hai // 415 // ___ca kramyate = caMkramyate / kuTila artha meM ho aisA kyoM kahA ? bhRzaM puna: punarvA krAmati yahA~ cekrIyita pratyaya nahIM huA hai| vaJca, sraMsa, dhvaMs bhraMsa kasi pati padi skaMda dhAtu ko cekrIyita pratyaya ke Ane para abhyAsa ke aMta meM 'nI' kA Agama ho jAtA hai // 416 // ___'idanubaMdha' ko aguNa meM anuSaMga kA lopa ho gyaa| vanIvacyate / atyarthaM saMsate = sanIsrasyate / danIdhvasyate / bniibhrsyte| kasa-gamana krnaa| kasi-gamana aura zAsana / atyarthaM kasati = canIkasyate / atyarthaM patati = panIpatyate / skaMdir-gati aura zoSaNa artha meM hai| cniiskdyte| cekrIyita pratyaya ke Ane para ghrA aura dhyA ke AkAra ko IkAra ho jAtA hai // 417 // ____ jeghIyate / dedhmIyate / "han ko nI vikalpa se hotA hai" atyarthaM hanti = jenIyate / pakSa meM--ja han ya te| abhyAsa se pare han ke ha ko gha ho jAtA hai // 418 // cekrIyita pratyaya ke Ane para anunAsikAMta hone se dhAtu ke abhyAsa ke aMta meM anusvAra kA Agama ho jAtA hai // 419 // jNghnyte| aguNa yakAra pratyaya ke Ane para khana sana jana ke aMta ko vikalpa se AkAra ho jAtA hai // 420 // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 kAtantrarUpamAlA yakArAdAvaguNe pratyaye pare khanisanijanAmantasya AkAro bhavati vA / khanu avadAraNe / cNkhnyte| cAkhAyate / SaNu dAne / saMsanyate / sAsAyate / jaMjanyate / jaajaayte| svapisyamivyebAM cekrIyite // 421 // eSAM dhAtUnAM samprasAraNaM bhavati cekrIyite pare / jiSvap zaye / soSupyate / syama svana dhvana zabde / sesimyate / vyaJ saMvaraNe / atyarthaM vyayati veviiyte| ___ aya'TyaznAtyUrgusUcisUtrimUtribhyazca // 422 // ebhya: parazcekrIyitasaMjJako yo bhavati / cekrIyite ca // 423 // atisaMyogAdyozca guNo bhavati cekrIyite / akArasya repharasya dviruktirbhavati yakAre'pi / araaryte| smR dhyai cintAyAM / saasmryte| aT gtau| attaattyte| az bhojne| azAzyate / praNonUyate / sUca paizUnye / sosUcyate / sUtra avamocane / sosUtryate / mUtra prasravaNe / momuutryte| - ayIyeM // 424 // zIGo ay yo bhavati yakAre pare / shaashyyte| vaavcyte| johuuyte| jaahiiyte| dedhiiyte| memiiyte| jegIyate / pepIyate / teSThIyate / avsessiiyte| jehIyate / dedIvyate / soSUyate / naanhyte| abhiSoSUyate / azAzyate / cecIyate / cAya puujaanishaamnyoH| cAyaH kizcakrIyite // 425 // khanu-avadAraNa karanA-khodanA / caMkhanyate, cAkhAyate / SaNu-dAna denA, saMsanyate, sAsAyate / jaMjanyate, jAjAyate / cekrIyita pratyaya ke Ane para svapa, syama aura vyaJ dhAtu ko saMprasAraNa ho jAtA hai // 421 // jiSvapa-soSupyate / syama svana dhvana-zabda krnaa| sesimyate / syama ko saMprasAraNa meM sima huA hai| atyarthaM vyayati / vye = vevIyate / kra dhAtu haiR aT aza, Urgu nu sUci sUtri mUtri se pare cekrIyita 'ya' pratyaya hotA hai / / 422 // cekrIyita meM kra aura saMyogAdi ko guNa hotA hai // 423 // yakAra ke Ane para bhI akAra aura rakAra ko dvitva hotA hai / arAryate / smR dhyai-citavana krnaa| saasmyte| aTATyate / 412 se abhyAsa ko dIrgha ho rahA hai| az-bhojana karanA=azAzyate / prornnonuuyte| sUtra-paizunya krnaa| sosuucyte| suutr-avmocne| sosUtryate / mUtra-prasravaNa krnaa| momuutryte| yakAra ke Ane para zIG ke ay ko ya ho jAtA hai // 424 // zAzayyate / vAvacyate / johUyate / jAhIyate / dedhIyate memIyate / jegIyate / pepIyate / teSThIyate / avsessiiyte| jehiiyte| dediivyte| sossyte| naanhyte| abhissossyte| ashaashyte| ceciiyte| cAya-pUjA karanA aura nizAmana krnaa| cekrIyita ke Ane para cAya ko kavarga ho jAtA hai // 425 // Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 tiGanta: cAya: kirbhavati cekrIyite pare / atyarthaM cAyati cekrIyate / atyarthaM tudati totudyate / Rta IdantazcvicekrIyitayinnAyiSu // 426 / / Rdantasya vicaikrIyitayinAyiSu parata Idanto bhavati // memrIyate / momucyte| rorudhyate / bobhujyate / yoyujyate / taMtanyate / maMmanyate / cekrIyate / japAdInAM ca // 427 // japAdInAmabhyAsasyAnto'nusvArAgamo bhavati cekrIyite pre| japajabhadahadaMzabhaJjapaza SaDete japAdaya: / japa mAnase bhRzaM puna: punarvA garhitaM japati jaJjapyate / jabha bhI gAtravinAme / bhRzaM puna: punarvA jabhati jaJjabhyate / daha bhsmiikrnne| daMdahyate / daMza dazane / daMdazyate / bhaJjo avamardane / bhRzaM bhanakti bambhajyate / paza iti sautrau dhAtuH / bhRzaM pazati / pNpshyte| caraphalorucca parasyAsya // 428 // caraphalorabhyAsasyAnto'nusvArAgama: parasyAsyocca bhavati cekrIyite pare / abhra vabhra mabhra cara rivi dhivi gatyarthAH / bhRzaM puna: punarvA garhitaM carati caJcUryate / paMphulyate / vetrIyate / Rmato rIH // 429 // Rmato dhAtorabhyAsasyAnto rI Agamo bhvti| cekrIyite pre| grahIG upAdAne-gRhijyA ityAdinA saMprasAraNam / bhRzaM puna: punarvA garhitaM gRhNAti jarIgRhyate / nRtI gaatrvikssepe| nRtezcakrIyite // 430 // ___ nRternakArasya NakAro na bhavati cekrIyite pare / narInRtyate / parIpRcchyate / cocUryate |evN sarvaM veditavyaM / iti cekrIyitaprakaraNam // .. atyarthaM cAyati = cekIyate / atyarthaM tudati = totudyate / vi cekrIyita yin aura Aya, pratyaya ke Ane para Rdanta ke aMta meM 'I' ho jAtA hai // 426 // memrIyate / momucyate / rorudhyate / bobhujyate / yoyujyate / taMtanyate / maMmanyate / cekriiyte| cekrIyita pratyaya ke Ane para japAdi ko abhyAsa ke aMta meM anusvAra kA Agama ho jAtA hai // 427 // niMdA artha meM-japAdi se kyA-kyA lenA ? japa, jabha, daha, daMza, bhaJja aura paza ye chaha dhAtu lenA cAhiye / japa--mAnasa meM jpnaa| bhRzaM, puna: punarvA, garhitaM japati = jaMjapyate / jabh jabhI jaMbhAI lenA / jaJjabhyate / daha-bhasma karanA / daMdahyate / daMza-kATanA=daMdazyate / bhnyjavmrdn-todd'naa| bhRzaM bhanakti = bambhajyate / pazaM yaha dhAtu sUtra meM hai| bhRzaM pazati = pNpshyte| - cekrIyita pratyaya ke Ane para cara phala ke abhyAsa ke aMta meM anusvAra Agama aura .' para ke akAra ko ukAra ho jAtA hai // 428 // abhra vabhra mabhra cara rivi dhivi dhAtu-gatyartha haiN| bhRzaM-garhitaM vA carati = caJcUryate / pNphulyte| cekrIyita ke Ane para RkArAMta ke abhyAsa ke aMta meM rI kA Agama hotA hai // 429 // bhRzaM grahNAti jarIgRhyate / nRtI-nRtya krnaa| cekrIyita meM nRta ke nakAra ko NakAra nahIM hotA hai // 430 // narInRtyate / parIpRcchayate / cocUryate / isI prakAra se sabhI rUpa banA lenA caahiye| isa prakAra se cekrIyita prakaraNa samApta huaa| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 kAtantrarUpamAlA tasya lugvA // 431 // tasya cekrIyitasya lugvA' bhavati / yasya sthAne yo vidhIyate sa sthAnItara Adeza: / sthAnIva bhavatyAdeza: / prakRtigrahaNe cekrIyitalugantasyApi grhnnN| dhAtuprakRtInAM grahaNe cekrIyitalugantasyApi dhAtorgrahaNaM bhavatIti dvivacanAdi kAryaM bhavati // carkarItaM parasmaipadamadAdau dRshyte| . carkarItAdvA // 432 // carkarItAddhAtorvA iD bhavati vyaJjanAdau guNini sArvadhAtu ke pare / yilope ca cekrIyitaH // 433 // yilope Ayilope ca parasmaipadaM bhavati / atyarthaM bhavati bobhavIti bobhoti bobhUta: / svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuvau / bobhuvati / bobhUyAt bobhUyAtAM bobhUyuH // bobhavItu bobhotu bobhUtAt bobhUtAM bobhuvatu / bobhUhi bobhUtAt bobhUtaM bobhUta / abobhavIt abobhot abobhUtAM abobhuvuH / pApacIti / pApakti pApakta: pApacati / pApacyAt / pApaktu pApaktAt pApaktAM paapctuH| hudhuDbhyAM herddhiH // pApagdhi pApaktAt pApaktaM pApakta / apApacIt apApaka apApaktAM apApacuH // TuNadi samRddhau / nAnaMdIti nAti nAnaMta: nAnaMdati / dhvaMsu gatau ca / danIdhvasIti danIdhvasta: danIdhvasati / evaM sarvamavagantavyaM / zezayoti // na tibanubandhagaNasaMkhyaikasvarokteSu // 434 // tibanubandhagaNasaMkhyaikasvara ebhirukteSu nidAneSu prakRtigrahaNe cekrIyitalugantasya grahaNaM na bhavati / / tipA ukte-soSavIti soSoti / soSUyAt / soSavItu soSotu soSUtAt soSUtAM soSuvatu / sohi soSUtAt usa cekrIyita pratyaya kA vikalpa se laka hotA hai // 431 // jisake sthAna meM jo kiyA jAtA hai vaha sthAnItara Adeza hai / sthAnI ke samAna hI Adeza hotA . hai| prakRti ke grahaNa karane meM cekrIyita luganta kA bhI grahaNa hotA hai| dhAtu aura prakRti ke grahaNa karane meM cekrIyita luganta dhAtu kA bhI grahaNa hotA hai| isa prakAra se kArya hotA hai| adAdi meM carkarIta parasmaipadI ho jAtA hai| vyaJjanAdi guNI sArvadhAtuka ke Ane para carkarIta dhAtu se IT vikalpa se hotA hai // 432 // __ yi Ayi pratyaya ke lopa hone para parasmaipada hotA hai // 433 // atyarthaM bhavati = iT guNa hokara dIrgha hokara bobhavIti iT ke abhAva meM bobhoti / bobhUta: / bobhU anti "svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuvau" sUtra 83 se bobhuvati nakAra kA lopa huA hai| bobhUyAt / bobhavItu, bobhotu / abobhavIt, abobhot / * paca-pApacoti, pApakti / pApacyAt / pApacItu, pApaktu / "hudhuDbhyAM hedhiH" sUtra se pApagdhi / apApacIt, apApak / vyaJjanAdisyoH se di si kA lopa aura ca ko k hokara apApaka bnaa| Tunadi-samRddha honA / nAnaMdIdi / nAti dhvaMsu-gati artha meM hai| 416 sUtra se nI kA Agama huA hai| danI dhvasIti / zezayIti, shesheti| isI prakAra se sabhI samajha lenA caahiye| tipa, anubaMdha, guNa, saMkhyA aura eka svara ke kahane para cekrIyita luganta kA grahaNa nahIM hotA hai // 434 // 1.luki sati cekrIyitasya carkarItasaMjJA boddhvyaa| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 297 soSUtaM soSUta / soSavANi soSavAva soSavAma // tipA nirdezAt sUte: paJcamyAmiti guNaprateSedho na syAt / anubandhokte:-zezita: zezyati / ziGa sArvadhAtuke iti anubandha iti nirdezAt guNo na bhavati / guNokte:-cokoTIti / kuTAderaninicaTsviti guNapratiSedho na syAt / saMkhyokte:-rorudIti / rorotti / rudAdiH paJcako gaNa iti rudAdeH sArvadhAtake itINa na syaat| ekasvarokte:-pApacIti / aniDekasvarAdAta / ityekasvarAdhikAre pacivacItyAdineTapratiSedho na syAt // vAvacIti / vAvakti vAvaktaH vAvacati / jAheti / dAdeti dAtta: daadti| .. abhyastasya copadhAyA nAminaH svare guNini sArvadhAtuke // 435 // abhyastasya copadhAyA nAmino guNo na bhavati svarAdI guNini sArvadhAtuke pare / atyarthaM puna: punarvA dIvyati dediviiti| vorvyaJjane ye||436 // dhAtoryakAravakArayoloMpo bhavati yakAravarjite vyaJjane ca pare / dedeti deta: dedivati / soSavIti soSoti / nAnahIti naanddhi| abhiSoSavIti abhiSoSoti / puna: punarvA krINAti cekrIyIti cekreti / totodIti tototti| - ri ro rI ca luki // 437 // Rmato dhAtorabhyAsasyAnte ri ro rI ca bhavati cekrIyitasya luki / marimarIti marmarIti marImarIti / marimarti marmarti marImati / marmata: marImRta: marimRta: / marmati marImati marimati / marImarISi marmarISi tip se kahane para-soSavIti soSoti, soSUyAt / soSavItu soSotu / sosUhi / soSavANi soSavAva soSavAma, tip ke dvArA nirdeza hone se 'sUte: paJcamyAM' 111 sUtra se tInoM meM guNa kA pratiSedha nahIM hotA hai| anubaMdha se kahane para-zezita: zezyati / "zIGa sArvadhAtuke" isa sUtra se anubaMdha hone se guNa nahIM hotA hai| ___ guNa se kahane pr-kutt-kuttiltaa| cokoTIti / "kuTAderaninicaTsviti" isa guNa kA pratiSedha nahIM huA hai| saMkhyA ke kahane para rorudIti, rorotti / "rudAdi paJcako gaNa:" rudAdi se sArvadhAtuka meM iN nahIM hotA hai| eka svara ke kahane para--pApacIti 'aniDekasvarAdAt' ityeka svara ke adhikAra meM "paci vaci" ityAdi se iT kA pratiSedha nahIM hotA hai| vAvacIti, vAvakti / johati / dAdeti / __svarAdi guNI sArvadhAtuka ke Ane para abhyasta aura nAmi upadhA ko guNa nahIM hotA hai // 435 // ___atyarthaM dIvyati = dedivIti-nIce ke sUtra se guNa kA niSedha huaa| yakAra varjita vyaMjana ke Ane para dhAtu ke yakAra vakAra kA lopa ho jAtA hai // 436 // dedyata: dedivati "chavo: zaThau paJcame ca" 392 satra se UkAra hokara dedi U tasa = dedyata: bnaa| dedeti / soSavIti, soSoti / nAnahIti, nAnaddhi / atyarthaM krINAti = cekrayIti, cekreti / totodIti, tototti| cekrIyita luk hone para RkAra vAle dhAtu ke abhyAsa ke aMta meM ri r rI Agama ho jAte haiM // 437 // Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 . kAtantrarUpamAlA marimarISi / marimarSi marmaSi marImarSi / marImatha: marmatha: marimRthaH / marImRtha marmatha marimRtha / marImarImi marmarImi marimarImi / marimarmi marmami marImarmi / marimRva: marmava: marImRvaH / marimRma: marmama: marImamaH / mariyAt marmUyAt marImRyAt / marimarItu marmarItu marImarItu / marImartu marmartu marimartu / marimRtAt mamatAt marImRtAt / marimRtAM marmRtAM marmatu marimratu / marimRhi marmUhi marImahi / marimRtAt marmRtAt / marImRtAt / marimRtaM mama'taM marImRtaM / marimRta marmata marImRta / marimarANi marmarANi marImarANi / marimarAva marmarAva marImarAva / marimarAma marmarAma marImarAma / amarimarIta amarmarIta amarImarIt / amarima: amarma: amarImaH / amarimRtAM amarmatAM amriimRtaaN| amarimaru: amarmaru: amriimruH| amarimarI: amarmarI: amarImarIH / amarimRtaM amarmRtuM amarImRtaM / amaMrimRta amarmRta amarImRta / amarimaraM amarmaraM amarImaraM / amarimRva amama'va amarImRva / amarimRma amamama amarImama / evamabhyastasya copadhAyA ityAdinA guNo na bhavati / nRti gaatrvikssepnne| nRtezcakrIyite // 438 // nRternakArasya NakAro na bhavati cekrIyite pare // narinRtIti nanRtIti narInRtIti / narinarti narti narInarti / narinRta: nata: narInRtaH / natati narInRtati narinRtati // momucIti momokti momukta: momucti| rorudhIti roroddhi roruddhaH rorudhati / bobhujIti bobhokti bobhukta: bobhujati / yoyujIti yoyokti yoyuktaH yoyujati // taMtanIti taMtaMti taMtata: taMtanati / maMmanIti mamaMti maMmata: mamanati // jaMjapIti jaMjapti jaMjapta: jaMjapati / carikarIti carkarIti carIkarIti / carikarti carkarti carIkartti / cariktaH cata: criikrt:| carikrati cakrati carIkrati / cekrayIti cekreti cekrIta: cekriyati / varivarIti varvarIti varIvarIti / varivarti varti varIvati / varivRta: vartRta: varIvRta: / varivrati varvati varIvati / jarIgRhIti jargRhIti jarigRhIti / jarigaDhi jargaDhi jarIgaDhi / na RtaH / / 439 // Dhe Dhalope RmatordhAtordIghoM na bhavati / jarigRDha: jagUDha: jarIgRDhaH / jarigRhati jargRhati jarIgRhati / jarigRhISi jahISi jarIgRhISi / jarighakSi jarghakSi jarIghakSi / jarigRDhaH jarmUDhaH jarIgRDhaH / jarigRDha jaguDha jarIgRDha / jarigRhImi jahImi jriigRhiimi| jarigali jargali jarIgarmi / jarigRhvaH jargRhvaH jarIgRhNaH / jarigahma: jargRhya: jarIgRhyaH // jarigRhyAt jargRhyAt jarIgRhyAt / jarIgRhItu jargRhItu jarigRhItu / jariga? jarga? jarIgardu / jarigRDhAt jaguMDhAt jarIgRDhAt / jarigRDhAM jarmUDhAM jriigRddhaaN| jarigRhatu jahatu jarIgRhatu / jarigRDhi jaDhi jarIgRDhi / jarigRDhAt jaZDhAt jarIgRDhAt / jarigRDhaM jaP jarIgRDhaM / jargRDha jarigRDha jarIgRDha / jarigRhANi jargRhANi jarIgRhANi / jarigRhAva jahAva jarIgRhAvaM / jarIgRhAma jargRhAma jrigRhaam| ajarIgRhIt ajahIt ajarigRhIt / ajarigRDhAM ajaPDhAM ajriigRddhaaN| ajarIgRhaH ajaya'huH ajarigRhuH / ajarIgRhI: ajahI: ajrigRhii:| . krama se udAharaNa-marimarIti, marmarIti marImarIti / marimarti, marmarti marImati / nRtI-nRtya krnaa| cekIyita meM nRta ke nakAra ko NakAra nahIM hotA hai // 438 // narinRtIti natIti narInRtIti / narinarti narti narInarti / muc-momucIti momokti / rorudhIti, roroddhi / bobhujIti bobhokti / taMtanIti / maMmanIti / jaMjapIti / kR-carikarIti carkarIti, carIkarIti / carikarti, carkarti carIkarti / varivarIti / jarIgahIti / jarigRha tas hai 'ho DhaH' se ha ko d evaM tavarga ko bhI Dha hokaraDha ke Ane para Dha kA lopa hone se RmAn dhAtu ko dIrgha nahIM hotA hai // 439 // isa niyama se jarigRDhaH, jargRDha jarIgRDha: meM dIrgha nahIM huaa| hyastanI ke si meM Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 299 na raat||440|| rephAtparaH saMyogAnto lopyo na bhvti| ajarighaTTa ajagharTsa ajarIgha / ajarigRDhaM ajaguDhaM ajarIgRDhaM / ajarigRDha ajagUDha ajriigRddh| ajarIgRhaM ajahaM ajarigRhaM / ajaguhva ajarigRhNa ajarIgRha / ajagargRhma ajarIgRhma ajrigRhy| iti cekriiyitlugntaaH| inkAritaM dhAtvarthe // 441 // nAmna: kAritasaMjJaka inbhavati dhAtvarthe / ini liGgasyAnekAkSarasyAntasya svarAderlopaH // 442 // anekAkSarasya liGgasya antyasvarAdeloMpo bhavati ini pare // istinA'tikrAmati atihastayati / haliM gRhnnaati| na halikalyoH // 443 // halikalyovRddhirna bhavati / halayati / kalayati / ajahalat / acakalat / kRtayati / acakRtat / vastraM samAcchAdayati / saMvastrayati / samavastrat / varmaNA sannAti saMvarmayati / samavarmat / tatkaroti tadAcaSTe iti in / muNDaM karoti muNDayati / amumuNDat / evaM mizrayati / amimizrat / sUtramAcaSTe sUtrayati / asusUtrat / satyArthavedAnAmanta Apa kaarite||444|| satyArthavedAnAmanta Ap bhavati kArite pare / satyamAcaSTe satyApayati / evaM arthaapyti| , repha se pare saMyogAnta kA lopa nahIM hotA hai // 440 // ajarigha, ajagha, ajarIghaTTa meM T kA saMyogAnta lopa nahIM huaa| ityAdi / isa prakAra se cekrIyita luganta prakaraNa samApta huaa| dhAtu artha meM nAma se kArita saMjJaka in pratyaya hotA hai // 441 // in ke Ane para anekAkSara vAle liMga ke antya svara ko Adi karake lopa hotA hai // 442 // hastinA atikrAmati-hAthI ke dvArA ullaMghana karatA hai| . ati hastin in hast-hasti atihasti 'te dhAtava:' se dhAtu saMjJA hokara an vikaraNa aura guNa hokara atihastayati bnaa| haliM gRhnnaati| . hali aura kali meM vRddhi nahIM hotI hai // 443 // . halayati kalayati / ajahalat acakalat / adyatanI ke rUpa kA eka namUnA dikhA diyA hai bAkI dazoM lakAra pUrvokta prakAra samajha lenaa| kRtiM gRhNAti = kRtayati / acakRtat / vastraM samAcchAdayati saMvastrayati / samavastrat / karmaNA saMnahyati = saMvarmayati / samavaryat / "tatkaroti tadAcaSTe in" isa niyama se muNDaM karoti = munnddyti| amumunnddt| mizraM karoti = mishryti| amimizrat / sUtramAcaSTe = sUtrayati / asusuutrt| kArita pratyaya ke Ane para satya, artha aura veda ke aMta meM 'Apa' ho jAtA hai // 444 // . satyamAcaSTe = satyApayati / arthamAcaSTe = arthApayati / vedamAcaSTe = vedApayati / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 kAtantrarUpamAlA na svarAdeH // 445 // svarAdeghoM na bhavati in caN pare / Atithapat / vedApayati / avivedapat / razabda Rto laghoLaJjanAdeH // 446 // vyaJjanAderanekAkSarasya liGgasya lagho: Rto razabdAdezo bhavati ini pare / pRtha prakhyAne / pRthu karoti prathayati / apiprathat / mRduM karoti mradayati / amimradat / dRDhaM karoti draDhayati / adidraDhat / kRzaM karoti krazayati / acikrazat / bhRzaM karoti bhrazayati abibhrazat / parivRDhaM karoti parivaDhayati pryvivrddht| ityaadi| pRthu mRduM dRDhaM caiva kRzaM ca bhRzameva c| paripUrva vRDhaM caiva SaDetAnnavidhau smaret // 1 // dhAtozca hetau // 447 // hetukartRkavyApAre vartamAnAddhAtoH kAritasaMjJaka in bhvti| uvarNasya jAntasyApavargaparasyAvaNe ityabhyasAvarNasya ikAraH // dI? laghorasvarAdInAmiti diirghH| bhavati kazcittamanya: prayukte bhAvayati bhaavyte| bhaavyet| bhaavytu| abhaavyt| invyaJjanAderubhayamityuktatvAt sarveSAminpratyayAnAmabhayapaditvam // abiibhvt| bhaavyaanyckre| bhaavyitaa| bhaavyaat| bhAvayiSISTa / bhaavyissyti| bhaavyissyte| abhAvayiSyat abhAvayiSyata / pAcayati / apIpacat / edhayati aididht| nandayati / ananandat / sraMsayati assrNst|| in aura caN ke Ane para svara kI Adi ko dIrgha nahIM hotA hai // 445 // Atithapat / avivedpt| in ke Ane para vyaJjanAdi anekAkSara laghu liMga ke R ko rakAra ho jAtA hai // 446 // pRtha-prakhyAna krnaa| pRthu karoti = prathayati, R ko ra huA hai apiprathat / mRduM karoti = mRdayati / abhipradat / dRDhaM karoti = draDhayati / adidraDhat / kRzaM karoti = krazayati / acikrazat / bhRzaM karoti = bhrazayati, abibhrazat / parivRDhaM karoti = parivaDhayati / paryavivaDhat / ityaadi| zlokArtha-pRthu, mRdu, dRDha, kRza, bhRza aura parivRDha ye chaha haiM jinake kra ko r hotA hai // 1 // atha preraNArthaka dhAtu kA prakaraNa hetu kartaka vyApAra meM vartamAna dhAtu se kArita saMjJaka 'in' pratyaya hotA hai // 447 // koI hotA hai aura anya koI usako preraNA detA hai| isa artha meM kArita saMjJaka 'in' hotA hai aura huAtA hai| 'dIghoM laghorasvarAdInAM' 222 sUtra se vRddhi hokara bhau i hai 'au Av' se 'bhAvi' banA 'te dhAtavaH' se dhAtu saMjJA hokara an vikaraNa aura guNa karake bhAvayati banA 'inyajAderubhayam' sUtra 37 se innaMta dhAtu ubhayapadI hotI haiM ata: bhAvayate / aise hI dasoM lakAroM meM dekhiye| bhAvayati, bhaavyte| bhAvayet, bhAvayeta / bhAvayatu, bhAvayatAM / abhAvayat, abhAvayata / sUtra 295 se dIrgha huaa| abIbhavat / bhAvayAJcakAra bhAvayAJcakre / bhaavyitaa| bhAvyAt, bhAvayiSISTa / bhAvayiSyati, bhAvayiSyate / abhAvayiSyata, abhaavyissyt| paca-pAcayati-pakavAtA hai| pAcayati / apIpacat / edhayati / aididhat / nandayati / ananandat / sraMsayati / astrNst| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 301 zAcchAsAhvAvyAvepAmini // 448 // eSAmAyirbhavati ini pre| shaayyti| azIzayat / chAyayati acicchyt| avasAyayati / avAsISayat / hvaayyti| hyternitym||449|| hvayaternityaM saMprasAraNaM bhavati kArite ca saMzcaNoH parayoH // ajUhavat / vyAyayati / avivyayat / vAyayati / avIvayat / paayyti|| . lopaH pibaterIccAbhyAsasya // 450 // pibaterabhyAsasya Idbhavati upadhAyAzca lopo bhavati ini caNpare / apIpyat / Adayati / Adidat / vAcayati avIvacat / hAvayati ajuuhvt| artihrIblIrIknuyImATayAdantAnAmantaH po yalopo guNazca naaminaam||451|| artyAdInAmAdantAnAM ca pakAronto bhavati yathAsaMbhavaM yalopazca nAminAM guNazca ini pare // arpayati Arpipat / hepyti| ajihipat / blI vrnne| blepayati / abiblipat / rIG shrvnne| repayati arIripat / knUyI zabde / knopayati / acuknupat / kSmAyI vidhUnane / kSyApayati / acikSmapat / hepayati ajihvapat / dhApayati / adIdhapat / mApayati amImapat / sthApayati / sthApayet / asthaapyt| tiSThaterit // 452 // tiSThateridbhavati ini caN pare / atiSThipat ghaapyti| jighratervA // 453 // jighratervA idbhavati iti caNpare / ajighripat / ajighrapat / devayati / adIdivat / sAvayati / asUSuvat / nahayati / aniinht| abhissaavyti| Azayati / aashisht| caayyti| acIcayat / in pratyaya ke Ane para zA chA sA hvA vyA aura vep dhAtu se Aya hotA hai // 448 // zAyayati / chAyayati / acicchayat / avasAyayati / avAsISayat / hvaayyti| kArita pratyaya, caN aura san ke Ane para hvA ko nitya hI saMprasAraNa hotA hai // 449 // __ ajUhabat / vyAyayati / avivyayat / vAyayati / avIvayat / paayyti| in caN ke Ane para pA ke abhyAsa ko 'I' aura upadhA kA lopa ho jAtA hai // 450 // ____ apIpyat / ad-Adayati / Adidat / vAcayati / avIvacat / hu-hAvayati / ajUhavat / kra hI blI rI, knUyI kSmA Adi dhAtu aura AkArAMta dhAtu ke anta meM pakAra kA Agama ho jAtA hai aura ina ke Ane para yathAsaMbhava 'ya' kA lopa, nAmi ko guNa ho jAtA hai // 451 // arpayati / Arpipat / hRpayati / ajihipat / blI-varaNa / blepayati / abiblipat / rIG-zravaNa karanA / repayati / arIripat / knUyI-zabda karanA / knopayati / acuknupat / kSmAyI-hilAnA / mApayati / acikSmapat / dyApayati / adiidhpt| maapyti| amiimpt| sthApayati / sthApayet / sthaapytu| asthaapyt| in caN ke Ane para sthA ko vikalpa se it hotA hai // 452 // atiSThipat / ghraapyti| in caN ke Ane para ghrA ko vikalpa se it hotA hai // 453 // ajighripat / ajighrapat / devayati / adIdivat / sAvayati / asUSuvat / nahayati / anInahat / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 kAtantrarUpamAlA todayati / atUtudat / mArayati / amImarat / mocyti| amUmucat / rodhayati / arUrudhat / bhojayati abUbhujat / yojayati / ayUyujat / tAnayati / atItanat / mAnayati / amImanat / kArayati acIkarat / __ smijikrIDAmini // 454 // eSAmAkAro bhavati ini parai / vismApayati / vyasasmapat / vijApayati / vyajijapat / vikrApayati / vyacikrapat / adhyApayati / adhyApipat / vIrayati avIvarat / grAhayati ajigrahat / corayati acUcurat / tantrayati attntrt| mAnubandhAnAM hrasvaH // 455 // mAnubandhAnAM dhAtUnAM hrasvo bhavati ini pare // asyopadhAyA dI? na bhavati // ghaTAdayo mAnubandhAH / ghaTa ceSTAyAM // ghaTayati // ajighaTat / vyatha bhayacalanayoH // vyathayati / avivyathat / - janijRSknaso'mantAzca / / 456 // eSAM hrasvo bhavati sani pare / janiG prAdurbhAve / janayati / ajIjanat / jRS vayohAnau // jarayati . ajIjarat / knasa haraNa dIptau / knasayati / aciknasat / raJca raage| raJjerini mRgaramaNe // 457 // mRgaramaNArthe ini pare raJjeranuSaGgalopo bhavati / rajayati / arIrajat / pakSe raJjayati // araraJjat / ramu krIDAyAM / ramayati / arIramat / zramu tamasi khede ca / zramayati / azizramat / jvalahvalAlanamonupasargA vA // 458 // abhiSAvayati / Azayati / Azizat / vRddhi hokara-cAyayati / acIcayat / todayati / atUtudat / mArayati / amImarat / mocayati amUmucat / rodhayati / kArayati / acIkarat / ityAdi / in ke Ane para smi, ji, krI aura iG ko AkAra ho jAtA hai // 454 // vismApayati / vyasismapat / vijApayati / vyajijapat / vikrApayati / vyacikrapat / adhyApayati / adhyApipat / vArayati / avIvarat / grAhayati / ajigrahat / corayati / acUcurat / in ke Ane para mAnubaMdhra dhAtu ko hrasva ho jAtA hai // 455. // a kI upadhA ko dIrgha nahIM hotA hai| ghaTAdi dhAtu mAnubaMdha kahalAte haiN| ghaTa-ceSTA krnaa| ghaTayati / ajIghaTat / vyatha-bhaya, calana / vyathayati / avivytht| jan jRS knas aura raJja ke dhAtu ko in ke Ane para hrasva hotA hai // 456 // janiG-prAdurbhAve / janayati / ajIjanat / jRS-jIrNa honA yA vRddha honA / jarayati / ajIjarat / knasa-hvaraNa aura dIpta artha meM hai| knasayati / aciksanat / rnyj-rNg| - mRgoM ko ramaNa karAne artha meM in pratyaya ke Ane para raJja ke anuSaMga kA lopa ho jAtA hai // 457 // rajayati / arIrajat / pksse-rnyjyti| araraJjat / ramu-krIDA krnaa| rmyti| arIramat / zramu-zramayati / ashishrmt| jvala, hvala, hmala aura nama dhAtu upasarga sahita niyama se mAnubandha hote haiN| aura upasarga rahita vikalpa se mAnubandha hote haiM // 458 // Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 303 ete sopasargA nityaM mAnubandhA bhavanti // ete anupasargA vA mAnubandhA bhavanti / tatra sopasargapakSe mAnubandhAnAM hrasva: / jvala dIptau prajvalayati / prAjijvalat / hvala hala calane / prahvalayati / prAjihvalat / pralayati / prAjihmalat / amantatvAt // praNamayati / prANInamat / upanamayati / upAnInamat / anupasargA vA // 459 // ete anupasargA vA mAnubandhA bhvnti| jvalayati / jvaalyti| ajijvlt| hvalayati / hvAlayati / ajihvalat / hyalayati ajihmalat / namayati / / nAmayati / anInamat / glAsnAvanavamazca // 460 // ete mAnubandhA vA bhavanti / glai hrsskssye| glApayati / glapayati / ajiglapat / SNA zauce // snapayati / snApayati / asisnapat / vana-SaNa saMbhaktau // vanayati / vAnayati / avIvanat / ttuvmudgirnne| vamayati / vAmayati / avIvamat / na kamabhyami camaH // 461 // eSAM hrasvo naM bhavati ini pre| kameriniG kAritam // 462 // kame: kAritasaMjJaka iniG bhavati svArthe / kamu kAntau / kAmayate / acikamat / ama hama mI mR haya gatau // Amayati / Amimat / camu adane / cAmayati / acIcamat / . . zamo'darzane // 463 // zamo'darzane'rthe hrasvo bhavati ini pare ! zamayati rogAn / azizamat / adarzana iti kiM ? nizAmayati rUpaM / nyshiishmt| yamo'pariveSaNe // 464 // ___upasarga pakSa meM mAnubandha hone se hrasva hote haiM / jvala-dIpta honA prajvalayati / prAjijvalat / hvala hmala-calana / prahvalayati / prAjihvalat / prahmalayati / prAjihmalat / praNamayati / prANInamat / upanamayati / upaaninmt| / ___upasarga rahita vikalpa se mAnubandha hote haiM // 459 // ___ jvalayati / jvAlayati / ajijvalat / hvalayati, hvAlayati namayati, nAmayati / anInamat / glA, snA vana aura vama ye dhAtu mAnubandha vikalpa se hote haiM // 460 // glApayati, glapayati / SNA-nahAnA / snapayati, snApayati vana SaNa-saMbhakti / vanayati, vAnayati / vamayati / vAmayati / aviivmt|| kama ama aura cama ko in ke Ane para hrasva nahIM hotA hai // 461 // - kama se kArita saMjJaka iniGa hotA hai svArtha meM // 462 // kAmayate / GAnubaMdha pratyaya se AtmanepadI ho gayA hai| acIkamat / ama, hama, mI, mU, haya--gamana krnaa| Amayati. Amimat / camu-khAnA / cAmayati / acIcamat / in ke Ane para zam ko adarzana artha meM hrasva hotA hai // 463 // zamayati / rogoM ko zAMta karatA hai| azizamat / nahIM dekhanA artha ho aisA kyoM kahA ? dekhane artha meM dIrgha ho gyaa| nizAmayati rUpaM / nyshiishmt|| apariveSaNa artha meM yam ko hrasva hotA hai // 464 // Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 kAtantrarUpamAlA ___ yama: apariveSaNe'rthe hrasvo bhavati ini pre| yama uprme| niyamayati / apariveSaNa iti kiM AyAmayati / aayiiymt| - skhadiravaparibhyAM ca // 465 // skhadiravaparibhyAM ca hrasvo bhavati ini pare / skhadiS skhadane / avaskhadayati / anyopasargAnna bhavati / upaskhAdayati / avaciskhadat / paryaciskhadat / upAciskhadat / paNa gatau // 466 // paNo gatyarthe hrasvo bhavati ini pare // paNayati // agatyartha iti kiM ? pANayati / apIpaNat / iti innantAH // . AtmecchAyAM yin // 467 // nAmno yinbhavati aatmecchaayaaN| yinyavarNasya // 468 // avarNasya itvaM bhavati yini pare // putramicchatyAtmana: putrIyati // putrIyet / putrIyatu / aputrIyat / aputrIyIt // putrIyAJcakAra / putriiyitaa| putrIyyAt / putriiyissyti| aputrIyiSIt / evaM ghaTIyati / vastrIyati / suvrnniiyti| .. kAmya ca // 469 // nAmna: kAmyo bhavati aatmecchaayaaN| putramicchatyAtmana: putrakAmyati / putrakAmyet / putrakAmyatu / aputrakAmyat / aputrakAmyIt / putrkaamyaanyckaar| putrkaamyitaa| putrkaamyaat| putrakAmyiSyati / aputrakAmyiSyat / evaM idNkaamyti| niyamayati / apariveSaNa aisA kyoM kahA ? AyAmayati aayiiymt| ' in ke Ane para ava, pari upasarga pUrvaka skhadiS dhAtu hrasva ho jAtA hai // 465 // avaskhadayati / anya upasarga se hrasva nahIM hogaa| yathA-upaskhAdayati / in ke Ane para paNa gatyartha meM hrasva hotA hai // 466 // paNayati / gatyartha aisA kyoM kahA ? paannyti| . isa prakAra se kArita saMjJaka ina pratyayAnta prakaraNa samApta huaa| atha nAma dhAtu prakaraNa Atma icchA meM nAma se yin pratyaya hotA hai // 467 // yin ke Ane para avarNa ko IkAra hotA hai // 468 // putramicchatyAtmana: / apane liye putra cAhatA hai| putra y ti avarNa ko I hokara 'putrIya' rahA 'te dhAtavaH' se dhAtu saMjJA hokara an vikaraNa aura putriiyti| putrIyet / putriiytu| aputriiyt| aputriiyiit| putrIyAJcakAra putriiyitaa| putrIyyAt / putrIyiSyati / aputrIyiSyat / ghaTa icchati Atmana: / ghaTIyati / vastrIyati suvrnniiyti| Atma icchA artha meM nAma se 'kAmya' pratyaya ho jAtA hai // 469 // putrakAmya te dhAtavaH' se dhAtu saMjJA hokara putrakAmyati ityAdi / idaMkAmyati AtmanaH / idaMkAmyati / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 305 upamAnAdAcAre // 470 // upamAnAnAmno yinbhavati AcAre'rthe / putramiva Acarati putrIyati mANavakaM / evaM kSIrIyati jlN| bhUpIyati putrakaM / iti yinnantaH / karturAyissalopazca // 471 // kartuMrupamAnAnAmna: Ayi bhavati AcAre'rthe yathAsaMbhavaM salopazca / / AyyantAcca // 472 // AyipratyayAntAddhAtorAtmanepadaM bhavati / zyena iva Acarati shyenaayte| zyenAyeta / zyenAyatAM / ashyenaayt| azyenAyiSTa / shyenaayaanyckre| shyenaayitaa| shyenaayissyte| azyenAyiSyata / evaM apsraayte|| ojasopsarasornityaM payasastu vibhASayA / - Ayilopaca vijJeyo gardabhatyazvatItyapi // 1 // ojasvi iva Acarati / ojAyate / evaM apsarAyate / pyaayte| nAmivyaJjanAntAdAyerAdeH // 473 // nAmivyaJjanAntAtparasya AyerAdeloMpo bhavati / payasyate / vAzabdasyeSTA'rthatvAtkvacidAyilopa: / AmyantAccetyantagrahaNAdhikyAdAyilope parasmaipadaM bhavati // gardabha iva Acarati gardabhati / evaM azvati / agnIyate / evaM paTUyate / pitrIyate / raiyate / . nalopazca // 474 // AcAra artha meM upamAna nAma se yin pratyaya hotA hai // 470 // putramiva Acarati = putrIyati / kssiiriiyti| bhUpIyati / isa prakAra se nAma se yinaMta pratyayAnta samApta huaa| AcAra artha meM upamAna, nAmakartA se 'Aya' pratyaya hotA hai // 471 // ... aura yathA saMbhava 'sa' kA lopa ho jAtA hai| Ay pratyayAnta dhAtu AtmanepadI hotA hai // 472 // zyena iva Acarati = zyenAyate / evaM apsarA iva Acarati = apsarAyate / apsaras meM sakAra kA lopa huA hai| zlokArtha ojas aura apsaras ke sakAra kA nitya hI lopa hotA hai aura payas ke sakAra kA vikalpa se lopa hotA hai| evaM gardabha aura azva meM Ay pratyaya kA lopa ho jAtA hai // 1 // ojasvi iva Acarati = ojAyate / paya: iva Acarati = pyaayte| . nAmi, vyaJjanAnta se pare Aya kI Adi kA lopa hotA hai // 473 // payasyate / vA zabda iSTa artha vAlA hone se kahIM para Aya kA lopa hotA hai| 'ayyantAcca' sUtra 472 meM 'aMta' zabda ke grahaNa kI adhikatA hone se 'Aya' pratyaya kA lopa hone para parasmaipada hotA hai| gardabha iva Acarati = gardabhati / azvati / agniiyte| Aya kI Adi 'A' kA lopa hokara pUrva svara ko I aura yA dIrgha hokara agnIyate bnaa| paTUyate / pitrIyate / raiyte| yin Ay pratyaya ke Ane para 'na' kA lopa ho jAtA hai // 474 // Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 kAtantrarUpamAlA nalopazca bhavati yinyAyo: parata: / vidhvasyate // anudduhyte| . otAyinnAyipare svaravata // 475 // ota: parau yinnAyisvaravadbhavataH // o aviti saMdhiH / gAmityAtmana icchati gavyati / gaurivAcarati gvyte| autvazca // 476 // auta: paro yinnAyisvaravadbhavati // nAvamicchatyAtmana: nAvyati / naurivAcarati naavyte| vA galbhaklIbahoDhebhyaH // 477 // ebhya: paramAtmanepadaM bhavati / vAzabdasyeSTArthatvAt kvacidAyilopa: / galbha iva Acarati galbhate / klIbate / hoddhte| kaSTakakSasatragahanAya pApe krmnne||478 // ebhyazcaturthyantebhya: pApe vartamAne kramaNa ityarthe Ayipratyayo bhvti| kaSTAya karmaNe krAmati kaSTAyate / evaM kakSAyate / satrAyate / gahanAyate / pApa iti kiM ? kaSTAya tapase krAmati / . .. bASpoSmaphenamudvamati // 479 // bASpAdibhyo dvitIyAntebhya udvamane'rthe Ayipratyayo bhavati // bASpamudrumati bAppAyate / USmANamudvamati uSmAyate / nasya lopa: phenamudvamati phenaayte|| sukhAdIni vedayate // 480 // sukhAdibhyo dvitIyAntebhyo vaidayate ityarthe Ayipratyayo bhavati / sukhamAvedayate sukhAyate / evaM duHkhAyate / tdnubhvtiityrthH| vidhvasyate / anudduhyte| __okAra se pare yina Aya pratyaya svaravata ho jAte haiM // 475 // gAM iti Atmana: icchati / go ya ti 'o av' gavyati / gauriva Acarati = gvyte| aukAra se pare yin Ay svaravat hote haiM // 476 // nAvaM icchati AtmanaH = nAvyati / naavyte| . galbha, klIba aura hoDha se pare Atmanepada hotA hai // 477 // vA zabda iSTa arthavAcI hone se kahIM para Aya kA lopa ho jAtA hai| galbhate / klIbate / hoddhte| galbha-dhRSTatA / hoDha-anAdara honaa| kaSTa, kakSa, satra aura gahana ye caturthyaMta zabda pApa artha meM hoveM tava Ay pratyaya hotA hai // 478 // kaSTAya karmaNe krAmati = kaSTAyate / kkssaayte| straayte| jhnaayte| pApa artha ho aisA kyoM kahA ? to kaSTAya tapase krAmati / yahA~ tapasyA artha meM Ay pratyaya nahIM huA hai| vASpa, USma aura phena se udgamana artha meM Ay pratyaya hotA hai // 479 // vASpamudvamati = vASpAyate / USmAyate / phenaayte| dvitIyAnta, sukhAdi se vedana artha meM Ay pratyaya hotA hai // 480 // sukhamAvedayate = sukhAyate / duHkhAyate / usakA anubhava karatA hai| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 307 zabdAdIn karoti // 481 // zabdAdibhyo dvitIyAntebhya: / karotyarthe Ayipratyayo bhavati / zabdaM karoti zabdAyate / evaM pairaayte| klhaayte| namastapovarivasazca yin // 482 // ebhyo yinbhavati karotyarthe / namaskaroti namasyati devAn / evaM tapasyati zatrUn / varivasyati gurUn / kaNDvAdibhyo yan // 483 // kaNDvAdibhyo yanbhavati karotyarthe // kaNDUM karoti knndduuyte| evaM tiraskaroti tirasyate / ityaayiprtyyaantaaH| gapadhapavicchapanerAyaH // 484 // gupUprabhRtibhya Aya: pratyayo bhavati svArthe / gopAyati / gopAyAJcakAra // gopayitA / evaM dhUpAyati / vicchAyati / viza viccha gatau / paNAyate / paNi vyavahAre / panAyate / pana stutau ca // ityAyAntAH / abhUtatadbhAve kRbhvastiSu vikArAccviH // 485 // vikArAnnAmnazcvirbhavati abhUtatadbhAve'rthe kRbhvastiSu pressu| . ccau'cAvarNasya iitvm||486 // * avarNasya ItvaM bhavati cvau ca pre| cvisarvApahAripratyayasya lopH| azuklaM zuklaM karoti shukliikroti| azukla: zukla: kriyate shukliikriyte| azukla:. zuklo bhavati zuklIbhavati / - dvitIyAnta zabdAdi se karoti artha meM Ay pratyaya hotA hai // 481 // zabdaM karoti = zabdAyate / vairAyate klhaayte| namas tapas varivasas zabda se karotyartha meM yin pratyaya hotA hai // 482 // namaskaroti = namasyati / tapasyati / varivasyati / ..... kaNDU Adi se karoti artha meM 'yan' pratyaya hotA hai // 483 // kaNDUM karoti = kaMDUyate / tiraskaroti = tirasyate / iti Ayi pratyayAnta / gupU, dhUpa, viccha aura pana dhAtu se svArtha meM 'Aya' pratyaya hotA hai // 484 // gupU-rakSaNe = gopAyati / gopAyAJcakAra / gopaayitaa| dhUpa-saMtAne / dhUpAyati / viz vicchagamana karanA / vicchAyati / paNi-vyavahAre / paNAyate / pana-stuti aura vyavahAra / panAyate / iti Aya prtyyaant| abhUta tadbhAva artha meM kR bhU as dhAtu se vikAra hone se 'cci' pratyaya hotA hai // 485 // ___cci pratyaya ke Ane para avarNa ko 'IkAra' ho jAtA hai // 486 // cci pratyaya kA sarvApahArI lopa ho jAtA hai| azuklaM-zuklaM karoti, zukla + am kR vibhakti kA lopa hokara zukla ka avarNa ko 'I' hokara 'zaklI ka' hai 'te dhAtavaH' se dhAta saMjJA hokara 'zuklIkaroti' bnaa| azukla: zukla: kriyate = zuklIkriyate / zuklIbhavati, zuklIsyAt / apaTuH paTuH syaat| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 kAtantrarUpamAlA azukla: zukla: syAt zuklIsyAt / adI| dIrghaH kriyate diikriyte| adIrgha dIrgha karoti dIrdhIkaroti / adI? dIpoM bhavati dI/bhavati / adIghoM dIrgha: syAt dIrthIsyAt / evaM putrIkriyate putrIkaroti putrIbhavati putrIsyAt / avanitA vanitA kriyate / vanitIkriyate / evamagnIkriyate agnIkaroti agnIbhavati agnIsyAt / paTkriyate paTUkaroti paTUbhavati pttuusyaat|| Rta IdantazcvicekrIyitayinnAyiSu / / 487 // * Rdantasya vicekrIyitayinnAyiSu parata Idanto bhvti| mAtrIkaroti mAtrIkriyate mAtrIbhavati mAtrIsyAt / pitrIkaroti pitriikriyte| pitrIbhavati pitrIsyAt / ityAdi / evaM sarvamavagantavyaM / iti vipratyayAntA: smaaptaaH| atha pussaadyH| puSAdidyatAdilakArAnubandhArtisarcizAstibhyazca parasmai // 488 // ityaN pratyaya: sarvatra bhavati / puSa pussttau| apuSat / zuSa shossnne| azuSat / duHkha vaiklye| aduHkhat / zliSa AliGgane / azliSat / bicchidA gAtraprakSaraNe / acchidat / kSudha bubhukSAyAM / akSudhat / zudha shauce| azudhat / Sidha saMrAddhau / asidhat / radha hiMsAyAM / aradhat / tRpa prINane / atRpat / dRpa hrssnnmocnyoH| adRpt| muha vaicitye| amuhat / druha jighaaNsaayaaN| adruhat / SNuha udgirnne| asnuhat / SNiha prItau / asnihat / Naz adarzana / anazat / zam dam upazame / azamat adamat / tamu kAMkSAyAM / atamat / zrama tapasi khede ca / azramat / bhramu anavasthAne / abhramat / kSamUSa sahane / akssmt| cci pratyaya ke Ane para avarNa ko 'I' evaM anya svara meM pUrva svara ko dIrgha hotA hai| ata: pttuusyaat| cci, cekrIyita, yin Ami pratyaya ke Ane para RkArAMta se para 'I' ho jAtA hai // 487 // . amAtaram mAtaram karoti, mAtR + am kR vibhakti kA lopa hokara, IkAra hokara mAtR +I = maatriikroti| apitaram pitaram karoti = pitrIkaroti / pitrIsyAt ityAdi / aise sabhI meM samajha lenA caahiye| iti cci prtyyaaNt| . atha puSAdi prakaraNa puSAdi, dyutAdi, lakArAnubaMdha, R sR aura zAs dhAtu se adyatanI ke parasmaipada meM sarvatra 'aN' pratyaya ho jAtA hai // 488 // . paSa-paSTa honaa| apaSata / zaSa-zoSaNa krnaa| azaSata da:kha-vikala honaa| ada:khata / zliS-AliMgana krnaa| ashlisst| bicchidaa-gaatrprkssrnne| acchidt| kSudha-bubhukSA = akSudhat / zuc-zuddha honaa| azudhat / Sidh-saMrAddha artha meM / asidhat / radha-hiMsA / aradhat / tRp-priinnn| atRpt| dRp-harSa-aura mocana = adRpt| muh-amuht| druha-droha karanA / adruhat / SNuha-udgiraNa / asnuhat / SNiha-prIti / asnihat / Naz-naSTa honaa| anazat / zam dam-upazama honA = azamat, adamat / tamu-kAMkSA=atamat / azramat / amramat / akSamat / aklamat / amadat / apAsat / ayasat / jasu-mokSaNe = ajst| tasu, dasu upakSaye atasat / adst| vasu-staMbhe = avasat / pluss-daah| aplusst| viS-preraNA = aviSat / kushshlessnn-akusht| bus-utsarga krnaa=abust| muza-khaMDana karanA amusht| masi Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 309 klamu glAnau / aklamat / madIharSe / amadat / asu kSepaNe / apAsat / yasu prayatne / ayasat / jasu mokSaNe / ajasat / tasu dasu upakSaye / atasat / adasat / vasu stambhe / avasat / pluSa dAhe / apluSat / viSa prernne| aviSat / kuza zleSaNe / akuzat / busa utsrge| abusat / muza khaNDane / amuzat / masi pariNAme / amasat / luTha viloDane / aluThat / uca samavAye / aucat / bhRza bhraMza adha:patane / abhRzat / vRza varaNe / avRzat / kRza tanUkaraNe / akRzat / jitRSa pipAsAyAM / atRSat / tuSa hRSa tuSTau / atuSat / ahaSat / kupa krudha ruSa roSe / akupat / akrudhat / aruSat / Dipa kSepe / aDipat / stupa smucchaaye| astupat / gupa vyAkulatve / agupat / yupa rupa lupa vimohane / ayupat / arupat / alupat / lubha gAyeM / alubhat / kSubha sNclne| akssubht| nabha tubha hiNsaayaaN| anabhat atubhat / klindU aardiibhaave| aklindat / jimidA snehne| amidat / vizvidA mocne| AkSvadat / Rdha vRddhau / Arddhat / gRdhu abhikaaNkssaayaaN| agRdhat / iti puSAdiH / puSAdidyutAdItyaN pratyayaH / dhuta zubha ruca dIptau / adyutat adyotiSTa / evaM sarvatra Atmanepade'pi / azubhat / arucat / cita aavrnne| zvitAdInAM hrasvaH // 489 // zvitAdInAM hrasvo bhavati / azvitat / ghuTa parivartane / aghuTat / ruTa luTa luTha pratIghAte / aruTat / aluTat / aluThat / kSubha saMcalane / akSubhat / zraMsa bhraMsa avlNsne| azrasat / abhrasat / dhvaMsa gatau c| adhvasat / TeMbhu vizvAse / asrabhat / vRta vartane / avRtat / vRddha vRddhau / vRdhu vardhane / avRdhat / zRdla shbdkutsaayaaN| azRdat / syandU prsrvnne| asydt| kRpU sAmarthye / akRpt| gRdhu abhikAMkSAyAM / agRdht| Rto lut||490|| kRperdhAto: Rto lut bhavati / aklRpat / iti dyutaadiH|| pariNAme = amst| luTha- viloDana = aluttht| uc-samavAye = auct| bhraza, bhrNshadh:ptn-abhRsht| vRza-varaNa karanA= avRzat / kRza-tanU karanA akRzat / tRSa-pyAsa atRSat / tuSa hRSa--tuSTa honA = atuSat, ahaSat / akupat / aruSat akrudhat / Dipa-kSepaNa karanA = aDipat / Sup-samucchAye = astupat gupa-vyAkulatA = agupat / yupa, rupa, lupa-vimohana ayupat arupat alupt| lubha-gRddhatA= alubht| ashubht| nabha tubha hiMsA= anabhat atubhat / klindU-gIlA honaa| aklindat / jimidA-sneha karanA = amidat / trividA-mocana = akSvadat / Rdha-vRddhi honA = Arddhat / gRdhu-abhikAMkSA-agRdhat / iti puSAdiH / dhuta zubha rucadIpta honA = adyutat / adyotisstt| isI prakAra se sarvatra Atmanepada meM bhI rUpa calate haiN| azubhat arucat / zvit-AvaraNa krnaa| zvita Adi ko hrasva ho jAtA hai // 489 // azvitat / ghuTa-parivartana honA = aghuTat / ruTa luTa luTha-pratighAta honA = aruTat aluTat aluttht| sres bhaMs-asrasat, abhrst| adhvasat TeMbhu-vizvAsa = asrbht| vRta-vartane = avRtt| vRddha-vRddhi honaa| vRdhu-vardhita honA = avRdhat / zRd = zabda kutsA meM = azRdat / syaMdU-prasravaNa karanA = asyaMdat / kRpU-sAmarthya = akRpat / agRdht| kRpa dhAtu se R ko 'lu' ho jAtA hai // 490 // aklupt| iti dhutaadiH| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 kAtantrarUpamAlA bhAvasenatrividyena vaadiprvtvjrinnaa| kRtAyAM rUpamAlAyAmAkhyAta: paripUryate // 1 // . atha kRdantAH kecitpradarzyante siddhirijvadNAnubandhe // 491 // NAnubandhe kRtpratyaye pare ici kRtaM kAryamatidizyate yathAsaMbhavaM / dhAtoH // 492 // avizeSeNa dhAtorityadhikAro veditavyaH / kRt||493 // vakSyamANA: pratyayA: kRtsaMjJakA veditvyaaH| kartari kR||494|| kRtpratyayAntA: kartRkArake bhvnti| vartamAne zantuDAnazAvaprathamaikAdhikaraNAmantritayoH // 495 // aprathamaikAdhikaraNAmantritayoH parayo: vartamAnakAle dhAtoH zantRGAnazau bhavata: // vt||496|| zAnubandhe kRti pari sArvadhAtukaMvatkAryaM bhavati / kRdantAH prAyo vAcyaliGgAH / zantRGantaM kvibantaM dhAtutvaM na jahAti / bhavan pumAn / bhavantI strii| bhavatkulaM / lokopacArAdAnazAnaGAvAtmanepade / artha-vAdIrUpI parvatoM ke liye vajra ke sadRza aise vAdiparvata vajrI zrI bhAvasena trividya munirAja ne isa rUpamAlA TIkA meM AkhyAta prakaraNa pUrNa kiyA hai // 1 // . isa prakAra se yahA~ taka tiDaMta prakaraNa samApta huA hai| atha kRdanta prakaraNa prAraMbha hotA hai| bAnubaMdha, NAnubaMdha kRt pratyaya ke Ane para yathAsaMbhava ic meM kahA gayA kArya ho jAtA hai // 491 // sAmAnyatayA 'dhAto:' isa sUtra se dhAtu kA adhikAra samajhanA cAhiye // 492 // Age dhAtu se kahe jAne vAle sabhI pratyaya 'kRtsaMjJaka' samajhanA cAhiye // 493 // - kRt pratyaya vAle zabda kartRkAraka meM hote haiM // 494 // aprathamaikAdhikaraNa aura AmaMtrita se pare vartamAnakAla meM dhAtu se zatRG aura Anaz pratyaya hote haiM // 495 // zAnubaMdha kRt pratyaya ke Ane para sArvadhAtukavat kArya hotA hai // 496 // kata pratyaya vAle zabda prAya: vAcyaliMga hote haiN| arthAta vizeSya ke anakala hote haiN| zataGa pratyaya vAle aura kvip pratyaya vAle zabda dhAtupane ko nahIM chor3ate haiM / bhU zatRG / zR aura G anubaMdha haiM ata: 'bhU ant' rahA 'an vikaraNa: kartari' sUtra se an vikaraNa hokara 'ani ca vikaraNe' sUtra se guNa Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: Ano'trAtmane // 497 // atra Ana: pratyaya AtmanepadaM bhavati / Anmonta Ane // 498 // akArAntAnmakArAgamo bhavati Ane pare // edhamAna: putra: / edhamAnA lakSmIH / edhamAnaM kulaM / tathA pacan pacantI pacat / pacamAna: pacamAnA pacamAnamityAdi / adan adantI adat / zayAna: zayAnA zayAnaM / __Dhe na guNaH // 499 // nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNo na bhavati GAnubandhe kRti pare / bruvan buvANa: / juhvat juhvAna: / dadhat dadhAnaH / dIvyan / sUyamAna: / sunvan sunvAnaH / aznuvAna: // sarveSAmAtmane ityAdinA guNo na bhavati / cinvan cinvAna: / bhAve / bhUyamAnaM devadattena / edhyamAnamasmAbhi: / bhAve sarvatra napuMsakaliGgatvaM ekatvaM ca / karmaNi / pacyamAna odanaH / pacyamAnau odanau / pacyamAnA: odanA: / kriyamANa: kaTa ityAdi / hokara bhava at rhaa| 'asaMdhyakSarayorasya tau tallopazca' sUtra 26 se akAra kA lopa hokara 'bhavant' banA 'kRttaddhitasamAsAzca' sUtra 423 se liMga saMjJA hokara vyaJjanAnta pulliMga meM 'bhavat' bana gyaa| strIliMga meM 'nadAdyaJca vAha' ityAdi sUtra 372 se 'I' pratyaya hokara bhavantI bana kara liMga saMjJA hokara svarAMta strIliMga meM nadI ke samAna rUpa clegaa| evaM napuMsaka liMga meM 'bhavet' bnegaa| lokopacAra se Anaz aura AnaG pratyaya Atmanepada meM hote haiN| .. - yahA~ Ana pratyaya Atmanepada meM hotA hai // 497 // Ana pratyaya ke Ane para akArAMta zabda se makAra kA Agama ho jAtA hai // 498 // __edh a m Ana= edhamAna 'kRttaddhitasamAsAzca' sUtra se liMga saMjJA hokara bAlakavat edhamAnaH / strIliMga meM ramAvat 'edhamAnA' napuMsakaliMga meM kulavat edhamAnaM bnegaa| aise hI pac dhAtu se pacan, pacantI, pacat bneNge| Anaz meM pacamAna: pacamAnAM, pacamAnaM bneNge| ad-adan / zID-zayAna: aadi| GAnubaMdha kRdanta pratyaya ke Ane para nAmyaMta dhAtu aura vikaraNa ko guNa nahIM hotA hai // 499 // brU ant 'svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuvau' 83 sUtra se bruv hokara bruvant hai, liMga saMjJA hokara 'bruvan' banA / Anaz meM buvANa: / hu dhAtu se-hu ant 'juhotyAdInAM sArvadhAtuke' 150 sUtra se 'hu hu ant pUrvo'bhyAsa:' 151 se pUrva ko abhyAsa saMjJA huI puna: 'ho jaH' 152 sUtra se abhyAsa ke hakAra ko jakAra hokara juhu ant rahA 'juhote: sArvadhAtuke' 155 sUtra se ukAra ko vakAra hokara juhvant banA / liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara "abhyastAdantiranakAraH" 288 sUtra se nakAra kA lopa hokara vyaJjanAJca' sUtra se si kA lopa hokara 'juhvat' banA / Anaz meM--juhvAna: banA / 'dhA' dhAtu se-dadhat dadhAna: / divAdi gaNa meM-div ant hai 'divAderyan' sUtra 182 se yan vikaraNa hokara 183 sUtra se div ko dIrgha hokara 26veM sUtra se akAra kA lopa hokara 'dIvyant' banA / liMga saMjJA hokara 'dIvyan' strIliMga meM dIvyantI, napuMsaka meM dIvyat bnaa| sUyamAna: / svAdigaNa meM-nu vikaraNa hotA hai ata: sunvant bnaa| sunvan sunvAna: / aznuvAnaH / "sarveSAmAtmane sArvadhAtuke'nuttame paJcamyA:" 87veM sUtra se Atmanepada meM guNa nahIM hotA hai| cinvan cinvaanH| bhAva meM-'sArvadhAtuke yaNa' 31 sUtra se yaN hokara Atmanepada meM bhUyamAnaM banA / aise hI edhyamAnaM / bhAva meM sarvatra napuMsakaliMga aura ekavacana hI hotA hai| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 kAtantrarUpamAlA vetteH zanturvansuH // 50 // vida: parasya zanturvansurbhavati / vidvAn vidvAnsau / kvansukAno parokSAvacca // 501 // dhAto: parokSAsvarUpau kvansukAnau bhavataH // kvansu parasmai kAna AtmanepadaM bhvti| ke yaNvacca yoktvrjnm||502|| kAnubandhe kRti pare yaNvatkAryaM bhavati yoktaM vrjyitvaa| iti na guNa: / babhUvAn babhUvAnsau bbhuuvaans:| edhaanyckrivaan| edhaanyckraann:| atra nAmyAdergurumata ityAdinA Ama: kRJ prayujyate ityanuprayoga: / pecivAn pecAna: / cakrivAn cakrANaH / / . khoLaJjane'ye // 503 // dhAtoryakAravakArayorlopo bhavati yakAravarjite kRti vyaJjane pare / knUyI zabde / cuknAvAn / mAyI vidhUnane / cakSmAvAn / div krIDAdau / didivAn / Sivu tantusantAne / siSivAn / SThivu kSivu nirsne| tiSThivAn / cikssivaan| karmaNi prayoga meM--vAcya ke samAna tInoM liMga aura eka dvi bahuvacanaM bhI hote haiN| yathA-pacyamAna: audana: pacyamAnau odanau, pacyamAnA: odanAH / kriymaannH| . vid ke pare zantR ko vans Adeza ho jAtA hai // 500 // ata: vidvans banA / liMga saMjJA hokara si Adi vibhakti meM vidvAn vidvAMsau vidvAnsaH / dhAtu se parokSA artha meM kvaMsu kAna pratyaya hote haiM // 501 // kvansu parasmaipada meM evaM kAna pratyaya Atmanepada meM hotA hai| kAnubandha kRt pratyaya ke Ane para yokta ko chor3akara yaNavat kArya hotA hai // 502 // ___ isase guNa nahIM hotA hai| bhU kvans meM vans rahatA hai| 'caN parokSAcekrIyitasananteSu' 292 sUtra se dvitva hokara bhU bhU vans / 'pUrvobhyAsa:' 151 sUtra se abhyAsa saMjJA hokara 'bhavatera:' isa 305veM sUtra se abhyAsa ko akAra hotA hai| "dvitIyacaturthayo: prathamatRtIyau" 159 sUtra se tRtIya akSara hokara babhavansa banA 'kattaddhitasamAsAzca' satra se liMga saMjJA hokara si vibhakti AMkara 'babhavAna' aise hI edha dhAtu se Am kR kA prayoga hokara 'kAna' pratyaya hokara edhAJcakrANa: / yahA~ para 'nAgnyAdergurumata:' ityAdi sUtra se Am se kR dhAtu kA prayoga hotA hai| pecivans pecAna banakara liMga saMjJA hokara aura si vibhakti Ane para pecivAn pecAna: / cakrivAn / cakrANaH / knUyI-zabda karanA / knUya knUya vans na kA lopa hokara 'kavargasya cavarga:' 293 sUtra se cavarga hokara 294 sUtra se hrasva hokara cuknUya vans rhaa| yakAra varjita kRtpratyaya ke Ane para dhAtu ke yakAra vakAra kA lopa ho jAtA // 503 // yakAra kA lopa hokara cUknUvans liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara 'cuknUvAn' bnaa| kSmAyI-ka~panA / uparyukta sUtra se yakAra kA lopa hokara cakSmAvAn bnaa| div-krIr3A Adi / didivAn / Sivu-siSivAn / tiSThivAn cikSivAn / gam vans dvitva hokara gam gam vans kavarga ko Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 313 gamahanavidavizadRzAM vaa||504|| eSAM vans AjAraD vA bhavati yathAsaMbhavaM upadhAlopa: / jagmivAn / iddbhaave| vamozca / / 505 // vamozca parayorddhAtooM no bhavati / jaganvAn janivAn / javanvAn / vividivAn / vividvAn / vivizivAn / vivizvAn / dadRzivAn / dAsvAnsAhAnmIdavAMzca // 506 // - ete kvanspratyayAntA nipaatynte| dAsa daane| dAsvAn / Saha mrssnne| sAhvAn / miha secne| miiddhvaan| .. tavyAnIyau // 507 // dhAtostavyAnIyau bhvtH| te kRtyAH // 508 // te tavyAdaya: kRtyA bhvnti| bhAvakarmaNoH kRtyaktakhalAH / / 509 // bhAve karmaNi ca kRtyaktakhalA veditavyAH // pUrvasyApavAdo'yaM // sujanena bhavitavyaM / bhavanIyaM / anukte kartari tRtiiyaa| edhitavyaM / edhanIyaM / ukta karmaNi prthmaa| abhibhavitavya: zatruH / abhibhavanIyaH / kartavya: karaNIya kaTa: dAtavyaM dAnIyaM dhanaM / ___gam han vid viz aura dRz dhAtu se vans pratyaya ke Ane para vikalpa se upadhA kA lopa hotA hai // 504 // ___ja gam vans meM upadhA kA lopa hokara vikalpa se iT hokara jagmivAn bnaa| . va aura ma se pare dhAtu se m ko na ho jAtA hai // 505 // jaganvAna / hana dhAta se ha ko dha hokara iTa hokara janivAna / iTa ke abhAva meM jaghanvAna / vida dhAtu se vividivAn / vividvAn / viz-vivizivAn, vivizvAn / dadRzivAn / dAsvAn, sAhvAn aura mIDhvAn zabda kvaMs pratyayAMta nipAta se siddha hote haiM // 506 // dAsa-denA = dAsvAn / Saha-marSaNa karanA= sAhvAn miha-secana karanA = mIDhvAn ye / saba zabda parokSA artha meM kvaMsu kAna pratyaya se bane haiN| dhAtu se tavya anIya pratyaya hote haiM // 507 // ye tavya Adi pratyaya 'kRtya' saMjJaka hote haiM // 508 // kRtya, kta aura khala artha vAle pratyaya bhAva aura karma meM hote haiM // 509 // yaha pUrva kA apavAda hai| bhU tavya bhU avIya 'nAmyaMtayodhAtuvikaraNayorguNaH' sUtra se guNa hokara 'iDAgamo'sArvadhAtakasyAdivyaMjanAderayakArAde: 227veM satra se iTa kA Agama hokara bhavitavya banA 'kRttaddhitasamAsAzca sUtra se liMga saMjJA hokara si vibhakti meM napuMsaka liMga kA ekavacana huaa| bhavitavyaM / anIya meM iT pratyaya na hokara bhavanIyaM bnaa| sUtra meM nahIM kahane para bhI tavya anIya pratyaya vAle zabdoM ke prayoga meM kartA meM tRtIyA hotI hai| karmaNi prayoga meM kartA meM tRtIyA evaM karma meM prathamA hotI hai| tvayA abhibhavitavya: zatru:-tumheM zatru kA tiraskAra karanA cAhiye / ityaadi| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA kRtyayuTo'nyatrApi // 510 // kRtyo yuT ca uktAdanyatrApi bhavati / snA shauce| snAnIyaM cUrNaM / dAnIyo brAhmaNa: / vRt vrtne| samAvartanIyo guruH // . svarAdyaH // 511 // svarAntAddhAtorya: pratyayo bhavati / ceyaM jeyaM neyaM / udaudbhyAM kRdhaH svrvt||512 / / udaudbhyAM para: kRdya: svaravadbhavati / lavyaM avazyalAvyaM / zakisahipavargAntAcca // 513 // zakisahibhyAM pavargAntAcca yo bhavati / zakla zaktau / zakyaM sahyaM / japyaM / lamyaM aatkhnoricc||514|| AkArAntAtkhano nazca yo bhavati anayoranta ikArAgamo bhavati / deyaM peyaM / khanu avdaarnne| khanerikArAdezaH / anyeSAmAgamaH / kheyaM yamimadigadAM tvanupasarge // 515 // eSAmupasargAbhAve yo bhavati / yamyaM madyaM / gadyaM anupasarga iti kiM ? ghyaNa-prayAmyaM / pramAdyaM prgaadyN| carerAGgi cAgurau // 516 // Upara kahe hue bhAvakarma se atirikta anyatra bhI kRtya aura yuT pratyaya hote haiM // 510 // snA-zuddha honaa| snAnIyaM / dAnIyaH / vRt-vartana karanA / smaavrtniiyH| - svarAnta dhAtu se 'ya' pratyaya hotA hai // 511 // ci= ceyaM jeyaM neyN| ut aut se pare kRdanta 'ya' pratyaya hotA hai // 512 // luJ-guNa hokara ya pratyaya ke Ane para bhI svaravat o ko av, hokara lavyaM bnaa| zaki, sahi aura pavarga se pare 'ya' pratyaya hotA hai // 513 // zakla = zakyaM / sahyaM / japyaM / lbhyN| ___AkArAnta aura khana se 'ya' pratyaya hotA hai // 514 // inake anta meM ikAra kA Agama hotA hai| dA i ya = deyaM peyaM ityAdi / khanu-khan ke na ko ikAra Adeza hotA hai| aura anya dhAtuoM meM Agama hotA hai / kheyaM / ___ yam mad aura gad dhAtu ko anupasarga meM 'ya' hotA hai // 515 // yamyaM, madyaM, gadyaM / anupasarga aisA kyoM kahA ? upasarga pUrvaka ina dhAtuoM se 541veM sUtra se ghyaNa pratyaya hotA hai aura NAnubandha se vRddhi ho jAtI hai| prayAmyaM / pramAdyaM pragAdyaM / upasarga rahita AG se aguru artha meM car dhAtu se 'ya' pratyaya hotA hai // 516 // Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 315 anupasarge AGgi careyoM bhavati agurau| AcayoM desh:| anupasarga iti kiM ? abhicArya / agurAviti kiM ? AcAryo guruH| paNyAvadyavaryA vikreyagAnirodheSu // 517 // eteSvartheSu ete nipAtyante yathAsaMkhyaM / paNyamiti nipAtyate vikreyArthe / avadyamiti nipAtyate gahyArthe / varyamiti nipAtyate anirodhArthe / paNa vyavahAre stutau ca / vada vyaktAyAM vAci / vR vrnne| paNyaM / avadyaM / vayaM / vA karaNe // 518 // vahyamiti nipAtyate karaNe'rthe / vahyaM zakaTaM vAhyamanyat / . aryaH svAmivaizye // 519 // aryamiti nipAtyate svAmini vaizye cArthe / aryate iti arya: svAmI ayoM vaizyaH / * upasaryA kAlyAprajane // 20 // prajane prAptakAle cet upasaryA iti nipAtyate / sR gatau / upasaryA RtumatItyarthaH / ajayaM sNgte||521|| ajaryamiti nipAtyate saMgate'rthe / na jIryata ityajayaM AryasaMgataM / nAmni vadaH kyap ca // 522 // Acarya: desh:| anupasarga aisA kyoM kahA ? ghyaN pratyaya meM abhi upasarga se pare abhicArya / guru artha na ho aisA kyoM kahA ? AcArya: guruH| .. vikreya gaoN aura avirodha artha meM paNya avadya aura varya nipAta se siddha hote haiM // 517 // krama se paNa vyavahAra aura stuti artha meM hai, vikreya artha meM 'paNyaM' nipAta se siddha huaa| vada-spaSTa bolanA gahyaM artha meM na vadyaM = 'avayaM' nipAta se bnaa| vRJ-varaNa krnaa| anirodha artha meM-varyaM nipAta se bana gayA hai| karaNa artha meM vahya' nipAta se siddha hotA hai // 518 // vaha dhAtu se vahyaM-zakaTaM / anya artha meM vAhyaM bnaa| svAmI aura vaizya artha meM 'arya' zabda nipAta se siddha hotA hai // 519 // R dhAtu se aryate iti arya: svAmI aura vaizya / yadi prajanakAla prApta hai to 'upasaryA' yaha zabda nipAta se siddha hotA hai // 520 // sR-gamana karana / upasaryA-garbha dhAraNa karane ke yogya RtumatI yaha artha hai| saMgata artha meM 'ajarya' yaha zabda nipAta se siddha hotA hai // 521 // na jIryate, ja-ajayaM / isakA artha hai AryasaMgati jIrNa nahIM hotI hai| nAma upapada se pare vada dhAtu se kyap aura ya pratyaya hotA hai // 522 // Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 kAtantrarUpamAlA nAmni upapade vada: kyap bhavati yazca / sptmyuktmuppdm||523|| dhAtvadhikAre saptamyA nirdiSTamupapadasaMjJaM bhavati / tatrAGnAma cet // 524 // tadupapadaM nAma ceddhAtoH prAgbhavati / tasya tena smaasH||525|| tasya nAmopapadasya tena kRdantena saha samAso bhavati / brAhmaNo vadanaM athavA brahmaNA ucyate brahmodyaM brhmvdyu| bhAve bhuvH||526 // nAmni upapade bhuvo dhAto: kyap bhavati bhAve / brahmabhUyaM gataH brahmatvaM gata ityrthH| .. hanasta ca // 527 // nAmni upapade hante: kyap bhavati nasya takArAdezo bhavati / brhmhtyaa| ashvhtyaa| vRdRjuSIzAsutraguhAM kyp||528|| eSAM kyap bhavati / puna: kyap grahaNaM adhikAranivRtyarthaM / tena nAmni bhAve ceti nivRttyarthaM / dhAtostontaH pAnubandhe // 529 / / hrasvAntasya dhAtosto'nto bhavati pAnubandhe kRti pare / vRtyaM dRtyaM / juSI prItisevanayo: juSyate iti juSyaM / itya: / zAsu anuziSTau // zAseridupadhAyA ityAdinA AkArasya itvaM / ziSya: / stutyaH / guhyaH / dhAtu ke adhikAra meM saptamI se nirdiSTa pada 'upapada' saMjJaka hotA hai // 523 // yadi upapada nAma hai to dhAtu ke pahale hotA hai // 524 // usa nAma upapada kA usa kRdanta ke sAtha samAsa hotA hai // 525 // brahmaNa: vadanaM athavA brahmaNA ucyatebrahmA kA kathana athavA brahmA ke dvArA kahA gayA hai| vaha brahma-udyaM = brahmodyaM, brahmavadyaM / nAma upapada se bhAva artha meM bhU dhAtu se kyap pratyaya hotA hai // 526 // brahmabhUyaM gata:-arthAt brahmatva ko prApta ho gyaa| nAma upapada meM han dhAtu se kyap pratyaya hotA aura nakAra ko takAra hotA hai // 527 // brahmANaM hanti iti brahmahatyA, ashvhtyaa| isakA vigraha bhI hotA hai| brAhmaNo hananaM iti / vRJ dR juSa iN zAs stu guh dhAtu se kyap pratyaya hotA hai // 528 // ' adhikAra nivRtti ke lie yahA~ para puna: kyap kA grahaNa kiyA hai| isameM 'nAma aura bhAva meM ' isakI bhI nivRtti ho jAtI hai| pAnubaMdha kRtpratyaya ke Ane para hrasvAnta dhAtu ke aMta meM 'ta' hotA hai // 529 / vRk-vRtyaM / dR-dRtyaM, juSI-prIti aura sevana karanA juSyaM, iN se itya: zAs"zAseridupadhAyA" ityAdi sUtra se AkAra ko 'i' hokara zAsi vazi, se Sa hokara ziSyaH, stutya:, guhyaH / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 317 RdupadhAccAkRpighRteH // 530 // kRpi cUti varjita RkAropadhAddhAto: kyap bhavati / vRtyaM nRtyaM dRzyaM spRzyaM / bhRnyo'sNjnyaayaam||531|| bhRja asaMjJAyAM kyap bhavati / bhriyata iti bhRtyaH / graho'pipratibhyAM vA / / 532 // apipratibhyAM parAt grahe: kyab bhavati vA / apigRhyaM / apigrAhyaM / pakSye ghyaN / pratigRhyaM pratigrAhyaM / padapakSyayozca // 533 // padapakSyayorarthayohe: kyab bhavati / pakSe bhava: pakSyaH / pragRhyaM padaM / pakSe arjunagRhyA senaa| , vau nIpUbhyAM kalkamuJjayoH // 534 // vAvupapade nIpUJbhyAM kalkamuJjayorarthayo: kyap bhavati / vinIya: kalka: / vipUyo muJjaH / . kRvRSimRjAM vA / / 535 // kRJAdibhyo vA kyap bhavati / kRtyaM kAryaM / vRSa vRkSa secane / vRSyaM / vaSyaM / mRjyaM / mayaM / majo mArjiH // 536 // mRju ityetasya dhAtormArjirAdezo bhavati / cajo: kagau dhuDaghAnubandhayoriti jakArasya gakAraH // mAyaM maayeN| kRp nRt ko chor3akara RkAra upadhA vAlI dhAtu se kyap hotA hai // 530 // hrasvAnta se takArAgama hokara vRtyaM, nRtyaM banA Age dRz-dRzyaM, spRz-spRzyaM bnaa| saMjJA rahita artha meM bhRj se kyap hotA hai // 531 // bhriyate iti bhRtyH| api prati se pare graha dhAtu se vyap pratyaya vikalpa se hotA hai // 532 // apigRhyaM, saMprasAraNa hokara r ko kra huA hai| anyathA apigrAhyaM isameM ghyaN pratyaya huA hai| aise hI pratigRhyaM pratigrAhyaM / . pada aura pakSya artha meM graha se kyA hotA hai // 533 // pakSe bhava: pakSya:-pragRhyaM padaM pragRhyaya ko pada kahate haiN| pakSa meM arjunagRhyA senA arjuna ke pakSa ko grahaNa karatI hai| 'vi' upapada se kalka muJja artha meM nI pUb dhAtu se kyap pratyaya hotA hai // 534 / / vinIyaH, kalkaH / vipUya: / munyjH| kR vRSa mRja dhAtu se vikalpa se kyap hotA hai // 535 // kRtyaM takAra kA Agama huA hai vRSyaM vayaM / mRjyaM mayaM / ___mRja dhAtu ko mArna Adeza hotA hai // 536 // ... "cajo: kagau"-ityAdi 542 sUtra se jakAra ko gakAra ho gyaa| mAyaM, mAya~ / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 kAtantrarUpamAlA sUryarucyAvyathyAH kartari // 537 // . ete kartari nipaatynte| sarati sUte vA lokAniti suuryH| rocata iti rucyH| vyatha / duHkhabhayacalanayoH / na vyathate iti avythy:| bhidyodhyau nde||538|| etau kartari nade nipAtyete / bhinatti kUlAnIti bhidya: / ujjhtyudkmityudhyH| .. yugyaM ca patre // 539 / / yugyamiti nipAtyate patre vAhanArthe / yujyate aneneti yugyaM / kRSTapacyakRpyasaMjJAyAm // 540 // ete nipAtyante saMjJAyAM / kRSTe svayameva pacyante kRSTapacyA vrIhayaH / kupyaM suvrnnrjtaabhyaamnyt| / RvarNavyaJjanAntAd ghynn||541|| RvarNAntAt vyaJjanAntAddhAto: ghyaN bhavati / NakAra idvadbhAvArtha: / ghakArazcajo: kagau ityarthaH / kAryaM / stRG AcchAdane / nistAryaM / zloka locU darzane / AlokyaM AlocyaM / vAdye / kRpa kRpAyAM / kRpe / ro laH / kalpyaM / cajoH kagau dhuTyAnubandhayoH / / 542 // cajo: kagau yathAsaMkhyaM bhavataH dhuTi ghAnubandhe pare / vAkyaM pAkyaM yogyaM bhogyaM / sUrya rucya avyathya zabda nipAta se siddha hote haiM // 537 // sUryaH, rucya:, avythyH| bhidya, udhya nada artha meM nipAta se banate haiM // 538 // jo taToM ko bhedana kare vaha bhidya:, jo udaka ko chor3e-udhyaH / vAhana artha meM 'yugya' nipAta se banatA hai // 539 // jisake dvArA le jAyA jAya--vaha, yugyaM / kRSTa pacya aura kupya saMjJA artha meM nipAta se siddha hote haiM // 540 // jo jote huye kSetra meM svayaM hI paka jAte haiM ve 'kRSTapacyA:' / dhAnya / kupyaM-suvarNa rajata se bhinna ko kupya kahate haiN| ___RvarNAnta aura vyaJjanAnta dhAtu se ghyaN pratyaya hotA hai // 541 // ___NakArAnubaMdha icavat bhAva ke liye hai aura ghakArAnubaMdha 'cajo: kagauH' ityAdi 542 sUtra ke kArya ke liye hai| kRkAryaM "vRddhirAdausaNe" sUtra se vRddhi hokara zabda bane haiN| stRG-DhakanA = nistArya, loka loca-dekhanA AlokyaM AlocyaM vAdyaM / kRpa--kRpA artha meM = 'kRpe ro la:' sUtra se R ke r ko l hokara kalpyaM bnaa| dhuT ghAnubaMdha pratyaya ke Ane para cako ka aura ja ko ga hotA hai // 542 // vac-vAkyaM, pac = pAkyaM, yuj = yogyaM, yuj = yogyaM, bhuj = bhogyaM / / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 319 na kvrgaadivrjyjaam||543|| kavargAdeH vraje: ajazca cajo: kagau na bhavata: / kSIja kUja guja avyakte zabde // kUjyaM kUjaM / khaja mnthe| khAjyaM / prAvrAjyaM / aja kSepaNe / AjyaM / / ghyaNyAvazyake // 544 // Avazyake gamyamAne cajo: kagau na bhavata: ghyaNi pare / avazyapAcyaM / avazyabhojyaM / prvcrciruciyaaciyjityjaam||545 // eSAM cajoH kagau na bhavato ghyaNi pare / pravAcyaH / Arya: / rocya: / yAcyaH / yAjya: / tyaja hAnau / tyaajy:| - ni:prAbhyAM yujeH zakye // 546 // niprAbhyAM parasya yujegoM na bhavati zakyArthe ghyaNi pare / niyoktuM zakya: niyojyaH / evaM prayojya: bhRtyH| bhujo'nne // 547 // bhujo go na bhavati zakyArthe ghyaNi pare ane| bhoktuM zakyaM bhojyaM annaM bhojyaM payaH / _____ AsuyuvapirapilapitrapidabhicamAM ca // 548 // AyUvAtsunotervityAdibhyazca ghyaN bhavati / AsAvyaM / yu mishrnne| yUyate yAvyaM / Tuvap bIjatantasantAne / vApyaM / rapa lapa jalpa vyaktAyAM vAci / rApyaM / lApyaM / trapUS lajjAyAM / trapyaM / daMbheriha prakRtinalopa: / avadAbhyaM / AcAmyaM / kavargAdi vraja aura aja ke ca, ja, ko ka, ga nahIM hotA hai // 543 // kSIja, kUja, guja-avyakta zabda krnaa| kUjyaM kuujN| khaja-manthe / khAjyaM / vraja-prAvrAjyaM / aja-kSepaNa karanA = AjyaM / ___ Avazyaka artha meM ghyaN pratyaya Ane para ca ja ko ka ga nahIM hotA hai // 544 // .. avazyaphamacyaM, avazyabhojyaM / pravaca arci ruci yAca, yaja aura tyaja ke ca, ja ko ghyaNa ke Ane para ka ga nahIM hotA hai // 545 // pravAcyaH, Arya:, rocyaH, yAcya: yAjya:, tyAjya: / ni aura pra se pare zakya artha meM ghyaNa ke Ane para yuj ke j ko g nahIM hotA hai // 546 // niyoktuM zakyaH = niyojya: / prayojya: bhRtyaH / zakya artha ghyaN ke Ane para anna artha meM bhuj ke j ko g nahIM hotA hai // 547 // bhoktuM zakyaM = bhojyaM-anna dUdha aadi| AG pUrvaka su, yu, vap, rapa, lapa, trapa, dabha aura cam dhAtu se ghyaN hotA hai // 548 // . AsAvyaM / yu-yAvyaM, vApyaM, rApyaM, lApyaM, trapyaM, avadAbhyaM AcAmyaM / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 kAtantrarUpamAlA uvarNAdAvazyake // 549 // uvarNAntAt ghyaN bhavati avazyaMbhAve gamyamAne / avazyaM lUyata iti lAvyaM / evaM nAvyaM / bhAvyaM / - pAdhormAnasAmidhenyoH // 550 // pAdhorityetayonimAmidhenyoraryathAsaMkhyaM dhyaN bhavati / AyiricyAdantAnAmiti AyipratyayaH / pAyyaM / dhAyyaM / sAmidheno Rk / prAGoniyo'saMmatAnityayoH svaravat // 551 // ___prAGorupapadayorniyo dhAtorasaMmatAnityayoryathAsaMkhyaM ghyaN bhavati sa ca svaravat / praNAyyazcoraH / nigrAhya ityarthaH / yo gAhapatyAdAnIyata iti sa cAnityo rUDhita: / AnAyyo dakSiNAgniH / __.. saJcikuNDapaH kRtau // 552 // ___ saMpUrvAccinote: kuNDapUrvAtpibateya'N bhavati sa ca svaravat kRtaavbhidheye| saJcAyaH kratuH / kuNDapAya: krtuH| rAjasUyazca // 553 // kRtAvabhidheye rAjasUya iti nipAtyate / rAjA sotavya: rAjA vA sUyate iti rAjasUya: / sAnnAyyanikAyyau havirnivAsayoH // 554 // etau nipAtyete hvirnivaasyorrthyoH| sAnnAyyaM havi: viziSTamantranikAyyo nivAsaH / paricAyyopacAyyAvagnau // 555 // etAvagnAvarthe nipAtyete / paricAyyo'gniH / upacAyyo'gniH / avazyaMbhAvI artha meM uvarNAMta se ghyaN pratyaya hotA hai / / 549 // lu-lAvyaM, nu-nAvyaM, bha-bhAvyaM / ___pA aura dhA ko mAn sAmidhenI artha meM ghyaNa hotA hai // 550 // 'AyiricyAdantAnAm' sUtra se Ay pratyaya hotA hai| pAyyaM, dhAyyaM / pra aura AG upapada meM hone para nI dhAtu se asaMmata aura anitya meM svaravat ghyaNa hotA hai // 551 // pra nI ya I ko ai hokara 'ai Aya' se Aya hokara. praNAyya:-caura: nigrAhyaH hai aimA artha hai AnAyya: dkssinnaagniH| saMpUrvaka ciJ aura kuNDa pUrvaka pA dhAtu se kRdanta meM ghyaN pratyaya hotA hai / / 552 // aura vaha svaravat hotA hai| saJcAya: kratuH, kuMDapAyya: kratuH / yajJa artha meM rAjasUya nipAta se hotA hai // 553 // rAjA sotavya: athavA rAjA sUyate 'raajsuuyH'| havis aura nikasa artha meM 'sAnnAyya' 'nikAyya' nipAta se banate haiM // 554 // sAnAyya:, haviH / viziSTa maMtra nikAyya: nivAsa: / paricAyya, upacAyya se agni artha meM nipAta se siddha hote haiM // 555 // paricAyya: upacAyya:=agniH / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 321 cityAgnicitye ca // 556 // etAvagnAvarthe nipaatyete| cayanaM cityaM / agneshcynmgnicityaa| ___ amAvAsyA vaa||557|| amA--sahArthe amApUrvAdvasateya'N bhavati kAlAdhikaraNe vA dIrghatvaM nipaatyte| amA saha vasatazcandrArko yasyAM tithau sA tithi: amaavsyaa| amaavaasyaa| yallakSaNenAnupapannaM tatsarvaM nipaatnaatsiddh| vuNtRcau // 558 // dhAtortuNtRcau bhvtH| yuvulAmanAkAntAH // 559 // yuvulAM sthAne yathAsaMkhyaM ana aka anta ityete bhavanti / bhavatIti bhAvaka: bhavitA / kAraka: krtaa| nAyaka: netA / hAraka: hartA / bubhUSakaH / asya ca lopa: bubhUSitA / guNazcekrIyite / bobhUyakaH / bobhuuyitaa| bhAvakaH / bhaavyitaa| putrIyikaH / putriiyitaa| hantestaH // 560 // agni artha meM citya agnicityA nipAta se banate haiM // 556 // cayanaM = cityaM, agnezcayanaM = agnicityaa| amApUrvaka vas dhAtu se kAlAdhikaraNa meM ghyaN pratyaya hotA hai // 557 // aura vikalpa se dIrghatA ho jAtI hai| amaa-saath| amA-saha candrArkI yasyAM tithau vasata: sA tithi:-sAtha hai candra aura sUrya jisa tithi meM vaha tithi 'amAvasyA:' amAvAsyA: / vyAkaraNa sUtra se jo nahIM banate haiM ve saba nipAta siddha kahalAte haiN| dhAtu se vuNa tRc pratyaya hotA hai // 558 // - yu vu aura al ko krama se ana aka aura anta Adeza hote haiM // 559 // - yahA~ vu ko aka huA hai bhU-se vuNa huA thA ata: NAnubaMdha se vRddhi hokara bhAvaka: banA tRc se bhU-tR 'an vikaraNa: kartari' 22 sUtra se an hokara 'ani ca vikaraNe' 23 sUtra se guNa hokara iT hokara bhavita bnaa| 'kRttaddhitasamAsAzca' satra se kadanta saMjJA hokara si vibhakti Akara bhavitA bnaa| kR-se kAraka: kartA, nI-nAyakaH, netaa| sannanta meM bhU bhU s pUrva ko hrasva aura tRtIya akSara hokara vubhUSakaH, akAra kA lopa hokara iTa hokara bubhUSitA bnaa| . 'dhAtorvA tumantAdicchati naikakartRkAt' 380 sUtra se san hokara 'caN parokSA cekrIyitasannanteSu' 292 sUtra se dvitva hokara 'dvitIya-caturthayo: prathamatRtIyau' sUtra 159 se caturtha ko tRtIya hokara hrasva hokara banA hai| cekrIyita meM 'guNazcakrIyate' 410 sUtra se guNa hotA hai, ata: bobhUyaka: bobhUyitA / kArita saMjJaka in se pare bhAvaka; bhAvayitA / nAmadhAtu se putrIyakaH putriiyitaa| bakAra NakArAnubandha pratyaya ke Ane para han ke nakAra ko takAra hotA hai // 560 // Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 kAtantrarUpamAlA hanternakArasya to bhavati RNAnubandhe pratyaye pare / hasya hntepirinnicoH| ghAtakaH / hntaa| hana hiMsAgatyoH / AthiricyAdantAnAM / dAyaka: / dAtA / avasAyaka: / avasAtA / gAyaka: / gaataa| nsetto'mntsyaavmikmicmaam||561|| seTo'mantasya vamikamicamivarjitasya ici kRtaM kAryaM na bhavati NAnubandhe kRti pare / zamaka: shmitaa| damaka: dmitaa| yamaka: ymitaa| ac pacAdibhyazca // 562 // pacAdibhyaH ac bhavati / sarve dhAtava: pacAdiSu paThyante / paca: paTha: kara: devaH / nandyAderyuH // 563 // nandyAderyurbhavati sarve dhAtavo nandyAdau paThyante / nandatIti nandanaH / rama krIDAyAM ramaNaH / rAdha sAdha saMsiddhau / rAdhana: saadhnH| grahAderNin // 564 // grahAdergaNAt Nin bhavati / sarve dhAtava: grahAdau paThyante / grAhI grAhiNau grAhiNaH / sthAyI mAyI. ' shraavii| nAmyupadhAttIkRgRjJAM kaH // 565 // nAmyupadhAt prINAte: kirategiraterjAnAtezca ko bhvti| kSipa prernne| vikssipH| likha vilekhane vilikha: / kruza: / prIb tarpaNe kAntau ca / priya: utkiraH / ___ 'hasya hanteSiriNico:' 367 sUtra se iN ic ke Ane para han ke hakAra ko ghakAra ho jAtA hai isa niyama se ghAtakaH, hntaa| dA dhA 'AyiricyAdatAnAM' 364veM sUtra se Aya hokara dAyaka: dhAyaka: dAtA dhAtA bnaa| vam kam cam ko chor3akara iT sahita am anta vAlI dhAtu se J NAnubandha kRdanta pratyaya ke Ane para ic pratyaya se kahA gayA kArya nahIM hotA hai // 561 // zamaka: zamitA, damaka: damitA, yamaka: ymitaa| pacAdi dhAtu se 'ac' pratyaya hotA hai // 562 // pacAdi zabda se sabhI dhAtuyeM lI jAtI haiM pac a= paca: paTha: kara: deva: ityAdi / ___ nandyAdi se 'yu' pratyaya hotA hai // 563 // nadyAdi se sabhI dhAtuyeM par3hI jAtI haiN| 'yuvulAmanAkAntA:' 559veM sUtra se yu ko ana ho jAtA hai| nandatIti = nandanaH / ramu-krIr3A karanA = ramaNa: / rAdh sA-siddhi artha meM haiN| rAdhanaH, sAdhanaH / grahAdi gaNa se Nin pratyaya hotA hai // 564 // grahAdigaNa meM sabhI dhAta liye jAte haiN| graha-Nina haANAnabaMdha se vaddhi hokara grAhina banA = grAhI grAhiNausthA mA se Aya hokara Nin huA hai evaM zruko vRddhi huI hai sthAyI mAyI zrAvI bneNge| nAmi upadhA vAle aura prI kR gR aura jJA se 'ka' pratyaya hotA hai // 565 // kSipa-preraNA = vikSipa: k anubandha hokara 'a' rahatA hai| likha = vilikha: kruz = kruzaH / prI-tarpaNa karanA aura camakanA / I ko iy hokara 'priya:' bnaa| kR a 'RdantasyeraguNe' sUtra 199 se ir hokara kira: utkirH| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 323 vA svare // 566 // girate rephasya vA lakAro bhavati svare pare / udgiraH udgila: prajJaH / __upasarge cAto GaH // 567 // upasarge tu AkArAntADDo bhavati / sugla: / sumla: / prastha: / prahvaH / cho chedane / pracchaH / dhedazipAghrAdhmaH zaH / / 568 // upasarge upapade ebhya: zo bhavati / uddhayaH / utpazya: / utpiba: / ujjighraH / uddhamaH / sAhisAtivedyudejicetidhAripArilimpividAM tvanupasarge // 569 // eSAmanupasarga zo bhavati / sAhayatIti sAhayaH / evaM sAtayaH / vedayaH / ez2a kampane / udejayaH / citI saMjJAne / cetayaH / dhRG dhAraNe dhArayaH / pAra tIra karmasamAptau / pArayaH / limpaH / vindaH / __vA jvalAdidunIbhuvo NaH // 570 // jvalAdibhyo dunote: nayaterbhavatezca anupasarge No bhavati vA pakSe ac / jvala dIptau / jvala: jvAla: / cala kampane / cala: cAla: / kasaparyanto jvalAdiH / Tudu uptaape| dava: dAva: / naya: nAya: / bhava: bhAvaH / svara pratyaya ke Ane para gR ke rakAra ko vikalpa se lakAra ho jAtA hai // 566 // udgiraH, udgilaH / jJA kAnubandhaM se antima svara kA lopa hokara prajJa: bnaa| upasarga sahita AkArAnta dhAtu se 'Da' pratyaya hotA hai // 567 // su upasarga pUrvaka glA mlA haiM 'DAnubandhe'ntyasvarAderlopa:' 510 sUtra se DAnubandha meM antya svara kA lopa hokara sugla: sumla: sustha: prastha: hNA se prataH bnaa| . upasarga upapada sahita dheT dRz pA ghrA aura dhyA dhAtu se 'za' pratyaya hotA hai // 568 // zit hone se pazya piba Adi Adeza hote haiM ut dhe a= uddhayaH / utpazya: utpiba: ujjigha: uddhama: inameM 'dRze: pazya:' 69, 'pa: piba' 63, 'gho jighraH' 64, 'dhmo dhama:' 65 ina sUtroM se krama se dRz .ko pazya, pA ko piba, ghrA ko jighra aura dhmA ko dhama Adeza hotA hai| sAhiM sAti vedi utpUrvaka ejR dhRG pAra lipa vida dhAtu se upasarga ke abhAva meM 'za' pratyaya hotA hai // 569 // ___ zAnubandha se sArvadhAtukavat kArya hotA hai| sAhayatIti sAhya: curAdigaNa se in hokara an hokara banA hai| aise hI sAtaya: vedaya: bane haiM / ez2a-kampanA utpUrvaka udvejaya: citI-samajhanA cetaya: curAdigaNa se banA hai| dhRG-dhAraNa karanA dhAraya: pAra tIra-kArya samApta honA pAraya: tAraya: / limpa: vinda: ina do meM tudAdi gaNa meM 'mucAderAgamo nakAra: svarAdani vikaraNe' 197 sUtra se nakAra kA Agama hokara an vikaraNa hokara rUpa banA hai| jvalAdi se du, nI, bhU dhAtu se vikalpa se aN pratyaya hotA hai // 570 // ina dhAtu se upasarga rahita meM aN yA ac pratyaya hotA hai| jvala-dIpta honA, jvala: jvAla: cala-kampanA cala: cAla:, kasa paryanta jvalAdi dhAtu haiM / Tudu-upatApa denA dava: dAva:, naya: nAya:, bhava: bhaavH| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 kAtantrarUpamAlA samAGo sruvaH // 571 // samAGo: sravateoM bhavati / saMsrAva: / AsrAva / samAGoriti kiM ? prisrvH| . ave hRSoH // 572 // ava-upapade harate: syatezca No bhavati / haja haraNe / avahAraH / So'ntakarmaNi / avasAya: / dihilihizliSizvasivyadhatINzyAtAM ca // 573 // eSAM No bhavati / diha upcye| dehaH / liha AsvAdane / lehaH / zliSa AliGgane zleSuH / zvasa prANane zvAsa: / vyadha tADane vyAdhaH / atyAya: / cyuGchyu Ga jyu gyuaG gAG zyaiG gatau / avazyAyaH / dAya: / pAyaH / pratyAya ityaadi| grahe // 574 // grahe No bhavati / grAho jalacara: grahaH / . svaravRdRgamigrahAmala // 575 // svarAntAd vRdRgamigrahibhyazca al bhavati ghopvaadH| gehe tvak // 576 // grahegeMhe'bhidheye tu agbhavati / gRhNAtIti gRhaM / gRhaM daaraa:| nRtikhaniraJjibhya eva zilpini vus // 577 // abhya eva zilpini abhidheye vus bhavati / nartaka: nartakI khanaka: khanakI / raMja raage| sam AG pUrvaka sru dhAtu se aN hotA hai // 571 // saMsrAva: AsrAva, sam AG se hI ho aisA kyoM kahA ? prisrvH| , ava upapada sahita hU, so dhAtu se aN hotA hai // 572 // avahAra: avsaay:| diha, liha, zliSa, zvasa, vyadha, iNa, zo dhAtu se pare 'Na' pratyaya hotA hai // 573 // NAnubandha se guNa hokara diha = dehaH, liha = lehaH, zliSa = zleSa:, zvas = zvAsa:, vyadha = vyAdha: ati pUrvaka iN ko atyAya: zyaiG-gamana karanA 'avazyAyaH' dAya: pAya: 'AyiricyAdatAnAM' se Aya huA hai| pratyAya: ityaadi| graha dhAtu se vikalpa se 'Na' hotA hai // 574 // grAha: jalacara: grahaH / svarAnta aura vR dR gama graha se pare 'al' pratyaya hotA hai // 575 // ghaJ kA apavAda ho jAtA hai| graha dhAtu se ghara artha meM av pratyaya hotA hai // 576 // saMprasAraNa hokara gRhaM banatA hai| . nRta, khan raMji se zilpI artha meM vus pratyaya hotA hai // 577 // nartaka: nartakI, khanaka: khnkii| raMja--rAga krnaa| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 325 uSidhinINozca // 578 // raMje: paJcamo lopyo bhavati uSighiniNo: parata: // rajyate ityevaM zilpamasya // rajaka: rjkii| gasthakaH // 579 // gAyate: zilpinyarthe thako bhavati / gAthakaH / gaathkii| NyuTa ca // 580 // gAyate: zilpinyarthe NyuT ca bhavati / gAyana: gAyanI / haH kAlavIhyoH // 581 // jahAte: kAle vrIhau cArthe NyuG bhavati / jahAti kAle bhAvAniti hAyana: sNvtsrH| jahatyudakamiti hAyanA vriihyH| - aashissykH||582|| AziSi gamyamAne dhAtorakapratyayo bhavati / jIva prANadhAraNe / jIvatAt jIvakaH / evaM nandakaH / prasnusRlvAM sAdhukAriNi // 583 // eSAM sAdhukAriNyarthe aka: pratyayo bhvti| sAdhukaraNaM shilpmev| cyuG chyuG puGiti daNDakadhAtuH / sAdhu pravate sAdhupravakaH / evaM sravakaH / sarakaH / lavakaH / sAdhu saratIti / sAdhu lunAtIti / sR gatau / ityaadi| krmnnynn||584|| uS ghinI, N se pare raMja ke paMcama akSara kA lopa ho jAtA hai // 578 // raMganA yaha hai kAma jisakA rajaka: rjkii| gA dhAtu se zilpI artha meM thaka pratyaya hotA hai // 579 // gAthaka: gaathkii| ..... gA dhAtu se zilpI artha meM NyuT pratyaya bhI hotA hai // 580 // gAyana: gAyanI 559 se 'yu' ko ana Adeza huA hai| ohAk dhAtu se kAla aura brIhi artha meM NyuG pratyaya hotA hai // 581 // jahAti kAle bhAvAn iti 'hAyana:' saMvatsara: 'ApiricyAdatAnAM' se Aya huA hai jo udaka ko chor3ate haiM hAyanA: brIhyaH / __ AziS artha meM dhAtu se aka pratyaya hotA hai // 582 // jIva--prANa dhAraNa karanA jIvatAt = jIvaka: naMdaka: ityAdi / * tru lu se pare sAdhukaraNa artha meM aka pratyaya hotA hai // 583 // sAdhukaraNa zilpa hI hai / cyuG chayujhuG ye daNDaka dhAtu haiN| sAdhu pravate = sAdhu pravakaH, sravakaH, sarakaH, lavakaH / sAdhu saratIti sAdhu lunAtIti / sR-gamana karanA / ityAdi / karma upapada meM rahane para dhAtu se aN pratyaya hotA hai // 584 // Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 kAtantrarUpamAlA karmaNyupapade dhAtoraN bhvti| kumbhaM karotIti kumbhkaarH| evaM kANDalAva: / vedAdhyAya: / kumbhkaarii| hAvAmazca // 585 // ebhya: karmaNyupapade aN bhavati / mitrAhvAya: / tantuvAya: / dhaanymaay:| zIlikAmibhakSAcaribhyo nnH||586 // ebhyo No bhavati karmaNyupapade / ddhishiilaa| ddhikaamaa| dadhibhakSA / kalyANAcArA straaN| Ato'nupasargAtkaH / / 587 // karmaNyupapade'nupasargAdAkArAntAddhAto: ko bhavati / dhanu dadAtIti dhanadaH / evaM sarvajJaH / nAmni sthazca // 588 // nAmni upapade tiSThatirAkArAntAcca ko bhvti| same tiSThatIti samastha: / kUTastha: / kacchena pibatIti kacchapa: / dvAbhyAM pibatIti dvipaH / tundazokayoH primRjaapnudoH||589|| tundazokayoH karmaNorupapadayoH parimRjApanudibhyAM ko bhvti| tundaM parimASTarTIti tundaparimRja: alasa: / evaM zokamapanudatIti / zokApanudaH / aanndkaarii| jnyH||590|| karmaNi propapade dAjJAbhyAM ko bhavati / pradaH / pathi prajJaH / sami khyaH // 591 // karmaNi sami copapade khyAte: ko bhvti| kumbhaM karoti kumbhakAra: kANDaM lunAtIti = kANDalAva: / vedaM adhIte = vedAdhyAya: / strIliMga meM kumbhakArI ityaadi| hvA, vA, mA se karma upapada meM aN hotA hai // 585 // mitraM AhvayatI = mitrAhvAya, taMtuM vayati = taMtuvAya: dhAnyaM mimIte = dhAnyamAya: / karma upapada se zIla kAma bhakSa cara ke Ane para 'Na' pratyaya hotA hai // 586 // dadhizIlA, dadhikAmA, dadhibhakSA, klyaannaacaaraa| karma upapada meM hone para upasarga rahita AkArAnta dhAtu se 'ka' pratyaya hotA hai // 587 // kAnubaMdha se aMta svara kA lopa ho jAtA hai| dhanaM dadAtIti = dhanadaH sarvaMjAnAtIti = sarvajJaH / ' nAma upapada meM hone para sthA aura AkArAnta dhAtu se 'ka' pratyaya hotA hai // 588 // same tiSThatIti samastha: kUTastha: svastha: / kacchena pibatIti kacchapaH, dvAbhyAM pibatIti dvipaH / tuMda aura zoka upapada meM hone para parimRj apanuda se 'ka' pratyaya hotA hai / / 589 // tuMdaM parimArTi iti = tuMdaparimRjaH,-AlasI, zokaM apanudatIti shokaapnud:-aanndkaarii| pra upapada meM dA jJA se 'ka' pratyaya hotA hai // 590 // prakarSeNa dadAti = prada: pathi prjnyH| sam upapada meM rahane para khyA se 'ka' pratyaya hotA hai // 591 // . Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 327 cakSiGa khyaang||592|| cakSiG ityetasya khyAGAdezo bhavati asArvadhAtuke / gAM saMcaSTe gosaMkhyaH / gssttk||593|| karmaNyupade gAyateSTak bhavati / madhuraM gAyatIti mdhurgii| saamgii| surAsIdhvoH pibateH // 594 // surAsIdhvorupapadayoH pibateSTagbhavati / suraapii| siidhupii| ho'c vayo'nudyamanayoH / / 595 // karmaNyupapade harateraj bhavati vayasi anudyamane gamyamAne / UrdhvaM nayanamudyamanaM tato'nyadanudyamanaM / kavacaharaH ksstriykumaarH| AGi tAcchIlye // 596 // karmaNyAGi copapadre tAcchIlyArthe harateraj bhavati / puSpANi AhartuM zIlamasya puSpAharo vidyAdharaH / aheca // 597 // karmaNyupapade arhateraj bhavati / pUjAmarhatIti pUjArhaH / dhRjaH praharaNe cAdaNDasUtrayoH // 598 // cakSiG dhAtu ko asArvadhAtuka meM khyAG Adeza hotA hai // 592 // gAM saMcaSTe gosNkhyH| ____ karma upapada meM gA dhAtu se 'Tak' pratyaya hotA hai // 593 // madhuraM gAyatIti mdhurgii| surA, sIdhu upapada meM hone para 'pA' dhAtu se Tak pratyaya hotA hai // 594 // surApI, siidhupii| karma upapada meM rahane para vayas aura anudyamana artha meM ha dhAtu se 'ac' pratyaya hotA hai // 595 // kisI vastu ko uThAte haiM to Upara karanA hotA hai udyamana kahalAtA hai aura isase viparIta anudyamana kahalAtA hai| kavacaM haratIti = kavacaharaH / karma aura AG upapada meM hone para tat svabhAva artha meM ha dhAtu se ac hotA hai // 596 // puSpoM ke grahaNa karane kA hai svabhAva jisakA use kahate haiM puSpAhara: vidyAdharaH / karma upapada meM rahane para arha dhAtu se ac hotA hai // 597 // pUjAm arhati iti puujaarhH| daNDa sUtra varjita praharaNavAcaka upapada ke hone para 'dhR' dhAtu se ac pratyaya hotA hai // 598 // Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 kAtantrarUpamAlA daNDasUtravarjite praharaNavAcake upapade dhRJo'J bhavati / vajradhA: cakradharaH / adaNDasUtrayoriti kiM / dnndddhaarH| suutrdhaarH| dhanurdaNDatsarulAGgalAGkazayaSTitomareSu graheSu // 599 / / ___ eSUpapadeSu graherajvA bhvti| dhanurgraha: dhanuhiH / daNDagrahaH / daNDagrAhaH / tsarugraha: tsrugraahH| lAGgalagrahaH / lAGgalagrAhaH / aGkazagrahaH aGkuzagrAhaH / yaSTigrahaH yaSTigrAhaH / tomaragrahaH / tomaragrAhaH / stambakarNayo ramijapoH // 600 // stambakarNayorupapadayoramijapibhyAM aj bhavati / stamberamo hastI / karNejapa: pizuna: / zaMpUrvebhyaH sNjnyaayaam||601|| zaMpUrvebhyo dhAtubhya: saMjJAyAM aj bhavati / zaM karoti iti zaMkaraH / zaMbhava: / zaMvadaH / zIGo'dhikaraNe ca // 602 // adhikaraNe ca nAmni upapade zete aj bharzvavati / khe zete khazayaH / cakArAt- . .. pArzvapRSThAdau karaNe // 603 // pArzvapRSThAdau karaNe upapade zIGa: aj bhavati / pAveMna zete pArzvazaya: / pRSThazaya: kubjaH / cressttH||604|| adhikaraNe nAmni upapade careSTo bhavati / kuruSu caratIti kurucaraH / evmttviicrH| ... vajraM dharati iti vajradhAraH / cakraM dharati iti cakradharaH / daNDa sUtra varNita aisA kyoM kahA ? daNDadhAraH sUtradhAraH / isameM 584 sUtra se aN pratyaya huA hai| vRddhi huii| dhanuSa, daNDa tsaru, lAGgala, aMkuza, yaSTi aura tomara ke upapada meM hone para graha dhAtu se ac pratyaya vikalpa se hotA hai // 599 // / dhanurgRhNAti iti dhanurgraha: pakSa meM 'karmaNyaNa' sUtra 584 se aN hokara dhanuhiH / daNDagrahaH daNDagrAha: tsarugraha: tsarugrAha: aadi| staMba aura karNa upapada meM hone para ram jap dhAtu se ac pratyaya hotA hai // 600 // staMbaM ramate iti = staMberama:-hastI, kaNe japatIti = karNejapa:-pizunaH / zaM pUrvaka kR dhAtu se saMjJA artha meM yac hotA hai // 601 // zaM karoti iti = zaMkaraH / zaMvadaH / zaMbhavaH / adhikaraNa aura nAma upapada meM hone para zIG dhAtu se ac hotA hai // 602 // khe zete-AkAza meM sotA hai| khazaya: / cakAra sepArzva pRSTha Adi karaNa upapada meM hone para zIG se ac hotA hai // 603 // pAvena shete--paarshvshyH| paSThazayaH = kbjH| adhikaraNa nAma upapada meM hone para cara se 'Ta' pratyaya hotA hai // 604 // kuruSu caratIti = kurucaraH / aTavIcaraH / strIliGga meM kurucarI aTavIcarI banatA hai| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: - 329 puro'grato'greSu satteH // 605 // eSUpadeSu satteSTo bhavati / puraH sara: / agrata:sara: agresaraH / __ pUrve kartari // 606 // pUrvazabde kartaryupapade satteSTo bhavati / pUrvasara: pUrvasarI / kRSo hetutAcchIlyAnulomyeSvazabdazlokakalahagAthAvairacATusUtramantrapadeSu // 607 // ___ azabdAdiSu karmasUpapadeSu hetau tAcchIlye Anulomye kRJaSTo bhvti| hetau yazaskarI vidyA / tAcchIlye shraaddhkrH| Anulomye vcnkrH| azabdAdiSviti kiN| shbdkaarH| zlokakAraH klhkaarH| gAthAkAraH / vairakAraH / caattukaarH| sUtrakAraH / mantrakAra: / pdkaarH| tadyadAdyantAnantakArabahubAhvahardivAvibhAnizAprabhAbhAzcitrakartRnAndIkiMlipilibiba libhaktikSetrajaMghAdhanuraru:saMkhyAsa c||608|| tadAdiSu karmasUpapadeSu kRJaSTo bhvti| tatkarotIti tatkaraH tskrH| rUDhitvAttasya sakAraH / yatkaraH / aadikrH| antakaraH / anantakaraH / kArakaraH / bahukaraH / baahukrH| ahskrH| divAkaraH / vibhaakrH| nishaakrH| prbhaakrH| bhaaskrH| citrkrH| kartakaraH / nAndIkaraH / kiM karotIti kiMkaraH / lipikrH| libikrH| blikrH| bhktikrH| kSetrakara: jNghaakrH| dhn:krH| aru:krH| ekkrH| dvikaraH / ityAdi / cakArAt rjniikrH|| bhRtau karmazabde // 609 // karmazabde upapade kRJaSTo bhavati bhRtAvatha / karmakaro bhRtyaH / puraH agrata: aura agra upapada meM hone para 'sa' se 'Ta' pratyaya hotA hai // 605 // pura: sarati iti pura: saraH / agrata: sarati agrata: saraH / agre sarati iti agresrH| - pUrva zabdakartA se upapada meM hone para sa se 'Ta' pratyaya hotA hai // 606 // pUrvaM sarati iti pUrvasaraH puurvsrii|| zabda, zloka, kalaha, gAthA, vaira, cATu sUtra, maMtra inako chor3akara anya karma ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se hetu tatsvabhAva aura anuloma artha meM 'Ta' pratyaya hotA hai // 607 // heta artha meM yazaH karoti iti = yshskrii-vidyaa| tatzIla artha meM zrAddhaM karotIti-zrAddhakaraH / anuloma artha meM-vacanaM karoti-vacanakaraH / zabda zloka Adi ko chor3akara aisA kyoM kahA ? zabdaM karoti iti-zabdakAra: zlokakAra: inameM aN pratyaya huA hai| __ tadAdi upapada meM evaM Adi, aMta, anaMta, kAra, bahu, bAhu, ahar divA vibhA, nizA, prabhA, bhAs, citra, kartR, nAndI, kiM, lipi, libi, bali, bhakti, kSetra, jaMghA, dhanuSa, aruSa aura saMkhyAvAcI zabdoM ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'Ta' pratyaya hotA hai // 608 // tatkarotIti = tatkara: 'rUDhitvAt tasya skaarH|' niyama se ta ko 'sa' hokara taskara: bnaa| yatkara: Adikara: ityAdi / cakAra se rajanIkara: Adi bhI lenA caahiye| karma zabda upapada meM hone para bhRtya artha meM 'kR se Ta' pratyaya hotA hai // 609 // karma karoti iti--karmakara: bhRtyaH / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 kAtantrarUpamAlA istambazakRtoH vrIhivatsayoH // 610 // stambazakRtorupapadayo: kRtra irbhavati / stambakari: vrIhiH / zakRtkari: bAlavatsaH / haratetinAthayoH pazo // 611 // dRtinAthayorupapadayorharaterirbhavati pazAvarthe / dRtihari: nAthahariH / pazuH / phalemalarajaH sugrahe // 612 // ekhUpapadeSu graherirbhavati / phalegrahiH / malagrahiH / rajograhiH / devvaatyoraapeH||613|| devavAtayorupapadayorApnoterirbhavati / devAnprApnoti devApi: / vAtApiH / AtmodarakukSiSu bhRJaH khiH // 614 // eSu karmasUpapadeSu bhRtra: khirbhavati / nastu kvacit iti nalopa: / hrasvAruSormontaH // 615 // hrasvAntasyAnavyayasyAruSazcopapadasya maMkArAnto bhavati khAnubandhe kRti pare / AtmAnaM bibhattIti AtmabhariH / evamudaraMbhariH / kukSibhariH / ejekhsh||616|| stamba aura zakRt upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'i' pratyaya hotA hai // 610 // staMbakari:-brIhiH, zakRtkariH bAlavatsaH / dRti aura nAtha zabda upapada meM hone para pazu artha meM ha dhAtu se 'i' pratyaya hotA hai // 611 // dRtihariH, nAthahari:-pazuH / phale mala aura raja:ke upapada meM hone para graha dhAtu se 'i' pratyaya hotA hai // 612 // phalegrahiH malagrahiH rajograhiH / phalAni gRhNAti iti / deva aura vAta upapada meM rahane para 'Ap' dhAtu se 'i' pratyaya hotA hai // 613 // devAn Apnoti--devApi: vAtam Apnoti iti = vAtApiH / Atman udara aura kukSi zabda ke upapada meM rahane para 'bhRj' dhAtu se 'khi' pratyaya hotA hai // 614 // avyaya rahita, hrasvAnta aura aruSa ke upapada meM rahane para khAnubaMdha pratyaya ke Ane para uparyukta upapada ko makArAnta ho jAtA hai // 615 // AtmAnaM bibhartIti = Atmabhari: 'nastu kvacid' sUtra se Atman ke nakAra kA lopa ho gayA hai| aise hI udaraM bibharti = udara + am / i tatsthAlopyA: vibhaktaya: sUtra se vibhakti kA lopa hokara R ko guNa 'ar' hokara isa sUtra se makArAMta hokara udaraMbhariH kukSibhariH bana gye| karma upapada meM hone para innanta ej dhAtu se khaz hotA hai // 616 // . Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 331 karmaNyupapade ejayaterinantAt khaz bhavati / ez2a kaMpane / janamejayatIti janamejayaH / zunIstanamuJjakUlAsvapuSpeSu dheTaH // 617 // eSu karmasUpapadeSu dheTa: khaz bhvti| dIrghasyopapadasthAnavyayasya khAnubandhe // 618 // dIrghAntasyAnavyayasyopapadasya hrasvo bhavati khAnubandhe kRti pre| dheTa paane| zunIM dhayatIti zuniMdhayaH / stanaM dhayatIti stanaMdhayaH / mujhaMdhayaH / kUlandhayaH / AsyandhayaH / puSpaMdhayaH / shunindhyii| . nADIkaramuSTipANinAsikAsu dhmazca // 619 // eSu karmasUpapadeSu dhamatedheTazca khaz bhavati / naaddindhmH| krndhmH| karandhayaH / muSTindhayaH / muSTindhamaH / pANindhayaH / pANindhamaH / nAsikandhamaH / nAsikandhayaH / vidhvarustileSu tudaH // 620 // eSu karmasUpapadeSu tudaH khazU bhavati / vidhutudaH / . saMyogAdevuTaH // 621 // saMyogAdevuTo lopo bhavati dhuTi pare / aruMtudaH tilantudaH / asUryograyodazaH // 622 // anayorupapadayodRzaH khaz bhavati / asUryapazyA rAjadArA: / ugraMpazyAH / janam ejayatIti = janamejaya: / khAnubaMdha se anusvAra Agama evaM zAnubaMdha se sArvadhAtukavat kArya hotA hai| zunI stana, muJja, kUla, Asya aura puSpa inake upapada meM Ane para dheT dhAtu se khaz pratyaya hotA hai // 617 // dhett-piinaa| zunIM dhytiiti| avyaya rahita dIrghAnta upapada ko khAnubaMdha kRtapratyaya ke Ane para hrasva ho jAtA hai // 618. // zunidhayaH, stanaMdhaya: ityaadi| nADI, kara, muSTi pANi aura nAsikA ke upapada meM rahane para dhmA aura dheT dhAtu se khaz pratyaya hotA hai // 619 // nADI dhamati iti 'nADiMdhama:' 618 sUtra se hrasva huA hai| evaM 'dhyodhamaH' isa 65veM sUtra se mA ko dhama Adeza huA hai| aise hI dheT se nADiMdhaya: ityaadi| vidhu, arus aura tila ke upapada meM rahane para tud dhAtu se khaz pratyaya hotA hai // 620 // . vidyutudaH / saMyogAdi dhuTa kA lopa ho jAtA hai dhuT ke Ane para // 621 // yahA~ arus ke sakAra kA lopa ho gayA hai ata: aruMtudaH, tilantudaH / _____ asUrya aura ugra se pare dRz dhAtu se khaz pratyaya hotA hai // 622 // asUryapazyA ugraMpazyA, "dRzeH pazya:" sUtra 69 se dRz ko pazya huA hai| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 kAtantrarUpamAlA lalATe tapaH // 623 // lalATe upapade tapate: khaz bhavati / lalATaMtapaH / mitanakhaparimANeSu pacaH // 624 // eSu karmasUpapadeSu paca: khaz bhavati / mitampacA braahmnnii| nakhaMpacA yavAgU: / prasthaMpacA droNaMpacA sthaalii| kUla udujodvahoH // 625 // kUle upapade udrujodvaho: khaz bhavati / rujo bhNge| kUlamudrujA nadI / kUlamudvahaH samudraH / vahalihAbhraMlihaparantaperaMmadAzca // 626 // ete khazantA nipAtyante / vahaMlihA gauH / azraliho vAyuH / paraMtapa: khala: / iramadA sIdhuH / cakArAt vAtamajantIti vAtamajAH / zrAddhaM jahAtIti zrAddhajahA mASA: / vadeH khaH priyavazayoH // 627 // anayorupapadayorvadeH kho bhavati / priyaMvadaH / vazaMvadaH / sarvakUlAbhakarISeSu kaSaH // 628 // eSUpapadeSu kaSate: kho bhavati / kaSa siSeti daNDakadhAtuH / sarvaMkaSa: khala: / kUlaMkaSA nadI / abhraMkaSo giriH / karISaMkaSA vaatyaa| bhayArtimegheSu kRtrH||629 // lalATa upapada meM rahane para tap dhAtu se khaz pratyaya hotA hai // 623 // lalATaM tapatIti = lalATaMtapaH / mita nakha aura parimANa ke upapada meM rahane para pac dhAtu se khaz pratyaya hotA hai // 624 // mitNpcaa--braahmnnii| nakhaMpacA-yavAgU, prasthaMpacA-sthAlI droNaMpacA khArI ityaadi| kUla upapada meM rahane para ut pUrvaka ruj vaha dhAtu se. khaz pratyaya hotA hai // 625 // ruj-bhaMga karanA, kUlamudrujA-nadI / kUlamudvahaH samudraH / vahaMliha abhraMliha parantapa irammada ye khaz pratyayAnta zabda nipAta se siddha huye haiM // 626 // bahalihA-gAya, abhraMliha:-vAyuH, paraMtapa:-duSTa, iraMmadA-surA / cakAra se vAtaM ajaMti-vAtamajA:, zrAddhaM jahAtIti shraaddhjhaa:-udd'd| priya aura vaza upapada meM rahane para vada dhAtu se 'kha' pratyaya hotA hai // 627 // priyaMvada: vshNvdH| sarva kUla abhra aura karISa upapada meM Ane para kaSa dhAtu se 'kha' pratyaya hotA hai // 628 // kaSa siSa ye daNDaka dhAtu haiN| sarvaM kaSati-sarvaMkaSa:-duSTaH, kUlaMkaSA-nadI, abhraMkaSo-giriH, karISaMkaSA-vAtyA = aaNdhii| bhaya, Rti aura megha se pare kR dhAtu se 'kha' pratyaya hotA hai // 629 // Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 333 eSUpapadeSu kRtra: kho bhavati / bhayaMkaraH / RtiMkaraH / meghaMkaraH / kSemapriyamadreSvaNca // 630 // ekhUpapadeSu kRtra: kho bhavati aNca / kSemaMkara: kssemkaarH| priyaMkaraH priyakAra: / madrakara: mdrkaarH| 'nAmni tRbhRvRjidhAritapidamisahAM saMjJAyAm // 631 // nAmyupapade ebhya: saMjJAyAM kho bhavati / rathena taratIti rathaMtaraM sAmI vizvaM bibhartIti vizvaMbharA bhUH / patiM vRNIte patiMvarA knyaa| dhanaM jayatIti dhanaJjayaH / vasuM dhArayatIti vasundharA / zatru tApayatIti zatrutapaH / ariM damayatIti arindamaH / zatru sahate iti zatrusahaH / gamazca // 632 // nAmni upapade gamazca kho bhavati saMjJAyAM / sutaMgama: / hRdayaGgamA vAcaH / urovihAyasoruravihau ca // 633 // urovihAyasoruravihau bhavata: gamazca kho bhavati saMjJAyAM / urasA gacchatIti uraGgama: / vihAyasA gacchatIti vihnggmH| Do'saMjJAyAmapi // 634 // nAmni upapade gameDoM bhavatyasaMjJAyAmapi / bhujAbhyAM gacchatIti bhujagaH / turagaH / plavagaH / patagaH / adhvagaH / dUraga: / pAragaH / pannagaH / sugaH / durga: / nagaH / agaH / uragaH / vihagaH / ___ vihaGgaturaGgabhujaGgAzca // 635 // bhayaMkaraH, RtiMkaraH, meghNkrH| kSema priya aura madra se pare 'kR' dhAtu se kha aura aN pratyaya hotA hai // 630 // kSemaMkaraH, kSemakAraH ityaadi| nAma upapada meM hone para tR bhR vRja dhR tapa dama saha dhAtu se saMjJA artha meM kha pratyaya hotA hai // 631 // .. rathena tarati--rathaMtaraM, vizvaM bibharti yA sA iti--vizvaMbharA--pRthvI, patiM vRNIte yA sA pativarA-kanyA, dhanaM jayatIti dhanaMjayaH, vasuM dhArayati-vasuMdharA zatru tApayati-zatrutapa: ariM damayati--ariMdama: zatru sahate-zasahaH, sarvaM sahate iti srvNsh:-muniH|| nAma upapada meM hone para saMjJA artha meM gama dhAtu se kha pratyaya ho jAtA hai // 632 // sutaMgama: hrdyNgmaa-vaac:| uras vihAyas ko ura viha hokara saMjJA artha meM gama dhAtu se kha pratyaya ho jAtA hai // 633 // urasA gacchati-uraMgama: vihAyasA gacchati-vihaMgamaH / nAma upapada meM hone para gama dhAtu se asaMjJA artha meM bhI 'Da' pratyaya hotA hai // 634 // bhujAbhyAM gacchati-bhUjaga: turagaH, plavaga: ityaadi| DAnabaMdha se antyasvara ko Adi meM karake vyaMjana kA lopa ho jAtA hai ata: gam ke am kA lopa ho gayA hai| . vihaGga turaGga aura bhujaGga zabda Da pratyayAnta nipAta se siddha hote haiM // 635 // Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 kAtantrarUpamAlA ete DAntA nipAtyante saMjJAyAM / vihaGgaH / turaGgaH / bhujnggH| anyato'pi ca // 636 // nAmni upapade gameranyasmAdapi Do bhvti| vAri caratIti vArca: hNsH| girau zete girizaH / varAnAhantIti varAhaH / parikhanyate prikhaa| ___hanteH karmaNyAzIrgatyoH // 637 // karmaNyupapade AziSi gatau ca vartamAnAddhanteDoM bhvti| zatru vadhyAt zatruhaH / krozaM hantIti krozahaH / apAtkle zatamasoH // 638 // klezatamasorupapadayorapahanteDoM bhavati / klezApahaH / tamopahaH / duHkhApahaH / jvarApahaH / vissaaphH| . anyato'pi / anyApahaH / drpaaphH| kumaarshiirssyornnin||639|| kumArazIrSayorupapadayo: hanteNin bhavati / kumAraghAtI / shiirssghaatii| TaglakSaNe jaayaaptyoH||40|| jAyApatyorupapadayorhanteSTag bhavati lakSaNavatkartari / jAyAghna: bAhmaNaH / patighnI vRsslii| amanuSyakartRke'pi ca // 641 // nAma upapada meM hone para gama se bhinna anya dhAtu se bhI 'Da' pratyaya hotA hai // 636 // vAri caratIti-vArca: haMsa: yaha vAr zabda rakArAMta hai| girau zete-'giriMzI' ke I kA lopa hokara giriza: varAn AhaMti iti--varAhaH prikhnyte--prikhaa| karma upapada meM Ane para AziSa aura gati artha meM vartamAna han dhAtu se 'Da' pratyaya hotA hai // 637 // zatru vadhyAt zatruhaH, yahA~ AzIrliG hai / krozaM hanti iti--krozahaH / yahA~ han dhAtu kA gati artha hone se eka koza gamana karane vaalaa| aisA artha hai| kleza tamas ke upapada meM rahane para apapUrvaka han dhAtu se 'Da' pratyaya hotA hai||638 // klezaM apahanti-klezApahaH, tamopahaH, duHkhApahaH / ityaadi| kumAra aura zIrSa upapada meM hone se han dhAtu se Nin pratyaya hotA hai // 639 // kumAraM hanti-kumAraghAtI "hasya hanterghirinico:" 367 sUtra se han ke ha ko gha hokara hantesta 560 sUtra se nakAra ko takAra huA hai / ata: zIrSaghAtin banA hai liMga saMjJA hokara vibhakti Akara zIrSaghAtI bnaa| jAyA aura pati upapada meM Ane se hana se Tak hotA hai aura kartA meM lakSaNavat kArya hotA hai // 640 // jAyAM hanti--jAyAghna: 'gamahan' ityAdi 113 sUtra se han kI upadhA kA lopa hokara 'luptopadhasya ca' sUtra 114 se ha ko gh hokara jAyAghna: bnaa| aise patighnI bnaa| manuSya ke kartA na hone para bhI vartamAna han se Tak ho jAtA hai // 641 // . Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 335 amanuSyakartRke'pi ca vartamAnAt hanterapi ttgbhvti| jAyAna: tilkH| patighnI paannirekhaa| pittanaM ghRtam / vAtaghnaM tailaM / zleSmANaM hantIti zleSmalaM trikaTukaM / apizabdAt kRtaghnaH / hastibAhukapATeSu zaktau // 642 // eSUpapadeSu hanteSTagbhavati zaktau / hastinaM haMtIti hastinaH / evaM bAhughnaH / kapATanaH / ___ pANighatADayau zilpini // 643 // etau zilpe nipAtyete / pANinA hantIti pANigha: / tADayaH / nagnapalitapriyAndhasthUlazubhagADhyeSvabhUtatadbhAve kRtraH khyuTa krnne||644 // nagnAdiSUpapadeSu amRtatadrAverthe kRtra: khyuT bhavati karaNe / anagno nagnaH kriyate anena nagnakaraNaM dyUtaM |evN palitaMkaraNaM tailaM / priyaMkaraNaM zIlaM / andhaMkaraNa: zokaH / sthUlaMkaraNaM dadhi / zubhagaMkaraNaM rUpaM / ADhyaMkaraNaM vittN| bhuvaH khiSNukhukatro kartari // 645 // nagnAdiSUpapadeSu abhUtatandrAve bhuva: khiSNukhukajau bhavata: kartari / anagno nagno bhavati nagnaM bhaviSNuH / nagnaMbhAvuka: / palitaMbhaviSNuH / palitaMbhAvuka: / priyaMbhaviSNuH / priyaMbhAvukaH / andhaMbhaviSNuH andhaMbhAvukaH / sthUlabhaviSNuH sthUlaMbhAvukaH / karmaNi bhajo vinn||646 // . jAyAghna:-tilaka, patighnI-pANirekhA, pittaghnaM-dhRtaM vAtaghnaM-tailaM zleSmANaM hanti zleSmaghnaM-trikaTukaM / api zabde se--kRtaM hnti-kRtghnH|| - hasti bAhu kapATa ke upapada meM hone para zakti artha meM han se Tak pratyaya hotA hai // 642 // hastinaH, bAhughnaH, kapATaghnaH / zilpI artha meM pANigha aura tADagha nipAta se siddha hote haiM // 643 // . pANinA hanti-pANigha:, tADagha: / nagna, palita, priya, andha, sthUla, zubhaga, ADhya, upapada meM rahane para abhUta tadbhAva artha meM 'kR' dhAtu se karaNa se 'khyuT' pratyaya hotA hai // 644 // . . abhUtatadbhAva-jo jaisA nahIM hai usakA vaisA honaa| anagna: nagnaH kriyate anena--jo nagna nahIM hai vaha isase nagna kiyA jAtA hai| ngnNkrnnN-juuaa| palitaMkaraNaM-tailaM-'yuvulAmanAkAntA' se yu ko ana huA hai| priyaMkaraNaM-zIlaM / apriya ko priya karane vAlA zIla andhakaraNaM-zoka: cakSu sahita ko bhI zoka andhA karane vAlA hai| ye nagna Adi upapada meM rahane para abhUta tadbhAva artha meM 'bhU' dhAtu se kartA meM khiSNu aura khukaJ pratyaya hote haiM // 645 // khiSNu meM khAnubaMdha aura khukaJ meM khajAnubaMdha hote haiM khAnubaMdha se anusvAra hotA hai| anagno nagno bhavati guNa av hokara nagnaMbhaviSNuH, nagnaM bhAvuka: / AnubaMdha se vRddhi huI hai aura Av huA ityaadi| karma meM bhaj se 'viN' pratyaya hotA hai // 646 // Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 kAtantrarUpamAlA karmaNi bhajo viN bhavati / velopo'pRktasya iti veloMpo bhavati // arddhabhAk / pAdabhAk / sahaH chandasi // 647 // chandasi bhASAyAM saho viN bhavati / turAMsahate / saheSvo DhaH // 648 // sahessakArasya SatvaM bhavati hakArasya DhakAro bhavati cet / turASAD turAsAhau turaasaahH| vahazca // 649 // nAmni upapade vahazca viN bhavati / praSThavATa prsstthauhii| anasi Daca // 650 // anasyupapade vahazca viN bhavati / anasazca Do bhavati / anaDvAn / andduhii| duhaH ko ghazca // 651 // duhaH ko bhavati antasya ghAdeza: / brahmadughA / kaamdudhaa| viT kmigmikhnisnijnaam||652|| nAmni ebhyo viT bhvti| viDvanorAH // 653 // ___NAnubaMdha se vRddhi evaM 'verlopo'pRktasya' sUtra se 'vi' kA lopa hokara pratyaya kucha bhI zeSa nahIM rahA hai| arddhabhajati iti-arddhabhAk, pAda bhAk j ko g hokara prathama akSara huA hai 'cavargadRgAdInAM ca' sUtra se sike Ane para j ko g huA hai| chanda bhASA meM 'saha' se viNa hotA hai // 647 // turAMsahate / iti saha ke sakAra ko SakAra aura hakAra ko DhakAra ho jAtA hai // 648 // turASAD turAsAhau turAsAhaH ityaadi| ___ nAma upapada se vaha dhAtu se viN pratyaya hotA hai // 649 // praSThaM vahati iti--praSThavATa prsstthauhii| anas upapada meM 'vaha' se viNa hotA hai // 650 // anas ke s ko 'u' hotA hai| anaDvAna', andduhii| duh dhAtu se 'ka' pratyaya hotA hai aura aMta ko 'gha' Adeza hotA hai // 651 // . brAhmaNaM dogdhi iti--brahma dughA, kaamdughaa| kam gam khan san aura jan ke nAma upapada meM rahane se viT pratyaya hotA hai // 652 // viTa aura vana pratyaya ke Ane para paMcamAnta ko AkAra ho jAtA hai // 653 // 1. anaH zakaTaM vahatIti / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 kRdanta: viTi ca vani ca pratyaye pare paJcamAntasyAkAro bhavati / udadhikA: / agregA: / viSakhA: / goSAH / abjjaa:| ato man kvanipvanipvicaH // 654 // AkArAntAddhAtorman kvanip vanie vic ete pratyayA bhavanti / man suSThu dadAtIti sudAmA / azva iva tiSThatIti ashvtthaamaa| kvanip / supIvA / sudhiivaa| vanip / bhUridAvA / ghRtpaavaa| vic / kSIrapA: / sarvApahArI prtyylopH| anyebhyo'pi dRzyante // 655 // anyebhyopi dhAtubhya ete pratyayA dRzyante / man kRtavarmA / kvanip / iNa gatau / prAtareti praatrityaa| vanip yjvaa| vic-tviSa hiMsAyAM tviT / kvip||656|| dhAto: kvip dRzyate / ukhAyA: sraMsate ukhAsat / parNadhvat / vaH kvau||657|| veba: samprasAraNaM dIrghamApadyate kvAveva / U: uvo uva: / udadhiM kAmyati = udadhikA, anta ke paMcama akSara ko AkAra hokara saMdhi ho gaI hai / agre gacchati agregA: viSaM khanati = viSakhA: khavati goSA' / abjaM janayati abjjaaH| AkArAMta dhAtu se man, kvanip aura vic ye pratyaya hote haiM // 654 // man-suSThu dadAti-sudAman liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara sudAmA bnaa| azva iva tiSThati-azvatthAmA, yahA~ sakAra ko takAra huA hai vaha 'luvarNa tavargalasAdantyA:' nyAya se s ko d hokara prathama akSara huA hai| kvanipa-kap aura ikAra anubaMdha hai ata: supAvan rahA 'dAmAgAyati' ityAdi 164veM sUtra se IkAra hokara supIvan banA, liMga saMjJA hokara si vibhakti meM supIvA bnaa| aise hI sudhIvan se sudhIvA banA hai| kvanip meM kAnubaMdha hone se 502 sUtra se yaNavat kArya hotA hai| vanip meM-bhUridAvan = bhUridAvA, ghRtapAvA vica meM-kSIraM pibatIti-kSIrapA: vic pratyaya kA sarvApArI lopa hotA hai| anya dhAtu se bhI ye pratyaya dekhe jAte haiM // 655 // - man se-kRtavarmA, kvanip se--iN gati artha meM hai prAta: eti-prAtaritvA / vanip yjvaa| vic meM tviS-hiMsA artha meM hai 'tviT' banA hai| dhAtu se kvip pratyaya hotA hai // 656 // ukhAyA: sraMsate = ukhAzrama liMga saMjJA hokara si vibhakti se rUpa banA ukhAzrat paNAni dhvaMsate= prnndhvt| kvip pratyaya ke Ane para vej kA saMprasAraNa dIrgha ho jAtA hai // 657 // . ve-U banA rUpa calane se U: uvau uva: kvip pratyaya kA sarvApahArI lopa ho jAtA hai| 1.gAM pRthvI SanotIti gossaa| Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 kAtantrarUpamAlA dhyApyoH // 658 // dhyApyoH samprasAraNaM dIrghamApadyate kvau pare / AdhIH / vyAdhI: / ApI: / vacanAtsamprasAraNaM siddham / paJcamopadhAyA dhuTi cAguNe // 659 // paJcamAntasthopadhAyA: kvau dhuTi cAguNe pratyaye pare dIrghA bhavati / mo no dhAtoH // 660 // dhAtormakArasya nakAro bhavati dhuTyante ca / prazAn / pratAn / cchvoH zUThau paJcame ca // 661 // chakAravakArayoH zU UThi-tyetau bhavata: kvo dhuTyaguNe paJcame ca / liza vicha gatau / vicha goviT praccha jIpsAyAM / pathiprAT / kvacid hrasvasya diirghtaa| div akSaH / Siv syuuH| praccha praSTaH pRSTvA / div dyUta: dyUtvA / viccha vizna: / chasya dvi: pAThe nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH / shrivyvimvihvritvraamupdhyo||662|| eSAmupadhayA saha vakArasya UTh bhavati kvau dhuTyaguNe paJcame ca / zrivu gatizoSaNayoH / zrUH / ava ' rakSa pAlane / av UH / mavya bandhane mU: / jvara roge jU: / tvara tuuH| raallopyau||663|| kvip ke Ane para dhyA, pyA kA saMprasAraNa dIrgha ho jAtA hai // 658 // .. A dhyA-dhI= AdhI:, ApI: isa sUtra se saMprasAraNa siddha hai| paMcamAntastha kI upadhA ko kvip aura dhuT aguNa vibhakti ke Ane para dIrgha ho jAtA hai // 659 // prazAmyati iti prazam-prazAm bnaa| kvip pratyaya kA sarvApahArI lopa ho gayA puna: dhuT anta ke Ane para dhAtu ke makAra kA nakAra ho jAtA hai // 660 // prazAn pratAn / pratAmyatIti prtaan| kvip aura dhuT aguNa paMcama akSara ke Ane para chakAra vakAra ko zU aura va ko il Adeza hotA hai // 661 // ... liza, vicha--gamana krnaa| goviTa zAnubaMdha se sArvadhAtukavat kArya hotA hai| ata: praccha se--panthAnaM pRcchati iti pathiprAT kvacit kahIM para "hrasvasya dIrghatA" 470 sUtra se dIrgha ho gayA hai| diva ke v ko UTh hokara akSairdIvyati akSayU: Siv-syU: / praccha se praSTaH pRSTvA, div-dyUta: dyUtvA / viccha--vizna: cha kA dvitva pATha hai kiMtu nimitta ke abhAva meM naimittika kA bhI abhAva ho jAtA hai| kvip aura dhuT aguNa paMcama pratyaya ke Ane para zriv av / mav jvara tvara ke upadhA sahita vakAra ko UTa ho jAtA hai // 662 // zrivu-gati aura zoSaNa, zriv kI i aura va ko UTh hokara zrU banA liMga saMjJA hokara si vibhakti meM 'zrUH' bnaa| av se 'U:' ma se mU: jvar se jU: tvara se tU: bnaa| repha se pare dhuTa aguNa paJcama aura klipa ke Ane para chakAra vakAra kA lopa ho jAtA hai // 663 // Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 kRdantaH rephAtparau chakAravakArau lopyau bhavata: kvau dhuTyaguNe paJcame ca / mUrcha mU: / dhUrva dhuuH| vahe paJcamyAM bhraMzeH // 664 // vaheH paJcamyanta upapade bhraMze: kvip bhavati / bhraMza bhraMza adha:patane / vahAt bhrazyata iti vahabhraT / . spRzo'nudake // 665 // anudake nAmni upapade spRza: kvip bhavati / spRza saMspRze / ghRtasmRk mantraspRk / ado'nanne // 666 // ananna upapade ada: kvip bhavati / sasyamattIti sasyAt / tRNAt / . . kravye ca // 667 // kravye copapade adaH kvip bhavati pakve'theM / kravyAt / punarvacanAdaNa apakke'pi / kravyAda: raaksss| - RtvigdadhRkssragdiguSNilcha / / 668 // ete kvibantA nipAtyante / Rtau yajatIti svapi vapi ityAdinA saMprasAraNaM, vamuvarNa iti vatvaM / Rtvik / dhRSNotIti dadhRk / srak / dik / uSNik / satsUdviSadgRhayujavidabhidajinIrAjAmupasarge'Syanupasarge'pi // 669 // mUrccha dhU dhAtu haiM inake chakAra vakAra kA lopa hokara mU: dhU: bnaa| vaha paMcamyaMta upapada meM hone para bhraMza se kvip hotA hai // 664 // bhraza bhraMza= adha:patana honA / bahAt bhrazyate vahabhraT bnaa| ____ anudaka nAma upapada meM hone para spRz se kvip hotA hai // 665 // spRz-saMsparza karanA, ghRtaM spRzati-ghRtaspRk maMtraspRk / . anta upapada meM na hone para ad se kvipa hotA hai // 666 // sasyaM attIti sasya ad-sasyAd si vibhakti meM 'sasyAt' banA aise hI tRNam atti = tRNAt bnaa| . . aura kravya upapada meM hone para pakva artha meM ad se kvipa hotA hai // 667 // kravyam atti =kravyAt / punarvacana se aN bhI hotA hai aura apakva artha meM bhI hotA hai| krvyaad:-raaksss:| Rtvig dadhRk srak dig aura uSNika ye kvibanta zabda nipAta se siddha hue haiM // 668 // Rtau yajati hai 'svapi vAci' ityAdi sUtra se saMprasAraNa hokara Rtu ij rahA 'vamuvarNaH' sUtra se saMdhi hokara Rtvij liMga saMjJA hokara si vibhakti meM "cavarga dRgAdInAM ca" sUtra se ga hokara prathama akSara hokara Rtvik banA hai| dhRSNoti iti 'dadhRk' sRjatIti-srak dizati iti dik, uSNika hai| sat, s. dviS, druh yuj vid bhid ji, nI, aura rAj ko upasarga aura anupasarga meM bhI evaM nAma upapada anAma upapada meM bhI kvip pratyaya hotA hai // 669 // Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 kAtantrarUpamAlA eSAmupasarge'pyanupasargepi nAmni apyanAmni upapade kvipU bhavati / upasIdatIti upasat / sat / sabhAsat / sUradAdiH prasUH / sUH / aNDasU: / dviS aprItau / vidviT / dviT / mitradviT / druha jighAMsAyAM pradhuk / dhuk / mitradhuk pradhuk godhuk / prayuk / yuk azvayuk / saMvit vit vedavit / prabhit bhit kASThabhit / pracchit chit rajjucchit / prajit jit avanijit / avanI: nI: senAnI: / virAT rAT girirAT / karmaNyupamAnetyadAdau dazaSTaksakau ca // 670 // karmaNyupamAne tyadAdau upapade dRzaSTaksakau ca bhavata: / cakArAt kvip ca / A sarvanAmnaH // 671 // dRgdRzadRkSeSu parata: sarvanAmna AkAro bhavati / dRzir prekssnne| tamiva pazyatIti athavA sa iva dRzyate iti tAdRzaH / tAdRkSaH / tAdRk / yAdRzaH / yAdRk / yAdRkSaH / etAdRzaH / etAdRkSaH / etAdRk / idamIH // 672 // dRgAdiSu parata idamIrbhavati / idamiva pazyatIti IdRzaH / IdRkSa: IdRk / kiM kiiH||673 // dRgAdiSu kiM kIrbhavati / kimiva pazyatIti kIdRzaH / kIdRkSaH kIdRk / upasIdati-upasat Sad ko sIda Adeza huA thA mUla dhAtu Sad hai / upasarga ke abhAva meM 'sat' banA / nAma upapada meM hone para sabhAsat banA / sUG prANi prasave-prasU: sU: aNDasUH / dviS-aprIti karanA, vidviT dviT-mitradviT / druha-droha karanA pradru liMga saMjJA hokara si vibhakti meM -hacaturthAMtasyAdhAtoH' ityAdi 290 sUtra se druha ke da ko dha.hokara 'dAderhasyaga:' sUtra 332 se hakAra ko gakAra hokara pradhuk bnaa| dhruk, gurU dhruk Adi banate haiN| yuj se--prayuk yuk azvayuk / vit se-saMvit vit vedavit / bhida se--prabhit bhit kASThabhit / chid se--pracchit chit rajjuchit / ji se-prajit, jit avanijit / nI se--avanI: nI: senAnI: / rAj se-virAT rAT girirAT bane haiN| upamAna artha meM tyadAdi upapada meM hone para dRz dhAtu se Tak aura saka pratyaya hote haiM // 670 // . cakAra se kvip pratyaya bhI hotA hai| -dRga dRza aura dRkSa se pare sarvanAma ko AkAra ho jAtA hai // 671 // dRshir-dekhnaa| tamiva pazyati athavA sa iva dRzyate / Tak pratyaya se 'tat dRz a' tat ko AkAra hokara tAdaza banA, kvipa meM tAdaza aura saka meM kAnabaMdha hokara 'chazozca' satra 122 se za ko S hokara 'SaDhoka: se' sUtra 119 se Sa ko k hokara 'nAmikaraparaH' ityAdi sUtra se k se pare sa ko Sa hokara 'kaSayogekSaH' niyama se kSa hokara tAdRkSa bnaa| tInoM ko liMga saMjJA hokara si vibhakti meM tAdRza: tAdRk tAdRkSa: bneNge| aise hI yat se yAdRza: Adi, etat se etAdRza: Adi bneNge| dRg dRz aura dRkSa ke Ane para idaM ko 'I hA jAtA hai // 672 // . idaM iva pazyati IdRza: IdRk iidRkssH| dRg Adi ke Ane para kiM ko 'kI' Adeza hotA hai // 673 // kimiva pazyati--kIdRzaH kIdRk kiidRkssH| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 341 adomUH // 674 // dRgAdiSu adas amUrbhavati / amumiva pazyatIti amUdRza: amUdRkSa: amUdRk / dagdRzadRkSeSu samAnasya syaH // 17 // dRgAdiSu pareSu samAnasya sabhAvo bhavati / samAnamiva pazyatIti sadRzaH / sadRkSaH / sadRk / nAmyajAtau NinistAcchIlye // 676 // ajAtau nAmni upapade dhAtoNinirbhavati tAcchIlyetheM tacchabdena dhAtvarthoM gRhyte| uSNaM bhoktuM zIlamasya uSNabhojI / dharmamavabhAsituM zIlamasya dharmamavabhAsyata iti evaM zIla: dharmAvabhAsI / priyavAdI / priyvaadinii| kartaryupamAne // 677 // kartRvAcini. upamAne upapade dhAtoNinirbhavati / uSTra iva krozatIti ussttkroshii| dhvAkSarAvI / hNsgaaminii| vratAbhIkSNyayozca // 678 // vrtaabhiikssnnyyorrthyordhaatonninirbhvti| vrataM zAstravihito niymH| AbhIkSNyaM pauna:punyaM / azrAddhabhojI / sthaNDilazAyI / kSIrapAyiNa: uzInarAH / sauvIrapAyiNo bAhikAH / manaH puMvaccAtra // 679 // karmaNyupapade manyateNinirbhavati upapadasya puMvadbhavati yathAsambhavaM / paTumAnI / paTvImAtmAnaM manyate / pttumaaninii| ... dRg Adi ke Ane para adas ko 'am' Adeza hotA hai // 674 // / ' amum iva pazyati amUdRzaH ityaadi| dRg dRza aura dRkSa ke Ane para samAna ko 'sa' Adeza hotA hai // 675 // samAnamiva pazyati sadRza: ityaadi| jAti se bhinna nAma upapada meM hone para tatzIla artha meM dhAtu se Nin pratyaya hotA hai // 676 // tat zabda se dhAtu artha liyA jAtA hai| uSNaM bhoktuM zIlam asya-uSNa khAne kA hai svabhAva jisakA uSNa bhuja se Nin hokara uSNabhojin si vibhakti meM uSNabhojI bnaa| dharmAvabhAsI, priyavAdI, priyavAdinI ityAdi bneNge| kartAvAcI upamAna upapada meM hone para dhAtu se Nin pratyaya hotA hai // 677 // uSTra iva krozati iti = uSTra krozI, dhvAkSarAvI, haMsa-gAminI ityaadi| - vrata aura AbhIkSya artha meM dhAtu se Nin pratyaya hotA hai // 678 // zAstra vihita niyama ko vrata kahate haiN| puna: puna: ko AbhIkSya kahate haiN| zrAddhe bhoktuM zIlamasya na azrAddha bhojI sthaNDila zete sthaMDilazAyI ityaadi| karma upapada meM hone para manu dhAtu se Nin pratyaya hotA hai aura yathA-saMbhava upapapada ko puMvad bhAva ho jAtA hai // 679 // * paTum AtmAnaM manyate-paTumAnI, paTvIm AtmAnaM manyate kAcit strI = paTumAninI yahA~ paTvI ko puMvad bhAva ho gayA hai| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 kAtantrarUpamAlA khazAtmane // 680 // __ karmaNyupapade AtmArthe manyateNinirbhavati khazca pratyayaH puMvacca / viduSImiva AtmAnaM manyate vidvnmaaninii| paTumivAtmAnaM manyate paTumanyaH / karaNe'tIte yajaH // 681 // karaNe upapade yajerNin bhavati atIte'rthe / agniSTomena iSTavAn agniSTomayAjI / vaajpeyyaajii| karmaNi hanaH kutsaayaam||682|| karmaNyupapada hanteNinirbhavati atIte kAle vartamAnAt kutsAyAM / pitRghaatii| maatulghaatii| kvip brahmabhraNavRtreSu // 683 // brahmAdiSUpapadeSvatIte hanteH kviy bhavati / brahmANaM hantisma brhmhaa| bhruunnhaa| vRtrhaa| kRJaH supuNyapApakarmamantrapadeSu // 684 // eteSUpapadeSu kRJa: kvip bhavati atiite| suSTu karotisma sukRt / puNyakRt / pApakRt / karmakRt / mantrakRt / pdkRt| some snyH||685|| some upapade sutra: kvip bhavati atIte / somaM sunotisma somsut| karma upapada meM hone para AtmA artha meM manu dhAtu se Nin pratyaya hotA hai aura 'kha' pratyaya hotA hai puMvad bhI hotA hai // 680 // viduSImiva AtmAnaM manyate vidvanmAninI paTumanyaH / karaNa upapada meM hone para atIta artha meM yaj se Nin pratyaya hotA hai // 681 // agniSTomena iSTavAn-agniSTomayAjI, vaajpeyyaajii| karma upapada meM hone para atIta kAla meM vartamAna kutsA artha meM han dhAtu se Nin pratyaya hotA hai // 682 // pitaram hanti iti--pitR ghAtI, "hasya haMtepiriNicoH" 367 sUtra se ha ko gha hokara 'hantesta:' sUtra 560 se nakAra ko takAra huA hai| aise mAtulaghAtI gurughAtI Adi banate haiN| brahma bhrUNa aura vRtra upapada meM hone para atIta kAla meM han se kvip hyetA hai // 683 // brahmANaM haMtisma brahmahan banA liMga saMjJA hokara si vibhakti meM brahmahA bnegaa| aise hI bhrUNahA vRtrhaa| su, puNya, pApa, karma, maMtra aura pada upapada meM rahane para atIta kAla meM kR dhAtu se kvip hotA hai // 684 // suSThu karotisma sukRt "dhAtosto'nta: pAnubaMdhe" sUtra 529 se pAnubaMdha kRdanta pratyaya ke Ane para hrasvAnta dhAtu ke aMta meM takAra kA Agama ho jAtA hai| ata: kR se takAra kA Agama hokara 'kRt' bana jAtA hai| aise hI puNyakRt pApakRt aadi| soma upapada meM atIta artha meM 'kR' se kvip hotA hai // 685 // somaM sunotism-somsut| takAra kA Agama huA hai| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 343 ceragnau // 686 // agnAvupapade cinote: kvip bhavati atIte / agni cinotisma agnicit / vikriya in kutsaayaam||687|| vikrINAteratIte kutsAyAM in bhavati / somaM vikrINItesma somvikryii| DukrIj drvyvinimye| dRzeH kvnip||688|| karmaNyupapade dRzaH kvanip bhavati atIte / meruM pazyatisma merudRzvA / saharAjJoryudhaH // 689 // __saharAjJorupapadayo: yudhaH kvanip bhavati atIte / yudha samprahAre saha yudhyatesma sahayudhvA / rAjAnaM yudhyatesma raajyudhvaa| kRAca // 690 // saharAjJorupapadayo: kRJa: kvanip bhavati atIte / sahakRtvA / raajkRtvaa| saptamIpaJcamyante janerDaH // 691 // saptamyante paJcamyante upapade jane? bhavati atIte / jale jAtaM jalajaM / sarasijaM saMskArAt jAtaM saMskArajaM / buddhijaM / evaM paMkajaM / niirej| anyatrApi ca // 692 // anyasminnapyupapade jane bhavati atIte / na jAta: ajaH / dvAbhyAM jAte dvijaH / abhija: / agrajaH / anuja: pumAMsamanujAtaH / agni zabda upapada meM hone para ciJ dhAtu se kvip hotA hai // 686 // agni cinotism-agnicit| vikrINAti dhAtu se kutsA artha meM 'in' pratyaya hotA hai // 687 // - atIta kAla meM somaM vikrINItesma somavikrayit = somavikrayI bnaa| karma upapada meM hone para atIta artha meM dRz dhAtu se kvanip pratyaya hotA hai // 688 // .. meruM pazyatisma meru dRzvan = merudRzvA bnaa| .. saha aura rAjan ke upapada meM atIta meM yudh se kvanip hotA hai // 689 // yudha-prahAra karanA / saha yudhyate sma sahayudhvan = sahayudhvA / rAjAnaM yudhyate sma = rAjayudhvA / saha rAjA ke upapada meM kRj dhAtu se atIta meM kvanipa, pratyaya hotA hai // 690 // sahakRtvA, raajkRtvaa| saptamyaMta aura paMcamyaMta upapada meM hone para atIta meM 'jani' se 'u' pratyaya hotA hai // 691 // jale jAtaM-jalajaM DAnubaMdha se an kA lopa hokara banA hai| . sarasija, saMskArajaM buddhijaM ityAdi / anya ke upapada meM bhI atIta artha meM jan dhAtu se 'Da' pratyaya hotA hai // 692 // na jAta: = aja: dvAbhyAMjAta: dvija: abhija: agraja: ityAdi / pumAMsam-anujAyatesma-anujAtaH / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 kAtantrarUpamAlA varNAgamo varNaviparyayazca dvau cAparau vrnnvikaarnaashau| dhAtostadAtizayena yogastaducyate paJcavidhaM niruktam // 1 // varNAgamo gavendrAdau siMhe vrnnvipryyH| SoDazAdau vikAraH syAdvarNanAzaH pRSodare // 2 // varNavikAranAzAbhyAM dhAtoratizayena yH| yogaH sa ucyate prAjJairmayUrabhramarAdiSu // 3 // mahyAM rautIti mayUraH / bhraman rautIti bhramaraH / vyaJjanAntasya yatsubhoriti nyAyAt puMso''nzabdalopa iti sUtreNa anzabdalopa: / saMyogAntasya lopa iti salopaH / pumanujaH / stryanujaH / niSThA // 693 // dhAtorniSThApratyayo bhavati atIte kaale| ktaktavantU niSThA // 694 // taktavantU niSThAsaMjJau bhvtH| na zrUyuvarNavRtAM kAnubandhe // 695 // zrayateruvarNAntasya vRvRdantasya ca neD bhavati kaanubndhe'saarvdhaatuke| zritaH zritavAn / yuta: yutavAn / bhUta: bhUtavAn / vRta: vRtvaan| rAnniSThAto no'pRmUrchimadikhyAdhyAbhyaH // 696 // zlokArtha-varNa kA Agama, varNa viparyaya, varNa kA vikAra varNa kA nAza aura dhAtu kA usake artha ke atizaya ke sAtha yoga honA yaha pA~ca prakAra kA nirukta kahalAtA hai // 1 / / gavendra Adi meM varNa kA Agama huA hai go + indra 'avaHsvare' sUtra se o ko ava Agama huA hai ata: gadhendraH banA hai| 'siMha' zabda meM varNa kA viparyaya huA hai hiMsa se 'siMha' banA hai| SoDaza meM-SaS daza se vikAra hokara SoDaza banA hai| pRSodara meM varNa kA nAza haA hai||2|| varNa vikAra aura nAza se dhAta meM jo atizaya AtA hai use yoga kahate haiM yaha mayUra bhramara Adi zabdoM meM huA hai aisA vidvAnoM kA kahanA hai // 3 // mahyAM rauti mayUraH, bhraman rauti iti bhramaraH / 'vyaJjanAntasya yatsubhoH' isa nyAya se mumans ke an zabda kA lopa hokara 'saMyogAntasya lopa:' sUtra se saMyogI sakAra kA lopa hokara 'pumanujaH' bnaa| aise striyaM anujaat:-strynujH| atIta kAla meM dhAtu se niSThA pratyaya hote haiM // 693 // kta aura ktavantu niSThA saMjJaka hote haiM // 694 // kAnubaMdha asArvadhAtuka pratyaya ke Ane para zriJ uvarNAMta aura vRG vRJ Rdanta dhAtu se iTa nahIM hotA hai // 695 // __ kta ktavantu meM kAnubandha huA hai| zrita: zritavAn / yuta: yutavAn bhUta: bhUtavAn vRta: / vRtavant kI liMga saMjJA hokara si vibhakti meM vRtavAn banA aise hI sarvatra smjhnaa| pR mUrcchi khyA, madi aura dhyA ko chor3akara repha se pare niSThA ke takAra ko nakAra ho jAtA hai // 696 // Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 345 rephAtparasya niSThAtakArasya nakAro bhavati natu pRmuurchimdikhyaadhyaabhyH| zu hiNsaayaaN| zIrNaH shiirnnvaan| kIrNa: kIrNavAn / gIrNa: gIrNavAn / pratiSedhaH kim ! pR pUrta: pUrtavAn / mUrchA moha samucchAyayoH / mUrta: mUrtavAn / mata: na DIcIdanubandhaveTAmapatiniSkuSoriti iTpratiSedhaH / khyAta: / dhyaat:| niSTheTInaH // 697 // niSThAyAmiTi pare ino lopo bhvti| coryatesma corita: coritavAn / kArita: kAritavAn / kSudhivasozceti vrtte| nisstthaayaanyc||698|| / kSudhivasorniSThAyAM vA neT bhvti| lubho vimohane // 699 // ___ vimohane'rthe lubho niSThAnAM vA neT bhavati / kSudhita: kSudhitavAn / uSita: uSitavAn / lubha gAdhye lubhita: lubhitavAn / lubdha: lubdhvaan| pUjaklizorvA // 700 // pUja: dilazazca niSThAyAmiD vA bhvti| pUtaH pUtavAn / pavita: pavitavAn / kliz vivaadhne| kliSTa: kliSTavAn / klizita: klizitavAn / " na DIvIdanabandhaveTAmapatiniSkuSoH // 701 // DIGa zvayaterIdanubandhasya ca veTasya niSThAyAM neD bhavati apatiniSkuSoH / zR-hiMsA karanA "RdanteraguNe" sUtra se 'ir' hokara 'irUrorIrUrau' sUtra se dIrgha hokara nakAra ko NakAra hokara zIrNaH zIrNavAna banA hai| aise hI kR gR meM kIrNa: gIrNaH ityaadi| uparyukta. dhAtuoM kA niSedha kyoM kiyA hai ? -pata:patavAn bnegaa| mache se martaH martavAn banegA, mada se matta: "na DIzvIdanubaMdha" ityAdi 701 sUtra se iT kA niSedha hokara khyAta: dhyAta: banatA hai| niSThA pratyaya ke pare iT ke Ane para ina kA lopa ho jAtA hai // 697 // coryate sma-corita: coritavAn / kArita: kAritavAn / 'kSudhivasozca' sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| .. kSudha aura vasa se niSThA pratyaya ke Ane para iT vikalpa se hotA hai // 698 // vimohana artha meM lubha se niSThA pratyaya ke Ane para vikalpa se iT hotA hai // 699 / / ____ kSudhita: kSudhitavAn / vasa ko saMprasAraNa hokara uSita: uSitavAn / lubha-gRddhi karanA / lubhita: lubhitavAn / iT ke abhAva meM-lubdha: lubdhavAn / .. pU aura kliza, se niSThA meM iT vikalpa se hotA hai // 700 // pUta: pUtavAn, pavita: pavitavAn / kliza-kliSTa: kliSvAn 'chazozca' sUtra se za. ko hokara "tavargasya SaTavargATTavarga:" sUtra se Tavarga hokara kliSTaH banA hai| . iT meM-klizita: kliNshitvaan| pati, niSkuSa ko chor3akara DIG zvi aura IkArAnubaMdha se niSThA pratyaya ke Ane para vikalpa se iT hotA hai // 701 // Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 kAtantrarUpamAlA lvAdhodanubandhAcca / / 702 // lUJAdibhya odanubandhebhyazca parasya niSThAtakArasya nakAro bhavati / DIG vihAyasA gtau| DIna: DInavAn / Tuozvi gtivRddyoH| m||703|| tatsamprasAraNamantyaM ceddIrghamApadyate / zUna: zUnavAn / dIpta: dIptavAn / olajI olasjI vIDAyAM / lajjatesma antaraGgatvAt cajo: kagau dhuTi cAnubandhayoriti jakArasya gakAraH / lagna: lagnavAn / dhuTi khnisnijnaam||704|| eSAM paJcamAntasya AkAro bhavati dhuTi pre| khAta: / sAtaH / jAta: / jAtavAn / veTa:-guhU saMvaraNe / Dhe Dhalopo dIrghazcopadhAyA; / gUDha: gUDhavAn / . dAdasya ca // 705 // dakArAtparasya niSThAtakArasya dasyaM ca nakAro bhavati / - AdanubandhAzca // 706 // AkArAdanubandhAddhAtoneMD bhavati niSThAyAM jimidA snehane / minna: minnavAn / klidU aadiiNbhaave| klika: klinvaan| aato'ntsthaasNyuktaat||707|| antasthAsaMyuktAdAkArAtparasya niSThAtakArasya nakAro bhavati / glai / hrsskssye| glAna: glAnavAn / mlai mAtravinAme / mlAna: / zrA pAke / shraann| drA kutsAyAM gatau / vidrANa: vidrANavAn / lUba Adi se aura okArAnubandha dhAtu se pare niSThA ke takAra ko nakAra hotA hai // 702 // DID-AkAza meM gamana krnaa| DIyate sma iti DIna: DInavAn Tuozvi-gamana aura bddh'naa| duo kA anubandha hai zvi ta, tavant hai| vaha yadi saMprasAraNa hai to antya meM dIrgha ho jAtA hai // 703 // zvi meM upadhA sahita va ko u hokara dIrgha hokara zUna: zUnavAn / dIpta: dIptavAn / olajI-lajjA karanA / lajjate sma "cajo: kagau dhuTi ghAnubaMdhayo:" 542 sUtra se jakAra ko gakAra hokara lagna: lagnavAn / khan san jan ke paMcama akSara ko dhuTa ke Ane para AkAra ho jAtA hai // 704 // khAta:, khAtavAn, sAta: sAtavAn / jAta: jAtavAn / guhU-DhakanA 'hoDhaH' 146 sUtra se ha ko da hokara Age ke tavarga ko Dha hokara "Dhe Dhalopo dIrghazcopadhAyA:" sUtra 147 se DhakAra kA lopa hokara pUrva ko dIrgha hokara gUDha: guuddhvaan| dakAra se pare niSThA ke takAra aura dakAra donoM ko nakAra ho jAtA hai // 705 // AkAra anubaMdha dhAtu se niSThA pratyaya Ane para iT nahIM hotA hai // 706 // jimidA-sneha krnaa| minna: minnavAn / klidU-gIlA honA-klinna: klinnavAn / antastha saMyukta AkAra se pare niSThA ke takAra ko nakAra ho jAtA hai // 707 // glai-harSa kSaya honA, glAna: glAnavAn "saMdhyakSara dhAtu AkArAMta ho jAte haiM" mlai-mlAna honA-mlAna:, zrA-pakAnA zrANaH, drA-kutsita gamana karanA-drANa: vidrANavAn ityaadi| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 347 vazeH kazca // 708 // vrazceH parasya niSThAtakArasya nakAro bhavati kazcAntAdezaH / vrazcU chedne| samprasAraNaM / vRkNa: vRknnvaan| kSaizuSipacAM makavAH // 709 // zaSipacAM sakatA ebhyo niSThAtakArasya yathAsaMkhyaM makavA bhavanti / kSai jai pai kSaye / kSAma: kSAmavAn / zuSkaH / pakkaH / - vanatitanotyAdipratiSiddheTAM dhuTi paJcamo'ccAntaH / / 710 / / * vanatestanotyAdeH pratiSiddheTazca paJcamasya lopo bhavati dhuTyaguNe paJcame ca / AkArasya ad bhavati / vana SaNa saMbhaktau / vata: / tata: / hataH / yata: / rata: / nataH / gataH / gatavAn / japivamibhyAmiD vA // 711 // japivamibhyAmiD vA bhavati niSThAyAM / japa vimAnase c| japta: japtavAn / japita: japitavAn / vAnta: / vAntavAn vamita: vamitavAn / vyAdbhyAM zvasaH // 712 // vyAdbhyAM parasya zvasa iD vA bhavati niSThAyAM / vizvasta: / vizvasita: / vizvastavAn vizvasitavAn / Azvasta: AzvastavAn / Azvasita: AzvasitavAn / ____ bhAvAdikarmaNorvA // 713 // AdanubandhAddhAtorbhAva AdikriyAyAJca iD vA bhavati niSThAyAM / vrazc dhAtu se pare niSThA ke takAra ko nakAra hotA hai aura anta ko kakAra Adeza hotA hai // 708 // vrazca-chedanA saMprasAraNa huA hai 'saMyogAderlopa:' se zakAra kA lopa hokara vRkNa: vRkNavAn / kSai zuSa aura pac se pare niSThA ke takAra ko krama se ma, ka aura va Adeza hotA hai // 709 // 6. kSai jai pai-kSaya honaa| kSAma: kSAmavAn / zuSka: pakva: 'cavargasya kirasavaNe' sUtra se cavarga ko kavarga huA hai| vana tanu Adi se aura iT niSiddha dhAtu se dhuT aguNa aura paMcama akSara pratyaya ke Ane para paMcama akSara kA lopa ho jAtA hai aura AkAra ko at hotA hai // 710 // vana SaN-saMbhakti / van ke nakAra kA lopa hokara vata:, tan se tataH, han se hata:, yam ram nam gam se yata: rata: nata: gata: gatavAn bnaa| ___ japa aura vam se pare niSThA ke Ane para vikalpa se iT hotA hai // 711 // japa--mana meM japanA, japta: japita:, vam-vAnta: vmit:| vi A se pare zvas dhAtu se niSThA ke Ane para vikalpa se iT hotA hai // 712 // vizvasta: vizvasita: / Azvasta: Azvasita: ityaadi| .. AkArAnubaMdha dhAtu se niSThA ke Ane para bhAva aura Adi kriyA meM vikalpa se iT hotA hai // 713 // Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 kAtantrarUpamAlA zIGpaSikSvidisvidimidAM niSThAseT // 714 // - zIGAdInAM niSThA seT guNI bhavati / zayita: zayitavAn / pavita: pavitavAn / bidhRSA prAgalbhye / dharSita: dharSitavAn / prakSvedita: praviNNaH / prasyedita: prasvinaH / pramedita: / praminaH / prmitrvaan| sphAyaH sphIH // 715 // sphAya: sphIrAdezo bhavati niSThAyAM / sphAyI opyAyI vRddhau / sphIta: sphiitvaan| bhAvAdikarmaNorvodupadhAt / / 716 // udupadhAddhAtorniSThA seT guNI bhavati vA bhAve AdikriyAyAJca / dyotitamanena dyutitamanena / pradyotita: prdyutitH| yapi cAdo jagdhiH // 717 // takArAdau aguNe yapi ca pare aderjagdhirbhavati jagdhaM adyate sma niSThAktaH / dyatisyamAsthAM tyaguNe // 718 // eSAM takArAdAvaguNe pratyaye pare iD bhavati / do avakhaNDane / ditavAn / avasita: / mAG maane| mitaH / sthita: sthitvaan| vA chAzoH // 719 // chAzostakArAdAvaguNe iD vA bhavati / cho chedane / avacchita: avacchAtaH / zo tanUkaraNe nizita: nishaatH| zIG pUG dhRS kSvid khid mid dhAtu ko niSThA ke Ane para iT sahita ko guNa hotA hai // 714 // zI i na guNa hokara = zayita: zayitavAn / pavita:, dharSita: prakSveditaH, dhRSTaH praviNNaH prasveditaH prasvinnaH, pramedita: prmintH| niSThA ke Ane para sphAya ko 'sphI' Adeza hotA hai // 715 // sphAyI opyAyI-vRddhiMgata honaa| sphIta: sphiitvaan| ukAra upadhAvAlI dhAtu se bhAva aura Adi kriyA meM niSThA ke Ane para iT sahita ko guNa vikalpa se hotA hai // 716 // dyut ukAra upadhAvAlI dhAtu hai / dyotitaM dyutitam / pradyotita: pradyutitaH / takArAdi aguNa aura yap pratyaya ke Ane para ad ko jagdha hotA hai // 717 // niSThA ke takAra ko dha hokara jagdha: jagdhavAn / do, So, mAG aura sthA se nakArAdi aguNa pratyaya ke Ane para iT hotA hai // 718 // dita: sitaH, mita: sthita: sthitvaan| cho aura zo dhAtu se takArAdi aguNa vibhakti ke Ane para vikalpa se iT hotA hai // 719 // cho-chedanA, avacchita: avacchAta: zo-patalA krnaa| nizita: nizAtaH / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 349 dadhAtehiH // 720 // dadhAterhirbhavati takArAdAvaguNe / abhihitaH / abhihitavAn / svarAntAdupasargAttaH // 721 // svarAntAdupasargAtparasya dAsaMjJakasya to bhavati tkaaraadaavgunne| prattaM prattavAn / nittaM nittavAn / daho'dhaH // 722 // adheTo dAsaMjJakasya dadbhabhavati takArAdAvaguNe / datta: dattavAn / dattvA datti: / dhAv gati zuddhayoH / chvoH shuutthau| avarNAdUTho vRddhiH / / 723 // avarNAtparasya UTho vRddhirbhavati / dhautaH / AdikarmaNi ktaH kartari ca // 724 // AdikriyANAM kartari ca to bhavediti veditavyaH / prakRta: kaTaM bhavAn / prakRta: kaTo bhvtaa| supto bhavAn / prasuptaM bhavatA / prazabda: AdikriyAdyotakaH / gatyarthAkarmakazliSazIsthAsavasajanaruhajIryatibhyazca // 725 // gatyarthebhya: akarmakebhya: zliSAdibhyazca kartari kto bhavati / gato grAmaM bhavAn / grAmo bhavatA prAptaH / grAmaM bhavAn prApta: / prApto grAmo bhavatA / gato'yaM gatamanena / prApto'yaM prAptamanena / akarmakAt / zayito bhavAn zayitaM bhavatA / zliSAdaya: sopasargA: sakarmakA: AzliSTo guruM bhavAn / AzliSTo gururbhavatA 'dhA' dhAtu ko 'hi' Adeza ho jAtA hai // 720 // takArAdi aguNa vibhakti ke Ane para / abhihita: abhihitavAn / svarAMta upasarga se pare dA saMjJaka dhAtu ko takArAdi aguNa vibhakti ke Ane para 't' ho jAtA hai // 721 // pradA ta = prattaM prattavAn nittaM nittavAn / dheTa ko chor3akara dA saMjJaka ko takArAdi aguNa vibhakti ke Ane para 'i' Adeza ho jAtA hai // 722 // ___ datta: dattavAn / dattvA, datti: / dhAv-gamana karanA zuddha honaa| dhAv ta 'chvoH zUThau paJcame ca' 661 sUtra se v ko U hokara avarNa se pare 'U ko vRddhi ho jAtI hai // 723 // dhA au= dhauta: dhautavAn / ____ AdikriyA aura kartA meM 'kta' pratyaya hotA hai // 724 // prakRta: kaTaM bhavAn-Apane caTAI banAnA Arambha kiyaa| prakRta: kaTaH bhavatA-Apane caTAI banAI / supta: bhavAn prasuptaM bhavatA / yahA~ 'pra' zabda Adi kriyA kA dyotaka hai| - gatyartha, akarmaka aura zliSAdi dhAtu se kartA meM 'kta' pratyaya hotA hai // 725 // . gata: prApta:, bhavAn grAmaM prApta:, bhavatA grAma: prApta: ayaM gataH, anena gatam / ityAdi / akarmaka Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 kAtantrarUpamAlA zliSa aalinggne| adhizayita: khaTvAM bhavAn / adhizayitA khaTvA bhavatA / upasthito guruM bhavAn / upasthito gururbhavatA / upasito guruM bhavAn / upAsito gururbhavatA / vasa nivAse / anRSito guruM bhavAn / anUSito gururbhavatA / anujAto.budhaM candramA: anujAto budhshcndrmsaa| ArUDho vRkSaM kapi: ArUDho vRkSa: kpinaa| jRSujhSu vayohAnau / anujINoM vRSalI bhavan / anujIrNA vRSalI bhvtaa| kto'dhikaraNe ca dhauvyagatipratyavasAdanArthebhyaH // 726 // dhruvasya bhAvo dhrauvyaM pratyavasAdanaM bhojanaM / dhrauvyArthebhya: gatyarthebhyaH pratyavasAdanArthebhyazca kto bhavati adhikaraNe idameSAmAsitaM / idamAsitamebhiH / atrAsito'yaM / idameSAM yAtaM / idaM / tairyAtaM / grAmaM te yAtAH / idameSAM bhuktaM / idaM tairbhuktaM / odanaM te bhuktAH / idameSAM pItaM / payastai: pItaM / payaste pItA: / pIta payaH / jyanabandhamatibaddhipajArthebhyaH ktaH // 727 // matiricchA buddhirjJAnaM pUjA satkAraH / jyanubandhamatibuddhipUjArthebhya: kto bhavati vartamAnakAle bhAve karmaNi kartari ca yathAsambhavaM / jimidA snehane / minaH / svinnaH / kSviNNaH / rAjJAM mata: / satAmiSTaH buddhau rAjJAM buddhaH / rAjJAM jJAta: / pUja pUjAyAM / rAjJAM pUjitaH / satAmarcita: / napuMsake bhAve ktaH // 728 // bhAve kto bhavati napuMsake / upAsitamatra / sujalpitaM / kumArasya zayitaM / As upavezane / AsitaM putrasya edhiNt| yuT ca // 729 // bhAve napuMsake yuT ca bhavati / bhavanaM / pacanaM / yajanaM / vasanaM / devanaM / todanaM / rodanaM / karaNaM / mananaM / ityAdi sarvamavagantavyaM / - se-zayita: bhavAn, zayitaM bhavatA / zliSAdi dhAtu upasarga sahita sakarmaka kahalAtI haiN| AzliSTaH guruM bhavAn, AzliSTaH guru: bhavatA ityAdi / dhrauvyArthaka, gatyarthaka aura bhojanArthaka pratyavasAdanArthaka dhAtu se adhikaraNa artha meM 'kta' pratyaya hotA hai // 726 // dhruva ke bhAva ko dhauvya kahate haiN| bhojana ko pratyavasAdana kahate haiN| As dhAtu se-AsitaM, idaM eSAM AsitaM idaM AsitaM ebhi: arthAt yaha yahA~ baiThA hai / ityaadi| bi anubaMdhadhAtu se, matibuddhi pUjArtha vAle dhAtu se 'ktaM' pratyaya hotA hai // 727 // yathA sambhava vartamAna kAla meM bhAva, karma aura kartA meM kta pratyaya hotA hai / mati-icchA, buddhi-jJAnaM, pUjA-satkAra / jimidA-sneha krnaa| 'dAddasya ca' 705 sUtra se takAra ke Ane para dakAra aura takAra donoM ko nakAra ho jAtA hai| minna:, svitra, zivaNNaH, manuG-mata: 710 sUtra se paMcama akSara kA lopa huA hai| iSu-icchAyAM iSTaH, budha-buddhaH, pUjita: arcitaH / satAm arcita: sajjanoM se pUjA gyaa| napuMsakaliMga meM bhAva meM 'kta' pratyaya hotA hai // 728 // As-upAsitam atra / sujalpitam / zayitaM kumArasya, kumAra kA sonA / edhitam ityAdi / bhAva meM napuMsaka liMga meM 'yuT' bhI hotA hai // 729 // 'yuvulAmanAkAntA:' 559veM sUtra se yu ko 'ana' Adeza hokara ana vikaraNa aura 'anicavikaraNe' se guNa hokara-bhavanaM pacanaM yajanaM ityAdi / aise hI sabhI meM samajha lenaa| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 351 tacchIlataddharmatatsAdhukAriSvA kveH // 730 // Akve: ko'rtha: kvipamabhivyApya ityarthaH / tacchIlAdiSu kartRSu ata: pare kecitpratyayA veditavyAH / tRn / / 731 // tacchIlAdiSu dhAtostRn bhavati vaditA janApavAdAn mUrkhaH / muNDayitAra: zrAviSThAyinA: |adhiit jJAnaM / bhraajylukRnybhuushirucivRtivRdhicriprjnaaptrpenaamissnnuc||732|| - ebhya: iSNuc bhavati tacchIlAdiSu / bhrAjiSNuH / alngkrissnnuH| bhaviSNuH / sahiSNuH / rociSNuH vartiSNuH / vardhiSNuH / cariSNuH / prajaniSNuH / trapUS lajjAyAM / apatrapiSNuH / inantebhya: / dhArayiSNuH / madipatipacAmudi / / 733 // udyupapadebhya ebhya iSNucbhavati tacchIlAdiSu / unmadiSNuH / utpatiSNuH / utpaciSNuH / jibhuvoH SNuk // 734 // AbhyAM SNugbhavati tacchIlAdiSu / jiSNuH / bhuussnnuH| krudhimaNDicalizabdArthebhyo yuH // 735 // ebhyo yurbhavati tacchIlAdiSu / kupa krudha ruSa roSe / kopanaH / krodhanaH / roSaNaH / ete krudhyAH / maNDya rthAt / maDi bhUSAyAM / maNDana: / bhUSa alaGkAre / bhUSaNa: / calparthAt / cala klpne| calana: / Tuve kapi calane / vepanaH / kampana: / zabdArthAt / khaNa: bhASaNaH / kvip paryaMta tacchIla, taddharma, tatsAdhukAri artha meM pratyaya hote haiM // 730 // sUtra meM 'A kve:' kA kyA artha hai ? kvip ko vyApta karake hai arthAt isase Age tatsvabhAva Adi kartA artha meM kucha pratyaya jAnanA caahiye| tatsvabhAva Adi artha meM dhAtu se tRn pratyaya hotA hai // 731 // vaditA, muNDayitA, adhIta jJAnaM ityAdi / bhrAji, alaMkR, bhU sahi ruci vRti vRdhi cari prajana, apatrapa aura innaMta se tatsvabhAva Adi artha meM iSNuc pratyaya hotA hai // 732 // ___ hokara bhrAj iSNu = bhrAjiSNuH; alaMkariSNuH bhaviSNuH sahiSNuH rociSNuH vartiSNuH vardhiSNu: cariSNuH prajaniSNuH apatrapiSNuH / inaMta se-dhArayiSNu: kArayiSNuH aadi| ut upapada hone para mada, pata, pacadhAtu se iSNuc pratyaya hotA hai // 733 // tatsvabhAva Adi artha meM / unmadiSNuH utpatiSNu: utpaciSNuH / tatsvabhAva Adi artha meM ji aura bhU se 'SNuk pratyaya hotA hai // 734 // jiSNu: bhuussnnuH| tatsvabhAva Adi artha meM krudha, maNDa cala, zabda ina artha vAle dhAtu se 'yu' pratyaya hotA hai // 735 // _ 'yuvulAmanAkAntA:' 559 sUtra se yu ko 'ana' hokara rUpa bneNge| krudh kup rUS roSa artha meM haiM kopana: krodhana: roSaNa: / maNDana artha meM-maDi-bhUSAyAM-maNDanaH, bhUSa-alaMkAre bhUSaNa: cala artha meM-cala kaMpane-calana:, vepana:, kampana: / zabda artha se-ravaNa: bhaassnnH| . Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 kAtantrarUpamAlA rucAdeza vyaJjanAdeH / / 736 // vyaJjanAdezca rucAdergaNAt yurbhavati tacchIlAdiSu / rocana: / locana: / vartanaH / varddhanaH / dIpanaH / .. tato yAtervaraH // 737 // tatazcekrIyitAntAdyAtervaro bhavati tacchIlAdiSu / yasyAnini iti yalopazca / yAyAvaraH / kasipisibhAsIzasthApramadAM ca / / 738 // eSAM varo bhavati tcchiilaadissu| ___ghoSavatyozca kati // 739 // ghoSavati tau ca kRti neD bhavati kasvaraH / pesvaraH / bhAsvaraH / IzvaraH / sthAvara: / pramadvaraH / . sanantAzaMsibhikSAmuH / / 740 // sanantasyAzaMsebhikSezca urbhavati tacchIlAdiSu / bubhUSaH / pipAsuH / bubhukSuH / cikISuH / zaMsa-stutau ca / AzaMsuH / bhikSa yAJcAyAM / bhikssuH|| uNAdayo bhUte'pi // 741 // uNAdaya: pratyayA vartamAne bhUte'pi bhavanti / kRvApAjimIsvadisAdhyazUdaSaNijanicaricaTibhya uN / / 742 // ebhyo dhAtubhya uN pratyayo bhavati / NakAra idvadbhAvaH / karotIti kAru vA gatigandhanayoH / vAtIti vAyuH / pAyuH jAyuH / mIG hiMsAyAM / mAyuH svada AsvAdane / svAduH / sAdha saMsiddhau sAdhyatIti sAdhuH / vyaJjanAdi aura rucAdi gaNa se tatsvabhAva Adi artha meM 'yu' pratyaya hotA hai // 736 // rocana: locana: vartana: varddhana: dIpana: ityaadi| cekrIyitAnta se tatsvabhAvAdi artha yAt se vara pratyaya hotA hai // 737 // yAyAvaraH / 'yasyAnini' ityAdi sUtra se yakAra kA lopa huA hai| kas pis bhAs Iz sthA aura pramada se tatsvabhAvAdi artha meM 'vara' pratyaya hotA hai // 738 // ghoSavAn se pare kRdanta pratyaya ke Ane para iT nahIM hotA hai // 739 // kasvara: pasvara: bhAsvara: Izvara: sthAvara: prmdvrH|| sannata, AzaMsi aura bhikSA se tatsvabhAvAdi artha meM 'u' pratyaya hotA hai // 740 // bhavitum icchu: bubhUSuH saba satraMta ke pichale sUtra lgeNge| pipAsuH bubhukSuH cikiirssuH| zaMs-stuti artha meM hai AzaMsuH bhikSa--yAcA karanA bhikSuH / uN Adi pratyaya vartamAna aura bhUta meM bhI hote haiM // 741 // kR, vA, pA, ji, mI, svadi sAdhi azUG ha, SaNi, jani, cari aura caT se 'uN' pratyaya hotA hai // 742 // NakArAnubaMdha id vat bhAva ke liye hai / karoti iti kAru: vAtIti vAyu: pAyu: jAyuH mAyuH svAduH sAdhuH aznuH, dAru: sAnuH jAnuH cAru: cATuH / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 353 azUG cyAptau / aznute iti aznuH / dR ki vidAraNe / dRNAtIti dAruH / paNu dAne / sanotIti / sAnuH / janiG prAdurbhAve / jAyata iti jAnuH / cara gatibhakSaNayoH / caratIti cAru: / caTa vigatau / caTatIti cATuH / 'sarvadhAtubhya as' manu jJAne / sa gatau / tija nizAne / rujo bhngge| manaH / saraH / tejaH / rogaH / bhaviSyati gmyaadyH||743|| auNAdikA gamItyevamAdayaH bhaviSyati bhvnti| bhaviSyatkAlavRttibhyaH gamAdibhyaH inAdayaH syurityarthaH / gamerinNinau ca // 744 // gamlu gatAvityetasmAddhAtorinNinau bhavata: / grAmaM gamiSyatIti grAmaM gamI / grAmaM gaamii| . bhavatezca // 745 // bhU sattAyAM ityetasmAddhAtorinNinau bhavata: bhvissytkaale| bhaviSyatIti bhavI bhaavii| ityAdi sarvamuNAdiSu veditvym| - vuNtumau kriyAyAM kriyaarthaayaam||746 // kriyAyAM kriyArthAyAmupapade dhAtortuNtumau bhavata: bhaviSyadarthe vartamAnAt / pAcako vrjti| paktuM vrajati / pakSyAmi iti vrajatItyarthaH / evaM gantuM dAtuM pAtuM dharituM tarituM yoktuM bhoktuM sraSTuM draSTuM praSTuM / sahivahorodavarNasya // 747 // . sahivahoravarNasya otvaM bhavati dhuTi pare / soDhuM / voDhuM / 'sarvadhAtubhya: as' isa sUtra se sabhI dhAtu se as pratyaya hotA hai| manujJAne-manas = manaH, s-saras= sara: tija-nizAne-tejas = tejaH, ruja se rogH| auNAdika gamI Adi bhaviSyat kAla meM hote haiM / / 743 // bhaviSyatkAlavartI gamAdi se in Adi pratyaya hote haiN| gam dhAta se ina Nin pratyaya hote haiM // 744 // grAmaM gamiSyati iti gamI, gAmI, grAmaM gmii| in gamin Nin se gAmin banA hai| .... bhU dhAtu se bhaviSyatkAla meM in Nin pratyaya hote haiM // 745 // bhaviSyati iti bhavin bhaavin| bhavI bhaavii| uNAdi pratyayoM meM sabhI ko samajha lenA caahiye| kriyA aura kriyA kA artha upapada meM hone para bhaviSyat artha meM vartamAna dhAtu se 'vuN' aura 'tum' pratyaya hote haiM // 746 // pac 'yuvulAmanAkAntA' sUtra 559 se vuNa ko 'aka' hokara NAnubaMdha se vRddhi hokara pAcaka: kAraka: ityAdika baneMge tum pratyaya se-paktuM vrajati arthAt pakAyegA isaliye jAtA hai / gantuM dAtuM pAtuM Adi bneNge| saha vaha ke avarNa ko dhuTa ke Ane para 'o' ho jAtA hai // 747 // 'hoDhaH' sUtra se ha ko Dh hokara tuM ko DhuM hokara moDhuM voDhuM banA hai| Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 kAtantrarUpamAlA zantrAnau syasahitau zeSe ca // 748 / / kriyArthAyAM kriyAyAmupapade bhaviSyadarthe vartamAnAddhato: sthena sahitau zatrAnau zantRGAnazau bhvtH| kariSyAmi iti vrajati kaTaM kariSyan vrajati / kaTaM kariSyamANo vrajati / zeSe ca kariSyatIti kariSyan kariSyamANa: / yakSyan yakSyamANaH / padarujavizaspRzo vA ghny||749 // eSAM ghaJ bhavati vA / pAdaH / vezaH / sparzaH / uca samavAye okaH / bhAve // 750 // sarvasmAddhAtorghaJ bhavati / pAkaH / yaagH| yoga: / tyaja hAnau / tyAga: / bhogaH / bhAga: / paarH| . bhAva: / ityaadi| ghajIndheH / / 751 // indheH paJcamasya lopo bhavati bhAvakaraNayo-vihite ghatri pare / jiindhI dIptau / indhanaM edhaH // . rakhurbhAvakaraNayoH // 752 // raJjurbhAvakaraNavihita ghaji pare paJcamo lopyo bhavati / raJja rAge / raJjanaM rAgaH / ___ upasargAdasudubhyAM labheH prAga bhAt khalyoH / / 753 // sadarvarjitAdapasargAtparasya labhet prAG makArAMgamo bhavati khalghajoH prt:| kriyA hai prayojana jisakA aisA jo kriyAvAcaka pada vaha upapada meM hone para bhaviSyat artha meM vartamAna dhAtu se 'sya' sahita zantRG aura Anaz pratyaya hote haiM // 748 // . zantRG kA ant aura Anaza kA Ana rahatA hai| kR sya ant 'an vikaraNa: kartari' se an hokara 'ani ca vikaraNe' se guNa hokara kariSyant banA hai asaMdhyakSarayorasya tautallopazca 26' sUtra se Sya ke akAra kA lopa huA hai / puna: liMga saMjJA hokara si vibhakti meM kariSyan banA hai| 'Anmonta Ane' sUtra 498 se Ana ke Ane para Atmane pada meM akArAMta se makAra kA Agama hotA hai ata: 'kariSyamANaH' bnaa| kaTaM kariSyamANa: vrajati-kaTa ko banAegA isaliye jAtA hai| yaj se--yakSyan yakSyamANaH / ___ pada ruja viz aura spRza se vikalpa se ghaJ pratyaya hotA hai // 749 // pAda: roga: veza: sparza: uca-samavAya artha meM hai usase oka: banatA hai| sabhI dhAtu se bhAva meM ghaJ hotA hai // 750 // paca se pAka: yoga: bhogaH ityaadi| bhAva aura karaNa meM ghaJpratyaya ke Ane para indha ke pazcama akSara kA lopa ho jAtA hai // 751 // biindhI-dIpta honA indhanaM-edhaH / raJja se bhAva karaNa meM ghaJ ke Ane para paMcama kA lopa ho jAtA hai // 752 // raJja-raMganA rnyjnN-raagH| su dur ko chor3akara anya upasarga se pare khal aura ghaJ pratyaya ke Ane para labha ke 'bha' se pahale makAra kA Agama ho jAtA hai // 753 // DulabhaS-prApta krnaa| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 355 upasargANAM ghatri bahulam // 754 // upasargANAM dIghoM bhavati bahulaM ghaji pare DulabhaS prAptau / upalambha: upAlambhaH / pralambha: prAlambhaH / asudurdhyAmiti kiM / sulabha: durlabhaH / akartari ca kArake saMjJAyAma // 755 // kartRvarjite kArake bhAve ca saMjJAyAM ghaJ bhavati / dIyate asmAditi dAya: / cIyate'smAditi cAya: / evaM vighAta: / asa-kSepaNe prAsyate asmAditi / prAsa: / AhAraH / viharantyasminniti vA vihAraH / bhujyate iti bhogH| svrvRdRgmigrhaaml||756 // svarAntAvRdRgamigrahibhyazca al bhavati bhaave| bhUyate bhavanaM vA bhavaH / bhayanaM bhayaH / jayanaM jayaH / varaNaM vrH| daraNaM daraH / gamanaM gamaH / grahaNaM grahaH / / TvanubandhAdathuH // 757 // TvanubandhAddhAtorathurbhavati bhAve / TuvepR kampi calane / vepathuH / Tudu upatApe / davathuH / Tuvepa / vepanaM vepathuH / TuNadi samRddhau / nandathuH Tuvam udgiraNe / vamathuH / Tu ozvi gativRdayoH / zvayathuH / . DvanubandhAtrimaktena nivRtte // 758 // DvanubandhAddhAtostrermagbhavati tena dhAtvarthena nivRtte / pAkena nirvRttaM pavitramaM / evaM kAraNena nirvRttaM kRtrimN| yAcivichipachiyajisvapirakSiyatAM naG / / 759 // ebhyo naG bhavati bhaave| yaacvaa| chvoH zUThau iti zakAraH / vizna: / prazna: / yajJa: / svapna: / rakSNaH / yatI prayale / prayatnaH / ghaJ pratyaya ke Ane para bahulatA se upasarga ko dIrgha ho jAtA hai // 754 // upalambha; upAlambha: pralambha: prAlambhaH / suSur ko chor3akara aisA kyoM kahA ? sulabha: durlabhaH / inameM makAra Agama aura dIrgha nahIM huA hai| kartR varjita kAraka aura bhAva meM saMjJA artha meM ghaJ pratyaya hotA hai // 755 // dIyate asmAt iti dAya: cIyate-cAya: han se vighAta: as-prAsa: ha-AhAraH vihAraH bhoga: ityaadi| svarAMta se aura tu, da, gama, graha dhAtu se bhAva meM 'al' pratyaya hotA hai // 756 // bhUyate bhavanaM vA bhava:, bhaya: jayanaM-jaya: vara: daraH gama: grhH| Tu anubandha dhAtu se bhAva meM 'athu' pratyaya hotA hai // 757 // Tu vepR-vepathuH Tudu-upatApe-davathuH kaMpathuH TuNadi-samRddhau-naMdathuH Tuvamu-udgiraNevamathuH Tuozvi, gati vRddhayoH shvythuH| Du anubaMdha dhAtu se nivRtta artha meM 'trima' pratyaya hotA hai // 758 // pAkena nivRtteH pavitramaM 'cavargasyakirasavaNe' se k huA hai| kArakeNa nirvRtte: kRtrimaM bnaa| yAca vicha praccha yaj svap rakSa aura yat se bhAva meM 'naG hotA hai // 759 // yAcA vana 'chvau: zUTho paMcame ca' sUtra 661 se chakAra ko zakAra hokara vizna: prazna: yaj se na ko ja hokara 'jajorja:' niyama se yajJa: svapna: rakSNaH prayatnaH / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 kAtantrarUpamAlA upasarge daH kiH // 760 // upasarge upapade dAsaMjJakAtkirbhavati bhaave| Alopo'sArvadhAtuke ityAkAralopa: / AdiH / aadhiH| vyAdhiH / sandhiH / nidhiH / karmaNyadhikaraNe ca // 761 // karmaNyupapade dAsaMjJakAtkirbhavati adhikaraNe ca / bAlA dhIyante'sminniti bAladhi: / evaM jaladhiH / vAridhiH / abdhi: / vAdhiH / ambhodhiH| karmavyatihAre Naca striyaam||762|| kriyAvyatihAre vartamAnAddhAto: bhAve Nac bhavati striyAM / tatra na vRdhdyAgama: kintu vRddhirAdau saNi iti vRddhiH / kriyAvyatihAre kruza AhvAne rodane c| puna: puna: vyavakrozanaM vyavakroza: / vyavakroza eva vyaavkroshii| hasi vihasane / puna: puna: vyavahasyate vyavahAsa: / vyavahAsa eva vyvhaasii| abhividhau bhAve innn||763 // _ abhividhiriti ko'rthH| abhivyApte: sAkalyena kriyAsaMbandha ityarthaH / abhividhau gamyamAne dhAtorinaN bhavati bhAve svArthe aN bhavati / kuTa kauttilye| saMkuTanaM saMkoTinaM / saMkoTinameva sAMkoTinaM vartate / evaM sAMrAviNam / sAMhAsinaM vrtte| ssaanubndhbhidaadibhystvng||764 // upasarga upapada meM hone para dA saMjJaka se bhAva meM 'ki' pratyaya hotA hai // 760 // . 'Alopo'sArvadhAtuke' sUtra se AkAra kA lopa ho gayA A 'dA' i= Adi: Adhi: vi A dhA i= vyAdhiH sandhi: nidhiH|| karma upapada meM hone para dA saMjJaka se adhikaraNa artha meM 'ki' pratyaya hotA hai // 761 // ___bAlA dhIyate asmin iti bAladhi: jaladhi: vAridhiH ap dhA i=abdhi: vArdhi: ambhodhi: ityaadi| kriyA vyatihAra artha meM vartamAna dhAtu se bhAva meM strIliMga meM 'Nac pratyaya hotA hai // 762 // usameM vRddhi kA Agama nahIM hotA hai kintu 'vRddhirAdausaNe' sUtra meM vRddhi hotI hai kruza dhAtu-AhvAnana karane aura rone artha meM hai| puna: puna: vyavakrozanaM vyavakroza: / vyavakroza eva vyaavkroshii| hasa-haMsanA puna: puna: vyavahasyate vyavahAsa: vyavahAsa eva vyAvahAsI banA hai| abhividhi artha meM dhAtu se bhAva meM inaN aura svArtha meM aN pratyaya hotA hai // 763 // abhividhi kise kahate haiM ? abhivyApti ko kahate haiM abhivyApti se saMpUrNatayA kriyA kA saMbaMdha honA / kuT-kauTilye saMkuTanaM-saMkoTinaM, saMkoTinameva--sAMkoTinaM saMrAva--sAMrAviNaM saMhAsa se--saaNhaasinN| SAnubaMdha se aura bhidAdi se bhAva meM strIliMga meM 'aG pratyaya hotA hai // 764 // Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 357 SAnubandhebhyobhidAdibhyazca bhAve aG bhavati striyaaN| kRpa kRpaayaaN| kRpa sAmarthye / kRpA / vyathaduHkhabhayacalanayoH / vyathA / vyadha tADane vydhaa| chidir chidaa| guhU saMvaraNe / guhA / spRha IpsAyAM sphaaH| aatcopsrge||765|| upasarge upapade AkArAntAddhAtoraGbhavati striyAM / sndhyaa| sNsthaa| upadhA / antrdhaa| rogAkhyAyAM vuny||766 // rogAkhyAyAM dhAtorvaJ bhavati striyaaN| pravAhikA / prchrdikaa| saMjJAyAM ca // 767 // saMjJAyAzca dhAtorvaJ bhavati striyaaN| bhaJjo Amardane / uddAlapuSpANi bhajyante yasyAM krIDAyAM sA uddaalpusspbhnyjikaa| evaM shaalpusspprvaahikaa| . praznAkhyAnayorijvuJ ca vA // 768 // . prazne AkhyAne avagamyamAne dhAtoriJ bhavati vuJca bhavati / vAgrahaNAt yathAprAptaM c| tvaM kAM kArimakArSIH kAM kArikAM kA kriyAM kAM kRtyAM / ahaM sarvAM kArimakArSa sarvAM kArikA sarvAM kriyAM sarvAM kRtyaaN| evaM tvaM kAM kAraNAmakArSIH / tvaM kAM pAcikAmapAkSI: / kAM paktiM / nvynyaakroshe||769|| . navyupapade Akroze gamyamAne dhaatornirbhvti| akaraNiste vRSala bhUyAt / jIva prANadhAraNe / evamajIvaniH / jana janane ajananI: aprANanIH / kRpa--kRpA aura sAmarthya meM hai kRp a 'striyAmAdA' se 'A' pratyaya hokara kRpA, vyathA, vyadhA, dhidA bhidA, guhA / spRha-spRhA / upasarga upapada meM rahane para AkArAMta dhAtu se strIliMga meM 'aG' hotA hai // 765 // . saMdhyA, saMsthA, aMtardhA, upadhA Adi / - roga vAcaka dhAtu se strIliMga meM vujU hotA hai // 766 // pravAhikA, prchrdikaa| . . saMjJA artha meM dhAtu se strIliMga meM vuJ pratyaya hotA hai // 767 // vuJ ko aka hokara "uddAlapuSpa tor3e jAte haiM jisa krIr3A meM vaha uddAlapuSpa bhaJjikA hai" bhaJ-Amardana karanA / zAlapuSpa prvaahikaa| prazna aura AkhyAna artha meM dhAtu se ib aura ub pratyaya hote haiM // 768 // vA grahaNa karane se yathAprApta hote haiN| kR se iJ hokara kAri bana kara rUpa caleMge vuDa ko aka hokara kArikA bneNge| tvaM kAM kArimakArSI: kAM kArikAM kA kriyAM kAM kRtyaaN| tumane kyA kArya kiyA, kisa kArya ko, kriyA ko, kisa kRtya ko kiyaa| aise maiMne sabhI kArya kiye ityAdi / nab upapada meM hone para Akroza artha meM dhAtu se 'ani' pratyaya hotA hai // 769 // akaraNi: jIva dhAtu se--ajIvani: ajanani: aprANaniH / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 kAtantrarUpamAlA yuTca / / 770 // napuMsake bhAve yuT bhavati / gamanaM / hasa hasane / hasanaM / zayanaM / yajanaM / karaNAdhikaraNayozca // 771 // karaNe'dhikaraNe ca yuT bhavati / ovazca cchedane idhmAni prakarSeNa vRzcyante anena asminniti vA idhmapravrazcanaH / gau: duhate anayA'syAmiti godohanI saktUni dhIyante saktudhAnI sthAnaM / AsanaM / yAnaM / yjnN| puMsi saMjJAyAM ghaH // 772 // karaNAdhikaraNayozca puMsi saMjJAyAM gho bhvti| chAderthe smantrankvipsu ca // 773 // chAdeH hrasvo bhavati dha is in van kvip eSu parata: / chada Sada sNvrnne| ura: chAdyate aneneti urazchadaH / evaM dntcchdH| aciMzucirucihupichAdichardibhya is||774|| ebhya is bhavati / arciH / zociH / roci: / havi: / sarpiH / chadiH / charda vamane / chrdiH| sarvadhAtubhyo man // 775 // chyaa| chadigamipadinIbhyastran / / 776 // ebhyaH paraH tran pratyayo bhavati / chAdyate aneneti chatraM / kvim / tanucchat / kurvanti aneneti karaH / zRNvantyaneneti zravaH / lI shlessnne| lIyante asminniti lyH| bhAva artha meM napuMsakaliMga meM 'yuT' hotA hai // 770 // gamanaM hasanaM ityAdi yu ko ana huA hai| karaNa aura adhikaraNa artha meM 'yUTa' hotA hai // 771 // o vshc-chednaa| idhyAni prakarSeNa vRzcyate anena asminniti vA idhma pravRzcanaH / go duhI jAtI hai jisake dvArA athavA jisameM vaha-godohanI / saktUni dhIyaMte asyAM saktudhAnI / sthA ana = sthAnaM, AsanaM, yAnaM yjnN| karaNa adhikaraNa meM saMjJA artha meM pulliMga se 'gha' pratyaya hotA hai // 772 // gha is in tran kvip pratyaya ke Ane para 'chAda' ko hrasva hotA hai // 773 // chada Sada-saMvaraNa karanA / ura: chAdyate aneneti-urazchadaH dantacchadaH / arca, zuc ruca hu sup chAd aura chardi se 'is' pratyaya hotA hai // 774 // arcis rocis zocis havis marphis chadis chardis liMga saMjJA hokara si vibhakti meM arci: roci: zoci: Adi bneNge| sabhI dhAtuoM se 'an' pratyaya hotA hai // 775 // chaan = chaa| chad gam pada aura nI se 'ban' pratyaya hotA hai // 776 // chAdyate anena iti chtr| kvip-tanuM chAdayati iti tanucchat / 'gha' pratyaya se-kurvati aneneti karaH zRNvaMtyaneneti zravaH / lIG-zleSaNa karanA lIyaMte asminniti layaH / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 359 ISahuHsuSu kRcchrAkRcchrArtheSu khl||777 // kRcchaM duHkhaM duro'rthaH / akRcchaM sukhaM sorarthaH / eSUpapadeSu kRcchAkRcchrArtheSu khal bhavati bhAve karmaNi kartari ca / ISadaprayAsena kriyata iti ISatkaraH kaTo bhavatA / duSkaraH / sukaraH / ISadbodhaM kAvyaM / durbodhaM vyAkaraNaM / subodhaM adhyaatm| katRkarmaNozca bhUkRJoH // 778 // - ISadAdiSUpapadeSu AbhyAM kartRkarmaNoH khal bhvti| ISadADhyasya bhavanaM ISadADhyaMbhavaM / bhavatA durADhyaMbhavaM / bhavatA svADhyaMbhavaM / ISadADhyaH kriyate ISadADhyaMkaro bhavAn / durADhyaGkaraH / svADhyaMkaraH // __ADhyo yvadaridrAtaH // 779 // ISadAdiSUpapadeSu AkArAntebhyo yurbhavati adaridrAte // ISatpAna: somo bhavatA / duSpAna: / supAnaH / ISadyAna: / duryAna: suyAnaH / ISaddAnA / durdAnA / sudaanaa| - alaMkhalvoH pratiSedhayoH ktvA vA // 780 // alaM khalu zabdayoH pratiSedhArthayorupapadayordhAto: ktvA vA bhavati / alaMkRtvAgacchati / khalukRtvA / alaMbhuktvA / khalubhuktvA / alaGkaraNena / khalukaraNena / alaM bhojanena / khlubhojnen| ktvAmasandhyakSarAnto'vyayaM // 781 // ktvAmakArasandhyakSarAntAzca kRtsaMbhavA avyayAni bhavanti / avyayAcceti vibhaktInAM luk ekakartRkayoH pUrvakAle // 782 // ISat dur aura su upapada meM rahane para kRcchra akRcchra artha meM 'khal' pratyaya hotA hai // 777 // kRcchra-duHkha, akRcchu-sukha, ISat-binA prayAsa ke| yaha 'khal' pratyaya bhAva, karma aura kartA meM hotA hai| ISat aprayAsena kriyate iti ISatkara: kaTa: duSkara: sukrH| ISad bodhaM-kAvyaM, durbodhaM-vyAkaraNaM subodham adhyaatm|| ISat dur su upapada meM hone para bhU kR dhAtu se kartA aura karma meM 'khal' pratyaya hotA 'hai // 778. // ISad ADhyasya bhavanaM = ISad ADhyaM bhavaM durADhyaM bhavaM svAyaMbhavaM / ISadADhya: kriyate = ISadADhyaMkara: bhavatA durADhyaMkara: svAyaMkaraH / khAnubaMdha se akArAMta se pare anusvAra kA Agama hotA hai| ISadAdi upapada meM hone para daridrA ko chor3akara AkArAMta se 'yu' hotA hai // 779 / / ISatpAna: yu ko 'ana' huA hai / duSpAna: supAna: ISadyAna: ISaddAna: ityaadi| alaM aura khalu ye pratiSedha artha vAle zabda upapada meM hone para dhAtu se 'kRtvA' pratyaya vikalpa se hotA hai // 780 // ___ alaMkRtvA, khalukRtvA, alaMbhUktvA khalu bhuktvA / pakSa meM--alaMkaraNena, khalukaraNena, alaMbhojanena khalu bhojana ktvA nakAra saMdhyakSarAnta kRt pratyaya se bane zabda avyaya hote haiM // 781 // 'avyayAcca' isa sUtra se vibhaktiyoM kA lopa ho jAtA hai| eka kartRka do dhAtvartha ke madhya meM pUrva kriyA ke kAla meM vartamAna dhAtu se 'ktvA' pratyaya hotA hai // 782 // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 kAtantrarUpamAlA ___ekaMkartRkayordhAtvarthayormadhye pUrvakriyAkAle vartamAnAddhAto: ktvA bhavati / bhuktvA vrajati / snAtvA bhuGke / gatvA gRhnnaati| guNI ktvA seDarudAdikSudhaklizakuzakuSagRdhamRDamRdavadavasagrahAM // 783 // arudAdikSudhAdInAM ca ktvA seD guNI bhavati / udanubandhapUklizAM ktvi // 784 / / udanubandhApUjaH klizazca iD vA bhavati ktvApratyaye pare / devanaM pUrva pazcAtkiciditi devitvA dyUtvA / vRdhu / vardhanaM pazcAtkiMciditi vardhitvA vRdhvA / saMs bhaMs avalaMsane / saMsitvA srastvA / bhraMsitvA / prastvA pavitvA / pUtvA / kleshitvaa| klissttvaa|| vyaJjanAde[padhasyAvo vA // 785 // uzca izca vii| vI upadhe yasyAsau vyupadha: vyaJjanAderukAraikAropadhasyAvakArAntasya dhAto: ktvA seTa guNI bhavati / dyotitvA dyutitvaa| lekhitvA likhitvaa| tRSimRSikRSivaJcilucyatAM ca // 786 // eSAM ktvA seT guNI bhavati vA / bitRSA pipAsAyAM / tarSitvA tRSitvA / mRSa sahane ca / marSitvA mRssitvaa| kRSa bilekhane / karSitvA / kRSitvA / vaJca pralaMbhane / vaJcitvA / luca apanayane / luJcitvA Rta iti sautro dhAtuH / artitvA Rtitvaa| thaphAntAnAM cAnuSaGgiNAM // 787 / / __ isameM kAnubaMdha hotA hai| bhuj tvA 'cavargasya kiralavaNe' sUtra se kavarga hokara bhuktvA vrajati khAkara ke jAtA hai| yahA~ khAne aura jAne ko kriyA kA kartA eka hai| ise adhUrI kriyA bhI kahate haiM / snAtvA / bhungkte| rudAdi, kSudha kliza kuz kuS gRdha mRDa mRda vada vasa graha dhAtu ko chor3akara ktvA pratyaya ke Ane para iT sahita dhAtu guNI hotI haiM // 783 // udanubaMdha, pU aura kliza dhAtu se ktvA pratyaya ke Ane para iT vikalpa se hotA hai // 784 // . devanaM pUrvaM pazcAt kiMcit iti devitvA iT ke abhAva meM--dyUtvA / vRdhu-vardhitvA vRdhvA, sraMsitvA srastvA, bhraMsitvA bhrastvA, pavitvA, pUtvA klezitvA klissttvaa|| vyaMjanAdi dhAtu, ukAra ikAra upadhAvAlI, evaM yakArAnta rahita dhAtuyeM ktvA pratyaya Ane para iT sahita vikalpa se guNI hotI haiM // 785 // sUtra meM vyupadhasya' pada hai usakA artha-uzca izca u aura i ko 'vamuvarNa:' se u ko va hokara iM milakara 'vi' dvivacana meM 'vI' bnegaa| vI upadhA meM haiM jisake use vyupadhA kahate haiN| jaise dyut, likh / dyotitvA, lekhitvA likhitvaa|| tRpa mRS kRS vaJc luJc Rt dhAtuyeM ktvA pratyaya meM iT guNI vikalpa se hotI haiM // 786 // bitRSA-pyAsa laganA / tarSitvA guNa ke abhAva meM tRSitvA, marSitvA mRSitvA, karSitvA kRSitvA / vaJcitvA, luJcitvA / Rta dhAtu sUtra meM hai atitvA, RtitvA / thakArAnta phakArAnta anuSaMga sahita dhAtu ko ktvA ke Ane para iT sahita guNa vikalpa se hotA hai // 787 // Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 361 thAntAnAM phAntAnAM cAnuSaGgiNAM ktvA seT guNIbhavati vA / zrantha grantha sandarbhe / zranthitvA granthitvA / zrathitvA grathitvA / gupha gumpha dRbhI grnthe| gumphitvA / guphitvaa| jAntanazAmaniTAM // 788 // jAntanazAmaniTAM cAnuSaGgiNAM ktvA guNIbhavati vaa| SaJja sngge| saMktvA sktvaa| raJja raage| raktvA / raMktvA / bhaJjo Amaddane / bhraMktvA bhaktvA / SvaJja prissvngge| svaktvA vaktvA / na masjinazodhuTi // 789 // masjinazoH svarAtparo nakArAgamo bhavati dhuTi pre| Tumasjo shuddhau| maMktvA mktvaa| Naza adarzana / naMSTvA naSTvA / rudAdibhyazca iD vA bhavati / nazitvA / ijjahAteH ktvi // 790 // jahAterid bhavati ktvA prtyye| hitvaa| . samAse bhAvinyanatraH ktvo yap // 791 // anatra: ktvAntena samAse bhAvini ktvApratyayasya yapAdezo bhavati abhibhuuy| abhibhavanaM pUrva pazcAtkiciditi / abhibhUya sthitaM / vijitya prastutya / adhItya / upety| . mInAtyAdidAdInAmAH // 792 // mInAtiminotidIGa dAmAgAyati pibati sthAsyati jahAtInAmAkAro bhavati yapi pare / mIG hiMsAyAM prmaay| DumiG prakSepaNe / parimAya dIG kssye| dIG anAdare / pradAya / dAmAdInAmAM bAdhanArtha / AdAya / nimAya / pragAya / prapAya / prasthAya avasAya / vihaay| ___ aMth graMth-saMdarbha / zraMthitvA graMthitvA, guNa ke abhAva meM anuSaMga kA lopa hotA hai| zrathitvA grathitvA / gumpha gumphitvA, guphitvaa| jakArAnta naza aniT anuSaMga sahita ko ktvA iT sahita meM guNa vikalpa se hotA hai // 788 // - saJja-saMge-saMktvA saktvA, raJja-raMganA raMktvA raktvA, bhaJja-bhaMktvA bhaktvA svAsvaktvA svktvaa| masji naz ko svara se pare dhuTa vibhakti ke Ane para nakAra kA Agama hotA hai // 789 // Tumasjo-zuddha honA / maMktvA maktvA 'sakAra kA saMyogAdelopa:' se lopa hokara ja ko g k ho jAtA hai| Naz-naSTa honA naMSTvA naSTvA / rudAdi gaNa se iT vikalpa se hotA hai nazitvA / ... ohAk ko it ho jAtA hai // 790 // ktvA pratyaya ke Ane para / hitvaa|| na rahita ktvA pratyayAnta samAsa meM bhaviSyat artha meM 'ktvA' ko 'yap' Adeza ho jAtA hai // 791 // ___abhi-bhUtvA = abhibhUya abhibhavanaM pUrvaM pazcAt kiNciditi| abhibhUya sthitaM ji-ktvA ko yap= vijitsa 'dhAtostonta: pAnubaMdhe' sUtra 529 se hrasvAnta se takAra kA Agama hotA hai| prastutya adhItya, upetya nikRtya ityaadi| mIG Adi dhAtu ko yap pratyaya ke Ane para AkAra ho jAtA hai // 792 // - "dA mA gAyati pibati" ityAdi ko yap ke Ane para AkAra hotA hai| mIG-hiMsA-pramAya Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 kAtantrarUpamAlA yapi ca // 793 // vanatitanotyAdipratiSiddheTAM paJcamo lopyo bhavati Atazca adbhavati, yathAsambhavaM dhuTyaguNe yapi ca pare / pravatya pratatya pramatya prahatyaM / ... vA mH||794|| pratiSiddheTAM makAro lopyo bhavati vA yapi ca pare / praNatya praNamya Agatya aagmy| . ye vaa||795|| khani vani sani janAmantasya AkAro bhavati yakAre vA / khana khanane / prakhAya prakhanya pravAya prvny| SaNu dAne / prasAya / prsny| janI prAdurbhAva / prajAya prjny| . laghupUrvo yapi // 796 // laghupUrva in ay bhavati yapi ca pre| prazamayya pragamayya / gaN saMkhyAne vigaNayya / Nam cAbhIkSNye dvizca padaM // 797 // ekakartRkayo: pUrvakAle vartamAnAddhAtorNam kvA ca AbhIkSNye padaM ca dvirbhavati / bhojaM bhojaM vrajati / bhuktvA bhuktvA vrajati / pAMca pAMca bhuMkte / paktvA paktvA bhuGkte / dAyaM dAyaM tuSyati / datvA datvA tuSyati / pAyaM pAyaM tRSyati / pItvA pItvA tRssyti| karmaNyAkroze katraH khamiJ // 798 // karmaNyupapade kRtra: khamiJ bhavati Akroze gmymaane| cauraMkAramAkrozati / aMdhaMkAraM niriikssyte| badhiraMkAraM zRNoti / pahuMkAraM gacchati / DumiG-prakSepaNa karanA parimAya, dIGkSaya honA-dIG-anAdara karanA pradAya, dAmA Adi ke IkAra ko bAdhita karane ke liye yaha sUtra hai 'AdAya' nimAya, pragAya prapAya, prasthAya avasAya vihAya / vana tana Adi aura iT pratiSiddha dhAtu ke paMcama akSara kA lopa ho jAtA hai aura AkAra ko akAra ho jAtA hai // 793 // yathAsaMbhava dhuT aguNa aura yap ke Ane para / van--pravatya pratatya pramatya prhty| niSiddha iT dhAtu ke makAra kA lopa vikalpa se hotA hai // 794 // yap ke Ane para / Nam-praNatya praNamya, Agatya Agamya / khan van san jan ke aMta ko yakAra ke Ane para vikalpa se AkAra ho jAtA hai // 795 // khan-khodanA-prakhAya prakhanya, pravAya pravanya, prasAya prasanya prajAya prjny| yap ke Ane para laghu pUrva in ko ay ho jAtA hai // 796 // gama-pragamayya prazamayya / gaNa-saMkhyA karanA prgnnyy| eka kartRka do dhAtu ke pUrva kAla meM vartamAna dhAtu se Nam aura ktvA pratyaya hote haiM aura panaH puna: meM pada ko dvitva ho jAtA hai // 797 // bhojaM bhojaM vrajati Nam huA hai ye avyayAnta pada ho gaye haiM bhuktvA bhuktvA vrajati / dAyaM dAyaM ityaadi| karma upapada meM rahane para Akroza artha meM 'kR' dhAtu se 'khamij' pratyaya hotA hai // 798 // cauraMkAram aMdhaMkAraM vadhiraMkAraM zRNoti / ityaadi| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 363 yAvati vindajIvoH // 799 // yAvadityanirdiSTavAcI yAvadityupapade vindaterjIvatezca Nam bhavati / yAvadvedaM bhuGkte / yAvantaM labhate tAvantaM bhuGkte ityarthaH / yAvajjIvamadhIte / yAvantaM jIvati tAvantaM adhIte ityarthaH / upamAne kartari karmaNi copapade dhAtorNam bhavati / cuDaka iva naSTaH / cUDakanAzaM naSTaH / gururiva abhavat gurubhAvamabhavat / ratlamiva nihitaM ratnanidhAyaM nihitaM / nimUlasamUlayoH kaSaH / / 801 // nimUlasamUlayoH karmaNorupapadayoH kaSatarNam bhvti| nimUlakASaM kaSati nimUlaM kaSatItyarthaH / samUlakASaM kaSati samUlaM kaSatItyarthaH / abhrakASaM kaSati abhraMkaSatItyartha: / odanamiva pakka: odanapAkaM pakkaH / ityAdi pryogaadnustvym| striyAM ktiH / / 802 // dhAto ve ktirbhavati striyAM / ghoSavatyozca kRtIti neT / bhUyate bhavanaM vA bhUti: / navanaM nutiH / stavanaM stutiH / vardhanaM vRddhiH / dhAraNaM dhRtiH / vartanaM vRttiH / yajanaM iSTiH / zru vizravaNe zravaNaM zrutiH / budha avagamane bodhanaM buddhiH / kAraNaM kRti bhrama avasthAne bhramaNaM, paJcamopadhAyA dhuTi cAguNe iti upadhAyA dIrghaH bhrAntiH / RlvAdibhyo'paNAteH kteH // 803 // .. pRNAtivarjitAdRkArAntAllvAdibhyazca parasya kAnakAro bhavati / kR vikSepe karaNaM kIryata iti vA kIrNi: / garaNaM gIrNi: / lavanaM lUni: / pRNAtestu uroSTyopadhasya ca pR pA lanapUraNayo: pUraNaM pUrtiH / maraNaM mUrtiH / _ 'yAvat' pada ke upapada meM rahane para vinda aura jIv se Nam pratyaya hotA hai // 799 // yAvad veduM bhuMkte-jitanA milatA hai utanA khAtA hai yaha artha hai| yAvajjIvaM adhIte-jaba taka jItA hai taba taka par3hatA hai| ___upamAna arthavAle kartA aura karma upapada meM hone para dhAtu se Nam pratyaya hotA hai // 800 // cUDaka iva naSTa:-cUDakanAzaM nssttH| guruH iva abhavat-gurubhAvaM abhvt| ratnamiva nihitaM-ratlanidhAyaM nihitaM / nimUla aura samUla karma upapada meM hone para kaS dhAtu se Nam pratyaya hotA hai // 801 // nimalakASaM-nimalaM kaSati aisA artha hai| samalakA kaSati-samalaM kaSati / abhrakASaM kaSati / odanamiva pakva: odanapAkaM pakvaH / ityAdi prayoga se anusaraNa karanA caahiye| - dhAtu se bhAva artha meM strIliMga meM 'kti' pratyaya hotA hai // 802 // ____ "ghoSavatyozca kRtItineT" isa niyama se iTa nahIM hotA hai| bhUyate bhavanaM vA bhUti: / kAnubaMdha ho gayA hai| navanaM-nuti: stavanaM stutiH, vardhanaM vRddhiH dhRti: vRtti: yaj-iSTiH zruti: budha: buddhi, kRti: 'paMcamopadhAyA dhuTi cAguNe' sUtra se upadhA ko dIrgha hone se bhraanti:|| pR varjita RkArAnta aura lu Adi se pare kti ko nakAra ho jAtA hai // 803 // kR-vikSepaNa karanA--karaNaM kIryate iti vA kINi: 'Rdante-raguNe' se ir hokara 'irUro-rIrUrau' sUtra se dIrgha hokara banA hai| aise hI garaNaM gIrNi, lavanaM lUni: / pR-pAlana pUraNayo: 'uroSThyopadhasya Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 kAtantrarUpamAlA hAjyAglAbhyazca // 804 // ebhyo dhAtubhyazca parasya kte: nakAro bhavati striyAM / ohAk tyAge hAnaM hAni: / jyA vayohAnau jyAnaM jyAni: / glAnaM glAniH / saMpadAdibhyaH kvip||805|| saMpadAdibhya: kvip bhavati bhAve striyaaN| pada gatau saMpadyate saMpadanaM vA sNpt| Sadla vizaraNagatyavasAdaneSu // saMsadanaM saMsat / pariSadanaM pariSat / papa // 806 // AbhyAM bhAve striyAM kyab bhavati / baj gatau pravrajanaM pravrajyA ijyaa| za ca // 807 // kRvo bhAve zo bhavati kyap ktizca striyaaN| krIyate karaNaM vA yaNAziSoyeM iti ikArAgama: kriyA dhAtostonta: pAnubandhe kRtvA kRtiH / zaMsipratyayAdaH / / 808 // zaMse: pratyayAntAddhAto ve apratyayo bhavati striyAM zaMsu vistutau prazaMsanaM prazasyate iti vA prshNsaa| pratyayAntAt bubhUSaNaM bubhUSyat iti vA bubhUSA / vaca paribhASaNe vivakSaNaM vivakSA / vidhitsanaM vidhitsaa| pipatiSaNaM piptissaa| pipAsanaM pipaasaa| bobhUyanaM bobhuuyaa| knndduugaatrvikrssnne| svArtheyaN / kaNDvAderyaN kaNDUyanaM knndduuyaa| ca' sUtra 397 se RdaMta ko aguNa pratyaya Ane para ur ho jAtA hai aura "nAminovorakucrchavyaMjane" sUtra se ur ko dIrgha hokara 'pUrti:' banA aise hI mRG se mUrti: bnaa| hA jyA aura glA se pare kti ke takAra ko nakAra ho jAtA hai // 804 // ohAk-tyAge-hAnaM hAni:, jyA vayohAnau jyAnaM jyAni:, glAnaM glAniH / saMpad Adi se bhAva meM strIliMga meM kvip hotA hai // 805 // pada-gamana karanA saMpadyate saMpadanaM vA saMpat / Sadla-vizaraNagati avasAdana artha meM hai| saMsadanaM saMsat / pariSadanaM prisst| vraj yaj se bhAva meM strIliMga meM kyap hotA hai // 806 // pravrajanaM-pravrajyA, yajanaM ijyaa| 'striyAM AdA' sUtra se A pratyaya hotA hai| kR dhAtu se bhAva meM strIliMga meM 'za' kyap aura kti pratyaya hote haiM // 807 // kriyate karaNaM vA 'yaNAziSoyeM' sUtra se ikAra kA Agama hokara 'za' pratyaya se kriyA banA, yahA~ 'striyA mAdA' sUtra se 'A' pratyaya huA hai| Age 'dhAttostonta: pAnubaMdhe' sUtra se kyap pratyaya meM pAnu baMdha hone se hrasvAMta dhAtu se takAra kA Agama hokara kRtya Apratyaya hokara kRtyA' banA hai / kti se kRti: banA hai| zaMsa aura pratyayAMta dhAtu se bhAva meM strIliMga meM 'a' pratyaya hotA hai // 808 // zaMsu-stuti krnaa| prazaMsanaM prazasyate iti vA prazaMsA "striyAmAdA" sUtra se 'A' pratyaya huA hai| pratyayAntase--bubhUSaNaM bubhUSyate iti vA bubhUSA / vaca-paribhASaNa krnaa| vivkssnnN-vivkssaa| vidhitsanaM vidhitsaa| patitum icchati pipatiSati pipatiSaNaM piptissaa| pipAsanaM pipAsA / vobhUyanaM bobhuuyaa| kaNDU-gAtra vikarSaNa krnaa| svArtha meM yaN pratyaya huA hai 'kaNDvAderyaNa' kaNDUyanaM knndduuyaa| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 kRdantaH garozca niSThAyAM settH||809|| niSThAyAM seTa: murumato dhAtorapratyayo bhavati striyAM / Iha ceSTAyAM IhanaM Ihyata iti vA iihaa| IkSa darzana IkSaNaM / IkSA / evaM srvmvgntvym| bhAvasenatrividyena vaadiprvtvjrinnaa|| kRtAyAM rUpamAlAyAM kRdantaH paryapUryata // 1 // mandabuddhiprabodhArtha bhaavsenmuniishvrH|| kAtantrarUpamAlAkhyAM vRttiM vyararacatsudhIH // 2 // kSINe'nugrahakAritA samajane saujnymaatmaadhike|| sanmAnaM nutabhAvasena muniye vidyadeve mayi // 3 // siddhAnto'yamathApi yaH svadhiSaNAgoMddhataH kevlm|| saMsparddhata tadIyagarvakuhare vajrAyate mdvcH||4|| . iti kAtantrasya rUpamAlA prakriyA smaaptaa| __ atra upayuktAH shlokaaH| AkhyAtaM zrImadAdyAhatprabhorjejIyate bhuvi / yatprasAdAd vyAkaraNaM bhavet sarvArthasAdhakaM // 1 // niSThA pratyaya ke Ane para iT sahita dIrghavAle dhAtu se strIliMga meM 'a' pratyaya hotA hai // 809 // * Iha-ceSTA karanA, IhanaM Ihyate iti vA Iha-a 'striyAmAdA' se A pratyaya hokara 'IhA' / iikss-dekhnaa--iikssnnN-iikssaa| isI prakAra se sabhI ko samajha lenA caahiye| . isa prakAra se kRdanta prakaraNa samApta huaa| zlokArtha-vAdigaNa rUpI parvatoM ke liye vajra ke sadRza aise zrImAn bhAvasena trividya munirAja ne isa kAtaMtra vyAkaraNa kI 'rUpamAlA' nAmaka TIkA meM kRdanta prakaraNa pUrA kiyA hai // 1 // . maMdabuddhi ziSyoM ko prabodha karAne ke lie buddhimAn zrI bhAvasena munIzvara ne kAtaMtrarUpamAlA nAma kI vRtti ko racA hai // 2 // anya janoM ke dvArA saMstuta mujha bhAvasena traividyadeva kA to yaha siddhAMta hai ki apane se hIna janoM para anugraha kiyA jAya, samAnajanoM para saujanya kiyA jAya aura apane se adhikajanoM meM sammAna pradarzita kiyA jAya // 3 // yadyapi yaha siddhAMta hai phira bhI jo apanI buddhi ke garva se uddhata hai aura kevala hama jaisoM ke sAtha mAtra spardhA yA IrSyA karate haiM unake garva rUpI parvata ko naSTa karane ke liye mere vacana vajra ke sadRza AcaraNa karate haiM // 4 // ... isa prakAra kAtaMtra vyAkaraNa kI rUpamAlA nAma kI prakriyA samApta huii| yahA~ upayukta zloka aura haiN| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 // 366 kAtantrarUpamAlA akArAdihasImAnaM varNAmnAyaM vitnvtaa| RSabheNArhatAdhena svanAmAkhyAtamAditaH // 2 // tathAhi a eva svArthikeNA'kA tAdRga R Rssbhaabhidhaa| tadAdirhAvadhiH pAThokArAdihasImakaH // 3 // a: svare kazca varyeSu rAdiryaH sa tu haanvitH| akArAdihasImAkhye pAThe'haM maMgalaM padaM // 4 // yatrAhapadasaMdarbhAd varNAmnAyaH prtisstthitH| tasmai kaumArazabdAnuzAsanAya namonamaH // 5 // brAhamyA kumAryA prathamaM sarasvatyApyadhiSThitaM / ahaM padaM saMsmaraMtyA tat kaumAramadhIyate // 6 // kumAryA api bhAratyA aGganyAsepyayaM krmH| akArAdihaparyaMtastataH kaumAramityadaH // 7 // . iti bhadraM bhuuyaat| zlokArtha-zrImAn prathama tIrthaGkara ahaMta prabhu kA yaha AkhyAta-vyAkaraNa pRthvI tala para vizeSarUpa se jayazIla hotA hai| jisake prasAda se yaha vyAkaraNa saMpUrNa artha ko siddha karane vAlI hove // 1 // ___ akAra ko Adi meM lekara 'ha' sImA paryaMta vargoM ke samudAya ko kahate huye zrImAn Adiprabhu RSabhadeva arhat parameSThI ne Adi meM apane nAma kA AkhyAta kiyA hai // 2 // __ arthAt arhat meM vargoM ke samudAya kA prathama akSara 'a' prathama hai aura varNoM kA aMtima akSara 'ha' aMta meM hai| isaliye Adi meM AdinAtha bhagavAn ne 'arhat' isa pada se apane nAma ko pragaTa kiyA hai| tathAhi zlokArtha-svArthika meM aN ak se 'a' hI hai aura usI prakAra R se RSabha nAma AtA hai| usako Adi meM karake 'ha' paryaMta jo pATha hai vaha AkArAdi se ha kI sImA taka hai arthAt akAra Adi meM hai aura hakAra aMta meM hai // 3 // svara meM 'a' vargoM meM ka hai aura ra ko Adi meM karake jo hai vaha 'ha' se sahita hai| akAra ko Adi meM lekara 'ha' paryaMta pATha meM 'ahaM' pada hai vaha maMgalabhUta pada hai // 4 // jahA~ para 'arha' pada ke saMdarbha se vargoM kA samudAya pratiSThita hai usa kaumAra zabdAnuzAsana nAma kI vyAkaraNa ko bAraMbAra namaskAra hove // 5 // brAhmI aura kumArI ne prathama hI sarasvatI se bhI adhiSThita 'ahaM' pada kA saMsmaraNa karate huye isa 'kaumAra' vyAkaraNa kA adhyayana kiyA hai // 6 // ___ kumArI aura bhAratI ke aMga nyAsa meM bhI akAra ko Adi meM karake hakAra paryaMta yaha krama hai ata: isa vyAkaraNa kA nAma 'kaumAra' vyAkaraNa hai // 7 // samApta iti bhadraM bhUyAt / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAdakartI kI prazasti zaMbhuchaMda mahAvIra vIra sanmati bhagavan he vardhamAna trizalAnaMdana / he dharmatIrtha kartA tumako, hai merA koTi koTi vaMdana // he maMgalakartA lokottama, he zaraNAgata rakSaka nirupama / isa kaliyuga ke bhI aMtima taka, tava avicchinna zAsana anupama // 1 // zrIkundakunda gurudeva muni ko merA zata zata hai prnnaam| hai mUlasaMgha meM kundakunda AmyAya sabhI saMgha meM lalAma // usameM sarasvatI gaccha mAnA, gaNa kahalAtA hai balAtkAra / inameM ho cuke munI jitane, una sabako merA namaskAra // 2 // kalikAlaprabhAva dalita karane, utpanna huye ika sUrivarya / cAritracakravartI gurUvara, zrIzAMtisAgarAcAryavarya // ina paramparA meM deza bhUSaNAcArya munI jaga meM vizruta / una Adyaguru ke prasAda se, pAyA vyAkaraNajJAna adbhuta // 3 // zrIzAMtisiMdhu ke paTTaziSya, gurU vIrasAgarAcArya ytii| ve mere AryAdIkSAgurU unase hI huI maiM jJAnamatI // vIrAbda caubisa sau ninyAnave, hai zaradpUrNimA Azvina meN| kAtaMtra rUpamAlA kA yaha anuvAda pUrNa kiyA zubhadina meM // 4 // isa jaMbUdvIpa ke bharatakSetra meM AryakhaMDa meM krmbhuumi| bhArata kI rajadhAnI mAnI, yaha iMdraprastha uttama bhUmi // mahAvIra prabhU ke zubha paccIsa zataka nirvANa mahotsava meN| maiM bhI saMgha sahita yahA~ AI, jinadharma udyota rucI mana meM // 5 // dohA--yaha hindI anuvAda yuta, sarala vyAkaraNa maan| par3he par3hAveM sarvajana, bane zreSTha vidvAn // 6 // Agama ke sUtrArtha ko, kareM ArSa anukuul| nija para ko saMtuSTa kara prApta kareM bhava kUla // 7 // yAvat jina Agama yahA~, jaga meM kare prakAza / tAvat yaha vyAkaraNa kRti, kare sujJAna vikAsa // 8 // *vardhatAM jinazAsanam* 1.IsvI san 1973 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa . bhvAdigaNa kI dhAtuyeM bhU sattAyAM parasmaipadI edhaG vRddhau AtmanepadI DupacaSuJ pAke ubhayapadI Sidhu gatyAM parasmaipadI SidhU zAstre mAMgalye ca parasmaipadI NIG prApaNe ubhayapadI sres bhaMs avasresane AtmanepadI dhvaMs gatau ca AtmanepadI grathi vaki kauTilye AtmanepadI Tunadi samRddhau parasmaipadI vadi abhivAdanastutyoH AtmanepadI daMza dazane parasmaipadI SaJja svaMge parasmaipadI dhvaMja pariSvaMge AtmanepadI raJja rAge parasmaipadI SThivu kSivu nirasane parasmaipadI klamu glAnau parasmaipadI camu chamu jamu jimu adane parasmaipadI kramu pAdavikSepe parasmaipadI Su sru dru ghu Rccha gamla sa pR gatau parasmaipadI parasmaipadI yamu uparame parasmaipadI pA pAne parasmaipadI ghrA gaMdhopAdAne parasmaipadI ghmA zabdAgnisaMyogayoH parasmaipadI sthA gatinivRttau parasmaipadI mnA abhyAse parasmaipadI dAN dAne parasmaipadI dRzir prekSaNe parasmaipadI R prApaNe parasmaipadI bhavati edhate pacati, pacate sedhati siddhyati nayati nayate sraMsate, bhaMsate dhvaMsate granthate, vaMkate naMdati vaMdate dazati sajati pariSvajate raMjati niSThIvati klAmati AcAmati krAmati gacchati icchati yacchati pibati jighrati dhamati tiSThati manati prayacchati pazyati Rcchati iSu icchAyAM Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 369 sa dhAvati zIyate sIdati eti adhIte vadati vrajati kra sa gatau zadlu zAtane Sadla vizaraNamatyavasAdaneSu iN gatau ik smaraNe iG adhyayane vada vyaktAyAM vAci dhaja dhvaja vaja vraja gatau vara IpsAyAM cara gatibhakSaNayoH phala niSpattau zala zvalla Azugatau rada vilekhane gad vyaktAyAM vAci aTa paTa iTa kiTa kaTa gatau veJ taMtusaMtAne ava rakSa pAlane tathU tvaSa tanukaraNe muSa steye kuSa niSkarSe . . khage hasane. rage zaMkAyAM kage bocite vaha parikalpane raha tyAge TuvamudgiraNe kramu pAdavikSepe camu chamu jamu jimu jhamu adane vyaya kSaye (gatau-pANinI) ayavayamaya paya taya cayarayaNaya gatau kaNa nimIlane ramu krIDAyAM / Namu prahvatve zabde ca parasmaipadI AtmanepadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI AtmanepadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipardA AtmanepadA parasmaipadI AtmanepadI AtmanepadI carati phalati zalati radati gadati aTati vayati avati, rakSati takSati, tvakSati muSNAti kuSati khagati . ragati kagati - vahati rahati vamati kramati camati, jimati vyayati ayate kaNati ramate namati Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 kAtantrarUpamAlA rizati, ruzati Akrozati vizati tviSati kRSati AzliSati dveSTi dviSTe dahati dyotate, zobhate, rocate Ahvayati bhajati bhajate zrayati zrayate kSipati riza ruza hiMsAyAM kruza AhvAne gAne rodane ca liza viccha gatau kruza hvaraNadIptayoH viza pravezane tviSa dIptau kRSa vilekhane zliS AliMgane dviS aprItI daha bhasmIkaraNe dyuta zubha ruca dIptau hRJ spardhAyAM vAci bhaja zriGa sevAyAM kSip kSAntau kSala zauce arha pUjAyAM Thauka taukR gatau bhrAj bhrASa dIptau dIpa dIptau bhASa vyaktAyAM vAci jIva prANadhAraNe sphuTa parihAse naTa avasyaMdane kuTa chedane grasa kavalagrahaNe paTha vaTa granthe rAja dIptau bhrAsRT bhrAz2aTa bhlAsRT dIptau kAsR bhAsU dIptau jiindhidIptau tR plavanataraNayoH bhaja zrIG sevAyAM trapUS lajjAyAM AtmanepadI AtmanepadI AtmanepadI AtmanepadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI AtmanepadI AtmanepadI parasmaipadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI AtmanepadI AtmanepadI AtmanepadI AtmanepadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI ubhayapadI AtmanepadI AtmanepadI AtmanepadI parasmaipadI ubhayapadI AtmanepadI kSAlayati arhati Thaukate bhrAjate bhrASate dIpate bhASate jIvati sphuTati naTati kuTati grasati paThati rAjati, rAjate bhrAsate, bhrAjate, bhlAsate kAsate, bhAsate indhate tarati bhajati, zrayati trapate Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 371 vapati bhaveta bhavema bhavatam bhavata bhavAni zrantha grantha AtmanepadI zranthate, granthate dambhU daMbhe AtmanepadI Tuvap bIjasaMtAne AtmanepadI yaj devapUjAsaMgatikaraNadAneSu ubhayapadI yajati, yajate vasa nivAse parasmaipadI vasati bhU sattAyAM-honA parasmaipadI dhAtu vartamAna (laT) bhavati / bhavata: bhavanti bhavasi bhavathaH bhavatha bhavAmi bhavAva: bhavAmaH saptamI (vidhiliG) . bhavet bhavetAm bhaveyuH bhave: bhavetam bhaveyam bhaveva paMcamI (loda). bhavatu, bhavatAt bhavatAm bhavantu bhava, bhavatAt bhavAva bhavAma hyastanI (la) abhavat abhavatAm abhavana abhavaH abhavatam abhavata abhavam abhavAva abhavAma adyatanI (lu) abhUtAm abhUvan abhUtam abhUvam abhUva abhUma parokSA (liT) babhUva babhUvuH babhUvitha babhUvathuH babhUva babhUva babhUviva babhUvima zvastanI (luT) bhavitA bhavitArau bhavitAra: bhavitAsi bhavitAstha: bhavitAstha bhavitAsmi bhavitAsva: bhavitAsmaH AzI: (AzIrliG) bhUyAt bhUyAstAm bhUyAsuH 'bhUyAstam bhUyAsta bhUyAsam bhUyAsva bhaviSyatI (luT) bhaviSyati bhaviSyata: bhaviSyanti bhaviSyasi bhaviSyatha: bhaviSyatha abhUt abhUH abhUta babhUvatuH bhUyA: bhUyAsma Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 kAtantrarUpamAlA kriyAtipatti (luG) bhaviSyAmi abhaviSyat abhaviSyaH abhaviSyam bhaviSyAva: abhaviSyatAm abhaviSyatam abhaviSyAva bhaviSyAma: abhaviSyan abhaviSyata abhaviSyAma edhaMte edhadhve edhethe edhe edhAmahe edheran saptamI erdhvam paMcamI hyastanI aidhetAm eth vRddhau bar3hanA-AtmanepadI dhAtu vartamAna (luT) edhate edhete edhase edhAvahe edheta edheyAtAm edhethAH edheyAthAm edheya edhevahi edhatAm eghetAm edhasva edhethAm edhe edhAvahai aidhata aidhethAH aidhethAm aidhAvahi aidhiSTa aidhiSAtAm aidhiSThAH aidhiSAthAm aidhiSi aidhiSvahi edhAJcakre edhAJcakrAte edhAJcakRSe edhAJcakrAthe edhAJcakre edhAJcakRvahe edhAmAsa edhAmAsatuH edhAmAsitha edhAmAsathuH edhAmAsa edhAmAsva edhAMbabhUva edhAMbabhUvatuH edhAMbabhUvitha edhAMbabhUvathuH edhAMbabhUva edhAMbabhUviva e mahi edhantAm edhadhvam edhAmahai aidhanta aidhadhvam aidhAmahi aidhiSata adyatanI aidhivam parokSA (1) parokSA (2) aidhiSmahi edhAJcakrire edhAJcakRTve edhAJcakRmahe edhAmAsuH edhAmAsa edhAmAsma edhAMbabhUvuH edhAMbabhUva edhAMbabhUvima parokSA (3) Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 373 atti . zete ad psA bhakSaNe zIG svapne bUb vyaktAyAM vAci asu bhuvi rudira azruvimocane viSvap zaye zvasa prANane prANa zvasane jakSa bhakSahasanayoH ghUG prANigarbhavimocane hana hiMsAgatyoH cakSaG vyaktAyAM vAci Iz aizvayeM, zAsu anuziSTau dIghIG dIptidevanayoH vevIG vetanAtulye bravIti, brUte asti roditi svapiti zvasiti prANiti jakSiti hanti AcaSTe adAdigaNa kI dhAtuyeM parasmaipadI AtmanepadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI AtmanepadI parasmaipadI AtmanepadI AtmanepadI parasmaipadI AtmanepadI AtmanepadI AtmanepadI parasmaipadI ubhayapadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI ubhayapadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI zAsti AdIdhIte vetIte IDstutau Nu stutI stuJ stutau Urguj AcchAdane vid jJAne psA bhakSaNe rA lA AdAne dviS aprItau nauti stauti, stute proNoMti, proNute vetti psAti rAti, lAti dveSTi eti dogdhi, dugdhe leDhi, lIDhe iN gatau duha prapUraNe liha AsvAdane uS dAhe vid jJAne jAgra nidAkSaye vaza kAMtI khyA prakathane vetti jAgarti vaSTi khyAti Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 kAtantrarUpamAlA juhotyAdigaNa kI dhAtuyeM parasmaipadI AtmanepadI AtmanepadI ubhayapadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI hu dAnAdanayoH ohAG gatau AG mAne zabde ca DudhAJ DubhRJ dhAraNapoSaNayoH DudhAJ DubhRJ dhAraNapoSaNayoH ohAk tyAge hI lajjAyAM R sR gatau pR pAlanapUraNayoH Nijir zaucapoSaNayoH vijir pRthakbhAve viSala vyAptI bibhI bhaye juhoti jihIte mimIte dadhAti, dhatte bibharti, bibhRte jahAti jiheti iyarti, sasarti piparti nenekti vevekti veveSTi bibheti parasmaipadI dIvyati sUyate saMnahyati, saMnate pramedyati zyati chyatti syati / parasmaipadI parasmaipadI divAdigaNa kI dhAtuyeM parasmaipadI AtmanepadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI AtmanepadI parasmaipadI parasmaipadI divu krIDAvijigISA ghUG prANiprasave NA baMdhane jimidA snehane zo tanUkaraNe cho chedane So aMtakarmaNi do avakhaMDane zam dam upazame tamu kAMkSAyAM zramu tapasi khede ca bhrama anavasthAne kSamUS sahane klamu glAnau madI harSe janI prAdurbhAve vyadha tAr3ane ziSla dyati zAmyati, dAmyati tAmyati zrAmyati bhrAmyati kSAmyati klAmyati mAdyati jAyate vidhyati ziSyati Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 375 puSa puSTau zuSa zoSaNe asu kSepaNe tRpa prINane pada gatau tuSyati puSyati zuSyati asyati tRpyati padyate SuJ abhiSave azUG vyAptau ciJ cayane. zru zravaNe . parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI AtmanepadI svAdigaNa kI dhAtuyeM parasmaipadI AtmanepadI ubhayapadI parasmaipadI tudAdigaNa kI dhAtuyeM parasmaipadI AtmanepadI ubhayapadI ubhayapadI sunoti aznute cinoti, cinute zRNoti tud vyathane mRG prANatyAge mullU mokSaNe luplaJ chedane vidlu lAbhe lipa upadehe picira kSaraNe kR vikSepe gR nigaraNe vyac vyAjIkaraNe praccha jJIpsAyAM bhrasj pAke spRza saMsparzane mRza Amarzane ubhayapadI ubhayapadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI ubhayapadI tudati mriyate muJcati, muJcate lubhyati, lubhyate, lumpati, lumpate vindati, vindate limpati, limpate siJcati, siJcate kirati girati vicati pRcchati bhRJjati, bhRJjate parasmaipadI spRzati mRzati rUdhira, AvaraNe bhuja pAlanAbhyavahArayoH bhuja azana artha meM yujir yoge parasmaipadI rudhAdigaNa kI dhAtuyeM ubhayapadI ubhayapadI AtmanepadI ubhayapadI ruNaddhi, rundhe bhunakti, bhuGkte bhuGkte yunakti, yuGkte Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 kAtantrarUpamAlA bhinatti chinatti bhidira vidAraNe chidir dvidhAkaraNe piSla saMcUrNana hiMs hiMsAyAM pinaSTi hinasti tanu vistAre manuG avabodhane DukRJ karaNe tanoti manute karoti, kurute DkrIb dravyavinimaye vRJ saMbhaktI gRhaJ upAdAne jyA vayohAnau pUj pavane parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI tanAdigaNa kI dhAtuyeM parasmaipadI AtmanepadI ubhayapadI krayAdigaNa kI dhAtuyeM parasmaipadI AtmanepadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI. ubhayapadI parasmaipadI curAdigaNa kI dhAtuyeM parasmaipadI AtmanepadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI krINAti vRNIte gRhNAti, gRhNIte jInAti punAti lunAti lUb chedane jJA avabodhane vadha saMyamane jAnAti, jAnIte banAti , corayati mantrayate vArayati, vArayate guNDayati, saJjayati, pAlayati arcayati kSAlayati cura ste ye matri guptabhASaNe vRJ AvaraNe gur3i saji pala rakSaNe arca pUjAyAM kSal zauce katha vAkyaprabandhe tarja bhartsa saMtajane citi smRtyAM pIDa gahane mIla nimeSaNe sphuTa parihAse lakSa darzanAMkanayoH gaNa parisaMkhyAne bhakSa adane parasmaipadI kathayati tarjayati, bhartsayati cintayati pIDayati mIlayati parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaigadI parasmaipadI parasmaipadI sphuTayati lakSayati gaNayati bhakSayati Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 377 ghaTayati chAdayati tolayati mUlayati jJapayati cUrNayati pUjayati ghaTa calane chada Sada saMvaraNe tula unmAne mUla rohaNe jJapa mAnubaMdhe cUrNa saMkocane pUja pUjAyAM luNTa steye maDi bhUSAyAM harSe ca . tatri kuTuMbadhAraNe vaJca pralaMbhane . carca adhyayane . dhuSir zabde bhUSa alaMkAre muc pramocane . pUrI ApyAyane kala gatau saMkhyAne ca maha pUjAyAM spRha IpsAyAM gaveSa mArgaNe mRga anveSaNe sthUla paribRMhaNe artha upayAJcAyAM mUtra prasravaNe pAra tIra samAptau citra vicitrIkaraNe chidra karNabhede andha dRSTyupasaMhAre daNDa nipAtane sukha duHkha takriyayoH rasa AsvAdana snehanayoH varNa varNakriyAvistAraguNavacane parNa haritabhAve parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI AtmanepadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI luNTayati maNDayati tantrayati vaJcayati carcayati ghoSayati bhUSayati mocayati pUrayati kalayati mahayati spRhayati gaveSayati mRgayate sthUlayati arthayati mUtrayati pArayati tIrayati citrayati chidrayati aMdhayati daNDayati sukhayati, duHkhayati rasayati varNayati parNayati Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 kAtantrarUpamAlA agha pApakaraNe rAdha sAdha saMsiddho parasmaipadI parasmaipadI aghayati ArAdhayati sAdhayati saMmizrita vayati vidhyati vaSTi vicati bhvAdi0 divA0 adA0 tudA0 tudA0 pRcchati tudA0 veJ taMtusaMtAne vyadha tAr3ane vaza kAMtau vyac vyAjIkaraNe praccha jIpsAyAM bhrasj pAke piSla saMcUrNane viSla vyAptau / ziSla puS tuS tuSTau zuS zoSaNe asu kSepaNe khyA spRza saMsparzane mRz Amarzane tRp prINane bhaj zriJ sevAyAM parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI. parasmaipadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI ubhayapadI bhRJjati, bhRJjate pinaSTi veveSTi ziSyati tuSyati puSyati zuSyati asyati khyAti spRzati mRzati rudhA0 rudhA0 . divA0 divA0 divA0 divA0 adA0 tu0 tudAna tRpyati di0 curA bhajati, bhajate, zrayati, zrayate kSAlayati kathayati tarjayati bhartsayati curA0 curA0 carA0 arhati bhvA0 kSala zauce katha vAkyaprabandhe tarja bharlsa saMtarjane tarja bhartsa saMtajane arha pUjAyAM DhaukR taukR gatau bhrAj bhAS dIptau bhASa vyaktAyAM vAci jIva prANadhAraNe citi smRtyAM pada gatI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI AtmanepadI AtmanepadI AtmanepadI parasmaipadI parasmaipadI AtmanepadI bhvA0 bhvA0 bhvA0 Dhaukate bhrAjate bhrASate bhASate jIvati ciMtayati padyate bhvA0 gwangyeong Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 kAtaMtrarUpamAlA-sUtrAvalI akArAdi sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka anunAsikA DabaNanamA: 15 anta:sthA yaralavA: anatikramayanvizleSayet 7 23 avarNa ivaNe e ajJasya UhinyAm 12 43 ava: svare 15 53 ajJendrayornityam 54 ayAdInAM yava lopa: padAnte na vA anupadiSThAzca . 66 lope tu prakRti: 15 55 antyAtpUrva upadhA 23 79 anusvArahInam aghoSastheSu zaSaseSu vA lopam 28 102 aghoSavatozca 28 105 aparo lopyo'nyasvare yaM vA. 28 106 ahro'rephe| aharAdInAM patyAdiSu 39 117 aghoSe prathama: asvare 32 124 akAre lopam akAro dIrgha ghoSavati 37 140 alpAdervA 157 anneramokAra: 44 165 astriyAM TA nA 167 ananto ghuTi 49 186 aghuTa svare lopam 187 anekAkSarayostvasaMyogAdvvau 190 agnivacchasi ajhai 199 amzasorA 207 amshsoraadilopm 64 229 akArAdasambuddhau muzca 69 236 anyAdestu tuH 71 241 asthidadhisakthyakSNAmanantaSTAdau avamasaMyogAdano'lo aghoSe prathama: 255 po'luptavacca pUrvavidhau ____73 250 anuSaGgazcAkruJcet aJceralopa: pUrvasya ca dIrghaH 82 263 adAJco dasya bahulam 84 antvasantasya cAdhAtossau 277 abhyastAdantiranakAra: 93 285 arvanarvantirasAvana 295 aSTana: sarvAsu 102 302 ad vyaJjane'nak 104 308 aghuTsvarAdau seTakasyApi van serva adasa: pade maH 325 zabdasyotvam 109 319 adomuzca / 111 328 adasazca 111 329 anaDuhazca 115 337 apazca 118 338 apAM bhedaH / 118 339 ahnaH saH 125 343 * amau cAm 128 349 at paJcamyadvitve 130 357 197 249 262 267 - 110 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 kAtantrarUpamAlA 17 pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka avyayAcca 134 367 avyayasarvanAmna: svarAdantyAare eno'paJcamyA digvAcina: 138 383 tpUrvo'kka: 135 368 adhizIsthAsAM karma 148 416 atyAdaya: kAntyortha dvitIyayA 152 424 avAdaya: kruSTAdyarthe tRtIyayA 152 425 aSTana: kapAleSu haviSi 155 434 alpasvarataraM tatra pUrvam 159 442 avyayIbhAvAdakArAntAdvianyasmAlluka 451 bhaktInAmapaJcamyA: anavyayavisRSTastu sakAraM aghuTa svarataddhite ye 179. 5 kapavargayoH .167 472 asantamAyAmedhAsragbhyo antastho De poM: 182 . 513 vA vina at kuva ca 186 528 abhUtadbhAve kRbhvAMstaSu atha tyAdayo vibhaktayaH vikArAt cvi: pradarzyante 1951 atha parasmaipadAni an vikaraNa: kartari 199 22 ani ca vikaraNe ara pUrve dve ca sandhyakSare guNa: 199 / 24 asandhyakSarayorasya tau asmadyuttamaH 200 28 tallopazca 26 asya vamordIrghaH 200 29 aDdhAtvAdioNstanyadyaanidanubandhAnAma tanIkriyAtipattiSu guNe'nuSaGga lopa: 210 56 arte: RcchaH 213 adAde gvikaraNasya 214 aghoSeSvaziTAMprathamaH 214 adona avarNasyAkAraH 216 ayIyeM 217 93 asterAdeH 218 aste: sauH 218 98 aste: asterdisyoH 218 102 aste: 219 103 astebhUrasArvadhAtuke 219 104 abhyastAnAmAkArasya adAba dAdhau dA 231 163 abhyastAnAmusi 232 167 abhyAsyAdi vyaJjanamavazeSyama 233 171 artipipatyozca 233 abhyAsasyAsavaNe 234 176 abhyastasya copadhAyA nAminaH . azanArthe bhujA 240 203 svare guNini sArvadhAtuke 235 181 asyopadhAyA dIghoM aniDekasvagradAta: 248 233 vRddhirnAminAminicaTsu 246 222 adyatanIkriyAtipattyorgI vA 249 236 asya ca dIrghaH 250 245 aderghaslu sanadyatanyo: 254 262 artisatyAraNi 264 asyatesthontaH . 255 268 216 218 255264 asyatasyAnta Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . pariziSTa 381 sUtra 166 286 418 mUtribhyazca 424 pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka aNa'suvacikhyAtilipisicihnaH 255 267 aNi vacerodupadhAyA: 255 - 269 adyatanyAM ca 256 271 aditudinudikSudisvidyatividyativindativinatti alope samAnasya sanvallaghunIni chidibhidihadizadisadipadiskandi caNpa re 263 296 khiderdAt 258 280 asu bhuvau ca parasmai 268 311 ana ussijaasyaikavyaJjanamadhyenAdezAdeH bhyastavidAdibhyo'bhuva: 232 parokSAyAM 268 313 aTyuttame vA 269 315 abhyastasya ca 273 331 asyAdeH sarvatra 274 334 asyAdeH sarvatra 275 339 aznotezca 275 340 asya ca lopa: - 378 aniTi sani 290 401 atonto'nusvAro'nunAsi abhyAsAcca 293 kAntasya . 293 415 atonto'nusvAro'nunAsiaha~TyaznAtyUrgusUcisUtri kAntasya 293 419 294 422 ayIyeM 294 abhyastasya copadhAyA nAmina: svare artihIblIrIknuyImATayAdantAnAmanta: guNini sArvadhAtuke 297 435 po yalopo guNazca nAminAm 301 / anupasargA vA 459 abhUta tadbhAvekRbhvastiSu arya: svAmivaizye 315 519 vikArAccivaH . 307 ajayaM saMgate 315 521 amAvasyA vA 321 557 ac pacAdibhyazca 322 562 ave hRSoH 572 arhazca . 327 597 asUryograyodRzaH 331 622 anyato'pi ca 334 636 apAtkleza tamaso: 334 638 amanuSyakartRke'pi ca 334 641 anasi Dazca 336 650 ato man kvanipvanipvicaH / 337 654 anyebhyo'pi dRzyante 337 655 ado'nanne 339 666 adomUH 341 674 . anyatrApi ca 692 avarNAdUTho vRddhiH | 349 723 akartari ca kArake saMjJAyAm 355 755 abhividhau bhAve inaN 356 763 arcizucirucihusRpichAdi alaMkhalvoH pratiSedhayoH chardibhya is / 358 - 774 ktvA vA 359 780 AkArAdi sUtra AbhyobhyAmeva-meva svare 29 108 AGmAbhyAM nityam ___32 123 AmantraNe ca 35 132 AmantraNe si: sambuddhi 36 133 303 343 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 kAtantrarUpamAlA 196 200 217 276 sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka Ami ca nuH 39 147 Ami videreva 39 274 AdhAtoraghuTa .43 160 A sau sirlopazca 54. 194 A ca na sambuddhau 54 196 A zraddhA 59 209 Agama udanubandha: svarAdantyAtparaH 87 104 312 An zasa: 129 352 AtvaM vyaJjanAdau 129 352 AmantraNAt 133 364 AkhyAtasya cAntyasvarAt . 135 370 AkAro mahata: kAryastulyAdhikaraNe . Aruttare ca vRddhiH 168 475 -164 461 AdyAdibhya: saptamyantebhyazca 185 525 AkhyAtAcca tamAdaya: 189 544 AzI: AtmanepadAni bhAvakarmaNo: 30 Ate Athe iti ca 202 .35 AdAtAmAthAmAderi: 206 45 Atmane cAnakArAt 214. 79 AkArasyosi 226 137 AkArasyosi 232 168 AtvaM vA hau 233 174 Ana vyaJjanAntAddhau 244 Alopo'sArvadhAtuke 248, 256 270 Ama: kRunuprayujyate 268 307 AkArAdaTa au 271 323 AzIradyatanyozca 345 AziSi ca parasmai 279 355 AzisyakAra: 279 357 AyiricyAdantAnAm 283 364 Atmanepade vA 284 369 AtmecchAyAM yin 304 467 AyyantAcca 472 Ano'trAtmane 311 497 Atkhanoricca 314 514 Anmonta Ane 311 498 Asuyuva pirapilapitrapidabhicamAM AziSyaka: 325 582 ca 319 548 Ato'nupasargAtka: 326 ___ 587 AGi tAcchIlye 327 AtmodarakukSiSu bhRJa: khi: 330 614 A sarvanAmna: 340 AdanubandhAcca 706 Ato'ntasthA sNyuktaat| 346 707 AdikarmaNi ktaH kartari ca 349 724 Atazcopasarge 357 765 ADhayoyvadaridrAte: 359 779 ikArAdi sUtra irurorIrUrau 30 112 ina TA 138 idudagni: 43 161 iredurojjasi 163 inhanpUSAryamNAM zau ca 72 247 idamo DiyantuH 282 idamiyamayaM puMsi 103 305 irurorIrUrau 112 idaM napuMsake'pi ca 125 344 isus doSAM ghoSavati raH 127 .345 305 346 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 383 sUtra 479 170 189502 191 228 248 249 pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka icipUrvapadasyAkAraH 158 439 ivarNAvarNayolopa: svare prayaye ivarNAvarNayorlopa: svare pratyeya ye ca ye ca 479 iNata: 172 idamo haH 186 ___ 526 idamoTaMdhunAdAnIm / 186 530 idama: samasaN 187 535 idaM kiMbhyAM thamuH kArya: idama: 558 inJyajAderubhayam 203 37 iNazca 140 iranyaguNe 239 iDAgamo'sArvadhAtukasyAdi iNiksthAdApibatibhUbhyaH vyaJjanAderayakArAdeH 247 227 sica: parasmai 247 iNo gA: 232 iko'pi 248 235 ivarNAdazvizriGIG zIGa 237 ivaNoM yamasavaNe na ca paro lopya: 13 iTazceTi 251 249 iranubandhAdvA 260 iTo dIrghA graheraparokSAyAm 261 290 inyasamAnalopopadhAyA iTi ca 271 326 hrasvazcaNi 262 294 ijAtmanepade prathamaikavacane 282 359 icastalopa: 282 ibantardhabhrasjadambhuzriyUrNabhara inkAritaM dhAtvarthe 299 jJapisamitanipatidaridrAMvA 288 388 ini liGgasyAnekAkSarasyAntasya istambazakRto: brIhivatsayoH 330 610 svarAderlopa: 299 idamI: . 340 672 ijjahAte: ktvi 361 790 IkArAdi sUtra 'IdUtoriyuvau svare 50 189 IdUtau strAkhyau nadI 64 IkArAntAtsi: 64 227 IGyorvA 251 IkAre svIkRte'lopya: 136 373 IpsitaM ca rakSArthAnAm 144 401 Iyastu hite 177 498 ISadasamAptau kalpadezyadezIyA: 189 546 Iza: se 222 123 IDjano: sdhve ca 224 ISaduHsuSukRcchrAkRchrArtheSu khal 359 777 ukArAdi sUtra uvaNe o 9 30 umakArayormadhye 28 104 udaG udIci: 86 269 uzanaspurudaMso'nehasAM sAvananta:108 318 utvaM mAt 111 326 upAnvadhyAGvasa: 149 417 uvarNasyautvamApAdyaM 168 476 upamAne vati: 178 501 441 226 74 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 kAtantrarUpamAlA 323 pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka ubhayAdhuzca 187 537 uto vRddhivyaJjanAdau guNini ubhayeSAmIkAro vyaJjanAdAvadaH 229 157 sArvadhAtuke 225. 132 ukAralopo vamorvA 237 191 ukArAcca 242 219 utoyuruNustukSuhuva: 257 274 uSavida jAgRbhyo vA 274 335 upasargAtsunotisuvatisyatistautisto uvarNAntAcca 286 381 bhatInAmaDantaropi 283 365 uvarNasya jAntasthApavargauroSThyopadhasya ca 289 397 parasyAvaNe 288. 389 upamAnAdAcAre 305 470 udaudbhyAM kRya: svaravat 314 512 upasaryA kAlyAprajane 315 . 520 uvarNAdAvazyake 320 549 upasarge cAto Ga 567 uSidhinINozca 325 578 urovihAyasoruravihau ca 333 633 uNAdayA bhUte'pi 352. 741 upasargAdasudurthyAM labhe prAg bhAt upasargANAM ghaJi bahulam 355 754 khalghajoH 354 753 upasarge daH ki: 3567 udanubandhapUklizAM ktvi 360 784 UkArAdi sUtra USmANa: zaSasahA: 6 17 Uce danavayasaTau ca . 192 561 UNoMterguNa: 225 133 RkArAdi sUtra RkAralakArau ca 4 5 Rti RtoloMpo vA 8 RvaNe ar 9 31 RNapravasanavatsatarakambaladazAnAmRNe'ro Rte ca tRtIyAsamAse 35 dIrgha: 10 34 RdantAtsapUrvaH 198 RSibhyo'Na 169 RvarNasyAkAraH 234 177 RdantasyeraguNe 239 199 Rto'vRvRtraH 259 282 RdantAnAM ca 259 283 RvarNasyAkAraH 268 308 RdantAnAM ca / 270 321 Rccha Rta: 275 341 RkAre ca 276 343 Rtazca saMyogAdeH 277 349 RdhijJa porIrItau 289 393 RdantasyeraguNe 291 406 Rta IdantazvicekrIyiRmato rI: 295 429 tayinnAyiSu 308 426 RtaIdantazcvicekrIyitayinnAyiSu 295 487 Rto lut 309 490 RdupadhAccAkRpitRteH 317 530 RvarNavyaJjanAntAd dhyaNa 318 / 541 RtvigdadhRksragdiguSNihazca 339 668 RlvAdibhyo'pRNAte: kteH 363 . 803 0 0 481 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 385 sUtra pRSTha sUtrakramAMka 37 14 48 ____31 118 34 128 111 129 352 1966 330616 327 ekArAdi sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra ekArAdIni sandhyakSarANi 4 . 9 ekAre ai aikAre ca eve cAniyoge nityam 11 39 e ay edotparaH padAnte lopa makAra: 16 57 eSasaparo vyaJjane lopya: ekakartRkayo: pUrvakAle 359 782 ekaM dvau bahUn etasya cAnvAdeze dvitIyAyAM caina: 95 289 ebahutve tvI eSAM vibhaktAvantalopa: / 128 351 etvamasthAnini eye'kavAdistu lupyate . 172 488 evamevAdyatanI eteyeM hastanyAm 227 . 141 eje: khaz aikArAdi sUtra ai Aya 14 49 okArAdi sUtra . okAre o aukAre ca 11 40 omi ca oSThautvoH samAse vA 12 42 o av odantA aiuA nipAtA: svare osi ca prakRtyA 1761 otAyinAyipare svaravat aukArAdi sUtra au Av 14 51 aukAraH pUrvaM aurim 59 211 aurIm / au tasmAjjazzaso: 102 303 au sau autvazca 306 , 476 . aMkArAdi sUtra . aM ityanusvAraH 7 21 ___ a: kArAdi sUtra a: iti visarjanIyaH ka-kArAdi sUtra ka iti jihvAmUlIya: 6 19 kakhayorjihvAmUlIyaM na vA katezca jas zasorluk 46 174 kaSayoge kSa: kavargaprathama: zaSasesu dvitIyo vA 81 , 257 karmapravacanIyaizca kartari ca . 142 394 karote: pratiyale 12 14 38 306 41 50 146 44 70 05 162 237 314 27 80 139 98 256 385 410 147 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 kAtantrarUpamAlA 182 202 478 778 800 sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka kartRkarmaNoH kRti nityam 147 412 karmadhArayasaMjJe tu puMvadbhAvo karmadhAraya saMjJe tu puvaMdbhAvo vidhIyate 164 640 vidhIyate / 155 432 kavazcoSNe 165 466 katipayAtkatezca 515 kartari rucAdiGAnubandhebhyaH karote: 242 207 karoternityam 242 208 kavargasya cavarga: 262 293 kameriniG kAritam 303 462 karturAyissalopazca 305 471 kaSTakakSasatrahaganAya pApe kramaNe 306 kaNDavAdibhyo yan 307 483 kartari kRt 310 494. karmaNyaNa 325 584 karmaNi bhajo viNa 335 646 karmaNyupamAnetyadAdau kartaryupamAne 341 677 dRzaSTaksako ca 340 670 karaNe'tIte yajaH 342 681 / karmaNi hana: kutsAyAm 342 682 kasipisibhAsIzasthA pramadAM ca 352 738 karmaNyadhikaraNe ca 356 761 karmavyatihAre Nac striyAm 356 - 762 karaNAdhikaraNayozca 358 771 katRkarmaNozca bhUkRtroH 359 karmaNyAkroze vRtra: khamiba 362 798 karmaNi copamAne 363 kAdIni vyaJjanAni 4 11 kAlabhAvayoH saptamI 148 415 kA kvISadarthe'kSe 165 465 kAryAvavAvAdezAvokAraukAle kiMsarvayadekAnyebhya eva dA 186 529 kArayorapi 168 . 477 kAle 198 18 kAritasyAnAmiDibakaraNe . 246 223 kAmya ca 304 469 kimo DiyantuH 92 283 kiM kaH 103 304 kima: 186 527 kimo Diyantu 191 557 kiM kI: 340 * 673 kutsite'Gge 142 392 kuJjAderAyanaN smRtaH 171 486 kurvAderyaNa 170 485 kulAdIna: 174 495 kutsitavRtternAmna: pAza: 189 547 kumArazIrSayorNin / 334 639 krudhimaNDicalizabdArthebhyo yuH 351 735 kUla udrujodvaho: 332 625 kRttaddhitasamAsAzca 151 423 kRJo'suTaH 268 310 kRt 310 493 kRtyayuTo'nyatrApi 314 510 kRvRSimRjAM vA 317 535 kRSTapacyakupyasaMjJAyAm 318 540 kRtro hetutAcchIlyAnumyeSva zabdazloka- kRSa: supuNyapApakarmamaMtrapadeSu 342 684 kalahagAthAvairacATusUtramantrapadeSu 329 607 kRtrazca 343 690 07 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 387 sUtra 201 339 667 da pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka kRvApAjimIsvadisAdhyazUda __ ke pratyaye strIkRtAkArapare SaNijanicaricaTibhya uN 352 742 pUrvo'kAra ikAram / 135 371 ke yaN vacca yoktavajanam 312 502 kroSTuH Rta utsambuddhau zasi ko: kat 165 464 vyaJjane napuMsake ca 56 kriyAbhAvo dhAtuH 198 16 krama: parasmai 211 yAdInAM vikaraNasya 243 212 kravye ca kvansukAnau parokSAvacca 312 501 ktvAbhasandhyakSarAnto'vyayaM 359 781 kvip 337 656 kvip brahmabhraNavRtreSu 342 683 taktavantU niSThA. 344 694 kto'dhikaraNe ca dhauvyagatipratyavasAda nArthebhyaH 350 726 khakArAdi sUtra khazcAtmane 342 680 ga-kArAdi sUtra gavyUtiradhvamAne 60 gamisyamAM cha: 212 62 gamahanajanakhanaghasAmupadhAyAH . gatyarthAtkauTilye ca 292 414 svarAdAvananyaguNe 221 113 gamahanavidavizadRzAM vA 313 504 -gasthaka: 325 579 gaSTak 327 593 gamazca 333 632 gatyakarmakazliSazIGasthAsavasagameriNinau ca ___744 janaruhajIryatibhyazca 349 725 guNortisaMyogAdyoH 213 __71 guptijkidbhya: san 285 372 gupAdezca. .. 285 373 gaNazcekrIyite 292 410 gupUdhUpavicchapanerAya: 307 484 guNIktvA seDarudrAdikSudhaklizagurozca niSThAyAM seTaH 809 kuzakuSagRdhamRDamRdavadavasagrahAM 360 783 gehe tvak 324 576 gora iti vA prakRti: 14 52 gorau ghuTi 206 gozca 58 208 gorapradhAnasyAntasya grahijyAvayivyadhivaSTivyacipacchistriyAmAdAdInAM ca 153 426 vazcibhrasjInAmaguNe 243 214 grahisvapipracchAM sani 291 404 grahiguhoH sani 291 408 graho'pipratibhyAM vA 317 grahAderNina 322 564 Ahe . 324 574 glAsnAvanavamazca 303 460 gatyartha-karmaNi dvitIyAcatujhe ceSTAyAmanadhvani 140 386 353 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 kAtantrarUpamAlA - gha-kArAdi sUtra sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka ghyaNyAvazyake 319 544 ghaDhadhamebhyastathodho'dha: 227 143 ghajInthe: 354 751 ghAmorI 293 417 ghuTi cAsambuddhau 47 177 ghuTi tvaiH 48 180 ghuTi ca 54 195 ghuT svare nuH 110 322 ghoSavanto'nye __ 5 14 ghoSavati lopam 29 110 ghoSavatsvareSu 30 113 ghoSavatyozca kRti 352739 ghro jighraH 21264 kArAdi sUtra GaNanA hrasvopadhA svare dviH 23 80 GasirAt ____38 144 Das sya: 38 145 Gasi: smAt 41 154 'GasiGasoralopazca 45 - 169 GasiGasorumaH 48 182 Dvanti yaiyAsyAsyAm 59 214 at 82 264 Dismin 41 156 Dirau sapUrvaH 171 Derya: 37 142 De 45 168 311 499 ca kArAdi sUtra cavargadRgAdInAM ca 80 254 caturo vA zabdasyotvam / 104 310 cau cAvarNasya Itvam 307 486 cakSaG khyAJ 222 121 cavargasya kirasavaNe 234 180 caN parokSAcekrIyitasananteSu 262 cakAs kAspratyayAntebhya Am caraphalorucca parasyAsya 295 428 parokSAyAm 351 carkarItAdvA 296 432 carerAGgi cAgurau 314 ___516 cajo: kagau dhuTyAnubandhayoH 318 cakSiGaH khyAG 327 592 careSTaH 328 cau'cAvarNasya Itvam ___560 cchvoH zUThau paJcame ca 338 631 cAdiyoge ca 365 cAya. pazcakrIyite 294 cityAgnicitye ca 321 556 curAdezca 245 ce: kirvA 276 344 ce: kirvA 291 405 cekrIyitAntAt 292 411 cekrIyite ca ceragnau 343 686 caM ze ___78 De na guNa: 277 192 425 220 294 423 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 389 satra 220 cha kArAdi sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka chazozca 222 122 chazozca 244 216 chadigamipadinIbhyastran 358 776 chvoH zUThau paJcame ca 289 392 chAderdhe smantrankvipsu ca 358 773 ja kArAdi sUtra jajhabazakAreSu akAram __25 88 jasi 131 ja: sarva i. 40. 152 jarA jara: svare vA 218 jazzasau napuMsake 238 jazazso: zi: 239 jakSAdizca 109 jahAte 233 172 janivadhyozca / 282 362 japAdInAM ca 294 427 janiSknasro'mantAzca 302 456 jvalavhalAlanamonupasargA vA 302 458 jA janervikaraNe 187 jAntanazAmaniTAM 361 788 jihvAmUlIyopadhmAnIyau ca 27 99 jighratervA 301 453 japivamibhyAmiD vA -347 711 jibhuvo: SNuk 351734 juhotyAdezca 228 148 juhotyAdInAM sArvadhAtuke 229 150 juhote: sArvadhAtuke . 229 155 jergiH samparokSayoH 287 382 akArAdi sUtra jyanubandhamatibuddhi pUjArthebhya: kta:350 727 . Ta kArAdi sUtra TaThayoH SakAram 24 82 TaglakSaNo jAyApatyoH / / 334. 640 TvanubandhAdathuH 355 757 TAdau svare vA . 202 TAdau bhASitapuMskaM puMvadvA 74 252 TAt suptAdirvA 276 TeThe vA pam 27 96 Tausore . . 213 Tausorana: 103 307 Da kArAdi sUtra DaDhaNeSu NAm 25 . 90 DvanubandhAtrimaktena nirvRtte 355 758 DAnubandhe'ntyasvarAderlopa: 91 281 DAnubandhe'ntyasvarAdelopa: 182 510 / DudhAJhasva: 230 160 Do'saMjJAyAmapi 333 634 Dha-kArAdi sUtra Dhe Dhalopo dIrghazcopadhAyAH 228 147 89 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 kAtantrarUpamAlA Na kArAdi sUtra sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka Nya gargAdeH 170 483 NyuTa ca 325 . 580 Nam cAbhIkSNye dvizca padaM 362 797 No na: 209 . 55 takArAdi sUtra tatra caturdazAdau svarAH 3 2 tathayoH sakAram tasmAtparA vibhaktayaH ____33 126 tasya ca tavargazcaTavargayoge caTavargoM 96. 292 tasmAd bhisbhir 104 309 tava mama Gasi 130 358 tatsthA lopyA vibhaktaya: ' ___151 421 tatpuruSAvubhau 156 435 tathA dvigo: 162 . 455 tatra jAtastata Agato vA 178 499 tatvau bhAve 178 502 tadasyAstIti mantvanvinin 180 505 tasorna tRtIyo matvarthe 181 . 507 tadasya saMjAtaM tArakAderitac 181 508 tavargasya SaTavargATTavarga: . 182 514 tatredamiH 185 521 taho: ku: 185 523 tatsannidhau bruva AhaH 215 85 tavargasya paTavargATTavarga: 222 118 tathozca dadhAte: 230 161 tanAderuH .242 206 tasmAnAgamaH parAdirantazcetsaMyoga: 275 342 tanoteraniTi vA 400 tasya lugvA 296 431 tavyAnIyau 313. 507 tatprAMganAma cet 316 524 tasya tena samAsa: 525 tadyadAdyantAnantakArabahuvAhvahardivAvibhA- taddIrghamantyam 703 nizAprabhAbhAzcitrakartRnAndIkiMlipilibibalibhakti- tacchIlataddharmatatsAdhukAriSvA / kSetrajaMghAdhanuraru:saMkhyAsu ca 329 608 kve: 730 tato yAtervaraH 352 737 tyadAdInAmavibhaktau 172 tvanmadorekatve 128 346 tvamahaM so savibhaktyoH 128 347 tvanmadokatve teme tvAmA tu viSipuSyatikRSizliSyatidviSipiSe dvitIyAyAM 132 362 viSiziSizuSituSiduSeH SAt 253 258 tAdarthe 143 398 tAsAM svasaMjJAbhi: kAlavizeSa: 278 354 tiryaG tirazci: 270 tiSThaterit 301 452 tubhyaM mahyaM Gayi 129 .. 355 tudabhAdibhya IkAre 136 374 tulyArthe SaSThI ca 142 395 tumarthAcca bhAvavAcina: . 144 399 tudAderani 238 195 tundazokayo: parimRjApanudoH 326 589 tRtIyAdau tu parAdiH 39 148 tRtIyA sahayoge. 390 290 316 346 351 86 390 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 391 sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka tRtIyAderghaDhadhabhAntasya 351 731 dhAtorAdicaturthatvaM sthvoH 227 144 tRSimRSikRSivaJcilucyatAM ca 360 786 tRphalabhajatrapazranthidambhInAM ca 270 ____320 teSAM dvau dvAvanyo'nyasya savarNoM 3 te vargA: paJca paJca pazca 12 tebhya eva hakAra: pUrvacaturthaM na vA 21 __73 te the vA sam 97 teviMzaterapi 183 517 teSu tvetadakAratAm 185 522 te dhAtavaH 245 221 te dhAtavaH 285 ___376 te kRtyA: 313 508 tau ra svare 63 224 strayazca 46 173 - tha kArAdi sUtra thalyAhe: 215 86 thali ca seTi 269 314 thalyRkArAt 276 346 thaphAntAnAM cAnuSaGgiNAM 360 787 da kArAdi sUtra daza samAnA: __ 3 3 daMziSaJjiSvaJjiraJjI nAmani 210 57 dahidihiduhimihirihiruhilihi dayAyAsazca 278 352 luhinahivaherhAt . 254 259 daridrAterasArvadhAtuke 289 391 dambhessani 289 395 dambhericca 289 396 dadhAterhiH 349 720 daddo'dha: 349 722 dAdehasya ga: 113 332 dANo yaccha: 212 68 dAstyorebhyAsalopazca 218 99 dAderghaH 227 dAmAgAyati pibati sthAsyati jahAtInAmIkAro dAstyorebhyAsalopazca 231 165 vyaJjanAdau 231 164 dAsvAnsAbhAnmIDhvAMzca / 313 506 dAdAnImau tadaH smRtau 187 532 dAddasya ca . 346 705 diva udvyaJjane 105 316 diva: karma ca / 141 389 digitarAteMnyaizca 145 403 divAderyan 235 182 dihilihizliSizvasivyadhatI dIrghAtpadAntAdvA 32 122 pazyAtAM ca 324 573 dIrghamAmisanau 149 dIrghamAmisanau 45 170 dIdhIvevyorivarNayakArayoH 224 129 dIdhIvevyozca 224 130 dIpoM laghorasvarAdInAm 262 295 dIpajanabudhapUritAyipyAyibhyo vA 282 361 dIghoM'nAgamasya 292 412 . dIrghasyopapadasthAnavyayasya duha: koghazca 336 651 khAnubandhe ___ 331 618 dRgdRzadRkSeSu samAnasya sa. 341 675 dRzyArthazcAnAlocane 133 366 dRzeH pazya: 213 142 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 kAtantrarUpamAlA. pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka dRze: kvanip 343 688 devaMvAtayorApe: 330 , 613 do'dvemaH 103 306 dvandvaH samuccayornAmnorbahUnAM vA'pi dvandvaikatvam 162 454 yo bhavet 159 . 441 dvayamabhyastam 229 153 dvicanamanau 18 62 dvirbhAvaM svaraparacchakAraH 32 120 dvitIyA tRtIyAbhyAm vA 61 217 dvitIyainena 138 382 dvitribhyAM dhamaNedhA ca 188 542 dvitricaturthya: suca 190 551 dvitribhyAmayaTa 190 554 dvitvabahutvayozca parasmai 215 82 dvivacanamanabhyAsasyaidvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau 230 159 kasvarasyAdyasya 228 149 dvestIyaH 182 511 dyatisyamAsthAM tyaguNe ___348 .718 dyAdIni kriyAtipatti: 197 11 dha kArAdi sUtra dhanurdaNDatsarulAGgalAMkuzayaSTi dhmo dhama: - 212 65 tomareSugrahe 328 599 dhyApyoH 338 658 dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam 33 125 dhAtostRzabdasyAr 55 200 dhAtvAdeH Sa: sa: 209 54 dhAtozca 263 dhAtorvA tumantAdicchAtanai dhAtoryazabdazcakrIyitaM kakartRkAt 286 380 kriyAsamabhihAre 292, 409 dhAtozca hetau 300 447 dhAtoH 310 dhAtostonta: pAnubandhe 316 529 dhuDvyaJjanamanantasthAnunAsikam 22 75 dhuTAM tRtIyazcaturtheSu 77 dhuTi bahutve tve 38 143 dhuTsvarAdhuTi nuH 240 dhuTAM tRtIyaH 88 275 dhuTi hante: sArvadhAtuke 221 112 dhuTAM tRtIyazcaturtheSu 222 120 dhuTazca dhuTi 250 247 dhRjaH praharaNe vAdaNDasUtrayoH 327 598 dhuTi khani sanijanAm 346 704 dhedRzighrAdhmaH zaH 323 / 568 na kArAdi sUtra na vyaJjane svarA: sandheyA: 16 58 nasAko'dasa: 1864 nRna: pe vA 24 84 na zAdIn zaSasasthe 27 101 na visarjanIyalopai puna: sandhiH 29 107 na syAdi bhe 31 116 na sakhiSTAdAvagni: 48 181 na bahusvarANAm 62 220 nadyA ai AsAsAm 222 na nAmi dIrgham 64 225 napuMsakAtsyamorlopo na ca taduktaM 72 245 na saMyogAntAvaluptavazca pUrvavidhau 89 278 12 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 393 01 1 364 299 pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka na sambuddhau __ 96 291 na zuna: 101 298 na rephasya ghoSavati 104 311 na pAdAdau 132 363 nadAdyaJca vAvyaMsantRsakhinAntebhya | nayananbhyAM 136 376 136 372 namaH svastisvAhAsvadhAlaMvaSaTyoge na niSThAdiSu 148 413 cturthii| 143 397 na naranArAyaNAdiSu . 159 ___444 na sUtre kvacit 163 457 nasya tatpuruSe lopya: 164 462 nahivRtivRpivyadhirucisahitaniruhiSu kvibanteSu nastu kvacit 173 492 prAdikArakANAm 167 471 na vo: padAdyovRddhirAgama: 193 564 navaparANyAtmane 197 14 na NakArAnubandhacekrIyatayoH 202 33 namAmAsmayoge 208. 50 naherddha: 258 278 na nabadarA: saMyogAdayo'ye 263 300 na zAsRnubandhAnAm ___301 na vAzvyoraguNe ca 272 328 na vyayate: parokSAyAm 273 - 330 na tibanundhagaNasaMkhyaikasvarokteSu 296 434 na Rta: .. 298 439 na rAt 440 na halikalyo: 299 443 na svarAde: 300 445 na kamabhyami camaH . 303 461 na lopazca 305 namastapovarivasazca yin 307 482 na kavargAdivrajyajAm 319 543 na seTo'mantasyAvamikamicamAm 322 561 nandyAdeyuH 322 563 nRtikhaniraJjibhya eva zilpini nagnapalitapriyAndhasthUlazubhagADhyeSvabhUtatadbhASe vus 577 kRtra: khyuTa karaNe 335 644 nayuvarNavRtAM kAnubandhe 344 695 na DIzvIdanubandhaveTAmanapuMsake bhAve ktaH 350 728 patiniSkuSoH 345 701 navyanyAkroze 769 navyanyAkroze 357 769 nAmiparo ram 30 111 nAmikaraparaH pratyayavikArAgamastha: si: nAmina: svare 246 SaM nuvisarjanIyaSAntaro'pi 39 150 nAmyantacaturAM vA 248 nAJce: pUjAyAM 83 265 nAntasya copadhAyAH 301 nAntAt svIkAre nitya mavamasaMyogAdano'lonAntasaMkhyAsvasrAdibhyo na 137 379 po'luptavacca pUrvavidhau 137 377 nAmnAM samAse yuktArtha: 150 420 nAvastAyeM viSAdvadhye tulayA sammite'pi ca / nAmni prayujyamAne'pi prathama: 199 ___21 tatra sAdhau ya: 177 497 nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNa: 201 ___ 32 nAmyantAnAM yaNAyiyinnAzIzcvicekrIyiteSu nAminazcopadhAyA laghoH 106 ye dIrghaH 209 53 474 357 12 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 kAtantrarUpamAlA pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka nAmyantAnAM yaNAyiyanAzizcvicekrIyiteSu nAminovora kurcharorvyaJjane 235 183 dIrghaH 231 162 nAmyantAnAM yaNAyitrAzIzcvinA kyAdeH 243 211 cekrIyiteSu dIrghaH 237 192 nAmyAdergurumato'nRccha: 267 306 nAmyantAddhAtorAzIradyatanIparokSAsu nAmyantAnAmaniTAm 287 384 dho DhaH 249 239 nAmi vyaJjanAntAdAyerAdeH 305 473 nAmni vada: kyap ca 315 522 nAmyupadhAtrI kRgU jJAM kaH 322 565 nAmni sthazca ___326 588 nADIkaramuSTipANinAsikAsudhmazca 331 . 619 nAmnitRbhRvRjidhAritapidamisahAM nAmnyajAtau NinistAcchIlye 341 . 676 saMjJAyAm 333 __631 nityaM sandhyakSarANi dIrghANi . 4 10 niyoGirAm 51 - 191 nirdhAraNe ca 146 407 nimittAtkarmaNi 149. 419 nirAdayo nirgamanAdyarthe paJcamyA 153 428 nityaM zatAdeH 183 518 nijivijiviSAM guNa: sArvadhAtuke 234 179 nuH svAdeH 237 189 ni:prAbhyAM yuje: zakye 319 . 546 nimUlasamUlayoH kaSa: 363 801 niSThA 344 693 niSTheTIna: 345 697 niSThAyAJca 345 698 nR vA 57 204 nRtezcakrIyite 295 430 nRtezcakrIyite 298 438 netau 67 nejvadiTaH 284 370 naikatarasya 71 243 no'ntazcachayo: zakAramanusvAranoto vaH 85 268 pUrvam / nozca vikaraNAdasaMyogAt 52 norvakAro vikaraNasya / 237 190 nozca vikaraNAdasaMyogAt 238 194 norvikaraNAdasaMyogAt 238 pa kArAdi sUtra 160 446 paryapAGyoge paJcamI 144 402 paNyAvadyavaryA padapakSyayozca vikreyagarhayAnirodheSu 315 517 paricAyyopacAyyAvagnau paJcamopadhAyA dhuTi cAguNe 338 659 padarujavizaspRzo vA ghaJ 354 749 pAdhormAnasAmidhenyoH 320 550 pArzvapRSThAdau karaNe 603 pANighatADaghau zilpini 335 643 puro'grato'greSu satteM: pUrvobhyAsa: 151 pUrve kartari 329 606 pUklizorvA 345 700 paro dIrghaH pa ityupadhmAnIyaH 20 paJcame paJcamAMstRtIyAnavA 23 208 patra 533 320 555 328 605 229 .60 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 159 196 267 287 pariziSTa 395 pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka pararUpaM takAro lacaTavargeSu 22 74 padAnte dhuTAM prathama: 22 76 papharupadhmAnIyaM na vA 27 100 paJcAdau ghuT patirasamAse 49 184 panthimanthikrabhukSINAM sau ___ 49 185 padAnte dhuTAM prathama: 207 25 paryAdayoglAnadyarthe caturthyA 153 427 pade tulyAdhikaraNe vijJeyaH pathi ca 166 467 karmadhArayaH 154 431 paJcamyAstas 184 520 parAderedyavi 188 538 parimANe tayaTa 190 553 paJcamI 195 4 parokSA paJcamyanumatau 205 ___42 pacivacisicirucimucezcAt 250 244 parokSA 304 parokSAyAM ca 268 312 parokSAyAmindhizranthigranthi parokSAyAmabhyAsasyobhayeSAm 271 322 dambhInAmaguNe 270 319 parokSAyAmaguNe 274 337 paJcamopadhAyAdhuTi cAguNe . 290 398 paNa gatau 304 466 pvAdInAM hrasva: 245 218 pAtpadaM samAsAnta: puMso'nzabdalopa: 112 330 puMvaddhASitapuMskAnUGa pUraNyAdiSu striyAM puSyatiSyayornakSatre . 174 496 tulyAdhikaraNe 163 458 puruSe tu vibhASayA 166 468 puSAdidyutAdilakArAnu bandhArtisarti puSAdidhutAdilakArAnubandhArtisarti zAstibhyazca parasmai 254 263 zAstibhyazca parasmai 308 488 puMsi saMjJAyAM ghaH 358 772 pUrvo hrasve: 6 pUrvaparayorathoMpalabdhau padam 40 pUrvavAcyaM bhavedyasya sovyayIbhAva pUrvapUrvatarayo: para udArI ca iSyate .. 160 447 saMvatsare 187 534 pUrvAderedhus 187 536 pUrvavatsanantAt 285 377 pUjastu na syAt 290 403 pa: piba: 212 pRthaknAnAvinAbhistRtIyA vA 145 404 pha kArAdi sUtra phalemalaraja: sugrahe 330 612 prakArAdi sUtra pratyaye paJcame paJcamAnnityam 20 70 prazAna: zAdIn . 24 85 prathamAvibhaktirliGgArthavacane 34 127 prakRtizca svarAntasya 151 422 prakAravacane tu thA 188 539 prakRSTe tamatararUpA: 545 . prasnu tavRttermayaT 192 563 pratyaya: para: 198 63 189 17 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 kAtantrarUpamAlA satra 278 pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka pracchAdInAM parokSAyAm 272 329 pravacarciruciyAciyajityajAm 319 . 545 pusrusRlvAM sAdhukAriNi 325. 583 praznAkhyAnayoricuJ ca vA 357 768 prAdaya upasargAH kriyAyoge 202 34 prAGorniyo'saMmatAnityayoH predAjJaH 326 590 svaravat | 320 551 propAbhyAmArambhe 211 61 ba-kArAdi sUtra bahuvacanamamI 18 65 bahvalpArthAtkArakAcchasvA maGgale / bAhvAdezca vidhIyate 173 491 gamyamAne 190 549 bruva ID vacanAdiH 215 81 bu vastyAdInAmaDAdaya: paJca 215 buvo vaciH 217 94 buvo vaciH bhakArAdi sUtra bhago aghobhyAM vA 29 109 bhavato vAderutvaM sambuddhau bhagavadaghavatozca 92 284 bhavate: sijluki 247 bhavateraH 267 305 bhaviSyati bhaviSyantyAzI: bhayArtimegheSu kRtraH 332 629 zvastanya: bhaviSyati gamyAdayaH 353 743 bhavatezca 353 bhyas bhyam 129 356 bhASadIpajIvamIlapIDakaNavaNabhAva karmaNozca . 282 363 bhaNazraNamaNaheThalupAM vA .. 264 302 bhAvakarmaNo kRtyaktakhalAH 313 509 bhAve bhuva: 316 526 bhAvAdikarmaNorvA 347 ___713 bhAvAdikarmaNovoMdupadhAt 348 716 354 750 bhasaisvA 37 141 bhiyo vA 232 169 bhidyodhyau nade 318 538 bhIhIbhRhuvAM tivacca 274 338 bhuva: sijluki 248 230 bhuvo vonta: parokSAdyapattanyoH 248 231 bhujo'nne 319 547 bhuva: khiSNukhukajau kartari 335 645 bhUravarSAbhUrapunarbhUH 53 193 bhUtapUrva vRtternAmnazcaraT 189 548 bhUtakaraNavatyazca 206 46 bhUtakaraNavatyazca 247 225 bhUprAptau 249 . 240 bhUtau karmazabde 329 609 bhRgvatryaGgi raskutsavasisTha bhRGhAGmAGAmit 229 156 gotamebhyazca 169 482 bhRjAdInAM SaH 254 261 bhRjAdInAM Sa: 289 394 bhRjo'saMjJAyAm 317 531 bhrAjyalaGkababhUsahirucivRtivRdhidhUrdhAtuvat 68 235 cariprajanApatrapenAmiSNu ca 351 732 bhAve Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 397 sUtra 208 ma kArAdi sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka manasa: sasya ca 9 29 maNIvAdInAM vA 18 63 manoranusvAro dhuTi 81 258 manyakarmaNi cAnAdare'prANini 141 387 mano: SaNSyau 173 493. mana: puMvaccAtra 341679 madipatipacAmudi 351 ____733 masjinazodhuTi 361 789 mAtuH pitaryarazca 160 445 mAtraT 191 mAsmayoge hyastanI ca 49 mAyoge'dyatanI 251 mAnbadhadA-zAnbhyo mAnubandhAnAM hrasva: 302 455 dIrghazcAbhyAsasya 379 mideH 236 mitanakhaparimANeSu pacaH 624 mInAtyAdidAdInAmA: 361 792 muhAdInAM vA . 113 333 mucAderAgamo nakAraH mRjo mArji: 536 svarAdani vikaraNe 239 mo'nusvAraM vyaJjane 25 91 mo no dhAto: 338 mno manaH 21267 yakArAdi sUtra yavaleSu vA 94 yattadetebhyo DAvantuH 0 tadatamyA DAvAtuH 91 280 yatkriyate tatkarma 138 381 yasmai ditsA rocate-dhArayate vA yato'paiti bhayamAdatte tatsampradAnaM 143 396 tadapAdAnam 144 400 ya AdhArastadadhikaraNam 148 414 yaccArcitaM dvayoH 443 yadugavAdita: 178 500 yaNa ca prakIrtitaH 503 yattadetadbhyoDAvantu 191 556 ya ivarNasyAsaMyogapUrva yaNAziSoyeM . 234 178 syAnekAkSarasya 170 yanyokArasya 236 185 yaNi vA 188 yaNAziSoyeM 239 198 yamiraminamyAdantAnAM yamimadigadAM tvanupasarga 314 515 sirantazca 252 253 ya ivarNasya 271 325 yasyAnani 292 413 yamo'pariveSaNe 303 464 yadi cAdo jagdhiH 348 717 yapi ca . 362 793 vorvyaJjane ye 297 436 yavorvyaJjane'ye 312 503 yAkArau svIkRtau hrasvau kvacit 166 469 yA zabdasya ca saptamyA: / 204 40 yAmyusoriyamiyusau 205 41 yAcivichiprachiyajisvapirayAvati vindajIvo: 363 799 kSiyatAM naG ___355 759 26 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 kAtantrarUpamAlA satra '770 293 ye ca pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka yilope ca cekrIyita: 296 433 yinyavarNasya 304 468 yujerasamAse nurbuTi 87 272 yuvAvau dvivAciSu 128 / "348 yuSmadasmadoH padaM padAtSaSThIcaturthI yudhi kriyAvyatihArI ic 158 438 dvitIyAsu vasnasau . 131 360 yuSmadi madhyama: 200 .27 yujirujiraJjimujibhajibhaJjisaJjityajibhrasjiyaji- yugyaM ca patre 318 539 masjisRjinijivijiSva rjAt 260 289 yuvulAmanAkAntA 321 559 yuT ca 358 729 yuT ca 350 yUyaM vayaM jasi 128 350 yena kriyate tatkaraNam 141 388 242 209 ye vA ye vA 362 795 yo'nubandho'prayogI 34 129 ya: karoti sa kartA 138 380 rakArAdi sUtra ramRvarNaH 46 ratastaddhite ye raprakRtiranAmiparo'pi 30 114 raghuvarNebhyo no Namantya: svarahayaka ra: supi 105 313 vargapavargAntaro'pi . 37 139 rathAretet 186 531 rasakArayorvisRSTaH 199 25 raorinimRgaramaNArthe vA 211 58 razabda Rto laghoLaJjanAdeH 300., 446 raJjerini mRgaramaNe 302 457 raJjIvakaraNayoH 354 . 752 rAdhirudhikru dhikSudhivandhizudhisidhyati- rAdhohi~sAyAm 269 317 budhyatiyudhivyadhisAdherdhAt 260 288 rAjibhrAjibhrAsibhlAsInAM vA 270 318 rAjasUyazca . 320 553 rAllopyau 338 . 663 rAtriSThAto no'pamUrchimadi riziruzikruzilizivizidizikhyAdhmAbhyaH 344 696 dRzismRzimRzidaMze: zAt 253 256 ri ro rI ca luki 437 rudAdeH sArvadhAtuke 219 / 105 rudAdibhyazca 107 rudAdezca 220 108 rudhAdervikaraNAntasya lopaH 240 202 rucAdezca vyaJjanAdeH 736 rUDhAdaN 168 478 rUDhAnAMbahutve'striyAmapatyarephAkrAntasya dvitvamaziTo vA .9 32 pratyayasya 169 480 rephasorvisarjanIyaH 35 130 raiH ro re lopaM svarazca pUrvo dIrghaH 31 119 rogAkhyAyAM bub 357 766 lamluvarNaH 13 47 lakSerImo'ntazca 234 lalATe tapa: 332 623 laghupUrvora pi 362 796 297 .219 57 205 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 399 24 110 220 229 pibatarApcAbhyAsasya 301 21 6 385 sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka lvAdyonubandhAcca 346 702 lAnunAsikeSvapIcchantyanye 21 72 liGgAntanakArasya 47 179 luglope na pratyakRtam 47 175 luptopadhasya ca 221 114 lubho vimohane 345 699 lavaNe al 11 36 le lam lokopacArAdgrahaNasiddhiH 7 22 lopo'bhyastAdantina: lope ca disyoH 227 145 lopo'bhyastAdantina: 154 lopa: saptamyAM jahAte: 233. 173 lopa: pibaterIccAbhyAsasya 450 vakArAdisUtra vargANAM prathamadvitIyA:zaSasAzcAdhoSA: 55 13 vamuvarNa: vargaprathamA: padAntA:svaraghoSavatsu vargaprathamebhyaH zakAraH svarayavaraparazchakAraM tRtIyAn 2068 navA varge tadvargapaMcamaM vA 93 varga vargAnta: varuNendramRDabhavazarvarUdrAdAn 137 378 vartamAnA vadavajaralantAnAM ca 251 248 vasatighase: sAt 287 vanatitanItyAdipratiSiddheTAMdhuTi vaJcitraMsidhvaMsidhaMsikasipatipaJcamo'ccAta: 290 399 padiskandAmanto nI 293 416 vartamAne zantRGAnazAvapradhamaikAdhi vamozca / 313 505 karaNAmantritayoH 495 vadeH kha: priyavazayoH 332 627 315 518 vahazca 336 649 vahalihA,lihaparantaperaMmadAzca 332 626 va: kvau 337 657 vahe paJcamyA bhraMze: 664 vanatitanotyAdipratiSiddheTAMdhuTipaJvAmzasauH 232 camo'ccAnta: 347 710 vA virAme 242 vA virAme 80 242 vAmyA: 105 315 vAhezabdasyautvaM 114 334 vA strIkAre 122 340 vA napuMsake 124 vA mnau dvitve 361 vA tRtIyAsaptamyoH 450 vANapatye 168 473 vArasya saMkhyAyA: kRtvasun 550 vA svare 200 vA parokSAyAm vAgalbhaklIbahoDhebhyaH 477 vASpoSmaphenamudrumati / 306 479 vA svare 323 566 vA jvalAdidunIbhuvo NaH 323 570 vA chAzoH 348 719 vA ma: 362 794 virAme vA 26 92 visarjanIyazca cha vA zama 95 bahyaM karaNe 339 65 71 342 132 240 306 273 333 27 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 kAtantrarUpamAlA sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka vibhASyete pUrvAdeH 42 158 virAmavyajjanAdiSvanaDunnahivirAmavyajjanAdivuktaM napuMsakAtsya- . vansInAM ca 109 320 molope'pi 123 341 vibhaktezcapUrvaiSyate / 135 369 vizeSaNe 142 393 vidik tathA 158 440 viMzatyAdestamaTa 183 516 vidhyAdiSu saptamI ca 204 39 vida Am kRjJcamyAM vA 225 135 vidAdervA 226 136 vidhvarustileSu tudaH 331 620 vihaGgaturaGgabhujaGgAzca 333 635 viT kamigamikhanisanijanAm 336 652 viDvanorA: 336 . 653 vikriya in kutsAyAm 343 687 vuN tRcau 321 558 uSidhinINozca 325 578 vuNa tumau kriyAyAM kriyArthAyAm 353.746 vRddhirAdau saNe 168 168 vRG vRJozca 291 407 vRJjuSINazAsusruguhAM kyap 316 528 vette vA 226 139 vejazca vayiH 271 327 vetteH zanturvansuH 312 500 vau nIpUbhyAM kalkamuJjayoH 317 - 534 vratAbhIkSNyayozca 341 678 brazce: kazca 347 708 brajayajo: kyap 364 806 vyaJjanamasvaraM paravarNaM nayet 25 vyaJjanAcca 47 178 vyaJjane caiSAM ni: 50 188 vyaJjanAnno'nuSaGgaH 81 261 vyaJjanAntasya yatsubhoH 154 430 vyaJjanAddhisyo: 221 116 vyaJjanAdInAM seTAmanedanubandhahmayantakaNa- vyAparibhyo rama: 253 254 kSaNazvasavadhAM vA 251 250 vyaJjanAntAnAmaniTAm 258 281 vyAdabhyAM zvasa: 347 712 vyaJjanAderyupadhasyAvo vA 360 785 4 164 ...47 59 212 samAna: savaNe dIrdhIbhavati parazcalopam 8 sakhipatyorDi __48 sarvanAmnastu sasavohrasvapUrvAzca 60 sa napuMsakaliGgaH syAt 160 sandhyakSarANAmidutau hrasvAdeze 78 sarvobhayAbhiparibhistasantaiH 139 saptamyAstatpuruSe kRti bahulam 154 sakArAdi sUtra sambuddhau caM 24 sakhyuzca / 183 sambuddhau ca 216 sambuddhau hrasva: 448 saNo lopa: svare bahutve 253 sambuddhAvubhayorhasva: 384 sati ca 429 sahasya so bahuvrIhau vA 64 253 114 228 257 336 418 437 149 157 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 401 3 215 sate. 285 ta: 287 pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka samaM bhUmipadAtyoH 162 452 samAsAntargatAnAM vArAjAdIsarvanAmna: saMjJAviSayestriyAM nAmadantatA 163 456 vihitatvAt 172 489 sadyaAdyA nipAtyante 187 533 saptamI 195 3 samprati vartamAnA 198 samarthanAziSauzca 205 43 sarterdhAva: sadeH sIdaH 21:3 75 sarveSAmAtmane sArvadhAtuke'nuttame saptamyAM ca 216 88 paJcamyA: samprasAraNaM yvatontasthAnimittA: 217 96 sasya hyastanyAMdauta: 223 samogamRccha pracchisRzruve saparasvarAyAH samprasAraNamantatyartidRzAm 226 138 sthAyAH 243 213 samprasAraNaMmvRto'ntasthAnimittA: 244 215 sandhyakSarAntAnAmAkAro'vikaraNe252 252 saNaniTa: ziGantAnApyupadhAdadRza:253 255 sanyavarNasya . 263 297 sarvatrAtmane - 268 309 sandhyakSare ca 271 324 sani cAniTi 375 sani mimImAdArabhalabhazakapatapasasyase'sArvadhAtuke ta: 386 dAbhis svarasya 287 387 satyArthavedAnAmantaApkArite 299 444 saptamyuktamupadam 316 523 saJcikuNDapa: kRtau 320 552 samAGo sru vaH sami khyaH 326 591 sarvakUlAbhrakarISeSu kaSa: 332 628 sahaH chandasi 647 saheSvo DhaH 336 649 satsUdviSaduhayujavidabhidajinIrAjAmupa- saptamI paJcamyantejanerDa: 343 691 sarge'pyanupasarge'pi 339 669 saharAjJoryudhaH 343 sanantAzaMsibhikSAmuH 740 sahivahorodavarNasya. 747 sarvadhAtubhyo man 358 775 samAse bhAvinyanatra: ktvo yap 361 791 saMyogAntasya lopaH / 260 saMyogAdedhuMTa: 88 274 saMkhyAyA: SNAntAyAH ___ 300 saMyogAdedhuMTa: 106 274 saMkhyA pUrvo dviguritijJeyaH 155 433 saMjJApUraNIkopadhAstuna 163 459 saMkhyAyA: pUraNe Damau 181 509 saMkhyAyA: prakAre dhA 188 540 saMkhyAyA avayavAnte tayaT / 190 552 saMyogAdedhuMTaH . 331 621 saMjJAyAM ca 357 767 saMpadAdibhya: kvip 364 805 sAntamahatonoMpadhAyA: 286 sAvau silopazca 110 324 sAmAkam 130 359 sArvadhAtuke yaN 201 31 sArvadhAtukavat 310 496 sAnnAyyanikAyyau havirnivAsayo: 320 554 324 571 336 689 352 353 220 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 kAtantrarUpamAlA sUtra sudhIH 327 pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka sAhisAtivedhudejicetidhAripArilimpividAM siddho varNasamAmnAya: tvanupasarge 323 569 sijadyatanyAm / 247 226 sico dhakAre 249 238 sica: 250 246 sici parasmaisvarAntAnAm 256 273 sijAziSozcAtmane 259 284 siddhirijvANAnubandhe 491 surAmi sarvata: 41 155 52 192 suvinirdurghya: svapisUtisamAnAm 162 453 suT bhUSaNe samparyupAt 277 347 sukhAdIni vedayate 306 480 surAsIdhvoH pibate: 591 sUte: paJcamyAm 220 111 sUryarucyAvyathA: katari 318 537 sRjidRzorAgamo'kAra: svarAtparo dhuTi sRvRbhRmudrustu zru va guNavRddhisthAne 254 260 evaparokSAyAm 269 316 sRvRzRstudrusruzrava evaparokSAyAm 277 350 seTsu vA 258 277 so'padAnte vA . 241 204 so'padAnte'rephaprakRtyorapi 241 205 some sUtra: 342 685 sau ca maghavAnmaghavA vA 100 297 sau sa: 110 323 sau nuH 114 335 sau vA 224 128 svaro'varNavoM nAmi 4 8 svasyereriNIriSu 11 38 smRtyarthakarmaNi 409 svarajau yavakArAvanAdisthau lopyau smai sarvanAmna: svasrAdInAM ca __56 203 striyAmAdA 60. 215 strInadIvat 65 230 strI ca 65 231 stryAkhyAviyuvau vAmi 66 233 svare hrasvo napuMsake * 71 244 sthUladUrayuvakSiprakSudrANAmantasthAdelopo guNazca syAdidhuTi padAntavat 112. 331 nAminAm 101 299 syAt 136 375 svAmIzvarAdhipatidAyAdasAkSipratibhUprasUtaiH syAtAM yadipadedveyadi vAsyu rbahanyapi SaSThI ca 146 406 nAnyasya padasyArthebahuvrIhiH 157 436 svare'kSaraviparyayaH 165 463 stryastryAdereyaNa 171 487 syasahitAnityAdInibhaviSyantI 196 10 smanAtIte 38 svarAdInAM vRddhirAdeH 207 48 sthastiSThaH 212 svarAdAvivarNo varNAntasya svapivaciyajAdInAMyaNa dhAtoriyuvau 215 83 parokSAzI: Su 217 sthAnivadAdeza: 218 101 sko: saMyogAdyorante ca 221 117 svarAdrudhAdeH paro nazabdaH 240 201 svarAdeza: paranimittaka: sthAdoriradyatanyAmAtmane 249 241 pUrvavidhi pratisthAnivat 246 224 sthAdozca 250 242 sthAdozca 257 275 svaratisUtisUyatyUdanubandhAcca 257 276 stusudhUbhya: parasmai 258 279 147 41 153 vyaJjane 203 95 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 403 283 363 255 pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka spRzamRzakRzatRpiTTa spRzAdInAM vA 259 286 pisRpibhyo vA 259 285 svarAderdvitIyasya 263 299 syasijAzI: zvastanISubhAvakarmArthAsu smipUjvazkRgRdRdha svarahanagrahadRzAmiDijvadvA 366 pracchAM sani 285 374 svarAntAnAM sani 287 383 stautInantayoreva SaNi 288 390 stautInantayoreva paNi 290 402 svapisyamivyebAM cekrIyite 294 421 smijikrIDAmini 302 454 skhadiravaparibhyAM ca 304 465 svarAdya: 314 511 svaravRdRgamigrahAmala 324 575 stambakarNayoH ramijapoH .328 600 spRzo'nudake 339 665 sphAya phI: 348 715 svarAntAdupasargAtta: 349 721 svaravRdRgamigrahAmala 355 756 striyAM kti: 802 zakArAdi sUtra zasisasya ca naH ___36 137 zaso'kArasazcano'striyAm 166 zadeH zIyaH 213 73 zaderani 213 74 zamAdInAM dIpoM yani 236 186 zAsivasighasInAM ca 266 zamo'darzane 303 463 zabbAdIn karoti 307 481 zakisahipavargAntAcca 314 513 zaMpUrvebhya: saMjJAyAm 328 601 zantrAnau syasahitau zeSe ca 354 748 za ca 364 807 zaMsipratyayAdaH 808 zAse ri dupadhAyA zAsivAsighasInAM ca 223 125 aNvyaJjanayoH 223 124 zAzAstezca 126 zAseridupadhAyA aN vyaJjanayo: 255 265 zAcchAsAhvAvyAveSAmini 301 448 ziDiti zAdayaH 33 zi ncau vA 89 zi T parodhoSaH 264 303 ziT paro'ghoSaH 348 zvitAdInAM hrasva: 309 489 zIGa sArvadhAtuke 214 78 zIlikAmibhakSAcaribhyo NaH 326 586 zIGo'dhikaraNe ca 328 602 zunIstanamuJjanakUlAsyapuSpeSu ze Se se vA vA pararUpam 103 dheTa: 331 zeSA: karmakaraNa sampradAnApAdAna zeSAtkartari parasmaipadam svAmyAdyadhikaraNeSu 35 zeteriranterAdiH 214 zIG pUG dhRSikSvidi zraddhAyA: sirlopam 59 210 svidimidAM niSThAseTa 714 zvayuvamaghonAM ca 100 296 zvastanI zvayatervA 332 zridrasrukamikAritAnte zrivyavimavihvaritvarAmupadhayo 338 632 bhyazcaNa katari 291 zru vaH zR ca 208 zrasidhvasozca 109 364 223 25 277 617 198 196 273 262 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 kAtantrarUpamAlA lm 256 SakArAdi sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka SaDo No ne 107 317 SaSThI hetuprayoge 146 408 SaSTyAdyatatparAt 183 519 SaS utvam 188 541 SaDAdyA: sArvadhAtukam 197 12 SaDho: ka: se 222 119 SThibuklamAcAmAmani 211 59 SAnubandhabhidAdibhyastvaG 356 764 hakArAdi sUtra halalAgalayorISAyAmasya lopaH .9 28 hyastanI 1965 hantejoM ho 155 hyastanyAM ca 225 134 hana: 272 hanRdantAtsye 280 .358 hasya hanteghi ri ni co: 284 367 hanimanyatenA't 284 368 hantervadhirAziSi 284 371 hanasta ca 316 527 hantesta: 321 560 harate1tinAthayo: pazo . 330 611 hante: karmaNyAzIrgatyoH 334 637 hastibAhukapATeSu zaktau 335 642 hrasvanadIzraddhAbhya: sirlopam 36 . 134 hrasvo'mbArthAnAm 62 219 hrasvazca Gavati 62 221 hrasvasya dIrghatA / 166 470 hrasvAccAniTaH 250 243 hazaSa chAntejAdInAM DaH 87 271 ha caturthAntasya dhAtostRtIyAde- . haneherSirupadhAlope 98 . 293 rAdicaturthatvamakRtavat 290 hazaSachAntejAdInAM DaH 106 271 hastipuruSAdaN ca 562 hrasvAruSormontaH 615 hAjyAglAbhyazca 364 804 hAvAmazca 326 585 hvayaternityam 301 449 hiMsArthAnAmajvari 411 hudhuDbhyAM hedhiH 216 89 hRnmAsadoSapUSAM zasAdau svare vA 98 294 ho'ca vayo'nudyamanayoH 327 595 hetvarthe / 142 391 hetau ca 145 405 herakArAdahante: 20544 ho DhaH 228 146 ho jaH / 229 152 hau ca 216 90 ha: kAlabIhyoH 325 582 kSatra jJAdisUtra kSatrAdiyaH 173 494 kSemapriyamadreSvaNca 333 630 kSaizRSipacAMmakavAH 347 709 tricaturoH striyAM tisRtrINi trINi prathamamadhyamottamAH 197 15 catasR vibhaktau trestu ca 182 512 : saptamyA: 245 219 kAtantrarUpamAlA kI sUtrAvalI samApta 192 14709 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa . kAtantrarUpamAlA meM prayukta katipaya paribhASAoM kI sUcI paribhASA varNagrahaNe savarNagrahaNaM kAragrahaNe kevalagrahaNaM / pUrvavyaJjanamupari paravyaJjanamadhaH / jalatumbikAnyAyena rephasyordhvagamanaM / ekdeshvikRtimnnyvt| yallakSaNenAnutpannaM tatsarvaM nipAtanAt siddhaM / dUrAdAbAne gAne rodane ca plutAste lokata: siddhAH / asiddhaM bhirnggmntrngge| antaraGge kArye kRti sati bahiraGgaM kAryamasiddhaM bhavati / sakRdvAdhito vidhirvAdhita evA satpuruSavat / ubhayavikalpe triruupm| ekadezavikRtamananyavat / yathA karNapucchAdisvAGgeSu bhinneSu satsu / zvA na gardabhaH kintu, zvA zvaiva / zantRGantakvintau dhAtutvaM na tyajataH / ityetadupalakSaNam / upalakSaNaM kiM svasya svasadRzasya ca grAhakaM / yathA sarpiH kAkebhyo rakSati / taparakaraNamasandehArthaM / / pratyayalope pratyayalakSaNamiti nyAyAt / sarvavidhibhyo lopavidhirbalavAn / antaraGgabahiraGgayorantaraGgI vidhirbalavAn / alpAzritamantaraGgaM / bahvAzritaM bahiraGgaM / siddhe satyArambho niyamAya / sAmAnyavizeSayorvizeSo vidhirbalavAn / pratyayalope pratyayalakSaNaM na yAti iti nyAyAt / kvip srvaaphaarilopH| 83-84 mitravadAgama: zatruvadAdezaH / athavA prakRtipratyayoranupaghAtI Agama ucyate / luvarNatavargalasA dantyAH / sannipAtalakSaNavidhiranimittatadvighAtasya / yo yamAzritya samutpanna: sa taM prati sannipAtaH / 90 nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH / 109 uktaarthaanaampryogH| 154 avyAyanAM puurvnipaatH| 158 avyayAnAM svapadavigraho nAsti / 160 lakSaNasUtramantareNa lokaprasiddhazabdarUpoccAraNaM nipAtanaM / 187 pUrvoktaparoktayoH parokto vidhirbalavAn / 73 87 88 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 kAtantrarUpamAlA paribhASA RvrnnttvrgrssaamuurdhnyaaH| . sAvakAzAnavakAzayoranavakAzo vidhirbalavAn / lopasvarAdezayoH svarAdezo vidhirbalavAn / triSu vyaJjaneSu saMyujyamAneSu sajAtIyAnAmekavyaJjanalopa: / antaraGgabahiraGgo vidhirbalavAn / prakRti AzritamantaraGga pratyAzritaM bahiraGgam / najA nirdissttmnitytvaat| saMyogavisargAnusvAraparo hrasvo'pi guru: syAt / AgamAdezayorAgamo vidhirbalavAn / yasya sthAne yo vidhIyate sa sthAnIva bhavati AdezaH / 222 227 231 244 254 260 263 267 .. 296 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 407 366 365 17 135 194 22 286 194 kAtantrarUpamAlA ke zlokoM kI akArAdi krama se sUcI zloka pRSTha zloka a evsvaarthkenennaa'kaa| 366 akaaraadihsiimaanN| ajnyaantimiraandhsy| 2 adIghoM dIrghatAM yAti 8 avIlakSmItarItantrI 67 AkhyAtaM zrImadAdyArhat Adilopo'ntyalopazca 130 iSadarthe kriyAyoge RdavRbRz2opi vA dI? 261 RDhabRjAM sanIGa vA 261 ekamAtro bhaveddhasvo ojasopyarasornityaM 305 a: svare kazca varyeSu 366 kumAryA api bhAratyA 366 krameNa vaiparItyena kriyApadaM kartRpadena yuktaM 201 kvacitpravRtti: kvacidapravRttiH kSINe'nugrahakAritA samajane 365 gurubhaktyA vayaM sArddha gupo badhezca nindAyAM 286 cakArabahulo dvandvaH 150 catuHSaSTiH kalA: strINAM carmaNi dvIpinaM hanti 149 caMze vyarthamidaM sUtraM jijJAsAvajJayoreva tanna yuktaM yata: kekI tumburuM tRNakASThaM ca 10 tena dIvyati saMsRSTaM 175 tena brAhmayai kumArya ca cAtramAtRkAmnAye namastasyai sarasvatyai namo vRSabhasenAdi nityAtvatAM svarAnnAnAM 269 parata: kecidicchanti padayostu padAnAM vA 150 pAntu vo neminAthasya 150 .pRthu mRduM dRDhaM caiva 300 praparA'pasamanvavanir 202 prakAzitaM zIghra 167 brAhmayA kumAryA 366 bahuvrIhyavyayIbhAvau 167 bhagavAnIzvaro bhUyAt . 133 bhAvasenatrividyena 365 bhAvasenatrividyena bhAvasenatrividyena 193 mandabuddhiprabodhArthaM 365 mahI mandAkinI gaurI 65 mRgI vanacarI devI 65 muktau cittatvamadhyeti 149 muSTivyAkaraNaM 167 mUDha dhIratvaM na jAnAsi 23 yajo vayo vahazcaiva 272 yatrArhapadasaMdarbhAd 366 yadvadantyadhiya: kecit 194 yanimittamupAdAya 75 rAgAnakSatrayogAcca 174 roditi: svapitizcaiva 219 lakSaNavIpsetthaMbhUte 139 lajjAsattAsthitijAgaraNaM 201 vardhamAnakumAre varNAgamo gavendrAdau 344 varNAgamo varNaviparyapazca 344 194 194 6 310 167 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 kAtantrarUpamAlA 142 zloka varNavikAranAzAbhyAM vibhaktayo dvitIyAdyA vIro vizvezvaro devo zuci bhUmigataM toyaM sadRzaM triSu liGgeSu sanmAnaM bhAvaliGgaM syAt sambodhane tUzanasastrirUpaM . sarvakarmavinirmuktaM svasAtisrazcatasrazca sAmAnyazAstrato nUnaM siddhAMto'yamathApi ya: svadhiSaNA pRSTha zloka 344 vastuvAcIni nAmAni 151 vibhaktisaMjJA vijJeyA 133 vIraM praNamya sarvajJaM 75 zikhayA baTumadrAkSIt 134 sandhirnAma samAsazca 201 saMpradAnamapAdAne . 108 saMyamAya zrutaM dhatte sarvajJaM tamahaM vaMde 69 svasA naptA ca neSTA ca sArvaM tIrthakarAkhyAnaM 365 hane: sicyAtmane dRSTaH 193 149 .144 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- _