Book Title: Jain Sanskrit Sahityano Itihas Part 01
Author(s): Munichandrasuri
Publisher: Jain Dharm Vidya Prasarak Sabha Palitana
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005505/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . shyr st : praNetA : zrI hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA pAkka: A. zrI vizva manicandrasUrIzvarajI ma. sA. Do. . heDe DITa-Tac. For Personat & Private Use Only Anw.fainelibrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || caramatIrthakara zrI mahAvIrasvAmIne namaH | I zrI bhadra-kAra-bhuvanabhAnusUri sargurubhyo namoH II AcArya zrIkArasari jJAnamaMdira graMthAvali mauktika : 20 jena saMskRta sAhityano itihAsa bhAga-1 (khaMDa-1) sArvajanIna sAhitya - praNetA - hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA -: saMpAdaka :AcArya zrI vijayamunicandrasUrIzvarajI ma. sA. - prakAzaka :AcArya zrI kArasUrijJAnamaMdira gopIpurA, sUrata. For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAIN SANSKRIT SAHITYANO ITIHAS Author: KAPADIA HIRALAL RASIKLAL Editor : Ac. Munichandrasuri M. S. - prakAzaka :AcAryazrI OMkArasUri jJAnamaMdira subhASacoka, gopIpurA, sUrata-395001 phona : 2426pa31, 2401468 E-Mail : omkarsuri@rediffmail.com prAptisthAna OMkAra sAhityanidhi AcAryazrI 3OMkArasUri jJAnamaMdira vijayabhadracerITebala TrasTa subhASacoka, gopIpurA, sUrata-395001 hAIve, mu. bhIlaDIyAjI (ji. banAsakAMThA) | phona : 2426531, 2401468 phona : 95744-233129 E-Mail : omkarsuri@rediffmail.com sarasvatI pustaka bhaMDAra sAntAkrujha jaina tapagaccha saMgha hAthIkhAnA, ratanapoLa amadAvAda-1 jaina derAsara mArga, sAntAkrujha (vesTa) phona : 25356692 | muMbaI-40OO54. phona : 26494234 , IIII TiIIIIIII : prakAza vIra saMvata-2530 vikrama saMvata 2060 isvIsana 2004 kiMmata rUA. 250-00 : kampojha-prinTIMga-bAInDIMga : bharata grAphIksa nyu mArkeTa, pAMjarApoLa, rilIpha roDa, amadAvAda-1, phona : 22134176, 22124723 For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AC Shree Omkarsuri Gyan Mandir Granthavali-27 A HISTORY OF THE SANSKRIT LITERATURE OF THE JAINAS VOLUME 1 Secular Hiralal Rasikdas Kapadia [M. A.] Formely Lecturer in Mathematics and subsequently Professor of Ardhamagadhi and University Teacher For Ph. D. in Ardhamagadhi Editor : * Ac Vijay Munichandrasuri Published by : Acharya Omkarsuri Gyan Mandir - Surat. For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samati patra | pU. A. bha. zrI yazodevasUri ma.sA.nI preraNA ane prayAsathI A graMthanuM prakAzana zrImukti-kamala-jaina mautanamAlA vaDodarAthI thayuM hatuM. pU. A. bha. zrIe paNa AnA punaH prakAzana mATe saharSa saMmati ApI che. pUjyazrIne bhAvabharI vaMdanA. [ prastuta granthanA punaHprakAzana mATe zrI kApaDiyAnA suputroe sammati ApI che. e badala teonA AbhArI chIe. A kArya zrI ramaNalAla cI. zAhe potAnuM samajIne karI ApyuM che. teone paNa khUba dhanyavAda ! prakAzaka.] parama pUjyazrI municandrasUrijI ma. sA. jata DaoN. ramaNabhAI zAha dvArA jANavA maLyuM ke amArA pitAzrI sva. DaoN. hIrAlAla rasIkadAsa kApaDiyAe lakhela graMtha "jaina saMskRta sAhityano ItihAsa" (bhA.1-2-3) Apa zuddhi-vRddhi sAthe eka ja volyumamAM prakAzita karavA iccho cho, kAraNa ke A graMtha hAla aprApya che. A graMtha prakAzita karavA mATe amArA taraphathI koI paNa apekSA vagara saharSa saMmati ApIe chIe. lI. bi. hI. kApaDiyA V. H. Kapadia For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja zrI kunyunAthasvAmine namaH 1 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa bhAga 1,2,3nA prakAzanano saMpUrNa lAbha zrI zAntAkrujha jaina tapagaccha saMgha jaina daherAsara mArga, zAntAjha (vesTa), muMbai-400 0pa4. phona H 26494234 (jJAnadravyamAMthI) lIdho che. dhanyavAda ! lI. prakAzaka. For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya jaina saMskRta sAhityano ItihAsa" bhAga- 1,2,3 DaoN. hIrAlAla kApaDiyAe taiyAra karyA hatA. A traNa bhAgonuM prakAzana pU. A. bha. zrI vijayapratApasUrIzvarajI ma. sA., pU. A. bha. zrI vijayadharmasUrIzvarajI ma. sA. munipravarazrI yazovijayajI ma. sA. (hAla pU. A. bha. zrI yazodevasUri ma. sA.) nI preraNA ane mArgadarzana pramANe "zrI muktikamala jaina mohanamAlA" vaDodarA dvArA I. sa. 1956, i. sa. 1967 ane i. sa. 1970mAM thayuM hatuM. ghaNAM varSothI durlabha banelA A graMthonuM puna:prakAzana karatAM amane ghaNo harSa thAya che. pU. A. bha. zrI aravindasUri ma. sA., pU. A. bha. zrI yazovijayasUri ma. sA. AdinA mArgadarzana mujaba amArI granthamAlAmAM vividha grantho pragaTa thatAM rahe che. prastuta granthanuM saMpAdana pU. A. bha. zrI vijayamunicandrasUri ma. sA. e karyuM che. teozrIe zrI kApaDiyAnA lakhANane e ja pramANe rahevA dIdhuM che. jyAM navI vigato, hakIkataphera ke sudhAro jarUrI jaNAyo tyAM teozrIe corasa kauMsa [ ] mAM sudhArA, umerA vagere mukyA che. A prakAzanathI jaina saMskRta sAhityano ItihAsa jANavAmAM ghaNI sahAya thaze. abhyAsIo A graMthano vadhune vadhu upayoga kare e ja abhilASA.. A. OMkArasUri jJAnamaMdira graMthAvali A. 3OMkArasUri ArAdhanA bhavana subhASacoka, gopIpurA, sUrata. TrasTIgaNa For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ISSIBLI AN AcArya zrI kArasUri jJAnamaMdira - graMthavAlI| prabhuvANI | zrI samasta vAvapathaka jaina zve. mU. pU. saMgha- , prasArastaMbha gusmRti pratiSThA smRti * zeTha zrI caMdulAla kalacaMda parivAra (vAva) (banAsakAMThA) * zeTha zrI dhuDAlAla punamacaMda hakkaDa parivAra * pAlItANA cAturmAsa samiti (junADIsA) jJAnadravyamAMthI * zrI dharmottejaka pAThazALA - zrI jhIMjhuvADA jaina saMgha * sUigAma jaina saMgha - sUigAma (banAsakAMThA) zrI vAMkaDiyA vaDagAma jaina saMgha - vAMkaDiyA vaDagAma (rAjasthAna) zrI garabaDI jaina saMgha - garAMbaDI (banAsakAMThA) * zrI rAMdera roDa jaina saMgha - surata. I T' kahI uuuuuuuuu Bes. dochaSSSSSS prabhuvANI prasAra anumodaka zrI moravADA jaina saMgha-moravADA (ba.kAM.) zrI umarA jaina saMgha-surata * zrI zatruMjaya TAvara jaina saMgha-surata | prabhuvANI prasAra bhakta | zrI dezalapura (kaMThI) zrI pArzvacandragaccha (munibhavanacandrajInI preraNAthI) zrI dhrAgaMdhrA zrI pArzvacandrasUrIzvaragaccha (munibhuvanacandrajInI preraNAthI) patravyavahAra : sevaMtIlAla e. mahetA AcArya zrI uOMkArasUri ArAdhanA bhavana, subhASacoka, gopIpurA, surata-395001 phona : 0261-24ra6pa31, 2439024 E-mail :omkarsuri@rediffmail.com For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $ be bola karavAnA karI zako varSo agAu jANItA pIDha karmaTha sAhityakAra zrIyuta mohanalAla da. desAIkRta jainasAhityano saMkSipta itihAsa, mekUDonalakRta "saMskRta sAhityano ItihAsa ane enA jevAM acAnya jaina ajaina pustakone joIne eka phuraNA thayelI ke prAkRta temaja saMskRta sAhityane lagatA jainadharmanA tamAma graMthonuM, tenA paricaya sAthe eka saMskaraNa taiyAra thavuM joIe. te pachI to jeone zreSThazreSThatama koTinA gaNI zakAya, tevo vidvAno, khAsa karIne ajaina vidvAnonA hAthe lakhAyelAM itihAsa viSayaka pustako ane temAMnAM prakaraNo AMkhe caDhavA mAMDyAM, ane jyAre emAM jaina sAhitya temaja tenA sAMskRtika viSaya aMgenI alpajJatA ane ajJAnatA joI, tyAre to te mATe mane bhAre duHkha thayuM ane ApaNA zrIsaMghanI bedarakArI mATe zarama paNa UpajI. are ! keTalAka lekhakoe to jANe-ajANe paNa, jainadharmanA marmanI samajaNonA abhAve, tenA siddhAnto ane saMskRtine bhAre anyAya ApatI vikRta rajUAto paNa karelI joI, tyAre to mArI pUrvokta bhAvanA baLavattara banI gaI. AmAM mane cokkasapaNe e paNa lAgyuM pahelA aparAdhI jo koI hoya to te jaina dharma-saMskRtinA upAsako tarIke gaNAtA ApaNe ja chIe, jemaNe potAnI ajoDa, adbhuta, anupama ane vizvopakAraka sAhityanI kImatI samRddhine, prasiddhino joie tevo prakAza Apyo nathI. pariNAme bhagavAn jinezvaradevanI mudrAthI aMti, ApaNA saMgIna ane maulika sAhityanI punita ane nirmaLa gaMgA, yogya AtmAonA hRdayanayanapatha sudhI barAbara pahoMcI zakI nathI ane eno suyogya vidvAnone paNa, bahu ocho lAbha maLyo che. Ama chatAMye mAre e kahevuM ja joie ke Aja sudhImAM jeTaluM jaina sAhitya prasiddha thayuM che te paNa vipula pramANamAM che ane chellA dazakAmAM to Adhunika dRSTie saMpAdita thayeluM sAhitya paNa ThIka ThIka pramANamAM bahAra paDI cUkayuM che, chatAM AjanA vidvAna lekhako tene lakSmapUrvaka vAMcatA nathI, samajatA nathI ane upara uparathI vAMcIne idhara-tidharathI uThAvIne potAnA graMthamAM mAtra be traNa pAnAM, jaina-darzana, sAhityane lagatAM lakhavAnAM rAkhyAM hoya te bharI de che ane potAnI jAtane saMtoSa manAve che. paNa A rIte mAtra pAnAM bharavAthI jaina sAhityane kyAreya nyAya ke saMtoSa ApI zakAto nathI. ane A ja kAraNe bIjA naMbaranA aparAdhI tarIke huM lekhakone sUcavI zakuM ! paNa have bannee niraparAdhI banavuM joIe. jainasaMgha taraphathI to chellA daza varSamAM anekadezIya sAhitya bahAra paDyuM che ne have e dizAmAM sArA pramANamAM prayatno jArI paNa che. eTale have lekhakone potAno dharma bajAvavAno rahe che. eTale ke teoe jaina sAhityano UMDA utarIne mananapUrvaka ThIka ThIka anugama karavo ja joize enA mAlika udezo ne utama saMddhAMto, enI paribhASAo ne ajoDa khUbIo ane vaLI, enA sAMskRtika kAryakramo vagerene, khUba khUba arthapUrNa rIte samajavA joize. jaina darzana e eka nirAluM darzana che. enI sarvajJamUlaka khUbIo ananya che. madhyasthabhAve AmUlacUlaka adhyayana karyA vinA enuM sAcuM rahasya lAdhaze nahi ane enuM sAMskRtika gaurava paNa samajAze nahIM. anya saMskRtionA adhyayana sAthe bhAratanI A mahAn saMskRtinuM adhyayana nahi thAya For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ be bola [9] 9 tyAM sudhI anya sAMskRtika adhyayano apUrNa ja raheze ane vidvAnone te camakatAM nahi ja lAge. A vAta huM ja kahuM chuM ema nathI paNa AjanA mAdhyasthavRtti dharAvanArA ajaina vidvAno paNa A ja hakIkatane jAheramAM jorazorathI kahe che. eTale ajaina vidvAnone mArI vinaMti che. ke teo jarI-purANA thayelA asat pUrva grahone have jhaDapathI choDe, parAyA bhAvane tilAMjali Ape, ane jaina saMskRtinuM adhyayana-adhyApana karavA-karAvavAmAM, pUrato rasa ane utsAha dAkhave. A ThekANe mane jaNAvatA AnaMda thAya che ke, ApaNA keTalAya bhAratIya vidvAnone e pratIti thaI che ke jaina sAhityamAM sArvadezIya ane sArthakSetrIya hakIkatano akhUTa khajAno bharyo che. eTale te tarapha have teonuM ThIka ThIka pramANamAM AkarSaNa vadhatuM cAlyuM che. teo jaina-saMskRtinA adhyayanamAM rasa laI rahyA che, ane adhyayananI viziSTa dizAne khullI karI mokaLI karI rahyA che. ane temanA ja hAthe "jainasaMgha pAse vipula sAhitya samRddhi nathI, ane sArvadezIya sAhitya-sarjana che ja kayAM?" ityAdi je je gerasamaja bharyA abhiprAyo, khoTI rIte baMdhAyA hatA ane tethI keTalAkanA hAthe je asaMbaddha vidhAno bolAyAM, lakhAyAM ane chapAyAM hatA, enAM parimArjananI zarUAta paNa thaI cUkI che. e kharekhara! eka ati AnaMdano viSaya che. jainasaMghane mArI sUcanA che-vinaMti che ke, vartamAna paristhiti, jaina saMskRtinA prakAza ane pracAra mATe to eTalI ane evI anukULa che ke, jo jaina saMskRtinA pracAra ane prakAza mATe, vividha prakAre haraNaphALa bharavAmAM Ave to jaina saMskRtino pravAha vizvabharamAM vaheto karI zakAya ane e pravAhamAM aneka AtmAo DUbakI mArIne pAvana banI zake ! paNa aphasosanI vAta e che ke, vartamAna kalaha-kaMkAsamAM aTavAI gayelA jainasaMghanA sUtradhArone pracAranuM mUlya samajAyuM ja nathI. ane jeone samajAyuM haze teo sakriya prayatnazIla nathI. pariNAme vartamAnanI sAnukULa paristhitino sarvAgI lAbha zrIsaMgha uThAvI zakato nathI e bInA jeTalI khedajanaka che teTalI ja duHkhada che A duHkhada paristhitino jaldI aMta lAvavo joIe. ATalI vAta to prAsaMgika haiye hatI, temAMthI thoDIka hoThe AvI ane kalame ahIM TapakAvI. have mULa mudA para AvuM. A pustaka prakAzaka saMsthAnA sUtradhArone, vartamAna samayamAM jAhera prajAne potAnA samRddha vArasAnAM darzana karAvavAnI ane jainadharmanI sevAmAM potAno kiMtu phALo noMdhAvavAnI, jaina saMskRti ane sAhityanI prauDhatA, prakharatA ane gaMbhIratA jovAnI bhAvanA pragaTI ane jANItA suratanivAsI, aneka kRtionA saMzodhaka, saMpAdaka ane anuvAdaka, vidvAna lekhaka zrIyuta hIrAlAla rasikalAla kApaDiyAne maLavAnuM thayuM tyAre teoe potAnA prakAzita prAkRta bhASAnA itihAsanI jema, jaina saMskRta sAhityano ItihAsa lakhavAnI preraNA karI, ane potAnI pAse tenI kAcI sAmagrI sArA pramANamAM hovAnuM paNa jaNAvyuM. arthAt A viSayamAM temaNe ghaNI sArI taiyArI batAvI. pUjya gurudevo ane saMsthAnA kAryakarone A vAta karatAM, prastuta vAtane teoe saharSa vadhAvI lIdhI. pachI zrI kApaDiyA sAthe, tenI rUparekhA, kArya For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 [10] jaina saMskRta sAhityano itihAsa bhAga-1 maryAdAne graMthamaryAdA nakkI thai. pachI emaNe kArya zarU karyuM. rUparekhA to ThIka jaLavAi, paNa bAkInI maryAdAo jaLavAi na zakI. graMthamaryAdA to triguNAdhika thai gai, jethI traNa khaMDo pADavAnuM nakkI thayuM, ane pariNAme saMsthA Aje teno pelo bhAga ja prasiddha karI rahI che. A prakAzana dvArA jaina saMskRta sAhityanI vizALatAno ane tenI anekavidha khUbIono arthAt jaina vidvAnoe vidyA-kalA ane sAhityanA keTakeTalAM kSetra upara kalama calAvI che teno khyAla maLaze, ane ghaNA bhramo, adhUrA khyAlo dUra thaze ane vaLI A prakAzanathI jaina-jainetara vidvAna vAcakone pracUra mAhitIo ane anubhavo paNa maLaze. AzA che ke, jaina-ajaina janatA, AvA upayogI prayatnano jarU2 samAdara ka2ze. A graMthamAM uThAvelA prabala parizrama aMge vidvAn lekhaka zrI kApaDiyAne saharSa dhanyavAda ApuM chuM, ane temanI jaina sAhityanI zeSa sevAonuM vidhavidha rIte darzana karAvavAnI temanI akhUTa bhAvanA saphaLa bane evI zubhecchA sevuM chuM. ATaluM kahyA bAda eka vAtanuM saMsUcana karavAnuM ucita samajuM chuM te e ke- itihAsa- sAhitya vagere evI cIja che ke, emAM pUrepUrA nirNayo levAyA ja che evuM nathI hotuM. je hoya che temAM keTalAka evA paNa hoya che ke je saMpUrNa rIte sAcA na paNa hoya, AnumAnika paNa hoya, ne chevaTe saMbhavita paNa rAkhavAmAM AvyA hoya. mAre ahIM e kahevuM joie ke, vidvAnoe keTalAka saMyogomAM uparokta sthitine mAnya rAkhI che, paNa te evA sAdhano ane sAhitya mATe ke je aprApya hoya ane jenI hakIkato maLatI na hoya ! paraMtu AmAM, keTalIka prakAzita ane labhya kRtio mATe evuM bane tyAre te kema game ? ane AthI amuka kRti pratyakSa rIte eka mAhitI ApatI hoya tyAre A prakAzanamAM bIjI ja mAhitI jaNAvatI hoya ! kyAMka kyAMka to ulTI ja hakIkata paNa rajU thai hoya. vaLI, keTalIka prAkRta kRtione saMskRta mAnIne, ajaina kRtine jaina gaNIne, prakAzita kRtine aprakAzita samajIne paricaya apAyo che. kyAMka anaitihAsika vidhAna paNa najare caDhI jAya che. A mATe ApaNA mAnanIya lekhaka vidvAne, thoDoka vadhu parizrama karIne. jo saMsthAonI sUcIo meLavI lIdhI hota, ane thoDI vadhu jAMca karI hota to, sUcita kSatiothI A saMskaraNane jarUra bacAvI zakAyuM hota! ane AvuM atiparizrama ane vyaya sAdhya prakAzana, zahAdato (References) mATenuM prAmANika sAdhana banI gayuM hota !' ane A graMtha lakhAvavA pAchaLa saMsthAnI je bhAvanA ane lakSya hatuM te vadhumAM vadhu rIte pAra paDyuM hota ! astu ! ante jaina zrIsaMghane vinaMti ke, saMghanA pratyeka aMgane, potAnI aNamola sAhitya saMpattinuM darzana thAya ane temAMthI anekavidha kalyANakara preraNAo meLave, e mATe A prakAzanane jarUra vasAvI le. [prathama AvRttimAMthI sAbhAra.] For Personal & Private Use Only zrIyazovijaya ma. sA. mATuMgA (muMbai) jeTha sudipUrNimA vi. saM. 2010 www.jalnelibrary.org Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || jayavIra saccaurI maMDaLa che. | zrI siddhi-bhadra-vilAsa-janaka-kAra | DahaM | | zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH | -bhaTUMkara-araviMda-yazovijaya-jinacandravijayebhyo namaH || ITTER saMpAdakIya nivedana zrI hIrAlAla kApaDiyA dvArA racita jaina saMskRta sAhityano itihAsa bhAga-1nuM punaHprakAzana thaI rahyuM che tyAre ghaNI harSa thAya che. itihAsanuM Alekhana ati jaTIla kArya che. tripuTI mahArAje trIsathI cAlIsa hajAra graMtho, lekho, prazastio AdinA adhyayana pachI jaina paraMparAno itihAsa bhAga-1,2,3,4 dvArA (vi.saM. 2009 thI 2039 sudhImAM) AcAryo, rAjAo, zreSThio AdinI paraMparAne AlekhI che. mohanalAla dalIcaMda desAie "jaina sAhityano saMkSipta itihAsa" lakhI jaina sAhityakAroe racelA graMthonI vistRta noMdha ApI che. zrI hIrAlAla kApaDiyAe A sAhityamAMthI saMskRta bhASAmAM racAyelA sAhityano vibhAgavAra paricaya Apyo che. emAM paNa A prathama vibhAgamAM sArvajanIna sAhityano paricaya Apyo che. A graMtha dvArA ApaNane saMskRta vyAkaraNa vagere viSayomAM jaina graMthakAroe keTalA ane kevA graMtho racyA che, e graMtho konA konA dvArA kyAre saMpAdita, saMzodhita ane prakAzita thayA che te ane e graMthonI vizeSatA, anya graMtho sAthe enI tulanA vagere zrI kApaDiyAe A graMthamAM ApI che. koI paNa grantha ane granthakAra ke prakAzaka vagerenI vigata sahelAithI abhyAsIo meLavI zake mATe graMthakAra, lekhaka, saMpAdaka, saMzodhaka vagerenI akArAdi sUcI pRSThako sAthe prathama pariziSTamAM ApI che. bIjA pariziSTamAM graMtho, lekho vagerenI akArAdi sUci ApI che. A banne pariziSTamAM traNa vibhAga dvArA zvetAMbara (ane yApanIya), digaMbara ane ajaina graMtha-graMthakAronI vigato judI judI ApI che. trIjA prakIrNa nAmonA pariziSTamAM prakAzako anya vyaktio vagerenI akarAdi sUci che. For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 [12] jaina saMskRta sAhityano ItihAsa bhAga-1 punarmudraNa AjathI pacAsa varSa pUrve jyAre sAdhana sAmagrI ochI hatI ane mudraNa vyavasthA sugama na hatI tyAre paNa TAMcA sAdhano dvArA paNa je itihAso lakhAyA che evuM kArya karavAvALA Aje ApaNane kyAMya najare paDatAM nathI. paraMtu varSothI durlabha banelA A graMthone sulabha karavA punarmudraNa / punaHprakAzananI pravRtti jovA maLe che. jaina paraMparAno itihAsa bhAga-1,2 ane 3nuM puna:prakAzana tAjetaramAM (2056, 2017, 2059mAM) yazovijaya jaina ArAdhanA bhavana dvArA pAlItANAthI thayuM. naina sAhitya | gRhad tihAsa nA 1 thI 7 bhAgonuM punarmudraNa pArzvanAtha zodhapITha vArANasIthI thayuM che. 5. pArzvanAtha nI paraMparA vatihAsa -le. jJAnasuMdara. AnuM traNa bhAgamAM punaH prakAzana paM. zrI ratnasenavijayajInA saMpAdanapUrvaka divyasaMdeza-muMbaithI thayuM che. jaina sAhityano saMkSipta itihAsa' pravacana prakAzana-punAthI punarmudrita thayo che. (A punaHprakAzana prAyaH phoTo jherokSa paddhatithI maryAdita nakalomAM thayuM hovAthI aprApya banI gayuM che. A itihAsanuM ophaseTa paddhatithI moTI sAIjhamAM puna:prakAzana kArya zarU thayuM che. ane A. OMkArasUri jJAnamaMdira graMthAvalimAM TuMkamAM pragaTa thaze.) amane thayuM ke kApaDiyAnA itihAsanA bhAgonuM paNa punaHprakAzana thavuM joie. A bAbata meM sudaddhara AcAryapravara zrI ratnasundarasUri ma. sA. ne jaNAvI. teono uttara Avyo ke AnA puna:prakAzana saMpAdana vagere bAbato Apa ja saMbhaLo ane AnA prakAzana-kharcano lAbha zrI sAMtAkrujha jaina tapAgaccha saMghane Apo. A pachI zrI sAMtAkrujha jaina tapagaccha saMgha (pazcima) nA TrasTIvaryo rUbarU maLIne A graMtha sArAmAM sArI rIte prakAzita karavA ane eno saMpUrNalAbha saMghanA jJAnakhAtAmAMthI levAnI bhAvanA vyakta karI. A pachI A graMthanuM kArya turaMta zarU thayuM. prathama bhAga ApanA hAthamAM che. bhAga 2 ane 3 paNa A ja graMthAvalimAM AnA anugAmi banIne AnI sAthe ja pragaTa thaI rahyA che. lekhakazrIno paricaya : zrI hIrAlAla kApaDiyAnA paricaya mATe zrI ramaNalAla sI. zAhano lekha anyatra Apyo che temAMthI lekhakazrInA jIvana ane sAhitya vize vizeSa paricaya maLI jaze. AnaMdadAyaka samAcAra : zrI hIrAlAlabhAIe lakhelA badhA lekho vagere sAhitya pragaTa thaI zakyuM nathI. je chapAyuM che te paNa judA judA aneka patra, patrikAonA vividha aMkomAM pragaTa thayuM hovAthI vAcako mATe For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya nivedana [13] 13 AvA aneka sthaLethI pragaTa thayelA lekhono saMgraha karI prakAzita karavAnuM Ayojana paM. jitendrakumAra bI. zAha (DAyarekTara lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdira) e goThavyuM che. lagabhaga 500 jeTalA lekho pAMca volyumamAM zeTha kasturabhAI lAlabhAI kRtanidhi dvArA prakAzita thavAnI prakriyA cAlI rahI che. A pragaTa thatAM zrI kApaDiyAnuM durlabha sAhitya sulabha thaze. prastuta saMskaraNa : jaina sAhityano saMkSipta itihAsa phoTo-jherokSa paddhatithI emano ema pragaTa thayo che. A pArzvanAtha nI paraMparA che. tihAsa ane jai. sA. bRhad itihAsa sAta bhAgonuM paNa sudhArA-vadhArA vinA punarmudraNa ja thayuM che. jaina paraMparAno itihAsa bIjI AvRttimAM punarukti dUra karI rAkhI saMkSepIkaraNa karyuM che. kyAMka sAmagrIno sthaLa-badalo karAyo che. paNa navI koI vigato joDavAmAM AvI nathI. jyAre prastuta prakAzanamAM anekavidha sAmagrI joDavAmAM AvI che. chellA be-traNa dazakAmAM vipula pramANamAM sAhityanuM prakAzana thayuM che. anusaMdhAna (eprila-2003)nA aMkamAM A. zIlacasUri ma. sA. lakhe che ke sadrata vidvAna prA. hIrAlAla rasIkadAsa kApaDiyAe "jaina saMskRta sAhityano ItihAsa" lakhyo che, temAM eka svataMtra grantha lakhIne umeravo paDe teTalI kRtio to te pachI prakAzamAM AvI gai che. ane prakAzamAM na AvelI kRtiono jaththo to hajI evA keTalA grantha mAgaze tenI kalpanA ja karavI paDe. prastuta saMskaraNamAM navA pragaTa thayelA saMskRta sAhityanI maLe teTalI vigata mukavA ame prayAsa karyo che. keTalAka prakAzanonI vigata graMthamAM te te graMthanI vigata hoya tyAM ja ApI che. keTalAkanI prakaraNanA cheDe ApI che. A vigatomAM AvatAM graMtha, graMthakAra, prakAzaka Adi nAmo te te pariziSTamAM umerI devAyA che. pRSThAMko viSe : prathama saMskaraNano Aja sudhI upayoga thato rahyo che. zrI hIrAbhAIe paNa emanA aneka graMtho lekhomAM prathama saMskaraNanA peja naMbaro ApyA che. eTale prathama saMskaraNanA peja naMbara paNa A dvitIya saMskaraNamAM maLI zake te mATe dareka pejamAM P karIne junA saMskaraNanA peja naMbara lakhyA che. A saMskaraNanA peja 1 mAM P 1thI P 2 pahelAnuM lakhANa junA saMskaraNamAM 1. pejamAM che. je lITI sAme P pachI je aMka lakhyo che te paMktithI junA saMskaraNanuM te peja zarU thAya che. ema samajavuM. A uparAMta ekI pejanA mathALe heDIMgamAM paNa pra. A. pachI junA saMskaraNanA kayAthI kyA pRSThanuM lakhANa A pRSThomAM che te jaNAvyuM che. junA ane navA saMskaraNanA pRSThokomAM gerasamaja na thAya te mATe ame traNa bhAgamAM sarvatra junA saMskaraNa mATe 1, 2, 3 ema gujarAtI aMko ane navA saMskaraNa viSe 1, 2, 3 e rIte aMgrejImAM vaparAtA aMko vAparyA che. vAcakoe AnI khAsa noMdha levI. For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 [14]. jaina saMskRta sAhityano itihAsa bhAga-1 TippaNo viSe H zrI hIrAlAlabhAIe emanI paddhati mujaba je graMtha ke TIkAnA prakAzananI vigata agAu ApI hoya to te sthaLe TippaNamAM A prakAzita che juo pR. amuka TippaNa amuka. ame AvA sthaLe te te pejamAM batAvelI vigata umerI dIdhI che. ane juo pR. vALI vigata kADhI nAMkhI che. dAkhalA tarIke A saMskaraNamAM pR. 129 thI Ti. 1 ane 3 mAM "A gujarAtI anuvAda sahita sArAbhAI navAba dvArA prakAzita che." A TippaNo junA saMskaraNamAM pR. 212 Ti. 1 ane pR. 213 Ti. 1 tarIke che. tyAMnuM lakhANa A pramANe che. A gujarAtI anuvAda sahita prakAzita che. juo pR. 211." AvA aneka sthaLe ame pR. naMbara kADhI nAMkhIne te pRSThamAM batAvelI vigata tyAM mukI dIdhI che. jethI vAcakone saraLatA rahe. saMpAdakIya umeraNa : 1. zrI hIrAlalAbhAIe pAchaLathI maLelI vigato pariziSTa, anulekha, pUravaNI, vRddhipatra AdimAM joDI che. ame A badhI vigato te te sthaLe mukI dIdhI che. 2. jyAM jyAM vizeSa vigato amArA dhyAnamAM AvI tyAM ame te vigato te te sthaLe corasa kauMsamAM [ ] umerI che. A vigato TuMkamAM AvI che. A. te graMthanuM navuM saMskaraNa bahAra paDyAnI vigata juo pR. 8 chellI 2 paMkti, pR. 14 Ti. 1, pR.16 Ti.2, pR. 20 5.17-18, pR. 39 Ti.1-2, pR. 44 Ti.6, pR.46 Ti.11, pR.52 Ti.1, pR.53 Ti.7, pR.73 Ti.3, pR.76 Ti.8, pR.92 Ti:4, pR.108 Ti.2 vagere. B. navA apragaTa granthanI vigata pR.27 pa.15-16, pR.70 paM.1, pR.88 paM.20thI, pR.114 56thI, pR.117 paM.12thI, pR.125 Ti.2. C. navA pragaTa granthanI vigata. pR.77 paM.9, pR.106 5.19thI, pR.108 Ti.4, pR.111 paM.10, pR.144 5.8 che ? ki pharI phirAra 23 maMDI chaThThA Ti , 72 } 132 2, pR.102 .pu. E. grantha aprasiddha hovAnI vigata pR. 87 paM. 23,27 For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya nivedana [15] 15 - te viSayamAM Adhunika vidvAnanA lekha, nibaMdha, graMthanI vigata. pR.37 Ti.4 G. te graMtha upara thayelA vivecana, anuvAda vagerenI vigata. pR.57 Ti.4, pR.88 pR.22, pR.107 pa.pathI H. te graMthanuM saMzodhana-saMpAdana cAlu hoya tenI vigata pR.68 Ti.4,8. che. te graMthanI mudraNayogya prati taiyAra thayAnI vigata pR.68 5.3 J. te graMthakAranA anya graMthonI vigatamAM umero pR.69 paM.14 K. graMthakAra-TIkAkAra viSe vizeSa vigata pR.78 5.11 L. granthanI hastalikhita prati viSe pR.88 5.5 anuvAda : itihAsa graMthonA punarmudraNI thatA rahyA che tema enA anuvAdano paNa prAraMbha thayo che. - vArANasIthI raina saMskRta sAhitya 1 tihAM bhAga 1 thI 7 be vAra pragaTa thayelA. te 7 bhAgonuM gujarAtImAM bhASAMtara karAvI pragaTa karavAno prAraMbha "108 jaina tIrtha darzana bhavana TrasTa' pAlitANA dvArA thayo che. bhA. 1 ane bhA. 2 pragaTa thayA che. A. bha. zrI caMdrodayasUri ma. sA., A. bha. zrI somacaMdrasUri ma. sA.nI preraNAthI A prakAzana kArya thaI rahyuM che. anuvAda kArya pro. ramaNIkabhAI zAha ane pro. nagInabhAI zAha karI rahyA che. Ama gujarAtI vAcako mATe A itihAsa graMtho upayogI banI raheze. RNasvIkAra - dhanyavAda : paramakRpALu paramAtmA ane pU. A. bha. zrI araviMdasUri ma. sA., pU. A. bha. zrI yazovijayasUri ma. sA., pU. gurudeva zrI jinacandravijayajI ma. sA. AdinA maMgala AzIrvAdanA pratApe ja A graMtha saMpAdana kArya zakya banyuM che. upakArI deva-gurunA caraNe anaMta anaMta vaMdanA. saMpAdananA A zramasAdhya kAryamAM mupha-vAMcana, pariziSTo taiyAra karavA, pRSThoko badalavAmAM aneka munirAjo, sAdhvIjIo, zrAvaka-zrAvikAo sahAyaka banyA che. sahuno AbhAra. zrutabhaktinI anumodanA ! judA judA aneka jJAnabhaMDAronA graMtho, sUcIpatro vagereno ame upayoga karyo che. te badhAM ane vizeSataH kobA sthita A. kailAsasAgarasUri jJAnamaMdiranA komyuTaramAM saMcita vigato vagerenI mAhitI amane upalabdha karI ApavA mATe viddhakarya munirAjazrI ajayasAgarajI ma. tathA jJAnamaMdiranA saMcAlako, kAryakaro vagere vizeSa dhanyavAdane pAtra che ! For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 [16] jaina saMskRta sAhityano ItihAsa bhAga-1 jinAjJA viruddha lakhAyuM hoya to micchAmi dukkaDa kSatio tarapha dhyAna doravA vidvAnone vinaMtI. prastuta graMthano upayoga karI jaina sAhityanA vipula vaibhavane jANIe, mANIe, pIchANIe, avagAhIe e ja AzA sAthe. A. zrI OMkArasUri ArAdhanA bhavana jasavaMtapurA, ji. jAlora rAjasthAna mA. su. 6, vi. saMvata 2060 (A. vijayabhadrakarasUri ma.sA. svargavAsa dina) pU. A. bha. zrI bhadrasUrIzvarajI mahArAja sA. nA ziSyaratna munirAjazrI jinacandra vi. ma. sA. nA | vineya A. vijayamunicandrasUri 25. 045 KESE 365 . jaTala 28 For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyo, pro. hirIlAla rasikaMdorA korpiDiyo (1894-1979) For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. hIrApta ridAsa kApaDiyA eka paricaca le. ramaNalAla cI. zAha sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA (I.sa. 1894-1979) eTale jaina sAhitya-saMzodhananA kSetre vIsamI sadImAM thaI gayelI eka virala vibhUti. jemaNe kaoNleja ke yunivarsiTInI kakSAe prAkRtaardhamAgadhIno viSaya nahoto lIdho chatAM kaoNleja ane yunivarsiTInI kakSAe e viSayanuM adhyApanakArya karyuM hatuM, jeo pote pI.eca.DI. thayA nahotA chatAM pI.eca.DI.nA vidyArthIonA mArgadarzaka banyA hatA ane Di. li.nI DigrI mATe nirNAyaka (repharI) banyA hatA, jemaNe sitterathI vadhu graMtho ane eka hajArathI vadhu lekho lakhyA hatA, jeo raNajitarAma suvarNacaMdraka, sAhitya pariSadanuM pramukhasthAna ke vibhAgIya pramukhasthAna ke orienTala konpharansanuM pramukhasthAna ke prAkRta-ardhamAgadhI vibhAganuM pramukhasthAna adhikArapUrvaka prApta karI zakyA hota, paraMtu mAna-satkAra ke evAM pado mATe haMmezAM niHspRha ane alipta rahyA hatA, tathA e mATe kyAreya AyAsa karyo nahoto ke AkAMkSA sevI nahotI, evA pro. hIrAlAlabhAIe potAnuM samagra jIvana satata Arthika saMgharSonI vacce vidyAvyAsaMgane mATe saMpUrNapaNe samarpita karI dIdhuM hatuM. mAtra jaina sAhitya ja nahi, Itara sAhityano ane sAhityetara viSayono emano abhyAsa ghaNo UMDo hato. emanI pratibhA evI bahumukhI hatI ke koIpaNa viSayamAM emane acUka rasa paDe ja ane evA viSaya para pote uccastarIya lekha lakhI zake. emanuM sAhitya vAMcatAM Azcarya thAya ke aho, emaNe keTalA badhA viSayonuM keTaluM badhuM vAMcyuM che ! pAne pAne emaNe saMdarbho ApyA ja hoya. ATaluM badhuM emaNe kyAre vAMcyuM haze ? evo prazna thAya. emanI sAthe koI paNa viSayanI vAta karIe to jANe mAhitIno srota vahevA lAge. emAM paNa emanI cIvaTa ane cokasAI eTalI badhI ke ApaNe e mATe emanA upara saMpUrNapaNe AdhAra rAkhI zakIe. - hIrAlAlabhAIno janma 28mI julAI 1894nA roja (vi.saM. 1950nA aSADha vada agiyArasanA divase) suratamAM thayo hato. emanA pitAnuM nAma rasikadAsa ane mAtAnuM nAma caMdAgaurI hatuM. teo suratamAM tyAre nANAvaTamAM rahetA hatA. rasikadAsane pAMca saMtAno hatAM, traNa dIkarA ane be dIkarI. emAM sauthI moTA te hIrAlAla. bIjA be dIkarA te maNilAla ane khuzamanabhAI. be dIkarIo te nayanasukha ane zAntAbahena. rasikadAsanA pAMca saMtAno bahu tejasvI hatAM. sadbhAgye hIrAlAlabhAInI janmakuMDaLI emanAM svajano pAsethI maLI che. bhaviSyamAM koIne A kuMDaLInA AdhAre emanA jIvanano abhyAsa karavo hoya to te upayogI thaI zake e AzayathI eka dastAvejI mAhitI tarIke A kuMDaLI ahIM ApI che. hIrAlAlabhAIno janma rohiNI nakSatramAM thayo hato. 2 (bhA-1) For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 [18] jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : bhAga-1 / 10 X sU. bu. / (A grahonA aMza A pramANe che : sUrya-12, caMdra-13, maMgaLa-20, budha-1, guru-2, zukra-9 zani-26, rAhu-11) rasikadAsanA pitA te varajadAsa ane emanA pitA te dullabhadAsa. emanI peDhInAM nAma A pramANe maLe che : rasikadAsa-varajadAsadullabhadAsa-harakizanadAsa-gulAbacaMda-jhaverazAkasturazA-lakhamIzA. rasikadAsanA vaDavAo IsvIsananI aDhAramI sadImAM bhAvanagarathI sUrata vepArArthe 11 X AvIne vaselA. A vaDavAonA paNa vaDavAo ( 1 2 maM. rA. mULa uttara gujarAtamAM pATaNanA vatanI hatA. teo vaiSNava dharma pALatA hatA. teo sthaLAMtara karatA karatA kAThiyAvADamAM AvelA. tyAMthI keTalAka sUrata AvIne vaselA. emanI jJAti dazA dizAvaLa hatI. A jJAtinA keTalAka sabhyo jaina dharma pALatA ane keTalAka vaiSNava dharma. teo vacce roTI-beTIno vyavahAra raheto. emanI jJAti pATaNa, bhAvanagara, sUrata, muMbaI vagere zahero ane AsapAsanAM gAmomAM patharAyelI rahI che. dullabhadAse vepArArthe sUratamAM AvIne nANAvaTamAM vasavATa cAlu karelo. dullabhadAsanA putra varajadAsanA jIvanamAM eka ghaTanA evI banI ke jethI teo vaiSNava maTIne jaina banI gayA hatA. eka vakhata sUratanA potAnA gharanA vADAmAM khodakAma karatAM dhAtunI eka nAnI jinapratimA nIkaLI. pote vaiSNava hatA eTale A pratimAnuM zuM karavuM te vize vicAra karatAM chevaTe evo nirNaya lIdho ke pratimAne tApI nadImAM padharAvI devI. teo pratimA laIne nadIe gayA. nadInA saheja UMDA pANImAM jaIne pratimA jAte padharAvavI joIe eTale kinAre eka joDa kapaDAM mukI teo nadImAM UtaryA. kamara sudhInA pANImAM jaIne temaNe prArthanA karIne pratimA padharAvI. tyAra pachI teo pAchA pharatA hatA tyAre lAgyuM ke potAnA dhotiyAmAM koI patharo bharAI gayo che. emaNe e hAthamAM laIne joyuM to pelI pratimA ja hatI. pratimA pote evI cIvaTapUrvaka pANImAM padharAvI hatI ke dhotiyAmAM bharAI jAya evI koI zakyatA nahotI. eTale emane A ghaTanAthI Azcarya thayuM. pratimA hAthamAM laI pharI teo UMDA pANImAM gayA ane pratimA cokkasAIpUrvaka Aghe padharAvI. pachI pANImAM pAchA pharatA hatA tyAM pharIthI emane lAgyuM ke dhotiyAno cheDo kheMcAya che. pratimA pAchI to nahi AvI hoya ne ? pANImAM hAtha nAkhIne vastu bahAra kADhI to emanA Azcarya vacce e ja pratimA jovA maLI. be vakhata AvuM banyuM ethI varajadAsa ekadama vicAre caDhI gayA. have pratimA padharAvavI ke nahi tenI vimAsaNa thaI. chevaTe ema nirNaya karyo ke koInI salAha laIne pachI pratimA padharAvavI. ghare AvIne emaNe badhAMne vAta karI. badhAno evo mata paDyo ke koIka jaina sAdhu mahArAjane pUchIne pachI e kahe tema karavuM ke jethI manamAM vahema na rahI jAya. bIje divase varadAsa pratimA laIne pAsenA upAzrayamAM eka jaina sAdhu bhagavaMta pAse gayA. vigata jANIne sAdhu mahArAje kahyuM ke "evuM anumAna thAya che ke tamArA makAnanA AgaLanA koIka mAlikomAMthI koIkane tyAM gharaderAsara haze ane teoe koIka ApattinA prasaMgamAM pratimAne jamInamAM For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA [19] 19 bhaMDArI dIdhI haze. A akhaMDita pratimA naminAtha bhagavAnanI che. tamArA hAthe jamInamAMthI bahAra AvI che ane tame ene nadImAM be vakhata padharAvavA chatAM e tamArI pAchaLa AzcaryakAraka rIte AvI che eTale emAM koI saMketa lAge che. pratimAne tamAruM ghara choDavuM nathI.' ghaNuM maMthana karyA pachI varajadAro nirNaya karyo ke potAnA makAnamAM gharaderAsara (gRhacaitya) karAvavuM ane tyAM jinapratimAnI vidhisara pratiSThA karAvavI. e pramANe nirNaya karIne emaNe jinapratimAnI pratiSThA karAvI. temanA kuTuMbe jaina dharma aMgIkAra karyo. A ghaTanA pachI jema jema caDatI thatI gaI tema tema uttarottara jaina dharmamAM emanI zraddhA daDha thatI gaI. emanA putra rasikadAsane to A jaina dharma janmathI ja vArasAmAM maLyo hato. rasikadAsanuM kuTuMba saMskArI ane dharmaparAyaNa hatuM. sUratamAM emano kApaDano vepAra hato. nANAvaTamAM emanI kApaDanI dukAna hatI. kApaDanA emanA vepArane kAraNe emanI aTaka kApaDiyA thaI gaI. enI pahelAM emanI aTaka zI hatI te jANavA maLatuM nathI. paraMtu "zAha', "mahetA" athavA "paTaNI aTaka hovAno saMbhava che ema emanAM kuTuMbIjano kahe che. aMgrejonA Agamana pUrve lokomAM aTakanuM bahu mahattva nahotuM. rasikadAsanI Arthika sthiti madhyama kakSAnI thaI gaI hatI. emano kApaDano vepAra jematema cAlato hato. AthI ja emaNe potAnA traNe tejasvI dIkarAone potAnA kApaDanA vyavasAyamAM na joDatAM, muMbaI mokalIne koleja ane yunivarsiTInuM zikSaNa apAvIne tyAMnA zikSaNakSetramAM mokalyA hatA. emanI banne dIkarIo meTrika sudhI bhaNI hatI, je e jamAnAmAM asAdhAraNa ghaTanA gaNAtI. hIrAlAlabhAI bhaNavAmAM eTalA tejasvI hatA ke miDalaskUlamAM ane hAIskUlamAM emane ziSyavRtti maLI hatI. emaNe 1910mAM varnAkyulara phAInala ane meTrikyulezananI ema baMne parIkSA sAthe ApI hatI. ane baMnemAM sArA mArkasa sAthe teo uttIrNa thayA hatA. hIrAlAlabhAI 1910mAM muMbaImAM elphinsTana kaoNlejamAM dAkhala thayA hatA. tyAre kaoNlejano cAra varSano abhyAsakrama hato : priviyasa, InTara, juniyara ane siniyarano InTara ArTasanI parIkSAmAM sArA mArksa maLatAM hIrAlAlabhAIne ziSyavRtti maLI hatI. vaLI gaNitanA viSayamAM sauthI vadhu mArksa meLavavAne mATe emane "kAmA prAIjha maLyuM hatuM. A prAIjhane lIdhe ja teo gaNita jevo atyaMta kaThina viSaya bI.e.mAM paNa levA prerAyA hatA. 1914mAM teo gaNitanA viSaya sAthe parIkSAmAM beThA ane bI.e. onarsanI DigrI prApta karI. emAM paNa ghaNA sArA mArksa sAthe teo pAsa thayA ane AgaLa abhyAsa mATe ziSyavRtti maLI eTale ema.e.mAM paNa temaNe e ja viSaya rAkhyo hato. tyAre ema.e.no abhyAsa jAte karavo paDato. taiyArI thAya tyAre vidyArthIo agAuthI nAma noMdhAvIne parIkSA ApI zakatA. hIrAlAlabhAIne e taiyArI karatAM cAra varSa lAgyA. 1918mAM gaNitanA viSaya sAthe hIrAlAlabhAI muMbaI yunivarsiTImAMthI ema.e. thayA. gaNitano viSaya eTalo kaThina gaNAto ke bI. e. mAM ja bahu ochA vidyArthIo e viSaya letA ane ema.e.mAM to ethI paNa ochA vidyArthIo rahetA. vaLI e viSayanA praznapatro eTalA agharA nIkaLatA ke keTalIvAra For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano itihAsa : bhAga-1 to koI vidyArthI pAsa na thaI zake. hIrAlAlabhAI ema.e. thayA e varSe gaNitanA viSayamAM pAsa thanAra phakta teo ekalA ja hatA. 20 [20] hIrAlAlabhAI bI.e.nA chellA varSamAM abhyAsa karatA hatA tyAre ogaNIsa varSanI vaye, i.sa. 1913mAM (vi. saM. 1969)mAM vaizAkha vada terasanA roja emanAM lagna bhAvanagaranA, emanI dazA dizAvaLa jJAtinA zeTha zrI choTAlAla kalyANadAsanAM dIkarI IndirAbahena sAthe thayAM hatAM. IndirabahenanI uMmara tyAre paMdara varSanI hatI. emano janma bhAvanagaramAM I. sa. 1898 (vi. saM. 1954mAM) mAha suda sAtamanA roja thayo hato. emanuM kuTuMba vaiSNava dharma pALatuM hatuM. IndirAbahene nAnI vayamAM ja mAtApitA gumAvyAM hatAM. AthI emano uchera emanA moTA bhAI rAvasAheba vRMdAvana choTAlAla jAdava ane emanAM patnI sanmukhagaurInI chatrachAyAmAM thayo hato. IndirAbahena bhaNavAmAM tejasvI hatAM. zALAmAM teo prathama naMbare AvatAM. emaNe aMgrejI trIjA dhoraNa sudhIno abhyAsa karyo hato. tera varSanI vaye emaNe bhAvanagaranA dazA dizAvaLa keLavaNI maMDaLa taraphathI yojAyelI nibaMdha spardhAmAM bhAga lIdho hato. nibaMdhano viSaya hato 'mA-bApanI chokarAo pratyenI pharaja ane chokarAMonI mA-bApa pratyenI pharaja' A spardhAmAM emano nibaMdha sarvazreSTha gaNAyo hato ane emane prathama pAritoSika prApta thayuM hatuM. zALAmAM trIjA dhoraNa sudhIno abhyAsa karyA. pachI IndirAbahene ghare rahIne saMskRta bhASAno abhyAsa karyo hato. lagna pachI emaNe I.sa. 1917mAM potAnI jJAtinA e ja keLavaNI maMDaLa taraphathI yojAyelI nibaMdha spardhAmAM 'pote karelA khAsa pravAsanuM varNana' e viSaya para nibaMdha lakhI prathama pAritoSika meLavyuM hatuM. 1918mAM ema. e. thayA pachI hIralAlabhAIne muMbaInI vilasana kaoNlejamAM gaNitanA prAdhyApaka tarIke nimaNUMka maLI hatI. e divasomAM zALA ane kaoNlejamAM adhyApaka tarIke nokarI karanAra mATe bI.TI. (AjanI bI.eDa.)nI DigrI pharajiyAta hatI. hIrAlAlabhAI pAse e DigrI nahotI. paraMtu arajI karanAra umedavAromAM temanA mArksa sauthI sArA hatA ane emano InTaravyU paNa evo sAro gayo hato ke kaoNleja yunivasarTinI khAsa paravAnagI meLavIne bI.TI.nI DigrI vagara gaNitanA prAdhyApaka tarIke emanI nimaNUMka karI hatI. kaoNlejamAM nokarI maLatAM teo IndirAbahena sAthe muMbaI rahevA AvyA hatA. bhUlezvaramAM bhagatavADImAM temaNe eka makAnamAM trIje mALe Dabala rUma bhADe rAkhI hatI. teo tyAMthI page cAlIne roja vilasana kaoNlejamAM jatA. e divasomAM teo koTa, penTa, TAI, buTa, mojAM vagere paheratA. gharamAM paheraNa ane dhotiyuM paheratA. teo dhArmika vRttinA hatA eTale kaoNlejamAM jatAM pahelAM roja savAre nAhIne pAse AvelA ciMtAmaNi pArzvanAtha ke goDIjI pArzvanAthanA derAsare pUjA karavA jatA. savAranA zAka vagere lAvavAnuM kAma paNa jAte karatA. vilasana kaoNlejamAM bhaNAvyA pachI emaNe dhobItaLAva para AvelI sekanDarI TIcarsa TreniMga kaoNlejamAM gaNitanA prAdhyApaka tarIke kArya karyuM hatuM ane tyAra pachI be varSa e ja vistAramAM For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA bAjumAM AvelI seMTa jheviyarsa kaoNlejamAM gaNitanA prAdhyApaka tarIke kAma karyuM hatuM. Ama 1918thI 1924 sudhI hIrAlAlabhAI gaNitanA viSayanA prAdhyApaka rahyA hatA. gaNitanA viSayamAMthI prAkRtanA viSaya tarapha hIralAlabhAI kevI rIte vaLyA e paNa eka rasika ghaTanA che. teo gaNitano viSaya kaoNlejamAM bhaNAvatA hatA te daramiyAna kuTuMbanA dharmasaMskAra tathA sAdhubhagavaMto sAthenA paricayathI emane jANavA maLyuM hatuM ke jaina zAstragraMthomAM gaNitAnuyoga nAmano vibhAga che. AthI e viSayamAM pravezavAnI emane sahaja ruci thai. paraMtu e badhuM sAhitya to ardhamAgadhI bhASAmAM hatuM. AthI emaNe svabaLe ardhamAgadhI paNa zIkhavA mAMDyuM. daramiyAna emane evo vicAra paNa Avyo ke jaina gaNitAnuyoganI keTalIka vAto jo aMgrejImAM mUkavAmAM Ave to ghaNA loko sudhI, khAsa to e viSayanA vidvAno sudhI pahoMce. AthI emaNe 'Jain Mathematics' e viSaya para saMzodhana lekha taiyAra karavA mATe muMbaI yunivarsiTIne arajI karI. te maMjUra thaI ane emane risarca grAnTa maLI. AthI teo e viSayamAM pUrA manathI lAgI gayA ane thoDA vakhatamAM ja prAkRta bhASAnA rasiyA banI gayA. [21] 21 hIralAlabhAI kaoNlejamAM gaNitano viSaya bhaNAvatA hatA, paraMtu bI.e. ane ema.e.mAM e viSaya lenAra vidyArthIonI saMkhyA ghaNI ja ochI rahetI hovAno kAraNe prAdhyApaka tarIkenI nokarInI anizcitatA rahetI. vilasana kaoNlejanA yuropiyana prinsipAla pote gaNitanA viSayanA prAdhyApaka hatA. eTale emane hIrAlAlabhAI pratye sadbhAva hato. teo hIrAlAlabhAIne nabhAvatA. paraMtu pachI e nokarI choDavAno vakhata Avyo. alabatta tyAra pachI emane tarata bIje nokarI maLI gaI. paNa manamAM khAtarI thaI gaI ke AgaLa jatAM muzkelI Avaze. AthI emaNe potAnuM dhyAna prAkRta bhASA tarapha vALyuM. evAmAM pUnAnA bhAMDArakara prAcyavidyA saMzodhana maMdiranI jAherAta AvI. teone sarakAra taraphathI maLelI jaina dharmanI, ardhamAgadhImAM lakhAyelI hastapratonuM varNanAtmaka sUcIpatra taiyAra karAvavuM hatuM. e mATe hIrAlAlabhAIe arajI karI ane bI.e. tathA ema. e. mAM emano ardhamAgadhI viSaya na hovA chatAM emanI e viSayanI sajjatA joIne hastapratonA kAma mATe saMsthAe emanI nimaNUka karI hatI. bhAMDArakara prAcyavidyA saMzodhana maMdiramAM 1930 thI 1936nA gALA sudhImAM thoDo thoDo vakhata muMbaIthI pUnA jaIne ane tyAM rahIne emaNe hastapratonuM kAma karavA mAMDyuM hatuM. e rIte teo badhuM maLIne sADA traNa varSa pUnAmAM rahyA hatA. tyAM emaNe e saMsthAnI jaina dharmanI saMskRta, prAkRta ane gujarAtImAM lakhAyelI Azare sADAtraNa hajAra hastapratonuM sUcIpatra (Descriptive Catalogue) taiyAra karI ApyuM, je e saMsthA taraphathI prakAzita thayeluM che. A rIte sADA traNa hajAra hastapratonAM pAnepAnAM emanA hAthamAM pharI gayAM. hastapratonI lipi vAMcavAnuM kAma ghaNuM zramabhareluM che. A kAma karavAthI, saMskRta ane prAkRta bhASAnI emanI sajjatA vadhatI gaI. emanuM zabdajJAna paNa vadhatuM gayuM. prAkRta bhASAno emaNe koI zaikSaNika saMsthAmAM vyavasthita abhyAsa karyo nahoto. e viSayamAM emaNe koI DigrI paNa meLavI nahotI. ema chatAM kuTuMbanA saMskAra, dRDha manobaLa, khaMta, utsAha sUjha ne abhyAsathI emaNe prAkRta-ardhamAgadhI bhASA para, asAdhAraNa prabhutva meLavI lIdhuM hatuM. emAM pUnAnA hastapratonA kAme ghaNI sahAya karI. prAkRta bhASA mATe emanI prIti eTalI badhI vadhI gaI ke ene mATe saMskRta zabda 'prAkRta' bolavAne badale 'pAIya' zabda bolavo ane lakhavo emane vadhu gamato. pAIyamAM bolavuM For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 [22] jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : bhAga-1 ke lakhavuM e emane mana ramata vAta thaI gaI. emaNe prAkRta bhASAnuM vyAkaraNa lakhyuM ane eno zabdakoza paNa taiyAra karIne chapAvyo. A rIte gaNita uparAMta vyAkaraNa ane zabdakoza paNa emanA rasanA viSayo banI gayA. AgaLa jatAM emaNe "pAIpa (prAkRta) bhASA ane sAhitya' e nAmano graMtha lakhyo. emAM emaNe prAkRta bhASAnuM svarUpa, enA prakAro ane emAM lakhAyelA sAhityano savigata paricaya Azare aDhIso peTAzIrSaka heThaLa Apyo che. hIrAlAlabhAI ane IndirAbahenanuM dAmpatyajIvana keTaluM madhura hatuM. tenI pratIti to STRIELLELGULESZA Bharti vino 42045 'The student's English Paiya Dictionary'ril 24491 patrikA vAMcatAM thAya che. A pustaka emaNe IndirAbahenane arpaNa karyuM che ane enI arpaNapatrikA prAkRta bhASAmAM lakhI che, je nIce pramANe che : paNAmapattimA-jIe majjha nANArAhaNammi sayayamaNegahA sugamattaNaM kaDaM tIe me dhammapadiNIe indirAe paNamijjhai sANandaM imo vijjatthiNo aGgila-pAiya saddakoso hIrAlAleNa siri rasikadAsa taNaeNa vIrasaMvacchare 2467 me nANa paJcamIe induvAsare (4-11-40) rasikadAsanA traNe dIkarAo muMbaI rahevA gayA hatA. bIjI bAju sUratamAM emanI tabiyata sArI rahetI nahotI ane dukAna paNa barAbara cAlatI nahotI. AthI teo patnI sAthe muMbaImAM hIrAlAlabhAI sAthe rahevA AvI gayA. A bAju pUnAnA bhAMDArakara prAcyavidyA saMzodhana maMdiranuM kArya pUruM thaI jatAM ane Avaka baMdha thatAM hIrAlAlabhAI mATe pharI pAcho kuTuMbanA nirvAhano savAla gaMbhIra banI gayo hato. temAM mAtApitA sUratathI rahevA AvelAM. baMne nAnA bhAIo ane baMne bahenonAM lagnanA kharca thoDe thoDe vakhate AvelA. bIjA vyavahAro karavAnA AvatA. potAnA saMtAnone bhaNAvavAno kharca hato. kamANI kaMI ja nahi ane kharca to vadhatA ja jatA hatA. mAthe devuM thatuM jatuM hatuM. AvI taMga paristhitimAM kAmakAja vagaranA hIrAlAlabhAI vAraMvAra nirAza thaI jatA. ema karatAM karatAM tanAva ane tIvra hatAzAne lIdhe teo mAnasika rIte bhAMgI paDavA lAgyA. temane narvasa brekaDAuna jevuM thaI gayuM hatuM. AvI mAnasika dazAmAM emanA viSama divaso pasAra thatA hatA. evAmAM eka divasa ApaghAta karavAno vicAra emanA manamAM AvI gayo. teo makAnanA kaTheDA upara caDhI paDatuM mUkavA jatA hatA tyAM emanuM satata dhyAna rAkhanAra emanAM patnI IndirAbahene tarata pAse doDI jaI emanuM paheraNa kheMcIne nIce utAryA ane gharamAM laI AvyAM. tyAra pachI teo satata hIrAlAlabhAInI saMbhALa rAkhavA lAgyAM ane sAMtvana ApavA lAgyA. A mAnasika mAMdagI be varSa cAlI enI asara hIrAlAlabhAInA zarIra uparAMta emanI buddhizakti ane smaraNazakti upara thaI. kuTuMbIjanoe eka kuzaLa vaidyanA upacAra cAlu karyA. vaidya eka auSadhi dUdhamAM palALIne roja savAranA khAvA mATe ApI hatI. ema karatAM dhIre dhIre emanI mAnasika svasthatA vadhatI gaI ane smaraNazakti paNa pAchI AvavA lAgI. be varSane aMte teo pahelAMnA jevA ja svastha thaI gayA. mRtizakti barAbara sArI thaI gaI. tyAra pachI teo potAnuM lekhanakArya pahelAMnI jema ja vyavasthita rIte karavA lAgyA hatA. For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA hIrAlAlabhAInAM cAre saMtAno bhaNavAmAM tejasvI hatAM. emane bhaNAvavAno kharca vadhato jato hato, paraMtu potAne koI nokarI maLatI nahotI. saMzodhanakArya mATe yunivarsiTI taraphathI mukarara rahelI sahAya maLatI. paNa evI najIvI 2kamamAMthI kuTuMbanuM bharaNapoSaNa kyAMthI thAya ? evAmAM eka sagAnI bhalAmaNathI sUratanA eka mahilA vidyAlayamAM emane eka zikSaka tarIkenI nokarI maLI gaI eTale teo saparivAra sUrata AvIne rahyA. sUratamAM samaya maLato hovAthI emanI tathA IndirAbahenanI lekhanapravRtti pharIthI cAlu thaI. IndirAbahenamAM lekhanazakti to hatI, paNa lagna pachI saMyukta kuTuMbanuM jIvana, sUrata, muMbaI, pUnA ema jude jude sthaLe ghara vasAvavuM, gharakAma karavuM, saMtAnone ucheravAM ane pati hIrAlAlabhAInI sArasaMbhALa rAkhavI tathA emanAM lakhANonI nakala karI ApavI, graMthomAMthI saMdarbho kADhI ApavA vageremAM emano samaya vaparAI jato. AthI teo khAsa kazuM lakhI zakelAM nahi, paraMtu sUrata AvavAnuM thayuM tyAra pachI emane keTaloka samaya maLavA lAgyo. e vakhate emaNe 'prAcIna ane arvAcIna samayanI strIono paheraveza' e viSaya upara eka sacitra pustaka taiyAra karyuM je 1939mAM prakAzita thayuM che. A pustaka vAMcatAM pratIti thAya che ke ATalA eka nAnA viSayano keTalo badho UMDo abhyAsa emaNe karyo che ! emAM keTalI badhI pAribhASika mAhitI emaNe ApI che, jemAMnI keTalIka to have kAlagrasta thaI gaI che. koI yunivarsiTInA pIeca.DI.nA zodhaprabaMdha jeTalI yogyatA A graMtha dharAve che. A graMtha pachI emanI lekhanapravRtti pharI zAnta thaI gaI, kAraNa ke emaNe badho samaya hIrAlAlabhAInA lekhanakAryamAM sahAyarUpa thavAmAM ja samarpita karyo hato. [23] 23 mahilA vidyAlayanI nokarI ane lekhanakArya cAlatAM hatA te daramiyAna ema.TI.bI. kaoNlejanA prAdhyApaka ane AcArya zrI ena. ema. zAhe hIrAlAlabhAImAM aMgata rasa lIdho. prAkRta bhASAmAM hIrAlAlabhAIe je saMgIna kArya karyuM tene pariNAme emane sUratanI ema.TI.bI. kaoNlejamAM AcArya zrI ena. ema. zAhe prAkRta-ardhamAgadhI viSayamAM prAdhyApaka tarIke nimaNUka apAvI. hIrAlAlabhAIe bI.e. ane ema.e.mAM prAkRtano viSaya lIdho nahoto ane yunivarsiTInA niyama mujaba to jemaNe bI.e. ane ema.e.mAM prAkRtano viSaya lIdho hoya te ja kaoNlejamAM e viSaya bhaNAvI zake. paraMtu hIrAlAlabhAIe prAkRta bhASAnA viSayamAM je saMzodhana lekho lakhyA hatA ane pUnAmAM e viSayamAM je saMgIna kArya karyuM hatuM te jotAM, emanI sajjatA ane yogyatAnI pratIti thatAM muMbaI yunivarsiTIe e viSayamAM emanI prAdhyApaka tarIke nimaNUMka karavAnI apavAdarUpe chUTa ema.TI.bI. kaoNlejane ApI hatI. A ghaTanA paNa e vAtanI khAtarI karAve che ke teo je viSayano abhyAsa karatA temAM ghaNAM UMDA UtaratA ane temAM lekhanaadhyayana karavAnI tathA adhyApana karAvavAnI yogyatA prApta karatA. hIrAlAlabhAIe pahelAM muMbaImAM gaNitanA viSayanA ane pachInAM varSomAM sUratamAM ema.TI.bI. kaoNlejamAM prAkRta-ardhamAgadhInA viSayanA prAdhyApaka tarIke kAma karyuM. A prAkRta bhASAno viSaya lenArA vidyArthIo paNa haMmezA ghaNAM ja ochAM rahyAM che. AthI Itara viSayonA prAdhyApakone jeTaluM kAma rahe teTaluM gaNita ke prAkRtanA prAdhyApakone na rahe. eTale hIrAlAlabhAIne pahelethI ja lekhana-vAMcana mATe ghaNo avakAza rahyo ane emanI ruci paNa e pramANe ghaDAtI rahI hatI. teo graMtho vasAvatA ke jethI jyAre For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 [24] jaina saMskRta sAhityano itihAsa : bhAga-1 je graMtha jovo hoya te tarata gharamAM hAjara hoya. emano graMthasaMgraha vizALa hato. teo savAre sADAnavathI dasa vAgyA sudhImAM jamI letA ane pachI vAMcavA-lakhavA besI jatA. eka sAthe ghaNAM pustakonAM saMdarbha jovAnA hoya eTale teo palaMgamAM Iskotaro rAkhI tenA para lakhatA ane potAnI AjubAju jarUrI pustako rahetAM lekhanA viSaya pramANe pustako badalAtAM. emanAM patnI ane saMtAno teo maMgAve te pustaka abharAI ke kabATamAMthI kADhI lAvatA. hIrAlAlabhAI sTIlanI TAMkavALA holDarathI, khaDiyAmAM te boLI boLIne lakhatA. teo bajAramAMthI lAla, bhUrI, kALI zAhInI TIkaDIo lAvI hAthe zAhI banAvIne moTA khaDiyAmAM bharI letA. temaNe jiMdagIbhara holDarathI ja lakhyuM che. InDipenanI zodha thayA pachI paNa temaNe holDarathI ja lakhavAnuM cAluM rAkhyuM hatuM. lakhatI vakhate teo pAse caNA-dALiyA rAkhatA. lakhatAM thAka lAge tyAre vacce te khAI letA. lakhavA mATe teo navA korA kAgaLa anivArya hoya tyAre ja vAparatA. ekaMdare to gAMdhIjInI karakasaranI bhAvanAthI prabhAvita thayelA eTale chApelA kAgaLonI pAchaLanI korI bAjumAM potAnA lekha lakhatA. keTalIka vAra teo TapAlamAM AvelI nimaMtraNa patrikAo ItyAdinA korA hAMsiyAmAM mudA TapakAvI letA ane pIna bharAvIne rAkhatA. e jamAnAmAM aMgrejImAM lakhAyelA saMzodhanalekho prakAzita karavA mATe mAtra gujarAta ja nahi, samagra bhAratamAM khAsa koI sAmAyiko nahotAM. bahudhA evA vidvadbhogya saMzodhana lekho yunivarsiTIonAM jarnalomAM chapAtA. yunivarsiTIomAM saMzodhana dAna (Research Grant)nI vyavasthA hatI. bhinna bhinna prakAranI ziSyavRttio paNa e mATe apAtI. prAkRta-ardhamAgadhI bhASA ane jaina sAhityanA viSayomAM aMgrejI bhASAmAM saMzodhana lekho lakhanAra vidvAno tyAre gujarAtamAM jUja hatA eTale e viSayamAM hIrAlAlabhAIne muMbaI yunivarsiTImAMthI ziSyavRtti ke saMzodhana dAna maLatAM. e mATe teo vividha viSayo taiyAra karatA. sUratanI ema.TI.bI. kaoNlejamAM teo bhaNAvatA hatA te daramiyAna tathA e kaoNlejamAMthI nivRtta thayA te pachI emaNe keTaluMka lekhanakArya muMbaI yunivarsiTInA upakrame karyuM hatuM. hIrAlAlabhAIe saMzodhanadAnanI yojanA heThaLa bhinna bhinna samaye nIce pramANe aMgrejImAM saMzodhanagraMtho taiyAra karyA hatA, je yunivarsiTIe athavA anya koI saMsthAe prakAzita karyA hatA.. (1) The Jain Mathematics. (2) Outlines of Paleography. (3) The Jain System of Education. (4) The Doctrine of Ahimsa in the Jain Canon. (5) Reconstruction of Ardhamagadhi Grammar. (6) A History of the Canonical Literature of the Jainas. | muMbaI yunivarsiTIe hIrAlAlabhAIne vakhatovakhata saMzodhanadAna ApyuM hatuM. e darzAve che ke yunivarsiTInI e viSayanI samitine emanA saMzodhanakAryathI pUro saMtoSa thayo hato. emanuM saMzodhanakArya abhyAsaniSTha, pramANabhUta, taTastha ane nAnI nAnI jANavA jevI ghaNI badhI vigatothI sabhara hatuM. - hIrAlAlabhAIe A rIte 1939 thI 1949 sudhI ema.TI.bI. kaoNlejamAM prAdhyApaka tarIke kArya karyuM. temanI sajjatA evI hatI ke yunivarsiTIe pachIthI emanI pIeca.DI.nA gAIDa tarIke nimaNUMka karI hatI. taduparAMta 'sprinjara skolarazIpa'nA repharI tarIke emanI nimaNUka karI hatI. je e divasomAM ghaNuM moTuM mAna gaNAtuM. yunivarsiTI prAkRta uparAMta saMskRta bhASAnA viSayamAM paNa ema.e.nI kakSAe parIkSaka tarIke emanI nimaNUMka karatI hatI. zikSaNa kSetre teo kevuM ucca sthAna dharAvatA hatA te A badhI vigato uparathI joI zakAya che. For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA [25] 25 hIrAlAlabhAI dharmazraddhAvAlA hatA. teo eka mahArAjazrIe batAvyA pramANe savArasAMja dhUpadIpa sAthe poNo kalAka anuSThAnapUrvaka maMtrajApa karatA. teo jainadharma vize sArI jANakArI dharAvatA hatA eTale ghaNA badhA AcArya bhagavaMto ane muni mahArAjonA nikaTanA saMparkamAM AvyA hatA. teo sUratamAM nANAvaTamAM, muMbaImAM ane pharI sUratamAM gopIpurAmAM sAMkaDI zerImAM ane pachI kAyastha mahollAmAM rahyA hatA. eTale tyAM cAturmAsa arthe padhArelA AcArya bhagavaMto vagerene maLavAnuM thatuM. zeSakALamAM sUratamAMthI pasAra thatAM sAdhu-sAdhvIone paNa vaMdana karavA teo jatA. yuvAnInA divasomAM jaina dharma vizenI jANakArI mATe athavA pote kaMI lakhyuM hoya to te batAvavA mATe paNa muMbaImAM sAdhusAdhvIo pAse jatA. emane yuvAna vaye muMbaImAM kAzIvALA vijayadharmasUrIzvarajI sAthe gADha paricaya thayo hato. emanA be ziSyo te nyAyavizArada munizrI nyAyavijayajI tathA nyAyavizArada munizrI maMgalavijayajI pAse hIrAlAlabhAIe jaina darzanano UMDo abhyAsa karyo hato. AthI hIrAlAlabhAI teone potAnA vidyAguru tarIke oLakhAvatA. A uparAMta zrI mohanalAlajI mahArAja, zrI dAnasUrijI mahArAja, zrI premasUrijIdAdA, nemisUrijI mahArAja, zrI AnaMdasAgarasUrijI (sAgarajI mahArAja), zrI vijayarAmacaMdrasUrijI mahArAja, zrI lAvaNyasUrijI mahArAja, zrI kastUrasUrijI mahArAja vagere sAthe tathA teonA ziSyo-praziSyo sAthe emane gADha saMbaMdha rahyo hato. vijayarAmacaMdrasUrijIe eka vAra emane kahyuM hatuM ke "tamArA jevA zAstrajJAtA to amArI pAse pATa upara zobhe. tame jo dIkSA levA taiyAra thAva to tamArA kuTuMbanA bharaNapoSaNanI javAbadArI saMgha pAse huM karAvI ApuM. e mATe eka lAkha rUpiyAnI rakama pahelAM apAvuM." paraMtu cAritryamohanIya karmanA udayane kAraNe hIrAlAlabhAI dIkSA laI zakyA nahotA. ema.TI.bI. kaoNlejamAMthI nivRtta thayA pachI hIrAlAlabhAIe potAnA jIvananAM ghaNAM varSa suratamAM rahIne svAdhyAya, saMzodhana, lekhana ItyAdi prakAranA vidyAvyAsaMgamAM pasAra karyA hatAM. nokarI choDyA pachI AvakanuM koI sAdhana rahyuM nahotuM. lekhanamAMthI khAsa koI Avaka thatI nahi. lekhono puraskAra ApavAnI prathA tyAre nahivat hatI. temAM vaLI AvA saMzodhana lekho mATe puraskAranI apekSA rAkhavI ja vyartha hatI. e lekho kyAMka chapAya e ja enuM InAma hatuM. AthI hIrAlAlabhAI potAnI nahi jevI bacatamAMthI potAno jIvanavyavahAra calAvatA. navA navA graMtho kharIdIne vasAvavAno yuga have pUro thayo hato. potAnI pAsenA have binajarUrI thayelA graMtho pustakavikretAone ApIne badalAmAM navA graMtho levAnuM cAluM thayuM hatuM. hIrAlAlabhAInuM jIvana ekadama sAduM ane saMyamI hatuM. emAM emanA patnI IndirAbahenano uSmAbharyo sahakAra raheto. hIrAlAlabhAI kahetA ke "huM lakSmI (indirAno eka artha lakSmI) pati hovA chatAM mAre ane lakSmIne kAyama bAramo caMdramA rahyo che." hIrAlAlabhAI hAthe dhoyelAM sUtarAu khAdInAM sapheda paheraNa, dhotiyuM ane TopI paheratA. emano jIvanavyavahAra saMtoSapUrvaka cAlato. AvI nabaLI Arthika sthitimAM paNa emaNe dhana mATe kyAMya lolupatA ke lAcArI batAvI nathI. emanAM dIkarA-dIkarI sUrata bahAra nokarIe lAgI gayAM hatAM. eTale emanI javAbadArI ke ciMtA potAne mAthe rahI nahotI. AvA divasomAM paNa hIrAlAlabhAinI vidyAvyAsaMganI pravRtti yathAvat rahI hatI. sUratamAM emane ghera jyAre jyAre huM gayo chuM tyAre A meM najare nihALyuM che. je divase koI lekha taiyAra thaI jAya te divase AnaMda AnaMda. roja savArathI teo lekhanakAryamAM lAgI gayA hoya. baporanA bhojana pachI paNa e cAlu For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 [26]. jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : bhAga-1 hoya. sAMjanA cAra vAgyA pachI roja niyamita teo najIkanA koIka upAzraye jaIne koIka sAdhubhagavaMta sAthe jJAnagoSThI karatA athavA koI graMthAlayamAM jaI graMtho vAMcatA. A rIte emano divasa pUro thato. teo rAtanA vahelA sUI jatA. ujAgaro bhAgye ja karatA. nATaka-sinemA jotA nahi ane sagAsaMbaMdhIone tyAM anivArya hoya to ja jatA. hIrAlAlabhAIne vidyAvyAsaMganI eTalI badhI dhUna hatI ke keTalIka vAra to teo emAM ja khovAyelA rahetA. gaNitanA vidyArthI ane adhyApakane jyAM sudhI koI dAkhalAno javAba na jaDe tyAM sudhI e dAkhalo emanA manamAM ramyA ja karato hoya tevuM hIrAlAlabhAInA jIvanamAM pahelAM gaNitamAM ane pachI sAhitya saMzodhananA viSayamAM paNa banatuM. teo khAtA hoya tyAre khabara na hoya ke bhANAmAM zuM pIrasAyuM che. emane nhAvuM hoya to indirAbahena bAtharUmamAM pANI, sAbu, TuvAla, kapaDAM vagerenI badhI taiyArI karI Ape tyAre hIrAlAlabhAI snAna kare. A rIte potAnA dhUnI lekhaka patinI ghaNI javAbadArI indirAbahene svecchApUrvaka hoMzathI upADI lIdhI hatI. lekhanakAryamAM paNa indirAbahene pustako goThavavAM, lekhonI phAIlo rAkhavI vagere ghaNI madada jIvanabhara hIrAlAlabhAIne karI hatI ane ochI Avaka thaI gaI tyAre paNa ghara sArI rIte saMbhALI lIdhuM hatuM. emaNe eka bhAratIya sannArIno Adarza pUro pADyo hato. nivRttinAM varSomAM Arthika saMjogone kAraNe hIrAlAlabhAImAM keTalIka vyAvahArika spaSTatA AvI gaI hatI. eka vakhata huM mArA eka patrakAra mitra sAthe sUratamAM emane ghare maLavA gayo hato. meM mArA patrakAra mitrano paricaya karAvyo. pachI patrakAra mitre potAnA sAmayikanI eka nakala emane ApI. nakala joI lIdhA pachI emaNe e patrakAra mitrane pAchI ApI. patrakAre kahyuM, Apa rAkho, Apane mATe e bheTa nakala che. hIrAlAlabhAIe kahyuM, "bheTanakala paNa huM rAkhato nathI. mane evA anubhavo thayA che ke cAra cha mahinA sAmayika bheTa tarIke mokalyA pachI patrakAro taraphathI lavAjama bharavA mATenA uparAuparI kAgaLo AvatA hoya che. kyAreka to kaDavo Thapako paNa ApatA hoya che. eTale meM nakkI karyuM che ke koI sAmiyakanI bheTa nakala paNa na levI TapAlamAM AvatAM sAmiyako huM TapAlIne pAchAM ApI dauM chuM. taMtrI sAthe vAdavivAdamAM UtaravAnuM mane na paravaDe. eTale tamAruM sAmiyaka pAchuM ApyuM che tethI mAThuM na lagADazo. eka vakhata evo hato ke sAmayika bheTa Ave to paNa huM enuM lavAjama bharato. have e vakhata gayo che." hIrAlAlabhAInA jyeSTha putra, DaoN. bipinacaMdra muMbaI yunivarsiTImAMthI bI.e. ane ema.e. thayA pachI, "RgvadamAM somarasa" e viSaya para zodhaprabaMdha lakhIne pIeca.DI.nI DigrI meLavI hatI. tyArapachI emaNe vallabhavidyAnagaranI kaoNlejamAM ane saradAra paTela yunivarsiTImAM saMskRta ane ardhamAgadhI vibhAganA adhyakSa tarIke sevA ApI hatI. jarmana bhASAnA paNa jANakAra DaoN. bipinacaMdra jaina dharmanA vividha viSayo para lekho lakhyA che, je "jaina dharmanAM svAdhyAya-sumana'nA nAmathI graMthastha thayelA che. hIrAlAlabhAInA suputrI manoramAbahene ema.e. ane bI.TI. sudhIno abhyAsa karyA pachI, sUrata tathA muMbaImAM zikSikA tarIke kAma karyuM hatuM. teo apariNIta rahyAM hatAM. emaNe AgamoddhAraka zrI AnaMdasAgarasUri (sAgarajI mahArAja)nuM jIvanacaritra lakhyuM hatuM tathA keTalAMka graMthAvalokana lakhyAM hatAM. For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA [27] 27 hIrAlAlabhAInA bIjA putra DaoN. vibodhacaMdranI zaikSaNika kArakirdI paNa tejasvI hatI. meTrikanI parIkSAmAM, sUrata kendramAM gujarAtI viSayamAM prathama AvI temaNe pAritoSika meLavyuM hatuM. emaNe muMbaI yunivarsiTImAMthI bAyokemisTrInA viSayamAM saMzodhana karIne zodhaprabaMdha lakhIne ema.esasI.nI ane tyArapachI pUnAnI nezanala kemikala leboreTarImAM vanaspatizAstra (Natural Products)nA viSayamAM, saMzodhana karIne pIeca.DI.nI DigrI prApta karI hatI ane nivRttivaya sudhI tyAM ja rahyA hatA. emaNe kareluM saMzodhana inTaranezanala jarnalomAM prakAzita thayuM che. hIrAlAlabhAinA trIjA putra nalinacaMdra muMbaI yunivarsiTInI bI.esasI.nI DigrI prApta karIne, vi.je.TI.AI.mAM DAiMga ane blIcIMgano DiplomA meLavyo hato. muMbaimAM Ai.sI.AI.mAM kArya karyA pachI, temaNe svecchAe nivRtti svIkArI hatI. khAnapAnanI cIvaTapUrvakanI niyamitatAnA kAraNe jIvanabhara hIrAlAlabhAInI tabiyata sArI rahI hatI. paNa lekhanavAMcananI satata pravRttine lIdhe emanI AMkhone ghaNo zrama paDato. yuvAna vaye ja emane cazmAM AvI gayAM hatA. ema chatAM emanI vAMcanalekhananI pravRtti ekadhArI ja rahyA karI hatI. dara thoDAM varSe, emanAM cazmAMno naMbara vadhato jato hato. kaoNlejanA adhyApana kAryamAMthI teo nivRtta thayA tyAre emanAM cazmAno naMbara paMdara sudhI pahoMcI gayo hato. eTalA jADA kAcavALA cazmA paherIne paNa teo svAdhyAyamAM magna rahetA. vAMcavA mATe bilorI kAca rAkhatA. cazmAM emanA zarIranuM anivArya aMga banI gayuM hatuM. cazmAM vagara sarakhuM dekhAya nahi, pAMsaThanI uMmara pachI emane AMkhe motiyo cAlu thayo hato. eTale to vaLI muzkelImAM vadhAro thayo. boMtera varSanI vaye baMne AMkhe motiyo pAkatAM, emaNe oparezana karAvI, motiyo utarAvyo hato. tyAra pachI paNa AMkhe kaMIka ne kaMIka takalIpha cAlatI rahetI. ema chatAM emanuM lekhanavAMcananuM kArya jIvananA aMta sudhI cAlyuM hatuM. jIvananAM chellAM varSomAM, nAjuka tabiyata ane anya pratikuLatAone kAraNe tathA saMtAno muMbaI ane pUnAmAM hovAthI, hIrAlAlabhAI tathA IndirAbahena, potAnuM sUratanuM ghara kAyamane mATe baMdha karI daIne 1972mAM potAnA putrane tyAM muMbaI rahevA AvI gayAM hatAM. have emanI svAdhyAya ane lekhananI pravRtti maMda paDI gaI hatI, paraMtu baMdha paDI nahotI. temanA lekho prakAzita thavAmAM je gati hatI tenA karatAM lekhananI gati vizeSa rahI hatI. eTale jyAre paNa emane pUchIe tyAre emanI pAse, keTalAka aprakAzita lekho to prakAzana mATe taiyAra hoya ja. vaLI enI sAthe sAthe skUrelA navA navA viSayo mATe, taiyAra karelI TAMcaNa-yAdI paNa hoya ja. hIrAlAlabhAIe sADA cha dAyakAnA lekhanakArya dvArA, vipula sAhityanuM sarjana karyuM che. emAM vaividhya pAra vinAnuM che. teo pote ja "hIraka-sAhitya-vihAra' nAmanI potAnI pustikAmAM jaNAve che ke "gaNita jevo zuSka viSaya paNa mane to khUba rasaprada jaNAyo che. eTale jJAnanI koIpaNa zAkhA pratye mane aruci thavA pAmI nathI. Ane lIdhe mAro vidyAvyAsaMga koI eka ja dizA ke kSetra pUrato parimita banyo nathI. AthI karIne huM Aje paNa jAtajAtanA viSaya para lekha lakhavA lalacAuM chuM." hIrAlAlabhAIe potAnI lekhanapravRtti, 1920nA gALAmAM zarU karI dIdhI hatI. emaNe saMskRta, ardhamAgadhI. gujarAtI ane aMgrejI ema cAra bhASAmAM, kAvyo, samazlokI padyAnuvAdo, gadyAnuvAdo, For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 [28] jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : bhAga-1 saMpAdana, saMzodhana, jIvanacaritra, itihAsa, nibaMdha, kathA, sUcipatra ityAdi prakAranuM puSkaLa lekhanakArya karyuM che. emaNe dharma, tattvajJAna, sAhitya, keLavaNI, lipizAstra, vyAkaraNa, koza, bhASAvijJAna, chandazAstra, kAvyazAstra, saMgIta, gaNita, jyotiSa, pAkazAstra, vaidaka, prANIzAstra, kRSizAstra, samAjaracanA, vastrAlaMkAra, ramatagamata, rItarivAjo, parvo, pakSIo, lokasAhitya, itihAsa, bhUgoLa, sadAcAra vagere aneka viSayo upara potAnI kalama calAvI che ane eka hajArathI vadhu lekho ApaNane ApyA che. emanA jamAnAmAM jherokSanI zodha nahotI thaI ane kArbana kopI karavAmAM vAra ghaNI lAgatI. eTale potAnA lekho chApavA mATe mokalAvyA pachI, enI nakala potAnI pAse rahetI nahi. emanA keTalAye lekho chapAyA nathI ane pAchA AvyA paNa nathI. emanA chapAelA lekhonI yAdI "hIraka-sAhitya-vihAramAM je chapAI che tenA upara najara pheravatAM ja khyAla Ave che ke hIrAlAlabhAI pAse keTakeTalA viSayo para adhikRta jANakArI hatI. vividha prakAranI mAhitIno teo jANe khajAno dharAvatA hatA. emanI sAthe koIpaNa viSayanI vAta karIe to kaMIka navuM ja jANavA maLe. - hIrAlAlabhAInA ghaNA lekho 'gujarAta mitra', "pratApa', "sAMja vartamAna', vagere dainikomAM chapAyA che. taduparAMta "jaina dharma-prakAza', "jaina", "jaina-satya-prakAza', "AtmAnaMda prakAza', "siddhacakra', phArbasa gujarAtI trimAsika, "gujarAtImAM ane keTalAMye sAmayikonA dIpotsavI aMkomAM chapAyA che. hIrAlAlabhAInI lekhanaprasAdIno prAraMbha, saMskRta bhASAmAM kAvyaracanAthI thayelo. vilasana kaoNlejamAM teo prAdhyApaka hatA tyAre 1920 thI 1923nA gALAmAM kaoNlejanA ardhavArSika mukhapAtra WilsonianmAM emanAM "parIkSAparva', 'pado vaivica' ityAdi nAmanA kAvyo saMskRtamAM chapAyelAM che. pacIsa varSanI uMmare, saMskRta bhASA para teo kevuM sarasa prabhutva dharAvatA hatA tenI pratIti A kAvyo karAve che. prAkRta-ardhamAgadhI bhASA to jANe emanI bIjI mAtRbhASA hoya eTalI sarasa rIte teo temAM lakhI-bolI zakatA. pAiya (prAkRta) bhASA mATe hIrAlAlabhAIno prema ananya hato. hIrAlAlabhAie i. sa. 1938mAM prakAzita karela potAnA pustaka "pataMgapurANa yAne kanakavAnI kathanI' vAMcatAM AzcaryathI mugdha thaI javAya che. jaina zAstronA abhyAsI lekhaka pataMga jevA kSullaka viSaya para lakhavA bese to temAM paNa rasa laI keTalA badhA otaprota thaI zake che te A graMtha vAMcatAM jovA maLe che. eka nAno nibaMdha ke lekha lakhI zakAya evA viSaya para eka samartha saMzodhaka lakhavA pravRtta thAya to keTalIbadhI nAnI nAnI vigatomAM keTalA UMDA UtarI zakAya che te A graMthamAM sAkSAt jovA maLe che. A graMthanA doDhasothI vadhu peTAzIrSako parathI ja khyAla AvI zake ke keTakeTalI mAhitI A graMthamAM samAvI levAmAM AvI che. aneka pAdanoMdho ane pariziSTo sahita lakhAyelo A graMtha e viSayano eka zodhaprabaMdha banI rahe che. pataMga viSe potAne lakhavAnuM kema mana thayuM te vize graMthanI prastAvanAmAM temaNe noMdhyuM che : "huM AjathI 25 varSa upara elphinsTana kaoNlejamAM gaNita zIkhato hato tyAre kanakavAne lagatA keTalAka praznono gaNitazAstranI dRSTie vicAra karavAnuM mane mana thayuM." lekhake jAtaanubhava parathI tathA anyane pUchIne puSkaLa mAhitI A graMthamAM ApI che. e mAhitI meLavavA mATe emaNe e viSayamAM ThIka ThIka vAMcI lIdhuM hatuM ane aneka lokone pUchIne paNa mAhitI ekatra For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA [29] 29 karI hatI. emaNe prastAvanAmAM lakhyuM che ke "mArA jUnA mahollAmAM nANAvaTamAM navalazAnA koThA AgaLa javAnuM thayuM ane mArA sadgata pitAnA eka bAlasnehI ane kanakavAnA zokhIna ane ustAdane maLavAnuM thayuM. emanuM nAma chaganalAla chabIladAsa. emanI pAsethI pataMga-mAMjo vagerenI navIna bAbatonI mAhitI maLI hatI ! A graMtha sAcavavA jevo ane punarmudrita karavA jevo che. hIrAlAlabhAIe Agamo ane Agama sAhitya vize gujarAtI ane aMgrejImAM vividha prakAranA lakho lakhyA che. emAM 1948 chapAyelo emano "AgamonuM digdarzana' nAmano graMtha mahattvano che. emAM pistAlIsa AgamasUtrono savigata paricaya ApavAmAM Avyo che tathA Agamo vize lakhAyelA vivaraNAtmaka sAhityano paNa paricaya ApavAmAM Avyo che. Agama sAhityanA vividha viSayo para emaNe aMgrejImAM ghaNA lekho lakhyA che. anuvAdarUpe ke lekharUpe aMgrejI bhASAmAM emanuM yogadAna ghaNuM moTuM che. emanA jamAnAmAM koIe aMgrejImAM ATaluM badhuM lekhanakArya karyuM nathI. e pharIthI graMthasvarUpe prakAzita karavA jevuM che. - hIrAlAlabhAIe vaDodarAnI mahArAja sayAjIrAva yunivarsiTInA saMgIta vibhAganA upakrame 1955mAM "saMgIta, nRtya ane nATyasaMbaMdhI jaina ullekho ane graMtho" e viSaya para vidvattApUrNa vyAkhyAna ApyuM hatuM. A vyAkhyAna pU. zrI yazovijayajI (hAla pU. yazodevasUrijI)nI preraNAthI graMtharUpe 1973mAM prakAzita thayuM che. emAM emaNe sAta svaro. enAM kuLa, enA devatA, nATya, geya ane abhineya alaMkAro, mUcchanAo, rAsa, vAdyo, rAga, gIta, nRtya nATaka ityAdi vize jhINavaTabharI pAribhASika mAhitI AdhAra sAthe ApI che. A viSayamAM paNa hIrAlAlabhAInI sajajatA keTalI badhI hatI tenI khAtarI A pustaka vAMcatAM thAya che. hIrAlAlabhAIe "zrI haribhadrasUri', 'yazodohana ane vinayasaurabha' nAmanA traNa graMtho ApyA che, jemAM emaNe anukrame sUripuraMdara zrI haribhadrasUri, upAdhyAya zrI yazovijayajI ane zrI vinayavijayajI mahArAjanA jIvana ane kavanano savistara paricaya karAvyo che. "zrI haribhadrasUri' lagabhaga cAraso pAnAno graMtha che. 1963mAM te prAcya vidyAmaMdira, vaDodarA taraphathI prakAzita thayo che. emAM zrI haribhadrasUrinA jIvana vize tathA emanI kRtio vize lagabhaga traNasothI vadhu peTAzIrSaka heThaLI mAhitI ApavAmAM AvI che. zrI harabhidrasUri vize ATalI badhI mAhitI anya koI eka ja graMthamAM haju sudhI jovA nathI maLI. yazodohana' graMtha emaNe vartamAnakALanA pU. zrI yazodevasUrinI preraNAthI lakhyo hato. emAM upAdhyAya zrI yazovijayajInA jIvana ane kavana vize puSkaLa mAhitI ApavAmAM AvI che. vinayasaurabha' pramANamAM nAno graMtha che. emAM rAMderanA zrI vinayavijayajI mahArAjanA jIvanakavanano paricaya ApavAmAM Avyo che. hIrAlAlabhAIe bhagavAna mahAvIra svAmI vize jude jude samaye keTalAka lekho lakhyA hatA. AvA keTalAka lekho, vArtAlApo, stutio ItyAdino eka saMgraha pU. zrI vijayakasturasUrinA ziSya pU. zrI vijayacaMdrodayasUrinI preraNAthI "jJAtaputra zramaNa bhagavAna mahAvIra'nA nAmathI 1969mAM prakAzita For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 [30] jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : bhAga-1 karavAmAM Avyo hato. A graMthamAM tIrthakaronAM lAMchano ane lakSaNo, ATha prAtihArya, mahAvIra svAmInA vividha bhavonA sagAM, mahAvIra svAmInA pUrva bhavanA be vairIo, mahAvIrasvAmIno sAMsArika pakSa, vIra vardhamAnasvAmInA varSAvAsa, mahAvIra svAmInI sAdhanAnI parAkASThA, mahAvIra svAmInA jIvananI viziSTa ghaTanAo ityAdi pacIseka lekho tathA "vIrathuIno gujarAtI bhAvAnuvAda ItyAdi ApavAmAM AvyAM che. A badhAmAMthI ghaNI badhI pAribhASika mAhitI ApaNane sAMpaDe che ane lekhakanuM vAMcana keTaluM badhuM vizALa haze enI pratIti karAve che. hIrAlAlabhAI jema samartha saMzodhaka che tema marmajJa kavi paNa che. emanI sAhityika kArakirdI saMskRtamAM kAvyaracanAthI thaI hatI. emaNe jude jude vakhate bhinna bhinna prakAranI kAvyaracanA karI hatI. emaNe AgamonAM paghono anuvAda gujarAtI padyamAM karyo che. A uparAMta emaNe vividha prakAranAM kAvyo lakhyAM che, jeno viSaya mukhyatve dhArmika rahyo che. emaNe savAsothI vadhu je kAvyo lakhyAM che temAM 36 kAvyo to hariyALInA prakAranAM che. A prakAranI kRtiomAM emanuM yogadAna mahattvanuM rahyuM che. 'hariyALIsaMcaya" nAmano emano saMgraha 1969mAM prakAzita thayo che. hariyALIno prakAra ukhANAM jevo che. eTale evI kavitAnuM vivaraNa sAmAnya vAcaka mATe Avazyaka che. emaNe A hariyALIonAM vivaraNa paNa sAthe ApelAM che. jaina sAhitya atyaMta vizALa che. jainonuM mukhya sAhitya ardhamAgadhImAM che, paraMtu saMskRta bhASAmAM lakhAyeluM jaina sAhitya paNa atyaMta vipula che. jyAM sudhI enI vyavasthita prakAzita mAhitI na sAMpaDe tyAM sudhI jaina-ajaina sarvamAM evo bhrama rahe ke jainoe saMskRta bhASAmAM bahu kheDANa karyuM nathI. AthI keTalAMka varSa pUrve pU. zrI yazodevasUrie hIrAlAlabhAIne "jaina saMskRta sAhityano itihAsa' lakhI ApavAnuM sUcana karyuM hatuM ane te mujaba hIrAlAlabhAIe te lakhI Apyo hato. e traNa bhAgamAM chapAyo che. emAM vyAkaraNa, koza, nAmamAlA, alaMkArazAstra, nATyazAstra, kAmazAstra, sthApatya, gaNita, nimitta, vaidaka, pAka, nItizAstra, darzanazAstra, nyAya, yoga, adhyAtma, maMtrazAstra, anuSThAnavidhi, dhyAna, kAvya, stotra, mahAkAvya, caMpUkAvya, gadyakRtio ityAdi viSayanA aneka graMthono saMkSipta paricaya ApavAmAM Avyo che. A daLadAra itihAsano prathama bhAga 1956mAM ane chello bhAga 1970mAM chapAyo hato, kAraNa ke jema jema nANAMnI vyavasthA thatI gaI tema tema prakAzana kArya AgaLa cAlatuM gayuM hatuM. jIvananI uttarAvasthAmAM AMkho nabaLI hovA chatAM, itihAsanA A graMthalekhananuM ane prUpha sudhAravAnuM kArya emaNe paMdara varSa sudhI karyuM hatuM. (A graMtha zuddhi-vRddhi sAthe navesarathI eka ja volyumamAM koI saMsthAe chapAvavAnuM kArya upADI levA jevuM che) emanA hAthe A eka bahumUlya sAhityasevA thaI che. jaina saMskRta sAhityano itihAsa lakhyA pachI hIrAlAlabhAIe jaina gujarAtI sAhityano itihAsa lakhavAnuM cAlu karyuM hatuM, paraMtu e kArya puru thaI zakyuM nahi ane jeTaluM lakhAyuM te paNa kyAM kevI rIte lupta thaI gayuM tenI kazI khabara emanA avasAna pachI maLI nathI. teo 1976mAM pUnA potAnA putra vibodhacaMdrane tyAM gayA hatA. tyAre TreinamAM emanA lakhANo ane pustakonI eka bega guma For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA [31] 31 thaI gaI hatI. taduparAMta emanA avasAna pachI emanA putra nalinacaMdra pAsethI eka jaina patrakAra aprasiddha lekhonI phAIlo laI gayA hatA. paraMtu thoDA vakhatamAM ja e patrakAranuM avasAna thatAM e phAila pAchI maLI nahotI. hIrAlAlabhAIe jIvanabhara anekavidha viSayo para vAMcana ane lekhana karyA karyuM hatuM. ghaNIkharI vAra lekhananA nimitte emanuM vAMcana thayuM che athavA kaMIka navuM vAMcavAmAM Ave to e vize vadhu mAhitI sAthe lakhavAnuM emane mana thayA karatuM. emane eka pachI eka viSayo satata phuratA rahetA hatA. je viSaya para lakhavuM hoya te aMgenI mAhitI emanI pAse taiyAra hoya ja. emaNe kyAreya mAtra sapATI paranuM chIcharuM lakhANa karyuM nathI. dareka viSayanA UMDANamAM teo UtaryA che. emanI pAsethI kaMIka vizeSa jANakArI haMmezA maLyA karI che. saMdarbho mATe emanI pAse sarasa graMthasaMgraha hato. eTale gharamAM beThAM beThAM ja teo pustako para najara pheravIne potAnA viSayanA saMdarbho meLavI letA. keTalIye mAhitI, zloko, gAthAo vagere emane kaMThastha hatAM. emanuM lakhANa paddhatisaranuM, cokkasAIvALuM ane cIvaTapUrvakanuM rahetuM. eTale lagabhaga ghaNAkharA graMthomAM emaNe saMketonI samajaNa ApI ja che, jethI bhASAno bahu vistAra karavo na paDe. hIrAlAlabhAInI lekhanazailI anokhI hatI. pote gaNitanA prAdhyApaka hatA. cokkasAInI Teva emanAmAM hoya e svAbhAvika hatuM. nirAdhAra kazuM lakhavuM nahi e emanI prakRti hatI. gaNitanA mAM eka paNa AMkaDo vadhArAno hoya ke eka AMkaDo ocho hoya te na ja cAle. gaNitamAM badhuM mudAsara ane kramAnusAra ja lakhavAnuM hoya. AvA mahAvarAne lIdhe hIrAlAlabhAI jyAre koI eka viSaya para lekha lakhavA bese tyAre badhA ja mudAo emaNe kramAnusAra AvarI lIdhA hoya. AthI ja koI eka mudAne emaNe bahu vikasAvyo hoya evuM khAsa jovA na maLe. emano koI lekha peTAzIrSako vagarano hoya nahi. bIjI bAju dareka muddA vize jo kaMI vadhArAnI prakIrNa mAhitI ApavAnI hoya ane te mULa lakhANamAM na levAnI hoya to te pAdanoMdhamAM teo ApatA. AthI ja emanAM lakhANo pAdanoMdhothI sabhara che. kyAreka to lekhanA dareka pAne pAdanoMdha hoya. emaNe pAdanoMdho eTalI badhI (sAla, AvRtti, pRSTha naMbara, tArIkha ityAdi sahitI ApI hoya ke emanI mAhitIne koI paDakArI zake nahi. bIjI bAju e badhI pAdanoMdho vAMcatAM Azcarya thAya ke aho ! A lekhake kyAMka kyAMthI keTalI badhI mAhitI ekatra karI che ! - hIrAlAlabhAI koIpaNa navA viSaya para tarata besIne kramAnusAra lakhIne lekha pUro karatA evuM bahuM ochuM banatuM. je viSaya para lekha lakhavo hoya tenA mudA taiyAra karatA ane judA judA kAgaLa para tenI mAhitI TapakAvI letA. te pachI badhA mudAone kramAnusAra goThavI lekha taiyAra karI letA. koIka mudA vize mAhitI na maLI hoya to pAdanoMdhamAM eno ullekha karatA. emanuM lakhANa haMmezA mudAvAra, mudAsara ane vyavasthita rahetuM. aneka viSayonuM rasapUrvaka vAMcana karyuM hovAne lIdhe tathA sADA traNa hajAra hastaprato vAMcI hovAne lIdhe ane potAnI smRti sateja hovAne kAraNe teo koIpaNa viSaya upara lekha ke graMtha lakhavA bese eTale te mATenI sAmagrI kyAM kyAMthI upalabdha che enI jANakArI emanI pAse hoya ja. Ama chatAM lekhanazrama karavAno utsAha na hoya to ATaluM badhuM kAma thAya nahi. eTale ja emaNe ekale hAthe je kArya karyuM che te joI saheje Azcarya thAya ema che. ApaNe mATe duHkhanI vAta eTalI che ke emanI sAhityajagatamAM jeTalI kadara thavI joItI hatI teTalI thaI nathI. For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano itihAsa : bhAga-1 jIvanamAM aMtima varSomAM hIrAlAlabhAI tathA IndirAbahena emanA sauthI nAnA putra nalinacaMdranA ghare muMbaImAM varalI upara 'madhuhaMsa' nAmanA bilDiMgamAM kAyama mATe rehavA AvI gayAM hatAM. tyAre haju hIrAlAlabhAinI tabiyata sArI hatI ane roja be vAra cA2 dAdara caDhatA-UtaratA. paraMtu pachI 85mA varSe emane azakti varatAvA lAgI. emano deha kSINa thavA lAgyo. 1979nA mArca mahinAmAM teo pathArIvaza thaI gayA. tabIbI upacAro cAlu thayA paNa tabiyatamAM sudhAro thayo nahi. zaucAdi kriyA paNa pathArImAM karAvavI paDatI. svajanoe hospiTalamAM dAkhala thavA mATe kahyuM, paraMtu tyAM javAnI emanI bilakula icchA nahotI. ema karatAM be aThavADiyAM thaI gayAM. chevaTe jyAre DaoNkTaranI salAha anusAra haoNspiTalamAM laI javAno svajanono makkama nirNaya thayo e vakhate emaNe potAnA bahena zAMtAbahenane bolAvIne samajAvyAM ke 'mane cA idavasa pachI haoNspiTalamAM laI jAva, tyAM sudhI huM mArI ArAdhanA karI lauM.' zAntAbahene badhAMne samajAvyAM ane haoNspiTalamAM javAnuM cAra divasa pachI rAkhavAmAM AvyuM. hIrAlAlabhAIe saMthArAnI jema e divasathI anna, jaLa, auSadha vagereno paccakhkhANapUrvaka tyAga karI dIdho. A vAtanI khabara paDatAM, muMbaImAM birAjamAna eka AcArya bhagavaMte ghare AvI mAMgalika saMbhaLAvyuM. pachI emaNe eka zAstrajJa zrAvakane hIrAlAlabhAI pAse mokalyA. teo roja AvIne hIrAlAlabhAIne niryAmaNA karAvatA hatA. ema karatAM cothe divase eTale ke tA. 23mI mArca, 1979nA roja savAre poNAcAra vAgye brAhma mUhurte 85 varSanI vaye emaNe samAdhipUrvaka deha choDyo hato. haoNspiTalamAM na javAno potAno saMkalpa samAdhipUrvaka emaNe pAra pADyo hato. 32 [32] hIrAlAlabhAI ane indirAbahene sADA cha dAyakAnuM dAmpatyajIvana bhogavyuM. have IndirAbahenanI tabiyata bagaDI hatI. emaNe 12mI sapTembara 1982nA roja 84 varSanI vaye deha choDyo. yuvAna vaye hIralAlabhAInI kArakirdInuM ghaDatara muMbaImAM thayuM. emanA dAmpatyajIvanano pUrvakAla muMbaImAM vItyo hato ane baMnee aMtima zvAsa paNa muMbaImAM lIdhA hatA. svecchAe akiMcana rahI, sAdAI ane saralatApUrvaka hIrAlAlabhAIe sarasvatI devInI AjIvana avirata upAsanA ananyabhAve karI hatI. A zrutopAsaka zrAvakanA haste jaina sAhityanA kSetre je lekhanakArya thayuM che te ajoDa che. emano yuga emanI kadara karI zakyo nahi. paNa jema jema emanuM sAhitya prakAzamAM Avaze ane graMthastha thaze ane graMthonI punarAvRttio thaze tema tema bhAvi prajA emanI avazya yogya kadara karaze. jaina sAhityanA itihAsamAM emanuM nAma ane sthAna avismaraNIya raheze. [sAMprata sahaciMtana bhA. 13mAMthI TuMkAvIne sAbhAra.] For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te viSaya-sUcI ; pR. 43-79 upodghAta prakAzakIya 6 | cArakRti, mAnArtha prayoga, graMthakArAdine lagatI traNa OMkArasUri jJAnamaMdira graMthAvali 7 | sUcInI samajaNa, "jainagraMtha" eTale zuM?, nAmono bebola (munizrI yazovijayajI ma. sA.) 8-10 vinimaya, akArAdi kramanA prakAra, aTakane prAdhAnya saMpAdakIya nivedana 11-16 temaja vivaraNanAM viziSTa nAmanuM sUcana 56 zrI kApaDiyAno paricaya 17-32 (A) mUlyAMkana : 57-59 (le. ramaNalAla cI. zAha) graMthapraNayanano hetu, jaina sAhityanI vizALatA viSayasUcI ane vividhatA, madhyayugano ardha kArapATa, vistRta vipayAnukrama bhAga-1 34-43 zramaNAdino phALo, pAiya, saMskRta ane zuddhi-patraka gujarAtImAM kRtio racanArA jaina gRhasthonAM nAma prakAzita graMtho 44 | temaja saikAdITha sAhityano phAla ane viSayadITha 13 paryAya, mahattva ane upayogitA vikAsakrama darzAvavA mATeno prayAsa. (a) nivedana : prathama aMza :- 45-56 | jaina maulika graMthonuM mUlyAMkana : utthAnikA, suyoga, abhyAsa, yogyatA, 'pAiya'nA paMdara viSayo ane ene aMgenI arthanI vyApakatA, abhilASA. yojanA-pustakanA be kRtionI saMkhyA khaMDa ane enAM nAma, sArvajanIna sAhityanI citrakaLA vyAkhyA ane enAM aMgo (Technical Sci- | vyAkaraNAdinuM vihaMgAvalokana ences), dhArmika sAhityanI vyAkhyA ane enAM traNa ane cAra viSayanI eka kartuka kRtio 74 cAra upakhaMDa, dhArmika sAhityanA nava varga ane tenI | saikAdITha phAla samajaNa, lalita ane lalitetara sAhitya, keTalIka nivedana : dvitIya aMza 75 sAmagrInuM vibhAgadITha vibhAjana, jaina sAhityano | racanAsamayanI sUcI ane kartavya 75 paricaya ApatI veLA kAlakramane, nahi ke saMpradAne prayAsa temaja bhAratIya sAhityanA tathA saMskRta apAyeluM prAdhAnya, jaina saMskRta sAhityanA pAMca | sAhityanA itihAsane lagatA vividha bhASAomAM prakAranI goThavaNI aMge vicAraNA, sAdhya ne sAdhana, racAyelAM pustakonI sUcI 'vijJAna' nAmanA paMdaramA prakaraNanA viSayono krama, prastuta pustakanI AvazyaktA vyAkaraNanAM sUtrathI garbhita kRtio, amarakoza | RNasvIkAra (lo.1)nI pAdapUrtirUpa kRti, yAzraya-kAvya, | pUrti aividyagoSThI, kRtionA paricayanI paddhati, | alaMkAracUrNi prakAzanonI noMdha, prakAzanono paricaya ApanArI | yaMtrarAja 1. A pRSTAMka che. 2. dvitIya aMza mATe juo pR. 68-74. 3 (bhA.1). 74 76 For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikRta viSayAnukrama bhAga-1 : 5 - pRSTha 0 0 0 0 cha cha ja viSaya viSaya pRSTha prakaraNa 1: prAstAvika cintAmaNi ane enI TIkA, prakriyAoH jagatanI anAdhanagnatA prakriyAsaMgraha, zAkaTAyana-TIkA ane sAhityanI bhASAno udbhava rUpasiddhi, liMgAnuzAsanane dhAtupATha bhASAonuM vargIkaraNa 2. (7) paMcagraMthI yAne buddhisAgaraH 17-18 5 bhASA konI? parimANa, racanAno hetu, vyAkaraNanAM pAMce jaina" saMskRta aMgonI chandobaddha racanA ane ullekho. upalabdha sAhityanI iyattA (8) haimapaMcAMga vyAkaraNa : svopajJavRtti, pustakanI maryAdA prakriyAo ane sArAMza. 18-19 saMskRta kRtionA sAta varga (9) bhadrezvara-vyAkaraNa : bhadrezvarasUrinuM 60 prakaraNa 2 : vyAkaraNa prAdhAnya. 19 vyAkaraNanA paryAyo (10) gaNaratnamahodadhiH svapajJavRtti, vardhamAnavedanAM cha aMga sUrikRta siddharAja-varNana, pANini vagerenI vyAkaraNano uddhava prazaMsA ane ajJAtakartaka avacUri. 19 (1) vyAkaraNa (11) zabdAnuzAsana yAne muSTivyAkaraNaH (1) ajainaidra (ai) vyAkaraNa 5-6 svopajJavRtti, hAthIpothIo, (2) jaina aindra vyAkaraNa ane enI utpatti 6-7 muSTivyAkaraNanAM rasanAsamaya, (3) sadapAhuDa (zabdaprAbhRta) 7-8 upayoga ane prabhAva tathA (4) jainendra vyAkaraNa yAne paMcAdhyAyIH 7-12 | viSamapadavivaraNa 20-22 | diva pUjayapAdano paricaya, be vAcanA, | (12) premalAbha-vyAkaraNaH yojanAnI svataMtratA.22 asalI sUtrapAThanI TIkAo, svopajJa nyAsa ne (i12) bAlabodhavyAkaraNaH enAM cha vivaraNo bhASya, mahAvRtti, zabda bhoja-bhAskara, paMcavastu, | temaja kAta-nI vRttirUpa (4-a) zabdArNavaprakriyA temaja jainendra vyAkaraNanI | A vyAkaraNa hovAno saMbhava. 22 anisvAntakArikA (13) vidyAnanda-vyAkaraNa:kartAno paricaya, bhagavadyAgvAdinI 12| gurvAlImAM A vyAkaraNano 'sarvottama' tarIke (5) vizrAntavidyAdhara: 12-13 | ullekha, A vyAkaraNanAM traNa nAmAMtaro A jaina kRti che? vAmanano samaya, svopajJa | ane enA kartAnuM anya nAma. 22 bRhadravRtti ane malavAdIno vAsa audAryacintAmaNi 23-24 (6) (jaina) zAkaTAyana zabdAnuzAsana : 13-17 | "pAiya' (prAkRta) bhASAnuM vyAkaraNa, di0 zAkaTAyananuM vAstavika nAma emanI kRtio, zrutasAgarano paricaya, emaNe potAne mATe svopajJa amoghavRtti, nyAsanuM kartRtva, | vAparelAM vizeSaNo ane emanI kRtio.. For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vistRta viSayAnukrama bhAga-1 viSaya (15) cintAmaNi vyAkaraNa kartAnI ziSyaparaMparA ane vividha kRtio, pAiya bhASAnuM vyAkaraNa ane svopajJavRtti.. (16) zabdabhUSaNaH padyAtmaka vyAkaraNa ane muslima mATenI A racanA.. (17) zabdArNavaH vyAkaraNa ke koza ane svopajJaTIkA.. 27 gaNadarpaNa, nUtanavyAkaraNa, prayogamukhavyAkaraNa 28 [2] auktiko 28-30 mugdhAvabodhaH kulamaMDanasUrinI jIvanarekhAne kRtio vAkyaprakAzaH udayadharmakRta mahAvIrastavana ane vAkyaprakAzanI pAMca TIkAo para anya auktiko [3] AMzika vyAkaraNoH (1) upasargamaMDanaH maMDanano paricaya ane emanI kRtio (2) dhAtumaMjarI : siddhicandragaNino paricaya ane emanI maulika pRSTha 24-26 26 32 ane vivaraNAtmaka kRtio. (3) mizraliMgakoza, mizraliMganirNaya kiMvA liMgAnuzAsanaH kartA kalyANasAgara. (4) uNAdipratyayaH kartA digaMbara che? ane svopajJa TIkA. pArasI(ka)bhASAnuzAsanaH phArasI bhASAnuM vyAkaraNa ane enA kartA vikramasiMha karNATaka-zabdAnuzAsanaH di akalaMkakRta kAnaDI bhASAnuM vyAkaraNa, vRtti ane vyAkhyAna [4] 33 pariziSTo. pariziSTa 1 : caMdra vyAkaraNaH kartA candragomi (bauddha) ane svopajJavRtti. svopajJa laghuvRtti, prakAzikA ane 39-40 laghuvRttinAM vivaraNo rahasyavRtti 40 kAyastha kAkalanI vRtti 41 madhyamavRtti 41 30 bRhadvRtti (tattvaprakAzikA) temaja enI svopajJa laghuvRtti tathA amoghavRtti sAthe sarakhAmaNI.41-42 sattAvana nyAyo ane ene aMgenI vRtti ane 30-31 | avasUri. 31-32 | (4) gaNapAThaH 42 42 32-33 33 [35] viSaya pRSTha 35-19 35 35 prakaraNa 3H haima paMcAMga vyAkaraNa 'siddhahemacaMdra' nAmanA be aMzanA artha hemacandrasUrinI jIvanarekhA. (4) sUtrapATha siSenI rUparekhA, enuM parimANa, racanAnI yojanA, saMjJA ane sUtronuM saMtulana temaja pAMtrIsa po. 36-39 bRhavRttinI avacUrNikA, enuM kanakaprabhakRta nyAsa sAthe sAmya, bRhavRttine lagatAM vivaraNo ane saMkSepa. bRhanyAsa, zabdamahArNavarkivA tattvaprakAzikA-prakAza. vividha laghunyAso ityAdi. prAkRtarUpasiddhi, prAkRtavRttiDhuMDhikA ityAdi. prakriyA-grantho. 35 prakriyAthI lAbhAlAbha. 33 haima (laghu) prakriyA: vinayavijayagaNino paricaya ane emanI kRtio. haimaprakAza yAne haima prakriyAbRhanyAsa. meghavijayagaNikRta traNa haimaprakriyAH candraprabhA yAne haimakaumudI ityAdi. 33-34| haimaprakriyA zabdasamuccaya ityAdi haimavibhrama tathA enI vRtti 342 (tattvaprakAzikA) ane avacUrNi For Personal & Private Use Only 43 44 44 45 45 45-46 46-47 47 47-48 48 48-50 www.jalnelibrary.org Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 [36]. jaina saMskRta sAhityano ItihAsa viSaya pRSTha viSaya pRSTha 51 para 53 54 55) siddhasArasvata (si0 hevano uddhAra) 50-51(5)buddhisAgarIyanighaMTuH A kRtinI anupalabdhi.64 uNAdi sUtro (6)abhidhAna-cintAmaNi cAra haima kozo, (6) uNAdigaNasUtro ane enI svopajJa TIkA. | aci0nI yojanA, mahattva, viSaya, uNAdinAmamAlA. upayoga ane racanAsamaya temaja svopajJa (6) dhAtupATha. | vivati tathA anyakartaka sAta TIkAo. 64-67 dhAtu pArAyaNa ityAdi bIjaka nAmanI traNa kRtio ane pratIkAvalI. 66-67 dhAturatnAkara ane uktiratnAkara.. 53-54 zeSanAmamAlA yAne zeSasaMgrahanAmamAlA (3) liMgAnuzAsana ane enI be TIkA. (3) haimaliMgAnuzAsana ane enI svopajJa vRtti. 54 ziloMcha ane enI TIkA 67 durgAdaprabodha ityAdi. (7)sundara prakAza padArthacintAmaNI kiMvAzabdArNava.68 haima vyAkaraNanAM sanmAna, pracAra ane oTa. 55-56| (8) zabdabhedanAmamAlA. 68-69 9) nAmasaMgraha, nAmamAlAsa graha kiM vA prakIrNaka kRtio. 56-59] viviktanAmasaMgraha: svAdizabdasamuccaya: amaracandrasUrino - 68 bhAnucandramaNinI jIvanarekhA ane paricaya ane emanA graMtho. 56-57| nyAyarthamaMjUSA ane eno svopajJa nyAsa. 57 emanI maulika ane vivaraNAtmaka kRtio. (10) zabdasaMdohasaMgraha kriyAratnasamucya: guNaratnasUrinI maulika ane 69 (11) zAradIya nAmamAlA yAne zAravivaraNAtmaka kRtio temaja emanI jIvanarekhA. dayAbhidhAnamAlA. 69 kavikalpadrumaH ajaina kRtinuM anukaraNa. 58-59) harSakIrtisUrino paricaya ane emanI kRtio. 69 tinvayokti (12) zeSanAmamAlA yAne keTalAMka prakAzano zeSasaMgrahanAma-mAlAH kartA sAdhukIrti. 69 (13)zabdaratnAkara sAdhusundaragaNinI kRtio. 69 prakaraNa 4 : koza yAne nAmAmAlA 60-77| laghutamanAmakoza bhASAnI samRddhi, nighaMTu ane enA AMzika kozo. [nAmakoza] artha tathA trividha koza. 60) [a]. [1] ekArthaka nAmamAlA. 60-61] (1) paMcavargasaMgrahanAmamAlAH (1) amarakoza. zubhazIlagaNinI kRtio. (2) dhanaMjaya-nAmamAlAH dhanajaMyano paricaya, (2) yakSaranAmamAlAH emanI kRtio tathA emano samaya temaja (3) paMcavarga parihAranAmamAlAH dhanaMjaya-nAmamAlAnuM bhASya. 61-62 ATha sthAna ane vAkacAturya | (3) nighaTasamaya (dhanaMjayano). | (4) apavarga-nAmamAlA: (4) dhanapAlIya kozaH dhanapAlanAM jinabhadrasUrino paricaya. sagAMvahAlAMne emano kRtikalApa 62-64| (5) anya apavarganAmamAlA. 59 , 59 | 60 62] For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vistRta viSayAnukrama bhAga-1 [37] 37 pRSTha 83 74 | 75 viSaya pRSTha viSaya [A] | (3) kAnaDI di0 jayakIrtinuM (1) saTIka nighaTzeSaH nighaTnA artha, ajaina | chando-DanuzAsanaH 81-82 nighaTuo ane vanaspatinA cha bheda. 71-72, (4) buddhisAgarasUrinuM chandaHzAstraH 83 (2-4) nighaTsaMgraha, auSadhInAmamAlA | (5) rAjazekharanuM chandaHzekhara ane bIjanighaTTa. 72(6) samAnanAyaka kRti 83 [2] anekArthaka kozo. 72-74| (7) haima chandoDanuzAsanaH (1) anekArthanAmamAlAH enI saMkSipta TIkA. 72' chandadhUDA-maNi, yazovijaya-gaNinI (2) haima anekArthanighaTTa. vRtti ane vardhamAnasUrinI TIkA. 83-86 (3) anekArthasaMgrahaH yojanA, (8) ajJAtanakartaka ratnamaMjUSA: bhASyaH 86-87 racanAsamaya temaja anekArthakeravAkara (9) indoratnAvalIH kartA amaracandrasUri 87 kaumudI vagerevRtti ityAdi. 73-74 (10) indoDanuzAsanaH vAlmaTanI svopajJavRtti 87 vizvalocanakoza gAhAlakhaNa ane (4) anekArthanAmamAlA. chandakosanI ekeka saMskRta TIkA 87 ekAkSara nivaTuM chandaH zAstra saMbaMdhI anya [3] ekAkSarI nAmamAlA. 74-77 bAra kRtio ane keTalIkanAM vivaraNo. 88 (2) amaracandrasUrinI ekAkSaranAmamAlA. 75 keTalAMka navAM prakAzano (3) ekAkSara nAmamAlA sudhAkalazanI - prakaraNa 6: alaMkArazAstra(kAvyazAstra) 89-107 jIvana rekhA ane kRtio alaMkAra'nA artho. avyayaMkAkSara nAmamAlA 89 AgamomAM alaMkAro. 89 ekAkSarakoSa (4) amarakRta ekAkSara nAmamAlikA (1) kavizikSAH kartA bappabhaTTasUri. 89-90 (pa-6) be ekAkSaranAmamAlA (2) ajitasenakRta zRMgAramaMjarI 90 abhidhAnarAjendrakoza 75-76 (3) vAbhadAlaMkAraH 90-92 pArasI,nAmamAlA yAne zabdavilAsa vAbhuTa pahelAno paricaya, dasa zvetAMbarIya TIkA, saMdigdha kRtio. eka digaMbarIya TIkA ane be ajaina TIkA temaja be gujarAtI bAlAvabodha. prakaraNa 5: chandaH zAstra 78-88 (4) haima kAvyAnuzAsanaH nAma, vibhAga, paghAtmaka kRti pahelI ke gaghAtmaka ? viSayane racanAsamaya, tathA (1) pUjayapAdanuM chandaHzAstra. 78 alaMkAracUDAmaNi ane viveka, (2) jayadevacchinda jayadevano saMpradAya, kAvyAnuzAsananI vividha samIkSA temaja emano samayanirNaya, jayadevacchadam acUnI yazovijayatRta vRtti. 92-97 saMbaMdhI ullekho ane enAM harSaTanI (5) jayamaMgalasUrikRta kavizikSA vivRtti ityAdi vivaraNo.. 78-81 kalpalatA, pallava, viveka 88 78 97 For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 [38] jaina saMskRta sAhityano ItihAsa viSaya viSaya (6) amaracandrasUrinI kAvyakalpalatAH prakaraNa 7: nATyazAstra 108-111 kavizikSA ityAdi traNa svopallavRttio | nADayavihipAhuDa 108 temaja makaranda ane yazovRtti. 97-99| darpaNaH 108-110 (7) kalpalatAH pallava ane viveka 99-101| rAmacandrasUrinA soprabaMdho, agiyAra dazya kAvyo, (8) alaMkAraprabodhaH kartA amaracandrasUri 102| vIseka stavo ane traNa dhAtrizikA temaja (9) kavizikSAH kartA vinayacaMdra 102/ guNacandramaNinI sahakaka kRtio.. coryAzI dezonI rUparekhA 102] svopajJa vivRti temaja enI dazarUpaka (10) alaMkAra mahodadhiH 102-103 ane haima kAvyAnuzAsana sAthe tulanA..110-111 naracandrasUrino paricaya ne emano keTalAMka navAM prakAzano 111 prakaraNa 8: saMgItazAstra kRtikalApa tathA svopajJavRtti ane 112-114 arthAlaMkAravarNana. saMgIta saMbaMdhI lekho. 102-103 112 (11) kAvyanuzAsanaH kartA vADmaTa 103-104 (1) saMgItasamayasAra 112 vAglaTa bIjAno paricaya ane emanI (2-3) saMgItopaniSad ane 112-113 kRtio temaja svapajJa alaMkAratilaka. saMgItopaniSatkAroddhAra vINAvAdananuM vyasana. 113 (12) bhAvadevasUrikRta alaMkArasAra, (4-7) saMgItamasDana, saMgItadIpaka, alaMkArasaMgraha yAne kAvyAlaMkArasaMgraha: 104 saMgItaratnAvalI ane saMgItasahapiMgala. 113 bhAvadevasUrinI kRtio. saMgIta, nRtya ane nATya saMbaMdhI jaina ullekho. 114 (13) alaMkAramaSThana. keTalAMka navAM prakAzano 114 (14) zAnticandrakRta kavitAmada-parihAraH prakaraNa 9: kAmazAstra 115 enI svapajJavRtti kAmaviSayaka kRtinI alpa saMkhyA hovAnuM kAraNa. 115 (15) alaMkAracintAmaNiH enI TIkA 105 (1) kandarpacUDAmaNi 115 (16) alaMkArasaMgrahaH kartA amRtamaMdi 105 (2-3) kAmapradIpa ane kokaprakazasAra 115 (17) kAvyalakSaNa. 105 ('narbadAcAryAnI kokazAstra-copAi) (18) kAvyAsnAyaH prakaraNa 10HsthApatya ane mudrAzAstra 116-117 A zuM candralokanI TIkA che? zilpazAstrane lagatAM prakIrNaka ullekho 116 (19-21) avaziSTa kRtioH 106 | vatyusArapayaraNa 117 cAra AMzika kRtio 106-107 zilpazAstra 117 rUpakamaMjarI, be rUpakamAlA ane davyaparikakhA 117 vakrokti-paMcAzikA 106-107 mudrAzAstra saMbaMdhI saMskRta kRtino abhAva 117 keTalAMka navAM prakAzano 107 keTalAMka navAM prakAzano 1-2. A TippaNagata vigata che. 106 117 For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vistRta viSayAnukrama bhAga-1 [39] 39 viSaya pRSTha viSaya pRSTha prakaraNa 11: gaNitazAstra 118-121 udayaprabhasUrino paricaya ne emanI kRtio (gaNitanI zAkhAo) 118 temaja sudhI zRMgAra (AraMbhasiddhinI TIkA) (1) gaNita sArasaMgraha: 118-119| (6) jyotiHsAra yAne nAracandra jyotiHsAra: 126 ATha vyavahAronuM nirUpaNa ane khalana, naracandrasUrinI kRtio ane granthano satkAra temaja saMskRtamAM be sAgaracandranuM TippaNa. 126 tathA kAnajI ane telugumAM ekeka TIkA.. | (7) hemaprabhasUrikRta railokayaprakAza 126 DaoN. dattanA lekho. 120( cAra nAmAMtaro (2) yellAcAryakRta gaNitasaMgraha 120 (8) janmasamudra yAne janmAbhodhiH 126 gaNitazAstra 120 | beDA nAmanI svopajJa vRtti (4) gaNiyasAra 120| (9) praznapatakaH svapajJa avacUrNi 126 (3) gRhastha raceluM pAtra gaNita 120 (10) Thakkara pheruno jyoti sAraH svapajJavRtti127 Thakkara pherunI kRtio 120 (11) harSakIrtisUrikRta jyoti sAraH 127 tilaka 120 harSakIrtisUrikRta TIkAo siddhabhUpaddhatinI TIkA.. 120-121| (12-15) cAra janmapatrIpaddhati 127 vIrasenano paricaya temaja emanI (16) mAnasAgarI-paddhati 127 dhavalA ane jayadhavalA nAmanI TIkAo. 121] [2] sAmudrika-zAstra 128-131 (5) nemicandrIya kSetragaNita 121] (1) sAmudrikatilakA 128 tattvArthasUtranA bhASya vageremAM jagadevanI kRtio bhUmitine lagatAM cha kAraNo. 121] (2) sAmudrika-zAstra vivekavilAsa sAthe sAmya129 baijika yAne rekhAgaNita 121 (3) pASacandrakRta hastakADa 129 (4) hastasaMjIvana yAne siddhajJAnaH 130-131 prakaraNa 12: nimittazAstra 122-139 svapajJa TippaNane sAmudrikalaharI nimittazAstranI vyApakatA. 122 nAmanI svopajJa vivRti nimittanA ATha ane cha prakAro. 122 lokakalpa 131 [1] jyotiSa 123-127) (3) zakunazAstra 131-133 (1-2) praznaprakAza ane kAlajJAnaH 123-124) (1) naspatijacaryA 131 pAdaliptasUrino paricaya ane emano kRtikalApa. | zakunarahasya 132 (3) RSiputranI kRti 124] (2) mANikayasUrikRta zakunazAstra jyotijJanavidhi 124 yAne zakunasAroddhAra 132 (4) bhuvanadIpaka yAne grahabhAvaprakAzaH (3-9) zakunazAstra saMbaMdhI enAM pAMca vivaraNo. 124-125 anya sAtakRtio 132-133 (5) AraMbhasiddhi yAne vyavahAracaryAH 125-126 (4) svapnazAstra 133 For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 134 136 40 [40] jaina saMskRta sAhityano itihAsa viSaya viSaya pRSTha (1) jagadevakRta svapnazAstra 133| ajaina vaidyaka granthonI vRttio 142 sumaNisattariyAnI vRtti 133 (12) yogAcintAmaNi, vaidya,sArasaMgraha (2) svapnapradIpa yAne svapnavicAra kivA vaidyaka sAroddhAra 143 (5) ramalazAstra 134 | (13) hastarucikRta vaidyavallabha 143 (1-3) traNa malazAstra 134| (14) yogaratnAkara (gujarAtI) 143 (4) pAzaka-kevalI 2 kRtio 134 (15-21) dravyAvalI-nighaTTa, vaidyakalpa, (6) aMgavidyA 134 vaidyakAra, siddhayogamAlA, rasaprayoga, (1-2) aMgaceSTAvidyA ane aMgaphuraNa-vicAra134 rasacintAmaNi ane mAgharAjapaddhati 143-144 (7) praznavicAra 134-137 (22-29) ATha saMdigdhakRtio 144 pahAvAgaraNanI traNavRttiH cUDAmaNi, lIlAvatI ane darzanajyotivRtti 134| prakaraNa 14 : pAkazAstra 145 (1) candronmalIna ane enI TIkA nalapAkadarpama ane kSemakutUhala (ajaina kRtio) tIrthakevaliprazna Adi 135 temaja porAgama 145 AyajJAnatilaka vagere pragaTa karavA yogya graMtho 145 (2) phalAphalaviSayaka praznapatraka 136 (3) meghavijayakRta udayadIpikA 137] prakaraNa 15 : vijJAna 146-148 (4) meghavijayakRta praznasundarI 137 [1]. (8) prakIrNaka 137-139] amaracandrakRta kalAkalApa 146 (1) meghavajiyakRta varSa prabodha yAne meghamahodayaH [2] racanAsamaya ane avataraNo 137-138 (1) haMsadevakRta mRgapakSazAstra 146 paMcAMgatattva Adi 139 (2) jagadevakRta gajaprabanya 146 (2) ustaralAyaMtra ane enI TIkA 139] (3-5) jagadevakRta turaMgaprabandha, bhojakRta zAlihotra ane ajJAtakartRkaazvAdiguNa 146-147 prakaraNa 13H vaidyakazAstra 140-144| (6-7) zvAnasaptatikA ane zva-rudita 147 (1) samantabhadrakRta siddhAntarasAyanakalpa: 140 (7) kAkaruta (gujarAtI) 147 amRtanadino pAribhASika zabdakoza (2-7) pUjyapAda, pAtrakesarI, siddhasena, | (1) dhanurvidyAH enI vRtti 148 dazarathaguru, meghanAda ane siMhanAdanI | [4] ekeka kRti 140 (1) samastaratnaparIkSA 148 (8) vaidyakagrantha 140) (2) ratnaparIkSA 148 nADI parIkSA vagere 140-141 (3) hIraka parIkSA 148 (9-11) kalyANakAraka nAmanI traNa kRtio 142 (4) Thakkara phesakRta dhAtuparIkSA 148 [3] For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vistRta viSayAnukrama bhAga-1 [41] 41 pRSTha viSaya viSaya pRSTha (6-7) vivekakalikA ane vivekapAipa 155 (1-6) maNIvicAra, lekhapaddhati, (8) tilakaprabhakRta subhASitAvalI 155 lekhana-prakAra, vijJAnacandrikA, (9) manmathasihaMkRta sUktaratnAkara 155 vijJAnarNava ane vijJAnArNavApa-niSad 1481 (10) vastupAlakRta sUktisamuccaya 155 (11) lakSmaNakRtasUktAvalI yAnesUkta-saMgraha 156 prakaraNa 16 : nItizAstra 149-163 (12) ajJAtakartRka sUktamuktAvalI 156 nIti'nA artha 149 | (13) sUktAvalI yAne kapUraprakaraH enAM (1) sAmAnya nIti 149-151 cAreka vivaraNa 156 (1) praznottararatnamAla yAne (14) ajJAtakartRka sUktamuktAvalI 1pa7 ratnamAlikA: 149-150 (15) sUktasaMgraha: enI avacUri 157 cAra vivaraNo ane mULa kRtinAM rUpAMtaro (16) hIravijayakRta sUkta-ratnAvalI 157 (2) samAnanAmaka kRti 150) (17) hemavijayakRta sUktamuktAvalIH (3) nItizAstraH 150 emanI anya kRtio 157 - tilakaprabhasUrinI kRtio. (18) siddhicandrakRta sUktiratnAkara 158 (4) nItidhanada: 150-151 | (19) sUkti(kta) dvArnAizikA: enuM dhanadanAM sagAMvahAlAM ane emanI be anyakRtio. svopajJa vivaraNa 158 (5-11) nItizAstra, nItisAra nAmanI (20) kastUrIprakaraH enI svopallavRtti 158 traNa kRti, nItisArasamuccaya, nItirasAyana kapUraprakaraNa 158 ane nItigrantha. 151] (21) hiMgulaprakaraH eno anuvAda tatha (12) malliNakRta sajjana cittavallabha: 151| vinayasAgara te koNa ? 158-159 enI saMskRta ane kAnaDI TIkA (22-25) sabhASitAvalI, subhASitavijaya(13) zivakoTikRta ratnamAlA. 151 matazAstra, AryAgAthA, subhASitaratnakoza ane (2) subhASita 151| sUkta-muktAvalI yAne sUktimuktAvalI 159 (1) sUktisamuccaya 151 (26) sUktaratnAvalIH enI svapajJavRtti temaja (2) subhASitaratnasando: 152 kSamA-kalyANanI jIvanarekhA ane emanI amitagata khIjInI kRtio maulika ane vivaraNAtmaka kRtio 159-160 (3) hemacandravacanAmRta 152-153| (27-44) subhASitapadyaratnAkara, jai (4)sUktimuktAvalI, sinduraprakara sUktasadoha temaja anya soLa kRtio160-161 yAne somazataka: sinduraprakaranAM (3) rAjanIti 162-163 ATha vivaraNo temaja mULa kRtinAM (1) nItivAkayAmRtaH enI TIkA ane iTAliyana anuvAda ane somadevasUrinI anya kRtio 162-163 anukaraNo 157-154| (4) prakIrNaka 163 (5) amaracandrakRta sUktAvalI 155 (1) buddhisAgara 163 For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 [42] jaina saMskRta sAhityano ItihAsa pRSTha 2 nA - 164 viSaya viSaya pRSTha prakaraNa 17 : ajaina lAkSaNika sAhityanAM (11) bhojakta sarasvatI kaThAbharaNaH jaina saMskRta vivaraNI 164| AjaDakRta padaprakAza 178-179 jaina mAnasa (12) jayadevakRta candrAloka: kAvyAsnAya 179 ajainakRtio aMge jainono phALo 165) (13) dharmadAsakRta vidagdhamukhamaDunaH (1) pANinIya aSTAdhyAyIH zabdAvatAra enI sAta TIkA ane bAlAvabodha 179 nyAsa, kAzikA ane enI paMjikA 165-166 (14) zrIdharakRta gaNitasAra. enI vRtti.179-180 (2) vizrAntavidyAdharaH malavAdIno nyAsa 167 (15) zrIpatikRta gaNitatilaka yAne (3) kAta-H enI caudekavRtti, gaNitapATI: siMhatilakasUrinI vRtti 180 kalApavyAkaraNa-saMdhigarbhitastava ane (16) varAhamihiranuM laghujAtaka: enI vRtti 180 enI avacUri temaja (17) zrIpatikRta jAtaka(karma)paddhatiH saMgrAmasiMhakRta bAlazikSA 167-169 sumatiharSanI TIkA, anya kRtio. 180 (4) narendrAryakRta sArasvata vyAkaraNa. (18) haribhaTTakRta tAjikasAra bhojanavyAkaraNa, sArasvata uparanI sumatirpakRta TIkA. 181 ogaNIsa ane siddhAntacandrikA uparanI | (19) bhAskarata karaNakutUhala pAMca jaina TIkA, sArasvatamanDana, sArasvatano sumatiharSanI gaNakakumudakaumudI. 181 dhAtupATha, vIrastava ane enI TIkA, (20) kAlidAsakRta jyotirvidAbharaNaH jinacandrakRta siddhAntaranikA temaja bhAvaratnanI subodhinIga 181 sArasvatavibhramanI avacUrNi 169-173] (21) mahAdevakRta mahAdevIsAraNI anikArikAH enAM traNa vivaraNa Adi 173 dhanarAjakRta dIpikA ityAdi. 181 bhU-dhAtu: 173 (22) vivAhapaTalaH amarano bAlAvabodha. 181 (5) amarasiMhakRta amarakoza AzAdharakRta (23) gaNezakRta prahalAghavaH enAM TIkA TIkA ne "zaMkhezvara pArzvanAthanI stuti 173| ane TippaNa temaja yazasvatsAgaranI kRtio 181 (6) zrutabodhaH enI cha TIkA 174 | (24) dinakaranI candrArkaH kRpAvijayanI vRtti182 (7) kedArakRta vRttaratnAkara enI cha TIkA174-175 (25) bhaTTotpalanI pAMcAzikA (8) daMDikRta kAvyadarza mahimodayanI TIkA. 182 tribhuvana-candranI TIkA 175-176/ (26) haribhaTTakRta bhuvanadIpaka: (9) rudraTata kAvyAlaMkAraH 176-177 lakSmIvijayano bAlAvabodha. namisAdhunI vRtti ne AzAdharakRta nibandhana (27) rAjarSibhaTTakRta camatkAracintAmaNiH (10) mammaTakRta kAvyaprakAza enI abhayakuzaLanI bAlAvabodhinI saMketAdi cha TIkA, saMketanuM aOcU0 (28) horAmakaranda: sumati harSanI TIkA 182 ane viveka sAthe sAmya temaja (29) vasantarAjIyazakuna, zakunanirNaya kAvyaprakAzano abhyAsa. 177-178| yAne zakunArNavaH bhAnucandramaNinI vRtti. 182 For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha vistRta viSayAnukrama bhAga-1 [43] 43 viSaya pRSTha viSaya (30) vAglaTakRta aSTAMgahRdayaH (32) vararucikRta yogazataH AzAdharakRta TIkA. 183| pUrNasenanI vRtti. 184 (31) nAgArjunakRta AzcaryayogamAlA bhartuharikRta nItizataka. 184 yAne yogaratnamAlAH guNAkaranI vivRti. 183 dhanasAranI TIkA ane sarvArtha siddhimaNimAlA. 185 183 194-195 196-199 pariziSTa : 1 graMthakAronI sUcI 186-199| (A) digambara (a) zvetAmbara ane yApanIya graMthakAra 186-193 (I) ajaina pariziSTa : 2 graMtho ane lekhonI sUcI 200-235 (A) digambaragraMtho (a) zvetAmbara ane yApanIya graMtho 200-225 (I) ajainagraMtho 225-230 230-235 pariziSTa : 3 236-253 saMketasUcI prakIrNaka vizeSanAmo 254-255 (zuddhi-patraka) pR. 5. azuddha 34 26 citrAlaMkAra 34 28 naM. 51 63 30 Ti: 5 106 21 prakAza 107 12 eriyA, 107 26 ji.A.dra. 107 27 bhAratI : 114 9 kAvyAnu 114 31 1972 A.D. 115 9 ja. sA. 121 14 Aspects zuddha pR. 5. azuddha [citrAlaMkAra 121 23 vyAkhyA vyAkhyA] naM. 51] 144 23 tattvArtha [tattvArtha Ti. 7 144 24 gaMgA gaMgA] prakAzana 145 14 zrI himAMzu [zrI himAMzu [kezariyA 148 20 rupya rUpya ji.A. TrasTa | 185 13 pANinIya [pANinIya bhAratI] 185 15 vaghaTIkA vadhaTIkA [kAvyAnuM | 185 20 sAdhu AnaMda sAgarajI sAdhu.] 1972 A.D. ]] 214232 medhamAlA meghamAlA jai. sA. 2142/33 medhamAlA meghamAlA [Aspects | 2142/33 medhamAlA meghamAlA For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijayamunicandrasUri saMpAdita-saMkalita prakAzita graMtho hIrasaubhAgya (saTIka) pravacana sAroddhAra viSamapada vyAkhyA dasamAvagacariyuM dharmaratnakaraMDaka kathAratnAkara prabhAvaka caritra (gujarAtI bhASAMtara) upamiti kathoddhAra kartA : paM. zrI haMsaratnagaNI vIranirvANa saMvata aura jaina kAlagaNanA : le. paM. kalyANavijaya gaNI zramaNa bhagavAna mahAvIra : 5. kalyANavijaya gaNI jIvAjIvAbhigama A. haribhadrasUriTIkA (mudraNAlayamAM) jaina sAhityano saMkSipta itihAsa le. mohanalAla desAI dasavaikAlikasUtra : pU. A. bha. zrI bhadraMkarasUri ma. sA. nA vivecana sAthe karmagraMtha 1 thI 5 : ramyareNu, zAMtinAtha caritra-sAnuvAda : ramyareNu, dAnopadezamAlA-savivecana : ramyareNu te pU. A. bha. zrI yazovijayasUri ma. sA.nI vAcanAo F darisaNa tarasie bhA. 1 darisaNa tarasie bhA. 2 Apa hi Apa bujhAya RSabha jinezvara pritama mAharo AtamajJAnI zramaNa kahAve AtmAnubhUti bichurata jAye prANa so hi bhAva nigraMtha mere avaguNa citta na dharo prabhuno pyAro sparza astitvanuM paroDha anubhUtinuM AkAza -: prAptisthAna : A. zrI OMkArasUri ArAdhanA bhavana subhASacoka, gopIpurA, sUrata-395001. phona : 2426531 For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P.13 upoghAto upodaghAta, prastAvanA ane bhUmikA e sAmAnya rIte paryAyavAcaka zabdo gaNAya che. tema chatAM upodaghAta' e vadhAre gauravazALI zabda gaNAya che. ene mATe aMgrejImAM inTroDakazana (Introduction) zabda vaparAya che. 'upAdyAta' e graMthanuM mahattvanuM aMga che. AnA samarthanArthe eTaluM ja kahevuM basa thaze ke niryuktikAra bhadrabAhu svAmI e je AvasmayanI nijajutti racI che. teno prAraMbha enA aMzarUpa vizthAnistutti (upodyAta-niyukti)thI karAyo che. 'upodyAta' e graMthanA pravezadvAranI garaja sAre che ane sAthe sAthe enA hArda upara prakAza pADe che-enA niSkarSanI rajUAta kare che. A bAbatone lakSyamAM rAkhI huM ahIM upodaghAta lakhuM chuM. sauthI prathama huM ene be vibhAgomAM vibhakta karuM chuM. (1) nivedana ane (2) mUlyAMkana. nivedana dvArA meM kaI paristhitimAM A pustaka racavAnuM mAthe lIdhuM-ene aMge mArI zI taiyArI hatI temaja A pustakanI racanA meM kai paddhatie karI che. e be mukhya bAbato huM vicAravA icchuM chuM. tema karyA pachI "mUlyAMkana" rUpa bIjA vibhAgamAM huM cAra bAbata vicArIza. (1) jaina saMskRta sAhityamAM zramaNavarga ane zrAvaka-vargamAMthI kono kevo ane keTalo phALo che? (2) jaina saMskRta sAhityano yugadITha phAla zo che ? - e sAhityanAM vividha aMgono vikAsakrama kevo che ? (4) eno niSkarSa kevo che ? (a) nivedana utthAnikA- A pRthvI uparanA samasta jIvomAM manuSyo enI vANI ane vicArazaktine laIne agrasthAna bhogave che. A be amUlya sAdhanonA sadupayoga dvArA e samagravizvanuM kalyANa karI zake evuM enAmAM sAmarthya che, paraMtu enA AvirbhAvamAM bAhya paristhitinI anukULatA paNa jevo tevo bhAga bhajavatI nathI. suyoga- sAmAnya manuSyono vicAra karIzuM to jaNAze ke enI zaktino vikAsa enI aicchika pravRttine pallavita, puSmita ane phalita karavA mATe kevuM sthAna maLe che te upara AdhAra rAkhe che. sau koine sarvadA AMtarika yogyatA ane mAnasika valaNa anusAra ja kAryo karavAnAM maLe evo suyoga sAMpaDavo mahAmuzkela che. sadbhAgye mArA jIvananA eka kSetramAM to mane A jAtano suyoga ochevatte aMze paNa prApta thayo che. aicchika viSaya tarIke "gaNita' pasaMda karI bI.e.nI parIkSAmAM ane AgaLa jatAM ema. e. mATe paNa e ja viSaya cAlu rAkhI e parIkSAmAM paNa huM uttIrNa thayo. parIkSAnI dRSTie to gaNitanA abhyAsanI A pUrNAhUti gaNAya. mAruM gaNitanuM jJAna kaTAI na jAya eTaluM ja nahi paNa emAM huM uttarottara vRddhi karI zakuM evo suyoga paNa mane ema.e.nI parIkSAmAM uttIrNa thayA bAda tarata ja sane 1918mAM gaNitanA adhyApaka tarIke muMbaInI vilsana kaoNlejamAM mArI nimaNuMka thavAthI maLyo. P-14 For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 [46] jaina saMskRta sAhityano ItihAsa P.15 abhyAsa- gaNitazAstra e vicArazaktine vyavasthita, vikasita ane kendrita karavAmAM sabaLa phALo Ape che. AthI gaNitajJane tattvajJAnanA kSetramAM viharavuM sugama thaI paDe che. game tema paNa mane A kSetre prathamathI ja AkarSyA che, ene laIne "zAstravizArada' jainAcArya sva. vijayadharmasUrijInuM muMbaimAM cAturmAsa thatAM emanA vidvAna ziSyonA-khAsa karIne "cAyatIrtha" nyAyavizArada' upAdhyAya sva.maMgaLavijayajI ane "nyAyavizArada' "nyAyatIrtha' munirAjazrI nyAyavijayajInA jJAnano A dizAmAM meM lAbha lIdho. ethI huM tattvajJAna ane sAhityanA viziSTa ane samucita abhyAsa mATe zrIgaNeza mAMDI zakyo. sane 1923mAM "muMbaI vidyApITha" taraphathI gaNitazAstrane aMge saMzodhanadAna (Research grant) maLatAM jaina sAhitya viSe vicAravAnI mane amUlya taka maLI. sAthe sAthe e arasAmAM uparyukta nyAyavijayajInI nyAyakusumAMjalinA aMgrejI ane gujarAtI anuvAdo temaja spaSTIkaraNo taiyAra karavAno lAbha maLatAM huM kalama pakaDatAM zIkhyo. yogyatA-mArA abhyAsane daDhIbhUta karavA mATe ane eno yatheSTa vikAsa sAdhavA mATe meM eka pachI eka nAnI moTI kRtio taiyAra karavA mAMDI. tema thatAM jaina sAhityathI dhIme dhIme vadhAre ne vadhAre paricita banato gayo. anekavidha bhASAomAM racAyelA A vizALa kSetrane pahoMcI vaLavA mATe mArAmAM baLa hatuM nahiM. paraMtu mArI paristhitie mane puNyapattana (pUnA)nA "bhAMDArakara prAcyavidyA-saMzodhana-maMdira" dvArA muMbaI sarakAranI mAlikInI pAMceka hajAra jaina hastalikhita prationuM vistRta ane varNanAtmaka sUcIpatra taiyAra karavA jevuM bhagIratha kArya upADavA preryo. AnuM pariNAma e AvyuM ke huM jaina sAhityanA itihAsanI AchI rUparekhA AlekhavA jeTalI zakti meLavI zakyo. tema thatAM meM jaina sAhityane "Agamika' ane "anAgamika' ema be vargamAM vibhakta karI prathama vargane anulakSIne eno itihAsa aMgrejImAM Alekhyo, ane "muMbai vidyApITha" taraphathI prakAzanadAna (Publication grant) maLatAM e sane 1941mAM meM prasiddha paNa karyo. A kArya thatuM hatuM. te daramyAna anAgamika sAhityano paNa aMgrejImAM itihAsa racavA mATenI sAmagrI huM taiyAra karato gayo. A itihAsanuM kArya to Aje keTalAMye varSo thayAM pUruM thayuM che, paraMtu enA prakAzana-kharcane pahoMcI vaLavA jevI mArI Arthika paristhiti nahi hovAthI e Aje to aprakAzita che. A kArya upADI levA mATe meM vividha saMsthAone patro lakhyA temaja jaina komane udezIne lekha paNa lakhyo, paraMtu atyAra sudhI to enA prakAzana mATe kazo prabaMdha thayo nathI. ethI mane svAbhAvika rIte thoDoka to kheda thAya ja ne? vizeSa kheda to e thAya che ke muMbaI vidyApIThe A pustaka aMge prakAzana-dAna ApavAnI babbevAra icchA darzAvI chatAM teno huM lAbha lai zakayo nathI. anAgamika sAhityanA itihAsa mATe meM lIdhelo parizrama sarvathA niSphaLa gayo nathI e AnaMdanI vAta che, kemake emAM pIraselI sAmagrIno thoDoka upayoga pAiya (prAkRta) bhASAo ane P-16 1. AnuM nAma "anAgamika sAhityano ItihAsa che. e lekha "AtmAnaMda prakAza" (pu.-47 aM.10)mAM prasiddha karAyo che. 2. AnA prakAzanano tamAma kharca meM pUro pADyo che, joke prakAzaka tarIke mAruM nAma nathI. For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta [47] 47 sAhitya nAmanA mArA pustakamAM temaja A prastutamAM paNa karI zakyo chuM. evI rIte AgamonuM digdarzana nAmanuM mAruM pustaka paNa mane prastuta pustaka lakhavAmAM aMzataH upayogI nIvaDyuM che. 'pAiya'nA arthanI vyApaktA-jaina sAhityanA pAiya, saMskRta ane drAviDa ema bhASAdRSTie mukhya traNa khaMDo paDe che. 'pAiya'no artha vyApaka svarUpe vicArAya to e bhASAthI maraTThI (mAhArASTrI), soraseNI (zaurasenI), mAhI (mAgadhI), pesAi (paizAcI), ane cUliyApesAi (cUlikApaizAcI) e pAMca ja ke e uparAMta avaDha (apabhraSTa) nAmanI chaThThI bhASA ke pAli zuddhAM samajavAnI che ema nahi, P-17 paraMtu ApaNA dezanI vividha prAdezika bhASAo sudhI enA kSetrano vistAra che. pAli ane prAdezika bhASAone bAda karatAM anya bhASAomAM racAyelI kRtio viSe meM uparyukta be pustakamAM vicAra karyo che ane e dvArA aDhamAgahI (ardhamAgadhI) vagere pAiya bhASAmAM racAyelA sAhitya pUrato sAmAnya paricaya to huM jagat samakSa rajU karI zakyo chuM. Ama meM prathama khaMDa mATe namra prayAsa karyo che. bIjo khaMDa eTale jaina granthakAroe saMskRta bhASAmAM sarjeluM vividha ane vipula sAhitya. Ano paricaya thoDe ghaNe aMze paNa A pustaka pUro pADe che. e taiyAra karavAnuM kAma "zrImukti-kamala-jaina-mohana-mAlA''nA kAryAdhikArI zrIlAlacaMda naMdalAla vakIla taraphathI tA. 6-8'-52 ne roja soMpAyuM hatuM ane meM tamAma lakhANa tA. 16-12'-53ne roja emane pahoMcatuM karyuM hatuM. gaye varSe sapTembara mAsamAM enuM mudraNa kArya zarU karAyuM hatuM. mane abhilASA-trIjo khaMDa drAviDabhASAmAM guMthAyelA sAhityane lagato che eTale eno itihAsa to huM svatantrapaNe hAla turaMta AlekhI zakuM tema nathI. AthI atyAre to mAre prAdezika bhASAomAMkhAsa karIne gujarAtImAM racAyelI jaina kRtiono viSayadITha itihAsa taiyAra karavAnuM kAma bAkI rahe che. A mATe upayogI thai paDe evA mArA keTalAka lekho prasiddha thayA che ane keTalAka chapAyA vinAnA mArI pAse che. A temaja bIjI Avazyaka sAmagrI ekatrita thatAM A itihAsanuM kArya paNa karI zakAya. jo A saMsthA ke anya koi eno prakAzanArthe prabaMdha karavA taiyAra thaze to e huM sAnaMda hAtha dharIza. yojanA- prastuta pustaka meM be khaMDamAM vibhakta karyuM che ane enAM sArvajanIna sAhitya' ane "dhArmika sAhitya" evAM nAma anukrame yojyAM che. "sArvajanIna" zabda ja sUcave che tema A khaMDamAM rajU karAyelA viSayo sau koine mATenA che temaja sau koine upayogI thAya tevA che. emAM sAMpradAyikatAne mATe avakAza nathI. Ama e binasAMpradAyika (secular) che. bAkI e vAta to sAcI che ke lekhakanI potAnI dhArmika mAnyatAonuM AchuM pratibimba to koipaNa kRtimAM prakaTa ke pracchanna svarUpe prAyaH paDe ja. "( 1. AnA prakAzanano saMpUrNa kharca meM pUro pADyo che. 2. 'kalikAsarvajJa'hemacandrasUrie siddhahemacandra (a.8, pA. 1, sU.3)mAM A bhASAne 'ArSa prAkRta' kahI che. 3. 'drAviDa'thI kAnaDI, tAmila, telugu ane malayAlama e cAra bhASA gaNAvAya che. pro. e. cakravartIe "Jaina Literature in Tamil" nAmano nibaMdha lakhyo che ane e jaina siddhAMta bhavana'' taraphathI ArAthI i. sa. 1943mAM chapAvAyo che. 4. "sArvajanIna''no artha sarvajanone hitakArI evo paNa thAya che paNa e artha ahIM sarvAMze abhipreta nathI. ahIM to sArvajanika e arthamAM meM Ano prayoga vizeSataH karyo che. For Personal & Private Use Only P-18 www.jalnelibrary.org Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 [48] jaina saMskRta sAhityano ItihAsa sArvajanIna sAhitya e sarvadezIya sAhitya che ane ema hovAthI emAM nIce mujabanAM zAstrone meM sthAna ApyuM che.' vyAkaraNa, koza, chaMdazAstra, alaMkArazAstra (kAvyazAstra), nATyazAstra, saMgItazAstra, kAmazAstra, gaNitazAstra, nimittazAstra, sthApatya, mudrAzAstra, vaidaka, pAkazAstra, vijJAna ane nItizAstra. A badhAM zAstro lAkSaNika sAhityanAM aMgo gaNAya che. ene aMgrejImAM "Technical Sciences" kahe che. samagra sAhityamAMthI sArvajanIna sAhitya bAda karatAM bAkI je rahe tene meM asArvajanIna ke ekadezIya ke sAMpradAyika na kahetAM 'dhArmika' kahyuM che. "sAMpradAyika' evo prayoga khoTo nathI, paNa P-19 keTalAkane emAM anya prakAranI gaMdha Ave che. ethI meM e jato karyo che. dhArmika sAhityamAM prAya: viSayanI mahattAnI apekSAe emAM enA lekhakanI dharmabhAvanAnuM varcasva vizeSa hoya che. e lekhakane je dharma priya che- Atmonnati mATe ene je mArganuM darzana karAvavuM ucita jaNAyuM che te mArgane sacoTa rIte rajU karavAnI enI prabaLavRtti hoya che. Ama e sAhityadhArmika che eTale e sarvadezIya nahi paNa ekadezIya che ane sAMpradAyika che, kemake bhinna vAtAvaraNamAM ucharelA ane anya mArge mukti meLavavAno manoratha sevanArane jainamArga rucikara na jaNAya to temAM navAI nahi. A dhArmika sAhitya" nAmanA dvitIyakhaMDanA meM cAra upakhaMDa pADyA che. (1) lalita sAhitya(Belles-Lettres), (2) dArzanika sAhitya, (3) anuSThAnAtmaka sAhitya ane (4) avaziSTa sAhitya. anya rIte vicAratAM samagra dhArmika sAhitya"nA nava vargo pADI zakAya. (1) zravya kAvyo, (2) dazya kAvyo (nATako ityAdi), (3) aitihAsika sAhitya, (4) dArzanika sAhitya, (5) aupadezika (Didactic) sAhitya, (6) AdhyAtmika sAhitya, (7) maMtrazAstra ane kalpa, (8) vidhividhAna (kriyAkAMDa) ane (9) prakIrNaka. ahIM 'zravya' kAvyothI jinacaritro, purANo ane anya mahAkAvyo, kanyAzraya-kAvyo, ane kasaMdhAnakAvyo, laghu-kAvyo, khaMDa-kAvyo, caMpUo ane stutistotro temaja kathAo, caritro ane prabaMdho samajavAnAM che. aitihAsika sAhityamAM aitihAsika prabaMdho ane vijJaptipatro uparAMta zilAlekho vagere aitihAsika sAmagrIno samAveza karAyo che. dArzanika sAhityathI khAsa karIne nyAya ane tattvajJAna (darzanamImAMsA) e be abhipreta che. P-20 sAhityanA (1) lalita ane (2) lalitetara ema paNa be vibhAga paDAya che. temAM lalita' sAhityathI zravya ane dazya kAvyo, vArtAo ityAdi samajavAnAM che, jyAre lalitetara sAhityathI 1. vyAkaraNa ItyAdi lAkSaNika sAhitya utkIrNa svarUpe jaNAtuM nathI ethI enA upakhaMDa paDAyA nathI. 2. A be vibhAga pADI enA upaprakAronI samajaNa zrI. IzvaralAla, 2. davee racelo ane sane 1952mAM prakAzita thayelo gujarAtI sAhatyino saMkSipta itihAsa (bhA. 2, pR.9) pUrI pADe che. 3. AmAM kathAo, TucakAo, navalikA, navalakathA, mahAnavala ityAdino samAveza karAya che. For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodaghAta [49] 49 itihAsa, tattvaciMtana, bodhapradhAna sAhitya, bhASA-zAstra ityAdi samajavAnAM che. lalita sAhityamAM rasa kendra sthAne hoya che ane e kalpanA, Urmi, sauMdarya ItyAdi tattvo vaDe zobhe che. jainone hAthe sarjAyelA saMskRta sAhityanI vizALatAno mane pUrepUro khyAla nahi hovAthI ane evo khyAla ApanAruM koI viziSTa sAdhana paNa nahi jaNAyAthI ekabAju A sAhatyinA itihAsanuM kalevara dhAravA karatAM vadhAre vadhI gayuM ethI ane bIjI bAju A pustaka eka ja hase ane te paNa satvara prakAzita karavAno prabaMdha thaI zake tema na hatuM ethI pR.1-48 chapAI jatAM e traNa hame prasiddha karavAnuM nakkI karAyuM ane ene laIne "ajaina kRtionAM jaina vivaraNo" nAmanuM je aMtima prakaraNa hatuM tene, traNe pariziSTone temaja A upoddhAtanA khAsa karIne mUlyAMkanarUpa aMzane traNa bhAgomAM vibhakta karavAnI yojanA hAtha dharAI. e yojanA mujaba prastuta pustaka traNa vibhAgamAM prasiddha thanAra che. prathama vibhAgamAM "sArvajanIna sAhitya' nAmanA prathama khaMDano soMze samAveza karAyo che. bIjA vibhAgamAM dhArmika sAhitya' nAmanA dvitIyakhaMDanA prathama upakhaMDa nAme 'lalita sAhityane sthAna apAyuM che, ane trIjA (aMtima) vibhAgamAM e khaMDanA bAkInA upakhaMDone lagatuM nirUpaNa rajU karAyuM che. jainonA "zvetAMbara ane digaMbara' e be vibhAgo Aje paNa mojuda che ane suprasiddha che, P21 paraMtu eka veLA 'pApanIya' tarIke oLakhAvAtA jaino paNa hatA, e traNenA sAhityano pRthak pRtha6 paricaya na ApatAM e traNenA sAhityano eka sAthe sAmaTo saikAdITha meM vicAra karyo che. zvetAMbarono, yApanIyono temaja digaMbarono phALo keTakeTalo che e sahelAithI judo jANI zakAya te mATe meM pariziSTamAM e rIte noMdha lIdhI che. jainoe je jAtajAtanA viSaya paratve kRtio saMskRta bhASAmAM racI che. enA mukhya be vibhAgo pADI zakAya. (1) mULa kRtio ane (2) vivaraNAtmaka kRtio. bIjA vibhAganA cAra peTAvibhAgo paDAya. (1) jaina saMskRtakRtio aMgenAM saMskRta vivaraNo. (2) jaina pAIyakRtio paratvenAM saMskRta vivaraNo. (3) ajaina saMskRtakRtio uparanAM saMskRta vivaraNo. (4) ejaina pAThayakRtio paratvenAM saMskRta vivaraNo. Ama ekaMdara pAMca prakAranuM je saMskRta sAhitya jainoe racyuM che tene kayA krame rajU karavuM e prazna mane A kArya meM svIkAryuM tevAmAM mUMjhavato hato. enuM eka kAraNa e hatuM ke je ajaina kRtio upara jaina vivaraNo maLe che te mULa prakRtiono khapa pUrato paricaya to jarUra ja Apavo evI prakAzanasaMsthA taraphathI munizrI yazovijayajIe darzAvelI sabaLa IcchAne mAre mAna ApavAnuM hatuM. 1. Ane laIne aMtima prakaraNanAM nimnalikhita traNa prakaraNo paDAyAM che (a) ajaina lAkSaNika sAhityamAM jaina saMskRta vivaraNo. (A) ajaina sAhityamAM jaina saMskRta vivaraNo. (i) ajaina dArzanika sAhityamAM jaina saMskRta vivaraNo. 2. vicAro gauDavahanI haripAlakRta TIkA ane saMhayarAsa nAmanI muslima kRtinA vivaraNo. 4 (bhA.1) For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P-22 50 [50] jaina saMskRta sAhityano ItihAsa uparyukta pAMca prakAranA sAhitya paikI pAiya kRtinAM saMskRta vivaraNorUpa be prakArane bAjue rAkhatAM bAkInA traNanA kramane aMge nIce mujabanA traNa mArga ane sUryA hatA. (1) sauthI prathama jaina granthakAranI mULa kRtino paricaya ApI sAthe sAthe ja e viSayanI je ajainakRtine lakSIne je vivaraNAtmaka sAhitya emaNe yoryuM hoya teno vicAra karavo ane e rIte pratyeka viSayanuM te granthakAra pUratuM saLaMga vaktavya rajU karavuM. (2) prakaraNanA be vibhAgo pADI bIjA vibhAgamAM ajainakRtinA vivaraNAtmaka sAhityano ullekha karavo. | (3) vividha viSayone lagatI je je ajainakRtio upara jaina vivaraNo che teno pustakanAM aMtamAM eka sAmaTo eka svataMtra prakaNarUpe pUrve carcAyelA viSayanA krame vicAra karavo. ahIM je traNa mArga sUcavAyA che te paikI prathama mArga grahaNa karAya to ajainakRtiono saMkSipta paricaya te sthaLe ApavAnI vAta to jatI karavI paDe. nahi to A pustakanI yojanA pAchaLano Azaya yathAyogya svarUpe jaLavAI na rahe ane jainono ajainakRtione aMge je mahattvano phALo che teno bhAgye ja khyAla Ave. bIjo mArga pasaMda karAya to temAM be vAMdhA Ave. (1) kAlakrame viSayanI akhaMDitatA jaLavAI na rahe ane (2) jainono ajainakRtione aMgenA phALAno khyAla to Ave paNa e kaTake kaTake rajU thato hovAthI eno ekadama paripUrNa khyAla na Ave. trIjo mArga svIkAravAthI jainono phALo to samagrapaNe jovA jANavAnI taka maLe paraMtu "jaina" ane "jaina" evA sAhitya aMge paNa bhedo paDAya tenuM zuM ? evo prazna koI uThAve. Ano uttara e che ke e bhedo to samagra saMskRta sAhityano itihAsa lakhanAra na pADe to hajI cAle, paraMtu prastuta puskanuM nAma ja ane udeza kahI Ape che tema e be bhedo to jainonA phALAnA mUlyAMkana aMge jarUrI ja che eTale pADavA ja paDe. Ama AnuM samAdhAna thaI zake eTale pahelA be mArga karatAM A trIjo mArga samucita jaNAya che. Ama eka yA bIjI rItanI je Apatti traNe mArga mATe sUcavI zakAya teno toDa meM ema kADhyo che. ke koIpaNa viSayano saLaMga paricaya ApatI veLA je ajainakatine aMge vivaraNAtmaka sAhitya hoya tenI tenA praNetAnA ullekha veLA noMdha karavI, paraMtu mULakRtinA nAmollekha uparAMta e viSe vizeSa kazuM tyAM na kahetAM ajaina kRtionAM jaina saMskRta vivaraNone aMge lakhAyela svataMtra prakaraNa joI levAnI bhalAmaNa jarUra jaNAya to TippaNa dvArA karavI. A pustakamAM je sAhitya rajU thayuM che tenI bhASAnA saMskRta ane pAiya e be bhedane laIne vivaraNonA be prakAro paDe che. (1) saMskatakRtionAM saMskRta vivaraNo ane (2) pAThayakRtionAM saMskRta vivaraNo. A baMnenuM nirUpaNa bheguM ApavuM ke kema e prazna paNa prastuta pustakanI yojanA vicAratAM upasthita thayo hato. eno toDa meM evo kADhyo che ke baMnene pRthasthAna ApavuM jethI caMdrarSi ane zIlAMkasUri jevAne e dvArA sthAna maLI rahe, kemake A sUrionI eka saMskRta svataMtra racanA ke saMskRta granthanA vivaraNarUpa racanA hajI sudhI to maLI AvI nathI. Ane laine "jaina P-23 For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta [51] 51 pAIyakRtionAM saMskRta vivaraNo" e nAmathI meM eka pRthak prakaraNa racyuM che, ane e vivaraNono ullekha parvenAM prakaraNomAM yathAsthAna te te pAiyakationA vivaraNakArano saiko vicAratI veLA zakya hatuM tyAM karyo che. jainonAM saMskRta vivaraNothI vibhUSita ajaina pAThayakRtio gaNIgAMThI che, ane te paNa kAvyone aMgenI ja hoya ema lAge che. AthI ene mATe svataMtra prakaraNa na yojatAM meM "ajaina "lalita sAhityanAM jaina saMskRta vivaraNo" nAmanA prakaraNamAM eno samAveza karyo che. saMskRta kAvyono viSaya pUrNa thatAM enA pachI Ane sthAna ApyuM che. A pustakano viSaya jaina saMskRta sAhitya che eTale emAM samasaMskRta kRtionuM nirUpaNa P-24 to hoya ja ane che, paraMtu evI paNa keTalIka jainakRtio che ke je saMpUrNatayA saMskRtamAM nathI. AvI kRtiomAM (1) ardhasaMskRta, (2) saMskRta vagere aneka (be karatAM vadhAre) bhASAomAM racAyelI kRtio eTale ke anekabhASAtmaka (Poly-glot) kRtio, (3) cUNio ane (4) mukhyatayA pAipamAM racAyelI paraMtu koi koivAra, saMskRtimAM kaMDikAo rajU karatI kRtiono-dhavalA vagereno samAveza thAya che. A cAre jAtanI kRtio paikI chellI be jAtanI kRtione meM ahIM sthAna ApyuM nathI. re pahelI benA vicAra mATe meM svataMtra prakaraNa na yojatAM eno yathAsthAna nirdeza karyo che. kemake enI saMkhyA alpa che ane eno saMbaMdha kAvyo sAthe-mukhyatayA stutistotro sAthe che. tema chatAM AnI eka saLaMga noMdha hoya to sAruM ema vicArI samasaMskRta ardhasaMskRta ane anekabhASAtmaka kRtionI kramavAra sUcI bIjA vibhAgamAM meM ApI che. lalita sAhityanA nirUpaNane aMge mane je cAra prazno skUryA hatA ane eno meM je toDa kADhyo hato te bAbatane prastuta pustaka traNa vibhAgamAM prasiddha karavAnuM nakkI thatAM meM ahIMthI jatI karI dvitIya vibhAganA upodyAtamAM sthAna ApyuM che. sAdhya ane sAdhana- sAhityanI sRSTinAM be mukhya aMga che. (1) sAhityanuM sarjana ane (2) ene mATenA Avazyaka bodhanI sAmagrI. AmAM sAmagrIrUpa sAhityane eka rIte sAdhyanI koTimAM mUkI zakAya to bIjI rIte vicAratAM ene sAdhananI koTimAM sthAna apAya. AthI ema kahI zakAya ke vyAkaraNa, koza, chaMda ane alaMkArane aMgenA grantho e sAdhya temaja sAdhana baMnenI garaja sAre che ane tema hovAthI-e sAdhanarUpa hovAthI prastuta sAhityanA ItihAsamAM meM enAthI zarUAta karI che. vijJAna' nAmanA paMdaramAM prakaraNamAM vividha viSayone lagatI kRtio ApatI veLA meM viSayanI prAyaH mahattA ke vyApakatAne lakSyamAM rAkhI viSayono krama goThavyo che ane e krama lakSmIne kAlakrama rAkhyo che. emAM meM eka ja viSayanI kRtiono ekasAthe paricaya Apyo che. sattaramAM (aMtima) prakaraNamAM vyAkaraNanA sUtrothI garbhitakRtione temaja amarakozanA Adya padyanI pUrtirUpa kRtine paNa meM sthAna ApyuM che, jo ke A kRtio te te mULa ajaina granthonAM vivaraNarUpa nathI. AnAM traNa kAraNa che (1) A prakAranI kationI saMkhyA gaNIgAMThI che. (2) A kRtionuM parimANa alpa che. 1. A jAtanI kRtionI noMdha meM pAIpa (prAkRta) bhASAo ane sAhitya (pR.215-218)mAM lIdhI che. P-25 For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P-26 para [52] jaina saMskRta sAhityano ItihAsa (3) A kRtio kaMI koI lalita kAvyanI pAdapUrtirUpa nathI ke jethI e sAhityanA nirUpaNanA prasaMge eno vicAra karI zakAya. tyAzraya-kAvya- keTalAka jaina graMthakAroe bhaTTikAvyanI jema lyAzraya-kAvya racyAM che ane e dvArA vyAkaraNanA viSayane sthAna ApyuM che. A paristhitimAM e prazna koi uThAve ke A pustakanA trIjA prakaraNamAM "kalikAlasarvajJa hemacandrasUrikRta nyAzrayakAvyane ane sattaramAM prakaraNamAM jinaprabhasUrikRta vecAzrayakAvyane kema sthAna apAyuM nathI? Ano uttara e che ke A jAtanAM kAvyomAM vyAkaraNa uparAMta kAvyatattva paNa agrasthAna bhogave che eTale ekIvakhate to game te ekane ja prAdhAnya ApI eno paricaya ApI zakAya. vizeSamAM A kRtionAM nAmamAM "kAvya' evo aMza joDI eno jema vyavahAra karAya che tema vyAkaraNa joDIne karAto nathI. vaLI kAvyonA paricaya mATe dvitIyakhaMDano prathama upakhaMDa che ja eTale ahIM e yAzraya-kAvyono paricaya Apyo nathI. tema chatAM jo A nyUnatA ja jaNAtI hoya to A upAdyAta dvArA enI huM noMdha to lauM chuM. aividhagoSThI- A kRti vyAkaraNa, chaMda, kAvyazAstra ane tarka ema cAra viSayone sparze che eTale eno paricaya ahIM ke dvitIyakhaMDanA dvitIya upakhaMDamAM ApI zakAya. A be vikalpamAMthI meM bIjo vikalpa svIkAryo che, kemake A kRtimAM tattvanuM-deva, guru ane dharmanA svarUpanuM nirUpaNa sauthI vadhAre pramANamAM che. tema chatAM bAkInA traNa viSayanI saMkSipta rUparekhA to pR. 301-302, 304 ane 30pa-306 meM AlekhI che. kRtionA paricayanI paddhati- A pustakamAM meM je vividha kRtiono paricaya Apyo che temAM svatantra jainakRtino paricaya ApatI veLA meM sauthI prathama enAM nAmAMtara hoya to te sAthe sAthe darzAvI enA racanA samayano-enA graMthakAre nirdezelA ke kAmacalAu anumanAyelA samayano ullekha karyo che. tyArabAda enA kartAnuM nAma maLatuM hoya to teno nirdeza karI emanA guru vagerenI ane sAMsArika saMbaMdhI mAhitI jANavAmAM hoya to tenI temaja emanI anya kRtinI noMdha lIdhI che. amuka amuka granthakAranI kRtionI saMkhyA ghaNI moTI hoya eve prasaMge meM e kRtionAM nAma gaNAvyAM nathI, kemake tema karavA jatAM e paikI jeTalI kRtio prakAzita thayelI hoya tenI noMdha mAre meM svIkArelI paddhati anusAra TippaNImAM karavI paDe ane ema karavA jatAM to granthanA mULa lakhANa ane TippaNInuM samatolapaNuM jaLavAI na rahe. granthakAra viSe paricaya ApyA bAda enI prastuta kRtinA bAhya kalevarano-enA zAbdika P-27 1. A siddhahemacaMdra nAmanA vyAkaraNamAMnA saMskRta ane pAiya bhASAne lagatA niyamo upara prakAza pADe che. sAthe sAthe e [mUlarAjathI mAMDI] "paramAta' kumArapAlane aMge mAhitI pUrI pADe che. 2. A kAtaMtra vyAkaraNanI durgasiMhe racelI vRttinA spaSTIkaraNanI garaja sAre che. emAM zreNikanArezvaranuM caritra AlekhAyuM che. 3. nAma ane bhASA e paNa zAbdika svarUpanAM aMga che. For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta [53] 53 svarUpano eTale ke enAM parimANa, vibhAga ane racanA-zailIno ane tyAra pachI enA AMtarika kalevarano-Arthika svarUpano arthAt enAM viSaya, saMtulana vivaraNa ityAdino meM vicAra karyo che. vivaraNAtmaka sAhityano mULakRti sAthe ghaNo gADha saMbaMdha hovAthI mULakRtinI sAthe sAthe ja, nahi ke kAlAnukrame pRthak vicAra karAyo che. TippaNamAM prakAzanane aMge ane sAkSIrUpe kaMI lakhANa hoya to tenAM nAma, sthaLa ItyAdi viSe meM noMdha lIdhI che. prakAzano- keTalAka jaina graMtha eka ja vyakti ke saMsthAtaraphathI pharI pharIne prakAzita karAyA che to keTalAka jaina graMthanAM saMskaraNonA prakAzaka bhinna-bhinna che. Ama je keTalAka grantha eka karatAM vadhAre vAra chapAyA che e darekanI noMdha karavA mATe te te prakAzana jovA jANavA maLe tema nahi hovAthI temaja A pustakanI maryAdA ityAdi jotAM enI AvazyakatA paNa nahi jaNAyAthI ghaNI kharI vAra koI eka ja prakAzananI noMdha laI meM saMtoSa mAnyo che. keTalAka graMtho prakAzita hovA chatAM tenA prakAzanAdino ullekha ahIM na thayo hoya ema banavA joga che, kemake mudrita jaina granthonuM vigatavAra adyatana sUcIpatra prasiddha karAyuM hoya ema jaNAtuM nathI eTaluM ja nahi, paNa keTalIye jaina saMsthAoe potapotAnAM sUcIpatro paNa sAhityanA itihAsa mATe kAma lAge evAM prakAzita karelAM jaNAtAM nathI. A paristhitimAM nimnalikhita pustakonI huM noMdha lauM chuM. (1) Essai de Bibliographie Jaina A phrenca kRtinA racanAra DaoN. e. gerino (Guerinot) che. emAM i. sa. 1895 sudhImAM chapAyelAM jaina pustakonI mAhitI apAI che. (2) zrIzvetAMbarIya jainagrantha mArgadarzaka (jaina granthagAIDa-AnI yojanA zrIvijayAnandasUrijI (AtmarAmajI mahArAja)nA ziSya upAdhyAya vIravijayajInA ziSya vinayavijayajIe karI che. emAM emaNe papa granthono paricaya Apyo che ane emAM AlekhAyelA lagabhaga 475 viSayono emaNe ullekha karyo che. vaLI emaNe granthanA kartA, prakAzana, prakAzanasthaLa ityAdinI paNa noMdha lIdhI che. (3) mudrita jaina zvetAMbarAdi grantha nAmAvali (gAiDa)-AnA yojaka zrIvardhamAna svarUpacaMda che. A kRtimAM saMskRta, pAiya, gujarAtI vagere bhASAmAM racAyelAM traNekahajAra pustakonI ane keTalAka nakazAnI noMdha che. vizeSamAM DaoN.gerinonA uparyukta pustakamAM je graMthakAro ane granthono ullekha che te baMnenI alaga alaga sUcI apAI che. A uparAMta e phrenca vidvAnanI kRti nAme Repertoire de Epigraphie Jaina AdhAre kayA nagara ke gAmanA keTalA zilAlekha I. sa. 1895 sudhImAM chapAyA che tenI ahIM noMdha levAI che. P.28 1. A kRti "jaina Atmananda sabhA" e bhAvanagarathI i. sa. 1914mAM prasiddha karI che. 2. A kausagata lakhANa mULa lekhakanuM che, mAruM nathI. 3. A kRti "zrImad buddhisAgara graMthamAlA"nA graMthAMka 106 tarIke "adhyAtmajJAnaprasAraka maMDala" taraphathI I. sa. 1926mAM prakAzita karAi che. 4. A kauMsagata lakhANa mULa lekhanuM che. For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 [54] jaina saMskRta sAhityano ItihAsa P.29 P-30 (8) Jinaratnakos'a [An Alphabetical Register of Jaina Works & Authors Vol. 1) A pustaka pro. hari dAmodara velaNakare aMgrejImAM racyuM che. emAM emaNe jainonA mukhyatayA saMskRta ane pAiyamAM racAyelA prakAzita temaja aprakAzita granthonI akArAdi krame noMdha lIdhI che. prakAzita graMtho mATe prakAzakanA nAma, prakAzanavarSa ityAdino ane aprakAzita granthonI hAthapothIo mATe bhaMDArono emaNe ullekha karyo che. mAnArtha prayoga- AjathI soeka varSa pUrve thaI gayelA granthakAro, rAjamahArAjAo vagerene aMge keTalAka vidvAno taraphathI sAmAnya rIte ekavacanano prayoga karAto jovAya che. meM granthakAro pUratI to A prathA apanAvI nathI arthAt emane viSe meM mAnArthe bahuvacanano prayoga karyo che ane e dvArA meM emanA pratyeno mAro Adara temaja emanI kRti pratyeno mAro anurAga vyakta karyo che. Adhunika zramaNavarga moTe bhAge jaina munivaronAM nAma AgaLa "zrI" zabda yoje che. A saMbaMdhamAM meM A zabda vidyamAna temaja AjathI lagabhaga aDadhA saikAnI aMdara kAladharma pAmelA munivaro mATe yojyo che. bAkI ethI prAcIna munivarono nirdeza karatI veLA meM e zabda vAparyo nathI. tema chatAM emane aMgenuM mAruM bahumAna eka yA bIjI rIte darzAvavA meM prayAsa karyo che. "zrI"- keTalIvAra munivaronAM nAmamAM "zrI" e mAnArthaka zabda nahi hoI emanA aMzarUpe e jovAya che. jemake zrIcaMdra. Aje eno e pramANe nirNaya karavAmAM koi koivAra muzkelI naDe che eTale AvA saMyogamAM "zrI" zabda nahi vAparavAno mAro namra mata AvakArya gaNAze. A pustakane bane teTale aMze paripUrNa ane upayogI banAvavAnA hetuthI meM traNa pariziSTo ApyAM che. (1) graMthakAronI sUcI, (2) graMthonI ane lekhonI sUcI ane (3) prakIrNaka vizeSa nAmonI sUcI, prathama sUcIne meM traNa vargamAM vibhakta karI che. (a) zvetAMbara ane yApanIya, (A) digaMbara ane (I) ajaina. bIjI sUcI mATe paNa A paddhati meM svIkArI che. trIjI sUcImAM tIrthaMkaronAM, jAtajAtanA saMpradAyanA, anuyAyIonAM, munivaronAM, gacchonAM, nRpAdika gRhasthonAM, birudonA, bhaugolika sthaLonAM, saMpAdakonAM, prakAzakonAM, prakAzana-saMsthAonAM, sAmayikonAM, saMskRta bhASAnA keTalAka prakAranAM prakAzakonAM, temaja keTalIka saMskRta bhASAonAM nAma apAyAM che. vizeSamAM virasaMvat ane zakasaMvat e be saMvatonI temaja bhAratanI Adhunika prAdezika bhASAomAM tathA videzI bhASAomAM racAyelAM bhASAMtara (anuvAda) ane rUpAMtaronI temaja prastAvanAnI noMdha A pariziSTamAM meM lIdhI che. yApanIya saMpradAyanA graMthakAro ane graMthonI noMdha bIjA benI jema svataMtra rIte na letAM meM 1. A pustakano prathama khaMDa (vibhAga) "bhAM. prA. saM. maM." taraphathI "Government Oriental Series Class c No. 4" tarIke pUnAthI I. sa. 1944mAM prasiddha karAyo che. bIjo vibhAga hajI suthI aprakAzita che. kannaDamAM racAyelA jaina graMthonI-khAsa karIne enA praNetAonI noMdha Ara. narasiMhAcArye karNATakakavicaritamAM traNa vibhAgamAM lIdhI che. e beMglorathI i. sa. 1924 ane tyAra pachI prakAzita thayA che. 2. A kasagata lakhANa mULa lekhakanuM che. 3 keTalIka vAra kRtionA ane prakAzakasaMsthAonAM nAma AgaLa paNa "zrI zabdano vyavahAra karAyelo jovAya che paNa meM enI svataMtra noMdha letI veLA "zrI" zabda tyAMthI jato karI ene pAchaLa sthAna ApyuM che. For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta [55] 55 zvetAMbaranI sAthe sAthe lIdhI che, kemake eka to e saMpradAyanI kRtio alpa pramANamAM che ane bIjuM enAM maMtavyono jhoka zvetAMbarIya siddhAnta taraphano che. zvetAMbara graMthakAro paikI munivaronAM nAma prathama pariziSTamAM ApatI veLA meM kauMsamAM P-31 yathAzakya emanA gacchano nirdeza karyo che. Ama karavAnuM kAraNa e che ke gacchadITha phALAnI tAravaNI karavI hoya to te sugama thaI paDe. abhAratIya nAmo gujarAtImAM darzAvatI veLA meM enA zuddha uccAra jANavAnI taka maLe e mATe aMgrejI joDaNI paNa ApI che. jaina graMthathI atra traNa prakAranA graMtha abhipreta che. (1) jenA kartA jaina hoya ane jeno viSaya jainadharma ke sAhitya hoya. (2) jainA kartA jaina hoya paraMtu jenI racanA ajaina kRtine udezIne hoya. pachI e lakhANa e mULa (ajaina) kRtinA vivaraNa, anuvAda, sArAMza ke paricayarUpe hoya. (3) jenA lekhaka ajaina hoya paraMtu viSaya jainadharma ke sAhityane lagato hoya. A vivakSAne lakSyamAM letAM ane zvetAMbaratvane prAdhAnya ApatAM nIcenI hakIkata phalita thAya che. (1) lekhaka zvetAMbara hoya ane lakhANa zvetAMbara maMtavyane ananusaratuM hoya to te lakhANa zvetAMbarakRti' gaNAya. (2) lekhaka digaMbara hoya ane lakhANa digaMbara matane anurUpa hoya to te lakhANa "digaMbarakRti' gaNAya. (3) lekhaka ajaina hoya ane viSaya paNa ajaina saMpradAya anusAra hoya to te "ajainakRti' gaNAya. (4-5) lekhaka zvetAMbara hoya ane lakhANa digaMbara ke ajainakRtine lagatuM hoya to te "zvetAMbarakRti' - gaNAya. jemake aSTasahastrIvivaraNa ane raghuvaMzanI TIkA. (6) lekhaka ajaina ke digaMbara hoya paNa lakhANa zvetAMbara maMtavya ke sAhityane lagatuM hoya to te P-32 "zvetAMbarakRti' gaNAya. dA. ta. jinaratnakoza ane maNi. graMthakAra athavA graMtha jaina che ke ajaina eno nirNaya jyAM thaI zakyo nathI evA prasaMge eno "jaina' tarIke kAmacalAu nirdeza karyo che. evI rIte jyAM zvetAMbara ke digaMbara viSe aMtima nirNaya thai zakyo nathI tyAM tene zvetAMbara gaNI laI nirdeza karAyo che. nAmono vinimaya- graMthakAronAM ane graMthonA nAmonI saMpradAya dITha tAravaNI karavA mATe pUratAM sAdhano mane nahi maLavAthI e banavA joga che ke je keTalAMka nAmone meM jaina tarIke noMdhyAM hoya te kharI rIte ajainanAM hoya ane evI rIte zvetAMbara ane digaMbara nAmo mATe paNa banavA pAmyuM hoya. A paristhitimAM nAmonI je pherabadalI karavAnI rahe che te sUcavavAnuM kArya hAla turata to huM sAdhanasaMpanna sujJajanone bhaLAvuM chuM. akArAdi krama- pariziSTomAM aMgrejI vagere videzI bhASAmAM lakhAyelAM nAmo sivAyanAM 1. A nAmo gujarAtI ane hindImAM nirdezAyelAM nAma pachI romana lipimAM te te pariziSTanA aMtamAM apAyAM che. For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa6 [56] jaina saMskRta sAhityano ItihAsa P-33 nAmo nAgarI lipi anusAra akArAdi krame meM ApyAM che. tema karatI veLA saMskRta-aMgrejI ane saMskRta-gujarAtI jevA kozomAM dRSTigocara thatI paddhati meM svIkArI che ane ethI sArtha gujarAtI joDaNIkoza jevomAM akArAdi krama mATe apanAvAyelI paddhatithI aMzataH ane jaina sAhityano saMkSipta itihAsamAM anusArAyelI paddhatithI adhika pramANamAM bhinnatA rahe che. aTakane prAdhAnya- Adhunika samayanA gRhasthone temanI aTaka dvArA saMbodhavAnI AjakAla prathA hovAthI temaja keTalAkanAM pUrA nAma jANavAmAM nahi hovAthI meM emanI noMdha letI veLA emanI aTakane agrasthAna ApyuM che. keTalIka vyaktionAM nAma prathama pariziSTamAM ('graMthakAra' tarIke) temaja trIjA pariziSTamAM paNa apAyAM che. Ama A nAma bevaDAvAnuM kAraNa e che ke vyaktino graMthakAra tarIke nirdeza hoya tyAre enuM nAma e nAmAvalImAM ane e vyaktino itara svarUpe nirdeza hoya tyAre enuM nAma trIjA pariziSTamAM ApavuM samucita hovAthI meM tema karyuM che. eka ja vAkyamAM baMne jAtano nirdeza hoya tevA prasaMge prAyaH "graMthakAra" tarIke ja noMdha lIdhI che. "saMskRta" zabdano ullekha trIjA pariziSTamAM nathI. AnuM kAraNa e che ke A saMskRta sAhityano itihAsa hoI e nAma to lagabhaga pratyeka pRSTha upara sahaja Ave eTale e noMdhavAno zo artha ? vivaraNonAM viziSTa nAmo- saMskRta ke pAIyamAM racAyelI kRtinA saMskRtamAM karAtA spaSTIkaraNane vividha nAme oLakhAvAya che. jemake 'TIkA, vRtti, vivRtti, vivaraNa, vyAkhyA ane bAlAvabodha. A paikI vRtti zabda vRt dhAtu uparathI temaja vivRtti ane vivaraNa e be zabdo vR dhAtu uparathI udbhavyA che. zabdArtha pUratA saMkSipta vivecanane "avacUri' ke "avacUrNi' kahe che. ene mATe "avacUrikA' ane "avacUrNikA' zabda paNa vaparAya che. "TippaNI" ane "Tippana' e enA paryAya gaNAya che. keTalAka TIkA racanAra potAnI TIkAno TIkA jevA sAmAnya nAme ullekha na karatAM enuM viziSTa nAma yoje che. AvI prathAne laIne keTalAka granthanAM vivaraNonAM viziSTa nAma maLe che. ethI e vivaraNonI noMdha meM te te granthanA peTAmAM na letAM enAM svataMtra nAme ja karI che. vizeSamAM A vivaraNAtmaka grantha che, nahi ke maulika e darzAvavA meM (phUdaDI) jevA cihnathI e nAma aMkita karyuM che. (A) mUlyAMkana "nivedana" aMge mAruM vaktavya AgaLa calAvuM te pUrve "mUlyAMkana"no viSaya have huM hAtha dharuM chuM. e pUrNa thatAM nivedanane lagatI bAkInI bAbata rajU karIza. graMthapraNayanano hetu- prAcIna samayanA jaina zramaNavaryone "graMthakAra' banavAnI ke kahevaDAvavAnI P-34 1. A paddhati zAstrIya nathI temaja samucita paNa nathI evuM mAruM namra maMtavya che. 2. hindI TIkAo-spaSTIkaraNane bhASATIkA, vacanikA ityAdi nAme oLakhavAya che. 3. keTalIkavAra 'vivRtti' zabda paNa vaparAyelo jovAya che. 4. sAmAnya rIte A gujarAtImAM hoya che. ene "Tabbo' paNa kahe che. For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta [57] 57 jarA ye lAlasA hatI nahi. eo to potAnA ziSya parivArane AtmonnatimAM sahAyaka thaI paDe evo bodha sacoTa karAvavA mATe sadA utsuka rahetA. AthI puthvagaya (pUrvagata)thI je je viSayanuM kArya sare tema hatuM te te viSayamAM emaNe te te graMtho potAnA ziSya parivAranA paThana-pAThana mATe pasaMda karyA ane e dizAmAM navIna grantho sarjavA eo lalacAyA nahi, paraMtu, AgaLa jatAM A sthitimAM phera paDyo. sAMpradAyika spardhA jAgI ane ajaino taraphathI jainonI sAhityika saMpatti viSe Takora thatAM pratyeka viSayane aMge svataMtra grantha racavAnI emane pharaja paDI. e pahelAM ekaMdara rIte vicAratAM ema kahI zakAya ke jaina darzananAM mULabhUta maMtavyo viSe khoTA AkSepo thavAthI ane gerasamaja phelAvAtI hovAthI enA pratikArarUpe jaina zramaNone tattvajJAna paratve tArkika dRSTie grantho racavA mATe kalama hAthamAM jhAlavI paDI hatI. jaina sAhityanA sarjaka zramaNone dhana, kIrti ke kahevAtI sevAnI eSaNA na hatI. emaNe P-35 paropakArArthe ane keTalIka vAra sAhityanA anurAganI khAtara grantho racyA che. ethI karIne emAM gaMbhIratA, saraLatA, subodhakatA ane samucitatA AgaLa tarI Ave che. jaina sAhityanI vizALatA ane vividhatA- Aje je jaina sAhitya upalabdha che te jotAM ema bedhaDaka kahI zakAya ke bhAratIya vADumayanI vividha zAkhAne samRddha karavA mATe isavI sananI pahelI sadInI zarUAtathI mAMDIne te Aja dina sudhI prAya: pratyeka zatAbdImAM jaino taraphathI eka yA bIjA svarUpe phALo apAyo che. A saMbaMdhamAM huM pro. morisa viMtarninsa (Mauri ce Winternitz)nA jarmana pustakanA aMgrejI anuvAda nAme A History of Indian Literature (Vol. I. p. 483)mAMnI nimnalikhita kaMDikA rajU chuM. "There is scarcely any province of Indian Literature in which the Jains have not been able to hold their own. Above all, they have developed a voluminous narrative Literature, they have written epics & novels, they have composed dramas & hymns; sometimes they have written in the simple language of the people, at other times they have competed, in highly elaborate poems, with the best masters of ornate court poetry, & they have also produced important works of Scholarship." | madhya yugano aMdhakAra-paTa- zramaNa bhagavAna mahAvIrasvAmInA nirvANa (I pachInI dasa zatAbdIo temaja chellI dasa zatAbdIone aMge jainonI sAmAjika ane sAhityika pravRtti upara paNa prakAza pADanArAM sAdhano sArA pramANamAM maLI AvyAM che. e bAda karatAM bAkInI zatAbdIo (i.sa. 473 i. sa. 956) upara to aMdhakAra-paTa patharAyo hoya ema lAge che. A lagabhaga 500 varSano vacagALAno samaya rASTriya itihAsanI dRSTie to khUba jAhojalAlIvALo jaNAya che. tema chatAM jaina dharmanI ane vizeSata: to zvetAMbara saMpradAyanI sAhitya ane sthApatya 7) P-36 1. juo pR. 32-33. R. Geschichte der Indischen Litteratur. 3. bhAratavarSanA itihAsamAM A samayane keTalAka "madhyayuga" tarIke oLakhAve che. For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 [58]. jaina saMskRta sAhityano ItihAsa paratve zI sthiti hatI te viSe cokkasa mAhitI yatheSTa pramANamAM maLatI nathI ema vidvAnonuM kahevuM che. ema kahevAya che ke A yuganA be cInI musApharo paikI eke dakSiNa bhAratanA thoDAka digaMbaro viSe sUcana karyuM che tene bAjue rAkhIe to samagra jaina samAja, zramaNa sumadAya, sAhitya ke sthApatya viSe bhAgye ja kazI noMdha lIdhI che. caityavAsIonI mAlikInAM jinamaMdiromAMthI utkIrNa sAmagrI bhAgye ja maLI zake. keTalAka prAthamika videzI saMzodhakoe keTalAMye jaina stUpo, guphAo, pratimAo vagerene "bauddhImAnI levAnI bhUla karI che ema vinsanTa smitha ane DaoN. salITa jevAe kahyuM che. zramaNAdino phALo- upalabdha jaina sAhitya jotAM ema bhAse che ke jaina sAhitya e P-37 mukhyatayA jaina zramaNoe-nigraMthoe A kSetramAM sevelA parizramanuM manorama phaLa che. jaina gRhasthono zrAvakavargano phALo pramANamAM alpa che. puruSa ane strI ema be jAtino vicAra karatAM dareka dezamAM jovAya che tema ahIM ApaNA dezamAM paNa lekhikAonI saMkhyA gaNIgAMThI che. jaina sAhityanA sarjanamAM bhAgye ja daseka strIono hisso haze. prathama-Adarza taiyAra karanAra tarIke paNa nArIonI saMkhyA gaNIgAMThI jovAya che. emAM upamitibhavaprapaMcAkathAno prathama-Adarza taiyAra karanAra gaNA sAdhvI jevI vidUSI bahu ja thoDI che. 'jena gRhasthonI kRtio- jaina gRhastho eTale garbhazrImaMta ja ema nahi. emAMnA ghaNA kharAne to AjIvikA arthe potAnA kuTuMba parivAranA nirvAha mATe parizrama karavAno hoya. vaLI anekavidha sAMsArika pravRttiomAM emane bhAga levAno hoya. Ane laine sAhityanI yatheSTa upAsanA mATe-vidyAvilAsI jIvana jIvavA mATe-emane pUrato samaya kayAMthI maLe? A uparAMta teo je kRti race tenA pracAra mATe paNa emane koI udAra dilanA dhanADhacano ke koI rAjA jevAno Azraya levAno rahe. vizeSamAM emaNe racelI kRti sacavAI rahe evo prabaMdha paNa bhAgye ja thaI zake. AvI paristhitimAM vikramanI 18mI sadInI parve thaI gayelA jaina gRhasthoe racelI kRtio je thoDIka paNa maLe che te AnaMdanuM cihna gaNAya. AvI pAiyakRtiomAM kavivara dhanapAlanI pAIyalI nAmamAlA, P-38 usabhapaMcAsiyA ityAdi kRtio, bhAMDAgArika nimicaMdra 161 gAthAmAM raceluM saMkrisayagapayaraNa ane emanuM pAsanAhathora ane Thakkara pherunI davaparikhA, vatthasArAyaraNa vagere kRtiono samAveza thAya che. saMskRtakRtio racanArA tarIke nIce mujabanAM nAma gaNAvI zakAya. 1. juo prAcIna jaina lekhasaMgrahanA dvitIyavibhAganI prastAvanA (pR.11). 2. yavanacaMga (Yuan Chwang) rka hyuena saMga ane Hien Tsang) itsiMga. 3. zvetAMbarIya Agamika sAhitya A samayamAM sarjAyuM che paNa anAgamika sAhityanuM zuM ? 4. A saMbaMdhamAM 'dakSiNavihArI' amaravijayajInA ziSya sva. caturavijayajIe "jaina gRhasthonI sAhityasevA" e nAmanA lekhamAM vistArathI vicAra karyo che. A lekha "jaina satyaprakAza" (va. 7, aM. 1-3, pR. 164-174)mAM chapAyo che. emAM pArthaparAkramavyAyoga racanAra praznAdanadevano ullekha che to zuM teo jaina che ? allAda pArzvajinastotra racyAno A lekhamAM ullekha che. 5. emanA putra te "kharataram gacchanA jinapatisUri pachI e gacchanA nAyaka banelA jinezvarasUri (vi. saM. 1245-vi. saM. 1331) che. 6-7. A be kRtio temaja A nemicaMdra apabhraMzamAM raceluM "jiNavallahasUri-guruguNavaSNaNa' SaSTizataka prakaraNamAM chapAyAM che. For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodaghAta [59] 59 P-39 aMnatapAla (di.), AjaDa, AzAdhara (di.), AsaDa (zrImALI), *AhvAda (maMtrI), kumArapAla (nRpati), caMDAla (poravADa vaNika,) jagadeva (poravADa vaNika), jagadeva (poravADa vaNika), Thakkara pheru, dalapatirAya, dularbharAja (jagadevanA pitA,) dhanada (maMDana maMtrInA kAkAnA putra), dhanaMjaya (di.), dhanapAla (vipro, dharmazreSThI, naMdalAla, narapati, nemicaMdra, pAnaMda, maMDana (maMtrI zrImALI), manmathasiMha, mAghasiMha, yazapAla (maMtrI, moDha), "yazovara (maMtrI), vastupAla (mahAmAtya vaNika), vADmaTa (bAyaDa), vADmaTa (di?), vikramasiMha, "vijayapAla (poravADa vaizya, siddhapAlanA putra), "zivanAga (karoDapati), *zrIpAla (prajJAcakSu, poravADa vaizya, vijayapAlanA pitAmaha ane siddhapAlanA pitA), saMgrAmasiMha (bhaMDArI, osavAla) ane siddhapAla (zrIpAlanA putra). viziSTa bAbata- prastuta pustaka e eka prakArano itihAsa che eTale emAM kAlakramane prAdhAnya ApavAnI nItine meM svIkArI che ane tadanusAra meM vividha viSayone lagatI kRtiono saikAdITha vicAra karyo che, paNa jo huM ATalethI ja aTakuM to e savaze paripUrNa na gaNAya. AthI ahIM nIce mujabanI be bAbata AlekhuM chuM. (1) saikAdITha sAhityano phAla- A dvArA huM prAyaH pratyeka. saikAmAM-yugamAM kayA kayA viSayanA kSetramAM kevuM kevuM ane keTakeTaluM kheDANa thayuM che te sUcavIza. (2) viSayadITha vikAsakrama- pratyeka viSayanI sAMgopAMga chaNAvaTa ane rajUAtane lakSyamAM letAM eno jayAM vikAsakrama darzAvI zakAya tyAM enI carcA karavAno irAdo rakhAyo che. A jAtanuM sAMgopAMga Alekhana te te viSayano paripUrNa abhyAsa mAMgI le che eTale e mahAbhArata kAryane to huM pahoMcI vaLuM tema nathI. ethI enI AchI rUparekhA AlekhI ane keTalIkavAra to thoDuMka mArgadarzana karIne mAre viramavuM paDe tema che. emAM mArI zaktinI, samayanI ane sAdhanonI maryAdA kAraNabhUta che. A nyUnatA dUra karavA mATe huM vizeSajJone sAdara vinavuM chuM. jaina maulika graMthonuM mUlyAMkana- A prathamakhaMDamAM sattara prakaraNo ane enI puravaNI che. e dvArA meM je graMthono paricaya Apyo che tenA mukhya be varga pADI zakAya. (1) maulika ane 92) vivaraNAtmaka. pahelAM soLa prakaraNamAM meM mukhyatyA maulika jaina graMthonI ane sAthe sAthe e paikI jenuM jenuM vivaraNAtmaka sAhitya hoya tenA tenA e sAhityanI paNa noMdha lIdhI che, jyAre sattaramAM-aMtima prakaraNamAM to A kArya meM kevaLa ajaina graMtho pUratuM ja karyuM che ahIM to huM moTe bhAge jaina maulika saMskRta graMthono ja vicAra karIza. paMdara viSayo ane ene aMgenI kRtionI saMkhyA- A khaMDamAM "vyAkaraNa'thI mAMDIne nItizAstra' sudhInA paMdara viSayone meM sthAna ApyuM che. enAM nAma temaja ene aMgenI maulika jaina saMskRtakRtio tathA jaina vivaraNathI vibhUSita ajainakRtionI saMkhyA nIce mujaba che. 1. *phUdaDI jevA A cihnathI aMkita gRhasthanI kRti A khaMDamAM noMdhAI nathI. 2. vikramanI sattaramI sadI sudhImAM gujarAtImAM kRti racanArA paikI keTalAkanA nAma huM nIce mujaba gaNAvuM chuM. amIpAla, RSabhadAsa, khImo, goDIdAsa, bhIma (bhAvasAra), lIbo, vaccha (bhaMDArI), vastika, vAno, zAntidAsa, solANa ane hIrANaMda, P-40 For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 [60] jaina saMskRta sAhityano ItihAsa viSaya nAma janakRtio | ajainakRtio | kulasaMkhyA vyAkaraNa 35 koza 44 - chanda 24 alaMkAra 33 P | nATyazAstra | saMgIta O | U | cha | kAmazAstra | 2 | sthApatya 0 | mudrAzAstra T0 | 10 gaNita m | 8 P-41 11. nimitta 49 12 vaidyaka GU 6 38 | 5 13 pAkazAstra T 14 21 21 vijJAna nIti 15 | TA 59 1-2. A kRtionI saMkhyA kAmacalAu che, kemake amuka amuka kRti maulika che ke vivaraNAtmaka teno temaja amuka amuka kRti jaina che ke ajaina teno aMtima nirNaya karavo bAkI rahe che. 3. A paikI cha kRti AMzika che. 4. vizrAMtividyAdhara jaina kRti na ja hoya to pAMcane badale "cha' ane trIsane badale 'ogaNatrIsa" joie. A paikI pAMca koza AMzika che. 6. lokasaMvyavahAra koza hoya to A saMkhyA barAbara che, nahi to eka ochI gaNAvI joie. saMgItasahapiMgala e chandanI temaja saMgItanI paNa ema be viSayanI kRti hoya ema lAge che eTale eno ahIM temaja saMgItamAM ullekha karAyo che. Ama A kRti bevaDAi che. kAvyavyApnAyamaulika jainakRti gaNI lIdhI che. cArakRti AMzika che. 9. lokasaMvyavahAra nItino graMtha hoya to pa8ne badale 59 joie ane kula saMkhyA 59ne badale 60nI joie. 10. upalaka dRSTie 337 kRti thAya paraMtu saMgItasahapiMgala nAmanI kRti bevAra gaNAi hovAthI kharI rIte 336 kRti gaNAya. For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodaghAta [61] 61 P-42 citrakaLA- lalita kaLA (Fine arts)nA vividha prakAro che. emAM jema saMgIta-kaLA ane zilpa-kaLAne sthAne che tema citrakaLAne paNa che. tema chatAM meM viSayo gaNAvatI veLA eno ullekha karyo nathI. tenuM kAraNa e che ke keTalAM ye citro kAmoddIpaka ane saMsAravardhaka bane tema hovAthI maharSi buddhe potAnA ziSyone A kaLAthI alipta rahevA jema sUcavyuM hatuM tema jaina zramaNone mATe paNa jaina zAstramAM evAM vidhAna jovAya che. A paristhitimAM jaina zramaNe to zuM paNa jaina gRhastha suddhAM saMskRtamAM ke pAIyamAM citrakaLA aMge svataMtra pustaka racyuM hoya ema jANavAmAM nathI eTale eno ullekha kayAMthI hoya ? bAkI A Adhunika samayamAM to jaina citrakaLAno paricaya ApanArAM sacitra pustako gujarAtI, hindI ane aMgrejImAM ochAvattA pramANamAM prakAzita thayelA jovAya che. e paikI soLa prakAzanonI sUcI "kharatara' gacchanA upAdhyAya sukhasAgarajInA ziSya munizrI kAntisAgarajIe "vona kI pADayA' nAmanA pustaka (pR. 58-59)mAM ApI che. (1) vyAkaraNa : 30 nakRtio (vi. sa. pUrve 646-la. vi.saM. 1800) ApaNe mAnavIo vizvanA jeTalA bhAgamAM Aje harIpharI zakIe tema che. teTalA bhAgamAM Adhunika gaNatarI pramANe eziyA vagere pAMca khaMDamAM ochevatte aMze pracalita bhASAonI saMkhyA 2800 che. bhASAnA baMdhAraNano bodha karAvavA mATe temaja temAM anucita vikRti thatI aTakAvavA mATe vyAkaraNanI racanA Avazyaka che. koipaNa bhASAnuM vyAkaraNa te ja bhASAmAM racAya e svAbhAvika ghaTanA che ane e bhASA bolanArane mATe to e rAjamArga che. AjakAla ApaNI duniyAnA baMne cheDA Adhunika sAdhanone laine pahelAMnI jema dUra rahyA nathI. A paristhitimAM keTalIka bhASAnAM vyAkaraNo te ja bhASAmAM na racAtAM anya bhASAmAM paNa racAyAM che ane racAya che. keTalIka bhASA mATe Ama mAdhyama (Medium) eka karatAM vadhAre che. saMskRta bhASAnA be prakAra gaNAvAya che. (1) Rveda vagerenI bhASA ane (2) raghuvaMza vagerenI bhASA. A baMne prakAranI bhASAne anukrame "vaidikasaMskRta" ane "laukikasaMskRta" tarIke oLakhAvAya che. vaidika saMskRta bhASAnuM svataMtra ane sAMgopAMga vyAkaraNa koIe paNa-vaidika dharmAvalaMbIe suddhAM-saMskRtamAM racyuM hoya ema jaNAtuM nathI. AnuM kAraNa e haze ke A bhASAmAM racAyeluM sAhitya 1. samavasaraNanuM citra AjathI lagabhaga bAraso varSa upara to AlekhAtuM ema Avasmaya ane enI niSutti (gA.560)nI zrIharibhadrasUrikRta TIkA (patra-233 A)mAMno nimnalikhita ullekha jotAM jaNAya che. "pUrvAcAryopadezalikhitapaTTakAdicitrakarmabalena tu sarvA eva devyo na niSIdanti // " 2. A pustaka "bhAratIya jJAnapITha, kAzI" taraphathI i. sa. 1953mAM prakAzita karAyuM che. emAM jainAzrita citrakalA, bauddha dharmAzrita citrakalA, mahAkosalanAM jaina-bhitti-citra, bhAratIya zilpa ane citrakalAmAM kASThano upayoga ane rAjasthAnamAM saMgIta e bAbato A pustakanA traNa khaMDo paikI prathama khaMDa nAme "lalitakalA"mAM rajU thaI che. 3. juo bhagavadgomaMDala (bhA. 7, pR.6699). A i. sa. 1953mAM prakAzita bhAgamAM A saMkhyA "phreMca ekeDemi' pramANe hovAno ullekha che. 4. vaidikabhASAnuM vyAkaraNa gujarAtImAM paNa racAyuM hoya tema jANavAmAM nathI. aMgrejImAM to Arthara envani meDonale (Arthur Anthony Macdonell) A Vedic Grammar for Students racyuM che ane e i. sa. 1916mAM prakAzita thayuM che. viliyama DUvAiTa vhiTanie (William Dwight Whitney) A Sanskit Grammar rahyuM che. ane enI pahelI AvRtti i. sa. 1879mAM ane pAMcamI AvRtti 1924mAM prasiddha karAI che. emAM vedanI ane brAhmaNanI bhASAono paNa vicAra karAyo che. P-43 For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 [62]. jaina saMskRta sAhityano ItihAsa P-44 amuka varga pUratuM ja maryAdita manAyuM che. brAhmaNavarNanI vanitAone paNa vedanA paThana-pAThanano adhikAra apAyo nathI. to ItaravarNanI vanitAonI to vAta ja zI karavI? game tema paNa vaidikabhASAno saMbaMdha sAMpradAyika sAhitya sAthe che ema manAtuM hovAthI sarvopayogI vyAkaraNa racanArA jaina graMthakAro to ene sthAna na Ape e svabhAvika nahi to saMtavya to gaNAya ja. pAli bhASA e pAiyano eka prakAra che. tema chatAM enuM paNa saMskRtamAM vyAkaraNa pAiyanuM svataMtra vyAkaraNa racanAra vararuci vageree paNa racyuM nathI. te paNa pAlI' e bauddhonI ja bhASA manAyAne laIne haze. si.he.mAM "kali. hemacandrasUrie A pAline ke vaidikasaMskRta bhASAne sthAne ApyuM nathI eTaluM ja nahi, paraMtu jaina AgamonI "addhamAgadhI" bhASAnuM paNa sarvAgINa ane svataMtra nirUpaNa emaNe karyuM nathI to te paNa AvI paristhitine AbhArI haze. prastuta pustakanI apekSAe saMskRta bhASAnAM saMskRtamAM racAyelAM vyAkaraNo mukhya gaNAya. tyAra pachInuM sthAna e bhASA sAthe nikaTa saMbaMdha dharAvanArI pAiya bhASAnA saMskRtamAM racAyelAM vyAkaraNone maLe. prasaMgavazAt phArasI ane kAnaDI bhASAnuM ekeka vyAkaraNa jainoe saMskRtamAM raceluM hovAthI eno paNa A pustakamAM pR.56mAM paricaya apAyo che. A uparAMta saMskRta bhASAnAM vyAkaraNa gujarAtI, hiMdI vagere bhAratIya prAdezika bhASAmAM temaja aMgrejI vagere abhAratIya bhASAomAM racAyelAM che e paikI junI gujarAtIrUpa mAdhyama dvArA racAyelI ane "auktika' tarIke oLakhavAtI pAMcakRtione paNa A pustakamAM sthAna apAyuM che. emAM mugdhAvabodha ane vAkyaprakAza e be auktiko vizeSa mahattvanAM jaNAya che ane e baMne prakAzita che. pAiya bhASAnA marahaTTI ityAdi cha prakAra che. A vividha prakArone aMge saMskRtamAM vyAkaraNa racAyAM che. audAryacintAmaNi ane cittAmaNi e pAiyanA be svataMtra jaina vyAkaraNo che ane e baMnenA kartA digaMbara che. AvI addhamAgadhI pUratI eka Adhunika kRti te jaina-siddhAnta-kaumudI che. (juo Ti. 1) ane enA kartA zvetAMbara che. bAkI saMskRtanI sAthe sAthe eka ja grantharUpe pAiyanuM ane khAsa karIne apabhraMzanuM vyAkaraNa to "kali. hemacaMdrasUrie racyuM che ane ene siddhahemacandra0mAM AThamA adhyAya tarIke sthAna ApyuM che. saMskRta bhASAnAM puSkaLa vyAkaraNo saMskRtamAM racAyAM che. A prakAranA vyAkaraNanAM pAMca aMga gaNAvAya che. (1) sUtrapATha, (2) gaNapATha, (3) dhAtupATha, (4) liMgAnuzAsana ane (5) uNAdisUtra. emAM sUtrapATha mukhya che. ethI to e eka ja aMga pUratI kRti paNa 'vyAkaraNa' kahevAya che. pAMce aMgonA nirUpaNarUpa vyAkaraNa "paMcAMgI' kahevAya che. enA be prakAra paDe che. (1) ekakatRka ane (2) anekakartaka. prathama prakAranAM traNa paMcAMgI vyAkaraNo che. (1) zAkaTAyana, (ra) buddhisAgara ane (3) siddhahemazama. audra ane sapAhuDa e be jaina vyAkaraNo to kyAranAM lupta thaI gayAM che eTale e bemAM temaja nimnalikhita anupalabdha jaNAtAM cAra jaina vyAkaraNomAM kevaLa sUtrapAThane ja sthAna apAyuM haze ke e badhAM "paMcAMgI' haze te jANavuM bAkI rahe che. 1. AnuM svataMtra vyAkaraNa saMskRtabhASAmAM "zatAvadhAnI' ratnacaMdrajIe racyuM che ane enuM nAma jainasiddhAMtakaumudI rAkhyuM che. e vyAkaraNa i. sa. 1925mAM prakAzita karAyuM che. 2. bAkInAM traNa paikI ekanA kartA saumaprabhasUri ane bIjAnA jinacaMdra che, jyAre trIjAnA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. vizeSamAM A traNe aprakAzita che. ajJAtakarNaka auktikanI eka hAthapothI to ahIMnA (suratanA) hukamamunijInA bhaMDAramAM hovAnuM kahevAya che. P-45 For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta [63] 63 vizrAMtavidyAdhara, bhadrezvara, premalAbha ane nUtanavyAkaraNa. jainendra ane muSTi-vyAkaraNamAM sUtrapATha to che ja. bAlabodha, vidyAnanda ane zabdabhUSaNamAM paNa tema haze. zabdArNava vyAkaraNa ja hoya to e mATe paNa ema ja samajavAnuM rahe che. zabdabhUSaNa padyAtmaka racanA che. prakriyA-pranthono mukhya saMbaMdha sUtrapAThanI ja sAthe che. e enI sAdhanikAnI dRSTie goThavaNI che. gaNapATha pUratI svatantra mukhya kRti che: gaNaratnamahodadhi ane gaNadarpaNa. vizeSamAM A baMne padyAtmaka che. upasargakhaMDana vyAkaraNa-viSayaka kRti hoya to e kRti paNa eka rIte gaNapATha saMbaMdhI gaNAya. dhAtupAine aMge siddhicandramaNikRta dhAtumaMjarI che. liMgAnuzAsana tarIke mizraliMgakoza che. uNAdisUtra paratve "vasunandikRta uNAdipratyaya che. Ama gaNapAThAdine lagatI kRtio cha che. e paikI chellI cArane mATe meM "AMzika evo P-46 nirdeza karyo che. Adha vyAkaraNa- ApaNA A dezamAM vyAkaraNonI racanA ghaNA prAcIna samayathI hAtha dharAI che. tema chatAM bhagavAna mahAvIra svAmInI pUrve koI jaine-munivare ke gRhastha-saMskRtamAM vyAkaraNa racyuM hoya ema jaNAtuM nathI. e hisAbe "aidravyAkaraNa e vIrazAsananI sthApanA karatAM pahelAnuM che ane saMdapAhuDa vIrazAsana sthapAtAM racAyuM che. e jainonAM sauthI prAcIna-vyAkaraNo che paraMtu e bemAMthI eke Aje to upalabdha nathI. AthI upalabdha sAhityano vicAra karatAM jaNAya che ke di. devanandie je "jainendra-vyAkaraNa racyuM che te samagra upalabdha jainavA-karaNonI apekSAe prAcInatama gaNAya. evI rIte 'yApanIya" saMpradAyanuM Adya vyAkaraNa te pApanIya zAkaTAyanakRta 'zabdAnuzAsana che. zvetAMbaronuM upalabdha thatuM sauthI prathama vyAkaraNa te buddhisAgarasUrikRta "buddhisAgara che. jaina nyAsomAM to di. devananTie pANinikRta aSTAdhyAyI upara "zabdAvatAra nAmano racelo nyAsa sauthI prAcIna che. jayAre vizrAjJavidyAdhara upara malavAdIe racelo 'yAsa e sauthI prathama zvetAMbarIya nyAsa che. sarvottama vyAkaraNa- samasta jaina-vyAkaraNomAM "kali." hemacandrasUrikRta si0 hetu nAmanuM P-47 vyAkaraNa enI sAMgopAMgatA, saraLatA arthamAdhurya ityAdine laIne kaLazarU5 che. e eka veLA gujarAtanuM pradhAnatama vyAkaraNa hatuM ane Aje paNa che. e vyAkaraNa pANinIya aNa0 ityAdithI caDiyAtuM che ema prabaMdhacintANimAM nimnalikhita padyamAM sUcavAyuM che. 1. A ajaina che evuM mAnavA mATe koI sabaLa pramANa jaNAtuM nathI. 2-3 A baMnenI noMdha jaina granthAvalImAM che ane jinaratnakozanA prathamavibhAga (pR.280)mAM premalAbhano ullekha che, bAkI enI eke hAthapothI koi sthaLe maLatI hoya to tenI emAM noMdha nathI. AthI meM ene "anupalabdha' kahyAM che. 4. eo digaMbara haze. 5. juo. pR. 6-7, 6. juo. pR. 7-8. 7. juo. pR. 8-11, 8. juo. pR. 13-14. 9. juo. pR. 17-18, 10. juo. pR. 9. 11. juo. pR. 13. For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 [64] jaina saMskRta sAhityano ItihAsa P-48 "bhrAtaH saMvRNu pANinipralapitaM kAtantrakanthA vRthA |maa karSIH kaTu zAkaTAyanavacaH kSudreNa cAMdreNa kim ? // kiM kaNThAbharaNAdibhirbaTharayasyAtmAnamanyairapi? / zrUyante yadi tAvadarthamadhurAH zrIsiddhahemoktayaH // " A padya dvArA aSTAvane pralApa. kAnanTane kanyA, zAkaTAyanane kaTu, cAndrane zudra ane sarastavatIkaMThAbharaNane jaDatApoSaka kahyAM che. siva hevanI bRhavRttinI avacUrNikAmAM kahyuM che (juo pR.43) ke si0 hetu ativistIrNa ke viprakIrNa nathI temaja e kAtatrane jema saMkIrNa paNa nathI. prabhAvakacarita- (zRMga-22, zlo. 82)mAM kahyuM che ke atyAre je kalApaka lakSaNa arthAt vyAkaraNa pravRtta che te saMkSipta che ane emAM zabdanI niSpatti jevI joie tevI nathI. vaLI pANini e vedanuM aMga che. ema kahI brAhmaNo garvathI e vyAkaraNa upara IrSA karI bhaNAvatA nathI mATe tame navuM vyAkaraNa raco. vyAkaraNonI racanA mukhyatayA sUtrAtmaka hovAthI e gadyamAM hoya e svabhAvika che. tema chatAM jainone hAthe nIce mujabanAM be vyAkaraNo padyamAM yojAyAM che. (1) buddhisAgarasUrikRta buddhisAgara (vi. saM. 1080). (2) dAnavijayakRta zabdabhUSaNa (la. vi. saM. 1770). bhojavyAkaraNa padyamAM che kharuM paNa e kaMI svatantra-maulika kRti nathI. e to sArasvata vyAkaraNanA vivaraNarUpa che. siddhahemacandranI sarvottamatA- sahasAvadhAnI munisuMdarasUrie vi. saM. 1455 mAM bAlyAvasthAmAM jIbhanI paTutA keLavavA mATe je aividyagoSThI yAne aividyagoSThikA racI che temAM (patra-2, A 2AmAM) emaNe nIce mujabanA krame 20 vyAkaraNono ullekha karyo che. (1) aindra, (2) jainendra, (3) siddhahemacandra, (4) cAMdra, (5) pANini (6) sArasvata, (7) zAkaTAyana, (8) vAmana, (9) vizrAMta, (10) buddhisAgara, (11) 'sarasvatIkaThAbharaNa, (12) vidyAdhara, (13) muSTivyAkaraNa, (14) kalApaka, (15) bhImasena, (16) ziva, (17) gauDa, (18) nanTi, (19) jayotpala ane (20) jayadeva. 1. A kAta- vyAkaraNanI racanA prakriyA anusAra che. juo saMskRta vyArA zAstrI tihAsa (bhA.-1, pR.375). 2. A nAma aMtamAMnA dvitIya padyamAM che. e nIce mujaba che. "zarazaramanu (1455) mitavarSe svasyAnyeSAM ca zaizave sudhiyAm / jihvApaTimopakRte vidadhe traividyagoSThIyam // 2 // " 3. A nAma prAraMbhamAM bIjA padyamAM che. 4. A nAmanuM alaMkArazAstra racanArA bhojadevanI A kRti che. emAM caccAra pAdavALA ATha-adhyAya che ane 6421 sUtro che. pahelA sAta-adhyAyamAM laukika zabdone sthAna apAyuM che, jyAre AThamA-aMtima adhyAyamAM svaraprakaraNa ane vaidika zabdonuM anvAkhyAna che. A vyAkaraNa pANinIya aSTA) ane caMdra vyAkaraNane AdhAre racAyuM che. A vyAkaraNamAM paribhASA, liMgAnuzAsana, uNAdi ane gaNapAThanuM te te adhikAramAM nirUpaNa che e enI vizeSatA gaNAya che. 5. pANinie racelA manAtA dhAtupAine aMge dhAtuonA artha je bhImasene ApyA che e bhImasena atra abhipreta hoya to DCGCM (Vol. II. Pt. I, Nos. 208-217) jovuM ghaTe. For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodyAta [65] 65 vizeSamAM patra 8-AmAM emaNe kahyuM che ke jo tamane lakSaNAnugAminI (arthAta P-49 vyAkaraNaviSayaka) goSThI gamatI hoya to hAlamAM badhAMye lakSaNomAM (vyAkaraNomAM) zrI siddhahera lakSaNa mukhya che ema tajajJonuM kahevuM che. Ama ahIM emaNe si0 hetune sarvottama vyAkaraNa kahyuM che. siddhahemacandra sarvottama ke vidhAnaMda vyAkaraNa? - sahasAvadhAnI munisuMdarasUrie vi.saM. 1466mAM racelI gurvAvalInA nimnalikhita 171mAM padyamAM vi. saM. 1312 karatAM pahelAM racAyelA vidyAnaMda vyAkaraNanuM mUlya AMkaDyuM che. "vidyAnandAbhidhaM tena kRtaM vyAkaraNaM navam / bhAti sarvottamaM svalpasUtraM bahvarthasaGgraham // 171 // " Ama ahIM vidyAnanda vyAkaraNane navIna kahyuM che. vizeSamAM A vyAkaraNamAM sUtra thoDAM ane artha ghaNo che ane e samaye munisuMdarasUri sAme je je vyAkaraNo haze, (si. heto hatuM ja) temAM A vyAkaraNa emane "sarvottama' jaNAyAno ullekha che. jinaratnakozanA prathamavibhAgamAM A vyAkaraNanI noMdha nathI eTale enI koI hAthapothI paNa Aje upalabdha che ke kema te jANavuM bAkI rahe che. Ama jyAre A vyAkaraNa mArA to jovAmAM ja AvyuM nathI to enuM je mUlyAMkana munisuMdarasUrie karyuM che te cakAsI jovAnI vAta huM jatI karuM chuM. bAkI navAinI vAta to e che ke ke aividyagoSThImAM vidyAnanda vyAkaraNano ullekha sarakho ye nathI. tema chatAM ene gurnAvalImAM si0 heva karatAM paNa caDiyAtuM kahyuM che. AthI prazna udbhave che ke zuM vi. saM. 1455mAM darzAvelA abhiprAyane vi. saM. 1466mAM badalI nAMkhavA mATe munisuMdarasUrine koI sabaLa kAraNa maLyuM haze ke pahelo ullekha bAlyAvasthAno hovAthI AgaLa upara-agiyAra varSe e samucita na jaNAtAM emaNe bhinna abhiprAya darzAvyo ? prakriyA-grantha- vyAkaraNanA sUtrapAThagata sUtrono krama sAdhaniko mATe bhAgye ja yogya hoya eTale enA arthIo mATe prakriyA-graMtha yojAya e svAbhAvika che. AvuM kArya pratyeka vyAkaraNane aMge thai to zake, paraMtu vizeSa pracAramAM AvanArA ane moTA pramANamAM upayogamAM levAtA vyAkaraNa mATe A ghaTanA sahaja bane. pANinikRta aSTA mATe keTalAkane mate bauddha dharmakIrtie la. vi. saM. 1140mAM rUpAvatAra nAmano prakriyA-graMtha racyo che ane bhoji dIkSite vi.saM. 1510thI 1575nA gALAmAM siddhAMtakaumudI nAmano prakriyA-graMtha racyo che ane narendrAcArya la. vi. saM. 1300mAM racelA sArasvata vyAkaraNa paratve anubhUtisvarUpAcArye prakriyA-graMtha racyo che tema upalabdha jaina-vyAkaraNo paikI di devanadita jainendra vyAkaraNa upara zrutanadie temaja cArakIrtie ekeka prakriyA-graMtha racyo che ane zAkaTAyana vyAkaraNane aMge abhayacaMdra prakriyA-saMgraha, bhAvasene zAkaTAyana-TIkA ane dayApAlamunie rUpasiddhi ema traNa prakriyA-graMtho racyA che temaja si0 hevane aMge vinayavijayagaNie haimalaghuprakriyA ane meghavijayagaNie caMdraprabhA ityAdi traNa kRti ane vIrasene haimaprakriyA racI che. Ama si0 hevane aMge Adhunika racanAo bAda karatAM pAMca prakriyA-graMtho racAyA che. 1. vIsa vyAkaraNono ullekha aividyagoSThImAM che. juo. pR.20 (upa0). 2. juo saM0 vyA, i0 (bhA.-1, pR.-453.) 3. juo pR.-47-48. For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 [66] jaina saMskRta sAhityano itihAsa | P-para A uparathI e phalita thAya che ke jaina-vyAkaraNa paikI traNa ja vyAkaraNa aMge prakriyA-graMtha che. sauthI vadhAre prakriyA-prantha si0 hetune lakSIne che ane evI racanA vi. saM. 1710 pahelAM koie karyAnuM jaNAtuM nathI (vIrasenano samaya jANavAmAM nathI.) evI rIte jainendra vyAkaraNa paratve vikramanI bAramI sadI pahelAM ane zAkaTAyanane aMge vikramanI agiyAramI sadI pahelAM koI prakriyAgraMtha racAyo lAgato nathI. jo Ama kahevuM vAstavika hoya to jaina vyAkaraNomAM prakriyA-granthathI vibhUSita thanArA vyAkaraNa tarIke zAkaTAyana vyAkaraNa sauthI paheluM che. ' si0 hevano uddhAra karI siddha-sArasvata nAmanuM navIna vyAkaraNa devAnandasUrie la. vi. saM. 1275mAM racyuM. e pUrve koie tema karyuM che kharuM ? pAMca ajena vyAkaraNo- ApaNA A dezamAM saMskRta bhASAnAM saMskRtamAM vyAkaraNo je racAyAM che temAM vaidika hiMduono sabaLa phALo che. ahIM emaNe racelAM nimnalikhita cAra vyAkaraNo viSe vicAra karAyo che. . (1) aidra, (2) aSTa, (3) kAtastra ane (4) sArasvata. eMdra vyAkaraNa sivAya bAkInAM saMpUrNa maLe che. kAtannano ane khAsa karIne sArasvata vyAkaraNano jainomAM jeTalo pracAra thayelo jaNAya che teTalo aSTA)no thayo nathI. uvassaggaharathottanI dvijapArSadevagaNie racelI laghu TIkAmAM e gaNie kAtatranA sUtro ApyAM che. vaLI tattvArthasUtra upara di.zrutasAgare racelI tattvArthavRttimAM e munie mATe bhAge kAtannanAM ane koi koivAra pANinita aSTA0nAM sUtro ApyAM che. pAMcamuM ajaina vyAkaraNa te candra vyAkaraNa che. e bauddha racanA che ane e mahattvanI che. usabhapaMcAsiyA vagere racanArA dhanapAle A vyAkaraNano abhyAsa karyo hato. buddhisAgarasUri vagere zvetAMbara vaiyAkaraNoe potapotAnuM vyAkaraNa racatI veLA A vyAkaraNano upayoga karyo hato. pAiya, kAnaDI ane phArasI bhASAnAM saMskRta vyAkaraNo- badhAMye jaina saMskRta vyAkaraNo. kaMI kevaLa e ja bhASAnAM ja vyAkaraNo nathI. si0 heo to saMskRta bhASAnuM vyAkaraNa hovA uparAMta pAiya bhASAnA vividha prakArone lagatuM amuka kakSAnuM to vyAkaraNa che ja. si0 hevanI pUrvenAM koI jaina vyAkaraNamAM pAIya bhASAnA vyAkaraNane sthAna apAyuM hoya ema jaNAtuM nathI eTaluM ja nahi paNa A bhASAne aMgenuM svatandra vyAkaraNa to di. zrutasAgara audAryaciMtAmaNi karatAM pahelAM koI racAyuM hoya ema jANavAmAM nathI. di akala ke "kAnaDI' bhASAnuM vyAkaraNa saMskRtamAM racyuM che. evI rIte "pArasIka' (phArasI) bhASAnuM saMskRta vyAkaraNa gRhastha vikramasiMha racyuM che. vyAkaraNonuM vihaMgAvalokana pUruM thAya che eTale lagabhaga vi. saM. 1800 sudhImAM racAyelAM vyAkaraNone viSenI keTalIka hakIkata huM nIce mujaba koSTaka dvArA sUcavuM chuM. 1. juo pR. 23. 2. juo pR. 33 3. juo pR. 33. For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta [67] 67 vyAkaraNa (35) P-53 jaina (30) ajaina (5) upalabdha (24) anupalabdha (6) vaidika (4) bauddha (1) saMskRta (20) pAiya (2) (svataMtra) pArasIka (1) kAnaDI (di.) (1) upalabdha(3) anulabdha (1) saMskRta (15) (mAdhyama) gujarAtI (5) (mAdhyama) (oktika) paMcAMgI (3). ekagI (12) gadyAtmaka (2) | che. (1) padyAtmaka (1) (2) | vA (1) sUtrapATha (6) gaNapATha (3) dhAtupATha (1) liMgAnuzAsana (1) uNAdisUtra (1) gadhAtmaka (5) padyAtmaka (1) gadyAtmaka (1) padyAtmaka (2) P-54 che. (4) di. (3) (2) koza : 4ra jena kRti (la. vi. saM. 1000-vi. saM. 2005) saMskRta zabdonA saMskRtaparyAya rajU karatA saMskRta koza yAne nAmamAlAne lagatI kRtionA mukhya be varga pADI zakAya tema che. (1) ekArthaka nAmamAlA ane (2) anekArthaka nAmamAlA. prathama varganA ekAkSarI ane anekAkSarI ema be peTAvarga pADatAM nAnAlAnA traNa prakAra udbhave che. A traNa jAtanI nAmamAlA paikI "anekAkSarI' nAmamAlAmAMnI keTalIka amuka ja prakAranA zabdo ke amuka ja viSayane rajU kare che ane e dRSTie "AMzika nAmamAlA che. enA zabda ane viSayanI daSTie be bheda paDe che. A vAta jhaTa samajAya te mATe huM ene nIce mujaba rajU karuM chuM ane enI saMkhyA darzAvavAnI sAthe sAthe zvetAMbara ane digabara kRtinI saMkhyA paNa noMdhuM chuM. For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 68 [62] jaina saMskRta sAhityano ItihAsa saMskRta bhASAnI jenA nAmamAlA (42) ekArthaka (35) anekArthaka (7) ekAkSarI (6) anekAkSarI (29) che. (2) di. (5) che. (5) di. (1) saMpUrNa (20). AMzika (9) che. (18) di. (2) zabdataH (5) viSayataH (4) P.55 padhAtmaka racanA- A tamAma nAmamAlAo padyAtmaka che. A ghaTanA mukhyatayA nAmamAlA kaMThastha karavAnI anukULatAne AbhArI jaNAya che. zvetAMbara ane kAkSarI ekArthaka kozomAM jema 'anaTTam' chandamAM 188 padyomAM racAyelo laghutamanAmakoza sauthI nAno che tema digaMbara kozomAM dhanaMjayanAmamAlA che. traNeka dasakA upara keTalAye zvetAMbara munio (dA.ta. zrIvijayapratApasUrijI) potAnA prAthamika abhyAsa daramyAna A nAmamAlA kaMThastha karatA hatA e enI abhyAsanI dRSTie upayogitA sUcave che. prathA- jema mukhyatayA ajainomAM amarakoza kaMThastha karavAnI prathA Aje paNa jovAya che temAM khAsa karIne zvetAMbaromAM-terApaMthanI keTalIka sAdhvIomAM suddhAM abhidhAnaciMtAmaNi moDhe karavAnI prathA che. nyUnatA- abhi0 citramAM keTalAka zabdo pUratI nyUnatA jaNAtAM zeSanAmamAlA ane ziloMchanI racanA karAI ane e dvArA e kozane paripUrNa banAvavA prayAsa karAyo, paraMtu hajI paNa koI koI zabda (dA.ta. pATIra) emAM jaNAtA nathI. vizeSamAM A temaja anya jaina kozo je meM ahIM noMdhyA che. temAM jainonA pAribhASika zabdo. 1. pArasIka koza paNa che. 2 nAnArtha-kozanA kartA asaMgane digaMbara ane nAnArthasaMgrahane anekArthaka gaNI A saMkhyA darzAvAI che. 3. zabdabhedanAmamAlA AMzika koza hoya to navane badale 'dasa" joie ane saMpUrNanI saMkhyA vIsane badale ogaNIsa' joie. 4. A zabda yazovijayagaNikata jJAnasAranA "bhAvapUjASTaka" nAmanA 29mA aSTakanA dvitIya padyamAM vaparAya che. 5. dArzanika sAhityane lagato pAribhASika zabdono koza paNa satvara racAvo joie paNa e vAta huM ahIM jatI karuM che. For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta [59] 69 bahuja alpa pramANamAM najare paDe che. AthI pahelI take be kArya thavAM joIe. (1) khUTatA zabdo P- pa6 rajU thavA joie ane (2) kaMI nahi to kathAnuyogane lagatI jaina saMskRta kRtiomAM AvatA pAribhASika zabdo artha sahita apavA joie. A to eka kAmacalAu puravaNInI vAta thaI. bAkI bIjAM be vizeSa mahattvanAM kArya karavAM jevAM che. eka to jainonA prauDha ane prAcIna saMskRta graMthonA nirdezapUrvakano koza joie. bIjo koza vizeSa prayAsa mAMgI le tema che, kemake emAM samaya ane sthAnane laine je zabdanA arthamAM parivartano thayAM hoya tenI paNa noMdha hovI ghaTe. kharI rIte to samagra jaina temaja ajaina saMskRta sAhityane lakSIne A bIjI jAtano mahAkoza racAvo joIe, e kArya sugama bane te mATe paNa jaina vibhAga to judo taiyAra thavo ghaTe. phArasIkoza- jema phArasI bhASAnuM saMskRta vyAkaraNa vikramasiMha nAmanA jaine racyuM che tema P-57 A bhASAno zabdakoza keTalAkane mate sapAdalakSa nAmanA jaine racyo che. (3) chandaHzAstraH rara jevakRti (vikramanI chaThThI sadIthI caudamI sadI) chaMdane aMge je bAvIsa jaina kRtio racAI che emAM daseka saMdigdha che. pUjyapAda temaja buddhisAgarasUrie raceluM ekeka chanda zAstra hajI sudhI to maLI AvyuM nathI. AthI chanda zAstrane lagatI bAkInI upalabdha kRtiomAM jayadeva ane di. jayakIrtinI kRtio sauthI prAcIna gaNAya. e pachInI kRtio te chanda zekhara, haima chandoDanuzAsana ityAdi che. A badhI kRtiomAM haima chaMdoDanuzAsana enI svapajJavRtti vagerene laIne ghaNuM agatyanuM sthAna bhogave che. uparyukta pUjyapAda e sarvArthasiddhinA kartA ja hoya to chanda zAstranI svataMtra racanAnI zarUAta vikramanI. chaThThI sadIthI gaNAya. vikramanI caudamI sadI pachI koI svatantra noMdhapAtra racanA thai hoya ema jaNAtuM nathI. chanda zAstrane aMge jema padyAtmaka racanA maLe che. tema haima chandoDanuzAsana jevI kRti gadyamAMsUtrarUpe yojAyelI maLI Ave che. kaMThastha karanAranI dRSTie padyAtmaka kRti vizeSa anukULa gaNAya. kAnaDI chanda zAstra- jema kAnaDI bhASAnuM saMskRtamAM vyAkaraNa maLe che (juo. pR.-56) tema jayakIrtikRta chandoDanuzAsana keTalAka kAnaDI chaMdo upara prakAza pADe che. 1. AvA zabdo zabdaranamahodadhi nAmanA saMskRta-gujarAtI koSamAM apAyA che. A mahakAya kozanA saMgrAhaka paMnyAsa zrImuktivijayagaNi (janmavarSa vi. saM. 1942) che. A koza "zrI hemacandrAcArya jaina graMthamAlA"mAM be bhAgamAM anukrame i. sa. 1937 ane i. sa. 1941mAM prakAzita karAyo che (enI eka nakala mane 5 saMpavijayajI taraphathI bheTa maLI hatI). tAjetaramAM A. bha. hemaprabhasUri ma. sA.nI preraNAthI AnuM puna:prakAzana keTalAka zabdo umeravApUrvaka traNa bhAgamAM thayuM che.] vi. saM. 1956mAM bhAvanagarathI dolatarAya maganalAla zAhe prasiddha karelo ane sAvadhalAla vi. choTAlAla vo'roe yojelo zabdaciMtAmaNi nAmano saMskRta-gujarAtI koza aprApya banatAM e khoTa purI pADavAnA udezathI A koza yojAyo hato. 2. Avo koza hoya to tattvArthAdhigamasUtra (a.5, su.42)mAMnA "anAdi ane "AdimAn' zabdanA artha upara prakAza paDe A be zabdanA prasiddha ane aprasiddha arthane aMge thoDIka carcA 5. sukhalAle emanA gujarAtI vivecana (pR. 248-249, tRtIya AvRtti, i. sa. 1949)mAM karI che. 3. juo pR.82-83. For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 [70]. jaina saMskRta sAhityano ItihAsa P-58 (4) alaMkArazAstraH 29 jena kRti (vikramanI navamI sadIthI aDhAramI sadI) kAvyazAstrane aMge je 29 kRtio che temAM cAra AMzika che. A zAstramAM zvetAMbarono phALo digaMbaro karatAM vizeSa che, kemake di. kRti gaNIgAMThI che bappabhaTTisUri karatAM pahelAM A viSayanI koI svatannakRti racAI hoya ema jaNAtuM nathI. "thArApadra' gacchanA namisAdhue rudraTata kAvyAlaMkAra upara vi. saM. 1125mAM TIkA racI. emane hAthe A jAtanuM dvAra yogya pramANamAM khulluM mUkAtAM AgaLa upara A mArge anya jaina lekhako vivaraNakAra tarIke vihare che. e daramyAnamAM vAlmaTa ane "kali0' hemacandrasUri jevA to svataMtra kRti paNa race che. samasta kRtiomAM haima kAvyanuzAsana sauthI mokhare che. enI be svopajJa TIkA enI mahattAmAM vRddhi kare che. A kAvyAnuzAsana gadyamAM sUtrarUpe che. eTale padyAtmaka kRtiomAM to alaMkAramahodadhi uttama che. P.59 (5) nATyazAstra : 1 jena kRti (la. vi. saM. 1200). nATyazAstrane aMge nATyadarpaNa uparAMta koi svataMtra graMtha jainoe racyo hoya ema jaNAtuM nathI eTale e viSe vizeSa kahevAnuM rahetuM nathI. (6) saMgItazAstra : 7 jena kRti (vi. saM. 1350- la. vi. saM. 1500) saMgItazAstrane lagatI sAta kRtio che. temAMnI cAra to. la. vi. saM. 1350thI la. vi. saM. 1490nA gALAmAM racAyelI che. bAkInI traNa kRti viSe vizeSa mAhitI maLI zakI nathI. A paristhitimAM A badhI kRtimAM di. pArzvacandranI kRtine huM agra sthAna ApuM chuM. sudhAkalazanI baMne kRti atyAre to aprasiddha che ane emAMnI pahelI to adyApi aprApya che eTale bIjI prasiddha karAya to A dizAmAM vizeSa prakAza paDe. (0) kAmazAstraH 3 jaina kRti (vikramanI 17mI sadI) kAmazAstrane aMge jaina kRtio traNathI vadhAre nathI ane temAM be to aprakAzita che. vaLI kaMdarpacUDAmaNi jaine kRti hoya to paNa te vi. saM. 1633nI racanA che. A viSaya jainone hAthe emanA dhArmika valaNane laIne lagabhaga aNakheDAyelo ja rahyo che ema kahuM to kema ? (8) sthApatya : 1 jaina kRti (u. vi. saM. 1400) ekasaMdhie zilpazAstra nAmanI kRti racI che. e uparAMta koi jaine A viSayanI koI kRti racyAnuM jaNAtuM nathI temaja uparyukta kRti viSe vizeSa mAhitI mane maLI zakI nathI eTale mUlyAMkana aMge huM kazuM kaheto nathI. 1. zRMgAra-caMdrikA, zRMgAra-maMjarI ane nemikumAranA putra vAmbhaTe raceluM kAvyAnuzAsana. A vAglaTa digaMbara haze evI saMbhAvanA "naina saditya gaura tidAsa' (pR.-487)mAM karAI che. 2. AmAMthI eka avataraNa thazovijayagaNie pratimAzataka (zloka.-16)nI svapajJavRtti (patra-65)mAM ApyuM che ema e vattigata nimnalikhita pATha uparathI jANI zakAya che. * * *paryAyogaeNI[]o$i: paryAyo' rUti haimavavana' "ca1thI paryAyom" e haimakAvyAnuzAsananA chaThThA-adhyAyanuM navamuM sUtra che. For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta [71] 71 P.60 (9) mudrAzAstra A zAstra mATe to koi jaine saMskRta kRti racI ja jaNAtI nathI to mUlyAMkananI vAta ja zI karavI ? (10) gaNitazAstra : 6 jena kRti (la. vi. saM. 900-la. vi. saM. 1400) gaNitazAstrane aMgenI AThakRti paikI cha nA kartA jaina che ane e che ke kRti saMskRtamAM che ema mAnI laie to pATIgaNitanI cAra ane kSetragaNitanIM be kRti che ema kahevAya. A badhI kRtiomAM la. vi. saM. 900mAM racAyela gaNitasArasaMgraha vizeSataH noMdhapAtra che. e pUrve vidyAvAridhi umAsvAti jevA jaina gaNitajJo thaI to gayA che paNa emanI koi svatannakRti hajI sudhI to maLI AvI nathI. jainabhUgoLa ane khagoLa jotAM gaNitanI ane khAsa karIne kSetragaNitanI mahattvanI kRtio sarjAyAnI AzA to rakhAya, paNa koNa jANe kema e dizAmAM vikramanI caudamI sadI pachI aMdhakArapaTa chavAyo hoya ema lAge che. Aje thoDAka jaina gRhastho gaNitanI vividha zAkhAnA sArA jANakAra che paNa emAM saMskRta graMtha race tevA to koIka ja che ne? AthI atyAre to gaNitazAstranI vividha zAkhAo upara prakAza pADatI sabaLa saMskRtakRti racAya evo saMbhava bahu ja ocho che. (11) nimittazAstra 49 jevakRti (la. vi. saM. 10pa-la. vi. saM. 1955) nimittazAstra saMbaMdhI jaina kRtione ApaNe ATha vibhAgamAM vibhakta karI zakIe. (1) jayotiSa (phalAdeza), (2) sAmudrika, (3) zakuna, (4) svapna, (5) ramala, (6) aMgavidyA, (7) praznavicAra ane (8) prakIrNaka, A vibhAgonI kRtionI saMkhyA anukrame nIce pramANe che. 16, 4, 8, 9, 3, 2, 4 ane 2. nimittazAstranI Adya be kRtio nAme praznaprakAza ane kAlajJAna vikramanI bIjI sadImAM thaI gayelA pAdaliptasUrinI racanA che, paraMtu e saMskRtamAM che ke kema te jANavuM bAkI rahe che. vizeSamAM emAMthI eke kRti hajI sudhI to maLI AvI nathI. jyotiSanI kRtiomAM nimnalikhita kRtio noMdhapAtra jaNAya che. grahabhAvaprakAza, AraMbhasiddhi, nAracaMdra, jyotisAra ane mAnasAgarIpaddhati. vi. saM. 1216thI la. vi. saM. 1735nA gALAmAM sAmudrikazAstra saMbaMdhI kRtio racAi che. temAM hastasaMjIvana mokhare che. 1 gaNitasAra ane gaNitatilaka e be to ajainakRti che. 2. siddhabhUpaddhati jainanI kSetragaNitane aMgenI kRti hoya ema lAge che. 3. praznaprakAza e praznavicAranI kRti hoya to A saMkhyA 15nI ane praznavicAranI kRtionI saMkhyA pAMcanI gaNAya. P-61 For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 [2] jaina saMskRta sAhityano ItihAsa zakunazAstrane aMge samatabhadra racelI kRti nAme lokakalpa to maLatI nathI eTale narapatijayacaryA A viSayanI prathama kRti gaNAya. vi. saM. 1220mAM racAyeluM svapnazAstra e svapnazAstranI Adya kRti hoya ema lAge che. nimittazAstromAM meghamahodaya ekaMdara rIte vizeSa mahattvanI kRti che. nimittazAstra saMbaMdhI koI viziSTa kRti vikramanI 18mI sadI pachI racAyelI jaNAtI nathI. vizeSamAM A zAstrane aMge koi digaMbare kevalajJAnapraznacUDAmaNi uparAMta mahattvanI koi kRti saMskRtamAM racI hoya ema jANavA jovAmAM nathI. jo ema ja hoya to tenuM zuM kAraNa ? nimittazAstrane aMge jeTalI jaina kRtio racAi che eTalI lAkSaNika sAhityanA koI aMga viSe racAyelI jaNAtI nathI. vaLI A viSayanI tera-ajainakRtio upara jaina vivaraNo racAyAM che eTale vyAkaraNa vagerene lagatI ajainakRtionAM jaina vivaraNomAM A vivaraNonI saMkhyA sauthI vadhAre che. P-62 (12) vaidakazAstra : 36 jena kRti (la. vi. saM. 600-la. vi. saM. 1010) vaidhakane aMge sAta kRtio kalyANakArakamAM noMdhAyelI che paraMtu vaidyakagrantha temaja kalyANakAraka je pUjyapAdanI racanA gaNAya che te paikI eke A sAta kRtimAM AvI jAya che ke nahi teno nirNaya karavo bAkI rahe che. ene svataMtra gaNIe to pUjayapAde ochAmAM ochI traNa ane vadhAremAM vadhAre pAMca kRti racelI gaNAya kemake "pUjyapAda' evA kartAnA nAmavALI kRtio paikI keTalI ekakaNvaka che tenI tapAsa karavI bAkI rahe che. uparyukta nava kRtiomAMnI eka te samatabhadra racelo siddhAntarasAyanakalpa che. e sauthI prAcIna jaNAya che. tyAra pachIno vaidyakagraMtha te di. ugrasenakta kalyANakAraka che ane e prakAzita che ethI ja nahi, paNa e madha, madha ane mAMsanA sevana vinA rogInA roga dUra karavAnI mAhitI pUrI pADe che e dRSTie khAsa mahattvano che. koI zvetAMbara kRti vikramanI navamI sadI pahelAM-balka sattaramI sadI pahelAM racAI hoya ema jaNAtuM nathI. evI rIte yogaratnAkara karatAM vaidakanI koI prAcIna gujarAtI kRti hoya ema paNa jaNAtuM nathI. pR.144mAM noMdhAyelI ATha saMdigdha kRti viSe cokkasa kaMI kahI zakAya nahi eTale avaziSTa kRtio vicAravAnI rahe che kharI, paNa e saMbaMdhamAM vizeSa mAhitI maLyA vinA zuM kahevAya? (13) pAkazAstraH 1 jena kRti (u. vikramanI chaThThI sadI) porAgama e pAkazAstranI ja kRti hoya to paNa e anupalabdha che eTaluM ja nahi paNa P-63 eno viziSTa paricaya paNa pUruM pADanAruM koI sAdhana jaNAtuM nathI to A paristhitimAM pAkazAstrane lagatI kRtinA mUlyAMkananI vAta jatI ja karavI paDe ne? (14) vijJAnaH 21 jena kRti (la. vi. saM. 120pa-vi. saM. 1800) amaracandrasUrikRta kalAkalApanA viSaya vize ApaNe ajJAta chIe eTale e kRtine bAjue rAkhatAM A prakaraNamAM noMdhAyelI saMskRta kRtione ApaNe cAravargamAM vibhakta karI zakIe. 1. zAlAkyatanna, vaighakagrantha, kalyANakAraka, nADI parIkSA ane nidAnamuktAvalI. For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodyAta [73] 73 ' (1) pazu-paMkhIno paricaya, (2) dhanurvidyA, (3) ratno ane dhAtunI parIkSA ane (4) prakIrNaka. Ane aMge anukrame 8, 2, 4 ane 6 kRtio che. mRga-pakSi-zAstra- jevI kRti virala ane lagabhaga 700 varSa jeTalI prAcIna hovAthI e pahelI take prasiddha thavI ghaTe. vizeSamAM enI samIkSArUpa lakhANa prANividyAnA koI sahRdaya samartha sAkSara pAse taiyAra karAvavuM ghaTe. hAthI, ghoDA ane kUtarAne lakSIne anukrama 1, 3 ane 2 kRti yojAI che. pazu paMkhInI bolI jANavAnI kaLA prAcIna samayamAM vikasita thaI hatI ema jaina kathAsAhityamAM AvatA ullekho jotAM jaNAya che. A jAtanA ullekho ekatrita karAya to A viSaya upara prakAza paDe. ratnonI parIkSA mATe traNa kRti che. temAMnI hIrAne lagatI kRti to koi digaMbare yojI che. ratnaparIkSA- temaja dhAtuparIkSA vikramanI caudamI sadInI kRtio che eTale temaja Aje P-64 paNa A jJAna gRhastha-jIvanamAM upayogI hoI enA prakAzanArthe prabaMdha thavo ghaTe. Aje zAhI pahelAMnA jevI banatI nathI ema manAya che to tenuM kAraNa vicAravAmAM maSIvicAra jevI kRti kAmamAM laI zakAya. (15) nItizAstraH 58 jaina kRti (la. vi. saM. 900-la. vi. saM. 1850) A nAmanA prakaraNamAM (1) sAmAnya nIti, (2) subhASita, (3) rAjanIti ane (4) prakIrNaka ema mukhya cAra viSayane meM sthAna ApyuM che ane ene aMge anukrame 13, 3, 1 ane 1 svatA kRtino paricaya Apyo che. sAmAnya nItine lagatI kRtio racavAnI zarUAta moDAmAM moDI vi. saM. 900mAM thaI ane e kArya cAreka saikA sudhI baMdha rahyA bAda vikramanI ogaNIsamI sadI sudhI cAluM rahyuM ane tyAra bAda e aTakI gayuM hoya ema lAge che. A viSayanI Adya kRti praznottara zailIe yojAI che. AvI be ja kRti jovA jANavAmAM che. e baMnenuM nAma praznottararatnamAlA che. A viSayanA nirUpaNamAM zvetAMbara temaja digaMbara ema baMne phirakAno phALo che. tilakaprabhasUrikRta nItizAstra to maLatuM nathI eTale bAkInI kRtiomAM lokapriyatAnI dRSTie vimalasUrikRti praznottararatnamAlA AdyasthAna bhogave che, jyAre e sivAyanI kRtiomAM malliSaNakRta sajjanacittavallabha jevI nAnakaDI kRti temaja ethI moTI evI ratnamAlA, nIti-dhanada ane idranandita nItisAra noMdhapAtra jaNAya che. subhASitone aMge 43 kRtio che. A paikI nimnalikhita traNa kRtio Adhunika zvetAMbara P-6pa munivaroe prAcIna kRtiomAMthI tAravI kADhelAM subhASitonA saMgraharUpa che. 1. lokasaMvyavahAra nItizAstranI kRti hoya to 13ne badale 14 joie. For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 [74] jaina saMskRta sAhityano itihAsa hemacandra-vacanAmRta-subhASita-padya-ratnAkara ane jaina-sUkta-saMdoha. subhASitone lagatI kRtionI racanAno prAraMbha vi. saM. 1025nI AsapAsamAM thayo hoya ema lAge che ane A jAtanI svataMtra kRtinI racanAnuM kArya lagabhaga vi. saM. 1847 sudhI cAlu rahyuM che. zvetAMbaromAM sijUraprakare ane digaMbaromAM subhASitaratnasaMdohe AdaraNIya sthAna prApta karyuM che ane te samucita che. vikramanI sattaramI sadImAM subhASitone aMge jeTalI kRti racAi che eTalI anya sadImAM racAI hoya ema jaNAtuM nathI. : soLamAM prakaraNamAM subhASitone lagatI kRtinI saMkhyA ghaNI moTI che. e jotAM ane A viSayanI mahattA ane grAhakatA vicAratAM mArI e namra sUcanA che ke A jAtanI prakAzita temaja aprakAzita samagra jaina kRtionAM padono eka koza subhASita ratnamAMDAgara jevA svarUpe taiyAra karavAnuM kArya koI munivare upADI levuM joie ane enuM prakAzana koi samRddha samIkSAtmaka saMskArarUpe karavuM joIe. rAjanItine aMge eka ja grantha che ane e mahattvano che. buddhisAgara jevI prakIrNaka kRti paNa gaNIgAMThI haze eTale enA para tulanAtmaka mUlyAMkana mATe vicAra karavAno raheto nathI. traNa ane cAra viSayanI ekakaIMka kRtio- lAkSaNika sAhityanAM je paMdara viSayone A pustakamAM sthAna apAyuM che e darekane aMge saMskRtamAM ekeka kRti paNa racI hoya evA jainagRhastha ke munivara nathI ane emAM kaMI Azcarya pAmavA jevuM nathI, kemake sAmAnya rIte eka ja vyakti eka ke be ja viSayanI kRti race e svAbhAvika ghaTanA che. AthI ahIM huM lAkSaNika sAhityanA traNa ane cAra viSayo paratve kRti racanArano anukrame ullekha karuM chuM. temAM traNane aMge racanAra nIce mujaba che. vyAkaraNa, chanda ane vaidyaka : praNetA pUjyapAda. vyAkaraNa, alaMkAra ane saMgIta : praNetA maMDana (mastrI). cAra viSayo upara kRti racanAra tarIke be vyaktio che : (1) kali0 hemacandrasUri ane (ra) harSakIrtisUri. vyAkaraNa, koza, chanda ane alaMkAra e cAra viSayo upara "kali0' hemacandrasUrie ane vyAkaraNa, koza, vaidyaka ane nimitta e cArane aMge harSakIrtisUrie kRta racI che. saikAdITha phAla (1) bhagavAna mahAvIra svAmInA janma samaya pUrve lAkSaNika sAhityanI koI kRti svatanna svarUpe racAI hoya to te Aje maLatI nathI. P-66 1. AthI vadhAre viSayanI lAkSaNika sAhityane lagatI kRti koI jaine racI nathI eTale eno nirdeza karavAno raheto nathI. 2. vyAkaraNanAM pAMca aMga upara ekeka kRti, sUtrapATha upara laghu ane bRhadghatti tathA nyAsa temaja dhAtupATha, liMgAnuzAsana ane uNAdisUtra upara ekekavRtti. 3. koSa cAra che. juo pR. 64 be koSa upara svopajJavivaraNa che. 4. AnA upara eka kRti che ane e svapajJavRttithI vibhUSita che. 5. Ane aMge eka kRti che ane te vRtti ane tenA uparanI vRtti (supercommentary)thI aMlakRta che. For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P-67 upodyAta [75] 75 (2) i. sa. pUrve pa90 ane i.sa. pUrve 557mAM ekeka jaina vyAkaraNa racAyuM tyAra bAda . sa.120 sudhImAM eTale ke 710 varSa sudhInA gALAmAM lAkSaNika sAhityanI eke jaina kRti jovAtI nathI. (3) I. sa. 120nA arasAmAM pAdaliptasUrie kRtio racI pachI pUjyapAdanA samaya sudhI koI kati racAyelI jaNAtI nathI. Ama pAcho traNa-cAra saikAno gALo paDe che. vi. saM. 601thI vi. saM. 839 sudhI paNa AvI aMdhakAramaya sthiti prAyaH pravarte che. (4) vi. saM. 840mAM harivaMzapurANa racAtAM sAhityanuM kSetra ThIka ThIka kheDAvA mAMDe che. temAM la. vi. saM. 900mAM "pApanIya" saMghanA te samayanA agraNI zAkaTAyanathI "yApanIya sAhitya' racAya che, paraMtu e pravRtti thoDAka saikA bAda baMdha paDe che. vizeSamAM "pApanIya saMpradAyanI koI vyakti Aje pAMceka saikAthI to astitva dharAvatI jaNAtI nathI. (5) la. vi. saM. 1080thI zvetAMbara lAkSaNika sAhityanI racanAnA zrIgaNeza koI evA zubha mUhUrtamAM maMDAyA ke e pravRtti Aja dina sudhI ochevatte aMze cAlu rahelA pAmI che. . (6) vikramanI bAramI-teramI sadImAM lAkSaNika sAhityanI lahANI thatI jovAya che. emAM "kali0' hemacandrasUrinI pravRtti vizeSa dhyAna kheMce che. pachI kaMika oTa Ave che. AgaLa jatAM vikramanI sattaramI sadI sAhityapravRttithI gAjI uThe che, jo ke emAM maulikatAnI-saMgIna umerAnI-nyUnatA jovAya che. yazovijayagaNi A nyUnatA navya nyAyanI jhamakavALI kRtio racI amuka aMze dUra kare che. tyAra pachI to evuM thoDuMka kArya paNa bhAgye ja koie saMskRta sAhitya paratve karyuM che ane Aje kare che. jaina jagatanA zvetAMbara ane digabara evA be spaSTa vibhAga paDyA bAda digaMbarIya sAhitya-gaganamAMnA 'pAiya' diga-vibhAgamAM jema kundakundrAcArya jevo samartha tejasvI mahAtAraka Ugyo tema "saMskRta' digU-vibhAgamAM samantabhadra gaNAya che. AzAdhara nAmano tAro A mahAtArakonA hisAbe ocho tejasvI che. e AthamI jatAM eTalA ye tejathI digaMbarIya saMskRta digU-vibhAgane prakAzita karanAra koI tAro Ajadina sudhImAM Ugyo hoya ema jaNAya che kharuM ? mUlyAMkananuM kArya pUruM thayuM che eTale pR. 12mAM sUcavAyA mujaba huM 'nivedana'no aviziSTa aMza rajU karuM chuM. racanAsamayanI sUcI- A prathamakhaMDamAM lAkSaNika sAhityane aMgenI jaina saMskRta kRtionA praNetAono paricaya ApatI veLA meM e praNetAo paikI ghaNA kharAnI anya viSayonI kRtio hoya to te kRtiono paNa ullekha karyo che. e samagra kRtionA racanA samayanI eka kAmacalAu sUcI meM taiyAra karI che. e ekAMgI hovAthI AgaLa upara trIjA vibhAganA aMtamAM evI bIjI be sUcI je bIjA be vibhAgo mATe meM yojI che tenI sAthe ene bheLavI daI traNa vibhAganI eka akhaMDa sUcI ApavAno IrAdo rAkhuM chuM. kartavya- Arya saMskRtirUpa akhaMDa telamAM taraboLa evI nAnImoTI jaina kalamarUpa vATone pratibhArUpa dIpa-zikhA vaDe prajavalita karI dAnavatArUpa dhumrathI rahita jJAnarUpa prakAza dase dizAmAM samucita svarUpe sabaLa pramANamAM satata prasarato jovAnI abhiruci hara koI jainane hoya ja. AthI P-68 For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 [76] jaina saMskRta sAhityano ItihAsa P-69 enI prAthamika bhUmikArUpa je kArya karavuM joie te e che ke jaina bhaMDAronA kAryavAhako potapotAnA hastakanA bhaMDAromAMnI hAthapothIonuM varNanAtmaka sUcipatra yogya vidvAno dvArA taiyAra karAvI tene satvara prasiddha kare. e dvArA paMdareka lAkha jeTalI jaina hAthapothIo je Aje mojuda che temAM pirasAyelI sAmagrInI mAhitI maLatAM jaina sAhityanA ja itihAsa upara vedhaka prakAza paDaze eTaluM ja nahi paNa ApaNA A samagra AryAvartanA-bharatabhUminA sAhityika, rAjakIya, sAmAjika ane sAMskRtika itihAsanI paNa aneka guMcI ApoApa ukalI jaze. prayAsa- jaina dharma e Atmannatino ane sAthe sAthe vizvanI sAcI ane sanAtana zAnti mATeno rAmabANa upAya che. tema chatAM enA samucita ane sarvAgINa paricaya mATe Adhunika yuganA mAnasane anulakSIne jevo joIe tevo vyApaka prayAsa jaina samAja taraphathI hajI sudhI to thayo nathI. AvI zocanIya paristhiti A dharmanA dhurandhara anuyAyIo dvArA racAyelA vizALa, vividha, vedhaka, upayogI ane udAtta evA jaina sAhitya paratve paNa jovAya che. are A sAhityanA eka sabaLa aMgarUpa saMskRta sAhityanA paricaya mATe paNa paripUrNa prayAsa karavo. bAkI rahe che. prastuta pustaka to e dizAmAM mAMDamAMDa eka pagaluM mAMDe che. bAkI ahIM rajU karAyelI paddhati uparAMta bIjI aneka paddhatie A saMskRta sAhityano ane vizeSataH samagra jaina sAhityano yatheSTa paricaya puro pADanAra mahAkAya graMtha yojAvo ane prakAzita thavo ghaTe. mArA A vicAranA samarthanArthe temaja anya jaina sAhityanA sAcA sevakone eno bhinna-bhinna rIte paricaya karAvavA mATe mArgadarzana maLe e AzayathI bhAratIya sAhityane aMge temaja enA eka mahattvanA vibhAgarUpa saMskRta sAhitya paratve atyAra sudhImAM je prayAsa gujarAtI, hindI, saMskRta, aMgrejI ane jarmanamAM thayAnuM mArA jANavAmAM che tenI huM ahIM noMdha lauM chuM. (a) gujarAtI prephesara e. mekaDonala kRta saMskRta sAhityano itihAsa pro. mohanalAla pA. dave (anuvAdaka), 1921. (A) hindI saMskRta sAhitya kA itihAsa (prathama bhAga) : kanhaiyAlAla poddAra, 1938. saMskRta vAGmaya : baladeva upAdhyAya, 1945. saMskRta sAhityakI rUparekhA : caMdrazekhara pANDeya tathA zAMtikumAra vyAsa, 1951 (tRtIya saMskaraNa). (I) saMskRta saMskRta sAhityetihAsa: (mAma 1-2) : haMsara/pravAta, 2222, 2212. P-7) 1. sva. mohanalAla dalIcaMda dezAIe puSkaLa parizrama laIne jaina sAhityano saMkSipta itihAsa e nAmano graMtha ATha vibhAgamAM siddhasenayuga, haribhadrayuga, hemayuga, somasuMdarayuga, hairakayuga ane yazovijayayuga e che yugamAM vibhakta karIne Alekhyo che. emAM aneka granthonI noMdha che paNa e moTe bhAge to saMkSipta che. vaLI emAM viSayadITha kRtiono ekadhAro paricaya apAyo nathI temaja drAviDa bhASAomAM racAyelI kRtio moTe bhAge jatI karAI che. ethI viziSTa prayAsa mATe avakAza rahe che. 2. A gujarAtI anuvAda "gujarAtI sAhitya pariSad bhaMDoLa kamiTi" taraphathI muMbaithI prasiddha karAyo che. For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upoddhAta [17] 77 P-71 (i) agraMjI A History of Sanskrit Literature : Arthur A. Macdonell. 1900. A SHort History of Indian Literature : Ernst Horrwitz, 1907. The History of Literature : Albrecht Weber. 1914. Classical Sanskrit Literature : A. B. Keith. 1923. A History of Ancient Sanskrit Literature : Max Muller. 1926. A History of Indian Literature: (Vols. 1-11) : Mayrice Wintenitz. 1927, 1933. A History of Sanskrit Literature : A. B. Keith. 1928. History of Sanskrit Literature : C. V. Vaidya, 1930. A SHort History of Indian Literature : M. D. Chakravarty, 1936. A SHort History of Indian Literature : K. N. Kaul. 1937. Classical Sanskrit Literature : M. Krishnamacariar. 1937. An Introduction of Classical Sanskrit : G. Shastri. 1943. A Hand- Book of Classical Sanskrit Literature : U. V. Rao. 1946. History of Sanskrit Literature (Vol. 1): S. N. Dasgupta & S. K. De. 1947. Sanskrit Literature : (The P. E. N. Books No. 12), K. Chadrasekharan & V. H. Subramania Sastri. 1951. (u) jarmana Gaschichteder Indischen Litteratur (Vol. IIdeg) : Maurice Winternitz. 1920. 1922. jema A pRthvI mahAsAgarothI alaMkRta che tema saMskRtanI sRSTi paNa bhAratIya sAhitya, yuropIya sAhitya ema jAtajAtanA sAhityarUpa mahAsAgarothI vibhUSita che. bhAratIya sAhityarUpa mahAsAgara saMskRta, pAiya ane drAviDa ema traNa bhASAmAM racAyelA vividha, vizALa ane vareNya graMtharUpa traNa samudrathI puSTa banyo che. A samudro paikI saMskRta sAhityarUpa samudra vaidika, bauddha ane jaina saMpradAyonI mahAmUlyazALI kRtiorU5 siMdhu, brahmaputrA ane bhAgIrathIrUpa saritAonA saMgamasthAnarUpa che. Ama jaina saMskRta sAhitya e eka moTI saritA che, paraMtu vizva-sAhityarUpa virATa mahAsAgarane hisAbe to e bahu nAnI gaNAya. are bhAratIya sAhitya to zuM paNa samagra jaina sAhityane hisAbe paNa e nAnI nadI che. Ane laine enuM samucita mUlyAMkana thavAmAM muzkelI naDe te svAbhAvika che. ajaina vidvAnone hAthe je bhAratIya sAhityanA ane saMskRta sAhityanA itihAsa AlekhAyA che. temAM A nAnakaDI nadIno samucita pramANamAM bhAva pUchAvo rahI gayo che, ane e saMklanAonA udeza jotAM tema thayuM temAM kaMI khoTuM paNa nathI. AvI paristhitimAM A pustakanI 1. Ano gujarAtImAM anuvAda thayelo che. juo. pR.32. 2. A granthakAranA mULa jarmana graMthano aMgrejI anuvAda che. enA anuvAdaka misisa esa. ketakara ane misa eca. kona (Kohn) che. 3. dvitIya A vibhAgamAM bauddha ane jaina sAhityanuM nirUpaNa che. For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P-73 78 [78]. jaina saMskRta sAhityano itihAsa racanA Avazyaka gaNAze evuM mAruM namra maMtavya che. sAhityanI pratyeka nAnI-moTI nadInAM yathArtha darzana karAvanAra pustako hoya to e uparathI vizvasAhityarUpa virATa mahAsAgarano pUrato khyAla meLavavo sugama thaI paDe ema mAnI meM A dizAmAM yathAmati prayAsa karyo che. emAM je kSatio ane truTio jaNAya tenA tarapha mAruM satvara lakSya kheMcavA vizeSajJo kRpA karaze to anyatra eno huM lAbha laI zakIza ane alanonuM punarAvartana thatuM aTakaze. wNa-svIkAra- jaina saMskRta sAhityano itihAsa taiyAra karavAno mane je suyoga maLyo te prastuta saMsthAnA kAryavAhaka mahAzayane munizrI yazovijayajIe karelI preraNAne ane emanA guruvarya jainAcArya zrI vijayadharmasUrijIe ApelI saMmatine AbhArI che. A pustakanA prakAzanathI jo enA arthIne lAbha thAya to te badala temaNe A saMsthAno upakAra mAnavo ghaTe. A samagra pustaka (traNa vibhAga) taiyAra karavAmAM A kSetramAM mArA purogAmIone hAthe je je viSayane aMge sabaLa racanAo thaI che e samagra sAmagrIno to huM lAbha lai zakyo nathI, paraMtu je je kRtio mane eka yA bIjA svarUpe alpa ke adhika aMze sahAyaka nIvaDI che tenA praNetAono temaja enA prakAzakono vyaktigata ullekha karI AbhAra mAnavAnuM A sthaLe zakaya nahi hovAthI huM emano sAmudAyika svarUpe AbhAra mAnuM chuM. A pustakamAM meM je anyAnya kRtiono temaja lekho vagereno ullekha karyo che temAMthI meM zeno zeno zI zI rIte upayoga karyo che ke, te viSayanA niSNAtonuM kahevuM paDe tema nahi hovAthI temaja A pustaka mATe amuka maryAdA nakkI karAyelI hovAthI e viSe huM ullekha karato nathI. A samagra pustakanA baMne khaMDanAM tamAma prakaraNone temaja lalita ane dArzanika sAhitya aMgenA vibhAgone kayA krame rajU karavA te viSe vicAronI ApelI karavAnI mane AvazyakatA jaNAtAM e kAryamAM mane ahIMnI ema TI. bI. kolejanA bhUtapUrva saMskRtanA prAdhyApaka zrI mohanalAla pArvatIzakaMra davee sAnaMda sahakAra Apyo hato eTale enI huM ahIM sAbhAra noMdha lauM chuM. pariziSTonuM lakhANa tapAsI javAmAM mane munizrI sUryodayavijayajIe je sahakAra Apyo hato te badala huM emano RNI chuM. A pustakanA traNe vibhAganI mudraNAlaya-pustikA (Press-Copy) mArI putrI ci. manoramA ema. e., bI. TI. dvArA taiyAra thai che ane mAruM mULa lakhANa e sAthe meLavI javAmAM ane pariziSTo mATe nAmonI tAravaNI vagere karavAmAM mArI dharma-patnI indirAe mane sahAya karI che. A baMne mArAM svajano hoI mAre emano upakAra mAnavo ke kema ane mAnavo hoya to zI rIte e prazna mane muMjhave che eTale ATalethI ja huM viramuM chuM. P-74 hIrAlAla 2. kApaDiyA saMkaDI zerI, gopIpurA, surata ] vikrama saMvat-2012 aSADha kRSNa ekAdazI (tA. 2-8-'56) For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta [79] 79 tA. ka. (1) "anulekha"mAM vyAkaraNa vagere je je viSayanI vadhArAnI kRtino paricaya meM Apyo che te te viSayanI jaina kRtionI saMkhyAmAM te pramANamAM vadhAro samajI levAno che. (2) samagra pustaka taiyAra karI prakAzana saMsthAne soMpAyA pachI prasiddha thayelAM pustako vagerene lagatA ullekho meM A khaMDanA mudraNa-kArya daramyAna koi koivAra karyA che eTalo kAlAnukramadoSa (Anachronism) huM svIkAruM chuM. (3) upodaghAtamAMnAM vizeSa nAmone pariziSTa 1-3 pramANe vibhakta karI meM enI sUcI taiyAra karI che paNa atyAre to e chapAvAya tema nathI. pUrti- upadhAtanuM pR.72 sudhInuM lakhANa chapAi gayA bAda mane alaMkAracaMdrikA ane P-75 alaMkAracUrNinI je e ke ke hAthapothI ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR.17)mAM noMdhAyelI che te zrImANikayasAgarasUrijI pAse jovA maLI. alaMkAracaMdrikAnI hAthapothIno kramAMka 2380 che. emAM 17 patra che. emAM appayya dIkSite racelI manAtI ane kAvyazAstrane lagatI kuvalAyanandakArikA nAmanI ajaina kRtinuM lakSyalakSaNa' nAmanuM 157 padyanuM prathama prakaraNa apAyuM che. vizeSamAM A ajaina kRti upara AzAdhara bhaTTa alaMkAradIpikA nAmanI je vyAkhyA racI che tenuM "puSi yutho''thI zarU thatuM padya emAM patra A mAM trIjA padya tarIke gUMthI levAyuM che. aMtamAM apAyelI puSyikAmAM bhaTTa viThThalasUrinA putra rAmacaMdrasarinA putra vaidyanAthe alaMkAracaMdrikA racyAno ullekha che. A hAthapothImAM kuvalayAnandakArikAnA padyo lakhatI veLA enI alaMkAracaMdrikA nAmanI TIkA lakhI zakAya evI rIte e padyo vacce korI jagyA rakhAI che kharI paNa e TIkA emAM lakhAI nathI. e TIkA aneka sthaLethI prasiddha thayelI che. e TIkAnA racanAra ajaina che eTale A pustakamAM alaMkAracaMdrikAno ullekha je meM pR.178mAM karyo che te radabAtala gaNI levo. [A AvRttimAM dUra karyo che.] alaMkAracarNinI- hAthapothIno kramAMka 1789 che. emAM bAra patra che. e dareka patrane banne bAjue lagabhaga 32 akSaranI ekeka paMkti evI tera paMktio che. AnI puSpikA jotAM A kRtinuM kharuM nAma alaMkArAvacUri che. A avasUri 350 zloka jevaDI ane ochAmAM ochA pAMca pariccheda pUratI koI kAvyazAstraviSayaka kRtinI nAnakaDI-1500 zloka jevaDI vRtti che. A avasUrimAM mULa kRtinA pratIka apAyAM che. prAraMbhika bhAga nIce mujaba che. 'matha() sIna vyAvidhyAsudi sAdhupa, yathA morce nitAttiprakRtinAthapaf P-95 sUpakAreNa niSpAdite'pi nirlavaNaM sat anAsvAdyaM asvAdu syAt tathaiva kAvyaM kuzalakavikRtamapi zRGgArAdirasarahitaM anAsvAdyaM na caturacetAMsi camatkaroti // " patra pa-amAM nIce mujabanI pAMcamI paMkti che. "nAyikabhedAnAM lakSaNAnyAha nIlI0 priyaM0" vizeSa pratIko ekatrita karAtAM mULa kRti zI che te jaNAvA saMbhava che paNa atyAre e kArya mArAthI thai zake tema nathI. game tema paNa A avasUrimAM eka sthaLe (patra-12 amAM) jinano ullekha che ane A TIkAno "avacUri' tarIke nirdeza che e jotAM A avacari koIka jaine racyAnuM phalita thAya che. 9. Ovi DCGCM (Vol XII, p.182). For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 [80]. jaina saMskRta sAhityano ItihAsa caMdrarAja- AnI eka AvRttinI noMdha meM pR.136mAM lIdhI che paNa e AvRttinI nakala hajI sudhI to maLI nathI. hAlamAM "nirNayasAgara mudraNAlaya" taraphathI I. sa. 1936mAM prakAzita yatrarAja nAmanuM pustaka mArA jovAmAM AvyuM che. e uparathI meM "yatrarAjanuM rekhAdarzana" nAmano lekha lakhI emAM yagnarAja ane enI malaheMdusUrikRta TIkA viSe vistArathI vicAra karyo che. e lekha atyAre to aprakAzita che eTale Ane aMge ahIM saMkSipta paricaya ApuM chuM. cannarAja- nAmanI saMskRta kRti pAMca adhyAyamAM vibhakta che. emAM anukrame 73 (71+2), P-77 7, 28, 3 ane 67 paDyo che. kartAe Adya padyamAM prastuta kRtine sadyagnarAjagama ane aMtima padyamAM yatrarAjAgama kahI che. pAMce adhyAyonAM nAma sAnvartha che. e nIce mujaba che. gaNita, yatnaghaTanA, yatraracanA, yajJazodhana ane yagnavicAraNA. sarvajJanA caraNakamaLano ane madanasUri nAmanA guruno hRdayamAM parAmarza karIne yatrarAjanI racanA karAI che. prathama adhyAyamAM jyA, krAnti, ghumyAnA phaLa, saumya yatna ane yAmya yatnane aMge iSTa akSAMzonA unnata valaya-kendranA vyAsArdha. sAyana sUrya dvArA batrIsa nakSatro ane pravako, nakSatromAM dakakarma ityAdi lAvavAnI rIta darzAvAI che. bIjA adhyAyamAM yaMtranI racanAno prakAra vicArAyo che. | yaMtranA bhedo temaja saumya yaMtra vagerene aMge keTalAMka sAdhanonI samajaNa apAi che. cothAmAM yanA zodhanano vicAra karAyo che. pAMcamAmAM graho ane nakSatrono aMzo lAvavAnI rIta, bAra AgaLanA zaka uparathI sAta AgaLanA zakanI temaja sAta AgaLanA zaMka uparathI bAra AgaLanA zaMkanI chAyA lAvavAnI rIta temaja yaMtra dvArA bhaumAdinA udaya ane astanuM jJAna ema vividha bAbato vicArAI che. TIkA- malayendusUrie A saMskRta TIkAnI zarUAta eka padyathI karI che. vaLI pratyeka adhyAyane aMte paNa ekeka padya che. pAMcamA adhyAyane aMte traNa vadhArAnAM paDyo che. TIkAmAM vividha koSTako apAyAM che ethI enuM mahattva vadhyuM che. -hI. 2. 1. emAM yatrarAja uparanI malayendusUrie racelI TIkA, vizrAmakRta yaMtraziromaNi temaja cauda yatrane sthAna apAyuM che. enuM saMpAdana ahIMnA joSI kaSNazaMkara kezavarAma rephavee karyuM che. emaNe TIkA thannarAja temaja yatraziromaNino saMskRtamAM viSayAnukrama Apyo che. For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zrI vItarAya namaH | jena saMskRta sAhityano ItihAsa khaMDa 1 : sArvajanIna sAhitya prakaraNa 1: prAstAvika P. 4 bhASAnA udbhavano samaya-"jagatuM eTale zuM?" ane "e kyArathI udbhavyuM?" e bAbata vividha maMtavyo pravarte che. Adhunika vaijJAnikonuM-rasAyaNazAstrIonuM mAnavuM e che ke pudgala (matter) avinAzI che. A uparathI e phalita thAya che ke pudgalAtmaka jagat anAdi anaMta che. jainadarzananuM paNa maMtavya A ja che, paraMtu pudgalarUpa nirjIva padArtha kAlAMtare-bhale yugonA yugo-kalponA kalpo pachIthI ye sajIva banyo B 2 ane bane che e Adhunika jIvanazAstra (biology)nA mata sAthe to e maLatuM AvatuM nathI. ApaNe Aje je pRthvI upara jIvIe chIe e pRthvInuM AyuSya Azare aDhI abaja varSanuM che, ema sara jeimsa jInsa jevA keTalAka Adhunika vidvAnonuM kahevuM che. vizeSamAM emanI mAnyatA mujaba manuSya ane vAnaranA eka ja jAtanA pUrvajono udbhava thayAne ghaNuM karIne traNathI sADAtraNa karoDa varSo vyatIta thayAM che." vaLI A pRthvI upara vasatA badhA ja manuSyono je eka ja jAtamAM samAveza karAya che te jAtanI utpatti lagabhaga dasa lAkha varSo pahelAM thayelI manAya che. keTalAka Adhunika bhASAzAstrIonuM ema mAnavuM che ke Aje je aneka prakAranI bhASAothI ApaNe A pRthvI upara rahenArA mAnavIo paricita chIe te prathamathI ja A ja svarUpe hatI nahi, paraMtu dhIre dhIre vikasita thayelI che. A hisAbe manuSyane vAcA phUTatAM ane e vANI sAhityanI bhASA tarIke ghaDAtAM ekAdeka lAkha varSo vyatIta thayAM haze. e hisAbe sAhityanI prathama kRti ATheka lAkha varSo upara udbhavelI gaNAya. jaina dRSTi pramANe to manuSya-jAti anAdi kALathI che ane anaMta kALa sudhI rahevAnI che. vaLI pratyeka manuSyanI vANInI zarUAta manuSya tarIkenA e jIvananA janma bAda 'bhASA-paryApti' nAma-karmanA udayakALathI 2 3 thAya che. ema paNa e mAne che. bhASAnuM vargIkaraNa-jaina dRSTi samagra bhASAone saMskRta ane pAiya (prAkRta) ema be vibhAgomAM 1. juo pro. DaoN. ratilAla devacaMda ADatiyAnuM sane 1951nuM "mAnava utpatti ane vikAsa" nAmanuM bhASaNa (pR. 19). A bhASaNa sane 1950 ane 1951nAM anya bhASaNo sahita muMbaInI "jJAna prasAraka maMDaLI" taraphathI sane 195ramAM prakAzita thayelAM che. 2. juo uparyukta bhASaNa (pR. 19). 3. jAtajAtanI bhASAo ane bolIonA-692 prakAranI vANInA namUnA The Gospel in Many TonguesmAM. jovA maLe che. I. sa. 1935mAM chapAyelA A pustakamAM vividha lipinA paNa namUnA che. For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 vibhakta kare che. Ano eka rIte vicAra karIe to "saMskRta bhASA e pAiya bhASAnuM vyAkaraNAdinI dRSTie-ziSTatAdinI apekSAe ghaDAyeluM svarUpa che. A hisAbe to saMskRta bhASA pAiyanI jema anAdi kALanI Thare. ahIM je "saMskRta sAhityano vicAra karavAno che tene A anAdikAlIna saMskRta sAthe sIdho saMbaMdha nathI eTaluM ja nahi, paraMtu samagra duniyAmAM Aje je prAcInamAM prAcIna kRti tarIke RgvadanA amuka maMDaLo ane keTalIka vAra atharvavedano amuka bhAga gaNAvAya che e "vaidika' bhASA sAthe paNa sAkSAt nisbata nathI. A vaidika bhASAnA vividha parivartano thayAM che. Rgyeda vagere vedo je bhASAmAM granthastha svarUpe Aje ApaNane upalabdha che, e bhASAnI nAnI benarUpa "avestA' bhASAmAM lakhAyelA pArasIonA dhArmika graMthonI temaja vedonA praNayanakAla pachInA racAyelA brAhmaNonI bhASA Rgvada AdinI bhASAthI thoDIghaNI bhinnatA dharAve che. A brAhmaNo paikI keTalAkathI to yAskanuM nirukta arvAcIna che ja. enI bhASA e prAcIna brAhmaNothI aMzataH bhinna che. yAska niruktanI bhASAne 'bhASA' kahI che. A niruktanI racanA bAda upaniSadonuM sarjana thayuM che. AgaLa jatAM koI vidvAnanA mate I. sa.nI pUrve chaThThI sadImAM ane anya keTalAkanA mate I. sa.nI pUrve cothI sadImAM pANini thayA. emaNe aSTAdhyAyI nAmanuM vyAkaraNa racI emanA samayamAM ziSTa P 4 janomAM bolAtI bhASAne niyaMtrita karI. A bhASAne "vaidika yAne 'chAMdasa' bhASAthI bhinna batAvavA temaja emAMthI enI utpatti sUcavavA laukika (classical) saMskRta evuM nAma Adhunika vidvAnoe ApyuM che. A vyAkaraNamAM nahi noMdhAyelA evA keTalAka prayogo bhAsanI kRtiomAM maLe che. tema chatAM enI paNa bhASA to A laukika saMskRta ja che, ane bhAsa pachI thayelA dareka saMskRta graMthakAranI bhASA A ja rahI che. Aje paNa A bhASAmAM pustako racAya che (nahi ke vaidika bhASAmAM) ane prasaMgavazAt bhASaNo apAya che eTale A dRSTie to A bhASA jIvatI jAgatI ja che. e mRta bhASA (dead language) na ja gaNAya ane gaNAvI paNa na ja joIe. jaina lipibaddha sAhitya zramaNa bhagavAna mahAvIrasvAmI (I. sa. pUrve 599 thI I. sa. pUrve 527) pUrvanuM maLatuM nathI. e rIte vicAratAM jainone hAthe saMskRtamAM lakhAyelI tamAma kRtio azvaghoSa, bhAsa vagerenA graMthonI peThe laukika saMskRta bhASAmAM ja che. bhASA konI?-bhASA e to vicArone vyakta karavAnuM eka vAhana che ane e paNa sarjAze saMpUrNa nathI) to pachI amuka bhASA te amuka lokonI ke amuka saMpradAyanI che ema kema kahevAya ? je koI je bhASA bole emAM vicAra kare ane lakhe tenI te bhASA gaNAya tema chatAM evo bhrama sevAto jovAya che ke jANe vaidika' bhASA arthAt vedAdinI saMskRta bhASA te brAhmaNonI ja, 'avestA-pahelavI te pArasIonI ja, 'pAli' te bauddhonI ja ane "addhamAgaNI' (ardhamAgadhI) te jainonI ja bhASA che. A vastusthiti sAcI nathI P 5 e meM pAya (prAkRta) bhASAo ane sAhitya nAmanA mArA pustakamAM sUcavyuM che. emAM meM marahaTTI ane sorasaNInA bheda gaNAvatAM "jaIza' vizeSaNa je vAparyuM che te Adhunika pAzcAtya vidvAnonA kathanane anulakSIne che. 1. juo ThANa (ThA. 7; sutta 553; patra 394a.) 2. yajJaprasaMge kAmamAM levAtA maMtronA upayoga ane artha upara prakAza pADanArAM A eka jAtanAM vivaraNa che. 3. emanI kRtiomAM keTaleka sthaLe 'apANinIya' gaNAya evA prayogo che. juo bhAsanATakacakranuM dvitIya pariziSTa (pR. 569-573). For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 1 : prAstAvika : [pra. A. 3-7] 'jaina' saMskRta--blUmaphIlDe jainonI keTalIka saMskRta kRtionI bhASAne 'jaina saMskRta' kahI che. enuM kAraNa e che ke e bhASA aSTAne sarvAMze anusaratI nathI eTaluM ja nahi paNa enA upara a. mA. no- pAiya bhASAno pAsa jovAya che. tema chatAM A bhASA ''AvuM = maracAM'' jevA zloka dvArA sUcita banAvaTI saMskRta nathI ja. kharekharI saMskRta bhASA gaNAya evI bhASAmAM aneka graMtho jainone hAthe racAyelA che. enA hisAbe ''poTa pati: '' jevA ''jaina saMskRta''mAM bahu ochA graMtho--graMthAMzo che. enI paNa huM ahIM noMdha lenAra chuM. maryAdA-atyAra sudhImAM jeTalI kRtio A dezanA ke anya dezanA koI paNa mAnavIne hAthe racAI che te niravadhi kALa paryaMta sacavAI ja rahe ema bane ja nahi. AthI to ApaNane aneka graMthakAronI kRti Aje maLatI nathI. jaina sAhitya pUrato vicAra karIzuM to jaNAze ke zramaNa bhagavAna mahAvIrasvAmInA janma P. 6 pUrve koI sArvajanIna jaina kRti racAI hoya to te jaLavAI rahI nathI. vaLI dhArmika sAhityane aMge paNa emanI pUrve thaI gayelA 'puruSAdAnIya' pArzvanAtha (I. sa. pUrve 877-I. sa. pUrve 777)nA tIrthamAM racAyelI dvAdazAMgI paNa sacavAI rahI nathI. hA, ema banyuM hoya ke emAMnA keTalAka bhAgone vinayamUrti indrabhUti vagere agiyAre gaNadharoe je je ekeka dvAdazAMgI racI te paikI sudharmasvAmI nAmanA pAMcamA gaNadharakRta dvAdazAMgImAM sthAna apAyuM hoya. AvA bhAgo kaI bhASAmAM haze ane e kayA haze eno sarvamAnya nirNayAtmaka uttara ApavAnuM koI sAdhana jaNAtuM nathI. pAMcamA gaNadhare racelI dvAdazAMgI paNa sarvAMze Aje upalabdha nathI. diTTivAya nAmanuM bAramuM aMga Aje maLatuM nathI, eno mahattvano ane mahAkAya vibhAga nAme 'puLvagaya' lupta thayo che. enA cauda vibhAgarUpa cauda 'purvA' (pUrva) saMskRta bhASAmAM racAyAM hovAnI mAnyatAnuM samarthana prAcIna avataraNarUpa ekAda be padyo ane khAsa karIne to prabhAcaMdrasUrie vi. saM. 1334mAM racelA prabhAvakacarita (zRMga 8, zlo. 113)mAM karelA nirdeza dvArA thaI zake tema che, paraMtu jinabhadragaNi kSamAzramaNakRta visesAvassayabhAsagata nihnava-vAdane aMge 'maladhArI' hemacandrasUrie potAnI TIkAmAM puLvamAMthI uddhRta karAyelI je paMktio ApI che e to pAiya bhASAmAM che tenuM kema ema enI virodhano sUra paNa uThAvI zakAya tema che. AvI paristhitimAM paNa cauda puvvanI moTA bhAganI bhASA saMskRta haze ema mAnI laIe to paNa e bhASAmAM kayA kayA viSayo carcAyA haze teno nirNaya karavA mATe Azare paMdaraso varSa pUrvenuM koI sAdhana P 7 jaNAtuM nathI. AthI karIne upalabdha jaina saMskRta sAhityanI koI paNa kRti I. sa.nA pahelA saikAnI pUrve racAyelI che ema bhAgye ja kahI zakAya. AthI to A pustakamAM je vividha viSayonI kRtio huM vicAravA icchuM chuM tenI eka kAla-maryAdA A pramANenI che. jyAre bIjI kAlamaryAdA tarIke meM pahelAM to 'nyAyAcArya' 'nyAyavizArada' yazovijayagaNino lagabhaga vi. saM. 1743 sudhIno jIvana-kALa pasaMda karyo hato (kema ke 1. 3 "AduM ca maracAM lasaNaM ca lImbu, dhANAzca jIrUM mItuM nAkhI devuM / pASANamadhye parimardayAmi idaM pramANe caTaNI bhavanti / / ' ,, AvAM anya udAharaNo mATe--saMskRtAbhAsanA namUnA mATe juo mAro 'gujarAtamitra tathA gujarAtadarpaNa''nA tA. 18-5-'47nA aMkamAM prakAzita thayelo lekha nAme 'banAvaTI saMskRta'' 2. A carcA mATe juo mArAM pustako nAme A History of the canonical Literature of the Jainas (pR. 89-90) ane AgamonuM digdarzana (pR. 212-213). For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 emanA svargavAsa pachI bhAgye ja koI noMdhapAtra jaina maulika kRti saMskRtamAM racAyelI haze, paraMtu sAhityanA itihAsanA keTalAka Adhunika lekhakoe potAnA samaya sudhInI kRtiono paricaya Apyo che ethI temaja e dvArA chellAM aDhIso varSa daramyAna kaI jAtanI sAhityapravRttie vega pakaDyo che teno khyAla Apavo ucita jaNAvAthI huM prathama vicArane choDI devAnI taiyArImAM hato tevAmAM ahIM (suratamAM) jainAcArya zrIvijayapratApasUrIzvaranA ziSyaratna AcAryazrI vijayadharmasUrijInuM Agamana thatAM temanI icchA paNa Aja dina sudhInI samucita kRtinI noMdha levAya to sAruM evI hovAthI meM kAla-maryAdA laMbAvI che, jo ke prakAzaka taraphathI nakkI karAyelI pRSThasaMkhyAmAM rahIne kAma karavAnuM hovAthI mukhya mukhya kRtionI prasaMgopAtta noMdha laI saMtoSa mAnavo paDyo che - pUrvagAmI graMthonI peThe paricaya ApavAnuM mAMDI vALavuM paDyuM che. vargIkaraNa-jaina dharmanA anuyAyIoe bhAratavarSanI vividha bhASAomAM kRtio racI che. emanA mahAmUlyazALI upalabdha Agamo addhamAgadhImAM racAyelA hovA chatAM emaNe saMskRta bhASAne paNa samucita sthAna ApavAmAM saMkoca rAkhyo nathI. vizeSamAM je koI graMtha potAnA ziSyAdinA paThanapAThana mATe upayogI lAgyo tenA upara temaja anya rIte paNa je mahattvano jaNAyo tenA upara emaNe vivaraNa racyAM che. pachI P 8 bhalene e graMtha ajaina saMpradAyano kema na hoya ? ke dharma, artha, kAma ane mokSa paikI trIjA puruSArthane ja pradhAnapaNe udezIne lakhAyelo paNa kema na hoya ? vaLI emaNe pAiya kRtio upara paNa saMskRta bhASAmAM vivaraNo racyAM che ane keTalIka vAra enA pratisaMskRtarUpa sAhitya paNa sarjAyuM che. A uparAMta emaNe samasaMskRta' kRtionI jema "ardhasaMskRta" kRtio ane eka ja vAkyamAM amuka aMza saMskRtamAM ane bAkIno pAiyamAM hoya evI eTale ke 'mizrabhASAmAM guMthAyelI kRtio athavA vacce vacce saMskRta bhASAnI kaMDikAo hoya evI paNa pAiya kRtio racI che. Ane laIne emaNe racelI saMskRta kRtione ApaNe nIce mujabanA mukhya sAta vargamAM vibhakta karI zakIe :(1) svataMtra saMskRta kRtio. | (4) ajaina saMskRta graMthonAM saMskRta vivaraNo. (2) saMskRta kRtionAM svapajJa saMskRta vivaraNo. (5) jaina pAThaya kRtionAM saMskRta vivaraNo. (3) bhinnakartaka jaina saMskRta graMthonAM (6) ajaina pAiya kRtionA saMskRta vivaraNo. saMskRta vivaraNo. (7) pratisaMskRta sAhitya. have ApaNe A vargono viSayadITha vicAra karIzuM. Cosmology : Old and New Pro. G. R. Jain "Gledlu silhuls". Ambika : In Jain Art And Literature. le. mArutinaMdana tivArI "bhAratIya jJAnapITha'' 1. sarakhAvo aMgrejImAM macaronic tarIke oLakhAvAtI kRtio, A zabdano artha "dha konsAIjha oNkasapharDa DikazanarI'mAM nIce mujaba apAyo che :"(verses) of burlesque form containing Latin (or other foreign) words & vernacular words with Latin etc. terminations". For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa ra : vyAkaraNa P. paryAya-vyAkaraNa kaho ke zabdazAstra kaho, zabdAgama kaho ke zabdAnuzAsana kaho e eka ja che. ene aMgrejImAM grAmara (grammar) kahe che. "kalikAlasarvajJa hemacandrasUrie abhidhAnacittAmaNi (kAMDa 2, zlo. 164-165)mAM vedanA nIce mujaba cha aMgo gaNAvyAM che : (1) zikSA, (2) kalpa, (3) vyAkaraNa, (4) chaMda, (5) jyotiSa ane (6) nirukta. vyAkaraNanI prAcInatA-uparyukta aMgo paikI bIjA ane pAMcamA aMgo sivAyanAM bAkInAM cAre to bhASAzAstrane lagatAM che. ane trIjuM aMga te vyAkaraNa che. A uparathI vyAkaraNanA parAmarzanI prAcInatAno kaMIka khyAla AvI zakaze. RgvadamAM keTalAka zabdonI vyutpatti najare paDe che. brAhmaNa tarIke oLakhAvAtA graMthomAM gopatha (1-24) vageremAM vyAkaraNane lagatI keTalIka saMjJAonAM nAma jovAya che. jemake liMga, vacana, vibhakti, AkhyAta, kuvanta (kRdanta) ityAdi vividha prAtizAkhyo vyAkaraNa-viSayaka keTalIka mAhitI pUrI pADe che. I.sa. pUrve 600 karatAM to pahelAM thaI gayelA yAskanuM nirukta vyAkaraNanA kSetramAM e samayamAM thayelA vikAsa upara vedhaka prakAza pADe che. emAM ApaNane nAma, sarvanAma, AkhyAta, upasarga, nipAta vagere zabdo najare paDe che. vAskanA samaya pahelAM vyAkaraNanuM kSetra khUba kheDAyuM haze ema lAge che, kemake e AcArya P 10 prAcya' ane 'udIcya' evI be zAkhAono bheda darzAvatAM vIseka AcAryonAM nAma gaNAve che. emAM zAkaTAyana, gArgyu ane zAkalpa e nAmo suprasiddha che. A zAkaTAyane to dareka zabdanI niSpatti dhAtumAMthI mAnI che. Ama ApaNA dezamAM vyAkaraNanuM kSetra ochAmAM ochAM cAreka hajAra varSothI kheDAyuM che, ane jAtajAtanAM vyAkaraNo racAyAM che. indra (aindra) vyAkaraNa- (la.i.sa. pUrve 1000) | [1] pANinikRta aSTA (adhyAya 1, pAda 1, sU. 1) uparanA mahAbhASya (Ahnika 1 pR. 19, caukhaMbA sirijha)mAM pataMjalie kahyuM che ke bRhaspatie divya sahastra varSo sudhI pade pade kahelA zabdonuM zabda-pArAyaNa kahyuM arthAt ekeka zabda chUTo chUTo kahyo. taittirIyasaMhitA (6-4-7)mAM nIce mujaba ullekha che : "vAg vai parAcyavyAkRtA'vadat / te devA indramabruvan - rUmAM no vAvaM viti ...tAmidro madhyatovakhya carota ' 1. AmAM varNonuM vivecana che. 2. Ano artha 'AcAra' thAya che. 3. Ano viSaya vyutpatti che. 4. A vaidika yAne chAMdasa vyAkaraNonI keTaleka aMze garaja sAre che. 5. prakriyAkaumudI (bhA. 1, pR. 7) pramANe ATalAM varSa sudhI abhyAsa karavA chatAM indra zabda-pArAyaNano pAra pAmI zakyo nahi. da. juo "AnaMdAzrama graMthAvalI" (bhAga 8), grathAMka 42nuM pR. 4119. For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 AnI vyAkhyA sAyaNAcArye ApI che. ene lakSyamAM letAM ema kahI zakAya ke purAtana samayamAM vANI avyAkRta eTale ke vyAkaraNa saMbaMdhI prakRti, pratyaya Adi saMskArothI rahita akhaMDita padarUpa bolAtI hatI. devoe (potAnA rAjA) indrane ene vyAkRta eTale prakRti, pratyaya vagerenA saMskAravALI banAvavA kahyuM. P 11 indre e uparathI e vANI vacamAMthI toDIne vyAkRta banAvI. Ama indre vyAkaraNa racyuM. ene indra-vyAkaraNa, aindra-vyAkaraNa temaja aindra-tantra tarIke oLakhAvAya che. jema vyAkaraNanA prathama pravaktA tarIke brahmAno nirdeza karAya che tema vyAkaraNanA Adima saMskartA tarIke uparyukta indrano ullekha karAya che. A indrano paricaya zrI. yudhiSThira mImAMsake saMskRta vyArazAstra jo phatihAsa nAmanA hiMdI pustaka (bhA. 1, pR. 57- 59)mAM Apyo che. ahIM emaNe kahyuM che ke A indra vikramathI sADA ATha hajAra (8500) varSa pUrve thaI gayA che, paraMtu A samaya paratve matabheda jovAya che. P 12 6 kathAsaritsAgaramAM sUcavAyA mujaba uparyukta indra-vyAkaraNa ghaNAM samayathI nAza pAmyuM che. jaina zAkaTAyana-vyAkaraNa (1-2-37)mAM vaiyAkaraNa indrano mata darzAvAyo che. digaMbara somadeve racelA yazastilakacaMpU (AzvAsa 1, pR. 90)mAM A indra-vyAkaraNano nirdeza che. bhaTTAraka harizcandre carakanI vyAkhyAmAM nIce mujaba kahyuM che .''zAstrapi 'atha varNasamUha: ' kRti ghendravyArAsya | : ,, durgAcArye nirukta-vRtti (pR. 10)nA prAraMbhamAM indra-vyAkaraNanuM eka sUtra nIce mujaba utkRta karyuM che :- ''nai paDaM khAtam, yathA 'artha: pam' caiALAm / '' A aindra vyAkaraNane aMge cInI, TibeTIya ane bhAratIya sAhityamAM je je ullekho maLe che tenA saMgraha tarIke DaoN. e.sI. barnele nIce mujabanA nAmathI eka moTo graMtha racyo che H- On the Aindra School of Sanskrit Grammarians. [2] aindra vyAkaraNa (I. sa. pUrve 590)nI utpatti-zvetAMbaronI keTalIka kRtiomAM aindra vyAkaraNanI utpattino prasaMga AlekhAyo che. e saumAM prAcInatAnI dRSTie Avassaya uparanI bhadrabAhusvAmIe racelI niSkutti (patra 1822) agrasthAna bhogave che. A bhadrabAhusvAmI te caturdaza-pUrvadhara yAne 'zrutakevalI' che ema jaina paraMparAnuM mAnavuM che ane e paraMparA anusAra emano svargavAsa vIrasaMvat 170mAM thayo che. Adhunika keTalAka vidvAnono mata judo che. temanuM kahevuM e che ke A temaja anya nijjuttionA kartA to bIjA bhadrabAhu che ane emano samaya vikramanI pAMcamI zatAbdI che. AvasTayanI nijjuttine aMge koI koI ema paNa kahe che ke eno amuka bhAga 'zrutakevalI' bhadrabAhunI racanA che. game tema paNa indravyAkaraNa saMbaMdhI ullekha mATe to uparyukta nijjutti ja sauthI prAcIna sAdhana jaNAya che eTale huM prastuta bhAga atre udhRta karuM chuM -- "sakko ya tassamakkhaM bhagavaMtaM AsaNe nivesittA / saddassa lakkhaNaM pucche vAAgaraNaM avayavA iMdaM // " Ano artha e che ke zake tenI (lekhAcAryanI) samakSa bhagavAna (mahAvIrasvAmI)ne Asana upara 1. A pustaka paM. bhagavadyattajI taraphathI vi. saM. 2007mAM prakAzita thayeluM che.[enI bIjI AvRtti paNa prakaTa thai che.] For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 2 : vyAkaraNa : [pra. A. 11-14] besADI zabdanuM lakSaNa pUchyuM. (bhagavAne) vyAkaraNa (kahyuM) (arthAt spaSTIkaraNa karyuM) (keTalAMka) avayavo (lekhAcArye grahaNa karyA). (A uparathI) indra (aindra) (vyAkaraNa banyuM). jinadAsagaNie racelI manAtI AvasTayanI cuNNi (bhA. 1, patra 248) ane e AvasTayanI haribhadrasUriSkRta TIkA (patra 182a) e uparyukta nijjutti pachI agra sthAna bhogave che. A cuNimAM kahyuM che ke 'bhagavAna (mahAvIrasvAmI) ATha varSathI kaMIka adhika ummaranA thayA tyAre emaNe snAna karyuM ane zveta P 13 vastra dhAraNa karyuM. emanA mAtApitAe emane alaMkArAdithI vibhUSita karyA ane emane hAthI upara besADI ThAThamAThathI parivArAdi sahita lekhAcArya pAse eo laI gayA. e lekhAcAryanuM khUba moTuM Asana mAMDeluM hatuM. (traNa jJAnanA dhAraka prabhune A pramANe ziSyarUpe laI AvelA jANI) zakra indranuM Asana calita thayuM ane e lekhAcArya pAse satvara Avyo. pachI eNe pelA Asana upara prabhune besADyA. pelA lekhAcArya paNa tyAM ja hatA. paNa zakre hAtha joDIne (vyAkhyArUpe vyAkaraNArthe upodghAta, pada, padArtha, krama, gurulAghava, samAsa, vistAra, saMkSepa, viSaya, vibhAga, AkSepa temaja parihAra e bAbato) akAra AdinA paryAya, bhaMga ane gama pUchyA. tyAre prabhue enuM aneka prakAre vyAkaraNa (spaSTIkaraNa) karyuM. lekhAcArye e sAMbhaLyuM. e u52thI lekhAcAryane keTalAka pada-artho samajAyA. (e uparathI) tyArathI aindra vyAkaraNa udbhavyuM.' mahattarA yAkinInA dharmaputra haribhadrasUrie AvasTayanI TIkA (bhA. 1, patra 182 a)mAM kahyuM che ke 'zakre lekhAcAryanI samakSa bhagavAnane Asana upara besADI zabdanuM lakSaNa pUchyuM. bhagavAne enuM vyAkaraNa kahyuM - spaSTIkaraNa karyuM. laukika ane sAmAyika zabdonuM je vaDe spaSTIkaraNa karAya te 'vyAkaraNa'-'zabdazAstra.' enAM keTalAMka avayavo upAdhyAye (lekhAcArye) grahaNa karyAM. te uparathI aindra vyAkaraNa banyuM. Ama emaNe paNa AnI utpatti upa2 mujaba sUcavI che. 'kali.'hemacandrasUrie paNa yogazAstra (pra. 1, zlo. 56-58svopajJavivaraNa patra 3A)mAM aindra vyAkaraNanI utpattine aMge upa2 mujaba vidhAna karyuM che. A aindra vyAkaraNa e zakre pUchelA prazno, mahAvIrasvAmIe ApelA uttaro ane lekhAcArye karelI P. 14 saMkalanA ema triveNInA saMgamarUpa che. enI racanA I. sa. pUrve 590mAM thayelI che. jaina paraMparA anusAra racAyelA manAtA A aindra vyAkaraNane ja keTalAke jainendra-vyAkaraNa kahyuM che. dA. ta. vinayavijayagaNie pajjosavaNAkappa (su. 108) upara subodhikA nAmanI je TIkA vi. saM. 1696mAM racI che emAM emaNe Ane jainendra-vyAkaraNa kahyuM che. A aindra vyAkaraNa kaI bhASAnuM haze ane e kaI bhASAmAM racAyuM haze teno koI ullekha jaNAto nathI. magadha (bihAra)mAM e racAyuM hovAthI e samayanI sAmAnya lokonI ke ziSTa janonI tyAMnI bhASAne lagatuM eTale kAM to mAgadhInuM ke kAM to saMskRtanuM e vyAkaraNa haze, ane lekhAcArya brAhmaNa haze eTale e saMskRtamAM racAyuM haze. A vyAkaraNa Aje lagabhaga paMdara saikA thayAM to maLatuM nathI eTale e viSe ATaluM ja kahevuM basa thaze. sadapAhuDa (zabdaprAmRta) (I. sa. pUrve 557) diTTivAya nAmanA bAramA aMgamAM cauda purvI che, ane e dareka purvInA vattha (vastu) nAme ochAvattA For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 vibhAga che, ane e vibhAganA pAhuDa (prAbhRta) nAme peTA-vibhAga che. AvasmayanI guNimAM temaja aNuogadAranI cuSNi (patra 47)mAM sadapAhuDano ullekha che, jyAre enA saMskRta samIkaraNarUpa zabdaprAbhRtano ullekha vAcakavarya umAsvAtikRta tattvArthAdhigamazAstra yAne tattvArthasUtra (a. 1, sU. 5)nI bhASyAnusAriNI TIkA (pR. 50)mAM siddhasenagaNie ane aNuogadAra (sutta 130)nI TIkA (patra 150A)mAM "mAladhArI P 15 hemacaMdrasUrie karyo che. siddhasenagaNie kahyuM che ke "zabdaprAbhRta" pUrvamAM che. emAMthI A vyAkaraNa AvyuM che. e zabdaprAbhRta je jANe te prAbhRtajJa" ema emaNe kahyuM che. ta. sU. (a. 1, sU. 5) uparanA svapajJa bhASya (pR. 44)mAM umAsvAtijIe kahyuM che ke "AgamamAM prAbhRtajJa dravya eTale bhavya (arthAt thavAnI yogyatAvALuM) ema kahe che." Avo ullekha karI emaNe "theM 2 madhye' evo pATha Apyo che. A aSTAva (a. 5, pA. 3)mAM 108mAM sUtrarUpe jovAya che. e sUtra mULe jo enuM na ja hoya to e zabda-prAkRtanuM to nahi hoya ? evo prazna mane phure che. A salpAhuDa keTalAye saikAo thayA lupta thaI gayuM che. e amuka ja bhASAnuM ane te paNa amuka ja bhASAmAM racAyeluM vyAkaraNa hovuM joIe evo aMtima nirNaya karavAnuM koI sAdhana jaNAtuM nathI, paNa e saMskRtamAM haze ema mAnI enI ahIM meM noMdha lIdhI che. jainendra-vyAkaraNa yAne paMcAdhyAyI (vikramanI chaThThI sadI) jaina upalabdha sAhityanI dRSTie A P 16 jainonuM sauthI prathama vyAkaraNa che. enA kartA digaMbara munivara pUjyapAda urpha devanaMdiyAne jinendrabuddhi che.5 emaNe vidyAvAridhi umAsvAtie racelA ta.sU. upara sarvArthasiddhi nAmanI saMskRta vRtti racI che. emaNe aA. upara zabdAvatAra nAmano vAsa racyo che, paNa e maLato nathI. vaLI emaNe potAnA vyAkaraNane aMge svopajJa 1. abhayanaMdikata TIkA sahita A vyAkaraNa "paMDita, navIna graMthamALAmAM pa. 31-34 tarIke chapAyuM che. "sanAtana jaina graMthamAlA" taraphathI banArasathI I. sa. 1915mAM A mULa kRti zabdArNavacandrikA sahita prakAzita thaI che. 2. mULa saMskRta zabda "devanaMdinu' che. e pramANe yathAsthAna samajI huM 3. saMkSepamAM 'deva' evo vyavahAra karAya che. dA. ta. jinasene AdipurANa (parva 1, zlo. para)mAM ane vAdirAjasUrie pArzvanAthacarita (sa. 1, zlo. 18)mAM Avo ullekha karyo che. 4. A nAmanA eka bauddha sAdhu thaI gayA che. e vaiyAkaraNe aSTA.nI kAzikA nAmanI vRtti upara nyAsa racyo che. emAM emaNe "brahAzramaUIm'' evuM eka samAhAra-dhaMdhanuM udAharaNa ApyuM che. A pUrve A udAharaNa koIe ApyuM che kharuM ? pa. prastuta vyAkaraNanA kartA devanaMdi ja che e bAbata vividha pramANo paM. nAthurAma premIe "sevananti mauravanI nainendra vyArA '' nAmanA hiMdI lekhamAM ApyAM che. A lekha "jaina hitaiSI"mAM I. sa. 1921mAM chapAyo hato. ene I. sa. 1948mAM prasiddha karAyelA naina sAhitya gaura rUtidAsa nAmanA pustaka (pR. 93-128)mAM sthAna apAyuM che. A abhyAsapUrNa lekhano meM yathAsthAna upayoga karyo che. A lekhamAM be nyUnatA che ane eno svIkAra paM. premIe karyo che evo ullekha saM. vyA. I. (bhA. 1, pR. 328)mAM che. 6. A vRttinuM mULa sahita "tattvArthavRttiH sarvArthasiddhiH' e nAmathI bIjuM saMskaraNa kolhApurathI kalAppA bharamAppA niTavee potAnA "jainendra' mudraNAlayamAM zakasaMvat 1839mAM chApyuM hatuM. AnI eka nakala je ahIMnA "jainAnaMda pustakAlayamAM che temAM AgamoddhAraka zrIAnaMdasAgarasUrIjIe karelI keTalIka noMdha najare paDe che.[sarvArthasiddhi TIkA bhAratIya jJAnapITha kAzIthI hiMdI anuvAda sAthe pragaTa thaI che.] For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa ra : vyAkaraNa : pri. A. 14-18]. nyAsa racyo hoya ema mAnavAnuM kAraNa maLe che (e paNa maLato nathI). A uparAMta emaNe ISTopadeza ane 4 samAdhitaMtra racyAM che. dezabhakti, sArasaMgraha temaja koI pavaidyaka graMtha paNa emane hAthe racAyAM hoya ema lAge che. keTalAkane mate ahaMtu-pratiSThA-lakSaNa, jainAbhiSeka ane 'zAjyaSTaka paNa emanI kRtio che. pUjyapAdano samaya vikramanI chaThThI zatAbdIno prAraMbha che ema manAya che. siddhasena divAkara ane di. samatabhadra emanA pUrvagAmI che e vAta nirvivAda che. paricaya-jainendra vyAkaraNa e pAMca adhyAyomAM racAyuM che. AthI to Ane keTalAka paMcAdhyAyI tarIke oLakhAve che. e pratyeka adhyAyanA caccAra pAda che ane e darekamAM ochAMvattAM sUtro che. e ghaNAM re 18 saMkSipta che. vaLI emAM "saMjJAkRta lAghava che ke je lAghava aSTA.nI yojanAmAM paNa nathI. A uparAMta A 1. A kRti di. AzAvarakRta saMskRta TIkA sahita mANikyAcandra digaMbara jaina graMthamAlA''mAM graMthAMka 13 tarIke vi. saM. 1975mAM prasiddha thaI che. vaLI e "digaMbara jaina graMthabhaMDAramAlA"mAM graMthAMka 1 tarIke banArasathI vi. saM. 1982mAM prakAzita thaI che. 2. "sanAtana jaina graMthamAlA"mAM graMthAMka 1mAM Ane I. sa. 1905mAM sthAna apAyuM che. paM. phatehacaMde dilhIthI paNa A kRti vi. saM. 1978mAM prakAzita karI che. ema. ena. dvivedInA aMgrejI anuvAda sahita mULa kRti I. sa. 1895 (?)mAM chapAI che. A mULa kRtinI marAThI anuvAda sahitanI bIjI AvRtti solApurathI I. sa. 1940mAM prasiddha thaI che. 3. A nAmanI kRti di. prabhAcandrakRta TIkA ane marAThI anuvAda sahita solApurathI I. sa. 1921mAM prakAzita thayelI che. 4. Ano ullekha chakhaMDAgamanA 'veyaNA'khaMDa upara di. vIrasene racelI dhavalAmAM che, paNa hajI sudhI to A kRti maLI AvI nathI. 5. keTalAkane mate vaidyasAra emanI kRti che. A kaTake kaTake "jainasiddhAMta bhAskara"mAM prakAzita karAI che. 6. di. candraya nAmanA eka kavie "kAnaDI' bhASAmAM je pUjyapAdacarita racyuM che temAM A kRtino temaja zAMtyaSTakano nirdeza che. 7. "zravaNa belgolanA zilAlekha (kramAMka 40)mAM A kRtinI noMdha che. 8. juo TippaNa 6 9. vardhamAnasUrie vi. saM. 1197mAM racelA gaNaratnamahodadhi (pR. 2)mAM A pUjayapAdanuM digvastra e nAmathI smaraNa karyuM che. 10. vyAkaraNanA viSayamAM jevI sUtrAtmaka zailI jovAya che evI anya sAhityika kRtiomAM najare paDatI nathI. game tema paNa A jAtanI anupama kaLA ApaNA A bhAratavarSamAM ja udbhavI ane vikasI che. samagra yuropIya sAhitya bhAratIya sAhitya karatAM vizALatA ane vividhatAmAM paNa bhale caDiyAtuM gaNAtuM hoya, paNa AvI sUtrAtmaka yojanA to tyAM jovAtI nathI 11. nAthAraMgajI gAMdhI taraphathI vIrasaMvat 2444mAM di. paM. vaMzIdhare siddhAMtakaumudInI zailImAM racelI jainendra prakriyA prasiddha thaI che. jainendra vyAkaraNamAMnI saMjJAonAM Itara vyAkaraNagata saMjJA sAthe samIkaraNo apAyAM che. vizeSamAM aSTA. sAthe saMtulana karI bAra viziSTatA darzAvAI che. emAM prakriyAkRta lAghavano paNa ullekha che. For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 vyAkaraNamAM "ekazeSa' prakaraNa nathI. Ama A anekazeSa che. e enI eka rIte viziSTatA gaNAya. aSTA.mAM vaidika prayogo paNa siddha karAyA che ema e chAMdasa ane laukika ema baMne prakAranI saMskRta bhASAnuM vyAkaraNa che, jayAre A to kevaLa laukikanuM che. tema chatAM chAMdasa adhikAramAM pANinie siddha karelA keTalAka zabdone "laukika' mAnI ahIM siddha karAyA che. dvividha vAcanAH-A vyAkaraNanA mULa sUtra-pAThanA be prakAra jovAya che--be vAcanA maLe cheH (1) jenA upara di. AcArya abhayanaMdinI mahAvRtti ane di. zrutakIrtikRta prakriyA che te ane (2) jenA upara di. somadevasUrikRta zabdArNava-candrikA ane di. guNanaMdikRta prakriyA che te prathama prakAranA sUtra-pAThamAM lagabhaga P 19 3000 sUtro che, jyAre bIjAmAM Azare 3700 sUtro che. tema chatAM baMnemAM moTe bhAge sUtro samAna che, ane maMgaLAcaraNa paNa ekasarakhuM ja che, jo ke keTalIka saMjJAomAM bheda che. - prathama prakArano sUtra-pATha pANinIya sUtra-pAThanI zailIe racAyo che. zAkaTAyana-vyAkaraNanI paripUrNa svarUpe racAyAnI pratiSThA jAmatAM A sUtrapATha apUrNa jaNAtAM mahAvRttimAM aneka vArtika ane upasaMkhyAna ityAdi racIne e pUrNa banAvAyo che. bIjA prakArano sUtra-pATha e prathama sUtra-pAThanAM seMkaDo sUtrone parivartita ane parivardhita karIne saMbhavataH di. AcArya guNanaMdie yojayo che, ane tema thavAthI e prAyaH pUrNa banyo che, ane ethI to enA TIkAkArone vArtikAdi racavAM paDyAM nathI. prathama sUtrapATha ja asalI che. A siddha karavA mATe paM. nAthurAma premIe keTalAMka kAraNo darzAvyA che. prathama sUtrapAThanuM Adya sUtra je nIce mujaba che te enA kartA pUjyapAdano anekAMtavAda taraphano pakSapAta-ucita guNAnurAga sUcave che :- "siddhinentAt'' pUjyapAde A vyAkaraNamAM nimnalikhita cha AcAryonAM nAmo sUcavyAM che - (1) prabhAcandra, (2) bhUtabali, (3) yazobhadra, (4) zrIdatta, (5) samatabhadra ane (6) siddhasena. P 20 keTalAka A nAmone banAvaTI gaNe che to keTalAka ene vaiyAkaraNonAM nAma gaNe che, paNa e vAta to cokkasa che ke A che ke vyaktio viziSTa graMthakAro hovA joIe ane emaNe emanI kRtiomAM vyAkaraNa viSayaka koI koI viziSTa prayogo karyA haze. siddhasena divAkarakRta vedavAda-dvAaizikAnA eTale ke navamI dvAtri zikAnA 22mA padyamAM vidro evo je prayoga che tene lakSIne "veH siddhasenI'' evuM sUtra racAyuM haze ema lAge che. 1. zabdomAM ekatva, bahurtI ityAdinA vAcaka-nI svAbhAvika zaktinuM samarthana karI 'eka-zeSa' prakaraNanI prakriyAnuM nirasana karAyuM che. 2. vyAkaraNanA mULa sUtramAM je kahyuM na hoya tene udezIne vArtikakArane je kahevuM paDe tene "upasaMkhyAna' kahe che. 3. juo emano uparyukta lekha. saM. vyA.I. (bhA. 1, pR. 423)mAM prathama ane dvitIya sUtrapAThane anukrame audIcya saMskaraNa ane dAkSiNAtya saMskaraNa tarIke oLakhAvAyA che ane audicyane ja pUjyapAdakata mAnyo che. kemake emAM ekazeSa' prakaraNa nathI. 4. juo anukrame 4-3-180, 3-4-83, 2-1-99, 1-4-34, 5-4-140 ane 5-1-7. For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa : vyAkaraNa : pri. A. 18-22] asalI sUtrapAThanI TIkAo-asalI sUtrapATha upara nIce mujabanI TIkAo racAI che -- (1) "svapajJa nyAsa. (4) prabhAcaMdrakRta zabdAMbhojabhAskara (2) bhASya. nAmano vAsa. (3) abhayanaMdikRta mahAvRtti (5) Arya zrutakIrtikRta paMcavastu-prakriyA. svopa nyAsa ane bhASya-Aje A bemAMthI eke upalabdha nathI, paraMtu paMcavastunA kartAe nIce mujabanI matalabano je ullekha karyo che te temaja asalI sUtrapAThanuM saMjJA vagerethI udbhavatuM lAghava jotAM e hovo joIe ema lAge che : jainendra-vyAkaraNa e prAsAda che, enAM mULa sUtra e enA staMbha che, eno nyAsa e enI ratnamaya > 21 bhUmi che, enI vRtti e enAM dvAra che, enuM bhASya e enuM adhyAtala che, enI TIkA e eno mALa che, ane A paMcavastu TIkA e e prAsAda upara pahoMcavA mATenuM sopAna che. mahAvRtti-AnA kartA abhayanaMdi che. e di. rAjavArtikakAra akalaMka pachI ane di. zrutakIrtinI pahelAM koIka samaye thayA hoya ema lAge che. A mahAvRtti lagabhaga 12000 zloka jevaDI che ane upalabdha TIkAomAM e sauthI prAcIna jaNAya che. zabdAMbhojabhAskara-A nyAsanuM parimANa Azare 16000 zloka jeTaluM haze. AnI racanA abhayanaMdikRta mahAvRttine anulakSIne di. prabhAca karI che. emano samaya I. sa. 980thI 1065 sudhIno hovAnuM anumAna paM. mahendrakumAre prameyakamalamArtaDavI prastAvanA (pR. 67)mAM karyuM che. A nyAsamAM prameyakamalamArtaDa ane nyAyakumudacaMdrano je rIte ullekha che te vicAratAM A benA kartA te ja jAsakAra che ema jaNAya che. A cAsa hajI sudhI to pUro maLyo nathI. a. 4, pA. 3, sU. 211 sudhIno ja nyAsa atyAre to maLe che. zuM A nyAsa pUro nahi racAyo hoya ? paMcavastu-A prakriyAkramane anusaranArI TIkA che. enuM parimANa lagabhaga 3300 zloka jeTaluM che. me 22 e vidyArthIo mATe upayogI che. enA kartA Arya zrutakIrti hoya ema jaNAya che, ane emano samaya vikramanI bAramI sadI hovAnuM manAya che. zabdArNava-jainendra vyAkaraNanA prathama prakAranA sUtrapAThane apUrNa joI, ene sarvoge paripUrNa banAvavA mATe di. AcArya guNanaMdie prayAsa karI ene vistRta banAvyo tenuM phaLa te zabdArNava-vyAkaraNa che. AthI 1. aSTasahastrI (pR. 132) mAM "gaNe bhupaTTInAt'' evuM je avataraNa apAyuM che e aSTA.nA vArtikamAM nathI to e svopajJa nyAsanuM haze. 2.di. 5. mahAcaMdra laghu jainendra nAmanI kRti mahAvRttine AdhAre racI che ane di. paM.baMzIdhare jainendra-prakriyA racI che. 3. A mahAvRtti bhAratIya jJAnapITha kAzIthI prasiddha che.] A TIkAnA AdhAre di. paM. rAjakumAre laghuvRtti racI che, ane e banArasathI I. sa. 1924 mAM prakAzita thaI che. 4."tadAtmakatvaMcArthasyAdhyakSato'numAnAdezca yathA siddhyati tathA prapaJcataH prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandre ca prarUpitamiha draSTavyam'' uparyukta prastAvanA (pR. 72) For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P 23 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 to emAM prathama prakAranA sUtrapAThamAMnAM aDadhAM uparanAM sUtro enAM eja che. A di. guNanaMdi te kAM'to di. vIranaMdinI guruparaMparAmAM thayelA prathama guNanaMdi (vi. saM. 959) haze athavA di. jhaividya meghacandranA guru guNanaMdi (vi. saM. 1172) haze. 12 enA upara be TIkA cheH (1) zabdArNava-candrikA ane (2) zabdArNava-prakriyA--a baMnemAM ekazeSa prakaraNa che. zabdArNavacandrikAnA kadi. somadeva che ane emaNe A TIkA di. meghacandranA praziSya haricandrane mATe zakasaMvat 1127mAM racI che. zabdArNavaprakriyA-A uparyukta candrikAne AdhAre zrutakIrtinA putra ane ziSya cArukIrtie racI hoya ema lAge che. A prakriyA jainandra--prakriyA e nAmathI sa. jai. graM. mAM graMthAMka pAMca tarIke I. sa. 1914mAM chapAI che, ane enA kartA tarIke guNanaMdinuM nAma chapAyuM che, paNa bhUla che ema paM. nAthurAma premInuM kahevuM che. bhagavadvAngvAdinI- (la.vi.saM. 1797) A ratnarSi nAmanA koI muninI racanA che. emAM jainendra vyAkaraNa aMge zabdArNacandrikAnA kartAo mAnya rAkhelo 800 zlokapramANa kevaLa sUtrapATha che. (juo. jai.sA.I. pR. 125) AnI vizeSatA e che ke devanandi jainendra vyAkaraNanA kartAnathI paraMtu bha.mahAvIrasvAmi che ema siddha karavA emAM puSkaLa prayAsa karAyo che. juo hai.sA.I. pR. 115. kArikA-jinaratnakoza (khaMDa 1, pR. 7)mAM AnaMdavimalanA ziSya vijayavimale racelI ane svopajJa avasUrithI vibhUSita karelI anizrvarAMtakArikAnI noMdha che. e kArikA jainendra vyAkaraNane aMgenI che ema ahIM kahyuM che. A kArikAnI temaja enI svopajJa avasUrinI eka hAthapothI vi. sa. 1628mAM lakhAyelI maLe che. vizrAntavidyAdhara-(u. vi. saM. 700) saM. vyA. I. (bhA. 1, pR. 333)mAM Ano 'jaina' vyAkaraNa tarIke ullekha che, paNa ema mAnavA mATe koI pramANa apAyeluM jaNAtuM nathI tema mane paNa evuM koI pramANa maLyuM nathI. ji. 2. ko. (khaMDa 1)mAM A vyAkaraNanI koI hAthapothI noMdhAI nathI. e u52thI paNa evI saMbhAvanA thaI zake ke A jaina vyAkaraNa nahi hoya. bIjI rIte vicAratAM A vyAkaraNano jaina kRtiomAM avataraNapUrvaka nirdeza che temaja Ane 'jaina' vyAkaraNa mAnavAmAM bAdhaka gaNAya evuM koI pramANa hajI sudhI to mane maLyuM nathI. AthI huM eno ahIM vicAra karuM chuM. vizrAntavidyAdharanA kartA vAmana che. A hakIkata ga. 2. ma. (pR. 2)mAM spaSTapaNe kahevAmAM AvI che. vizeSamAM enA pR. 168mAM 'vAmana'no 'sahradayacakravartI' tarIke ullekha che. AnA pR. 237 uparathI e jANavA maLe che ke vAmane potAnA vyAkaraNa upara bRhavRtti racI hatI. AthI evuM anumAna dorAya ke emaNe laghuvRtti paNa racI haze. mULa vyAkaraNanI peThe A be vRttio paNa hajI sudhI to maLI AvI nathI. 1. AvI paristhitine laIne keTalAka A ja vyakAraNane jainendra kahe che te vAta ghaTAvI zakAya. 2. AnA saMpAdaka zrIlAla jaina che. 3. juo hai. sA. I. (pR. 114). 4. jinezvarasUrie pramAlakSmanI svopajJa vRtti (patra 90 a)mAM vizrAntano ullekha karyo che. te vizrAntavidyAdhara haze. For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa ra : vyAkaraNa : pri. A. 22-26] vAmanano samaya nakkI karavA mATenuM prabaLa sAdhana emanA A vyAkaraNa upara nyAya racanAra B 24 malavAdInA samaya upara avalaMbe che. malavAdI be thayA che eTale e paikI A koNa che teno nirNaya karAtAM vAmananA samayano aMtima nirNaya thaI zake. saM. vyA. I. (bhA. 1, pR. 434)mAM to emane 'prathama mallavAdI" mAnI vAmananA samaya mATe vi. saM. 400 athavA to vi. saM. 600 thI prAcIna ema be vikalpa darzAvAyA che. vizrAntavidyAdhara vyAkaraNa Aje maLatuM nathI, paraMtu enAM aneka sUtro ga. 2. ma.mAM uddhata karAyAM che.' A nAmanA vaiyAkaraNano ullekha "kali.' hemacandrasUrie si. he. (1-4-52)nA svapanna bRhavyAsa (pR. 263)mAM karyo che." cAsa-ApaNe upara joI gayA tema mallavAdIe vizrAMta-vidyAdhara upara cAsa racyo che. pra. ca. (mallavAdi-prabaMdha, IMga 10 zlo. 38)mAM vizrAntavidyAdhara nAmanA zabdazAstrano ane enA upara nyAsa racanArA tarIke prathama malavAdIno-mahAtArkikano ullekha che. haribhadrasUrie anekAnta jayapatAkAmAM a. 1, pR. 58mAM ne e. 2, pR. 116mAM A malavAdIe racelI sammaIpayaraNanI TIkAmAMthI ekeka avataraNa ApyuM che. e hisAbe A mallavAdI emanA pUrvagAmI Thare che. siddhasena divAkara emanA vidyAgurU haze evI ? 25 saMbhAvanA karAya che. e uparathI ApaNe emane vikramanI pAMcamI-chaThThI sadImAM thayelA mAnI zakIe. jo eo bIjA malavAdI hoya to eo nyAyabindunI aTIkAnA TippaNakAra gaNAya, ane e hisAbe eo I. sa.nI AThamI sadImAM thayelAM manAya. kali0" hemacandrasUrie si. he.nI svapajJa TIkAmAM A cAsamAMthI uddharaNa ApyAM che." ga. 2. ma. (pR. 71 ne 92)mAM vizrAntavidyAdharanA nyAsano ullekha che. ("zAkaTAyana) zabdAnuzAsana-(la. vi. saM. 900)-mugdha bodhanA kartA pa. bopadeve dhAtupAThamAM je ATha vaiyAkaraNonAM nAma gaNAvyAM che temAM zAkaTAyananuM paNa nAma che. A nAmanA eka vaiyAkaraNa to pANinithI ja nahi paNa yAskanI paNa pUrve thaI gayA che. ahIM je zAkaTAyana prastuta che teo to "jaina" che. emanuM vAstavika nAma pAlyakIrti che ema di. vAdirAjasUrita pArzvanAthacarita vagere jotAM jaNAya che. emanuM zAkaTAyana' evuM nAma to pAchaLathI paDyuM jaNAya che. naMdInI TIkA(patra 168)mAM malayagirisUrie 1. A uparathI joI zakAze ke lupta thayelA graMtho upara prakAza pADavAmAM paNa jaina graMtho sahAyaka thaI paDe tema che. AthI paNa jaina graMthono parizIlanapUrvaka vistRta paricaya karAvanAra pustakanI AvazyakatA siddha thAya che. 2. juo si. he.nI zrI vijayalAvaNyasUrie vi. saM. 2007mAM saMpAdita karelI AvRtti. 3. Adhunika vidvAnonA moTA bhAganI mAnyatA mujaba emano samaya vi. saM. 757-827 che. zrI yudhiSThira mImAMsaka to emane vi. saM. 757thI prAcIna mAne che, ane emano svargavAsa vi. saM. 185mAM thayAnI jaina zruti-paraMparAne samucita gaNe che. juo saM. vyA. I. (bhA. 1, pR. 432). 4. A TIkAnA kartA bauddha AcArya dharmottara che. 5. juo saM. vyA. I. (bhA. 1, pR. 432) 6. abhayacaMdrakRta zAkaTAyana-prakriyA saMgraha sahita A vyAkaraNa jeSThArAma mukuMdajIe muMbaIthI I. sa. 1907mAM prakAzita karyuM che. 7. meM je patrAMka Apyo che te to Agamodaya samiti taraphathI I. sa. 1924mAM chapAyelI AvRttino che. jai. sA. I.mAM patraka tarIke 23no ullekha ane AnaMdabodhinI vRtti sahitanI si. he.nI AvRttinI prastAvanA (pR. "kha')mAM 15no ullekha che to e naMdI (saTIka)nI kaI kaI AvRttione aMge che ? For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 P 26 emane yApanIya yationA samudAyanA agraNI kahyA che, ane emanA svapajJa zabdAnuzAsananI nimnalikhita prAraMbhika paMkti paNa raju karI che : "zrIvIramamRtaM jyotirnatvA''diM sarvavedhasAm" A zAkaTAyane potAnA zabdAnuzAsana upara amoghavRtti racI che. vaLI emaNe strImuktikevalibhukti-prakaraNa racyuM che. rAjazekhare kAvyamImAMsAmAM pAlyakIrtino mata noMdhyo che. e uparathI emaNe koI anya sAhityika kRti paNa racI hoya ema bhAse che. A siddhAMtajJa ane tArkika (abhinava) zAkaTAyana nRpati amoghavarSanA samakAlIna che. e hisAbe emano samaya vi. saM. 871 thI 924nI AsapAsano gaNAya. zAkaTAyana vyAkaraNa- maMgala-zlokathI zarU thatuM A vyAkaraNa caccAra pAdavALA cAra adhyAyamAM vibhakta che. Ama AmAM je soLa pAda che tenI sUtra-saMkhyA anukrame nIce mujaba che : 180, 223, 195, 123, 229, 172, 113, 239, 201, 227, 281, 146, 271, 261, 289 ane 186.Ama ahIM ekaMdara 3336 sutro che. (zAkaTAyana) zabdAnuzAsanamAM cAra adhyAya che ane pratyeka adhyAyamAM caccAra pAda che. badhuM maLIne 3336 sUtro che. A vyAkaraNa evI rIte racAyuM che ke ISTi ane upasaMkhyAnanI AvazyakatA rahetI nathI. 'je ahIM nathI te anyatra paNa nathI evuM vidhAna paNa Ane aMge yakSavarmAe karyuM che. A zabdAnuzAsanamAM Aryavaja, indra ane siddhanaMdi ema traNa pUrvAcAryono ullekha che. chellA be "yApanIya' haze ane pahelA to suprasiddha vajasvAmI haze ke jemano svargavAsa vIrasaMvat 584mAM thayo che. tiloyapattimAM je vijayaza nAmanA aMtima prajJAzramaNano ullekha che te A vajasvAmI haze." P 27 svopajJa amoghavRtti-zAkaTAyane potAnA zabdAnuzAsananI upara A vRtti racI che. enA nAmagata "amodha' zabda amoghavarSa nAmanA nRpatino sUcaka che. A vRttinuM parimANa lagabhaga 18000 zloka jevaDuM che. A vRttimAM zvetAMbara sAhitya tarIke suprasiddha Avazyaka "kAlikasUtra, chedasUtra' ane niryuktinora ullekha che. 1. A "jaina sAhitya saMzodhaka" (bhA. 2, e. 3-4 i.sa. 1925)mAM chapAyuM che. pU. munizrI jaMbUvijaya ma. e saMzodhita. saMpAdita thai pragaTa thayela che.] 2. A vyAkaraNa yakSavarmAe racelI cintAmaNi nAmanI laghuvRtti sahita temaja sUtrapATha, amoghavRttimAMthI uddhata ane siddhAntakaumudI pramANe saMskArita karelA gaNapATha, sUtranI akArAdi krame sUcI, dhAtupATha, tathA dhAtupAThanI anukramaNikA sahita DaoN. jagannAthaprasAde i.sa. 1921mAM prasiddha 3. je sUtra ane vAtikathI siddha na thAya, paraMtu bhAkhrakAranA prayogAdi vyavahArathI siddha thAya tene "ISTa' kahe che. 4. vyAsa ane bANanI kRti mATe paNa Ama kahevAya che. pa-7.juo anukrame 1-2-13, 1-2-37 ane 2-1-229. 8. juo jai. sA. I. (pR. 162) 9. juo 1-2-203 ane 1-2-204 nI vRtti. 10. juo 3-2-47 nI vRtti. 11. juo 4-4-133 nI vRtti. 12. juo 4-4-140nI vRtti. For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa ra : vyAkaraNa : pri. A. ra6-29] 15 ahIM '3pasarvagupta vyAdhyAtara:" e ullekha dvArA sarvaguptane zreSTha vyAkhyAtA kahyA che. e ArANA (ArAdhanA)nA kartA zivAryanA vidyAguru haze.' vardhamAnasUrie ga. 2. ma. (pR. 82 ane pR. 90)mAM A amoghavRttimAMthI uddharaNa ApI enA kartA tarIke zAkaTAyanano ullekha karyo che. sarvAnaMde amaraTIkA-sarvasvamAM A amoghavRttimAMthI pAlyakIrtinA nAmapUrvaka uddharaNa ApyuM che. - amoghavRttimAM "ahI varSoDarAtI'' evuM udAharaNa che. ahIM je amoghavarSano ullekha che e jaina vidvAnonA AzrayadAtA ane zakasaMvat 736mAM gAdIe besanArA nRpati che. A uparathI A vRttinI racanA zakasaMvata 736thI 789nA gALAmAM thaI che. ema kahI zakAya. amoghavRttino nyAsa-AnA kartA di. prabhAcandra che ane te paNa zabdAMbhoja bhAskaranA kartA che ema keTalAka soLamI sadInA zilAlekha ane keTalIka kiMvadattIne AdhAre mAne che, paMratu prameyakamalamArtaDanI P 28 prastAvanA (pR. 68)mAM paM. mahendrakumAre A bAbata zaMkAspada hovAnuM kahyuM che ane sAthe sAthe e mATe nIce mujabanAM ATha kAraNo paNa emaNe rajU karyA che :(1) maMgalazloka nathI tenuM zuM? (2) graMthamAM koI sthaLe prabhAcandranuM nAma nathI. (3) prastuta nyAsa mATe koI viziSTa nAma nyAsakAre ApyuM nathI. (4) zAkaTAyananI strImukita ane kevali-bhakitane aMgenI mAnyatAonuM khaMDana karanAra kaTTara di. prabhAcandra e zAkaTAyananA vyAkaraNa upara nyAsa race kharA ? (5) zAkaTAyana mATe vaparAyelAM gauravazALI vizeSaNonuM nyAsamAM samarthana che to prabhAcandra tema kare kharA ? (6) zAkaTAyana-vyAkaraNamAMthI, jainendra-vyAkaraNanI peThe prabhAcandrIya kRtimAM eka paNa sUtra uddhata karAyuM nathI tenuM zuM? (7) A cAsamAM prabhAcandranI koI kRtino ke emanI anya koI kRtimAM A vAtano ullekha nathI tenuM zuM? (8) zabdAMbhojabhAskara jevI prasanna zailI A nyAsamAM nathI tenuM zuM? AvI paristhitimAM paM. mahendrakumAra to A nyAsanA kartA zAkaTAyana ja haze evI kalpanA karavA prerAyA che, ane prabhAcandranI jainaindra vyAkaraNa uparanA nyAsakAra tarIkenI prasiddhi zAkaTAyanIya nyAsanA katAM manAvavAmAM kAraNabhUta banI haze ema emaNe sUcavyuM che. teramI sadInA lIlAzuka munie "devamU"nI puruSakAra TIkA. (pR.66)mAM zAkaTAyana-nyAsamAMthI 29 avataraNa ApyuM che, e A ja nyAsanuM haze, mAdhavIya dhAtuvRttimAM paNa nyAsamAMthI avataraNa apAyuM che.' - cintAmaNi-A uparyukta vyAkaraNanI yakSavarmAkRta laghuvRtti che. enA prAraMbhamAM bAra padyo che. enAM trIjA ane cothA padyamAM A vyAkaraNanA kartA zAkaTAyananI ane pAMcamA ane chaThThAmAM emanA A vyAkaraNanI prazaMsA che. sAtamA padyamAM atimahatI vRttinA saMkSeparUpe A laghuvRtti racyAno ullekha che. A 1. juo jai. sA. I. (pR. 153). 3. juo saM. vyA. I. (pR. 438) 2. ejana, pR. 161. 4. juo ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 377) For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 laghuvRttinuM parimANa cha hajAra zloka jevaDuM che ema navamA padyamAM kahyuM che. dasamA padyamAM evo ullekha che ke A laghu vRttimAM indra, candra vagere vaiyAkaraNoe je kahyuM che te badhuM AmAM che ane je ahIM nathI te anyatra nathI. A Do. jagannAthaprasAda dvArA i.sa. 1921mAM prasiddha che. juo pR. 14 Ti. 2 16 a. 1, pA. 3 ne aMgenI laghuvRttinI puSTikAmAM prastuta zAkaTAyanane 'zrutakevalidezIya' kahyA che. A cintAmaNiTIkA ane enI TIkA- cintAmaNi TIkA e amoghavRttinA saMkSeparUpa che. enA kartA yakSavarmA che. e koI gRhastha haze. A cintAmaNi-TIkA upara di. AcArya ajitasene 'maNi' nAmanI TIkA racI che. prakriyAo prakriyA-saMgraha-AnI zailI siddhAMta-kaumudIne maLatI Ave che. enA kartA di. abhayacandra che. vidyArthIo mATe e yojAyelI hovAthI emAM zabdAnuzAsananAM tamAma sUtronI vyAkhyA nathI. zAkaTAyana--TIkA--A prakriyAnusArI graMtha che. enA kartA 'vAdiparvatavajra' ne nAme oLakhAtA di. bhAvasena traividya che. 4rUpasiddhi-A laghuprakriyArUpa che. enA kartA di. dayApAlamuni che. eo 'draviDa'saMghanA matisAgaranA ziSya thAya che. eo vi. saM. 1052nI AsapAsamAM thayA che. 2 liMgAnuzAsana--bhASA zabdonI banelI che. e zabdo kayA liMganA arthAt kaI jAtinA gaNavA e bAbata ene aMgenI paraMparA upara AdhAra rAkhe che. hiMdI jevI bhASA pulliMga ane strIliMga ema be ja jAtimAM samagra zabdone vibhakta kare che, jyAre gujarAtI, aMgrejI vagere bhASAo e be uparAMta napuMsaka-liMga paNa gaNAve che. saMskRta ane pAiya bhASAomAM paNa A traNa liMga che. kayo zabda kayA liMgano gaNavo e mATe vyApaka svarUpe sAmAnya niyamo ghaDI zakAya tema na hovAthI saMskRta zabdonAM liMgo sUcavanArI kRtinI AvazyakatA siddha thAya che. vaLI AvI kRtinI yojanA e vyAkaraNa sAthe agatyano ane anivArya saMbaMdha dharAvanArA aMganI bodhaka bane che. AthI AvI kRtio pANininA samayathI to racAtI AvI che. mukhya mukhya vaiyAkaraNonI zAkhAo gaNAya che. te te zAkhA vyAkaraNanAM sUtrapATha, gaNapATha, uNAdisUtra, dhAtupATha, liMgAnuzAsana ema pAMce aMgone bodha karAvanArI sAmagrI pUrI pADe e svAbhAvika che, paraMtu sUtrapATha racanAra ja bAkInAM cAre aMgo race evo kaMI niyama nathI. tema chatAM e badhAM jo 1. samaMtabhadre A TIkAnAM viSama pado upara TippaNa racyuM che, ane e TippaNano ullekha mAdhavIya dhAtuvRttimAM che. 2. A prakAzita che. juo pR. 25 gusTava AparTane A kRti I. sa. 1893mAM prasiddha karI che. emAM emaNe zAkaTAyanane 'prAcIna zAkaTAyana' mAnavAnI bhUla karI che. [san 1970mAM muMbaithI jayeSThArAma mukuMdajIe paNa prakriyAsaMgraha prasiddha karyo che.] 3. emaNe vizvatattvaprakAza racyo che. 4. A prakAzita che. 5. A amudrita hoya ema jaNAya che. 6. saM. vyA. I. (bhA. 1, pR. 159) pramANe pANinie paMcAMga vyAkaraNa racyuM che. For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa ra : vyAkaraNa : pri. A. 29-32] 17 eka ja kartAnI racanA hoya to te iSTa gaNAya. game tema paNa zAkaTAyana vagere keTalAka jaina vaiyAkaraNoe to pote A jAtanI kRti racI che, ane ene liMgAnuzAsana tarIke oLakhAvI che. zAkaTAyanakRta liMgAnuzAsananI hAthapothI maLe che. e "AryA chaMdamAM racAyelI 70 ponI kRti che. dhAtupATha-zAkaTAyane AnA maMgalAcaraNarUpa padyamAM "jina"ne namaskAra karI "fdha vRddhI, dha P 31 saMdharSa'' thI zarUAta karI che. emaNe 1317 (1280+37) dhAtuo artha sahita ApyA che. aMtamAnA 37 kaMDyAdi dhAtuo sivAyanA dhAtuone dhu, ma, Tu, , pu kI, tu tana, ru, vur ane yunuM ema 11 zIrSakamAM vibhakta karyA che. A temaja evA bIjA 36 dhAtuone 'vikalpa-Nijanta' tarIke eTale ke vikalpa "a" pratyaya lenArA tarIke oLakhAvAyA che, jyAre gur vagerene "nitya-Nijanta' dhAtu kahyA che. paMcagraMthI yAne buddhisAgara-(vi. saM. 1080)-A vyAkaraNanA kartA buddhisAgarasUri che. emaNe liMgAnuzAsana paNa racyuM che." eo "caMdra'kuLanA vardhamAnasUrinA ziSya thAya che. pramAlakSma yAne pramAlakSaNanA kartA jinezvarasUri emanA sahodara thAya che. buddhisAgarasUrie A vyAkaraNa "jAbAlipuramAM vi. saM. 1080mAM racyuM che. A vAta temaja A Adya vyAkaraNa che e hakIkata paNa enA aMtima padyamAM graMthakAre jAte kahI che. vizeSamAM emaNe ahIM A graMthanuM parimANa 7000 zlokanuM kahyuM che. pra. ca. P 32 (abhayadevasUricarita' zRMga 19, zlo. 89)mAM to AnuM parimANa 8000 darzAvAyuM che. sAthe sAthe A navuM vyAkaraNa buddhisAgarasUrie racyuM che ane enuM nAma buddhisAgara che evo paNa ahIM ullekha che. A vyAkaraNanI eka tADapatrIya prati jesalameranA bhaMDAramAM che. eno Adima bhAga nIce mujaba che : "siddhaM jinaM sarvavidaM niraJjanaM savIryamIzaM kamalAlayaM gurUn / natvA prabaddho laghupUrNapadyavAk labdha(?) lakSmyA'budhabuddhivRddhaye // " racanAno hetu-A vyAkaraNa temaja pramAlakSma racavAno hetu pramAlakSmanAM nimnalikhita padyomAM spaSTapaNe darzAvAyo che :1. vagerethI khAsa karIne buddhisAgarasUri ane kali. hemacandrasUri e be nAmo huM sUcavuM chuM. 2. A zAkaTAyanIya dhAtupATha paM. gaurIlAla jaine virasaMvat 2437mAM chapAvyo che. aMtamAM dhAtuonI akArAdi krame sUcI apAI che. 3. A vyAkaraNa koI sthaLethI prasiddha thayuM hoya ema jaNAtuM nathI. [apUrNa pratinA AdhAre pro. kaMsArA saMpAdanano prAyasa kare che.] 4. A nAmanI nItiviSayaka kRti sonI saMgrAmasiMha vi. saM. 1520mAM racI che ane e chapAyelI che. 5. A pramANeno ullekha "madrAsa vidyApITha" taraphathI prakAzita harSavardhanakRta liMgAnuzAsananI bhUmikA (pR. 34)mAM enA saMpAdake karyo che. ane e yathArtha che, kemake A vyAkaraNanA aMtima bhAgamAM nIce mujabanuM padya che : "zrI vikramAdityanarendrakAlAta sAzItike yAti samAsahasre / sazrIka 'jAbAli pare tadAdyaM, dRbdhaM mayA sptshsrklpm||" 6. A parimANa A vyAkaraNanA mUlapATha ane enI vRtti sahitanuM che ema saM. vyA. I. (bhA. 1, pR. 447)mAM kahevAyuM che. For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 .. 'tairavadhIrite yat tu pravRttirAvayoriha / tatra durjanavAkyAni pravRtteH sannibandhanam // 403 // zabdalakSma pramAlakSma yadeteSAM na vidyate / nAdimantastato hyete paralakSmopajIvinaH // 404 // " jaina saMskRta sAhityano itihAsa H khaMDa 1 Ano artha e che ke mArI ane buddhisAgarasUrinI pravRttimAM durjanonAM vAkyo kAraNarUpa che. e vAkyo e che ke A loko pAse--zvetAMbaronI pAse, nathI zabdalakSma yAne vyAkaraNa ke nathI P. 33 pramANalakSma yAne pramAlakSaNa. A loko kaMI pahelethI nathI; eo to pAchaLathI janmyA che. ethI eo 'bauddha' vagerenA graMtho upara AdhAra rAkhanArA che. enA vaDe eo jIve che. AdhAra-pramAlakSmanA aMtima (405mAM) zlokamAM kahyuM che ke AcArya buddhisAgare vyAkaraNa vRttomAM racyuM che. Ano artha svopajJa vRtti (patra 90 a)mAM sUcavatAM jinezvarasUrie kahyuM che ke buddhisAgarasUrie A vyAkaraNa pANini, candra, jainendra, vizrAnta ane durga-TIkAne joine dhAtu(pATha), sUtra(pATha), gaNa(pATha) ane uNAdi(sUtra)nI vRttamAM racanA karI che. AthI e vAta spaSTa rIte phalita thAya che ke samagra paMcAMga vyAkaraNa chaMdobaddha che. ullekha-dhanezvarasUrie vi. saM. 1095mAM racelI surasuMdarIcariya (pariccheda 16, zlo. 245)mA buddhisAgarasUrino ullekha che. paMcAsaganI abhayadevasUrie vi. saM, 1120mAM racelI vRtti (prazasti, zlo. 3)mA, guNacandre vi. saM. 1139mA racelA mahAvIracariya (prastAva 8, zlo. 53)mA, jinadattasUrie gaNaharasaddhasayaganA 69mA padyamAM, padmaprabhe kuMthunAthacaratamAM ane upara sUcavyA mujaba pra. ca.mAM A P 34 buddhisAgara vyAkaraNa viSe ullekha che. abhidhAnacintAmaNi kAMDa 3, zlo. 267)nI svopajJa vivRti (pR. 245)mA buddhisAgarano je ullekha che e kartAnA nAmane aMge hoya ema lAge che. haima paMcAga vyAkaraNa (la. vi. saM. 1193)- vyAkaraNanAM (a) sUtrapATha, (A) uNAdisUtro, (i) dhAtupATha, (I) gaNapATha ane (u) liMgAnuzAsana ema pAMca aMga gaNAya che. 'kali.' 'hemacandrasUrie paMcAMga vyAkaraNa racyuM che. vizeSamAM emaNe enAM pAMce aMgone svopajJa vRtti vaDe vibhUSita karyAM che. 1. juo paM. becaradAsa. dozIno lekha nAme ''gujarAtanuM pradhAna vyAkaraNa'' (pR. 83). AThamI gujarAtI sAhitya pariSadamAM rajU karAyelA nibaMdharUpa A lekha 'purAtatva" (pR. 4, aM. 1-2, pR. 61-100)mAM chapAyo che. pR. 83mAM aMtima bhAga apAyo che. 2. siddhasena divAkare nyAyAvatAra ane sa. 5. racyAM che tenuM zuM ? zuM durjanoe Ano apalApa karyo haze ? 3. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 224)mA Ano artha ema karAyo che ke A vyAkaraNa chaMdobaddha che, ane e artha barAbara che, paraMtu ''gUjarAtanuM pradhAna vyAkaraNa'' nAmanA lekha (pR. 84)mA to kahyuM che ke 'A vyAkaraNa jotAM jaNAya che ke e kevaLa padyomAM nathI paNa gadyapadyarUpa che.' 4. A vizrAnta te vAmanakRta vizrAntavidyAdhara vyAkaraNa haze. 5. kAtantra vyAkaraNa upara durgasiMhe je TIkA racI che te A che. caturvizatiprabaMdha (prabaMdha 24, pR. 226)mA durgasiMhakRta vRttino ullekha che. saM. vyA. I. (bhA. 1, pR. 409) pramANe durgaTIkA kAzikA karatAM pahelAM racAI che ane kAzikA e vAmane ane jayAditye sAthe maLIne racelI TIkA che ane enI racanA bhAravinA samaya pachI thayelI che. 6. emanA jIvananI rUparekhA mATe juo trIjA prakaraNano prAraMbhika bhAga. For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa ra : vyAkaraNa : pri. A. 32-36] 19 AgaLa upara enA eka aMgarUpa sUtrapAThanI prakriyArUpe saMkalanA karAI che eTaluM ja nahi paNa A vyAkaraNane udezIne svataMtra ane saMkSipta kRtio paNa racAI che. Ama A paMcAMga vyAkaraNane aMge puSkaLa 'sAhitya yojAyuM che. enuM yatheSTa nirUpaNa khUba jagyA mAgI le tema che eTale ene ahIM sthAna na ApatAM huM eno svataMtra prakaraNarUpe have pachI vicAra karIza. - bhadrezvara vyAkaraNa (u. vi. saM. 1197)-ga. 2. ma.nI svapajJa vRttimAM dIpakakartA te bhadrezvarasUri che ane Adhunika vaiyAkaraNonI apekSAe emanuM prAdhAnya che ema kahyuM che. AthI emaNe koI vyAkaraNa racyuM P 35 haze ema lAge che. e anupalabdha vyAkaraNanuM nAma jANavAmAM nathI eTale meM ahIM A nAma yojyuM che. gaNaratnamahodadhi (vi. saM. 1197) ane enI svopajJa vRtti- A vyAkaraNano grantha govindasUrinA ziSya vardhamAnasUrie potAnA ziSyanI prArthanA anusAra vi. saM. 1197mAM racyo che, ane ene 4200 zloka jevaDI svapajJa vRttithI vibhUSita karyo che. A uparAMta emaNe siddharAja-varNana nAmano graMtha racyo che. siddharAja jayasiMhanA darabAramAMnA keTalAka vidvAnomAMnA eo eka hatA. eo kali." hemacandrasUrinA samakAlIna thAya che. tema chatAM eka bIjAno potAnI koI kRtimAM ullekha karelo hoya ema jANavAmAM nathI. vardhamAnasUrie ga. 2. ma.ne ATha adhyAyamAM vibhakta karyo che. emaNe pANinIyAdi vyAkaraNone saMmata nAmonA gaNone, nahi ke gvAdi nava ke dasa dhAtunA gaNone zlokomAM raju karyA che. Ama karavA mATe emaNe aSTA)nA adhyAyono krama na svIkAratAM prakaraNa anusAra racanA karI che. jemake prathama "nAmagaNa adhyAyamAM emaNe gati, upasarga, avyaya, nipAta, sarvanAma vagerenA gaNo ApyA che. a. 2.mAM samAsAzrita gaNone, a. 3-7mAM taddhita-gaNone ane a. 8mAM kRt ane AkhyAta saMbaMdhI gaNone emaNe P 36 sthAna ApyuM che. bhImasena zarmAe prAstAvika (pR. 2)mAM kahyuM che ke aSTAne sthAne anya vyAkaraNa pracAramAM haze ethI to aSTA.gata gaNasUtro na ApatA e aSTAne joIne enA uparathI koie saMkSepamAM racelAM sUtro vRttimAM uddhata karAyelAM jovAya che. 1. "RSabhadevajI chaganIrAmajI saMsthA taraphathI ujjainathI I. sa. 1943mAM hemacandrakRtikusumAvalInA nAmathI je pustaka prasiddha karAyuM che temAM prAraMbhamAM si. he.nA a. 5, pA. 2 sudhInAM sUtro apAyAM che. tyAra bAda uNAdi-sUtro, pachI si. he. nAM bAkInAM sUtro, vyAkaraNaviSayaka keTalIka kArikAo, nyAyasaMgraha (14) nyAyo), haima liMgAnuzAsana, haima kAvyAnuzAsana temaja be haima dvArnAizikA (ayoga-vyavaccheda-dvAaizikA ane anya-yoga-vyavaccheda-dvAtrizikA) apAyAM che. 2. meM haima paMcAMga vyAkaraNanA abhyAsa mATenAM sAdhano" nAmanA lekhamAM A sAhityanI rUparekhA AlekhI che. 3. AnuM saMpAdana je. egleiMge (Eggling) "saMskRta TesTa sosAyaTI" mATe karyuM che. emAM 460 padyo che. e i.sa. 1879-81mAM prasiddha thayuM che.bhImasena zarmAe paNa A mULa kRtinuM svopajJa vRtti sahita saMpAdana karyuM che. emaNe prAraMbhamAM gaNonI sUcI adhyAya dITha ApI che ane aMtamAM akArAdi krame zabdasUcI ApI che. 4. AnuM eka padya egliMganI AvRttinA pR. 37ramAM ane bhImasena zarmAnI AvRttinA mR. 197mAM najare paDe che. For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 prathama padyamAM vAdevatAnI ane dvitIya padyamAM zAlAturIya (pANini), zakaTAMgaja (zAkaTAyana), caMdragomi, digvastra devanaMda), bhatRhira, vAmana, bhoja ane dIpakakartA (bhadrezvarasUri)nI stuti che. AnI svopajJa vRttimAM kahyuM che ke A dIpakakartAnuM prAdhAnya Adhunika vaiyAkaraNonI apekSAe che. AthI A bhadrezvare vi.saM. 1197 pahelAM koI vyAkaraNa racyuM hoya ema lAge che. 20 vardhamAnasUrie uparyukta gaNonA pratyeka padanI vyAkhyA udAharaNapUrvaka ApI che. AmAM emaNe aneka vaiyAkaraNonA mato noMdhyA che. vaLI emaNe potAnA samakAlIna ane siddharAjane aMge koI kAvya racanArA sAgaracaMdranA A kAvyamAMthI zloko uddhRta karyA che. A uparAMta 'tadvita' pratyayonAM udAharaNo ApatI veLA emaNe bhaTTikAvyamAMthI temaja 'mAlava'nA 'paramAra' rAjAone lagatA koI kAvyamAMthI aneka padyo uddhRta karyAM che. avasUri-ga. 2. ma. upara koIke avasUri racI che. AnI vi. saM. 1529mAM lakhAyelI eka hAthapothI bhAM. prA. saM. maM.mAM che. zabdAnuzAsana yAne muSTivyAkaraNa (u. vi. saM. 1230)- AnA kartA malayagirisUri che. emaNe a. mA.mAM racAyelA vividha Agamo upara temaja ja. ma.mAM racAyelA keTalAka anAgamika graMtho P. 37 upara paNa vivaraNo racyAM che. emAM dArzanika carcAonI vipulatA hovA chatAM vizadatAmAM emaNe nyUnatA AvavA dIdhI nathI. AthI emaNe samartha vivaraNakAra tarIke khUba nAmanA meLavI che. emanI svataMtra racanA tarIke to atyAre A prastuta vyAkaraNa ja jANavAmAM che. enA upara emaNe 4300 zloka jevaDI svopajJa vRtti racI che ane enI hAthapothIo maLe che. [paM. becaradAsa dozI dvArA saMpAdita A malayigira zabdAnuzAsana (apUrNa) ela. DI. isTITayuTa amadAvAdathI prasiddha thayuM che. enA pariziSTamAM 7 vyAkaraNonA sUtronI tulanA ApI che.] malayagirasUrie 'kila.' hemacandrasUrine 'guru' kahI saMbodhyA che, ane e rIte emanA taraphano potAno pUjya bhAva vyakta karyo che. A malayagirisUri siddharAja jayasiMha ane kumArapAlanA temaja 'kali.' hemacandrasUrinA samakAlIna che. malayagirisUrie racelA vyAkaraNane sAmAnya rIte zabdAnuzAsana tarIke oLakhAvAya che. ene keTalAka muSTivyAkaraNa kahe che. emAM caccAra pAdavALA bAra adhyAyo che. vidvallabha munizrI puNyavijayajIe eka lekhamAM kahyuM che ke Aje A vyAkaraNa pUrepUruM maLatuM nathI. vizeSamAM emaNe hAthapothIno nIce mujabanI matalabano piracaya Apyo che. 1. vRttimAM 'gomi'no artha 'pUjya' karAyo che. 2. Ano sAmAnya artha 'digaMbara' thAya che. pR. 164mAM digaMbaro sAme kaTAkSa karAyo che (juo%0. sA. i.nuM pR. 262) 3. A kAvyanI zailI kyAzrayanA jevI che. '' 4. juo AvasTayanI vRtti (patra 11A) prastuta ullekha nIce mujaba che : '"tathA svAdu: stutiSu gurava:' pa. AnuM parimANa 6000 zlokanuM che ema jai. sA. saM. I. (pR. 274)mAM noMdha che. 6. A lekhanuM nAma ''AcArya zrImalayagiri ane temanuM zabdAnuzAsana'" che. e lekha ''jaina satya prakAza'" (varSa 7, aMka 1-3, pR. 141-144)mAM chapAyo che. Ano meM ahIM upayoga karyo che. A lekhamAM ''muSTi-vyAkaraNa'' e nAma nathI. For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa ra : vyAkaraNa : pri. A. 36-39] (1) pATaNanA vADI-pArzvanAthanA bhaMDAramAM A vyAkaraNanI kAgaLa upara lakhelI hAthapothImAM paMcasaMdhi, nAma, AkhyAta ane kRtva sudhIno adhikAra che. arthAt emAM catuSka-vRtti, AkhyAta-vRtti ane kRdravRtti ema P 38 traNa vRttinAM maLIne trIsa pAda jeTalo vibhAga che, paNa 18 pAda jeTalI taddhita-vRtti emAM nathI. (2) pATaNamAM saMghavInA pADAmAM tADapatrIya prati che paNa e khaMDita che. emAM taddhita-vRtti to che, jo ke apUrNa che. taddhitanA a. 2, pA. ranA apUrNa aMzathI mAMDIne dasamA pAdanI samApti sudhIno bhAga emAM jovAya che. Ama taddhitano doDheka adhyAya jeTalo bhAga nAza pAmyo che. bhAM. prA. saM. meM.mAM tADapatrIya prati che. eno paricaya meLavavo bAkI rahe che. muSTivyAkaraNamAM prAraMbhamAM nimnilikhita sUtro che : siddhiAntAt | tot vaI: '' A vyAkaraNanI svopajJa vRttimAM malayagirisUrie potAne AcArya kahyA che ane A vyAkaraNane zabdAnuzAsana kahyuM che. puNyavijayajIne mate A svapajJa vRtti e si. he.nI svopajJa vRttinuM pratibiMba ja che. muSTivyAkaraNamAM kRdravRtti pA0 3mAM 'rAte darpe' evuM bAvIsamuM sUtra che. enI svapajJa vRttimAM "mahAtIr kumArapAtra:' evuM udAharaNa che. A uparathI ema anumAna thAya che ke svapajJa vRtti to kumArapAlanA rAjyasamayamAM ja racAI che. mULa vyAkaraNanI racanA si. che. pachI ane te paNa kumArapAlanA rAjya daramyAna thaI haze athavA siddharAja jayasiMhanA rAjyakALamAM thaI haze ema je be re 39 vikalpo puNyavijayajIe darzAvyA che temAMno bIjo vikalpa huM pasaMda karuM chuM. AnuM kAraNa e che ke si. che. racAyA bAda enuM je bahumAna karAyuM che ane enA paThana-pAThana mATe je vyavasthA karyAnA ullekha maLe che te pachI malayagirisUrine navuM vyAkaraNa racavA mATe koI viziSTa kAraNa bhAgye ja hoI zake. kadAca bhinna ruci dharAvanAra janone udezIne racyuM hoya to nA nahi. evI paNa kalpanA sphare che ke muSTivyAkaraNanI saMpUrNa racanA ane tema nahi to enI zarUAta si. che. pahelAM thaI haze. ahIM mane be prazna phure che :(1) svapajJa vRtti e amoghavRttinA AdhAre to racAI nathI ? (2) malayagirisUrie potAnA vyAkaraNane sAMgopAMga banAvavA dhAtu-pATha, uNAdi-sUtra vagere vyAkaraNanAM anya aMgo racyAM haze ke kema ? upayoga- puNyavijayajIe emanA prastuta lekha (pR. 142)mAM e matalabano ullekha karyo che ke si. he. nAM ane malayagirisUrikRta zabdAnuzAsananAM sUtromAM eTaluM badhuM sAmya che ke ene laIne malayagirisUrikRta je TIkAo chapAI che temAM AvatAM sUtro emanA ja vyAkaraNanAM hovA chatAM keTalAMkane si. che. pramANe ane keTalAkane aSTA. pramANe aMka apAyA che ane keTalAMka e bemAMthI eke vyAkaraNanAM jaNAyAM nahi tene mATe aMka jatA karAyA che, ane Ama khUba ja goTALo thavA pAmyo che. 1. Avo ullekha emaNe anyatra karyo hoya ema jANavAmAM nathI. game tema paNa svopajJa vRtti e AcArya banyA pachInI kRti che e vAta AthI phalita thAya che. 2. juo emano uparyukta lekha jai. sa. pra. varSa 17, aMka 1-3 (pR. 142). For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 A saMbaMdhamAM mAruM kahevuM e che ke malayagirisUrinuM vyAkaraNa mArI sAme nathI ke emanI vAta huM cakAsI jouM, paNa ema to jarUra bhAse che ke malayagirisUrie pote zabdAnuzAsana racyA bAda je P 40 TIkAo racI hoya temAM emanA ja vyAkaraNanAM sUtro hoya e svabhAvika ghaTanA che.' prabhAva-makIrtisUrie kappanI TIkAnI utthAnikA (aMza 1, pR. 178)mAM malayagirisUri mATe je nimnalikhita vizeSaNa vAparyuM che e uparathI ema lAge che ke si. he.nA praNayana pachI eno pracAra thayelo hovA chatAM vidramaMDaLamAM malayagirisUrikRta zabdAnuzAsanano prabhAva paDato hato : "zabdAnuzAsanAdivizvavidyAmayajyotiHpuJjaparamANughaTitamUrtibhiH" viSamapadavivaraNa-jai. graM. (pR. 298)mAM A vivaraNanI noMdha che. enI 28 patranI eka hAthapothI amadAvAdanA eka bhaMDAramAM che. premalAbha vyAkaraNa (vi. saM. 1281)- AnA kartA "aMcala' gacchanA premalAbha che. emaNe A kRti vi.saM. 1281mAM 2223 zloka jevaDI racI che. AnuM nAma jotAM e vyAkaraNa hoya ema lAge che. e vAta sAcI hoya to paNa e svataMtra vyAkaraNa che ke si. he. uparathI yojAyeluM vyAkaraNa che ke kema teno nirNaya karavo bAkI rahe che. [A svataMtra vyAkaraNa che. jai. sA. bu. I. bhA.-5 pR. 27] bAlabodha vyAkaraNa (vi. saM. 1304)- jai. graM. (pR. 297) pramANe A vyAkaraNa ATha P 41 adhyAyamAM 275 zloka jevaDuM merUtuMge vi. saM. 1304mAM racyuM che. ahIM kahyuM che ke enA upara merUtuMge 480 ane 579 zloka jevaDI ekeka vRtti racI che. temAM prathama vRtti cha pAda pUratI che. vaLI emaNe 2118 zloka jevaDuM catuSka-Tippana ane 767 zloka jevaDuM kUdravRtti-Tippana racyAM che. A uparAMta 1734 zloka jevaDI AkhyAta-vRtti-DhuMDhikA ane 229 zloka jevaDI prAkRta-vRtti racI che. A sAtenI hAthapothI pATaNanA bhaMDAramAM hovAno ahIM ullekha che. ji. . ko. (khaMDa 1, pR. 282)mAM kahyuM che ke A bAlabodha vyAkaraNa to kAtaMtra vyAkaraNa uparanI merUtuMganI bAlAvabodha vRtti hovAno saMbhava che, paNa jai. graMTamAM Apelo racanA-samaya azakya che. [vizeSa mATe juo "merUtuMga bAlAvabodha vyAkaraNa" le. pro. nArAyaNa kaMsArA. anusaMdhAna 15.] vidyAnanda vyAkaraNa (u. vi. saM. 1312) - A vyAkaraNanA kartA vidyAnanda che. Ama A vyAkaraNanuM nAma paNa buddhisAgaranI jema enA praNetAnA nAma uparathI paDAyuM che. A vidyAnanda e saMsArIpaNAmAM zreSThI jinacandranA putra viradhavala thAya ane "bhImasiMha e emanA nAnA bhAI thAya. viradhavale devendrasUri pAse vi.saM. 1302mAM potAnA lagnanA prasaMge dIkSA lIdhI hatI. emane vi.saM. 1. sarvArthasiddhi mATe paNa huM AvuM anumAna karuM chuM ane ethI to emAM aSTA. vagerenAM sUtrAdi temaja pUjyapAdanAM potAnAM sUtro hovAno je mata paM. nAthurAma premIe jainendra vyAkaraNa aMgenA lekhamAM (jai. sA. I. pR. 104mAM) darzAvyo che tene huM AvakArato nathI. 2. A hisAbe A vyAkaraNanuM nAma paNa buddhisAgaranI jema kartAnA nAma uparathI yojAyuM che. 3. juo jai. graM. (pR. 297). 4. premalAbha e svataMtra vyAkaraNa ja hoya to eno paNa ahIM ullekha samajavo ghaTe. pa. emaNe dIkSA lIdhI tyAre emanuM nAma "dharmakIrti rakhAyuM hatuM. For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa ra : vyAkaraNa : pri. A. 39-43] 23 1323mAM ane matAMtara pramANe 1304mAM "sUri' pada maLyuM hatuM. kharatara' gacchanA jinezvarasUrinA ziSya upAdhyAya candratilake vi. saM. 1312mAM je abhayakumAracarita racyuM che tenI prazastimAM emaNe konI konI pAse zeno zeno abhyAsa karyo hato te kahyuM che. ema karatI veLA (jinapatisUrinA ziSya) suraprabha pAse vidyAnanda vyAkaraNa pote bhaNyA hatA ema emaNe kahyuM che. A uparathI A vyAkaraNa vi. saM. 1312 karatAM to arvAcIna nathI ja ema phalita thAya che. uparyukta vyAkaraNano ullekha "sahasAvadhAnI' munisundarasUrie gurnAvalI (zloka. 171)mAM P 42 karyo che. tyAM emaNe kahyuM che ke AmAM sUtro thoDAM che, paNa artha ghaNo saMgrahAyo che, ane ethI e 'sarvottama' jaNAya che. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 84)mAM kAtannottara vyAkaraNanAM siddhAnanda, vijayAnanda ane vidyAnanda ema traNa nAmAMtaro apAyAM che. ahIM AnA kartA tarIke vijayAnanda urphe vidyAnandasUrino ullekha che. vizeSamAM A vyAkaraNa samAsa-prakaraNa sudhI ja che ema ahIM kahyuM che. jesalameramAM AnI tADapatrIya pratio che. pro. piTarsane emanA cothA hevAlamAM A vyAkaraNamAMthI avataraNa ApyuM che. kAta- vyAkaraNanI mahattA vadhAravA mATe vijayAnane kAtannottara nAmanI kRti racI che ane enuM bIjuM nAma vidyAnanda che ema saM. vyA. I. (bhA. 1, pR. 406)mAM ullekha che. jaina-pustaka-prazasti-saMgraha (pR. 106)mAM nIce mujabanI paMkti che :"iti vijayAnandaviracite kAtantrottare vidyAnandAparanAmni taddhitaprakaraNaM samAptam saM. 1208 // " audArya-cintAmaNi (la. vi. saM. 1575)- A di, azrutasAgare raceluM vyAkaraNa che, jyAre keTalAkane mate A e vyAkaraNa uparanI svopajJa vRtti che. A pAiya bhASAne aMgenuM cha adhyAyanuM P 43 vyAkaraNa haima vyAkaraNa ane trivikramakRta vyAkaraNa karatAM moTuM che. zrutasAgara mUla saMgha, sarasvatI gaccha, balAtkAra gaNamAM thayA che. teo di. vidyAnaMdinA ziSya thAya che ane emaNe mallibhUSaNane potAnA gurubhAI kahyA che. zrutasAgaranA eka ziSya zrIcandra vairAgyamaNimAlA racI che. A zrutasAgarane potAne mATe khUba mAna haze, kemake emaNe potAne mATe nIce mujabanAM vizeSaNo vAparyA che : ubhayabhASAkavicakravartI, kalikAla-gautama, kalikAlasarvajJa, tArkika-ziromaNi, navanavati-mahAvAdivijetA, paramAgamapravINa, vyAkaraNa-kamala-mArtaDa ityAdi. 1. A traNamAMthI eka paNa nAme A vyAkaraNanI ahIM noMdha nathI. 2. AnA pahelA traNa adhyAya pUrato vibhAga vijAgApaTTamathI prakAzita thayelo che. juo ABORI (Vol. XII, pp. 52-53) 3. jai. sA. I. (pR. 412)mAM bIjA adhyAyanI puSpikA apAyelI che. 4. emanA paricaya mATe juo jai. sA. I. (pR. 406-412) pa. juo jai. sA. I. (pR. 409). 6. eo di. pavanaMdinA ziSya ane uttarAdhikArI di. devendrakIrtinA uttarAdhikArI che. For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 zrutasAgara kaTTara digaMbara che eTaluM ja nahi paraMtu AvezapUrNa gALa denArA paNa che. tIrthakaranI pratimA nahi mAnanArA upara emaNe khUba prahAra karyA che. evAne emaNe 'nAstika' kahyA che ane emane viSTAthI lipta joDA mAre to e pApa nathI evA Akroza-vacano uccAryA che.' zrutasAgare vratakathAkoza racyo che. vaLI emaNe nAnakaDI zrutasaMghapUjA racI che. bAkI emanI P 44 suprasiddha kRtio mukhyatayA vivaraNarUpa che ane emAM mULa graMthAkArane na anusaMratAM potAnI gAMThanI vAta paNa emaNe keTalIka vAra umerI che. A kRtio yAne vivaraNo nIce mujaba che : ekIbhAva stotraTIkA (A TIkAnI eka hAthapothI bhAM. prA. sA. paM.mAM che.) jinasahastranAma-TIkA, "tattvatra prakAzikA, tattvArthavRtti, mahAbhiSeka-TIkA ane yazastilaka-caMdrikA ane pahmabhUta TIkA zrutasAgara vikramanI soLamI sadImAM thayA che, kemake mahAbhiSekanI TIkAnI eka hAthapothI vi. saM. 1582mAM lakhAyelI maLe che. - cintAmaNi-vyAkaraNa (la. vi. saM. 1605)- AnA kartA di, bhaTTAraka zubhacandrasUri che. teo mUla' saMgha, "sarasvatI' gaccha ane "balAtkAra' gaNanA jJAnabhUSaNanA praziSya ane vijayakIrtinA ziSya thAya che. e zubhacandrasUrinI ziSya paraMparAno krama nIce mujaba che : sumatikIrti, guNakIrti, vAdibhUSaNa, rAmakIrti, yazakIrti, padmanaMdi ItyAdi. P 45 A zubhacandrasUrine aividya-vidyAdhara'nI temaja 'padbhASA-kavi-cakravartInI padavI hatI. emaNe sAhityanAM vividha aMgono abhyAsa karyo hato. emaNe vi. saM. 1608mAM racelA pAMDavapurANanI prazastimAM potAnI maulika temaja vivaraNAtmaka aneka kRtio gaNAvI che :1. juo di. kuMdakuMdAcAryakRta daMsaNa-pAhuDa (gA.1)nI zrutasAgarIya TIkA temaja jai. sA. i. (pR.407) 2. AmAM AkAza-paMcamI, caMdana-SaSThI, mukuTa-saptamI, aSTAhnikA ItyAdi vrato saMbaMdhI kathAo che. devendrakIrti, dharmacaMdra, malliSaNa ane sakalakIrti dvArA ekeka vratakathAkoza racAyo che. 3. juo jai. sA. I. (pR. 408). 4. mULanA kartA AzAdhara che. emaNe racelI TIkA saMpUrNapaNe zrutasAgare apanAvI che. tema chatAM e AzAdharano ullekha jinasahastranAma-TIkAmAM zrutasAgare karyo nathI. AvI hakIkata ta. sU.nI TIkA mATe paNa jovAya che. emAM savArthasiddhi apanAvAi che. 5. di. zubhacandrakRta jJAnArNava yAne yogapradIpamAM je gadyAtmaka lakhANa che tenI A TIkA che. 6. A tA. sU. sahita "bhAratIya jJAnapITha' taraphathI kAzIthI I.sa. 1949mAM prakAzita thaI che. 7. A AzAdharakRta nitya-mahodyotanI TIkA che. 8. zrutasAgara dezavratI yAne brahmacArI hatA te samayanI A racanA che. 9. A yazastilaka-caMpanI apUrNa TIkA che. pAMcamA AzvAsane aMge thoDAka bhAganI temaja chaThThA AzvAsanI TIkA nathI. A TIkA sahita mULa kRti kAvyamAlAmAM chapAyelI che. 10. A emanI chellI kRti hovAnuM manAya che. 11. juo jai. sA. I. (pR. 28-529) 12. juo kattikeyANuvenAnI zubhacaMdrasUrie vi. saM. 1613mAM racelI TIkAnI puSmikA. A TIkAnI prazasti jai. sA. I. (pR. para8)mAM chapAI che. For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 2 : vyAkaraNa : pri. A. 43-46] 25 (1) aMgapaSNatti ( aMgaprajJapti,) (2) apazabdakhaMDana, (3) candanA-kathA (yAne candanAcarita), (4) candranAtha-caritra (yAne candraprabha-carita), (5) cintAmaNi-vyAkaraNa, (6) jIvana-caritra (yAne jIvaMdhara-carita), (7) tattvanirNaya, (8) naMdIzvara-kathA, (9) "padmanAbha-caritra, (10) pavAda, (11) "saMzavidanavidAraNa. (12-13) sarvatobhadra ane enI TIkA, (14) pArzvanAthakAvya (yAne pArzvabhudaya)nI paMjikA, (15) adhyAtmapadyavRtti, (16) AzAdharanI arcA (yAne jinayajJakalpa kiMvA nityamahodyota)nI TIkA ane (17) svarUpasaMbodhananI vRtti. A uparAMta (18) karmadAha vidhi, (19) "catuzidadhikadvAdaza-zatavratodyApana, (20) P 46 palyopamavidhyadyApana (yAne patyavratodyApana) e traNa kRtio temaja (21) gaNanAthasamarthana (yAne 10gaNadharavalayapUjA), (22) "cintAmaNi' (yaMtra)pUjA, (23) 'trizacaturvizatipUjA, (24) sarasvatI-pUjA ane (25) siddhacakravratapUjA ema cAra pUjA temaja (26) stotra-samuccayano paNa ahIM ullekha che. uparyukta pAMDavapurANanI racanA bAda emaNe karakaMDu-caritra vi. saM. 1611mAM ane kattikeyANuvekhAnI" TIkA vi. saM. 1613mAM racyAM che. nItirasAyana nAmanI kRti zuM A zubhacandrasUrinI kRti che ? 1. A pAIyamAM racAyelI kRti che. e traNa paricchedamAM vibhakta che. emAM anukrame 77, 117 ane 54 padyo che. e bAra aMgonA viSaya upara prakAza pADe che. A pAiya kRti ma. di. graM.mAM graMthAMka 21 tarIke vi. saM. 1979mAM prasiddha karAyelI che. 2. ji. 2. ko. mAM AnI noMdha nathI. tyAM to kIrticandranI 100 zloka jevaDI ane A nAmanI kRtinI noMdha 3. AnI racanA vi. saM. 1596mAM thayelI che. 4. Ane keTalAka siddhacakra-kathA kahe che. 5. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 233)mAM Ano "purANa' tarIke nirdeza che. ahIM enuM parimANa 2505 zloka jevaDuM kahyuM che. 6. A zvetAMbaronI strInI mukti jevI mAnyatAnA khaMDanarUpa kRti che. bha. ratnabhUSaNe saMzaya-vacana-viccheda nAmanI eka kRti saMskRtamAM racI che. 7. A nAmanI ekeka kRti di. candrakIrtie temaja di. ratnanaMdie racI che. 8. AmAM 1234 vratonA udyApananI hakIkata che. 9. A nAmanI ekeka kRti di, anaMtakIrtie, di. devendrakIrtie ane di. vRSabhanAthe racI che. 10.di. zratasAgare temaja di. sakalakIrtie paNa A nAmanI ekeka kRti racI che. 11. bhavazarmAe A nAmanI eka kRti racI che. 12. di. AzAdhare temaja di. prabhAcandra A nAmanI ekeka kRti racI che. 13. zubhacandrasUrie aneka stotro racyAM che. e uparathI A nAma meM yojayuM che. 14. A kRti sakalabhUSaNanI sahAyatApUrvaka racAyelI che. 15. AmAM di, nemicandrakRta davyasaMgaha uparanI brahmadeve racelI TIkAmAMthI aneka avataraNo apAyAM che. For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 A cintAmaNi vyAkaraNa vividha prakAranI pAiya bhASAne lagatuM che. emAM 1224 sUtro che. e caccAra pAdavALA traNa adhyAyamAM rajU karAyAM che. A vyAkaraNano ullekha uparyukta pAMDavapurANanI prazastimAM che. A vyAkaraNa upara svopajJa vRtti che. A vyAkaraNane aMge DaoN. e. ena. upAdhe e eka lekha lakhyo che ane e dvArA emAM apAyelI bAbatonuM nirUpaNa karyuM che. cintAmaNinI TIkA-A TIkA cintAmaNimAMnA viSama udAharaNonI siddhine mATe racAI che. enA kartA samatabhadra che ema kannaDaprAntIya tADapatrIya granthasUcI (pR. 289)mAM ullekha che. vizeSamAM A pRSTha upara A TIkAnI "kannaDa' lipimAM lakhAyelI 50 patranI hAthapothInI noMdha che. emAM patradITha doDha so doDha so akSaravALI sAta sAta paMkti che. A hAthapothImAMnI kRti apUrNa che. evI rIte pR. 107mAM noMdhAyelI hAthapothImAM paNa apUrNa kRti che. e pRSTha upara nIce mujabanuM prAraMbhika padya apAyuM che - "jinacintAmaNimIzaM natvA cintAmaNeH sphuTAM TIkAm / viSamodAhRtisiddhyai kurve zaktyA samantabhadro'ham // " ahIM je cintAmaNino ullekha che te zuM di. zubhacandrasUrikRta vyAkaraNa haze? matravyAkaraNa-A vyAkaraNano graMtha che, enA kartA samatabhadra che ane enI chappana chappana akSaranI pAMca pAMca paMktivALAM soLa patranI eka hAthapothI "kannaDa' lipimAM lakhAyAno ullekha ka. tA. graM. (pR.223)mAM karAyo che. zuM A samaMtabhadra cintAmaNinI TIkA racI che? P 47 zabda-bhUSaNa (la. vi. saM. 1770)- AnA kartA dAnavijaya che. eo 'tapA' gacchanA vijayarAjasUrinA ziSya thAya che. emaNe potAnA ziSya darzanavijaya mATe pakjhosavaNAkappa upara dAnadIpikA nAmanI vRtti vi. saM. 1750mAM racI che. emanI A zabda-bhUSaNa nAmanI kRti e padyamAM racAyeluM vyAkaraNa che. e 300 zloka jevaDuM che ane e vi. saM. 1770nI AsapAsamAM, gurjaradharAmAM prakhyAta zekha phattenA putra baDemiyAMne mATe racAyuM che. zuM e si. he.nuM rUpAMtara che ? 9. gal ABORI (Vol. XIII, pp. 46-52) 2. A pustaka "bhAratIya jJAnapITha, kAzI" taraphathI I. sa. 1948mAM prasiddha karAyeluM che. emAM mUDIbadrInA keTalAka bhaMDAranI, kArakalanA jaina maThanI, aliyUranA AdinAtha-granthabhaMDAranI temaja kannaDa prAntamAMnA keTalAka anya sAmAnya bhaMDAronI kannaDa lipimAM lakhAyelI ane saMskRta, pAiya ane kannaDa bhASAmAM racAyelA granthonI 3568 tADapatrIya ane thoDIka kAgaLa uparanI hAthapothIonI viSayadITha sUcI apAI che. enI hindI prastAvanAnAM pR. 15-17mAM jainonA saMskRta sAhityanI AchI rUparekhA AlekhAI che ane pR. 24-28mAM saMskRta, pAiya ane kannaDamAM racAyelA paraMtu i. sa. 1948 sudhI to aprakAzita jaNAtA evA granthonAM temaja enA praNetAnAM nAma vagere apAyAM che. emAMthI A khaMDa mATe uparyukta TIkA temaja bIjI keTalIka kRtionI meM noMdha lIdhI che, kemake enA granthakAronAM nAma jotAM teo jaina hoya ema lAge che. A ka. tA. gra. makhyatayA di. granthone aMge che. 3. juo jai. graM. (pR. 298). For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 2 : vyAkaraNa : pri. A. 46-47] 27 zabdArNavavyAkaraNa (la. vi. saM. 1680)- A kharataragacchIya ratnasAgaranA ziSya sahajakIrtigaNinI 17000 zloka jevaDI kRti che. emAM saMjJA vagere dasa adhikAra che. e sahajakIrtie nimnalikhita kRtio paNa racI che - (1) anekazAstrasArasamuccaya, (2) ekAdidazaparyantazabdasAdhanikA, (3) kalpamaMjarI (vi. saM. 1685), (4) nAmakoza, (5) prItiSatriMzikA (vi. saM. 1688), (6) phalavaddhi-pArzvanAtha-mahAbhyamahAkAvya, (7) mahAvIrastuti (vi. saM. 1686), (8) jalodrapurIya-pArzvanAtha-stuti (vi.saM. 1683) ane (9) sArasvatavRtti. manoramA- A svopajJavRtti che. zabdArNava - jai. graM. (pR. 298) pramANe A sahajakIrtinI racanA che. A pRSTha uparanA TippaNa pramANe A kRtinuM nAma siddha-zabdArNava che. ane e 1300 zloka jevaDuM che. ahIM A kRtine vyAkaraNa gayuM che. paraMtu ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 438) pramANe to A cha prakaraNamAM vibhakta evo koza che ane enuM bIjuM nAma Rju-prAjJa-vyAkaraNa-prakriyA che. vizeSamAM uparyukta sahajakIrtine kharatara' gacchanA upA. hemanandananA ziSya hovAnuM ahIM kahyuM che. sAthe sAthe AnA upara svopajJa TIkA hovAno ahIM ullekha che. zabdArNavavRtti sahajakIrti gaNie racelI 17000 zloka pramANanI svopajJa TIkAnI hAthapothI khaMbhAtasthita vijayanemisUri jJAnabhaMDAramAM che. jai. sA. bu. I. bhA. 5. pR.26 ] pajainasiddhAnta kaumudI (vi. saM. 1981)-AnA kartA "zatAvadhAnI' munizrI ratnacandrajI che. eo "loMkA' gacchamAM aMtargata "lIMbaDI' saMpradAyanA zrIgulAbacandrajInA ziSya thAya che. emaNe A vyAkaraNa caccAra pAdavALA cAra adhyAyamAM vibhakta karyuM che. e soLa pAdanI sUtrasaMkhyA anukrame nIce pramANe che :- 46, 32, 100, 145, 94, 40, 51, 107, 185, 71, 69, 40, 86, 51, 65 ane 119. A 1301 sUtrone temaja enA uparanA svapajJa vArtikane prakriyA krame rajU karI enuM kartAe jAte raceluM vivaraNa apAyuM che. e samagra racanAne jainasiddhAntakaumudI nAma apAyuM che. enA pUrvArdhamAM nimnalikhita nAmavALAM prakaraNo anukrame apAyAM che saMjJA paribhASA, svarasandhi, vyaMjanasabdhi, svaravikAra, vyaMjanavikAra, vibhakti, avyaya, strI pratyaya kAraka, samAsa ane taddhita. uttarArdhamAM AkhyAta-prakriyA ane kRdanta-prakriyAnuM nirUpaNa che. 1. AmAM zrIsAra nAmanA emanA gurubhAIno paNa hisso che. Ama A dikartRka racanA che. e posavaNAkapanI vRtti che. 2. A kRti liMganirNayanI sAthe cha kAMDamAM racAI che. A bAbata pR. 121mAM umeravI. 3. AmAM 24 sarga che. [AmAM 300 vividha chaMdamaya zloko che. AnI hasta likhita prata lA. da. vi. mAM che.] 4. A "zatadalakamala'thI alaMkRta che. 5. A kRti bhairavadAne ane jayeSThamale potAnA bikAneranA mudraNAlayamAM chApI i. sa. 1925mAM prasiddha karI che. emA aMtamAM sUtrapATha, vArtika, dhAtupATha temaja sUtronI akArAdi krame sUcI apAI che. For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 gaNadarpaNa (la. vi. saM. 1225) - A vyAkaraNanA kartA tarIke paramAta' kumArapAla bhUpAlano ullekha enI eka hAthapothImAM karAyo che. emano janma vi. saM. 1149mAM thayo hato. emaNe vi. saM. 1199thI 1230 sudhI gujarAta upara rAjya karyuM hatuM. emaNe vi. saM. 1216mAM jaina dharma svIkAryo hato. vi. saM. 1230mAM emanuM avasAna thayuM hatuM. emaNe "nazrAvitAvaDuta''thI zarU thatuM sAdhAraNajinastavana racyuM che. gaNadarpaNa e caccAra pAdavALA traNa adhyAya pUratI to padyAtmaka kRti che. e pANinIya gaNapAThanA spaSTIkaraNarUpa che. e 900 zloka jeTalA parimANavALI kRti pratihAra bhojadeva ane daMDanAyaka vori mATe yojAI hatI. prA. bhogIlAla jayacaMdabhAI sAMDesarAe A gaNadarpaNane aMge eka lekha lakhyo che. enuM nAma nIce mujaba che : "The 'Ganadarpana' a work on Sanskrit grammar ascribed to King Kumarapala (1143-1174 A. D.) of Gujarat" nUtana vyAkaraNa (la. vi. saM. 1440)-AnA kartA "kRSNarSi' gacchanA mahendrasUrinA ziSya jayasiMhasUri che. emaNe kumArapAlacaritra racyuM che temaja bhAsarvajJakRta nyAyasAra upara nyAyatAtparyadIpikA nAmanI vRtti racI che. vaLI emaNe "sAraMga paMDitane vAdamAM harAvyo hato. A bAbatano temaja uparyukta vyAkaraNanA praNetA tarIkeno ullekha A jayasiMhasUrinA ziSya nayacandrasUrie hammIramahAkAvya (sa. 14, zlo. 23-24)mAM karyo che. prastuta vyAkaraNa si. he.nA AdhAre yojAyuM che ke e svataMtra kRti che te jANavuM bAkI rahe che eTaluM ja nahi paNa AnuM nAma paNa jANavAmAM nathI. prayogamukhavyAkaraNa- A ajJAtakartuka kRtinI 34 patranI eka hAthapothI jesalameranA bhaMDAramAM che. auktika "mugdhAvabodha auktika (vi. saM. 1450)- AnA kartA devasuMdarasUrinA ziSya kulamaMDanasUri che. emano janma vi. saM. 1409mAM thayo hato. vi. saM. 1417mAM dIkSA laI vi. saM. 1442mAM sUri bananArA 1. A hAthapothI zakasaMvat 1383mAM lakhAyelI che. emAM pahelAM be patra nathI. e hAthapothI jodhapuranA jJAnabhaMDAramAM che. [zrI. vinayasAgaranA saujanyathI kezariyAjI bhaMDAranI pratanI jherokSa amane maLI che.] 2. A stavana jaina stotra saMgraha (bhA. 1, pR. 19-22)mAM prasiddha karAyuM che. 3. A lekha "mahArAjA sayAjIrAva vizvavidyAlaya"nA sAmayikanA I. sa. 1953nA mArcanA aMkamAM chapAyo che. ene AdhAre meM gaNadarpaNa viSe A saMkSipta noMdha lIdhI che. 4. A vi. saM. 1440nI AsapAsamAM racAyuM che. 5. A sAraMga te 'zAkaMbhara'nA rAjA hammIrarAjano paMDita haze ke jeNe zArgadharapaddhati racI che ane jenI eka hAthapothI vi. saM. 1419mAM lakhAyelI maLe che. juo jai. sA. saM. I. (pR. 440). 6. sva. harilAla harSada dhruve "mugdhAvabodhamauktika"nA nAmathI A kRti saMpAdita karI che ane e sane 1889mAM svIDanamAM bharAyelI "oNriyenTala kaoNnpharansa' dvArA prakAzita thayelI che. For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa ra : vyAkaraNa : pri. A. 48-50] 28 eo vi. saM. 1455mAM svarga saMcaryA. emaNe vi. saM. 1443mAM vicArAmRtasaMgraha ane koika samaye P 48 siddhAMtAlApakoddhAra racyAM che. emaNe keTalAka stava racyA che. jemake kAyaThiIthotta, "vizvazrIddha' thI zarU thato ane aSTAdazacitracakrathI vibhUSita vIrastava ane "garIyA''thI zarU thato paMcajinahArabaMdha-stava. vaLI emaNe nimnalikhita kRtio upara avacUrNi (avacUri) racI che : pasavaNAkappa, paDikkamaNasutta ane praNavaNAtaIyAyasaMgahaNI. gujarAtI bhASA dvArA saMskRta bhASAnA vyAkaraNanuM zikSaNa ApavA mATe keTalAka prayAsa thayA che. dA ta. zrImAla Thakkara kUrasiMhanA putra saMgrAmasiMhe A jAtano prayAsa karyo che ema kAtaMtra vyAkaraNano bodha karAvavA mATe emaNe vi. saM. 1336mAM racelI bAlazikSA jotAM jaNAya che. AnA pachInA bIjA P 49 prayAsanuM phaLa te prastuta kulamaMDanasUrie vi.saM. 1450mAM raceluM mugdhAvabodha auktika che. A kaMI gujarAtI bhASAnuM vyAkaraNa nathI paraMtu vikramanI paMdaramI sadInI jUnI gujarAtImAM lakhAyelI samajutI pUrvakanuM saMskRta bhASAnuM prAthamika vyAkaraNa che. Ano paricaya sva ke. ha. dhruve sAhitya ane vivecana nAmanA emanA lekhasaMgrahamAM nIce mujaba Apyo che : "aukitakanAM chellAM cha prakaraNa kevaLa saMskRtamAM che. pahelAM, bIjA ane sAtamA AThamA prakaraNamAM sUtra ane kArikA saMskRtamAM che, ane vivecana prAkRtamAM che. trIjuM, cothe, pAMcamuM, chaThuM ane navamuM e pAMca prakaraNo to kevaLa prAkRtamAM che. A rIte nibaMdhano ardha uparAMta bhAga prAkRtamAM eTale jUnI gujarAtImAM lakhAyelo che." nAmanI vibhakti AdinAM udAharaNamAM sarvajinasAdhAraNastotra ApyuM che. te to jayAnaMdanuM che.'- pR. 55 1. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 352)mAM AnI vicArasaMgraha tarIke noMdha che. ane enA ja nAmAMtara tarIke siddhAntAlApakodvArano ullekha che to zuM A be bhinna kRti nathI ? 2. A covIsa padyanI kRti eka avacUri sahita jai. A. sa. taraphathI vi. saM. 1968mAM prakAzita karAI che. emAM to mULa kRtinA kartA tarIke kulamaMDanasUrino ullekha che. A avasUrinI vi. saM. 1537mAM lakhAyelI hAthapothI maLe che. jai. sA. saM. I. (pR. 443)mAM to mULa kRtinAM kartA tarIke kulamaMDanasUrino ullekha nathI, paraMtu enA upara eka avacUri racanAra tarIke che. 3. A stava jaina stotra samuccaya (pra. 87-91)mAM chapAyo che. 4. A 'RSabhadevajI kezarImalajI zvetAMbara saMsthA" taraphathI prakAzita payaraNasaMdohanA aMtamAM chapAyelo che. ILDnA bIjA haptAmAM (ARTS NO. 30 JUB)mAM pR.114-116mAM A stava chapAyo che. pa-6. juo jai0 sA. saM. I. pR. 443). ahIM paSNavaNA-saMgahaNIne badale prajJApanA sUtrano ullekha che to zuM e bhrAnta nathI ? 7. jai. sA. saM. I (pR. 421)mAM kahyuM che ke "kartA jainetara lAge che. 8. Ane aMgeno paM. lAlacandra bhagavAnadAsa gAMdhIno lekha nAme "bAlazikSA (prAcIna gujarAtI saMskRta vyAkaraNa)" purAtattva (pu. 3, aM. 1, pR. 40-53)mAM chapAyo che. emAM krasiMhane badale "kUrasiMha' che. 9. bAlazikSA nAmanuM eka vyAkaraNa bhaktilAbhe racyuM che. 10. A lekhasaMgraha (bhA. 2, pR. 51-78)mAM sva. ke. ha. dhruvanA I.sa. 1888mAM "gujarAtI zALApatra''mAM chapAyelA "mugdhAvabodha auktika" nAmanA lekhane sthAna apAyuM che. A bhAgamAM emanA bIjA paNa lekho che. A bhAga 'gujarAta varnAkyulara sosAyaTI" (have gujarAta vidyAsabhA) taraphathI I.sa. 1941mAM prasiddha karAyo che. For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3O jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 saMskRta ukti eTale bolavAnI rIta viSe, mugdhAvabodha auktikamAM niyamo ApyA che ethI athavA to pAdharI ane vAMkuDI yAne kartA, karma ane bhAvi uktinuM emAM mukhyatve vivecana karAyuM che. ethI ene oktika nAma apAyuM che. A saMskRta bhASAnA vyAkaraNane lagato nAno sarakho nibaMdha che. kevaLa saMskRta dvArA je mugdha janone vyAkaraNa zIkhavuM agharuM paDe tene mATe khAsa karIne AmAM ThekANe ThekANe jUnI gujarAtImAM samajutI apAI che. vyAkaraNanA saMpradAya pramANe uktiono prAkRtamAM saMgraha' karavAno potAno vicAra che ema kahI graMthakAra A graMtha zarU kare che." mugdhAvabodha auktikamAM vibhakti-vicAra, kRdaMta-vicAra, ukti-bheda ane zabda-saMgraha je Ave che teTalA pUrato vibhAga prAcIna gujarAtI gadyasaMdarbha (pR. 17-180)mAM chapAyo che. AnI pachI P 50 "gaupiri" evA zIrSakapUrvaka je lakhANa pR. 181-204mAM apAyuM che ane jenA aMtamAM bauSTripati samAna' evo ullekha che te mugdhAvabodha auktikathI bhinna koI kRti hoya ema mane lAge che. A saMbaMdhamAM chevaTano nirNaya karavAnuM sugama sAdhana AnuM mudrita pustaka che, paNa hajI sudhI e mane koI sthaLethI jovA maLyuM nathI. prastuta auktikanA svarUpa paratvenI gerasamajanI temaja enI keTalIka hAthapothIonI noMdha meM "mugdhAvabodha auktika" nAmanA mArA lekhamAM lIdhI che. A auktikanI mudraNAlaya-pustikA meM keTalIka hAthapothIne AdhAre varSo thayAM taiyAra karI che paNa prakAzakanA abhAve e chapAvI zakAI nathI. vAkyaprakAza (vi. saM. 1507) - A auktika "bRhat tapA' gacchanA ratnasiMhasUrinA ziSyANu udayadharma vi. saM. 1507mAM "siddhapura nagaramAM racyuM che. emaNe 'dvatrizadalakamala' rUpa baMdhathI vibhUSita ane "satramatravargana' thI zarU thatuM 18 padyanuM "mahAvIra stavana paNa racyuM che. emanA A P 51 vAkyaprakAzamAM 128 padyo che. A racanA prAthamika smRtinA kAraNe karAI che. eno udeza gujarAtI dvArA saMskRta bhASAnuM vyAkaraNa zikhavavAno che. AthI to ahIM keTalAMka padyomAM gujarAtImAM lakhANa che ane enI sAthe sAthe saMskRtamAM eno anuvAda che. A kRtino prAraMbha uktinA "prAdhvara" ane "vakra' e be prakAro ane enA upaprakArothI karAyo che. AgaLa jatAM kartari ane karmaNinA pratyayo gaNAvAyA che ane enAM udAharaNa apAyAM che. (zlo. 2 ane 28mAM "sakarmaka' e arthamAM "sApya' zabda vaparAyo che). tyAra bAda gaNaja, nAma ane sautra (kavAdi) ema dhAtunA traNa prakAra darzAvI enuM svarUpa samajAvAyuM che. parasmapadI' vagere ema paNa dhAtunA traNa bheda paDAyA che. tyAra bAda vartamAnA" vagere dasa vibhakti, taddhita-pratyayo ane samAsanI samajaNa apAI che. 1. A lekha "siddhacakra" (va. 12, aM. 11)mAM chapAyo che. 2. A kRti koikanI TIkA sahita mahesANAnI "yazovijaya jaina saMskRta pAThazAlA" taraphathI i. sa. 1913mAM prakAzita stotraratnAkara (bhA.1)nA aMtamAM chapAyelI che. A TIkAno prAraMbha "zrImaginemAnaga''thI karAyo che. mULa kRtinI vi. saM. 1507mAM lakhAyelI eka hAthapothI maLe che. 3. juo zlo. 127 temaja enI uparyukta TIkAnuM Adya padya. 4. juo jai. sA. saM. I. (pR. 514) pa. A stavana jaina stotra samuccaya (pR. 265-266)mAM chapAyuM che ane ene aMgenuM citra aMtamAM apAyuM che. For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 2 : vyAkaraNa : [pra. A. 50-53] A jAtanA auktikomAM uparyukta bAlazikSA ane kulamaMDana-sUrikRta mugdhAvabodha auktika e be kRtio khAsa noMdhapAtra gaNAya che. A prakAranAM vyAkaraNo bhASAnA itihAsanI sImAnAM cihna pUrAM pADe che. prastuta kRti upara nIce mujabanI TIkAo che : (1) TIkA - AnA kartA somavimalanA ziSya harSakula che ema ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 346)mAM ullekha che. jai. sA. saM. I. (pR. 519) pramANe hemavimalasUrinA ziSya je harSakulagaNie sUyagaDa upara vi. saM. 1583mAM dIpikA racI che ane jeo baMdhahetUdayatribhaMgInA kartA che temaNe hemavimalasUrinA rAjyamAM A vAkyaprakAza upara TIkA racI che. (2) TIkA- A vAcaka kIrtivijayanA ziSya jinavijayanI vi. saM. 1694nI racanA che. (3) TIkA- jaina granthAvalI (pR. 307) pramANe A ratnasUrinI kRti che. (4) TIkA- A ajJAtakartRka racanAno prAraMbha ''zrImajhinendramAnamya'' thI thAya che. (5) TIkA- AnA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. 31 anya auktiko-somaprabhasUrie 415 zloka jevaDuM eka auktika racyuM che. vaLI jinacandra temaja anya koIe ekeka auktika racyuM che. "The Auktikas are a sort of Prakrta into Sanskrit Dictionaties." arthAt auktiko e eka jAtanA prAkRta-saMskRta kozo che. AMzika vyAkaraNa upasarga-maMDana (vi.saM. 1492) AnA kartA jaina gRhastha maMtrI maMDana che. eo jhAMjhaNa saMghavInA cha putromAMnA bIjA putra bAhaDanA nAnA putra thAya che. emanA moTA bhAInuM nAma samudra (samadha2) che. emanI peThe emanA kAkA dehaDanA putra dhanyarAja, dhanarAja urphe dhanada paNa vidvAna ane dhanika hatA. maMDane 'bhUSaNa' arthavAcaka 'maMDana' zabdathI alaMkRta nIce mujabanI ATha kRtio racI e dvArA potAnA nAmane P 53 e sAthe joDyuM che : 1. zuM vinayavijayagaNie haimalaghuprakriyAnI svopajJa bRhadvRttimAM A kRtino ullekha karyo che ? 2. A prakAzita che. juo pR. 50 3. A auktikano paricaya ApatAM ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 63)mAM kausamAM "grammar" eTale ke vyAkaraNa evo ullekha che. tema chatAM ahIM auktikone aMge nIce mujaba lakhANa che to e vicAraNIya jaNAya che : 4. A cha ye putro AlamazAha (hozaMga dhorI)nA sacivo hatA. jai. sA. saM. I. (pR. 480)mAM kahyuM che ke A AlamazAha te '"dilAvarakhAnano putra alpakhAM (vi.saM. 1461-1486) ane pachI thayela hozaMga ghorI.' 5. A dhanade zRMgAra-dhanada, nIti-dhanada ane vairAgya-dhanada ema traNa zatako racI emAM potAnuM nAma joDyuM che. For Personal & Private Use Only P para Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 (1) 'alaMkAra-maMDana, (2) upasarga-maMDana, (3) kAdaMbarI-maMDana, (4) kAvya-maMDana, (5) caMpU maMDana, (6) zRMgAra-maMDana, (7) saMgIta-maMDana ane (8) sArasvata-maMDana. A uparAMta emaNe kavi-kalpadruma-skaMdha ane candravijaya e be kRtio paNa racI che. emanuM caritra mahezvara nAmanA kavie racyuM che, ane enuM nAma 'kAvyamanohara rAkhyuM che. upasargakhaMDana nAmanI A kRtinA nAmamAM kartAnuM nAma che ane sAthe sAthe e je viSayanI che tenuM paNa nAma che, paraMtu "upasarga zabda anekArthI che. zramaNa bhagavAna mahAvIrasvAmIne saMgame je pratikULa temaja sAnukULa upadravo karyA hatA te temaja deva ke manuSya taraphathI keTalAka jaina munivarone je kanaDagata karAI hatI te "upasarga' tarIke suprasiddha che. upasarganA A artha uparAMta eno bIjo artha dhAtuo ke dhAtu uparathI banAvAyelA nAmAdinI AgaLa joDAto ane enA mULa arthamAM prAyaH vizeSatA lAvato zabda ke avyaya e che. AthI ahIM graMthanuM nAma vicAratAM e prazna udbhave ke emAM prathama arthavAcaka upasarganuM P 54 nirUpaNa che ke dvitIya arthavAcaka upasarganuM? ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 24) pramANe e vyAkaraNanA eka aMzarUpa evA dvitIya arthano dyotaka che. A hisAbe A kRtimAM adhi, anu, apa, abhi, ava, upa, para, pra, sam vagere upasargonuM nirUpaNa haze ema kahI zakAya. A nirUpaNamAM si. he.nI ke enI koI svapajJa vRttinI chAyA hoya to A kRtine AnA pachInA prakaraNamAM sthAna apAvuM ghaTe. dhAtumaMjarI (la. vi. saM. 1650) - A 1200 zlokanI kRti siddhicandragaNie racI che. A pANinIya jevA ajaina saMskRta dhAtupAThane lagatI saMskRta kRti nahi haze ema mAnI enI meM ahIM noMdha lIdhI che. bAkI enI eka hAthapothI je lIMbaDInA bhaMDAramAM che e jovA maLe A kRtino vAstavika ane paripUrNa paricaya huM ApI zakuM. ethI atyAre to A gaNino paricaya ApuM chuM. A gaNi bhAnucandramaNinA ziSya thAya che. eo "zatAvadhAnI yAne so avadhAna karanAra tarIke prakhyAta che. emane akabara bAdazAhe "khuSuham"nI padavI ApI hatI. emaNe emanA gurunuM caritra saMskRtamAM racyuM che. vRddha-prastAvokti-ratnAkara e emanI racanA che. 1. A kRti pATaNanI "hemacandrAcArya sabhA" taraphathI 11mA graMthAka tarIke chapAI che. 2. uparyukta sabhA taraphathI A ATha kRtio paikI bIjI, sAtamI ane AThamI e traNa sivAyanI badhI chapAvAI che. kAvya-maMDana ane zRMgAra-maMDana e be kRti A sarbha taraphathI vi. saM. 1976mAM prasiddha karAI che. 3. A nAme AnI noMdha ji. 2. ko.mAM nathI paraMtu jai. sA. saM. i. (pR. 484) pramANe Catalogue Catalogorum mAM AnI noMdha che. 4. A kAvya pATaNanI "he. sa" taraphathI prakAzita thayeluM che. enI vi. saM. 1504mAM lakhAyelI hAthapothI maLe che. 5. bhaktAmara stotranI je vRtti A siddhicandramaNie racI che temAM prAraMbhamAM sonA ane aMtamAM 108no ullekha che. 6. A caritra bhAnucandramaNicarita e nAmathI "siMdhI jaina graMthamAlA"mAM i.sa. 1941mAM chapAyuM che. 7. kAdaMbarI-uddhAra yAne saMkSiptakAdaMbarIkathAnaka e emanI gujarAtI kRti che. A kRti prAstAvika kathanapUrvaka jinavijayajIe (have gRhastha) saMpAdita karI che ane e "purAtattva" (pu. 5, aM. 4, pR. 241-256)mAM vi. saM. 1983mAM chapAI che. For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa ra : vyAkaraNa : pri. A. 53-57] 33 emaNe nIce mujabanI kRtionI vRtti racI che - (1) (haima) anekArtha nAmamAlA, (2) kAdaMbarI (uttarArdha), (3) bhaktAmara-stotra, (4) P 55 vAsavadattA, (5) zobhana-stuti ane (6) saptasmaraNa. zuM bhaktAmara stotra A saptasmaraNamAM AvI jAya che? sUiryasahastranAma, svopajJaTIkA sAthe AnuM saMpAdana A. dhuraMdharasUri ma. sA. karI rahyA che. ] "mizraliMgakoza, mizraliMganirNaya kiMvA liMgAnuzAsana (la. vi. saM. 170)) - AnA kartA kalyANasAgara che. eo "aMcala gacchanA dharmamUrtinA ziSya thAya che. emaNe potAnA ziSya vinItasAgara mATe A koza racI, eka karatAM vadhAre liMganAM eTale ke jAtinAM nAmonI sUcI pUrI pADI che. [AmAM 6kAMDa ane 1542 zlokamAM 13000 zabdo che. "liMganirNaya" nAmathI mahA. vinayasAgara saMzodhita A kRti A. kalAprabhasAgarasUri dvArA saMpAdita thaI "AryajayakalyANakeMdra" muMbaIthI vi.saM. 2037mAM prasiddha thaI che. pariziSTamAM zabdonI akArAdisUcI abhi ci.nA sthaLa nirdeza ane guja: anuvAdapUrvaka ApI che.] uNAdipratyaya- AnI hAthapothI dinA bhaMDAramAM jovAya che. e hisAbe e di. kRti haze. enA kartA vasunaMdi che. emaNe A kRti upara svapajJa TIkA racI che. A baMnenI noMdha ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 41)mAM levAI che. pArasI(ka)bhASAnuzAsana- A pArasIka yAne phArasI bhASAnuM saMskRtamAM pAMca adhyAyamAM racAyeluM ? pa6 vyAkaraNa che. enA kartA vikramasiMha che. eo madanapAla ThakkaranA putra ane AnaMdasUrinA ziSya thAya che. AnI eka hAthapothI paMjAbanA bhaMDAramAM che. emAMthI keTalAka utArA "A Catalogue of Manuscripts in the Punjab Jain Bhandars (pt. 1)4i 244141 C. karNATaka-zabdAnuzAsana (zakasaMvat 1526=vi. saM. 1661)- A vyAkaraNa di. akalaMke zakasaMvat 1526mAM cAra pAdamAM pa92 sUtramAM racyuM che.10 A "kAnaDI' bhASAnuM vyAkaraNa che. e sarvottama gaNAya 1. vasaMtarAjakRta zakunazAstranI bhAnucandramaNie racelI vRttinuM emaNe saMzodhana karyuM che. 2. A "nirNayasAgara mudraNAlaya" taraphathI chapAI che. 3. A stotranI vRtti "de. lA. jai. pu. saM." taraphathI I. sa. 1932mAM chapAyelI "bhaktAmara-kalyANamandira namiUNa-stotratraya'nI mArI AvRttimAM prakAzita thayelI che. 4. AnI vRtti zobhana-stutinI cAra TIkA sahitanI mArI i.sa. 1930mAM "A. sa." taraphathI prakAzita thayelI A vRttimAM chapAyelI che. 5 udayasAgare vi. saM. 1774mAM racelI snAtrapaMcAzikAmAM Ano zivasibdha tarIke ullekha che. 6. jai. graM. (pR. 307)mAM A nAmanI kRtinI noMdha che ane tyAM kartAnuM nAma kalyANasUri apAyuM che, paraMtu mane to A baMne kRti eka ja hoya ane kartAnuM nAma kalyANasAgara hoya ema lAge che. 7. jai. graM. (pR. 311)nA TippaNamAM A kalyANasAgarane "sUri' kahI devamUrtisUrinA ziSya tarIke oLakhAvyA che, ane sAthe sAthe A devamUrtisUrine vi. saM. 1496mAM vikramacaritra racanArA kahyA che. 8. A sUcIpatra lAhorathI I.sa. 1939mAM prakAzita karAyuM che. 9. juo ji. 2. ko. (khaMDa 1 pR. 465). 10. juo "anekAnta" (varSa 1, ki. 6-7, pR. 335). For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 che ane e vyAkaraNa nAgavarmakRta karNATakabhASAbhUSaNa karatAM moTuM che. vaLI emAM zabdamaNidarpaNa karatAM adhika viSayo che. prastuta vyAkaraNamAM akalaMke potAnA guruno paricaya Apyo che. emAM emaNe cArakIrtine aMge aneka vizeSaNo vAparyA che. "bhASAmaMjarI- A uparyukta vyAkaraNanI saMskRta vRtti che. maMjarImakaranda- A uparyukta vyAkaraNanuM saMskRta vyAkhyAna che. P 57 pariziSTa 1 : candra-vyAkaraNa candra-vyAkaraNa (u. vi. saM. 550)- A vyAkaraNane cAndra vyAkaraNa paNa kahe che. e bauddha vidvAna candragImIe pANinIya aSTA. ane mahAbhASyano upayoga karI racyuM che. emaNe rAjataraMgiNInA kartA kalhaNanA kathana mujaba "kAzmIra"nA nRpati abhimanyunI preraNAthI A vyAkaraNa racI mahAbhASyanA pracArArthe prayAsa karyo hato. bhartuharie vAkyapadIya (kAMDa 2, zloka. 487-889)mAM kahyuM che ke baijI, saubhava ane haryakSa jevA zuSka tArkiko sAMpradAyika abhinivezane laIne mahAbhASyano nAza karavA lAgyA e samaye candragomIe enI rakSA na karI hota to kALa kyArano ye ene svAhA karI gayo hota. uparyukta abhimanyuno samaya kalhaNane mate vikramathI eka hajAra varSa pUrveno che, jyAre keTalAka Adhunika vidvAnone mate e i. sa. 423 ane i. sa. 500 vacceno che. candra vyAkaraNanI svapajJa vRttimAM "guNo phUpana'' evuM je udAharaNa che te uparathI A Adhunika mata baMdhAyo hoya ema lAge che. candragomIe candra vyAkaraNanI svopajJa vRttimAM ene laghu, vispaSTa ane saMpUrNa kahyuM che. sAmAnya rIte A vyAkaraNa cha adhyAyanuM ane laukika saMskRtanuM manAya che, paNa emAM sAtamo adhyAya vaidika bhASAne lagato ane AThamo svaraprakriyAne aMgeno hato ema emAM ATha adhyAyo hatA ane e laukika ane vaidika ubhaya prakAranA saMskRtanuM vyAkaraNa hatuM ema saM. vyA. I. (bhA. 1, pR. 417) jotAM jaNAya P 58 che. vikramanI bAramI sadImAM vidyamAna puruSottamanA samaya pahelAM A be adhyAyo nAza pAmyA hatA. meM pariziSTarUpe candra vyAkaraNano paricaya ahIM Apyo che tenuM eka kAraNa e che ke e ghaNuM prAcIna ane mahattvanuM vyAkaraNa gaNAtuM hovAthI jaina vaiyAkaraNoe eno upayoga karyo che. vizeSamAM kavivara dhanapAle to kAtaMtranI sAthe sAthe A candra vyAkaraNano paNa abhyAsa karyo hato. citrAlaMkAra kAvya ane eka vivecana- le. kamalA jaina pra. ratnajaina pustakAlaya ahamadanagara More Documents at Jain Painting and Gujarati Paintings Of 16th and later Centuries- By Dr. U. P Shah. ela. DI. sirija naM. 51 1-2. ejana. 3. juo si. he. (a. 2, pA., sU. )nI bRhad vRtti. For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3 : haima paMcAMga vyAkaraNa P 61 pR. 34mAM sUcavyA mujaba huM have ahIM kili." hemacandrasUrikRta vyAkaraNano paricaya ApuM chuM ane eno prAraMbha enA prathama aMgarUpa sUtrapATha nAme siddhahemacandrathI karuM chuM. rasiddhahemacandra- A nAmamAM be aMza che : (1) "siddha ane (2) hemacandra. prathama aMza "solaMkI yAne "caulukya vaMzanA vidyArasika narezvara siddharAja jayasiMha (vi. saM. 1151-1199)nA nAmano ghAtaka che, ane enuM kAraNa e che ke A zabdAnuzasananI yojanA e narezvaranI abhyarthanAnuM pariNAma che.' dvitIya aMza enA praNetA "kali." hemacandrasUrinA nAmano ghAtaka che. Ama A be aMzo anukrame re 62 amogha-vRtti ane buddhisAgara vyAkaraNa jevAM nAmonuM smaraNa karAve che. "kali.' hemacandrasUrinuM nAma dezavidezanA saMskRtajJone suparicita che. gujarAtanA e panotA putre gujarAtIonA kAnamAM asmitAno maMtra pheMkyo hato ane gujarAtane sAhityanI pratyeka zAkhAmAM pagabhara karavA mATe ene sarvatantra-svataMtra banAvavA mATe bhagIratha prayAsa sevyo hato. emaNe racelA tamAma graMtho maLatA nathI, paNa je maLe che te vyAkaraNa, koza, chaMda, alaMkAra, kAvya, nyAya, tattvajJAna, yoga ema vividha viSayono sacoTa bodha karAve che. A 'pUrNatala' gacchanA sUrivaryano janma vi. saM. 114pamAM kArtika pUrNimAe dhaMdhukAmAM "moDha' jJAtinA carcA, cAciga ane cAca ema trividha nAme oLakhAvAtA vaNikane tyAM thayo hato. emanI mAtA banavAnuM saubhAgya "cAmuMDa'-gotrIya cAhiNI, pAhiNI ane caMgI ema trividha nAme prasiddha jaina bhAminIne prApta thayuM hatuM. mAtApitAe emanuM nAma caMgadeva ke cAMgadeva rAkhyuM hatuM. vi. saM. 1154mAM ane matAMtara pramANe 1150mAM cAMgadeve "devacandrasUri pAse dIkSA lIdhI tyAre emanuM nAma somacaMda ke somadeva rakhAyuM hatuM. e utsavamAM udayana maMtrIe agrabhAga bhajavyo hato. vi. saM. 116ramAM ane matAMtara pramANe 1166mAM eo sUri banyA tyAre emanuM nAma badalI ne hemacandra rakhAyuM. gujarAtanA be mahAnRpatio siddharAja ane paramAta" kumArapAla A AcAryanA parama bhakta hatA. 1. emanAM jIvana ane kavananI AchI rUparekhA meM "kalikAlasarvajJa hemacandrasUri eTale ?" e nAmanA mArA lekhamAM AlekhI che. A lekha "phArbasa gujarAtI sabhA saimAsika" (va. 3, aM. 4, pR. 561-604)mAM I. sa. 1939mAM prasiddha thayo che. aneka paurvAtya vidvAnoe temaja keTalAka pAzcAtya vidvAnoe paNa A sUrivaryano paricaya Apyo che. AvI eka sUcI meM uparyukta lekhamAM ApI che. 2. A mULa kRtinAM vividha saMpAdano thayAM che. e paikI mArI sAme atyAre "jaina graMtha prakAzaka sabhA" taraphathI vi. saM. 1998mAM dIpikA sahita je saMpAdanamAM ATha adhyAyo chapAyAM che te che. emAM 35 padyo kaTakekaTaka-pratyeka padane aMte ekeka ane aMtima padane aMte cAra apAyAM che. A saMpAdanamAM ATha adhyAyono pAda dITha graMthAgra apAyo che. vaLI AThamA adhyAyane aMge bhASAdITha sUtrono paNa graMthAgra apAyo che. 3. juo si. he.nI prazasti (zlo. 35) temaja triSaSTizalAkApuruSacaritranI prazasti (zlo. 18) 4. kumArapAlanI vijJaptithI yogazAstra, vItarAgastotra ane triSaSTi. e traNa kRtio racAI che. 5. saM. vyA. i. (bhA. 1, pR. 449)mAM "candradevasUri' evo ullekha che te brAnta che. For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 kumArapAlanA avasAna pUrve eka varSa pahelAM eTale ke vi. saM. 1229mAM A sUrivartano 84 P 63 varSanI vaye dehotsarga thayo, ane tema thatAM gujarAta eka virala vibhUtinA jyotipuMjathI vaMcita banyuM. rUparekhAsiddhahemacandrane saMkSepamAM siddhahema paNa kahe che. e kevaLa saMskRta bhASA pUratuM vyAkaraNa nathI. paraMtu pAiya bhASAnA mahaTTI, sorasaNI, mAgavI, pesAI, cUliyApesAI temaja avahaDha e cha bhedo upara paNa prakAza pADanAruM vyAkaraNa che. avahaTTane aMge to ApaNe emane "gujarAtanA pANini' kahI zakIe. jema pANinie "isa' ane 'nA' kahI vaidika bhASAno paricaya karAvyo che tema A AcArya ArSa' kahI jainonA prAcIna ane mahAmUlyazALI AgamonI a. mA. bhASAnI vizeSatAonI prasaMgopAta noMdha lIdhI che. pAli e paNa pAiya bhASAno eka prakAra che. tema chatAM vararuci vagere prAcIna vaiyAkaraNoe jema enuM nirUpaNa karyuM nathI tema A AcArye paNa A bhASAnuM vyAkaraNa racyuM nathI. jo e kArya emaNe karI navo cIlo pADyo hota to emanA paMcAMgI vyAkaraNanI sAMgopAMgatA soLe kaLAe khIlI UThata. parimANa- merUtuMgasUrie vi. saM. 1361mAM racelA prabaMdhaciMtAmaNimAM kahyuM che ke savA lAkha P 64 zloka jevaDuM siddhahema nAmanuM navuM paMcAMga vyAkaraNa hemacandrAcArye eka varSamAM racyuM. keTalAka A varSa tarIke vi.saM. 1193-94 gaNAve che. 1. vi. saM. 1230mAM A rAjA jatAM gujarAtamAM solaMkIonA vaibhavano astakALa zarU thayo. 2.prA. harivallabha cu. bhAyANInuM bhASaNa nAme "hemacandrIya apabhraMzanuM svarUpa" "phA.gu. sa. 2." (pR. 16, aM. 4, pR. 161-171)mAM chapAyuM che te joI javuM ghaTe. 3. si. kau.mAM aMtamAM vaidika prakriyA apAI che. emAM "isa'' evA ullekhavALAM keTalAMka sUtro che. ene hisAbe "ni'' evA ullekhavALAM sUtro to bahu ja thoDAM che. 4. enA udAharaNa mATe juo 7-2-64 ane 7-4-74. 5. hemacandrasUrie sADA traNa karoDa zloka jeTalo graMtharAzi yojyo hato ema kahevAya che. roja bIjuM kAma karavAnuM bAjue rAkhI, phakta paMcAMga vyAkaraNa racavA pAchaLa ja samaya apAyo hoya to e hisAbe rojanA lagabhaga sADI traNaso (kalAkanA paMdareka) zloka jeTaluM lakhANa taiyAra thAya to eka varSamAM savA lAkha zloka jeTaluM paMcAMga vyAkaraNa bane. Aje A vyAkaraNanI vividha aMgonI je svapajJa vRtti maLe che tenuM parimANa nIce mujaba che :si. he. (a. 1-7)nI ladhuvRtti 60) si. he. (a. 8)nI laghuvRtti 2200 si. he. nI bRhadravRtti glo. 18000 si. he. no nyAsa nAme zabda-mahArNava zlo. 20OOO uNAdi-gaNasUtra (saTIka) glo 3250 dhAtu-pArAyaNa zlo pa6OO liMgAnuzAsana (saTIka) 3684 58734 AmAM nyAsano 64000 zloka jeTalo bhAga nAza pAmyAnI vAta svIkArI e saMkhyA umerAya to lagabhaga savA lAkha zloka thaI rahe. For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3 : haima paMcAMga vyAkaraNa : pri. A. 62-66] 37 yojanA- sa. he.mAM caccAra pAdavALA ATha adhyAyo che. prathamanA sAta adhyAyomAM 3566 sUtro dvArA saMskRta bhASAnuM nirUpaNa che, jayAre AThamA (aMtima) adhyAyamAM 1119 sUtra dvArA pAiyanA cha bhedonuM nirUpaNa che. A vyAkaraNanI racanA prakaraNAnusAriNI che ane e rIte e kAtastranuM smaraNa R 65 karAve che. TUMkamAM kahuM to enA Adya sAta adhyAyomAM nIce mujabanA viSayo rajU karAyA che. : (1) saMjJA, (2) svara-saMdhi, (3) vyaMjana-saMdhi, (4) "nAma, (5) kAraka, (6) patraNatva, (7) strI-pratyaya, (8) samAsa, (9) AkhyAta, (10) "kRdaMta ane (11) taddhita. AThamA adhyAyanA mukhya viSayo nIce mujaba che. - saMdhinA niyamo, svaro ane sAdA vyaMjanomAM parivartana, saMyukta vyaMjanonAM rUpAMtaro, svarabhakti, vyatyaya, saMskRta zabdonA Adezo, pAiya avyayo, nAma, vizeSaNa, sarvanAma ane kriyApadanAM rUpAkhyAno, dhAtvAdeza temaja sorasaNIthI mAMDIne avahaTTa (pA. 4, sU. 329-446) sudhInI bhASAnuM nirUpaNa. saMjJA-saMjJA-vidhAnamAM saMjJAo prAsAdika eTale ke jhaTa samajAya tevI rakhAI che ane ema karavAmAM aindra paraMparA, prAtizAkhya paraMparA ane kAtanna-paraMparAno upayoga karAyo che. kAtyAyanakRta 'pAli bhASAnA vyAkaraNamAM si. he.gata keTalIka saMjJAo najare paDe che. pANinIya aSTA.nI 'lo' ane P 66 'li"1 saMjJAne badale kAtatranI peThe si. he.mAM paMcamI ane 'saptamI' saMjJA che. aSTA.mAM laTuM, liTuM, lu, lUMTa, le, loTa, la, li, luDu ane lU ema dasa saMjJA che. temAM 'le' to vedamAM jovAya che. ethI ene bAjue rAkhatAM "lo' yAne AjJArtha e "paMcamI" ane "li' yAne vidhyartha e "saptamI' gaNAya. 1-2. prathamanA sAta adhyAyono graMthAgra zlo. 787 ane 6 akSara pUrato che, jyAre AThamAno zlo. 244 ne 4 akSara pUrato che; samagra kRtino graMthAgra glo. 1031 ane 10 akSarano che. 3. saMjJAo mATe paNa kAtatranuM anusaraNa karAyuM che. 4. e pratyekanI sUtra saMkhyA ityAdi mATe juo zrI. madhusUdana modI kRta hemasamIkSA (pR. 37-40). [anya vyAkaraNo sAthe tulanA mATe juo A. hemacandra aura unakA zabdAnuzAsana pra. caukhaMbA vidyAbhavana vArANasI.] pa. A viSayane lagatA prakaraNane 'syAdi-prakaraNa' tarIke oLakhAvAya che. 6. dhAtu ane pratyayanA yogathI kriyA siddha thatI hovAthI "AkhyAta' kahevAya che. 7. AmAM dasa kALanA pratyayo vagerenI hakIkata che. 8. catuSka ane AkhyAta pachI karAya te "kRta' kahevAya che. 9. kRta' pratyayanI vistRta ane jaTila carcAne lagato A viSaya che. 10. prakRtine hitakArI aNAdi pratyayone hitakArI te "taddhita' kahevAya che. 11. A temaja anya pANinIya saMjJA vagereno vicAra kSitIzacandra ceTarajIe satyaprasAda bhaTTAcArajI dvArA I.sa. 1948mAM prakAzita ""uSA smAraka graMthamAlA" graMthAka 3 nAme Technical Terms and Technique of Sanskrit Grammar (part 1)Hi zuil ild sul 89. For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 santalana-pra. ca. (zaMga 22, zlo. 86-87) pramANe "kali.' hemacandrasUrine siddharAje jyAre vyAkaraNa racavA vijJapti karI tyAre e sUrie kAzmIrathI ATha vyAkaraNo maMgAvI ApavA kahyuM. AnA nAma koI sthaLe noMdhAyelAM hoya ema jaNAtuM nathI. game tema emaNe A ATha vyAkaraNono to upayoga karyo ja hovo joIe. purogAmIonI sabaLa kRtiono jeTalA pramANamAM lAbha levAya teTalo levo ane pustaka racavAmAM enA aMzo tenA teja svarUpamAM levA yogya jaNAya to tema paNa karavuM. A prakAranI manodazA prAcIna samayanA jaina zramaNo sevatA hatA. "kali.' hemacandrasUrinI paNa AvI vRtti hovAthI temaja rAjA taraphathI satvara kArya karI ApavAnuM sUcana hovAthI emaNe zAkaTAyananAM keTalAM ye sUtro jarAye pheraphAra P 67 vinA apanAvyAM che, ane enAM keTalAMka sUtro samucita na jaNAtAM emAM emaNe parivartana karI tene sthAna ApyuM che. pAMtrIsa padyo-pra. ca. (zaMga 22, zlo. 101-102)mAM si. he.nA (aMtima sivAyanA) dareka pAdane aMte ekeka padya ane sarva pAdane aMte cAra eTale ke trIsa vattA pAMca ema 35 padyanI prazasti hovAno ullekha che. Aje si. he.nA 32 pAda paikI pratyekane aMte ekeka padya ane aMtamAM traNa vadhAre ema 35 padyo jovAya che. A padyo si. he nA samajavAM ke enI svapajJa laghuvRttinAM ke enI bRhaduvRttinAM gaNavAM evo eka prazna A traNenAM vividha saMpAdane jotAM udbhave che. aMtima nirNaya karavA mATe A traNenI prAcIna hAthapothIo tapAsavI ghaTe. A saMbaMdhamAM thoDoka vicAra karatAM atyAre to mAruM ema mAnavuM thAya che ke e si. he.nI svopanna bRhadravRttinAM ja che. A 35 padyo paikI pahelAM 34 padyo dvArA "caulukya vaMzanA nIce mujabanA sAta rAjAonI prazaMsA karAI che : (1) mUlarAja, (2) cAmuMDarAja, (3) vallabharAja, (4) durlabharAja, (5) bhImadeva, (6) karNadeva, ane (7) siddharAja jayasiMha. 1. "zrI siddhacakra sAhitya pracAra samiti" taraphathI vi. saM. 2002mAM prakAzita ane paM. caMdrasAgaragaNi (have sUri) dvArA saMpAdita "zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam" (bhAga 1)nI prastAvanA (pR. 'ku')mAM zAkaTAyana vyAkaraNa (a. 1, pA. 1)mAMnAM vIsa sUtro ApI enAM e ja sUtro si. he.mAM kyAM kyAM che te darzAvAyuM che. enA pachInA pRSThamAM zAkaTAyana vyAkaraNamAMthI nava sUtro ApI emAM rahelI kilaSTatA ane saMdigdhatAne dUra karanArA si. he.nAM sUtro saMtulanArthe rajU karAyAM che. A saMpAdanamAM bIjA adhyAyanA bIjA pAda pUratAM sUtro apAyAM che. Ama ahIM saMjJA, saMdhi, nAma ane kArakane lagatAM sUtro che. ene aMgenI haima bRhavRtti nAme tattvaprakAzikA ane caMdrasAgarajIe taiyAra karelI AnaMdabodhinI nAmanI vivati ahIM apAI che. aMtamAM 14 pariziSTo apAyAM che. 2. Ano gujarAtI anuvAda haima-sArasvata-satramAM apAyo che. "gujarAtanuM pradhAnatama vyAkaraNa" nAmanA lekhanA aMtamAM A 35 padyo gujarAtI anuvAda sahita apAyAM che. 3. "pAdAnte zlokamekakam // 101 // taccatuSkaM ca sarvAnte zlokaistriMzadbhiradbhutA / paJcAdhikaiH prazastizca vihitA'vahitaistadA // 102 // " For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3 : haima paMcAMga vyAkaraNa : pri. A. 66-69] 39 A padyo saMskRta nyAzraya-kAvyanuM smaraNa karAve che. e A kAvyanI racanA bAda enA navanIta rUpe yojAyAM haze ke pachI e padyarUpa bIjakamAMthI saMskRta nyAzraya-kAvyarUpa vRkSa udbhavyuM haze eno nirNaya karavo bAkI rahe che. uparyukta 35 padyo paikI a. 2, pA. 2 nA aMtamAM apAyelA nimnalikhita padyanA artha ane pAThAMtara viSe si. he.nI prastAvanA (pR. ga, dha ane dhA)mAM caMdrasAgarajIe carcA karI che : "mUlArkaH zrUyate zAstre sarvakalyANakAraNam / adhunA mUlarAjastu citraM lokeSu gIyate // " svayajJa laghuvRtti-si. he.nA vizada paraMtu saMkSipta spaSTIkaraNa mATe "kali.' hemacandrasUrie A laghuvRtti racI che. laghuvRtti" evo prayoga a. 1-7 mATenI, kevaLa a. 8 mATenI temaja a. 1-8 eTale ke saMpUrNa si. he. mATenI svopajJa saMkSipta vRtti ema traNa bhinna bhinna arthamAM karAya che, paNa A traNemAMthI game te jAtanI laghuvRttimAM gaNapAThane sthAna nathI. a. 1-7 sudhInI laghuvRttinuM parimANa cha hajAra zloka jevaDuM gaNAya che ane ethI ene chahajArI' kahe che.' prakAzikA-kevaLa AThamA adhyAya pUratI laghuvRttine keTalAka A nAmathI oLakhAve che. emAM P 69 viSayane vyakta karavA uparAMta bIjI koI jAtanI sAmagrI apAI nathI. apabhraMzanAM sUtrone aMgenA 1. A chahajArI a. 1-7 sudhInAM sUtro sahita "yazovijya jaina graMthamAlA"mAM I. sa. 1905mAM chapAI hatI. e duSmApya banatAM "zeTha ANaMdajI kalyANajInI peDhI" taraphathI e mULa sUtro sahita I.sa. 1934mAM prakAzita karAI hatI. enuM saMpAdana munizrI himAMzuvijayajIe karyuM hatuM. emAM emaNe keTalAMka sUtromAM saMdhi chatI karI hatI. paM. dakSavijayajIe A laghuvRttinuM mULa sahitanuM saMpAdAna karyuM che ane e "vijayanemisUri-graMthamAlA''mAM graMthAMka 3) tarIke saMpAdaka taiyAra karelAM 13 pariziSTo sahita vi. saM. 208mAM chapAI che. tera pariziSTo paikI bAra to dhAtuo sAthe eka yA bIjI rIte saMbaddha che. "zeTha ANaMdajI kalyANajInI peDhI'' taraphathI ATha adhyAyanI laghuvRtti mULa kRti temaja dhAtupATha sahita vi. saM. 1950mAM chapAvAI che. li. vR. munizrI jaMbUvijaya ma. dvArA saMzodhita saMpAdita thaI hemacaMdrAcArya jJAnamaMdira pATaNathI pragaTa thaI che. enI bIjI AvRtti paNa TUMkamAM pragaTa thaze. la. vR.no gujarAtI anuvAda paM. becaradAsa (pra. yuni. graM. ni. borDa), A candraguptasUri ane A mahimAprabhasUrinA pragaTa thayA che. paM. zivalAlabhAinuM siddhahemasArAMza vyA. paNa prasiddha thayela che laghuvRtti upara muni vimalaratna vi. kRta guNaratnAvRtti ka. so. peDhI piMDavADAthI prasiddha che.] 2. Ane samIkSAtmaka saMpAdana Ara pizale karyuM che. e vidvAne jarmana anuvAda ApI enI mahattAmAM vRddhi karI che. A saMpAdana I. sa. 1877-80mAM chapAyuM che, e Aje maLatuM nathI. zrI motIlAla lAdhAjI (have munizrI kevalavijayajI) taraphathI I.sa. 1928mAM A prakAzikA a. 8nAM sUtro sahita prakAzita karAI che, enuM saMpAdana DaoN. pI. ela. vaidya karyuM che. emaNe pAiya padyanI saMskRtamAM chAyA ApI eno aMgrejImAM anuvAda karyo che. aMtamAM emaNe zabdonI temaja dhAtvAdezanI sUcI ApI che. "Bombay Sanskrit and Prakrit Serise"mAM graMthAMka 60nA pariziSTa tarIke pRthak svarUpe prakAzikA a. 8nAM sUtro temaja uparyukta be sUcI sahita I.sa. 1936mAM chapAvAI che. enuM nAma "hemacandranuM prAkRta vyAkaraNa" evuM rakhAyuM che. [A pachI paM. zrI vajasena vi. gaNinA saMpAdana pUrvaka prAkRta vyA. pragaTa thayuM che.] For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 muktako apabhraMzamAM che ane e aneka rIte mahattvanAM che. A prakAzikAnuM parimANa 2200 zloka jevaDuM darzAvAya che. A prakAzikAne keTalAka brahavRttino bhAga gaNe che. haima-laghu-vRjyavacUri-A si. he.nI laghuvRttinI avacUri hoya ema lAge che ema ja hoya to paNa e svapajJa laghuvRttinI che ke kema te jANavuM bAkI rahe che. dhanacandranA nAme 65 patranI eka P 70 avacUrinI temaja 2213 zloka jevaDI ane catuSka-vRtti uparanI eka ajJAtakartaka avayUrinI noMdha jai. graM. (pR. 300)mAM che. ji. 2. ko. (naM. 1, pR. 376)mAM je kRti devendranA ziSya dhanacandra racelI darzAvAI che ane jenI eka hAthapothI vi. saM. 1403mAM lakhAyelI noMdhAyelI che te ja A hoya ema lAge che. hemaladhuvRttiDhuMDhikA yAne haimalaghuvRttidIpikA-A munizekharanI 3200 zloka jevaDI racanA che. enI vi. saM. 1488mAM lakhAyelI eka hAthapothI maLe che. e tapAsAya to A racanA a. 1-7 pUratI che ke ATha adhyAyane aMgenI che teno nirNaya thaI zake. laghuvRtyavacUri-A avacUri pahelA cAra adhyAya pUratI che. e naMdasuMdare racI che ane enI vi. saM. 1510mAM lakhAyelI hAthapothI maLe che. laghuvyAkhyAnakuMDhikA-A 3200 zlokanI koIkanI kRti che. enI eka hAthapothI puratamAM che. laghuvRjyavacUri pariSkAra-Ano prAraMbha "prakhya tabaeNiTuM pArtha''thI karAyo che. rahasya-vRtti-si. he. upara je svapajJa laghuvRtti che teno abhyAsa na karI zake janone P 71 lakSIne A rahasya-vRtti racAI che. ethI to si. he.mAMnAM prasiddha temaja virala prasaMge upayogI evAM tamAma sUtronuM ahIM spaSTIkaraNa nathI. laghuvRttimAM apAyelAM keTalAMka udAharaNo paNa ahIM japta karAyAM che. Ama A rahasya-vRtti laghuvRttine mukAbale nAnI- lagabhaga aDhI hajAra zloka jevaDI a* vizeSa sugama banAvAI che. A rahasya-vRttimAM adhyAya pUro thAya evAM eka be sthaLe "svopajJa' evo ullekha jovAya che. e uparathI keTalAka enA praNetA tarIke hemacandrasUrinuM nAma sUcave che, paraMtu e bAbata vicAraNIya jaNAya che. 1. A pariSkAra "zrIlabdhisUrIzvara jaina saMskRta graMthamAlA"mAM kaTake kaTake vi. saM. 2002thI Aja dina svI prasiddha thato rahyo che. 2. A rahasya-vRtti sahita e pUrato si. he.no vibhAga "jaina zreyaskara maMDaLa taraphathI vi. saM. 200mAM prakAzita thayo che. enuM saMpAdana paM. prabhudAsa becaradAsa pArekhe karyuM che. sUtronI sAme bAjumAM viSayasUcaka zIrSako apAyAM che tethI vidyArthIno mArga sugama banyo che. aMtamAM gaNadITha temaja paTAgaNadITha dhAtuonI enA pada anusAra saMkhyA apAI che. tyAra pachI haima dhAtupATha temaja anubaMdha-phala ane vRta-gaNa-phUlanI kArikAo ane ani-kArikAo apAI che. anid dhAtuone aMge koSTaka apAyeluM che. lagabhaga prAraMbhamAM "varNono yaMtra" apAyo che. A rahasyavRttinuM saMpAdana suratanA "jainAnaMda pustakAlayanI eka hAthapothIne AdhAre karAyuM che. ahIM je 793 kramAMkavALI hAthapothI che te ja A haze. 3. vinayavijayakRta haimalaghuprakriyAnuM parimANa paNa lagabhaga ATaluMja che, paraMtu e prakriyArUpe yojAyelI hovAthI svopanna bRhadravRttinA pravezadvAranI garaja sArI zakatI nathI. For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3 : hama paMcAMga vyAkaraNa : pri. A. 69-73] 41 kAkalanI kRti yAne DhaMDhikA-dIpikA-hemacandrasUrinA samakAlIna ane si. he.nA adhyApana mATe nImAyelA mukhya adhyApaka, kAyastha, ATha vyAkaraNonA jJAtA kAkale A vyAkaraNa upara eka vRtti racI che. keTalAka ene laghuvRtti kahe che to keTalAka ene madhyamavRtti kahe che. vaLI ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 396)mAM kAkalanI racelI laghuvRttine DhaMDhikAdIpikA kahI che. ahIM kahyuM che ke A catuSka, AkhyAta, kRta ane taddhita pUratI che ane enuM parimANa cha hajAra zlokanuM che. 1madhyamavRtti-keTalAkanuM ema mAnavuM che ke hemacandrasurie si. che. prathamanA sAta adhyAya upara R 72 ATha hajAra zloka jevaDI. madhyamavRtti racI hatI ane Aje je maLe che te ja e che. brahavRtti yAne tattvaprakAzikA kiMvA aDhAra hajArI-svopajJa chahajArI laghuvRttinI apekSAe A vRtti ghaNI moTI hovAthI ene "bRhavRtti' kahe che. "kali.' hemacandrasUrie je nyAsa-bRhanyAsa racyo che te A brahavRttinA vivaraNarUpa che ane e bRhanyAsanuM nAma tattvaprakAzikAprakAza hovAnuM sUcavAya che. Ane laIne ke pachI anya koI kAraNasara bRhadravRttine tattvaprakAzikA kahe che. enuM parimANa 1800 P 73 zloka jevaDuM hovAthI ene aDhArahajArI paNa kahe che. A brahavRtti prathamanA sAta adhyAya pUratI ja che ema ghaNAkharAnuM mAnavuM che. keTalAkane mate AThamA adhyAya upara je svopajJavRtti maLe che te A bRhadghattino bhAga che, kiMtu e svopajJa vRtti maLe che te A brahavRttino bhAga che, kintu e svopajJA vRttimAM koI viziSTa prakAranI carcA nahi hovAthI temaja enI zailI laghuvRttinA jevI hovAthI e laghuvRttino bhAga gaNAvo ghaTe tenuM zuM ? 1. Ano catuSka-vRtti pUrato si. he.nA 3-2-156 sudhInAM sUtrone aMgeno eka aMza e sUtro temaja ene karNaka avari sahita "siddhahema-zabdAnuzAsanam prathama vima:' evA nAmathI "zeTha motIzAlAlabAga-jaina cerITI-prakAzana 2'-"zrIlabdhisUrIzvara jaina graMthamAlA"nA 33mAM maNi tarIke vi. saM. 2009mAM prakAzita karAyo che. enAM pR. 1-248nuM saMpAdana zrI vijayakSamAbhadrasUrie ane bAkInAnuM emanA svargavAsa bAda munizrI vikramavijayajIe karyuM che. A madhyamavRtti ane avari bhA.-2nuM A rAjazekharasurijIe saMpAdana karyuM che. bIjo bhAganuM punaH prakAzana A rAjazekharasUrijI ane muni ratnajyoti vi. dvArA saMzodhita thai raMjana vi. lAyabrerI mAlavADAthI thayuM che.] 2. si. he. (a. 1-7) ene aMgenI bRhadghatti temaja devendrasUrinA ziSya kanakaprabhakRta bRhasthAsadurgapadavyAkhyA yAne vAsasArasamuddhAra (ke je "laghunyAsa" tarIke suprasiddha che te) sahita "zeTha manasukhabhAI bhagubhAI" taraphathI vi. saM. 1962mAM patrakAre prasiddha karAyela che. paM. candrasAgaragaNi (have sUri) dvArA "kAraka' parvatanI AnaMdabodhinI nAmanI TIkA sahita A bRhadvRtti vi. saM. 2002mAM chapAI che. e sUrie kevaLa brahavRtti sahita dasa pAda sudhIno bhAga saMpAdita karyo che ane e vi. saM. 2007mAM chapAyo che emAM aMtamAM amaracandra sUrikRta svAdizabdasamuccaya ane jayAnaMdasUrikRta svAdizabdadIpikA apAyela che. "vyAkaraNavizArada' zrI vijayalAvaNyasUrijI dvArA si. he. (a. 1) ene aMgenI bRhadghatti, kanakaprabhakta laghunyAsa temaja haimabRhadyAsa, liMgAnuzAsana ane enA svapajJa vivaraNa temaja tyAzrayakAvya (sa. 1) sahita saMpAdita thaI e amadAvAdanI "jainagrantha prakAzaka sabhA" taraphathI hAlamAM (vi. saM. 2007)mAM bahAra paDela che. enuM nAma "zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam" rakhAyuM che. 3. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 375)mAM Ane badale prakAzikA, balAbalavRtti ane DhuMDhikA evAM nAmo apAyAM che. For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 brahavRttinuM Adya padya temaja emAM apAyelAM 'udAharaNo ane pratyudAharaNo paikI keTalAMka laghuvRttimAM paNa jovAya che. AthI keTalAka ema mAne che ke brahavRtti racAyA bAda saMkSipta sacivALI vyaktione udezIne laghuvRtti racAI che. brahavRttinA prAraMbhamAM "aham nA spaSTIkaraNamAM "siddhacakra"no ullekha che. A brahavRttinI racanAmAM amoghavRttinI keTalIka vAra paMktio mULa svarUpe ane keTalIka vAra arthanI spaSTatA khAtara parivartanapUrvaka kAmamAM levAI che. pa7 nyAyo-sAtamAM adhyAyanI bRhavRttinA aMtamAM pa7 nyAya apAyelA che. enA upara kali.' hemacandrasUrinI koI TIkA tyAM jaNAtI nathI to A nyAyo bRhadravRttino eka bhAga che ke nahIM ? hemahaMsagaNie A temaja bIjA 84 nyAyono saMgraha karI enA upara nyAyArtha maMjUSA nAmanI vRtti vi. saM. 1516mAM racI che. emAM emaNe kahyuM che ke uparyukta pa7 nyAyo upara prakAza pADanArI P 74 vRtti hatI. vizeSamAM emaNe evo ullekha karyo che ke A pa7 nyAyo bRhavRttinA sAtamA adhyAyanA aMtamAM samuccayarUpe jovAya che. A nyAyo temaja bIjA paNa keTalAka bRhavRttimAM prasaMgopAtta kaTake kaTake apAyA che. haimanyAya ane enI vRtti-haima nyAyanI be ajJAtakartRka nAnakaDI kRti ane e bemAMthI ekanI ke e nAmanI anya koI kRtinI 175 zloka jevaDI vRttinI noMdha jai. gra. (pR. 302)mAM che. haima-laghu-nyAya-prazasti-avacUri--AnA kartA udayacaMdra che ane enI 37 patranI eka hAthapothI maLe che ema jai. graM. (pR. 302) jotAM jaNAya che. gaNapATha-ma vyAkaraNanuM A eka mahattvanuM aMga che. je zabdone vyAkaraNano niyama ekasarakho lAgu paDato hoya te tamAma zabdone pRthak pRthak na gaNAvatAM eka zabda ApI bAkInAnuM "Adi' zabda vaDe sUcana karAya che ke jethI sUtramAM lAghava rahe. A pramANe zabdonAM judAM judAM jUtha paDe che. e pratyeka jUthane 'gaNa" kahe che. A jAtanA gaNonI saLaMga sUcI te "gaNapATha' kahevAya che. A gaNapATha "kali.' hemacandrasUrie svopajJa brahavRttimAM te te sUtranA spaSTIkaraNanA prasaMge Apyo che ane enA upara A bRhavRttimAM ane koI koI vAra bRhadyAsamAM prakAza pADyo che. nyAso-bRhadghattine aMge jAso racAyA che. e saMbaMdhamAM pR. 77-78mAM vicAra karAyo che. 1. sAmAnya rIte ema manAya che ke haima kRtikalApamAM AcArya haribhadrano nAmollekha jaNAto nathI, paraMtu si. he. (2-2-87)nI A bRhavRtti (R. i. sa., pR. 88)mAMnA "sAdhvI uttvaneoNnayatithiH Rtira/vArthamidrAvArtharimA vA'' udAharaNamAM to haribhadranuM nAma che ja. vaLI haima bRhanyAsa (pR.1)mAM paNa e sUrino 'navArya badravat' dvArA ullekha che. 2. A girijAzaMkara mayAzaMkara zAstrIe yojelI ane I.sa. 1931mAM prakAzita haima-bRha-prakriyAmAM pariziSTarUpe apAyo che; bAkI A gaNapATha enA svapajJa spaSTIkaraNapUrvaka pRthak svarUpamAM koI sthaLethI prasiddha thayo hoya ema jaNAtuM nathI. A bRhat prakriyAmAM prakriyAkrama gohavAyelAM sUtronI svapajJa (haima) brahavRttinA upayukta aMza dvArA samajaNa apAI che. For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3 : haima paMcAMga vyAkaraNa : pri. A. 73-76] 43 brahavRtti-avacUrNikA-jayAnaMdanA ziSya amaracandra vi. saM. 1264mAM avacUrNikA racI che. P 75 keTalAkane mate to A si. he.nI bRhadvacUri che, paraMtu mudrita kRti tapAsatAM to vastusthiti bhinna mAlama paDe che. A mudrita avacUrNikAmAM 107 sUtro jatAM karAyAM che eTale ke e 757 sUtronI bRhadravRtti pUratI avacUrNikA che. emAM ane kanakaprabhakRta laghunyAsamAM prAyaH sAmya jovAya che. keTalIka vAra amaracandra navIna bAbato paNa rajU karI che. ethI eno upayoga AnaMdabodhinImAM karAyo che." A avacUrNikA (pR. 3) mAM si. he. bIjAM badhAM vyAkaraNothI zA mATe caDiyAtuM che tenI carcA karatAM evo ullekha karAyo che ke e ativistarNa ke viprakIrNa nathI temaja e kAtaMtranI jema saMkIrNa nathI. A avacUrNikA (pR. 4-5)mAM kahyuM che ke prathamanA sAta adhyAya catuSka, AkhyAta, kRtuM ane taddhita e cAra prakaraNomAM vibhakta che. temAM saMdhi, nAma, kAraka ane samAsa e cAranA samudAya rUpa "catuSkarma che. emAM dasa pAda che. "AkhyAta'mAM che pAda che. "kRtmAM cAra pAda che. 'taddhita'mAM ATha pAda che. Ama je ahIM cAra prakaraNa gaNAvAyAM che tene "prakaraNa' na kahetAM keTalAka 'vRtti' kahe che. bRhadavRtti-sArodvAra-ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 376)mAM AnI noMdha che. kartAnuM nAma apAyuM P 76 nathI. AnI be hAthapothI vi. saM. 1521mAM lakhAI che ane e maLe che. bRhadavRtti-TuMDhikA-saubhAgyasAgare vi. saM. 1591mAM A DhuMDhikA racI che. brahavRtti-dIpikA-vijayacandrasUri ane haribhadrasUrinA ziSya mAnabhadranA ziSya vidyAkare A dIpikA racI che. kakSApaTavRtti-svopajJa brahavRtti uparanI A TIkA che. enuM parimANa 4818 zloka jevaDuM che. jai. graM. (pR. 299)mAM A TIkAno kakSApaTa temaja "bRvRtti-viSama-pada-vyAkhyA" tarIke ullekha che. brahavRtti-Tippana-vi. saM. 1646mAM koIke A Tippana racyuM che. balAbalavRtti-ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 377) pramANe A brahavRttinA saMkSeparUpa che. haimodAharaNavRtti-A nAnakaDI ajJAtakartuka kRtinI noMdha jai. graM. (pR. 301)mAM che. AnuM nAma vicAratAM ema lAge che ke A kRti haima brahavRttimAMnAM udAharaNonA spaSTIkaraNarUpa haze. paribhASA-vRtti-A 4000 zloka jevaDI che ema bR. Ti.mAM ullekha che. 1. si. he.nA prathama nava pAda pUratI A avacUrNikA "de. lA. jai. pu. saM." taraphathI I. sa. 1948mAM prakAzita karAI che. prathama pariziSTa tarIke si. he.nA pahelA sAta adhyAyanAM sUtro ane dvitIya pariziSTa tarIke 1006 uNAdisUtro apAyAM che. A avacUrNikAnI hAthapothImAM 'prathama pustikA lakhI' evo ullekha che to zuM bAkIno bhAga racAyo haze ke kema ? te jANavuM bAkI rahe che. 2. juo uparyukta prakAzananI prastAvanA (pR. 7) 3. pANinIya aSTA.nA 1-3-2. 1-3-3. 1-1-60 ane 1-3-9 e cAra sutronI garaja si. he.nuM 1-1 30 sUtra sAre che. 4. pANinIya aSTA.mAM nAma-prakaraNane anusaratAM sUtro chUTAchavAyAM apAyAM che. AvI hakIkata bIjAM paNa keTalAMka prakaraNo aMge jovAya che. For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 siddhahemasarasvatI- A. dhurandharasUrinI A padyaTIkA jaina sAhitya va. sabhAe saM. 2020mAM pragaTa karI che. P 77 bRhavyAsa 'zabdamahArNava yAne tattvaprakAzikAprakAza-"nyAsa'no artha thApaNa' thAya che. enA bIjA paNa aneka artho che, paraMtu vyAkaraNanA kSetramAM eno artha vyAkaraNanA sUtrapATha jevA aMganI vRttinuM vivaraNa ema thato hoya ema keTalAka nyAso jotAM jaNAya che. game tema paNa Avo prayatna "kali." hemacandrasUrie karyo che. A sUrie svapanna bRhavRttine aMge nyAsa racyo che. A nyAsa a. 1-7 pUratI svopanna bRhavRttine to savAge sparze che. vyAkaraNane lagatA tamAma viSayone ahIM carcavAmAM AvyA che. paraMtu kamanasIbe A mahAmUlyazALI graMtha saMpUrNapaNe sacavAI rahyo nathI. enuM parimANa 84000 zloka jevaDuM hovAnuM kahevAya che. temAMthI lagabhaga cothA bhAga jeTalo aMza Aje maLe che. prathama adhyAyanA prathama pAdamAM 42 sUtro che, paraMtu A bRhavyAsa to pahelAM 38 sUtra sudhIno ja maLe che bAkInAM cArane aMgeno maLato nathI. A adhyAyanA bIjA pAkane aMge samULago maLato nathI. bAkInA be pAdone aMge saMpUrNapaNe maLe che. bIjA adhyAyanA cAre pAdo upara paripUrNa svarUpamAM maLe che. AgaLa jatAM trIjA adhyAyanA cothA pAdane aMge ane pachI to cheka sAtamA adhyAyanA trIjA pAkane aMge A nyAya maLe che. Ama adhyAya 4-6 to sarvathA nyAsa vinAnA che. bRhavRtti AThamA adhyAyane sparzatI racAI hoya ema jaNAtuM nathI eTale enA vivaraNarUpa bRhasyAsa AThamA adhyAyane aMge racAyo ja na hoya to e svAbhAvika che. P 78 laghu nyAsa - kali.' hemacandrasUrinA bahuzruta ziSya "kavikaTAramalla,' svAtapriya ane paso prabaMdhanA kartA rAmacandrasUrie trepana hajAra (53000) zloka jevaDo A nyAsa racyo che. vaLI dharmaghoSasUrie nava hajAra zloka pUrato laghunyAsa racyo che. keTalAkane mate "kali.' hemacandrasUrie jAte laghu nyAsa racyo che. bRhasthAsadurgapadavyAkhyA yAne cAsasAra-samuddhAra kiMvA nyAsoddhAra-caMdra gacchanA devendrasUrinA ziSya kanakaprabhe je nyAsa racyo che e hemacandrasUrikRta bRhasyAsanA saMkSeparUpa che. ethI enuM laghu nyAsa evuM nAma yojAyuM che. kanakaprabhe pote to prAraMbhamAM ene bRhasyA durgapada-vyAkhyA tarIke ane aMtamAM prazastimAM nyAsasAra-samuddhAra tarIke oLakhAvyo che. 1. si. he.nA pahelAM 38 sUtro pUrato bRhasyAsa e sUtro ane enI bRhadravRtti sahita "hai. sa." taraphathI I. sa. 1921mAM chapAvAyo tyAra bAda zrIvijayalAvaNyasUrie a.1, pA. 1nAM chellAM cAra sUtro temaja bIjA pAdanAM tamAma sUtro upara vyAsa racyo che. e si. he. (a. 1) je brahavRtti vagere sahita "jaina graMtha prakAzaka sabhA" taraphathI chapAyela che temAM apAyo che. 2, ji. 2. ko. (naM. 1, pR. 365)mAM Ano mahArNava tarIke paNa ullekha che. 3. bu. Ti nA samayamAM paNa ATalo ja nyAsa maLato hato. 4. vi. saM. 1517mAM bhojaprabandha racanArA ratnamaMdigaNie upadezataraMgiNInA prathama taraMga (patra 13)mAM siddharAja jayasiMhe rAmacandrasUrinI zIdhra kAvya-zaktithI prasanna thaI biruda emane ApyAno ullekha che. pa. juo nATyadarpaNane lagatuM mAruM lakhANa pR. 181. 6. A laghunyAsa bRhavRtti ane si. he. (a. 1-7) sahita zeTha manasukhabhAI bhagubhAI taraphathI vi. saM. 1962mAM chapAvAyo che. [AnuM punaH saMpAdana 5. vajasena vi., muniratnasena vi. e karyuM che. pustakAkAre traNabhAgamAM bherumala kanaiyAlAla TrasTa muMbaithI prasiddha che.] For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3 : haima paMcAMga vyAkaraNa : pri. A. 77-80] 45 nyAsasAroddhAraTippaNa- ajJAtakartuka kRtinI vi. saM. 1279mAM lakhAyelI hAthapothI maLe che. prAkRtarUpasiddhi-Ane aMge bR. TimAM evo ullekha che ke e haimaprAkRtabRhavRttinI avasUrirUpa che. enA kartA "mAladhArI' paM. naracaMdra che ane e avacUri 1600 zloka jevaDI che. prAkRtavRttiDuMDhikA, prAkRta dIpikA kiMvA prAkRtaprabodha-A maladhArI' gacchanA upA) naracaMdranI AThamAM adhyAyanI avacUri che. nyAyakaMdalInI TIkAmAM rAjazekhare eno ullekha karyo che ema ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 377)mAM noMdha che. A baMne ullekhono vicAra karatAM A kRtio abhinna jaNAya che. P 79 haimaTuMDhikA-A nAmanI be kRti che. eka kRti 8000 zloka jevaDI che ane keTalAkane mane e 5OOO zloka jevaDI che. e kRti saubhAgyasAgare vi. saM. 1591mAM racI che. e catuSka, AkhyAta, kRta ane taddhita e cArane aMgenI che. bIjI kRti 2300 zloka jevaDI che. ene ja keTalAka haimaTuMDhikAvRtti kahe che. enA kartA tarIke udayasaubhAgyano ullekha jovAya che. prAkRtavRttiDuMDhikA yAne vyutpatti-dIpikA-A bRhat tapA' gacchanA saubhAgyasAgarasUrinA ziSya hRdayasaubhAgyanI vi. saM. 1591nI racanA che. jai. graM. (pR. 301)mAM haimacaturthapAdavRtti tarIke hRdayasaubhAgyanI je kRtinI noMdha che te A ja hoya ema lAge che. prAkRtapadAvacUri-A 738 zloka jevaDI avacUri hariprabhasUrie racI che. prAkRtavRttidIpikA yAne haimadIpikA-A 1500 zloka jevaDI kRti dvitIya haribhadra racI che. je. graM. (pR. 3OO)mAM noMdhAyelI haimadIpikA te Aja che. dodhakavRtti-A AThamAM adhyAyanI vRtti che.' haimadodhakartha-AnI 13 patranI hAthapothInI noMdha jai. graM. (pR. 301)mAM che. dIpikA-jinasAgaranI A 6750 zloka jevaDI kRtinI noMdha jai. graM. (pR. 301)mAM che. ahIM eka ajJAtakartRka dIpikAno paNa ullekha che. aSTAdhyAyatRtIyapadavRtti-A vinayasAgarasUrinI racanA che. P 80 haimadazapAdavizeSa ane haimadazapAdavizeSArtha-A be kRtinI noMdha jai. graM. (pR. 299)mAM che. prakriyA-grantho prakriyA-prakriyArUpa kRti e sAdhanikAne lakSIne mULa sUtronA kramamAM parivartana karI enuM vivaraNa pUruM pADe che. e prayogo taiyAra karavAmAM-siddha karavAmAM sahAyaka bane che e lAbha che; paraMtu sUtrono krama, enuM balAbala, utsarga, apavAda, pratyayavAda, sUtro racavAnAM prayojano, e racanAne lagatA sUkSma 1. A vRtti pATaNanI "hai. sa." taraphathI chapAvAyelI che. [dodhakavyAkhyAleza : kartA sumatiratna, apragaTa che.] For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 niyamo vagere bAbatanuM jJAna prApta karavAthI buddhino je vikAsa thAya te lAbha A prakriyAthI na thaI zake. e mATe to mULa praNetAe je krame sUtro racyAM hoya te ja krame eno abhyAsa thavo ghaTe. 46 haima-(laghu)-prakriyA (vi. saM. 1710)-AnA kartA vinayavijayagaNi che. eo somavijaya pAse bhaNyA hatA. e somavijaya te emanA dIkSA-guru upA. kIrtivijayanA saMsArI avasthAnA sagA bhAI thatA hatA ane dIkSita avasthAmAM gurubhAI thatA hatA e vinaya-vijayagaNinA pitAnuM nAma tejapAla P81 hatuM ane emanI mAtAnuM nAma rAjazrI hatuM. eo 'vaNika' jJAtinA haze. eo vi. saM. 1738mAM rAMderamAM kALadharma pAmyA hatA. emaNe vi. saM. 1696mAM 5jjosavaNAkappa upara subodhikA nAmanI TIkA saMskRtamAM racI che. e veLA emanI ummara pAMtrIseka varSanI haze.pa e hisAbe emano janma vi. saM. 1661mAM thayelo gaNAya. emaNe saMskRtamAM temaja gujarAtImAM kRtio racI che. e paikI saMskRta kRtio nIce mujaba che : arhannamaskArastotra, AnaMdalekha, IndundUta, jinasahasranAmastotra, nayakarNikA, blokaprakAza, 11zAntasudhArasa, pabhraMzajjalpasaMgraha ane subodhikA temaja A haimalaghuprakriyA ane enI svopajJa TIkA. 1. zrIvijayadarzanasUrijInA ziSya munizrI priyaMkaravijayajInA TippaNapUrvaka A prakriyA vi. saM. 2006mAM prasiddha karAI che. e AvRttine ''zrInemi-darzana-priyaMkara-graMtha-ratna-2' tarIke oLakhAvAI che. AmAM 'saMjJAdhikAra' pachI paribhASA-prakaraNa saMpAdake umeryuM che ane pR. 9mAM enI noMdha letAM e bahu upayogI hovAthI tema karyAno ullekha karyo che. 2. juoH lokaprakAza (sa. 1)nuM aMtima padya. 3. juo zAntasudhArasa (bhA. 2)nuM zrI motIcaMda gi. kApaDiyAnuM vivecana (pR. 39) 4. AnI dvitIya AvRtti "de. lA. jai. pu. saM.'" taraphathI pejajosavaNAkapTa sahita I.sa. 1923mAM chapAvAI che. 5. juo zAntasudhArasa (bhA. 2)nuM uparyukta vivecana (pR. 48) 6. A kRti dezavirati dharmArAdhaka samAja' taraphathI vi. saM. 1993mAM prakAzita zrIprazastisaMgrahamAM pR. 96119mAM chapAvAI che. emAM vividha baMdhothI vibhUSita padyo che. e mAro je lekha nAme "Illustrations of Letter-diagrams" muMbaI vidyApIThanA sAmayikamAM kaTake kaTake chapAya che temAM (Arts No. 30, pp. 127-128)mAM apAyAM che. 7. A kAvya "kAvyamAlA'' (gu. 14)mAM chapAyuM che. 8. A stotra 'vIrasamAja'' taraphathI amadAvAdathI vi. saM. 1981mAM chapAvAyuM che. 9. A kRti gujarAtI anuvAda sahita zrI. mohanalAla da. dezAI dvArA I.sa. 1910mAM chapAvAI che. 10. A graMtha de. lA. jai. pu. saM.' taraphathI cAra bhAgamAM anukrame I.sa. 1926, 1928, 1932 ane 1937mAM prakAzita karAyo che. [paM. vajrasenavijayajIe saMpAdita karela lo. pra.nI bhadraMkara prakAzana amadAvAdathI be AvRtti pragaTa thai che.] 11. A kRti gaMbhIravijayagaNikRta TIkA sahita 'jaina dharma prasAraka sabhA' taraphathI vi. saM. 1969mAM prasiddha karAI che. motIlAla gI. kApaDiyAnA vivecana sAthe zA. su. mahAvIra vidyAlaya dvArA prasiddha che. munizrI dhuraMdhara vi.nA sama zlokI anuvAda sAthe paNa kArasAhityanidhi dvArA prasiddha thayela che.] : For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3 : haima paMcAMga vyAkaraNa : pri. A. 80-83] 47. emaNe vi. saM. 1710mAM A haimalaghuprakriyA racI che. mudrita AvRtti pramANe e traNa vRttimAM vibhakta 2 82 che. 216mA pRSTha upara prathama vRtti pUrI thAya che tyAM pUrvArdha pUrNa thayAno ullekha che. uttarArdhano prAraMbha 'AkhyAta"thI thAya che. trIjI vRttinI zarUAta "kRdaMtathI karAI che. maMgalAcaraNarUpe paNa padyo racI saMjJAprakaraNanI samajaNa 3) padyomAM apAI che. tyAra bAda 4 saMdhi, 16 liMga, puSpadasma, avyaya, strIliMga, kAraka, samAsa, taddhita ityAdi prakaraNo vicArAyAM che. aMtamAM pAMca padyonI prazasti che. haimaprakAza yAne haimaprakriyA-bRhayAsa (vi. saM. 1737) A uparyukta hemalaghu-prakriyAne aMgenI bRhadravRtti che. ene keTalAka 'nyAsa' kahe che. enuM parimANa 34000 zloka jevaDuM che. enA kartA vinayavijayagaNi che. Ama A svapajJa racanA che. AnuM racanA-varSa vi. saM. 1797 che ema ji. 2. ko. (kha. 1, pR. 462)mAM ullekha che, paNa e brAMta che. si. he. (1-2-1) uparanA arthAt "samAnAnAM tena tIrSa:' uparanA haimaprakAza (pR. 62)mAM kanakaprabhakRta laghunyAsathI bhinna mata darzAvAyo che. AnI AlocanA zrIvijayalAvaNyasUrijIe si. he. (a. 1)nI emanI AvRtti (pR. 88)mAM karI che. A hemaprakAzamAM haima bRhasyAsa, prauDha-manoramA, siddhAntakaumudI, vAkyaprakAza ane vAkyapadIya P 83 temaja vaiyAkaraNabhUSaNasAra jevI lagabhaga samakAlIna kRtino upayoga karAyo che. haima-prakriyAo-pANinIya aSTA.ne aMge prakriyAnI dRSTie jema bhaTToji dIkSite siddhAntakaumudI racI che tema vividha graMthonA praNetA upA. meghavijayagaNie si. tene aMge laghu, madhyama ane bRhat ema traNa traNa prakriyAo racI che ema kahevAya che. pacandraprabhA yAne haimakaumudI (vi. saM. 1757)-A meghavijayagaNie siddhAntakaumudInA anukaraNarUpe si. he. (a. 1-7)ne aMge racelI prakriyA che. prAraMbhamAM be padyo che. tyAra bAda paribhASA, asaMdhi, vyaMjana-saMdhi ityAdi viSayo AlekhatI veLA zarUAtamAM RSabhadra, ajitanAtha ema ekeka tIrthakaranI stutirUpa padya che. mudrita pustaka prathamavRtti ane dvitIyAvRtti e be bhAgamAM vibhakta karAyuM che. prathamavRttinA aMtamAM 16 padyanI prazasti che ane emAM vi. saM. 1757mAM 1. juo pR. 216, 366 ane 414. 2. svara-saMdhi, a-saMdhi, vyaMjana-saMdhi ane repha-saMdhi. keTalIka vAra koI koI pustakamAM A cAra saMdhimAM svAdi saMdhi umerI pAMca gaNAvAya che. 3. svarAMta zabdonAM temaja vyaMjanAta zabdonAM traNa traNa liMga. 4. upA. kSamAvijayagaNi (vijayakSamAbhadrasUri) dvArA saMpAdita A kRtino prathama vRtti pUrato bhAga I. sa. 1937mAM prasiddha thayo che. AkhyAta ane kRdaMtane anukrame carcatI bIjI be vRtti pUrato bhAga TUMka samayamAM prasiddha thanAra che. prathama bhAgamAM e bhAga pUratAM si. he.nA sUtronI, nyAyonI ane gaNonI akArAdi krame sUcI apAI che. 5. A kRti "jaina zreyaskara maMDala" taraphathI I. sa. 1928mAM chapAI che. aMtamAM haima-dhAtupATha, anubaMdha-phaLa (zlo. 1-10) vRtagaNaphala (glo. 1-6), anikArikA (zlo. 1-7), saMgraha-zloka (zlo. 1-19) temaja candraprabhAne aMge kAmamAM levAyelA si. he.nA sUtronI akArAdi krame sUcI apAyAM che. da, 'kharatara' gacchanA kRpAcandrasUriesi.he.nA AThamA adhyAyagata prAkRta vyAkaraNasiddhAntakaumudInI zailIe racyuM che. 7. juo pR. 257-158. For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 "candraprabhA racAyAno ullekha che. dvitIyA vRttinA aMtamAM eka padya che paNa emAM racanA-varSano nirdeza nathI. puSmikAmAM Ane braha-prakriyA kahI che. pR. 158nA aMtamAM be padya che. temAM prathama 'P 84 vRtti pUrNa karAyAno ullekha che. puSmikAmAM paNa temaja che. e hisAbe to traNa vRtti gaNAya ane taddhita-prakaraNathI bIjI vRttinI zarUAta manAya. si. he. (1-4-92) rUpa "TA svare vA'' ne lagatI prakriyA (pR. 40)mAM :, zira ityAdi rUpo darzAvatI veLA pANinIya akhA.no, nahi ke si. he.no, AdhAra levAyo che ane e skUlana gaNAya ema keTalAka kahe che. haimaprakriyA-AnI racanA mahendrasuta vIrasene karI che. haimaprakriyAzabdasamuccaya-A 1500 zloka jevaDI kRtinI noMdha jai. graM. (pR. 303)mAM jovAya che. AnA ja AdhAre ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 462)mAM A kRtinI noMdha levAI che. zrIhemazabdasaMcaya-amaracandrakRta avacUrNinI prastAvanA (pR. 7)mAM A nAmano graMtha jai. graM. (pR. 303)ne AdhAre noMdhatAM kahyuM che ke enI 436 patranI eka hAthapothI pATaNanA bhaMDAramAM che ane enA kartA amaracandra che. A amaracandra te uparyukta avacUrNikAra ja haze. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 463)mAM jai. graM. (pR. 303)nA ullekhapUrvaka 426 zloka jevaDI haimazabdasaMcaya nAmanI ane amaracandra racelI kRtinI noMdha che. P 85 haimazabdasamuccaya-A nAmanI ane 492 zloka jevaDI kRtinI noMdha ji. 2. ko. (khaMDa, 1, pR. 463)mAM che ane enI eka hAthapothI pATaNanA bhaMDAramAM hovAno ahIM ullekha che. Ama je traNa kRtinI bhinna bhinna noMdha che te zuM kharekhara pRthak pRthaka kRti che ? haimakArakasamuccaya-A zrIprabhasUrinI racanA che. e zIkhAune mATe upayogI che ane e traNa adhikAramAM vibhakta che ema je. graM. (pR. 302)mAM kahyuM che. haimavibhrama (vikramanI bAramI sadI)- kAtaMtravibhrama tarIke oLakhAvAtI eka kRtimAM 21 kArikA che. e vyAkaraNane aMgenA koyaDAnI garaja sAre che, kemake ahIM apAyelAM keTalAMka rUpo sAmAnya 1.ji. 2. ko. (khaMDa 1, 5. 120) pramANe A candraprabhA 18000 zloka jevaDI che. 2.si. he. (a. 1-7)ne aMge laghu, madhyama ane bRhat ema traNa prakAranI hemaprabhA nAmanI prakriyA "tIrthoddhAraka' vijayanemisUrie ane A jAtanI traNa prakriyA nAme siddhaprabhA "AgamodvArakaAnandasAgarasUrie racI che ane e badhI (cha ye) prasiddha thayelI che. A uparAMta nyAyatIrtha nyAyavizArada upA. maMgaLavijayajIe dharmadIpikA nAmanI prakriyA a. 1-7 ne aMge racI che ane e paNa chapAyelI che. girajAzaMkara mayAzaMkara zAstrIe haima-bRha-prakriyA racI che ane e paNa prasiddha thayelI che. 3. A kRti guNacandrasUrikRta tattvaprakAzikA nAmanI vRtti sahita "ya. je. graM."mAM vIrasaMvat 2439mAM prakAzita karAI che. emAMnuM chaThuM padya avacUrNi sahita chapAyelI kRtimAM nathI. vaLI A AvRttimAM 18 aMkavALAM be padyo che. e hisAbe bAvIsa padyo gaNAya. 4. AnA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3 : haima paMcAMga vyAkaraNa : pri. A. 83-87] 49 rIte sugamatayA eka jAtanAM jaNAtAM hoya te anya prakAranAM che ane je rUpa upalaka dRSTie azuddha lAge te zuddha che evI matalabanA ullekha A kArikAomAM che. dA. ta. zomaneSu e "zobhananuM sAtamInuM bahuvacananuM rUpa che, chatAM enI ahIM nA paDAI che, kemake e mana ane rUputhI banelo "bahuvrIhi' samAsarUpa hoIe nAnyatara jAtinuM prathamAnuM eka vacananuM rUpa gaNI zakAya tema che. evI rIte rAkhyuM: e azuddha rUpa lAge, paraMtu rAganuM ane rUkhyathI udbhavelA 'tapuruSa' samAsano vicAra karatAM e prathamAnA ekavacananA rUpa tarIke siddha thaI zake tema che. AvI vyAkaraNaviSayaka vilakSaNatAne laIne A nAnakaDI P 86 kRti mahattvanI gaNAya e svAbhAvika che. keTalAka koyaDA eka ja jAtanA che ane koI koI vAra eka ja koyaDo pharIthI rajU karAyo che to tema na thayuM hota to A kRtinA mahattvamAM vRddhi thAta. game tema paNa atyAre je svarUpe A kRti yojAyelI maLe che te jaTila che eTale koyaDAnA ukelarUpa vivaraNanI AvazyakatA saheje rahe che. A kArya keTalAMke karyuM che. tattvaprakAzikA-A uparyukta kRtinI guNacandrasUrie racelI vRtti che. A vRttimAM A sUrie potAno paricaya devasUrinA caraNakamaLane viSe bhramara ema Apyo che. e devasUri te "kali." hemacandrasUrinA samakAlIna ane emanAthI vayovRddha a "vAdI' devasUrija haze ema lAge che. aMtima padyamAM A guNacandrasUrie kakkalano vijaya vAMchatI veLA emane aMge je vizeSaNo vAparyA che te uparathI ATha vyAkaraNanA jJAtA ane si. he.nA adhyApaka 'kAyastha' kAkala abhipreta che ema phalita thAya che. A hisAbe tattvaprakAzikAnA kartAno samaya vikramanI bAramI sadIno gaNAya. A tattvaprakAzikAmAM uparyukta koyaDAonA ukela mATe si. he.no upayoga karAyo che. ethI to mULa kRtine kAtaMtravibhrama e nAme na oLakhAvatAM keTalAka ene haimavibhrama kahe che. AvI rIte kharatara' gacchanA cAritrasiMhe A kRti upara vi. saM. 1625mAM je avacUrNi racI che. temAM emaNe sArasvata P 87 vyAkaraNano upayoga karyo hovAthI e mULa kRtine sArasvata-vibhrama tarIke keTalAka oLakhAve che. uparyukta guNacandrasUrie to emaNe racelI vRttinA prAraMbhamAM A vRttine taMtravibhramanI vRtti kahI che ane e rIte mULa kRtine 'taMtravibhrama" tarIke nirdeza karyo che. jo 'taMtra'thI 'kAtaMtra abhipreta hoya to emanA mate mULa kRtinuM nAma kAtaMtravibhrama che. A mULa kRtimAM kA0 1mAM 'tivuM', ramAM Abatta, 4mAM tyAghanta, 8mAM TAnta ane su5, 13mAM zatranta, 14mAM syAdyanta ane 18mI kArikAmAM nirta ullekha che to 'li e saMjJA kAtaMtra vyAkaraNanI to nathI to zuM A badhI saMjJA mULe pANinIya aSTA.nI ja che ke kema teno nirNaya thavo ghaTe. tattvaprakAzikAnA lagabhaga aMtamAM pR. 32-33mAM siddhasena divAkare kahyuM che evA ullekhapUrvaka nimnalikhita avataraNa apAyuM che :1. A saMbaMdhamAM vizeSa mAhitI mATe juo mAro lekha nAme "vyAkaraNanA koyaDA ane eno ukela." 2. A ya. jai. graM. mAM prakAzita che. juo pR. 85 = 48 Ti. 3. 3. A avacUrNi kAtaMtra (sArasvata) vibhrama, paccakhANasarUva, (pratyAkhyAnasvarUpa), dAnaSaaizikA, visesaNavaI (vizeSaNavatI) ane vIsavIsiyA (viMzativiMzikA) sahita "R. ke. je. saM." taraphathI I. sa. 1927mAM chapAvAI che For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 "svedaM samudvahati jummaNamAtanoti, nidrAyate kimapi jalpati vastuzUnyam / __ AzA vilokayati khaM punareva dhAtrI, bhUtAbhibhUta iva durvadakaH sabhAyAm // " A padya siddhasena divAkaranI upalabdha kAviMzikA vageremAM jaNAtuM nathI to e emanI koI lupta thayelI ke koI bhaMDAramAM eka khUNe paDI rahelI ane vidvAnonI jANa bahAra rahelI kRtimAnuM haze. tema na ja hoya to A 'avataraNa emane nAme khoTuM caDAvAyuM che ema gaNAya.' sahasAvadhAnI' munisundarasUrie vi. saM. 1455mAM je aividyagoSThI racI che temAM (patra AmAM) lakSaNAnugAminI arthAt vyAkaraNaviSayaka goSThI AlekhatI veLA emaNe nIce mujabanI je bAra bAbato rajU karI che te haimavibhramanuM smaraNa karAve che- eka rIte A jAtanI nAnakaDI kRtinI garaja sAre che(1-5) nathI e "i" dhAtunuM rUpa che tema dhI'nuM paNa rUpa che. evI rIte 3ti e 3n dhAtunuM paNa rUpa che. "grA:' prA uparathI paNa udbhave che. nArti e nA dhAtunuM rUpa che tema nuM paNa che. vaLI pazcaSa uparathI pazcaDUta evuM paNa rUpa bane che. (6) kayA dhAtunAM paraspara bhinna-bhinna 13 rUpa thAya che evo prazna uThAvI 4 upasargapUrvaka $ dhAtunAM 13 rUpa darzAvyAM che. (7) nama rUpa gam uparathI ja nahi paNa na evA vaidika dhAtu uparathI paNa niSpanna karI zakAya tema che. | (8-9) mA rirAma nI siddhi re dhAtu uparathI darzAvAI che. evI rIte mAminImama mATe mArgadarzana karAvAyuM che. (10) "mAsa' zabdanuM bhASyakAranA mate mAtmyam ane durganA mate mANyAm rUpa thAya che. (11) dhamAM "suno "y' thAya ke nahi enI carcA karAi che. (12) guaunIyiSati prayoga 'jJA+odana' uparathI niSpanna karatI veLA kayo nyAya baLavAna gaNAya teno vicAra karAyo che. P 88 "siddha-sArasvata (la. vi. saM. 1275)-munideve vi. saM. 1322mAM racelA zAntinAtha-caritramAM A vyAkaraNano ane sAthe sAthe enA kartA tarIke devAnaMdasUrino paNa ullekha karyo che. A devAnaMdasUri te "caMdra' gacchanA devabhadranA ziSya thAya che ane ratnaprabha, paramAnaMda ane kanakaprabha e traNanA guru thAya 1. "siddhasenIya dvAaizikAomAMthI avataraNo" nAmano mAro lekha "AtmAnaMda prakAza" (pR. 57, aM. 6)mAM prasiddha thayo che. 2. emanI jIvanarekhA ane emanA kRtikalApa viSe meM "jaina pustaka pracAraka saMsthA" taraphathI suratathI vi. saM.2005mAM prakAzita upadezaratnAkaranI mArI bhUmikA (pR. 59-82)mAM vistRta paricaya Apyo che. 3. A kRti "lAlabAga jaina saMgha" taraphathI muMbaithI vi. saM. 1966mAM prakAzita karAI che ane enI saMskRta prastAvanA AgamoddhArake lakhI che.. 4. A saMbaMdhamAM munisundarasUrie jarUra jaNAi tyAM si. he.nAM sUtro rajU karyA che ane enA saMpAdaka AgamoddhArake e sUtronAM sthAna darzAvyAM che. 5. AnI zuM eke hAthapothI maLatI nathI ke jethI e jAtano ullekha ji. 2. ko.mAM jaNAto nathI ? For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3 : haima paMcAMga vyAkaraNa : pri. A. 87-89] 51 che. kanakaprabhanA ziSya pradyumnasUrinA ziSya prabhAcaMdrasUrie vi. saM. 1334mAM pra. ca. racyuM che. emAM mahendrasUri carita (glo 328)mAM emaNe kahyuM che ke devAnaMdasUrie si. he.no uddhAra karI siddhasArasvata nAmanuM navIna vyAkaraNa racyuM. A uparathI ema anumanAya ke siddhasArasvatanI racanA vi. saM. 1275nI AsapAsamAM thaI haze. A pUrve koIe A jAtanuM si. he.nA uddhArarUpe vyAkaraNa racyAnuM jANavAmAM nathI. e hisAbe A jAtanuM A prathama vyAkaraNa gaNAya. 11NAdigaNasUtra-uNAdi eTale ke, ura Ira vagere (pratyaya). "u" e "u" pratyayano '' anubaMdha (indicative sign) pUrvakano nirdeza che. A pratyayo darzAvavA mATe "kali." hemacandrasUrie P 89 1006 sUtronI racanA karI che. e kRtine uNAdisUtra, uNAdi gaNasUtra ane uNAdisUtrapATha ema vividha nAme oLakhAvAya che. A kRtinI utpatti "3AviyaH' e si. he. (a. 5, pA. 2)ne 93mA sUtrane AbhArI che. A sUtranI svopajJa laghuvRttimAM "vat dhAtotiyo behurta :' evuM enuM spaSTIkaraNa che. uNAdigaNasUtramAM anubaMdha vagaranA dhAtune uNAdi pratyaya lagADI zabdo siddha karAyA che-enI vyutpatti darzAvAI che. A samasta vyutpattio Adhunika bhASAzAstrIone bhale mAnya na hoya, chatAM e eka veLAnI mAnyatAnI sUcaka che e rIte to e mahattvanI che ja. vaLI ahIM je zabdo noMdhAyA che te paikI keTalAye zabdo dasya, drAviDa ane videzIya bhASAmAM paNa jovAya che. eno abhyAsa bhASAnAM svarUpa ane vikAsa upara temaja te samayanA lokonI raheNIkaraNI upara cUnAdhika pramANamAM prakAza pADe tema che. svapajJa TIkA-AnuM Adya padya nIce mujaba che:"shriisiddhhemcndrvyaakrrnnaaniveshinaamunnaadiinaam / AcAryahemacandraH karoti vivRtiM praNamyAham // 1 // " AnA pachI TIkAno samagra bhAga gadyamAM apAyo che. upayoga-abhi. ci.nI svopajJa vivRtimAM aneka zabdonI siddhi mATe A uNAdigaNasUtranAM "sUtrono upayoga karAyo che. 1. AnuM svapajJa TIkA sahita saMpAdana, vIenAnI "Impariyala ekeDemi oNpha sAyansIsa"nI AjJA anusAra joha (Joh) kiTai (Kirste) e karyuM che. e "ejyukezana sosAyaTInA mudraNAlaya (bhAyakhAlA)mAM I. sa. -pa mAM chapAyuM che. zarUAtamAM pR. 1-55mAM anekArthasaMgrahagata zabdonI akArAdi krame sUcI che. tyAra bAda svopajJa TIkA sahita uNAdigaNasatra nAmanI kati apAI che. enA pachI TippaNa che. tyAra bAda uNAdigaNasUtranAM sUtromAMnA zabdo akArAdikrame rajU karAyA che. mULa kRti nAme uNAdigaNasUtra che. ku. (pR. 82-127)mAM chapAI che (juo pra. 2, pR. 34). vaLI e amaracandrakRta bRhadvRtti-avacUrNikAnI mudrita pratimAM dvitIya pariziSTa tarIke paNa chapAI che. juo pR. 75.[uNAdikoza paNa pragaTa thayo che.] 2. ahIM gaNano artha 'samUha' samajavAno che. 3. A prakAzita che. juo Ti. 1. 4. AnI eka sUcI taiyAra thavI ghaTe. For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 uNAdinAmamAlA-A zubhazIlanI kRti che. emAM uNAdisUtro dvArA zabdonI siddhi karAI che P 90 ke kevaLa e sUtro dvArA siddha thatA zabdonI sUcI apAI che ema be prazna phure che. jo prathama praznano uttara hakAramAM hoya to A vyAkaraNane aMgenI kRti gaNAya; nahi to e cothA prakaraNamAM koza tarIke enI noMdha thavI ghaTe. dhAtupArAyaNa-dhAtupATha' e zabdazAstranuM eka upayogI aMga gaNAya che. kriyAnI arthatAne dhAraNa kare te dhAtu' kahevAya, kemake "dhAtu e kriyAno vAcaka che. dhAtu e zabdanuM utpattisthAna gaNAya che. dhAtuonuM saMpUrNa nirUpaNa te dhAtu-pArAyaNa" kahevAya. A nAmanI kRti "kali." hemacandrasUrie racI che. emAM emaNe si. he.mAM nirdezAyelA dhAtuone nIce mujabanA nava vargamAM vibhakta karyA che: svAdi, adAdi, divAdi, svAdi, tudAdi, sudhAdi, tanAdi, kyAdi ane curAdi. A pratyeka vibhAgane 'gaNa' kahe che. Ama ahIM nava gaNa che. pahelA gaNanI kazI nizAnI rakhAI nathI. bAkInA gaNo mATe anukrame ku, ca, 8, 8, 5, yu, zuM ane zuM no ullekha che. Ama ahIM gaNasUcaka ATha anubaMdha che. P 91 pratyeka gaNanA dhAtuonA svarAnta ane vyaMjanAnta ema be vibhAga pADI anukrame eno nirdeza karAyo che. saMskRtamAM koI akArAnta dhAtu jaNAto nathI eTale AkArAntathI zarUAta karAI che. apavAdarUpe "bhUno sauthI prathama nirdeza che. AkArAnta dhAtuo akArAdi krame na ApatAM eno je kramathI si. he. nI bRhadravRttimAM ullekha che te kramathI nirdeza karAyo hoya ema lAge che. bAkInA svarAjo temaja vyaMjanAnta dhAtuo mATe paNa A zailI apanAvAI che. dhAtuono ullekha karatI veLA yathAsthAna gaNasUcaka anubaMdha uparAMta pada vagere sUcaka nimnalikhita anubaMdho paNa apAyA che :1. A kRtinuM saMpAdana joha kirsTa dvArA karAyuM che ane e "ejayukezana sosAyaTInA mudraNAlayamAM bhAyakhAlAmAM chapAvAI I.sa. 1901mAM prakAzita thayuM che. emAM dasa gaNanI vyavasthA rakhAI che. aMtamAM be pariziSTa che. prathama pariziSTamAM tamAma gaNanA dhAtuo akArAdi kramathI apAyA che, ane dvitIya pariziSTamAM zabdonI akArAdi kame sUcI che. [dhAtupArAyaNanuM vividha hastapratonA AdhAre saMzodhana muni harSavijayae zarU karela tenuM anekavidha pariziSTo umerI muni municandra vi. e saMpAdana karyuM che. gIradharanagara jainasaMgha amadAvAdathI prasiddha thayuM che.] dhAtupArAyaNa, ene aMgenA (vi. saM. 1516 karatAM arvAcIna nahi evA) Tippana, temaja kavvAdi ane enA Tippana sahita jhagaDiyA tIrthanI "rikhavadevajI mahArAjanI peDhI" taraphathI I. sa. 1940mAM prakAzita thayuM che. enA saMpAdaka muni dalavijayajIe mULa kRtinA TippanamAM khUTatA aMzonI pUratI karI che. 2. sarakhAvo si. he. (a. 3, pA. 3)nuM tRtIya sUtra "kriyAthe thAtu: '' 3. aMdAdimAM 'huvAdi'no aMtarbhAva na karavAne mate nava gaNane badale dasa gaNa gaNAya. 4. A apavAdamAM temaja adAdi gaNa paratvenA evA anya apavAdomAM vRddha saMpradAyanuM anusaraNa kAraNarUpa che. vRddhonA mate bhU' e maMgaLavAcaka zabda che. 5. 'pada'thI parasmapada, Atmapada ane ubhayapada ema traNa samajavAnAM che. For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3 : haima paMcAMga vyAkaraNa : pri. A. 89-93] 53 16, 2, 3 4 22 gRTa , ge, ai, o, mau, ane huM temaja anusvAra. ikAra e anubaMdha Atmapadano ane IkAra ubhayapadano bodhaka che. "o' e dhAtu veTu che e sUcave che. A uparAMta dhAtu anid che e sUcavavA anusvArano upayoga karAyo che. dhAtunA anubaMdhapUrvakanA nirdezanI sAthe sAthe eno artha saMskRtamAM apAyo che. svapajJa vRtti-AnuM koI viziSTa nAma nathI. AmAM agraMtho ane graMthakArono je nAmollekha P 92 che e enI mahattAmAM vRddhi kare che. A vRttino prAraMbha nimnalikhita padya dvArA karAyo che. : "zrIsiddha hema candravyAkaraNanivezitAn svakRtadhAtUn |aacaaryhemcndro vivRNotyaha~ namaskRtya // 1 // " bAkInI samagra vRtti gadyamAM che jo ke avataraNo padyamAM che. A vRttimAM kartAe potAne AcArya kahyA che. haima dhAtupATha-jai. graM. (pR. 301)mAM AnI noMdha letAM ene puNyasuMdaranI 760 zloka jevaDI kRti kahI che ane e nAmanI pachI kauMsamAM "svaravarNAnukrama 16' evo ullekha karAyo che. A nAmanI 325 zloka jevaDI eka ajJAtakartaka kRtinI paNa ahIM noMdha che. haima dhAtuvRtti- A koIkanI kRtinI 376 patranI eka hAthapothI bhAvanagaranA bhaMDAramAM che ema jai. graM. (pR. 301) jotAM jaNAya che. dhAturatnAkara (vi. saM. 1680)- A 2100 zloka jevaDI kRtinA racanAra "kharatara' gacchanA sAdhusundaragaNi che. eo e gacchanA pAThaka sAdhukIrtinA ziSya ane vimalatilakanA gurubhAI thAya che. emaNe ukti-ranAkara temaja lazabda-ranAkara racyA che. vaLI emaNe A dhAtaranAkara upara 1680mAM kriyAkalpalatA nAmanI vRtti racI che. A bemAMthI eke kRti prasiddha thaI nathI ane ekanI hAthapothI mArA jovAmAM AvI nathI. ethI e prazna hure che ke A dhAturatnAkara si. he.ne anusare che ke kema ? jo e anusarato hoya to ene A trIjA prakaraNamAM sthAna apAvuM ghaTe paNa jo e koI ajaina vyAkaraNane aMgeno graMtha hoya to pra. 17mAM eno nirdeza thavo joIe. 1-2. keTalIka vAra "rUne badale 'no ane evI rIte bane badale 'guno upayoga karAyo che. 3. A saMjJAo pANinIya aSTA.thI jUdI paDe che. emAM to huM, gu, i, uM, jIru, I, U, - ane huM ema saMjJAo che. 4. A gIradharanagara jaina saMgha dvArA prakAzita che. prAptisthAna DhaMkArasUrijJAnamaMdira-sUrata. pa. dA. ta. bhagavadgItA. uparokta saMskaraNamAM graMthakAre sUcavela matabhedonuM pariziSTa paNa ApyuM che. 6. kaNva, kAlidAsa, kauzika, dramila, mAgha ityAdi. 7. zrI vijayalAvaNyasUrie dhAturatnAkara nAmanI kRti racI emAM dhAtuonAM rUpo ApyAM che. A kRti amadAvAdanI jaina graMtha prakAzaka sabhA" taraphathI sAta bhAgamAM prasiddha thaI che. pahelA pAMca bhAga vi. saM. 1995mAM, chaThTho bhAga 1996mAM arna sAta 1997mAM prasiddhamAM mUkAyA che. sAta bhAganuM punarmudraNa thayuM che.' 8. juo ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 198). 9. A cha kAMDamAM 1011 zlokamAM racAyelI kRti "ya. jai. graM."mAM graMthAMka 36 tarIke vIrasaMvata 2439 prakAzita karAI che. For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 uktiratnAkara (la. vi. saM. 1670) - A dhAturatnAkaranA kartA uparyukta sAdhusundaragaNinI kRti che. jai. graM. (pR. 306)mAM ene vyAkaraNano paracUraNa graMtha gaNyo che. A kRti "kharataram gacchanA jinasiMhasUrinA rAjya daramyAna eTale ke vi. saM. 1670thI 1674nA gALAmAM racAI che. "liMgAnuzAsana-A kRtinA kartA kali. hemacandrasUri che. emaNe sUtrapAThanI jema enuM koI viziSTa nAma na rAkhatAM sAmAnya nAma rAkhyuM che. e kRtine liMgAnuzAsana kahI che. emaNe A kRti 25 jAtanA bhinna bhinna chaMdamAM 139 padyomAM gUMthI che, ane enAM nAnAM-moTAM ATha prakaraNo pADyAM che :P 94 pulliMga (zlo. 17), strI-liMga (33), napuMsaka-liMga (24), pe-strI-liMga (12), paM-napuMsakaliMga (36), strI-napuMsaka-liMga (6), svataH strI-liMga (6) ane para-liMga (4). A pramANenAM 138 padyo pachI upasaMhArarUpe eka padya che. e dvArA kartAe potAnuM nAma "AcArya hemacandra' ema jaNAvyuM che, ane A kRti niHzeSa (samasta) nAmaliMgAnuzAsano joIne meM racI che ema kahyuM che. jema si. he. (5-2-93)nI puravaNIrUpe uNAdisUtranI racanA karAI che tema "pustriyo: camaunas' (1-1-29)nI puravaNIrUpe A liMgAnuzAsana racAyuM che. DaoN. belpalakAra javAnuM kahevuM e che ke prastuta liMgAnuzAsana e zAkaTAyanakRta liMgAnuzAsananuM kevaLa vistRtIkaraNa (enlargement) che, paNa A hakIkata aMzataH ja satya che, ane haima liMgAnuzAsana e prastuta viSayano aMtima (final) ane pramANabhUta (authoritative) graMtha che ema je pro. haridAmodara P 95 velaNakare svapajJa vRttivALI AvRttinA agravacanamAM kahyuM che tene huM maLato thAuM chuM." 1. "nirNayasAgara mudraNAlaya" taraphathI zakasaMvat 1818mAM prakAzita abhidhAna saMgrahamAM Ane sthAna apAyuM che. "ya. jai. graM."mAM mULa kRti kanakaprabhakata laghunyAsane AdhAre yojAyelI avasUri sahita I. sa. 1905mAM prasiddha karAI che. tyAra bAda mULa kRti munizrI kezaravijaya dvArA uddhata saMskRta TippanikA sahita zrI0 vinodacaMda mohanalAla vaidya taraphathI vi. saM. 1993mAM chapAvAI che. svopanna vRttinuM temaja tene aMgenI zrI vallabhavAcakIya durgapada-prabodha nAmanI vRtti sahita mULa kRtinuM saMpAdana vijayakSamAbhadrasUrie karyuM che ane e zrI hIrAlAla somacaMda zAha taraphathI vi. saM. 1996mAM prasiddha karAyuM che. A saMpAdake durgapada-prabodha nAmanI vRttimAMnA gujarAtI zabdonI eka sUcI ApI, svopajJa vRttigata saMskRta zabdonI paNa sUcI ApI che. A uparAMta emaNe A baMne vRttigata saMskRta zabdonI paNa sUcI ApI che. A uparAMta emaNe A baMne vRttimAMnA vizeSanAmonI paNa Adya sthaLa pUratI eka eka sUcI ApI che. vaLI aMtamAM mULa kRti je bhinna bhinna chaMdomAM racAI che e chaMdonAM nAmo emaNe rajU karyA che. liMgAnuzAsanarUpa mULa kRti che. ku. (pR. 205-224)mAM prakAzita thayelI che. juo pR. 34. 2. A jAtanI kRtiono mukhya udeza zabda-bhaMDoLa rajU karavAno hoya che. tema chatAM e kRtio zabdonAM liMga darzAve che. AvI kRtiomAM suprasiddha amara-koza mahattvanuM sthAna bhogave che. 3. juo uparanuM Ti. 1. 4. pratyayothI niSpanna thatA strIliMgI zabdonA nirUpaNa mATe si. he. (a. 2)no Akho cotho pAda kAmamAM levAyo che kharo, paraMtu A pAdamAM strI-liMgI zabdathI pratyayanuM vidhAna karAyuM che eTale e mATe strI-liMgano nirNaya karavA ane anya liMgane jaNAvavA mATe AvI svataMtra kRtinI AvazyakatA hovAthI e racAI che. For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3 : haima paMcAMga vyAkaraNa : pri. o. 93-96] 55 ullekha-abhi. ci. (kAMDa 1, zlo. 19)mAM A liMgAnuzAsanano ullekha che, kemake "nikuM tu ? tinuzAsanA" ema A zlokamAM kahI enI svopajJa vivRti (pR. 8)mAM A potAnI kRti hovAnuM kahyuM che. svopajJa vRtti- kali." hemacandrasUrie potAnA liMgAnuzAsana upara vedhaka prakAza pADanArI lagabhaga 4000 zloka jevaDI vRtti racI che. emAM emaNe 57 jeTalA graMtho ane graMthakAronI sAkSI ApI che. durgAdaprabodha-uparyukta svopanna vRttimAM je sthaLo maMda buddhi dharAvanArI vyaktione sahelAIthI samajAya tevAM na jaNAyAM tenA spaSTIkaraNarUpe durgapadaprabodha nAmanI vRtti "kharatara' gacchanA upA. jJAnavimalanA ziSya vAcaka zrIvallabhe vi. saM. 1961mAM yodhapura (jodhapura)mAM racI che. AmAM saMskRta zabdonA gujarAtI paryAyo apAyA che ethI AnuM mahattva vadhyuM che. TIkA ane avacUri-1211 zloka jevaDI jayAnaMdasUrikRta TIkAnI temaja eka ajJAtakartuka avacUrinI noMdha ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 338)mAM che. jai. graM. (pR. 301)mAM ratnazekhare 1075 zloka jevaDI avacUri racyAno ullekha che, paraMtu ji. 2. ko.mAM enI noMdha nathI. "sanmAna-ma (paMcAga vyAkaraNa racAtAM e graMthane siddharAja nRpatinI savArInA hAthI upara P 96 rAkhI e rAjAnA darabAramAM lAvavAmAM Avyo hato. hAthI upara beThelI be cAmara dharanArI strIo e vyAkaraNanI baMne bAjue cAmara DhALatI hatI ane e vyAkaraNa upara zveta chatra dharavAmAM AvyuM hatuM. enuM pUjana rAjasabhAnA vidvAnoe karyuM ane rAjAe pUjopacAra karyo tyAra bAda rAjakIya sarasvatIkoSamAM ene sthAna apAyuM hatuM. pracAra-haima paMcAMga vyAkaraNanA pracAra mATe siddharAja jayasiMhe puSkaLa prayAsa karyo hoya ema jaNAya che. pra. ca. (zaMga 22, zlo. 104) pramANe A rAjavIe 300 kuzaLa lahiyAo rAkhI enI nakalo jaladI taiyAra karAvI ane pachI ApaNA A bhAratavarSanA aMga, baMga, kaliMga ityAdi vividha dezomAM e mokalAvI ane temAM paNa vIsa nakalo to ekalA kAzmIranA ja sarasvatI-bhaMDAra mATe emaNe mokalAvI. ATha vyAkaraNamAM niSNAta evA kAkala nAmanA kAyasthanI mukhya adhyApaka tarIke emaNe nimaNUMka karI. A vyAkaraNanA abhyAsIonI dara mahine suda pAMcame (jJAna-paMcamIe) parIkSA levAya evo emaNe prabaMdha karyo. A vyAkaraNano abhyAsa karanArane uttejanArthe kaMkaNa apAtuM ane emAM niSNAta thanArane rezamI vastro, suvarNanAM AbhUSaNo sukhAsana ane chatra apAtAM eka sthaLe evo ullekha che ke siddharAjanI hakumata heThaLanA pradezamAM A vyAkaraNa bhaNavA mATe ? 97 emaNe hukama bahAra pADyo hato. 1. I. sa. nI chaThThI sadImAM thayelA meThe hayagrIvavadha nAmanuM kAvya racyuM che. e dezanA e samayanA rAjA taraphathI enI evI kadara karAI hatI ke jethI e kavine rAjAe kahyuM ke arpaNa karavA mATe suvarNanA karaMDakamAM e kAvyane mUko. juo Sanskrit Literature (PE.N; p. 111) 2. AnI saMpUrNa yAdI pra. ca. (zaMga 22, zlo. 106-179)mAM che. 3. AnAM nAma koI sthaLe apAyAM che kharAM ? 4. ema kahevAya che ke bhaTToji dIkSite (la. vi. saM. 1510-1575) siddhAMta kaumudI kaMThastha karanArane sArI rakama rAjA taraphathI bheTa maLe evo prabaMdha karAvyo hato ane e rIte enA pracArane vega apAvyo hato. For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa6 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 oTa-A pramANe A vyAkaraNanA paThana-pAThana ane pracAra mATe A rAjavIe parizrama karavAmAM kacAsa na rAkhI. emaNe karelI vyavasthAno amala emanA pachI kumArapAle paNa cAlu rAkhyo haze, paraMtu tyAra bAda A kAryamAM oTa AvI. AnAM mukhya be kAraNa jaNAya che : (1) duniyAmAM vidvAno maLavA muzkela che ane temAM paNa paraspara matsarabhAva na sevanAranI saMkhyA to atizaya alpa che. A paristhitine laIne hemacandrasUrinI kIrtilatAne vistaratI joI saMtapta bananAra keTalAka tejoSI vipro A oTamAM kAraNarUpa banyA. (2) kumArapAla pachI emano bhatrIjo ajayapAla (vi. saM. 1230-1233) rAjA gAdIe Avyo. e rAjA nibuddhi, nirdaya ane jainono DhaSI hato. eNe aneka jaina maMdariono nAza karyo. e duSTa rAjA haima vyAkaraNanA abhyAsane uttejana zeno Ape ? ema paNa banyuM hoya ke enuM paThana-pAThana zikSAne pAtra gaNAvAyuM hoya. game tema paNa A vyAkaraNano abhyAsa karAvanAranI saMkhyA alpa thaI gaI ane gujarAtanuM A 'pradhAnatama vyAkaraNa" visAre paDyuM. eno udaya pharIthI hamaNAM traNeka dasakAthI thayo che. svAdizabdasamuccaya (la. vi. saM. 1280) - AnA kartA "vAyaDa gacchanA jinadattasUrinA ziSya "vaNIkRpANa' amaracaMdrasUri che. emaNe nIce mujabanI kRtio racI che - P 98 (1) pahmAnaMda-mahAkAvya, (2) caturvizati-jinendra-saMkSipta-carita, (3) bAlabhArata, (4) sUkatAvalI, (5) chAndoratnAvalI, (6-7) kAvya-kalpalatA ane enI pravRtti, kavizikSA (8) kAvyakalpalatAparimala, (9) kAvyakalpalatAmaMjarI, (10) alaMkAraprabodha, (11) kalAkalApa ane (12) ekAkSaranAmamAlA. - eo vIsaladeva (I. sa. 1243-1261)nA rAjya daramyAna vidyamAna hatA. emanI mUrti paM. mahendranA ziSya madanacandra vi. saM. 1339mAM karAvI." 1. A kRti jayAnaMdasUrikRta avasUri sahita kAzIthI vIrasaMvat 2441mAM prakAzita thaI che. e candrasAgarajI dvArA saMpAdita thaI prasiddhimAM mUkAI che (juo pR.72). 2-3. A baMnenuM saMpAdana meM karyuM che. e baMne kRti "gAyakavADa paurvAtya graMthamAlA"mAM graMthAMka 58 tarIke I. sa. 1932mAM prakAzita thayelI che. A paikI prathama kRtinI eka hAthapothI vi. saM. 1297mAM lakhAyelI maLe che. 4. "paMDita" graMtha 4-6 mAM banArasathI A kAvya prasiddha thayuM che. vaLI e "kAvyamAlA"mAM I. sa. 1894mAM (bIjI AvRtti, I. sa. 1926mAM) chapAyuM che. pa-6, kAvyakalpalatAvRttinuM 5. jagannAtha zAstrIe saMpAdana karyuM che ane e banArasathI I. sa. 1931mAM prakAzita thayela che. 7. Ano amaracaMdrasUrinI kRti tarIke ji. 20 ko. (khaMDa 1, pR. 61)mAM ullekha che 8. juo jinavijayajI dvArA saMpAdita prAcIna jaina lekhasaMgraha (bhA. 2, lekhAMka para3). A bhadrAsanastha mUrti pATaNanA TAMgaDiyAvADAnA jinamaMdiramAM che. AnI noMdha jaina citra kalpadruma (citravivaraNa pR. 103)mAM che. For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3 : haima paMcAMga vyAkaraNa : pri. A. 97-100] 57. uparyukta svAdi-zabdasamuccaya e nAma, sarvanAma ane saMkhyAvAcaka zabdonA liMga upara prakAza pAMDe che. e padyAtmaka kRti cAra ullAsamAM vibhakta che. emAM anukrame svarAMta zabdo vyaMjanAnta zabdo, P 99 sarvanAma ane saMkhyAne lagatA 26, 23, 2 ane 3 padyo che. AnA upara 'ukeza' gacchanA pratisAgaranA ziSya vinayabhUSaNe eka TIkA racI che ane enI eka hAthapothI vi. saM. 1536mAM lakhAyelI che. jayAnaMdasUrie 1050 zloka pUratI avasUri racI che. ene "dIpikA' paNa kahe che. emAM zabdonI prakriyA si. he. anusAra apAI che. zabdanAM rUpa si. he. mujaba siddha karAyAM che. nyAyArthamaMjUSA (vi. saM. 1516) - AnA kartA ratnazekharasUrinA ziSya cAritraratnamaNinA ziSya pahemahaMsagaNi che. emaNe AraMbhasiddhi upara vi. saM. 1514mAM sudhI zRMgAra nAmanI vRtti racI che. haima bRhadravRttimAM je 57 nyAyo "kali.' hemacandrasUrie ApyA che temAM A gaNie 84 nyAya umerI ekaMdara 141 nyAyo rajU karyA che. enA saMgrahane A gaNie nyAyasaMgrahasUtra evuM nAma ApyuM che. enA upara A gaNie je vRtti vi. saM. 1516mAM racI che tene nyAyArthamaMjUSA kahe che. keTalAka ene haimavyAkaraNa-nyAyasaMgraha kahe che. cAsa- nyAyArthamaMjUSA upara hemahaMsagaNie jAte nyAsa racyo che. P 100 'kriyAratnasamuccaya (vi. saM. 1466)-AnA kartA guNaratnasUri che. emaNe kalpAntarvAcya ane vAsonnikAdiprakaraNa yAne aMcalamatanirAkaraNa racyAM che. vaLI emaNe hAribhadrIya Sadarzana-samuccaya upara tarkarahasyadIpikA nAmanI vRtti racI che. A uparAMta emaNe nimnalikhita kRtio upara avasUri racI che :1. muni (have paM.) dakSavijayajIe syAdyantaratnAkara racyo che ane enA prathama taraMga pUrato bhAga "jai. graM. pra. sa." taraphathI amadAvAdathI vi. saM. 1995mAM chapAvAyo che. sAdi ane tyAdi ema je be prakAranI vibhakti gaNAya che te paikI pahelI nAmane aMge che. enAM rUpo sAdhaniko sahita A kRtimAM apAyAM che. 2. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 457)mAM ekaMdara 53 padyo hovAno ullekha che. 3. A prakAzita che juo pR. 72 = 41 Ti. 2. 4. A vRtti nyAyasaMgraha temaja svopajJa nyAsa sahita zrI. harSacandra bhUrAbhAI taraphathI banArasathI vIrasaMvat 2437mAM prakAzita thaI che. A vyAsa muni ratnavallabhavi. nA guja. vivecana sAthe OMkArasUrijJAnamaMdira sUratathI ane muni nadighoSavi.nA hindI vivecana sAthe 'zA.cI.e." amadAvAdathI pragaTa thayo che.] 5. jayacaMdrasUrinA ziSya hemahaMsagaNie "paDAvazyaka" upara bAlAvabodha vi. saM. 1501mAM racyo che. 6. A kRti sudhIzRMgAra sahita "la. jai. graM."mAM I. sa. 1942mAM prakAzita karAI che. 7. A prakAzita che. juo Ti. 4. brahavRtti-prakriyAnA pariziSTamAM nyAyonuM nirUpaNa che te A nyAyArthamaMjUSAne aMge racAyuM che. 8. A "jainuM yazovijayagraMthamAlA"mAM graMthAMka 10 tarIke vIrasaMvat 2434mAM chapAyo che. aMtamAM graMthabIja tarIke nava gaNonA badhA maLIne 816 dhAtuo, sautra dhAtuo ane nAmadhAtuonI sUcI apAI che ane prazastinI noMdha karAI che. A uparAMta dhAtuonI akArAdi krame paNa sUcI apAI che. [AnuM punarmurNa thayuM che.] 9. A kRti vi. saM. 1457mAM racAI che. 10. A vRtti mULa sahita "jai. A. sa." taraphathI bhAvanagarathI vi. saM. 1974mAM prakAzita thaI che. For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 "sattariyA, devendrasUrikRta karmagraMtho, navatatta, khettasamAsa, AripaccakakhANa, causaraNa, saMthAraga ane bhattapariNA. A guNaratnasUri devasuMdarasUrinA ziSya ane somasuMdarasUrinA gurubhAI thAya che. emaNe A kriyAratnasamuccaya vi. saM. 1466mAM racyo che. si. he. gata dhAtuo laI emaNe enAM rUpo (paradigms) A kRtimAM ApyAM che. Ama karatI veLA emaNe haima dhAtupArAyaNamAMthI ekaka dhAtu P 101 enA artha sahita kramavAra lIdho che. prAraMbhamAM nIce mujabanI dasa vibhaktionI samajaNa ApI che ane e barAbara khyAlamAM Ave tethI tene aMge gujarAtI udAharaNo paNa ApyAM cheH (1) pravartamAnA, (2) saptamI, (3) paMcamI, (4) hyastanI, (5) adyatanI, (6) parIkSA, (7) AzI; (8) zvastanI, (9) bhaviSyantI ane (10) kriyAtipatti vizeSamAM "vartamAnA'nA cAra prakAranuM emaNe nirUpaNa karyuM che. tema karatI veLA vartamAnAnA (1) pravRttoparata, (2) vRttAvirata, (3) nityapravRtta ane (4) sAmIpya e bheda darzAvanAruM avataraNa ApyuM che. vibhakti dasa che ane kALa traNa che ema kahI "vartamAnakAli vibhakti 3 : vartamAnA, saptamI, paMcamI" (pR. 16), "atItakAlivibhakti 4 : hyastanI, adyatanI, parokSA, kriyAtipatti" (pR. 17), ane "bhaviSyakAlivibhakti 3 : zvasvanI, bhaviSyantI, AzI" (pR. 18) evo nirdeza karyo che. prasaMgavazAt si. he.nA sUtro temaja anya graMthomAMthI avataraNo ApyAM che. P 102 aMtamAM emaNe potAnI guruparaMparA 66 padyamAM varNavI che. eno prAraMbha zramaNa bhagavAna mahAvIrasvAmInA pAMcamA gaNadhara sudharmasvAmIthI karyo che. kavikalpadruma (vikramanI 16mI sadI)-AnA kartA harSakulagaNi che. eo kulacaraNagaNinA ziSya thAya che. emaNe A kavikalpadrumanI racanA hemavimalasUrinA rAjyamAM karI che. AnA upara emaNe dhAtucintAmaNi nAmanI svopajJa TIkA racI che ane emAM (pR. 61mAM) guNaratnasUrie vi. saM. 1466mAM racelA kriyAratnasamuccaya jovAnI bhalAmaNa karI che. A uparathI emano samaya vikramanI soLamI sadIno gaNAya. 1-2. Ane lagatI avasUrio vi. saM. 1459mAM racAI che. 3. ' vizva' e pANinIya aSTA. (a. 1, pA. 4)nuM 104muM sUtra che. 4. juo pR. 16-19. 5. Ane 'bhavantI' ane 'vRtti' paNa kahe che. evI rIte hyastanIne anadyatanabhUta,' zvastananIne "anadyatana bhaviSyat' ane kriyAtipattine "saMketa' kahe che. vaLI bhaviSyantIne 'sAmAnya bhaviSyakALa' kahe che. 6-7. juo pR. 66 = 37. 8. pANinIya aSTA. pramANe A dasa vibhaktinAM nAma anukrame nIce mujaba che :- laTuM, (vidhi) li, loDha, la, luDa, liTuM, (AziSa) li, luTuM, lUTu ane lun Ane aMge nIce mujabanI kArikA cheH "laT vartamAne leT vede bhUte luG-laG-liTastathA / vidhyAziSostu liG-loTau luT lRT luG ca bhaviSyati / / " 9. "jai. ya. eN.''nA graMthAka 12 tarIke A kRti agiyAramAM pallava pUratI svopajJa TIkA sahita vIrasaMvat 2435mAM prakAzita karAI che. samagra TIkA upalabdha hoya ema jaNAtuM nathI. For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3 : haima paMcAMga vyAkaraNa : pri. A. 100-103] kavikalpadruma e padyAtmaka racanA che ane e 11 pallavomAM vibhakta che. prathama padyamAM kartA pote kahe che ke A kRti e siddhahema nAmanA vyAkaraNamAM nirdezAyelA dhAtuonI padyamAM vicAraNArUpa che. prathama pallavamAM emaNe sarva dhAtunA anubaMdho darzAvyA che ane ema karatI veLA emaNe si. he.nA amuka amuka "sUtro gUMthI lIdhAM che. emaNe pallava 2-10mAM anukrame 'gvAdithI mAMDIne 'yurAdi sudhInA nava gaNanA dhAtuono ane 11mA pallavamAM "sautrAdi dhAtuono vicAra karyo che. bopadeve paNa kavikalpadruma nAmano graMtha racyo che. enA anukaraNarUpe harSakulagaNie A racyo che ema manAya che. siDanvayokti-A vyAkaraNanI kRti nyAyAcArya jayazovijayagaNie racI che. AnuM Adya padya - 103 nIce mujaba che. - " dravranAmyavaMtapAdrapasi sumeruvIra patya vIram | vadAmi naiyAyikazAbdikAnAM manovinodAya tiGanvayoktim / / 1 // " [uktiratnAkara : sAdhusundaragaNI. prakA. rAjasthAna purAtattva maMdira, jayapura.] [prilaraV{H saMyojaka-muni cothala. prakA. jaina vizvabhAratI, lADan] himanUtanalaghuprakriyA: 5.candrazekhara jhA, saMpA. A. candrodayasUri. prakA. anaMtanAtha derAsara, sUrata.] Treasures of Jain Bhandaras Dr. U. P Shah ela. DI. sirija-69 zrI zAntinAthacaritra-citrapaTTikA gujarAtI A. zIlacandrasUriela.DI. sirija-101 aMgrejI 102. vaiiyAkaraNa nyAyadarzaH girajAzaMkara zAstrI, saMpA. A. candraguptasUri.] 1. A sUtronA aMka uparyukta AvRttimAM apAyA che. 2. kavikalpadra! nAmanI eka ajJAtakartuka kRti che ane enA upara vijayavimalanI avacUri che. 3. A nAmathI to enI eke hAthapothI ji. 2. ko.mAM noMdhAyelI nathI. A kRtine keTalAka hiDantAnvayokti kahe che. ["yazobhAratIprakAzana" muMbaIthI prasiddha granthatrayI'mAM (apUrNa) "siDantAnvayokti' A. yazodevasUrijInA saMpAdana pUrvaka chapAI che AmAM zabda viSe dArzanika carcA che.] 4. emanI jInavarekhA meM "nyAyAcAryane vaMdana" nAmanA lekhamAM AlekhI che. e lekhanuM zIrSaka koIkane hAthe badalAIne e lekha "jaina" (sAptAhika)nA tA. 7-3-pa3nA aMkamAM prasiddha karAyo che. A gaNivayana aMgenI vividha kiMvadantIo "nyAyAcAryane aMgenI keTalAka kivadattIo" nAmanA mArA lekhamAM apAI che. e lekha "gu. mi. tathA gu. da." (sAptAhika)nA tA. 8-6-pa3nA aMkamAM chapAyo che. "vAcaka jazanuM vaMzavRkSa" "A. pra." (pR. 50, aM. 10)mAM, "vAcaka yazovijayanI covIsIo" "jai. sa. pra." (va. 21, aM. 10)mAM, "dikapaTa caurAsI bola prayukti (84 bola vicAra): rekhAdarzana" "jai. sa. pra." (vi. 21, aM. 11)mAM, thayapariNA (stavaparijJA) ane enI yazovyAkhyA" "jai. sa. pra." (va. 21, aM. 12)mAM, "navanidhAna nava stavano" "A. pra." (pu. 53, aM. 11-12)mAM ane "cha bolanI viharamANa-jinavIsInuM vihaMgAvalokana" jai, dha. pra." (pu. 72, aM. 11)mAM chapAyA che, jyAre "tArkika hariyALI svopajJa vivecana sahita', nyAyAcAryane vaMdana" ane "vAcaka jazanuM vaMzavRkSa'' e traNane nyAyAcAryane aMgenA TUMka samayamAM prasiddha thanArA nibaMdhasaMgrahamAM sthAna apAyuM che. For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R 104 prakaraNa 4 : koza yAne nAmamAlA bhASAnI samRddhi-sAmAnya rIte ema manAya che ke koI paNa bhASA, pachI te game teTalI samRddha hoya to paNa te mAnava jAtinA pratyeka vicArane ane enI harakoI lAgaNIne paripUrNa svarUpe rajU karI zake nahi. bAkI dareka bhASA pAse khapapUrato to zabda-bhaMDoLa hoya ja; nahi to e dvArA vyavahAra kema cAle ? je bhASA pAse arthanA jAtajAtanA sUkSma bhedo (shades of meaning) ne rajU karavA mATe yogya zabda hoya-puSkaLa paryAyo hoya ane jenAmAM saMyogAnusAra navA navA zabdo yojavA mATenI anukULatA hoya te samRddha gaNAya. AvI eka AgaLa paDatI samRddha bhASA te "saMskRta' che. nighaMTu-bhASAno zabda-bhaMDoLa te eno "koza' kahevAya che. kAvyo karavA mATe temaja anya prakAranuM kathana ke lakhANa samajavA mATe koza upayogI che. AthI ApaNe tyAM sauthI prathama vaidika zabdonA arthonA spaSTIkaraNa mATe nighaMTunI racanA thaI che. nighaMTuno sAmAnya artha "koza' che. ene "nAmasaMgraha' temaja nAmamAlA" paNa kahe che. ene mATeno aMgrejI zabda lekisakaoNna (lexicon) che. - trividha koza-saMskRta bhASAmAM gujarAtI, aMgrejI vagere bhASAonI peThe enArthaka temaja anekArthaka P 105 ema ubhaya prakAranA zabdo che. vaLI A temaja pAiya vagere bhASAmAM ekAkSarI zabdo paNa che. Ane laIne ApaNane saMskRta bhASAne aMge cAra ane eka rIte traNa prakAranA kozo maLe che. (1) ekArthaka nAmamAlA amara-koza-AjakAla akArAdi krame zabdone rajU karI tenA artha ApanArA kozo jovAya che. enI racanA gadyamAM hoya che. vividha prakAranA AvA kozane aMgrejImAM vokebyulari (Vocabulary) ane moTAne Dikazanari (dictionary) kahe che. anekAkSarI ekArthaka saMskRta kozonI racanA viSayone lakSIne padyamAM karAyelI jovAya che. e eka jAtanA paryAya-koza" che. A jAtano suprasiddha koza e amarakoza che. e nAmaliMgAnuzAsananA praNetAnuM nAma amarasiMha che. e amarasiMha 'bauddha' gaNAya che. koI Adhunika jaina munivaro ema kahetA saMbhaLAya che ke amarasiMha to jaina che ane amarakozano jaina tIrthakaro viSe prakAza pADato 'devAdhideva' kAMDa hovo joIe ane e mATe prAcIna tADapatrIya pratio tapAsAvI ghaTe. A bAbata eka yA bIjI rIte sAcI siddha na thAya tyAM sudhI amarasiMhane huM "ajaina' gaNuM chuM. 1. prakRti, pratyaya, upasarga ityAdino upayoga karI navA zabdo yojI zakAya e baLa to saMskRta bhASAmAM che, paraMtu videzI zabdone pacAvavAnI ane apanAvavAnI je zakti pAiya bhASAmAM che te A bhASAmAM nathI, ane e mATe enA kahevAtA IjAradArono pavitratA saMbaMdhIno vadhu paDato Agraha javAbadAra che. 2-3. ekAkSarI ekavArthaka koza, ekAkSarI anekArthaka koza, anekAkSarI ekArthaka koza ane anekAkSarI anekArthaka koza A paikI ekAkSarI ekArthaka kozanI racanA svataMtra svarUpe bhAgye ja jovAya che, kemake prAyaH enI yojanA anekAkSarI ekArthaka kozamAM aMtargata karAvelI mAlUma paDe che. AthI kozanA traNa mukhya prakAra gaNAya. For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 4 : koza yAne nAmamAlA : [pra. A. 104-107] dhanaMjaya-nAmamAlA (u. vikramanI 11mI sadI) - AnA kartA eka di. gRhastha nAme dhanaMjaya 106 che. emaNe 46 padyonI anekArtha-nAmamAlA, rAghava-pANDavIya nAmanuM dvisaMdhAna-kAvya ane 39 ke 40 padyanuM saviSApahArastotra ema anya traNa kRtio racI che. "anekArtha-nighaMTu emanI kRti che ke emanA nAmarAzi dhanaMjayanI che eno nirNaya karavo bAkI rahe che. dvisaMdhAna-kAvyanA aMtima padyanI TIkAmAM enA kartAe-TIkAkAre dhanaMjayanAM mAtA, pitA ane 107 gurunA nAma anukrame zrIdevI, vasudeva ane dazaratha darzAvyA che. prastuta dhanaMjaya vikramanI agiyAramI sadInI pahelAM thayA che ema bedhaDaka kahI zakAya, kemake premeyakamalamArtaDa (pR. 402)mAM enA kartA prabhAcaMdra ane vAdirAjasUrie vi. saM. 1882mAM racelA pArzvanAthacarita ( )mAM emanA dvisaMdhAnakAvyano ullekha karyo che. ja(c)Ne racelI sUkitamuktAvalImAM je rAjazekharanA nAme eka 'sUkti dhanaMjayakRta dvisaMdhAnakAvyanI prazaMsArUpe jovAya che. e rAjazekhara kAvyamImAMsAnA kartAthI abhinna ja hoya to A dhanaMjaya dasamI sadInI pachI thayA nathI ema kahevAya. di. jinasenanA guru vIrasene dhavalA nAmanI TIkA vi. saM. 873mAM pUrNa karI che. emAM pR. 387mAM "hetAveva''thI zarU thatuM padya avataraNarUpe apAyuM che. A ja padya anekArtha-nAmamAlAmAM 40mAM (anya AvRtti pramANe 39mA) padyarUpe paNa jovAya che. e uparathI 5. mahendrakumAre dhanaMjayano samaya 1. A kRti (slo. 205)nI, dhanaMjayakRta anekArtha-nAmamAlA, 5. mohanalAla jainanI enA uparanI temaja prastuta kRti uparanI hiMdI "Adarza TIkA'' temaja anekArthavAcaka zabdo ane hiMdI artha sahitanI cothI AvRtti zrI haraprasAda jaina vi. saM. 1999mAM prakAzita karI che. AmAM pahelI nAmamAlAmAM kayA kayA zabdanA paryAya apAyA che tenI akArAdi krame noMdha che. prastuta dhanaMjaya-nAmamAlA aividya amarakIrtikRta bhASya, dhanaMjayakRta anekArtha-nAmamAlA ane enI TIkA, dhanaMjayakata anekArtha-nighaMTa ane ekAkSarI koSa temaja (1-2) baMne nAmamAlAnA ane (3) prathama nAmamAlAnA bhASyanA zabdonI, (4) yaugika zabdonI, (5) anekArtha-nighaMTunA zabdonI (6) bhASyagaNa avataraNonI temaja (7) bhASyagata graMtho ane graMthakAronAM nAmonI ema sAtanI akArAdi krame sUcI (anukramaNikAo), DaoN. pI. ela. vaidyanA aMgrejI temaja hiMdImAM ekeka pAnAnA prAkathana ane paM. mahendrakumAranI hiMdI prastAvanA sahita "bhAratIya jJAnapITha kAzI" taraphathI I.sa. 1950mAM prakAzita thaI che. enuM saMpAdana 5. zaMbhunAtha tripAThIe karyuM che. sAthe sAthe emaNe saMskRta TippaNIo ApI che. 2. A prakAzita che. juo uparyukta TippaNa. 3. A kAvya TIkA sahita "kAvyamAlA''mAM I. sa. 1895mAM prakAzita karAyuM che. A saMbaMdhamAM vizeSa mAhitI mATe juo prakaraNa 19. 4. A "kAvyamAlA"nA saptama gucchakamAM chapAyuM che. AnI trIjI AvRtti I. sa. 1907mAM chapAI che. 5. A prakAzita che. juo Ti. 1. 6. "dvisandhAne nipuNatAM sa tAM cakre dhanaJjayaH / yayA jAtaM phalaM tasya satAM cakre dhanaM jayaH / / " arthAt dhanaMjaye (arjune) dvi-saMdhAna kAvyamAM (bevaDA nizAna lagAvavAmAM je nipuNatA prApta karI ethI ene (kavine ane arjunane) sajjanomAM dhana ane kIrtirUpe phaLa maLyAM. 7. AnA kartA rAjazekharano ullekha somadeva (I. sa. 960)kRta yazastilakacaMpUmAM che. For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 2 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 navamI sadInI pachIno nathI ema kahyuM che, paraMtu pro. velaNakare ji. 20 ko. (khaMDa 1, pR. 211)mAM ema P 108 sUcavyuM che ke A padya mULe dhanaMjayanuM nahi, paraMtu koI prAcIna kRtinuM haze. zakasaMvat 705mAM harivaMza purANa racanArA di. jinasena pahelAe temaja jayadhavalAne saMvat 894mAM pUrNa karanArA di. jinasena bIjAe paNa kavionI prazaMzA karatI veLA dhanaMjayanuM nAma lIdhuM nathI e hakIkata paNa vicAravI ghaTe. dhanaMjaya-nAmamAlAnI I. sa. 1950nI uparyukta AvRttimAM 203 padyo che, jyAre anyatra 205 che. A AvRttinuM 201muM "padya dhanaMjayanI kRtinI prazaMsArUpa che eTale e dhanaMjayanuM kema hoI zake ? tema chatAM paM. mahendrakumAre ene dhanaMjayanuM ja mAnI emanI pUrva sImA nakkI karI che - di. akalaMka pachI eo thayA che ema kahyuM che. dhanaMjaya-nAmamAlAmAM asala baso ja paDyo hovAM joIe ema lAge che, jo ke enI eka AvRttimAM 203 ane bIjAmAM 205 padyo jovAya che. dhanaMjaye eka zabda uparathI zabdAMtara banAvavA mATe viziSTa paddhatino upayoga karyo che. dA. ta. "pRthvI'vAcaka zabdo rajU karI enI AgaLa "dhara" zabda joDI "parvata'vAcaka zabdo, "manuSya'vAcaka zabda AgaLa 'pati' joDI "nRpa'vAcaka zabdo ane 'vRkSa'vAcaka zabda AgaLa "carajoDI "vAnara'vAcaka zabdo banAvavAnI vAta emaNe kahI che. bhASya-enA kartA amarakIrti che. emaNe paryAyavAcaka zabdone rajU karatI A dhanaMjaya-nAmamAlA upara A bhASya saMskRtamAM racyuM che. e dvArA emaNe zabdadITha paryAyonI saMkhyA darzAvI pratyeka zabdanI P 109 vyutpatti sUtranA nirdezapUrvaka ApI enuM spaSTIkaraNa karyuM che. vaLI emaNe anya paryAyavAcaka zabdo koI koI vAra umeryA che. amarakozanI suprasiddha TIkAmAM enA TIkAkAra kSIrasvAmIe je zailIe kAma karyuM che e zailIe A bhASya racAyuM che. dhanaMjaya-nAmamAlA (zlo. 122)nA bhASya (pR. 62)mAM AzAdharamahAbhiSekano ullekha che. A di. AzAdhare vi. saM. 1300mAM anagAra-dharmAmRtanI samApti karI hatI eTale A amarakIrtinA samayanI pUrva sImA che. amarakIrtie bhASAnA prAraMbhamAM kalyANakIrtine namaskAra karyo che. e kalyANakIrti te vi. saM. 1350mAM jinayajJaphalodayane samApta karanAra ja hoya to e amarakIrtinA samayanI uttara sImA gaNAya. amarakIrtie haima nAmamAlAno spaSTa nirdeza karyo che eTale emano samaya A kRtinI racanA pachI lagabhaga pacAseka varSa jeTalo to moDo haze ja. nighaMTa-samaya-A nAmathI be pariccheda pUratI dhanaMjayanI nAmamAlAnI noMdha ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 212)mAM levAI che to e nAmamAlA te kaI ? dhanapAlIya koza (uM. vikramanI 11mI sadI)- A kozanA kartA janma vaidika dharmAvalaMbI vima dhanapAla che. AgaLa jatAM emanA laghu baMdhu zobhana munivarane hAthe pratibodha pAmI emaNe jaina dharma 1. A rahyuM e padya :___ "pramANamakalaGkasya pUjyapAdasya lakSaNam / dvisandhAnakaveH kAvyaM ratnatrayamapazcimam / / 201 / / " 2. juo DaoN. pI. ela. vaidyanuM prAkathana. For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 4 : koza yAne nAmamAlA : pri. A. 107-111] svIkAryo hato. emanA pitA ane pitAmahanAM nAma anukrame sarvadeva ane devarSi hatAM. e dhanapAlane suMdarI nAme bena hatI. e dhanapAla "dhArA'nagarInA rAjA "muMjanA mAnItA hatA. emane e rAjA 'sarasvatI' kahetA. muMja pachI gAdIe AvanAra bhoja rAjAe emane siddhasArasvata, kavIzvara ane B 110 kUrcAla-sarasvatInAM biruda ApyAM hatAM emaNe uparyukta koza uparAMta nIce mujabanI be saMskRta kRtio racI che : (1) patilakamaMjarI ane (2) zobhana-stutinI TIkA. emaNe sarvAze pAiyamAM nIce mujabanI cIra kRtio racI che :- (1) usabha-paMcAsiyA, (2) pAiya-lacchI-nAmamAlA, (3) vIra-thaI (30 pagho) ane (4) sAvayavihi. A uparAMta emaNe dasa padyanI 10vIra-thaI ardha-saMskRtamAM ane saccarimaMDaNa" mahAvIra ucchAha "apabhraMza'mAM racyAM che. A kavivara dhanapAle koza racyo hato ema abhi. ci. (kAMDa 1, glo. 1)nI svopajJa vivRti (pR. 1)mAM je 'vyutpattirdhanapAnataH' evo ullekha "kali.' hemacandrasUrie karyo che e uparathI anumAnAya che. eka 111 TippaNImAM 1800 zloka jevaDI nAmamAlAnA kartA tarIke dhanapAlano ullekha che.12 e nAmamAlA pAyalacchI-nAmamAlAthI moTI hoI enAthI to bhinna gaNAya, paNa zuM e nAmamAlA saMskRtamAM che ane te ja A * koza che ? vizeSamAM A koza racAyo tyAre dhanapAla "jaina" banyA hatA ke nahi e prazna paNa vicAravAno rahe 1. eo madhyadezamAM "saMkAsya' nAmanA nivezamAM rahetA hatA. ene saMyukta prAMtanA pharUkAbAda jillAnA saMkisa" gAma tarIke oLakhAvAya che. 2. emanuM vi. saM. 1031nuM dAnapatra maLe che. e rAjAnuM mRtyu vi. saM. 1050thI 1054nA gALAmAM thayuM hatuM. juo jai. sA. saM. I. (pR. 198) 3. juo tilakamaMjarI (zlo. 53). 4. emano samaya vi. saM. 1074thI 1116no gaNAya che. 5. A "kAvyamAlA" (85)mAM I. sa. 1903mAM chapAyelI che. 6. A stuti A TIkA sahita" "A. sa" taraphathI I. sa. 1926mAM chapAI che. vaLI e stuti "A. sA." taraphathI anya saMskRta TIkAo sahita I. sa. 1930mAM prakAzita thaI che. A baMnenuM saMpAdana meM karyuM che. 7. A "de. lA. jai. pu. saM." taraphathI I. sa. 1933mAM prakAzita thaI che. emAM Aja dhanapAlanI virodhAlaMkArathI vibhUSita 30 ponI vIrakuI temaja dasa padyonI ardha-saMskRta vIra-stuti chapAyelI che. AnuM saMpAdana mAre hAthe thayuM che. 8. AnI racanA vi. saM. 1029mAM thayAno emAM ullekha che. A prakAzita che. enA paricayAdi mATe juo pA. bhA. sA. (pR. 56, 58, 242 ane 243). 9-10. A prakAzita che. juo Ti. 5. 11. A "jai. sA. saM." (khaMDa 3, aMka 3)mAM chapAyelo che. enA paricayAdi mATe juo pA. bhA. sA. (pR. 203). 12. juo jai. sA. saM. I. (pR. 199). For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 che, jo ke ahIM to emaNe jaina tarIke A koza racyAnuM meM mAnI lIdhuM che. vizeSamAM A koza zabdonI kevaLa vyutpatti pUrato ja nahi haze, paraMtu enA paryAyo pUrA pADato haze evI huM kalpanA karuM chuM. nighaMTu (la. vi. saM. 1080)- vardhamAnasUrie vi. saM. 1140mAM manoramA-cariya racyuM che. enI prazasti (zlo. ) uparathI jaNAya che ke (vi. saM. 1080mAM buddhisAgara vyAkaraNa racanArA) buddhisAgarasUrie vyAkaraNa, chaMda, nighaMTu, kAvya, nATaka, kathA, prabaMdha ityAdi racyAM che. Ama ahIM je nighaMTuno ullekha che tethI abhi. ci. jevo koza samajavAno haze. jo e vanaspatine aMgeno ja koza hoya ane sAthe sAthe e saMskRtamAM hoya e e haima nighaMTu-zeSa karatAM prAcIna gaNAya. buddhisAgarasUrino A koza ke emaNe racelI kAvya, nATaka, kathA ke prabaMdhane aMgenI koI kRti hajI sudhI to maLI Avela nathI. abhidhAna-cintAmaNi (la. vi. saM. 1207)- A nAmamAlAnA-kozanA kartA "kali.' hemacandrasUri che. emaNe A koza uparAMta anekArtha-saMgraha ane "nighaMTuzeSa temaja desiya (dezya) zabdone aMge rayaNAvali yAne desisasaMgaha ema bIjA traNa kauzo racyA che, ane e dvArA vyAkaraNanA jJAnane sakriya banAvavA mATe ane vidyArthIone saMskRtAdi bhASAnuM jJAna meLavavA mATe mArga mokaLo karyo che. 1. peindrakumAra pagAriyA saMpAdita manoramAkahA nAme A ela.DI.isTI. amadAvAdathI prasiddha che.] 2. AnA artha mATe juo nighaMTu-zeSane lagatuM mAruM lakhANa (pR. 124). 3. A koza vidyAkara mizra I. sa. 1808mAM kalakattAthI bahAra pADayo hato. tyArabAda e abhidhAna-saMgrahamAM bIjA bhAga tarIke ""mahAvIra jaina sabhA" taraphathI khaMbhAtathI zakasaMvat 1818mAM prasiddha karAyo hato. vaLI e koza svapajJa vivRti sahita "ya. jai. graM." taraphathI vIrasaMvat 2446mAM chapAvAyo che. bIjA bhAga tarIke mULa kozamAMnA zabdonI sUci temaja svapajJa vivRtimAM noMdhelA zeSa zabdonI sUci, svopajJa vivRtimAM nirdezAyelA graMthakAronI nAmAvalI sahita A ja saMsthA taraphathI e ja (vIrasaMvat 2446) varSamAM prakAzita thayo che. bIjA bhAganuM tamAma saMpAdana munizrI jayaMtavijayajIe karyuM che. vaLI "mukti-kamala-jaina-mohanamAlA"mAM 21mA puSpa tarIke e koSa svapajJa tattvAbhidhAyinI vRttine anusaranArI ratnaprabhA vyAkhyA temaja zeSanAmamAlA, jinadevakRta ziloMcha ane sudhAkalazakRta ekAkSara-nAmamAlA e traNa pariziSTo sahita chapAyo che. enuM saMzodhana munizrI dharmavijayajIe (have zrIvijayadharmasUrie) karyuM che. A uparAMta "de, lA. jai. pu. saM." taraphathI A koza akArAdi kramapUrvakanI zabdAnukramaNikA temaja nignalikhita anya kRtio sahita I. sa. 1946mAM prakAzita karAyo che (a) zeSanAmamAlA, (A) jinadevakRta ziloMjI, (I) (haima) nighaMTuzeSa, (I) (haima) liMgAnuzAsana, (6) ekAkSara-koza, (U) puruSottame racelo zabdabhedaprakAza ane (8) sudhAkalazakRta ekAkSara-nAmamAlA. vi. saM. 2032mAM jaina sAhityavardhakasabhA a. ci. svopajJaTIkA sAthe pragaTa karyo che. saMpAdaka A. hemacandrasUrie sArtha zabdasUcI paNa ApI che. AnI bIjI AvRtti hamaNAM ja bahAra paDI che. muni pUrNacandra vi. Adie saMkalita karela abhidhAna vyutpatti prakriyAkoza' vi. 2044mAM ji. A. Tra. dhvArA be bhAgamAM bahAra paDyo che. AmAM a. ci. nA zabdo akArAdikrame ane sAme TIkAno aMza paryAya tathA artha gujarAtImAM Apyo che. saM. municandra vi.] 'sArtha zabdAvalI' nAme paNa abhidhAna ci. zeSa, ziloMjInA zabdo akArAdikrame pragaTa thayela che.] 4-5 Ano paricaya AgaLa upara apAyo che. 6. AnA paricaya mATe juo pA. bhA. sA. (pR. 58-59). For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 4 : koza yAne nAmamAlA : pri. A. 111-114] yojanA A nAmamAlAmAM rUDha, yaugika yAne vyutpatti vaDe siddha ane mizrazabdone amarakozanI peThe bhinna bhinna kAMDamAM paryAyavAyaka zabdo sahita rajU karAyA che. ahIM nIce mujabanAM nAmathI alaMkRta 113 cha kAMDo cheH (1) devAdhideva, (2) deva, (3) marya, (4) tirya, (5) nAraka ane (6) sAdhAraNa, emAM zlokonI saMkhyA nIce mujaba cheH86, 250, 197, 423, 7 ane 178. Ama ahIM ekaMdara 1541 zloko che. e dRSTie A koza amarakozathI lagabhaga doDho che. mahattva-abhi. ci.mAM keTalAka dezya' zabdo paNa saMskRta tarIke noMdhAyelA jaNAya che. AthI gujarAtI vagere prAdezika bhASAonA abhyAsI mATe A koza upayogI che. viSaya-prathama kAMDamAM RSabhadeva vagere 24 tIrthakaronAM nAma ane lAMchana, emanA yakSAdinAM nAma, tIrthaMkaranA 34 atizaya vagere bAbato che. dvitIya kAMDamAM devo saMbaMdhI mAhitI apAI che. vaLI kAlacakrane aMgenA utsarpiNI ane avasarpiNI e be vibhAganA cha cha ArAonuM varNana che. 147mAM zlokamAM "buddha mATe "catusviMzajjAtakaza' evo paryAya apAyo che, ane enI svopajJa vivRti (pR. 100-101)mAM 34 jAtaka gaNAvAyAM che. trIjA kAMDamAM manuSyavAcaka zabdo, manuSyanI zizutvAdi avasthAo, khAdyAdi padArtho, rogo vagerene aMgenA zabdo temaja sagapaNa sUcaka zabdo ityAdi apAyA che. cothA kAMDamAM pRthvIkAyAdi pAMca prakAranA ekendriya, traNa prakAranA vikasendriya ane traNa jAtanAM re 114 paMcendriya tiryaMca saMbaMdhI zabdo noMdhAyA che. pAMcamAM kAMDamAM nArakone lagatA zabdo che. chaTTA kAMDamAM bhuvana ane jIva temaja rUpa vagere pAMca jAtanA viSayone lagatA zabdo che ane aMtamAM avyayonI sUcI che. upayoga-amarakozamAMnA keTalAka zloko A kozamAM gUMthI levAyA hoya ema jaNAya che. evI rIte vyADi vagerenA kozono paNa upayoga thayo hoya to nA nahi. keTalIka vAra nAmollekha vinA paNa Ama karAyuM hoya to temAM kaMI nAnama nathI, kemake hemacandrasUrie maulika racanAno dAvo karyo nathI. emane kaMI potAnA pAMDityanuM pradarzana karavAno moha na hato. eo to vAtsalyabhAve sarvopayogI vastu sugama svarUpe jagat samakSa mUkavA ane gujarAtane sarvataMtra-svataMtra banAvavA icchatA hatA. racanA-samaya-abhi. ci.nA prAraMbhamAM "siddhazAbdAnuzAsana:" evuM vizeSaNa hemacandrasUrie potAne mATe vAparyuM che. enA uparanI svopajJa vivRtimAM 'siddha'no artha 'pratiSThA pAmela' evo emaNe 1. amarakozamAM liMgono sAthe sAthe ja aMtargata svarUpe vicAra karAyo che, jyAre ahIM kAMDa 1, zlo. 19mAM sUcavAyA mujaba e mATe liMgAnuzAsana jovAnI bhalAmaNa karAI che. 2. AvA keTalAka zabdo hamasamIkSA (pR. 75-77)mAM noMdhAyA che. For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 karyo che. A uparathI e phalita thAya che ke emanuM paMcAMga vyAkaraNa taiyAra thaI AdarapAtra banyuM tyAra bAda A koza emaNe racyo che. trIjA kAMDanA nimnalikhita glo. 376-377 uparathI e anumAna dorAya ke kumArapAla narezvara "paramAIta' yAne jaina banyA ane emaNe rAjyakArabhAra calAvavA mAMDayo tyAra pachI A kozanI racanA thaI cheH "kumArapAlazcaulukyo rAjarSiH paramArhataH / / 376 / / mRtasvamoktA dharmAtmA mArivyasanamArakaH / " P 115 A uparathI A koza vi. saM. 1199 pachI cAreka varSe hemasamIkSA (pR. 70) pramANe vi. saM. 1200-8mAM racAyo hoya ema jaNAya che. svopajJa vivRti-AnuM nAma tattvAbhidhAyinI hoya ema lAge che.' lagabhaga sADA ATha hajAra zloka jevaDI A vivRtimAM prAraMbhamAM zlo. 3mAM kahyuM che ke vAsuki ane vyApinAM prAmANya, dhanapAlamAMthI cispati vagerenA prapaMca ahIM lakSyamAM levAyAM che. Ama AnI racanAmAM sAdhanIbhUta graMthono saMkSepamAM nirdeza che. A uparAMtanA graMthakAronAM nAma "ya. je. graM."nI uparyukta AvRtti ane e pUrve oTTo boTaliMka ane cArlsa riyu dvArA saMpAdita AvRtti uparathI jANI zakAya che. emAMthI zvetAMbara Adya vaiyAkaraNa buddhisAgara ane viSNupurANa e be nAma huM ahIM noMdhuM chuM. vivRti (pR. 13)mAM triSaSTino ullekha che ane pR. 100mAM vADinA AdhAre 34 jAtakonAM nAma apAyAM che. A vivRti uparAMta A abhi. ci. upara nIce mujabanI nAnI moTI bIjI sAta TIkA che :(1) TIkA-AnA kartA kuzalasAgara che. P 116 (2) sAroddhAra-kharataram gacchanA jJAnavimalanA ziSya zrIvallabhagaNie A TIkA vi. saM. 1667mAM racI che. durgapadaprabodha nAmanI TIkA te A ja che ? Ai. dharmadhuraMdharasUri saMpAdana kare che.] (3) vyutpatti-ratnAkara- kalyANasAgarasUrinA rAjyamAM "aMcala' gacchanA ravicandranA ziSya devasAgaragaNie vi. saM. 1686mAM A TIkA racI che. [saMpA. paM.zrIcandravijaya ga. prakA. rAMdera roDa jaina saMgha-sUrata] (4) TIkA-AnA kartA bhAnucandramaNi che (5) TIkA-AnA racanAra sAdhuratna che. (6) avacUri-jai. graM. (pR. 310) pramANe A avacUri 4500 zloka jevaDI che ane enI hAthapothI pATaNamAM che. AnA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. (7) "ratnaprabhA-AnA kartA 5. vAsudevarAva janArdana kazeLIkara che. emAM keTalIka vAra saMskRta zabdanA gujarAtImAM artha apAyA che. dA. ta. juo pR. 106 ane 107. bIjaka-abhidhAna-cintAmaNi-nAmamAlA-bIjaka e nAmanI traNa kRtio jovAya che1. ". ka. jai. mo.'mAM chapAyelI ratnaprabhAnI pratyeka kAMDanA aMtamAM apAyelI) pumbikA jotAM jaNAya che. dA.ta. iti paramArhata0 nAmamAlAyA svopajJatattvAbhidhAyinI-vRttyanusAriNIratnaprabhAvyAkhyAyAM prathamo devAdhidevakANDaH" 2. Otto Bohtlingk. 3. Charles Rieu. 4. A prakAzita che. juo pR. 112, Ti 1= 64 Ti. 3 For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 4 : koza yAne nAmamAlA : pri. A. 114-118] 67 (1) 'tapA' gacchanA hIravijayasUrinA ziSya zubhavijayagaNie vi. saM. 1961mAM racelI kRti. (2) devavimalagaNikRta kRti. (3) ajJAtakartuka kRti. abhidhAna-ciMtAmaNi-nAmamAlA-pratIkAvalI-AnI eka hAthapothI "bhAM. prA. saM. muM."mAM che. P 117 kartAnuM nAma jANavAmAM nathI.' zeSanAmamAlA yAne zeSasaMgrahanAmamAlA-abhi. ci.mAM nahi noMdhAyelA evA keTalAka zabdono A koza che. e paNa hemacandrasUrinI racanA che. emAM 204 (1+9+6341+2+8) zloka che. A zabdakoza upara zrIvallabhagaNinI ane koIka anyanI ekeka TIkA che. ziloMcha (vi. saM. 1433)- abhi. ci.nAM bIjA vadhArA tarIke 140 zlokano ziloMcha jinadeve "tri-vasu-indu(?)thI sUcita varSamAM racyo che. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 383) pramANe A racanA vi. saM. 1433mAM thaI che. jJAnavimalanA ziSya zrIvallabhe vi. saM. 1654mAM AnA upara TIkA racI che. zabdarapradIpa (u. vi. saM. 1295)- sumatigaNie gaNatarasaddhasayaganI vi. saM. 1295mAM racelI vRttimAM Ano aneka vAra ullekha karyo che. kalyANamalle paNa zabdaratnapradIpa racyo che te to A kRti nathI ? jo e ja hoya to A ajaina kRti che. zabdacandrikA- A kozanI 17patronI hastalikhita prati lA. da.vidyAmaMdiramAM che. enA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. A prati apUrNa hoya to enA pachInA patramAM kadAca kartAnuM nAma haze. AnA Adya padya uparathI enuM nAma "bAlabodha-paddhati ane dvitIya uparathI manoramA nAma hovAnuM anumanAya che. hiAMsiyAmAM zabdacandrikA' che. sundaraprakAza, padArthacintAmaNi kiMvA zabdArNava (u0 vi. saM. 1619)-padmamerunA ziSya 2 118 padmasuMdare A koza pAMca prakaraNamAM racyo che. enI eka hAthapothI vi. saM. 1619mAM lakhAyelI che. A kozane keTalAka padArthacittAmaNi ane zabdArNava e nAmathI paNa oLakhAve che. di. AnaMdamerunA ziSya padmamerunA ziSya padmasuMdare covIsa tIrthaMkaranA caritrarUpa ane rAyamalla nAmanA zrAvakanA nirdezapUrvakanuM rAyamallAnyudaya kAvya vi. saM. 1615mAM racyuM che to uparyukta padmasuMdara te ja A che ? zabdabhedanAmamAlA (u. vi. saM. 1650)- A mahezvaranI kRti che. enA upara "kharatara' gacchanA bhAnumerunA ziSya jJAnavimale vi. saM. 1654mAM 3800 zloka jevaDI vRtti racI che. zuM A 1. nAgavarmAe je abhidhAna-ratnamAlA rano ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 14)mAM ullekha che tene prastuta abhi. cisAthe kaMI saMbaMdha che kharo ? 2. "ya. je. graM."nI AvRttimAM "zeSaa"nA ullekhapUrvaka e zabdo te te sthAnamAM vivRtimAM apAyA che, jyAre boTaliMka ane riyunI AvRttimAM e pariziSTa rUpe chapAyA che ane abhidhAna-saMgrahamAM sAtamA koza tarIke apAyA che. "de. lA. jai. pu. saM."nI AvRttimAM paNa A koza che. 3. juo hamasamIkSA (pR. 77-78). 5. "de, lA. jai. pu. saM." taraphathI prasiddha thayelI AvRttimAM 1831no ullekha che te brAMta che. 6. juo ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 383). 7. jai. graM. (pR. 311)mAM je mahezvaranI kRti tarIke liMgabhedanAmamAlAno ullekha che teo ja A che? ahIM liMgabhedanAmamAlAnI koIe vRtti racyAnI noMdha che. vizvakozanA racanAranuM nAma paNa mahezvara che. 8. juo ji. 2. ko. (naM. 1, pR. 373). ahIM A kRtinuM zabdabhedaprakAza evuM nAmAMtara apAyuM che. For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 mULa kRti puruSottamadeve racelA zabdabhedaprakAzanA jevI che ? jo ema ja hoya to emAM agAra ane AgAra, agA ane AgA, arAti ane ArAti ema jarA jarA pheraphAravALA ekArthaka zabdonI sUcI haze. [paMDita vinayasAgara dvArA za. me. pra.nI mudraNayogya prati taiyAra karavAmAM AvI che. enuM saMpAdana TuMka samayamAM thanAra che.] nAmasaMgraha, nAmamAlAsaMgraha kiMvA viviktanAmasaMgraha (la. vi. 1660)- AnA kartA upA. P 119 bhAnucandragaNi che. eo vijayadAnasUrinA ziSya sakalacandranA ziSya sUcandranA ziSya thAya che. emane vi. saM. 1648mAM lAhoramAM "upAdhyAya' pada maLyuM hatuM. eo mogala samrATu akabara AgaLa dara ravivAre sUryasahastranAma bolatA hatA. e upA.ne zAMticandra nAme eka vidvAna ziSya hatA. A bhAnucandramaNie nIce mujabanI kRtio racI cheH (1) (prastuta) nAmamAlAsaMgraha, (2) ratnapAlakathAnaka (la. vi. saM. 1662) ane (3) sUryasahastranAma. A uparAMta emaNe nimnalikhita graMtho upara vRtti racI che (1) kAdaMbarI (pUrvArdha), (2) vasaMtarAjazakuna, (3) vivekAvilAsa ane (4) sArasvata vyAkaraNa. prastuta nAmamAlAne enA kartAnA nAma uparathI bhAnucandranAmamAlA tarIke keTalAka oLakhAve che ema jai. graM. (pR. 311)mAM e nAmathI enI noMdha jotAM jaNAya che. A nAmamAlAmAM abhi. ci.nI P 120 peThe cha kAMDa che ane enAM nAma paNa e ja pramANe che. A nAmamAlAmAMthI keTalAMka avataraNo "bhAnucandramaNicarita (pR. pa6)mAM apAyAM che. 1. A 54 padyanI nAnakaDI kRti "de, lA. jai. pu. saM." taraphathI prakAzita "abhidhAnacintAmaNikoza"nI AvRttimAM chapAI che. juo pR. 112. 2. juo jai. sA. saM. I. (pR. 595). 3. enA mukhya pradhAna abula phajale AIna-e-akabarImAM akabaranA darabAranA eka ullekhayogya vidvAna tarIke bhAnucandramaNinI noMdha lIdhI che. bAdazAha jahAMgIre jahAMgIrenAmAmAM paNa emano vidvAna tarIke nirdeza karyo che. 4. AnA uttarArdhanI TIkA siddhicandramaNie racI che. A guru-ziSyanI TIkA sahita mULa kRtinI chaThThI AvRti nirNayasAgara mudraNAlaya" taraphathI I. sa. 1921mAM chapAI che. [AnuM saMpAdana muni hitavardhanavi. kare che.] 5. A kRti "veMkaTezvara mudrANAlaya" taraphathI vi. saM. 1963mAM chapAI che. 6. A kRti "DAyamaMDa jyubili presa"nA vyavasthApake amadAvAdathI I. sa. 1898mAM prakAzita karI hatI. tyAra bAda e AgrAthI "sarasvatI-graMthamAlA"mAM grathAMka 1 tarIke vi. saM. 1976mAM prasiddha karAI che. 7. AnI vRtti vi. saM. 1671mAM racAI che. 8.ji.2. ko. (khaMDa 1, pR. 452)mAM sUryasahastranAmanI vRttinA racanAra tarIke prastuta bhAnucandramaNino ullekha che. sviopajJaTIkA sAthe sUryasahasranAmanuM saMpAdana A. dharmadhuraMdharasUri karI rahyA che.] 9. A si. je. graM. mAM i. sa. 1941mAM prakAzita che. For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 4 : koza yAne nAmamAlA : [pra. A. 118-121] "zabda-saMdoha-saMgraha-A kRti jai. graM. (pR. 313)mAM noMdhAyelI che ane ahIM enI 479 patranI tADapatrIya prati hovAno ullekha che. A hakIkata barAbara hoya to A mahattvanI kRti gaNAya. - zAradIyanAmamAlA yAne zAradIyAbhidhAnamAlA - (la. vi. saM. 1660) - A "nAgapurIya tapA' gacchanA harSakIrtisUrinI racanA che. eo candrakIrtisUrinA ziSya thAya che. emaNe yogacintAmaNi ane vaidyakasAroddhAra e be vaidyaka kRtio racI che. e uparAMta emaNe jyotiHsAra racyo che. vaLI emaNe nimnalikhita kRtionI TIkA racI che : kalyANa maMdira-stotra, bRhacchAnti-stotra, sijUra-makara, zrutabodha, dhAtupATha ane se-anikArikA. zeSanAmamAlA yAne zeSasaMgrahanAmamAlA (la. vi. saM. 1670 ?) - A sAdhukIrtinI kRti che. P 121 zuM e koI nAmamAlAnI puravaNIrUpa racanA che ? vaLI A sAdhu kIrti kayA gacchanA che ane eo konA ziSya che enI paNa tapAsa thavI ghaTe. zuM eo dhAturatnAkara upara vi. saM. 1687mAM kriyAkalpalatA racanAra sAdhusuMdaragaNinA guru che ? "zabdaratnAkara (la. vi. saM. 1680)-AnA kartA "kharatara' gacchanA sAdhusundaragaNi che. emaNe uktiratnAkara temaja kriyAkalApa nAmanI svapajJa vRttithI vibhUSita dhAturatnAkara (yuktisaMgraha, pArthastuti vagere) racyA che. A vRtti emaNe vi. saM. 1680mAM racI che. zabdaratnAkara e padyAtmaka kRti che. e cha kAMDamAM vibhakta karAI che. enAM nAmo anukrame arhata, deva, mAnava, tiryaca, nAraka ane sAmAnya ema rakhAyAM che. laghutamanAmakoza(vi.saM. 2005)- A AgamoddhArake bAlajIvone udezIne padyamAM racelI kRti che. A ghaNo nAno koza che. e abhi. ci.nA pravezadvAranI garaja sAre tema che. 1. AnI noMdha ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 314)mAM jai. graMTanA AdhAre karAI che. ahIM AnI koI bIjI hAthapothIno ullekha nathI. 2. A harSakIrtisUrinI potAnI kRti che ane e sArasvata vyAkaraNane aMge che. e vi. saM. 1663mAM racAi che. enA upara dhAturaMgiNI nAmanI svapajJa vRtti che. 3. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR0 452) pramANe to A mULa kRti paNa harSakIrtisUrie vi. saM. 1662mAM racI che. enI svopajJa vRtti vi. saM. 1669mAM racAI che. 4. jai. sA. saM. I. (pR. 193) pramANe harSakIrtisUrie sArasvatadIpikA racI che. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 433)mAM to A nAmanI kRtinA kartA tarIke candrakIrtisUrino ullekha che ane e emaNe vi. saM. 1664mAM racI che. 5. "ya. jai. graM."mAM graMthAMka 36 tarIke A kRti vIrasaMvat 2439mAM prakAzita karAI che. emAM aMtamAM zabdonI akArAdi krame sUcI che. 6. A kRti "jai. pu. pra. saM." taraphathI suratathI vi. saM. 2005mAM prakAzita karAI che. For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 nAmakoza- kharataragacchIya ratnasAranA ziSya sahajakIrtinI A racanA che. liMganirNaya sAthe e cha kAMDamAM racAI che. [suzIlanAmamAlA- A. suzIlasUri. pra. suzIla. jJAna. sirohI.] AMzika kozo sAmAnya rIte kozamAM samagra varNamALAnA akSarone sthAna hoya che ane sAthe sAthe emAM vividha viSayanA zabdo rajU karAyelA hoya che. paraMtu keTalIka vAra amuka ja akSaronA banelA zabdono athavA to koI eka ja viSayane lagatA zabdono koza najare paDe che. je koza amuka ja varNavALA zabdono bodha karAve che ane huM "AMzika koza" kahuM chuM. evI rIte je koza amuka ja viSaya pUratA zabdo rajU kare che tene paNa huM "AMzika koza" kahuM chuM. Ama AMzika koza be prakAranA che. temAM prathama prakAranA kozonI have huM noMdha lauM chuM. P 122 paMcavargasaMgrahanAmamAlA (la. vi. saM. 1525)- A 'sahasrAvadhAnI' munisuMdarasUrinA ziSya zubhazIlagaNinI kRti che. enuM nAma vicAratAM ema lAge che ke jo e "koza'ja hoya to emAM ka-varga ityAdi pAMca varganA ja zabdonI sUcI apAI haze. A gaNie vi. saM. 1518mAM zatruMjayakalpakathA ane vi. saM. 1540mAM zAlivAhanacaritra racela che. cakSaranAmamAlA-A kRtinuM nAma vicAratAM be vikalpa hure che : (1) emAM babbe akSaravALA badhI jAtanA zabdo haze. (2) amuka ja be akSaravALA zabdo haze. paMcavargaparihAranAmamAlA-A jAtanI kRtimAM ku thI me sudhInA 25 akSarone jatA karI bAkInA yu, 2, , va, za, Sa, suM ane huM e ATha akSaro paikI ochAvattA akSaronA banelA zabdone sthAna apAya che. varNonI utpattinA adhikaraNa-bhAvane dhAraNa karanAruM zarIranuM avayava e varNonuM sthAna gaNAya che. AvA sthAno tarIke (1) chAtI, (2) kaMTha, (3) mastaka, (4) jIbhanuM mULa, (5) dAMta, (6) nAka, (7) be hoTha ane (8) tALavuM ema ATha sthAno nimnalikhita padyamAM gaNAvAyAM che - kaI thAnani vanAmu: 8: ziratathI | nivAmUnaM TutArza nAsi%okI 2 tAtu 2 A paikI oSThasthAnIya varNa tarIke nIce mujabanA akSaro gaNAvAya che:P 123 pa-varga, - (daMtokya) uM, U, o, au ane upabAnIya - 5, pha, ba, bhU ane meM e pAMca varNo pa-varganA gaNAya che. e uccAravA mATe hoThanI jarUra paDe che. asalanA jamAnAmAM keTalIka vAra evI vAkcAturyanI (acrobatic feat) harIphAI yojAtI hatI ke emAM bhAga lenAra evA zabdo uccArato ke emAM 5 thI m sudhInA pAMca varNo paikI ekeno uccAra karavAno vAro na Ave. A harIphAImAM bhAga lenAranA upalA hoThe siMdUra lagADAto ke jethI e jo bhUlecUke pa-vargano varNa bole to e hoTha nIcalA hoThane aDake ane tenI khabara e siMdUrathI raMgAtAM tarata ja paDI jAya. 1. A nAmanI eka kRti aprasiddha che. enI hAthapothIo jesalamera ane kAzInA bhaMDAramAM che. For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 4 : koza yAne nAmamAlA : pri. A. 121-125] jinabhadrIya apavarga-nAmamAlA (la. vi. saM. 1250)- AnA kartA "kharatara' gacchanA jinabhadrasUri che. eo jinavallabhasUrinA ziSya thAya che. vaLI eo jinapriyanA temaja jinadattasUrinA paNa bhakta thAya che. emaNe 220 gAthAmAM jiNasattari racI che. emaNe "bhAMDAgArika' nemicandra racelA sakrisayaga (paTizataka)nI tapAratnakRta vRttinuM saMzodhana vi. saM. 1501mAM karyuM hatuM. emaNe jesalamera, jAbAlipura (jAlAra), devagiri, ahipura (nAgora) ane aNahilapura pATaNanA bhaMDAro jAtajAtanAM suMdara pustako vaDe bharI dIdhAM hatAM. emanI A nAmamAlAmAM ... thI m paikI eke akSara jemAM Avato hoya evA zabdo apAyA che. Ama A ekArthaka anekAkSarI kozanuM maryAdita svarUpa rajU kare che. Aja nAmamAlAne ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 227)mAM paMcavarga parihAranAmamAlA kahI che, paNa te vicAraNIya jaNAya che, kemake 124 evI kRtiomAM to pAMce varganA akSarono nahi ke kevaLa pa-varganA akSarono abhAva hoya che. jinacandrIya apavarga-nAmamAlA-A kadAca uparyukta ja kRti haze. tema na hoya to enA kartA jinacaMdrasUri che. jai. graM. (pR. 309)mAM 215 zloka jevaDI eka ajJAtakartuka apavarga-nAmamAlAnI noMdha che. nighaMTu-zeSa (la. vi. saM. 1210)- vaidika zabdonA samUhane "nighaMTu' kahe che. enA upara yAo nirukta racyuM che. Ama 'nighaMTu' zabda atiprAcIna che. "nighaMTuno bIjo artha "vanaspationAM nAmono samUha' ema prAcIna samayathI karAto Avyo che ema dhanvantari-nighaMTu, rAjakoza-nighaMTu, sarasvatI-nighaMTu, hanuman-nighaMTu ityAdi nAmo jotAM jaNAya che. prastuta nighaMTu-zeSamAMno 'nighaMTu' zabda A bIjA arthamAM vaparAyo che. Ama A vanaspatino koza (botanical dictionary) che. enA kartA kali.' hemacandrasUri che. emaNe A koza cha kAMDamAM vibhakta karyo che. enAM nAma ane zloka-saMkhyA nIce mujaba cheH (1) vRkSa (glo. 181), (2) gulma (zlo. 105), (3) latA (zlo. 44), (4) zAka (glo. 34), (5) vraNa (zlo. 17) ane (6) dhAnya (zlo. 15): P 125 Ama A 396 zlokomAM guMthAyelo koza vaidakazAstra mATe paNa upayogI che. 1. "apavarga"nA be artha thAya che : pa-vargathI rahita ane mokSa pahelo artha atre prastuta che. 2. emano vistRta paricaya vijJaptitriveNInI prastAvanAmAM jinavijayajIe Apyo che. 3. A koza "abhidhAna-saMgraha"mAM chaTTA koza tarIke zakasaMvat 1818mAM chapAyo che. "de. lA. jai. pu. saM." taraphathI paNa A abhi. ci. vagere sahita I. sa. 1946mAM chapAyo che, paraMtu emAM prAraMbhamAM 2-15 padyo nathI. 17muM padya tUTaka che ane trIjA kAMDamAM paNa eka padya adhUruM che. A paristhiti jotAM vi. saM. 1280mAM lakhAyelI hAthapothI meLavI enuM pharIthI saMpAdana thavuM ghaTe. 4.pra. ca. (iMga 12, zlo. 837)mAM cAra makozo gaNAvatAM "koza'ne badale "nighaMTu' zabda vaparAyo che. Ama ahIM 'zabdono samUha' evo artha 'nighaMTu'no karAyo che. 5. vanaspatinA A cha bhedo zyAmAcArye paNavaNA (paya 1)mAM vanaspatikAyanA adhikAramAM 'pratyeka-zarIra' bAdara vanaspatikAyanA vRkSa, guccha, gulma, latA, vela, parvaga, tRNa, valaya, harita, auSadhi, jalaru ane kuhaNa ema je bAra bhedo gaNAvyA che tenuM temaja vinayavijayagaNie vi. saM. 1708mAM racelA lokaprakAza (sa. 5, zlo. 98)mAM paNa ApelI A ja hakIkatanuM smaraNa karAve che. A baMne kRtiomAM vRkSAdi bArenAM udAharaNo apAyAM che. For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7ra jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 sAdhana-De. vhIlara (Buhler)nA mate dhanvantari-nighaMTu ane ratnaparIkSAno A nighaMTuzeSanI racanAmAM upayoga karAyo haze. racanA-samaya-A kozanA Adya padyamAM kahyuM che ke enArtha, nAnArtha ane dezya ema traNa jAtanA zabda-samucyaya (arthAt abhi. ci, anekArtha-saMgraha ane rayaNAvalI e traNa kozo) jeNe racyA che evo huM arihaMtonAM caraNa-kamaLane namIne nighaMTu-zeSa kahIza. A uparathI A koza cAra kozo paikI chello racAyo che ema phalita thAya che. abhi. ci. (kAMDa 4, zlo. 267)nI svopajJa vivRti (pR. 484)mAM nIce mujabanI paMkti che. "pippalAdivRkSajAtInAM tu nAmazeSo'smadupajJanighaNToravaseyaH' P 126 arthAt pIpaLA vagere vRkSonI jAtionAM nAma ame racelA nighaMTuthI jANavAM. A uparathI ema kahI zakAya ke svapajJa vivRti racAyA pUrve A koza racAyo che athavA to enI sAthe sAthe AnI racanA karAI che. TIkA-jJAnavimalanA ziSya zrIvallabhe A racI che. emaNe A TIkAno ullekha abhi. ci. uparanI potAnI TIkAmAM karyo che. [nighaMTuzeSa- zrIvallabhanI TIkA sAthe A graMtha munizrI puNyavijayajI dvArA saMpAdita thaI lA.davidyAmaMdira amadAvAdathI i.sa. 1968mAM prathamavAra ja chapAyo che. aneka upayogI pariziSTa va.thI samRddha che.] nighaMTu-saMgraha-akalaMkadevanI kRti tarIke ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 212)mAM AnI noMdha che, paNa A zI kRti che ? auSadhInAmamAlA-jai. graM. (pR. 310)mAM A kRtinI cAra patranI eka hAthapothI amadAvAdamAM hovAno ullekha che. A ajJAtakartuka kRti che. enuM nAma vicAratAM ema bhAse che ke emAM auSadhionAMvanaspationAM nAma gaNAvAyAM haze. bIja-nighaMTu-A ajJAtakartRka kRtinI noMdha jai. graM. (pR. 311)mAM che. zuM emAM jAtajAtanAM bIjano ullekha haze ? [nighaMTu- bhA.1-2. gujarAtI pustakamaMDaLa vaDodarAthI 1999mAM bIjI AvRtti pragaTa thai che.] [2] anekArthaka kozo anekArtha-nAmamAlA (u. vikramanI 11mI sadI)-A di. gRhastha dhanaMjaye 46 padyamAM racelI nAmamAlA che. emAM anekArthI zabdone sthAna apAyuM che. A koza upalabdha jaina sAhityanI apekSAe sauthI prathama che. AnA upara eka avacUri jevI saMkSipta saTIkA che. 1. A nighaMTu Aje aprApya gaNAya che, paraMtu hemacandrasUrinA ziSya mahendrasUrinI to e sAme hoya ema anekArthasaMgrahanI e ziSya racelI TIkA jotAM jaNAya che. 2.jai. graM. (pR. 311)mAM mAtRkAnighaMTa nAmanI kRti Dekkana kolejamAM hovAnI noMdha che ane enA kartA tarIke mahIdAsano ahIM ullekha che. zuM A koI jaina nAmamAlA che ? 3. emanI anya kRtio mATe juo pR. 61. 4. A prakAzita che. juo pR. 61. For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 4 : koza yAne nAmamAlA : pri. A. 125-128] 73 anekArtha-nighaMTu-A paNa be nAmamAlA racanArA dhanaMjayanI ja kRti hoya ema lAge che. emAM 127 lagabhaga 154 zloka che. emAM 75 mAM, 150mA ane 153mA pachIno zloka aMzataH chapAyo che. aMtamAM je ullekha che te uparathI ema jANI zakAya che ke A kRtinA be pariccheda to che ja, paNa ekaMdara keTalA pariccheda che ane prathama pariccheda kayAM pUrNa thAya che te jANavuM bAkI rahe che. anekArtha-saMgraha (la. vi. saM. 1210) - A kozamAM eka zabdanA aneka artha apAyA che, jyAre abhi. ci. jevA kozomAM ekAryavAcaka aneka zabdo apAyA che. Ama A nAnArtha-koza che. enA kartA "kali. hemacandrasUri che. enA Adya padyamAM cha kAMDano ullekha che, jyAre Aje sAta kAMDa maLe che. e sAtamo kAMDa avyayo pUrato che ane abhi. ci.ne aMge jema zeSanAmamAlA racAI che te prakArano jaNAya che. A sAta kAMDanAM nAma ane enI zloka-saMkhyA nIce mujaba che : (1) eka-svara (zlo. 16), (2) dvi-svara (zlo. 591), (3) tri-svara (zlo) 766), (4) catu :-svara (zlo. 343), (5) paMca-svara (zlo. 48), (6) pa svara (zlo. 5) ane (7) avyaya (zlo. 60). Ama ahIM kula zloko 1829 (1768+60) che. ahIM paNa abhi. ci.nI peThe keTalAka dezya re 128 jaNAtA jaizabdonI noMdha che. eTale A koza paNa enA abhyAsIoe vicAravo ghaTe. yojanA-graMthakAre jAte A kozanI yojanA zlo. 2-4mAM samajAvI che. racanA-samaya-abhi. ci. pachI A koza racAyo che ema Adya padya uparathI jANI zakAya che. A koza upara nIce mujabanI vRttio che : (1) anekArtha-keravAkara-kaumudI-A kRtino A nAmathI enA prAraMbhamAM ja kartAe - "kali." hemacandrasUrinA ziSya mahendrasUrie jAte ullekha karyo che. emaNe A kRti potAnA gurune nAme caDAvI che e vAta bIjA kAMDanI TIkAnA aMtima padya uparathI jaNAya che; bAkI prathama kAMDanI TIkAne aMte apAyelI puSmikAmAM to kartA tarIke hemacandrasUrinuM nAma che. A TIkA racavAmAM nimnalikhita graMtho sahAyaka nIvaDyAno prAraMbhamAM ullekha che :1. A "bhAratIya jJAnapITha kAzI" taraphathI chapAyo che. 2. zuM ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 212)mAM dhanaMjayanA nAme je nighaMTa-samaya nAmanI be paricchedanI kRtinI noMdha che te A ja che ? 3. mahendrasUrikRta anekArtha-keravAkara-kaumudI nAmanI TIkA sahita A kozanuM avataraNonAM mULa sthAnanA nirdezapUrvaka saMpAdana jhecAriAe (Zachariae)e I. sa. 1893mAM karyuM che, jyAre kevaLa A koza to "abhidhAnasaMgraha'mAM zakasaMvat 1818mAM chapAyo che (juo pR. 112). [harSapuSyAmRta graMthamAlA dvArA vi. saM. 2031mAM anekArtha saTIka prasiddha thayo che. saMpA. A. jinendrasUri.] 4. AvA ja zabdo gujarAtI artha sahita hemasamIkSA (pR. 82)mAM apAyA che. 5. A prakAzita che. juo Ti. 3. 6. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 10)mAM Ane ja karavAkara kaumudI' kahI che ane anekArthadhvanimaMjarI te zuM haima anekArthasaMgraha ja che evo prazna uThAvAyo che. For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 P 129 vizvaprakAza, zAzvata, rasa, amarasiMha, maMkha, huDjha, vyADi, dhanapAla, bhAgari, vAcaspati ane yAdavanI kRtio temaja dhavaMtarikRta nighaMTu ane liMgAnuzAsano. (2) upasarga-vRti- AnI racanA siddhicandramaNie karI che. (3) paryAya-AnA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. (4) avacUri (? TIkA)- AnA kartA viSe khabara nathI. "vizvalocanakoza yAne muktAvalIkoza- AnA kartA di. zrIdharasena che. eo 'sena" anvaya (saMgha)mAM thayelA kavi, AnvIkSikI vidyAmAM niSNAta ane vAdI evA munisenanA ziSya thAya che, vaLI eo samasta zAstronA pAragAmI, rAjAonA vizvAsapAtra ane kAvyazAstranA marmajJa hatA temaja A (anekArthaka) koza vividha kavIzvaronA kozo joIne racAyo che ema prazastimAM kahyuM che. emanA samaya viSe koIe ullekha karyAnuM jANavAmAM nathI eTale A koza vikramanI soLamI sadImAM racAyo haze ema mAnI laI meM enI ahIM noMdha lIdhI che. A kozamAM aDhIeka hajAra paDyo che. A kozano racanAkrama enA dvitIya padyamAM nIce mujaba apAyo che - | svara ane kAra vagere varNanA kramathI zabdonI Adino nirNaya karAyo che. vaLI dvitIya varNa viSe paNa kakArAdino krama rakhAyo che. dA. ta. ka (narajAti), ka(nAnyatarajAti), ku, aka, aMka ityAdi. A kozanA zabdone kAnta, khAnta ema hAnta sudhInA 33 vargomAM, tyAra pachInA zabdone kSAnta vargamAM ane enA pachInA zabdone- avyayone avyaya-vargamAM ema ekaMdara 35 vargamAM vibhakta karAyA che. bhASATIkA- kozanA pratyeka pRSThanA uparanA lagabhaga aDadhA bhAgamAM chaeka paDyo che ane enA nIcalA bhAgamAM be staMbha (column)mAM saMskRta zabda ane enI sAme enA vividha artha hindImAM apAyA che A arthono 'bhASATIkA' tarIke nirdeza che. nAnArthakoza ane nAnArthasaMgraha- AnA kartA anukrame asaga kavi ane rAmacandra che. anekArtha-nAmamAlA (vi. saM. 1702)- "aMcala' gacchanA vinayasAgarasUrie vi. saM. 1702mAM A racI che. jai. graM. (pR. 309)mAM koI aMcalagacchIya vyaktie je anekArtharatnakoza racyAno ane jenI 15 patranI eka hAthapothI amadAvAdanA bhaMDAramAM hovAno ullekha che te graMtha te A ja che ? [3] ekAkSarI nAmamAlA ApaNe atyAra sudhI ekArthaka temaja anekArthaka ema be prakAranA anekAkSarI kozono vicAra karyo. have ApaNe "ekAkSarI' kozo- nAmamAlA paratve vicAra karIzuM. A jAtanI nAmamAlA a. 1. A koza paM. naMdalAla zarmAkRta bhASATIkA (hindI zabdArtha) sahita "gAMdhI nAthAraMga jaina graMthamAlA"mAM I. sa. 1912mAM chapAyo che. 2. A nAma ji. 2. ko (khaMDa 1, pR. 34) jotAM anumanAya che. 3. A prakAzita che. juo Ti. 1 For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 4 : koza yAne nAmamAlA : pri. A. 128-131] 75 A ityAdi akSaronA artha anukrame pUrA pADe che. jemake annavAsudeva (kRSNa), A=pitAmaha, i=kAmadeva ItyAdi.1 ekAkSara-nighaMTu (vikramanI 12mI sadI)-AnA kartA tarIke "mAladhArI' gacchanA hemacandrasUrino ullekha jovAya che. A nighaMTune nAmamAlA mAnI meM eno ahIM nirdeza karyo che. AnI hAthapothI suratamAM che. ekAkSara-nAmamAlA (vikramanI 14mI sadI) - AnI racanA "vAyaDa' gacchanA jinadattasUrinA 130 ziSya amaracandrasUrie karI che. emaNe svAdizabdasamuccaya, padmAnaMdamahAkAvya vagere vividha kRtio racI che.* "ekAkSara-nAmamAlA (la. vi. saM. 14OO)-A pacAsa padyanI nAnakaDI kRtinA kartA sudhAkalaza che. eo 'harSapurIya' gacchanA rAjazekharasUrinA ziSya thAya che A rAjazekharasUri te svaparasiddhAMtanA jJAtA ane saMgItazAstramAM pravINa evA naracandrasUrinA ziSya tilakasUrinI pATe thayA che. A tilakasUrie sudhAkalazane dIkSA ApI hatI. A sudhAkalaze vi. saM. 1780mAM saMgItopaniSad ane vi. saM. 1406mAM enA sArarUpa saMgItopaniSagraMthasAroddhAra ema be graMtha racyA che. upayoga-samayasuMdaragaNie vi. saM. 1649mAM racelI artharatnAvalImAM sudhAkalazano ullekha karyo che eTaluM ja nahi paNa emaNe racelI uparyukta nAmamAlikAmAMthI padyo paNa uddhata karyA che. guNarane namaskAra-prathamapadArthamAM uparyukta nAmamAlAmAMthI padyo ApyAM che ane A nAmamAlAno ekAkSaranAmamAlA ane ekAkSara-nighaMTu tarIke nirdeza karyo che. "kali.' hemacandrasUrikRta yogazAstra 131 (pra. 1, glo. 10)nI mAnasAgarIya zatAthamAM A nAmamAlAmAMthI avataraNo apAyAM che avyavaikAkSara-nAmamAlA (la. vi. saM. 14OO)- A sudhAkalazanI racanA che. AmAM avyayone sthAna apAyuM che AnI eka patranI hAthapothI lA. da. vidyAmaMdiramAM che to e kRti satvara prakAzita thavI ghaTe. 11ekAkSarakoSa- A mahAkSapaNake racyo che. emAM prAraMbhamAM Agamo, abhidhAno, dhAtuo ane zabdasAdhanathI ekAkSara nAma pADyuM che. AnI eka pratimAM nIce mujaba ullekha che :1. juo "de, lA. jai. pu. saM." taraphathI prakAzita abhi. ci.kozanI AvRtti (pR. 1-4)mAM chapAyela ajJAtakartaka " ekAkSarakoza. 2. juo ji. 2. ko. (khaMDa. 1, pR. 61). 3. A aprakAzita che. enI eka hAthapothI bhAM. prA. saM. muM. mAM che. 4. juo pR. 98 5. "de lA. jai. 5. saM" taraphathI graMthAMka 81 tarIke (meM saMpAdita karelI artharatnAvalI ityAdi kRtionA samUharUpe) je anekArtharatnamaMjUSA i. sa. 1933mAM prakAzita thayelI che temAM ka-pariziSTa tarIke A kRti pR. 119-122mAM chapAvAI che. vaLI A saMsthA taraphathI prakAzita abhi. ci. kozanI AvRttinA aMtamAM A ekAkSaranAmamAlA chapAI che. 6-7. dA. ta. juo pR, 3. 8. juo a. 2. (pR. 111 ne 117) 9. juo a. 2. (pR. 111) 10. juo (pR. 107). 11. A kRti ekAkSaranAmakoSasaMgrahamAM "rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna" (jodhapura) taraphathI vi. saM. 2021mAM prasiddha karAI che. enuM saMpAdana ramaNIkavijayajIe karyuM che. For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 "vAkSArthasaMtApa: mRta: kSaNavima:' A koSanAM pahelAM 41 padyomAM ka thI j sudhInA vyaMjanonA arthanI vicAraNA che. tyAra bAda svaronA artha darzAvAyA che. ekAkSara-nAmamAlikA (la. vi. saM. 1550)- Ane ekAkSarI-nAmamAlA temaja ekAkSarIkoSa paNa kahe che. emAM 19 padyo che. emAM a-kRSNa, A=svayaMbhU ema ekeka akSaranA artha apAyA che. enA racanAranuM nAma amara che. emaNe potAne "kavIndra' kahyA che ane vizvakoza joIne A racanA karI che ema A nAmamAlAnA nimnalikhita Adya padya uparathI jANI zakAya che. "vizvAbhidhAnakozAni pravilokya prabhASyate / amareNa kavIndreNaikAkSaranAmamAlikA / / 1 / / " samayasuMdaragaNie amarakavi evA ullekhapUrvaka emanI A kRtimAMthI avataraNa ApyAM che. e hisAbe A kRti vi. saM. 1649 karatAM soeka varSa jeTalI to prAcIna haze ema bhAse che. dhanaMjaya-nAmamAlAnA bhASyanA aMtamAMnI 'pumbikAmAM e bhASyanA kartA amarakIrtine aMge P 132 'zabda-vedhas' evuM vizeSaNa vaparAyuM che. e puSpikA jo bhASyakAranI potAnI ja hoya to e potAne "kavIndra kahe emAM navAI nahi. A paristhitimAM huM uparyukta amarane A amarakIrtithI abhinna mAnavA lalacAuM chuM. "ekAkSara-nAmamAlA (la. vi. saM. 1550)- A 115 padyamAM racAyelI kRtinA kartA vizvazaMbhu che. sAmAnya rIte eo "jaina" gaNAya che eTale meM A kRtinI noMdha lIdhI che. emane viSe vizeSa jANavAmAM nathI. emano ullekha karI samayasuMdaragaNie aSTalakSAthamAM emanI A kRtimAMthI padyo udhRta karyA che. e uparathI A kRti vi. saM. 1649 karatAM soeka varSa jeTalI prAcIna haze ema bhAse che. ekAkSara-nAmamAlA-A eka ajJAtakartRka kRti che. enI noMdha ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 61)mAM levAI che. zuM "de. lA. jai. pu. saM." taraphathI je abhi. ci. koza vividha kRtio sahita chapAyo che temAM je ajJAtakartaka ekAkSarakoza apAyo che te ja A che ? "abhidhAnarAjendra (vi. saM. 1946- vi. saM. 1960)- A sADA cAra lAkha zloka jevaDA mahAkAya kozanA kartA vijayarAjendrasUri che. eo "saudharmabRhattapA' gacchanA pramodasUrijInA ziSya thAya che. emaNe A kozano prAraMbha siyANAmAM vi. saM. 1946mAM karyo hato ane enI pUrNAhUti emaNe 1. A bhAratIya jJAnapIThathI prakAzita che. juo pR. 106, 2. juo a. 2. (pR. 2, 3 ane 4). 3. juo a. 2. (pR. 2, 3, 4 ityAdi). 4. "iti mahApaNDita zrIamarakIrtinA traividyena zrIsendravaMzotpannena zabdavedhasA kRtAyAM dhanaJjayanAmamAlAyAM prathama - STUvuM vyAraNyatim ?' 5. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 61)mAM AnI noMdha che. e hisAbe pro. velaNakara paNa Ane jaina kRti gaNatA hoya ema lAge che. 6. juo a. 2. (pR. 1), 7. juo a. 2. (pR. 1, 3 ityAdi). 8. A pAIya-saMskRta koza sAta vibhAgamAM ratalAmathI i. sa. 1913, 1910, 1914, 1913, 1921, 1934 ane 1934mAM anukrame prasiddha karAyelo che. [AnuM punarmudraNa dilhIthI be pustaka vikretAoe ane amadAvAdathI tristutikasaMgha hAthIkhAnA dvArA thayuM che.] For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 4 : koza yAne nAmamAlA : pri. A. 131-133] ahIM (suratamAM) vi. saM. 1960mAM karI hatI. emaNe A kozamAM 60000 pAiya zabdonAM mULanA nirdezapUrvaka enAM saMskRta samIkaraNa ApyAM che. zabdano artha samajAvatI veLA pAThaya ke saMskRta avataraNa apAyuM che. koI koI vAra to samagra kRti avataraNarUpe apAI che. evI koI koI kRti saMskRtamAM che. A kozanI A viziSTatAne laIne meM eno A saMkSipta paricaya Apyo che, jyAre A ja kirtAnA zabdAmbudhikozano, paM. haragovindadAsa trikamacaMda zeThe racelA pAIyasaAEhaSNava nAmanA pAiya-saMskRta kozano, 'zatAvadhAnI' zrIratnacandrakRta 'Ardhmagadhi Dictionary no ke jemAM jaina AgamonA zabdonA saMskRtAdi cAra bhASAmAM artha apAyA che teno temaja "AgamoddhAraka zrIAnandasAgarasUrie saMkalita karelA alpaparicitasaiddhAttikazabdakoSano paricaya huM Apato nathI. [A uparAMta jainendra siddhAMta koza, jaina lakSaNAvalI, bhikSuAgamakoza vagere koSa. prasiddha thayA che.] ekAkSarI nAnArtha kAMDa- A di, dharasenAcArye 35 padyamAM racelI kRti che. pArasIka-nAmamAlA yAne zabda-vilAsa (vi. saM. 1422) - A kRtinA racanAra hari brAhmaNa ajaina hovAno ghaNo saMbhava che ema ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 244)mAM ullekha che. jai. graM. (pR 311) pramANe AnA kartAnuM nAma salaphamaMtrI che ane e kRtinuM bIjuM nAma zabda-vilAsa che. siMkhyAvAcakazabdakoza : saM. A. jinendrasUri, prakA. harSapuSpA-204. lekSAkoSa-saM. mohanalAla bAMThIyA, kalakattA, I. 1996, saMdhivinodapaMcadazI-A. dharmadhuraMdharasUri, jaina sA. pra. sabhA.] saMdigdha kRtio P 133 have huM evI keTalIka kRtio noMdhuM chuM ke je kharekhara zabdonI nAmamAlA che ke kema te viSe saMdeha rahe che. manoratha-nAmamAlA - AnI noMdha jai. graM. (pR. 311)mAM che. vastuvijJAnaratnakoza - A kRti jai. graM. (pR. 312)mAM noMdhAyelI che. vastu-kAza-Ano ullekha jai. graM. (pR. 312)mAM karAyo che. vastu-kAza-Ano ullekha jai. graM. (pR. 312)mAM karAyo che. rasasAra-jai. graM. (pR. 311) pramANe AnA kartA govindAcArya che. ratnakoza-vyAkhyA (vi. saM. 1176)-zuM A koI ratnakoza nAmanI kRtinI TIkAnuM nAma che ? pAkoza-jai. graM. (pR. 311)mAM Ane zabdono koza gaNyo che. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 233)mAM jyotiSanI eka kRtinuM nAma padakoza apAyuM che to te ja A kRti che ? loka-saMvyavahAra-A "caMdraprabhavijaya nAmanuM kAvya racanArA raviguptanI kRti che ema jai. graM. (pR. 312)mAM ullekha che, paNa mane to e nItino graMtha haze ema enuM nAma vicAratAM hure che. siMkhyAvAcaka zabdakoza : saM. A jinendrasUri. pra. harSapuSpA. 204 vezyAkoSa- sa. mohanalAla bAMThIyA kalakattA che. 1996. saMdhivinodapaMcadazI- A. dharmadhuraMdharasUri. jaina sA. pra. sabhA.] 1. A uparAMtanI kRtionAM nAma vagere mATe jAo abhidhAnarAjendranA prathama bhAganI prastAvanA (pR.13-14) 2. AnA paricaya mATe jAo pAiya (prAkRta) bhASAo ane sAhitya (pR.59-60) 3. ejana pR.60 4. ejana pR.60 pa. A nAmathI A kRtinI noMdha jai. graM.mAM ke ji. 2. komAM jovAtI nathI tenuM zuM. For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P 134 prakaraNa 5 : chaMda zAstra chaMda' e cha vedAMga paikI eka che. "chaMda zAstra' eTale akSara ke mAtrAnA meLathI-niyamathI udbhavatAM vividha vRttonI zAstrIya vicAraNA. Ane aMgrejImAM prosIDI (Prosody) temaja meTriksa (Metrics) kahe che. sAmAnya rIte ema manAya che ke dareka dezamAM sauthI prathama padyAtmaka kRti eTale ke chaMdobaddha racanA yojAI che. ApaNe tyAM paNa prAcInatama sAhitya tarIke nirdezAtA vedanAM sUkato chaMdamAM vividha chaMdamAM che. jainonA Agamo paikI keTalAka savaze to keTalAka aMzataH chaMdamAM racAyelA che. Ane laIne chaMda zAstra saMbaMdhI kRtio jainone temaja ajainone hAthe yojAyelI maLe che. ApaNe ahIM maulika jaina kRtio ane enAM vivaraNo viSe vicArIzuM. chaMda zAstra (vikramanI chaThThI sadI)- AnA kartA jainendra vyAkaraNa vagerenA praNetA di. pUjyapAda che. jayakIrtie potAnA chaMdoDanuzAsanamAM je pUjyapAdanI kRtino upayoga karyAnuM pote kahyuM che te A ja pUjyapAda hovA joIe. game tema paNa emanuM A chandaHzAstra hajI sudhI to aprApya che. jayadevacchadas (u. vi. saM. 950)- AnA kartA jayadeva che. [vRttaratnAkaranA TIkAkAra sulhaNe jayadeva mATe "zvetapaTa' vizeSaNa vAparyuM che eTale graMthakAra zvetAMbara che e nizcita thAya che.] P 135 viSayanA nirUpaNa mATe piMgalane anusarIne emaNe potAnI paddhatie A kRti racI che. emAM ATha adhyAya che. pahelAmAM saMjJA, bIjAmAM vaidika chaMda "gAyatrI' ane trIjAmAM vividha vaidika chaMdo viSe vicAra karAyo che, ane cothAthI laukika chaMdo hAtha dharAyA che. cothA adhyAyamAM AryA ane vaitAlIya chaMdanA prakAro upara ane pAMcamAthI sAtamA adhyAyamAM sama-vRtta, ardha-sama-vRtta ane viSama-vRtto upara prakAza paDAyo che. A adhyAyomAM laukika chaMdonAM lakSaNo te te chaMdamAM apAyAM che. AThamA adhyAyamAM prastAra vagere viSe padyamAM nirUpaNa che. aividyagoSThI (patra 9)mAM kahyuM che ke jAti vividha prakAranI che ane daMDakanA ghaNA prakAro che. "mAtrA' chaMdanA "mAgadhImA 67 karoDa ane 60 lAkha bheda che, "upahAsinI'nA 4 aja (abaja), pa6 karoDa, 97 lAkha ane 60 hajAra bheda che, ane "AryAnA 8 karoDa, 29 lAkha ane 20 hajAra bheda che. Ane lagatA prastAra vagere cha pratyaya che. harSaTanI TIkA sahitanA mULamAM je pATha hovAnuM jovAya che te svataMtra mULathI keTalIka vAra bhinna che ane e to banI zake, paraMtu emAM AThamA adhyAyane lagato bhAga svataMtra kRtimAM pAMca ja padyo pUrato che, jyAre A saTIka mULamAM bAra jeTalo che. 1. juo pR. 8-9. 2. "haritoSa samiti" taraphathI I. sa. 1949mAM "jayadAma-" nAmathI prasiddha thayelI AvRttimAM je nIce mujabanI cAra kRti chapAI che temAM A pahelI cheH(a) jayadevacchandas (harSaTakRta TIkA sahita), (A) jayakIrtikRta chaMdoDanuzAsana. (i) kedArakRta vRttaratnAkara ane (i) haima chaMdoDanuzAsana. 3. Ane aMgeno mAro lekha nAme "jayadevakRta jayadevacchAndas" "jai. sa. pra." (va. 15, saM. 10)mAM chapAyo che. For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 : chaMda zAstra : pri. A. 134-137] 79 saMpradAya-namisAdhu svayaMbhU kavidarpaNanA kartA ane jayakIrti e tamAma jaina granthakAro jayadevane piMgala jeTaluM mahattva ApavA prerAyA che e bAbata eo jaina hovAnuM sUcave che. vaLI eo kedAra karatAM vadhAre prAcIna ane kedAra jeTalA to vyavasthita lekhaka hovA chatAM vaidika dharmanA anuyAyIomAM eo lokapriya na banI zakyA te paNa emanA jainatvane AbhArI haze. - I. sa.nI dasamI sadInA uttarArdhamAM thaI gayelA bhaTTa halAyudhe piMgalanA chaMda:sUtra upara TIkA racI che. ahIM 1, 10 ane 5, 8 e baMne uparanI TIkAmAM zvetapaTanA ullekhapUrvaka emaNe nIce mujaba B 136 kathana karela cheH (1) "vAste va:' rUti pro$ vaiza zvetapattifma:' (2) " 'matoDapi vitAna' jetapana du" 'vitrapADA 2 mo ' tena tAthamivaitan !' A paikI javAnta va:" e jayadevacchindAs nAmanI kRtinA pahelA adhyAyanuM cothuM sUtra che. mavato di vitAnaM" ema a. pamAM jovAya che. "vitrapakvADa no ' e a.6 mAM che. AthI "zvetapaTa' te jayadeva ja che ema anumAna karAya che ane e anumAnane AdhAre jayadeva zvetapaTa eTale zvetAMbara manAya che. kedArakRta vRttaratnAkara upara sulhaNe vi. saM. 1246mAM pravRtti racI che. emAM emaNe nIce mujaba ullekha karyo che : " 'anyadato hi vitAnaM' iti zUdrazvetapaTajayadevena yadukta bhaugiti citrapadA gaH ityanena gatArthatvAt'' AthI uparanA anumAnane Teko maLe che. samayanirNaya-bhaTTa halAyudha jayadevano mukhyatayA nirdeza karIne ullekha karyo che e hisAbe eo I. sa. nI dasamI sadInA uttarArdha jeTalA to prAcIna che ja eTale ke vi. saM. 1056 pUrve thayA che. I. sa. 1000 karatAM pahelAM thaI gayelA svayaMbhUe sayaMbhU chaMda (1-144)mAM nIce mujaba B 137 ullekha karyo che :1. emanA chaMdoDanuzAsanane aMge meM "jayakIrtinuM chaMdoDanuzAsana" nAmanA lekhamAM vicAra karyo che. A lekha ahIMnA (suratanA) "digaMbara jaina" (va. 43, aM. 4)mAM chapAyo che. 2. juo jayadAmanuM (pR. 33). 3. juo jayadAmanI prastAvanA (pR. 33). 4. A "kali.' hemacandrasUrikRta chaMdoDanuzAsana (a. 1)mAM paNa che. 5. vRttaratnAkara (a. 1-6)ne aMgenI A vRtti muMbaI vidyApIThanA sAmayikamAM (Arts Nos.26, 28 & 29)mAM traNa kaTake I.sa. 1951, 1953 ane 1954mAM anukrame chapAI che. 6. juo jayadAmanI prastAvanA (pR. 31). 7. A kRti "JBBRASmAM" I. sa. 1935mAM chapAI che. For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 "jayadeva-piMgalA sakkayaMmi docci a jaI samicchaMti / maMDaLaM-marahU- va-se vapamuhA 7 rUchaMti |''' bharatanA nATyazAstra upara abhinavagupta TIkA racI che. enA pR. 244mAM jayadeva viSe ullekha che. kannaDa chaMda zAstrI nAgavarmAe I. sa. 990mAM racelA chaMdoDabudhimAM jayadevano ullekha karyo che. varAhamihiranI bRhatsaMhitA upara bhaTTa utpale I. sa. 966mAM TIkA racI che. a. 1-3 uparanI TIkAmAM chaMdonAM je lakSaNo emaNe ApyAM che te A jayadevacchindane AdhAre hoya ema ema lAge che. zakasaMvat 427 (vi. saM. pa62)mAM paMcasiddhAMtikA racanAra varAhamihira A jayadevane jANatA haze. A uparathI ema kahI zakAya ke jayadeva I. sa. 900 pahelAM kyAreka thaI gayA che ane kadAca I. sa. 600 karatAM paNa pahelAM thayA haze. pUjyapAdanA paNa kadAca purogAmI haze. P 138 ullekho-vRttajAtisamuccaya (6, 7) uparanI TIkAmAM gopAle nIce mujaba ullekha karyo che : tathA voma: - "Syava pabditeSa (2) kyAM prastAviravitA bhavati' !'' A avataraNa jayadevazkandamAM a. 8 nA zlo. 11 tarIke jovAya che. vRttaratnAkaranI TIkAmAM trivikrame, jayakIrtie chaMdoDanuzAsana (a. 8, zlo. 19)mAM, "kali." hemacandrasUrie chaMdoDanuzAsana (2, 297; 3, 51-52)nI svopajJa TIkA nAme chaMdacUDAmaNimAM, ajJAta machaMda zAstrIe kavidarpaNa (6, 10)mAM, vRttaratnAkara (a. 2, zlo. 36)mAM nArAyaNe ane vRttaratnAkara (3, 31; 5, 6; ane 5, 9)nI TIkAmAM bauddha rAmacandra vibudha jayadeva viSe ullekha karyo che. vizeSamAM zIlAMkasUrie sUyagaDa (suya. 1, a. 2, u. 1)nI nijvatti (gA. 38)nI TIkAmAM je nIce mujabanuM 'vaitAlIya' chaMdanuM lakSaNa avataraNarUpe rajU karyuM che te A jayadevacchada (a. 4, pR. 15)gata lakSaNa sAthe lagabhaga akSarazaH maLe cheH vaitAlIye nanaidhanA: | SaDayu "pAvochI "samazcatta: | samoDatra pare yunyate | jaitA para nirantarA yuno: I' P 139 muni ane saitava-jayadeve a. 5 (pR. 20)mAM muni ane saitava e benA mata noMdhyA che. munino artha harSa. piMgala karyo che. 1. juo jayadAmanI prastAvanA (pR. 32). 2. A TIkAnA mULa sahita traNa bhAga "gA. pau. graM."mAM I. sa. 1926, 1934 ane 1954mAM anukrame chapAyA che. 3. jao pro. velaNakarano varAhamihira ane utpalane aMgeno lekha. A "sI. ke. rAjA smArakagrantha" (pR. 141 152)mAM I. sa. 1946mAM chapAyo che. 4. A sulhaNa karatAM pahelAM thayA haze. pa. A jaina che ane e "kali.' hemacandrasUrine anusare che. 6-7. pANI ane "sarna naHema be pAThAntara maLe che. For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 : chaMda zAstra : pri. A. 137-140] 81 vaidika chaMdomAMthI laukika varNavRtto sarvathA chUTAM paDI nahi gayAM hatAM evA samayamAM jayadeve potAnI kRti racI haze ema pro. velaNakare pR. 34mAM kahyuM che. vizeSamAM emaNe ema paNa kahyuM che ke abhijJAna-zAkuMtala (aMka 4, zlo. 8)mAM je vaidika chaMda vaparAyo che te e prasaMgane barAbara anurUpa che, paraMtu e vaidika chaMdonI laukika chaMdo uparanI asara ane pakaDanI chellI nizAnI sUcave che. saMkrAMtikALamAM jayadeva thayAnuM pro. velaNakara mAne che. saMskRta e vaidika dharmanA ja anuyAyIono vAraso che evI mAnyatA hajI pracalita hatI eve samaye jayadeve potAnI kRti racI hovI joIe. laukika saMskRta chaMdo viSe nirUpaNa karanAra e chaMdonA janmadAtA rUpa vaidika chaMdonI avagaNanA karI zake tema na hatuM evA samayanI jayadevanI kRti hovAthI emAM vaidika chaMdone lagatI hakIkata jovAya che ema pro. velaNakaranuM kahevuM che. jayadevacchakTas upara harSaTanI vikRti, vardhamAnanI vRtti ane zrIcandranuM TippaNa che. harSaTa- A mukulabhaTTanA putra thAya che. emanA nAmano vicAra karatAM eo kAzmIranA hovA joIe. kAvyaprakAzanA kartA mammaTe eka mukulabhaTTano ullekha karyo che. emaNe abhidhAvRttimAtRkA racI che ane emano samaya I. sa. 925nI AsapAsanA che. A ja mukulabhaTTanA putra te harSaTa che ke kema eno nirNaya karavo bAkI rahe che; bAkI harSaTanI TIkAnI hAthapothI je varSamAM lakhAyelI maLe che e hisAbe harSaTa I. sa. 1124 pahelA thayA che. 1chaMdoDanuzAsana (la. vi. saM. 1050)- AnA kartA kAnaDI di. jayakIrti che. emaNe A P 140 padyAtmaka kRti racavAmAM janAzraya, jayadeva, piMgala, pAdapUjaya (pUjyapAda), mAMDavya ane saMtavanI chaMdoviSayaka kRtiono upayoga karyo che. emaNe A kRti nimnalikhita nAmavALA ATha adhikAromAM vibhakta karI cheH (1) saMjJA, (2) sama-vRtta, (3) ardha-sama-vRtta, (4) viSama-vRtta, (5) AryA-jAti-mAtrAsamakajAti, (6) mizra, (7) karNATaviSayabhASA-jAti ane (8) prastArAdi-pratyaya. A kRtimAM vaidika chaMdone sthAna apAyuM nathI, paNa kannaDa (kAnaDI) chaMdone apAyuM che. samagra lakhANa mATe mukhyatayA anuNubha, AryA ane skandhaka yAne AyaMgIti e traNa chaMdono upayoga karAyo che. A uparAMta chaMdonAM lakSaNo te te chaMdamAM apAyAM che. e rItanA bIjA paNa chaMdo che. pR. 45mAM emaNe "upajAti'ne mATe "IndramAlA" evuM anya nAma noMdhyuM che. pR. 46mAM muni damasAgaranA, pR. para mAM zrIpAlyakIrtIzanA ane svayaMbhUvezanA ane pR. pa6mAM kavi cArukIrti muninA mata viSe ullekha che. 1. A prakAzita che (juo pR. 78) AnI eka hAthapothI vi. saM. 1191mAM lakhAyelI che. A kRtine aMgenA mArA lekha mATe juo pR. 78. 2. "chaMda : zAstrI jayakIrti te koNa ?"e nAmano mAro lekha "digaMbara jaina" (va. 43, aM. 5)mAM prasiddha thayo che. 3. juo AThamA adhikAranuM aMtima (19muM) padya. 4. AnI mAhitI mATe juo pro. velaNakarano I. sa. 1945mAM "JBBRAS"mAM prasiddha thayelo lekha. muMbaI vidyApIThanA sAmayika (Arts No.22)mAM I. sa. 1947nA jAnyuArInA aMkamAM paNa A chaMdo viSe lekha che. For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P 141 P 142 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 pR. 66mAM covIsa mATe 'jina' saMjJA vaparAI che. saMjJAdhikA2nA nAmanA pahelA adhikAranA zlo. 22mAM 'karNATaka'no ane pR. 66mAM 'karNATa'no temaja 'karNATaka'no ullekha che. pR. 67mAM karNATamAlatImAdhava ane karNATa-kumArasaMbhavano pR. 66mAM zRMgArapiMDa kAvyano ullekha che. 82 jayakIrtie a. 1, zlo. 13mAM kahyuM che ke piMgala, vasiSTha, kauNDinya, kapila ane kaMbala muni yati icche che, jyAre bharata, kohala, mAMDavya, azvatara, saitava vagere e icchatA nathI. jayakIrtinuM chaMdoDanuzAsana e saMskRta chaMdaHzAstrane lagato eka mahattvano grantha che. enuM sthAna kAlakrama ane vikAsanI dRSTie kedAranA vRttaratnAkara ane 'kali.' hemacandrasUrinA chaMdoDanuzAsananI vacce che ema pro. velaNakaranuM kahevuM che. emaNe emanI prastAvanA (pR. 37-38)mAM jayakIrtino samaya I. sa. 1000nI AsapAsano darzAvyo che ane tene mATe e kAraNa ApyuM che ke I. sa.nI dasamI sadInA pUrvArdhamAM I. sa. 950nA arasAmAM thaI gayelA asaga vagere viSe jayakIrtie spaSTa ullekha karyo che (juo a. 7, pR. 67). dhammovaesamAlA upara vi. saM. 915mAM vivaraNa racanArA jayasiMhasUrinA ziSya ane 116 gAthAmAM ja. ma.mAM sIlovaesamAlA racanAranuM nAma jayakIrti che. zuM A prastuta chaMdaHzAstrI che ? joIdu (yogIndu)kRta yogasAranI hAthapothI vi. saM. 1192mAM jeTha suda terase lakhAI che. e lakhAvanAra jayakIrtisUrinA ziSya amalakIrti che ema nimnalikhita padya jotAM jaNAya che - 'zrIjayakIrtisUrINAM ziSyeNAmalakIrtinA / lekhitaM yogasArAkhyaM vidyArthidhAmakIrtinA / / '" jo ahIM nirdezAyelA jayakIrti te ja prastuta chaMdaHzAstrI hoya to emanA ziSyanuM nAma amalakIrti hatuM ema ApaNe kahI zakIe. citoDagaDhano eka zilAlekha vi. saM. 1207mAM lakhAyelo che. emAM aMtamAM nIce mujaba ullekha cheH'shriijykiirtishissyenn digaMbaragaNezinA / prazastirIdRzIcake... zrIrAmakIrtinA saMvat 1207 sUtradhA.... ?'4 A uparathI ema kahI zakAya ke di. jayakIrtine rAmakIrti nAme ziSya hatA. ahIM Apelo saMvat vaikramIya hoya to A jayakIrtino samaya vi. saM. 1190nI arthAt I. sa. 1134nI AsapAsano gaNAya. chaMdaHzAstrI jayakIrtino samaya pro. velaNakarane mate I. sa. 1000nI AsapAsano che. A bAbata sAcI ja nIkaLe to chaMdaHzAstrI jayakIrti zilAlekhamAM nirdezAyelA di. jayakIrtithI bhinna Thare; bAkI chaMdaHzAstrIno samaya so varSa jeTalo arvAcIna Thare eTale ke I. sa. 1100no Thare to A baMne eka hovAnI kalpanA karI zakAya. 44 .. 1-2. mAMDavyano temaja kauki, taMDi yAska, kAzyapa, saitava ane rATano ullekha piMgale karyo che. juo M. Krishnamachariari ya History of Classical Sanskrit Literature (p. 902) 3. juo ''anekAnta'(va. 1, ki. 6-7, pR. 329)gata paM. nAthurAma premInA lekha uparanuM saMpAdakIya TippaNa temaja jai. sA. I. (pR. 526). 4. juo jai. sA. I. (pR. 526). 5. juo uparano peregrApha 3. For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 : chaMda zAstra : pri. A. 141-144] 83 chanda zAstra (la. vi. saM. 1080)- AnA kartA vi. saM. 1080mAM buddhisAgara vyAkaraNa P 143 racanArA buddhisAgarasUri che ema guNacandramaNie vi. saM. 1139mAM pUrNa karelA mahAvIracariyanI prazasti (zlo. ) jotAM jaNAya che paNa A chanda zAstra saMskRtamAM che ke kema te jANavuM bAkI rahe che. bAkI uparyukta ullekhanuM samarthana karanAruM sAdhana maLe che ane e to vardhamAnasUrie vi. saM. 1140mAM racelI manoramAkahAnI prazasti che. A chaMda zAstra game te bhASAmAM hoya paNa e vi. saM. 1080nI AsapAsanI racanA hoya ema lAge che, ane jo uparyukta jayakIrtino samaya I. sa. 1000nI lagabhagano hoya to temanuM chaMdoDanuzAsana paNa lagabhaga A samayanuM haze. Ama be kRtio prAyaH samakAlIna haze. chaMda zekhara (u. vi. saM. 1179)- AnA kartA rAjazekhara che. emanA kathana mujaba eo Thakkara dudaka ane nAgadevInA putra thAya che ane yazanA putra lAharanA eo pautra che. A kRti bhojadevane priya hovAnuM ahIM kahyuM che. AnI eka hAthapothI vi. saM. 1179mAM lakhAyelI maLe che. A kRtinuM pAMcamuM prakaraNa saMskRtamAM che ane emAM utsAhathI mAMDIne dvipadI sudhInA "apabhraMza" chaMdonuM nirUpaNa che. A kRtine aMge pro. velaNakare "Chandass'ekhara of Rajas'ekhara" nAmano lekha lakhyo che. samAnanAmaka kRti-jayazekhare chaMda zekhara racyAno ullekha maLe che paNa emane viSe ke emanI A kRti viSe vizeSa mAhitI mane maLI nathI. AthI jo A jayazekhara te jainakumArasaMbhavanA kartA aMcalagacchIya jayazekhara ja hoya to emano paricaya AgaLa upara meM Apyo che. chandoDanuzAsana (la. vi. saM. 1210)- A nAma enA kartA kali." hemacandrasUrie Adya = 144 maMgalazlokamAM ApyuM che. sAthe sAthe emaNe A kRti zabdAnuzAsana ane kAvyAnuzAsana bAda racAI che ane emAM kAvya mATe upayogI chaMdonuM nirUpaNa che e vAta kahI AnA pachI sUtrarUpe chaMda zAstranI yojanA karI che. haima kAvyanuzAsana (a. 3, sU. 5) uparanI alaMkAracUDAmaNi nAmanI svopajJa vRtti (pR. 214)mAM prastuta chaMdoDanuzAsana jovAnI bhalAmaNa karAI che. 1, A lekha "JBBRAS" (Vol. 22)mAM I. sa. 1946mAM chapAyo che. 2. A kRti svopajJa vRtti sahita devakaraNa mUlacaMdra (mULajI) taraphathI I. sa. 1912mAM chapAvAI che. enuM saMpAdana 'AgamoddhAraka' AnaMdasAgarasUrijIe muni-avasthAmAM karyuM che. emaNe saMskRtamAM nAnakaDI prastAvanA lakhI che. enA pachI bharatanA mate temaja anya chaMda zAstrIonA mate chaMdonAM je nAmAMtara "kali." hemacandrasUrie ApyAM che. tenI noMdha lIdhI che. a. pamAM "prAyoDapabhraMza' evuM sUtra prAraMbhamAM noMdhAyuM nathI, jo ke e hovuM joIe ema enI svopajJa vRti jotAM jaNAya che. [sIMdhI graMthamALAmAM chaMdoDanuzAsana chapAyuM che.] . pro. hari dAmodara velaNakare cothA adhyAyanA uttarArdhathI-gItinA lakSaNathI mAMDIne te sAtamA adhyAyanA aMta sudhIno bhAga svopajJa vRtti temaja paryAya sahita saMpAdita karyo che (paraMtu udAharaNonA mULa sUcavyAM nathI). e bhAga be kaTake "JBBRAS" nA Vol. 19 ane Vol. 20 mAM anukrame I.sa. 1943 ane 1944mAM prakAzita thayo che. AnA anusaMdhAnarUpa lekha A sAmayika (Vol. 22) mAM I.sa. 1946mAM chapAyo che. e dvArA "prAkRta ane apabhraMza chaMdonI sUcI apAI che. 3. kharI rIte enI svopajJa vRttinI - a. 1, sU. 15nI vRttinI bhalAmaNa che. AthI ema kahI zakAya ke "kali." hemacandrasUri vRttino mULane nAme ullekha kare che. For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 choDanuzAsananuM nAma jinaprabhasUrie 'ajiya-saMti-thayanA uparanI vi. saM. 1365nI vRttimAM chaMdazUDAmaNi ApyuM che.' P 145 chaMdoDanuzAsana e ATha adhyAyamAM vibhakta che. AgAmoddhArakanI AvRtti pramANe emAM anukrame nIce mujabanI saMkhyAmAM sUtro che : 16, 415, 73, 91, 49, 30, 73 ane 17. Ama kulle ahIM 764 sUtro che. A kRtinI svapajJa vRttimAM kahyuM che tema ahIM vaidika chaMdonI carcA nathI. prathama adhyAyamAM chaMda zAstrane lagatI paribhASAnuM eTale ke varNagaNa, mAtrAgaNa, vRtta, samavRtta, viSamavRtta, ardhasamavRtta, pAda ane yatinuM nirUpaNa che. bIjA adhyAyamAM samavRtta chaMdanA prakAro ane gaNonI yojanA ane aMtamAM daMDakanA prakAro vicArAyAM che. ahIM 411 chaMdonAM lakSaNo apAyAM che. trIjA adhyAyamAM ardha-sama, viSama, vaitAlIya, mAtrA-samaka, ityAdi 72 chaMdanAM lakSaNa apAyAM che. cothA adhyAyamAM pAiya chaMdonA AryA, galitaka, khaMjaka ane zIrSaka ema mukhya cAra vibhAgo paDAyA che. pahelA vibhAganA paccIseka chaMdonAM, bIjAnA trevIsekanAM ema vividha chaMdonAM lakSaNa ahIM najare paDe che. TUMkamAM kahuM to pAiya bhASAnA badhA mAtrAmeLa chaMda ahIM vicArAyA che. P 146 pAMcamA adhyAyathI "apabhraMza chaMdono adhikAra zarU thAya che. emAM utsAha, rAsaka, rahA, rAsAvalaya, dhavalamaMgala vagere chaMdonAM lakSaNa rajU karAyAM che. chaThThA adhyAyamAM SaTrapadI ane catuSpadInA vividha prakAro vicArAyA che. prAraMbhamAM dhruvA, dhruvaka yAne ghattAnuM lakSaNa apAyuM che. sAtamA adhyAyamAM 'apabhraMza' sAhityamAM najare paDatI dvipadInI carcA che. AThamA adhyAyamAM "prastAra vagerenI samajaNa apAI che. Ama A kRti laukika saMskRta, pAiya ane "apabhraMzanA jAta-jAtanA chaMdo viSe prakAza pADe che. enI A mahattAmAM enI svopajJa vRttigata spaSTIkaraNa ane udAharaNo vRddhi kare che. AthI ema prazna pUchavA huM lalacAuM chuM ke AnA karatAM sugama ane sAMgopAMga evI koI anya kRti che kharI ? 1. AnA paricaya vagere mATe juo D c G C M (Vol. XVII pt. 4, pp.1-10) temaja mAro lekha nAme ajiyasaMtithaya (ajitazAMtistava) ane enAM anukaraNo". A lekha "AtmAnaMda prakAza" (pR. 49, A 4-5)mAM chapAyo che. 2. juo ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 127) 3. gIti, upagIti ane udgIti e AryAnA prakAro che. 4. pravarasenakRta rAvaNavaha yAne seubaMdhamAM 44 padyo 'galitakamAM che. enA sAta prakAra vagere mATe juo pA. bhA. sA. (pR. 133). pa. svapajJa vRtti (patra 46)mAM kahyuM che ke vRttono vistRta vinyAsa arthAt chaMdono vistRtapaNe vistAra te prastAra' che. For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 : chaMda zAstra : pri. A. 144-148] 85 munivara naMdiSeNe jAtajAtanA ane keTalAka to virala jaNAtA chaMdomAM ajiyasaMtithayanI racanA karI che. A tamAma chaMdonAM nAma prastuta chaMdoDanuzAsanamAM jaNAtAM nathI. je nAmathI je chaMdonAM lakSaNo ahIM apAyAM nathI te chaMdonAM lakSaNo anya nAmathI apAyAM che kharAM ? jo na ja apAyAM hoya (ane lAge che to ema ja) to enuM zuM kAraNa haze ? zuM A pAiya stotrathI hemacandrasUri aparicita haze R 147 ke A stotra emanA samaya pachI racAyuM haze ke anya ja kAraNa haze ? svopajJa vRtti- jai. graM. (pR. 317) pramANe to AnuM ja nAma chandadhUDAmaNi che. zarUAtamAM kali." hemacandrasUrie anuzAsanano artha 'pUrvAcAryonA zAsanane anusaranAra' evo karyo che, jo ke keTalIka vAra chaMdanAM nAmo anya prakAranAM ApyAM che. ahIM emaNe bharata, saitava, piMgala, jayadeva, kAzyapa ane svayaMbhUno temaja siddhasena (divAkara), siddharAja, kumArapAla vagereno ullekha karyo che. kumArapAlano je ahIM ullekha che e uparathI A vRtti to emanA samayamAM racAyAnuM phalita thAya che. - a. 1, sU. 15nI svopajJa vRtti (patra 2 a)mAM "namoDastuvardhamAnAya' thI zarU thatI stutinuM Adya padya pAdAnta yatinA udAharaNarUpe apAyuM che. a. 4, sU. 1nI svopajJa vRtti (patra ra6)mAM kahyuM che ke "AryA" te ja saMskRta bhASAomAM gAthA' kahevAya che. a. 4, sU. 55nI svopa vRtti (patra 30 a)mAM nIce mujabanuM padya che : "jayati vijitAnyatejAH surAsurAdhIzasevitaH zrImAn / vimalastrAsavirahitasrilokacintAmaNirvIraH // " a. 2, sU. 155nI svopajJa vRtti (patra 78)mAM upajAtinA cauda prakAro darzAvI tyAra bAda patra 78mAM dasayAliya (a. 2)nA pAMcamA padyano ane a. 9, 1. 1nA bIjA padyano aMza uta # 148 karAyA che. a. 4, su. panI svopajJa vRtti (patra 27 A)mAM "kamalA'thI zarU thatAM traNa padyo gAhAlakhaNamAM 40mAthI 41mA padyarUpe kaMIka pAThabhedapUrvaka jovAya che. a. 5, sU. 16nI svopajJa vRtti (patra 364)mAM tilakamaMjarI (pR. 177)gata "zukjhaziva thI zarU thatuM padya udgata karAyuM che. 1. badhA maLIne 28 chaMdo che ane "gAhA'nA pAMca upaprakArone bhinna gaNIe to 3ra thAya. 2. ajiyasaMtithaya upara jinaprabhasUrie bodhidIpikA (keTalAka Ane bodhadIpikA kahe che)mAM tamAma chaMdonAM lakSaNo haima chaMdoDanuzAsanamAMthI na ApatAM keTalAkanA kavidakhkhaNamAMthI ApyAM che e vAta ahIM vicAravI ghaTe. 3. A devakaraNa mULajI taraphathI prakAzita che. 4. emaNe racelI prathama hAniMzikAnuM 30muM padya patra 1amAM uddhavRta karAyuM che. pa. A traNa padyanI stuti traNa bhinna bhinna chaMdamAM che. chaMdanI dRSTie e "vizAlalocanathI" zarU thatI stuti sAthe sAmya dharAve che. 6. AnA paricaya mATe juo pA. bhA. sA. (pR. 62-64). For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 a. 6, sU. 1nI svopajJa vRti (patra 42A)mAM muMjanA pAMca dUhAnAM mukhya pratIka ApI ene kAmadevanAM pAMca bANa sAthe sarakhAvyAM che. A paikI be dUhA A pachI apAyA che; bAkInA traNanI tapAsa karavI bAkI rahe che. a. 7mAM dvipadI-khaMDanuM udAharaNa zrIharSanI ratAvalImAMthI apAyuM che. zAstrIya carcAnI temaja aitihAsika sAmagrInI dRSTie mahattvanI A vRttimAM je aneka saMskRta ane pAiya udAharaNo apAyAM che e sarvenAM mULa zodhAvAM joIe. vRtti- mULa kRti upara ke pachI enI A svapanna vRtti upara 'cAyAcArya' yazovijayagaNie A racyAnuM manAya che jai. graM. (pR. 107)mAM A nyAyAcAryane chandadhUDAmaNiTIkAnA kartA kahyA che. TIkA-AnA racanAra vardhamAnasUri che. P 149 karatamaMjUSA- A ajJAtakartRka sUtrAtmaka saMskRta chaMda zAstramAM "vaidika chaMdone sthAna apAyuM nathI. sAmAnya rIte piMgalanA chaMda zAstrane anusaratI A kRti ATha adhyAyomAM vibhakta karAyelI che. A kRtimAM keTalAka chaMdo evA che ke je piMgalanA chaMda zAstramAM ke kedArakRta vRttaratnAkaramAM jovAtAM nathI, paraMta haima chaMdoDanazAsanamAM najare paDe che. A bAbatane temaja enI upara koIka jaine TIkA racI che ene lakSyamAM rAkhI pro. velaNakare prastuta kRtinA kartA "jaina" hovAnI saMbhAvanA karI che. prathama adhyAyamAM graMthakAre kAmamAM lIdhelI vividha saMjJAonuM nirUpaNa che. piMgale chaMda zAstramAM mu, yu, 2, zuM, tuM, ju, bha, ane - ema akSara-gaNo mATe ATha cihna vAparyA che jyAre ahIM e mATe anukrame ka, cuM, tuM, 5, 6, 6, s ane huM ema ATha vyaMjanono temaja A, e, au, I, a, u, R ane I ema ATha svarono Ama be rIte cihnono ullekha karAyo che. vaLI be dIrgha akSara mATe yu, eka hRsva mATe luM, be hRsva mATe , eka dIrgha akSara mATe meM ane eka hrasva akSara mATe jUnI yojanA karAI che. A uparAMta 1, 2, 3, 4 ityAdi aMka darzAvavA mATe da, dA, di, dI ityAdino ane keTalIka vAra emAM "Nu'no prakSepa karIne upayoga karAyo che. jemake da = dar = 1; da = dANuM = 2 ityAdi. bIjA adhyAyamAM AryA, gIti, AyaMgIti, galitaka temaja upacitraka varganAM ardhasamavRttonAM lakSaNa apAyAM che. trIjA adhyAyamAM vaitAlIya, mAtrAvRttonA "mAtrAsamaka' vargo, gItyAryA, vizikhA, kulika, nRtyagati ane anaTacaraNanAM lakSaNo rajU karAyAM che. 1. emAMno eka dUho pAThabhedapUrvaka si. he. (a. 8, sU. 395)nI svopajJa vRttimAM jovAya che. 2. AnuM ajJAtakartaka bhASya sahitanuM saMpAdana bhoja-patra upara lakhAyelI be kAnaDI hAthapothInA AdhAre pro. hari dAmodara velaNakare aMgrejI prastAvanA ane TippaNo sahita karyuM che ane e "bhAratIya jJAnapITha" kAzIthI I. sa. 1949mAM "sabhASya ratnamaMjUSa"nA nAmathI prasiddha thayuM che. emAM aMtamAM bhASyagata padyonI anukramaNikA temaja chaMdonI sUcI ema be pariziSTa che. 3. badhAM maLIne 26 + 28 + 20 + 37 + 38 + 34 + 19 = 2 4-5. "naTacaraNe ane nRtyagati" nAmano mAro lekha "jai. dha. pra." (pu, 66, aM. 11)mAM chapAyo che. A benAM lakSaNa haima chaMdoDanuzAsana sivAya anyatra hoya ema jANavAmAM nathI. sUtro che. For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 : chaMdaHzAstra H [pra. A. 148-151] cothA adhyAyamAM viSama vRttanA traNa vargo nAme (1) udgItA, (2) dAmAvA2A yAne padacaturUrdhva P 150 ane (3) anuTum vaktano vicAra karAyo che. 4. 5-7mAM tamAma varNa-vattonuM nirUpaNa che. lagabhaga 85 vRttone cha cha akSaravALAM cAra caraNothI yukta 'gAyatrI'thI mAMDIne 'utkRti' sudhInA 21 vargamAM vibhakta karI eno ahIM vicAra karAyo che. A lagabhaga 85 vRtto paikI ochAmAM ochAM 21 vRttonI noMdha piMgale ke kedAre lIdhI nathI. vaLI piMgale varNavelAM vRtto paikI soLekano ullekha A ratnamaMjUSAmAM jaNAto nathI. 87 pAMcamA adhyAyanA prAraMbhamAM samasta varNavRtto samAna, pramANa ane vitAna ema traNa vargamAM vibhakta karAyA che, paNa a. 5-7mAM apAyelAM tamAma vRtto 'vitAna' varganA che. ekavIse varganA vRttonuM AvuM vibhAjana anyatra-haima chaMdoDanuzAsanamAM ye jovAtuM nathI. ethI e enI viziSTatA gaNAya. AThamA adhyAyamAM (1) prastAra, (2) naSTa, (3) udviSTa, (4) lagakriyA, (5) saMkhyAna ane (6) an ema cha prakAranA pratyayonuM nirUpaNa che. bhASya--AnA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI, paraMtu eo jaina che e vAta to maMgalAcaraNa uparathI temaja A bhASyamAM apAyelAM keTalAMka udAharaNo vicAratAM tarI Ave che. lagabhaga 85 udAharaNo paikI 40 te te chaMdanA nAmasUcaka che. abhijJAna-zAkuMtala (aMka 1, zlo. 33), P. 151 pratijJAyaugaMdharAyaNa (2, 3) ityAdi uSkRta karAyAM che. traNeka vAra bhASyamAM sUtrakArano 'AcArya' tarIke nirdeza che. a. 8nA aMtima udAharaNamAM punnAgacandrano 'khaMDameru' prastAranA racayitA tarIke ullekha che. chaMdoratnAvalI (la. vikramanI 13mI sadI)- AnA kartA 'veNI-kRpANa' amacandrasUri che. emaNe A 700 zloka jevaDI kRti piMgalAdinA AdhAre racI ane nava adhyAyamAM vibhakta karI e dvArA nIce mujabanA viSayo carcyA che - saMjJA, samavRtta, ardhasamavRtta, viSamavRtta, mAtrAvRtta, prastArAdi, prAkRta chaMda, utsAhAdi, SaTkadI, catuSpadI ane dvipadI. A kRtimAM aneka udAharaNo apAyAM che. emAM pAiya padyo paNa ghaNAM che. A kRtino ullekha graMthakAre jAte potAnI kAvyakalpalatAvRttimAM karyo che. [A adyAvadhi apragaTa che.] chando'nuzAsana (la. vi. saM. 1350)- pAMca adhyAyanI A kRtinA kartA neminA putra vAgbhaTa che. emaNe potAnA kAvyAnuzAsananI svopajJa TIkA (pR. 15)mAM Ano ullekha karyo che. pattanastha prAcya jaina bhAMDAgArIya graMthasUcI (bhA. 1, pR. 117)mAM A chaMdoDanuzAsanamAMthI avataraNa apAyuM che. A kRti u52 vAgbhaTe jAte vRtti racI che. [A apragaTa che.] naMditAca-vRtti--AnaMdiyaDunA gAhAlakSaNa uparanI ratnacandrakRta saMskRta vRtti che. 1. Ano vistArathI vicAra pro. velaNakare virahAMkakRta vRttajAtisamuccaya (5-6)nI prastAvanAmAM karyo che. juo I. sa. 1932mAM chapAyela "JBBRAS" (Vol. 18). 2-3. juo pA. bhA. sA. (pR. 62-64). For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 chaMdakozaTIkA- "nAgapurIya tapA' gacchanA hematilakasUrinA ziSya ratnazekharasUrie 74 gAthAmAM pAIyamAM 1chandakosa nAmanI je kRti racI che tenA upara A TIkA rAjaratnanA ziSya caMdrakIrtie racI che. P 15ra chanda zAstra- AnA kartA rAmavijayagaNi che. chandastattva- "aMcala' gacchanA dharmanaMdanagaNinI A kRti che. emaNe enA upara svapajJa TIkA racI che. [AnI prata chANInA jJAnabhaMDAramAM che.] chanda zekhara- AnA kartA rAja(jaya ?) zekhara che. ratnamaMjUSA yAne chaMdoviciti- A ajJAtakaNvaka kRti bAra vibhAgamAM vibhakta che ane enA upara koIkanI TIkA che ema ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 327)mAM kahyuM che. zuM A saMskRta kRti che? [A saMskRtamAM 230 sUtramaya racanA ATha adhyAyamAM vibhakta che. graMthakAra ka.sa. hemacandrasUrithI prabhAvita che.] chandoDalaMkAra- A ajJAtakartuka kRti che. enA upara koIkanuM TippaNa che. chandaHsuMdaraTIkA- A koInI chandaHsuMdara uparanI TIkA hoya ema lAge che. ajitazAMti chaMdovivaraNa- naMdiSaNakta ajiyasaMtithaya je vividha chaMdomAM racAyuM che. e chaMdonAM lakSaNa A kRtimAM apAyAM haze. gAthAnakozaA ajJAtakartuka kRti che. zuM e saMskRtamAM che ? gAthAratnAkara- A ajJAtakartuka kRti che. zuM e saMskRtamAM che ? chaMda (? do) rUpaka- AnA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. piMgalasArodvAra- 559 zloka jevaDI A kRti piMgalakRta chaMdoviSayaka kRtinA sArarUpa haze. jo temaja hoya to Ano ullekha pra. 17mAM thavo ghaTe. saMgItasahapiMgala- A nAma vicitra jaNAya che. | [AryAsaMkhyAudiSTa naSTavartanavidhi- rtA samayasundara ji. 2. ko. chandoDhAtrizikAzIlazekharagaNi- AnI ha. li. prata lA. da. vidyAmaMdiramAM che. vRtamauktika- upA. meghavijayagaNi. (je. sa. pra. varSa 12/aMka pa-6). piMgalaziromaNi- kharatarazacchIya kuzalalAbha. (vizeSa mATe juo. jainacAryo kA chaMda zAstrako avadAna "le. ku. madhumAlikA pra. zramaNa 2002 julAI-DiseMbara'')] Wall Painting of Rajasthan By Y. K. Shukla. ela. DI. sirija-74 Panorama of Jain Art. le. sI. zivarAmamUrti "bhAratIya jJAnapITha." yazodharacaritakI sacitra pAMDulipimAM DaoN. kamalA garga. "bhAratIyajJAnapITha" 1. AnA paricaya juo pA. bhA. sA. (pR. 67) For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P 153 prakaraNa 6 : alaMkArazAstra (kAvyazAstra) alaMkAra eTale? - "alaMkAra' e anekArthI zabda che. enA (1) ghareNuM, (2) zaNagAra, (3) zabdanI athavA arthanI camatkRtivALI racanA ane (4) tAna ke AlApamAM vaparAtI svaronI madhura gUMthaNI e cAra artha gujarAtImAM suprasiddha che. "alaMkAra e mULa saMskRta zabda che. enA ahIM apAyelA pahelA traNa artha uparAMta alaMkAranuM zAstra evo paNa eno artha saMskRta bhASAmAM karAya che. ahIM gujarAtImAM apAyelA pahelA be artho temaja cotho artha prastuta nathI. vizeSamAM "alaMkArathI kevaLa zabdAlaMkAra, arthAlaMkAra ke zabdArthAlaMkAra eTalA ja viSayanuM nirUpaNa karanAra zAstra evo saMkucita artha karavAno nathI. tema bIjI bAjue nATyazAstrano emAM samAveza karavAno nathI, joke keTalIka vAra tema karAya che. kahevAnI matalaba e che ke kAvyanAM prayojana, kAvya-hetu ke kAvyanuM lakSaNa, rasanI niSpatti, rasanI saMkhyA, guNo, doSo, rItio, vRttio, upamA vagere alaMkAro, kavi-samaya ityAdi bAbatomAMthI thoDIka ke badhI bAbatono vicAra karanArI jaina kRtio atra abhipreta che. AgamomAM alaMkAro- jema sAmAnya rIte deha suMdara hoya chatAM ene alaMkAra vaDe vibhUSita P 154 karAya che ema bhASA paNa sAdI hoya tenA karatAM e zabdAlaMkAra ke arthAlaMkAra vaDe vibhUSita hoya to sAhityane anurUpa gaNAya. Agamo vagere jaina kRtiono sAhityamAM samAveza thAya che. eTale emAM ApaNane upamA, arthAntaravAsa, zRMkhalAyamaka ityAdi alaMkArothI vibhUSita lakhANa jovAnuM maLe che e svAbhAvika che. jainonuM A viSayane aMgenuM upalabdha sAhitya vicAratAM ema jaNAya che ke vikramanI navamI sadInI pUrve koI jaina graMthakAre alaMkArazAstra (kAvyazAstra)ne aMge svataMtra kRti racI hoya ema jaNAtuM nathI eTaluM ja nahi paNa koI ajaina kRtinA vivaraNarUpe paNa kazI racanA karI jaNAtI nathI. bAramI sadIthI to AmAM vizeSa palaTo Ave che. "thArApadrIya gacchanA namisAdhu ruTakRta kAvyAlaMkAra upara vi.saM. 1125mAM TIkA race che. emane hAthe A dvAra khUlatAM AgaLa upara A mArga anya jaina lekhako vivaraNakAra tarIke vihare che. e daramyAnamAM vAlmaTa ane "kali." hemacandrasUri jevA to mahattvanI svataMtra kRti paNa race che. kavizikSA (la. vi. saM. 850)- AnA kartA bappabhaTTasUri (vi. saM. 800-895) che ema 1. Ane aMge meM "alaMkArazAstra saMbaMdhI jaina kRtio" nAmanA mArA lekhamAM e kRtiono akArAdi krame vicAra karyo che. e lekha "jai. dha. pra."mAM ATha kaTake chapAyo che. juo e mAsika (pu. 70, aM. 1, 4, 5 ane 12 tathA pu. 71, aM. 2, 3-4, 5 ane 6). 2. I. sa. 900thI kaMIka pahelAnA vakhatamAM "kAvya-zAstra'e arthamAM "sAhitya' zabda vaparAto hato. 3. AgamomAM kyAM kyAM kayA kayA alaMkAro dRSTigocara thAya che enI eka kAcI noMdha meM karI che. e pAkI thAya ane chapAya te pUrve A viSayanA viziSTa abhyAsIne hAthe A bAbata rajU thaze to tethI mane AnaMda thaze. 4. emaNe tArAgaNa nAmanuM kAvya racyuM che te maLatuM nathI. emanI caturvizatikAnuM meM saMpAdana karyuM che ane e "A. sa." taraphathI I. sa. 1926mAM chapAvAyuM che. ['tArAyaNa'nA nAme AnuM saMpAdana harivallabha bhAyANIe karyuM che.] For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 P 155 vinayacaMdrasUrikRta kavizikSA jotAM jaNAya che. A anumAna sAcuM hoya to kavizikSA nAmanI pAMca kRtio gaNAya. A paikI ekano to ahIM nirdeza thAya ja che. bAkInI cAra paikI ekanA kartA jayamaMgalasUri che, bIjAnA amaracandrasUri che, trIjAnA vinayacandrasUri che cothAnA vAbhaTanA putra devasena che. zRMgAramaMjarI (la. vi. saM. 1010)- A 128 padyonI kRti ajitasene I.sa.nI dasamI sadInA uttarArdhamAM racI che. e alaMkArazAstranI sAmAnya kRti che. AnI noMdha kRSNamAcAriare HCSL (p. 752)mAM lIdhI che. AnI eka hAthapothI ahIMnA (suratanA) vaDA cauTAnA bhaMDAramAM hovAno ullekha ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 386)mAM che. pahAmbhaTAlaMkAra- (la. vi. saM. 1190)AnA kartA vAgmaTa pahelA che. emanuM pAiya nAma bAhaDa che. eo siddharAjanA samakAlIna ane emanA dvArA sanmAnita vidvAna che. emanA pitAnuM nAma soma che ane eo mahAmaMtrI hatA. pra. ca. (zaMga 22, zlo. 47ra ane 674) pramANe vADmaTa vi. saM. 1179thI 1213 sudhI vidyamAna hatA. e uparathI jo A ja vADmaTa atre prastuta hoya to emanI A kRti vi. saM. 1181thI 1200nA gALAmAM racAI haze. emaNe A vAbhadAlaMkAra pAMca paricchedomAM P 156 racyo che. emAM ekaMdara 260 padyo che. emAMnAM ghaNAMkharAM padyo "anuchu chaMdamAM che. pratyeka paricchedanuM aMtima padya bhinna chaMdamAM che. trIjA paricchedamAM "ojas' guNane aMgenuM lakhANa gadyamAM che. A bAda karatAM tamAma lakhANa padyamAM che. viSaya- prathama paricchedamAM kAvyanuM lakSaNa, kAvyanI racanAmAM hetu tarIke pratibhAno ullekha, pratibhA, vyutpatti ane abhyAsanI vyAkhyA, kAvya racavA mATenA anukULa prasaMgo ane kavione pALavAnA niyamo ema vividha bAbato rajU karAI che. bIjA paricchedamAM kahyuM che ke kAvya saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane bhUtabhASA ema cAra bhASAmAM racI zakAya. kAvyanA chaMdonibaddha ane achaMdonibaddha e be prakAro ane padya, gadya ane mizra ema enA traNa prakAro paNa paDAyA che. vizeSamAM ahIM pada, vAkya ane arthanA doSono vicAra karAyo che. trIjA paricchedamAM dasa guNonI vyAkhyA ApI enuM vivaraNa karAyuM che. cothA paricchedamAM zabdAlaMkAranA (1) citra, (2) vakrokti, (3) anuprAsa ane (4) yamaka e cAra prakArono, arthAlaMkAranA 35 prakArono temaja vaidabha ane gauDI e be rItino vicAra karAyo che. 1. A kavizikSAnA paricaya mATe juo pR. 171 2-3. juo pattana sUcI (bhA. 1)nI prastAvanAnuM pR. 48. 4. zRMgAracandrikA e vijayavargInI kRti' che ema svayaMbhUstotranI hiMdI prastAvanA (pR. 88)mAM ullekha che to zuM A koI alaMkArazAstranI kRti che ? pa. A kRti siMhadevagaNikRta vyAkhyA sAthe "kAvyamAlA" (48)mAM I.sa. 1903mAM prasiddha thaI che. mULa kRtinI anya AvRttinI DaoN. esa. ke. 3 kRta History of Sanskrit Poetics (Vol. I, p. 208) mAM noMdha che. 6. keTalAkane mate udayana (maMtrI) che. 7. "vakroktinI vaNajAra" nAmano meM eka lekha lakhyo che. e "phA. gu. sa. tra" mATe enA taMtrIe svIkAryo che paNa hajI sudhI to chapAyo nathI. For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 : alaMkArazAstra (kAvyazAstra) : [pra. A. 155-158] 91 pAMcamA paricchedamAM nava rasonuM nirUpaNa che. nAyaka ane nAyikAnA bhedo temaja bIjI keTalIka bAbato paNa ahIM AlekhAI che. udAharaNo-A kRtimAM je udAharaNo apAyAM che te kartAnA potAnAM hoya ema lAge che. keTalAMka udAharaNo pAiyamAM che. juo cothA paricchedanA zlo. 49, 53, 54, 74, 78, 106, 107 ne 148. P 157 karnala jekabe sUcavyuM che tema vAglaTakRta neminirvANamahAkAvyamAMthI cha padyo A kRtimAM udghata karAyAM che. nemi-nirvANa (7-50)no A kRtimAM mahAyamakanA udAharaNa tarIke ullekha che. cothA paricchedanA zlo. 45, 76, 81, 85 ane 132 (siddharAja) jayasiMhanI prazaMsArUpe che. vAbhadAlaMkAranA cothA paricchedamAM nimnalikhita padya che : "# lhRAdRddhiovaiR: : | akukaukaH kAkakAkka RkkAkukukakAkkakuH // 12 // " AnA TIkAkAra kahe che ke neminirvANa-mahAkAvyamAM rAjImatInA tyAgane lagatA adhikAramAMno samudranA varNanarUpa A eka-vyaMjanavALo zloka jANavo, paraMtu neminirvANa-mahAkAvya je "kAvyamAlA'mAM chapAyuM che temAM to A jaNAto nathI. A vAmbhaTAlaMkAra upara jainoe temaja ajainoe TIkA racI che. temAMnI jaina TIkAo nIce mujaba che :(1) vyAkhyA- AnA kartA somasuMdarasUrinA saMtAnIya siMhadevagaNi che. A TIkA 1331 zloka jevaDI che. (2) TIkA- 'tapA' gacchanA vizAlarAjanA ziSya sAmodayagaNie A TIkA 1164 zloka jevaDI racI che. (3) TIkA- "kharatara' gacchanA jinaprabhasUrinA saMtAnIya jinatilakasUrinA ziSya upA. rAjahaMsanI A racanA che. AnI eka hAthapothI vi. saM. 1486mAM lakhAyelI che. (4) TIkA- jinarAjasUrinA ziSya jinavardhanasUrie A racI che. AnI eka hAthapothI vi. saM. 2 158 1610mAM lakhAyelI che. (5) vRtti- A ra956 zloka jevaDI vRtti "kharatara' gacchanA ratnapIranA vinaya jJAnapramodagaNie vi. saM. 1681mAM racI che. (6) TIkA- A 1650 zloka jevaDI TIkA samayasuMdaragaNie vi. saM. 1692mAM racI che. (7) TIkA- AnA kartA, kSemahaMsagaNi che. (8) TIkA- AnA kartA kumudacandra che. (9) TIkA- AnA kartA tarIke vardhamAnasUrino ullekha karAya che paNa A vAta zaMkAspada che. (10) TIkA- AnA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. [(11) TIkA- kharataragacchIya sAdhu kIrtie 17mI sadImAM racI che. (12) jJAnapramodikA- pra. lA. da. vidyA.] 1. A kAvyamAlA (48)mAM prakAzita che jao pR, 155. 2. A "graMthamAlA'mAM I. sa. 1889-90mAM chapAI che. For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 A to zvetAMbarIya TIkAo che. di. vAdirAje paNa eka TIkA racI che. A uparAMta kRSNa zarmA, gaNeza vagere ajainoe paNa A vAlmaTAlaMkAra upara TIkAo racI che. vAmbhaTAlaMkAranI TippanI- A TippanI bAlacaMdra racI che ane enI "kannaDa lipimAM lakhAyelI eka hAthapothI maLe che ema ka. tA. graM. (pR. 137)mAM ullekha che. A bAlacandra di che ? bAlAvabodha-sakrisayagapayaraNanA kartA jaina gRhastha mAravADI nemicandra bhaMDArIe eka bAlAvabodha racyo che. kharataragacchanA mesuMdare paNa vi. saM. 1535mAM bAlAvabodha racyo che. emAM prAraMbhamAM pAMca - 159 padyo ane aMtanA be padyo saMskRtamAM che. A bAlAvabodhamAM mULanuM saMskRtamAM kaTake kaTake vivaraNa che ane 'sAthe sAthe gujarAtImAM samajUtI che. alaMkArazAstranI saMskRtamAM racAyelI kRtionA gujarAtI bAlAvabodha bahu thoDA maLyA che. e hisAbe A be bAlAvabodha mahattvanA gaNAya. kAvyAnuzAsana (u.vi.saM. 1198)- AnA praNetA "kali." hemacandrasUri che. A nAmanI eka bIjI kRti che, paraMtu enA kartA to emanA pachI thayelA jaina gRhastha vADmaTa che. P 160 nAma- "kAvyAnuzAsana' e mULa "sUtrAtmaka kRtinuM nAma che ke enI a. cU. nAmanI TIkA sahita mULanuM nAma che ? Avo prazna AnI hAthapothIo ane viveka jotAM udbhave che. AnA uttara tarIke DaoN. AnaMdazaMkara bA. dhruve kahyuM che ke hemacandrAcArye prathama sUtra racI ene kAvyAnuzAsana nAma ApyuM ane pachI enA upara spaSTIkaraNArthe vRtti racI tene alaMkAracUDAmaNi kahI ane A baMne maLIne kAvyanA anuzAsana eTale ke zAstranI garaja sAraze evo IrAdo rAkhyo. 1. emaNe sasiyagapayaraNanI jema vidagdhamukhamaMDanano paNa bAlAvabodha racyo che. 2. Ano artha e nathI ke sRSNinA lakhANanI jema A lakhANa mizrabhASAmaya che. 3. Ano namuno "SaSTizataka prakaraNanI prastAvanA (pra. 16-20)mAM DaoN. sAMDesarAe Apyo che. enA pra. 18mAM be mudraNadoSa hoya ema lAge che. 4. A kRti alaMkAra-cUDAmaNi temaja viveka sahita "nirNayasAgara mudraNAlaya" taraphathI "kAvyamAlA" (70)mAM I.sa. 1901mAM chapAI che. ["pravacanaprakAzana" punAthI punarmudraNa thayuM che.] tyAra bAda A kRti a. cU. viveka ane tADapatra upara lakhAyelA ajJAtakartIka TippaNa temaja pAThaya padyanI saMskRta chAyA, cha anukramaNikAo tathA DaoN. AnaMdazaMkara bApubhAI dhruvanI "pUrva-vacanikA" pUratA lakhANa sahita prathama khaMDa tarIke chapAI che ane zrI rasikalAla cho. parIkhanA aMgrejI upodudhAta ane pro. rAmacandra AthavalenA aMgrejI TippaNa pUratuM lakhANa bIjA khaMDa tarIke chapAyuM che. A baMne "zrImahAvIra jaina vidyAlaya" taraphathI muMbaIthI I.sa. 1938mAM-eka ja varSamAM prasiddha karAyA che. AnuM punaH prakAzana vI. ema. kulakarNInA mArga darzana mujaba ma. jai. vi. e karyuM che.]. uparyukta cha anukramaNikAmAM pahelI a. cU.gata ane vivekagata udAharaNone lagatI che. bIjI anukramaNikA pramANarUpa uddhata karAyelA saMdarbhonI che. trIjI sUtrone aMgenI che. cothI, be vRttimAM nirdezAyelAM graMtho ane graMthakAronI sUcIrUpa che. pAMcamI saMpAdake nirdezelA graMthone lagatI che. chaThThI viziSTa zabdonI sUcIrUpa che. 5. sUtra pUratI A kRti che. ku. (pR. 225-240)mAM prakAzita thayelI juo pR. 34. For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 : alaMkArazAstra (kAvyazAstra) : pri. A. 158-162] 93 kAvyAnuzAsana e vizeSanAma che ke pustakanuM paricayAtmaka nAma che ? jema zabdAnuzAsananuM siddhahemacandra evuM vizeSanAma che evI rIte kAvyanA zAstranuM paNa koI vizeSanAma hovuM joIe ema vidvAno sUcave che. vibhAga- mULa kRti ATha adhyAyomAM vibhakta che. prAraMbhamAM be padyo che. ene keTalAka ekeka sUtra gaNe che. e hisAbe prathama adhyAyamAM 25 (23 + 2) sUtra che. bAkInA adhyAyonAM sUtranI saMkhyA anukrame nIce mujaba che : 59, 10, 9, 9, 31, para ane 13. Ama ekaMdare 208 (206 + 2) sutro che. viSaya- prathama adhyAyamAM kAvyanA prayojana, kAvyano hetu, kAvyanuM lakSaNa, zabda ane arthanuM svarUpa temaja mukhya, gauNa, lakSya ane vyaMgya ema cAra jAtanA artha ema vividha bAbato vicArAI che. bIjA adhyAyamAM rasanuM temaja sthAyI, vyabhicArI ane sAttvika bhAvonuM nirUpaNa che. vizeSamAM ne 161 rasAbhAsa ane bhAvAbhAsanI carcA pachI chellAM cAra sUtromAM kAvyanA uttaramAdi traNa prakAro vicArAyA che. trIjA adhyAyamAM zabda, vAkya, artha ane rasanA doSo viSe vicAra karAyo che. cothA adhyAyamAM guNo carcAyA che. pAMcamAM adhyAyamAM anuprAsa, yamaka, 'citra, zleSa, vakrokti ane punaruktAbhAsa e cha jAtanA zabdAlaMkArano adhikAra che. chaThThA adhyAyamAM 'saMkara' sahita 29 arthAlaMkAranuM nirUpaNa che, jyAre mammaTe 61 arthAlaMkAro viSe vivecana karyuM che ane bhoje sarasvatIkaMThAbharaNamAM 24 zabdAlaMkAro, 24 arthAlaMkAro ana 24 zabda ane artha e ubhayane lagatA alaMkAro (ubhayAlaMkAro) varNavyA che. "kali." hemacandrasUrie svabhAvoktine badale "jAti' zabda ane aprastuta-prazaMsAne badale anyokti' zabda vAparelA che. sAtamA adhyAyamAM nAyaka ane nAyikAnA bhedo temaja pratinAyakanuM svarUpa e bAbato hAtha dharAI che. AThamA adhyAyamAM prekSya (dazya) ane zravya ema kAvyanA be prakAra sUcavI enA upaprakAro samajAvAyA che. racanA-samaya-kAvyAnuzAsanamAM kumArapAla viSe ullekha jaNAto nathI. ethI A kRti vi. saM. 1199 pahelAM racAI haze ema anumanAya che. alaMkAra-cUDAmaNiA sUtrAtmaka kAvyAnuzAsananI "kali. hemacandrasUrie racelI svopajJa P 162 TIkA che. rayaNAvalI (va... 1)nA trIjA padyanI svopajJa vRttimAM A hemacandrasUrie je alaMkAra1. AnA vividha prakAro che. jemake svara-citra, vyaMjana-citra, AkAra-citra, guDha-citra ityAdi. 2. A mahAvIravidyAlaya, pravacanaprakAzana, kAvyamAlA va.mAM prakAzita che. For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 cUDAmaNino ullekha karyo che te A ja che. A a. cU.no avataraNapUrvaka ullekha si. he. (1-1-26) uparanA bRhanyAsa ('pR. 34)mAM nIce mujaba karAyo che - "yadAha svopajJAlaGkAracUDAmaNau-vaktrAdivaiziSTyAdarthasyApi mukhyAmukhyAtmano vyajakatvam'2 a. cU. 2800 zloka jevaDI che. A saraLa che ane emAM vivAdagrasta viSayo hAtha dharAyA nathI. AmAM 740 udAharaNo che ane 67 pramANo apAyAM che. a. 3 uparanI A TIkA ane khAsa karIne enA uparano viveka mananIya che. a. .mAM pR. 115, 159 ne 418mAMnAM avataraNo zRMgAratilakamAMthI ja udghata karAyAM hoya ema lAge che. jo e mULe Aja kRtinAM hoya to Ama avataraNa ApanAra tarIke "kali. hemacandrasUri prathama che. a. cU. (pR. 214)mAM chaMdoDanuzAsanano ullekha che. a. 5, sU. pane aMgenI a. ce. (pR. 328)mAM tilakamaMjarInuM dvitIya padya udhRta karAyuM che. P 163 a. 7ne aMgenI a. yU.mAM nAyaka nAyikA ane pratinAyaka viSe vistRta nirUpaNa che. ethI to ene aMgenA vivekamAM kazuM vizeSa kahevAyuM nathI. A taiyAra karavA mATe dhanaMjayanA dazarUpakano temaja bharatanA nATyazAstrano ane enA uparanI abhinavaguptakRta TIkAno upayoga karAyo che. a. 8, sU. 3ne aMgenI a. cU. bharatanA nATyazAstra (a. 20)mAMthI utArA karI samRddha banAvAI che. viveka-kAvyAnuzAsana temaja a. cU. e baMnene lakSIne ane kAvyazAstranI jhINavaTabharI vigato rajU karavAnA irAde A vRtti "kali.' hemacandrasUrie racI che. emAM aneka viSayanA mudAonI chaNAvaTa che. emAM 624 udAharaNo ane 201 pramANo apAyAM che. A vivekamAM be sthaLe-pR. 7 ane 46ramAM chaMdoDanuzAsananA ullekhapUrvaka avataraNa apAyAM che. a. pa, sU. 4nA viveka pR. (317)mAM bhagavadgItAnA a. 15nuM 12muM padya uddhata karAyuM che. a. 2, sU. 1ne lagatA viveka (pR. 103)mAM bhAratanA nATyazAstra ane enA uparanI abhinavaguptakRta TIkAmAMthI puSkaLa masAlo levAyo che. rasanuM nirUpaNa karatI veLA A TIkAmAMthI lagabhaga akSarazaH lakhANa levAyuM che. a. 3, sU. 3nA viveka (pR. 179-199)mAM deza ane kALano vicAra karatI veLA rAjazekharanI P 164 kAvyamImAMsAno Azraya levAyo che. paNa ahIM rAjazekharanA nAmano ullekha jaNAto nathI. Ane zuM kAraNa haze ? zuM rAjazekhare paNa emanA koI purogAmI lekhakanI kRtimAMthI A bhAga udhRta karyo haze ? 1. A pRSThaka zrIvijayalAvaNyasUri dvArA saMpAdita AvRttino che. 2. A paMkti paikI "muramuradhyAtmanaH' eTalo aMza a. cU. (pR. 58)- no che jayAre bAkIno aMza . 1nA 21mAM sUtrarUpe che. 3. A mahAvIra jaina vidyAlaya va. dvArA prakAzita che. 4. Ama a. yU. sAthe Ano vicAra karatAM judA judA graMthakAronI kRtimAMthI lagabhaga 1500 udAharaNo apAyA che. A paikI keTalIka kRti to nAmazeSa banI che. A dRSTie paNa AnuM mahattva che. For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 : alaMkArazAstra (kAvyazAstra) : pri. A. 162-166] a. 4, sU. 1nA vivekamAM pR. 74, 76-78, 80 ane 82-85mAM bharatanA, pR. 74 ane 75mAM maMgalanA, pR. 75-79 ane 81-87mAM vAmananA ane pR. 75, 78, 79, 81, 82, 85 ane 86mAM ThaMDInA vicAro rajU karAyA che. a 4, sU. 4nA viveka (pR. 321)mAM AnaMdavardhanano noNanA putra tarIke ullekha che. A AnaMdavardhanakRta devIzatakamAMthI zabdAlaMkAro mATe spaSTIkaraNapUrvaka udAharaNo apAyAM che. A adhyAyanI racanAmAM kAvyAdarzano temaja kAvyAlaMkArano paNa upayoga karAyo che. kAvyAlaMkAra ane devIzatakamAMnAM AkAra-citrane lagatAM je udAharaNo ahIM apAyAM che te sacitra svarUpe muMbaI vidyApIThanA sAmayika Arts No. 30) mAM je mAro lekha nAme ILD chapAyo che temAM apAyAM che. a. 4, sU. 7nA vivekamAM pAThadharmatva samajAvatI veLA nATyazAstranI koI TIkAmAMthI avataraNa apAyAM che. abhinavaguptakRta TIkAno upayoga karAyo hoya ema lAge che. a. nA vivekamAM mULamAM gaNAvAyelA uparAMtanA vadhArAnA alaMkAro viSe vicAra karAya che. a. ne lagatA vivekamAM abhinavaguptanI TIkAno lAbha levAyo hoya ema lAge che. mUlyAMkana- DaoN. esa. ke. Dee evuM kathana karyuM che ke mammaTata kAvyaprakAza karatAM haima P 165 kAvyAnuzAsana zikSAgraMtha tarIke UtaratI koTino graMtha che. AnI tathyatA vicAravAnuM kArya huM vizeSajJone bhaLAvuM chuM eTale ahIM to huM eTaluM ja kahIza ke kAvyAnuzAsanamAM kAvyaprakAzamAM ApelA alaMkAronI saMkhyAne yogya rIte ghaTADAI che, alaMkArAdikanAM lakSaNomAM samucita sudhAro karAyo che ane kAvyaprakAza karatAM saMkSipta ane tema chatAM sugama evo A graMtha racAyo che. mahAmahopAdhyAya kANenuM maMtavya- mahAmahopAdhyAya' pI. vI. kANee vizvanAthanA sAhityadarpaNa (pari. 1, 2 ne 10)nuM aMgrejI TippaNo temaja saMskRta kAvyazAstra (poetics)nA itihAsapUrvaka saMpAdana karyuM che. AnI I.sa. 1951mAM prasiddha thayelI bIjI AvRtti (pR. 277-278)mAM haima kAvyAnuzAsana viSe emaNe nIce mujabanI matalabanA udgAra kADhyA che; kAvyAnuzAsana e saMgrahAtmaka kRti che. emAM maulikatAnAM bhAgye ja darzana thAya che. emAM (rAjazekharanI) kAvyamImAMsA, kAvyaprakAza, dhvanyAloka ane abhinavaguptanA graMthomAMthI khUba masAlo uThAvAyo che. dA. ta. kAvyAnuzAsananAM pR. 28-10ne kAvyamImAMsA, (pR. pa6) sAthe, pR. 11-16ne kAvyamImAMsA (pR. 42-44) sAthe ane pR. 122-123ne kAvyamImAMsA (pR. 42-44) sAthe sarakhAvo. vaLI abhinavagupta ane bhAratanAM maMtavyone AdhAre pote amuka amuka bAbato kahyAno ullekha hemacandrasUrie 166 jAte karyo che. juo viveka (pR. *66). 1. A saMbaMdhamAM juo mAro lekha nAme "devIzataka ane zrI hemacandrasUri" A "AtmAnaMda prakAza" (pu. para, e.. 4-5)mAM chapAyo che. 2. kAvyaprakAzamAM dasa ullAsamAM 2 12 sUtromAM je viSaya AlekhAyo che te A haima kAvyAnuzAsanamAM cha adhyAyamAM 143 sUtromAM apAyo che (juo zrI. rasikalAla cho. parIkhano upodaghAta pR. 321). . A nirNayasAgarI AvRtti anusAra samajavAnAM che. 4. A ma. vi.nA prakAzananuM 103muM pRSTha che. For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 kAvyAnuzAsanano eka guNa (merit) e che ke enI vRtti ane vivekamAM judA judA graMthakAronI kRtiomAMthI lagabhaga 1500 udAharaNo apAyAM che. hemacandrasUrinI A kRtino prabhAva pAchaLanA alaMkArazAstrIo upara bhAgye paDyo che. vaLI "ratnApaNa (pR. 46, 75, 224, 233, 259, 279 ane 299)mAM kAvyAnuzAsanamAMthI avataraNa apAyAM che e vAtane bAju upara rAkhIe to bhAgye ja koI pAchaLA lekhake AmAMthI avataraNa ApyAM che. zrI kANee kAvyAnuzAsananI maulikatA viSe karelA vidhAnanA saMbaMdhamAM zrI viSNupAda bhaTTAcarajIe "Indian Culture" (Vol XIII, pp. 218-224)mAM vAMdho uThAvyA che. A vAtano zrI kANee nirdeza karI e vAMdhAonI nIce pramANe noMdha emaNe sAhityadarpaNanI bIjI AvRttimAM pR. 277mAM lIdhI che :(1) kAvya racavAno eka lAbha arthanI - paisAnI prApti che ema je mammaTe kahyuM che te vAta hemacandrane mAnya nathI. (2) mukula ane mammaTanI jema lakSaNAno AdhAra rUDhi ke prayojana che ema na mAnatAM kevaLa prayojana ja che ema hemacandra pratipAdana kare che. (3) artha-zakti-mUla-dhvaninA (1) svataHsaMbhavI, (2) kaviprauDhoktiniSpanna ane (3) kavinibaddha-vandra prauDhoktiniSpanna ema traNa prakAra darzAvanAra dhvanikArathI hemacandra judA paDe che. juo pR. 46. P 167 (4) mammaTanA mate "purva pravivarte' vALuM padya zleSamUlaka aprastutaprazaMsAnuM udAharaNa che, jayAre hemacandrane mate e "zabda-zakti-mUladhvani'nuM che. (5) rasomAM alaMkAra paratvenA siddhAMtonA pAlanano bhaMga je mahAkavione hAthe thayo che teno dhvanikAre nirdeza karyo nathI jyAre hemacandra tema karyuM che. A badhA mudA svIkArI laIe to paNa kAvyAnuzAsana e maulika kRti che ema bhAgye ja kahI zakAya. AvA matabhedo to aneka bIjA graMthakAronI kRtiomAM jovAya che. A pramANe pratividhAnanI samAlocanA zrI kANee karI che. DaoN. A. bA. dhruve a. 2. ane viveka sahitanA kAvyAnuzAsananI "pUrvavacanikA"mAM kahyuM che ke kAvyamImAMsA, kAvyaprakAza, dhvanyAloka ane locanamAMthI AkhA pAThanA pATha hemacandrasUrie laI lIdhA che. ethI keTalAka ene "corI' kahe che, paraMtu vAta e che ke hemacandranI IcchA e jaNAya che ke brAhmaNo je je jANatA hatA te badhuM jaino jANe. ethI purogAmI brAhmaNonA jJAnano upayoga karatAM eo acakAyA nathI. emaNe je vAraso potAne maLyo hato temAM potAnI taraphathI saMgIna umero karyo che. kAvyamImAMsA e vicAro ane enI rajUAtanI dRSTie maulika bhale gaNAya, paNa e kAvyaprakAza ke kAvyAnuzAsana jevI vyavasthita kRti nathI. mammaTe kAvyaprakAzamAM bhAmathI mAMDIne emanA samaya sudhInAM kAvyazAstrane lagatAM badhAM maMtavyo - 168 rajU karyA che kharAM, paraMtu nATyazAstra sAthe saMbaMddha rasanI vAta javA daIe to nATyazAstrane emaNe jatuM karyuM che jyAre hemacandra ane AgaLa jatAM vizvanAthe e uNapa rahevA dIdhI nathI (juo pR. 12). 1. vidyAnAthe racelA pratAparudrayazobhUSaNa uparanI A TIkA che. e TIkA mallinAthanA putra kumArasvAmIe racI che. e TIkA sahita mULa kRti B S SmAM 65mAM graMthAka tarIke chapAvAI che. For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 : alaMkArazAstra (kAvyazAstra) : pri. A. 166-169] dhvanyAloka ane locananuM kSetra kAvyaprakAza jeTaluM ye vyApaka nathI to kAvyAnuzAsananA ativizALa kSetra sAthe enI zI tUlanA karavI ? A pramANe DaoN. dhruve "kali." hemacandrasUri upara karAtA AkSepano radiyo Apyo che. ' vRtti-kAvyAnuzAsananI a. cU. nAmanI TIkAne aMge "nyAyAcArya yazovijayagaNie vRtti racI hatI ema je manAya che te vAta sAcI che, kemake emaNe pratimAzataka (glo. 11)nI svopajJa TIkAmAM nimnalikhita ullekha karyo che : prapazciAtaM vaitannakRvUDAmanivRttIvamAma' kavizikSA (la. vi. saM. 1200) - A 300 zloka jevaDI kRtinA kartA jayamaMgalasUri che. emanI A kRtinI tADapatrIya hAthapothI khaMbhAtanA zAMtinAthanA bhaMDAramAM che. enA prAraMbhanI ane aMtamAMnI thoDIka paMkti pro piTarsane emanA prathama hevAla (pR. 70-80)mAM ApI che. A kRtimAM siddharAja jayasiMhanI stutirUpa daSTAMta che eTale jayamaMgalasUri vikramanI bAramI sadInA uttarArdhamAM thayA haze ema lAge che. emanI A kRti koI sthaLethI prasiddha thaI hoya ema jaNAtuM nathI to e satvara prakAzita thavI ghaTe. kalpalatA (u. vi. saM. 1200)- AnA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI paraMtu eo zvetAMbara che ema enA prAraMbhika padya uparathI jANI zakAya che. A kRtimAM cAra pariccheda che. pallava- A kalpalatA uparanI vRttinuM nAma che. viveka yAne zeSa- uparyukta pallava uparanI TIkAnAM be nAma che: viveka ane zeSa. enuM parimANa 6500 zloka jevaDuM che. enI hAthapothI vi. saM. 1205mAM lakhAyelI maLe che. emAM zarUAtamAM nIce mujabanuM azuddha padya che : "yat pallavena vivRttaM durbodhiM mandabuddhizcApi / kriyate kalpalatAyAM tasya viveko'yamatisugamaH" A TIkAnAM be nAma hovAthI A TIkAne kalpalatAviveka temaja kalpapallavazeSa paNa kahe che. emAM mULanAM pratIka apAyAM che. enI prazastimAM kalpalatAne vibudhamaMdira, pallavane e maMdirano kalaza ane zeSane Ano dhvaja kahela che. kAvyakalpalatA (la. vi. saM. 1280)- AnA kartA "vAyaDa' gacchanA jinadattasUrinA ziSya 2 169 ane svAdizabdasamuccaya vagerenA praNetA amaracandrasUri temaja "arisiMha che A cAra pratAnomAM vibhakta che. emAM ekaMdara 45ra jeTalAM paDyo che. 1. juo jesalamerabhAMDAgArIyagranthasUcI (pR.22) 2. kavizikSA nAmanI vRtti sahita A mULa kRti kAzIthI vi. saM. 1942mAM prasiddha thaI che ane enuM marAThI bhASAMtara gAyakavADa sarakAra taraphathI chapAyeluM che. e bemAMthI eke pustaka mArA jovAmAM AvyuM nathI. jigannAthazAstrI saMpAdita "kAvyakalpalatAvRtti" "caukhaMbA saM. sirijhamAM 1931mAM prasiddha che.] 3. gacchanuM A nAma "aNahilapura pATaNanA vAyavya khUNAmAM paMdara mAIlane aMtare AvelA vAyaDane AbhArI che. 4. emaNe sukRtasaMkIrtana racyuM che ane vhIlaranA mate kavitArahasya paNa emanI kRti che. 5. juo kAvyakalpalatA (1, 2) For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 kAvyakalpalatA ane enI svapajJa vRttimAM varNavAyelA viSayonI noMdha DaoN. Dee HSP (bhA. 2, pR. 364-366)mAM nIce mujaba lIdhI che : prathama pratAnanuM nAma chanda:siddhi' che. emAM pAMca stabaka cheH (1) "anubhu" chaMdanI racanA (anuSTrabhu zAsana); (2) mukhya vRttono ullekha, eka chaMdanuM bIjA chaMdamAM parivartana temaja yati ityAdi (chandoDabhyAsa); (3) chaMda pUrNa karavA mATe vaparAtA zabdo jemake zrI, samuM, satu, drAka, vi, pra, ityAdi (sAmAnya-zabdaka); (4) vAda, prazaMsAnA viSayo, kula-zAstrAdi ane svazAstrAdhyayana prathA saMbaMdhI prazno ityAdi (vAda); ane (5) rAjA, maMtrI vagerenAM varNana mATenI rIti ane kavisamaya (varNa-sthiti). bIjA pratAnanuM nAma "zabda-siddhi' che. emAM zabdonI vyutpatti, anuprAsa, saMbaMdhI vAkyonA ullekha, sUcita vagere artho ityAdinuM nirUpaNa che. emAM cAra stabaka che. trIjA pratAnanuM nAma "zleSa-siddhi che. bhinna bhinna pariccheda pramANe zabdonA bhinna bhinna artha, P 170 zleSapayogI zabdonI sUcI, carthI zabdo, baMdho citra-kAvyo ityAdi bAbato ahIM apAI che. emAM pAMca stabaka che. cothA (chellA) pratAnanuM nAma "artha-siddhi che. kaI vastune zenI sAthe sarakhAvavI e bAbata ahIM vicArAI che. emAM sAta stabaka che. kAvyakalpalatAnA aMtamAM "aSTacakrAra' baMdhathI vibhUSita paridhizloka che. enI citra sahita noMdha meM ?ILD mAM lIdhI che. A kRtinI svopajJa vRttimAM enA kartAe potAnI nimnalikhita kRtiono ullekha karyo che :kAvyakalpalatA-parimala, kAvyakalpalatA-maMjarI, alaMkAra-prabodha ane chaMdoratnAvalI. vRttio :kavizikSA- A 3357 zloka jevaDI svopajJa vRtti che. kAvyakalpalatA-parimala- A kAvyakalpalatA uparanI 1122 zloka jevaDI svopajJa vRtti che. kAvyakalpalatA-maMjarI- A svopajJa vRtti hajI sudhI to maLI AvI nathI. e kAvyakalpalatAparimala karatAM pahelI racAI haze ema A benAM nAma uparathI kalpanA karAya che. kAvyakalpalatA upara uparyukta traNa svIpajJa vRtti uparAMta nIce mujabanuM vivaraNAtmaka sAhitya che : makaranda- A vRttinA racanAra hIravijayasUrinA ziSya zubha-vijayagaNi che. emaNe vi. saM. 1665mAM A vRtti 3196 zloka jevaDI racI che. P 171 vRtti- yazovijayagaNie paNa 3250 zloka jeTalA parimANavALA eka vRtti racI che ema ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 89) jotAM jaNAya che. zuM A nyAyavizArada nyAyAcArya yazovijayagaNinI kRti che ? 1. vastupAlakRta naranArAyaNAnaMda (sa. 14)mAMnuM 16muM padya A pratAnamAM jovAya che. 2. juo muMbaI vidyApIThanuM sAmayika (Arts No. 30). For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 : alaMkArazAstra (kAvyazAstra) : pri. A. 169-171] viveka yAne pallava- A nAmanI eka vRtti vibudhamandiragaNie racyAnuM kahevAya che. eno prAraMbha "vat patnana vivRta" thAya che. mArA lakhANane lakSIne prA, pI. Ara. vorAe kalpalatAviveka aMgenI potAnI prastAvanA (pR. 216-17)mAM carcA karI che. A prastAvanAmAM kalpalatA, pallava ane vizeSataH ka. vi. viSe vistRta ane mahattvapUrNa mAhitI apAi che. e aMgrejImAM hoI mukhyatayA enA AdhAre huM khAsa khapapUratI vigato gujarAtImAM rajU karuM chuM - kalpalatA (u. vi. saM. 1200)- A alaMkArazAstrane lagatI kRti che. e adyApi maLI AvI nathI. emAM purogAmIonI kRtiomAMthI kArikAone, svaracita kArikAone tema ja vivecanone sthAna apAyuM che. prastuta kRti nimnalikhita cAra paricchedomAM vibhakta che - (1) doSa-darzana, (2) guNa-vivecana, (3) jabdAlaMkAra darzana ane (4) arthAlaMkAra-nirNaya. kalpalatA upara je pallava kivA kalpallava nAmanI vRtti racAI che te atyAre to anupalabdha che eTale emAM kalpalatAnA ke A vRttinA kartA viSe mAhitI apAI hoya to te aprApya che. ka. vi. mAMthI paNa A saMbaMdhamAM kazo prakAza paDato nathI. sadbhAgye pra. na. ta. nA dvitIya sUtranI vRtti nAme sthA. 2. A kalpalattA ke pachI pallavanuM eka padya upasthita kare che tema ja enA praNetA viSe thoDIka mAhitI pUrI pADe che. e padya nIce mujaba che : "sUryacandramasau yatra citra khadyotapotakau / nityodayajuSe tasmai parasmai jyotiSe namaH // " A Adya padya hoya ema lAge che e maMgalAcaraNarUpa jaNAya che. praNetAne lagato ullekha nIce mujaba che : "5zrImadambAprasAdasacivapravareNa kalpalatAyAM tatsaGketekalpapallave ca prapaJcitamasti tata evAvaseyam." A uparathI traNa bAbato phalita thAya che :(1) kalpalatAnA kartAnuM nAma "aMbAprasAda" che. (2) eo sacivapravara che. AthI teo mukhya maMtrI hovAnuM anumanAya che. (3) kalpalatA tema ja kalpapallava e baMnenA kartA eka ja che. pra. ca. (bhRga 21, pR. 172)mAM aMba(bA) prasAdano "maMtrI' tarIke ullekha che. vizeSamAM e maMtrIne aMge ahIM be bAbato apAI che - che.A kRtinA saMpAdaka murAri lAla nAgara ane harizaMkara zAstrI che ane enA prastAvanAkAra prA. pradyumna re. vorA che. A kRti "lA. da. vidyAmaMdira" taraphathI i. sa. 1968mAM prakAzita karAI che. prAraMbhamAM maMtrI aMbAprasAda ane enI patnI sItAdevInI pratikRti apAi che. aMtamAM pAMca pariziSTo che. 2. ahIM paM. 12mAM 'pallava' chapAyuM che te "pallavazeSa joie. 3. juo kalpalatAvivekanuM Adya padya. 4. ka. vi. (pR. 320)mAM "kalpapallava' tarIke Ano nirdeza che. 5. " zaraNe mahAmatvizrImannApratipratinividdha." For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1OO jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 1. vAdI devasUrinI sAthe aMbAprasAda "Abu' giri upara caDatA hatA tevAmAM emane eka sarpa Dase che. vAdI devasUrine enI khabara paDatAM e potAnuM pAdodaka mokale che, eno upayoga karAtAM e maMtrI nirviSa bane che. - 2. aMbAprasAde siddharAja sAthe vAdI devasUrino samAgama karAvyo hato. gAlA'nA zilAlekhamAM aMbAprasAdane vyayakaraNamAM rokelA mahAmAtya kahela che. aMbAprasAda viSe AthI vizeSa mAhitI maLatI nathI. e jaina hoya ema pra. ca.gata uparyukta bAbato vicAratAM jaNAya che. A paristhitimAM kalpalatA ane kalpapallava to jaina kRti gaNAya ja. syA. 2. vi. saM. 1200nI AsapAsamAM racAyAnuM manAya che. ka. vi.nI eka hAthapothI vi. saM. 1205mAM lakhAyelI maLe che. e jotAM kalpalatA moDAmAM moDI vi.saM. 1200mAM racAI haze. pallava kivA kalpapallava- syA. 2. pramANe A svapajJa vRtti che. kalpalatAviveka (u. vi. saM. 1205)- AnuM Adya padya nIce mujaba che - "yat pallave na vitRtaM durbodha mandabuddhibhizcApi / kriyate kalpalatAyAM tasya viveko'tisugamaH // 1 // " emAM sUcavAyA mujaba Ano viSaya nIce pramANe che : jenuM pallavamAM vivaraNa nathI ane jeno maMdabuddhivALAone bodha sahelAithI thAya tema nathI tenuM atisugama nirUpaNa atra che. A uparathI jANI zakAya che ke A kalpalatAnA spaSTIkaraNarUpa che. saMskRtamAM viSayAnukrama apAyo che tema ja prastAvanAmAM ka. vi. nuM tulanAtmaka nirUpaNa che eTale A saMbaMdhamAM to mAre khAsa kaMI umeravAnuM rahetuM nathI. mImAMsAsUtra ane zAbarabhASyano tema ja raghuvaMza Adi mahAkAvyo ane kAvyaprakAza vagereno ka. vi.mAM upayoga karAyo che. ka. vi.nuM "kalpapallavazeSa' nAmAMtara nathI ema prastAvanA (pR. 7-8)mAM sUcavAyuM che kharuM paraMtu e vicAraNIya jaNAya che. pR. 1mAM avataraNarUpa apAyelA nimnalikhita padyamAM jaina dharmanI prazaMsA karAi che e uparathI ka. vi.nA kartA jaina hovAnuM anumanAya che : "jiNadhammo mokkhaphalo sAsayasokkho jiNehiM pannatto / nara sura suhAiM anusaGgi yAiM iha ki sipalAlaM va // " ka. vi.nA kartAe potAnuM nAma jaNAvyuM nathI. e vibudha maMdira che ema nimnalikhita aMtima padya uparathI ji. 2. ko. (vi. 1, (pR. 89)mAM zaMkArUpe sUcavAyuM che eTale e vizeSa vicAra mAMgI le che :1. juo uparyukta prastAvanA (pR. 6). 2. A prakAzita che, juo pR. 99, Ti. 1. 3. AnA kartA mammaTano ullekha "kali." hemacandrasUrie viveka (pR. 157)mAM karyo che. e pUrve koie tema karyuM che kharuM ? For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 : alaMkArazAstra (kAvyazAstra) : pri. A. 171] 101 "pallavakalazavirAjini kalpalatAvivudhamandire racitaH / padhdhano vinayatAM che(?) dvaipatIkoDayam !'' A padyamAM kalpalatAne vibudhamandira, pallavane eno kalaza ane ka. vi.ne eno dhvaja kahyo che. ka, vi. (pR. 42, 5. 19)mAM udezano parihAra je kalpalatAmAM karAyo che te citya che evo ullekha enA kartA kalpalatAnA praNetA nathI ema siddha kare che. prakaraNa 8, 9, 11, 13 ane 15. bhUvalaya (u. vikramanI navamI sadI)- A granthamAM kevaLa aMko che. upalaka dRSTie to A grantha "kannaDa bhASAmAM "sAMsatya" nAmanA chaMdamAM racAyo che jyAre enA praNetAnA kathana mujaba e 718 bhASAomAM racAyelo che ane emAM 18 bhASAo mukhya che. pratyeka prakaraNano prAraMbha eka mULAkSarathI karAyo che. A granthanI eka hAthapothInA pratyeka pAnA upara trIsa khAnAM pADI trIsa aMka lakhAyA che. A dareka aMka nAgarI lipinA ekeka akSaranuM sUcana kare che. A lipimAM svara. vyaMjana. visarga. ityAdi maLIne 64 akSaro hovAnuM granthakAra mAne che. uparyukta aMko sIdhI lITImAM vAMcIe to kannaDa bhASAnAM paDyo bane che jyAre 21mA aMkane (? 27) uparathI nIce vAMcIe to saMskRta bhASAnAM paDyo bane che. aMko UbhA vaMcAya to pAiya bhASAnI kRti niSpanna thAya che. dareka paMktino pahelo pahelo aMka nIce vAMcIe to RgvadanA maMtro bane che jyAre chello chello aMka vAMcIe to bhagavadgItAnAM padyo bane che. A granthanuM parimANa cha lAkha zloka jeTaluM hovAnuM kahevAya che. kartA- A granthanA kartA eka dakSiNI jaina brAhmaNa che. emanuM nAma AcArya kumudendu che. udayacandra emanA pitA thAya ane vAsupUjya pitAmaha thAya ema devadhA nAmanA kavie kumudenduzatakamAM kahyuM che. kumudendu nRpati amoghavarSa pahelAnA rAjaguru thAya che ane vIrasenanA mukhya ziSya thAya che. viSaya- A graMthamAM jAtajAtanA viSayone sthAna apAyuM che. jemake saMgItazAstra, gaNita, bhUgoLa, rasavAda, Ayurveda, manovijJAna, jAtIyajJAna, tattvajJAna, vAdanakaLA, karmasiddhAnta, bhASAvijJAna ane aNuvijJAna. A grantha upaniSad rAmAyaNa, bhagavadgItA ane mahAbhArata upara paNa prakAza paDe che. prastuta granthanI rUparekhA "jaina"nA tA. 2-1-60nA aMkamAM apAi che. mukhyatayA enA AdhAre meM A granthano saMkSipta paricaya Apyo che. 1. A graMtha eka veLA to beMgloranA bhAskarAMta zAstrI ane yellAppA zAstrInA kabajAmAM hato. Aje paNa kadAca tema ja haze. A chapAyo che.] 2. e ATha tIrthakaronI jIvanarekhA rajU kare che. 3. e samagra grantha chapAtAM 16000 pRSTha jevaDo thaze ema anumanAya che. 4. AmAM ekI aMkane zeSa na vadhe evI rIte bekIthI bhAMgI zakAya che e bAbata che ema "digaMbara jaina" (va. 45, aM. 5)mAM ullekha che. ahIM be sUryo ane be candro viSe paNa A granthamAM nirdeza hovAnuM kahyuM che. 5. A viSayanuM A granthamAM vistRta nirUpaNa che. 6. paramANunA vibhAjanane paNa atra sthAna apAyuM che. 7. A pUrve "digaMbara jaina" (va. 45 aM. 5) mAM ane "pratApa"nA saujanyathI "hiMdu milana maMdira" (va. 13 aM. 6)mAM A graMtha viSe keTalIka vigato apAI che. For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 alaMkAra-prabodha (la. vi. saM. 1280)- AnA kartA pavAnandamahAkAvya vagerenA kartA amaracandrasUri che. emaNe A kRtino ullekha kAvyakalpalatAvRtti (pR. 116)mAM karyo che. alaMkAraprabodhamAM alaMkAronuM nirUpaNa haze ema nAma vicAratAM lAge che. A kRti maLe che kharI ? kavizikSA (la. vi. saM. 1280)- AnA karyA vinayacandrasUri che. eo vi. saM. 1285nA arasAmAM vidyamAna hatA. emaNe pArzvanAthacaritra ityAdi vIsa prabaMdho racyA che. [Do. hariprasAda zAstrI saMpAdita "kAvyazikSA" lA.da. vidyAmaMdira amadAvAda dvArA i.sa. 1964mAM prasiddha thayela che.] keTalAkane mate vi. saM. 1286mAM mallinAthacaritra racanArA ane udayasiMhe racelI dharmavidhivRttine sudhAranArA vinayacandra te ja A kavizikSAnA kartA che. emanI A kavizikSA e "vinaya' aMkathI aMkita che. enA prAraMbhamAM enA kartAe kahyuM che ke bhAratI devIne praNAma karIne bappabhaTTagurunI vANImAM vividha zAstro joIne huM kavizikSA kahIza. AthI ema lAge che ke bappabhaDhie kavizikSA racI haze teno P 172 vinayacandra upayoga karyo che. emaNe A kavizikSAmAM te vakhatanA coryAsI dezonI-saurASTra, lATa vagere viSe thoDIka mAhitI ApI che. paM. lAlacandra gAMdhI kahe che ke A kavizikSA raviprabha gaNIzvare racelA 'zikSAzatanuM zikSaNa ApanArI che. alaMkAramahodadhi (la. vi. saM. 1280)- AnA kartA narendraprabhasUri che. eo naracandrasUrinA ziSya thAya che. emaNe viveka-kalikA ane viveka-pAdapa e nAmanA be sUkti-saMgraha, kAkusthakeli nAmanuM nATaka, be vastupAla-prazasti temaja 'giranAra uparanA vastupAlanA prazasti-lekhomAMno eka lekha racyAM che. eo vastupAlanA samakAlIna che ane e maMtrIzvaranI abhyarthanAthI ane emanA pramodane mATe emaNe A alaMkAramahodadhinI racanA karI che. A kRti ATha bhAgamAM vibhakta che. pratyeka bhAgane "teraga" kahevAmAM Avyo che. dareka taraMganuM tagata viSaya anusAra nAma yojAyuM che. samagra kRti padyamAM che. ATha taraMgonAM padyonI saMkhyA anukrame 18, 35, 66, 5, 24, 32, 25 ane 99 che. Ama ekaMdara 304 (traNaso ne cAra) padyo che. prathama taraMgamAM kAvyanA prayojana ane enA bhedanuM, bIjAmAM zabdacityanuM trIjAmAM dhvaninA nirNayanuM cothAmAM guNIbhUta vyaMgyanuM, pAMcamAmAM doSanuM, chaThThAmAM guNanA nirNayanuM sAtamAmAM zabdAlaMkAranuM ane AThamAmAM arthAlaMkAranuM nirUpaNa che. 1. A mATe juo jai. sA. saM. I. (pR. 393) 2. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 383)mAM je zikSAzatakano ullekha che te ja A kRti che ? 3. A temaja enI svopajJa vRtti bhAvadevasUrikRta kAvyAlaMkAra yAne alaMkArasAra nAmanA pariziSTa sahita "gA. pau. graM."mAM I. sa. 1942mAM prasiddha thaI che, chatAM mukhapRSTha upara svopajJa vRttino ullekha nathI, enuM saMpAdana e lAlacandra gAMdhIe karyuM che. emaNe Ane aMge saMskRtamAM prastAvanA ane antamAM vRttigata aitihAsika upayukta nAmonI sUcI, A vRttimAMnAM udAharaNonAM mULa sthaLonI sUcI, naracandrasUrikRta vastupAla-prazasti ane narendraprabhasUrikRta be vastupAla-prazasti pariziSTo tarIke rajU karyA che. 4-5. A be kRti uparathI e jANI zakAya che ke narendraprabhasUrinuM upanAma (pen-name) "vibudhacandra kavi" hatuM. juo pattana.sUcI (bhA. 1, pR. 186 I.) For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 : alaMkArazAstra (kAvyazAstra) : [pra. A. 171-174] 103 "svapajJa vatti- A vRtti narendraprabhasUrie vi. saM. 1282mAM racI che ane enuM pramANa 4500 zloka jeTaluM che A svopajJa vRttimAM prAcIna kavivaronI kRtimAMthI 982 padyo udAharaNarUpe apAyAM che. AmAMnA pAThaya padyonI chAyA saMpAdake ApI che. arthAlaMkAra-varNana-alaMkAramahodadhinI saMskRti prastAvanA (pR. 22-23)mAM A arthAlaMkAravarNananI amadAvAdanA DelAnA bhaMDAranI 39 patranI hAthapothIno paricaya apAyo che ane sAthe sAthe enA chellA patranI pratikRti paNa apAI che, A pratikRti jotAM e vAta niHsaMdigdha bane che ke arthAlaMkAravarNanamAM alaMkAramahodadhinA AThamAM taraMgano mULa bhAga vRtti sahita apAyelo che eTale A koI svataMtra kRti nathI. kAvyAnuzAsana (la. vi. saM. 1350)- A nAmanI A bIjI kRti che. enA kartA vADmaTa bIjA che. emaNe chandoDanuzAsana, "RSabhadevacaritra ityAdinI racanA karI che. emano samaya vikramanI re 174 caudamI sadI che. emaNe medapATa (mevADa), rAhaDapura ane naloTakapurano ullekha karyo che. mevADa vageremAM prasiddha nemikumAranA eo putra thAya che. kAvyAnuzAsana (pR. 31)mAM emaNe vALyuTa pahelAno ullekha karyo che eTale eo vADmaTa bIjA che e vAta nirvivAda bane che. A kAvyAnuzAsana pAMca adhyAyamAM vibhakta che. prathama adhyAyamAM kAvyanAM prayojano ane hetu temaja e baMnenAM lakSaNa, kavi-samaya, kAvyanuM lakSaNa ane enA gadyAdi traNa bheda, mahAkAvya, AkhyAyikA, kathA, caMpU ane mizra kAvyanAM lakSaNo temaja dasa rUpako ane geyo ema vividha bAbato apAI che. bIjA adhyAyamAM pada ne vAkyanA doSo, arthanA cauda doSa, daMDIe, vAmane ane vAbhaTa pahelAe nirdezelA dasa guNa ane kharI rIte traNa hovA saMbaMdhI potAno abhiprAya temaja traNa rIti e bAbato hAtha dharAI che. * trIjA adhyAyamAM teMsaTha alaMkAronuM nirUpaNa che. emAMnA keTalAka virala che. jemake, anya, apara, Azir, ubhaya-nyAsa, pihita, pUrva, bhAva, mata ane leza. cothA adhyAyamAM zabdAlaMkAranA citra, zleSa, anuprAsa, vakrokti, yamaka ane punaruktavadAbhAsa e prakAro temaja enA upaprakAro samajAvAyA che. - pAMcamA adhyAyamAM nava rasa, vibhAva, anubhAva ane vyabhicArI bhAva, nAyaka ane nAyikAnA prakAro, kAmanI dasa dazA ane rasanA doSo ema vividha viSayo carcAyA che. 1. A gA. pau. graM. mAM prakAzita che. 2. taraMga 7, zlo. 21nI vRttimAM koIka kRtimAMthI aSTadala kamalanuM udAharaNa apAyuM che. e citra sahita mArA lekha nAme ILD nA bIjA haptAmAM apAyuM che. 3. A alaMkAratilaka nAmanI svopajJa vyAkhyA sahita "kAvyamAlA" (43)mAM prasiddha thayeluM che. 4. Ano ullekha graMthakAre kAvyAnuzAsana (saTIka)mAM pR. 15mAM karyo che. pa. A kRti saTIka kAvyAnuzAsana (pR. 20)mAM noMdhAI che kharI paNa aprApya che. For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 P 175 A kRtino mukhya bhAga gadyamAM sUtrarUpe rajU karAyo che. enuM nirUpaNa ane ene lagatAM udAharaNo svopajJa TIkAmAM jovA maLe che. alaMkAratilakamAM vividha dezo, nadIo ane vanaspati viSe ullekha che. pR. 3ramAM nemikumArano nirdeza che. pR. 58mAM je vADmaTano ullekha che te graMthakAre potAne ja viSe karyo hoya ema lAge che. ullekha-A vAglaTa bIjAe aneka graMtha ane graMthakAronuM TAMcaNa karyuM che. jemake caMdraprabhakAvya, neminirvANa, grAmya bhASAmAM bhImakAvya (pR. 15), rAjImatI-parityAga, zItA nAmanI kavayitrI (pR. 20), apabhraMzanibaddha abdhimaMthana (pR. 15) ityAdi. emaNe kAvyamImAMsA, kAvyaprakAza vagereno puSkaLa upayoga karyo che. vAmbhaTAlaMkAra (4-30) yamakane prasaMge avataraNarUpe apAyela che. neminirvANakAvya (7-50) viSe paNa ullekha che. alaMkArasAra yAne alaMkAra saMgraha (vi. saM. 1412)- A "khaMDilya gacchanA bhAvadevasUrinI kRti che. emaNe pATaNamAM vi. saM. 141ramAM pArzvanAtha caritra racyuM che. vaLI emaNe pAiyamAM paNa be kRti racI cheH (1) jaidiNacariyA (yatidinacaryA) ane kAlakakahA (kAlakakathA). alaMkArasAra nAmanI A padyAtmaka kRtinA prathama padyamAM A kRtino kAvyAlaMkArasArasaMkalanA tarIke, enA pratyeka adhyAyanI puSyikAmAM eno alaMkArasAra tarIke ane AThamAM adhyAyanA aMtima padyamAM eno alaMkArasaMgraha tarIke ullekha che. | 176 Ama vividha nAmothI oLakhAvAtI A kRtine sampAdake kAvyAlaMkArasaMgraha tarIke nirdezI che. AmAM ekaMdara ATha adhyAya che. enAM padyonI saMkhyA anukrame 1, 15, 24, 13, 13, 49, 5 ane 8nI che. pahelA adhyAyamAM kAvyanuM phaLa, kAvyano hetu ane kAvyanuM svarUpa vicArAyAM che. bIjAmAM zabda ane arthanA svarUpanuM nirUpaNa che. trIjAmAM zabda ane arthanA doSo jaNAvAyA che. cothAmAM guNa upara prakAza paDAyo che. pAMcamAmAM zabdAlaMkAranuM, chaThThAmAM arthAlaMkAranuM, sAtamAmAM rItinuM ane AThamAmAM bhAvanuM-vibhAva ane anubhAvanuM svarUpa AlekhAyuM che. A pramANenA viSaya anusAra adhyAyonAM nAma yojAyAM che. aMtima padyamAM kartAe potAne "AcArya bhAvadeva' tarIke oLakhAvela che. pratyeka pumbikAmAM A AcAryano "kAlakAcAryanA saMtAnIya' tarIke ullekha che. alaMkAra-maMDana (la. vi. saM. 1475)- A upasargakhaMDana vagere racanArA jaina maMtrI maMDananI kRti che. e pAMca paricchedomAM vibhakta che. emAM kAvyanAM lakSaNa, prakAra, rItio, doSo ane guNo temaja rasa ane alaMkAro viSe mAhitI apAI che. 1. A kAvyAlaMkArane nAme alaMkAramahodadhi nAmanI kRtinA pariziSTa tarIke chapAvAyo che. 2. A "hemacandrAcAryasabhA" pATaNa taraphathI prakAzita che. For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 : alaMkArazAstra (kAvyazAstra) : pri. A. 175-177] 105 A kRtinI temaja bIjI "maMDana aMtavALI sAte kRtionI tathA caMdravijayanI, kAyastha vinAyakadAse tADapatra upara vi. saM. 1504mAM lakhelI hAthapothI pATaNanAM bhaMDAramAM che. aividyagoSThI (patra 10a)mAM kahyuM che ke vidvAno zabda ane arthanA vaicitryathI manohara evA kavi-karmane (kAvyane) "sAhityano sAra' kahe che. temAM zabdanA traNa prakAra cheH (1) vAcaka, (2) aupacArika ane (3) vyaMjaka, arthanA paNa traNa prakAra che: (1) mukhya, (2) upacarita ane (3) vyaMgya. zabdanuM vaicitrya doSa dUra karavAthI, guNa sthApita karavAthI karavAthI ane bhUSaNa (alaMkAra)no upayoga karavAthI udbhave che. duSTa, asaMskAra ityAdi doSo ane mAdhuryAdi traNa guNo gaNAvI alaMkAra tarIke anuprAsa ityAdi ema kahyuM che. arthanuM vaicitrya vastu, alaMkAra ane rasanA bhedathI traNa prakAranuM che ema ahIM kahyuM che. tyAra bAda traNa padyo ApI viSamavRtta, viSamatara vRtta, samasyA, citra, kriyAguptaka ityAdi kuzalatAo ke je aneka vidvAnonA manovinodanA phaLarUpa hoya te aneka prakAre saMbhave che ema kahyuM che. kavitAmadaparihAra (la. vi. saM. 1700)- ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 82) pramANe AnA kartA - 177 sakalacandranA ziSya zAMticandra che. emaNe A kRtine svopajJa vRttithI vibhUSita karyAno paNa ahIM ullekha che. A ullekhanI pUrve "kavitAmadaparihAravRttine "kavimadaparihAra' hovAnuM saMbhave che ema je kahyuM che te vicAraNIya jaNAya che. alaMkAracintAmaNi (uM. vikramanI 18mI sadI)- di. ajitasene racelI A kRtimAM pAMca pariccheda che. AmAM kavizikSA, citrAlaMkAra, yamakAdi, arthAlaMkAra ane rasAdinuM anukrame nirUpaNa che. TIkA-ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 17) pramANe alaMkAra-cintAmaNi upara koIkanI TIkA che. alaMkAra saMgraha-AnA kartA amRtanaMdi che. emaNe A kRti cha prakaraNomAM vibhakta karI che. emAM anukrame nimnalikhita viSayonuM nirUpaNa che - varNagaNavicAra, zabdArthanirNaya, rasavarNana, netrabhedanirNaya, alaMkAranirNaya ane guNanirNaya. A kRtinI vividha hAthapothIonI noMdha ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 17)mAM levAI che. A kRtinI kannaDa' lipimAM lakhAyelI traNa hAthapothInI noMdha ka. tA. jhaM. mAM che (juo pR. 135, 225 ane 293). pR.313 A kRtinA praNetAnuM nAma "amRtAnanda yogI' apAyuM che. 1. A traNe padyo trIjAnA gujarAtI anuvAda sahita meM "sahasAvadhAnI munisundarasUrinuM lAkSaNika sAhitya" nAmanA mArA lekhamAM ApyAM che. 2. A kRti solApuranA rahIza sakhArAma nemacaMda dozI dvArA zakasaMvat 1829mAM sacitra svarUpe prasiddha karAI che paNa e apUrNa jaNAya che. 3. "AkAra-citra"nAM udAharaNo temaja ene lagatAM citro meM ILD nAmanA mArA lekhamAM ApyAM che ane e enA trIjA haptAmAM muMbaI vidyApIThanA sAmayika (Arts No. 31)mAM prasiddha thanAra che. For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 kAvyalakSaNa-jai. graM. (pR. 316)mAM A ajJAtakartaka kRti 2500 zloka jevaDI hovAno ullekha che. A kRti viSe vizeSa, hakIkata jANavAmAM nathI. _e 178 kAvyAsnAya- A kRti viSe ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 91)mAM noMdha che, paraMtu ahIM e prazna uThAvAyo che ke zuM A candrAlokanI TIkA che ? candrAloka (la. vi. saM. 1275)- mahAdevanA putra piyUSavarSa jayadeve dasa mayUkhamAM vibhakta karAyeluM candrAloka nAmanuM alaMkArazAstra lagabhaga 350 padyomAM I.sa. 1200thI 1250nA gALAmAM racyuM che. ane bhAmaha tathA daMDInI peThe udAharaNo potAnAM ApyAM che. A kRti atra abhipreta hoya ema lAge che. jo ema ja hoya to kAvyAkhyAya e svataMtra kRti na gaNAya; e to eka ajaina kRtinI jaina TIkA gaNAya. jai. graM. (pR. 315)mAM 20 patra pUrato amaracandra kAvyAsnAya racyAno ullekha che paNa e vicAraNIya jaNAya che. prakrAntAlaMkAra-vRtti- A nAmanI kRti jinaharSanA ziSya racI che ane enI tADapatrIya hAthapothI pATaNanA bhaMDAramAM che ema ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 257)mAM noMdha che. karNAlaMkAramaMjarI-jai. graM. (pR. 315)mAM A kRti 7) padyamAM trimae racyAno ullekha che paNa ji. 2. ko.mAM to A nAmathI koI kRtinI noMdha nathI to zuM A kRti alaMkArazAstrane lagatI che ane enA kartA koI jaina che ? alaMkAracUrNi- A nAmanI kRti ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 17)mAM noMdhAI che. vizeSa hakIkata mATe juo pR. 57 (upadyAta). [akabarasAhizRMgAradarpaNa- padmasundaragaNinI A racanA mAdhavakRSNazarmA dvArA saMpAdita thaI anUpa saMskRta lAyabrerI" bikAnerathI 1943mAM prasiddha thaI che. alaMkAradappaNa- AnuM prakAza "marUdhara kezarI mizrImalajIabhinaMdana graMtha" khaMDa 4 pR. 430458mAM thayuM che.] P 179 AMzika kRtio rUpaka-maMjarI (vi. saM. 1644)- A gopAlanA putra rUpacandranI so zloka jevaDI kRti hovAno jai. graM. (pR. 312)mAM ullekha che. A nAmathI koI kRti ji. 2. ko.mAM noMdhAyelI nathI. paNa emAM (khaMDa 1, pR. 33ramAM) A hakIkata rUpamaMjarInAmamAlAne aMge jovAya che. jo kharI rIte tema na ja hoya to prastuta nAma vicAratAM emAM "rUpaka' nAmanA alaMkAra viSe nirUpaNa haze ema lAge che ane e hisAbe e alaMkArazAstranI kRti gaNAya. rUpaka-mAlA-A upA. puNyanaMdananI kRti che ane enA upara samayasuMdaragaNie vi. saM. 1663mAM TIkA racI che. A nAmanI eka kRti pArzvacandrasUrie vi. saM. 1586mAM racI che. vaLI A nAmanI eka ajJAtakartaka kRti paNa che. For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 : alaMkArazAstra (kAvyazAstra) : pri. A. 177-179] 107 vakrokti-paMcAzikA-A ratnAkaranI racanA che ema jai. graM. (pR. 312)mAM ullekha che. mane to A nAma vicAratAM be kalpanA hure che : (1) A vakroktinAM pacAsa udAharaNarUpa haze. (2) AmAM vakrokti viSe pacAsa padyo haze. prathama vikalpa sAco hoya to e alaMkArazAstranI ke kAvyarUpa kRti gaNAya. bIjo vikalpa kharo hoya to e alaMkArazAstranI kRti gaNAya. [vizeSa mATe juo- "jainAcAryo kA alaMkArazAstra meM yogadAna" Do. kamalaprakAza jaina pra. pArzvanAtha zodhapITha vArANasI.] ['hemacandrAcAryakRta kAvyAnuzAsana evuM bhojakRta sarasvatI kaMThAbharaNakA tulanAtmaka adhyayana le. pramilA tripAThI.] . ["Kavyanusasan of Acharya Hemachandra A critical study" By A. M. Upadhyay Ahmedabad. " vyAnuzAsana" A. suzIlasUrikRta avasUri sAthe prakA. lAvaNyasUrijJAnamaMdira boTAda.] zarIyA nI tIrtha tihAsa- caMdanamala nAgorI. jainatIrthasarvasaMgraha bhA.1-2.- pra. ANaMdajI kalyANajI peDhI. haribhadrasUricaritrama- paM. haragovanadAsa. kuMbhojagiritIrtha iitihaasmanamAnatIrtha #aa tihAsa- bhA.1-2 A. padmasAgarasUri, mahAvIra jaina A. kendra kobA. noTa vAMgaDa mahAtIrtha - bhaMvaralAla nAhaTA. nIravattA varNana- sohanalAla paTaNI, pra. jIrAvalA peDhI. maNibhadrajIvana caritra- naMdalAla devaluka. pra. arihaMta prakAzana ma. pArzvanAtha zI paramparA # tihAsa- bhA.1-2-3, jJAnasundara, saMpA. ratnasena vi. pra. divyasaza prakAzana. yazovijaya upAdhyAya svAdhyAya graMtha- saM. pradyumnasUri. pra. mahAvIra vidyAlaya. mAmaloso bhA.1-4. dIparatnasAgara, pra. AgamasUtra prakAzana. bhadrezvara mahAtIrtha- ratIlAla desAI. pra. gUrjara. bhIlaDIyAjI tIrtha- pra. bhIlaDIyAjI peDhI navapadaprakaraNa (svopajJaTIkA)- devaguptasUri, pra. ji. A. dra. svari nAtora- bhaMvaralAla nAhaTA, pra. prAkRta bhAratI. For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P 180 prakaraNa 7 : nATyazAstra nATya'no artha nRtya ane abhinaya ema karAya che. enI kaLAne "nATyakaLA' kahe che. e kaLAnuM zAstrIya nirUpaNa pUrA pADanArA graMthane "nATyazAstra' tarIke oLakhAvAya che. upalabdha jaina sAhitya jotAM A jAtanA svataMtra graMtho vikramanI dasamI sadI karatAM prAcIna samayamAM racAyA hoya to paNa te hajI sudhI to maLyA nathI. AthI A jAtano Adya graMtha nATyadarpaNa gaNAya. A viSayano bIjo koI svataMtra jaina graMtha A pachI racAyo hoya ema jovA-jANavAmAM nathI. Ama ja hoya to A bAbatamAM jaina sAhitya jevuM joIe tevuM samRddha nathI ema kahevuM paDe. nATyadarpaNa (la. vi. saM. 1200)- AnA kartA "kali." hemacandrasUrinA be ziSya che : (1) kavi-kaTAramalla' svAtaMtryapriya rAmacandrasUri ane (2) emanA gurubhAI (satIzma) guNacandramaNi. Ama P 181 A kRti temaja enI vivRti saTIka dravyAlaMkAranI jema drikartaka che. A aividyavedI rAmacandrasUrie so "prabaMdho yAne graMtho racyA che. temAMnA nIce mujabanA emanA agiyAra graMthono ullekha to A kRtinA uparyukta baMne kartAnA saMyukta parizramanA paripAkarUpa vivRtimAM jovAya che : (1) kaumudImitrANaMda (prakaraNa) pR. 70. (2) navavilAsa (nATaka) pR. 31-34, 40, 45, 50, 51, 69, 75, 79, 106, 135, 147, 148 ane 156. (3) nirbhaya-bhIma (bAyoga) pR. 68. (4) mallikA-makaranda (prakaraNa) pR. 171. (5) yAdavAlyudaya (nATaka) pR. 42, 63, 84, 94, 105, 112, 113 ne 115. (6) raghuvilAsa (nATaka) pR. 36, 37, 27, 80, 82, 85, 90, 92, 94, 97, 107, 110, 136, 145 ne 156. 1. rAyappaleNa Ijja nAmanA viMga (su. 23)nI vRtti (patra para A)mAM malayagirisUrie nATaTyavidhiprAbhRta (pA. nAyavihipAhuDa)no ullekha karyo che. e pAhuDamAM nATyazAstrane lagatuM nirUpaNa haze. A uvaMgamAM sUryAbhadeve bhajavI batAvelAM batrIsa nATakone aMge mAhitI apAI che. 2. cAra viveka pUrato A graMtha, enI be graMthakAre racelI vivRti ane traNa pariziSTarUpe A vivRtimAM (a) udAharaNarUpe apAyelAM padyonI, (A) vIsa graMthakAranAM nAmanI ane (I) seMsaTha graMthonAM nAmanI sUcI temaja aMgrejI prastAvanA sahita "gA. pI. caM."mAM graMthAMka 48 tarIke I. sa. 1929mAM chapAyo che. zuM A graMtha ahIM pUrNa thayo nathI ke jethI eno prathama bhAga tarIke ullekha che ? TiI.sI. uparetI saMpAdita nATyadarpaNa pArzvaprakAzana amadAvAdathI ane AcArya vizvezvarasaMpAdita 'dillI vizvavidyAlaya'thI i.sa. 1961mAM prasiddha che.) 3. udayacandra, devacandra, bAlacandra, mahendrasUri, yazazcacandragaNi ane vardhamAnagaNi e paNa emanA gurubhAI gaNAya che, kemake e badhA eka ja gurunA ziSyo che. 4. A mULanA temaja enI TIkAnA kartA paNa A rAmacandrasUri temaja emanA gurubhAI guNacandramaNi che. drivyAlaMkAra saTIka munizrI jaMbUvijaya dhvArA saMpAdita thaI ela. DI. isTI. amadAvAdathI prasiddha thayuM che.] pa. raghuvilAsamAM dravyAlaMkArane prabaMdha kahyo che ane e bhajavI zakAya nahi ema kahyuM che. AthI so prabaMdha eTale so nATaka evo artha thaI zake nahi. [dravyAlaMkAramAM padravyanuM dArzanika zailie prathamavAra nirUpaNa thayuM che.] For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 7: nATyazAstra : pri. A. 180-183] 109 (7) rAghavALyudaya (nATaka) pR. 47, 49, 52, 13, 61, 63, 66, 102, 106 ne 170. (8) rohiNI-mRgAMka (prakaraNa) pR. 61 ne 68. (9) vanamAlA (nATikA) pR. 171. (10) satyaharizcandra (nATaka) pR. 30, 36, 42, 54, 58, 71, 78, 139, 154, 157 ne 158. me 182 (11) sudhAkalaza (koza) pR. 147, 148 ne 165. A rAmacandrasUrinI anya svataMtra kRtio tarIke nIce mujabanI kRtio gaNAvAya che : Adidevastava, kumAravihArazataka, jinastotro, nemistava, munisuvratastava, yaduvilAsa, laghunyAsa ane soLa sAdhAraNa-jina-stava. A uparAMta nimnalikhitAviMzikAone paNa keTalAka ArAmacandrasUrinI kRti tarIke oLakhAve che :(1) prasAda-dvAaizikA, (2) yugAdideva-dvAciMzikA ane (3) vyatireka-dvAaizikA. A pramANenI vividha kRtio racanArA rAmacandrasUrino kAvyAdinA guNadoSonA parIkSaka tarIke temaja samasyA-pUrtinI zakti dharAvanArA tarIkeno ullekha keTalIka jaina kRtiomAM jovAya che. pra. ca. (zaMga 22, zloka. 139) ane pra. ci.mAM siddharAja sAthenA emanA samAgama pachI emanI eka AMkha gayAno ullekha che. pra. ci. ane pra. ca. (pR. 201) pramANe A bahuzruta sUrinAM apamRtyu mATe ajayapAla rAjA javAbadAra che. A rAmacandrasUri siddharAja, kumArapAla ane ajayapAla e traNenAM rAjya daramyAna vidyamAna P 183 hatA. emanA gurune AcArya-pada vi. saM. 1166mAM maLyuM hatuM e bAbata A sAthe vicAratAM emano samaya la. vi. saM. 115pathI la. vi. saM. 1230 sudhIno gaNAya. Ama rAmacandrasUrino saMkSipta paricaya pUro thAya che eTale guNacandragaNino vicAra karavo ghaTe che, paraMtu emaNe rAmacandrasUrinA sahayogapUrvaka nimnalikhita kRttio racI che ane e sivAya vizeSa khAsa kaMI jANavAmAM nathI : (1) dravyAlaMkAra, (2) dravyAlaMkAranI vRtti, (3) nATacadarpaNa ane (4) nATyadarpaNanI vikRti. parimANa ane viSaya- prastuta nATyadarpaNa e 207 padyanI kRti che. e cAra "viveka'mAM vibhakta che. emAM anukrame 65, 37, 51 ane 24 padyo che. 'nATaka-nirNaya' nAmanA prathama vivekamAM nATaka saMbaMdhI sarve bAbatonuM nirUpaNa che. enA zlo. 3-4mAM nIce mujabanAM bAra rUpako gaNAvAyAM che : (1) nATaka, (2) prakraNa, (3) nATikA, (4) prakaraNI, (5) vyAyoga, (6) samavakAra, (7) bhANa, (8) prahasana, (9) Dima, (10) aMka (11) IhAmRga ane (12) vIthi. 1. AmAMthI nATyadarpaNanI vivRtimAM je avataraNo apAyAM che e jotAM A pAIya subhASitono koza haze ema lAge che. 2. uparyukta raghuvilAsamAM Ano ullekha che. 3. AnuM ja bIjuM nAma SoDaza-SoDazikA che ke emanI e anya kRti che ? 4. Ane aMge koI avataraNa vivRtimAM jaNAtuM nathI. For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 A bArane jinanI vANIrUpa (AyAra vagere) bAra aMgo jevAM kahyAM che.' zlo. 34mAM AraMbha P 184 ityAdi pAMca dazA yAne avasthAno ullekha che. zlo. 37mAM mukha vagere pAMca saMdhino nirdeza karI AgaLa upara e pAMcanAM anukrame 12, 13, 13, 13 ane 14 aMgo gaNavAyAM che. dvitIya vivekanuM nAma "prakaraNAdhekAdaza-nirNaya che. emAM prakaraNathI mAMDIne vIthi sudhInAM 11 rUpakonuM nirUpaNa che. tRtIya vivekanuM nAma "vRtti-rasa-bhAvAbhinaya-vicAra che ane tadanusAra e bhAratI vagere cAra vRtti, zRMgArathI mAMDIne zAMta sudhInA nava rasa, nava sthAyI-bhAva, tetrIsa vyabhicArI-bhAva, rasAdika ATha anubhAva ane cAra abhinaya upara prakAza pADe che. caturtha vivekanuM nAma "sarvarUpaka-sAdhAraNa-lakSaNa-nirNaya che. A dvArA tamAma rUpakomAM ghaTI zake evAM lakSaNo apAyAM che. | vikramorvazIya nATakanI raMgAnAthakRta TIkAmAM nATyadarpaNanA ullekhapUrvaka je avataraNa apAyuM che te AmAM nathI. A avataraNa dvArA nAMdInA eka prakArarUpa "patrAvalI'no ullekha karAyo che. prastuta nATyadarpaNanI racanA evI sIdhIsAdI che ke emAM nAMdInA AvA prakAro mATe sthAna hoI na zake. AthI ema anumanAya che ke uparyukta nATyadarpaNa A prastuta nATyadarpaNathI bhinna che. bhaTTikAvya (sa. 14, zlo. 3) uparanI bharatamallikanI TIkAmAM paNa nATyadarpaNano ullekha che. vaLI emAM "kAhalA' nAmanA vAgha upara prakAza pADanAruM avataraNa che. e prastuta nATyadarpaNamAM nathI. ethI e nATyadarpaNa nATaka uparAMta saMgItanA nirUpaNano koI bhinna graMtha haze ema anumanAya che. P 185 svapajJa vivRti- AmAM aMtamAM nIce mujabanAM tera uparUpakonuM svarUpa AlekhAyuM che - | (1) saTTaka, (2) zrIgahita, (3) dumilitA, (4) prasthAna, (5) goSThI, (6) hallIsaka, (7) nartanaka, (8) prekSaka, (9) rAsaka, (10) nATya-rAsaka, (11) kAvya, (12) bhANaka ane (13) bhANikA. A vivRtimAM bAra rUpakanAM svarUpa samajAvavA mATe nATaka vagere paMcAvana kRtiomAMthI udAharaNa apAyAM che. vaLI hetu, bindu ityAdinA nirUpaNArthe nalavilAsanA aMzono upayoga karAyo che. ekavAkyatA ane bhinnatA- dhanaMjayanA dazarUpaka sAthe keTalIka bAbatamAM A vivRti maLatI Ave che. vaLI A dazarUpakamAMthI ja ahIM avataraNo apAyAM hoya ema lAge che. tema chatAM enA ke enA kartAnA ke enA vRttikAra dhanikanA nAmano ahIM nirdeza nathI. A vivRtimAM eka be sthaLe A 1. dhanaMjaye dazarUpakamAM dasa rUpakone viSNunA dasa avatAra jevAM kahyAM che. 2. juo prastuta nATyadarpaNanI aMgrejI prastAvanA (pR. 2). 3. ejana, pR. 2. 4. AmAM keTalIka svaracita che. bAlikA-vaMcitaka, mAyA-puSpaka ane vidhi-likhita e traNa ajJAta nATaka che. emAMthI apAyelAM avataraNo uparathI e kaMsa, rAma ane naLane aMge hoya ema lAge che. For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 7 : nATyazAstra : pri. A. 183-186] 111 dhanaMjayathI bhinna abhiprAya darzAvAyo che. bhAratanA nATyazAstramAM pUrvAparavirodhAtmaka kathana che ema paNa ahIM kahevAyuM che. saTTaka e bAramuM pAkya che eTale ke rUpaka che ema "kala. hemacandrasUrie kAvyAnuzAsana (a. 8, sU. 3')mAM kahyuM che. paNa prastuta vivRtimAM to ene "uparUpaka' gayuM che. A uparAMta rasa e sukha ane duHkha ema baMne lAgaNI utpanna kare che evuM A vivRtinuM vidhAna P 186 che. e uparyukta kAvyAnuzAsana ane kAvyaprakAzathI bhinna mata darzAve che. rasanA doSonA nirUpaNa prasaMge kAvyaprakAza sAthe vivRti maLe che to koI koI vAra judI paNa paDe che. navamAM 'zAMta' rasane zravya kAvyamAM ja nahi paNa nATakamAM ye sthAna che ema vivRtimAM pratipAdana karAyuM che. [aMjanApavanaMjayanATakam hastimala, hiMdI anuvAda Do. ramezacandra jaina. pra. RSabhadevagraMthamALA sAMgAnera.] [kAvyAnuzAsana H nirNayasAgarIya AvRttinuM punarmudraNa : pravacanaprakAzana punA] tiDI tihAsa- sohanalAla paTaNI, pra. rAtA mahAvIra tIrtha sUratano itihAsa- kezarIcaMda jhaverI. gautamasvAmi mahAgraMtha- naMdalAla devaluka, pra. arihaMta prakAzana upariyALA tIrtha itihAsa- jayaMtavijaya. zaMkhezvaratIrtha- jayaMtavijaya, pra. yazo vi. graMthamALA rAjanagaranA jinAlayo- saM. jitendra bI. zAha, pra. A. ke. peDhI satyapuratIrtha itihAsa- pra. jaina saMgha sAMcora, le. mIzrImala bAtharA. rANakapura itihAsa- pra. prAgvATa saMgha. #Apara 1 tihAsa- pra. kAparaDAtIrtha samiti bhojavyAkaraNa ane vikrazcittAmaNi- vinayasAgara, savivaraNa anuvAda DaoN. jayadeva pra. AryajayakalyANa kendra. sAhityazikSAmaMjarI- (alaMkAravarNana) dhuraMdhara vi. pra. je sAhitya va. sabhA 1. kAvyanA prekSya ane zravya ema be prakAra pADI prekSyanA pAThya ane geya ema be bheda darzAvI pArzvanA upabhedo tarIke A sUtra nIce mujaba yojAyuM che. "pAThyaM nATaka-prakaraNa-nATikA-samavakArehAmRga-Dima-vyAyogtetsRSTitAGka-prahasana-bhANa-vIthI-saTTakAdi" ahIM aMkane badale usRSTitAMkano ullekha che. For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P. 187 prakaraNa 8 : saMgItazAstra saMgIta saMbaMdhI lekho-saMgIta e atiprAcIna kALanI eka vidyA che-kaLA che ane e ApaNA temaja anya dezomAM vikasita thayelI che. eno sAMsArika temaja dhArmika kAryo mATe upayoga thayo che ane thAya che. jaina temaja ajaina jagate eno bhAvabhIno satkAra karyo che ane ene aMge vividha kRtionuM sarjana karyuM che. jaina Agamo vageremAM saMgIta saMbaMdhI keTalAka ullekhonI noMdha meM "saMgIta ane jaina sAhitya" nAmanA mArA lekhamAM lIdhI che. e chapAyA bAda, A pUrve A saMbaMdhamAM be lekha lakhAyAnuM mane jANavA maLyuM che - (1) "bhAratIya saMgItanuM aitihAsika avalokana." AnA lekhaka adhyApaka nArAyaNa morezvara khare che. emanA A lekha (pu. 2, aM. 1, pR. 29-35)mAM jaina saMgIta-sAhityanI carcA che. (2) kucha naina graMthomeM saMta-varyA. AnA lekhaka DaoN. vI. rAghavanuM che. saMgIta-samayasAra' (la. vi. saM. 1350)- AnA kartA abhayacandranA ziSya mahAdevAryanA P 188 ziSya di. pArthacandra che. emaNe A nava adhikaraNamAM vibhakta karelI kRtimAM bhoja, somezvara ane paramardI e traNa rAjAono ullekha karyo che jyAre emano (pArzvacandrano) nirdeza siMgabhUpAle karyo che. e jotAM eo I. sa.nI 13mI sadImAM thaI gayelAnuM anumanAya che. emaNe prastuta kRtimAM nAda, dhvani sthAyI, rAgo, vAdya, abhinaya, tAla, prastAra ane Adhvayoga ema vividha bAbato AlekhI che. A kRtimAM emaNe pratApa, digaMbara ane zaMkara e graMthakArono ullekha karyo che. saMgItopaniSad (vi. saM. 1380) ane saMgItoniSasArodvAra (vi. saM. 1406)- A baMnenA kartA rAjazekharasUrinA ziSya sudhAkalaza che. emanI vi. saM. 1780mAM racAyelI pahelI kRtinI koI hAthapothI hajI sudhI to maLI AvI nathI paraMtu vi. saM. 1406mAM prathama kRtinA sArarUpe racAyelI bIjI kRtinI hAthapothIo maLe che. evI ekane AdhAre 'dakSiNavihArI' amaravijayajInA ziSya munizrI caturavijayajIe eno paricaya ApatAM kahyuM che ke emAM cha adhyAya che ane enAM nAma ane pratyekanI zloka-saMkhyA nIce mujaba che :1. A lekha "jai. sa. pra." (va. 10, aM. 8)mAM chapAyo che. 2. A lekha "purAtattva" (pu. 1, aM. 3 ane pu. 2, e. 1)mAM be kaTake chapAyo che. 3. "jaina siddhAnta bhAskara" (bhA. 7, aM. 1)mAM A chapAyo che. 4. A kRti "trivendrama saMskRta graMthamAlA"mAM I. sa. mAM chapAI che. eno paricaya "jaina siddhAnta bhAskara" (bhA. 9, aM. 2 ne bhA. 10, aM. 1)mAM apAyo che. ["kundakundabhAratI" dIlhIthI chapAyuM che. i. sa. 1977] 5. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 409)mAM AnA nAmAMtara tarIke saMgIta-sArasaMgrahano ullekha che. ahIM ema kahyuM che ke pArSadevakRta saMgItaratnAkara paNa A ja kRti hovAno saMbhava che. 6. juo "AtmAnaMda-zatAbdi-smAraka-graMthamAM chapAyelo emano lekha nAme "vAcanAcArya zrIsudhAkaLaza ane tenI guruparaMparA" (pR. 35). For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 8 : saMgItazAstra H [pra. A. 187-190] : adhyAya 1 gIta - prakAzana prastArAdi - sopAzraya - tAla - prakAzana prakAzana nAma ra 3 4 5 x nRtya paddhati prakAzana Ama A kRtimAM ekaMdara 610' zloko che. uparyukta munizrI caturavijayajInA mate saMgItamakaraMda ane saMgIta-pArijAta karatAM A kRti vadhAre mahattvanI che. guNa - svara - rAgAdi caturvidha - vAdya - prakAzana nRtyAMga - upAMga pratyaMga - prakAzana - - - zloka-saMkhyA 94 98 128 298 141 151 pratyeka adhyAyanA prAraMbhamAM bhinna bhinna rIte manorama padya dvArA jinezvaranI stuti karAI che. a. 1nuM Adya padya nIce mujaba che. : ''jJAnanvanirbharapurantarapaTTu nAmI nATya kSaNatruTitahAralatAvimuktaiH muktAphalaiH kila divA'pi visarpitArA yuddhezanA'vanirabhUttanina:zriye vaH / / o / / '' 113 A graMthanI prazastimAM saMgItopaniSad vi. saM. 1380mAM racAyAno ullekha che. vaLI naracandrasUrino 'saMgItajJa' tarIke ahIM nirdeza che. vINA-vAdana- 'upakeza' gacchanA devaguptasUrine vINA vagADavAno khUba zokha hato. e sAdhune zobhe nahi ema emane ghaNI vAra kahevAmAM AvyA chatAM emanI Asakti ochI na thaI tyAre eo potAnA paTTadhara tarIke kakkasUrine sthApI 'lATa' dezamAM cAlyA gayA. saMgIta-maMDana (la. vi. saM. 1490)- AnA kartA jaina gRhastha maMDana che. emaNe alaMkAra-maMDana P. 190 vagere bIjI sAta kRtio racI che. e AThenI eka hAthapothI vi. saM. 1504mAM lakhAI che. saMgIta-dIpaka, saMgIta-ratnAvalI ane saMgIta-saha-piMgala-A traNa kRtio jai. graM.mAM anukrame pR. 363, ane 318mAM noMdhAyelI che. e uparAMta e saMbaMdhamAM vizeSa mAhitI maLI zakI nathI. 1-2. zrI. agaracaMda nAhaTA'pramANe 127 ane 99 zloka che. 3. mULa lekhamAM '590' chapAyA che. 4.juo pR. 188nA prathama TippaNamAM noMdhAyelo lekha (pR. 35) 5-6. juo 'jai. sa. pra.'' (va. 10, aM. 9)gata zrI. agaracaMda nAhaTAno lekha : "saMgIta ane jaina sAhitya ke viSayameM kucha vizeSa bAteM. " 7. A kRti prakAzita karAI hoya ema jaNAtuM nathI to tema thavuM ghaTe. 8. juo pR. 88. For Personal & Private Use Only P 189 www.jalnelibrary.org Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 saMgIta, nRtya ane nATyazAstra saMbaMdhI jaina ullekho- A nAmathI gujarAtImAM likhita bhASaNa jAhera vyAkhyAnarUpe ApavA mATe mane vaDodarAnI "College of Indian Music, Dance & Dramaties' taraphathI tA. 26-11-'14ne roja AmaMtraNa maLatAM e bhASaNa taiyAra karI e vidyAlayamAM meM tA. 13-1-'papane roja e bhASaNamAMthI thoDAka mudA vAMcI saMbhaLAvyA hatA ane keTalAka moDhethI kahyA hatA. [saMgItanATyarUpAvalI nAmano graMtha kagu. vidyA sArAbhAI navAba dvArA saMpAdita thaI sArAbhAI navAba dvArA amadAvAdathI i.sa. 1963mAM prasiddha thayela che. AmAM kalpasUtranI suvarNAkSarI pratamAMthI saMgIta ane nATya viSenA seMkaDo durlabha citro ane eno paricaya apAyA che.] kAvyAnuzAsananuM alaMkAracUDAmaNivRtti ane viveka vyAkhyA sAthe saMpUrNa adhyayana- le. amRta ema. upAdhyAya. pra. sarasvatI pustaka bhaMDAra, i. sa. 1984 ["Jain Painting Vol. 1-2, prakA. rAjendra sArAbhAI navAba. AmAM 781 raMgIna citro che. paDIvazya vItAvavIdha (147 citro sAthe) prakA. sArAbhAI navAba. vi. saM. 2033"] jaina kASTha paTacitra- dakSiNa gujarAtanA jaina maMdiromAM rahelA paTacitro viSe sacitra-vivecana. (gujarAtI ane aMgrejI be AvRttio) saMzodhana, anukRti ane Alekhana DaoN. vAsudeva smArta. prakAzaka : A. OMkArasUrijJAnamaMdira graMthAvali. 20 A. OMkArasUri ArAdhanA bhavana, sUrata. P. peterson, operation in search of Sanskrit, Mss in the Bombay circle, Vol. I-VI, Bombay 1882-1898 A.D. C. D. Dalal, A Descriptivie catalogue of Manuscripts in the jain Bhandaras at Pattan, Vol.I, G.O.S. No. Lxxvi, Baroda 1937. H. R. Kapadia, Descriptive Catalogue of the Government Collections of Manuscripts deposited at the Bhandarkar Oriental Research institute. Vol. XVIIXIX, Poona 1935-1977. Muni Punya Vijaya, Catalouge of Palm Leaf, Mss. in the Shanti Natha Jaina Bhandar, Cambay. Vol-I, II, G.0.S, No. 139, 149, Baroda, 1961-1966 A.D. A. F. Shah, Catalogue fo Sanskrit: and prakrit, Mss. Muni Shree punya Vijayaji's Collection, Vol, I, II, II, L.D. Series No. 2,6,15, Ahmedabad, 1962, 1965, 1968 A.D. A. P. Shah, Catalogue of sanskrit and prakrit Mss. Ac. vijayadevasuri and Ac. Ksantisuris collection, part IV, L. D. Series, No. 20, Ahmedabad, 1968 A.D. Muni Punya Vijaya, New Catalogue of Sanskrit and Prakrit, Mss : Jesalmer Collection. L. D. Series No. 36, Ahmedabad 1972. A.D. 1. A lagabhaga so pAnAMnuM bhASaNa aprakAzita che. For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 9 : kAmazAstra P 191 sAmAnya rIte koI jaina zramaNa kAmazAstrane aMge svataMtra kRti race nahi, kemake kAmathI vimukha banelA eo anyane enAthI vimukha banavAno upadeza ApavAmAM kRtArthatA mAne e svAbhAvika che. koI vratadhArI zrAvaka paNa A viSayane bhAgye ja carca. tema chatAM koIkane koIka vAra A viSaya hAtha dharavAno prasaMga AvatAM e A viSayane nyAya Ape. jinadattasUrikRta vivekavilAsa (ullAsa 5, zlo. 138198)mAM, jinasUrikRta 'priyaMkaranRpakathA (pR. 24)mAM nirdezAyelI kamala-zreSThi-kathAmAM temaja keTalAMka kAvyomAM ane kAvyazAstromAM kAmaviSayaka hakIkato jovAya che. A saMbaMdhamAM svataMtra kRtio hoya to te kaI kaI che tenI tapAsa karavI bAkI rahe che. kaMdarpa-cUDAmaNi (vi. saM. 1633)- ja. sA. saM. i. (pR. 186) pramANe vIrabhadra vi. saM. 1633mAM bhairava ane kRSNanA smaraNapUrvaka A kRti racI che. ene A itihAsanA lekhake "jaina" racanA gaNI hoya ema lAge che, paNa mane to e bAbata zaMkA rahe che. tema chatAM e viSe huM thoDuMka kahuM chuM. A vIrabhadra "vAghela' vaMzamAM utpanna thayelA kSatriya che. emaNe vAtsyAyanakta kAmasUtranA me 192 viSayonuM nirUpaNa AryA chaMdamAM karyuM che. emaNe prastuta kRti sAdhAraNa, sAMprayogika, kanyA-saMprayuktaka, bhAryAdhikArika, pAradArika, vaizika ane aupaniSadika e nAmanAM sAta adhikaraNomAM vibhakta karI che. A darekanA peTAvibhAgarUpa ochAvattA adhyAyo che. badhA maLIne 36 (5+10+5+2+6+6+2) adhyAyo che. prAraMbhamAM kartAe potAno paricaya Apyo che. ane kAmasUtra racanArA vividha graMthakAronAM nAmo gaNAvyAM che. nimnalikhita kRtionAM nAma vicAratAM emAM prastuta viSaya carcAyo hoya to nA nahi : - kAmapradIpa- AnA kartA guNAkara che. pakokaprakAzasAra- A ajJAtakartuka kRtinI eka hAthapothI bhAM. prA. saM. maM.mAM che. 1. meM saMpAdita karelI A kRti "de. lA. jai. pu. saM." taraphathI "kamala-zreSThi-kathA" vagere pAMca kathArUpa pariziSTa sahita i. sa. 1932mAM prasiddha karAI che. 2. juo uparyukta TippaNa. 3. nitAnta panIyam" evA ullekhapUrvaka A kRti vi. saM. 1981mAM prasiddha karAI che. enuM saMzodhana sva. jAdavajI trikamajI vaidya karyuM che ane e maNilAla I. dezAInA mudraNAlayamAM chapAI che. 4. A kRtinI A nAmathI noMdha ji. 2. ko.mAM nathI. 5. nandAcArya vi. saM. 1653mAM kokazAstra-copAI racI che. For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P 193 prakaraNa 10 : sthApatya ane mudrAzAstra kaLAnA vividha prakAro che. emAMno eka prakAra te zilpa-kaLA che. bAMdhakAmanI vidyAne "zilpavidyA" ane enuM nirUpaNa karanAra graMthane 'zilpa-zAstra' kahe che. zilpa-zAstranuM bIjuM nAma "sthApatya che. sthApatyano artha imArata, bAMdhakAma ema paNa karAya che. prastutamAM prathama artha abhipreta che. Abu, rANakapura, zatruMjaya vagere jaina tIrthasthaLomAM AvelAM bhavya maMdiro jaina sthApatyanA uttama namUnA pUrA pADe che. A paikI prathama graMtha jeImsa phargyusane racyo che ane enA baMne bhAga I. sa. 1910mAM prakAzita thayA che. bIjo graMtha I. bI. hAvale (Havell)nI racanA che. enI bIjI AvRtti I. sa. 1927mAM chapAI che. phargyusananA graMthamAM jaina sthApatya viSe jeTaluM lakhANa che tenA pramANamAM hAlanA graMthamAM bahu ja thoDuM lakhANa che. pR. 193 Ti. ra thoDA vakhata upara DaoN. umAkAMta premAnaMda zAhanuM Studies in Jaina Art nAmanuM pustaka (pR. 8+166) 36 pleiTamAM 89 citro sahita "jaina kalcarala rIsarca sosAyaTI" taraphathI banArasathI prasiddha thayuM che kharuM paNa e mArA jovAmAM AvyuM nathI. dhArmika temaja nAgarika ema ubhaya prakAranI zilpakaLAnI sAmagrI rAyapUsaNaijja temaja kampanuM bhAsa pUrI pADe che. rAya.mAM sUryAbhadeve racAyelA vimAnanuM jhINavaTabharyuM varNana che. e uparathI eka navya ane bhavya prAsAda Ubho thaI zake. vizeSamAM A varNana sthApatyane aMgenA keTalAka pAribhASika zabdo paNa pUrA pADe che. vaLI samavasaraNane lagatI je hakIkata Agamika temaja anAgamika sAhityamAM maLe che te paNa sthApatyano viSaya banI zake tema che. bhinna bhinna prakAranAM nagaronuM temaja gRhanirmANakaLA ane P 194 zilpakaLAnuM vistRta varNana jaina sAhityamAM maLe che, DaoN. motIcandra "nainAeTH aura sthApatya'' nAmano eka lekha lakhyo che. 1. sva. himAMzuvijaye "zilpanA be jaina graMtho" nAmano lekha lakhyo che ane e "buddhiprakAza" (pR. 87, aM. 1, pR. 22-29)mAM chapAyo che. [5. kalyANavijayajI racita kalyANakalikA bhA. 1mAMzilpazAstranA aneka graMthonuM dohana che. AnI bIjI AvRtti pragaTa thaI che] 2. ApaNA dezanA sthApatya viSe aMgrejImAM be mahattvanA graMtha che : (24) History of Indian and Eastern Architecture. (241) Indian Architecture. 241 Us prathama graMtha jeImsa phargyusane racyo che ane enA baMne bhAga i.sa. 1910mAM prakAzita thayA che. bIjo graMtha i. bI. hAvela (Havell)nI racanA che. enI bIjI AvRtti i. sa. 1927mAM chapAi che. phargyusananA graMthamAM jaina sthApatya viSe jeTaluM lakhANa che tenA pramANamAM hAlanA graMthaNAM bahuja thoDuM lakhANa che. thoDA vakhata upara DaoN. umAkAMta premAnaMda zAhanuM Studies in Jaina Art nAmanuM pustaka (pR. 8+166) 36 pleiTamAM 89 citro sahita "jaina kalcarala rIsarca sosAyaTI" taraphathI banArasathI prasiddha thayuM che kharuM paNa e mArA jovAmAM AvyuM nathI. 3. A lekha "jai. si. bhA." (bhA. 19, kiraNa 2)mAM chapAyo che. For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 10 : sthApatya ane mudrAzAstra : pri. A. 193-194] 117 A pramANenI mahAmUlya sAmagrI hovA chatAM sthApatya saMbaMdhI jaina kRtio AMgaLIne veDhe gaNAya eTalI ochI saMkhyAmAM jovAya che. 'Thakkara pherue vi. saM. 137ramAM raceluM vasyusArapayaraNa pAiyamAM che. Ano paricaya meM pA. bhA. sA. (pR. 185)mAM Apyo che. zilpa-zAstra- A nAmanI eka kRti bhaTTAraka ekasaMdhie racI che ema ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 383)mAM noMdha che, ane enA AdhAra tarIke rAisa (Rice) dvArA taiyAra karAyelA ane i. sa. 1884mAM beMgalorathI prasiddha karAyelA A Catalogue of Sanskrit Manuscripts in Mysore and Koorg (pR. 316)no ullekha karAyo che. mudrAzAstra-sikkAonuM paNa zAstra che. ene "mudrAzAstra' kahe che. uparyukta Thakkara pherue 149 gAthAmAM kutubudIna taghalakhanA rAjayamAM vi. saM. 1375mAM bhAratIya sikkAo viSe 'davyaparikhA (dravya parIkSA)mAM vicAra karyo che. mudrAzAstranI pravezikAnI garaja sAranArI A kRtimAM 200 upara sikkAonuM varNana che. AvI koI saMskRta kRti koI jaine racI che kharI ? | ["ANaMdajI kalyANajI peDhI" tathA "zAradAbena cI. e. pI. seMTara'' amadAvAda dvArA tIrthanA paricaya ApatAM keTalAMka pustako bahAra paDyA che. emAM te te tIrthanA jinAlayonI zilpasamRddhi darzAvatAM citro (phoTogrAphsa) chapAyAM che.] [noDA pArzvanAtha tIrtha- saMpA. vinayasAgara, "ArAsaNa apa2nAma kuMbhAriyAjI tIrtha" le. muni vizAlavijaya. prakA. yazovijaya graMthamALA. ] [Osiaji Mahavir Temple" By Rabindra Vasavada us1. ALALGUS EGUALLS vidyAmaMdira, amadAvAda.] Vidhatri vora, Catalogue of Gujarati, Mss in the Muniraj ShreePunya vijayaji's collection. L. D. series No. 71. Ahmedabad-1978. A. D. Catalogue of Palm-Leaf, Mss in the shanti Natha Jaina Bhandar-cambay, Part I, II, Ed. Muni shree punya vijayaji, G.O.S. NO. 139, 149, Baroda 1962-66 A.D. Catalogue of Sanskrit and prakrit, Mss : Muni Shree punya Vijayaji's collection, part-I-III Acarya vijayadeva Suris and Acarya Khantisurie's collection, part IV, Ed- A. P. Shah, Ahmedabad 1963-68 A.D. 1. emanA viSeno temaja emanI kRtio viSeno eka lekha nAme "dravya parIkSA" munizrI kAMtisAgarajIe lakhyo che ane e "vizAlabhArata" (bhAga 39, aMka 1, pR. 11-14)mAM chapAyo che. "dhaMdhakaLaza' kuLanA candra e Thakkara pherunA pitA thAya ane caMdA emanI mAtA thAya. 2. AnA paricaya mATe juo uparyukta lekha temaja "jai. sa. pra." (va. 21, aM. 4, 5, ane 8)mAM e ja munino traNa kaTake chapAyelo lekha nAme "Thakkara pheruracita mudrAzAstrano advitIya jaina graMtha." For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P 195 prakaraNa 11 : gaNitazAstra gaNitazAstrano viSaya ghaNAkharA janone mana mAthAkUTiyo, aTapaTiyo ane kaMTALAbharelo che, paraMtu mArA jevAne to e sadAye atizaya rasika ane AnaMdajanaka jaNAyo che ane ethI to Aje uttarAvasthAmAM paNa anusnAtakathI paNa ucca koTinA abhyAsIonI kakSAnI gaNitazAstrane aMgenI vividha vigato vAMcavAvicAravA huM utsuka rahuM chuM. gaNitazAstranI eka zAkhArUpa aMkagaNita to sAmAnya janatAne paNa upayogI che, jyAre bIjagaNita yAne akSaragaNita vagere zAkhAo to khAsa karIne vaijJAnika zodhakonA kAmanI che. vaLI A zAstranA adhyayanano mArga kevaLa vinayana (Arts) nA ja ke vijJAna (Science)nA ja ke vANijyanA ja vidyArthIo mATe mokaLo na rAkhatAM jJAnanI anya zAkhAonA abhyAsIo mATe paNa ochevatte aMze tema karavAnuM stutya pagaluM vizvavidyAlayoe bharyuM che. AthI to gaNitazAstranI sAthe eka rIte sarakhuM mahattva dharAvanArA tattvajJAnanA kSetra karatAM ye gaNitazAstranuM kSetra vadhAre vyApaka che. jaina darzanamAM gaNitazAstrane gauravazALI sthAna apAyuM che ema pulvomAMnI gama ane bhaMga (vikalpo)nI pracuratA saMbaMdhI jaina paraMparA ane saMkhyAnuM nirUpaNa vicAratAM temaja karmasiddhAntane lagatI jhINavaTabharI bAbatone dhyAnamAM letAM saheje phalita thAya che. Aje pulva to nathI paraMtu karmasiddhAnta P 196 rajU karanArA viziSTa graMtho che eTale e temaja kALa ane kSetranAM parimANa viSe je prarUpaNA che te samajavA mATe gaNitazAstranA jJAnanI AvazyakatA rahe che. AvI paristhiti hovA chatAM koNa jANe kema gaNitazAstranA svataMtra ane enI koI eka zAkhA pUratA ye savAMgINa gaNAya tevA graMtho bahu ja thoDA pramANamAM hajI sudhI to maLI AvyA che. vaLyusArapayaraNa, davyaparikhA vagere racanArA Thakkara pherue gaNiyasArakomuI (gaNitasArakaumudI) racI che. e padyAtmaka kRti pAMca udezamAM vibhakta che. gaNitasArasaMgraha (la. vi. saM. 900)- AnA kartA di. mahAvIrAcArya che. gaNitazAstra ane gaNitasUtra (la. vi. saM. 900)- A gaNitane aMgenA baMne graMthanA kartA gaNitasArasaMgraha racanArA di. mahAvIrAcArya che ema ke. pra. cU.nI hindI prastAvanA (pR. 6) jotAM jaNAya che. vaLI pagaNitasAra paNa emanI kRti che ane emAM guNottara zreNInA siddhAntonuM vistRta 1. vagerethI samatala bhUmiti, ghana bhUmiti, samatala trikoNamiti, golIya trikoNamiti, samatala bIjabhUmiti (Plane analytical geometry), ghana bIjabhUmiti, zUnya-labiyAne sUkSmakalana, zUnyayuti yAne samAsakalana ane zUnya samIkaraNa uparAMta sthiti-zAstra, gati-zAstra, udaya-sthitizAstra, khagoLazAstra jevI zAkhAo atra abhipreta che. 2. Ano saMkSipta paricaya munizrI kAMtisAgarajIe "Thakkara pheracarita 'gaNitasAra-kaumudI' e advitIya graMtha" nAmanA lekhamAM Apyo che. A lekha "jai. sa. pra" (varSa 21, aM. 3, pR. 59-64)mAM chapAvAyo che. 3. A kRti prA. ema. raMgAcAryanAM aMgrejI anuvAda ane TippaNa sahita madrAsa sarakAranI AjJAthI I. sa. 1912mAM prakAzita thaI che. aMtamAM traNa pariziSTa che. prathama pariziSTa tarIke saMskRta zabdo ane e dvArA darzAvAtA aMka, dvitIya pariziSTa tarIke aMgrejI anuvAdagata saMskRta zabdo ane enI samajaNa ane tRtIya pariziSTa tarIke dAkhalAonA javAba apAyAM che. 4. Ano keTaloka paricaya kevalajJAnapraznacUDAmaNinI hindI prastAvanA (pR. 5-10)mAM apAyo che. 5. A nAmanI mahAvIracArya saMskRtamAM racelI kRtinI kannaDa lipimAM lakhAyelI vividha hAthapothIonI noMdha ka. tA. (pR.168-169)mAM che. For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 11 : gaNitazAstra : [pra. A. 195-198] 119 nirUpaNa che ema ke. pra. cU.nI hindI prastAvanA (pR. 5)mAM ullekha che. to zuM e gaNitasAra uparyukta kRtiothI bhinna che ? brahmaguptakRta brAhmaphuTasiddhAMta sAthe prastuta kRti sarakhAvatAM ema lAge che ke A mahAvIrAcArya AthI paricita hatA, emaNe gaNitasArasaMgrahamAM eka sthaLe zrIdharano ullekha karyo che. vizeSamAM emaNe zlo. 3mAM amoghavarSano ane glo. 8mAM emano "nRpataMga" tarIke nAmollekha karyo che ane glo. 6mAM A rAjAne "cakrikAbhaMjana' kahyA che. A "rASTrakUTa' vaMzanA rAjAno samaya i.sa. 814 me 197 ke 81pathI i.sa. 877 ke 878 gaNAya che. A hisAbe A kRti I. sa. 850nI lagabhaganI gaNAya. A padyAtmaka kRtinA prAraMbhamAM jainonA carama tIrthakara mahAvIrasvAmIne vaMdana karI uparyukta rAjAnI tArIpha karI gaNitanI prazaMsA karAI che. tyAra bAda saMjJAo yAne kSetrAdikanI paribhASAo samajAvAI che. pachI nIce mujabanA ATha vyavahAronuM nirUpaNa che : (1) parikarma, (2) kalAsavarNa, (3) prakIrNaka, (4) airAzika, (5) mizraka, (6) kSetragaNita, (7) khAta ane (8) chAyA. mizraka vyavahAramAM vyAjane aMgenI rIto (rules)nI ane enA padAkhalAnI saMkhyA AryabhaTIya karatAM ghaNI vadhAre che. saMpradAya- A kRtinA kartA jaina che ema jinezvaranI puSpa-pUjA (pR. 9), phala-pUjA (pR. 34), dIpa-pUjA (pR. 40), gaMdha-pUjA (pR. 42), dhUpa-pUjA (pR. 42) ityAdine lagatAM udAharaNo uparathI temaja pU. para mAMnA bAra prakAranA tapa ane bAra aMga (dvAdazAMgI)nA ullekha uparathI tathA AkAzacArI muni (pR 138)ne lagatA ullekha uparathI paNa jANI zakAya che. smalana- koI saMkhyAne zUnyathI bhAge to te avikArI rahe che- tevI ne tevI ja rahe che evo 198 je ullekha pR. 6mAM zlo. 49mAM karAyo che te brAnta che. brahmagupta to AvI bhUla karI nathI." satkAra- dakSiNa bhAratamAM gaNitasArasaMgrahane sAro AvakAra maLyo hoya ema lAge che kemake . sa.nI agiyAramI sadImAM to pAvalUri mallane eno "telugu bhASAmAM padyamAM anuvAda karyo hato. TIkAo- varadarAje temaja anya koIe gaNitasArasaMgraha upara saMskRtamAM ekeka TIkA racI che. kAnaDI ane telugu TIkA- vallabha nAmanI koika vyaktie gaNitasAra saMgraha upara kAnaDI bhASAmAM temaja telugumAM ekeka TIkA racI che. 1. AnA TIkAkAra pRthudakasvAmI (i. sa. 860) ane A mahAvIrAcArya vacce vizeSa aMtara nahi haze ema prA. raMgAcArye kahyuM che. 2. A zrIdhara te trizatikA (I.sa. 75O)nA kartA che. 3. juo ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 103). 4. ahIM 24 aMkasthAno gaNAvAyAM che. chellAnuM nAma "mahAkSobha" apAyuM che. 5. History of Hindu Mathematics (khaMDa 1, pR. 223-226)mAM tera dAkhalA apAyA che. 6. A AryabhaTa pahelA (i. sa. 499)nI kRti che. 7. A pRSThagata zlo. 4pamAM "samudAya' e arthamAM "yatiti :' dvArA "samiti" zabda vaparAyo che. 8. juo HHM (khaMDa 1, pR. 241). For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 20 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 DaoN. dattanA lekhaDaoN. bibhUtibhUSaNa datte jaina gaNitane aMge nIce mujabanA traNa lekha lakhyA che - (1) 'The Jaina School of Mathematiec. (2) 'On Mahavira's Solution of Rational Triangles and Quadrilaterals. (3) Geometry in the Jaina Cosmography. P 199 gaNitasaMgraha- AnA kartA yallAcArya che. zuM eo jaina che ane emanI A kRti saMskRta che ? gaNitazAstra (vikramanI 11mI sadI)- AnA kartA zrIdharAcArya che. pATIgaNita (la. vi. saM. 1250) - AnA kartA pajaina gRhastha anaMtapAla che. eo pallIvAla' kuLanA ane nemicarita nAmanuM mahAkAvya racanArA Amana kavinA cAra putro paikI prathama che. A anaMtapAlanA dhanapAla nAmanA bhAIe tilakamaMjarIkathAsAra vi. saM. 1261mAM racyo che. pATIgaNita e nAma vicAratAM ema lAge che ke emAM aMkagaNitano viSaya vicArAyo haze. gaNiyasAra (la. vi. saM. 1370)-AnA kartA Thakkara phera che. emaNe vi. saM. 1347mAM yugapradhAnacopAI racI che ane vi. saM. 137ramAM vasyusArapayaraNa ane jyotisAra ane vi. saM. 1375mAM divyaparikhA racyAM che. AthI prastuta graMtha la. vi. saM. 1370mAM racAyo haze ema lAge che. e game te ho paNa A graMtha prAkRtamAM che. tilaka- A gaNitane lagatA graMthanA kartA siMhatilakasUri che ema ke. pra. cU.nI hindI prastAvanA (pR. 6)mAM ullekha che te kharo che ? - siddha-bhU-paddhatinI TIkA (la. vi. saM. 875)- AnA kartA di. vIrasena AcArya che. teo - paMcatUpa' anvayanA di. AryanadinA ziSya ane candrasenanA praziSya thAya che. A vIrasena jinasena (pahelA)nA guru thAya che ane uttarapurANa racanArA guNabhadranA praguru thAya che. e vIrasene chakhaMDAgama 1. A lekhaBulletin of the Calcutta Mathematical Society (Vol.XXI, No.2, 1929)mAM chapAyo che. 2. A lekha Bul. of the Cal. Math Society (Vol. XX, 1928-29)mAM prakAzita thayelo che. 3. A lekhanI madrita nakala mArA jovAmAM AvI nathI. bAkI enI hAthe lakhelI nakala to mane enA lekhaka mahAzaya taraphathI maLI hatI. 4. A sadImAM pAIyamAM eka gaNitano grantha racAyo che ane emAM mizrita praznano uttara zreNivyavahAra ane kuTTakanI rItithI apAyo che. 5. jinavijayajInA mate A di. che (juo jai. sA. i.nuM pR. 471). jo ema ja hoya to tilakamaMjarInA kartA zvetAMbara dhanapAlane A anaMtapAlanA bhAI dhanapAle namana karyuM che te emanI masahiSNutA-udAratA sUcave che. AvA bIjA udAharaNarUpa paM. vAdirAja che, kemake emaNe zvetAMbarIya vAbhadAlaMkAra upara TIkA racI che. juo pR. 92. 6. A anvaya AgaLa jatAM "senAnvaya' yA "sena-saMgha' tarIke prasiddha thayo. 7. emanA anya ziSyo vagerenA nAma mATe juo jai. sA. i. (pR. 501). 8. A vIrasena, jinasena pahelA ane guNabhadra e traNa vidvAno di. sAhityakSetranA traNa tejasvI tArAo che. e tripuTI te jANe "bharaNI nakSatra che. For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 11 : gaNitazAstra : [pra. A. 198-200] 121 paikI pahelA pAMca khaMDanI TIkA nAme dhavalA zakasaMvatu 738mAM pUrI karI che. emAM carcAyelo gaNitano P ROO viSaya jotAM eo gaNitajJa hatA ema kahI zakAya. emaNe kasAyapAhuDa upara jayadhavalA nAmanI TIkA racavA mAMDI hatI paraMtu vIsa hajAra zloka jeTalo bhAga racAtAM emano svargavAsa thayo. emano janma zakasaMvat 660nI AsapAsamAM ane svargavAsa zakasaMvat 745nI AsapAsamAM thayAnuM anumanAya che. uttarapurANanI prazastimAM di. guNabhadra potAnA dAdAguru di. vIrasena mATe evo ullekha karyo che ke siddha-bhU-paddhatinAM pade pada viSama arthAt kaThaNa hatAM. paraMtu A vIrasene enI evI TIkA racI che ke e joIne bhikSuone e graMtha samajavo sugama thaI paDyo che. A mULa graMtha kSetragaNita (geometry)no haze ema anumanAya che. kSetragaNita- AnA kartA nemicandra che. ahIM e umerIza ke kSetragaNitane aMge che karaNo vAcakavarya umAsvAtie ta. sU. (a. 3, sU. 11)nA svopajJa bhASya (pR. 258)mAM ApyAM che. baijika yAne vyacchedaka rekhAgaNita- AnA kartA zrIdharAcArya che ane emAM emaNe saraLa rekhA, vRtta, raikhika kSetra, naLAkRti, mocAkRti, vartulAkRti ityAdi viSayonuM nirUpaNa karyuM che. Aspects of Jain Art. U. P Shah More documents of Jain Paintings U. P Shah. pra. lA. da. vidyA maMdira. Trasers of Jain Bhandar U. P Shah, pra. lA. da. vidyA maMdira. Sallekhana is not suside. Early Jainism K. K. Dixit. vardhamAna mahAvIra jIvanadarzana citromAM A. yazodevasUri. pra. jaina sAhityamaMdira jaina samrATa saMprati, le. tribhuvanadAsa, pra. zazikAnta enDa ka. vaDo? kapUramaMjarI : rAjazekhara : saMskRta-hiMdI sAthe gaMgAsAgararAya. amaruzataka : amaraka vyA. arjunamizra. bhairavapadmAvatIkalpa : malliSeNasUri saMskRta vivaraNa ane zukadeva caturvedI hindI vyAkhyA. tuM vaDodarA. 1. juo jai. sA. I. (pra. 512). 2. ejana (pR. 503). 3. juo ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 98). 4. jAo ke. pra. cU.nI hindI prastAvanA (pR. 7) 5. A karaNo jinabhadragaNi kSamAzramaNe samayakhettasamAsamAM pAIyamAM padyarUpe rajU karyA che ane enA upara koIke pAiyamAM cuSNi racI che ane e hAlamAM chapAya che. meM uparyukta cha karaNI (formula) aMgrejImAM ta. sU. (dvitIya vibhAga)nA mArA aMgrejI upodaghAta (pR. 41)mAM ApyAM che. For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P 201 prakaraNa 12 : nimitta-zAstra nimittazAstranI vyApakatA- "nimitta' eTale dezAntarita ane kAlAntarita bhaviSyanA banAvane jaNAvanAruM cihna. e nimitta para prakAza pADanAruM zAstra te nimitta-zAstra' (Science of Divination) kahevAya che. A vyAkhyA pramANe jyotiSano nimittamAM aMtarbhAva thAya che. ' visasA. (gA. 2163)mAM nimittanuM lakSaNa vagere hakIkata apAi che. tyAM kahyuM che ke jenA vaDe zubha ane azubha jANI zakAya te nimitta che. A nimittanA ATha prakAra che ane ethI to "aSTAMga nimitte' evo prayoga jovAya che. upA. meghavijaye hastasaMjIvananI svopajJa vivRtimAM nIce mujabanA ATha nimittono ullekha karI enI AchI rUparekhA AlekhI che. ane e nimittono bodha karAvanAra sAhityano nirdeza karyo che ane pahelAM sAta nimittone lagatA jJAnano vartamAnamAM (potAnA samayamAM) hrAsa thayo che ema kahyuM che. : (1) aMga, (2) svapna, (3) svara, (4) bhauma, (5) vyaMjana, (6) lakSaNa, (7) utpAta ane (8) aMtarikSa. P 202 anyatra utpAtane badale divya'no ullekha jovAya che. ene lakSyamAM rAkhI huM ATha nimitto gaNAvuM chuM ane sAthe sAthe eno saMkSepamAM artha sUcavuM chuM - (1) bhauma- dharatIkaMpa vagere pRthvI saMbaMdhI. (2) svapna- nidrAmAM bhAsato dekhAva, samaNuM, (3) aMtarikSa- AkAzamAM pharatA grahonAM anya rAzimAM gamana, udaya, asta vagere. (4) divya- ulkApAta, gaMdharvanagara vagerenuM darzana. (5) AMga- zArIrika racanA vagere. (6) svara- komaLa, kaThora, gaMbhIra ityAdi svara athavA kosabAgamAdi pratipAdita svaravidyA. (7) lakSaNa- zrIvatsa vagere zArIrika lakSaNo. (8) vyaMjana- tala, masA, vagere zArIrika cihna. keTalIka vAra nimittanA nIce mujaba cha prakAra paNa gaNAvAya che : (1) sukha, (2) duHkha, (3) lAbha, (4) hAni, (5) jIvita ane (6) maraNa. 1. A saMbaMdhamAM vizeSa mAhitI mATe juo pA. bhA. sA. (pR. 167). 2. "aSTAMga nimitta athavA trikhaMdha jyotizAstra e eka ja vidyAnA bodhaka zabdo che." ema "jaina sAmudrikanA pAMca graMtho"nA Amukha (pR. 47)mAM kahyuM che. ahIM evo paNa ullekha che ke triskaMdhamAM pahelo skaMdha gaNitano che ane ene jyotiSanI paribhASAmAM 'siddhAMta' kahe che. 3. emaNenAradakRtaaMgavidyAno ane mahezvarakRtasvarodayano (Ane ja keTalAkazivasvarodaya kahe che) ullekha karyo che. 4. svara-zAstrane yAne svarodaya-zAstrane sAmAnya janatA "sarodo' kahe che. For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 12 : nimitta-zAstra : pri. A. 201-204] 123 praznaprakAza (la. vi. saM. 175)- pra. ca. (zaMga 5, zlo. 347) pramANe AnA kartA pAdaliptasUri che. AgamonI caNio jotAM ema jaNAya che ke emaNe kAlajJAna nAmano graMtha racyo hato. "hAnunane''thI zarU thato vIracaya (vIra-stava) emaNe racyo che ane emAM suvarNasiddhi ane 2 ra03 vyomasiddhinI (eTale ke AkAzagAminI vidyAnI) hakIkata gupta rIte ApI che. emanI suprasiddha ane kautukapriya kRti te taraMgavAI che. aNuogadAra vageremAM e noMdhAyelI che. emAM bhArobhAra desiya (dezya) zabdo hatA. A sUrie nirvANakalikA ane joisa-karaMDaganI TIkA racI che. jinaprabhasUrinA kathana pramANe A pAdaliptasUrie zatrujya-kalpa ane revaMtagiri-kalpa paNa racyA che. vaLI gAhAsattasaInI keTalIka gAthA paNa A sUrie racI hoya ema lAge che. A sUri saMgamasiMhanA ziSya vAcanAcArya maMDanagaNinA ziSya thAya che ane skaMdilAcAryanA P 204 guru thAya che. kampanI curNimAM pAdaliptasUrine 'vAcaka' kahyA che. haribhadrasUrie AvasmayanI nijutti (gA. 944)nI TIkA (patra 424A)mAM "vainayikI' buddhinuM udAharaNa ApatAM A pAdaliptasUrino ullekha karyo che. pra. ca. (zaMga 5, zlo. 5-7 ane 29) pramANe pAdaliptasUrino janma ayodhyAnA rAjA vijayabrahmanI nagarImAM vasanArA kulla zreSThInI pratimA nAmanI strIne peTe thayo hato ane emanuM nAma nAgendra paDAyuM hatuM. ATha varSanI ummare emaNe dIkSA lIdhI hatI. ane dasa varSanI nAnI vayamAM eo AcArya banyA hatA. A sUri "mathurA' thai pATalIputra' gayA hatA. aMtasamaye "zatruMjaya' upara 32 divasanuM anazana karI eo svarge sidhAvyA hatA. e pUrve eo 'bharUca" AvyA hatA. hAla, pATaliputrano rAjA muruMDa vagere A sUrinA samakAlIna gaNAya che. 1. A ca. pra. (pR. 265-266)mAM "gha-pariziSTa' tarIke saMskRta chAyA sahita chapAvAyo che. AnI suvarNasiddhi pUratI vyAkhyA pUrI pADatI ane jinaprabhasUrie vi. sa. 1780mAM racelI vRttinA saMkSeparUpa avacUri ca. pra.nA mArA gujarAtI anuvAdamAM prathama pariziSTa tarIke chapAI che. 2. juo .. ca. (za 5, zlo. 301-303). 3. A Agama (su. 130, patra 149)mAM malayavaIno ullekha che. e kathA paNa pAdaliptasUrie racI haze ema nirvANakalikAnI aMgrejI prastAvanA (pR. 17 a-17 A)mAM enA lekhake kahyuM che. me 1, zlo. 2)nI svapajJa vRtti jotAM pAdaliptasUrie 'dezya' zabdono koza racyo haze ema lAge che. 5. A kRti mohanalAla bha. jhaverI dvArA saMpAdita thayelI che ane e emanI aMgrejI prastAvanA temaja paM. ramApati mizranI saMskRta bhUmikA sahita "mohanalAlajI jaina graMthamAlA"mAM graMthAMka 5 tarIke I. sa. 1926mAM prakAzita thayelI che. 6. juo vividhatIrthakalpagata "zatruMjaya-kalpa" (zlo. 122) ane "revatakagirikalpasaMkSepa" (glo. 6) 7. AnA paricaya mATe juo pA. bhA. sA. (pR. 142-146) 8. eo 'vidyAdhara vaMzanA-gacchanA Arya nAgahastisUrinA gurubhAI gaNAya che. 9. eo siddhasena divAkaranA guru vRddhavAdInA guru gaNAya che. For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 praznaprakAza e jyotizAstrano graMtha che ema pra. ca. ($ 5, 1glo. 347)mAM kahyuM che. prazna uparathI mULa phaLa kahevAnI bAbata A graMthamAM varNavAI haze ema enuM nAma jotAM jaNAya che. hajI sudhI to A graMtha koI sthaLethI maLI Avyo nathI. kAla-jJAna (la. vi saM. 175)- A uparyukta pAdaliptasUrinI kRti che. e jayotiSanI haze. e paNa hajI sudhI to aprApya che. praznaprakAza ane kAlajJAna e be graMtho kaI bhASAmAM che - saMskRtamAM che ke nahi teno nirNaya karavA mATe mArI pAse koI sAdhana nathI eTale meM enI ahIM noMdha lIdhI che. 205 RSiputranI kRti (u. vi. saM. 1000- 'RSiputrae gargAcAryanA putra ke ziSya ke baMne thatA hoya ema lAge che. emaNe nimittazAstrane aMge kRtio racI che. temAM ekAda saMskRtamAM paNa haze ema manAya che. keTalAkane mate emano samaya devalanI pachI ane varAhamihiranI pahelAMno che. bhaTTopalI TIkAmAM RSiputrane aMge ullekha che eTale e zakasaMvat 888thI pahelAMnA che e vAta to nirvivAda che. jyotijJanavidhi- AnA kartA zrIdharAcArya che ane emaNe gaNitasAra nAmanI kRti racI che. AnI "kannaDa lipimAM lakhAyelI nava patranI tADapatrIya hAthapothInI noMdha ka. tA. graM. (pR. 242)mAM che. A kRtinuM maMgalAcaraNa nIce mujaba ahIM apAyuM che - "praNipatya vardhamAnaM sphuTakevaladRSTatattvamIzAnam / jyotirjJAnavidhAnaM vakSye svAmbhuvaM samyak' A kRtimAM pariNAmana-vidhinA saMketa maLe che. vizeSamAM A kRtimAM carakaraNa ane sthira karaNanI samajaNa apAI che." "bhuvanadIpaka yAne grahabhAvaprakAza (vi. saM. 1221 ?7)- AnA kartA 'vAdI' devasUrinA ziSya padmaprabhasUri che. eo nAgapurIya 'tapA' gacchanA sthApaka che. emaNe A graMtha vi. saM. 1221-(?)mAM racyo che. emAM emaNe kayo graha kyAre kevo bhAva bhajave e hakIkata darzAvI che. bhuvanadIpaka upara nIce mujabanuM vivaraNAtmaka sAhitya che :1. A zlokamAM siddhAdezano je ullekha che tene keTalAka graMtha gaNe che. 2. emanA paricayArthe juo pA. bhA. sA. (pR. 169). 3. juo "jai. si. bhA." (bhA. 18, ki. 2). 4. pratibhAgaNitamAM grahanAM vRttonA pariNAmanuM nirUpaNa che. pa. Ane lagatAM saM. padyo che. pra. cU.nI hindI prastAvanA (pR. 11)mAM che. 6. hiMdI anuvAda sahita je bhuvanadIpaka "veMkaTezvara mudraNAlaya" taraphathI prakAzita thayela che te A ja che ? 7. Ama praznArthaka ullekha jai. sA. saM. I. (pR. 279)mAM che jyAre ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 297)mAM praznacihnavinAno ullekha che. 8. vi. saM. 1294mAM munisuvratacaritra racanArAnuM nAma paNa padmaprabhasUri che. 9. juo 'nAgorI tapA' gacchanI paTTAvalI. For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 12 : nimitta-zAstra : pri. A. 204-207] 125 (1) bhAvabodhikA AnA racanAra daivajJa ziromaNi che. (2) vRtti- A vRtti siMhatilakasUrie vi. saM. 1326mAM 1700 zloka jevaDI racI che. e sUri yazodevasUrinA ziSya vibudhacandrasUrinA ziSya thAya che. emaNe vardhamAna-vidyAkalpa temaja zrIpatikRta P 206 gaNitatilaka upara vRtti temaja maMtrarAja-rahasya nAmano graMtha (vi. saM. 1332)mAM racyAM che ane enA upara lIlAvatI nAmanI vRtti racI che. (3) avacUri-lakSmIsAgarasUrie A avasUri vi. saM. 1521mAM racI che. (4) vRtti- AnA kartA hematilaka che. ' (5) TIkA- AnA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI.' AraMbhasiddhi yAne vyavahAracaryA (la. vi. saM. 1280)- A 413 padyonI kRtinA praNetA udayaprabhasUri che. eo vastupAlanA guru vijayasenasUrinA ane zakasaMvat 1214mAM syAdvAdamaMjarI racanArA malliSaNanA temaja vastupAlanA putra jayaMtasiMha mATe vi. saM. 1290mAM prabaMdhAvalI racanArA jinabhadranA guru thAya che. emaNe dharmAlyudaya ane neminAtha caritra temaja sukRtakIrtikallolinI nAmanuM prazasti-kAvya racyAM che. vaLI emaNe dharmadAsagaNikRta kaviesamAlA upara upadezamAlAkarNikA nAmanI re 207 TIkA dhoLakAmAM vi. saM. 1299mAM racI che. A uparAMta emaNe chAsII ane kammasthaya e be karmagraMtho upara TippaNa racyAM che. giranAra' uparanA vastupAlanA prazasti-lekho paikI vi saM. 1288no eka lekha e paNa emanI kRti che. A AraMbhasiddhi pAMca vimarzamAM vibhakta che. A padyAtmaka kRti nIce mujabanAM 11 dvAra upara prakAza pADe che :1. 'kharatara' gacchanA upA. dAnasAgaranA ziSya vAcaka ratnadhIre bhuvanadIpaka upara vi. saM. 1805mAM bAlAvabodha racyo che. 2. A kRti sudhI zRMgAra nAmanA vArtika, mULa kRtigata padyonI akArAdi krame sUcI temaja vArtikamAM nirdezAyelA graMtho ane graMthakAronI sUcI sahita "la. jai. graM."mAM chANIthI I. sa. 1942mAM prasiddha thaI che. A prakAzana mATe zrI. puruSottamadAsa gIgubhAI taraphathI bhAvanagarathI I. sa. 1916mAM sudhI zRMgAra sahita chapAyelI AvRttino upayoga karAyo che. [gurjara anuvAda sAthe A. si. nuM punaH prakAzana A labdhisUrijInA prayAsathI thayuM che. vi.saM. 2013mAM A. si. vArtika sAthe khAMtIlAle bhavanagarathI pragaTa karI che.] 3. A vi. saM. 1277nA arasAmAM racAyelA kAvyamAM aNahilapura pATaNanA nRpatione lagatI aitihAsika bAbato ApI vastupAla-tejapAlanAM dhArmika kRtyonI prazaMsA karAI che. vastupAle "zatruMjaya" upara baMdhAvelA indramaMDapamAM A kAvya kotarAvAyuM hatuM. pATaNamAM A maMtrIzvaranA prAsAdanA avazeSarUpa manAtA ArasanA eka thAMbhalA upara A kAvyanuM eka padya kotarAyeluM maLI AvyuM che. 4. AnA paricaya mATe juo pA. bhA. sA. (pR. 127 ane 237). 5. 'dhoLakA yunivarsiTi' tarIke hAMsIpAtra gaNAtA A dhoLakAmAM vidyApITha hatI ane e vastupAlanI chAyA nIce mahattvanuM vidyAdhAma banI hatI. 6. pAMca vimarzamAM anukrame 4, 2, 1, 2 ane 2 dvAra che, ane 84, 73, 82, 88 ane 86 padyo che. For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 (1) tithi, (2) vAra, (3) nakSatra, (4) (siddhi vagere) yoga, (5) rAzi, (6) gocara, (7) (vidyAraMbha vagere) kArya, (8) gama (yAtrA), (9) (ghara vagerenuM) vAstu, (10) vilagna ane (11) mizra. matabheda- vAronI mAnyatAmAM, nakSatromAMnA tArAonI saMkhyAmAM temaja yAtrAdinA prasaMge jovAnAM diggAraka nakSatromAM ema keTalIka bAbatomAM A kRti sUrapaNatti ane dinazuddhithI bhinna mata darzAve che. sudhIzaMgAra- A AraMbhasiddhinuM saMskRtamAM racAyeluM vArtika che. enI racanA ratnazekharasUrinA ziSya hemahaMsagaNie vi.saM. 1514mAM "AzApallI'mAM karI che. emAM emaNe aneka graMthono upayoga karyo che. - 208 'jyotiHsAra yAne nAracandra-jyotisAra (la. vi. saM. 1280)- A 257 padyonI kRtinA kartA prAkRtidIpikA racanArA naracandrasUri che. eo "mAladhArI' gacchanA devaprabhasUrinA ziSya thAya che. emaNe caturvizati-jinastotra racyuM che. vaLI emaNe anartharAghava upara temaja nyAyakaMdalI upara TippaNa racyAM che. A uparAMta emaNe potAnA gurue racelA pAMDavacaritranuM ane udayaprabhasUrie racelA dharmAlyudaya kAvyanuM saMzodhana karyuM che. emanA saMtAnIya rAjazekharasUrie nyAyakaMdalInI paMjikAmAM uparyukta be TippaNa temaja jyotisAra (prastuta kRti) ane prAkRtadIpikA ema cAra kRtino ullekha karyo che. A naracandrasUrie vastupAlanI prazastirUpe vi. saM. 1288mAM racelA padyo giranAra uparanA zilAlekhamAM mojuda che. A sUrinA AdezathI guNavallabhe vi. saM. 1271mAM vyAkaraNacatuSkAvacUri racI hatI. TippaNa-jyotiSanI uparyukta kRti upara sAgaracandra 1335 zloka jevaDuM TippaNa racyuM che. railokyaprakAza, mailokyadIpaka, navyatAjika, bhuvanadIpaka yAne meghamAlA (vi. saM. 1305) - ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 165) pramANe A nAmAMtaro che. A graMthanA kartA devendrasUrinA ziSya hemaprabhasUri che. emaNe A 1250 zloka jevI kRti vi. saM. 1305mAM racI che. P 209 janmasamudra yAne janmabhodhi (vi. saM. 1323)- AnA kartA upA. naracandra che. e 'kAsadraha' gacchanA udyotanasUrinA ziSya siMhasUrinA ziSya thAya che. beDA-janmasamudranA upara kartAe jAte vRtti racI che. ene 'beDA' vRtti kahe che. prazrazataka (vi. saM. 1324)- A kRti paNa uparyukta upA. naracandra racI che ane ene emaNe svopajJa avacUrNithI alaMkRta karI che. 1. A kati paM. kSamAvijayagaNi dvArA I. sa. 1938mAM prakAzita karAI che. 2. A nAmanI bIjI paNa be kRtio che. juo pR. 209. 3. A kRti bhImasI mANeke prasiddha karI che. anya sthaLethI paNa e prakAzita karAI che. 4. A nAmanI hemaprabhasUrinI vizvaracanA saMbaMdhInI kRti che. enuM saMpAdana zrI. rAmasarUpa zarmAe kayu che ane DaoN. banArasIdAse e kRtinA viSaya upara prakAza pADanArI aMgrejImAM prastAvanA lakhI che. juo The Jaina Antiquary (Vol. XVII, No. 2)mAM chapAyeluM DaoN. e. ema. ghATagenuM bhASaNa. 5. jai. sA. saM. i. (pR. 413)mAM racanA-samaya tarIke 'trinayanA ghoSetra'no ullekha che ane eno artha 1323 hoya ema lAge che. For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 12 : nimitta-zAstra : pri. A. 207-211] 127 jyotisAra (la. vi. saM. 1370)- AnA kartA jaina gRhastha Thakkara pharu che." emaNe vi. saM. 137ramAM vasyusAra-payaraNa racyuM che. vaLI emaNe davya-parikhA (dravya-parIkSA) ane ratna-parIkSA nAmanI ekeka kRti paNa racI che ane ene svopajJa vRttithI vibhUSita karI che. svopaNa vRtti- jyotisAra upara paNa svIpajJa vRtti che. e mULa kRti saMskRtamAM che ke pAiyamAM te jANavuM bAkI rahe che. vRtti to saMskRtamAM ja haze. jyotisAra, jyotiSasArasaMgraha yAne jyotiSasAroddhAra (la. vi. saM. 1660)- candrakIrtisUri vi. saM. 1630)nA ziSya harSakIrtisUrie A kRti racI che. e traNa prakaraNomAM vibhakta che. A kRtine jyotiSasArasaMgraha temaja jyotiSasArodvAra paNa kahe che. harSakIrtisUrie pR. 120mAM gaNAvelI ? 210 kRtio uparAMta bhaktAmara stotra ane laghuzAntistotra upara temaja nimnalikhita pAThaya kRtio upara paNa saMskRtamAM TIkA racI che - ajitasaMtiya, uvasaggaharathotta ane navakAramaMta. janmapatriIpaddhati- A nAmanI cAra kRtio che : (1) harSakIrtisUrikRta, (2) kalyANanidhAnanA ziSya labdhicandramaNie vi. saM. 1751mAM racelI, (3) mahimodayakRta ane (4) ajJAtakartaka. A cAno viSaya janmotrIne lagato che. mAnasAgarI-paddhati" (u. vikramanI 18mI sadI)- A kRtinuM nAma vicAratAM enA kartAnuM nAma mAnasAgara haze ema lAge che. jo emaja hoya to paNa e jANavuM bAkI rahe che ke zuM teo buddhisAgara ziSya mAnasAgara che ke jItasAgaranA ziSya mAnasAgara che ke anya ja koI che ? A prazna upasthita thavAnuM kAraNa e che ke khemarAja dvArA prakAzita AvRttimAM prAraMbhamAM ke aMtamAM granthakAranA paricayarUpa lakhANa nathI ane mArI sAme koI viziSTa sAdhana nathI. A padyAtmaka kRtino viSaya phalAdeza che. enA prAraMbhamAM AdinAtha, puMDarIka gaNadhara, kRSNa ane pArzvanAthanI temaja nava grahonI stuti karAI che. tyAra bAda janmapatrI banAvavAnI rIta darzAvAI che, saMvatsaranAM 60 nAmo, saMvatsaro, yugo, Rtu, mAsa, pakSa, tithi, vAra ane janmalagnarAzi ityAdinAM phaLa, karaNa, dazA, aMtaradazA tathA upadazAnAM varSamAna, grahanA bhAva, yoga, apayoga vagere bAbato vicArAI che. prasaMgopAtta jAtajAtanI gaNanAnI ? 211 rIta rajU karAI che. koI koI sthaLe (dA. ta. patra 34 ane 18AmAM) hindImAM lakhANa che. 1. juo jai. sA. saM. I. (pR. 431). 2. A nAmanI bIjI paNa be kRti che. juo pR. 208 ane 209. 3. emanA paricaya mATe juo pR. 120, 209 ane 210. 4. A kRti khemarAja kRSNadAse veMkaTezvara mudraNAlayamAM 103 patramAM moTAM bIbAMmAM chapAvI muMbaIthI vi. saM. 1961mAM prasiddha karI che. patra 644-64AmAM nava grahanAM temaja gajacakra, yamadraSTAcakra vagerenAM citra apAyAM che. vaLI dazA vagerene lagatAM keTalAMka koSTako paNa rajU karAyAM che. 5. AnI vi. saM. 1813mAM lakhAyelI eka hAthapothI ahIMnA (suratanA) jainAnaMdapustakAlayamAM che. For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 sAmudrika zAstra "sAmudrika-tilaka (vi. saM. 1216)- AnA kartA jaina gRhastha jagadeva (jagadeva) che ane emaNe svapnazAstra paNa racyuM che. eo 'paramahaMta' kumArapAlanA mahattama (maMtrI) durlabharAjanA putra thAya che. e "prAgvATa' vaMzanA durlabharAja gajaprabaMdha gajaparIkSA yAne hastiparIkSA, turaMga-prabaMdha, puruSa-strI-lakSaNa temaja zakuna- (ni ?)zAstra racyAnuM manAya che paNa e aprApya hoya ema lAge che. zuM puruSa-strI-lakSaNa vyavasthita svarUpe padyamAM racAyuM nahi haze ke jethI temanA putre e samarthita karyuM? P 212 sAmudrika-tilaka e puruSa ane strInAM lakSaNone rajU karatI 800 AryAmAM racAyelI kRti che. e pAMca adhikAromAM vibhakta karAyelI che. emAM anukrame 298, 99, 46, 188 ane 149 padyo che. prAraMbhamAM RSabhadeva ane brAhmInI stuti karAI che. tyAra bAda sAmudrika zAstranI utpatti samudrathI thaI ema kahI enI thoDIka racanA nArade, lalle, varAha (varAhamihire) mAMDavyuM ane kArtikasvAmIe karI evo nirdeza karAyo che. prathama adhikAramAM paganA taLiyAthI mAMDIne mAthAnA vALa sudhInuM varNana che ane sAthe sAthe enuM phaLa darzAvAyuM che. jemake amuka prakAranuM paganuM taLiyuM hoya to rAjasaMpatti maLe. bIjA adhikAramAM kSetranA saMhati, sAra vagere ATha prakAranuM temaja puruSanAM 32 lakSaNonuM nirUpaNa che. trIjA adhikAramAM Avarta (bhamarI), gati (cAla), chAyA (kAMti), svara (avAja) ityAdi viSe vicAra karAyo che. 1. A temaja hastasaMjIvana, sAmudrika zAstra, hastakAMDa ane (pAiyamAM) ardhacUDAmaNisAra ema pAMca graMtho gujarAtI anuvAda sahita jaina sAmudrikanA pAMca graMtho e nAmathI zrI sArAbhAI maNilAla navAbe i.sa. 1947mAM prasiddha karyA che. emAM vistRta viSayasUcI apAI che. A pUrve sAmudrikatilaka (?) hiMdI bhASAMtara sahita "veMkaTezvara mudraNAlaya" taraphathI ane e kRti marAThI anuvAda sahita zrI. raghunAtha zAstrI paTavardhana taraphathI chapAvAI hatI. 2. eo bhImadeva nRpatinA amAtya vAhillanA (jai. sA. saM. i.nA pR. 277 pramANe to jAhilanA) putra rAjapAlanA pautra ane nRsiMhanA putra thAya che. A durlabharAje puruSa-strI-lakSaNa nAmano je graMtha racyo tene emanA putra jagadeve samarthita karyo (? padyamAM utAryo) A padyAtmaka kRti te ja prastuta sAmudrikatilaka hoya ema enI prazasti jotAM jaNAya che. A anumAna sAcuM na hoya to emanA (jagadevanA) pitA A graMthanA praNetA gaNAya. jai. sA. saM. i. (pR. 277)mAM durlabharAjane prastuta kRtinA praNetA kahyA che ane pR. 278mAM A kRti emaNe vi. saM. 1216mAM racyAno ullekha karyo che. paraMtu mudrita kRtimAM to racanAvarSa nathI. 3. di. jinasene zakasaMvat 705mAMracelA harivaMzapurANanA sarga 23 (zlo0 55-107)mAM puruSanAM lakSaNo ane e sarga (zlo. 85-97)mAM karalakSaNa ane enI sArthakatA viSe nirUpaNa karyuM che. For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 12 : nimitta-zAstra : [pra. A. 211-214] 129 cotho adhikAra strIone lagato che. emAM enAM vividha avayavAdinuM nirUpaNa che. pAMcamA adhikAramAM strInAM vyaMjana (tala, mazaka yAne maso, lAMchana ityAdi), strInI devAdi bAra prakRti-padminI vagerenAM lakSaNa ityAdi bAbato rajU karAI che. aMtamAM dasa padyonI prazasti che. A prazasti jagadeve racI hoya ema lAge che. hastasaMjIvanamAM A sAmudrika-tilakamAMthI avataraNo apAyAM che. sAmudrika-zAstra - A ajJAtakartaka kRti traNa adhyAyamAM vibhakta che. emAM anukrame 24, 127 ane 121 padyo che. prAraMbhamAM AdinAthane namaskAra karI puruSa ane strInuM sAmudrika kahIza evI ? 213 pratijJA karAI che. prathama adhyAyamAM 32 lakSaNo, netra vagerenuM varNana ane hAthanI rekhA ityAdi bAbato rajU karAI che. bIjA adhyAyamAM zarIranAM avayavonAM lakSaNo apAyAM che. trIjA adhyAyamAM strIonAM lakSaNo rajU karAyAM che. kevI kanyA pasaMda karavI e viSayathI zarUAta karAI che ane aMtamAM padminI vagerenuM svarUpa AlekhAyuM che. vAyaDa' gacchanA jinadattasUrie racelA vivekavilAsamAMnA keTalAka zloko A sAmudrikazAstramAMnA zloko sAthe sAmya dharAve che. AthI eke bIjAmAMthI e uddhata karyA haze athavA to baMnee koI anya graMthamAMthI e lIdhA haze ema phalita thAya che. pattana.sUcI (bhA. 1, pR. 81 ne 171)mAM je jaina sAmudrikazAstrano ullekha che te A prastuta kRti che ke kema teno nirNaya karavo bAkI rahe che. hastakAMDa- AnA kartA zrIcandrasUri ke candrasUrinA ziSya pArthacandra che. A so padyanI kRtinA prAraMbhamAM vardhamAnasvAmIne namaskAra karIne sarvaze kaheluM ane pote anubhaveluM evuM jJAna rajU karavAnI graMthakAra pratijJA kare che. tyAra pachI 'uttara ane adhara' saMbaMdhI paribhASAnI samajaNa apAI che. tyAra bAda lAbha ane hAni, sukha ane duHkha, jIvita ane maraNa, jaya ane parAjaya, bhUbhaMga (jamIna ane chatranuM patana), manogata vicAro, varNano dharma, saMnyAsI vagereno dharma, dizA, divasa vagereno kAlanirNaya, ardhakAMDa, garbhamAM rahelA apatyano nirNaya, gamanAgamana, vRSTi ane zalyoddhAra e bAbatone lagatA prazno P 214 vicArAyA che. AnA saMtulana mATe ardhacUDAmaNisAra temaja candronIlana jovAM ghaTe. 1. A gujarAtI anuvAda sahita sArAbhAI navAba dvArA prakAzita che. 2. guNacandramaNie (devabhadrasUrie) vi. saM. 1139mAM racelA mahAkAvya mahAvIra-cariyamAM je samudra-satyano ullekha che te ja zuM A kRti che ? 3. A gujarAtI anuvAda sahita sArAbhAI navAba dvArA mudrita che. 4. 90muM ane 91muM padya pAiyamAM che. eno anuvAda apAyo nathI paNa e corane lagato vicAra rajU kare che ema kahyuM che, paraMtu prAraMbhamAM je viSayo gaNAvAyA che temAM to A viSaya jaNAto nathI. 5. cIja moMghI (mahAIka) thaze ke sastI (svardhaka) e bAbata eTale tejI ke maMdI thaze e vAta ahIM vicArAI che. For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13) jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 hasta-saMjIvanayAne siddhajJAna (la. vi. saM. 1735)- AnA kartA caMdraprabhA vagerenA praNetA upA. meghavijaya che. A kRtimAM 519 padyo che ane eno graMthAgra pa25 zlokano che. aSTAMga nimittane ghaTAvavAnA udezathI racAyelo A samagra graMtha cAra adhikAramAM vibhakta karAyo che. enAM darzana, sparzana rekhA-vimarzana ane vizeSa ema anukrame nAma che ane enAM padyonI saMkhyA anukrame 177, 54, 241 ane 47 che. Ama trIjo adhikAra sauthI moTo che. zaMkhezvara' pAzvanAtha, RSabhadeva ane vardhamAnasvAmIne namaskAra karI prathama adhikArano prAraMbha P 215 zAstra-pIThikA (zlo. 1-19)thI karAyo che. emAM hAthanI prazaMsA karAI che. glo. temAM hastajJAna-darzana, sparzana ane rekhA-vimarzana ema traNa prakAro che ema kahyuM che. glo. 19mAM hAthano brahmAe banAvelI akSaya janmapatrI (janmotrI) tarIke ullekha che. hAthamAM 3 tIrtha, 24 tIrthakaro vagere rahelA che e rIte enuM dhyAna dharavAnI hakIkata apAI che. tyAra bAda hAtha temaja enAM pAMca AMgaLAM vagerenAM nAma apAyAM che. AnA pachI gurune hAtha dekhADavAno vidhi ane prasaMgavazAt gurunAM lakSaNa e bAbata AlekhAI che. tyAra bAda tithi, vAra vagerene lagatAM ekaMdara 17 cakronI samajaNa apAI che. aMtamAM hAthanA varNAdino vicAra karAyo che. A adhikAranA aMtamAM sAmudrika-bhUSaNamAMthI padya udghata karAyAM che.' "sparzana' nAmanA bIjA adhikAramAM hAthamAM ATha nimitto kevI rIte ghaTe te samajAvAyuM che." ema karatI veLA pustaka zakuna yAne zakuna-zalAkA temaja pAzaka-kevalI yAne pAsAkevalIno paNa vicAra karAyo che. zlo. 46mAM cUDAmaNino ullekha che. trIjA adhikAramAM jAtajAtanI rekhAonuM varNana che. cothAmAM rekhAnI vizvA (vasA)-laMbAI, nakhanAM ane AvartanAM lakSaNo, strIonI rekhA saMbaMdhI vizeSa vaktavya, ane puruSanA DAbA hAthanuM varNana e bAbato rajU karAI che. 1. A kRti "mohanalAlajI jaina graMthamAlA"mAM chapAI che. "jaina sAmudrikanA pAMca graMtho" nAmanA saMskaraNamAM e gujarAtI anuvAda sahita chapAi che (juo pR. 211) ane emAM citro, cakro ane koSTako apAyAM che. 2. hAtha dvArA aSTAMga nimittane saMjIvana ApanArI A kRti hovAthI enuM A nAma sArthaka Thare che. 3. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 461)mAM to Ane hastasaMjIvanano eka bhAga kahyo che. koI koI hastasaMjIvanane hastasaMjIvanI kahe che. pR. 54mAM nIce mujabanI puSmikA che : "iti zrIhastasaJjIvane siddhajJAne prathame darzanAdhikAre zAstrapIThikA" 4. AmukhamAM (pR. 7, 10 I.)mAM e vAta upara bhAra mUkAyo che ke A hastasaMjIvanamAM naSTa-jAtaka-paddhati nathI. pa. juo Amukha (pR. 2). zuM glo. 97thI 104 sAmudrika-bhUSaNamAMnA che? jo ema hoya to e mATe pramANa rajU thavuM ghaTe. A saMbaMdhamAM svopajJa vivRti tapAsavI ghaTe. 6. juo zlo. pa2. 7. vasaMtarAje, rAjamRgAMke (zakasaMvat 964) ane narapatie Ano ullekha karyo che. vizeSa mATe juo pA. bhA. sA. (pR. 171-172). For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 12 : nimitta-zAstra : pri. A. 214-217] 131 racanA-samaya-sAmudrika-laharI nAmanI svopajJa vivRtimAM vi.saM. 1737nI sAlanuM udAharaNa P 216 che. e uparathI mULa kRti A varSanI AsapAsamAM racAyAnuM manAya che. svapajJa TippaNa ane sAmudrika-laharI- mULa kRtine aMge graMthakAre TippaNa racyuM che ane e baMnenA vizadIkaraNa mATe jIvarAma kavinA AgrahathI sAmudrika-laharI nAmanI 3800 zloka jevaDI 'vivRti racI che. A vivRtimAM sAmudrika-bhUSaNa ane zaiva-sAmudrika e be kRtiono paricaya apAyo che. vizeSamAM A vivRtimAM 43 graMthonI sAkSI apAI che ane hasta-biMba, hastacihna-sUtra, kararehApayaraNa (kararekhA-prakaraNa), vivekavilAsa vagereno upayoga karAyo che. lokakalpa (uM. i. sa. pUrve 300)- AnA kartA zrutakevalI 'samantabhadra che ane emaNe potAnI icchAthI A zAstra vidyApravAda nAmanA pUrvamAMthI uddhata karyuM hatuM ema jinadattasUrie zakunarahasyanI prazastimAM kahyuM che. e lokakalpa hajI sudhI to aprApya che. eTale enI racanA saMskRtamAM karAI haze ke kema te jAvaNuM bAkI rahe che. bAkI enA AdhAre zakunarahasya racAyuM che eTale e lokakalpamAM zukanano to adhikAra hovo joIe ema bedhaDaka kahI zakAya. zakuna-zAstra zukana ane apazukananI mAnyatA jagajUnI jaNAya che. tema chatAM vikramanI teramI sadI sudhI koI jaina graMthakAre A viSayanI svataMtra gaNanApAtra kRti saMskRtamAM racI hoya ema jaNAtuM nathI. narapatijayacaryA (vi. saM. 191232) - AnA kartA dhArAnA AmRdevA putra jaina gRhastha narapati 217 che emaNe ajayapAlanA rAjyamAM aNahilapuramAM vi. saM. 1232mAM A kRti racI che. emAM emaNe 11svaro uparathI zukana jovAnI ane khAsa karIne to mAMtrika yaMtro vaDe yuddhamAM vijaya meLavavA mATe zukana jovAnI hakIkata AlekhI che. A pramANe jai. sA. saM. I. (pR. 335)mAM kahyuM che. paraMtu jaina sAmudrikanA pAMca graMthonA Amukha (pR. 35-36)mAM narapatijayacaryAnA TIkAkAra harivaMza kavinuM je lakhANa rajU 1. Ane keTalAMka 'bhASya' kahe che ane enuM rekhA-zAstra evuM nAma rajU kare che. juo "saMpAdakIya nivedana" (pR. 17). 2. AnI I. sa. 1680thI 1700nA gALAmAM lakhAyelI eka hAthapothInA nirdeza mATe juo "jai. si. bhA." (bhA. 8, pR. 25). 3. juo a. 3 glo. 187nI vivRti. 4. AmAMthI traNa citro meghavijaye udbhUta kyAM che. pa-6. zuM A be graMtho temaja sAmudrika-bhUSaNa maLe che ? 9. ullekha vAstavika che ema mAnI meM lokakalpano samaya darzAvyo che. 8. abhi. ci. (kAMDa 1, zlo. 32-33)mAM je cha zrutakevalI gaNAvAyA che temAM emanuM nAma nathI. 9. 'zakuna' e saMskRta zabda che. ene gujarAtImAM 'zukana tathA "zakana' paNa kahe che. 10.juo jai. sA. saM. I. (pR. 335). 11. A uparathI keTalAka prastuta kRtine "svarodaya' kahe che. A nAmanI eka kRti yazakIrtie racI che temaja anya koIe paNa racI che For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 karAyuM che te A prastuta kRtine aMgenuM jaNAya che ane ema hoya to narapati e naradevanA putra che. ane emaNe AzApallI (Adhunika amadAvAda)mAM prastuta kRti racI che. Amukha (pR. 34-35)mAM je avataraNarUpe sAta padyo apAyAM che te narapatijayacaryAnAM hoya ema jaNAya che. emAM brahma-yAmala vagere sAta yAmano ullekha che ane e vagereno prastuta kRtimAM upayoga karAyAno ullekha che. zukana-rasya (la. vi. saM. 1250)-AnA kartA 'vAyaDa' gacchanA jinadattasUri che. teo amaracandrasUrinA ane arisiMhanA guru thAya che. emaNe vivekavilAsa vi. saM. 1270nA arasAmAM racyo che. prastuta kRti padyamAM che ane e nava prastAvamAM vibhakta che. viSaya- prAraMbhamAM maMgalAcaraNa che. tyAra bAda saMtAnanA janma, lagna ane zayana saMbaMdhI zukano, prabhAte jAgatI veLAnAM, dAtaNa ane snAna karatI vakhatanAM, paradeza jatI veLAnAM ane nagaramAM praveza karatI veLAnAM zukano, varasAda saMbaMdhI parIkSA, vastunA mUlyamAM vadhaghaTa, ghara bAMdhavA mATenI jamInanI parIkSA, jamIna khodatAM nIkaLatI vastuonAM phaLa, strIne garbha nahi rahevAnAM kAraNa, saMtAnonA apamRtyunI carcA, motI, hIrA vagere ratnonA prakAra anusAra tenAM zubhAzubha phaLa ane graMthakAranI prazasti ema vividha bAbato AlekhAI che. AdhAra- 'zrutakevalI" samantabhadra racelA lokakalpanA AdhAre A prastuta kRti yojAI che ema prazastimAM ullekha che. zakunazAstra yAne zAkunasArodvAra (vi. saM. 1338) - AnA kartA mANijyasUri che. emaNe A kRti 11 vibhAgomAM vibhakta karI che. emAM 507 zloka che. enI racanA vi. saM. 1338mAM karAI che. AnI vividha hAthapothIo maLe che. zakunazAstra saMbaMdhI A uparAMta keTalIka kRti nIce mujaba che : zakunadIpikA- A svataMtra kRti che ke koI kRtinI vRtti che temaja AnA kartA jaina che ke kema e prazno vicAravAnA rahe che. P 218 zakunapradIpa- AnA kartA lAvaNyazarmA che. zuM eo jaina che ? zakunavicAra- pattana sUcI (bhA. 1, pR. 8)mAM AmAMthI avataraNa apAyuM che. 1. AnuM gujarAtI bhASAMtara hirAlAla vi. haMsarAje karyuM che ane e zukanazAstranA nAmathI jAmanagarathI i.sa. 1899mAM emaNe prakAzita karyuM che. 2. mULa saMskRta kRti prasiddha thaI hoya to te hajI sudhI mArA jovAmAM AvI nathI. 3. A kRti paM. dAmodara govindAcArye karelA gujarAtI bhASAMtara sahita bAlAbhAI rAyacaMda ane devIdAsa chaganalAla e be jaNe maLIne vi. saM. 1954mAM prasiddha karI che. 4. Ane aMge meM motIH zakaniyAM ane apazukaniyA" nAmano lekha lakhyo che. e have pachI prasiddha thanAra che. 5. AnA 61 prakAranAM phaLa meM "hIro kevo lezo ?" e nAmanA mArA lekhamAM darzAvyAM che. e lekha "hiMda milana maMdira" (va. 8, aM. 11, pR. pa30-534)mAM prasiddha thayo che. 6. A kRti hIrAlAla haMsarAje I. sa. 1917mAM chapAvI che. For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takaraNa 12 : nimitta-zAstra : pri. A. 217-219] 133 zakunasaptatrizikA- A ajJAtakartuka kRti che. zakunaratnAvali yAne kathAkoza- AnA kartA abhayadevanA ziSya vardhamAna che. zakunAvali yAne bIjakaustubha- AnA kartA maharSi gautama che. zakunAvali nAmanI bIjI be kRti che. ekanA kartA hamacandra che ane bIjAnA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. Ama zakuna-zAstra saMbaMdhI vividha kRtio che. AjakAla zukana jovAnI paddhati luptaprAya thayelI jovAya che. bAkI eka veLA eno khUba pracAra haze ema "zano izkanAyaka' ane lokagItamAMnI nimnalikhita paMkti jevAM avataraNo vicAratAM jaNAya che : DAbI te bhairava roI rahI." paMkhIono paricaya, enA bhAvAbhAva ane avAja vagere bAbato zakuna-zAstramAM vicArAyelI jovAya che. svapna-zAstra vasvapna-zAstra (la. vi. saM. 1220) - AnA kartA jaina gRhastha jagadeva che. eo durlabharAjanA putra thAya che. e jagadeve sAmudrikatilaka racyuM che. emanuM A svapna-zAstra be adhyAyamAM vibhakta che. P 219 A kRtinuM nAma ja kahI Ape che tema eno viSaya svapna che. prathama prakaraNamAM zubha svapno viSe ane bIjAmAM azubha svapno viSe vicAra karAyo che. svapnasaptatikAvRtti (vi. saM. 1287)- ja. ma.mAM koIe sumiNasattariyA (svapna-sapratikA) racI che. enA upara kharatara' gacchanA sarvadevasUrie jesalameramAM vi. saM. 1287mAM vRtti racI che. ane e dvArA svapnano viSaya vizada banAvyo che. svapna-pradIpa yAne pasvapna-vicAra- AnA kartA vardhamAnasUri che. svapnane aMge ajJAtakartaka kRtio nIce mujaba che : svapna-cintAmaNi, svapna-lakSaNa, svapna-subhASita, svapnAdhikAra, svapnAdhyAya, svapnAvalI ane svapnASTakavicAra. 1. ene viSe jANavA jevI bAbato kaI kaI che te viSaya meM "pakSIonA paricayanI pravezikA" nAmanA mArA lekhamAM carco che. A lekha "gujarAtI"nA vi. saM. 2008nA dIpotsavI aMkamAM temaja "gu. mitra tathA gu. da."nA tA. 17-11-'-paranA aMkamAM paNa prasiddha karAyo che. 2. ziyALanI bolI uparathI bhaviSya bhAkhanArA gAmaDAMomAM jovAya che. 3. zuM jagadeve racelI svapna-cintAmaNi nAmanI kRti te A ja che ? 4. Ane ja keTalAka svapna-cittAmaNi kahe che. pa. jinapAlagaNie 875 zloka jevaDI je pAiya kRti racI che enuM saMskRta nAma svapra-vicAra che. 6. zuM AnA kartA jagadeve che ? 7. AmAM 21 zloka che. For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 ramala-zAstra ramala-zAstra (la. vi. saM. 1735)- AnA kartA candraprabhA vagerenA praNetA upA. meghavijaya che. emaNe meghamahodayamAM A kRtino ullekha karyo che. emaNe A kRti potAnA ziSya meruvijaya mATe saMskRtamAM racI che. AnI koI hAthapothI hajI sudhI to maLI AvI nathI pAsA pheMkI bhaviSya jovAnI 220 vidyAne 'ramala (La)' kahe che ane enA jANakArane 'ramalI(LI)' kahe che. bhojasAgare temaja vijayadeve paNa ekeka ramala-zAstra racyuM che." pAzaka-kevalI- AnA kartA gargAcArya che. "je. si. bhA." (bhA. 12, ki. 2, pR. 24)mAM AnA aMtamAMnAM be padyo apAyAM che. zuM samagra kRti saMskRtamAM che ? pAzaka kevalI- AnA kartA sakalakIrti che. aMga-vidyA aMgaceSTAvidyA- A zarIranAM avayavonI hilacAla uparathI ane aMgonA phuraNa (pharakavA) uparathI bhaviSya bhAkhavAno bodha karAvanArI kRti haze. aMgaphuraNa vicAra karyuM aMga pharake che e uparathI bananAra banAvano nirdeza A kRtimAM karAyo haze. praznavicAra cUDAmaNi ityAdi- paNahAvAgaraNa (praznavyAkaraNa) e ja. ma.mAM racAyelI lagabhaga 450 gAthAnI kRti che. emAM prazna pUchanAranA mukhamAMthI nIkaLelA praznAkSaro uparathI zubhAzubha phaLano nirNaya karavAnI samajaNa apAI che. enI eka tADapatrIya prati pATaNanA bhaMDAramAM che ane enA aMtamAM lIlAvatI nAmanI eka prAcIna pAiya vRttino bhAga jaLavAI rahyo che. P 221 vRttio- pahAvAgaraNa upara traNa vRttio che : (1) cUDAmaNi- A 2300 zloka jevaDI kRti che. (2) lIlAvatI. (3) darzana-jyotivRtti- Ane praznavyAkaraNa jyotivRtti paNa kahe che. candronmIlana- Ano viSaya cUDAmaNine lagato che. e pahAvAgaraNane AdhAre racAyelI kRti che." TIkA- AnA upara koIkanI TIkA che. 1. Ano bIjo artha 'pAMca dhAtunA pAsA' evo thAya che. 2. Avo ullekha zrI agaracaMda nAhaTAe "utaratAva yaMtra saMbaMdhI pakSa mahattvapUrNa jaina grantha'' nAmanA lekha (pR. 119)mAM karyo che. A lekha "jai. si. bhA." (bhA. 18, ki. 2, pR. 119-126)mAM chapAvAyo che. 3. jai. graM. (pR. 355)mAM mAtRkA-kevalI nAmanI eka saMskRta kRtino ullekha che. 4. AnA paricaya mATe juo pA. bhA. sA. (pR. 169-170). pa. juo pattana.sUcI (bhA. 1)nI prastAvanA (pR. 55). For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 12 : nimitta-zAstra : pri. A. 219-221] 135 tIrthakevaliprazna- "kannaDa' TippaNIthI alaMkRta A ajJAtakartuka apUrNa kRtinI "kannaDa' lipimAM lakhAyelI 4ra patranI eka hAthapothInI noMdha ka. tA. graM. (pR. 274)mAM levAI che. kevalajJAnapraznacUDAmaNi (la. vikramanI bAramI-teramI sadI)- AnA kartA di. samantabhadra hovAnuM manAya che. A pustakanA vidvAna saMpAdaka paM. nemicandra jainanA mate e samantabhadra AptamImAMsAnA kartAthI to bhinna che. eo aSTAMga AyurvedanA praNetA hovAnI ane pratiSThA tilakanA kartA nemicandranA bhAI vijayanA putra hovAnI saMbhAvanA saMpAdake darzAvI che. jyotiSazAstranA gaNita ane phalita evA be vibhAga paDAya che. phalita jyotiSanA vividha peTAvibhAga che. dA. ta. horAzAstra, saMhitAzAstra, muhUrta zAstra, sAmudrikazAstra, praznazAstra ityAdi. praznazAstra e jyotiSinuM mahattvanuM aMga che. jainonA- khAsa karIne digaMbaronA jyotiSanA graMthomAM praznagraMtho vizeSa pramANamAM jovAya che.' prastuta pustakamAM "candronsIlana' nAmanI praznapraNAlInuM varNana najare paDe che. A gadyAtmaka pustaka candronsIlananA saMkSeparUpa che, paraMtu subodha che. emAM 'Ayaprazna praNAlI ane kalpitasaMjJAlagna' praNAlInI chAMTa jovAya che. akSaronA vargIkaraNathI zarU thatA A pustakamAM vividha viSayane aMgenA praznone sthAna apAyuM che. jema ke kAryanI siddhi, lAbhAlAbha, corAyelI vastunI prApti, pravAsInuM Agamana, roganuM nivAraNa ane mukadyamAnI saphaLatA. vizeSamAM muSTi-prazna ane mUka-praznono paNa ahIM vicAra karAyo che. naSTa janmapatra banAvavAnI rIta e A pustakano mahattvano aMza che. saMpAdakanA mate e rIta sarvathA navIna ane maulika che." ke. pra. cU.mAM koI koI sthaLe prAcIna kRtimAMthI pAiya gAthAo uddhata karAI che." candronsIlanaprazna- A nimittazAstranI kRtinI kAgaLa upara 'kannaDa lipimAM soLa patra upara lakhAyelI eka hAthapothInI noMdha ka. tA. jhaM. (pR. 242)mAM levAI che. zuM A kRti bRhajyotiSAvano bhAga che ? 1. A pustaka paM. nemicandra jainanAM hindI anuvAda tathA vistRta ane aneka cakro rajU karanArA vivecana temaja prastAvanA ane traNa pariziSTa sahita "bhAratIya jJAnapITha, kAzI" taraphathI i. sa. 1950mAM prasiddha karAyuM che. prathama pariziSTamAM nakSatra, yoga ane karaNanAM nAma apAyAM che ane jAtajAtanAM muhUrtane lagatAM cakro apAyAM che. bIjA pariziSTamAM janmapatrI banAvavAnI rIta vistArathI samajAvAI che. trIjA pariziSTamAM vara ane kanyAne kevo meLa raheze teno vicAra karAyo che. 2. di, akalaMke siddhivinizcayanA AThamA paricchedamAM sarvajJanI siddhi karavA mATe jyotiSanA jJAnanA upadezane hetu tarIke darzAvyo che. 3. digaMbara sAhityamAM ramalazAstrane badale 'pAzAkevalI' nAmanI praNAlIno pracAra jovAya che. jAo uparyukta hindI prastAvanA (pR. 3) 4. jAo hindI prastAvanA (pR. 17) 5. jAo hindI prastAvanA (pR. 24) 6. jAo pR.18, 19, 24, 46, 47, 49 ane 84. For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 AyajJAnatilaka (uM. vi. saM. 1441)- A nimittazAstranI 750 padyanI kRtinA racanAra vAsaribhaTTa che. eo dAmanaMdinA ziSya thAya che. emaNe aNahigalavADamAM racelI A kRtinI eka hAthapothI vi. saM. 1441mAM lakhAyelI maLe che.A kRti paccIsa prakaraNomAM vibhakta che. svapajJa TIkA- A 1200 zloka jevaDI che. AyatattvarAjavallabha- A rAjavallabhanI kRti che. zuM e nimittazAstrane lagatI che ? Ayaprazna- AnI noMdha jai. graM. (pR. 346)mAM che. AyasarbhAva- A 195 zloka jevaDI ajJAtakartuka kRti che. vRtti- A 1600 zloka jevaDI che. phalAphalaviSayaka praznapatra (la. vi. saM. 1730)- A nyAyavizArada nyAyAcArya yazovijayagaNinI kRti hoya ema lAge che. emAM cAra cakra che ane darekamAM sAta sAta koThA (koSTako) che. vacalA koThAmAM % O garNa nama:' evuM lakhANa che. AsapAsanA cha cha koSTako gaNatAM ekaMdara 24 koSTako che ane te anukrame RSabhadevathI mAMDIne mahAvIrasvAmI sudhInA 24 tIrthakaronAM nAmathI aMkita che eTale P 222 ke e ekeka koSTaka upara ekeka tIrthakaranuM nAma che. AsapAsanAM 24 koSTako nimnalikhita 24 prazno 24 bAbatanI pRcchA rajU kare che :1. A kRtinI eka hAthapothI yazovijayagaNinA hastAkSaravALI maLe che. ethI eo ja kartA hovAnuM manAya che. e hAthapothImAM eka ja patra che. enI pahelI pUThImAM sAta sAta koThA (koSTaka)vALAM cAra cakro che ane RSabhadevathI suvidhinAtha sudhInA nava tIrthaMkaronAM nAmathI aMkita cha cha phalAdeza apAyA che jyAre bIjI pUThImAM bAkInA phalAdeza che. pahelI pUThInI pratikRti sahita saMpUrNa kRti "jai. sA. saM." (khaMDa 3, a. 2, pR. 162-165)mAM vi. saM. 1983mAM prakAzita karAI che. uparyukta pratikRti pR. 161nI sAme apAI che. 2. prathama cakranAM sAta koSTako nIce mujaba che : zrIRSabha kAryasiddhi zrIpadmaprabha vyavahAra pRcchA pRcchA meghavRSTi zrIajita OM hrI~ zrI aha~ namaH zrIsumatinAtha grAmAMtara pRcchA pRcchA dezasaukhya lak rU zrIsaMbhava EXE+]EdAka For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 12 : nimitta-zAstra : pri. A. 221-224] 137 kAryanI siddhi, meghanI vRSTi, dezanuM saukhya, sthAnanuM sukha, grAmAMtara, vyavahAra, vyApAra, vyAjadAna, bhaya, catuSpada, sevA, sevaka, dhAraNA, bAdhArudhA, purarodha (nagarano ghero), kanyAdAna, vara, jayAjaya, maMtrauSadhi, rAjyanI prApti, arthacintana, santAna, AgaMtuka ane gata vastu. uparyukta ra4 tIrthakaro paikI darekanA nAma upara phalAphalaviSayaka cha cha uttaro che. jemake re 223 RSabhadevanA nAma upara nIce mujabanA uttaro che : "zIghraM saphalA kAryasiddhirbhaviSyati; asmin vyavahAre madhyamaM phalaM dRzyate; grAmAntare phalaM nAsti, kaSTamasti; bhavyaM sthAnasaukhyaM bhaviSyati; madhyamaM dezasaukhyaM bhaviSyati; alpA meghavRSTiH sambhAvyate." 24 prazno ane 144 uttaro saMskRtamAM che; bAkI prazno kema kADhavA ane tenuM phalAphala kema jANavuM e bAbata e samayanI gujarAtI bhASAmAM darzAvAI che ane e gujarAtI lakhANathI ja A kRtinI zarUAta karAI che. e nIce mujaba che : OM dU zrauM kaI nama:" eNi mannaI vAra ra1 sthApanA paDI athavA pUgIphala abhimastrI mUkAvIi / jeha bolanI pRcchA karaI teha thaku jihAM thApanAM mUkaI tehanA tIrthakaranI phArTi | pRcchAnA bola gaNatAM jeha tIrthakaranI phArTi mUkaI ! tehanI te olI gaNavI | paM. zrInayavijayagaNiziSyagaNijasavijayalikhita chA udaya-dIpikA (vi. saM. 1752)- AnA kartA candraprabhA vagere racanArA upA. meghavijaya che. emaNe A kRti zrAvaka madanasiMhane mATe jyotiSa saMbaMdhI prazna ane enA uttara rUpe vi. saM. 1752mAM racI che. AnI hAthapothIo maLe che. praznasuMdarI (la. vi. saM. 1755)- AnA praNetA paNa candraprabhA vagerenA kartA upA. meghavijaya che. A dvArA emaNe prazna kADhavAnI paddhati varNavI che. varSa-prabodha yAne meghamahodaya (pU. vi. saM. 1732)- AnA praNetA candraprabhA vagerenA kartA P 224 upA) meghavijaya che. A graMtha sarvathA saMskRta ke ja. ma.mAM nathI, paraMtu baMnemAM enA aMzo che. e terA adhikAramAM vibhakta che. emAM vividha viSayo AlekhAyA che. jemake utpAta, kapUra-cakra, padminI-cakramaMDaLa, sUryagrahaNa ane caMdra grahaNanA phaLa, mAsadITha vAyuno vicAra, varasAda lAvavAnA ane baMdha karavAnA maMtra-yaMtra, 60 saMvatsaronAM phaLa, rAzio upara grahonA udayanuM, astanuM ke vakrInuM phaLa, ayana, mAsa, pakSa ane divasano vicAra, saMkrAMtinuM phaLa, varSanA rAjA ane maMtrI vagere, varasAdano garbha, vizvA, Ayavyaya, sarvatobhadra-cakra ane varasAda jaNAvanAra zukana. racanAsamaya-ThANa sAthe saMbaMdha dharAvanAro A graMtha kyAre racAyo teno graMthakAre spaSTa ullekha 1. A kRti meghamahodaya-varSaprabodha e nAmathI paM. bhagavAnadAsa jaine jayapurathI hindI anuvAda sahita I.sa. 1926mAM prasiddha karI che. Ano hindI anuvAda emaNe karyo che. evI rIte Ano gujarAtI anuvAda popaTalAla sAkaracaMda zAha taraphathI prakAzita thayo che. A bIjI AvRttinuM nAma varSaprabodha ane aSTAMga nimitta che. For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P 225 P-226 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 karyo nathI, paraMtu vijayaprabhasUrinA paTTadhara vijayaratnasUrinA rAjyamAM racyAnuM emaNe kahyuM che. ethI e vi. saM. 1732nI pUrveno nathI ema phalita thAya che. 138 pR. 120-150 gadyamAM che. ane pR. 13-17nuM lakhANa ja. ma.mAM che, pR. 493mAM rakSAparvano ullekha che. sAkSIbhUta graMtho- varSa-prabodhamAM nimnalikhita graMthono sAkSI tarIke ullekha karAyo che ane emAMthI avataraNo apAyAM che : arthakANDa (pR. 129, 355, 394, 460), *phulaka (pR. 378), gArgIyasaMhitA (pR. 271, 415, 503), caturmAsakulaka (pR. 354, 374), jaganmohana (pR. 272), "jaMbudrIpaprajJapti (pR. 89), *tithikulaka (pR. 359, 381), trailokyadIpaka (pR. 179, 392, 460), narapatijayacaryA (pR. 217), bAlabodha (pR. 404, 408, 417), "bhagavatI (pR. 44, 63, 65, 67) ane enI vRtti (pR. 46), *bhadrabAhusaMhitA (pR. 427), meghamAlA (pR. 52, 249, 251, 319) rudrakRta meghamAlA (pR. 47, 3100, 172, 4190, 212, 327), hIravijayasUriSkRta meghamAlA (pR. 541, 62 237, 7253, 4311, 342, 385, 451), ratnamAlA (pR. 86), vArAhIsaMhitA (pR. 495), vivekavilAsa (pR. 5, 30), "sthAna (pR 2, 3, 89, 189) ane enI vRtti (pR. 4), durgadevakRta SaSTisaMvatsara (pR. 108) ane ajJAtakartRka sArasaMgraha (pR. 188, 358, 362). A pustakamAM nIce mujabanA graMthakAronAM nAma ApI emanI kRtimAMthI avataraNo apAyAM che :- kevalakIrti (di. (pR. 312, 423), giradharAnaMda (pR. 385), meghajI upA. (pR. 262, 347), meghamAlAkAra (pR. 10), rudradeva (pR. 30, 212, 337, 367, 410, 423, 424, 501), varAha (pR. 319, 322, 330, 335, 419), ane hIrasUri (pR. 258, 260, 289, 292, 340, 460, 461). 'laukika' ke 'loka' evA ullekhapUrvaka gujarAtI padyo nIce mujabanAM pRSThomAM apAyAM che :- 11, 230, 232, 234, 238, 248, 260, 289, 290, 296, 298, 320, 326, 342, 348, 352, 361, 366, 393, 10401, 406, 407, 412, 442, 450, 11451, 454, 459, 460, 500. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 344)mAM racanA-varSe 'tarIke vi. saM. 1732 pachIno' evo ullekha che. A pRSThAMka uparyukta (pR. 224) bhagavAnadAsanA prakAzananA che. A cihnathI aMkita kRti pAiyamAM che. 3-4. A pRSTho upara brAhmaNa rudradeva evo ullekha che. 5. ahIM hIrameghamAlA evo ullekha che. 1. 2. 6-9. A avataraNa gujarAtImAM che. pR. 455mAM meghamAlAmAMthI gujarAtI utAro che. 10-11. ahIM 'bhaDulI' evo nirdeza che. For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 12 : nimitta-zAstra : pri. A. 224-226] 139 paMcAMgatattva- paMcAMga eTale (1) tithi, (2) vAra, (3) nakSatra, (4) yoga ane (5) karaNa. A pAMca aMgonA nirUpaNarUpa A kRti haze ema mAnI meM enI ahIM noMdha lIdhI che. vRtti- A 9000 zloka jevaDI vRtti abhayadevasUrie racI che. paMcAMgatithivivaraNa- A karaNazekhara ke karaNazeSa tarIke oLakhAvAtI kRtinI 190 zloka jevaDI vRtti che ke kema tenI tapAsa karavI bAkI rahe che. paMcAMgadIpikA ane paMcAMgapatravicAra- A baMne paMcAMgane lagatI kRti hoya ema lAge che. yatrarAja (vi. saM. 1427)- A madanasUrinA ziSya mahendrasUrinI zakasaMvat 1292nI racanA che. e pAMca prakaraNamAM vibhakta che. TIkA- AnA kartA malayendu che. yatrarAjaracanAprakAra- AnA kartA savAI jayasiMha che. yAtrAsnAya- A ajJAtakartuka kRti nimittazAstrane lagatI che ? 'ustAralAva' yaMtra (la. vi. saM. 1550) - AnA kartA vi. saM. 1536mAM sArasvata-dIpikA racanArA megharatna che. eo 'vaTa' gacchanA vinayasuMdaranA ziSya thAya che. emaNe prastuta kRti 38 zlokamAM racI che. A khagoLazAstrIone upayogI eka yaMtra upara prakAza pADe che. e yaMtrane urdU-hiMdI-kozamAM nakSatra-yaMtra ane aMgrejImAM esTrolAbe (Astrolabe) kahe che. eno paricaya Encylopaedia Britanica (Vol. II, pp. 574-575; 14th edn.)mAM apAyo che. e uparathI A grIka yaMtra hovAnuM manAya che. enI zodha hipArkase (I. sa. pU. 150) athavA pergAnA epoloniyase (i. sa. pU. 240)mAM karI hatI. e yaMtra AkAzI padArthonI-grahAdinI UMcAI (Altitude) mApavAnA kAmamAM levAtuM hatuM. e uparathI kALa (samaya) ane akSAMzano bodha thato hato. TIkA ityAdi- A laghu kRti upara saMskRtamAM TIkA che ane rAjasthAnI' bhASAmAM anuvAda che." [aMgavijA. munizrI puNyavijayajI. prA...so. dvArA be vAra prakAzita thayuM che. bhAratIya jyotiSa- nemicandra zAstrI, prakA. bhAratIya jJAnapITha vArANasI 36muM saMskaraNa i. sa. 2003.] 1. A kRti esa dvivedI ane ela. zarmAe banArasathI i. sa. 1883mAM prasiddha karI che. 2. bikAneranA "anUpa-saMskRta-pustakAlayamAM AnI vi. saM. 1600mAM lakhAyelI eka hAthapothI che. eno paricaya zrI agaracaMda nAhaTAe "DataratnAva yaMtra sarvatthI pakSa mahatvapUrNa jaina grantha' nAmanA lekhamAM Apyo che. A lekha "jai. si. bhA." (bhA. 18, ki. 2 pR. 119 126)mAM prakAzita che. 3. A lekha uparyukta lekhamAM mULa kRtinA zlo. 1, 3, ane 38 sahita uddhata karAyo che. ene aMgenuM zrInemicandra zAstrIe hindImAM lakheluM TippaNa sAthe sAthe chapAvAyuM che. 4-5. uparyukta hAthapothImAM A baMne che, paraMtu mULa kRti azuddha lakhAyelI che. For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P 227 prakaraNa 13 : vaidyakazAstra vaidyakazAstrano bodha karAvavA jatAM jaina munivaro acakAyA che, kemake vanaspationAM upamardana vagere kAryane eo AraMbhasamAraMbhanA kAraNarUpa-pAparUpa gaNe che. AthI A viSayamAM jaina kRtio ochI racAI hoya ema lAge che. itara viSayanI jaina kRtiomAM vaidyakaviSayaka chUTAchavAyA ullekho jovAya che. Agamika sAhityamAMnA AvA ullekhonI eka noMdha meM AgamoddhArakanI sahAyatAthI taiyAra karI che paNa te atyAre to aprakAzita che. AvI paristhitimAM A viSayanI keTalIka kRtio huM noMdhuM chuM - siddhAMta-rasAyana-kalpa (vikramanI chaThThI sadI) di. ugrAdityakRta kalyANakArakanA vIsamA pariccheda (zlo. 86)mAM samatabhadra Ayurveda-mAMnA ATha aMgonuM pratipAdana karyAno ullekha che. keTalAkane mate A samaMtabhadra siddhAMta-rasAyaNa-kalpa nAmano vaidyaka-graMtha 18,000 zloka jevaDo racyo che. enA chUTAchavAyA zloko maLe che. e ekatrita karAya to bethI traNa hajAra jeTalA thAya. A kRtimAM jaina pAribhASika zabdono upayoga karAyo che. AvA zabdonA spaSTIkaraNarUpa eka koza amRtanaMdie racyo hato, paraMtu te "sapta-sapti' sudhIno ja maLe che. P 228 vaidyaka-graMthanA praNetAo- uparyukta kalyANakArakanA vIsamA pariccheda (zlo. 85)mAM kahyuM che ke pUjyapAde zAlAkya(taMtra), pAtrakesarIsvAmIe zalyataMtra, siddhasene viSa ane ugra grahanI pazamanavidhi, dazaratha, gurue kAya-cikitsA, meghanAde bAla-cikitsA ane siMhanAda munIndra vaidya, vRSya ane 1divyAmRtanuM kathana karyuM che. vaidyaka-graMtha (pU. vikramanI chaThThI sadI) - AnA kartA jainendra vyAkaraNanA praNetA di. pUjyapAda hovAnuM manAya che. A vaidyakagraMtha te ja pR. 17mAM noMdhAyelo vaidyasAra che. Ano saMkSipta paricaya D C G C M (Vol. XVI, pt. 1, pp. 311-312)mAM apAyo che. nADI parIkSA- A pUjyapAdanI kRti che ema ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 210)mAM ullekha che. AthI be prazna udbhave che : (1) zuM A uparyukta pUjyapAda che? (2) zuM A kRti uparyukta vaidyakagraMthano bhAga che ? 1. zrI. pI. ke. "goDeno Some Notes on ths Mss. of medical works by Jain writers" nAmano lekha The Jaina Antiquary (Vol. XIn No.1)mAM chapAvAyo che. 2. puSpAyurvedamAM 18000 jAtanAM parAga vinAnAM puSpono ullekha che. juo kalyANakArakanI hiMdI prastAvanA (pR. 38) 3. A ATha aMgo te kAya, bALa, graha, Urdhvaga, zalya, dRSTA, jarA ane vRSa e che. 4. emano sAdara ullekha gummaTadeva munie merutaMtra nAmanA vaidyaka-graMthanA prAyaH pratyeka paricchedanA aMtamAM karyo che. pa-7. kalyANakArakanA hiMdI anuvAda (pR. 554)mAM A traNanA artha anukrame (1) agada-taMtra ane bhUtavidyA, (2) kaumArabhRtya ane (3) vAjIkaraNataMtra ane divya-rasAyana-taMtra ema karAyA che. 8. A "jai. si. bhA."mAM kaTake kaTake chapAyo che. For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 13 : vaidyakazAstra : pri. A. 227-228] 141 nADIvicAra- A nAmanI be ajJAtakaNvaka kRti che. ekamAM 78 padyo che ane eno prAraMbha "navA vIra''thI thAya che. enI eka hAthapothImAMthI prAraMbhanA be padya ane aMtamAMnAM pAMca paDyo pattana.sUcI (bhA. 1, pR. 84)mAM udhRta karAyAM che. tamAma padyo "anuSTramAM haze ema lAge che. nADIcakra ane nADIsaMcArajJAna- A bemAMthI ekenA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. bIjI kRtino ullekha bR. TimAM che eTale e pAMceka saikA jeTalI to prAcIna gaNAya. nADInirNaya (uM. vi. saM. 1812)- A ajJAtakartRka ane mukhyatayA padyAtmaka kRttinI pAMca patranI eka hAthapothI (10.2 "84.4') "bRhat kharatara' gacchanA 5. mAnazekhare moTA akSare vi. saM. 1812mAM lakhI che. emAM prAraMbhamAM "zrIdhanvantaraye nama:" evA ullekhapUrvaka nADInirNaya evuM kRtinuM nAma apAyuM che. prAraMbhanAM be padyo nIce mujaba che : "snAyurnADI nizA hiMsA dhamenI dhAriNI dharA / takhtInIvita? 9 karo paryAyavIveLA(:) II II vAttaM (taM) pittaM karpha dvandvaM tripathaM sannipAtakam / sAdhyApAdhyavive<< 2 sarvanADI praznArtha(ca)oN. ra '' 41 padyo pachI "nADI parIkSA saMpUrNa thayAno ullekha che. tyAra bAda anukrame je viSayo carcAyA che tenAM nAma ane enAM padyonI saMkhyA nIce mujaba che - mUtraparIkSA (46), telanA bindu uparanI doSaparIkSA (14)netraparIkSA(8) mukhaparIkSA (2) jidvAparIkSA (4) rogonI saMkhyA (22) ane javaranA prakAra. puSyikAnI pUrva "DivavA samApta'' evo ullekha che. AthI "nADIvicAra' nAma abhipreta haze ema lAge che. nidAnamuktAvalI- 'nidAna" zabdanA sAta artha thAya che. e paikI nimnalikhita be artha atra prastuta jaNAya che - (1) roganAM kAraNonI tapAsa (pathology). (2) roga nakkI karavo te yAne roganI oLakha (diagnosis). ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 212)mAM pUjyapAde nidAnamuktAvalI racyAnuM ane enI bAra patranI eka hAthapothI hovAno ullekha che. A pUjyapAda ane emanI A kRti viSe nADI parIkSA mATe pR. 308mAM puchAyelA be prazno udbhave che. 1. pahelA patranI pahelI pUThI ane chellAnI bIjI pUMThI korI che. 2. A hAthapothI vyAkaraNa-sAhitya-tIrtha munizrI sUryodayavijayajI pAse jovA maLI hatI. 3. A lakhANa gadyamAM che. 4. A nIce mujaba che : "saMvat 1812nA mAgasara vida dvatIyAtithau zrIgaruvAsare zrIvRhatkhataragacchai vA0 zrIpunyasAragaNi tatziSapaM0 natyabhaktigaNita0 paMvadyArazena paM0 mAnazeSara liSyattaH" For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 nidAna- AnA kartA ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 212) pramANe lakSmIdhara che. maMgarAje ke maMguvibhue 2500 zloka jevaDo kAnaDImAM racelo khagendramaNi-darpaNa graMtha Ane AdhAre yojAyo che. "kalyANakAraka (la. vi. saM. 885)- AnA kartA di. ugrAditya che. emAM 25 pariccheda che. e 25mA pariccheda pachI pariziSTa-ziSTAdhyAya ane 'hitAhita' adhyAya che. madha, madya ane mAMsanI vAta bAjue rAkhatAM cikitsAnI bAbatamAM A graMtha carakasaMhitA sAthe ghaNo maLato Ave che. AyurvedanI jema ahIM paNa kAyathI mAMDIne vRSa sudhInAM AThe aMgono vistArathI vicAra P 229 karAyo che. 'hitAhita' adhyAyamAM mAMsAhArano niSedha karatuM lakhANa gadyamAM apAyuM che. vizeSamAM zalyamaMtrano viSaya sArI rIte carcAyo che. ATha prakAranAM zastra-karma ane enA vidhAnanuM nirUpaNa vyavasthita svarUpe ahIM karAyuM che. kalyANakArakanI racanAmAM prANAvAya nAmanA mahAgamano-pUrvano upayoga karyAnuM jAte kahyuM che.' pari- glo. 18mAM 'vidyA" uparathI 'vaidya' udbhavyo che ema kahyuM che. AtmonnatimAM zarIra mahattvanuM sthAna bhogave che eTale Arogya jALavavuM jarUrI che. paraMtu tema karavA mATe abhakSya ke hiMsAjanya dravyanuM sevana karatAM jarUra vicAra karavo ghaTe ema jainAcAryonuM - ugrAditya vagerenuM mAnavuM ane kahevuM che. AthI to emaNe prastuta kRtimAM madha, madya ane mAMsanuM sevana na karavuM paDe evI auSadhIo batAvI che. racanAsamaya- 'hitAhita" adhyAyanA lagabhaga aMtamAM je keTalAMka padyo che temAMnA ekamAM kahyuM che ke nRpatuMgavallabha mahArAjAdhirAjanI sabhAmAM mAMsAhAranA puraskartAonI samakSa mAMsAhAranI niSphaLatA siddha karI A jainendra vaidya vijaya meLavyo. A uparathI A kalyANakArakanA kartA amoghavarSa pahelAnA samakAlIna hovAnuM manAya che. samAnanAmaka kRtio- pUjyapAda ane kumArane paNa A nAmanI ekeka kRti saMskRtamAM racI che, jyAre citrakavisene kAnaDImAM racI che." parAzrayI kRtio- nAgArjune racelI yogaratnamAlA nAmanI vaidyakanI kRti upara guNAkarasUrie vi. saM. 1296mAM vRtti racI che. evI rIte vAmbhakta aSTAMgahRdaya upara di. AzAdhare ane vararucikRta yogazata upara pUrNasane vRtti racI che. 1. A kRti zrI. vardhamAna pArzvanAtha zAstrInAM hiMdI anuvAda, prastAvanA ane vanauSadhi zabdAdarza (koSa) sahita "sakhArAma nemacaMda graMthamAlA"mAM puSpa 129 tarIke solApurathI i. sa. 1940mAM chapAvAI che. AmAM vistRta viSayAnukramaNikA che. 2. vRSa-cikitsAthI vAjIkaraNa-cikitsA samajavAnI che. 3. suzrutasaMhitA (sUtra-sthAna, a. 5, zlo. 5)mAM zastrakarmanA chedya, bhedya ityAdi ATha prakAro darzAvAyA che. 4. juo pari0 25, zlo. 54. pa. juo ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 70-80). 6. yogaratnamAlA mATe juo D C G C M (Vol. XVI. pt. 1, Nos.170-174) For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 13 : vaidyakazAstra : pri. A. 228-231] 143 yoga-cittAmaNi vaidyakasAnasaMgraha kivA ravaidyakasArodvAra (la. vi. saM. 1660)- AnA kartA P 30 nAgapurIya tapA' gacchanA caMdrakIrti-sUrinA ziSya harSakItisUri che. A granthamAM phiraMga (syphilis)nuM varNana che. ethI e bhAvaprakAza pachI racAyAnuM anumanAya che. jai. graM. pramANe vaidyasArasaMgraha 110 zloka jevaDo che ane vaidyakArodvAra 800 zloka jevaDo che. jo A hakIkata kharI hoya to A be bhinna kRti gaNAya. vidyavallabha (la. vi. saM. 1710)- AnA kartA "hitarucinA ziSya hastaruci che. emaNe A kRti ATha adhyAyamAM vibhakta karI che. emAM emaNe javara, strIroga, kAsa, (udharasa, kSaya vagere rogo, dhAturoga, atisArAdi, koDha vagere, mastaka, kAna ane AMkhanA rogo temaja staMbhana para murAdi-sAhi guTikA vagere viSayo para prakAza pADyo che. yoga-ratnAkara vi. saM. 1736)- A kRti aMcala gacchanA jJAnazekharanA ziSya nayanazekhare re 231 vi. saM. 1736mAM gujarAtImAM copAimAM racI che. enuM parimANa ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 322) pramANe 9000 zlokanuM che. dravyAvalI-nighaMTu- AnA kartA mahendra che. emaNe A kRti 900 zloka jevaDI racI che. A nAma vicAratAM ema lAge che ke e vanaspationo koza haze. 1. A muMbaImAM I. sa. 1869mAM chapAvAyo che. A graMthanuM saMpAdana pUrNacandra zarmAnA gujarAtI rUpAMtara sahita mahAdeva rAmacandra jAguSTae I. sa. 1898mAM karyuM hatuM. enI bIjI AvRtti I. sa. 1908mAM chapAvAI hatI. muLa katinuM marAThI anuvAda sahita saMpAdana vI. jI. sAMDekare khAnAparathI I. sa. 1907mAM ka yogacittAmaNi mATe juo D 0 G C M (Vol. XVI, pt. 1, Nos. 158-161) 2.jai. sA. saM. i. (pR. 593)mAM Ane yoga-cintAmaNithI bhinna kRti gaNI che. jyAre ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 365)mAM ene abhinna gaNI che. 3. emanI anya kRtio mATe juo pR. 69 ane 127. 4. pUrNase-tUrabhasUrie A nAmanI kRti racI che. ene vRddhayogazataka paNa kahe che gauDavaMzatilake vRddhayogazataka racyuM che. A baMne kRti ajaina haze ema ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 364)mAM kahyuM che. to e vAta sAcI che ? vaidyavallabha mATe juo D C G C M (Vol. XVI, pt. 1. Nos. 281-283) 5. 'tapa' gacchanA vijayasiMhasUrinA ziSya udayarucinA ziSyanuM nAma hitaruci che. e ja atre prastuta haze. jo ema ja hoya to emaNe SaDAvazyaka upara vi. saM. 1697mAM vyAkhyA racI che. 6. A nAmano graMtha mayUrapAda bhikSu nAmanA prakhyAta vaidya racyo che. yogaratnAkaranA aMtima bhAganI kaDI 91 96 jaina gUrjara kavio (bhAga 2, pR. 351-352)mAM ane e aMtima bhAganI kaDI. 84-90 ane 97108e pustaka (bhA. 3, khaMDa 2, pR. 1325-6)mAM apAI che. yogaratnAkara nAmanI koI ajJAtakartuka kRti paNa che. u. mAdhave dravyAvali racI che. dravyAvalInighaMTu ane rasantiAmaNi (A prakAzita che) mATe juo D c G C M (Vol. XVI, p. 1)nA anukrame kramAMka 105-109 ane 192-193 For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 vaidyakakalpa ane vaidyakasAra- A baMnenI tADapatrIya prati maLe che paNa enA kartAnAM nAma jANavAmAM nathI. siddhayogamAlA- A 500 zlokanI kRtinA praNetA siddharSi che. rasaprayoga- AnA kartA somaprabhAcArya che. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 329) pramANe e vaidyakano graMtha che. emAM rasa viSe nirUpaNa tathA pArAnA 18 saMskAranuM varNana haze. ' 'rasacintAmaNi- anaMtadevasUrie 900 zloka jevaDI A kRti racI che. mAgharAjapaddhati- A 10OO0 zloka jevaDI kRtinA kartA mAghacandradeva che. P 232 saMdigdha kRtio siddhasAra - zuM A vaidyaka aMgenI jaina kRti che ? Ayurveda-mahodadhi- A 11OO zloka jevaDI kRtinA kartA suSeNa che. zuM eo jaina che ? cikito (? tso)tsava- A 1700 zloka pramANa kRtinA kartA haMsarAja che. zuM teo jaina che? pratApakalpadruma- A 6000 zloka jevaDI kRti pratApasiMhadeve racI che. ji. 2. komAM AnI noMdha nathI to zuM enA kartA ajaina che ? yogaratnasamuccaya- A 450 zloka jevaDI kRtinA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. zu eo jaina che? vaidyAmRta- A 200 zloka jevaDI kRti zrIdharadeve racI che. zuM eo jaina che ? ratnasAgara- A zuM vaidyakanI jaina kRti che? ratnasAgara mATe juo uparyukta pustakano kramAMka 191 rasaratnadIpikA- mallarAja mahIpatinI 600 zloka jevaDI A racanA che. zuM eo jaina ? [rasaratnasamuccaya- kartA devacandranA ziSya mANekyadeva 16mI sadInI A racanAnuM prakAzana prAkRta bhAratI akAdamIe i.sa. 1986mAM je.sI.sikadare saMpAdita karyuM che.] [lIlAvatIsAra- A. jinaratnasUri, saMpA. harivallabha bhAyANI. prakA. lA. da. vidyAmaMdira .sa. 1983.] tattvArthasUtra (abhinava TIkA) dIparatnasAgara. pra. abhinavazruta prakAzana. ArAdhaka virAdhaka caturbhagI upA. yazovijayajI vivecana pravINacaMdra mAtA pra. gItArtha gaMgA. 1. A kRti bhASATIkA sAthe veMkaTezvara mudraNAlayamAM chapAvAI che. vizeSa mATe pR. 143 Ti. 7 juo.] 2. zuM A dakSiNa bhAratamAM racAyelo nighaMTu che ? 3. A nAmanI eka kRti tIsaTanA putra candraTe racI che. 4. A nAmanI eka kRti mANikayabhaTTanA putra morezvare zakasaMvat 1603mAM racI che. For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 14 : pAkazAstra P 233 jaina dRSTie jIvonA be prakAra che : (1) zarIrI ne (2) azarIrI zarIrI jIvone deha hovAthI e TakI rahe te vAste-enAthI jIvI zakAya te mATe ene AhAra levo paDe che. dareka jAtanA jIvano AhAra ekasarakho na ja hoya te svAbhAvika che. temAM ye manuSya buddhizALI prANI che eTale e to kevaLa ArogyanI ja dRSTie AhArano vicAra na kare paNa emAM ye vividhatA ane manoramatA lAvavA mathe. AvA koI prayatnanA pariNAme rasoInI kaLA ubhavI ane vikasI haze. ene aMgenuM vyavasthita graMthastha lakhANa te "pAkazAstra" yAne 'sUpazAstra' kahevAya che. A jAtanI kRtio bhinna bhinna bhASAmAM racAyelI maLe che. saMskRta kRtio paikI 'nalapAkadarpaNa ane kSemazarmAe vi. saM. 1605mAM racelA *kSemakutUhala gaNAvI zakAya. gujarAtImAM pAkazAstrane lagatI jAtajAtanI kRtio che. vaLI je jaina sAhitya kAnaDImAM racAyuM che temAM sUpazAstra saMbaMdhI kRti che. paraMtu saMskRtamAM AvI koI kRti koI jaina gRhastha-zrAvikAe paNa racI hoya ema jaNAtuM nathI. vasudevahiMDImAM je "porAgama' evo ullekha che te zuM pAkazAstra che ke enA koI eka aMgarUpa viSaya sAthe saMbaddha che ? game te ho paNa e saMskRtamAM che ke kema ane enI racanA jainane hAthe thayelI che ke kema e prazna to UbhA ja rahe che. zrI himAMzuvijayajInA lekho (pR. 484-488)mAM pragaTa karavA yogya graMthonI noMdha muni himAMzuvijayajIe ApI che. temAMthI keTalAka..... apazabda khaMDana : kIrticandra (pATaNa), apauruSeya-devanirAkaraNa yazodeva (pATaNa), eka samayajJAnadarzanavAda (koDAya), dRSTAntadUSaNa Dikkana koleja-punA), nAstikanirAkaraNam (lIMbaDI), paMcadarzanakhaMDana (koDAya), vedakhaMDana (pATaNa), vedabAhya nirAkaraNa : haribhadrasUri : Dakkana-punA), dvijavadanacapoTikA : hemacandrasUri (lAlabAga), sarvajJavAdasthala Dikkana-punA), dharmottara TippaNa : mallavAdI : (jesalamera), maMgalapAda : yazovijayajI, siddhAntatarkapariSkAra yazovijayajI, syAdvAdamaMjUSA : yazovijayajI, pAMDityadarpaNa : udayacandra : jesalamera, lIlAvatIsAra mahAkAvya-jinaratnasUriha (jesalamera), alaMkAravarNana : narendraprabha (amadAvAda), kAvyAsnAya-amaracandra, vAgabhaTTAlaMkAravRtti-jinapavardhana-kumudacandra (amadAvAda) - rAjahaMsopAdhyAya (amadAvAda), RSabhollAsakAvya (amadAvAda), kaviguhyakAvya-ravidharma : (jesalamera), candradUtakAvya jaMbUkavi, nalodayakAvya ravideva Dikkana-punA), nemidUta vikrama (liMbaDI). . [vizeSa yAdI peja naM : 185 upara] 1. A "caukhappA saMskRta sirIjhamAM chapAyelA che. 2. A "AyurvedIya granthamALAmAM vaidya jAdavajI trikamajIe chapAvela che. eno saMkSipta paricaya zrI durgAzaMkara kevaLarAma zAstrIe Ayurvedano itihAsa (pR. 227)mAM Apyo che. 3. AnI eka sUcI meM rasoInuM rasAyaNa nAmanA pustakanA avalokanamAM ApI che. e avalokana "mAnasI" (va. 10, e. 3)mAM chapAyuM che. For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P 234 prakaraNa 15 : vijJAna 'vijJAnano sAmAnya artha 'viziSTa jJAna' ema thAya che. vaLI A zabdanA bIjA paNa artha karAya che : (1) zAstrIya jJAna, (2) anubhava-jJAna ane (3) brahmajJAna. ahIM to huM A zabda bhautikazAstra, rasAyana-zAstra, jIva-zAstra, bhUstarazAstra, khanija-zAstra, dhAtu-zAstra ema vividha vaijJAnika zAkhAone aMgenA graMtho e arthamAM vAparuM chuM. anya zabdomAM kahuM to jene aMgrejImAM sAyansa (science) kahe che tene lagatA graMtho ema ahI huM 'vijJAna" zabdathI sUcavuM chuM. kalAkalApa (la. vi. saM. 1280)- ca. pra. (pR. 126)mAM "vAyaDa' gacchanA jinadattasUrinA ziSya amaracandrasUrinI kRtio gaNAvAi che. emAMnI ekanuM nAma ahIM kalAkalApa ema apAyuM che ane eno "zAstra' tarIke ullekha karAyo che. zuM emAM 72 ke 64 kaLAonuM nirUpaNa haze ? kSemendra kalAvilAsa racyo che tenA jevI A kRti haze ? kalAkalApanI eke hAthapothI hajI sudhI to maLI AvI nathI eTale e kRtinA viSaya viSe khAtarIthI zuM kahevAya ? mRga-pakSi-zAstra (la. vi. saM. 1325)- AnA kartA haMsadeva che. eo zauDadevanA AzritakRpApAtra (protege) thAya che. I.sa.nI 13mI sadImAM vidyamAna A haMsadeve be khaMDamAM 1712 zlokamAM A kRti racI che. prANi-vidyA (Zoology)nA A virala pustakanI eka hAthapothI trivendramanA "rAjamahelapustakAlayamAM che. A pustakamAM pazu-paMkhInA AyuSya viSe ullekha che. enI saMkSipta noMdha "jai. sa. pra." (va. 9, aM. 7, pR. 340)mAM levAI che. aMgrejI anuvAda- A zrIsundarAcArya prakAzita karyo che. juo jaina sAhityakA bRhad itihAsa ('bhA. 5) "lAkSaNika sAhitya" (pR. 250) AmAM apAyelI "sahAyaka graMthonI sUcImAM mArA traNa pustakano ullekha che. te paikI eka te jai. saM. sA. I. (khaMDa 1) che. bIjAM be pustako te AgamonuM digdarzana ane pA. bhA. sA. che. uparyukta, bhA. 5mAM saMskRta uparAMta pAiya kRtiono paNa paricaya apAyo che. P 235 gaja-prabaMdha, gaja-parIkSA yAne hastiparIkSA (la. vi. saM. 1215)- AnA kartA jagadevanA pitA durlabharAja hovAnuM manAya che. zuM 1500 zloka'jevaDI je kRtino ullekha jai. graM. (pR. 361)mAM che te ja A che ? zuM emAM pAlakApyanA hasyAyurvedano upayoga karAyo che ? turaMga-prabaMdha (la. vi. saM. 1215)- AnA kartA jagadevanA pitA durlabharAja hovAnuM manAya che. 1. A bhAga "pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna" taraphathI sane 1969mAM prakAzita thayo che. enA lekhaka paM. aMbAlAla pre. zAha che. [bRhad itihAsanA sAteya bhAganuM punarmudraNa e ja saMsthA dvArA thayuM che. A bhAgono gujarAtI anuvAda A. somacandrasUri ma. sA. nA mArgadarzana mujaba thaI rahyo che.] 2. AmAM hAthInAM lakSaNa, varNa, lagabhaga 180 rogo ane enI cikitsA, hAthInA pAlana, ene pakaDavAnI rIta ityAdi viSe nirUpaNa che. A cAra sthAnamAM kula 160 adhyAyamAM racAyelI kRti pUnAnI "AnaMdAzrama granthamAlA''mAM prasiddha karAI che. For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 15 : vijJAna : pri. A. 234-236] 147 zAlihotra- A ghoDA pArakhavAnI vidyAne aMgenI kRti haze. A nAmanI 138 zlokanI kRti bhoje racI che. azvAdiguNaA nAmathI eka kRti jai. graM. (pR. 361)mAM noMdhAyelI che emAM ghoDA vagerenA guNo varNavAyA haze. zva-zakunAdhyAya- ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 400)mAM A kRtinuM nAma zvAnazakunAdhyAya apAyuM che. e uparathI meM A nAma yojyuM che. A kRtinI noMdha pattana sUcI (bhAga 1, pR. 126)mAM che. A kRtimAM 22 padyo che. emAM kUtarAnI hilacAla uparathI zukana jANavAnI hakIkata apAI che. zvAna-saptatikA- A nAmanI eka kRti jai graM. (pR. 357)mAM noMdhAyelI che. zuM e saMskRtamAM che? zva-rudita- ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 386)mAM "zunaruta" nAmanI kRtinI eka hAthapothI suratanA jainAnaMda pustakAlayamAM hovAno ullekha che. e hAthapothI meM joI to jaNAyuM ke e eka patranI hAthapothI che ane emAM 25 padyo che. enA prAraMbhamAM "zrIza(9)zvara (2) pArtha nAthAya nama:' ema che. aMtamAM 'ti zunarutaM samai 1zrI ! che || zrI !' evo ullekha che. prAraMbhamAM A kRtinuM Adya padya nIce mujaba che : P 236 "sthAne - praveze vaI(J)rAmyantarefpa vA|| nA vai hita vitra pravakSyAganupUrvaza(:) T? It' A kRtimAM potAnA gharathI prasthAna ke emAM praveza karatI veLA kUtarAnI pravRtti kevI che te uparathI maLanArA phaLano ullekha karAyo che. jema ke gAmamAM pesatAM manuSyanA karatAM pahelAM jo kUtaro praveze to e manuSyane gAmamAMthI iSTa bhojana ane sukhe nivAsa maLe (zlo. 3). je vyaktine prasthAnanI veLAe kUtarAnuM mukha mAMsathI athavA anya bhakSyathI pUrNa dekhAya tene lAbha thAya ane enuM kArya siddha thAya (zlo. 6). harita (lIlI vastu)ne mukhamAM rAkhI kUtaro doDato jovAya to rAjAnI kRpA ane khyAti maLe ane cittaveluM kArya saphaLa thAya (zlo. 13). prasthAnanA samaye jo kUtaro DAbI bAjuthI jamaNI bAju jAya to prasthAna du:khakara jANI na karavuM (zlo. 15). jo kUtaro akALe visvara ane tIkSNa rudana karato hoya to moTo kSaya upasthita thaze ema jANavuM (zlo. 20). madhyAhnanA samaye gAmamAM UMcuM mukha rAkhIne kUtaro raDe to Agano bhaya rahe (zlo. 21) kAka-ruta- A kRtinI eka hAthapothI ahIMnA (suratanA) jainAnaMda pustakAlayamAM hovAno ullekha ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 83)mAM che. e jotAM jaNAyuM che. ke A lagabhaga aDhIso varSa uparanI gujarAtI bhASAmAM lakhAyelI kRti che. emAM kAgaDAne udezIne traNa piMDa banAvI jAtajAtanA praznonA uttara vicArAyA che. dhanurveda-A kRtinI jai. graM. (pR. 362)mAM noMdha che. 1. A nAma meM yojayuM che. 2. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 400)mAM 20 pAThaya padyamAM racAyelI ane zvAnarutazakunavicAra evA nAmAMtaravALI zvAnaruta nAmanI kRtinI noMdha che. For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 P 237 dhanurvidyA ane enI vRtti- A kRtio viSe jai. graM. (pR. 362)mAM ullekha che. zuM A baMne kRti saMskRtamAM che ane enA kartA jaina che ? samastaratnaparIkSA- A nAma uparathI ema jaNAya che ke emAM tamAma jAtanAM ratnonI parIkSAnuM nirUpaNa haze. A 600 zloka jevaDI kRtinI noMdha jai. graM. (pR. 363)mAM che. saMgrAmasiMhe buddhisAgaramAM ratnAdinI parIkSAno viSaya carco che. rayaNaparikhA (la. vi. saM. 1370)- A nAmanI eka kRti Thakkara pherae "kalikAlacakravartI alAudIna khIlajInA rAjayamAM potAnA putra hemapAlane bodha karAvavA mATe racI che. e prAkRtamAM che. hIraka-parIkSA- A koI digaMbare 90 zloka jevaDI racelI kRtinuM nAma vicAratAM ema lAge che ke hIrAnI parIkSA kema karavI e bAbata A kRtimAM carcAI haze. P 238 dhAuppatti (dhAtaMtpatti) (la. vi. saM. 1375)- AnA kartA Thakkara pharu che. zuM A kRti saMskRtamAM maSI-vicAra- jesalameranA bhaMDAramAM A kRtinI hAthapothI hovAno ane emA tADapatra temaja kAgaLa upara lakhavA mATe kAmamAM levAnI zAhI (maSI) kema banAvavI e hakIkata hovAno ullekha jai. graM. (pR. 362)mAM che. A saMbaMdhamAM keTalIka mAhitI jaina citra kalpadrumamAMnuM vidvadvallabha munizrI puNyavijayajInuM lakhANa (pR. 37-45) pUrI pADe che. lekha-paddhati- AnI noMdha ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 338)mAM che. lekhana-prakAra-jai. graM. (pR. 362)mAM A kRti viSe ullekha che. vijJAna-caMdrikA vijJAnArNava ane vijJAnArNavopaniSadu- A traNe kRtinI noMdha ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 355)mAM che. suivarNa-ruNyasiddhizAstrasaMpA. je. sI. sikaMdara. i. sa. 1998. prakA. paM. sukhalAlajI graMthamAlA.] 1. keTalAMka ratnonAM nAma abhi. ci. (kAMDa 4, zlo. 129-134)mAM apAyAM che. glo. 129nI svopa vivRtimAM vAcaspatinA nAmathI ratnanI ATha jAti gaNAvAI che : (1) hIro, (2) motI, (3) suvarNa, (4) rUpuM, (5) candana (6) zaMkha, (7) carma ane (8) vastra. vividha jAtanAM ratnono-hIrA, motI vagereno aneka AkRtio ane citro sahita paricaya jI. epha. harbarTa smithakRta (Gem-stones and their distinctive characters) nAmanA pustakamAM apAyo che. enI "methuena enDa kaMpanI limiTeDa" taraphathI laMDanathI bIjI AvRtti I. sa. 1913mAM prakAzita karAI che. 2. emanI anya kRtio mATe juo pR. 194, 196, 199 ane 238. 3. A kRtinI noMdha pro. piTarsane emanA cothA hevAlamAM lIdhI che. eno kramAMka 1504 che. 4. A nAma meM yojayuM che. For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 16 : nItizAstra P 239 nIti' e anekArthI zabda che. enA (1) sadAcAra, (2) AcaraNane aMgenA niyamo, (3) cAlacalagata, (4) rAjanIti, (5) paddhati ane (6) dhoraNa ema vividha artha karAya che. A paikI aMtima be artha to atra aprastuta che. AcaraNanA niyamonuM zAstra temaja rAjanItinuM zAstra paNa nItizAstra' kahevAya che. vyavahArakuzaLatAne paNa emAM sthAna che. vizeSamAM bodhadAyaka mitAkSarI varcano-vAkyono-nItisUtra (maxim)no-"subhASitono paNa A nItizAstramAM samAveza karAya che. Ama vividha bAbato upara nItizAstra prakAza pADe che. ene aMgenI kRtio have ApaNe vicArIe te pUrve e vAta noMdhI laIzuM ke "dharma' e aMgrejI zabda rIlijIyana (religion) karatAM vizeSa vyApaka hovAthI emAM nIti (ethics)no aMtarbhAva thAya che, paraMtu kevaLa nItimaya jIvana e kaMI dhArmika jIvana nathI eTale ke nItine dharma sAthe levAdevA hoya ja ema nahi. tema chatAM nItimaya jIvana jIvavuM e mAnavatAnA sopAnanuM prathama pagathiyuM to che ja. (1) sAmAnya nIti P 240 praznottararatnamAlA yAne ratnamalikA (u. vi. saM. 900)- A 29 padyonI kRtino viSaya sAmAnya nIti che ane e prazna ane uttara dvArA ghaNI sugama saMskRta bhASAmAM carcAyo che. AnA kartA 'vimalasUri che to keTalAkane mate di. jinasenanA anurAgI amoghavarSa che." keTalAka Ane "bauddha' kRti 1. subhASito sadAcAranA ghAtaka ane poSaka che. ene lagatA saMgrahane aMgrejImAM entholojI (anthology) kahe che. emAM saikAono anubhava madhurI vANImAM vizada rIte rajU karAyelo hoya che. 2. A kRti "kAvyamAlA" (gu. 7)mAM I. sa. 1907mAM (trIjI AvRtti) chapAyelI che. devendrakRta TIkA sahita e hIrAlAla haMsarAje jAmanagarathI I. sa. 1914mAM chapAvI che. 3. juo H I L (Vol. II, p. 559 fn.) 4. koI koI emane vIrasaMvat pa30mAM paumacariya racanArA vimalasUri mAne che. vaLI keTalAka vimala'ne badale vimalasUri mAne che. vaLI keTalAka vimala'ne badale vimalacandra nAma rajU kare che. 5. juo jai. sA. I. (pR. 520). ahIM kahyuM che ke tibeTI anuvAdamAM amoghavarSanuM nAma che. A saMbaMdhamAM pa lAlacandra gAMdhIe "AcArya zrIvijaya-vallabhasUri smAraka graMtha." (pR. 57-65)mAM chapAyelA emanA lekhanAme "zvetAMbara guru vimalasUrinI praznottararatnamAlA"mAM viruddha mata darzAvyo che. tema karavA mATe emaNe nIce mujabanAM kAraNa ApyAM che :(a) praznottararatnamAlAnI ghaNI tADapatrIya hAthapothIo paNa zvetAMbaronA bhaMDAromAM jovAya che ane vi. saM. 1223thI A kRtinA kartA zvetAMbara vimala hovAnI paraMparA jaLavAI rahI che. (A)amoghavarSanA nAmavALuM padya AryAne badale anuSTrabhUmAM che te vyAjabI nathI. (I) amoghavarSa dIkSA lIdhA bAda potAno pUrvAvasthAnA nAme-rAjA tarIke ullekha kare e samucita na gaNAya. (I) amoghavarSanA nAmavALuM padya keTaluM prAcIna che tenI tapAsa thavI ghaTe. () praznottararatnamAlAnA tibeTI' anuvAdamAM amoghavarSanuM nAma maLe che e mATe pramANa darzAvAyuM nathI. For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 P 241 to keTalAka Ane vaidika 'hiMduonI kRti gaNe che. e game te ho, paNa e uparathI e vAta phalita thAya che ke A kRti sarvamAnya-sarvadharmasaMmata thaI zake tevI che ane thaI che. AnA upara nIce mujabanuM vivaraNAtmaka sAhitya che - (1) vRtti- A 2134 zloka jevaDI che. eno prAraMbha 'indrAdityadIpathI'' thI thAya che. enI racanA yazoghoSanA ziSya hemaprabha vi. saM. bhuvana-zruti-ravi eTale 1273mAM karI che ema ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 276)mAM ullekha che. paM. lAlacandra gAMdhIe to emanA lekhamAM vi. saM. 1223no ullekha karyo che. (2) TIkA- A 7326 zloka jevaDI TIkAnA kartA "rudrapallIyam gacchanAM saMghatilakanA ziSya devendra che. emaNe A TIkA vi. saM. 1429mAM racI che ane pratyeka praznane aMge ekeka kathA ApI che. (3) vRtti- A munibhadra racI che. HIL (Vol. I, p. 559, fn.) mAM maNibhadrano ullekha che te zuM sAco che ? (4) TIkA- AnA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. rUpAMtara-bhavyottama munie A praznottararatnamAlAnuM rUpAMtara pAiyanuM karyuM che. zAiphanara P ra42 (Schiefner) dvArA tibeTI rUpAMtara tibeTImAM ane jarmanamAM saMpAdita karAyuM che. I. sa. 1867mAM "phrenca anuvAda chapAyo che. samAnanAmaka kRti- uttamarSinI eka kRtinuM nAma praznottara-ratnamAlA che. nItizAstra (la. vi. saM. 1300)- AnA kartA tilakaprabhasUri che. eo 'pUrNimA' gacchanA devasUrinA ziSya thAya che. emaNe subhASitAvalI racI che. A baMne kRtino ullekha ajitaprabhasUrie vi. saM. 1307mAM racelA zAMtinAthacaritranI prazasti (zlo.)mAM karyo che. uparyukta tilakaprabhasUrie A nItizAstra racyuM te pUrve bhAvanAsAra racyo hato. nItidhanada (vi. saM. 1490)- AnA kartA dhanada che. emane dhanyarAja ane dhanarAja paNa 1. keTalAka A kRtinA kartA tarIke zuka yatIndrano ullekha kare che. 2. juo (HIL (Vol. || pp. 557-560) maMjUzrI, gaNeza ane mahAvIra'ne udezIne paNa maMgalAcaraNo jovAya che. koIke kartA tarIke zaMkarAcAryano ullekha karyo che. 3. A prakAzita che. juo pR. 240. 4. pavolinie kareluM pAia rUpAMtara GSAI (II pp. 153-163)mAM chapAyuM che. 5. e rUpAMtara peTropolIthI I. sa. 1858mAM prasiddha thayuM che. 6.Indische Streifen (I, pp. 210. ff) mAM be rUpAMtaronA jarmana anuvAdo prasiddha thayA che. glo. 8, 10, ra6 ane 27no vintarninsa karelo aMgrejI anuvAda HIL (Vol. II, pp. 559-560)mAM apAyo che. 7. "Indian Historical Quarterly (V, p. 1431)mAM I. sa. 1929mAM vidhuzekhara bhaTTAcAryano lekha chapAyo che. 8. A temaja zaMgAra-dhanada ane vairAgya-dhanada e traNe zatako "kAvyamAlA" (gu. 13)mAM I. sa. 1916mAM mudrita thayAM che. 9. A kRtine ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 216)mAM nIti-zataka kahI che. For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 16 : nItizAstra : pri. A. 241-244] 151 kahe che. maMDana maMtrInA kAkA dehaDanA putra thAya che. emanI mAtAnuM nAma gaMgAdevI hatuM. A dhanade P 243 bhartuharikRta zatakatrayanI peThe traNa zatako racyAM che. ene dhanada-trizatI tarIke oLakhAvAya che. A paikI eka zataka te nIti-dhanada che, ane bIjAM be te zRMgAra-dhanada ane vairAgya-dhanada che. nIti-dhanada nAmanI kRti maMDapadurgamAM vi.saM. 1490mAM racAyelI che. emAM dhanade potAno paricaya Apyo che. sAthe sAthe emAM emaNe jinabhadrasUrinuM smaraNa karyuM che. nItizAstra (la. vi. saM. 1530)- A dharmazreSThInI kRti che. enI eka hAthapothI vi. saM. 1534mAM lakhAyelI maLe che. nItisAra- A 113 padyanI kRtinA racanAra di. indranaMdi che. "indranaMdi' zabda AnA Adya padyamAM che. aMtima padya kartAnI prazaMsArUpa che to e kartAnA koI bhakta umeryuM haze. 70mA padyamAM prabhAcandra temaja nemicandrano ullekha che. nItisArasamuccaya- AnA kartAnuM nAma kuMdakuMdAcArya che. nIti-rasAyaNa-AnA kartA zubhacandra che. zuM emaNe ja vi. saM. 1608mAM pAMDava-purANa racyuM che? nItigrantha- A ajJAtakartuka kRti che. nItisAra- prabhAcandra temaja samayabhUSaNe A nAmanI ekeka kRti racI che. sajjana-citta-vallabha- A sAmAnya nItine lagatI 25 padyonI kRtinA kartA malliSaNa che. trIjA pada uparathI e di. hoya ema lAge che. e padyamAM malliSaNano ullekha che. TIkA- A laghu kRtinA upara koIkanI TIkA che. abhinava zrutamunie kAnaDImAM A mULa kRtinI TIkA racI che. ratnamAlA- A sadAcArane aMgenI 67 zlokanI kRti che. e di. samaMtabhadranA ziSya 2 244 zivakoTinI racanA che. enA saMpAdakanA mate A kRtinA praNetA ArohaNAnA kartAthI bhinna che, kemake zlo. 22, 63 ane 64 e ArAhaNAmAMnA nirUpaNathI bhinna mata darzAve che. vizeSamAM emaNe kahyuM che ke zlo. 65 yazastilakamAMthI uddhata karAyo haze. (2) subhASito sUktisamuccaya (la. vi. saM. 1025)- AnA kartA yazastilaka (vi. saM. 1016), nItivAkyAmRta vagere racanArA di. somadevasUri hovAnuM keTalAka mAne che. 1. eo gurjara pAdazAhano garva toDanArA ghorI AlamazAhanA maMtrI thAya che. emaNe 'kharatara' gacchanA munio pAsethI tIrthakaronAM caritro sAMbhaLI tattvopadeza prApta karyo hato. 2. A umA. di. graM."mAM graMthAMka 13 nAme "tattvAnuzAsanAdisaMgraha'mAM pR. 58-69mAM vi. saM. 197pamAM chapAvAyo che. 3. A nAmanI eka kRti paM. nemidAsa racI che. 4. A "mA. di. graM."mAM graMthAMka 21mAM vi. saM. 1979mAM chapAvAI che. pa. juo pR. 161. For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 subhASita-ratna-sandroha (vi. saM. 1050)- AnA kartA di. amitagati bIjA che. eo 'mAthura" saMghanA mAdhavasenanA ziSya ane nemiSaNanA praziSya thAya che. emaNe "ArAdhanA, upAsakAcAra yAne P 245 zrAvakAcAra bhAvanA-dvAviMzatikA, dharmaparIkSA, paMcasaMgraha ane 121 padyano sAmAyika-pATha paNa racyAM che. prastuta kRti emaNe 922 padyomAM 32 prakaraNomAM vibhakta karI vi. saM. 1050mAM racI che. AptanuM svarUpa vicAratI veLA vaidika hiMduonA devonI kaDaka samAlocanA 26mA prakaraNamAM karAI che. vizeSamAM aMtamAM 217 padyo dvArA zrAvakonA dharma viSe nirUpaNa karAyuM che ane e rIte zrAvakAcAranI A nAnI AvRtti gaNAya. strIonA guNo ane doSo, indriyono nigraha vagere bAbato A kRtimAM AlekhAI che. "hemacandra-vacanAmRta (le. vi. saM. 122012)- A racanA "kali." hemacandrasUrie vi. saM. 1220nI AsapAsamAM racelA triSaSTizanA dase parvamAMthI cUMTI kADhelAM vacanAmRtonA saMgraharUpa che. A 1. AnI bIjI AvRtti "kAvyamAlA" (gu.)mAM I. sa. 1909mAM chapAI che. A mULa kRti hiMdI anuvAda sahita "haribhAI devakaraNa jaina graMthamAlA"mAM graMthAMka 3 tarIke chapAI che. vaLI A kRti Ara. zmiTa ane harTala e benA saMyukta jarmana anuvAda sahita Z D M G mAM be kaTake I.sa. 1905 ane I. sa. 1907mAM Vol. 59 mAM ane 61 mAM chapAI che. subhASitaratnasaMdohanA nAmathI mULa kRti, enA dayALajI gaMgAdhara bhaNasALIe zarU karI lagabhaga pUrNa karelA ane chellAM so eka padhonA bhogIlAla amaratalAla javerIe karelA gujarAtI bhASAMtara sahita hIrajI gaMgAdhara bhaNasALIe vi. saM. 1988mAM prakAzita karI che. mULa kRti azuddha chapAI che. 2. "AcArya amitagati" e nAmano paM. nAthurAma premIno lekha jai. sA. I. (pR. 172-182)mAM chapAyo che. 3. emanA guru te "vItarAga' amitagati yAne amitagati pahelA che. e amitagati vIrasenanA ziSya devasenanA ziSya thAya che. e amitagati pahelAe yogasAra-prAbhata racyuM che ema keTalAka kahe che. 4. emanI ziSya-paraMparA nIce mujaba che : zAntiSeNa, amarasena, zrISeNa, candrakIrti ane vi. saM. 1247mAM "apabhraMza'mAM chakkamovaesa racanAra amarakIrti. 5. A vijayodayA ane darpaNanI sAthe chapAI che. 6. A kRti "anaMtakIrti digaMbara jaina graMthamAlAmAM vi. saM. 1979mAM chapAI che. 7. Ane sAmAyikapATha paNa kahe che. A 33 padyanI kRti "mA. di. graM."mAM graMthAMka 13mAM pR. 132-137mAM vi. saM. 197pamAM chapAI che. 8. A kRti hindI anuvAda sahita ghaNAM varSo upara chapAI che. 9. A "mA. di. graM.'mAM graMthAMka 25 tarIke I.sa. 1927mAM chapAyo che. 10. A kRti "mA. di. graM.mAM graMthAMka 21 nAme "siddhAntasArAdisaMgrahamAM 170-191mAM vi. saM. 1979mAM chapAI che. 11. A kRti "vijayadharmasUrigranthamAlA"mAM pustaka 36 tarIke vi. saM. 1993mAM prakAzita thayelI che. AmAM be anukramaNikAo apAI che. pahelImAM parva ane sarganA kramAMka apAyA che ane bIjImAM viSayano ullekha mAnanIya-varga, kuTuMba-varga, rAja-varga, dvandra-varga, guNi-varga, avaguNi-varga ItyAdi vargo pADIne karAyo che. vizeSamAM ene deva-kAMDa (48), mAnava-kAMDa (476), tiryaka-kAMDa (65) ane ajIva-kAMDa (324) ema cAra kAMDamAM vibhakta karyA che. ahIM 48 ItyAdi vacanonI saMkhyA che. 12. A racanAsamaya hemacandravacanAmRtagata saMskRta lakhANane aMgeno che. For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 16 : nItizAstra : pri. A. 244-247] 153 saMgrahamAM sAtamA parva pUrato aMza nyAyatIrtha sAhityatIrtha munizrI himAMzuvijaye yojyo che ane eno gujarAtI anuvAda paNa emaNe karyo che, jyAre bAkInAM nave parvamAMthI vacanAmRto ekatrita karI teno gujarAtI anuvAda munizrI jayantavijayajIe karyo che. A samagra saMgrahamAM 915 vacanAmRto che. AmAM me 246 keTalAMka vacanAmRto evAM che ke jemAM babbe nItivAkyo saMkaLAyelAM che. A saMgrahamAM paramAtmA, sUrya, candra, muni, saMta, guru, vaDIla, ziSya, atithi, sAdharmika, Apta, cakravartI, maMtrI, subhaTa, sArathi, prajA, brAhmaNa, mitra, zatru, strI, pazu, pakSI, rAjanIti ityAdine lagatAM vacanAmRto che. sUktimuktAvalI, sijUraprakara yAne somazataka (la. vi. saM. 1250)- AnA kartA somaprabhasUri che. eo 'poravADa vaizya sarvadevanA putra ane jinadevanA pautra thAya che. emaNe kumArAvasthAmAM "bRhad gacchanA ajitadevanA ziSya vijayasiMha pAse dIkSA lIdhI hatI ane eo TUMka samayamAM AcArya banyA hatA. emaNe vi. saM. 1241mAM kumAravAlapaDiboha racyo che. vaLI sumaInAcariya, zatArtha-kAvya ane enI pasvapajJa vRtti temaja zRMgAravairAgyataraMgiNI paNa emanI re 247 kRtio che. emano svargavAsa 'zrImAla' nagaramAM vi. saM. 1284nI AsapAsamAM thayAnuM manAya che. emanA paTTadhara te jagaccandrasUri che. A prAsAdika kRti sUktirUpa muktakonI mALA jevI hovAthI enuM sUktimuktAvalI evuM nAma kartAe aMtima zlokamAM darzAvyuM che. A kRtino prAraMbha "sijUra-prakara'thI thato hovAthI enuM A nAma paDyuM che. emAM so zloka hovAthI enA kartAnuM nAma joDI ene somazataka kahe che. bhartuharikRta nItizataka joIne kartAe A zataka racyuM haze. e vividha chaMdomAM guMthAyeluM che. 1. A kAvya "kAvyamAlA" (gu. 7)mAM I. sa. 1907mAM (trIjI AvRtti) chapAyuM che. e harSakIrtisUrikRta vyAkhyA sahita amadAvAdathI I. sa. 1924mAM prasiddha thayuM che. bhImasI mANeka taraphathI A kAvya A vyAkhyA, ene aMgeno koIkanA bAlAvabodha temaja paM. banArasIdAse vi. saM. 1691mAM A kAvya paratve karela hiMdI kavitta sahita I. sa. 1902mAM prasiddhi karAyuM che. vaLI A mULa kRti harSakIrtisUrikRta vyAkhyA sahita haMsavijaya phrI lAyabrerI" taraphathI I. sa. 1924mAM chapAvAI che. zrI. mAvajI dAmajI zAhe mULa kRti padyAnukramaNikA, zabda-koSa ane gujarAtI anuvAda sahita prasiddha karI che ane enI cothI AvRtti I. sa. 1936mAM bahAra paDI che. 2. juo pA. bhA. sA. (pR. 118) 3. ejana, pR. 117-118. 4. A kAvya enI svopajJa vRtti temaja enA gujarAtI anuvAda sahita anekArthasAhityasaMgrahanA prathama vibhAgamAM I. sa. 1935mAM chapAvAyuM che. 5. A prakAzita che. juo Ti. 1 6. A prakaraNaratnAkara (bhA. 2. pR. 217-247)mAM gujarAtI anuvAda sahita I. sa. 1876mAM chapAyuM che. naMdalAlanI TIkA sahita A kRti vaDodarAnA zrAvaka jagajIvane vi. saM. 1942mAM chapAvI che. "jaina svayaMsevaka maMDaLe" indorathI A kRti mArA gujarAtI anuvAda ane spaSTIkaraNa sahita I.sa. 1923mAM chapAvI che. For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 viSaya- maMgalAcaraNathI zarU karAyelA A zatakamAM glo. 9-92-rUpa ekavIsa catuSTayamAM ekeka viSaya rajU karAyo che. A 21nI noMdha zlo. 8mAM jovAya che. jinezvara, guru, dharma ane saMghanI mahattA, ahiMsAdi pAMca mahAvrato. krodha, mAna, mAyA ane lobha e cAra kaSAya upara vijaya, sahRdayatA temaja dAna, zIla, tapa ane bhAva ahIM varNavAyA che. TUMkamAM Ama ahIM jaina dharma ane nIti sAthe saMbaMdha dharAvanArA vividha viSayo subodha ane hRdayaMgama zailIe rajU karAyA che. AmAMnA keTalAMka padyo P 248 kumAravAlapaDibohamAM ane "mavArathe''thI zarU thatuM 97muM padya zRMgAra-vairAgya-taraMgiNImAM 4pamAM padya tarIke jovAya che. ullekha- jalDaNadeve potAnI sUktimuktAvalI (la. vi. saM. 1250)mAM A kAvyano somaprabhasUrinA nAmathI ullekha karyo che ane "nakSmI: pazyati (? sarpati)' thI zarU thatuM 76muM padya udhRta karyuM che. vRttio- A somazataka jaina samAjamAM ghaNuM priya banatAM enA upara vividha vRttio racAI che :(1) vRtti - AnA kartA "kharatara' gacchanA jinahitasUrinA ziSya kalyANarAjanA ziSya cAritravardhana che. emaNe A vRtti vi saM. 1505mAM racI che. (2) vyAkhyA- "bhUrbhavasvastrayI'thI zarU thatI A vyAkhyA jinasAgaranA ziSya dharmacandra racI che. (3) vyAkhyA- A nAgapurIya tapA" gacchanA candrakIrtisUrinA ziSya harSakIrtisUrie racI che. (4) TIkA- AnA kartA "kharataram gacchanA jinatilakasUri che. AnI eka hAthapothI vi. saM. 166ramAM lakhAyelI maLe che. (5) TIkA- A guNakIrtisUrinI vi. saM. 1667nI racanA che. eo "mAladhArI' gacchanA guNanidhAnasUrinA anugAmI thAya che. (6) TIkA- AnA kartA vimalasUri che. (7) TippaNa- A bhAvacAritre racyuM che. (8) TIkA- AnA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. pramodakuzalagaNinA nAme je sijUraprakarano ullekha ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 442)mAM che te zuM prastuta sijUraprakaranI TIkA to nathI ne ? P 249 iTAliyana anuvAda- sijUra-prakarano pavolinie iTAliyana bhASAmAM anuvAda karyo che. e anuvAda epha. ela. puse dvArA racAyelA upAdyAta sahita SIFI (II, 33-72) mAM I. sa. 1898mAM chapAyo che. anukaraNo- prastuta sindara prakaranA anukaraNarUpe kapUra-prakara, kasturI-prakara ane hiMgula-prakara racAyA che. 1. prANAtipAta-viramaNa, mRSAvAda-viramaNa, adattAdAna-viramaNa, abrahmaviramaNa ane parigraha-viramaNa. 2. A saMbaMdhamAM juo mAro lekha nAme "jarmana ane ITAliyana anuvAdothI alaMkRta jaina kRtio." A lekha jai. dha. pra. (pu. 69, aM. 1)mAM chapAyo che. For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 16 : nItizAstra : pri. A. 247-251] 155 sUktAvalI (la. vi. saM. 1280) - ca. pra. (pR. 126)mAM padmAnaMda mahAkAvya vagere racanArA amaracandrasUrinI kRtio gaNAvatI veLA Ano ullekha karAyo che paNa A kRtinI eke hAthapothI hajI sudhI to maLI AvI nathI. 'viveka-kalikA ane viveka-pAdapa (la. vi. saM. 1280) - A be sUktisaMgraha che ane e baMnenA kartA alaMkAra-mahodadhinA praNetA narendraprabhasUri che. pahelA sUkti saMgrahamAM 110 padyo ane bIjAmAM 421 padyo hovAnuM anumanAya che. vivekakalikA bhinna bhinna chaMdomAM racAyelI che. jyAre vivekapAdanAM upalabdha 109 padya paikI 107 anuSTrabhumAM che. bAkInAM be padya prazasti-rUpa che ane e be padya anukrame zArdUlavikrIDita ane P 250 vasantatilakA chaMdamAM che. A baMne kRtimAMthI avataraNo pattana sUcI (bhA. 1 pR. 187)mAM apAyAM che. paraMtu A baMne kRti pATaNanA bhaMDAranI eka khaMDita tADapatrIya hAthapothImAM apUrNa svarUpe maLe che. e hAthapothImAM vivekakalikAnAM 69 ane vivekapAdapanAM 109 padya maLe che. e uparathI jANI zakAya che ke A baMne kRtio moTe bhAge subhASito pUrAM pADe che, jyAre jaina dharmane lagatI bAbato ochA pramANamAM nirUpAI che. subhASitAvalI (la. vi. saM. 1280)- AnA kartA tilakaprabhasUri che. eo "pUrNimA gacchanA devasUrinA ziSya thAya che. emaNe nItizAstra racyuM che. eo vi. saM. 1307mAM zAMtinAthacaritra racanArA ajitaprabhasUrinA guru vIraprabhanA guru hoya ema bhAse che. jo ema ja hoya to emanI A racanA vi. saM. 1280nI AsapAsanI haze. sUkta-ratnAkara (la. vi. saM. 1280)- AnA kartA gRhastha mAghasiMha urphe macathasiMha che. e vidyAsiMhanA putra thAya che. emaNe A kRti be bhAgamAM vibhakta karI che. enuM parimANa 8865 zloka jevaDuM che. AnI eka hAthapothI vi. saM. 1347mAM lakhAyelI che." sUkti-samuccaya (la. vi. saM. 1290)- A nAma meM yojyuM che. AnA kartA vastupAla che. P 251 somezvarakRta ullAgha-rAghava (aMka 8) uparathI jaNAya che ke vastupAlane sUktio racavAno zokha hato. emanI keTalIka sUkti naranArAyaNAnandanA bIjA pariziSTamAM apAyelI che. 1-2. A be viSe keTalIka mAhitI DaoN. sAMDesarAe emanI nimnalikhita kRti (pR. 142-143)mAM ApI che : Literary Circle of Mahamatya Vastupala and its contribution to Sanskrit Litarature. A kRti "siM. jai. graM.'mAM I. sa. 1953mAM prakAzita karAI che. 3. vivekapAdapano zlo. 24 ane vivekakalikAnA zlo, 12, 39 ane 80uparyukta aMgrejI kRtimAM udbhUta karAyA che. 4. A nAmanI eka kRti dharmakumAre racI che. pa. juo pattana.sUcI (bhA. 1, pR. 137). 6. emane ane sAthe sAthe emanA bhAI tejapAlane vIradhavala rAjAe vi.saM. 1276mAM maMtrI nImyA hatA (juo jai. sA. saM. i.nuM pR. 355). vastupAlanuM avasAna vi. saM. 1296mAM thayuM hatuM. (juo jai. sA. saM. I.nuM pR. 369). For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 sUktAvalI yAne sUkta-saMgraha- A 1500 zloka jevaDI kRtinA kartA lakSmaNa che. enI zarUAta"sUktiratnasudhA' thI thAya che ane enI eka hAthapothI pATaNanA bhaMDAramAM che. sUkta-muktAvalI (la vi. saM. 1525)- A ajJAtakartuka kRtimAM 127 adhikAra che. sauthI prathama adhikAra dharmopadezane aMgenAM 50 sUktorUpa che. 47mo adhikAra mUrkhane lagato che ane emAM dasa padyo che. A kRti sUkta arthAt subhASitarUpa motInI mALA che. emAMnAM ghaNAMkharAM sUkto saMskRtamAM che; keTalAMka pAiyamAM che to koIkoI jUnI gujarAtImAM che. e bhASA jotAM ema anumanAya ke A kRti vikramanI paMdaramI sadI pahelAMnI nahi haze. | P ra5ra sUktAvalI yAne kapUra-prakara (uM. vi. saM. 1550)- A vajasenanA ziSya hari (hariSaNa)nI kRti che. emAM 179 padyamAM 87 dvAra dvArA zrAvakanA bAra vrato, deva, guru ane dharma e traNa tattvo, "sAta kSetro, zabdAdi pAMca viSayo ane krodhAdi upara vijaya ema vividha viSayo nirUpAyA che. prasaMgopAtta viSayane vyakta karanAra udAharaNonuM sUcana karAyuM che. A kRtine enA kartAe sUktAvalI kahI che. ene keTalAka subhASitakoza paNa kahe che. AnA aMtima padyamAM graMthakAre potAnA guru vajasenane triSaSTisAranA ane potAne nemicaritranA kartA kahyA che. vivaraNo- "kapUraprakarathI zarU thatI A kRti upara 'kharatara' gacchanA jinavardhanasUrinA ziSya "jinasAgarasUrie jai. graM. (pR. 176) pramANe vi. saM. 1551mAM avacUri racI che ane enA mULamAM P 253 sUcavAyelA udAharaNono kathA dvArA sphoTa karyo che. 'tapA' gacchanA lakSmIsAgarasUrinA ziSya jayarAje, harSakule, yazovijayagaNie temaja anya koIke paNa ekeka TIkA racI che. 1. A "de. lA. jai. pu. saM." taraphathI I. sa. 1922mAM prakAzita thayelI che. aMtamAM A kRtimAMnA padyanI akArAdi krame sUcI apAI che. vaLI 127 adhikAronAM nAma anukrame ApI enAM paghonI saMkhyA darzAvAI che. 2. juo 116mo adhikAra (patra 91-92A). 3. A kRti gujarAtI anuvAda ane jinasAgaranI TIkA sahita harizaMkara kAlidAse I. sa. 1901mAM chapAvI che. mULa kRti uparyukta TIkA temaja somacakRta kathAmahodadhi sahita hIrAlAla haMsarAje I. sa. 1916mAM prasiddha karI che. vaLI jinasAgarIya TIkA sahita mULa kRti "jai. dha. pra. sa." taraphathI vi. saM. 1975mAM prakAzita thaI che. (emAM TIkAno racanA samaya apAyo nathI.) A uparAMta mULa kRti zrIvijayanemisUrinA ziSyaratna zrI. vijayapadhasUrie vi. saM. 2003mAM racelAM gujarAtI padyAtmaka TIkA, zlokArtha ane spaSTArtha sahita "jai. graM. pra. sa." taraphathI thoDAMka varSa upara chapAI che, paraMtu emAM prakAzanavarSano ullekha nathI. 4. A bAra vrato nIce mujaba che : sthala-prANAtipAta-viramaNa, pUla-mRSAvAda-viramaNa, sthUla-adattAdAna-viramaNa, svadArasaMtoSa, parigrahanuM parimANa, divrata, bhogapabhogaparimANa, anarthadaMDaviramaNa, sAmAyika, dezAvakAzika, pauSadha ane atithisaMvibhAga, pa. jina-pratimA, jina-maMdira, zrutajJAna temaja sAdhu, sAdhvI, zrAvaka ane zrAvikA e sAta kSetro gaNAya che. 6. emaNe 'devakulapATaka' nagaramAM zAntinAthanA biMbanI pratiSThA vi. saM. 1494mAM karAvI hatI. 7. merusuMdare bAlAvabodha ane dhanavijaye stabaka (Tabbo) racyA che. For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 16 : nItizAstra : [pra. A. 251-254] 157 sUkta-muktAvalI (la. vi. saM. 1600)- A nAmanI 2332 zloka jevaDI eka ajJAtakartaka kRtinI hAthapothI vi. saM. 1618mAM lakhAyelI che. zuM A kRti te ja pR. 251mAM noMdhAyelI sUktamuktAvalI che? sUkta-saMgraha (la. vi. saM. 1620)- AnA kartA lakSmIkallolagaNi che. eo harSakallolanA ziSya thAya che. emaNe AyAra upara tattvAvagamA nAmanI avacUri saubhAgyaharSanA rAjyamAM eTale ke vi. saM. 1583thI 1597mAM gALAmAM racI che. vaLI emaNe nAyAdhammakahA upara mugdhAvabodhA nAmanI vRtti somavimalasUrinA rAjyamAM arthAt vi. saM. 1590thI 1637nA gALAmAM racI che. avacUri- AnA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. 'sUkta-ratnAvalI (vi. saM. 1647)AnA kartA hIravijayasUrinA paTTAlaMkAra vijayasenasUri che. emaNe vi. saM. 1647mAM "anuSTrabhumAM 511 padyomAM A kRti racI che ane e dvArA vividha viSayanAM manorama ane sacoTa subhASito pUrAM pADyAM che. sUktaratnAvalI (la. vi. saM. 1650- vijayaprazasti kAvyanI vRttinI prazasti (zlo. pa3) uparathI jaNAya che ke hemavijayagaNie sUkta-ratnAvalI racI che paNa e uparyukta kRtithI bhinna hovI joIe kemake emAM to vijayasenasUrinuM ja nAma che. A hemavijayagaNi e lakSmIbhadranI zAkhAmAM thayelA 254 'tapA' gacchanA amaravijayanA ziSya kamalavijayanA ziSya thAya che. eo kuzaLa kavi hatA. emaNe nimnalikhita kRtio racI che : (1) anyoktimuktAvalI yAne anyoktimuktAmahodadhi, (2) RSabha-zataka, (3) kathAratnAkara, (4) kastUrI prakara, (5) kIrtillolinI, (6) pajinastavana-caturvizatikA yAne caturvizatijinastuti, (7) jinastuti, (8) pArzvanAtha carita, (9) vijayaprazasti, (10) sadbhAvazataka ane (11) stutitridazataraMgiNI. A uparAMta emaNe aneka stotro racyAM che. emanI A sUktaratnAvalI prasiddha thavI ghaTe. 1. A kRti "jai. A. sa." taraphathI vi. saM. 1969mAM prakAzita thaI che ane emAM keTaleka sthaLe padya khaMDita che. A nAmanI bIjI paNa kRti che. sUi. 2. nuM tAjetaramAM punaH prakAzana thayuM che.] 2. [5. hIrAlAla haMsarAje pratAkAre be bhAgamAM pragaTa karela "kathAratnAkara' graMtha A. municandrasUrinA hAthe saMpAdita thaI A. OMkArasUrijJAnamaMdira graMthAvalI sUratathI pustakAkAre pragaTa thayo che. AmAM Introduction zrIharivallabha bhAyANIe lakhyuM che.] 3. A kRti bhImasI mANe ke I. sa. 1908mAM prakAzita karI che. 4. A vijayasenasUrinI prazastirUpa kRti che. pa. A jaina-stotra-samuccaya (pR. 267-284)mAM prakAzita thayelI che. 6. A vi. saM. 1632mAM racAyeluM carita "cunIlAla graMthamAlA"mAM bhIkhIbAI cunIlAla pannAlAla taraphathI vi. saM. 1972mAM chapAvAyuM che. 7. A kAvya guNavijayanI vijayadIpikA nAmanI TIkA sahita "ya. je. graM."-mAM vIrasaMvat 2437mAM prasiddha karAyuM che. jinazAsana A. TrasTe AnuM punarmurNa karyuM che.] 8. hemavijayagaNie gujarAtImAM kamalavijayarAsa vi. saM. 1661mAM racyo che. For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 sUkti-ratnAkara (la. vi. saM. 1650)- A dhAtumaMjarI vagere racanArA 'siddhicandragaNie saMkalita karelI kRti che. emAM 377 subhASitono saMgraha karAyo che. emAM vividha granthakAro ane grantho viSe | 255 ullekha che. je vRddhaprastAvokitaratnAkara A ja gaNie racyo che te zuM prastuta kRtithI bhinna che ? sUkti-dvArnAizikA- yAne sUkta-dvAciMzikA (la. vi. saM. 1650)- A kRti 'dhika" chaMdamAM 32 padyamAM vi. saM. 1658mAM muni sAraMga kavie racI che. svapajJa vivaraNa- kartAe jAte A kRtine vi. saM. 1650mAM vivaraNathI vibhUSita karI che. pakastUrI-prakara (la. vi. saM. 1650)- A kamalavijayagaNinA ziSya hemavijayagaNinI 182 kArikA pUratI racanA che. emaNe A kRti hIravijayasUrinA rAjya daramyAna racI che. svapajJa vRtti- uparyukta kasUrI-prakara upara kartAe jAte vRtti racI che. kastUrI-prakaraNa-somasuMdara upAdhyAye 1OOO zloka jevaDuM kastUrI-prakaraNa racyuM che. saMvegasuMdare paNa A nAmanI kRti racI che. "hiMgula-makara (la. vi. saM. 1700)- AnA dvitIya padyano prAraMbha "hiMgulaprakarathI thAya che. P 256 enA kartA upA. vinayasAgara che. emaNe A kRti mukhyatayA "anuSTrabhUmAM racI che. ane ene prakramomAM vibhakta karI che. glo. 15 ane 16mAM sUcavAyA mujaba AmAM 818 pApasthAnakane aMge 18 prakramo, 97 vyasana saMbaMdhI 7, 1dAnAdi cAra prakAranA dharma paratve 4 temaja jinendrapUjA, guru-bhakti ane udyamane aMge ekeka prakrama che. A pratyeka prakramamAM caccAra ke pAMca pAMca paDyo che. 1. emanI anya kRtio mATe juo pR. 54-55. 2-3. AnAM nAma mATe juo bhAnucandragaNicarita (pR. 63-64) ane enI zrI. mo.da. desAInI prastAvanA (pR.73) 4. Ano ullekha siddhicandramaNie bhaktAmara stotranI TIkAmAM karyo che ema ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 364)mAM kahyuM che. pa. A kRti prakAzita che. juo pR. 254 6. A kRti 'hiMgula-prakaraNa" evA nAmathI paM. hIrAlAla haMsarAjanA gujarAtI anuvAda sahita bhImasI mANeka taraphathI I. sa. 1900mAM chapAvAI che. enuM Adya padya hAthapothI lakhanAranuM haze ema lAge che. bIju padya 'hiMgulathI zarU thAya che ane A kRtino vAstavika prAraMbha A paghathI ja haze ema lAge che. e padya nIce mujaba che : 'hiGgalaprakaro'yaM ca bAlAruNo vickssnnaaH| tarkayantIti yaM dRSTvA padmaprabho mude'stu saH / / " 7. "hiMgula"no artha 'hiMgaloka' thAya che. 8. prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, abrahma, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, kalaha, abhyAkhyAna, pazunya, ratyarati, parApavAda, mAyAmRSAvAda ane mithyAtvazalya. 9. dhUta, mAMsa, madirA, vezyA, AkheTa (zikAra), corI ane paradAragamana 10. dAna, zIla, tapa ane bhAva. For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 16 : nItizAstra : pri. A. 254-257] 159 'anuvAda- Ano gujarAtI anuvAda paM. hIrAlAla haMsarAje karyo che. kartA-hiMgulaprakaranA kartA vinayasAgara te koNa e nakkI karavA mATe pUratAM sAdhana nathI. jai. sA. saM. i. (pR. 606)mAM eka vinayasAgarano kAvyakAla vi. saM. 1617mAM darzAvAyo che. ane pR. 872mAM emanA gaccha tarIke "kharatara'no ullekha che. pR. 656mAM "aMcala' gacchanA vinayasAgara viSe kahyuM che ke eo kalyANasAgarasUri (vi. saM. 1670-vi. saM. 1718)nA ziSya thAya che. emaNe bhojavyAkaraNa racyuM che temaja emaNe sArasvata vyAkaraNanAM sUtrone chaMdobaddha karI vRddhacintAmaNi nAmanA graMthamAM gUcyAM che. A be vinayasAgara uparAMta vinayasAgara nAmanA eka trIjA munivara paNa che. zuM A traNamAMthI ? 257 koI eka atra abhipreta che ke prastuta upA. vinayasAgara A badhAthI bhinna che e jANavuM bAkI rahe che. A paristhitimAM hiMgulaprakarano racanAsamaya meM kevaLa kalpanAnA AdhAre sUcavyo che. sabhASitAvalI (vi. saM. 1660)- sakalakIrtie lagabhaga 400 subhASitonA saMgrahanuM saMkalana karyuM che. enI eka hAthapothI vi. saM. 1671mAM lakhAyelI che. zuM A kRti te ja emaNe racelI subhASitaratnAvalI yAne subhASitAvalI che ? subhASita-vijaya-mata-zAstra- A ajJAtakartuka kRti che. AryAgAthA- A mukhyatayA "AryA'mAM racAyelAM 140 padyonI kRti che. enA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. emAM aneka subhASito apAyelAM che. AkRtinAM prAraMbhanAM be padyo ane aMtamAMnAM traNa padyo meM D C G C M (Vol. XVIII, Pt. 1, p. 269)mAM ApyAM che. A aprasiddha kRtinI eka ja hAthapothI maLatI haze ema ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 34) jotAM anumanAya che. subhASitaratnakoza- AnA kartA munideva AcArya che. emAM 58 kArikA che. zuM A kRti saMskRtamAM che? sUktamuktAvalI yAne sUktimuktAvalI- AnA kartA meghaprabhasUri che. eno prAraMbha "zrIvardhamAnaHfmanama' thI thAya che. sUktaratnAvalI (u. vi. saM. 1847)- AnA kartA kSamAkalyANa che. eo vi. saM. 1801mAM janmyA hatA. eo kharataram gacchanA amRtadharmanA ziSya thAya che. emaNe potAnA dAdAguru jinalAbhasUrie 1. A bhImazI mANekadvArA i.sa. 19OOmAM prakAzita che. 2. hiMgulaprakAranI vividha hAthapothIo jovA maLe to hiMgulaprakara jyAre racAyuM te viSe anumAna thaI zake. koIka hAthapothImAM to e kRti kyAre lakhAI teno paNa nirdeza hoya to nA nahi. 3. juo pR. 80. 4. A "jai. A. sa.' taraphathI I. sa. 1918mAM prasiddha thayelI che. pa. A kRti svapajJa vRtti sahita "zrI jinadattasUri jJAnabhaMDAra" taraphathI ahIMthI (suratathI) A chapAtI veLAe (vi. saM. 2012)mAM prakAzita karAI che. enI prastAvanA (pR. 11-12)mAM kSamA kalyANanI 25 kRtinI noMdha che. 6. A nAmanI bIjI traNa kRti che. juo pR. 155, 156. For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 P 258 vi. saM. 1833mAM racelA Atma(pra)bodhano prathamAdarza lakhyo hato. vizeSamAM emaNe nIce mujaba graMtho racyA che : - kharataragacchapaTTAvalI (vi. saM. 1830), dazaparvathA (vi. saM. 1835), parasamayasAravicAra saMgraha, praznottarasArdhazataka (vi. saM. 1851), yazodharacarita (vi. saM. 1839), vicArazatakabIjaka ane samarAdityacarita (vi. saM. 1873) vaLI emaNe nimnalikhita kRti upara vivaraNa racyuM che : gautamIya kAvya, jIvaviyAra, tarkasaMgraha, bhU-dhAtu, merutrayodazI, sirivAlakahA (zrIpAlacaritra) ane sUktaratnAvalI (svaracita)." A kRtimAM 108 padyo che. e upajAti, anuNubha, vagere chaMdomAM racAyelAM che. emAM purAtana AdhyAtmika paraMparA ane bhAratIya naitikatAne lakSyamAM rAkhI vividha viSayo AlekhAyA che. jemake zatruMjayAdi tIrthonI prazaMsA, dharma, guru ane deva e tattvatrayInuM svarUpa, amarakozanuM Adya padya laIne samasyArUpe pArzvanAthanI pAMca padyanI stuti, "kali' yuganuM varNana, kAmavikAra, brahmacaryanI nava vADa, kAryasiddhinAM pAMca kAraNo, indriyono vijaya, mananI caMcaLatA, pramAdanA pAMca ane 'ATha prakAro, saMtoSa, AtmAnuM svarUpa, paMcAra gati, paranindAnI nindA, AtmanindA, gurune nivedana, antarlIpikA P 259 ane bahirlIpikA dvArA subhASita, nirodya padyo dvArA mahAvIrasvAmInI stuti, dharmAcArya (jinalAbhasUri) ane vidyAguruo upA. rAjasIma ane rAmavijayanI stuti ane kartAnA nAma (kSamAkalyANa)no nirdeza. svopajJa vRtti- A saMkSipta vRttimAM aMtamAM cAra paDyo che. emAM kahyuM che ke A vRtti vi. saM. 1847mAM makasUdAbAdamAM 'Ukeza' vaMzanA mUlacandranA putra dhoMkalacandra ane kIrticandranA AgrahathI racI. subhASita-padya-ratnAkara- A jaina temaja ajaina graMthomAMthI vividha viSayone lagatAM prAsaMgika padya-subhASitAdinA munizrI jayaMta-vijayajInA ziSya munizrI vizALavijayajIe karelA saMgraharUpa che ane eno gujarAtImAM anuvAda emaNe karyo che. A pramANe taiyAra karAyelI kRtinuM nAma emaNe subhASita-padya-ratnAkara rAkhyuM che. kayA kayA graMthomAMthI avataraNarUpe padyo levAyAM che teno nirdeza te te padyanI nIce karAyo che. keTalAMka padyo pAiyamAM paNa che. 1. emaNe gujarAtImAM paNa keTalIka kRtio racI che. enAM temaja saMskRta kRtinAM nAma mATe juo jai. sA. saM. i. (pR. 676-677.) 2. kALa, svabhAva, bhavitavyatA, udyama ane pUrvakRta karma. 3. madya, kaSAya (krodhAdi), indriyonA viSaya, nidrA ane vikathA (zlo. 45). 4. ajJAna, saMzaya, viparyaya, vibhAvono rAga, dveSa, vismaraNa duppaNidhAna ane dharmakAryano anAdara (glo. 50-51). 5. naraka, tiryaMca, deva ane manuSya saMbaMdhI gati. 6. A saMgrahAtmaka kRti pAMca bhAgamAM "zrIvijayadharmasUri jaina granthamAlA"mAM pu. 27, 31, 34, 5ra (bhA. 4) ane 48 (bhA. 5) tarIke ujjainathI anukrame vi. saM. 1991, '92, 93, 95 ane 95mAM prakAzita karAI che. pAMcamo bhAga jinezvaranI stutio vagerenA saMgraharUpa che. 7. AmAM triSaSTi. sijUraprakara, dharmakalpadruma, upadezaprAsAda ityAdino samAveza karAyo che. For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 16 : nItizAstra : [pra. A. 258-261] 161 jaina-sUkta-sadoha- A eka Adhunika saMgrahAtmaka kRti che. emAM apAyelAM sUktono saMgraha 5. kailAsasAgaragaNie karyo che. A kRtimAM emaNe maMgaLa tarIke pAMca padyo ApI samyagdarzanathI 144 me 260 viSayonI zarUAta karI che. tyAra bAda keTalAMka prakIrNaka zloka, subhASita-ratnakhaMDo ane vacanAmRto temaja aMtima maMgaLarUpe traNa padyo ApI AnI pUrNAhuti karI che. A padyAtmaka kRtinAM ghaNAMkharAM padyo saMskRtamAM che. mukhyatayA jaina kRtione lakSIne A racanA karAI che. A kRti zramaNonAM pAMca mahAvrato temaja zrAvakonAM bAra vrato, "bAra bhAvanA vagere bAbato upara paNa prakAza pADe che. anya kRtio- A uparAMta subhASitone aMge keTalIka kRtio jovAya che. temAM keTalIkanA kartAnAM nAma jANavAmAM che ane keTalIkanAM nathI. prathama prakAranI kRtio nIce mujaba che - (1) subhASitakoza- A kRti rAmacandra racI che. (2) subhASitagraMtha- AnA kartA kirtivijaya che. (3) subhASitaSatrizikA- A nAmanI be kRtio che. ekanA kartA jJAnasAgara che ane bIjAnA "laMkA' gacchanA yazasvigaNi che. (4) subhASitArNava- A zubhacandranI racanA che. (5) sUktasamuccaya- AnA kartA AcArya raviguNa che. (6) sUktAvalI - A tattvavallabhanI racanA che. P 261 (7) sUktimuktAvalI - A nAmanI traNa kRtio che. enA kartAnAM nAma zratamuni, somadeva ane somasena che. (8) sUktiratnAvalI - AnA kartA abhayacaMdra che. sUiktiratnAvalI- AnA kartA vijayasomasUri che. muni mokSarati vi. dhvArA saMpAdita thaI paramapada prakAzana muMbaIthI prasiddha thaI che.] bIjA prakAranI kRtionAM nAma nIce mujaba che : subhASita, subhASitazataka, subhASitaSatriMzikA, subhASitasAroddhAra, subhASitArNava, sUktasaMgraha, sUktasaMdoha ane sUktAvalI yAne subhASitasaMgraha. 1. A kRti "buddhisAgarasUrIzvara-graMthamALA'mAM graMthAMka 1 tarIke vi. saM. 2007mAM prasiddha karAI che. 2. eo zrIbuddhisAgarasUrinA ziSya zrI kIrtisAgarasUrinA praziSya thAya che. emanA gurunuM nAma jitendrasAgara che. 3. A triSaSTi mAMthI udbhUta karAyAM che. 4. ajaina kRtio tarIke atri-saMhitA, AraNyakopaniSad, manusmRti, rAmAyaNa, mahAbhArata, yogavAsiSTha. varAhapurANa, zaMkarAcAryakRta manAtAM carpaTa-paMjarikA ane moha-mudgara, paMcagaMga, hitopadeza ItyAdi kRtio pasaMda karAI che. 5. anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azucita, Asrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhinI durlabhatA ane dharmanuM svAkhyAtatva. 6. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 448)mAM A kRtino "sUktAni'e nAme ullekha joI meM A nAma yojayuM che. For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 (3) "rAjanIti nItivAkyAmRta (la. vi. saM. 1025) - AnA kartA di. tArkika kavi somadevasUri che. teo deva" saMghanA yazodevanA ziSya nemidevanA ziSya thAya che ane mahendra bhaTTArakanA anuja thAya che. emaNe zakasaMvat 881 (vi. saM. 1016)mAM yazastilaka-caMpU nAmanI kRti racI che. nItivAkyAmRtanI prazastimAM yazodhara-caritrano je ullekha che te A ja kRti che. vizeSamAM A graMthakAranI (1) trivarga-mahendraP 262 mAtali-saMkalpa, (2) yukti-cintAmaNi ane (3) "SaSNavati-prakaraNa e traNa kRtiono paNa ahIM nirdeza che paNa eke hajI sudhI to maLI AvI nathI. A uparAMta emanI kRti tarIke syAdvAdopaniSad ane sUkti-samuccaya jevI kRtio gaNAvAya che. paM. nAthurAma premInA mate kanojanA rAjA mahendrane mATe yojAyelI A nItivAkyAmRta nAmanI kRti gadyamAM sUtrarUpe racAyelA 32 samudezamAM vibhakta che. emAM rAjA ane rAjya-zAsana sAthe saMbaMdha dharAvanArI puSkaLa mAhitI apAi che. A "rAjanItine aMgeno mahattvano graMtha che. A pUrve "maurya vaMzanA candraguptane mATe cANakya arthazAstra racI A viSayano Akara-graMtha pUro pADyo che. tyAra pachI kAmaMdake enA saMkSeparUpe padyamAM nItisAra racyo che. nItivAkyAmRta (pR. 36, 107, 171 (I.) jotAM jaNAya che ke emAM viSNugupta ane P 263 cANakyano temaja emanA arthazAstrano ullekha che. vividha nItikAro ane smRtikAronA graMthono lAbha laI A nItivAkyAmRta racAyuM che. 1. Ano aMtarbhAva cAra puruSArtha paikI artha-puruSArthamAM karAya che. juo jai. sA. I. (pR. 61). 2. A graMtha ajJAtakartRka saMskRta TIkA temaja e TIkAgata padyAtmaka avataraNonI sUcI sahita "mA. di. graM."mAM graMthAMka 22 tarIke vi. saM. 1979mAM chapAyo che. mULanI eka suMdara tADapatrIya hAthapothI maLe che. "somavevasUrikSA nItivacAmRta" nAmano e nAthurAma premIne mananIya lekha jai. sA. I. (pR. 61-92)mAM chapAyo che. e lekha te A saTIka kRtinI bhUmikA rUpe hato eno aMzataH vistAra che. 3. mahendra ane enA sArathi mAtali vaccenI dharma, artha ane kAma e traNa varga-puruSArthane aMgenI carcA saMvAdarUpe AmAM rajU karAI haze. 4. A tarkaviSayaka graMtha haze. pa. A kRtimAM 96 prakaraNa hovAM joIe paNa enA viSaya viSe jANavuM bAkI rahe che. 6. juo uparyukta lekhanA pariziSTarUpa zakasaMvat 888nuM dAnapatra (pR. 91). 7. juo emano "jai. si. bhA." (bhA. 11, aM. 2)mAM chapAyelo lekha "somava gora mahendradeva" 8. A viSaya yazastilaka (AzvAsa 3)mAM paNa sArI rIte carcAyo che. 9. tiloyapaNatti pramANe mukuTadhArI rAjAo paikI jaina dIkSA lenAra tarIke A nRpati aMtima che. 10.pRthvInA lAbha ane enA rakSaNa mATe jeTalAM arthazAstro pUrvAcAryoe prasthApita karyA che prAyaH te sarveno saMgraha karI A arthazAstra yojAyuM che ema enAM prAraMbhamAM kahyuM che. 11. AnI nItivAkyAmRta sAthe tulanA mATe juo jai. sA. I. (pR. 64-65) For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 16 : nItizAstra : pri. A. 261-264] 163 'TIkA-AnA kartAnuM ke emanA gurunuM nAma haribala haze ema lAge che. eo harinA bhakta hoya ema jaNAya che eTale A saMskRta TIkA koI vaiSNave-ajaine racI haze. A TIkAmAM aneka avataraNo apAyAM che ethI e mahattvanI che. emAM je keTalIka kRtiono ullekha che te Aje maLatI nathI. (4) prakIrNaka buddhisAgara (vi. saM. 1520)- AnA kartA jaina gRhastha sonI saMgrAmasiMha che. eo mALavAnA mahamada khalvA (khIlajI)nA bhAMDAgArika (bhaMDArI) hatA ane ratnasiMhasUrinA paTTAlaMkAra udayavallabhasUrinA bhakta hatA. emanA pitAnuM nAma naradeva hatuM. eo sonI sAMgaNanA vaMzaja thAya che. mAMDavagaDhanA A osavALe sarvadarzanone saMmata evI A kRti vi. saM. 1pa20mAM cAra taraMgamAM 414 (87+100+70+150) padyamAM godAvarIne tIre pratiSThAnapuramAM nijhAma uparanI vijayayAtrAne prasaMge racI che. dharma, naya, vyavahAra ane prakIrNaka nAmanA cAra taraMga paikI prathamamAM deva, guru temaja pAMca mahAvratarUpa dharmanuM svarUpa AlekhAyuM che. bIjAmAM rAjA, rANI, rAjakumAra, maMtrI, adhikArI, prajAnA sevaka temaja azva vagerenAM lakSaNo vicArAyAM che. trIjAmAM vizvAsa kyAM rAkhavo ane sogana na khAvA e vAta kahI vAstunuM nirUpaNa karAyuM che. cothAmAM zarIranuM svarUpa, vaidyakasAra, jyotiHsAra, sAmudrikasAra, strInuM 264 svarUpa, ratna AdinI parIkSA temaja maMtrAdi cAra yoga ema vividha viSayo rajU karAyA che. A cothA taraMgamAM motInAM ATha utpattisthAna darzAvAyAM che : (1) "hAthInuM kuMbhasthaLa, (2) nAganI pheNa, (3) zukti, yAne chIpa, (4) zaMkha, (5) abhra, (6) matsya, (7) DukkaranI dADha ane (8) vAMsa. A saMbaMdhamAM ahIM kahyuM che ke hamaNAM to zuktimAMthI thanAruM motI vizeSa maLe che. vaLI ahIM evo paNa ullekha che ke zaMkha, vAMsa, Dukkara, hAthI, nAga, abhra ane matsyamAMthI udbhavatAM motI uttarottara ekekathI caDiyAtAM ane avedhya hoya che. Ama A nAnakaDI kRti cANakya-nIti ane kAmaMdaka-nIti jevA prauDha graMthonI saMkSipta AvRttirUpa che. 1. A mA. di. graM. 22mAM prakAzita che. juo pR. 261. 2. neminAthe kAnaDImAM eka TIkA racI che. 3. A kRti "R. ke. je. saMsthA" taraphathI I. sa. 1936mAM chapAyelI che. enuM maNilAla nabhubhAI dvivedIe kareluM gujarAtI bhASAMtara I. sa. 1891mAM "vaDodarA dezI keLavaNI khAtuM" taraphathI chapAvAyuM che. 4. "AdithI vaja, motI, pArAga ane nAmamaNi e cAra ahIM abhipreta che. 5. A mATe juo, bhaktAmara stotra (slo. 35) 6. agatye kahyuM che ke : "dvipendrajImUtavarAhazaGka-matsyAhizuktyudbhavaveNujAni / / muktAphalAni prathitAni loke teSAM tu zuktyudbhavameva bhUri / / " A padya kumArasambhava (sa. 1, glo. 6)nI mallinAthe racelI saMjIvanI nAmanI vyAkhyAmAM jovAya che. For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P. 265 prakaraNa 17 : ajaina lAkSaNika sAhityanAM jaina saMskRta vivaraNo samasta vizvanA sAhityane ApaNe jaina ane ajaina ema be vargamAM vibhakta karI zakIe. ajaina sAhitya e jaina sAhitya karatAM atizaya vipula che. e sAhityanA bhAratIya ane abhAratIya ema be vibhAga pADI zakAya. atra bhAratIya sAhitya prastuta che. enA sarjanamAM vaidika hiMduo ane bauddhono mukhya phALo che. ahIM "ajaina sAhityathI mukhyatayA A be ja saMpradAyonA lAkSaNikAdi sAhityane aMgenA nIce mujabanA viSayonI keTalIka kRtio abhipreta che : (1) vyAkaraNa, (2) koza, (3) chaMda, (4) alaMkAra, (5) gaNita, (6) nimitta, (7) vaidyaka, (8) nIti, (9) zravya kAvya (10) dazya kAvya, (11) nyAya ane (12) yoga. 'zravya' kAvyathI mahAkAvya, khaMDa-kAvya ane gadyAtmaka kAvya ema traNa samajavAnAM che. Ama ahIM mukhya 12 viSayo che ane peTA-viSayone bhinna gaNAtAM 14 thAya che. A paikI huM ahIM pahelA ATha viSayanI kRtiono kramavAra vicAra karuM te pUrve "jaina mAnasa" viSe thoDoka ullekha karIza. P. 266 jaina mAnasa- "jaina mAnasa' eTale anekAMtavAdanuM krIDAMgaNa. AthI to AtmaupajyanI anupama bhAvanAthI otaprota jaina zramaNo game te darzananI ane game te viSayanI uttama koTinI kRtionuM saMvardhana ane saMrakSaNa karatAM jarA ye saMkoca na anubhave e svAbhAvika che. vizeSa AnaMdanI vAta to e che ke ajaina maMtavyo anusAra kAvya racatAM paNa eo khaMcAyA nathI eTaluM ja nahi paNa ene potAnA sAMpradAyika raMgathI raMgavAnuM anucita pagaluM emaNe bharyuM nathI. Ama emaNe udAratAnI sAcI lahANI karI che ane sAhityanI sarvadezIya sevA bajAvI che. samya-zruta ane mithyA-zrutanI vyAkhyAno (1) viSaya ane praNetA temaja (2) adhikArI ema be rIte vicAra thaI zake che ane mithyA-zrutane paNa samyagdaSTi samyaku-zruta tarIke pariNAvI zake che. jaina darzananI AvI Adarza nItine laIne jaina zramaNo ema sAce ja mAnatA hatA ane Aje ye mAne che ke sAhitya ane vijJAna e koInAM bApIkAM kSetra nathI; samasta vidyAvyAsaMgI janono enA upara adhikAra che. 1. muslima, pArasI ane khristI komanI kRtio paikI phakta eka muslimanI ane te paNa apabhraMzamAM ja racAyelI kRti para jaina vivaraNa che. evI rIte bhASAnI dRSTie mukhyatayA saMskRta ane kavacit pAiya kRtio upara vivaraNo che. AthI karIne drAviDa kRtio upara jainoe saMskRtamAM vivaraNo racyAM hoya to te vAta ahIM jatI karAI che. 2. zravya ane dazya kAvya viSe dvitIya khaMDanA prathama upakhaMDamAM ane nyAya ane yoga viSe e dvitIya khaMDanA dvitIya upakhaMDamAM vicAra karAyo che. 3. A bAbata meM "jaina darzananuM tulanAtmaka digdarzana" nAmanA mArA lekha (lekhAMka 2, pR. 171)mAM darzAvI che. A lekhanA lekhAMka 1-6 "hiMdu milanamaMdira" (varSa 8, aM. 2-7)mAM cha kaTake chapAyA che. A lekha meM gujarAtImAM racelAM 140 sUtro ane enA vivaraNarUpa che. For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 17 : ajaina vyAkaraNanAM jaina vivaraNo : [pra. A. 265-268] 165 phALo- ajaina kRtione aMge jainono je phALo che temAM moTe bhAge vivaraNo che. enI saMkhyA lagabhaga 200nI che. AnAthI ajaina kAvyonI pAda-pUrtionI saMkhyA utaratI che ane enAthI paNa alpa saMkhyA keTalIka ajaina kRtionA saMkSepa ke sArAMzarUpa racanAonI che. (1) vyAkaraNa P. 267 'aSTAdhyAyI (u. i. sa. pU. cothI sadI) - upalabdha saMskRta vyAkaraNomAM A sauthI prAcIna che. e ATha adhyAyomAM vibhakta karAyeluM hovAthI ene aSTAdhyAyI kahe che. enA pratyeka adhyAyamAM cAra cAra pAda che. A vyAkaraNamAM Azare 4080 sUtro che. cInI musAphara hyuenasaMgane mate A vyAkaraNanuM parimANa 1000 zlokanuM che. A vyAkaraNa aSTaka, vRttisUtra temaja zabdAnuzAsana paNa kahe che. A vyAkaraNa kALa ane upasarjana vagerenI paribhASAothI rahita che. zaMkarAcArya dvArA prazasita A vyAkaraNanA praNetAnAM dAkSIputra, zAlAturIya, pANini ityAdi vividha nAmo che temAM aMtima nAma vizeSataH pracalita che ane ene laIne to emanA vyAkaraNane 'pANinIya' kahe che. A vyAkaraNane aMge pAThAMtaro jovAya che. keTalAka to pANininA svakIya pravacanabhedathI udbhavyAM che. A pravacana-bhedane laine aSTA.nI laghusUtra-pATha ane bRhasUtra-pATha ema be vAcanAo maLe che. pANinie pote gaNapATha, dhAtupATha, uNAdisUtra ane liMgAnuzAsana aSTA.nAM pariziSTa rUpe ? 268 racyAM che. pANinie Apizala vyAkaraNano mukhyatayA upayoga karyo che. ane emanA purogAmI vaiyAkaraNanAM aneka sUtra apanAvyAM che. prAtizAkhyomAM ane zrautasUtronAM aneka sUtra pANinIya sUtra sAthe samAnatA dharAve che. pANininI pUrve chaMdobaddha vyAkaraNa haze ema lAge che. zabdAvatAra- A aA. uparano nyAsa che. A nyAsa hajI sudhI to maLI Avyo nathI. AnuM parimANa 3OOOO zloka hovAnuM kahevAya che. A nyAsanA kartA di. pUjyapAda che. juo pR. 16. 1. A vyAkaraNa jarmana anuvAda sahita vhoTaliMge I. sa. 1887mAM prakAzita karyuM hatuM. 2. juo saM. vyA. I. (bhA. 1, pR. 141). 3. emaNe brahmasUtra upara zArIraka-bhASya, dasa mukhya upaniSado ane bhagavadgItA upara TIkA temaja aneka stotro racyAM che. navAInI vAta e che ke pUrve racelI koI paNa kRtino tyAra bAda racAyelI kRtimAM potAnA nAme ullekha nathI. jao Sanskrit Literature (The PE.N. Books. The Indian Literatures No. XII) nuM pR. 51. 4. 'zalAtura' e pANininA pUrvajonuM vatana gaNAya che. 5. aSTA. (1-3-2)nI kAzikA-vRtti pramANe A cAra pariziSTo khila-graMtho che. 6, juo saM. vyA. i. (bhA. 1, pR. 159). 7-8, ejana (bhA. 1, pR. 158-1pa9). For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 kAzikA (la. vi. saM. 700)- e jayAditya ane vAmananA saMyukta parizramanuM phaLa che. pataMjalikRta mahAbhASya ane bhartuharikRta vAkyapadaya pachInI, aSTA.ne aMgenI mahattvanI kRti tarIke Ano ullekha karAya che. A vRttimAM mahAbhASyane aneka sthaLe na anusaratAM, prAcIna vRttionuM P 269 anusaraNa karAyuM che. itsiMganA mate jayAdityanuM avasAna vi. saM. 718nI AsapAsamAM thayuM hatuM. saM. vyA. I. (bhA. 1, pR. 334) pramANe vAmana vi. saM. 700nI pahelAM thayAM che. kAzikAvivaraNa-paMjikA- A paMjikAnA kartAnuM nAma jinendrabuddhi che. emane keTalAka vidvAno bauddha gaNe che. "jai. si. bhA." (varSa 8, patra 58)mAM eo jaina' hovAnI saMbhAvanA karAI che. emanI A paMjikA e uparyukta kAzikAnI sauthI prAcIna vyAkhyA che. ene "nyAsa' paNa kahe che. AnA upara mahAmizranI TIkA che. A uktinA saMgraharUpa "kRtinI be hAthapothIono paricaya D c G C M (Vol. II, pt. 1)mAM kramAMka 386 ane 417 tarIke apAyo che. prAraMbhamAM bhAratInA smaraNapUrvakanuM padya che. tyAra bAda vibhaktinuM svarUpa gadyamAM AlekhAyuM che. pAiya zabdonAM saMskRta samIkaraNo (dA. ta. rApha kriya ane naDuM jJAyate ) A kRtino mahattvano ane sauthI moTo aMza che. padavyavasthA- AnA kartA vimalakIrti che. emaNe pANinikRta aSTA. pramANe saMskRta dhAtuonAM pada jANavAnA niyamo sUtrone padyAtmaka svarUpa ApI rajU karyA che. emaNe potAne vidvAna' kahyA che. TIkA (vi. saM. 1681)- A 3300 zloka jevaDI TIkAnA kartA udayakIrti che. eo "kharatara' gacchanA sAdhukIrtinA ziSya vimalatilakanA ziSya sAdhusundaranA ziSya thAya che. emaNe A TIkA bAlajanonA bodhArtha vi. saM. 1681mAM racI che. enA aMtamAM emaNe cha padyanI prazasti ApI che. AnI mULa sahitanI eka hAthapothI vi. saM. 1713mAM sukhasAgaragaNinA ziSya samayaharSane mATe lakhAyelI maLe che. A hAthapothIno avataraNapUrvaka paricaya "padavyavasthAsUtrakArikA saTIkA" nAmathI D C G C M (Vol. II, pt. 1, pp. 191-193)mAM apAyo che. 1. bhAratIya sAhityamAM evI keTalIka kRtio che ke je dvikaka che. jemake skanda ane mahezvare maLIne racelI niruktanI TIkA. 2. saM. vyA. i. (bhA 1, pR. 333) pramANe kAzikA je Aje upalabdha che tenI pAMca adhyAya pUratI racanA jayAdityanI che ane bAkInI vAmananI che. asalamAM baMnee pRthak pRthak AThe adhyAyanI vRtti racI haze. (juo saM. vyA. I. (pR. 336). jayAdityanI apekSAe vAmananI racanA vizeSa prauDha che. 3. kAzikA karatAM prAcIna evI kuNi nAmanI vRttimAM gaNapAThane sthAna nathI, jyAre A kAzikAmAM che. 4. A paMjikA zrIzacandra cakravartIe i. sa. 1913-1925mAM chapAvI che. juo DCGCM (Vol. II, pt. I, p. 56). pa. juo pR. 54. 6. A bhAgamAM vaidika ane pANinIya vyAkaraNone lagatI hAthapothIono paricaya DaoN. zrIpAda kRSNa belvalakare Apyo che. emAM uktiratnAkarane sthAna apAyuM che eTale e pANinIya vyAkaraNane lagatI kRti gaNAya. e hisAbe meM enI ahIM noMdha lIdhI che. For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 17 : ajaina vyAkaraNanAM jaina vivaraNo : pri. A. 268-270] 167 vizrAntavidyAdhara (u. vi. saM. 600) - A vyAkaraNane "jaina' kRti mAnI eno paricaya dvitIya prakaraNa (pR. 23-24)mAM meM Apyo che. jo enA praNetA vAmana ajaina ja hoya to A "ajaina' kRti gaNAya ane e hisAbe eno ullekha ahIM thavo ghaTe. nyAsa- malavAdIe A nyAsa racyo hato (juo pR. 24) paNa e hajI sudhI to aprApya che. "kAta- (u. vi. saM. 350) - A kevaLa laukika saMskRtinuM ghaNuM prAcIna vyAkaraNa che. ene "kalApaka ane kaumAra paNa kahe che. enI racanA aSTA ne AdhAre nahi paNa anya koI prAcIna vyAkaraNane AdhAre thayelI hoya ema jaNAya che. enA be bhAga paDe che : (1) AkhyAtAnta ane (2) kRdanta. prathama bhAganA kartA tarIke zarvavarmAno ane bIjA bhAganA kartA tarIke kAtyAyanano ullekha karAya che. saM. vyA. 2 270 i. (bhA. 1, pR. 404)mAM enA kartAe kAtatrane mahAbhASya karatAM prAcIna gayuM che. kAta-no thoDoka bhAga madhya eziyAmAMthI maLI Avyo hato. eno dhAtupATha tibeTI bhASAmAM Aje paNa maLe che. kavi dhanapAle zobhanastutinI TIkA (zlo. 4)mAM potAnA nAnA bhAI munIzvara zobhanane aMge nIce mujaba ullekha karyo che : tinnavodvitatatraveDhI" A uparathI eka samaye kAta-no khUba pracAra haze ema phalita thAya che. emAM lagabhaga 1400 sUtro che ane e vizeSataH pracalita prayogone ja sparze che ethI e lokapriya banyuM haze ema lAge che. kAta- upara je vRttio maLe che temAM durgasiMhakRta vRtti sauthI prAcIna gaNAya che. A vRttimAM bhAravikRta kirAtArjunIyamAMthI ane mayUrakRta sUryazatakamAMthI ekeka avataraNa apAyuM che. e uparathI 1. A rUpamAlA vRtti sahita hIrAcaMda nemicaMde muMbaIthI vi. saM. 1952mAM chapAvyuM che. tyAra bAda bihArIlAla kathanerAe I. sa. 1927mAM A vyAkaraNa chapAvyuM che. 2, ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 74)mAM kAtannanA nAmAMtara tarIke kalApano ullekha che. 3. Ane badale jai. sA. saM. i. (pR. 294)mAM zivazarmA ane ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 83)mAM sarvavarmanuM nAma che. 4. DaoN. zAmazAstrIno eka lekha Mythic JournalnA I. sa. 1928nA jAnyuArInA aMkamAM chapAyo che. temAM emaNe kahyuM che ke kAta- I. sa. nI trIjI sadImAM racAyuM hovuM joIe. juo "jai. sa. pra." (va. 7, e. 1-3, pR. 80 Ti.) pa. "purAtattva" (2, 419)mAM chapAyelA lekhamAM jinavijayajIe je nIce mujaba ullekha karyo che temAM kAlApaka ane kAta-ne bhinna gaNyA che - "gUjarAtamAM vyAkaraNa-graMthomAM paheluM sthAna kAlApakane ane bIjuM sthAna kAta-ne maLeluM hatuM. gujarAtamAM racAyelA graMthomAM pramANarUpe jyAM vyAkaraNanAM sUtro maLI Ave che tyAM moTe bhAge A ja be vyAkaraNonAM hoya che." - jai. sA. saM. I. (pR. 295). A lekhamAM vidyAnaMda vyAkaraNano ullekha che paNa ene di. kRti gaNI che to zuM e sAcI vAta che ? 6. juo saM. vyA. I. (bhA 1, pR. 407). For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 P 271 durgasiMha bhAravi mayUrathI pUrvavartI nathI ema phalita thAya che. saM. vyA. i. (bhA. 1, pR. 409) pramANe A durgasiMha e kAzikAnA kartA karatAM prAcIna che. ca. pra. (vastupAla-prabaMdha, pR. 226)mAM durgasiMhakRta vRttino ullekha che. bhAratIya vidyA" (varSa 2, e. 3)mAM zrI, agaracaMda nAhaTAno "nainetara prantho para naina vidvAno TIkAye" nAmano lekha chapAyo che. emAM emaNe kAtannane aMge nava vRttio noMdhI che - (1) daurgasiMhIvRtti - A 3OO0 zlokanI vRttinA kartA pradyumnasUri (vi. saM. 1369) che. (2) durgapadaprabodhavRtti - A kharatara' gacchanA prabodhamUrti (jinaprabodhasUri)nI vi. saM. 1328nI racanA che. (3) bAlAvabodhavRtti- A "aMcala' gacchanA merUtuMgasUrie vi. saM. 1444mAM racI che. (4) kAta-vistAra - AnA kartA vardhamAna che. karNadevopAdhyAya e emanuM nAmAMtara haze ema zrI agaracaMda nAhaTAe kahyuM che. kAta-vistara- AnA kartA kavi vardhamAna che ane enI 'kannaDa' lipimAM lakhAyelI 134 patranI (paMkti pratipatra pa, akSara pratipaMkti 36) hAthapothI maLe che ema ka. tA. jhaM. (pR. 107)mAM ullekha che. pR. 322 pramANe A kavi vardhamAne zrIpAlacarita racyuM che. kAta-vistAra nAma sAcuM che ke kAta-vistara e vAta bAju para rAkhIe to paNa A kRti kAtatranA spaSTIkaraNarUpa haze ema jaNAya che. P 272 (5) kAta-rUpamAlA - AnA kartA di. aividya "bhAvasena che. (6) kAta-rUpamAlAlaghuvRtti - AnA kartA di. sakalakIrti che. (7) kAtannadIpakavRtti - AnA kartA munIzvarasUrinA ziSya harSacandra haze. (8) kAtatrabhUSaNa - A 24000 zloka pUratI kRtinA kartA dharmaghoSa che. (9) vRttitrayanibaMdha - A 7000 zloka jevaDI kRtinA kartA rAjazekharasUri che. [(10) bAlAvabodha- aMcalagacchanA mahendrasUrinA ziSya merUtuMganI A kRti che. sattarabhAsanI 1449mAM racelI TIkAmAM kartAe Ano ullekha karyo che.] 1. A jAtanI TIkAonI saMkSipta noMdha jai. graM. (pR. 304, 305 334 ane 335)mAM apAyelI che. ene lakSyamAM rAkhI meM zobhana-stutinI mArI (saMskRta bhUmikAmAM sucavAyA mujaba vIrasaMvat 2454mAM lakhelI) bhUmikA (pR. 30 31)mAM enI noMdha lIdhI che. ahIM je tarkarahasyadIpikAno ullekha che te bhrAnta che eTale e rada karavo ghaTe. 2. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 83)mAM Ano "vRttivivaraNapaMjikAdurgAdaprabodha" tarIke ullekha che. 3. AnI eka hAthapothI vi. saM. 1453mAM lakhAyelI che. 4. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 84)mAM vardhamAnane rAjA karNadevanA purohita kahyA che ane zuM eo jaina che evo prazna uThAvAyo che. 5. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 84)mAM emanI kRti tarIke rUpamAlAvRttino ullekha che. enI eka hAthapothI vi. saM. 1535mAM lakhAyelI che. 6. A saMkhyA kharI che ? 7. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 84)mAM traNa pUrvavartI TIkAne AdhAre 3100 zloka jevaDI ane padyamAM racAyelI kaumArasArasamuccaya nAmanI je TIkAno ullekha che te to A nathI ? For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 17 : ajaina vyAkaraNanAM jaina vivaraNo : [pra. A. 271-274] 169 ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 83)mAM DukanA putra mahAdeve racelI zabdasiddhivRttino ullekha che. enI tADapatrIya prati vi. saM. 1340mAM lakhAyelI che. vaLI A pRSThamAM upA. vIrasiMhanA ziSya gautame 8000 zloka jevaDI daurmasiMhadIpikA racyAno ullekha che. pR. 84mAM golDaNakRta catuSkavRttino mokSezvara (ajaine ?) kRta 'AkhyAnavRttino, pRthvIcaMdrasUrikRta vRttino ane eka ajJAtakartRka vRttino ullekha che. bUTi.mAM 325 zloka jevaDA kAlApakavizeSavyAkhyAnanI noMdha che. kalApa-vyAkaraNa-saMdhi-garbhita-stava-kalApa vyAkaraNanAM "siddho vasamasnAya:" jevAM saMdhisUtranI P 273 pUrtirUpe A stava 23 padyomAM RSabhadevanA guNotkIrtanarUpe racAyelo che. avacUri-AnA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. bAlazikSA-A gujarAtI bhASA dvArA kAtatra nAmanuM saMskRta vyAkaraNa zikhavavA mATenuM sAdhana che. e sADhAkanA putra kUrasiMhanA putra saMgrAmasiMha vi. saM. 1336mAM karelI racanA che. A saMgrAmasiMha jaina haze ema paM. lAlacandra bha. gAMdhIe "bAlazikSA" nAmanA emanA lekhamAM kahyuM che. e hisAbe Ano ahIM huM vicAra karuM chuM. prAraMbhamAM parabrahmane praNAma karI kartAe A vyAkaraNanA "prakrama" nAmanA ATha vibhAgonAM nAma gaNAvyAM che : (1) saMjJA, (2) saMdhi, (3) svAdi, (4) kAraka, (5) samAsa, (6) anyokti-vijJAna, (7) saMskAra ane (8) tyAdi. sAtamAM prakramamAM lagabhaga 600 gujarAtI zabdo enA saMskRta paryAya sAthe apAyA che. emAMnAM ghaNAMkharAM kriyApada che. A vyAkaraNamAM zRMgAratilakAlaMkAra, kumArasaMbhava, zizupAlavadha vageremAMthI avataraNa apAyAM che. sArasvata vyAkaraNa- sAmAnya rIte AnA kartA tarIke anubhUti-svarUpAcArya (vi. saM. 1300)nuM nAma sUcavAya che, paNa saM. vyA. I. (bhA. 1, pR. 453) pramANe to eo A vyAkaraNanI prakriyAne sarala karanArA che ane sArasvatanA vAstavika kartAnuM nAma to narendrAcArya che. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 433) pramANe paNa anubhUtisvarUpAcArye to koIke racelAM sarasvatI-sUtronI prakriyA racI che. 274 *bhoja-vyAkaraNa (la. vi. saM. 1665)-AnA praNetA pAThaka vinayasAgara che. eo 'vidhi pakSanA kalyANasAgarasUrinA ziSya thAya che. emaNe A padyAtmaka vyAkaraNa kacchanA rAjA nAme bhAramallanA 1, 'AkhyAna' nahi paNa "AkhyAta' joIe. 2. A stava prakAzita che ? 3. Ane laIne ApaNe A vibhAgane akArAdi krama vinAnA prAcIna gujarAtI-saMskRta koza tarIke oLakhAvI zakIe 4. A vyAkaraNa umarasI rAyasInI vidhavA jetabAIe vi. saM. 1975mAM muMbaIthI prakAzita karyuM che. prAraMbhamAM be pAnAM jeTalo saMskRtamAM upodyAta che. 5. saMskRta upodaghAtamAM sUcavAyuM che ke sudharmasvAmIthI 34mI pATe A sUri thayA vi. saM. 1658mAM teo hastinApurI AsapAsa viharatA hatA. For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 putra bhojanI tuSTi mATe enI AjJAthI racyuM che. A vyAkaraNa traNa vibhAgamAM vibhakta che. e vibhAgone anukrame prathama vRtti, dvitIyA vRtti ane tRtIyA vRtti kahI che. emAM anukrame 700 (patra 15-29A), 1078 (patra 29A-67) ane 250 (patra 67-76) padyo che. Ama ekaMdara 2028 padyo che. e paikI ghaNAMkharAM "anuSTrabhumAM che. prathama vRttino prAraMbha lokezane praNAma karIne karAyo che. bIjA padyamAM sarasvatIe saMjJa sUtro racyAM che ema kahyuM che. trIjA padyanI zarUAta "rU 3 % tR samAnA:''thI karAI che. Ama A vyAkaraNa sArasvata vyAkaraNanAM sUtronuM padyAtmaka vivaraNa che. A prathama vRttinA aMtamAM prazastirUpe be padyo che. emAM bhoja rAjA rAjya kare che evo ullekha che. AthI A kRti e rAjAnA rAjya daramyAna racAI che ema phalita thAya che. P 275 dvitIyA vRttinI zarUAta zrIdharane namanapUrvaka karAI che. tyAra bAda dhAtuonA pratyayono adhikAra hAtha dharAyo che. Ama A 'tyAdinI vRtti che. AnA aMtamAM paNa prathama vRttinI peThe prazastirUpe be padyo apAyAM che ane te paNa lagabhaga enA e ja che. tRtIyA vRttinA prAraMbhamAM zaMbhune namaskAra karAyo che ane aMtamAM pahelI be vRttinI jema be padyo prazastirUpe che. tyAra pachI nIce mujabanuM eka vadhArAnuM padya che : "avatAd vo hayagrIvaH kamalAkara IzvaraH / surAsuranarAkAramadhupApItapatkajaH // " A sArasvata vyAkaraNa tarapha jainonI abhiruci sUcave che. AnI vizeSa pratIti to ethI thAya che ke enA upara nIce mujabanI 19 jaina TIkAo maLe che - (1) dIpikA yAne DhaMDhikA - A vRtti "vaTa" gacchanA vinayasundaranA ziSya megharatna vi. saM. 1536mAM racI che. Ane keTalAka DhuMDhikA kahe che. AnuM parimANa lagabhaga 7500 zloka jeTaluM che. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 434)mAM 4500 jeTaluM kahyuM che te samucita nathI. vaLI gacchano "bRhat kharatara" tarIkeno ullekha brAnta che. AnI vi. saM. 1605mAM lakhAyelI hAthapothI maLe che. e "mahimAbhakti bhaMDAramAM che. (2) vRtti - dayAratna vi. saM. 1626nI AsapAsamAM A vRtti racI che. (3) kriyAcandrikA- vi. saM. 1641mAM "kharataram gacchanA guNaratna A racI che. P 276 (4) nyAsa - A ratnaharSa ane hemaratnanA saMyukta parizramanuM phaLa che. (5) rUparatnamAlA - bhAnumerunA ziSya nayasundare 14000 zloka jevaDI A TIkA vi. saM. 1676mAM racI che. 1. sarovaramAM padho jema bhamatA bhamarAonI zreNimAM zobhe che tema aMtabhUta sUtro padyonI zreNimAM zobhe che. juo pR. 76A, zlo. 244. 2. keTalAka prayogo pANininA vyAkaraNane AdhAre apAyA che. juo patra 76 3. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 434) pramANe A dhanaratnanA ziSya che. For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 17 : ajaina vyAkaraNanAM jaina vivaraNo : [pra. A. 274-277] 171 (6) vRtti - 'kharatara' gacchanA hemanaMdana ane ratnaharSanA ziSya sahajakIrtie lakSmIkIrtinI sahAyatAthI vi. saM. 1681mAM A racI che. (7) 'TIkA-candrakIrtisUrie A TIkA vikramanI 17mI sadImAM racI che. sArasvata-dhAtupATha racanArA harSakIrtisUrie Ano prathamAdarza lakhyo che. (8) TIkA - harSakIrtisUrie A racI che. (9) prakriyA-vRtti- vikramanI 17mI sadInA kharataram gacchanA vizAlakIrtinI A racanA che. (10) TIkA - 'tapA' gacchanA upA. bhAnucandra A racI che. (11) TIkA - AnI racanA bhAnucandranA ziSya devacandra padyamAM karI che. (12) Tippanaka- A haribhadranI ziSya kSemendra vi. saM. 1692mAM racyuM che. bhAnucandragaNie 2150 zloka jevaDuM je bhASyavivaraNa racyuM che te A TippanakanI TIkA che ema keTalAka kahe che. (13) paMjikA - AnA kartA dharmadeva che. (14) vRtti - A vRtti chaMdobaddha che. e "aMcala' gacchanA kalyANasAgaranA ziSya vinayasAgare re 277 racI che. (15) siddhAntacandrikA - AnA kartA jJAnatilaka che. (16) siddhAntaratna - AnA kartA jinendra che. (17) nyAyaratnAvalI - A 1300 zloka jevaDI TIkAnA kartA dayAnaMda che. (18) sAradIpikA - yatIze A vRtti 2200 zloka jevaDI racI che. (19) paMcasaMdhiTIkA - AnA kartA somazIla che. siddhAnta-candrikA- A sArasvata vyAkaraNanI ajaina rAmAzrame racelI TIkA che. e TIkA upara nIce mujabanI jaina TIkAo che : (1) TIkA - A ajJAtakartRka che. | (2) Tippana - AnA kartA candrakIrtisUri che ke jemaNe sArasvata vyAkaraNa upara vRtti racI che. (3) vRtti - kharatara gacchanA bhaktivijayanA ziSya sadAnaMdagaNie A vRtti vi. saM. 1798mAM racI che. Ane keTalAka subodhinI kahe che. (4) vRtti - vijayavardhananA ziSya jJAnatilake vikramanI 18mI sadImAM A racI che. 1. A "veMkaTezvara mudraNAlaya" taraphathI chapAI che. [bhImazI mANeke pragaTa karI che.] 2. juo amaravijayajInA ziSya caturavijayajIno lekha "jainetara sAhitya ane jaino." A lekha "jai. dha. pra." (pu. 54, aM. 9)mAM chapAyo che. 3. upA. rAjasIe paMcasaMdhi-bAlAvabodha racyo che. 4. zrI agaracaMda nAhaTAe rAmacandrAzraya evuM nAma darzAvyuM che. For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 (5) subodhinI - 'kharataram gacchanA rUpacandra (rAmavijaye) vikramanI 18mI sadInA aMta bhAgamAM A racI che. P. 278 sArasvata-maMDana (la. vi. saM. 1475) - AnA kartA alaMkAra-maMDana vagerenA racanArA jaina gRhastha maMDana maMtrI che. emaNe A 1500 zloka jevaDI kRti sArasvata vyAkaraNane aMge racI che. enI tADapatrIya prati vi. saM. 1504mAM lakhAyelI che ane e pATaNanA bhaMDAramAM che. dhAtupATha (vi. saM. 1663) - A sArasvata vyAkaraNane aMgeno dhAtupATha che. e 'nAgapurIya tapA' gacchanA harSakIrtisUrie vi. saM. 1663mAM racyo che. enA upara dhAtutaraMgiNI nAmanI svapajJa vRtti che. vIrastava (u. vi. saM. 1780)- A pArthacanTe 11 padyamAM racelo ane sArasvata vyAkaraNanA saMjJA' adhikAranAM sUtronAM padothI aMkita stava che. TIkA - A TIkA pUrNimA gacchanA bhAvaprabhasUrie racI che. A prakAzita che. juo Ti. 1. siddhAntaranikA (la. vi. saM. 1850) - A "nAgapurIya tapA' gacchanA sAgaracandrasUrinA ziSya jinacandra sarasvatI-sUtrone lakSIne raceluM vyAkaraNa che. e jinacandra "kharatara' gacchanA kSamAkalyANane guNasAgara-caritra ane pRthvIcandra-caritranI racanAmAM sahAya karI hatI. sArasvata-vibhramanI avacUrNi--ApaNe pR. 86-87mAM joi gayA tema 21 kArikAnI eka kRtine haima-vibhrama temaja sArasvata-vibhrama paNa kahe che. e kRti upara "kharatara' gacchanA pratibhadragaNinA ziSya cAritrasiMhe kharatara' gacchanA jinamANijyasUrinA paTTadhara jinacandrasUrinA rAjyamAM vi. saM. P 279 162pamAM dhoLakAmAM avacUrNi racI che ane e dvArA vyAkaraNaviSayaka koyaDAono ukela sArasvata vyAkaraNanAM sUtro ApI karyo che. "va' kArathI je keTalIka bAbato samajavAnI che te bAbato ekaMdara 11 kArikarUpe A avacUrNimAM apAI che ane emAMnI be avacUrNikAranI racanA che. vaLI haimavibhramanI guNacandrasUrikata vRttivALI A vRttimAM "jUthana jUthAni' thI zarU thatuM chaThTha padya che te A sArasvatavibhramamAM nathI. koI koI sthaLe pAThAMtara che tene lakSIne A avacUrNi racAI che. ani-kArikA- AnA kartA viSe khabara nathI. ene aMge traNa spaSTIkaraNo maLe che - (1) TIkA - A ajJAtakartRka che. (2) vivaraNa - harSakIrtisUrie vi. saM. 1663mAM A racyuM che. (3) vivaraNa - AnA kartA kSamAmANikya che. A vivaraNanI eka hAthapothIno saMkSipta 1. A stava bhAvaprabhasUrikRta TIkA sahita stotraratnAkara (bhA. 2, patra 618-648)mAM chapAyo che. 2. A kati "jaina jJAna bhaMDAra samAja'' taraphathI vIsanagarathI vi. saM. 1966mAM prakAzita karAI che. vaLI e ya. jai. graM."mAM I. sa. 1930mAM chapAI che. 3. A maLa kati sahita "R. ke. . saM." taraphathI i. sa. 1927mAM prakAzita che. juo pR. 86 4. juo patra 36, 39, 41, 42, 43, 47, 49 ane 50. patra 36mAM vadhArAnI be kArikA, 41mAmAM be, 42mAmAM be (A be padyo avacerikAranI racanA che) ane bIjAM badhAM patra upara ekeka che. For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 17 : ajaina vyAkaraNanAM jaina vivaraNo : pri. A. 277-280] 173 paricaya D 0 G C M (Vol. II, pt. 1, p. 187) mAM apAyo che. tyAM kahyuM che ke anikArikAmAM 111 padyo che. ane e kAta- vyAkaraNane anusaratAM hoya ema jaNAya che. A vivaraNa vinIta akSayacandranA paThanArthe jalaMdharamAM kSamAmANijyagaNie racyuM che ema enA aMtima padyamAM ullekha che. avacUri-anikArikA upara be avacUri che. emAMnI eka muni bhAvarane lakhI che. "avacUri" zabda vicAratAM A baMne avacUrinA kartA jaina ane te paNa zvetAMbara hoya ema lAge che. Ane zrI. agaracaMda nAhaTAe avasUri kahI che. ? bhU-dhAtu- AnA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. bhU-dhAtu-vRtti- A vRtti "kharatara' gacchanA kSamA kalyANa vi. saM. 1828mAM racI che. bhUdhAtu-vRtti-saMgraha - AnA kartA jinalAbhasUri che. (2) koza P 280 'amara-koza- A nAmaliMgAnuzAsananA kartA amarasiMhane ghaNAkharA vidvAno ajaina-bauddha mAne che. ethI huM emanI kRti viSe ahIM vicAra karuM chuM. emanA A kozanuM nAma na sAMbhaLyuM hoya evI saMskRtajJa vyakti bhAgye ja haze. A koza je svarUpe atyAra sudhI maLyo che te jotAM emAM (1) svarAdi, (2) bhUkhyAdi ane (3) sAmAnya ema traNa kAMDa che. prathama kAMDamAM svarga, pAtAla ityAdi dasa varga che; bIjAmAM bhUmi vagere dasa varga che; ane trIjAmAM vizeSyanidhra ityAdi pAMca varga che. kriyAkalApa- vi. saM. 1250 thI 1300nA gALAmAM thaI gayelA di. AzAdhare amarakoza upara TIkA racI che ema anagAradharmAmRta uparanI emanI vRttinI prazasti uparathI jaNAya che. paraMtu hajI sudhI to e TIkA maLI AvI nathI. A TIkAnuM nAma kriyAkalApa che ema keTalAka kahe che, paNa e to A di. paMDitanI anya kRti che. pazaMkhezvara-pArzvanAtha-stuti- A amarakozanA Adya padyanAM cAra caraNanI pUrtirUpe cAra ane prazastinuM eka padya ema pAMca padya kSamA kalyANa sUktaratnAvalImAM glo. 12-16 tarIke racya tarIke racyAM che (juo 1. A paikI Adya ane aMtima e be padyo b c C M (Vol. II, Pt. 1, p.187) 2. A benAM avataraNa mATe juo D 0 G C M (Vol. II, pp. 1, )nAM anukrame pR. 189 ane 191. 3. emanI vividha kationI noMdha mATe juo pR. 258. 4. AnAM vividha prakAzano jovAya che. jemake pAMDuraMga jAdavajI dvArA "nirNayasAgara mudraNAlaya" taraphathI I. sa. 1921mAM prakAzita AThamuM saMskaraNa ane A ja mudraNAlaya taraphathI bhaTToji dIkSitanA putra bhAnuji dIkSite racelI vyAkhyA sudhA yAne rAmAzramI nAmanI vRtti sahitanI mULa kRtinuM I. sa. 1944mAM prakAzita chaThTha saMskaraNa. 5. A stati avacari sahita stotraratnAkara (bhA. 2, patra 88A-898)mAM chapAvAI che. 6. "varNa jJAnayAsinthora TdhInA guNa: | sevyatAmahyo dhIra: ! sare vIkRtIya '' For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 pR. 258). prathama caraNa prathama padyanA prathama caraNarUpe, dvitIya caraNa dvitIya padyanA dvitIya caraNarUpe ema ahIM yojanA karAI che. P 281 (3) chanda "zrutabodha- AnA kartA tarIke keTalAka kAlidAsanuM to keTalAka vararucinuM nAma sUcave che. A 44 padyanI nAnakaDI kRti enA praNetAe potAnI patnIne saMbodhIne AnuM kahevAya che. AmAM emaNe ATha gaNo gaNAvI, AryA vagerenAM lakSaNothI zarUAta karI, kayo akSara guru che ane kayo laghu che e rIte, patinA nirdezapUrvaka samavRttonAM lakSaNo ApyAM che. A zrutabodha upara nIce mujabanI cha jaina TIkAo che : (1) vRtti- AnA kartA nAnaka urphe jImUtAnaMdanA ziSya haMsarAja che. emaNe A vRtti vi. saM. 164pamAM racI che. (2) vRtti- AnA racanAra 'nAgapurIya tapA' gacchanA candrakIrti-sUrinA ziSya harSakIrtisUri che. Ama A vikramanI 17mI sadInI kRti che. (3) vRtti - AnA kartA navimala che. (4) vRtti - A vAcaka meghacandranA ziSyanI racanA che. Ano prAraMbha "zrImatsArasvataM" thI thAya che to zuM A ja vRtti "veMkaTezvara mudraNAlaya" taraphathI chapAI che ? (5) purANI vRtti - AnA kartA kAntivijaya che. (6) TIkA - AnA kartA mANikyamalla che. P. 282 'vRtta-ratnAkara (la. vi. saM. 1000)- AnA kartA zaiva zAstranA jANakAra pabekanA putra kedArabhaTTa che. emano samaya i. sa. 1000nI AsapAsano gaNAya che. emaNe racelI A padyAtmaka kRti zrutabodha karatAM moTI che. e nimnalikhita cha adhyAyamAM vibhakta che : (1) saMjJA, (2) mAtrAvRtta, (3) samavRtta, (4) ardhasamavRtta, (5) viSamavRtta ane (6) prastAra. TIkAo- A vRttaratnAkara upara nIce mujabanI cha jaina TIkAo racAI che : 1. A kRti "zrImatsarasvataM dhAma''thI zarU thatI vRtti temaja saTIka vRttaratnAkara sahita kSemarAja kRSNadAse veMkaTezvara mudraNAlaya" taraphathI vi. saM. 1978mAM prakAzita karI che. zrutabodhanI A vRttimAM vRttaratnAkaramAMthI avataraNo apAyAM che. 2. zuM A jaina che ? 3. juo pro. piTarsananA trIjA hevAlanuM pariziSTa (pR. 225). 4. A "haritoSa samiti" dvArA ane "veMkaTezvara mudraNAlaya" taraphathI chapAyo che. 5. juo A B C R I (Vol. XVII, pp 397-399) mAM chapAyelo zrI. pI. ke. goDeno lekha. For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 17 : ajaina vyAkaraNonAM jaina vivaraNo : pri. A. 280-284] 175 (1) upAdhyAyanirapekSA- A nAmanI vRttinA kartA AsaDa che. A AsaDa te vikramanI teramI sadImAM vidyamAna, kavisabhAzRMgAra'nA birudathI vibhUSita ane meghadUta upara TIkA racanArA AsaDa ja haze ema lAge che. (2) vRtti- "vAdI devasUrinA saMtAnaya jayamaMgalasUrinA ziSya somacandramaNie A vRtti vi. saM. 1329mAM racI che. (3) Tippanaka- "kharatara' gacchanA jinabhadrasUrinA ziSya kSemahaMse A Tippanaka racyuM che. teo vikramanI 15mI sadImAM thaI gayA che. ? (4) bAlAvabodha - (kharatara' gacchanA mesundare A bAlAvabodha racyo che. eo vikramanI soLamI sadInA pUrvArdhamAM vidyamAna hatA. (5) vRtti - A vRtti samayasuMdaragaNie vi. saM. 1694mAM racI che. P 283 (6) vRtti - AnA kartA harSakIrtisUrinA ziSya amarakIrtinA ziSya yazakIrti che. (4) alaMkAra kAvyAdarza (la. vi. saM. 700) - AnI racanA daMDIe karI che. emano samaya i. sa. 600thI 700nA gALAno gaNAya che. keTalAkane mate bhAravi emanA pitAmahanA mitra thAya che. emanA A kAvyAdarzamAM traNa pariccheda che. jeo cAra gaNAve che teo trIjAnA be bhinna bhinna vibhAga pADI tema kare che. emAM lagabhaga 660 padyo che. prathama paricchedamAM kAvyanI vyAkhyA ApI enA gadya, padya ane mizra ema traNa prakAra sucavAyA che. gadyanA AkhyAyikA ane kathA evA be bheda sUcavI e bemAM vAstavika rIte kazo taphAvata nathI ema ahIM kahevAyuM che. sAhityanA saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane mizra ema cAra prakAra darzAvAyA che. vaidarbha ane gauDI e be rIti, dasa guNo, anuprAsa temaja kavi banavA mATenI trividha yogyatA e viSayo paNa prathama paricchedamAM jovAya che. dvitIya paricchedamAM alaMkAranI vyAkhyA ApI pAMtrIsa alaMkAro gaNAvAyA che. tRtIya paricchedamAM yamakanuM vistRta nirUpaNa che. sAthe sAthe jAtajAtanA citrabaMdho, soLa prakAranI 284 prahelikA ane dasa doSo viSe mAhitI apAI che. 1. juo ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 364) 2. bhaTTikAvyanI jayamaMgalA nAmanI TIkAnA kartA tarIke keTalAka A sUrino nirdeza kare che. 3. keTalAkane mate A maMgalasUrinA ziSya thAya che. 4. AnAM vividha prakAzano che. DaoN. esa. ke. Dee H S P (Vol. I, pp. 72-73).mAM AnI noMdha lIdhI che. pa. AnuM kAnaDImAM bhASAMtara thayuM che. 6. saMskRtamAM 'iMDinuM nAma che. For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 TIkA-kAvyAdarza upara vividha vRttio racAyelI che. e paikI tribhuvanacandra urphe vAdisiMhasUrinI TIkA e jaina TIkA che. AnI eka hAthapothI vi. saM. 1778mAM "baMgALI" lipimAM lakhAyelI che. kAvyAlaMkAra (u. vi. saM. 950) - puSpadaMte mahApurANa (saMdhi 1, kaDavaka 9)mAM nirdezelA rudraTe A kRti soLa adhyAyamAM racI che. bhAmahe ane vAmane paNa potAnI kRtinuM nAma kAvyAlaMkAra rAkhyuM che. rudraTano samaya i.sa. 900 karatAM kaMIka vahelo gaNAya che. * alaMkAronA vargIkaraNa mATe saiddhAMtika vyavasthA karanAra tarIke temaja nava rasamAM "preyas nAmano dasamo rasa umeranAra tarIke rudraTanuM nAma mokhare che. emaNe trIjA adhyAyamAM yamaka viSe 58 padyo ApyAM P 285 che. emaNe a. pamAM cakra-baMdha, muraja-baMdha ityAdine sthAna ApyuM che. emanI A kRti upara be jaina TIkA che : (1) vRtti - AnA kartA namisAdhu che. emaNe vi. saM. 1122mAM AvazyakavRtti-caityavaMdanavRtti racI che. eo "pathArApadra' gacchanA zAlibhadrasUrinA ziSya thAya che. emaNe A vRtti vi. saM. 1125mAM racI che. keTalAka ene "Tippana" kahe che. a. 5, zlo. 12-14nI vRttimAM emaNe kahyuM che ke bhaTTa vAsukanA putra zatAnaMda urphe rudraTe A kRti (kAvyAlaMkAra) racI che. e rudraTa sAmavedanA abhyAsI hatA. namisAdhue emanI pUrve kAvyAlaMkAra upara racAyelI vRttino lAbha lIdho che. emaNe potAnI uparyukta vRttimAM keTalAka graMtha ane graMthakAronAM nAma ApyAM che ane keTalAkamAMthI avataraNa ApyAM che, jemake arjunacarita (16-4), ubhaTa (6-33), kAdaMbarI, kirAtArjunIya, chaMdazAstra racanAra jayadeva (1-18), tilakamaMjarI (16-3), daMDI, nAmamAlA, pANinikRta pAtAlavijayamahAkAvya (2-8), piMgala, bRhatkathA (2-12), bharata (12-4; 12-44), bhartuhari, bhAmaha (8-84; 10-2), mAghakAvya (1-20; 8-64), mAlatImAdhava (7-33), mRcchakaTika (8-1), meghadUta, meghAvirudra (1-2; 2-2), ratnAvalI (7-33), vAmana (1-20; 8-10), vikaTanitaMbA (6-47), veNIsaMhAra (7-73), zivabhadra P 286 (4-4), zizupAlavadha, alaMkArazAstra upara pAiyamAM kRti racanAra hari (2-19), ane harSacarita. 1. 'vAdi' e vizeSaNa hoya to A siMhasUri te koNa haze tenI tapAsa karatAM ema jaNAya che ke "kAmadraha' gacchanA upA. je naracaMdra vi. saM. 1324mAM praznazataka racyuM che temanA gurunuM nAma siMhasUri ane pragurunuM nAma udyotanasUri che. juo jai. sA. saM. i.nuM pR. 413. pR. 468mAM to evo ullekha che ke "kA draha' gacchanA udyotanasUrinA ziSya siMhasUrie potAne mATe devamUrti nAmanA upAdhyAye racelA vikramacaritanI eka hAthapothI zIlasuMdara pAse vi. saM. 1482mAM ane bIjI mAhItilaka pAse vi. saM. 1496mAM lakhAvI hatI. 2. A kAvyAlaMkAra namisAdhukRta TIkA sahita "nirNayasAgara mudraNAlaya" taraphathI prasiddha thayelI "kAvyamAlA'mAM i. sa. 1886mAM chapAyelo che. 3. A saMbaMdhamAM juo "purAtattva" (pR. 4, pR. 155)mAM chapAyelo lekha nAme "be mahattvanA graMthonI zodha." 4. dhammovaesamAlAnuM pAiyamAM vi. saM. 1129mAM vivaraNa karanAra zuM A namisAdhu che ? 5. A nAmanA nagarane "tharAda' kahe che. 6. A kAvyamAMthI eka padya ane eka padyano aMza avataraNarUpe namisAdhue ApyAM che. 7. juo mahAmahopAdhyAya pI. vI. kANeno sAhityadarpaNane aMgeno vistRta aMgrejI upoddhAta (pR. 14). For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 17 : ajaina vyAkaraNanAM jaina vivaraNo : [pra. A. 284-287] 177 apabhraMzano paricaya ApatAM namisAdhue kahyuM che ke keTalAka enA (1) upanAgara, (2) AbhIra ane (3) grAmya ema traNa prakAra gaNAve che, paraMtu enA nirasanArthe rudraTe apabhraMza bhASAne aneka prakAravALI kahI che, kemake dezo ghaNA hovAthI enA ghaNA prakAra saMbhave che ane e prakAranAM lakSaNa te te dezanA loko pAsethI jANI zakAya tema che. (2) nibaMdhana-"sapAdalakSa' dezathI nIkaLIne mALavAmAM dhArAmAM rahI vidyA prApta karanAra di. AzAdhare A racyuM che. A AzAdhare sAgAradharmAmRta ane anagAradharmAmRtanI TIkA anukrame vi. saM. 1296 ane 130)mAM racI che. kAvyaprakAza (la. vi. saM. 1110) - AnA kartA mammaTa che. emaNe dasa ullAsamAM 143 kArikAmAM kAvyazAstrane lagatI badhI bAbato samAvI dIdhI che. jaina sAhityamAM ta. sU, vedAMtamAM zArIraka-bhASya ane vyAkaraNamAM mahAbhASya jema vividha vyAkhyA ane nirUpaNanA viSaya banyA che tema A kAvyaprakAzane aMge paNa banavA pAmyuM che. mammaTe kAvyaprakAzanI kArikAo upara vRtti racI che. emaNe anya graMthakAronI kRtiomAMthI ? 287 Azare 620 padyo ApyAM che. emaNe emanA pUrvagAmI abhinavagupta, vAmana, rudraTa, bhAmaha, udbhaTa vagerenI kRtiono upayoga karyo che ane prasaMgavazAt emanAthI bhinna abhiprAya vyakta karyA che. emaNe kAlidAsa jevAnI kRtimAM paNa doSa darzAvyA che. "kali." hemacandrasUrie A kAvyaprakAzano lAbha lIdho che. enI racanA I. sa. 1050thI 1100nA gALAmAM thaI hoya ema lAge che. AnA upara nIce mujabanI cha jaina TIkAo racAI che : (1) "saMketa-"rAja gacchanA sAgaracandra munIndranAM caraNakamaLane viSe bhramara samAna mANijyacandrasUrie kAvyaprakAzanA upara A saMketa nAmanI TIkA racI che. A racanA kyAre thaI e bAbatamAM traNa mata jovAya cheH keTalAka ene vi saM. 1216nI racanA gaNe che to keTalAka vi. saM. 1246nI to keTalAka vi.saM. 1266nI- saMketamAM racanA-samaya "rasa-vatra-grahAdhIza" ema zabdAMka dvArA sUcavAyo che. jeo A mANijyacandrane vastupAlanA samakAlIna gaNe che temane mate vi. saM. 1216nI sAla baMdhabesatI thatI nathI. - mammaTanA kAvyaprakAza uparanI prAcIna TIkAomAMnI eka te A saMketa che. e jaina TIkAomAM sauthI prAcIna che. emAM bhAmaha, udbhaTa, daMDI, vAmana, abhinavagupta, mukula, bhoja vagerenA abhiprAyono 1. AnAM vividha prakAzano jovAya che. temAM keTalAMka mULa kRti pUratAM to keTalAMka TIkA sahita mULa kRtinAM che. AnI noMdha B C G C M (Vol. XII p. 58) mAM che. mULa kRtino gaMgAdharanAtha jhAe karelo aMgrejI anuvAda I. sa. 1918mAM chapAyo che. 2. keTalAka alaTano paNa nirdeza kare che. 3. nATyazAstranI vividha bAbatonI vAta judI che. juo pR. 168. 4. vizvanAthane mate kArikA ane vRtti e baMnenA kartA mammaTa che. juo emanuM sAhityadarpaNa (pari. 6 ane 7). 5. A saMketa TIkA "AnaMdAzrama granthAvalI"mAM granthAMka 89 tarIke I.sa. 1921mAM ane "mahaisura sarakAranI granthamAlA''mAM granthAMka 60 tarIke I. sa. 1922mAM prasiddha thayelI che. For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 P 288 ullekha che. keTaleka sthaLe mANikyacandra potAnA kAvyamAMthI udAharaNa ApyAM che. jayAM saMkSipta vivaraNa joIe tyAM te ane jyAM vistRta joie tyAM te e pramANenI pramANapurassaranI vyavasthAthI A TIkAnuM mahattva vadhe che. sAmya-kAvyaprakAza (uM. 9, zlo. 85)mAM khaga, muraja ane padma e traNa baMdhonuM ekeka udAharaNa apAyuM che. A traNa baMdhonI racanA viSe saMketamAM je nirUpaNa che te a. cU. ane viveka sAthe akSarazaH maLe che to AvuM zuM kAraNa ? (2) TIkA-vikramanI soLamI sadImAM thaI gayelA 'tapA' gacchanA harSakule A racI che. (3) sAradIpikA- "kharataram gacchanA jinamANikyasUrinA ziSya vinayasamudragaNinA ziSya guNaratnamaNie potAnA ziSya ratnavizAlane mATe daseka hajAra zloka jevaDI A TIkA vi. saM. 1610(?)mAM racI che. (4) vRtti-jayAnaMdasUrie 44OO zloka jevaDI A vRtti racI che. (5) TIkA-bhAnucandramaNie A racI che. (6) TIkA-"nyAyAcArya' yazovijayagaNie A TIkA racI che paNa teno thoDoka ja bhAga bIjA ane trIjA ullAsa pUrato hajI sudhI to maLI Avyo che. je bhAga maLyo che temAM yazovijayagaNie vividha mato darzAvI potAno mata paNa darzAvyo che. [DaoN. rudradeva tripAThI saMpAdita A TIkA hindI anu. sAthe yazobhAratI pra. muMbaithI vi. saM. 203ramAM prasiddha thaI che.] abhyAsa-somasaubhAgya kAvya (sa. 10)mAM kahyuM che ke "kRSNa vAgevatA"nA birudathI vibhUSita jayacandrasUrie ghaNA ziSyone kAvyaprakAza, saMmatiprakaraNa vagere graMtho bhaNAvyA hatA. 289 sarasvatIkaMThAbharaNa (la. vi. saM. 1150)- pazRMgAraprakAza racanArA ajaina graMthakAra bhoje urphe bhojadeve A racyuM che. zrI kANenA mate A mahAkAya kRti ochevatte aMze saMgrahAtmaka che. kAvyAdarza, dhvanyAloka vageremAMnAM padyo ahIM gUMthI levAyAM che. kAvyAdarzamAMnAM lagabhaga baso padyono ahIM upayoga karAyo che. A sarasvatIkaMThAbharaNamAM Azare 1500 udAharaNo che ane ethI saMskRta sAhityanA itihAsa mATe e upayogI che. A kRti pAMca paricchedomAM 643 kArikAmAM racAyelI che. rasa ane guNane paNa ahIM 'alaMkAra kahelA che. e A kRtinI eka viziSTatA che. upamA vagereno zabda temaja arthanA alaMkArarUpe nirdeza karanAra tarIke bhoja lagabhaga ekalA ja che. 1, A kAvya te karyuM tenI tapAsa karavI bAkI rahe che. 2. A saMbaMdhamAM meM mArA lekha nAme "alaMkAracUDAmaNi, viveka ane saMketa"mAM carcA karI che. A lekha "A. pra." (pu. 51, aM. 12)mAM chapAvAyo che. 3. juo siddhicandramaNikRta bhAnucandramaNicarita. A siddhicandramaNie kAvyaprakAzakhaMDana racyuM che. 4. A aneka vAra prasiddha thayuM che. 5. AnA prakAza 22-24mAM 251 pAiya avataraNo che to e hisAbe samagra graMthamAM to keTalAMye haze ? For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 17 : ajaina vyAkaraNonAM jaina vivaraNo H [pra. A. 288-291] padaprakAza-sarasvatIkaMThAbharaNa upara pArzvacandranA putra AjaDe padaprakAza nAmanI A TIkA racI che. A TIkAnI puSpikA temaja A TIkAmAMthI keTalAka utkRta bhAgo pattana. sUcI (bhAga 1, pR. 3739)mAM apAyelAM che. candrAloka (la. vi. saM. 1275)- AnA kartA jayadeva che.1 kAvyAsnAya- zuM e uparyukta kRtinI TIkA che ? vidagdhamukhamaMDana (u. vi. saM. 1310) - A dharmadAsa nAmanA bauddhanI kRti che. emAM cAra paricchedo che. emAM prahelikAo (emigmatology) ane citra-kAvyone sthAna apAyuM che. ratnApaNa P 290 ane zASdharapaddhatimAM A kRtino ullekha che. i. sa.nI 13mI sadInI pUrvenI A kRti che. enA upara nIce mujabanI jaina TIkAo che :- (1) avacUrNi - AnA kartA 'kharatara' gacchanA jinaprabhasUri che. emaNe 700 stotro racyAM che. - (2) TIkA - 'kharatara' gacchanA jinasiMhasUrinA ziSya labdhicandranA ziSya zivacandre A TIkA vi. saM. 1669mAM racI che. (3) vRtti - A vinayasundaranA ziSya vinayaratnanI racanA che. eo 17mI sadImAM thaI gayA che. (4) TIkA - A 'kharatara' gacchanA sumatikalazanA ziSya vinayasAgare vi. saM. 1699mAM racI che. (5) TIkA-AnA kartA bhImavijaya che. (6) avasUri-AnA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. (7) TIkA - 179 AnA kartA ku (? ka) kudAcAryanA saMtAnIya (?) che.pa (8) bAlAvabodha-saTTisayagapayaraNa, vAgbhaTAlaMkAra ityAdi vividha kRtio upara bAlAvabodha racanAra upA- merusuMdare 1454 zloka jevaDo A bAlAvabodha racyo che. eo jinacandrasUri (vi. saM. 14871530)nA ziSya thAya che. A bAlAvabodhanI zarUAtamAM pAMca padyo saMskRtamAM che. emAM mULa padyAtmaka kRtinuM P. 291 kaTake kaTake saMskRtamAM vivaraNa apAyuM che ane sAthe sAthe gujarAtImAM enI samajUtI apAI che. (5) gaNita gaNitasAra-AnA kartA zrIdhara che. zuM trizatikAnA kartA zrIdhara (i. sa. 750) te ja A che ? 2. juo pR. 106. 1. juo pR. 106. 3. A kRti aneka sthaLethI chapAI che. 4. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 355)mAM eka ajJAtakartRka TIkAno prAraMbha 'mRtlAninendramapi''thI thAya che evo ullekha che. 5. juo zrI agaracaMda nAhaTAno pR. 168mAM nirdiSTa lekha. 6. Ano namUno SaSTizataka prakaraNanI prastAvanA (pR. 20-22 ane 29)mAM apAyo che. 7. A prakAzita che ? For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18O jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 "vRtti-gaNitasAra upara 'upakeza' gacchanA siddhisUrie vRtti racI che. gaNitatilaka yAne gaNita-pATI (la. vi. saM. 1100)- AnA kartA zrIpati che. emaNe zakasaMvat 961mAM dhIkoTida-karaNa, zakasaMvat 978mAM dhruvamAnasa, I. sa. 1040nI AsapAsamAM "siddhAnta-zekhara ityAdi kRtio racI che eo lIlAvatInA kartA bhAskarAcAryanA purogAmI che. emaNe sarva darzanone saMmata thAya evuM maMgalAcaraNa karI paribhASAo samajAvI che. emaNe pATIgaNitane lagatI P ra92 vividha bAbato udAharaNapUrvaka jAtajAtanA chaMdomAM rajU karI che. jemake pUrNAka temaja apUrNAkanAM saMkalita vagere ATha parikarmo, kalAsavarNa, airAzika vagere bAbato. e mATe emaNe trizatIno puSkaLa upayoga karyo hoya ema lAge che. - vRtti-A vRtti gaNitatilaka upara vibudhacandrasUrinA ziSya ane maMtrarAjarahasya vagerenA kartA siMhatilakasUrie vi. saM. 1330nI AsapAsamAM racI che. emaNe lIlAvatIno temaja trizatIno keTaleka sthaLe ullekha karyo che. emaNe pR. 30mAM lIlAvatInI vRtti jovAnI bhalAmaNa karI che. zuM A vRttinA kartA eo jAte che ke anya koI ? pR. 85mAM emaNe gaNitanI koI kRtimAMthI eka avataraNa ApyuM che. (6) nimittazAstra laghujAtaka (la.vi.saM. 562) AnA kartAzakasaMvat427mAM paMcasiddhAMtikAracanArAvarAhamihira che. vRtti-laghujAtaka upara kharatara' gacchanA bhaktilAbha vi. saM. 1571mAM vikramapuramAM A racI che." jAtaka(karma)paddhati (la. vi. saM. 1100)- AnA kartA zrIpati che. TIkA-jAtakapaddhati upara "aMcala' gacchanA harSaratnanA ziSya sumatiharSe vi. saM. 1673mAM padmAvatIpattanamAM A TIkA racI che. emaNe A arasAmAM bRhasparvamAlA racI che. vizeSamAM emaNe tAjikasAra, karaNatUhala ane horAmakaranda upara ekeka TIkA racI che. 1. juo zrI. agaracaMda nAhaTAno lekha. "jainetara granthoM para jaina TIkAryo" 2. A kRti siMhatilakasUrikRta vRtti sahita "gA. pau. graM."mAM graMthAMka 78 tarIke I.sa. 1937mAM chapAI che. enuM saMpAdana meM karyuM che. enA aMgrejI upoddaghAtamAM meM "gaNitazAstrane aMgeno jainono phALo' e viSaya vistArathI caryo che. 3. A nAma siMhatilakasUrie yojyuM che. ema karavAmAM emaNe potAnA nAmano eka aMza joDyo hoya ema jaNAya che. 4. zrIpatie "khita pATI" ema kahyuM che. e uparathI meM A nAma yojyuM che; bAkI sAmAnya rIte pATIgaNita" evuM nAma hoya. 5. AmAM jainonI be sUrya, be candra ItyAdine lagatI mAnyatAnuM khaMDana karAyuM che. 6. laghujAtaka upara atisAgare bhASAmAM vi. saM. 1605mAM vacanikA racI che ane khuzAlasuMdare vi. saM. 1839mAM Tabbo racyo che. 7. 'upakeza' gacchanA khuzAlasuMdare bAlAvabodha racyo che. For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 17 : ajaina vyAkaraNonAM jaina vivaraNo : [pra. A. 291-294] 181 'tAjikasAra (la. vi. saM. 1580)- AnA kartA haribhaTTa che. emane keTalAka haribhadra paNa kahe ? 193 che. emaNe zakasaMvat 1105no ullekha karyo che. dIkSite emanA marAThI pustaka nAme prAcIna khagoLazAstracyo itihAsa (pR. 490)mAM sUcavyuM che ke A haribhaTTa zaka-saMvat 1445mAM vidyamAna hatA. TIkA- "aMcala' gacchanA sumati harSa vi. saM. 1677mAM viSNudAsanA rAjyamAM A TIkA racI che.' karaNakutUhala (vi. saM. 1240)- A bhAskaranI i. sa. 1184nI racanA che. gaNaka-kumuda-kaumudI- 'aMcala' gacchanA sumatiharSe A nAmanI TIkA vi. saM. 1678mAM hemAdrinA rAjyamAM racI che. emaNe jAtaka-paddhati vagere upara paNa TIkA racI che. jyotirvidAbharaNa (la. vi. saM. 1295)- A kRti kAlidAse vi. saM. 1295nI AsapAsamAM racI che. mahAdevIsAraNI (vi. saM. 1374)- A kRti mahAdeve zakasaMvat 1239mAM racI che. dIpikA ityAdi- mahAdevIsAraNI upara "aMcala' gacchanA bhuvanarAjanA ziSya dhanarAje dIpikA vi. saM. 1692mAM padmAvatIpattanamAM racI che. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 303) pramANe emaNe re 294 TippaNa racyuM che. vaLI tattvasuMdare vivRti ane koIke TIkA racI che. "vivAhapaTala- A harSakIrtisUrinI kRti che ke e nAmanI ajaina kRti upara emanI TIkA che ? bAlAvabodha- 'kharatara' gacchanA somasuMdaranA ziSya amare vivAhapaTala upara A bAlAvabodha racyo che. grahalAghava- A gaNezanI kRti che. TIkA ane TippaNa-prahalAghava upara cAritrasAgaranA praziSya ane kalyANasAgaranA ziSya yazasvatsAgare (jasavaMtasAgare) vi. saM. 1760mAM TIkA racI che ane rAjasome TippaNa racyuM che. A yazasvatvasAgare nimnalikhita kRtio racI che : jainasaptapadAthI (vi. saM. 1757), pramANavAdArtha (vi. saM. 1759), bhAvasaptatikA (vi. saM. 1740) ratnAkarAvatArikAnI paMjikAmAMthI vAdArthanirUpaNa, stavanarata ane syAdvAdamuktAvalI. A uparAMta emaNe vi. saM. 1721mAM vicAraSatrizikA upara avacUri racI che. vizeSamAM emaNe janmakuMDalI upara yazorAjirAja-paddhati racI che ane jAte e vi. saM. 1762mAM lakhI che. 1. A kRti "vaMTezvara mudraNAlaya" taraphathI prakAzita thayelI che. 2. emanI anya kRtio mATe juo pR. 180. 3. ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 304)mAM Ano mahAdevI tarIke ullekha che. 4. uparyukta pustakamAM bhojarAjagaNino ullekha che. 5. vivAhapaTala nAmanI koI ajJAtakartRka jaina kRti hovAno ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 358)mAM ullekha che. 6. A chapAI che. AnuM saMpAdana muni himAMzuvijaye karyuM che. 7. A amadAvAdathI i. sa. 1909mAM prasiddha karAI che. For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 'candrAkI- A 'moDha danakaranI kRti che. vRtti-candrAka upara 'tapA' gacchanA kRpAvijaye A racI che. eo kamalavijayanA ziSya ane upA. meghavijayanA guru thAya che. P 295 2SapaMcAzikA- AnA kartA bhaTTotpala che. TIkA- A "kharatara' gacchanA labdhivijayanA ziSya mahimodayanI racanA che. emaNe vi. saM. 1722mAM arasAmAM jyotiSaratnAkara racyo hato. bhuvanadIpaka- A haribhaTTanI kRti che. bAlAvabodha-bhuvanadIpaka upara "kharataram gacchanA lakSmIvijaya vi. saM. 1767mAM racelo A bAlAvabodha che. camatkAra-cintAmaNi- AnA kartA rAjarSibhaTTa che. bAlAvabodhinI- A uparyukta graMtha uparanI vRtti che. e kharataram gacchanA puNyaharSanA ziSya abhayakuzale racI che. bAlAvabodha- A ajJAtakartRka racanA che. horAmakaranda- A ajJAtakartuka kRti che. TIkA-aMcala' gacchanA sumatiharSa A racI che. emaNe gaNaka-kumuda-kaumudI vagerenI racanA karI che. kevalajJAnahorA- "horA' zabdanA vividha artha karAya che : (1) aDhI ghaDI yAne eka kalAka, (2) eka rAzi ke lagnano aDadho bhAga, (3) janmakuMDaLI ane (4) janmakuMDaLI pramANe bhaviSya bhAkhavAnI vidyA. janmakuMDaLInuM phaLa batAvanAra zAstrane "haurAzAstra' kahe che. e zAstra lagna uparathI zubhAzubha phaLanuM jJAna karAve che. prastuta kRti A zAstrane lagatI haze ema lAge che. enA kartA candrasena che. zakuna vasattarAja-zakuna,zakuna-nirNaya yAne zakunArNava- A zakunane lagatI kRtinA kartA vasaMtarAja che. 1.ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 121)mAM candrArthI-paddhati nAmanI eka ajJAtakaka pAiya kRti ane kartAnA nAma vinAnI enA uparanI TIkAnI noMdha che. 2.ji. 2. ko. (khaMDa 1, pR. 401)mAM haribhaTTanI A nAmanI pAIya kRti ane ilAbhaTTe enA upara racelI TIkAno ullekha che. 3. A nAmanI be jaina kRtio che. juo pR. 124 ane 126. 4. rAmacaMdra zakasaMvat 1522mAM muhUrtacintAmaNi nAmanI kRti racI che ane enA upara 'tapA' gacchanA caturavijaye Tabbo racyo che. pa. matisAre pharIdakoTamAM vi. saM. 1827mAM Tabbo racyo che. 6. A kRti bhAnucandramaNikRta TIkA sahita "veMkaTezvara mudraNAlaya" taraphathI vi. saM. 1963mAM chapAvAI che. For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 17 : ajaina vyAkaraNanAM jaina vivaraNo : [pra. A. 294-297] 183 'vRtti-AnA kartA bhAnucandragaNi che. enuM saMzodhana emanA ziSya siddhicandramaNie karyuM che. P 296 (7) vaidyaka 'aSTAMgahRdaya (uM. vi. saM. 840)- AnA kartA vADmaTa che. emano samaya vahelAmAM vahelo i.sa.nI chaThThI sadI ane moDAmAM moDo i. sa. 800nI AsapAsano manAya che. AyurvedanI paraMparAmAM caraka ane suzruta pachI A vAbhaTanuM sthAna che. e traNene "vRddhatrayI' kahe che. vALyuTa 'sidhu dezanA vatanI hatA ema emaNe pote kahyuM che. emaNe ja aSTAMgasaMgraha racyAnuM keTalAka mAne che. lAbha paMcarakasaMhitA ane suzruta-saMhitA e baMneno saMgraha karyo che kharo, paraMtu prastuta viSayamAM to e carakanA saMpradAyane thoDAka pheraphAra sAthe anusaryA che." TIkA- AnA racanAra di. AzAdhara che. emaNe A TIkAno anagAradharmAmRtanI svopanna vRttinI prazasti (zlo. 19)mAM ullekha karyo che. AzcaryayogamAlA yAne yogaratnamAlA- A 140 padyanI AryAmAM racAyelI kRtinA praNetA nAgArjuna che. eo bhAskaranA ziSya thAya che. emaNe AmAM staMbhana-vidyA vagerenuM temaja keTalAMka viSanuM P 297 varNana karyuM che. A vaidyakano graMtha gaNAya che. vivRti- "zvetAMbara bhikSu guNAkare vi. saM. 1296mAM A vivRti racI che. eno sukhAvabodhA tarIke nirdeza che. yogazata7- A kRti bhinna bhinna chaMdamAM 105 padyomAM "varacie racyAnuM manAya che. emAM 1. A veMkaTezvara mudraNAlaya taraphathI prakAzita che. 2. A grantha "nirNayasAgara mudraNAlaya" dvArA e. ema. kuttee aruNadattanI TIkA sahita i. sa. 1891mAM prasiddha karyo che. 3. eo i. sa.nI pahelI sadImAM kaniSTha rAjAnA vaidya hatA ema keTalAka kahe che. 4. eo moDAmAM moDA i. sa.nA cothA saikAmAM thayA haze ema kahevAya che. 5. "carakAdinA vicArakone" e nAmano mAro lekha "gu. mi. tathA gu. da.nA tA. 18-3-'42nA aMkamAM chapAyo che. 6 juo aitihAsika saMzodhana (pR. 476). 7. A temaja enA uparanI guNAkarasUrikRti vRttinI hAthapothIonA varNana mATe juo D c G C M (Vol. XVII, pt. I, pp. 278-280 & 493). 8. AnI hAthapothI mATe juo pR. 296, Ti. 7. 9. AyurvedanA sArarUpa A mULa kRti padaccheda, zabdArtha, gujarAtI bhASAMtara (anuvAda), spaSTIkaraNa ane auSadhonAM saMskRta nAmonAM gujarAtI nAmonI sUcIrUpa pariziSTa tathA bhUmikA temaja dhavaMtari vagerene lagatAM ATha citro sahita DaoN. rasikalAla jeThAlAla parIkhe yogazataka e nAmathI prakAzita karI che. emAM prakAzanavarSano ullekha nathI. 10. Ane keTalAka vRddhayogazata kahe che. juo D C N C M (Vol. XVI, pt. I, p. 226). 11. kartAnA nAmano ullekha mULa kRtimAM nathI. For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 vAta, pitta ane kaphanA prakopanAM kAraNa ane enAthI udbhavatA rogo, kaMTha, mukha, AMkha ane kAnanA rogonI temaja jAtajAtanA javara vagerenI cikitsA, keTalAka upAyo ane upacAronuM nirUpaNa che. A kRtinuM Adya padya nIce mujaba che : "kRtsnasya tantrasya gRhItadhAmna-zcikitsitAd viprasRtasya dUram / vidagdhavaidyapratipUjitasya kariSyate yogazatasya bandhaH // 1 / / " vRtti- A pUrNasane racI che. keTalAka emane pUrNacandra kahe che. A vRttinA prAraMbhanI temaja aMtanI thoDIka paMkti D 0 G C (Vol. XVI, pt I, p. 227)mAM uddhata karAI che. A sUcIpatranA P 298 pR. 228mAM paNa prAraMbhika bhAga che paNa e bemAM taphAvata che. pR. 227mAM maMgalAcaraNamAM candramauline eTale ke mahAdevane namaskAra karAyo che, jyAre pR. 228mAM vardhamAnane eTale mahAvIrasvAmIne namaskAra karAyo che. AthI prazna udbhave che ke pUrNasena zaiva arthAtu ajaina che ke jaina ?' (8) nItizAstra nItizataka (uM. vi. saM. 9OO)- AnA kartA bhartuhari hovAnuM manAya che. emanA samaya tarIke keTalAka I. sa. 650no nirdeza kare che. bhartuharino kavi tarIkeno ullekha yazastilakacaMpUmAM maLe che. enAthI prAcIna ullekha koI sthaLe che kharo ? bhartuharie nItizataka uparAMta zRMgArazataka ane vairAgyazataka racyA hovAnuM manAya che. A traNa P 299 zatakone zataka-traya kahevAmAM Ave che. nItizatakamAM padyonI saMkhyA bhinna bhinna jovAya che : 103, 104 ane 110. bAkInAM zatako mATe paNa AvI paristhiti jovAya che. nItizataka anya zatakonI peThe kAvyadRSTie paNa mahattvanuM sthAna bhogave che ahIM to meM subhASitanI daSTie enI noMdha lIdhI che. zatakatraya jainomAM khUba priya haze ema lAge che. enA anukaraNarUpe somazataka, dhanada-trizatI, pAnanda-zataka ane zRMgAra-vairAgya-zataka racAyAnuM anumanAya che.' 1. keTalIka vaidyaka kRtio jevI ke mAdhava (la. i. sa. 800)kRta mAdhavanidAna ane lolimbarAjakRta vaidyajIvana upara TabbA racAyA che. A vaidyajIvananA tRtIya vilAsanuM "puomanA'thI zarU thatuM 16muM padya meM "arthanI AgagADI" nAmano mAro je lekha "akhaMDa AnaMda" (varSa 5, aM. 8)mAM chapAyo che temAM avataraNarUpe ApyuM che. 2. A kRti aneka sthaLethI ApaNA dezamAMthI temaja videzamAMthI paNa prasiddha thaI che. emAM zatakatrayAdi subhASita saMgrahanA nAmathI je prakAzana "siM. jai. graM."mAM graMthAMka 23 tarIke i. sa. 1948mAM prasiddha karAyuM che te noMdhapAtra che. emAM nItine aMge zlo. 201-3parane saMdigdha ane zlo. 353-85rane saMkIrNa gaNyA che. enA pachI 84 padyanuM viTavRtta ane 103 padyanuM vijJAnazataka che. A kRtinuM saMpAdana pro. dAmodara dharmAnaMda kosaMbIe karyuM che ane emaNe vistRta upoddaghAta lakhyo che. 3. AnI vi. saM. 1580mAM pratiSThAsomagaNie lakhelI hAthapothI sauthI prAcIna gaNAya che. enA eka patranI pratikRti uparyukta prakAzanamAM apAI che. 4. juo uparyukta prakAzananuM agravacana (pR. 8). For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 17 : ajaina vyAkaraNanAM jaina vivaraNo : pri. A. 297-199] 185 'TIkA (vi. saM. 1535)- A zatakatraya upara 'upakeza' gacchanA siddhasUrinA ziSya dhanasAre vi. saM. 1535mAM jayapuramAM TIkA racI che. e TIkA nItizataka vagere traNa zatako uparanI vividha saMskRta TIkAomAM sauthI prAcIna che. e TIkA vAtacItanI (colloquial) jaina saMskRtamAM che ema pro. dAmodara dharmAnaMda kosaMbInuM kahevuM che." | sarvArthasiddhimaNimAlA- AnA racanAra kharatara begaDa' gacchanA jinasamudrasUri che. e saMskRtamAM haze ema mAnI meM enI ahIM noMdha lIdhI che. rasAdhyAya-A ajaina AcArya nAme kaMkAlayanI kRti che, ethI ene kaMkAlayAdhyAya paNa kahe che. TIkA - acalagacchanA A. merUtuMgasUrie vi. saM. 1443mAM pATaNamAM bhadiga (bhaDiga)nA putra caMpaka rAvalanI abhyarthanAthI saMskRtamAM A TIkA (vArtika) racela che. lekha - A graMtha ane enI TIkAne aMge meM nimnalikhita lekha lakhyo che- "rasAdhyAya kiMvA kaMkAlayAdhyAya ane merUtuMgasUrikRta saMskRta vArtika (vi. saM. 1443)" pija na : 14panI bAkI rahela yAdI] pANinIyayAzraya vinayaratna, kirAtArjunIyavRtti : vinayasuMdara, kirAtArjunadIpikA : dharmavijaya (amadAvAda), kumArasaMbhavavRtti vijayagaNi (amadAvAda), ghaTakharpavRtti zAntisUri jesalamera, raghuvaMzavRttisamayasuMdara amadAvAda, rAkSasakAvyavRtti zAntisUri jesalamera. zizupAlavaghaTIkA cAritravardhana Dekkana, naiSadhIyakAvya TIkA jinarAjasUri, jJAnasUryodayanATaka meghaprabha pATaNa rohiNImRgAMka prakaraNa rAmacandrasUri, vanamAlA nATikA rAmacandrasUri, sughAkalaza rAmacandrasUri, vAdaratnAkara Dikkana-punA), vAdavijaya, siddhAntaratnAkara Dikkana), kaMTakoddhAra (pATaNA), nyAyatattva (jesalamera), liMga-liMgIvicAra (jesalamera), vipravakatramuddhara Dakkana), vapUmatanATakam (pATaNa), sarvajJaparIkSA (jesalamera) syAdvAdakalikA : rAjazekhara (pATaNa), hetubaMDana pAMDitya : sumatisAdhu. AnaMda sAgarajI. 1. AnI muMbaI sarakAranI mAlikInI eka hAthapothI bhAM. prA. saM.maM.mAM che. enuM Adya padya temaja aMtima paMktio D C G C M (Vol. XIII, pt. I, p. 403)mAM udhRta karAyAM che. 2. zatakatrayane aMge be bhASA-TIkA, hindI padyAnuvAda, hindI gadyapadyAnuvAda ane bAlAvabodha racAyAM che ema zrI agaracaMda nAhaTAe emanA pR. 271mAM nirdiSTa lekhamAM kahyuM che. 3. emanA praziSya zAntinAthacaritranI eka hAthapothI vi.saM. 1628mAM lakhI che. 4-5. juo uparyukta prakAzanano upodaghAta (pR. 23). 6. A vaidyaka graMtha merUtuMgasUrikRta TIkA sahita "caukhaMbA graMthamAlA"mAM prakAzita thayelo che. A graMthanuM apara nAma rasAlaya paNa che. 7. A lekha "bhiSam bhAratI" (va. 5, aMka 10)mAM chapAyo che. For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 : graMthakAronI sUcI (a) zvetAMbara ane yApanIya 168 46 25 99 74 ajitaprabhasUri (pau0) 150,155 ajitasena 90 anaMtadevasUri 144 abhayakuzala (kha0) 182 abhayacaMdra 161 abhayadevasUri (caM0) 18 abhayadevasUri 139 amara (kha) 181. amaracaMdra (ta) 43,48,51,106 amaracaMdrasUri (vAva) 41,56,56,75, 87,90, 97,102,146,155 amarasiMha ambaprasAda ambAprasAda asaga (gR?) AgamoddhAraka (10) juo AnaMdasAgarasUri 50,69 AjaDa (5) 179 AnaMdasAgarasUri (tao) 8,48,77,83 juo AgamoddhAraka Aryavaja 14. juo vajayaza ane vajasvAmI AsaDa (gu) 175 14 iMdrabhUti 3 ilAbhaTTa (gR?) 182 uttamarSi 150 udayakIrti (kha)) 166 udayacaMdra udayadharma (bR0 ta7) udayaprabhasUri (nAI) 125,126 udayasAgara 33 udayasiMha 102 udayasaubhAgya 45 uparetI TI.sI. 108 umAsvAti (vAcaka) 8-8,121 RSiputra 124 kanakaprabha 41,43,44,47,54 karNadevopAdhyAya juo vardhamAna kalAprabhasAgarasUri kalyANasAgara (a.0) kalyANasUri kAntivijaya 174 kAntisAgarajI (kha0) 117,118 kApaDiyA motIcaMda gi0 (gR0) kIrticaMdrA kIrtivijaya 161. kumArapAla (nRpa) kumudacaMdra 101 kulamanDanasUri (10) 28-29-31 kuzalasAgara kRpAcaMdrasUri 47 kRpAvijaya (10) 182 kezaravijaya 54 kailAsasAgaragaNi (10) kSamA kalyANa (kha) 159,160,172,173 kSamAmANikya (kha0) 172,173 kSemakIrtisUri (caM.) kSemahaMsa (kha)) 175 kSemahaMsagaNi kSendra 171 khuzAlasuMdara (u0) 180 180 161 22 42 30 91. 1. AthI graMthanA praNetA, saMzodhaka, sahAyaka, saMkalanakAra, lekha lakhanAra, vaktA temaja prastAvanAkAra abhipreta che. * A "yApanIya' sUcaka cihna che. For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 : graMthakAronI sUcI 187 18 83 83 139 8. NNO je che gambhIravijayagaNi 46 | jayadeva juo zvetapaTa 78,81,85,176 gargAcArya 134 jayaMtavijayajI (10) 153 gAMdhIlAlacaMdrabhagavAnadAsa(gR)29,102,149, 150,213 jayamaMgalasUri 90,97,175 guNakIrtisUri (ma0) 154 jayarAja (10) 156 guNacaMdra (kha0) jayazekhara (aM9) guNacaMdragaNi juo devabhadrasUri 83,129 jayazekhara (aM.) guNacaMdragaNi (pUrNa) 108,108,109 jayasiMha (savAI) guNacaMdradUra 48,49,172 jayasiMhasUri guNaratna 75 jayasiMhasUri (ku0) guNaratna (kha)) 170 jayAnaMda(sUri) guNaratnamaNi (kha0) 178 jayAnaMdasUri 41,55,56,57,178 guNaratnasUri 58,58 jasavaMtasAgara juo yazasvasAgara 181 guNavallabha 126 jasavijayagaNi (ta7) guNavijaya 157 juo yazovijayagaNi 137 guNAkara 115 jinacaMdra para jinacaMdra (nA0 tatva) 172 guNAkarasUri 142 71 jinacaMdrasUri guNAkarasUri 183,183 golDaNa 154 169 jinatilakasUri goviMdAcArya jinadattasUri (kha)) 18 gautama 169 jinadattasUri (vA) 131,132,115,129 gautama maharSi 133 jinadAsagaNi 7 caturavijaya (ta) jinadeva 64,67 caturavijayajI (ta) 112,113,171 jinapAlagaNi 133 caMdrakIrti jinaprabodhasUri (kha0) juo prabodhamUrti 168 caMdrakIrtisUri (nA) tI) 69,171,171 jinaprabhasUri (kha0) 84,123,179 candraguptasUri 39 jinabhadra (nA)) 125 caMdratilaka (kha0) jinabhadragaNi (kSamAzramaNa) 3,121. caMdravijaya 105. | jinabhadrasUri (kha)) 71 caMdrasAgarajI (10) 38,39 jinalAbhasUri (kha0) 159,173 caMdrasAgaragaNi (hAla sUri) (10) jinavardhanasUri cAritravardhana (kha0) 154 | jinavijaya (hAla gR0) 31 cAritrasiMha (kha0) 49,172 jinavijayajI 32,71,120,167 jagadeva (gR0) 128 jinasamudrasUri (kha) begaDa) 185 jagadeva 128,129,133,133 jinasAgara 45 jabUvijaya 39,108 jinasAgara (kha0) 156 jayakIrti 156 77 182 88 23. 41 91 82 IR jinasAgarasUri For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 156 91 67 18 44 181 71 125 68 jinasUra 115 jinendra 117 jinezvarasUri (caM0) 12,17,18 jaina kamalaprakAza 107 jaina bhagavAnadAsa (gR0) 138 jaina rameza 111 jJAnatilaka (kha)) 171 jJAnapramodagaNi (kha0) jJAnavimala (kha0) jJAnasAgara 161 jhaverI mohanalAla bha0 (gR0) 123 Thakkara pheru (gR0) 117,118,120,127,148,148 tattvavallabha 161 tattvasuMdara tapAranA tilakaprabhasUri (pau0). 150,155 tribhuvacaMdra (kA))juvAdisiMhasUri ane siMhasUri176 trimalla 106 davijayajI (10) 52,57 dayAnaMda 171 dayAratna 170 dAnavijaya (10) dIpakakartA juo bhadrezvarasUri 19,20 durlabharAja (gR0) 128,146 devacaMdra 144,171 devabhadrasUri juo guNacaMdragaNi 129 devamUrtisUri (devamUrtisUri (kALa) devavimalagaNi (10) devasAgaragaNi (aM0) devAnaMdasUri (caM0) devendra (20) 149,150 devendrasUri 58 devasena 90 dezAI mohanalAla dalIcaMda (gR0) 46,158 daivajJa ziromaNi 125| dozI becaradAsajIva (gR) 18,20,39 dhanacaMdra 40,40 dhanada (gR0) 31,150,151 dhanarAja ane dhanyarAja dhanapAla (gR0) juo 62,63,66,74,120,167 dhanarAja (gR0) dhanada ane dhanyarAja juo 150 dhanarAja (aO) 181 dhanavijaya dhanasAra (10) 185 dhanezvarasUri dhanyarAja (gR0) dhanada ane dhanarAja juo 150 dharmakumAra 155 dharmaghoSa 168 dharmaghoSasUri dharmacaMdra 154 dharmadAsagaNi dharmadeva 171 dharmadhurandharasUri dharmanaMdanagaNi 88 dharmavijayajI () vijayadharmasUri juo 64 dharmazreSThI (gR0) naMdalAla (gR0) 150 naMdasuMdara 40 nandighoSavi. naMdiya 87 naMdiSaNa 85,88 namisAdhu (thA)) 79,89,176,176 nayacaMdrasUri (kR0) *nayanazekhara (aM9) nayavimala 174 nayasuMdara 170 naracaMdra (kAi) (upA)) 126,176 naracaMdra (ma) (.) 45 naracaMdra (ma0) (upA) naracaMdrasUri naracaMdrasUrI narapati (gR0) 151 26 33 176 28 143 50 45 For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 : graMthakAronI sUcI 189 6 114 67 15. 181 179 147 134 narendraprabhasUri 102,103,155 bhaktilAbha 29 narbadAcArya 115 bhaktilAbha (kha0) 180 navAba vidyA bhadrabAhu (bIjA). nAgavarmA bhadrabAhusvAmI nAhaTA agaracaMda (gR9) 113,113,134,139, bhadrazvarasUri dIpakakartA 19,20 168,171,173,180,179,185 bhavyottama muni 150 nemicaMdra (bhaMDArI) (50) 71,92 bhAnucaMdra (0) 171 anyAsakAra pAlyakIrti juo bhAnucaMdragaNi (ta) 66,68,68 (zakaTAMgaja ane zAkaTAyana padmaprabha (caM0) 18) 171,178,182,183 padmaprabhasUri (nA) taU) 124 bhAvacaritra 154 padmasuMdara 67 | bhAradeva 104 pAsundaragaNi 106 | bhAvadasUri (khaM9) 102,104 pAdaliptasUri 123,123 bhAvaprabhasUri (pau.) 172,181 pAThyacaMdrasUri 106 bhAvarane pArzvacaMdrasUri 129 bhImavijaya pArzvacaMdrasUri 172 bhoja pAlyakIrtinyAsakAra, zakaTAMgajaane zAkaTAyanajuo 13,14 bhojasAgara puNyanaMdana maphugalavijayajI (0) 48 puNyavijayajI (ta) 20,21,72,148 maNibhadra 150 puNyasuMdara 53 masDana (maMtrI) (gR9) 31,104,113,172 pUrNacaMdra pUrNasena pUrNasUttamasUri juo184,183 matisAgara 180 matisAra 182 pUrNasena pUrNacaMdra juo 184,184 maMmathasiMha (gR0) mAghasiMha juo 155 pRthvIcaMdrasUri 169 malayagirisUri 13,20,22,108 pratApasiMhadeva 144 malayendu 139 padyumnasUri 168 mallarAja mahIpati 144 prabodhamUrti (kha0) jinaprabodhasUri juo 168 mallavAdI juo mahAtarkika 13,167 prabhAcaMdrasUri (ca0) 3,51 malavAdI 13,13 pramodakuzalagaNi 154 malleiSaNa (nA0) priyaMkaravijayajI (10) mahAtArki malavAdI juo 13 premalAbha (aM0). mahAdeva 169 banArasIdAsa (gR) 126 mahAvIrasvAmi 12 bappabhaTTisUri 89,102 mahimAprabhasUri bAlacaMdra mahimodaya 127 bAhaDa (gR) vADmaTa juo 90 mahimodaya (kha0) buddhisAgarasUri (caM0) 17,18,64,66,83 ' mahIdAsa 106 125 46 22 39 92 182 12 For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 87 32 44 174 132 52 75 17 ravigupta mahendra 143 | yazovijayagaNi (ta7) jUo jasavavijayagaNi mahendrasUri (a.) 168 59,86,97,98,136,178 mahendrasUri (pUrNa0) 72,73,73 yazovijayagaNi 156 mahendrasUri 139 ratnacaMdra mahezvara ratnacaMdra 27,77 mahezvara 67 ratna dhIra 125 mahezvara 67 ratnamaMdiramaNi (10) mAghacaMdradeva 144 ratnavallabha vi. mAghasiMha (mR0) juo manmathasiMha 155 ratnazekhara mANijyasacaMdrasUri (rAva) 177,178 ratnazekharasUri (nA) tao) mANikyamalla ratnasAgara (kha.) mANijyasUri ratnasUri mAnasAgara 127 ( ratnarSi municandra vi. ratnasAgara municandrasUri 157 ratnaharSa 171 munideva (bR0) 50 ratnAkara 107 munideva AcArya 159 ramaNIkavijaya munibhadra 150 ravigupta munizekhara 40 161 munisuMdarasUri (10) 23,50 raviprabhagaNi 102 medhajI rAjavallabha 136 medhaprabhasUri 159 rAjazekhara (haO). meghavijaya (gaNi), 47,88,122,130,131, rAjazekhara juo 126 134,137,137 rAjazekhara 83 megharatna (10) 139,170 rAjazekhara 168 merUtuMga (aM0) 22 rAjazekhara (haO) juo rAjazekhara 126 merUtuMgasUri (nAI) 36 rAja(?jaya)zekhara 88 merUtuMgasUri (aM9) 168 rAjasI 171 merusuMdara (kha0) 92,179 181 merusuMdara rAjasoma 156,175 mokSarati vi. 161 6 rAjahaMsa (kha)) 91 mokSezvara 169 rAmacaMdra 161 motIcaMdra 116 rAmacaMdra yakSavarmA 14,15 rAmacaMdrasUri (pUrNa.) 44,108,109 yatIza 171 rAmavijaya (kha)) juo rUpacaMdra 172 yazakIrti 131 rAmavijayagaNi yazakIrti 175 rUpacaMdra 106 yazasvatsAgara juo jasavantasAgara 181. rUpacaMdra (kha0) juo rAmavijaya 172 yazodevasUri lakSmaNa yazasvigaNi ( 161 | lakSmIkallolagaNi 157 138 45 74 88 59 156 For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 : graMthakAronI sUcI 191 142 182 43 5 14 40 45 74 133 166 lakSmIdhara lakSmIvijaya (kha0) lakSmIsAgarasUri 125 labdhicaMdramaNi 127 lAvaNyazarmA 132 *lIlAzuka vajayaza Aryavaja ane vajasvAmI vajasvAmI vajasena 156 vajasvAmI Aryavaja ane vajayaza 14 vardhamAna vardhamAna 133 vardhamAna karNadevopAdhyAya juo 168 vardhamAnasadUra 9,15,19,20 vardhamAnasUra 64,83 vardhamAnasari vardhamAnasUri vardhamAnasUri I vallabhagaNi (kha)) zrIvallabha juo vallabha vAcaka (kha0) vastupAla (gR0) 98,155 vADmaTa juo bAhaDa 89,90,91,103 vAdisiMhasUri (kAva) tribhuvanacaMdra ane siMhasUri juo 176 vAmana 12,13,18 vikramasiMha 33 vijayadeva 134 vijayadharmasUri (10) dharmavijayajI juo 64 vijayanemisUri (10) 48 vijayapahmasUri 156 vijayarAjendrasUri 76,77 vijayalAvaNyasUri (10) 44,47,53 vijayavimala (10) 12 vijayavimala [vijayasena 157 vijayasenasUri 1571 67 vijayAnaMda vidyAnaMdasUri juo 23 vidyAkara vidyAnaMdasUri juo 22,23 vijayAnaMda vinayacaMdra 102 vinayacaMdrasUri 90,102,102 vinayabhUSaNa 57 vinayaratna 179 vinayavijaya vinayavijayagaNi (tao) 7,31,46,47,71. vinayasAgara (upA) 158,159 vinayasAgara (kha0) 68,159,159,179 vinayasAgara (aMDa) 159,159,169,171 vinayasAgara 159 vinayasAgarasUri vinayasAgarasUri (aM0) vibudhamaMdiragaNi 101 vimala 149 vimalakIrti vimalacaMdra 149 vimalaratna vi. 39 vimalasUri 149 vimalasUri 154 vizAlakIrti (kha) 171 vizAlavijaya (ta) 160 vizrantavidyAdhara vizvazammu vIrabhadra 115,115 vIrasena vAsaribhaTTa 166 *zakaTAMgaja ( zAkaTAyana nyAsakAra ane pAlyakIrti juo 13,15,16,20,54 zAnticaMdra (10) 105 zAha mAvajI dAmajI zivacaMdra (kha) 179 zivalAla paMDita 39 55 13 76 48 59 153 For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 66 14 siddharSi 167 | 129 48 zivArya zIlazekharagaNi zIlAMkasUri zubhacaMdra 161. *zivArya zIlAM kasUri zubhacaMdra 161 zubhavijayagaNi (10) 67,98 zubhazIla 52 zubhazIlagaNi (10) zeTha haragoviMdadAsa trikamacaMda zobhana zyAmAcArya zrIcaMdra zrIcaMdrasUri zrIdharadeva 144 zrIprabhasUri zrIvallabha (kha0) vallabhagaNi juo 67,72 zrIvallabhagaNi (kha)) 66 zvetapaTa jayadeva juo saMvegasuMdara saklakIrti 159 saMgrAmasiMha sonI (gR0) 17,148,163 saMgrAmasiMha sonI (gR0) 29,169 sadAnandagaNi (kha0) 171 "samantabhadra samantabhadra (zrutakevalI) 131,132 samayasundaragaNi (kha0)75,76,88,91,106,175 sarvagupta savadevasUri sarvAnanda salakSa maMtrI (gR0) sahajakIti (kha)) 27,70,171 sAgaracaMdra 20 | sAgaracaMdra 126 sAdhukIrti (kha)) 69 sAdhuratna sAdhusundaragaNi (kha)) 53,54,69 sAraMgamuni 158 siMhatilakasUri : 120,125,180,180 siMhadevagaNi 90,91 siMhasUri (kAva) tribhuvanacaMdra ane vAdisiMhasUri juo 176 siddhanaMdi 144 siddhasenagaNi siddhasena divAkara 10,10,18,49,85 siddhicaMdragaNi (tao) 32,68,74, (saMzodhaka). 158,158,178,183 siddhisUri (u0) 180 sudharmasvAmI sudhAkalaza (haO) 64,75,112 sumatigaNi 67 sumati harSa (aM0) 180,181,182 sulhaNa suSeNa somacaMdra (10) 156 somacaMdragaNi (bR0) 175 somacandrasUri somaprabhasUri somaprabhasUri (bU0) 153,154 somaprabhAcArya 144 somazIla [171 somasuMdara (upADa) 158 somasUri 161 somodayagaNi (ta) saubhAgyasAgara 43,45 haMsadeva haMsarAja 144 79 78 158 144 146 31 16 15 133 15 91 146 For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 77 45 131. pariziSTa 1 : graMthakAronI sUcI haMsarAja hari hari haripheNa juo 156 haribhadra haribhadrasUri juo 42,45 haribhadrasUri 7,7,13,123) harivaMza (kavi) hariSaNa hari juo 156 harSakIrtisUri (nAta) 69,127,127, 143,153,154,171,172,172, 174,181 harSakula harSakula harSakula (10) 178 harSakulagaNi harSakulagaNi harSacaMdra harSavardhana harSavijaya hastaruci (10) 31 156 hIrAlAla va. haMsarAja (z07 132 hIrAlAla haMsarAja (gR0) 158,158 hRdayasaubhAgya hemacaMdra (mala0). 3,8,75 (?) hemacaMdra (pUrNa0) 92,95,96 hemacaMdra AcArya (pUrNa0) hemacaMdrasUri (pUrNa)) juo 51,53,54 hemacaMdra 133 hemacaMdrasUri (pUrNa0) 5,7,13,13,17, 18,35,35,36,39,40,42,44,44,51,52,54, 55.57.63.64.65.67,71,73,73,75,79,80, 82,83,85,92,93,94,96,111,152,177 hemacaMdrAcArya juo 36 hemacaMdra(pUrNa0) hematilaka 125 hemaprabha 150 hemaprasUri 126 hemaratna 170 hemavijayagaNi (10) 157,158 hemahaMsagaNi 42,57,57 hemahaMsagaNi hemahaMsagaNi 126 143 143 116,153 57 himAMzuvijayajI (taU) na hIravijayasUri (10) hIrasUri 138 [138] For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 81 16 61 152 16 (A) digambara akalaMka juo rAjavArtikakAra 11,62,135 | caMdrasena 182 akalaMka 33 cArakIrti 12 akalaMkadeva 72 cArukIrti ajitasena citrakumArasena 142 ajisena 105 jayakIrti 78,78,80,81,83 anantakIrti 25 javerI bhogIlAla amaratalAla 152 anantapAla (gR0) 120 jinesana (pahelA) 8,62,120 abhayacaMdra 13,16 jinasena (bIjA) 62,128 abhayanazvi 8,10,11, jinendrabuddhi juo digvastra, deva, devanaMdi, amara 76,76. devanaMdina, pAdapUjaya ane pUjyapAda 8 amarakIrti(travidya) 62,76,76 jaina mohanalAla amarakIrti joidu yogIndu damasAgara (muni) juo 81. amitagati (pahelA) 152 dapAla (muni) amitagati (bIjA) 152 dazarathaguru 140 amRtanaMdi 105 digvastra jinendrabuddhi, pAdapUjya ane pUjayapAda juo914 amRtanaMdi deva 140 8 amRtAnaMdayogI 105 devanaMdi 8,12,20 amoghavarSa devanaMdina devendrakIrti asaga 23,25 82 dvivedI ema. ema. Amana 120 dhanaMjaya (gR0) 61,62,72,73 AzAdhara () 9,24,25,62,142,173,177,183 idranaMdi dhanaMjaya 61 151 120 ugrAditya dhanapAla (gR0) 140,142 dharasena upAdhe e. ena 26 dharmacaMdra ekasaMdhi bhaTTAraka 117 nemicaMdra 25 kalyANakIrti nemicaMdra 121 kuMdakuMdAcArya 24 nemicaMdra 135 kuMdakuMdAcArya nemicaMdra, jaina 135 kumArasena 142 nemicaMdra zAstrI 139 kevaLakIrti 138 nemidAsa 151 guNavaMdi 10,10,11 neminAtha 163 guNanaMdi 11 pAsuMdara guNabhadra 120,121 pAtrakezarIsvAmI 140 gummaTadeva muni pAdapUjya jinendrabuddhi, digvastra, deva, caMdrakIrti 25 devanaMdi, devanaMdinuM ane pUjyapAda juo 181 caMdra pArjacaMdra 112,112 149 8 9 62 151 67 140 For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 176 33 87,92,103,104 92,120 15,25,107 90 9,61,120,121 25 14 142 10. 151 24 2425 151 23 10 74 120 81 pariziSTa 1 : graMthakAronI sUcI pArzvadeva * 112 vasunaMdi puSpadaMta vAglaTa pUjayapAdajinendrabuddhi, digvastradeva,devanaMdi,devanaMdi-ane vAdirAja (paMDita) pUjayapAdajuo 80,78,62,10,7,8,81,140,165 vAdirAjasUri pUjyapAda 142 vijayavartI pUjyapAda 140 vIrasena pUjyapAda 141. vRSabhanAtha pUrNasena 142 zarmA naMdalAla prabhAcaMdra zAstrI vardhamAna pArzvanAtha prabhAcaMdra zivakoTi prabhAcaMdra 11,11,15,15,61,151 prabhAcaMdra zubhacaMdra, 25 premI nAthurAma8,10,12,22,82,152,162,162 zubhacaMdrasUri baMsIdhara vaMzIdhara juo 11 zubhacaMdrasUri banArasIdAsa 153 zrIcaMdra brahmadeva 25 zrIdatta bhaNasALI dayALajI gaMgAdhara 152 zrIdharasena bhavazarmA 25 zrIdharAcArya bhAvasena (saividya) 16,168 zrIpAlyakIrtiza bhUtabali 10 zrutakIrti (Arya) malleiSaNa zratamuni (abhinava) malleiSaNa 151. zratamuni mahAkSapaka 75 zrutasAgara mahAcaMdra 11 sakalakIrti mahAvIrAcArya 118,118 sakalakIrti mahendrakumAra 11,15 sakalakIrti mahendrakumAra 61,62 sakalabhUSaNa (sahAyaka) meghanAda 140 samatabhadra yakSavarmA 14,15 samantabhadra thallAcArya 120 samaMtabhadra yazobhadra yogIndu joi6 juo samayabhUSaNa ratnanandi siMhanAda siddhasena ratnabhUSaNa rAjakumAra somadeva rAjavArtikakAra akalaMka juo somadeva(sUri) rAmakIrti somadeva(sUri) vaMzIdhara baMzIdhara juo 9 somasena vardhamAna 168 svayambha vallabha 119 | svayambhaveza 24. 10,11,11. 151 161 23,24,25,24 24,25 168 134 25 9,10 140 135 151 140 140 6,61,151,161 10,12 10 162 161 79,85 81 For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 82,90 92 82,86,87 174 184,185 145 146 112 92 181 (i) ajenA agatya 163 | kAsava anubhUti svarUpacAryA 192,192 kumArasvAmI abulaphajhala 68. karNAmAcariara ema. abhinavagupta 80,94,95,177 kaSNuzarmA amarasiMha '60,74,173 kedAra arisiMha kedArabhaTTa kosambI dAmodAra dharmAnaMda aruNadatta kohala alaTa kauDinya azvaghoSa kauzika azvatara kauki ADatiyA ratilAla devacaMda kSarasvAmI Athavale rAmacaMdra kSemazarmA AnaMdavardhana dhvanikAra juo kSemendra 241484 Olzza (Opetran Gustav) 16 khare nArAyaNa morezvara AryabhaTa (pahelo) 192 gaNeza Szil(Itsing) 166 gaNeza gAryu utpala 80 giradharAnaMda udbhaTa 176,177 goDe pI. ke. kaMsArA nArAyaNa gopAla kiva gauDavazatilaka kapila ghATage e. ema. kambala. kalyANamalla caMdragomi caMdraTa kilhaNa, caraka kazeLIkara vAsudevarAva janArdana cAlkaya viSNugupta juo kAkala (kAyastha) 41,555 ceTarajI kSitizacaMdra kANe pI. vI. 96,96,176,178 janAzraya kAtyAyana (bauddha) jayadeva kAtyAyana (bauddha) 167 jayAditya kAmandaka 162 jalpaNa kArtikasvAmI 128 jalDaNadeva kAlidAsa 53,174,177 jahAMgIra (bAdazAha) kAlidAsa 181. jinendrabuddhi (bauddha) kAzyapa 82,85 | jInsa jeImsa (Jeans James) idra - 5 138 caMdra 140,174 80 143 126 16 20,34 144 183 162 66 37 37 80 106,179 166 154 68 8,166 For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 : graMthakAronI sUcI 197 91. 128 82 61 119 112 39 68 jekaba (Lacob) karnala nArada 122 jhA gaMgAdharanAtha 177 nArada jhecAriA (Zachariae) 73 nArAyANa. 80 De. esa. ke. 90,95,98,175 pataMjali bhASyakAra juo 5,166 taSThinuM bhANakAra parIkha rasikalAla cho. 92,95 tripAThI rudeva 178 parIkha rasikalAla jeThAlAla 183 tripAThI zaMbhunAtha pavolini(Parolini) 150,154 trivikrama pANini juo dAkSIputra ane zAlAturIya trivikrama 10,16,20,36,165,165,170,176,166 darDinuM 175 pAlakApya 146 daDI 95,103,106,175,176,177 pAvulUri mallana datta bibhUtibhUSaNa 120 piMgala juo muni 78,80-80,82 dAkSIputra juo pANini ane zAlAturIya ane 165 85,86,88,176 dAmodara goviMdAcArya 132 piTarsana (Peterson) 23,97,148,174 digambara pizala Ara.(Pischel R.) dinakara dIkSita 182 putrAgacaMdra durga juo durgasiMha puruSottama durgadeva 138 puruSottamadeva durgasiMha juo durga 18,167,168 puse epha. ela.(Puse E L.) 154 durgAcArya pRthudakasvAmI 119 101 pratApa 112 devala 124 pravarasena 84 dramila 53 phargyusana jeimsa(Fergusson James) 116 dvivedI maNilAla nabhubhAI 163 barnela e. sI.(Bernel A.C.). dhanaMjaya 94,110,110 bANa 14 dhanika 110 bRhaspati dhanvantari belvalakara zrIpAda kRSNa 54,166 dharmadAsa (bauddha) bopadeva 13,59 dharmottara 13 brahmagupta 119,119 dhruva AnandazaMkara bApubhAI 92,92,96,97 brahmA dhruva ke haO. blamphIlDa (Bloomfield) dhvanikAra juo Anandavardhana 96,96 vhIlara Buhler 72,97 narapati 130 vhoTaliMga (Botling) narendrAcArya 169 bhaTTAcarajI viSNupAda nAgara murAri lAle | bhaTTAcArya vidhuzekhara 150 nAgavarma(rmA) bhaTToji dIkSita 47,55 nAgavarma (rmA) bhaTTotpala 182 nAgArjuna 142,183 | bharUlI 138 devadhA 179 29 165 96 For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 meTha 176 37 144 74 2,5,71,82 119 110 74 123 117 112 130 182 14 61,94,95 bharata 80,82,83,85,94,95,111,176 | mukulabhaTTa bharatamallika 110 muni piMgala juo bharaha (vasaha) 80 bhartuhari 20,34,166 medhAvindra bhartuhari 151,153,184 modI madhusUdana bhartuhari 176 morezvara bhAguri 74 yAdava bhAnuji dIkSita 173 mAska bhAmuha 196,106,176,177 ragAcArya ema. bhAyANI harivallabha cuM. 36,157 rAnAtha bhAravi 167,168 rabhasa bhASyakAra pataMjali juo 50 ramA timizra bhAsa rAisa (Rice) bhAsarvajJa 28 rAghavanuM vI. bhAskara 181 rAjamRgAMka bhAskarAcArya 180 rAjarSibhaTTa bhoja 20,93,177,178 rAjazekhara bhojadeva 178 rAjazekhara makhe. 74. rATa marAja 142 rAmacaMdra (bauddha) maMgala 95 rAmacaMdra maMguvibhu 142 rAmacaMdrAzraya marDabdha juo mADavyA rAmAzrama mammaTa 81,93,95,96,177 rudra (deva) mayUra 167,168 rudraTa zatAnaMda juo mayUrapAda 143 lallA mallinAtha 163 lolimbarAja mahAdeva 181 varadarAja mahAmizra 166 vararuci mahezvara _68 1 vararuci mahezvara 122 vararuci mAdha vararuci mANDavya maDabdha juo 81,82 varAha mADavA 128 varAha mAdhava 144 varAhamihira mAdhava 184 vasaMtarAja mImAMsaka yudhiSThira 6,13 | vasaMtarAja mukula 96,177 ) vasaMtarAja 182 171 171 80 138 89,176,177 128 184 119 36. 142 53 174 183 128 138 80,124,128,180 33 130 182 For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 : graMthakAronI sUcI 199 142 102 150 66 169 vasiSTha 82 | zAstrI harizaMkara 99 vAbhaTa zAstrI hariprasAda vAbhaTa 183 zAha umAkAMta premAnaMda 116 vAcaspati '66,74 | zivabhadra 176 vAcaspati 148 | zivazarmA zarvavarmA ane sarvavarmanuM juo 167 vAtsyAyane 115 zItA (kavayitrI) 104 vAmana 8,20,166. zukra yatIndra vAmana 176,95,103,176,176. (842 3412 (Schmit R.) 152 vAmana 166 zrIdhara 119,169,180 vAsuki zrIdhara vikaTanitambA 176 zrIpati 125,180 vidyAnAtha 96 zrIharSa 86 128 farufirit (Winrernitz) samudra 150 virahAMka 169 87 sarasvatI sarvavarmana juo zarvavarmA ane zivavarmA 167,167 vizvanAtha 95,96,177 (viSNugupta cAlkaya) vRddhatrayI juo sADekara vI. jI. 183 143 sAMDesarA bho. ja. 28,92,155 velaNakara hari dAmodara 54,62,76,80, sAyaNAcArya 81,84,86,87 siMga bhUpAla 112 vorA pI. Ara sikadara je. sI. 144 vorA pradyumna 96 sulhaNa 78,80 vaidya pI. ela. 39,61,62 suzruta 183 vyADi 65,66,74 seyane vyAsa 14 saitava 80,80,85 zakra 112 somezvara 155 zakrAcArya 150,161,165 skanda 166 zatAnanda rudraTa juo smitha jI. epha. harbarTa (Smith G.EHertbert) 148 zarmA pUrNacaMdra hari 176 zarmA bhImasena - 19 haribala 163 zarvavarmA zivazarmA ane sarvavarmanuM juo 167 | haribhaTTa 181.182 zAIphanara (Schiefner). 150 haribhadra zAkaTAyana 5,13,16 harizcaMdra bhaTTAraka zAkalya harTala (Heret) 152 zAmazAstrI 167 harSaTa 78,78,80 zAlAturIya dAkSIputra ane pANini juo 20,165 halAyudha bhaTTa 79,79 zAstrI girajAzaMkara mayAzaMkara 42,48 hAvela . bI. (Havell E. B) 116 zAstrI jagannAtha 67 | huggA 74 zAstrI durgAzaMkara kevaLarAma 145 | hyuenasaMga (Hien Tsang) che 165 99 80 176 143 181 5 For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 57 | pariziSTa 2 : graMtho ane lekhonI sUcI (a) zvetAmbara ane cApanIya akabarasAhizruSAra darpaNa 106 | anusadhAna aceSTAvidyA 134 | anekazAstra sArasamuccaya askuraNavicAra 134 | anekAMtajaya patAkA aMjanA pavanaMjayanATakam 111. anekArtha karavAkara kaumudI ajitazAMti chaMdovivaraNa 88 juo kauravAkarakaumudI ajiyasaMtithaya 85,88 anekArthadhvanimaMjarI -TIkA 127 anekArthanAmamAlA (vinaya0) -vRtti 84 | | anekArthanAmamAlA (ma.) juo anekArthasaMgraha74 ajiyasaMtithaya (ajitazAMtistava) ane enAM anukaraNo 84 | anekArtharatnakoza 74 accalamatanirAkaraNa vAsoDannikAdi anekArtharatnamaMjUSA 75,76 prakaraNa juo anekArthasaMgraha-juoanekArthanAmamAlA aDhArahajArI tattvaprakAzikA ane (haima.) 51,72,73,73 (haima) bRhavRtti juo 41,42 -avacUri aNuogadAra 123 -TIkA -caNi anekArthasAhityasaMgraha 153 -TIkA | anayayogavyavacchedadvAaizikA anardharAva anyoktimuktAmahodadhi 157 -TippaNa anyoktimuktAvalI ani-kArikA apavarganAmamAlA (ajJAta) -avacUri vivaraNa juo 173 apavarganAmamAlA (jinacaMdrIya) -avasUri apavarganAmamAlA (jinabhadrIya) -avacUri apazabdakhaNDana -TIkA abhayakumAraracita -vivaraNa (kSamA0) avacUri abhidhAnaciMtAmaNi 5,55,64, juo 172,172,172 66,67,68,71,72,73,73,148 -vivaraNa (harSa0) 172 -avasUri ani-svarAnta-kArikA 12 | -TIkA (kuzala0) -avacUri (svopalsa) 12 |-TIkA (bhAnu0) * A cihna mAro lekha sUcave che. * A cihna A kRti maulika nahi paNa vivaraNarUpa che ema sUcave che. 14 19 157 172 172 172, 66 For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 : graMtho ane lekhone 201 1 O) 66 16 67 57 15 -TIkA (zrIvallabha: xalaMkArazAstra saMbaMdhI jaina kRtio 89 -TIkA (sAdhu) -alaMkAra saMgraha juo kAvyAlaMkAra, -pratIkAvalI kAvyAlaMkArasaMgraha ane kAvyAlaMkAra-bIjaka 66 sArasaMkalanA alaMkArasAra juo 102,104 -bIjaka alpaparicitasaiddhAttika zabdakoSa 77 -bIjaka avyavaikAkSaranAmamAlA 75 -vivRtti (svopajJa) tattvAbhidhAyinI juo 147 azvAdiguNa 18,51,54,63,64,66,67,72,72,148 aSTalakSArthI artharatnAvalI juo abhidhAnaciMtAmaNikoza 67,71,75,76 aSTAdhyAyatRtIyapa(pA)davRtti abhidhAnaratnamAlA AurapaccakhANa abhidhAnarAjendra 76,77 -avasUri abhidhAnasaMgraha 54,64,67,71,73 AgamonuM digdarzana AkhyAna(ta)vRtti 169 amarakoza 60 AcAryazrIalayagiri ane temanuM zabdAnuzAsana 20 amaraTIkAsarvasva AcArya zrI vijayavallabhasUri smAraka amoghavRtti (yA) 14,14,21,35,42 graMtha 149 - nyAsa (yA)) 15,15 Atma(pra) bodha 160 ayogavyavacchedrAtiMzikA 19,19 AtmAnaMda zatAbdi(bdI) xarthanI AgagADI 184 smAraka graMtha 112 artharatnAvalI aSTalakSArthI juo Adidevastava ardhacUDAmaNiyAra 128,129 *AnaMdabodhinI 13,38,41,43 ahaMnnamaskArastotra 46 Anandalekha alaMkAracaMdrikA 106 AyajJAnatilaka 136 * alaMkAracUDAmaNi 83,92,92,93,94,96,97,178 -TIkA 136 -TippaNa AyatattvarAjavallabha 136 -vRtti Ayaprazna 136 xalaMkAracUDAmaNi, viveka ane saMketa 178 AyasadbhAva 136 alaMkAracUrNi 106. 136 *alaMkAratilaka 103,104 AyAra 110,157 alaMkAradappaNa 106 Ayurvedamahodadhi 144 alaMkAraprabodha 56,98,102 | Aratmasiddhi vyavahAracaryA juo 57,125,125 alaMkAramaDana 32,104,113,172 ArAdhanA (vAva) 15 alaMkAramahodadhi 102,103,104,155 | ArAmaNA (vAva) 15,157,151 -vRtti (svopalsa) 102,103 | AryAgAthA 159 1. "yAva'thI "yApanIya' samajavuM. - 75 109 46 For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 175 27 183 18 AryAsaMkhyAuddiSTa naSTavartana vicAra *upAdhyAyanirapekSA Avazyaka juo Avasmaya 14 uvaesamAlA 125 -vRtti juo caityavaMdanavRtti uvasaggaharathotta Avasmaya Avazyaka juo 176 -TIkA 127 -cUNi 7,8 usabhapaMcAsiyA 63 -TIkA (hari0) 7,7 ustaralAva yaMtra saMbaMdhI eka mahattvapUrNa jaina graMtha -nirjajutti 134,139 ustaralAyaMtra 139 -niSkuttinI TIkA -TIkA -vRtti 139 AzcaryayogamAlA Rtu prAza vyAkaraNa prakriyA zabdArNava ane siddhazabdAvarNava juo -vivRtti (vRtti) sukhAvabodhA juo 183 RSabhadevacaritra 103 -vRtti (vivRtti) RSabhazataka 157 iMdudUta 46 RSiputranI kRti 124 iMdra-vyAkaraNa juo aindra-vyAkaraNa ane ekAkSarakoza 64,75,76 jainendra-vyAkaraNa ekAkSaranAmakoSasaMgraha uktiratnAkara 53,69 ekAkSaranAmamAlA (ajJAta) uNAdi (buddhi0) ekAkSaranAmamAlA (ama20) uNAdi (hema0) 18,40 ekAkSaranAmamAlA (vizva0) uNAdigaNasUtra (hema0) juo uNAdisUtra ekAkSaranAmamAlA (sudhA0) ekAane uNAdisUtrapATha 36,51 kSaraniTu ane nAmamAlA juo -TIkA (svopalsa) 36,51 . ekAkSaranivaTuM 72,75 uNAdinAmamAlA 51 | ekAkSaranivaTu ekAkSaranAmamAlA uNAdisUtra (malaya0) (sudhA0) ane nAmamAlA juo uNAdisUtra (haMma0) juo uNAdigaNasUtra ekAdidazaparyanta zabdasAdhanikA ane uNAdisUtrapATha 43,51,54 aindravyAkaraNa iMdra-vyAkaraNa ane uNAdisUtrapATha uNAdisUtra ane jainendravyAkaraNa juo uNAdisUtra juo 51. | auktika (ajJAta) udayadIpikA 137 | auktika (kula0) upadezataraMgiNI | auktika (jina)) upadezaprAsAda 160 auktika(soma0) *upadezamAlAkarNikA 125 auSadhinAmamAlA upadezaratnAkara 50 * kakSApaTTa upasargamaSThana 31,32,104 | kakSApaTavRtti juo bRhavruttiviSamapadavyAkhyA 43 *upasargavRtti 74 | kathAkoza zakunaratnAvalI juo 21 44 133 For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kampa 21 12 pariziSTa 2 : graMtho ane lekhonI sUcI 203 kathAmahodadhi 156. kalpasUtra 114 kathAratnAkara 157 kalpAntarvAcya 57 kandarpacUDAmaNi 115 kalyANamaMdirastotra -TIkA -cUrNi 123 | kavikalpadruma (harSa) TIkA kavikalpadruma (ajJAta) -bhAsa 116 -avacUri -kamalavijayarAsa 157 kavikalpadrumaskaMdha kammasthaya kavitAmadaparihAra 105 -TippaNa 125 -vRtti (svopajJa) zuM A ja kavimadakaraNakutUhala - TIkA juo gaNaka-ka parihAra che? 105 kumudakaumudI 180 kavidappaNa - 85 karaNazekhara 139 kavidarpaNa 79,80 karaNazeSa 139 kavimadaparihAra zuM A ja kavitAmadakarNAlaMkAramaMjarI 106 parihAravRtti che? 105 kapUraprakara subhASitakoSa ane sUktAvalI juo | * kavizikSA (amara0) 56,90,97,98 -avacUri TIkA (jina9) juo 154,156 kavizikSA (jaya0) 90,97 -TIkA (ajJAta) 156 | kavizikSA (deva) 90 -TIkA (jaya0) 156 kavizikSA (bappa0) 89,90,102,89 -TIkA (jinaavacUri juo 156 | kavizikSA (vinaya0) 89,90,102,102,90 -avacUri (yazo)) kastUrIprakara 154,157,158 -avacUri (harSa0) 157| -vRtti (svIpajJa) 158 -bAlAvabodha 156 | kasturIprakaraNa (saMvega0) -stabaka 156 | kastUrIprakaraNa (soma0) 158 karmagraMtha (devendra)-avasUri 57 | kAkata 147 kalAkalApa 56,146 | kAkalanI kRti TuDhikAdIpikA, madhyamakalApavyAkaraNa sandhigarbhitastava 169 | vRtti ane laghuvRtti juo -avacari 169 | kAkulthakeli 102 kalikAlasarvajJa hemacaMdrasUri eTale? 35 | kAtaMtra *kalpapallavazeSa kalpalatAviveka, pallavazeSa, -vRtti (ajJAta) 169 viveka ane zeSa juo 97,99,100,101 | -vRtti (ajJAta) 169 kalpalatA 97,97| -vRtti (ajJAta) 169 * kalpalatA viveka kalpapallavazeSa, pallavazeSa, kAtaMtradIpakavRtti 168 viveka ane zeSa juo 97 | kAtaMtrabhUSaNa 168 157 158 For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 104 204 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 kAtaMtravistara 168 kAvyazikSA 102 kAtaMtravistAra 168,168 kAvyAdarza kAtaMtrottara vijayAnaMda, vidyAnaMda ane siddhAnaMda juo -TIkA 176 -kAvyAnuzAsana (vAgaDa) 92,103,103 kAdambarI (uttarArdha) -TIkA (svIpajJa) alaMkAratilaka -TIkA (vRtti) (uttarArdha). juo 103,104,87 -vRtti (TIkA) kAvyAnuzAsana (haima0) 19,83,92,94,95,97 kAdambarI (pUrvArdha) 111,111 -TIkA -vRtti (svapajJa) juo alaMkAracUDAmaNi 96 kAdambarI-uddhAra, saMkSiptakAdambarI kathAnaka *kAvyAsnA (amara0) juo kAvyAkhyAya (amara0) 106,179 kAdambarImaDana kAvyAlaMkAra (bhAva) alaMkAra saMgraha, kAmapradIpa alaMkArasAra, kAvyAlaMkArasaMgraha ane kAyathiithotta 29 kAvyAlaMkArasArasaMkalana juo 102,104 -avacUri 29 kAvyAlaMkAsaMgraha 104 kAlakakathA kAvyAlaMkArasArasaMkalanA 104 kAlakakahI 104 kAvyAlaMkAra (rudraTa). kAlajJAna 123,124 -TIkA (vRtti) 89,176,176 kAlApathavizeSa vyAkhyAna 169 -vRtti (TIkA) 176 kAvyakalpalatA (amara0) 56,57,98 kIrtikallolinI 157 -vRtti (yazo) 98 | kucha jaina graMtho meM saMgItacarcA 112 -vRtti (svopajJa) kavizikSA 98 | kuMthunAthacarita 18 juo 87,98 kumArapAlacaritra *kAvyakalpatAparimala 98,56 kumAravAlapaDiboha 153,154 *kAvyakalpalatAmaMjarI 98,56 | kumAravihArazataka 109 kAvyaprakAza 100 kumudenduzataka -TIkA (bhAnu0) 178 kulaka -TIkA (yazo)) 178 "kairavAkara kaumudI juo ane kArthakeravAkarakaumudI 73 -TIkA (harSa0) 178 kokaprakAzasAra -vRtti kokazAstracopAi kAvyaprakAzakhaDana kaumArasArasamuccaya 168 kAvyamaDana kaumudImitrAnaMda 108 kAvyamanohara *kriyAkalpalatA kAvyalakSaNa 106 | *kriyAcaMdrikA 28 101 138 115 115 178 178 | 32 | 69 For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 : graMtho ane lekhonI sUcI 205 59 58 89 19. 19 kriyAratnasamuccaya kharataragacchapaTTAvalI khettasamAsa -avacUri gajaparIkSA hastiparIkSA juo gajaprabaMdha *gaNakakumudakaumudI gaNadarpaNa - gaNapATha (buddhi0) gaNapATha (zA) (yA0) gaNapATha (haima0) -spaSTIkaraNa (svopajJa) gaNaratna mahodadhi -avacUri -vRtti (svopajJa) gaNaharasiddhasayaga gaNitatilaka -vRtti gaNitasAra -vRtti gaNitasArakaumudI gaNiyasArakomuI gAthAra-koza gAthAratnAkara gAhAlakhaNa -vRtti juo naditAdyavRtti gu (gujarAtanuM pradhAna vyAkaraNa guNaratnAvRtti guNasAgaracaritra gurnAvalI gautamIkAvya -vivaraNa grahabhAva prakAza juo bhuvane dIpaka (padma0) 57,58 granthatrayI 160 grahalAghava -TippaNa 181 57 causaraNa 128,128 - avacUri 128,146 cAturmAsaklaka 138 181,182 caturvizatikA 28 | caturvizatijinastuti jinastavana18 | caturvizatikA juo 157 14 | caturvizatijinastotra 126 39,42 | caturvizatijinendra saMkSiptacarita caturvizatiprabaMdha 18,109,123,146,155,168 9,19 catuSkavRitta 169 caMdraprabhakAvya 104 caMdraprabhavijaya 77 18,67 *caMdraprabhA juo bRhastrakriyA ane haimakaumudI 47,130,134,137,137 125,180 caMdravijaya 32,105 179 caMdrAka 180 -vRtti 182 118 caMdrAU~paddhati 182 118 -TIkA 181 caMdrAlokaTIkA 106 88 caMdronsIlana 129,134,135 85 -TIkA 134 87. camatkAraciMtAmaNi -Tabbo 182 18,38 -bAlavabodha 39 capUmaDana carakAdinA vicArakone 183 23 cikito(tso)tsava 144 ciMtAmaNi (yA) laghuvRtti juo 26,26 -TippaNa 16 124 -TIkA 16,26,26 cUDAmaNi 130,134,134 88 182 172 160 For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 125 127 126 78 206 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 caityavaMdanavRtti AvazayakavRtti juo 176. cha bolanI viharamANa jinavIsInuM chaMdakosa 88 | vihaMgAvalokana -TIkA chahajArI laghuvRtti (haima0) juo 39,41 chaMda(do)rUpaka 88. chAsIi. chaMda cUDAmaNi juo chaMdoDanuzAsana -TippaNa (haima0) jaidiNacariyA yatidinacaryA juo 104 80,83,85 jaganmohana 138 -TIkA (mRtti) (yazo) janmakuDalI 181 -TIkA (vardha0) janmapatrIpaddhati (ajJAta) 127 -vRtti (TIkA) (yazo0). janmapatrIpaddhati (mahimo0) 127 chaMda zAstra (jaya0) jayadevaskandam juo 176 janmapatrIpaddhati (labdhi0) chanda zAstra (buddhi) janmapatrIpaddhati (harSa0) 127 chaMdazAstra (rAma0) janmasamudra 126 chaMda zAstrI japakIrti te koNa ? janmAsmodhi chaMda:zekhara (jaya0) jambudvIpaprajJapti 138 chaMda zekhara (rAja0) jayakIrtinuM chaMdoDanuzAsana chaMda zekhara (rAja0?) jayadAmanuM (je.ajaina) 78,79 chaMdastattva xjayadevakRta jayadevajIMdas 78 -TIkA (svopajJa) jayadevajIMdas chaMda zAstra juo 78,79,80 chaMdaHsuMdara -TippaNa 81 -TIkA (svopajJa) 88 -TIkA (vivRtti) harSaTa) 78,78,80 chandoplAniMzikA doDanuzAsana (vAga0) jayamaMgalA -vRtti (svopajJa). jarmana ane iTAliyana anuvAdothI chaMdoDanuzAsana (haima0) 78,79,80,82, alaMkRta jainakRtio 154 83,85,86,87,94,94 jAtaka(karma) paddhati -paryAya 83 -TIkA 180,181 -vRtti(yazo) 86,56 -bAlAvabodha 180 -vRtti (svapajJa) 83,86 jiNasattari chaMdoratnAvalI 87,98 jinaratnakoza 12,15,18, chaMdoDalaMkAra 22,23,25,27,31,33,40,41,43,44,47, -Tippana 48,50,53,55,57,57,59,62,62,67,68, chaMdoviciti ratnamaMjUSA juo 88 71,72,75,76,77,84,88,98,102,105, 1. AmAM zvetAMbara graMtho vadhu pramANamAM hovAthI enI meM ahIM noMdha lIdhI che. -vRtti 81 87 175 87 71 For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 : graMtho ane lekhonI sUcI 207 157 109 -vivaraNa 143 106,112,115,117,119,121,124,126, | nainA'Tma gaura sthApatya 116 130,138,142,143,147,147,148,150, vainetara graMthoM para jaina vidvAnoM phrI TI 168 150,154,158,161,167,169,169,170, jainetara sAhitya ane jeno 171 175,179,181,182,74,141,142,159 jainendra (paMcAdhyAyI) vyAkaraNa jinasahasranAmastotra -kArikA jinastavana caturvizatikA -kArikAnI avacUri (svopajJa) caturvizatijinastuti juo 157 jainendra vyAkaraNa vyAkaraNa ane jinastuti aindra vyAkaraNa juo jinastotra joisakaraNDaga jIvaviyAra -TIkA 123 160 jyotiSaratnAkara 182 jesalamera bhADAgArIyagraMthasUcI 97 jayotisAra (pheru) 120,126,127 jainakumArasaMbhava 83 -vRtti (svIpajJa) 126 jaina gUrjaka kavio jyotisAra (nAra0) nAracaMdra jaina graMthAvalI 22,22,26,31,33, jyotisAra juo 126 40,42,43,43,45,48,48,53,54,55,66, 67,69,71,72,74,77,77,85,86,106,106, 126 -TippaNa 113,134,136,143,147,148,156,168 jyotisAra (harSa0) jayotiSasArajaina citra kalpadruma 56,148 saMgraha ane jyautiSasAroddhAra jaina darzananuM tulanAtmaka digdarzana 164 juo 126,127,69 jainapustaka prazastisaMgraha yautiSasArasaMgraha jyotisAra jainalakSaNAvalI juo 127 jainasaptapadArthI 181 jayautiSasAroddhAra 127 jaina sAmudrikanA pAMca graMtho 122,128,130,131. Thakkara pheracita gaNitasArakaumudI jaina sAhityakA bRhad itihAsa eka advitIya graMtha 118 jaina sAhityano saMkSipta itihAsa 20,29,30, Thakkara pheracita mudrAzAstrano advitIya 31,63,63,68,69,102,115,124,126, jainagraMtha 116 128,131,143,155,159,160,167,176 ThANa 2,127 jaina siddhAMtakaumudI 27,27 *TuDheikA tattvaprakAzikA, prakAzikA jainasUktasaMdoha 161 ane balAbalavRtti juo 41. jainastotrasa graha | *TuDhikA dIpikA juo 170 jainastotrasaMdoha TuddhikAdIpikA madhyamavRtti ane jainastotrasamuccaya 29,30,157 laghuvRtti juo 41 jainacAryoM kA chandaHzAstra ko adAna 88 *tattvaprakAzikA (guNa0). 49,48 nainavAryo lA 3 naMvAra straE yohAna 107 | *tattvaprakAzikA (haima0) juo aDhAra hajArI, 23 77 28. 273 For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 126 1211 -TIkA 157 DhikA, prakAzikA, bAlabalavRtti railokyadIpaka (hema0) juo navyatAjika, 126 ane (hema0) bRhadavRtti 41,49 bhuvanadIpaka ane meghamAlA -prakAza vyAsa (haima0), 41,44 railokyaprakAza bRhanyAsa (hema0), mahArNava aividyagoSThI 23,78,105 ane zabdamahArNava juo 41,44 *thayapariNA (stavaparijJA) ane *tattvAbhidhAyinI [64,66 enI yazovyAkhyA tattvArthasUtra 8,124,177 | *darzanajayotivRtti praznavyAkaraNa -bhAgya jyotivRtti juo *tattvArthAdhigamazAstra davvaparikhA dravya parIkSA 7 juo 117,118,120,127 *tattvAvagamAM dazaparvakathA taMtravibhrama dasayAliya -vRtti 49 *dAnadIpikA taraMgavai 123 dAnaSatrizikA "tarkarahasyadIpikA 57,168 xdipaTa caurAsI bola prayukti tarkasaMgraha (84 bolavicAra) : rekhAdarzana -vivaraNa 160 diDhivAya tAjikasAra dinazuddhi -TIkA 180,181 *dIpikA (ajJAta) tArA(ya)gaNa 89 *dIpikA (jayA) katArkika hariyALI svopajJa vivecana *dIpikA (jina9) sahita *dIpikA (dakSa0) 59 *dIpikA (dhana9) 181. ticnvayokti *dIpikA (megha0) juo TuDhikA 170 tintAnvayokti 59 *dIpikA (harSa0) tithikulaka 138 *durgAdaprabodha 54,55 tilaka 120 *durgAdaprabodha tilakamaMjarI 63,85,94,120,176 durgAdaprabodhavRtti vRttivivaraNapaMjikA tilakamaMjarI kathAsAra 120 durgAdaprabodha juo turaMgaprabaMdha 128,146 devIzataka ane zrI hemacaMdrasUri triSaSTizalAkApuruSacaritra 35,66,152 dezya zabdono koza 160,161. desisadasaMgaha juo rayaNAvalI triSaSTisAra 156 daivam (yA)?) railokyadIpaka (ajJAta?) 138 *dodhakavRtti 31 For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 : graMtho ane lekhonI sUcI 209 148 52 82 *daurgasiMhIdIpikA daurgasiMhIvRtti dravya parIkSA (lekha) dravya parIkSA juo davuparimukha dravyAlaMkAra -TIkA (svopalsa) dravyAvalInighaMTu cekSaranAmamAlA yAzraya dvAniMzikA (siddha) lAniMzikA (siddha0) (prathama) dhanadatrizatI dhanapAlIya koza dhanurvidyA -vRtti dhanurveda dhammovaesamAlA -vivaraNa (jaya0) -vivaraNa (nami0) dharmakalpadruma dharmadIpikA dharmavidhi -vRtti dharmAbhyadaya dhAtuciMtAmaNi dhAtupATha (ajJAta) dhAtupATha (puNya ) dhAtupATha (buddhi0) dhAtupATha (malaya) dhAtupATha (ratna)) dhAtupATha (zA) (yA) dhAtupATha (harSa0) dhAtupATha (haMma0) 169 dhAturataMgiNI 69,172 168 dhAtuparIkSA 117 dhAtupArAyaNa (haima0) 36,52,58 117,127 -TippaNa -vRtti (svopalsa) 52,53 108,109 | dhAtumaMjarI 108,109 dhAturatnAkara (lAva0) 53 143, 143, dhAturatnAkara (sAdhu) 53,53,69 70 | naTacaraNa ane nRtta(9)gati 20,39,41 naMditAdyavRtti gAhAlakukhaNavRtti juo naMdI 85 | -TIkA 151,184 namaskAra prathama padArtha 62,63 'namoDastu vardhamAnAya' stuti 148 nayakarNikA naranArAyaNAnaMda 98,155 narapatijayacaryA svarodaya juo 131,138 nalavilAsa 110,108 navakAramaMta -TIkA 127 navatatta -avasUri 58 160 navanidhAna nava stavano navatAjika juo railokyadIpaka, railokya prakAza, bhuvanadIpaka ane meghamAlA 126 102 nAgorI tapAgacchanI paTTAvalI 124 125,126 nATyadarpaNa 44,108,109,110 -vivRtti 108,109,110,111 nATyavidhiprAbhRta 108 nAyavihipAhuDI 108 nADIcakra 141 21 | nADInirNaya nADIvicAra juo 141 14 | nADI parIkSA (ajJAta) 140 14,16 nADIvicAra (ajJAta) 141. 69,172 | nADIvicAra (ajJAta) nADInirNaya 40,47 | juo 141. 183 147 | 82 76 _59 48 0. For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 156 71 109 63 68,69 72 juo 210 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 nADIsaMcArajJAna nItizataka 150 nAnArthakoza nItizAstra (tilaka0) 150,155 nAnArthasaMgraha nItizAstra (dharma0) nAmakoza nUtana vyAkaraNa 28 nAmamAlA (ajJAta) 176 nemicaritra nAmamAlA (jina9) apavarganAmamAlA neminAtha caritra 91,104 ane paMcavargaparihAranAmamAlA juo nemistava nAmamAlA (dhana9) -TippaNa 126 nAmamAlA (bhAnu0) nyAyakaMdalI nAmamAlA (mahI) -TIkA nAmamAlA (sudhALa) ekAkSaranAma -paMjikA 126 mAlA ane ekAkSaranidhaTuM juo 75,75 nyAyatAtparyadIpikA nAmamAlA (hema0) ekAkSaranivaTuM nyAyabiMduTIkA 75 -TippaNa 13 nAmamAlA (haima0) abhidhAna nyAyaratnAvalI 171 ciMtAmaNi juo 64,66 nyAyasaMgraha 19,57 nAmamAlAsaMgraha juo nAmasaMgraha, bhAnucaMdra- nyAyasaMgrahasUtra nAmamAlA ane viviktanAmasaMgraha 68,68 nyAyacAryane aMgenI keTalIka nAmamAlikA (sudhA)) 75 kiMvadaMtIo nAmasaMgraha juo nAmamAlAsaMgraha, bhAnucaMdra- nyAyArthamaMjUSA haimavyAkaraNanAmamAlA ane viviktanAmasaMgraha nyAyasaMgraha juo 42,57,57 nAyAdhammakahA 157 -nyAsa (svopajJa) nAracaMdrajyotiHsAra juo jayotisAra 126 57,57 nighaTTa (buddhi) nyAyAvatAra nighaTTa (vardha0) nyAsa (vinaya0) haimaprakAza ane nighaTTa (haima0) 72,72 haimaprakriyAbRhanyAsa juo nighaTrazeSa 64,64,71,72) nyAsa (haima0) tattvaprakAzikAprakAza, -TIkA bRhanyAsa, mahArNava ane zabdamahArNava nidAna 141 36,41,44 nibaMdhasaMgraha 59 nyAsasArasamuddhAra bRhanyAsa durganirbhayabhIma 108 padavyAkhyA, nyAsoddhAra ane nirvANakalikA 123 laghunyAsa juo nItigraMtha 151. vAsasAroddhAra nItidhanada 31,150,151 | -TippaNa 68. 64 64 72 juo For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 : graMtho ane lekhonI sUcI 211 44 nyAsoddhAra nyAsasArasamuddhAra, bRhanyAsadurgapadavyAkhyA ane laghunyAsa juo paumacariyA pakSIonA paricayanI pravezikA paccakhANasarva pratyAkhyAnasvarUpa 149 133 juo 49 pakjhosavaNAkappa 7,26,46. -avacUNi 29 pagnagraMthI buddhisAgara juo paMcajinahArabandhAstava paMcavargaparihAranAmamAlA (ajJAta) paMcavargaparihAranAmamAlA (jina) apavarganAmamAlA ane nAmamAlA juo paMcavargasaMgrahanAmamAlA paMcAMgatattva 139 -vRtti suMdaraprakAza juo padmakoza (jyotiSa) padmakoza (nAmamAlA) padmAnaMdamahAkAvya 56,75,102,155 pahmAnaMdazataka 184 sayaraNasaMdoha parasamayasAravicArasaMgraha paribhASAvRtti *paryAya (ajJAta) *paryAya (ajJAta) *pallava *pallavazeSa juo kalpapallavazeSa, kalpalatAviveka, viveka ane zeSa 100 pAiya(prAkRta) bhASAo ane sAhitya 2,63, 64,84,87,85,117,122,123,124,125, 130,134,153 pAiyalacchInAmamAlA 63,63,77 pAiyasadamahaNava paDavacaritra pArasIka-nAmamAlA zabdavilAsa juo pArasI(ka)bhASAnuzAsana 33 pArzvanAthacarita 157 pArzvanAthacaritra (bhAva) 104 pArzvanAthacaritra (vinaya0) 102 pArthastuti 69 pAzakakevalI 134 piMgalaziromaNi piMgalasAroddhAra puruSakAra 15 puruSa strIlakSaNa 128 pRthvIcaMdracaritra 172 porAgama prakaraNaratnAkara 153 prakAzikA (hema0) laghuvRtti juo 77 126 77 paMcAMgatithivivaraNa paMcAMgadIpikA paMcAga -vRtti paDikkamaNasutta -avacUrNi paSNavaNA -taiyAyasaMgrahaNInI avacUrNi -saMgrahaNI pahAvAgaraNa praznavyAkaraNa juo 134,134 pattanasthaprAcyajainabhAMDAgArIgraMthasUcI 87,102 129,132,134,141,147,155,179 padaprakAza 179 padavyavasthA 166 -TIkA 166 padavyavasthAsUtrakArikA saTIkA 166 padArthaciMtAmaNi zabdArNava ane 29 88 145 For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 12 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 29 prakAzikA (hema0) aDhArahajArI, TuSkiA, tattva- praznottarasArdhazataka 160 prakAzikA balAbalavRtti ane bRhadravRtti juo 41. prasAdadvAaizikA 109 *prakrAntAlaMkAravRtti 106 *prAkRtadIpikA juo prAkRtaprabodha ane prakriyAvRtti 171 prAkRtavRttiDhuDhikA 45,126 *prajJApanA 42 prAkRtapadAvacUri prajJApanA sUtra *prAkRtaprabodha juo prAkRtadIpikA ane pratApakalpadruma 144 prAkRtavRttiDhuDhikA prAkRtarUpasiddhi pratimAzataka prAkRtavRtti -vRtti (svopajJa) 97 prAkRtivRttiDhuDhikA (20) prAkRtadIpikA pratyAkhyAnasvarUpa juo paccakakhANasarUva 49 ane prAkRtaprabodha juo prabaMdhaciMtAmaNi 36,109 "prAkRtavRttiDhuDhikA (hRdaya)) vyutpattiprabaMdhAvalI 125 dIpikA ane haimacartuthapAdavRtti juo prabhAvakacarita 3,13,17,18,38,38, *prAkRtavRttidIpikA haimadIpikA juo _51,55,71,90,109,123,123 | prAkRta vyAkaraNa (haima) pramANavAdArtha 181 prAcIna gujarAtI gadyasaMdarbha pramAlakSma 17,18 prAcIna jaina lekhasaMgraha -vRtti 12 prANAvAyA 142 prayogamukhavyAkaraNa priyaMkaranRpakathA 115 prazastilekho 102,125 prItiSatrizikA praznaprakAza 123,124 premalAbha 20,22 praznavyAkaraNa pahAvAgaraNa phalavardhipArzvanAtha mahAbhya 134 phalAphalaviSayaka praznapatra praznavyAkaraNajayotivRtti darzana banAvaTI saMskRta jyotivRtti juo 134 baMdhahetRdayatribhaMgI praznazataka 126,176 balAbalavRtti (ajJAta) -avacUrNi (svopalsa) 126 balAbalavRtti (haima) aDhArahajArI, praznasuMdarI 137 TuDhikA, tattvaprakAzikA, prakAzikA ane praznottararatnamAlA (uttamarSi) 150 bRhadravRtti juo praznottararatnamAlA (vimala0) bAlabodha (ajJAta) 138 ratnamAlikA juo 149,150 bAlabodha (meru0) bAlAvabodhavRtti -TIkA (ajJAta) 150 juo -TIkA (devendra) 149,150 bAlabodha (meru) -vRtti (munibhadra) -AkhyAtavRttiDhuMDhikA -vRtti (hemaprabha) 150 | -kRvRttiTippana 28 27 27 juo 150 For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 43 29 182 72 pariziSTa 2 : graMtho ane lekhonI sUcI -catuSka(vRtti)Tippana 22 | -sAroddhAra -vRtti (bRha) 22 | bRhadhemaprabhA -vRtti (laghu) 22 | bRhanyAsa (haima) tattvaprakAzikAprakAza, bAlabodhapaddhati nyAsa, mahArNava ane zabdamahArNava bAlabhArata 13,41,42,44,44,47,94,41 bAlazikSA (prAcIna gujarAtI saMskRta -durga padavyAkhyA nyAsasArasamuddhAra, vyAkaraNa) 29,169 vAsoddhAra ane laghunyAsa juo 41,45 bAlazikSA (bhakti) *beDA 126 bAlazikSA (saMgrAma0) 29,31,169 be mahattvanA graMthonI zodha 176 bAlavabodhavRtti bAlabodha juo 29,30,168 *bodhadIpikA 85 bAlAvabodhinI bodhadIpikA 85 bIjakaustubha zakunAvalI juo 133 bhaktAmara-kalyANa maMdira-namiNabIjanighaMTu stotratraya 33 buddhisAgara (nIti) 17,148,163 bhaktAmarastotra 163,33 buddhisAgara (vyAkaraNa) paMcagraMthI -TIkA (siddhi0) vRtti juo 158 juo 17,18,22,22,35,64,83 -TIkA (harSa0) 127 bRhacchAntistotra -vRtti (siddhi0)TIkA juo 32,133 -TIkA 68 bhagavatI 138 bRha-TippanikA 43,44,169,141. -vRtti 138 bRhasparvamAlA 180 bhagavadyAgvAdinI 12 bRhastrakriyA caMdraprabhA ane bhattapariNA haimakomudI juo -avacUri 58 bRhavRtti (haima) aDhArahajArI, bhadrabAhusaMhitA 138 TuddheikA, tattvaprakAzikA, prakAzikA bhadrazvara 19 ane balAbalavRtti juo 34,38,39,41,41 bhAnucaMdragaNicarita 32,68,158,178 44,57,36 bhAnucaMdranAmamAlA nAmamAlAsaMgraha, nAmasaMgraha -avacUrNikA siddhahemacaMdra-bRhadvacari ane vivindranAmasaMgraha, juo 68 juo 43,51. bhAvanAsAra 150 -TippaNa bhAvabodhikA 125 -TuSkiA bhAvasaptatikA 181 -dIpikA bhASyavivaraNa 171 -prakriyA haimabRhastrakriyA juo 57 bhikSu Agamakoza -viSamAvyAkhyA kakSApaTavRtti ane bhuvanadIpaka kakSApaTTa juo. 43 | -bAlAvabodha 182 43 43 43 77 For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 181 juo 181 125 44 33 bhuvanadIpaka (padma0) grahabhAvaprakAza 124,182 -avacUri 125 -TIkA 125 -bAlAvabodha 125 -vRtti (siMha0) 125 -vRtti (hema0) bhunadIpaka (hema0) railokyadIpaka, railokyaprakAza, navyatAjika ane meghamAlA juo 126,173 bhUdhAtu -vivaraNa 160 -vRtti 173 bhUdhAtuvRttisaMgraha 173 bhUvalaya 101 bhojaprabandha bhojavyAkaraNa 159,169 makaranda *maNi (yA)) madhyamaprakriyA madhyamavRtti (kAkala) kAkalanI kRti, TuDhikAdIpikA ane juo laghuvRtti madhyamavRtti (svopajJa) madhyama-hemaprabhA manorathanAmamAlA manoramA 17,67 manoramAkahA manoramAcariya maMtrarAjarahasya 125,180 malayagirizabdAnuzAsana malayavaI 123 mallikAmakaraMda 108 mallinAthacaritra 102 maSIvicAra 148 mahAdevIsAraNI -TippaNa -TIkA 181 -vivRtti *mahArNava tattvaprakAzikAprakAza, nyAsa, bRhanyAsa (haima) ane zabdamahArNava juo 44 mahAvIracariya 18,83,129 mahAvIra stavana mahAvIrastuti mAdharAjapaddhati mAtRkAkevalI mAtRkAnighaMTa (? ajaina) mAdhavanidAna -Tabbo mAnasAgarIpaddhati - 127 mizraliMgakoza juo liMgAnuzAsana ane zivasi mizraliMganirNaya mugdhAbodha auktika 28,29,31 *mugdhAvabodhA 157 munisuvratacaritra 124 munisuvratastava muSTivyAkaraNa zabdAnuzAsana(malaya0) juo20,21 -viSamapadavivaraNa -vRtti(svIpajJa) 20,21 muhUrtaciMtAmaNi -Trabbo 182 mRgapakSizAstra 146 meghadUta -TIkA meghamahodaya varSaprabodha temaja varSaprabodha ane aSTAMganimitta juo 134,137 meghamahodaya-varSaprabodha 137 medhamAlA(? ajJAta) 138 medhamAlA(hIrA0) medhamAlA(hema0) railokyadIpaka, medharakezarI mizrImalaabhinaMdanagraMtha 106 109 22 17 83 20 138 For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 : graMtho ane lekhonI sUcI 215 88 88 128 69 144 109 merUtuMgabAlAvabodhavyAkaraNa 22 ratnamaMjUSA chaMdovicita juo nailokyaprakAza, navyatAjika ane -TIkA bhuvanadIpaka juo '126 ratnamAlA 138 merutrayodazI ratnamalikA praznottaratnamAlA juo 149 -vivaraNa 160 ratnasAgara 144,144 *motIH zukaniyAM ane apazukaniyAM *ratnAkarAvatArikA yatidinacaryA jaidiNacariyA juo 104 -paMjikA 181 yaMtrarAja 139 ramalazAstra (bhoja0) 134 yaMtrarAjaracanA prakAra 139 ramalazAstra (megha0) 134 maMtrAsnAya 139 ramalazAstra (vijaya0) 134 yaduvilAsa 109 rayaNAvalI(li) desisadasaMgaha yazodharacati 160 juo [64,72 *yazorAjirAjapaddhati -vRtti (svopalsa) 93,123 yAdavAlyudaya 108 rasaciMtAmaNi 144,144 yuktisaMgraha rasaprayoda 144 yugapradhAnacopAI 120 rasaratnadIpikA yugAdidevadrAsiMzikA rasaratnasamuccaya 144 yogaciMtAmaNi vaidya,sArasaMgraha ane rasasAra 77 vaidyakasAroddhAra juo 169,141,143 | rahasyavRtti 40,40 yogaratnamAlA rAdhavAnyudaya 109 -vRtti 142 rAjImatIparityAga 104 yogaratnasamuccaya 144 rAyappaleNa ijja 108,116 yogaratnAkara (ajJAta) 143 108 yogaratnAkara (nayana ) 143,143 rUpakamaMjarI 106 yogazata rUpakamAlA (ajJAta) 106 -vRtti 183 rUpakamAlA (pArzva2) 106 7,35,75 rUpakamAlA (puNya) 106 raghuvilAsa 108,109 -TIkA 106 ratnakoza rUpamaMjarInAmamAlA 106 -vyAkhyA 77 rUparatnamAlA 170 ratnaparIkSA 127,148 rUpasiddhi 16 -vRtti (svopajJa) 127 rekhAzAstra 131 2napAlakathAnaka juo sAmudrika laharI 131 *ratnaprabhA 64,66,66 | revaMtagiri-kalpa 103 -vRtti yogazAstra For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 17 41 125 rohiNImRgAMka 109 laghujAtaka -Tabbo 180 --vacanikA 180 -vRtti 180 laghutamanAmakoza 169 laghunyAsa (kanaka0) 41,43,44,47 juo nyAsArasamuddhAra, jANoddhAra ane bRhasthAsa durga padavyAkhyA laghunyAsa (dharma0) 44 (rAma0) 44,109 (ma0) 44 laghuprakriyA (megha0) laghuvRtti (kAkala) juo kAkalanI vRtti, TuddhikAdIpikA ane madhyamavRtti laghuvRtti (zA)) 15,16 juo cintAmaNi. laghuvRtti (haima) 36,38-41,51 -avacUri -avasUri -avasUri -avacUri (catuSka pUratI) 40 avacUri pariSkAra -TuddheikA -dIpikA *laghuvyAkhyAnaDhuDhiMkA 40 laghuzAntistotra -TIkA 127 laghuhemaprabhA 48 liMganirNaya 33,70 liMgabhedanAmamAlA -vRtti liMgAnuzAsana (kalyANa) juo mizraliMgakoza ane mizraliMga nirNaya jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 liMgAnuzAsana (buddhi0). 17 liMgAnuzAsana (bhAva) 16,54 (harSa0) (hema) 18,36,40,41,53-55,64 -avacUri -avacUri -avacUri -TippanikA -TIkA 36,41,55 - vivaraNa (svapajJa) - vRtti (svIpajJa) 54,55 *lIlAvatI (ajJAta, pAIya) 134 lIlAvatI (bhAskara) -vRtti 180 lIlAvatI (siMhajI) lekhanaprakAra 148 lekha paddhati 148 lokakalpa 131,132 lokaprakAza 46,71 lokasaMhAra lodrapurIyapArzvanAtha stuti vakroktinI vaNajAra vakrokti paMcAzikA vaghusAra paraNa 117,118,120,127 vanamAlA 109 vardhamAnavidyAkalpa varSaprabodha 138 juo meghamahodaya temaja meghamahodaya-varSaprabodha, varSaprabodha ane aAMganimitta 137 vasattarAjazakuna -vRtti (TIkA) 68,182 vasudevahippI 145 vastukoza vastupAlaprazasti 102,125 juo prazasti lekho 40 40 107 125 67 67 33 For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 : graMtho ane lekhonI sUcI 217 77 | 176 33 160 31. 181 29 29 157 157 157 23 152 71 --148 148 148 vastuvijJAnaratnakoza vikramacarita vAkyaprakAza 30,47 | vikramacaritra --TIkA (ajJAta) 31. vicArazatakabIjaka -TIkA (ajJAta) 31. vicAraSatrizikA TIkA (jina9) -avacUri TIkA (ratna)) vicArasaMgraha TIkA (harSa0) vicAramRtasaMgraha vAbhadAlaMkAra 90,91,104,120. vijayadIpikA -TippanI vijayaprazastikAvya -TIkA (ajJAta) 91 | -vRtti -TIkA (kumudaO) 91 | vijayAnaMda kAtaMtrottara, vidyAnaMda ane -TIkA (kRSNa) siddhAnaMda juo -TIkA (ma0) *vijayodaya (yA) -TIkA (gaNeza) vijJaptitriveNI -TIkA (jina) vijJAnacaMdrikA - TIkA (rAja0) vijJAnArNava -TIkA (vardha0) vijJAnArNavopaniSad -TIkA (vAdi0) 91 | vidagdhamukhamaSThana -TIkA (samaya)) -avacUri -TIkA (soma0) -avacUrNi bAlAvabodha (nemi0) -TIkA (ajJAta) -bAlAvabodha (20) 92,92,179 -TIkA (bhIma0) -vRtti 179 -TIkA (vinaya0) -vyAkhyA 90,91 -TIkA ziva0). vAcaka jazanuM vaMzavRkSa -bAlAvabodha vAcaka yazovijayanI covIsIo -vRtti vAcanAcArya zrIsudhAkaLaza ane vidyAnaMda kAtaMtrottara, vijayAnaMda ane tenI guruparaMparA siddhAnaMda juo vAdArthanirUpaNa - vidyApravAda vAsavadattA vivAhapaTala (ajaina) -vRtti -TIkA vAsoDannikAdiprakaraNa aMcalamata -bAlAvabodha nirAkaraNa juo -TIkA (ajJAta) viMzativiMzikA vIsavIsiyA juo 49 | -TIkA (harSa0) 179 179 179 179 91 179 179 59 59 179 179 22,23 131 181 181 181 181 For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 78 10 vivindranAmasaMgraha nAmamAlAsaMgraha, vRttaratnAkara nAmasaMgraha ane bhAnucaMdranAmamAlA -Tippana 175 juo 68 -bAlAvabodha 175 vividhatIrthakalpa 123 -vRtti (yaza:0) 175 *viveka (vibudha0) kalpapallavazeSa -vRtti (samaya) 175 kalpalatAviveka, pallavazeSa ane zeSa -vRtti (soma0) 175 juo 99,97,97 | vRttaratnAkara *viveka (hema0) 92,92,94,95 | vRttitrayanibandha 168 96,100,178 | *vRttivivaraNapaMjikAdurgAdaprabodha vivekakalikA 102,155 | durgAdaprabodhavRtti juo 168 vivekapAdapa 102,155 vRddhaciMtAmaNi 159 vivekavilAsa 115,129,131,138,132 vRddhaprastAvoktiratnAkara 32,158 -vRtti | 68 | vRddhayogazataka vaidyavallabha 143 vizAlalocana vedavAda-dvAaizikA vizeSaNavatI vizesaNavai juo vaidyakalpa 144 vizrAnta 12,18 vaidyakAra 144 vizrAntavidyAdhara 12,13,18 vaidyakasArasaMgraha yogaciMtAmaNi juo 143 -nyAsa 13,13,166 vaidyakasAroddhAra 69,143 -bRhadavRtti vaidyajIvana laghuvRtti 12 -Tambo 184 visesaNavai vizeSaNavatI juo | vaidyavallabha (pUrNa0) vRddhayogazataka juo 143 visasAvasmayabhAsa 3,122 vaidyavallabha 143 vItarAgastotra vaidyAmRta vIrathaya vIrastava juo vairAgyadhanada 31,150,151 -avacUri vyatirekaDhAtrizikA 109 -vRtti AraMbha siddhi juo 125 vIrathui (ardha-saMskRta) siddhi vIrathui (pAiya) vyAkaraNacatuSkAvacUri 126 vIrastava (kula0) vyAkaraNanA koyaDA ane eno ukela 49 vIrastava (pAda0) vIracaya juo *vyutpattidIpikA prAkRtavRttikA ane vIrastava (pArzva2) 172 haimacurthapAdavRtti juo -TIkA 172 | vyutpattiratnAkara 66 vIrastuti 63 zakunadIpikA 132 vIsavIsiyA viMzativiMzakA juo 49 | zakunapradIpa 132 12 49 | 35 144 63 For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 pariziSTa 2 : graMtho ane lekhonI sUcI 219 zakunaratnAvalI kathAkoza juo 133 zabdasaMdohasaMgraha zakunarahasya 131,132 zabdasiddhivRtti 169 zakunavicAra 132 zabdAnuzAsana (malaya0)muSTivyAkaraNa juo 20,22 zakuna(?ni)zAstra (durlabha0) 128 zabdAnuzAsana (zA) (yA) zakunazAstra (mANikya) zAkunasAroddhAra zAkaTAcana juo 13,14,15 juo 132 -TIkA (yA)) zakunazAstra (vasaMta) -rUpasiddhi (yA) 16 -vRtti zabdAnuzAsana (haima0) siddhahema ane zakunasaptaviMzikA siddhahemacaMdra juo 83,93 zakunAvalI (ajJAta) zabdAmbudhikoza zakunAvalI (gautama) bIjakaustubha juo zabdArNava (padma0) padArthaciMtAmaNi ane bIjakaustubha suMdaraprakAza juo zakunAvalI (haima0) 133 zabdArNava (sahaja0) RjuprAjJavyAkaraNazaherapArzvanAthastuti 173 prakriyA ane siddhazabdArNava juo -avacari 173 -TIkA zatakatraya manoramA (svopajJaTIkA) -TIkA 185 zAkaTAyana (yA0) juo zabdAnuzAsana -bAlAvabodha 184 (zA) 6,10,11,14,15,38 zatArtha kAvya 153 -nyAsa (yA) 15 -vRtti (svopajJa) -prakriyAsaMgraha (yA) 13,16 zatArthI zAkunasAroddhAra zakunazAstra juo zatruMjayakalpa 123 zAnta sudhArasa 46 zatruMjayakalpakathA -TIkA 46 zabdakaumudI zAMtinAthacaritra (ajita7) 150,155 zabdacandrikA zAMtinAthacaritra (ajJAta) 185 zabdaprAbhRta sapAhuDa juo 7,8 zAMtinAthacaritra (muni9) zabdabhUSaNa sapAhuDa juo zAradIyanAmamAlA 69 zabdabhedanAmamAlA zabdabhedaprakAza juo 67 zAradIyAbhidhAnamAlA -vRtti 167 zAlivAhanacaritra zabdabhedaprakAza zakmadanAmamAlA juo 68 zAlihotra 147 zabdamahArNava tattvaprakAzikAprakAza, nyAsa, (hema0) zikSAzata 102 bRhanyAsa (haima) ane mahArNava juo 36,44 zikSAzataka 102 zabdaratnapradIpa ziloMcha 64,67 zabdaratnAkara 53,69 zilpanA be jaina graMtho 116 zabdavilAsa pArasI,nAmamAlA juo 77 | zivasiMdhu mizraliMgakoza juo 153 75 132 67 50 69 70 67 33 1. A kRtinI saMkhyA darzAve che. For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 90 32 147 97,97 | 46 220 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 zukanazAstra 131 | -TIkA (vRtti) (harSa0) 69,174 zunaruta 147 -purANI vRtti 174 zunosta zvasadita juo 147 -vRtti (ajJAta) 174 zRMgAradhanada 31,150,151 -vRtti (naya0) zaMgAramaMjarI -vRtti (haMsa0) 174 zRMgAramaNDana tharUdita juo zunaruta ane zunaruta zRMgAravairAdyataraMgiNI - 153,154 zvazakunAdhyAya zvAnazakunAdhyAya 147 -TIkA 153 zvAnaruta- juo zvAnarutazakunavicAra 147 zaMgAravairAgyazataka 184 zvAnazakunAdhyAya zvazakunAdhyAya 147 jazeSa kalpapallavazeSa, kalpalatAviveka, zvAnasaptatikA 147 pallavazeSa ane viveka juo zvetAMbara guru vimalasUrinI praznozeSanAmamAlA (sAdhu) zeSasaMgraha tararatnamAlA 149 nAmamAlA juo 69 patrizasjalpasaMgraha zeSanAmamAlA (hema0) zeSasaMgrahanAma papaMcAzikA (bhaTTotpala) mAlA juo 64,67,73 -TIkA 182 -TIkA(ajJAta) papaMcAzikA (hari0) 182 -TIkA(vallabha0) -TIkA zeSasaMgrahanAmamAlA (sAdhu0) zeSa SaDAvazyaka nAmamAlA (sAdhu0) juo -bAlAvabodha zeSasaMgrahanAmamAlA (haima0) zeSanAma -vyAkhyA mAlA (hema0) juo 67 padarzanasamuccaya 57 zobhanastuti 33,63 SaSTizataka(prakaraNa) sakriyaga- payaraNa juo 71,92,179 -TIkA (jaya0) 33 SoDazaSoDazikA 109 -TIkA (deva0) 33 sa keta 177,178 -TIkA (dhana9) 63,167 -TIkA (siddhi0) vRtti juo saMkSiptakAdambarI kathAnaka kAdambarI-TIkA (saubhAgya0). uddhAra juo -TIkAo (anya) kasaMgIta ane jaina sAhitya "saMgIta ane jaina sAhitya" ke -vRtti (siddhi0) TIkA (siddha0) juo 33 zrIpAlacaritra sirivAlakahA juo 160 113 viSayameM kucha vizeSa bAteM zrIprazastisaMgraha saMgItadIpaka 113 zrIsiddhahemacaMdrazabdAnuzAsanam 38,41. saMgItanATyarUpAvalI 114 zrutabodha *saMgIta, nRtya ane nATyazAstra -TIkA(mANikya) 174 | saMbaMdhI jaina ullekho 114 2 69 57 143 33 33 112 46 For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 : graMtho ane lekhonI sUcI 2 21 131 75 saMgItamarDana 32,114 | sahasAvadhAnI munisuMdarasUrinuM lAkSaNika saMgItaratnAvalI 114 sAhitya 105 saMgItasahapiMgala 88,114 sAdhAraNajinastava ('16) 109 saMgItopaniSatkAroddhAra sAdharaNajinastavana 28 saMgItopaniSagraMthasAroddhAra juo 112 sAmudrikatilaka 128,128,133 saMgItopaniSad 75,112,113 sAmudrikalaharI rekhAzAstra juo saMgItopaniSagraMthasAroddhAra sAmudrikazAstra (ajJAta) 128 saMgItopaniSatkAroddhAra juo sAmudrikazAstra (ajJAta) 128,129 saccaupamaNamahAvIracchiAha *sAradIpikA 171,178 sArasaMgraha 138 sakriyagapayaraNa SaSTizataka juo 71,92 -bAlAvabodha sArasvata -Tippanaka 171 -vRtti -TIkA (caMdra0)vRtti juo 171,171 sattariyA -TIkA (deva) 171 -avacUri -TIkA (bhAnu0) 171 satyaharizcaMdra 109 -TIkA (harSa0) 171 saMlpAhuDa zabdaprAbhRta juo -nyAsa 171 sadbhAvazataka -paMcasaMdhiTIkA 171 sadubhASitAvalI -paMcasaMdhibAlAvabodha 171 sanhAraga -paMjikA -avacari -vRtti (caMdra0) TIkA juo 171 saptasmaraNa -vRtti (dayA)) 170 samasmaraNanI vRtti -vRtti (vinaya) 171 samayakhettasamAsa -vRtti (sahaja0) 171 -caNi (karaNa pUratI) "sArasvatadhAtudIpikA (? caMdra) "sArasvatadhAtudIpikA (megha0) samarAdityacarita 139 171,172 samastaratnaparIkSA sArasvatadhAtupATha sArasvatamarDana 32,172 samudasatya sArasvata vibhrama haimavibhrama juo 49,172,172 sammaIpayaraNa -avacarNi 48,49,172,172 sammati(prakaraNa) - sArasvatavRtti -TIkA sArasvata vyAkaraNa sarvajinasAdhAraNastotra 29 -vRtti sarvArthasiddhimaNimAlA 185 | *sAroddhAra , 7,8 157 171 69 27 24 68 66 1. A katinI saMkhyA darzAve che. For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 29 48 19 51. 67 13 sAvayavihi siddhAntAlApoddhAra siddhajJAna hastasaMjIvana ane hasta sijUraprakara (pramoda0) 154 saMjIvanI juo 130 | " (soma) sUktimuktAvalI siddhaprabhA (bRha) ane somazataka 153,153,155,161 siddhaprabhA (madhyama) 48 -TIkA siddhaprabhA (laghu) 48 sirivAlakahA siddhayogamAlA 144 -vivaraNa siddharAja-varNana sIlovaesamAlA siddhazabdArNava zabdArNava juo 27 sukRtakIrtikallolinI siddhasAra 144 *sukhAvabodhA 183 siddhasAra sudhAkalaza 109 kasiddhasenIya dhArniMzikAomAMthI avataraNo 50 sudhIzRMgAra 57,125,125 siddhahema 36,58 | suMdaraprakAza padArthaciMtAmaNi siddhahemacaMdra 15,13,19,21,22,26, ane zabdArNava juo 32,34,35,36,42,43,44,44,47,48,49,50, *subodhikA 7,46 54,57,59,93,59,94 subodhinI (bhAva)) 172 -TIkA (svopajJa) *subodhinI (rAma0) 172 -bRhadavasUri brahavRtti-avacUrNikA 43 subodhinI (sadA)) 171 -vRtti-avacUrNitA subhASita -bRhadavRtti (svIpajJa) subhASitakoza (rAma0) 161 -vRtti (svopajJa) 21,33,73,86 subhASitakoza (hari) kapUraprakara ane siddhahaimasArAMza sUktAvalI juo 156 siddhahemazabdAnuzAsanam subhASitagraMtha 161. siddhAdeza 123 subhASitapadyaratnAkara 160 siddhAnaMda kAtaMtrottara, vijayAnaMda subhASitaratnakoza 159 ane vidyAnaMda juo 23 subhASitaratnAvalI subhASitAvalI juo 159 siddhAntacaMdrikA (jJAna)) subhASitavijayamatazAstra siddhAntacaMdrikA (rAmA ) subhASita zataka 159 -TippaNa 171 subhASitaSatriMzikA (ajJAta) -TIkA 171 subhASitaSatrizikA (jJAna)) 161 -vRtti (jJAna) 171 subhASitaSatrizikA (yaza0) -vRtti (sadA) subodhinI juo 171 subhASita saMgraha sUktAvalI "siddhAntaratna 171 subhASitasAroddhArA 161 siddhAntaratvikA 172 | | subhASitArNava (ajJAna) 161 171 159 171. 161 161. 161 161 For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 157 31. 155 80 126 ja pariziSTa 2 : graMtho ane lekhonI sUcI 2 23 subhASitArNava (zubha0) 161 | sUktidvAxizikA subhASitAvalI (tilaka0). 150,155 -vivaraNa (svopajJa) 158 subhASitAvalI (sakala0) 155 sUktimuktAvalI (megha0) sUktimuktAvalI juo159 subhASitAvalI sUktimuktAvalI (soma0) siMdUraprakara sumaInAcariya 153 ane somazataka juo 153,153 sumiNasattariyA svapna saptatikA juo 133 -kavitta 153 surasuMdarIcariya 18 -bAlAvaberadha 153 sUktadvAaizikA -vyAkhyA 153 sUktiAtrizikA juo 158 sUktiratnAkara 157 sUktamuktAvalI (ajJAta) 156,157 sUktiratnAvalI sUktamuktAvalI (ajJAta) sUktisaMgraha suktAvalI juo 156 sUktamuktAvalI (megha0) sUktisamuccaya 155 sUktamuktAvalI juo 159 sUyagaDa sUktaratnAkara (dharma0) 155 -nirjuttiTIkA sUktaratnAkara (mAgha0) sUrapatti sUktaratnAvalI (ajJAta) 157 sUryahasranAma sUktaratnAvalI (kSamA.) 159,173 -vRtti -vivaraNa (vRtti) (svopajJa) 159,157 se-aniTukArikA sUktaratnAvalI (vijaya0) 157 -TIkA sUktaratnAvalI (hema0) 158 somazataka siMdUraprakara ane sUktasaMgraha (ajJAta) 161 sUktimuktAvalI juo 184,153,154 sUktasaMgraha (lakSmaNa0) sUktAvalI juo - 156 -TippaNa sUktasaMgraha (lakSmI) 157 -TIkA (ajJAta) 154 -avacAra 157 -TIkA (guNa0) 154 sUktasaMdoha 161 -TIkA (jina9) 154 sUktasamuccaya 161 -TIkA (vimala0) 154 sUktAvalI 161 154 sUktAvalI (ajJAta) subhASita saMgraha 161 -vyAkhyA (dharma0) juo 161 -vyAkhyA (harSa0) 154 sUktAvalI (amara0) 56,155 somasaubhAdya 178 sUktAvalI (tattva0) 161. stavanaratna 181. sUktAvalI (lakSmaNa0) sUktasaMgraha juo 156 stutitridazataraMgiNI 157 sUktAvalI (hari) kapUraprakara ane stotra (700) 179 subhASitakoza juo 156 | stotraratnAkara 30,172,173 che 69 154 -vRtti For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 24 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 14 33 _41 57 strImukti-kevalibhukti-prakaraNa (yA) hastakADa 128,129 sthAna 138 hastasaMjIvana siddhajJAna ane -vRtti 138 hastasaMjIvanI juo 122,128,129,130 snAtrapaMcAzikA -TippaNa 131 *svAdizabdadIpikA dIpikA ane -vRtti (svopalsa) 112,130 svAdizabdasamuccayanI juo hastasaMjIvanI juo siddhajJAna ane avacUri hastasaMjIvanI 130 svAdizabdasamuccaya 41,56,57,75,97 hastiparIkSA juo gajaparIkSA ane gaja-prabaMdha -avacari dIpikA temaja svAdizabda | 128,146 dIpikA juo 56,57 hiMgulaprakara 154,158,159 -TIkA hiMgulaprakaraNa 158 sAntaratnAkara 57 hIrameghamAlA 138 syAdvAdamaMjarI 125 jhahIro kevo lezo? 132 syAdvAdamuktAvalI 181. hemacaMdrakRtikusumAvalI 19,51,54,92 svapnaciMtAmaNi (ajJAta) 133 hemacaMdranuM prAkRta vyAkaraNa svapnaciMtAmaNi (jaga0) svapna hemacaMdravacanAmRta 152 zAstra juo 133,133 hemacaMdrIya apabhraMzanuM svarUpa 36 svapnapradIpa svapnavicAra juo hemazabdasamuccaya, zrI svapnalakSaNa 133 hemasamIkSA 37,65,66,67,73 svapnavicAra (jina)) 133 haimakArakasamuccaya svapnavicAra (vardha0) svapnapradIpa juo 133 haimakomudI caMdraprabhA ane bRhasvapnazAstra (jaga0) 128,133,133 prakriyA juo svapnasaptatikA juo sumiNasattariyA 133 haimacaturthapAdavRtti prAkRtavRtti-vRtti 133 TuDhikA ane vyutpattidIpikA svapnasubhASita 133 haimaTuDhikA (udaya0) haimaDhuDhikAsvapnAdhikAra 133 vRtti juo svapnAdhyAya 133 *hamaDhuDhikA (saubhAgya0) svapnAvali haimaTuSkiAvRtti haimaTuMDhikA juo svapnASTakavicAra 113 haimadazapAdavizeSa svarodaya (ajJAta) haimadazapAdavizeSArtha svarodaya (nara0) hamadIpikA prAkRtavRttidIpikA juo narapatijayacaryA 132 | haimadodhArtha svarodaya (yaza:) 131. haimadhAtupATha (ajJAta) hammIramahAkAvya 28 | haimadhAtupATha (puNya0) 133 113. For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 : graMtho ane lekhonI sUcI 225 53 | 42 | 18,35,55 18 | 77 haimadhAtuvRtti haimanAmamAlA haimanyAya haimanyAya -vRtti haimapaMcAMga vyAkaraNa haimapaMcAMga vyAkaraNanA abhyAsa mATenAM sAdhano haimaprakAza vyAsa ane haimaprakriyAbRhanyAsa juo haimaprakriyA (megha0) haimaprakriyA (vIra) haimaprakriyAbRhanyAsa zvAsa ane haimaprakAza juo haimaprakriyAzabdasamuccaya haimaprAkRtabRhavRtti-avacari haimabRhadvRttiprakriyA haimaprAkRtabRhadghattiprakriyA (3) juo haimalaghunyAyaprazasti-avacari haima(laghu)prakriyA -TippaNa -TIkA (svopajJa) hamavibhrama -vRtti 172 haimavyAkaraNa 55,56,23 haimavyAkaraNanyAyasaMgraha vAyarthamaMjUSA juo hemazabdasaMcaya haimasArasvatasatra haimodAharaNavRtti horAmakaraMda -TIkA 182 Ardhmagadhi Dictionar Cataligue of Manuscripts in the Punjab Jain BHandars, A 33 Chandas'sekhara of Rajasekhara 83 Descriptive Catalogue of the Goverment Colletions of Manuscripts ,183,166 Geometry in the Jaina Cosmography History of the Canonical Literationr of the Jaonas A Illuateations of Letterdiarams Jaina School of Mathematics 46,95,98,103,105,120 Studies in Jaina Art 116 45,48 44 31,40,46,47 46 46 48,49,172 25 173 (A) digambara aprajJapti 25 | apazabdakhaNDana adhyAtmapadyavRtti amarakoza anagAradharmAmRta 62 -TIkA -TIkA (vRtti) (svopam) 173,177,183 ahityatiSThAlakSaNa anekArtha-nAmamAlA juo nAmamAlA 61,61,72 alaMkAraciMtAmaNi anekArtha-nighaTTa 61,74 | -TIkA 9 105 105 For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 135 152 62 226 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 alaMkAsaMgraha karakaDucaritra *aSTasahastrI karNATakazabdAnuzAsana aSTAMga Ayurveda 135 karmadAhavidhi (caMdra)) aSTAMgahRdaya karmadAhavidhi (ratna)) -TIkA 183 karmadAhavidhi (zubha0) -vRtti 142 kalyANakAraka (ugrAva) 140,142 aSTAdhyAyI 142 kalyANakAraka (kumAra) 142 -nyAsa zabdAvatAra juo 165 kalyANakAraka (citra0) 142 AcArya amitagati 152 kalyANakAraka (pUjaya0) 142 AdipurANa 8 kasAyapAhuDa 121 AptamImAMsA kAtaMtrarUpamAlA 168 ArAdhanA -laghuvRtti 168 AzAdharanI arcA kAtaMtravistara 168 -TIkA kAtaMtravistAra 168 AzAdhara mahAbhiSeka kAvyAlaMkAra Ibdopadeza -TIkA nibaMdhana juo 176 uNAdipratya kevalajJAnapraznacUDAmaNi 118,135 - TIkA kevalajJAnahorA 182 uttarapurANa 120,121 koza 140 upAsakAcAra juo zrAvakAcAra 152 kriyAkalApa 173 ekAkSaranAmamAlikA kSetragaNita juo ekAkSarI-nAmamAlA gaNadharavalayapUjA (zubhaO)gaNanAthasamarthana juo25 ekAkSarIkoSa (amara) ekAkSarI (dhanaMjaya) gaNadharavalayapUjA (zruta0) ekAkSarI nAnArthakAMDa gaNadharavalayapUjA (sakala0) ekAkSarI-nAmamAlA juo ekAkSarI nAma mAlikA gaNanAthasamarthana gaNadharavalayapUjA juo 25 ane ekAkSarIkoSa (amara) 76 gaNitazAstra (mahAva) 118 ekIbhAvastotra * gaNitazAstra (zrIdhara) 118 - TIkA gaNitasaMgraha 120 audAryacintAmaNi gaNitasAra 118 - vRtti (svopalsa) gaNitasArasaMgraha 118,119, kattikeyANuvekhA -anuvAda (telugu) 119 - TIkA 24,25 -TIkA (ajJAta) 119 kannaDamAntIya tADapatrIya graMthasUcI 26,92,118, -TIkA (varada0) 135,168 | -TIkA (valabha) (kAnaDI). 121 77 119 119 For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 25 124 pariziSTa 2 : graMtho ane lekhonI sUcI 227 -TIkA (vallabha) (telugu) 119 -nyAsa (svopalsa) 9,11,11. gaNitasUtra -prakriyA (guNa) caturrAizadadhikadvAdazazatavratodyApana -prakriyA (cAru9) 11 caMdanAkathA -prakriyA (vaMzI) 9,11 caMdanAcarita -prakriyA (zruta ) 9 caMdranAthacaritra -bhASya 10,11 caMdraprabhacarita -mahAvRtti TIkA juo 8,10,11 caMdronsIlana -laghuvRtti 11 caMdromIlaprazna -vRtti (?mahAvRtti). ciMtAmaNi 14,15,24,25 jainendrasiddhAntakoSa jJAnArNava yogapradIpa juo -vRtti (svapajJa) jyotirlAnavidhAna 124 ciMtAmaNi (yaMtra)pUjA jyotirnAnavidhi chakkamonaesa 152 *tattvatrayaprakAzikA 24 chakhaMDAgama 9,121. tattvanirNaya chaMdazAstra 78 tattvAnuzAsanAdisaMgraha chaMdoDanuzAsana (jayA) 78,78,80 tattvArthavRtti (pU0) sarvArthasiddhi chaMdoDanuzAsana (vAgu0) 103 juo jayadhavalA 62,121. tattvArthavRtti (zruta0) jinayajJakalpa, nityamahodyota juo tattvArthasUtra 8,24 -TIkA -TIkA tattvArthavRtti (zratI) juo jinayajJaphalodaya tiloyapaNatti 14,162 jinasahastranAma tIrthakevaliprazna 135 -TIkA 24,24 -TippaNI 135 jIvanacaritra 25 trizaccaturvizatipUjA (bhavI) 25 jIvaMdharacarita 25 trizacaturvizatipUjA (zubha)) 25 jaina sAhitya gaura rUtidAsa 8,12,13,14, trivargamahendramAtali saMkalpa 162 20,22,23,24,82,82,120,121,149,152, saNapAhuDa 162,162 -TIkA 24 naina siddhAMta mAra 116,162,166 darpaNa jainAbhiSeka davyasaMgraha jenendra zabdArNava juo 11, 12 , -TIkA jainendra vyAkaraNa juo paMcAdhyAyI dazabhakti 8,9,9,11,12,15,18,22,78,140 | digambara jaina -TIkA mahAvRtti juo devanandi aura unakA jainendra vyAkaraNa che te huM 24 25 For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 28 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 juo dhavalA 25 25 72 135 krisandhAnakAvya rAdhavapADavIya juo 61,62 palyopamaviSNupadyApana (anantao) dhanaMjayanAmamAlA 61,62,76 palyopamavidhyapadyApana (devendrI) -bhASya 61,62,62,76 palyopamavidhyapadyApana (vRSabha0) dharmaparIkSA 152 palyopamaviSNupadyApana (zubha0) 9,61,121. palyovratodyApana juo naMdIzvarakathA juo siddhacakrakatha pATIgaNita nADI parIkSA 140,140 pADavapurANa 25,25,151 nAmamAlA (dhanaMjayo juo anekArtha pArzvanAtha kAvya pArthAnyudaya juo nAmamAlA. 72,73 -paMjikA -TIkA 72 pArzvanAthacarita 8,13,61 nAmamAlA (dhanaMjaya) dhanaMjayanAma pArthAlyudaya pArzvanAthakAvya juo mAlA juo 73 pAzakakevalI 134 nighaTasaMgraha puSpAyurveda 140 nighaTTasamaya 62,73 pUjyapAdacarita (kAnaDI) 9 nityamahAdyota juo jinayajJakalpa 24,24 pratiSThAtilaka nidAnamuktAvalI 140 prameyakamalamArtaNDa 11,15,61 nibaMdhana 177 bRhajjayotiSArNava nItirasAyana 25,151 baijika yAne vyavacchedaka rekhAgaNita 121 nItivAkyAmRta 151,162,162 bhAvanAdvatrizitikA. sAmAyikapATha juo 152 -TIkA (ajJAta) 163 bhASAmaMjarI -TIkA (hari0) 163 bhUvalaya nItisAra (idra0) 151 maMjarImakaraMda nItisAra (prabhAva) 151 maMtravyAkaraNa netisAra (samaya) 151 mahApurANa nItisArasamuccaya 151 mahAbhiSeka nemicarita 120 -TIkA nyAyakumucaMdra muktAvalIkoza vizvalocanakoza juo 21,21 merutaMtra 140 paMcavastuprakriyA yazastilaka-candrikA paMcasaMgraha yazastilaka (caM)6,24,61,151,162,162,184 paMcAdhyAyI jainendra vyAkaraNa juo 8,9 yazodharacaritra 162 padmanAbhacaritra yukticiMtAmaNI 162 padmanAbhapurANa 25 | yogapradIpa jJAnArNava yogazata juo palyavratodyApana palyopamavidhyasthApana 142 135 21 paMcavastu 21 24 152 25 24 -vRtti For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 : graMtho ane lekhonI sUcI 229 8,165 9 117 86 90 152 168 151 24 25 162 25 25 16 yogasAra 82 zabdAvatAra yogasAraprAmRta 152 zAnyaSTaka ratnamaMjUSA 86,87 zilpazAstra -TIkA zRMgAracandrikA -bhASya 86,87,87 zrAvakAcAra juo upAsakAcAra ratnamAlA zrIpAlacaritra rAdhavapADavIya krisandhAnakAvya zrutasaMghapUjA juo pakhaMDAgama -TIkA rAmallAnyudaya -TIkA rUpamAlA 167 SavAda rUpamAlA 167 SaNavatiprakaraNa rUpamAlAvRtti 168 saMzayavacanaviccheda laghu jainendra 11 saMzayivadanavidAraNa vidyAnaMda 167 saMgItaratnAkara vizvatattvaprakAza saMgItasamayasAra vizvalocanakoza muktAvalIkoza juo 140 | saMgItasArasaMgraha viSApahArastotra 61. | sarjanacittavallabha (nemi0) vaidyakagraMtha 140,140 -TIkA vaidyasAra 9.140 sajjanacittavallabha (malli0) vairAgyamaNimAlA 23 sabhASya ratnamaMjUSA vratakathAkoza (devendra0) samAdhitaMtra vratakathAkoza (dharma0) sarasvatIpUjA vratakathAkoza (malli0) sarvatobhadra vratakathAkoza (zruta ) -TIkA vratakathAkoza (sakala0) sarvArthasiddhi tattvArthavRtti juo zatakatraya sAgAradharmAmRta -anuvAda (hindI) 185 -TIkA -bAlAvabodha 185 sAmAyikapATha (amita7) bhAvanA-bhASATIkA 185 drAviMzatikA juo -bhASATIkA sArasaMgraha zabdAmbhojabhAskara 11,11,15 siddhacakrakathA nandIzvarakathA juo zabdArNava jainendra juo 11 | siddhacakravratapUjA (AzA) zabdArNavacandrikA 8,10,12 siddhacakravratapUjA (prabhAva) zabdArNavaprakriyA 12 siddhacakravratapUjA (zubha0) 112 112 112 151 151 151 86 9) D ) 25 8,22,24 177 177 185 For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23) siddhabhUpaddhati -TIkA siddhAntarasAyanakalpa siddhAntasArAdisaMgraha siddhavinizcaya subhASitaratnasandoha sUktimuktAvalI (zruta0) sUktimuktAvalI (somadeva) sUktimuktAvalI (somasena9) sUktisamuccaya somadeva aura mahendradeva jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 121. somadeva sUrikA nItivAkyAmRta 120,121. stotrasamuccaya 140 syAdvAdopaniSad 152 svayabhUskendra 135 svayambhastotra 152,152 svarUpapasambodhana 161 -vRtti 161 harivaMzapurANa 62,127 161 hIrakaparIkSA 148 151,162 On Mahavira's Solution of Rational 162 | Triangles & Quadrilaterals 120 1 2 165 juo (i) ajenA avidyA 122 aSTAdhyAyI aSTaka, vRtisUtra ane atrisaMhitA zabdAnuzAsana juo 3,5,8,8,9,19,21,22,34, atharvaveda 37,43,48,48,53,58,165,166,172,172 aniTukArikA 173,173 -dhAtuvRtti 16 abdhimanthana 104 -vArtika abhijJAnazAkuntalA 81,87 -vRttio abhijJAvRttimAtRkA 81 AIna-e-ekabarI 68 amarakoza nAmaliMgAnuzAsana Apizala 165 54,60,65,65,160,173 Ayurveda 140,140,183 -TIkA Ayurvedano itihAsa 145 arthakArDa 138 AraNamyakopaniSad 161 arjunacarita 176 AryabhaTIya 119 arthazAstra 162 AzcaryayogamAlA yogaratnamAlA juo 183 alaMkArazAstra 176 indra aindra-tatra ane aindra vyAkaraNa aSTaka juo aSTAdhyAyI, vRttisUtra ane 5,6 zabdAnuzAsana juo 165 uNAdisUtra | 165 aSTAMgasaMgraha 183 upaniSad 101 aSTAMgahRdaya 183 ullAgharAghava 155 -TIkA 183 | Rgvada 2,5,78 62 juo For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 : graMtho ane lekhonI sUcI 231 183 | kAvyalakAra 5,6. 82 97 87 aitihAsika saMzodhana kAvyalakAra (vAmana) 176 Adra-tatra indra juo *kAzikA 18,165,166,168 aindra vyAkaraNa -nyAsa kAzikAvivaraNapaMjikA ane kathAsaritsAgara 6 paMjikA juo 8,166 karaNakutUhala 181 -nyAsanI TIkA 166 kararekhAprakaraNa 131. kAzikAvivaraNapaMjikA kAzikAnyAsa kararehApayaraNa 131. | ane paMjikA juo 166 karNATaka-bhASAbhUSaNa |33: | kirAtArjunIya 167,176 karNATa-kumArasambhava 166 kalApa kAtastra ane kamara juo 166,169 kumArasambhava 163,169 kalApaka 166 kosalagama (?) 122 kalAvilAsa 146 kaumAra kalApa, kalApaka ane kAtaMtra kavikalpadruma 58 juo 167 kavitArahasya kSemakutUhala 145 kAta- juo kalApa, kalApaka ane khagendrapamaNidarpaNa 142 kaumAra 18,22,23,29,34,37,37, | khaDameru (prastAra) 43,47,467,168,169,173,167,168 gaNapATha 28,165 -vRtti durga-TIkA juo 167,168 gaNitatilaka pATIgaNita juo 180 kAtanna-vibhrama 48,49 gaNitapATI 180 kAdambarI 176 gaNitasAra kAmandakanIti 163 gArgIyasaMhitA 138 kAmasUtra 115 gAhAsattasai 123 kAlApaka 167 gopatha kAvyaprakAza 81,95,96,97,100,104,111, grahalAghava 181 177,178,178 candra juo cAndra (vyAkaraNa) 18,34,167 -TIkAo 177 -vRtti (svopajJa) 34 -vRtti (svopajJa) 177 candrA 181 kAvyamImAMsA 14,61,94,95,96,104 candrAloka 106,179 kAvyadarza 95,175,178 camatkAraciMtAmaNi 182 -vRttio 176 | caraka(saMhitA) 6,142,183 kAvyAlaMkAra (rudraTa) 95,176,176 vyAkhyA 6 kAvyalaMkAra (bhAmaha) 176 | carpaTapaMjarikA 161 1. AnI keTalIka gAthAonA kartA zvetAmbara pAdaliptasUri che paraMtu moTA bhAganA kartA ajaina hovAthI A kRti meM ahIM noMdhI che. 180 5 For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 163 34 60 80 68 18 cANakyanIti nighaTTa (dhanvantari) 74 cAndra (vyAkaraNa) juo caMdra nighaTTa (vaidika) chanda:zAstra nirukta 2,5,71 chandaHsUtra -TIkA 166 -TIkA 79,79 -vRtti chandroDabudhi nItizataka 153,184,184 chAndasa vyAkaraNa juo vaidika vyAkaraNa 10 nItisAra 162 jahAMgIranAmAM nyAyasAra 28 jAtaka(karma) paddhati 180 paMcagaMga 161 jayotirvidAbharaNa 181 paMcasiddhAntikA 80,180 tAjikasAra 181 paMjikA juo kAzikAnyAsa ane taittirIyasaMhitA kAzikA-vivaraNa paMjikA 166 trizatikA 119,179 paTIgaNita juo daNitatilaka ane trizatI gaNitapATI 180 179 94,110 pANini 18 dazarUpaka pAtAlavijayamahAkAvya 176 durga-TIkA juo kAntatravRtti devIzataka prakriyAkaumudI dravyAvali 141 pratAparudrayazobhUSaNa pratijJAyaugandharAyaNa dha kaoNnsAijha okasapharDa DikazanarI prAcIna khagoLazAstracyo itihAsa The Concise Oxford Dictionary prauDhamanoramA dhanvantari-nighaTTa 71,72 bAlikA-vaMcitaka 110 dhAtupATha (kAtastrIya) 167 bRhakathA 176 dhAtupATha (pANinIya) 32,165 bRhatsaMhitA dhAtupATha (bopa0) 13 -TIkA 80 dhIkoTidakaraNa brahmayAmala 132 dhruvamAnasa brahmasUtra 165 dhvanyAloka 95,96,97,178 brAhmaphuTasiddhAnta 119 nalapAkadarpaNa 145 bhagavaddagItA 53,94,10 nATyadarpaNa 110 165. nATyazAstra 94,96,110 bhaTTikAvya 20,175 -TIkA 80,94,95 -TIkA 110 nAmamAlA 176 bhaTTopalITIkA 124 nAmaliMgAnuzAsana amarakoza bhAratIya saMgItanuM aitihAsika 60,173 | avalokana 112 180 180 -TIkA juo For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 : graMtho ane lekhonI sUcI 233 104 182 110 47 176 13 110 184 bhAvaprakAza 143 rAmAyaNa 101,161 bhAsanATakacakra rAmAzramI juo vyAkhyA sudhA 173 bhImakAvya rAvaNavada juo seubandha 84 bhuvanadIpaka laghujAtaka 180 bhU-dhAtu 173 liMgAnuzAsana 165 manusmRti 161 lIlAvatI 180,180 mahAdevI 181 locana 96,97 mahAdevIsAraNI 181 varAhapurANa 161 mahAbhArata 101,161 vasaMtarAjazakuna juo zakunanirNaya ane mahAbhASya 5,166,167,177,176 zakunArNava 176 mAghakAvya juo zizupAlavadha 182 mAnava utpatti ane vikAsa vAkyapadIya 34,47,166 mAyApuSpaka vAkayaprakAza mAlatImAdhava vArAhIsaMhitA 138 mImAMsAsUtra 100 vikramorvazIya mugdhabodha -TIkA muhUrtaciMtAmaNi 182 vijJAnazataka mRcchakaTika 182 viTavRtta 184 meghadUta 182 vidagdhamukhaDuna 179 medhamAlA 138 vidhilikhita 110 mohamudragara 161 vizAlabhArata 117 yogaratnamAlA juo AzcaryayogamAlA 183,142 vizrAntavidyAdhara yogaratnasamuccaya 144 vizvakoza yogaratnAkara vizvaprakAza yogavAsiSTha viSNupurANa yogazata vRddhayogazata ane vRddhayogazataka juo 183 vRttajAtisamuccaya yogazataka 183 -TIkA raghuvaMza 100 ratnaparIkSA vRttaratnAkara 78,80,82,86,174,174 72 ratnApaNa 96,179 -TIkA 174,80 ratnAvalI 86,176 -vRtti 79 rasoinuM rasAyaNa vRttisUtra juo aSTaka, aSTAdyAyI ane rAjakozanighaTTa zabdAnuzAsana 165 rAjataraMgiNI 34 | vRddhayogazata juo yogazata ane yogazataka 183 143 161 145 71 For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 vidyAmRta 144 170 138 vRddhayogazataka 143. saMta vyArA zAstrakA tihAsa 6,8,10,12, veNIsaMhAra 176. 13,15,17,18,23,34,35,165,168,169 vaidika vyAkaraNa chAndasa vyAkaraNa 166 saMgItapArijAta 113 juo 10 saMgItamakaranda 113 naidyajIvana 184 saMjIvanI 163 saMjJAsUtra 170 vaiyAkaraNabhUSaNasAra 147 sarasvatIkaMThAbharaNa 93,179 vairAgyazataka 184 sarasvatInighaTTe 171 vyAkhyAsudhA rAmAzramI juo 173 sarasvatIsUtraprakriyA zakunanirNaya vasantarAjazakuna juo 182 sAmaveda 176 zatakatraya 151,184,184 sAmudrikabhUSaNa 130,131 -TIkAo 184 sArasaMgraha zatakayAdisubhASita saMgraha 184 sAsvataprakriyA 169 zabdabhedaprakAza 64,67 sarasvatIsUtro 172 zabdamaNidarpaNa sArasvatavibhrama 86 (kAta7)49,49,172,172 zabdaratnapradIpa (kalyANa) 67 sArasvatavyAkaraNa 49,69,159,169 zabdAnuzAsana juo aSTaka, aSTAdhyAyI 170,171,172 ane vRttisUtra 165 sAhitya ane vivecana zArIrakabhASya 165,177 sAhityadarpaNa zAbarabhASya 95,96,177,177 100 zArDadharapaddhati 179 siddhAntakaumudI 9,14,16,36,47,47,55 zAlihotra 147 siddhAntacandrikA 171 zAzvata 74 siddhAntazekhara 180 zivasvarodaya juo svarodaya 122 sI. ke. rAjA smArakagraMtha zizupAlavadha juo mAghakAvya 169,176 sukRtasaMkIrtana zRMgAratilaka suzrutasaMhitA 142,183 zaMgAratilakakAlaMkAra sUktimuktAvalI 61,154 zaMgAraphilDa sUryazataka 167 zRMgAraprakAza 178 seubandha juo rAvaNavaha zRMgArazataka 184 svarodaya juo zivasvarodaya zaivazAstra hanumAnnighaTTa zaivasAmudrika 131 hayagrIvavadha 55 zrutabodha 174 harSacarita SapaMcAzikA 182 hastacihnasUtra 131 SaSTisaMvatsara 138 | hastabimba 131 29 80 97 94 169 174 11 176 For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 : graMtho ane lekhonI sUcI 235 146 37 32 165 hastAyurveda hitopadeza 161 hemacandra aura unakA zabdAnuzAsana] salt (Report) (i) x2 zien, 148 (alle) 174 horamAkaranda 182 Catalogus Catalogorum Catalogue of Sanskrit Manu scripts in Mysore & 117 Koorg Descriptive Catalogue Collection of Manuscripts 166,177 183,140,142 Encyclopaedia Britanica 139 Ganadarpana, a Work on Sanskrit Grammar ascribed to King Kumarapala (11431174 A.D) of Gujarat, The 28 Gem-stones & their distinctive Characters 148 Gospel in many Tongues, The History of Classical Sanskrit Liturature 82,90 History of Hindu Mathematics 119,119 History of Indian & Eastern Architecture 116 History of Indian Liturature 149, 150 History of Sanskrit Poetics 90,98,175 Indian Architecture 116 Indian Literatures, The Literary Circle of Mahamatya Vastupala & its to Contribution to Sanskrit Literature 155 On the Aindra School of Sanskrit Grammarians Sanskrit Literature 55,165 Some Notes on the Manuscripts of medical Works by Jaina Writers 140 Technical terms & Technique of Sanskrit Grammar 37 For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 184 arka 123 pariziSTa 3 : prakIrNaka vizeSanAmo akabara (nRpa) 68,32 | -muktako akSayacaMdra 173 abhayacaMdra 112 akhaMDa AnaMda abhayadeva 133 55 abhinandana 135 aMgrejI 16,60,61,116,121. abhimanyu (nRpa) 34 139,155 amadAvAda AzApallI juo 22,41,46 -anuvAda 9,39,118,150,175 53,56,68,72,74,103,131,153 -upodudhAta 92,121,175,180 | | amRtadharma 159 -TippaNa 86,92,118 amoghavarSa juo (nRpa) nRpataMga -prastAvanA 86,123,126 14,101,118,142 ajyapAla (nRpa) 56,109,109,131 ayodhyA ajita 136 arisiMha 132 ajitadeva 153 arjuna juo dhanaMjaya juo 61. ajitanAtha 47 ardhamAgadhI addhamAgadhI ane ArSa juo 2 aMcala gaccha 22,33,66,75,88 ardhasaMskRta 4,63 143,149,168,171,180,181,182 alAuddIna khIlajI 148 aNahilapura 131. aliyUra aNahilapura pATaNa 71,97,125 alpakhAM aNahilavADa 136 avaDha apabhraMza juo 36,37 addhamAgaNI juo ardhamAgadhI ane ArSa avestA 2,4,20,36 avestA pahelavI anankIrti digambara jaina graMthamAlA 153 ahipura nAgora juo anUpa saMskRta pustakAlaya [1067139 Agamodaya samiti 13,33,63,89 anekAnta 33,82 AgamoddhAraka AnandaapabhraMza avahaDha juo 39,63,84 sAgarasUri juo 8,48,83,84 90,104,151,164,175,177 AgrA 83,83,84 ANaMdajI kalyANajI peDhI 117 AthI A nAmanI bhASA abhipreta che. A pramANe pAiya (prAkRta), ArSa, addhamAgaNI (ardhamAgadhI), jaiNa marahaDhI (jaina mahAraSTrI), soraseNI (zaurasenI) mAgaNI (mAgadhI), pesAi (pazAcI), cUliyA pesAI (cUlikA paizAcI), avahaDha (apabhraMza), jaina saMskRta, laukika saMskRta, ardha-saMskRta, jUnI gujarAtI, urdU-hindI, drAviDa, kannaDa (kAnaDI), telugu, tibeTI, avestA, avestA pahelavI ityAdi mATe samajI levuM. 26 68 -chaMdo For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : prakIrNaka vizeSanAmo 237 23 137 AtmAnda prakAza 49,83,94,178,59 udayavalarUbhasUri 163 AdarzaTIkA udyatasUri 126,176 AdarzaTIkA 61. upakeza gaccha juo ukeza gaccha AdinAtha 127,129 57,113,180,180,185 Anandameru ubhayabhASAkavicakravartI Anandavimala 12 | umarasI rAyasI 169 AnandasAgarasUri juo AgamoddhAraka 83 | urdU-hindI 139 AnandasUri - 33 uSAsmArakagraMthamAlA AnandAzrama graMthAvalI graMthamAlA) 5,146,177 Ukeza (vaMza) 160 Abu 116 RSabha 24148 oLzza (Opertan Gustav) 16 RSabhadeva 47,65,128,130 Apradeva 131 160,160,169 AyurvedIya graMthamAlA 145 | [ela.DI.IsTITyuTa juo lA.davidyAmaMdira, [AryajayakalyANa kendra [33] | ela.DI.sIrijha.] 20 AryanTi 120 RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara ArSa addhamAgaNI ane ardhamAgadhI juo 36 saMsthA 29,49,163 AlamazAha ghorI 151 RSabhadevajI chaganIrAmajI saMsthA 42,19 AlamazAha hozaMga dhorI Alcio g. (Eggling) 19 AzApallI amadAvAda juo 126,132 ejayukezana sosAyaTI (Education iTAliyana (Italian) Society) 51,52 -anuvAda epoloniyasa pergAnA indora 153 Apolonius Pergana 139 [RSabhadevagraMthamALA 111]. Impariyala ekeDemi opha sAyansIsa eziyA (madhya) 167 (Imprial Academy of Sciences) 55 OMkArasUrijJAnamaMdigraMthAvalI 53,57,157 170 OMkArasAhityanidhi ukeza gaccha juo upakeza 57 orIenTala kaoNnpharansa gaccha (Oriental Conference) 28 ujjaina 19,160 osavAla 163 udayacaMdra 108 kaMsa 110 udayana (maMtrI) 35,90 kakkala juo kAkala 149 udayaruci 143 kakkasUri udayaruci 143 kaccha udIcya 5 | kanakaprabha 50 31 Ivara 46 113 169 For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 183 26 kArakala 26 karNATa kAzI kaniSaka (nRpa) kAkala juo kakkala 49,55. kanoja 162 kAnaDI chaMda juo kannaDa chaMda - 81 kannaDa 26,135 -TIkA 163,119,151 kannaDa chaMda juo kAnaDI chaMda -bhASAntara 175 kannaDa prAnta -lipi 86 kannaDa lipi 26,26,92,135,135,168 kAmadeva 75,86 kamalavijaya 157,158 kAyastha 41,49,55,105 kamalavijaya 182 kamalAkara 170 kAlabhAcArya 104 karNadeva (nRpa) 38,168 kAlAmAlA 24,46,56,61,63,90, 82 91,92103,47,150,152,153,176 karNATaka 24,56,70,86,97 kalakattA kAzmIra 34,38,55,81 kalikAgautama 23 kAsadraha 126,176 kalikAlacakravartI 148 kirsTa joha 51,52 kalikAlasarvajJa 5,7,13,13,17,18,19,20,23, kIrticaMdra 160 35,35,38,39,41,42,44,45,49,51,52,54, kIrtivijaya 31,46 55,57,63,64,71,73,73,75,79,80,82,83,. kIrtisAgara 161 85,89,92,93,94,97,108,111,152,177 ku(ka)kuMdAcArya 179 kaliMga 55 kutubudIna taghalakha 117 kaliyuga 160 kunta e. ema. 183 kalyANakIrti 62 kumArapAla 20,21,35,35,56 kalyANarAja 66,85,93,109,128 kalyANavidhAna 127 kulacaraNagaNi kalyANasAgara 159,171 kUrasiMha juo kyUrasiMha 169 kalyANasAgara 181 kUrcAlasarasvatI 63 kalyANasAgarasUri kRSNavAEvatA 178 kalyANasAgarasUri 169 kRSNa(vAsudeva) 75,76,115,127 kavikaTAramalla 44,108 kRSNarSi gaccha kavisabhAzRMgAra - 175 | kevalavijayajI juo motIlAla lAdhAjI kavIndra 76,76 kolhApura kavIzvara 63 | kUrasiMha juo kUrasiMha 154 58 66 1. A pRSThokagata biruda di, zrutasAgaranuM che jyAre bAkInAM pRSThomAMnuM biruda pUrNatalla gacchanA suprasiddha hemacaMdrasUrinuM che. For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : prakIrNaka vizeSanAmo 239 58 184 23 47 4 155 143 151 8 kSamAvijaya (upA0) juo vijayakSamA -anuvAda 46,123,128,130,137, bhadrasUri 153,153,156,158,159,160, kSamAvijayagaNi 126 183, 105 -artha kSamAzramaNa 66,73 kSemakAja kRSNadAsa 174 -udAharaNo khariDalla gaccha 104 -nAmo khammAta 64,67 -padyAtmaka TIkA 156 -paryAya kharatara gaccha 23,47,49,53,54,55 66,68,70,71,91,92,125,133,150,154, -bhASaNa 114 156,159,168,170,173,175,178,179, -bhASAntara 163,184,132,152 166,180,181,182 -rUpAntara kharatara begaDa 185 -zabdo 53,169 khAnApura 143 -samajUtI khistI 164 gujarAtI zALApatra 29 khuzkeham 32 gujarAtI saMskRta koza 169 khemarAja kRSNadAsa 127 gujarAtI (sAmayika) ganA gujarAtI sAhitya pariSada gaNeza 150 guNakIrti (di0) gargAcArya 124 guNanidhAnasUri gAMdhI nAthAraMga jaina graMthamAlA guNabhadra 121 gAMdhI lAlacaMdra 102 gupta (nRpa) 34 gAyakavADa paurvAtya graMthamAlA 56,80,102,180 gurjarI 150 gAyakavADa sarakAra gurjaradharA 26 giranAra 125,126,102 gulAbacaMdrajI gujarAta 28,35,56,65,167 godAvarI 163 gujarAtanA pANini 36 gopAla 106 gujarAtamitra tathA gujarAtadarpaNa 3,59 goviMdasUri 19 133,183 graMthamAlA gujarAta varnAkyulara sosAyaTI grAmya bhASA 104 (Gujarat Vernacular Society) grIka (yaMtra) 163 gujarAta vidyAsabhA cakrikAbhaMjana 119 gujarAtI 16,29,30,46,60,65,89, caMgadeva juo cAMgadeva 92,131,137,138,143,145,147,157, caMgI juo cAhiNI ane pahiNI 35 160,164,169,128 | cakravartI zrIzacaMdrA 166 154 74 97 27 91 29 35 For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 carca juo cAca ane cAciga caturdazapUrvadhara juo zrutakevalI catutriMzajjAtakajJa juo buddha caMdA caMdra caMdrakIrti (di.) caMdrakIrtisUri caMdra(kuLa) caMdra (gaccha) caMdragupta caMdradevasUri caMdramauli juo mahAdeva cadrasAgaragaNi (hAlasUri) caMdrasAgarajI caMdrasUri caMdrasena cAMgadeva caMgadeva juo cAca cacca juo cAciga cAmuNDa (gotra) cAmuNDarAja (pa) cAritraratnagaNi cAritrasAgara cArukIrti cAhiNI juo caMgI ane pAhiNI citoDagaDha 35 6 65 117 117 152 69,127,143,154,174 17 44,50 162 35 184 38 56 129 120 35 35 35 35 38 57 181 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 chANI 125 chAndasa bhASA vaidika bhASA juo 2,10 jaiNa maraTTI jagacaMdrasUri jagajIvana jagadeva jagannAthaprasAda jayakIrti (di.) jayakIrtisUri jayacaMdrasUri jayaMtavijayajI jayaMtasiMha jayapura jayamaMgalasUri jayAnaMda jayAditya jarmana(German) -anuvAda jalandhara jAgupte mahAdeva rAmacaMdra jAbAlipura juo jAlora jAmanagara jAlora juo jAbAlipura jAhila jitendrasAgara jinacaMdra rjinacaMdra cInI musAphara cInI sAhitya cunIlAla graMthamAlA cUliyA pesAi [caukhambA vidyAbhavana caukhambA (Series) sirIjha caukhambA saMskRta (Series) sirIjha 97145 | jinadeva caulukya juo solaMkI 35,38,65 jinapatisUri 33 35 82 165 6 157 36 jinadatta 37] jinadattasUri (vA.) 5 jinadattasUri jJAnabhaMDAra zrI 20,82,133,134,138 jinacaMdrasUri jinatilakasUri For Personal & Private Use Only 153 153 128,146 34 82 82 57,178 64,160 125 137,185 175 43 166 40,150,151,165 173 130 17,71 149,132 71 128 160 22 172 172,179 91 75 56,71,97,146 159 153 22 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : prakIrNaka vizeSanAmo 241 130 91 56 17 24 jinaprabhasUri 91 | jainazreyaskara maDala 40,47 jinapriya jaina saMskRta 3,184 jinabhadrasUri 151 | | jaina satya prakAza 20,78,112,113, jinabhadrasUri (kha0) 175 116,118,167,59,146 jinamANijyasUri jaina(sAptAhika) 172,178 jaiinasAhityavardhakasabhA [64] jinarAjasUri | jaina sAhitya saMzodhaka 14,63,136 jinalAbhasUri 16Q jaina siddhAnta bhAskara 9,112,117,124 jinavardhanasUri 156 131,134,140,162,166 jinavallabhasUri jaina svayaMsevaka maMDaLa 153 jinavajiyajI jaina haraprasAda 61. jinasAgara 154 jaina hitaiSI jinasiMhasUri 54,179 jainanAda pustakAlaya 8,40,127,147,147 jinasena 61. jainendra mudraNAlaya 8 jinasena (di0)(pahelA) 120,149 jodhapura juo yodhapura 28,55 jinaharSa 106 jJAnaprasAraka maDaLI jinezvarasUri(caM0) jJAnabhUSaNa (di.) jinezvarasUri jJAnavimala 55,66,67,72 jItasAgara 127 jJAnazekhara 143 jImUtAnanda juo nAnaka jayeSThamalla 27 jIvarAma 131 jayeSTharAma mukundajI jUnI gujarAtI 29,156 jhaghaDiyA tIrtha jetabAI jhaMjhaNa saMghavI jesalamera 17,18,23,70,102,133,141 TibeTIya sAhitya jaina AtmAnanda sabhA 29,57,157,159 Thakkara dudaka jaina kalcara rIcarsa sosAyaTI (Jain. DAyamaMDa jyubili presa Cultural Research Society) Dekkana kaoNleja (Deccan College) jaina gaurIlAla 16 168 jaina graMthaprakAzakasabhA 35,41,44,53,56,156 tapa gaccha jaina jJAnabhaMDAra samAja 172 tapAgaccha 28,66,91,157, jaina dharma prakAza 59,86,89,155,171 157,170,177,181,182 jaina dharma prasAraka sabhA 46,156 tArkikakaziromaNi jaina pustakapracAraka saMsthA 50,69 tibeTI 150,167 jainayazovijaya graMthamAlA 57,59 | -anuvAda 149,150 174 169 143 23 For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 144 113 'telugu -TIkA 126 24 51 63 242 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 -rUpAntara 150 devakaraNa mUlacaMdra (mUlajI) tilakasUri 75 devakulapATaka nagara - 156 tIrthoddhAraka 48 devagiri 70 tIsaTa devaguptasUri tejapAla 46,156,161. devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra 119 phaMDa saMsthA 33,43,46,63,64,67,67,71, 119 74,75,76,115,156 tripAThI zabyunAtha _61 devacaMdra 108 trivendrama 146 devacaMdrasUri 36 trivendrama saMskRta graMthamAlA 112 devaprabha (vAdi) 124 aividya 61,76 devaprabhasUri -vidyavidyAdhara devabhadra aividyavedI 108 devamUrti tharAda 176 devarSi thArApadra gaccha 176 deva saMgha 162 thArApadrIya gaccha devasuMdarasUri 28,58 dakSavijayajI devasUri dakSiNavihArI devasUri 150,155 darzanavijaya deva (vAdi) dazaratha (gR0) devasena dAnasAgara 125 devIdAsa chaganalAla 132 dAmanandi devendra digambara jaina 79,81,101 devendrakIrti (di0) digambara jaina graMtha bhaDAramAlA devendrasUri dilavarakhAna 31 | devandrasUri 41,44 dilhI 9 | devandrasUri durlabharAja (nR5) 38 | dezavirati dharmArAdhaka samAja 46 durlabharAja (maMtrI) 128,133 | dezAi maNIlAla i. 115 1. bhAratamAM jema mukhya 11 lipio che tema 14 bhASA ane 225 peTAbhASA che. AmAMnI eka bhASA te 'teluga' che. A 'telugu bhASA 3 karoDa ane 33 lAkha loko bole che. eTale ke 100 bhAratIoe 9 jaNa A bhASA bole che. -guru mitra tathA guru da0 (dainika)no tA. 17-12-16no aMka nyA. tI. nyA. vi. upA0 maMgalavijayajIe gujarAtImAM teluguzikSaNapaddhati vi. saM. 1985mAM racI hatI te zuM tyAra bAda prasiddha karAi che? 40 26 175 151 136 126 For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : prakIrNaka vizeSanAmo 243 123 11 16 31. 127 31 _46 dezya 51,64,65,72,73,123 tapAgaccha 69,87,124,143,154,172,174 desiya 65,123 nAgahastI (Arya) dehaDa 31,150 nAgendra pAdaliptasUri juo 123 dozI sakhArAmane nemacaMda 105 nAgora ahipura juo draviDa saMgha nAgorI tapAgaccha 124 dvAviDa 51,164 nAthAraMgajI gAMdhI dvivedI esa. 139 nAnaka juo jImUtAnaMda 174 dhanajaya juo arjuna nijhAma 163 dhanada juo dhanarAja ane dhanyarAja 31. niTa) kalAppA bharamAppA dhanapAla nirNayasAgara mudraNAlaya 33,54,68,92, dhanaratna 171. 173,176,183 dhanarAja juo dhanada ane dhanyarAja nRpataMga amoghavarSa juo 118,142 dhanvakA 35 nRsiMha dhanyakaLaza 117 nemi(?kumAra) dhanyarAja dhanada ane dhanarAja juo nemikumAra 103,104 dhanvantari 183,137 nemicaMdra 157 dharmakIrti 22 nemi-darzana-priyaMkara-grantharatna, zrI dharmamUrti nemideva 162 dhArA 62,131,177 nemiSaNa 151 dhoMkalacaMdra 160 [paramapadaprakAzana 161] dhoLakA 125,172 nANa 95 dhruva harilAla harSada 28 nyAyatIrtha 58,152 na(ni)tyabhakti 137 nyAyavizArada 4,48,98,136 nayavijayagaNi 137 nyAyavizArada 4,59,86,97,98,136,141,59 naracaMdrasUri | paMcatUpa sena saMgha ane senAvya juo 120 naracaMdrasUri 102,113 paMjAba naradeva paTavardhana raghunAtha zAstrI naradeva 163 paTavardhana graMthamALA 128 naloTakapura 103 paNDita graMtha navanavatimahAvAdivijetA 23 paNDita navIna graMthamALA - 8 navAba sArAbhAI maNilAla padmananti (di.) 110 | padmanadi (di.) 24 nAgadevI 83 padmaprabha 137,158 nAgapurIya padmameru [67 132 56 127 naLa For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 112 23 20 75 106 puNyaharSa padmameru (di.) 67 pArtha juo pArzvanAtha 40 padmAvatIpattana 180,181. pArjacaMdra " 179 paramada (nRpa) pArzvanAtha juo pArtha 3,127,160 [paramaprakAzana 161] [pArzvanAthazodhapITha 107] paramAgamapravINa pAli 2,36,37 paramAnDa pAhiNI juo caMgI ane cAhiNI 36 paramAra (nRpa) pitAmaha paramAIta 28,35,66,66,128 pIyUSavarSa pallIvAla 120 puNDarIka 127 pavaeNka 174 182 pAiya prAkRta juo 1,3,3,17,23,25, punya(ya)sAragaNi 141 25,36,37,60,60,63,84,85,85,85,87, purAtattva 16,29,32,112,167,175 104,117,121,126,128,129,133,156, puruSAdAnIya 164181,181,182 puruSottama -avataraNa 178,177 puruSottamadAsa gIgubhAI -avyaya 37 pUjyapAda -udAharaNo 86,91 pUnA, -gAthAo 135 pUrNatalla (gaccha) -chaMdo 84,84 pUrNimA (gaccha) 150,155,172,181 -nAma peTropolI (Petropoli) 150 -padyo 39,92,103,147,160 pesAI -rUpAntara (2) 150 poravADa vezya -vivaraNa 176 prajJAzramaNa 14 -zabdo 166,77 pratApa 101 109 pratimA 123 pATaNa 45,48,48,56,66,104, pratiSThAnapura 163 104,106,125,134,150,155,172 pratiSThAsomagaNi 184 pATaliputra 123 pratisaMskRta pANini pradyumnasUri pAraMga jAvajI 173 prabhAcaMdra pAdaliptasUri juo nAgendra 123 pravacanaprakAzana 92 pArasI 2,2,165 pramodasUrijI pArasIka juo phArasI prAkRta pAThaya juo 1,29,31,90 pArekha prabhudAsa becaradAsa 40 | prAkRta chaMda(do) juo pAi chaMdo 83,87 90 163 -subhASito 13 76 33 For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : prakIrNaka vizeSanAmo 245 117 9 | 6 phUlla 173 barna 55 28 prAkRta bhAratI akAdamI 144]. baeNngalora prAkRta sAhitya 175 baijI 34 prAgvATa varis vel (Bohtlingk Otto) prApya 66,67 phattehacaMda bauddha 2,8,13,18,34,60,80, pharIdakoTa 149,164,166,173,178 phaTakAbAda jillo brAhmA 130 phArasI pArasIka juo brAhmI 128 phArbasa gujarAtI sabhA bhaktivijaya 171 tramAsika 35,36,90 bhagavadattajI 123 bhagavAnadAsa 138 phrenca bhaTToji satyaprasAda 37 -anuvAda 150 bhaTToji dIkSita | bhaNasALI hIrajI gaMgAdhara 152 baMgALI bhadraMkaraprakAzana 46 -lIpI 175 bharUca 123 beDamiyAM bhADAgArika 71 banArasa 8,11,56,57,116,116 bhADArakara prAcyavidyAsaMzodhana banAvaTI saMskRta 3 maMdira 20,21,24,67,75,115,185 balAtkAra gaNa 23,24 bhAnucaMdramaNi 32,171 bAlacaMdra 108 bhAnumeru 67,171 bAlAbhAi rAyacaMda bhArata (dakSiNa) 119,144 bAhaDa 31 bhAratavarSa (3,10 bikAnera 139,27 bhAratI 99,166 bihAra 7 bhAratIya jJAnapITha, kAzI 24,61,73,86 bihArIlAla kathanerA 166 26,135 buddha juo catusviMzajjAtakajJa 65 bhAratIya vidyA 168 buddhiprakAza 116 bhAratIya sAhitya 6,9 buddhisAgara 127 bhAramalla (nRpa) 169 buddhisAgarasUri 160 bhAravi 18,175 buddhisAgarasUrizvara graMthamAlA 160 bhAvanagara 53,57,125 bRhatnaratara (gaccha) 170,141 bhAvane 173 bRhattapA gaccha 30,45 bhAvaratna 173 bRhad gaccha 153 | bhASA juo hindI 1,180 132 For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 96 22 181 17o 83 28 | mahAra 246 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 bhASATIkA 74,143,184 marahaTTI 2,36 bhAskara marAThI, 17(2), 181 bhIkhIbAI cunIlAla pannAlAla - 157 -anuvAda 127,143 bhImadeva (nRpa) 38,127 -bhASAntara bhImasiMha maladhArI 3,7,45 bhImasI mANeka 126,153,154,158 mAladhArI (gaccha) 74,126,154 bhuvanarAja mallinAtha bhUta bhASA 90 mallibhUSaNa (di.) bhairava 115 mahamada khalvA (khIlajI) 163 bhairavadAna 26 mahAdeva 106 bhoja (nRpa) bhojadeva juo 63,112 mahAdeva caMdramauli juo 184 bhoja (nRpa) mahAdevArya 112 bhojadeva (nRpa) bhoja (nRpa) juo mahAmahopAdhyAya 95,177 bhojadeva (pratihAra) mahArAjA sayAjIrAva vizvabhojapatra vidyAlaya sAmayika 28 bhojarAjagaNi mahAvIra, juo mahAvIrasvAmI vardhamAna, makasUdAbAda vardhamanasvAmI ane vIra 150 magadha mahAvIra jaina vidyAlaya, zrI 92,96 maMgalasUri mahAvIra jaina sabhA 65 maMjUzrI 150 mahAvIravidyAlaya 46 marDana (gR0) 150 mahAvIrasvAmI 2,3,6,7,31 maDugaNi 123 (zramaNabhagavAna), mahAvIra, juo 119 marDapadurga vardhamAna. vardhamAnasvAmI ane vIra 136,160,184 malibhadragaNi 172 mahimAbhaktibhaDAra 170 mahisAgara 57 mahItilaka 176 mahisAgara (di.) 16 *mahendra mathurA mahendra 162 madanacaMdra | mahendra (di.) 162 madanapAla Thakura mahendra (nRpa) 162 madanasiMha mahendra(pa.) madanasUri 139 mahendrasUri 30 madrAsa vidyApIThI mahendra 108 madrAsa sarakAra 118 | mahesANA madhyadeza 62 | mAgadhI 7,78 175 151 48 123 33 137 | 56 17 30 For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : prakIrNaka vizeSanAmo 247 177 83 24 145 20 175 mAgaNI 36 medapATa juo mevADa 103 mANikaya (ka)caMdra digambara jaina meruvijaya 133 graMthamAlA 9,25,151,152,162 mevADa juo medapATa 103 mANikyabhaTTa 144 mogala 68 mADavaDha. 163 moDha (jJAti) 35,181 mAtali 162 motIlAla lAdhAjI juo kevalavijayajI 39 mAthura (saMgha) 151 mohanalAlajI jaina graMthamAlA 123,130 mAdhavasena 151 maurya 162 mAnabhadra 44 | mahaisura sarakAranI graMthamAlA mAnazekhara 141 yaza mAnasI yazakIrti (di.) mAlava yazazcaMdramaNi 108 mALavA 163,177 yazodhoSa 150 mizra bhASA 4,92 yazodeva 162 mizra sAhitya(Macaronic) yazodevasUri 124 mukulabhaTTa 81 yazobhAratIprakAzana 59,178 muktimala jaina mohana mAlA 65,66 yazovijayagaNi 4,135 muMja (nRpa) 63,63,85 yazovijaya jaina graMthamAlA 39,48,53,53,64, munisuMdarasUri 70 66,67,70,157,172 munisena 74 yasovijaya jaina ta pAThazAlA 30 munizvarasUri 168 yAkinI muMbaI 2,13,50,92,127,143,167,169 yApanIya muMbaI sarakAra 185 mAska murugDa (nRpa) yunivarsiTI graMthanirmANaborDa muslima 164 yuropIya sAhitya mUDabidrI yodhapura juo jodhapura mUlacaMdra 160 ratalAma mUlarAja (nRpa) 38 ratna dhIra mUla saMgha 23,24 ratnaprabha meghacaMdra 174 ratnavizAla meghacaMdra (travidya) 11. ratnazekharasUri 57,125 meghavijaya ratnasiMhasUri 57,30 megyuena eNnDa kaMpanI limiTeDa ratnasiMhasUri 163 (Matyuen & Company Limited) 148 | ratnaharSa 171 123 26 50 178 182 | For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 67 177 6 75 139 91 14 82 ravicaMdra lATa 102,113 rAja gaccha lAlabAga jaina saMgha 50 rAjapAla 128 lAlabhAI dalapatabhAIvidyAmaMdira rAjamahela pustakAlaya 67,72,75,88,102 rAjaratna lAhara rAjazekharasUri lAhora 33.68 rAjazekharasUri lIMbaDI rAjazrI lIMbaDI saMpradAya 26 rAjasoma luMkA (gaccha) juo loMkA gaccha 161 rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna lokeza 169 rAjasthAnI (bhASA) lokAgaccha juo luMkA gaccha 27 rAjImatI laukika saMskRta 2,10,34,84 rANakapura 116 vajayaza juo vajasvAmI rAMdera 46 vajasena 156 rAma vajasvAmI juo vajayaza 14 rAmakIrti (di.) vaTa gaccha 139,170 rAmakIrti (di.) vaDodarA 114,154 rAmacaMdrasUri 44 vaDodarA dezI keLavaNI khAtuM 163 rAmavijaya 160 vaNika rAyamalla vadhela (vaMza) rASTrakUTa 119 vardhamAna 85,159 rAhaDapura 103 vardhamAna 168 rikhavadevajI mahArAjanI peDhI 52 juo mahAvIra mahAvIrasvAmI, R4 alczi (Reu Charles) 66,67 vardhamAnasvAmI ane vIra 184 rudrapalIya guccha 150 vardhamAnagaNi 108 rudrapallIya gaccha 150 vardhamAnasUri lakSmIkIrti 170 vardhamAnasvAmI juo mahAvIra, lakSmIbhadra 157 mahAvIsvAmI, vardhamAna ane vIra 129,130 lakSmIsAgarasari 157 vallabharAja(9) (38 laMDana 148 vasudeva 61 labdhicaMdra 179 vastupAla 102,125,126,155,177 lambivijaya 182 vAcaka (pAda0) 123 labdhisUrIzvara jaina graMthamAlA zrI 41,57 vAcaka(varya) 8,121 labdhisUrIzvara jaina saMskRta graMthamAlA zrI 40,125 | 'vADI pArzvanAthano bhaMDAra 46 167 115 17 20 For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : prakIrNaka vizeSanAmo 249 137 64 123 155 'vAdi' 176 vijayaratnasUri vAdiparvatavaja 16 vijayarAjasUri 26 vAdibhUSaNa (di0) 24 vijayalAvaNyasUrijI 13,41,94 vAdI 175,124,49 vijayavardhana 171 vAyaDa gaccha 56,75,97,129,134,132 vijayasiMha 153 vAyaDa (nagara) vijayasiMhasUri 143 vAsuka bhaTTa 176 vijayasenasUri 125,157 vAsudeva (kRSNa) : 95 vijAgApaTTama vAsupUjaya 101 vidyAkara mizra vAhila 128 vidyAdhara (vaMza) vikrama (nRpa) juo vikramAditya 6,6,9,12,13, vidyAninda 23 24,29,34,35,49,58,61, vidyAsiMha 72,74,89,97,103,105,108, vidhi pakSa juo aMcala gaccha 169 127,127,131,140,140, 156, vinayasamudragaNi 178 171,174,175,178,74,120,135 vinayasAgara [28] 158 vikramapura 180 vinayasuMdara 139 vikramavijayajI vinayasuMdara 170,179 vikramAditya (nRpa) juo vikrama 17 vinAyakadAsa (kAyastha) 105 vijayakIrti di0) vinItasAgara 33 vijayakSamAbhadrasUri juo kSamAvijaya vibudhacaMdra ( Pen-name) kavi (upA0) 41,47,54 juo narendraprabhasUri 102 vijayacaMdrasUri vibudhacaMdrasUri 124,180 vijayadarzanasUri vimalatilaka 53,166 vijayadAnasUri vizAlabhArata 117 vijayadharmasUri vizAlarAja 91 vijayadharmasUri graMthamAlA 110 vijayadharmasUri jaina graMthamAlA zrI 160 viSNudAsa vijayanemisUri 156 claritate (Viana) 51. vijayanemisUrigraMthamAlA 'vItarAga' amitagati juo [vijayanemisUrijJAnamaMdira amitagati (pahelA) 152 vijayapa 135 vIra mahAvIra, juo mahAvIrasvAmI vardhamAna ane vijayapratApasUrIzvara 3 vardhamAnasvAmI 59,85,157 vijayaprabhasUri 137 vIradhavala 23,115 vijayabrahma 123 | vIrananTi 11 152 viSNu 181 39 27) For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 jaina saMskRta sAhityano itihAsa : khaMDa 1 165 (46 28 172 56 56 83 vaidika dhAtu 50 41. vIraprabha 155 zarmA bhImasena - 19 vIrasaMvat 6,10,14,17,48,53, zarmA rAmasvarUpa 126 56,57,58,64,69,149,168 zilAtura vIrasamAja zAkammara vIrasiMha 169 zAnticaMdra 68 vIrasena 101,152 zAntinAtha 97,156 vIsanagara zAntiSeNa 151 vIsaladeva (nRpa) [zAradAbena cImanabhAI ejayu.rIsarca seMTara57,117] vRddhavAdI 123 zAlibhadrasUri 176 veMkaTezvara mudraNAlaya 68,124,127, zAstrI jagannAtha 128,144,171,174,182,182 zAha hIrAlAla somacaMda veNIkRpANa 56,87 zIlasuMdara 176 velaNakara hari dAmodara zekha phatteha 26 vaidika chaMda 78,81,81,84,86 zeTha ANaMdajI kalyANajInI peDhI 38,39 zeTha manasukhabhAI bhagubhAi 41,44 vaidika bhASA juo chAndasa bhASA zeTha motIzA lAlabAga jaina cerITI 2,2,10,34,36 prakAzana ( Charity) vaidika zabdo 60,71 zaiva 184 vaidika hinduo 149,152,164 zobhana 62,167 vaidya jAdavajI trikamajI 115,145 zauDadeva 146 vaidya vinodacaMdra mohanalAla zravaNa belgola vorAri (daMDanAyaka) (34 zrIcaMdrasUri 129 vyAkaraNakamalamArtaNDa vyAkaraNatIrtha 141 zrIdhara 170 zakasaMvat 9,12,15,33,35,53,62, zrImAla 29 64,71,73,105,121,124,125,128,130,139, zrImalanagara 153 144,162,162,180,181,182 | zrISeNa 151 zaka juo sakka 6,7 zrutakevalidezIya 16,132 zaMkhezvara pArzvanAtha 130,147 zrutakevalI juo caturdazapUrvadhara zatAvadhAnI 32,26,77 SaDabhASAkavicakravartI zatruMjaya 116,123,125,160 saMyukta prAnta zabdavedhas 76 | saMskRta TekasTa sosAyaTI zam 170 (Sanskrie Text Society) zarmA ela. saMskRtAbhAsa 53 zrIdevI 61 For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : prakIrNaka vizeSanAmo 251 85 123 150 63 9 saMskRta bhASA sakalacaMdra sakalacaMdra sakka juo zakra sakhArAma nemacaMda graMthamAlA sAzya saMkisa saMgama (deva) saMgamasiMha saMghatilaka sanAtana jaina graMthamAlA sapAdalakSa samadhara juo samudra samantabhadra samantabhadra samayaharSa samasaMskRta samudra juo 'madhara sanmava sarasvatI (gaccha) sarasvatI granthamAlA sarasvatI(biruda) sarvadeva sarvadeva sahasAvadhAnI sahRdayacakravartI sAgaracaMdra sAgaracandra sAgaracaMdrasUri sAMgaNa (sonI) sADhAka sAdhukIrti sAdhusuMdara sAraMga (paMDita) sAhityatIrtha 152,141 68 siMhasUri 126 105 siMhasUri 176 siMghI jaina graMthamAlA 32,[833155,184 siddhacakra 30,41 siddhacakra sAhitya pracAraka samiti, zrI 38 siddhapura 30 - 32 siddharAja jayasiMha 19,20,21,35, 37,38,44,55,85,90,91,97,109, 109,109 8,9,11. siddhasArasvata (biruda) 177 siddhasUri 184 31 siddhasena divAkara 9,13,123 sinDradeza 183 151 siyANA 183 166 sukhasAgaragaNi 166 sudharmasvAmI 58,169 31. suMdarI 136 sumatikalaza 179 23,24 sumatikIrti 24 sumatinAtha 136 surata 3,40,50,69,71,74,77,79,90, 107,127,147,159 153 suraprabha 22 23,70,50 suvidhinAtha 135 12 sUracaMdra 68 177 sUryAbhadeva 108,116 177 sUryodayavijayajI 141 sena anvaya 74 163 sena saMgha juo paMca sUpa 169 senA 53,166 sendra (vaMza0 166 soma 28 | somacaMda 68 172 For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 170 35 kavitta 157 102 252 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa : khaMDa 1 somadeva 35 | harSakIrtisUri 175 somavijaya 45 | harSacaMdra bhUrAbhAi somavimala 30 | harSapurIyagaccha 75 somavimalasUri 157 | hirSapuSyAmRtagraMthamALA 73]. somasuMdara 181. | harSaratna 180 somasuMdarasUri 91,58 hastinApura somezvara (nRpa) 112 hitaruci 143 sorasaNI 3,36,37 hAla (nRpa) 123 solaMkI juo caulukya 35 hindI bhASA 16,61,153,74 solaMkIo -anuvAda juo 124,135, solApura 142,105,9 138,140,151,152,184 saudharma bRhattapA gaccha 76 -artha 61 saubhAgyasAgarasUri 45 135 saubhAgyaharSa 157 -TippaNa 139 saubhAgyaharSa -prastAvanA 26,61,90,140 saurASTra -bhASAntara 126 skaliAcArya -vivecana 135 svayambha juo brahamAM -zabdArtha 74 svIDana (Sweden) hiMdu milana maMdira 101,164,132 haMsavijaya phrI lAibrerI hipArkasa (Hiparkas) (Hansavijaya Free Library) 153 | himAMzuvijayajI 39 hammIrAja (nRpa) 28 hIravijayasUri 66,98,155,158 hayagrIvA 170 hIrAcaMda nemicaMda 166 163 hIrAlAla vi. haMsarAja 132[157] haricaMdra 11. hIrAlAla haMsarAja 132,149,156 haritoSasamiti haribala hemacaMdra haribhadra hemacaMdra(sUri) 35,37,41,44 haribhadra AcArya (pahelA) hemacaMdrasUri (kali0) 19,20,49,56,72,75,108 haribhadrasUri himacandrAcAryajJAnamaMdira 39] haribhAI devakaraNa jaina graMthamAlA 151 hemacaMdrAcArya sabhA 32,44,45 harizaMkara kAlidAsa hematilakasUri haryakSa hemanaMdana 171 harSakallola 156 | hemapAla, 148 16 139 hari 78 28 87 156 [34 For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : prakIrNaka vizeSanAmAM hemavimalasUri hemavimalasUri hemAdri hosaMga dhorI Annals of Bhandarkar Ori ental Research Institute Bombay Sanskrit & Prakrit Series Bulletin of the Calautta Mathematical Siciety College of Indian Music, Dance & Dramatics DCGCM 31 58 181 31 23.25.175 3,9,96 119 114 159 Education Siciery GSAI Indian Culture Indian Historical Quarterly Indische Streifen Jaina Antiqury Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society Mythic Journal P. E. N. SIFI ZDMG For Personal & Private Use Only 253 51,52 150 96 150 150 126,140 79,81,83,83,87 167 55,165 155 152 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketa-sUcI aM0 aMcala acU0=alaMkAracUDAmaNi abhivaci0=abhidhAnacittAmaNi aOmA =addhamAgaNI aSTA =aSTAdhyAyI a0 20=anekArtharatnamaMjUSA Adi0 AgamonuM digdarzana A0 pra0=AtmAnaMda prakAza A sabhA =AtmanaMda sabhA A0 sa0=Agamodaya samiti u0 uttara sImA u0 upakeza yAne ukeza upA0=upAdhyAya R0 ke, jai0 saM0=RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA Rtu cha0=RSabhadevajI chaganImalajI ka0 tA) eN0=kannaDaprAntIya tADapatrIya granthasUcI kali0=kalikAlasarvajJa kA =kAsadraha kR-kRSNarSi khaM)=khaMDillA ga020ma0=gaNaratnamahodadhi ke pracU0=kevalajJAnapraznacUDAmaNi gasAsaM =gaNitasArasaMgraha gA) pau0 graM0=gAyakavADa paurvAtya graMthamALA gu0mi0 tathA gu0 daO=gujarAtamitra tathA gujarAta darpaNa gR0=gRhastha caM) caMdra ca0 pracaturvizatiprabandha : ja0 ma0=jaiNa mahadvI ji020ko = jinaratnakoza jesala0 sUcI=jesalamerIya bhASkAgArIya granthasUcI jai0 A0 sa0=jaina AtmAnaMda sabhA jai0 graM=jaina granthAvalI jai0 graM0 pra0 sa0 jaina grantha prakAzaka sabhA jai0 50 pra0 saMi=jaina pustaka pracAraka saMsthA jai0 dha pra0=jaina dharma prakAza jai0 dha0 pra0 sa0 jaina dharma prasAraka sabhA jai0 sa0 pra0=jaina satya prakAza jai0 sAru i0=jaina sAhitya aura itihAsa jai0 sA0 saM=jaina sAhitya saMzodhaka jai0 sA0 saM0 i0=jaina sAhityano saMkSipta itihAsa jai0 si0 bhAi=jaina siddhAnta bhAskara tava=tapa, tapA tasUca=tattvArthasUtra triSaSTi =triSaSTizalAkApuruSacaritra sai0 saimAsika diva=digaMbara di0 jai4=digaMbara jaina di0 jai0 graM0=digaMbara jaina granthamAlA de0 lAva de0 50 saM0 devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA nA0 nAgendra nA) tava=nAgapurIya nAgorI tapA pattana0 sUcI= pattanastha prAcya jaina bhADAgArIya granthasUcI For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketa-sUcI 255 pATha bhAi sAva=pAiya (prAkRta) bhASAo ane vi0=vaTa (gaccha) sAhitya jai0=zvetAMbara pU0=pUrva sImA saMvavyA0 i0=saMskRta vyAkaraNa zAstra kA itihAsa pUrNa=pUrNatalla sa0 50=sammaipayaraNa pau0=parNamika yAne pUrNimA sa0 jai0 graM0 sanAtana jaina graMthamAlA pra0 ca=prabhAvaka carita siM0 jai0 graM0 siMghI jaina graMthamAlA pra0 ciMI=prabaMdhacintAmaNi ha0 ku0= zrIhemacandrakRtikusumAvalI phAru guru sa0=phArbasa gujarAtI sabhA , ha0=harSapurIya gaccha bRO=bRhatuM hI) haO=hIrAlAla haMsarAja bR0 Ti = bRhaTTippanikA hetu sa0 hemacaMdrAcArya sabhA bR0 ta = bRhat tapA A BOR I=Annls of the Bhandarkar Orienbha0=bhaTTAraka tal Research Institute bhAM0 prA0 saM0 naM0 bhAMDArakara prArthya vidyA BSS=Bombay Sanskrit Series saMzodhana maMdira Bul. of the Cal. Math. Society=Bulletin of the Calcutta Mathematical Society ma0=maladhArI DCGC M=Descriptive Catalogue of the mA0 di0 jai0 graM =mANika(kaya) candra digaMbara Government Collections of Manujaina graMthamAlA scripts muvaka0 jai0 mo0mA =muktikamala jaina mohana mAlA GSA I=Giornale Della Socitra Asiatica Italiana yA0=yApanIya HCS L=History of Classical Sanskrit Litya0 jai0 graM0 yazovijaya jaina granthamAlA erature yajaise yazovijayajaina saMskRta pAThazAlA HIL=History of Hindu Letcraturer la0 lagabhaga IL DEILLustrations of H.H.M. History of Hindu Mathematics rAi=rAja(gaccha) Letter=Diagrams 30-rudrapallIma JBBRAS=Journal of the Bombay Branch of lagraM =zrIlabdhisUrIzvara jaina granthamAlA the Royal Asiatic Society luM)=luMkA gaccha JU B=Journal of the University of Bombay vA0 vAgaDa SIF 1=Studi Italiani di Filologia Indo=Iranica vi.saM vikrama saMvat Z DM G=Zeitschrift der Deutschen visasA=viserAvasmayabhAsa Morgenlandischen Gesellschaft 1. A jaina granthonI sUcI che. e "jaina sAhitya saMzodhaka(khaMDa 1, aM. 2)mAM chapAi che. For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijayamunicandrasUri saMpAdita-saMkalita prakAzita graMtho harasaubhAgya (saTIka) pravacana sAroddhAra viSamapada vyAkhyA dasamAvagacariyuM dharmaratnakaraMDaka kathAratnAkara prabhAvakacaritra (gujarAtI bhASAMtara) upamiti kathoddhAra kartA : paM. zrI haMsaratnagaNI vIranirvANa saMvata aura jaina kAlagaNanA : le. paM. kalyANavijaya gaNI zramaNa bhagavAna mahAvIra : 5. kalyANavijaya gaNI jIvAjIvAbhigama A. haribhadrasUriTIkA (mudraNAlayamAM) jaina sAhityano saMkSipta itihAsa le. mohanalAla desAI dasavaikAlikasUtra : pU. A. bha. zrI bhadraMkarasUri ma. sA. nA vivecana sAthe karmagraMtha : ramyareNu, zAMtinAtha caritra-sAnuvAda : ramyareNu, dAnopadezamAlA-savivecana : rareNu pU. A. bha. zrI yazovijayasUri ma. sA.nI vAcanAo darisaNa tarasie bhA. 1-2 | bicharata jAye prANa Apa hi Apa bujhAya so hi bhAva nigraMtha RSabha jinezvara pritama mAharo mere avaguNa citta na dharo AtamajJAnI zramaNa kahAve prabhuno pyAro sparza AtmAnubhUti astitvanuM paroDha -: prAptisthAna :A. zrI OMkArasUri ArAdhanA bhavana subhASacoka, gopIpurA, sUrata-395001. For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Stbara grAphikahyuM bhu mArkeTa, pAMjarApoLI, rIvipha zeDa, mahAvAda-je zono 213466, rasparAjIrU Fof Personat e Pavate Use Only www.janetararvorg