Jain Sanskrit Sahityano Itihas Part 01

SR No.: 005505
Original Sutra Author: N/A
Author: Munichandrasuri
Publisher: Jain Dharm Vidya Prasarak Sabha Palitana
Publication Year: 2004
Total Pages: 340
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 8 MB

Page 193

૧૧૦
જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યનો ઈતિહાસ : ખંડ ૧
આ બારને જિનની વાણીરૂપ (આયાર વગેરે) બાર અંગો જેવાં કહ્યાં છે.' શ્લો. ૩૪માં આરંભ P ૧૮૪ ઇત્યાદિ પાંચ દશા યાને અવસ્થાનો ઉલ્લેખ છે. શ્લો. ૩૭માં મુખ વગેરે પાંચ સંધિનો નિર્દેશ કરી આગળ ઉપર એ પાંચનાં અનુક્રમે ૧૨, ૧૩, ૧૩, ૧૩ અને ૧૪ અંગો ગણવાયાં છે.
દ્વિતીય વિવેકનું નામ “પ્રકરણાધેકાદશ-નિર્ણય છે. એમાં પ્રકરણથી માંડીને વીથિ સુધીનાં ૧૧ રૂપકોનું નિરૂપણ છે.
તૃતીય વિવેકનું નામ “વૃત્તિ-રસ-ભાવાભિનય-વિચાર છે અને તદનુસાર એ ભારતી વગેરે ચાર વૃત્તિ, શૃંગારથી માંડીને શાંત સુધીના નવ રસ, નવ સ્થાયી-ભાવ, તેત્રીસ વ્યભિચારી-ભાવ, રસાદિક આઠ અનુભાવ અને ચાર અભિનય ઉપર પ્રકાશ પાડે છે.
ચતુર્થ વિવેકનું નામ “સર્વરૂપક-સાધારણ-લક્ષણ-નિર્ણય છે. આ દ્વારા તમામ રૂપકોમાં ઘટી શકે એવાં લક્ષણો અપાયાં છે.
| વિક્રમોર્વશીય નાટકની રંગાનાથકૃત ટીકામાં નાટ્યદર્પણના ઉલ્લેખપૂર્વક જે અવતરણ અપાયું છે તે આમાં નથી. આ અવતરણ દ્વારા નાંદીના એક પ્રકારરૂપ “પત્રાવલી'નો ઉલ્લેખ કરાયો છે. પ્રસ્તુત નાટ્યદર્પણની રચના એવી સીધીસાદી છે કે એમાં નાંદીના આવા પ્રકારો માટે સ્થાન હોઈ ન શકે. આથી એમ અનુમનાય છે કે ઉપર્યુક્ત નાટ્યદર્પણ આ પ્રસ્તુત નાટ્યદર્પણથી ભિન્ન છે.
ભટ્ટિકાવ્ય (સ. ૧૪, શ્લો. ૩) ઉપરની ભરતમલ્લિકની ટીકામાં પણ નાટ્યદર્પણનો ઉલ્લેખ છે. વળી એમાં “કાહલા' નામના વાઘ ઉપર પ્રકાશ પાડનારું અવતરણ છે. એ પ્રસ્તુત નાટ્યદર્પણમાં નથી.
એથી એ નાટ્યદર્પણ નાટક ઉપરાંત સંગીતના નિરૂપણનો કોઈ ભિન્ન ગ્રંથ હશે એમ અનુમનાય છે. P ૧૮૫ સ્વપજ્ઞ વિવૃતિ- આમાં અંતમાં નીચે મુજબનાં તેર ઉપરૂપકોનું સ્વરૂપ આલેખાયું છે -
| (૧) સટ્ટક, (૨) શ્રીગહિત, (૩) દુમિલિતા, (૪) પ્રસ્થાન, (૫) ગોષ્ઠી, (૬) હલ્લીસક, (૭) નર્તનક, (૮) પ્રેક્ષક, (૯) રાસક, (૧૦) નાટ્ય-રાસક, (૧૧) કાવ્ય, (૧૨) ભાણક અને (૧૩)
ભાણિકા.
આ વિવૃતિમાં બાર રૂપકનાં સ્વરૂપ સમજાવવા માટે નાટક વગેરે પંચાવન કૃતિઓમાંથી ઉદાહરણ અપાયાં છે. વળી હેતુ, બિન્દુ ઇત્યાદિના નિરૂપણાર્થે નલવિલાસના અંશોનો ઉપયોગ કરાયો છે.
એકવાક્યતા અને ભિન્નતા- ધનંજયના દશરૂપક સાથે કેટલીક બાબતમાં આ વિવૃતિ મળતી આવે છે. વળી આ દશરૂપકમાંથી જ અહીં અવતરણો અપાયાં હોય એમ લાગે છે. તેમ છતાં એના કે એના કર્તાના કે એના વૃત્તિકાર ધનિકના નામનો અહીં નિર્દેશ નથી. આ વિવૃતિમાં એક બે સ્થળે આ ૧. ધનંજયે દશરૂપકમાં દસ રૂપકોને વિષ્ણુના દસ અવતાર જેવાં કહ્યાં છે. ૨. જુઓ પ્રસ્તુત નાટ્યદર્પણની અંગ્રેજી પ્રસ્તાવના (પૃ. ૨). ૩. એજન, પૃ. ૨. ૪. આમાં કેટલીક સ્વરચિત છે. બાલિકા-વંચિતક, માયા-પુષ્પક અને વિધિ-લિખિત એ ત્રણ અજ્ઞાત નાટક છે.
એમાંથી અપાયેલાં અવતરણો ઉપરથી એ કંસ, રામ અને નળને અંગે હોય એમ લાગે છે.