Jain Sanskrit Sahityano Itihas Part 01

SR No.: 005505
Original Sutra Author: N/A
Author: Munichandrasuri
Publisher: Jain Dharm Vidya Prasarak Sabha Palitana
Publication Year: 2004
Total Pages: 340
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 8 MB

Page 100

પ્રકરણ ર : વ્યાકરણ : પ્રિ. આ. ૨૯-૩૨]
૧૭
એક જ કર્તાની રચના હોય તો તે ઇષ્ટ ગણાય. ગમે તેમ પણ શાકટાયન વગેરે કેટલાક જૈન વૈયાકરણોએ તો પોતે આ જાતની કૃતિ રચી છે, અને એને લિંગાનુશાસન તરીકે ઓળખાવી છે. શાકટાયનકૃત લિંગાનુશાસનની હાથપોથી મળે છે. એ “આર્યા છંદમાં રચાયેલી ૭૦ પોની કૃતિ છે.
ધાતુપાઠ–શાકટાયને આના મંગલાચરણરૂપ પદ્યમાં “જિન”ને નમસ્કાર કરી “fધ વૃદ્ધી, ધ P ૩૧ સંધર્ષ'' થી શરૂઆત કરી છે. એમણે ૧૩૧૭ (૧૨૮૦+૩૭) ધાતુઓ અર્થ સહિત આપ્યા છે. અંતમાના ૩૭ કંડ્યાદિ ધાતુઓ સિવાયના ધાતુઓને ધુ, મ, ટુ, , પુ કી, તુ તન, રુ, વુર્ અને યુનું એમ ૧૧ શીર્ષકમાં વિભક્ત કર્યા છે. આ તેમજ એવા બીજા ૩૬ ધાતુઓને ‘વિકલ્પ–ણિજન્ત' તરીકે એટલે કે વિકલ્પ “અ” પ્રત્યય લેનારા તરીકે ઓળખાવાયા છે, જ્યારે ગુર્ વગેરેને “નિત્ય-ણિજન્ત' ધાતુ કહ્યા છે.
પંચગ્રંથી યાને બુદ્ધિસાગર–(વિ. સં. ૧૦૮૦)-આ વ્યાકરણના કર્તા બુદ્ધિસાગરસૂરિ છે. એમણે લિંગાનુશાસન પણ રચ્યું છે." એઓ “ચંદ્ર'કુળના વર્ધમાનસૂરિના શિષ્ય થાય છે. પ્રમાલક્ષ્મ યાને પ્રમાલક્ષણના કર્તા જિનેશ્વરસૂરિ એમના સહોદર થાય છે. બુદ્ધિસાગરસૂરિએ આ વ્યાકરણ “જાબાલિપુરમાં વિ. સં. ૧૦૮૦માં રચ્યું છે. આ વાત તેમજ આ આદ્ય વ્યાકરણ છે એ હકીકત પણ એના અંતિમ પદ્યમાં ગ્રંથકારે જાતે કહી છે. વિશેષમાં એમણે અહીં આ ગ્રંથનું પરિમાણ ૭000 શ્લોકનું કહ્યું છે. પ્ર. ચ. P ૩૨ (અભયદેવસૂરિચરિત' શૃંગ ૧૯, શ્લો. ૮૯)માં તો આનું પરિમાણ ૮૦૦૦ દર્શાવાયું છે. સાથે સાથે આ નવું વ્યાકરણ બુદ્ધિસાગરસૂરિએ રચ્યું છે અને એનું નામ બુદ્ધિસાગર છે એવો પણ અહીં ઉલ્લેખ છે. આ વ્યાકરણની એક તાડપત્રીય પ્રતિ જેસલમેરના ભંડારમાં છે. એનો આદિમ ભાગ નીચે મુજબ છે :
"सिद्धं जिनं सर्वविदं निरञ्जनं सवीर्यमीशं कमलालयं गुरून् ।
नत्वा प्रबद्धो लघुपूर्णपद्यवाक् लब्ध(?) लक्ष्म्याऽबुधबुद्धिवृद्धये ॥" રચનાનો હેતુ-આ વ્યાકરણ તેમજ પ્રમાલક્ષ્મ રચવાનો હેતુ પ્રમાલક્ષ્મનાં નિમ્નલિખિત પદ્યોમાં સ્પષ્ટપણે દર્શાવાયો છે :૧. વગેરેથી ખાસ કરીને બુદ્ધિસાગરસૂરિ અને કલિ. હેમચન્દ્રસૂરિ એ બે નામો હું સૂચવું છું. ૨. આ શાકટાયનીય ધાતુપાઠ પં. ગૌરીલાલ જૈને વિરસંવત્ ૨૪૩૭માં છપાવ્યો છે. અંતમાં ધાતુઓની અકારાદિ
ક્રમે સૂચી અપાઈ છે. ૩. આ વ્યાકરણ કોઈ સ્થળેથી પ્રસિદ્ધ થયું હોય એમ જણાતું નથી. [અપૂર્ણ પ્રતિના આધારે પ્રો. કંસારા સંપાદનનો
પ્રાયસ કરે છે.] ૪. આ નામની નીતિવિષયક કૃતિ સોની સંગ્રામસિંહ વિ. સં. ૧૫૨૦માં રચી છે અને એ છપાયેલી છે. ૫. આ પ્રમાણેનો ઉલ્લેખ “મદ્રાસ વિદ્યાપીઠ” તરફથી પ્રકાશિત હર્ષવર્ધનકૃત લિંગાનુશાસનની ભૂમિકા (પૃ. ૩૪)માં એના સંપાદકે કર્યો છે. અને એ યથાર્થ છે, કેમકે આ વ્યાકરણના અંતિમ ભાગમાં નીચે મુજબનું પદ્ય છે :
"श्री विक्रमादित्यनरेन्द्रकालात साशीतिके याति समासहस्रे ।
सश्रीक 'जाबालि परे तदाद्यं, दृब्धं मया सप्तसहस्रकल्पम्॥" ૬. આ પરિમાણ આ વ્યાકરણના મૂલપાઠ અને એની વૃત્તિ સહિતનું છે એમ સં. વ્યા. ઈ. (ભા. ૧, પૃ. ૪૪૭)માં કહેવાયું છે.