Jain Sanskrit Sahityano Itihas Part 01

SR No.: 005505
Original Sutra Author: N/A
Author: Munichandrasuri
Publisher: Jain Dharm Vidya Prasarak Sabha Palitana
Publication Year: 2004
Total Pages: 340
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 8 MB

Page 130

પ્રકરણ ૩ : હૈમ પંચાંગ વ્યાકરણ : પ્રિ. આ. ૮૦-૮૩]
૪૭.
એમણે વિ. સં. ૧૭૧૦માં આ હૈમલઘુપ્રક્રિયા રચી છે. મુદ્રિત આવૃત્તિ પ્રમાણે એ ત્રણ વૃત્તિમાં વિભક્ત 2 ૮૨ છે. ૨૧૬મા પૃષ્ઠ ઉપર પ્રથમ વૃત્તિ પૂરી થાય છે ત્યાં પૂર્વાર્ધ પૂર્ણ થયાનો ઉલ્લેખ છે. ઉત્તરાર્ધનો પ્રારંભ ‘આખ્યાત”થી થાય છે. ત્રીજી વૃત્તિની શરૂઆત “કૃદંતથી કરાઈ છે. મંગલાચરણરૂપે પણ પદ્યો રચી સંજ્ઞાપ્રકરણની સમજણ ૩) પદ્યોમાં અપાઈ છે. ત્યાર બાદ ૪ સંધિ, ૧૬ લિંગ, પુષ્પદસ્મ, અવ્યય, સ્ત્રીલિંગ, કારક, સમાસ, તદ્ધિત ઇત્યાદિ પ્રકરણો વિચારાયાં છે. અંતમાં પાંચ પદ્યોની પ્રશસ્તિ છે.
હૈમપ્રકાશ યાને હૈમપ્રક્રિયા-બૃહયાસ (વિ. સં. ૧૭૩૭) આ ઉપર્યુક્ત હેમલઘુ-પ્રક્રિયાને અંગેની બૃહદ્રવૃત્તિ છે. એને કેટલાક ‘ન્યાસ' કહે છે. એનું પરિમાણ ૩૪૦૦૦ શ્લોક જેવડું છે. એના કર્તા વિનયવિજયગણિ છે. આમ આ સ્વપજ્ઞ રચના છે. આનું રચના-વર્ષ વિ. સં. ૧૭૯૭ છે એમ જિ. ૨. કો. (ખ. ૧, પૃ. ૪૬૨)માં ઉલ્લેખ છે, પણ એ બ્રાંત છે. સિ. હે. (૧-૨-૧) ઉપરના અર્થાત્ “સમાનાનાં તેન તીર્ષ:' ઉપરના હૈમપ્રકાશ (પૃ. ૬૨)માં કનકપ્રભકૃત લઘુન્યાસથી ભિન્ન મત દર્શાવાયો છે. આની આલોચના શ્રીવિજયલાવણ્યસૂરિજીએ સિ. હે. (અ. ૧)ની એમની આવૃત્તિ (પૃ. ૮૮)માં કરી છે. આ હેમપ્રકાશમાં હૈમ બૃહસ્યાસ, પ્રૌઢ-મનોરમા, સિદ્ધાન્તકૌમુદી, વાક્યપ્રકાશ અને વાક્યપદીય P ૮૩ તેમજ વૈયાકરણભૂષણસાર જેવી લગભગ સમકાલીન કૃતિનો ઉપયોગ કરાયો છે.
હૈમ-પ્રક્રિયાઓ-પાણિનીય અષ્ટા.ને અંગે પ્રક્રિયાની દૃષ્ટિએ જેમ ભટ્ટોજિ દીક્ષિતે સિદ્ધાન્તકૌમુદી રચી છે તેમ વિવિધ ગ્રંથોના પ્રણેતા ઉપા. મેઘવિજયગણિએ સિ. તેને અંગે લઘુ, મધ્યમ અને બૃહત્ એમ ત્રણ ત્રણ પ્રક્રિયાઓ રચી છે એમ કહેવાય છે.
પચન્દ્રપ્રભા યાને હૈમકૌમુદી (વિ. સં. ૧૭૫૭)-આ મેઘવિજયગણિએ સિદ્ધાન્તકૌમુદીના અનુકરણરૂપે સિ. હે. (અ. ૧-૭)ને અંગે રચેલી પ્રક્રિયા છે. પ્રારંભમાં બે પદ્યો છે. ત્યાર બાદ પરિભાષા, અસંધિ, વ્યંજન-સંધિ ઇત્યાદિ વિષયો આલેખતી વેળા શરૂઆતમાં ઋષભદ્ર, અજિતનાથ એમ એકેક તીર્થકરની સ્તુતિરૂપ પદ્ય છે. મુદ્રિત પુસ્તક પ્રથમવૃત્તિ અને દ્વિતીયાવૃત્તિ એ બે ભાગમાં વિભક્ત કરાયું છે. પ્રથમવૃત્તિના અંતમાં ૧૬ પદ્યની પ્રશસ્તિ છે અને એમાં વિ. સં. ૧૭૫૭માં ૧. જુઓ પૃ. ૨૧૬, ૩૬૬ અને ૪૧૪. ૨. સ્વર-સંધિ, અ-સંધિ, વ્યંજન-સંધિ અને રેફ-સંધિ. કેટલીક વાર કોઈ કોઈ પુસ્તકમાં આ ચાર સંધિમાં સ્વાદિ
સંધિ ઉમેરી પાંચ ગણાવાય છે. ૩. સ્વરાંત શબ્દોનાં તેમજ વ્યંજનાત શબ્દોનાં ત્રણ ત્રણ લિંગ. ૪. ઉપા. ક્ષમાવિજયગણિ (વિજયક્ષમાભદ્રસૂરિ) દ્વારા સંપાદિત આ કૃતિનો પ્રથમ વૃત્તિ પૂરતો ભાગ ઈ. સ. ૧૯૩૭માં પ્રસિદ્ધ થયો છે. આખ્યાત અને કૃદંતને અનુક્રમે ચર્ચતી બીજી બે વૃત્તિ પૂરતો ભાગ ટૂંક સમયમાં પ્રસિદ્ધ થનાર છે. પ્રથમ ભાગમાં એ ભાગ પૂરતાં સિ. હે.ના સૂત્રોની, ન્યાયોની અને ગણોની અકારાદિ ક્રમે
સૂચી અપાઈ છે. ૫. આ કૃતિ “જૈન શ્રેયસ્કર મંડલ” તરફથી ઈ. સ. ૧૯૨૮માં છપાઈ છે. અંતમાં હૈમ-ધાતુપાઠ, અનુબંધ-ફળ (શ્લો. ૧-૧૦) વૃતગણફલ (ગ્લો. ૧-૬), અનિકારિકા (શ્લો. ૧-૭), સંગ્રહ-શ્લોક (શ્લો. ૧-૧૯) તેમજ ચન્દ્રપ્રભાને અંગે કામમાં લેવાયેલા સિ. હે.ના સૂત્રોની અકારાદિ ક્રમે સૂચી અપાયાં છે. દ, ‘ખરતર’ ગચ્છના કૃપાચન્દ્રસૂરિએસિ.હે.ના આઠમા અધ્યાયગત પ્રાકૃત વ્યાકરણસિદ્ધાન્તકૌમુદીની શૈલીએ રચ્યું છે. ૭. જુઓ પૃ. ૨૫૭-૧૫૮.