Jain Sanskrit Sahityano Itihas Part 01

SR No.: 005505
Original Sutra Author: N/A
Author: Munichandrasuri
Publisher: Jain Dharm Vidya Prasarak Sabha Palitana
Publication Year: 2004
Total Pages: 340
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 8 MB

Page 156

પ્રકરણ ૪ : કોશ યાને નામમાલા : પ્રિ. આ. ૧૨૫-૧૨૮]
૭૩
અનેકાર્થ-નિઘંટુ-આ પણ બે નામમાલા રચનારા ધનંજયની જ કૃતિ હોય એમ લાગે છે. એમાં ૧૨૭ લગભગ ૧૫૪ શ્લોક છે. એમાં ૭૫ માં, ૧૫૦મા અને ૧૫૩મા પછીનો શ્લોક અંશતઃ છપાયો છે. અંતમાં જે ઉલ્લેખ છે તે ઉપરથી એમ જાણી શકાય છે કે આ કૃતિના બે પરિચ્છેદ તો છે જ, પણ એકંદર કેટલા પરિચ્છેદ છે અને પ્રથમ પરિચ્છેદ કયાં પૂર્ણ થાય છે તે જાણવું બાકી રહે છે.
અનેકાર્થ-સંગ્રહ (લ. વિ. સં. ૧૨૧૦) – આ કોશમાં એક શબ્દના અનેક અર્થ અપાયા છે, જ્યારે અભિ. ચિ. જેવા કોશોમાં એકાર્યવાચક અનેક શબ્દો અપાયા છે. આમ આ નાનાર્થ-કોશ છે. એના કર્તા “કલિ. હેમચન્દ્રસૂરિ છે. એના આદ્ય પદ્યમાં છ કાંડનો ઉલ્લેખ છે, જ્યારે આજે સાત કાંડ મળે છે. એ સાતમો કાંડ અવ્યયો પૂરતો છે અને અભિ. ચિ.ને અંગે જેમ શેષનામમાલા રચાઈ છે તે પ્રકારનો જણાય છે. આ સાત કાંડનાં નામ અને એની શ્લોક-સંખ્યા નીચે મુજબ છે :
(૧) એક-સ્વર (શ્લો. ૧૬), (૨) દ્વિ-સ્વર (શ્લો. ૫૯૧), (૩) ત્રિ-સ્વર (શ્લો) ૭૬૬), (૪) ચતુ :-સ્વર (શ્લો. ૩૪૩), (૫) પંચ-સ્વર (શ્લો. ૪૮), (૬) પ સ્વર (શ્લો. ૫) અને (૭) અવ્યય (શ્લો. ૬૦).
આમ અહીં કુલ શ્લોકો ૧૮૨૯ (૧૭૬૮+૬૦) છે. અહીં પણ અભિ. ચિ.ની પેઠે કેટલાક દેશ્ય રે ૧૨૮ જણાતા જૈશબ્દોની નોંધ છે. એટલે આ કોશ પણ એના અભ્યાસીઓએ વિચારવો ઘટે.
યોજના-ગ્રંથકારે જાતે આ કોશની યોજના શ્લો. ૨-૪માં સમજાવી છે. રચના-સમય–અભિ. ચિ. પછી આ કોશ રચાયો છે એમ આદ્ય પદ્ય ઉપરથી જાણી શકાય છે. આ કોશ ઉપર નીચે મુજબની વૃત્તિઓ છે :
(૧) અનેકાર્થ-કેરવાકર-કૌમુદી-આ કૃતિનો આ નામથી એના પ્રારંભમાં જ કર્તાએ – “કલિ.” હેમચન્દ્રસૂરિના શિષ્ય મહેન્દ્રસૂરિએ જાતે ઉલ્લેખ કર્યો છે. એમણે આ કૃતિ પોતાના ગુરુને નામે ચડાવી છે એ વાત બીજા કાંડની ટીકાના અંતિમ પદ્ય ઉપરથી જણાય છે; બાકી પ્રથમ કાંડની ટીકાને અંતે અપાયેલી પુષ્મિકામાં તો કર્તા તરીકે હેમચન્દ્રસૂરિનું નામ છે. આ ટીકા રચવામાં નિમ્નલિખિત ગ્રંથો સહાયક નીવડ્યાનો પ્રારંભમાં ઉલ્લેખ છે :૧. આ “ભારતીય જ્ઞાનપીઠ કાશી” તરફથી છપાયો છે. ૨. શું જિ. ૨. કો. (ખંડ ૧, પૃ. ૨૧૨)માં ધનંજયના નામે જે નિઘંટ-સમય નામની બે પરિચ્છેદની કૃતિની નોંધ
છે તે આ જ છે ? ૩. મહેન્દ્રસૂરિકૃત અનેકાર્થ-કેરવાકર-કૌમુદી નામની ટીકા સહિત આ કોશનું અવતરણોનાં મૂળ સ્થાનના નિર્દેશપૂર્વક
સંપાદન ઝેચારિઆએ (Zachariae)એ ઈ. સ. ૧૮૯૩માં કર્યું છે, જ્યારે કેવળ આ કોશ તો “અભિધાનસંગ્રહ’માં શકસંવત્ ૧૮૧૮માં છપાયો છે (જુઓ પૃ. ૧૧૨). [હર્ષપુષ્યામૃત ગ્રંથમાલા દ્વારા વિ. સં. ૨૦૩૧માં અનેકાર્થ સટીક પ્રસિદ્ધ થયો છે. સંપા. આ. જિનેન્દ્રસૂરિ.] ૪. આવા જ શબ્દો ગુજરાતી અર્થ સહિત હેમસમીક્ષા (પૃ. ૮૨)માં અપાયા છે. ૫. આ પ્રકાશિત છે. જુઓ ટિ. ૩. ૬. જિ. ૨. કો. (ખંડ ૧, પૃ. ૧૦)માં આને જ કરવાકર કૌમુદી' કહી છે અને અનેકાર્થધ્વનિમંજરી તે શું હૈમ
અનેકાર્થસંગ્રહ જ છે એવો પ્રશ્ન ઉઠાવાયો છે.