Page Text
________________
પ્રકરણ ૧૬ : નીતિશાસ્ત્ર : પ્રિ. આ. ૨૬૧-૨૬૪]
૧૬૩
'ટીકા-આના કર્તાનું કે એમના ગુરુનું નામ હરિબલ હશે એમ લાગે છે. એઓ હરિના ભક્ત હોય એમ જણાય છે એટલે આ સંસ્કૃત ટીકા કોઈ વૈષ્ણવે-અજૈને રચી હશે. આ ટીકામાં અનેક અવતરણો અપાયાં છે એથી એ મહત્ત્વની છે. એમાં જે કેટલીક કૃતિઓનો ઉલ્લેખ છે તે આજે મળતી નથી.
(૪) પ્રકીર્ણક બુદ્ધિસાગર (વિ. સં. ૧૫૨૦)- આના કર્તા જૈન ગૃહસ્થ સોની સંગ્રામસિંહ છે. એઓ માળવાના મહમદ ખલ્વા (ખીલજી)ના ભાંડાગારિક (ભંડારી) હતા અને રત્નસિંહસૂરિના પટ્ટાલંકાર ઉદયવલ્લભસૂરિના ભક્ત હતા. એમના પિતાનું નામ નરદેવ હતું. એઓ સોની સાંગણના વંશજ થાય છે. માંડવગઢના આ ઓસવાળે સર્વદર્શનોને સંમત એવી આ કૃતિ વિ. સં. ૧પ૨૦માં ચાર તરંગમાં ૪૧૪ (૮૭+૧૦૦+૭૦+૧૫૦) પદ્યમાં ગોદાવરીને તીરે પ્રતિષ્ઠાનપુરમાં નિઝામ ઉપરની વિજયયાત્રાને પ્રસંગે રચી છે.
ધર્મ, નય, વ્યવહાર અને પ્રકીર્ણક નામના ચાર તરંગ પૈકી પ્રથમમાં દેવ, ગુરુ તેમજ પાંચ મહાવ્રતરૂપ ધર્મનું સ્વરૂપ આલેખાયું છે. બીજામાં રાજા, રાણી, રાજકુમાર, મંત્રી, અધિકારી, પ્રજાના સેવક તેમજ અશ્વ વગેરેનાં લક્ષણો વિચારાયાં છે. ત્રીજામાં વિશ્વાસ ક્યાં રાખવો અને સોગન ન ખાવા એ વાત કહી વાસ્તુનું નિરૂપણ કરાયું છે. ચોથામાં શરીરનું સ્વરૂપ, વૈદ્યકસાર, જ્યોતિઃસાર, સામુદ્રિકસાર, સ્ત્રીનું ૨૬૪ સ્વરૂપ, રત્ન આદિની પરીક્ષા તેમજ મંત્રાદિ ચાર યોગ એમ વિવિધ વિષયો રજૂ કરાયા છે. આ ચોથા તરંગમાં મોતીનાં આઠ ઉત્પત્તિસ્થાન દર્શાવાયાં છે : (૧) "હાથીનું કુંભસ્થળ, (૨) નાગની ફેણ, (૩) શુક્તિ, યાને છીપ, (૪) શંખ, (૫) અભ્ર, (૬) મત્સ્ય, (૭) ડુક્કરની દાઢ અને (૮) વાંસ. આ સંબંધમાં અહીં કહ્યું છે કે હમણાં તો શુક્તિમાંથી થનારું મોતી વિશેષ મળે છે. વળી અહીં એવો પણ ઉલ્લેખ છે કે શંખ, વાંસ, ડુક્કર, હાથી, નાગ, અભ્ર અને મત્સ્યમાંથી ઉદ્ભવતાં મોતી ઉત્તરોત્તર એકેકથી ચડિયાતાં અને અવેધ્ય હોય છે.
આમ આ નાનકડી કૃતિ ચાણક્ય-નીતિ અને કામંદક-નીતિ જેવા પ્રૌઢ ગ્રંથોની સંક્ષિપ્ત આવૃત્તિરૂપ છે.
૧. આ મા. દિ. ગ્રં. ૨૨માં પ્રકાશિત છે. જુઓ પૃ. ૨૬૧. ૨. નેમિનાથે કાનડીમાં એક ટીકા રચી છે. ૩. આ કૃતિ “ઋ. કે. જે. સંસ્થા” તરફથી ઈ. સ. ૧૯૩૬માં છપાયેલી છે. એનું મણિલાલ નભુભાઈ દ્વિવેદીએ
કરેલું ગુજરાતી ભાષાંતર ઈ. સ. ૧૮૯૧માં “વડોદરા દેશી કેળવણી ખાતું” તરફથી છપાવાયું છે. ૪. “આદિથી વજ, મોતી, પારાગ અને નામમણિ એ ચાર અહીં અભિપ્રેત છે. ૫. આ માટે જુઓ, ભક્તામર સ્તોત્ર (સ્લો. ૩૫) ૬. અગત્યે કહ્યું છે કે :
"द्विपेन्द्रजीमूतवराहशङ्क-मत्स्याहिशुक्त्युद्भववेणुजानि ।।
मुक्ताफलानि प्रथितानि लोके तेषां तु शुक्त्युद्भवमेव भूरि ।।" આ પદ્ય કુમારસમ્ભવ (સ. ૧, ગ્લો. ૬)ની મલ્લિનાથે રચેલી સંજીવની નામની વ્યાખ્યામાં જોવાય છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005505 |
| Book Title | Jain Sanskrit Sahityano Itihas Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Munichandrasuri |
| Publisher | Jain Dharm Vidya Prasarak Sabha Palitana |
| Publication Year | 2004 |
| Total Pages | 340 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 8 MB |