Page Text
________________
પ્રકરણ ૩ : હૈમ પંચાંગ વ્યાકરણ : પ્રિ. આ. ૮૩-૮૭]
૪૯
રીતે સુગમતયા એક જાતનાં જણાતાં હોય તે અન્ય પ્રકારનાં છે અને જે રૂપ ઉપલક દૃષ્ટિએ અશુદ્ધ લાગે તે શુદ્ધ છે એવી મતલબના ઉલ્લેખ આ કારિકાઓમાં છે. દા. ત. શોમનેષુ એ “શોભનનું સાતમીનું બહુવચનનું રૂપ છે, છતાં એની અહીં ના પડાઈ છે, કેમકે એ મન અને રૂપુથી બનેલો “બહુવ્રીહિ' સમાસરૂપ હોઈએ નાન્યતર જાતિનું પ્રથમાનું એક વચનનું રૂપ ગણી શકાય તેમ છે. એવી રીતે રાખ્યું: એ અશુદ્ધ રૂપ લાગે, પરંતુ રાગનું અને રૂખ્યથી ઉદ્ભવેલા ‘તપુરુષ' સમાસનો વિચાર કરતાં એ પ્રથમાના એકવચનના રૂપ તરીકે સિદ્ધ થઈ શકે તેમ છે. આવી વ્યાકરણવિષયક વિલક્ષણતાને લઈને આ નાનકડી P ૮૬ કૃતિ મહત્ત્વની ગણાય એ સ્વાભાવિક છે. કેટલાક કોયડા એક જ જાતના છે અને કોઈ કોઈ વાર એક જ કોયડો ફરીથી રજૂ કરાયો છે તો તેમ ન થયું હોત તો આ કૃતિના મહત્ત્વમાં વૃદ્ધિ થાત. ગમે તેમ પણ અત્યારે જે સ્વરૂપે આ કૃતિ યોજાયેલી મળે છે તે જટિલ છે એટલે કોયડાના ઉકેલરૂપ વિવરણની આવશ્યકતા સહેજે રહે છે. આ કાર્ય કેટલાંકે કર્યું છે.
તત્ત્વપ્રકાશિકા-આ ઉપર્યુક્ત કૃતિની ગુણચન્દ્રસૂરિએ રચેલી વૃત્તિ છે. આ વૃત્તિમાં આ સૂરિએ પોતાનો પરિચય દેવસૂરિના ચરણકમળને વિષે ભ્રમર એમ આપ્યો છે. એ દેવસૂરિ તે “કલિ.” હેમચન્દ્રસૂરિના સમકાલીન અને એમનાથી વયોવૃદ્ધ અ “વાદી’ દેવસૂરિજ હશે એમ લાગે છે. અંતિમ પદ્યમાં આ ગુણચન્દ્રસૂરિએ કક્કલનો વિજય વાંછતી વેળા એમને અંગે જે વિશેષણો વાપર્યા છે તે ઉપરથી આઠ વ્યાકરણના જ્ઞાતા અને સિ. હે.ના અધ્યાપક ‘કાયસ્થ' કાકલ અભિપ્રેત છે એમ ફલિત થાય છે. આ હિસાબે તત્ત્વપ્રકાશિકાના કર્તાનો સમય વિક્રમની બારમી સદીનો ગણાય.
આ તત્ત્વપ્રકાશિકામાં ઉપર્યુક્ત કોયડાઓના ઉકેલ માટે સિ. હે.નો ઉપયોગ કરાયો છે. એથી તો મૂળ કૃતિને કાતંત્રવિભ્રમ એ નામે ન ઓળખાવતાં કેટલાક એને હૈમવિભ્રમ કહે છે. આવી રીતે ખરતર' ગચ્છના ચારિત્રસિંહે આ કૃતિ ઉપર વિ. સં. ૧૬૨૫માં જે અવચૂર્ણિ રચી છે. તેમાં એમણે સારસ્વત P ૮૭ વ્યાકરણનો ઉપયોગ કર્યો હોવાથી એ મૂળ કૃતિને સારસ્વત-વિભ્રમ તરીકે કેટલાક ઓળખાવે છે. ઉપર્યુક્ત ગુણચન્દ્રસૂરિએ તો એમણે રચેલી વૃત્તિના પ્રારંભમાં આ વૃત્તિને તંત્રવિભ્રમની વૃત્તિ કહી છે અને એ રીતે મૂળ કૃતિને ‘તંત્રવિભ્રમ” તરીકે નિર્દેશ કર્યો છે. જો ‘તંત્ર'થી ‘કાતંત્ર અભિપ્રેત હોય તો એમના મતે મૂળ કૃતિનું નામ કાતંત્રવિભ્રમ છે. આ મૂળ કૃતિમાં કા૦ ૧માં ‘તિવું', રમાં આબત્ત, ૪માં ત્યાઘન્ત, ૮માં ટાન્ત અને સુ૫, ૧૩માં શત્રન્ત, ૧૪માં સ્યાદ્યન્ત અને ૧૮મી કારિકામાં નિર્ત ઉલ્લેખ છે તો ‘લિ એ સંજ્ઞા કાતંત્ર વ્યાકરણની તો નથી તો શું આ બધી સંજ્ઞા મૂળે પાણિનીય અષ્ટા.ની જ છે કે કેમ તેનો નિર્ણય થવો ઘટે.
તત્ત્વપ્રકાશિકાના લગભગ અંતમાં પૃ. ૩૨-૩૩માં સિદ્ધસેન દિવાકરે કહ્યું છે એવા ઉલ્લેખપૂર્વક નિમ્નલિખિત અવતરણ અપાયું છે :૧. આ સંબંધમાં વિશેષ માહિતી માટે જુઓ મારો લેખ નામે “વ્યાકરણના કોયડા અને એનો ઉકેલ.” ૨. આ ય. જૈ. ગ્રં. માં પ્રકાશિત છે. જુઓ પૃ. ૮૫ = ૪૮ ટિ. ૩. ૩. આ અવચૂર્ણિ કાતંત્ર (સારસ્વત) વિભ્રમ, પચ્ચખાણસરૂવ, (પ્રત્યાખ્યાનસ્વરૂપ), દાનષáિશિકા, વિસેસણવઈ (વિશેષણવતી) અને વીસવીસિયા (વિંશતિવિંશિકા) સહિત “ઋ. કે. જે. સં.” તરફથી ઈ. સ. ૧૯૨૭માં છપાવાઈ છે
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005505 |
| Book Title | Jain Sanskrit Sahityano Itihas Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Munichandrasuri |
| Publisher | Jain Dharm Vidya Prasarak Sabha Palitana |
| Publication Year | 2004 |
| Total Pages | 340 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 8 MB |