Jain Sanskrit Sahityano Itihas Part 01

SR No.: 005505
Original Sutra Author: N/A
Author: Munichandrasuri
Publisher: Jain Dharm Vidya Prasarak Sabha Palitana
Publication Year: 2004
Total Pages: 340
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 8 MB

Page 169

૮૬
જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યનો ઇતિહાસ : ખંડ ૧
અ. ૬, સૂ. ૧ની સ્વોપજ્ઞ વૃતિ (પત્ર ૪૨આ)માં મુંજના પાંચ દૂહાનાં મુખ્ય પ્રતીક આપી એને કામદેવનાં પાંચ બાણ સાથે સરખાવ્યાં છે. આ પૈકી બે દૂહા આ પછી અપાયા છે; બાકીના ત્રણની તપાસ કરવી બાકી રહે છે.
અ. ૭માં દ્વિપદી-ખંડનું ઉદાહરણ શ્રીહર્ષની રતાવલીમાંથી અપાયું છે.
શાસ્ત્રીય ચર્ચાની તેમજ ઐતિહાસિક સામગ્રીની દૃષ્ટિએ મહત્ત્વની આ વૃત્તિમાં જે અનેક સંસ્કૃત અને પાઇય ઉદાહરણો અપાયાં છે એ સર્વેનાં મૂળ શોધાવાં જોઈએ.
વૃત્તિ- મૂળ કૃતિ ઉપર કે પછી એની આ સ્વપન્ન વૃત્તિ ઉપર ‘ચાયાચાર્ય' યશોવિજયગણિએ આ રચ્યાનું મનાય છે જૈ. ગ્રં. (પૃ. ૧૦૭)માં આ ન્યાયાચાર્યને છન્દધૂડામણિટીકાના કર્તા કહ્યા છે.
ટીકા-આના રચનાર વર્ધમાનસૂરિ છે. P ૧૪૯ કરતમંજૂષા- આ અજ્ઞાતકર્તૃક સૂત્રાત્મક સંસ્કૃત છંદ શાસ્ત્રમાં “વૈદિક છંદોને સ્થાન અપાયું
નથી. સામાન્ય રીતે પિંગલના છંદ શાસ્ત્રને અનુસરતી આ કૃતિ આઠ અધ્યાયોમાં વિભક્ત કરાયેલી છે. આ કૃતિમાં કેટલાક છંદો એવા છે કે જે પિંગલના છંદ શાસ્ત્રમાં કે કેદારકૃત વૃત્તરત્નાકરમાં જોવાતાં નથી, પરંત હૈમ છંદોડનશાસનમાં નજરે પડે છે. આ બાબતને તેમજ એની ઉપર કોઈક જૈને ટીકા રચી છે એને લક્ષ્યમાં રાખી પ્રો. વેલણકરે પ્રસ્તુત કૃતિના કર્તા “જૈન” હોવાની સંભાવના કરી છે.
પ્રથમ અધ્યાયમાં ગ્રંથકારે કામમાં લીધેલી વિવિધ સંજ્ઞાઓનું નિરૂપણ છે. પિંગલે છંદ શાસ્ત્રમાં મુ, યુ, ૨, શું, તું, જુ, ભ, અને – એમ અક્ષર-ગણો માટે આઠ ચિહ્ન વાપર્યા છે જ્યારે અહીં એ માટે અનુક્રમે ક, ચું, તું, ૫, ૬, ૬, સ્ અને હું એમ આઠ વ્યંજનોનો તેમજ આ, એ, ઔ, ઈ, અ, ઉ, ઋ અને ઈ એમ આઠ સ્વરોનો આમ બે રીતે ચિહ્નોનો ઉલ્લેખ કરાયો છે. વળી બે દીર્ઘ અક્ષર માટે યુ, એક હૃસ્વ માટે લું, બે હૃસ્વ માટે , એક દીર્ઘ અક્ષર માટે મેં અને એક હ્રસ્વ અક્ષર માટે જૂની યોજના કરાઈ છે. આ ઉપરાંત ૧, ૨, ૩, ૪ ઇત્યાદિ અંક દર્શાવવા માટે દ, દા, દિ, દી ઇત્યાદિનો અને કેટલીક વાર એમાં “ણુ'નો પ્રક્ષેપ કરીને ઉપયોગ કરાયો છે. જેમકે દ = દર્ = ૧; દ = દાણું = ૨ ઇત્યાદિ.
બીજા અધ્યાયમાં આર્યા, ગીતિ, આયંગીતિ, ગલિતક તેમજ ઉપચિત્રક વર્ગનાં અર્ધસમવૃત્તોનાં લક્ષણ અપાયાં છે.
ત્રીજા અધ્યાયમાં વૈતાલીય, માત્રાવૃત્તોના “માત્રાસમક' વર્ગો, ગીત્યાર્યા, વિશિખા, કુલિક, નૃત્યગતિ અને અનટચરણનાં લક્ષણો રજૂ કરાયાં છે. ૧. એમાંનો એક દૂહો પાઠભેદપૂર્વક સિ. હે. (અ. ૮, સૂ. ૩૯૫)ની સ્વોપજ્ઞ વૃત્તિમાં જોવાય છે. ૨. આનું અજ્ઞાતકર્તક ભાષ્ય સહિતનું સંપાદન ભોજ-પત્ર ઉપર લખાયેલી બે કાનડી હાથપોથીના આધારે પ્રો. હરિ દામોદર વેલણકરે અંગ્રેજી પ્રસ્તાવના અને ટિપ્પણો સહિત કર્યું છે અને એ “ભારતીય જ્ઞાનપીઠ” કાશીથી ઈ. સ. ૧૯૪૯માં “સભાષ્ય રત્નમંજૂષ”ના નામથી પ્રસિદ્ધ થયું છે. એમાં અંતમાં ભાષ્યગત પદ્યોની
અનુક્રમણિકા તેમજ છંદોની સૂચી એમ બે પરિશિષ્ટ છે. ૩. બધાં મળીને ૨૬ + ૨૮ + ૨૦ + ૩૭ + ૩૮ + ૩૪ + ૧૯ = ૨ ૪-૫. “નટચરણે અને નૃત્યગતિ” નામનો મારો લેખ “જૈ. ધ. પ્ર.” (પુ, ૬૬, અં. ૧૧)માં છપાયો છે. આ
બેનાં લક્ષણ હૈમ છંદોડનુશાસન સિવાય અન્યત્ર હોય એમ જાણવામાં નથી.
સૂત્રો છે.