Jain Sanskrit Sahityano Itihas Part 01

SR No.: 005505
Original Sutra Author: N/A
Author: Munichandrasuri
Publisher: Jain Dharm Vidya Prasarak Sabha Palitana
Publication Year: 2004
Total Pages: 340
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 8 MB

Page 186

પ્રકરણ ૬ : અલંકારશાસ્ત્ર (કાવ્યશાસ્ત્ર) : [પ્ર. આ. ૧૭૧-૧૭૪]
૧૦૩
"સ્વપજ્ઞ વત્તિ- આ વૃત્તિ નરેન્દ્રપ્રભસૂરિએ વિ. સં. ૧૨૮૨માં રચી છે અને એનું પ્રમાણ ૪૫૦૦ શ્લોક જેટલું છે આ સ્વોપજ્ઞ વૃત્તિમાં પ્રાચીન કવિવરોની કૃતિમાંથી ૯૮૨ પદ્યો ઉદાહરણરૂપે અપાયાં છે. આમાંના પાઠય પદ્યોની છાયા સંપાદકે આપી છે.
અર્થાલંકાર-વર્ણન–અલંકારમહોદધિની સંસ્કૃતિ પ્રસ્તાવના (પૃ. ૨૨-૨૩)માં આ અર્થાલંકારવર્ણનની અમદાવાદના ડેલાના ભંડારની ૩૯ પત્રની હાથપોથીનો પરિચય અપાયો છે અને સાથે સાથે એના છેલ્લા પત્રની પ્રતિકૃતિ પણ અપાઈ છે, આ પ્રતિકૃતિ જોતાં એ વાત નિઃસંદિગ્ધ બને છે કે અર્થાલંકારવર્ણનમાં અલંકારમહોદધિના આઠમાં તરંગનો મૂળ ભાગ વૃત્તિ સહિત અપાયેલો છે એટલે આ કોઈ સ્વતંત્ર કૃતિ નથી.
કાવ્યાનુશાસન (લ. વિ. સં. ૧૩૫૦)- આ નામની આ બીજી કૃતિ છે. એના કર્તા વાડ્મટ બીજા છે. એમણે છન્દોડનુશાસન, "ઋષભદેવચરિત્ર ઇત્યાદિની રચના કરી છે. એમનો સમય વિક્રમની રે ૧૭૪ ચૌદમી સદી છે. એમણે મેદપાટ (મેવાડ), રાહડપુર અને નલોટકપુરનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.
મેવાડ વગેરેમાં પ્રસિદ્ધ નેમિકુમારના એઓ પુત્ર થાય છે. કાવ્યાનુશાસન (પૃ. ૩૧)માં એમણે વાળ્યુટ પહેલાનો ઉલ્લેખ કર્યો છે એટલે એઓ વાડ્મટ બીજા છે એ વાત નિર્વિવાદ બને છે.
આ કાવ્યાનુશાસન પાંચ અધ્યાયમાં વિભક્ત છે. પ્રથમ અધ્યાયમાં કાવ્યનાં પ્રયોજનો અને હેતુ તેમજ એ બંનેનાં લક્ષણ, કવિ-સમય, કાવ્યનું લક્ષણ અને એના ગદ્યાદિ ત્રણ ભેદ, મહાકાવ્ય, આખ્યાયિકા, કથા, ચંપૂ અને મિશ્ર કાવ્યનાં લક્ષણો તેમજ દસ રૂપકો અને ગેયો એમ વિવિધ બાબતો અપાઈ છે.
બીજા અધ્યાયમાં પદ ને વાક્યના દોષો, અર્થના ચૌદ દોષ, દંડીએ, વામને અને વાભટ પહેલાએ નિર્દેશેલા દસ ગુણ અને ખરી રીતે ત્રણ હોવા સંબંધી પોતાનો અભિપ્રાય તેમજ ત્રણ રીતિ એ બાબતો હાથ ધરાઈ છે.
* ત્રીજા અધ્યાયમાં તેંસઠ અલંકારોનું નિરૂપણ છે. એમાંના કેટલાક વિરલ છે. જેમકે, અન્ય, અપર, આશિર્, ઉભય-ન્યાસ, પિહિત, પૂર્વ, ભાવ, મત અને લેશ.
ચોથા અધ્યાયમાં શબ્દાલંકારના ચિત્ર, શ્લેષ, અનુપ્રાસ, વક્રોક્તિ, યમક અને પુનરુક્તવદાભાસ એ પ્રકારો તેમજ એના ઉપપ્રકારો સમજાવાયા છે. - પાંચમા અધ્યાયમાં નવ રસ, વિભાવ, અનુભાવ અને વ્યભિચારી ભાવ, નાયક અને નાયિકાના પ્રકારો, કામની દસ દશા અને રસના દોષો એમ વિવિધ વિષયો ચર્ચાયા છે. ૧. આ ગા. પૌ. ગ્રં. માં પ્રકાશિત છે. ૨. તરંગ ૭, શ્લો. ૨૧ની વૃત્તિમાં કોઈક કૃતિમાંથી અષ્ટદલ કમલનું ઉદાહરણ અપાયું છે. એ ચિત્ર સહિત મારા
લેખ નામે ILD ના બીજા હપ્તામાં અપાયું છે. ૩. આ અલંકારતિલક નામની સ્વોપજ્ઞ વ્યાખ્યા સહિત “કાવ્યમાલા” (૪૩)માં પ્રસિદ્ધ થયેલું છે. ૪. આનો ઉલ્લેખ ગ્રંથકારે કાવ્યાનુશાસન (સટીક)માં પૃ. ૧૫માં કર્યો છે. પ. આ કૃતિ સટીક કાવ્યાનુશાસન (પૃ. ૨૦)માં નોંધાઈ છે ખરી પણ અપ્રાપ્ય છે.