Page Text
________________
પ્રકરણ ૪ : કોશ યાને નામમાલા : પ્રિ. આ. ૧૧૧-૧૧૪]
યોજના આ નામમાલામાં રૂઢ, યૌગિક યાને વ્યુત્પત્તિ વડે સિદ્ધ અને મિશ્રશબ્દોને અમરકોશની પેઠે ભિન્ન ભિન્ન કાંડમાં પર્યાયવાયક શબ્દો સહિત રજૂ કરાયા છે. અહીં નીચે મુજબનાં નામથી અલંકૃત ૧૧૩ છ કાંડો છેઃ
(૧) દેવાધિદેવ, (૨) દેવ, (૩) મર્ય, (૪) તિર્ય, (૫) નારક અને (૬) સાધારણ, એમાં શ્લોકોની સંખ્યા નીચે મુજબ છેઃ૮૬, ૨૫૦, ૧૯૭, ૪૨૩, ૭ અને ૧૭૮. આમ અહીં એકંદર ૧૫૪૧ શ્લોકો છે. એ દૃષ્ટિએ આ કોશ અમરકોશથી લગભગ દોઢો છે.
મહત્ત્વ-અભિ. ચિ.માં કેટલાક દેશ્ય’ શબ્દો પણ સંસ્કૃત તરીકે નોંધાયેલા જણાય છે. આથી ગુજરાતી વગેરે પ્રાદેશિક ભાષાઓના અભ્યાસી માટે આ કોશ ઉપયોગી છે.
વિષય-પ્રથમ કાંડમાં ઋષભદેવ વગેરે ૨૪ તીર્થકરોનાં નામ અને લાંછન, એમના યક્ષાદિનાં નામ, તીર્થંકરના ૩૪ અતિશય વગેરે બાબતો છે.
દ્વિતીય કાંડમાં દેવો સંબંધી માહિતી અપાઈ છે. વળી કાલચક્રને અંગેના ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી એ બે વિભાગના છ છ આરાઓનું વર્ણન છે. ૧૪૭માં શ્લોકમાં “બુદ્ધ માટે “ચતુસ્વિંશજ્જાતકશ' એવો પર્યાય અપાયો છે, અને એની સ્વોપજ્ઞ વિવૃતિ (પૃ. ૧૦૦-૧૦૧)માં ૩૪ જાતક ગણાવાયાં છે.
ત્રીજા કાંડમાં મનુષ્યવાચક શબ્દો, મનુષ્યની શિશુત્વાદિ અવસ્થાઓ, ખાદ્યાદિ પદાર્થો, રોગો વગેરેને અંગેના શબ્દો તેમજ સગપણ સૂચક શબ્દો ઇત્યાદિ અપાયા છે.
ચોથા કાંડમાં પૃથ્વીકાયાદિ પાંચ પ્રકારના એકેન્દ્રિય, ત્રણ પ્રકારના વિકસેન્દ્રિય અને ત્રણ જાતનાં રે ૧૧૪ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ સંબંધી શબ્દો નોંધાયા છે.
પાંચમાં કાંડમાં નારકોને લગતા શબ્દો છે.
છટ્ટા કાંડમાં ભુવન અને જીવ તેમજ રૂપ વગેરે પાંચ જાતના વિષયોને લગતા શબ્દો છે અને અંતમાં અવ્યયોની સૂચી છે.
ઉપયોગ–અમરકોશમાંના કેટલાક શ્લોકો આ કોશમાં ગૂંથી લેવાયા હોય એમ જણાય છે. એવી રીતે વ્યાડિ વગેરેના કોશોનો પણ ઉપયોગ થયો હોય તો ના નહિ. કેટલીક વાર નામોલ્લેખ વિના પણ આમ કરાયું હોય તો તેમાં કંઈ નાનમ નથી, કેમકે હેમચન્દ્રસૂરિએ મૌલિક રચનાનો દાવો કર્યો નથી. એમને કંઈ પોતાના પાંડિત્યનું પ્રદર્શન કરવાનો મોહ ન હતો. એઓ તો વાત્સલ્યભાવે સર્વોપયોગી વસ્તુ સુગમ સ્વરૂપે જગત્ સમક્ષ મૂકવા અને ગુજરાતને સર્વતંત્ર-સ્વતંત્ર બનાવવા ઇચ્છતા હતા.
રચના-સમય-અભિ. ચિ.ના પ્રારંભમાં “સિદ્ધશાબ્દાનુશાસન:” એવું વિશેષણ હેમચન્દ્રસૂરિએ પોતાને માટે વાપર્યું છે. એના ઉપરની સ્વોપજ્ઞ વિવૃતિમાં ‘સિદ્ધ'નો અર્થ ‘પ્રતિષ્ઠા પામેલ' એવો એમણે ૧. અમરકોશમાં લિંગોનો સાથે સાથે જ અંતર્ગત સ્વરૂપે વિચાર કરાયો છે, જ્યારે અહીં કાંડ ૧, શ્લો. ૧૯માં
સૂચવાયા મુજબ એ માટે લિંગાનુશાસન જોવાની ભલામણ કરાઈ છે. ૨. આવા કેટલાક શબ્દો હમસમીક્ષા (પૃ. ૭૫-૭૭)માં નોંધાયા છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005505 |
| Book Title | Jain Sanskrit Sahityano Itihas Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Munichandrasuri |
| Publisher | Jain Dharm Vidya Prasarak Sabha Palitana |
| Publication Year | 2004 |
| Total Pages | 340 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 8 MB |