Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ TRIVANDRUM SANSKRIT SERIES. No. XL. THE ALANKARASUTRA OF RAJANAKA SRI RUYYAKA WITH THE VRITTI, ALANKARASARVASVA OF SRI MANKHUKA AND COMMENTARY BY SAMUDRABANDHA ON THE LATTER EDITED BY K. SAMBASIVA SASTRI, Curator of the Department for the Publication of Sanskrit Manuscripts, Trivandrum. PUBLISHED UNDER THE AUTHORITY OF THE GOVERNMENT OF HER HIGHNESS THE MAHARANI REGENT OF TRAVANCORE. All Rights Reserved.] Second Edition. TRIVANDRUM : PRINTED BY THE SUPERINTENDENT, GOVERNMENT PRESS, 1926.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ anantazayanasaMskRtagranthAvaliH / granthAGkaH 40. rAjAnakazrIruyyaka praNItam alaGkArasUtraM zrImaGkukapraNItayA alaGkArasarvasvAkhyayA vRnyA samudrabandhakRtavyAkhyAsanAthayA sametaM saMskRtagranthaprakAzanakAryAdhyakSeNa ke. sAmbazivazAstriNA dvitIya saskaraNama tacca anantazayane mahAmahima zrIsetulakSmImahArAjJIzAsanena rAjakIyamudraNayantrAlaye tadadhyakSeNa mudrayitvA prakAzitam / kolambAbdAH 1101, kaistAbdA: 1926.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ PREFACE. This volume is the second edition of Alankarasutra of Rajanaka Sri Ruyyaka, formerly published as the 40th number of the Trivandrum Sanskrit Series, along with the Vrtti of Sri Mankhuka called Alankarasarvasva and a commentary on the latter by Samudrabandha. There are two wellknown Alankarasutras, one by Vamanacharya called Kavya lankarasutra, another in Karika form by the Buddhist monk Scuddhodanimuni, Alankarayidyasutra on which was based the Alankarasekhara of Kesavamisra. The one under reference is thus a third work by Rajanaka Sri Ruyyaka.* The view has long been current among scholars that Alankarasarvasva denoted a work which included both sutra and Vitti, and Ruyyaka was the author of both of them as Vidyachakravartin says.t What had thus been for a long time an established fact among scholars, was called in question by the above publication (No. 40 T. S. S.). The learned editor held the view that the author of the Sutra was Ruyvaka and that of the Vrtti was his desciple Mankhuka. In support of this view. he quotes: (1) " stroHDITT fori TCHAETOT I RITETSST Spearata:TRUCHTET I (Sarga 25, Srikanthacharita of Mankhuka) * Mammata's Kavyaprakasa in Karika form is also spoken of as 'Sutra but only by Alankarikas. + The great poet Vidyachakravartin refers to the work Alaukarasarvasva as that of Ruchaka, in his work called Sarvasvasaljivali. Thus he says at the beginning, "57419PITz 1 AFI. sajjIvanIti TIkA zrIvidyAcakravartinA kriyate // " ane at the end, "itthaM bhUnA rucakavacasAM vistaraH karkazo'yaM ____TIkAsmAbhiH samuparacitA tena sajIvanIyam / " If the name Ruchaka is taken to be the classical form on the provincial Ruyyaka 4s appears probable, it would seein that Ruyyaka himself was the author of Alankarasarvasva. The eclition of this work in the Kavyamala series adopth the same view.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Kuyyaka is here mentioned as his preceptor (guru). (2) "gurvalaGkArasUtrANAM vRttyA taatprymucyte|" (The first stanza in the present work.) Here the author of the Vrtti says that the meaning of the Alankarasutras of his preceptor is explained in the Vrtti. (3) "iti maGkhuko vitene kAzmIrakSitipasAndhivimahikaH / sukavimukhAlaGkaraNaM tadidamalaGkArasarvasvam // " (The last stanza of the present work.) Here the author is specifically mentioned as Mankhuka and his work as Alankarasarvasva. The present commentator Samudrabandha would lead us to an entirely different standpoint altogether. He calls the work that he starts to comment upon, Alankarasarvasva and its author Masskhuka. He also states that this work on poetics is 'originated' by Mankhuka. Thus:(1) "kadAcinmaqhukApalaM kAvyAlaGkAralakSaNam / . pradarya ravivarmANaM prArthayanta vipazcitaH // " (2) "gambhIraM nastitIrpUNAM maqhukapranthasAgaram / " (B) "budhapariSadalaGkAro vyaakhydlngkaarsrvsvm|" He indeed coinment:s on the passage, ___'gurvalakArasUtrANAM vRtyA tAtparyamucyate / ' and explains it gurvityamena vivakSitasya tAtparyasyAvazyavaktavyatAM darzayati / He would appear not to find any reference to a preceptor in the first work but rather to take it as meaning that which deserves explanation'. Proceeding to comment on Alankarasarvasva, he occa sionally gives explanations of the Sutra portion as well, and makes it apparent, that he includes both Satra and Vstti in his conception of Alankarasarvasva. Thus:- : (1) "vizeSaNasAmyAdaprastutasya gamyatve samAsoktiH (sU-31) vizeSaNa sAmyAdityAdi / aprastutasya gamyatva ityanena sArUpyanimitta. maprastutaprazaMsAbhedaM vyavacchinatti / " (2) "viruddhAbhAsasvaM virodhaH (sU-40) viruddhAbhAsatvamiti / avi ruddhatve'pi viruddhavadAbhAsamAno viruddhaabhaasH| tasya bhAvasta svam / " Besides, where the Vrtti explains the word 'Samkshe. patah' in the Sutra,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ "garantat recrutaren arrat: sietra: :" (-46), Samudrabandha says: 'svakaNThenAnuktizaGkAnirAsAya sUtrasthasya saMkSepata iti padasyAnvayapradarzana mukheva vyAcaSTe' 1. c., explains in his own words and thus clearly shows that he considers the author of the Vrtti as identical with the author of the Sutra. Reference should also be made to the following: (1) gelapu ar la sfarsita' (P. 15) For example refer to Mankhuka's Srikanthastava. (2) 7211 hente sfrustra' (P.-18) As in my Srikanthastava. Here Mankhiya may be a mistake for madiya; or as is not at all improbable, the author may have referred to his work in the 3rd person in one place and in the 1st person in another. Under the cirumstances we would defer pronouncing a conclusive opinion on the authorship of the present work until we are in possession of some at least of the many works of Sri Ruyyaka referred to in Srikanthacharita, "yatkRtiSvavadhAnena mUrdhA kasya na viipsyaa| . sArasvatarasAvartavalaneneva ceSTate // sty*H*ITH ......" (Sarga 25, Stanza, 29) and of those of Mankhuka mentioned in the preface to the first edition of this work. It is not proposed here to deal with the date of the author or authors as the case may be, of the present work and other details, as these have been well-discussed by the learned editor (No. 40. T. S. S.) From the treatment herein adopted as the result of discussing the views of all well-known Alankarikas, the work should be welcome to all lovers of Sanskrit literature. The high estimation in which this Alankarasutra has been held by scholars is shown by the recognition it has received at the hands of Sahityachakravartilouhitya Bhattagopala who quotes its views as decisive in several places in his commentary on Kavyaprakasa called Sahityachuda mani. Thys;
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) "yat sUtram-upamAnopameyayoH sAdhamya bhedAbhedatulyatva upmaa|" sU-11. pR-22. (2) "yaca sUtraM- vizeSaNasAmyAdaprastutasya gamyatve samAsAoktaH / " sU-31. pR-91. An index for quotations has been added in this edition. Trivandrum, 28th Karkatakam 1101. J K. SAMBASIVA SASTRI.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ // shrii:|| nivednaa| dvitIyamidaM saMskaraNaM rAjAnakazrIruyyakakRteralaGkArasUtrasya, yat samudrabandhavyAkhyAnena sanAthayA zrImakhukapraNItayA alaGkArasarvasvAkhyayA vRttyopabRMhitamitaH kAryAlayAd anantazayanasaMskRtagranthAvalyAzcatvAriMzo granthaH prAk prAkAzyata / alaGkArasUtraM nAma suprasiddhamekaM vAmanAcAryasya kAvyAlaGkArasUtram , anyacca kezavamizrIyasyAlaGkArazekharasya mUlabhUtaM zauddhodanimuniviracitaM kArikAtmakam alaGkAravidyAsUtram , * idaM tu prastutaM zrIruyyakIyaM tRtIyam / asya caivaM prakAzanena nikhilasAhityajJasuciraparicitaH kazcidanabhinavo vRttAntaH sudUramapasRtaH, yaH zrIvidyAcakravartidizA sUtravRttyubhayAtmikA alaGkArasarvasvAbhidhAnA kRtiH zrIruyyakasyaiveti, sUtravRttibheda eva tatra nAstItyapi ca / tathAhi -zrIkaNThacaritamahAkAvyasya paJcaviMze sarge, "taM zrIruyyakamAlokya sa priyaM gurumagrahIt / sauhArdaprazrayarasasrotaHsambhedamajjanam // " (zlo0 30). iti ruyyakamAtmano guruM kathayatA, prastutagranthasya mukhe "gurvalaGkArasUtrANAM vRttyA tAtparyamucyate" iti guro ruyyakasya alaGkArasUtrANAM vRttyA (anavagatapadArthavi raNana) tAtparyavacanaM pratijAnAnena, granthAnte "hIta maqhuko vitene kAzmIrakSitipasAndhivigrahikaH / sukavimukhAlaGkAraM tadidamalaGkArasarvasvam // " * mammaTabhaTTaviracitakAvyaprakAzasthAnAmalaGkArakArikANAM sUtratvena vyavahArastu kevalamAlaGkArikanikAyaprasiddhaH / zrIvidyAcakravartinA kila svakRtAyAM sarvasvasaJjIvanyAkhyAyAM vyAkhyAyA "rucakAcAryopajJe seyamalaGkArasarvasve / __ saJjIvanIti TIkA zrIvidyAcakravartinA kriyate // " itiH ante "itthaM bhUnA rucakavacasAM vistara: karkazo'yaM TIkAsmAbhiH samuparacitA tena saJjIvanIyam / " iti cAlaGkArasarvasvaM rucakakRtamaGgIkriyate / rucakazabdo'yaM ruyyakasya dezIyazabdasya prakRtiriti svIkAre 'kRtistatrabhavadrAjAnakaruyyakasye'ti kAvyamAlAprakAzitapustakAdRtena varmanA ruyyaka evAlaGkArasarvasvakarteti pratipAditaprAyam / mAdau
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ iti granthakartRnAmadheye vyapadizyopasaMharatA ca zrImaGkhakenaiva svagurU ruyyakaH taddmantho'laGkArasUtravyapadezyaH svakRtizca tadvRttiralaGkArasarvasvAbhidheyetyayamarthaH pratyAyitaH / vyAkhyAtuH samudrabandhasya dizA tu kAcidiyaM paryAlocanA sthAnaM labhate / sa hi svavyAcikhyAsitaM granthamalaGkAra sarvasvAbhidhaM tatkatIraM ca maGkhakAkhyaM kathayati / idamalaGkAralakSaNaM maGkhukopajJamAha ca / yathA " kadAcinmakhukopa kAvyAlaGkAralakSaNam / pradarzya ravivarmANaM prArthayanta vipazcitaH // gambhIraM nastitISUNAM maGkhukagranthasAgaram / "budhapariSadalaGkAro vyAkhyada laGkAra sarvasvam / " - iti / atha ca sa eSa gurvalaGkArasUtrANAmiti pAThamabhyupayannapi gurupadamAcAryaparaM na spaSTamAcaSTe / "gurvityanena vivakSitasya tAtparyasyAvazyavaktavyatAM darzayatIti vyaGgyArthameva vizadayati / svavyAkhyeyamalaGkArasarvasvaM pratijJAya sUtragatamapyaMzaM kacit kvacit pratIkamupAdAya vyAcakSANaH sUtravRttI ubhe api alaGkArasarvasvanAmanyantarbhAvayati ca / yathA-- 1. 'vizeSaNasAmyAdaprastutasya gamyatve samAsoktiH // ( sU0 31), vizeSaNasAmyAdityAdi / aprastutasya gamyatva ityanena sArUpyanimittamaprastutaprazaMsAbhedaM vyavacchinatti / ' 'viruddhAbhAsatvaM virodhaH || ( sU0 40) viruddhAbhAsatvamiti / aviruddhatve'pi viruddhavadavabhAsamAno viruddhAbhAsaH, tasya bhAvastattvam / ' iti / kiJca 'evamete zabdArthobhayAlaGkArAH saMkSepataH sUtritAH' (sU 86) ityupasaMhArasUtraghaTakaM saMkSepata iti padaM vivRNvatIM vRttiM 'svakaNThenAnuktizaGkAnirAsAya sUtrasthasya saMkSepata iti padasyAnvayapradarzanamukhena vyAcaSTe' ityavatArayan sUtravRttyorekakartRkatvamabhimanyate / tadiyatA tanmate alaGkArasarvasvaM nAma sUtravRttyubhayAtmakaM tatkartA ca zrImaGkhaka iti / 2. 0 punaruktavadAbhAsodAharaNe (15. pRSThe) 'udAharaNaM makhIye zrIkaNThastave' iti tu anuprAsodAharaNe (18. pRSThe ) ' yathA madIye zrIkaNThastave'
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ityasyApabhraMzo vA syAt utAho granthakartuH svanAmagrahaNapuraHsaramapyudAharaNapradarzanaM nAsambhavItyatra dyotakaM vA bhavet / atra tu pAryantiko nizcayaHzrIkaNThacaritakAvye paJcaviMze sarge, " yatkRtiSvavadhAnena mUrdhA kasya na vIpsayA / sArasvatarasAvartavalaneneva ceSTate // taM zrIruyyaka majjanam // iti moktaprakAreNa ruyyakapraNItAnAmitarAsAM kRtInAM prathamasaMskaraNopodvAtoktarItyA maGkhIyAnAM sAhityamImAMsAnATakamImAMsAdInAM ca granthAnAmupalabdhau tadvimarzamukhaprekSI pratIkSitavya iti me matiH / granthakarturjIvitasamayAdikaM tu pUrvopoddhAta eva yathAvannirUpitaM ha vitAyate / idamIyamalaGkArasvarUpanirUpaNamakhilAnyAlaGkArikAcArya mataprakriyAparicintanaphalAyitamAsvAdamAtrAvazeSaM sahRdayAnAmatyarthamabhinandanIyam / iyatI punarasya pratiSThA alaGkArasUtrasya; yat sAhityacakravartilauhityabhaTTagopAlakaviracitAyAM kAvyaprakAzavimarzinyAM sAhityacUDAmaNAvalaGkAraprakaraNe prAyaH sarvataH pramANamidamudghopyate / yathA 1. upamAyAm - -- - yat sUtram " upamAnopameyayoH sAdharmye bhedAbhedatulyatva upamA / " (sU0 11). 2. samAsoktau - yacca sUtraM "vizeSaNasAmyAdaprastutasya gamyatve samAsoktiH" (sU 0 31 ). ityAdi / asmiMzca dvitIye saMskaraNe prathamasaMskaraNe'dRSTA kApyuddharaNAnukramaNI. ke. sAmbazivazAstrI. saukaryakRte saMyojitA // "" anantazayanam, 1101 - 12 - 28.)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION. The present edition of this work comprises (1) Alankarasutra, (2) a Vritti (commentary on the Sutra) and (3) a commentary on the Vritti. The Vritti published in the Kavyamala Series has the following introductory line, "GkArasUtrANAM vRttyA tAtparyamucyate". From this it has to be inferred that both the Sutra and the Vritti were written by one and the same author. And from the closing line therein, "qofmidam alaGkArasarvasvam" both the Sutra and Vritti have come to be known as Alankarasarvasva. The colophon in the same edition, "kRtistatrabhavadrAjAnakaruyyakasya" ascribes the authorship to Ruyyaka. But in our ancient palm-leaf manuscripts of the work, the above introductory line runs " gurvalaGkArasUtrANAM vRttyA tAtparyamu cyate", where the reading guru instead of nija gives rise to the surmise that the author of the Sutra might be a preceptor of And the couplet, at the end of our the author of the Vritti. manuscripts, " iti * makhuko vitene kAzmIrakSitipasAndhivigrahikaH / sukavimukhAlaGkAraM tadidamalaGkArasarvasvam // " makes it clear that the author of Alankarasarvasva was Mankhuka. The commentator Samudrabandha calls the Vritti, the subject of his commentary, as Alankarasarvasva and its author, as Mankhuka, and adopts the reading in "dosarasUtrANAm". Thus it is evident that a belief in the authorship of Alankarasar vasva had long ago been current in two ways. This belief could not have arisen unless both Ruyyaka and Mankhuka had some connection with the work. Hence it may be argued that one of them should have written the Sutra, and the other, the Vritti. Of these, the author of the Sutra, being the preceptor of the author of the Vritti as shown by the reading gurvalaGkArasUtrANAm should be Ruyyaka himself, and the author of the Vritti should be Mankhuka. For, Mankhuka, in his Srikanthacharita refers to Ruyyaka as his preceptor thus: "taM zrIruyyakamAlokya sa priyaM gurumagrahIt / sauhArdaprazrayarasastrotassambhedamaJjanam // " (25-30) Here, the proper name should be, which probably has become corrupted as maGkhuka, just as the name appaya is pronounced as appayya with double ya.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ The *author of Alankarasarvasva has been described in the introduction of Vyaktiviveka as a writer of many treatises such as sAhityamImAMsA, nATakamImAMsA etc., and as a critic of Mahimabhatta, the author of Vyktiviveka. He flourished in the first half of the 12th century A. D. It is well known that, in the elucidation of Arthalanka. ras, Alankarasarvasva surpasses the Kavyaprakasa of Mammata and also criticises some of the views of the latter. The cominentary, which is know published, is well suited to the dignified nature of Alankarasarvasva and is superior, in every respect to Jayaratha's commentary published in the Kavyamala Series. Samudrabandha, the author of the com mentary adorned the court of Ravi Varma Bhupa clias San. gramadhira, the king of Kolamba (Quilon) in Travancore. It was observed in the introduction of Pradyumnabhyudaya (Trivandrum Sanskrit Series No. 8) that this king, who was born in 1265 A. D. and conquered the countries as far as Conjeevaram might probably be an ancestor of His Highness the Maharaja of Travancore, and that the commentator, Samudrabandha, might be the father be of Simharaja, who wrote the Prakrita-Rupavatara. The edition is based on the following palm-leaf inanuscripts written in Malayalam character. 5. aud ., Alankarasarvasva belonging to the Palace Li brary, about 4 centuries old. ff. Do. lent by Mr. Kailasapurami Govinda Pisharodi, about 4 centuries old. #. the commentary of Alankarasarvasva, belonging to the Palace Li brary, 3 centuries old. * Do. lent by Mr. Kailasapuram Govinda Pisharodi, 3 cen turies old. . Do. lent by Mr. Chakran Krishna Varyar, about a century old. TRIVANERUM, T. GANAPATI SASTRI. * It was stated in the introductiul of Vyaktiviveka that AlankarasarvaEva was written by Ruyyaka; but, now we have to take it to have been written by Mankhuka.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghaatH| alakArasUtraM, tasya vRttiH, vRttAkhyAnamityetatritayamasmin pustake nivezitam / tatra kAvyamAlAprakAzitapustake "nijAlaGkArasUtrANAM vRttyA tAtparyamucyate" iti cikIrSitapratijJAvAkye dRSTasya nijazabdapAThasyAnusArAt sUtravRttyorekaH praNeteti, tatra 'sampUrNamidam alaGkArasarvasvam' iti sAmAnyena kathanAt sUtravRttyoH samudAyaH alaGkArasarvasvam iti ca prasiddhiH / tatpustakAnte 'kRtistatrabhavadrAjAnakaruyyakasya' iti pAThAd alaGkArasarvasvasya praNetA ruyyakaH prtiitH| kintu atisthavireSvasmadIyAdarzagrantheSu cikIrSitapratijJAvAkye "gurvalakArasUtrANAM vRttyA tAtparyamucyate" iti nijazabdasthAne guruzabdapAThasyaiva darzanAd vRttikArasya guruH sUtrakAra iti gamyate / granthAnte ca "iti *makhuko vitene kAzmIrakSitipasAndhivigrahikaH / sukavimukhAlakAraM tadidamalaGkArasarvasvam // " . ityAryayA paThitayA maqhuko'laGkArasarvasvasya kartA prkhyaayte| vyAkhyAtA ca samudrabandhaH svavyAkhyAviSayabhUtaM vRttigrantham alaGkArasarvasvaM vyapadizati, maJjukapaNItamAcaSTe, guruzabdapAThameva copAdatte / tadevam alaGkArasarvasvaM prati kartRprathobhayathA pravRttetyavagamyate / so'yaM ruyyakamaqhukayoralaGkArasarvasvakartRtvavyavahAraH vinA granthasambandhaM ___* makhaka iti nyAyye saMjJAzabde maqhuka ityukAro vyavahAravazAdupajAto nUnam appayyAdisaMjJAzabdeSu yakAradvitvAdivaditi maGkhaka eveha maqhuko vyapadiyo beditmyH| / 1, 2. pRSThe draSTavye /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ na sambhavatIti tayorekaH sUtrasya kartA, anyo vRttarityavazyamaGgIkartavyam / tatra yaH sUtrakAraH sa 'gurvalakArasUtrANAm' ityuktavRttipAThAnusAreNa vRttikArasya gurubhavan ruyyaka eva bhavitumarhati; ruyyakaM hi madhukaH zrIkaNThacaritasya paJcaviMze sarge gurumAtmana Aha "taM zrIruyyakamAlokya sa priyaM gurumagrahIt / sauhArdaprazrayarasasrotassambhedamajanam // " (25. 30) iti / *alaGkArasarvasvakAro'yaM kraistAbdIyadvAdazazatakapUrvArdhasthitaH sAhityamImAMsA-nATakamImAMsAdibahugranthakartA vyaktivivekakArazikSakazceti vyaktivivekopoddhAte'vocAma / ___ idam alaGkArasarvasvam arthAlaGkAravyutpAdane kAvyaprakAzAd guNavattaraM kvacit kacit tasya zikSakaM ceti vidureva kovidAH / etena saha yavatra saMzleSitaM vyAkhyAnaM, tadetasya prauDhatAyAH sarvAkArAnurUpaM jayarathavyAkhyAnAd bahuguNaM ca / vyAkhyAnasya praNetA tatrabhavAn samudrabandhaH kAJcIpurAvadhikadezavijayinaH koLambAdhipatervazcimaNDalamahArAjapUrvapuruSasya 1265 tamastAbdajIvinaH sayAmadhIrAparanAmadheyasya zrIravivarmamahIpAlasya sabhAyA AmaraNamAsIt ; ayaM prAkRtarUpAvatArakartuH siMharAjasya pitA sambhAvyate ityAdi pradyumnAbhyudayasya (anantazayanasaMskRtagranthAvalyaSTamAGkasya) upoddhAte prapaJcitamasmAbhiH / etatpustakasaMzodhanAdhArabhUtA AdarzagranthAstAvadeteka. alaGkArasarvasvaM rAjakIyagranthazAlIyaM, catuzzatavarSavRddhadezyam / tathA tathA tthaa| kailAsapuragovindapiSAroTisambandhi tathA / tathA * ayamidAnI makhuko boddhavyaH, yo vyaktivivekopoddhAte ruyyakA kathitaH /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA ka. alakArasarvasvavyAkhyA rAjakIyagranthazAlIyA, trizatavarSavRddhA / . kailAsapuragovinda piSAroTisambandhinI tathA / tathA cunakkarakRSNavArya sambandhinI upshtvrssvRddhaa| sarva ete tAlapatrAtmakAH keralIyagranthalipayazca / anantazayanam. ta. gaNapatizAstrI.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. punaruktavadAbhAsam 2. chekAnuprAsaH 3. vRttyanuprAsaH 4. yamakam 5. lATAnuprAsaH 6. citram 7. upamA 8. ananvayaH 9. upameyopamA 10. smaraNam 11. rUpakam 12. pariNAmaH 13. sandehaH 14. AntimAn 15. ullekhaH 16. apahnutiH 17. utprekSA 18. atizayoktiH 19. tulyayogitA 20. dIpakam 21. prativastUpamA 22. dRSTAntaH 23. nidarzanA 24. vyatirekaH viSayAnukramaH / pRSTham . 13 15 16 17 18 20 21 26 27 28 30 36 38 40 41 45 49 61 66 67 71 72 72 78 25. sahoktiH 26. vinoktiH 27. samAsoktiH 28. parikaraH 29. zleSaH 30. aprastutaprazaMsA 31. arthAntaranyAsaH 32. paryAyoktam 33. vyAjastutiH 34. AkSepaH 35. virodhaH 36. vibhAvanA 37. vizeSoktiH 38. atizayoktiH 39. asaGgatiH 40. viSamam 41. samam 42. vicitram 43. adhikam 44. anyonyam 45. vizeSaH 46. vyAghAtaH 47. kAraNamAlA 48. ekAvalI pRSTham . 78 81 84 100 101 112 119 122 123 125 134 138 141 144 145 147 148 149 151 152 153 155 157 158
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49. mAlAdIpakam 50. sAraH 51. kAvyaliGgam 52. anumAnam 53. yathAsaMkhyam 54. paryAyaH 55. parivRttiH 56. parisaMkhyA 57. arthApattiH 58. vikalpaH 59. samuccayaH 60. samAdhiH 61. pratyanIkam 62. pratIpam 63. nimIlitam 64. sAmAnyam 65. tadguNaH pRSTham . 159 160 39 163 166 168 171 172 175 177 180 185 186 187 189 190 191 66. atadguNaH 67. uttaram 68. sUkSmam 69. vyAjoktiH 70. vakroktiH 71. svabhAvoktiH 72. bhAvika 73. udAttam 74. rasavat 75. preyaH 76. Urdhvasva 77. samAhitam 78. bhAvodayaH 79. sandhiH 80. zabalatA 81. saMsRSTiH 82. saGkaraH pRSTham . 192 193 194 195 197 199 200 206 208 3" 39 99 212 51 99 214 217
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM zrImaqhukapraNItayA alaGkArasarvasvAkhyayA vRttyA samudrabandhaviracitavyAkhyAsanAthayA sametam / namaskRtya parAM vAcaM devIM trividhavigrahAm / gurvalaGkArasUtrANAM vRttyA tAtparyamucyate // prapannamAnasAmbhojaprabodhanaparaH kriyAt / vighnAndhakAravidhvaMsaM vinAyakavibhAkaraH // keraleSvasti nagarI kolamba iti vizrutA / adhizriyA yayAvAcI haridapyalakAvatI // ayodhyAmapi yAM santo rAghavAnvayavarjitAm / agocaraM bhujaGgAnAmAhurbhogavatImapi // prAptakalpadrumacchAyaiH sumanobhiH kRtAspadA / avatIrNeva medinyAM yA cakAstyamarAvatI / / vibhUSayan purImenAM yaduvaMzavibhUSaNam / ravivarmeti vikhyAto rAjA zAsti vasundharAm / / yasmAdanyaH padaM nAsti kalAvadrAjazabdayoH / tadanvavAyakUTasthamantareNa nizAkaram // vivarNArivadhUvaktravyAkhyAtabhujavikrame / patyau yasminnabhUdurvI vIrapatnIpadAspadam / / . 1. 'nijAla' ka. kha. pAThaH, 2. 'kRtA diMgala' ga. pAThaH. 3. 'Na', 4. 'nyAspadaM' kha. pAThaH. G, P. T. 1690. 500. 3-6-100. B
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM [upodghAta vIreNa vAggminA yena vadAnyena vasundharA / vAsavaM vacasAmIzaM pArijAtaM ca lmbhitaa|| na paraM dhanvanA zUnyAH pANayaH pRthivIbhujAm / api kRtsnA mahI yasminnavatyatulavikrame // vidyAsthAnaiH samaM tasya viSTapAni caturdaza / prasAdhitavataH pArthA sudhiyo jAtu nAtyajan / kadAcinma kopajJaM kAvyAlaGkAralakSaNam / pradarzya ravivarmANaM prArthayanta vipazcitaH / / gambhIraM nastitIprUNAM madhukagranthasAgaram / naurastu bhavataH prajJA stheyasI yadunandana! / / vyAcakSva tamimaM granthaM vyAvRttavacanakramaH / zAstrasAhityapAthodhipArAvArINayA dhiyA / iti taiH prArthitaH prAjJaiH pArthivastAnabhASata / dantArcirudgamavyAjavyaktavaizadyayA girA // mayAsAdhyamabhISTaM vo granthaH punarayaM mahAn / vyAkhyAtuM zakyamAsAdya bhavatAM yadyanugraham // vyAkhyeyaM mAnanIyA syAt sadbhirAdriyate yadi / zambhoH parigrahAdeva zlAghyA cAndramasI kalA // ityuktvaiSa manISAvaibhavaparibhUtavAsavAcAryaH / budhapariSadalaGkAro vyAkhyadalaGkArasarvasvam // avadhRtyai yadupatinA vivRtasya garIyasastadarthasya / kazcid vyadhita vipazcicchabdanibandhaM samudravandhAkhyaH / auripsitasya granthasyAvinaparisamAptyarthaM sadAcArAnumitasmRtimUlabhUtazrutyavagatayA kartavyatayA kRtaM prakRtAbhimatadevatAnamaskAraM ziSyaprabodhanAyaM granthe nivezayan zrotRpravRttyarthaM viSayasambandhaprayojanAnyAhanamaskRtyetyAdinA / namaskRtyetyatra gatisamAsatvAllyabAdezaH / 'nama . 'prA' ga. pAThaH,
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 9 iha hi tAvad bhAmahodbhaTaprabhRtayezcirantanAlaGkAra 3 kArAH pratIyamAnamarthaM vAcyopaskAritayAlaGkArapakSanikSiptaM spurasorgatyoH' (8.3. 40 ) iti sakAraH / parAM sUkSmAm / sA hi zabda - hmaNazcatasRSvavasthAsvanAdyavidyAvAsanopaplavamAnazabdArthAvabodharahitaparabrahmazabdavAcyA / taduktaM - "svarUpaM jyotirevAntaH sUkSmA vAganapAyinI " iti / vigrahazabdena pazyantyAdayastisro'vasthA avacchedakatvasAdharmyAdupacArAducyante / tAsAM ca svarUpamuktam "avibhAgA tu pazyantI sarvataH saMhRtakramA | kevalaM buddhyapAdAnA kramarUpAnukAriNI / / prANavRttimatikramya madhyamA vAk pravartate / sthAneSu vikRte vAyau kRtavarNaparigrahA || vaikharI vAk prayoktRNAM prANavRttinibandhanA / " iti / gurvityanena vivakSitasya tAtparyasyAvazyavaktavyatAM darzayati / alaGkArasUtretyanenAlaGkArANAM yathAvadavabodhaH prayojanaM sa cAlaGkArazabdasya kAvyagatazobhAtizayahetubhUtadharmavAcakatayA tAdRzadharmaviziSTakAvyanirmANajJAnaupayikatayA yazaHprabhRtiprasAvaka ityAha / vRttyA anavagatapadArthavivaraNena / evaM kAvyagatAH punaruktavadAbhAsAdayo'laGkArA viSayaH, tajjJAnaM ca prayojanaM, pratipAdyapratipAdakabhAvaH sambandha ityuktaM bhavati / atra sUkSmAyA vAcaH parAzabdenotkarSavAcinA pratiyogivizeSAgrahaNa sahakRtena sarvapratiyogika utkarSaH prakAzyate / tena ca vighnaprotsAraNasAmarthyAtizayayogAdasyA eva prathama namaskAryatvamiti devatAntarebhyo vyatireka iti pUrvArdhena vAgviSayaratilakSaNaM bhAvaM sarvotkarSalakSaNaM vastu vyatirekAlaGkAraM ca darzayaMstrividhasyApi dhvaneH svAbhimatatvaM sUcayitvAlaGkArasUtravivaraNaM punasteSAmatigahArthatA kriyata ityuttarArdhena sUcayati / itthaM sUcitamarthamihetyAdinA prakaraNena vitatya pratipAdayati / iha viziSTau zabdArthau kAvyam / tayozca vaiziSTyaM dharmamukhena vyApAramukhena 3. 'ra' ka. pAThaH- 4. prakaraNam ] 1. 'hi bhA', 2. ' yastAvaccira' ka. kha. pAThaH. 'dhotayaM' kha. ga. pAThaH.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM [upoddhAtamanyante / tathAhi- paryAyoktAprastutaprazaMsAsamAsoktayAkSepavyAjastutyupameyopamAnanvayAdau vastumAtraM gamyamAnaM vAcyopaskArakatvena "svasiddhaye parAkSepaH parArtha svasamarpaNam" iti yathAyogaM dvividhayA bhajhyA pratipAditaM taiH / vyaGgayamukhena veti trayaH pakSAH / Adye'pyalaGkArato guNato veti dvaividhyam / dvitIye'pi bhaNitivaicitryeNa bhogakRttvena veti dvaidham / iti paJcasu pakSeSvAdya udbhaTAdibhiraGgIkRtaH, dvitIyo vAmanena, tRtIyo vakroktijIvitakAreNa, caturtho bhaTTanAyakena, paJcama Anandavardhanena / vyaktivivekakArAbhimatastvanumAnapakSaH siddhAntapradarzanasamanantaraM vicArAsahatvena dUSitatvAd maqhukasya pUrvapakSatvenApyanabhimata ityAhuH / eSu prasthAneSu svAbhimataM prasthAnaM tasya sarvairaGgIkaraNIyatAM ca darzayitumeSAmupanyAsaH / iha kAvya. viSaye / hizabdacirantanazabdAbhyAmasyArthasyAnAdiprasiddhatvaM darzayati / tAvacchabda upakrame / vAcyopaskAritayeti / vAcyasyopaskAro nAma saundayAMdhAnam anupapattinirAso vA / anupapattinirAsazcopapAdanena vA upapanne svasmistAtparyApAdanena vA / manyanta ityanenAbhimAnika evAlaGkArapakSe nikSepaH, na tu vAstavaH, sarvasyApi pratIyamAnasya nikSepnumazakyatvAditi darzayati / yathAyogamiti / yatra vAcyaM varNanIyatayA vivakSitaM sadanyathAnupapadyamAnamupapAdakatayA svasya zobhAtizayajanakatayA vA paramAkSipati, tatra paryAyoktasamAsoktyupameyopamAsu svasiddhaye parAkSepaH / yatra punaraprAkaraNikatvAdavivakSitaM sat prAkaraNikAya parasmai svAtmAnamarpayati, tatrAprastutaprazaMsAkSepavyAjastutyananvayeSu parArthaM svasamarpaNam / tathAhi - paryAyokte tAvat 'spRSTAstA nandane zacyA' ityAdau sainikakartRkaM maJjarIsparzanaM hayagrIvaprabhAvAtizayapratipAdakatayA varNanIyaM svasiddhaye tatkartRkasvargavijayalakSaNaM kAraNamAkSipati, samAsoktau 'upoDharAgeNe'tyAdau prAkaraNiko nizAzazivRttAntaH svazobhAjanakatayA nAyakavRttAntam , upameyopamAyAM 'khamiva jalaM jalamiva khami'tyAdau khAdInAM jalAdInAM cAbhidhIyamAnamanyonyasAdRzyaM punaruktatayAnupapadyamAnamupapAdakatayopamAnAntaravyudAsam / aprastutaprazaMsAyAM 'taNNatthI'tyAdau sarveSAM kAlavazaMvadatvamaprastuta 1. 'yaH prAyaH pa' kha. ga, pAThaH. 2. 'ta' ka. pAThaH. 3. 'cyApa' kha. pAThaH.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabhyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / rudraTenApi bhAvAlaGkAro dvidhaivoktaH / rUpakadIpakA prakaraNam ] tayAvivakSitaM prahastavadhAtmane prastutAya svAtmAnamarpayati / AkSepe 'bALaa NAhaM dUI' ityAdau dUtyAH satyA dUtItvaniSedho bAdhitasvarUpatvAdavivakSito vivakSitasatyavAditvAdikaM vizeSaM gamayati / vyAjastutau 'he helAji - te'tyAdau jaladheranupajIvyatayodvigna tatstutiH kriyamANA pUrvavadevAvivakSitatvAd viparItalakSaNayA vivakSitAM nindAmabhivyanakti / ananvaye 'yuddhe'rjuno'rjuna ive' tyAdAvekasyaivopamAnatvamupameyatvaM ca viruddhatvAdavivakSitaM sadarjunAderupamAnavaidhuryalakSaNamutkarSaM pratyAyayati / AdigrahaNAd vizeSoktau 'AhUto'pI' tyAdAvAhnAnAdiSu saGkocazithilIkArahetuSu samagreSvapi tadanutpattiranupapadyamAnopapAdakatayA priyatamAsvapnasamAgamAdikAraNamAkSipati / rudraTenApyalaGkAratayA pratIyamAnaM vastu svIkRtamiti darzayatirudraTenetyAdinA / bhAvo nAma vAstavAlaGkAreSu kazcid vizeSaH / tasya ca, dvidhA lakSaNaM tena praNItaM "yasya vikAraH prabhavannapratibandhena hetunA yena / gamayati tamabhiprAyaM tatpratibandhaM ca bhAvo'sau || abhidheyamabhidadhAnaM tadeva tadasadRzasakalaguNadoSam / arthAntaramavagamayati yadvAkyaM so'paro bhAvaH // iti / AdyasyodAharaNaM "grAmataruNaM taruNyA navavaJjulamaJjarIsanAthakaram / pazyantyA bhavati muhurnitarAM malinA mukhacchAyA // " atra hi taruNyA mukhacchAyAmAlinyamutpadyamAnaM svanimittatayA saGketabhraMzajanitaM viSAdalakSaNaM vastvAkSipati / taca svapratItyA vinA vAcyasya vizrAntyabhAvAt tatsiddhyaGgatayA vAcyaM prati guNIbhavati / yadvA pratIyamAMnamasundaratayAnurAgavyaJjakatayA saundaryazAli vAcyaM prati guNIbhavati / dvitIyasyodAharaNam - - - 5 " ekAkinI yadabalA taruNI tathAhamasmin gRhe gRhapatizca gato videzam / kaM yAcase tvamiha vAsamiyaM varAkI zvazrUrmamAndhabadhirA nanu mUDha pAntha ! // " "
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ [upoddhAta alaGkArasUtraM pahutitulyayogitAdAvupamAlaGkAro vAcyopaskAritvenoktaH / rasavatpreyaUrjastriprabhRtau tu rasabhAvAdirvAcyazobhAhetutvenoktaH / utprekSA tu svayameva pratIyamAnA kathitA / taditthaM trividhamapi pratIyamAnamalaGkAratayA~ prakhyApitameva / vAmanena tu sAdRzyanibandhanAyA lakSaNAyA vakroktyalaGkAratvaM bruvatA kazcid dhvnibhedo'lngkaartyaivoktH| kevalaM guNaviziSTapadaracanAtmikA rItiH kAvyAtmatvenoktA / udbhaatra vAcyo vAsaniSedhastaruNIlakSaNavaktRvaiziSTayavazAt pradhAnatayA pratI yamAnAya gRhapatividezagamanAdinA niyantraNalabhyaratisukhavAsAbhyanujJAla. kSaNAya vastune svAtmAnamarpayati / atra ca svamanapekSyaiva vizrAntijuSA svaM pratyupasarjanIbhavatA ca vAcyena vyaJjitatvAd vyaGgyaM pradhAnam / rUpaketyAdi / Adizabdena pariNAmasahoktyAdayo gRhyante / rasavadityAdi / prabhRtizabdena samAhitAdayaH / rasabhAvAdiriti / Adizabdena tadAbhAsatatprazamAdayo gRhyante / utprekSA tviti / ivAdiprayogazUnye 'mahiLAsahassabharie' ityAdau / svayameva alaGkArAntaranirapekSam / trividha mapIti vastvalaGkArarasAdilakSaNam / vAmanena tvityAdi / 'sAdRzyAllakSaNA vakroktiri'ti vakrokti lakSayitvA "unmimIla kamalaM sarasInAM kairavaM ca nimimIla muhUrtAd" ityudAhRtya atra netradharmAvunmIla(na)nimIlane sAdRzyAd vikAsasaGkocau lakSayata ityuktam / sAdRzyaM ca tatrAvayavavizleSasaMzleSalakSaNam / kazciditi / avivakSitavAcyAkhyaH / kevalamityAdinA vAmanasyodbhaTAdibhiH pratIyamAnasyAlaGkAratayA kathanAdi sarvaM samAnam , iyAMstu vizeSa iti darzayati / kAvyAtmatveneti / 'rItirAtmA kAvyasya, viziSrTI padaracanA rItiH, vizeSo guNAtmA' iti vadatA guNaprAdhAnyamuktaM bhavati / saMghaTanA racanA / alaGkArA evetyevakAreNa vyApArAdi vyavacchinatti / guNAlaGkA 1. 'rakatve', 2. 'devaM tri', 3. 'yA khyA', ka. kha. pATha. 4. 'Ta' kha. pATha:.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / TAdibhistu guNAlaGkArANAM prAyazaH sAmyameva sUcitam / viSayamAtreNa bhedapratipAdanAt / saMghaTanAdharmatvena zabdArthadharmatvena ceSTeH / tadevamalaGkArA eva kAvye pradhAnamiti prAcyAnAM matam / vakroktijIvitakArastu vaidagdhyabhaGgIbhaNitisvabhAvAM bahuvidhAM vakroktimeva prAdhAnyAt kAvyajIvaimuktavAn / vyApAraprAdhAnyaM ca kAvyasya pratipede | abhidhAprakAravizeSA evAlaGkArAH / satyapi ca trividhe pratIyamAne vyApArarUpA bhaNitireva kavisaMrambhagocaraH / rayoH zobhAhetutvAvizeSAd bhedAvivakSayA vAmanamapyantarbhAvya prAcyAnAmityuktam | vaidagdhyabhaGgItyAdi / taduktam - "ubhAvetAvalaGkAryau tayoH punaralaGkRtiH / vakroktireva vaidagdhyabhaGgIbhaNitirucyate // " f iti / ubhau zabdArthoM / vaidagdhyaM vidagdhabhAvaH kavikarma kauzalaM, tasya bhaGgI vicchittiH, tayA bhaNitiH vicitraivAbhidhA vakroktiH / ayamarthaH - zabdArthau pRthagavasthitau na kenApya (vya 1 ) tiriktenAlaGkAreNa yojyete, kintu vakratayA vaicitryayogitayAbhidhAnamAtramevAnayoralaGkAraH, tasyaiva zobhAtizayakAritvAditi / vyApArapradhAnyamiti / taduktaM "zabdArthau sahitau vakrakavivyApArazAlini / bandhe vyavasthitau kAvyaM tadvidA DhAdakAriNi // " iti / vakrakavivyApAro nAma zAstrAdiprasiddhazabdArthopanibandhavyatirekavarNavinyAsavadapUrvArthapratyayavAkyaprakaraNaprabandhAtmakaH SaDvidhaviSayavakratA-. viziSTaH kramaH / abhidheti / tathoktaM " vAkyasya vakrabhAvo'nyo bhidyate yaH sahasradhA / yatrAlaGkAravargo'yaM sarvo'pyantarbhaviSyati // " 1. 'NA' ka. kha. pATha:. 2. 'raH punaH vai' ga. pAThaH. 4. 'va cAla' ga. pAThaH. 3. 'vitamu',
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtra [upodghAta 2 upacAravakratAdibhiH samasto dhvaniprapaJcaH svIkRte eva / kevalamuktivaicitryajIvitaM kAvyaM, na vyaGgyArthajIvitamiti tadIyaM darzanaM vyavasthitam / bhaTTanAyakene tu vyaJjanavyApArasya prauDhoktyAmyupagatasya kAvye sattvaM bruvatA nyagbhAvitazabdArthasvarUpaisya vyApArasyaiva prAdhAnyamuktam / tatrApyabhidhAbhAvakatvalakSaNa iti / upacAravakratAdibhiriti / Adizabdena vizeSavakratAdayaH parigRhyante / upacAravakratvaM nAma yatrAmUrtasya vastunaH mUrtadravyAbhidhAyinA zabdenAbhidhAnaM 'nikArakaNikA', 'hastApaceyaM yaza' iti / kaNikAzabdo mUrtavastustokAbhidhAyI stokatvasAmAnyenopacArAdamUrtasyApi nikArasya stokAbhidhAnaparatvena prayuktastadvihlAdakauritvAd vakratAM puSNAti / hastApaceyamityatra mUrtapuSpAdisambhavi saMhatatvasAmAnyenopacArAdamUrtasyApi yazaso hastApaceyamityabhidhAnaM vakratAmAvati / etadubhayamapi lakSaNAmUlasya dhvanerviSayaH / " sasmAra vAraNapatiH parimIlitAkSamicchAvihAravanavAsa mahotsavAnAm" ityatra parimIlitAkSamiti kriyAvizeSaNena smaraNasamayabhAvisukhAnubhavAtizayaH pratIyate / atra padadyotyo'rthazaktimUlo dhvaniH / " adyApi me varatanormadhurANi tasyAstAnyakSarANi hRdaye kimapi dhvananti " ityatra kimapIti saMvRtivakrartayA tadAkarNanajanitAyAzcittavRtteranubhavaikagocaratvalakSaNamavyapadezyatvaM prakAzyate / atrApi pUrvavad dhvaniH / 1 bhaTTanAyakenetyAdi / prauDhottatyAbhyupagatasyeti / prauDhoktiriti saMjJayA nirdiSTasyetyarthaH / sattvaM sadbhAvaH / tatrApItyAdinA vyApAra prAdhAnye'pi na sarveSAM zabdavyApArANAM prAdhAnyam / api tu kasyacideveti 1. 'tameva' ka. kha. pAThaH 4. 'pavyA' ka. kha. pAThaH, 5. 7. ''ka. pAThaH. 2. 'hama' ga. pAThaH, 'rthami' kha. pAThaH 3. 'navyA', 'karatvA' kha. ga. pAThaH 6. 'vAyAstadA' kha. pAThaH.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNam ] sadhyAkhyAlaGkAra sarvasvopetam / vyApAradvayottIrNo rasacarvaNAtmaiva bhogAparaparyAyo vyApAraH prAdhAnyena vizrAntisthAnatayAGgIkRtaH / dhvanikAraH punarabhighAlakSaNAtAtparyAkhyavyApAratrayottIrNasya dhvananadyotanA vyaJjanavyApArasyAvazyAbhyupagantevyatvAd dizabdAbhidheyasya vyApArasya ca vAkyArthatvAbhAvAd vAkyArthasyaiva vyaGgyarUpasya guNAlaGkAropaskartavyatvena prAdhAnyAd vizrAntidhamatvAdAtmatvaM siddhAntitavAn / vyApArasyai viSayamukhena svarUpapratilambhAt tatprAdhAnyena prAdhAnyAt svarUpeNa vicAryatvAbhAvAd viSayasyaiva samagrabharasahiSNutvAt / tasmAd darzayati / tanmate hi kAvyAtmanaH zabdasya trayo vyApArAH, abhidhAbhAvakatvabhogakRttvailakSaNAH / tatrAbhidhAzabdena zAstra kAvyasAdhAraNo mukhyalakSaNAdirvyApAro'bhidhIyate / bhAvakatvabhogakRttve kAvyasya niyate / tayo - rbhAvakatvaM nAma vibhAvAdisAdhAraNIkaraNam / bhogakRttvaM tu tAbhyAmabhidhAbhAvakatvAbhyAmuttIrNo rasacarvaNAtmakatvaviziSTaH kAvyavyApAraH / vakroktijIvitakAra bhaTTanAyakayordvayorapi vyApAraprAdhAnye'viziSTe'pi pUrvatra vizi TAyA abhidhAyA eva prAdhAnyam, uttaratraM rasaviSayasya bhogakRttvAparaparyAyasya vyaJjanasya / dhvanikAraH punariti / punazzabdenodbhAdimatavyAva rtakena dhvanikAramatasya yuktatvaM dyotayati / avazyAbhyupagantavyatvAditi / vyaJjanavyApArAnabhyupagame'rthAntaragamyatvopalakSitAnAM paryAyoktAdInAmanutthAnAt / iyatA vyaJjanavyApArasyAstitvaM pratipAdya vyaGgyastha prAdhAnyamupapAdayati -- vyApArasya cetyAdinA / guNAlaGkAropaskartavyatvenetyanena guNAlaGkArayoraprAdhAnyamAha / upaskArakaM hyupaskAryaM prati guNIbhavati / vyApArasya viSayamukhenetyAdinA vyaJjanavyApArasyAprAdhAnyamupapAdya vyaGgyaprAdhAnyamupasaMharati- tasmAditi / vyApArasyAprAdhAnyAyopanyastaM viSaM1. 'svI', 2. 'myatvA' ka. kha. pATha:. 3. 'sthAnatvA', 4. 'sya ca vi', 5. 'ttvAkhyala' ga. pAThaH, 6. 'tmatva' kha. ma. pATha. 7. 'tra vi' ga. pAThaH. 'kamupa' kha* pAThaH. C
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 alaGkArasUtraM [upodghAta viSaya eva vyaGgayanAmA jIvitatvena vaktavyaH, yasya guNAlaGkorakRtacArutvaparigrahaisAmrAjyam / rasAdayastu jIvitabhUtA nAlaGkAratvena vAcyAH / alaGkArANAmupakArakatvAd rasAdInAM ca prAdhAnyenopaskAryatvAt / tasmAd vyaGgaya eva vAkyArthIbhUtaH kAvyajIvitamiti / eSa eva ca pakSo vAkyArthavidAM sahRdayAnAmAvarjakaH / vyaJjanavyApArasya sarvairanapahnutatvAt, tadAzrayeNa ca pakSAntarasyApratiSThAnAt / yattu vyaktivivekakAro vAcyasya pratIyamAnaM prati liGgatayA vyaJjanasyAnumAnAntarbhAvamAkhyat, tad vAcyasya pratIyamAnena saha tAdAtmyatadutpattyabhAvAdaviyaikaniyataM samagrabharasahiSNutvaM vivRNoti -- yasya guNeti / rasAdayastviti / aGgibhUtA iti zeSaH / athavA jIvitabhUtA ityasyaivAyamarthaH / tadA tvekavAkyatA / rasAdivadanyasyApi vyaGgayasya viziSTasyaiva prAdhAnyamiti darzayannupasaMharati -- tasmAd vyaGgaya eveti / itiH samAptau / asya dhvanikArapakSasyopapattimattvena svAbhimatatvaM darzayati-- eSa eva cetyAdinA / astu vyaJjanavyApArasyAnapahnavaH / tataH kimAyAtaM vyaGgayaprAdhAnyasyetyata Aha- tadAzrayaNa iti / pakSAntarasya vyApArAdiprAdhAnyavataH / apratiSThAnaM ca 'vyApArasya viSayamukhenetyAdinA pUrvameva pratipAditam / tadanAzrayaNa iti pAThe vyaJjanavyApArAnaGgIkAre paryAyoktAdyalaGkArAnudayaprasaGgenodbhaTAdimatasyApratiSThAnAditi pUrvoktAnapahnutatvopapAdanamevArthaH / nanu mahimani jIvati vyaJjanavyApArasya kathamanapahnutatvamityAzaGkAM pariharati-yattvityAdinA / tuzabdena~ zabdavizeSAtmanaH kAvyasya zabdavyatiriktapramANavyApAragocareNArthena camatkArakAritvakathanamatyantamasamIcInamiti darzayati / tAdAtmyatadutpattyabhAvAditi / 'bhama dhammia' ityAdau vAcyasya gRhabhramaNavidhyAdeH pratIyamAnasya godAvarItIrabhramaNa niSedhAdezca 1. 'kRticA', 2. 'haMsA', 3. 'NAM samu', 4. 'tvena ra', 5. 'danA (a) yaNe', 6. 'na tA' ka. kha. pAThaH. 7. 'na vi' ga. pAThaH
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNam] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam cAritAbhidhAnam / tadetat kuzAgrIyadhiSaNakSodenIyamatigahanamiti neha prtnyte| asti tAvad vyaGgyaniSTho vyaJjanavyApAraH / tatra vyaGgayasya prAdhAnyAprAdhAnyAbhyAM dhvaniguNIbhUtavyaGgayAkhyau dvau kAvyabhedau / vyaGgayasyAsphuTatvena guNAlaGkAravaittve tu citrAkhyastRtIyaH kaavybhedH| tatrottamo dhvniH| tasya lakSaNAbhidhAmUlatvenAvivakSitavAcyavivakSitAnyaparavAcyAkhyau dvau bhedau / Adyo'pyarthAntarasaGkramitavAcyAtyantatiraskRtavAcyatvena dvibhedaH / dvitIyo'pyasaMlakSyakramasaMlakSyakramavyaGgyatayA dvividhH| lakSaNAmUlaH zabdazaktimUlo vastudhvaniH / asaMlakSyakramavyaGgayo'rthazaktimUlo rasAdidhvaniH / saMlakSyakramavyaGgyaH zabdArthobhayazaktimUlo vastudhvaniralaGkAradhvanizceti / tatra rasAdidhvaniH kAlidAsAdiprabandheSu / guNIbhUta ziMzapAvRkSayoriva na tAdAtmyam / nApi dhUmAgnyoriva tadutpattilakSaNaH kAryakAraNabhAvaH / kuzAgrIyaM kuzAgrasadRzam / 'kuzAgrAcchaH' (5.3.105) iti chaH / vyaGgayaniSTha iti / vyaGgayaparyavasitaH / vyaGgyaM pratyupasarjanIbhUta ityarthaH / prAdhAnyAprAdhAnyAbhyAmiti / vAcyApekSayA / tatrottamo dhvaniriti / dhvanilakSaNaH kAvyabheda uttamaH / yadyapi 'tasya lakSaNe'tyAdinA dhvanereva prakArabhedo darzitaH, tathApyasyArthAntare saGkramitAdiprakAravaicitryasya guNIbhUtavyaGgaye'pi sAdhAraNatvAdupalakSaNametat / kAlidAsAdiprabandheSu zAkuntalaveNIsaMhArAdiSu / prabandhagrahaNaM caikasmin vAkye'pekSitasakalavibhAvAnubhAvavyabhicAryupAdAnasyAzakyatvAt katipayopAdAne cetareSAmunneyatvene tattadavasthAvizeSaviziSTAnAM rasAdInAM sphuTatayAnabhivyakteH / alaGkAradhvaniyathA 1. 'bha', 2. 'sve'la', 3. 'pakSe tu', 4. 'mavyaGgayasaM' ka. pAThaH. 5. 'le', 6. 'sturUpo'laGkArarUpo rasarUpazca / a' ka. kha. pATha:. 7. 'Su / ci', 8. 'pi tasyA' kha. pATha.. 9. 'na vi' ga. pAThaH.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - - - alaGkArasUtraM [jyoddhAtavyaGgayaM vAcyAGgatvAdibhedairyathAsambhavaM samAsoktyAdau pradazitam / citraM tu zabdArthobhayAlaGkArasvabhAvatayA bahutaraprabhedam / tathAhi ihArthapaunaruktyaM zabdapaunaruktyaM zabdArthapaunaruktyaM ceti trayaH paunruktyprkaaraaH|| 1 // Adau paunaruktyaprakAravacanaM vakSyamANAlaGkArANAM arjunaguNAnurAgI rakSitagomaNDalo balajyeSThaH / yadupatirabhimatasatyaH zaradayutaM jayati vibudhahitanirataH / / atra varNanIye ravivarmaNi AbhidhAyA niyantraNAt zabdazaktimUlAnuraNanavyaGgayena kRSNena sahopamAnopameyabhAvapratIterupamAlaGkAro vyaGgayaH / vastudhvaniryathA - kathayAmi vaH kSitIzAH ! ravivarmaNi bhajata vaitasIM vRttim / asya hi roSo roSaH prasAda eva prasAdazca // atra kathayAmi vaH kSitIzA iti vAkyarUpeNopadezaparyavasAyinArthAntarasaGkramitavAcyena vaktu bhRtvaM vyajyate / uttarArdhe roSo roSaH prasAda eva prasAda ityatra padAvRttibhyAM sAphalyaparyavasAyi(nI)bhyAmarthAntarasaGkramitavAcyAbhyAM varNanIyasyAvazyabhajanIyatvalakSaNaM vastu vyajyate / evaM tAvad dhvanikAramatasyaivAnavadyatAM darzayitvA tenaiva dhvaniguNIbhUtavyaGgayayoH prapaJcitatvAt saMkSepeNa tatprakArAnuddizya citrakAvyaprabhedAm darzayitumupakramate--citraM tvityAdinA / tuzabdena anyatrAprapaJcitatvAd bahuvaktavyatvAca svasaMrambhagocaratAM dyotayati / zabdArthetyAdi / zabdArthobhayAlaGkArabhedAdavAntarabhedAca / ___ nanu 'guThalaGkArasUtrANAmi'tyanena sUtrANAmalaGkArasvarUpanirUpaNaparatvaM darzitam / tacca prathamasUtre na dRshyte| ata Aha-AdAvityAdi / . 1. 'vastu', 2. 'la', 3. 'rabhe' ka. kha. pAThaH. 4. 'kyavRttirU' ka. pATha
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 prakaraNam savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / kakSyAvibhAgaghaTanArtham / arthApekSayA zabdasya pratItAvanta. raGgatve'pi prathamamarthagatanirdezazcirantanaprasiddhayA punaruktavadAbhAsasya pUrva lakSaNArthaH / iha zAbde prasthAne / itizabdaH prakAre / trizabdAdeva sngkhyaasmaaptisiddheH|| tatrArthapaunaruktyaM prarUDhaM doSaH // 2 // prarUDhAprarUDhatvena vaividhyam / prathamaM heyavacanamupAdeye vizrAntyartham / tatrati trayanirdhAraNe / yathAvabhAsanaM vi. zrAntiH prarohaH // AmukhAvabhAsanaM punaruktavadAbhAsam // 3 // AmukhagrahaNaM paryavasAnAnyathAtvapratipattyartham / lakSyanirdeze nApuMsakaH saMskAro laukikAlaGkAravaidharyeNa kAvyAkakSyAvibhAgeti / arthapaunaruktye punaruktavadAbhAsaH, zabdapaunaruktaye chekAnuprAsAdiH, ubhayapaunaruktye lATAnuprAsaH ityevaMrUpaH kakSyAvibhAgaH / arthApekSayetyAdi / prathamapratipannasvarUpeNa zabdenArthapratyayAdantaraGgatvam / cirntnprsiddhyeti| udbhaTAdibhiH prathamamalaGkAreSu punaruktavadAbhAso lakSitaH / zAnda iti / zabdenArthavyavahAralakSaNe / __ "itihetuprakaraNaprakArAdisamAptiSu' iti samAptyarthatvena paThitasyApItizabdasya nAtra tadarthatvamityAha - itizabdaH prakAra iti / trizabdAdeveti / trizabdasya nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedaparatvAt // __ alaGkAraprastAvAdaprastutatve'pi doSarUpapaunaruktyasvarUpakathanamanyArthamityAha ----prathamamityAdi / yathAvabhAsanamityAdi / ApAtakt paryavasAnavelAyAmapyaikArthyapratItirityarthaH // nApuMsaka iti / soramAdezalakSaNaH / yathA laukikAH kaTakamukuTA1, 'heti zA', 2. 'mamupA', 3. 'ya' ka. kha. pAThaH. 4. 'bhirhi pra' ka. pAThaH
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 alaGkArasUtraM [punaruktavadAbhAsa laGkArANAmalaGkAryapAratantryadhvananArthaH / arthapaunaruktyA devArthAzritatvAdarthAlaGkAro'yam / prabhedAstu vistarabhayAnnocyante / udAharaNaM makhIye zrIkaNThastave"ahIna bhujagAdhIzavapurvalaya kaGkaNam / zailAdinandicaritaM kSatakandarpadarpakam // vRSapuGgavalakSmANaM zikhipAvakalocanam / sasarvamaGgalaM naumi pArvatIsekhamIzvaram // " ityAdi / etacca subantApekSaya / tiGantApekSayA yathA tatraiva"bhujaGgakuNDalI vyaktazazizubhrAMzuzekharaH / jagantyapi sadApAyAdavyAccetoharaH zivaH || " dayo'laGkArA alaGkAryebhyaH karAdibhyaH pRthagbhUya svAtantryeNApyupalabhyante, naivaM kAvyAlaGkArAH, alaGkAryau zabdArthAvantareNa pRthaganupalabdheH / atazcaiSAM tatpAratantryam / tacca svaliGgaparihAreNa svAzrayasya kAvyasya liGgena nirdezAdavagamyate, yathA zuklaM vastramiti zauklyasya / tadevamalaGkAryapAratantryasyAtra sUcitatvAt chekAnuprAsAdiSu tadanAdaraH / asyai punaruktavadAbhAsasyAnyaiH zabdAlaGkAratvamuktam / tadayuktamityAha - arthapaunaruktyA devetyAdi / prabhedAstviti / sArthakAnarthakasabhaGgAbhaGgazabdaniSThatvapadadvayaikapadaparyIyaparivRttyakSamatvAdayaH / ahInetyAdi / hInAdanyaH, ahInAminazca / valayaM sannivezavizeSaH, karabhUSaNaM ca / zailAdi nandayituM zIlavat, zailAdirnandI ceti zrInandikezvarasya nAmanI / darpazabdAt samAsAnte kapi darpaka iti rUpaM, kAmaparyAyazca / puGgavaH zreSThaH, puMstvaviziSTa ? STo) gauzca / zikhI prazastazikhaH, agnizca / sasarvamaGgalaM sarvamaGgalaiH sahitaM, sarvamaGgalayA sahitaM ca / kuNDalI kuNDalavAn, sarpazca / vyaktAH zazinaH zubhrA aMzavaH zekharaM yasya, zazI zubhrAzuzceti 1. 'ratvaM jJeyam', 2. 'paramezva', 3. 'ti / e', 4. 'yA / ya' kha. pAThaH. 5. 'tra' ka. pAThaH 6. 'kaza' kha pAThaH * 7. 'nIca / da' ka. pAThaH * 1
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / ityAdi / zabdapaunarutyaM tu vyaJjanamAtrapaunaruktyaM svaravyaanasamudAyapaunaruktyaM ca / alaGkAraprastAve kevalasvarapaunaruktyamacArutvAna gaNyata iti daividhyamuktam // saGkhyAniyame pUrvaM chekaanupraasH||4|| dvayorvyaJjanasamudAyayoH parasparamanekadhA sAdRzyaM sa. yAniyamaH / pUrva vyaJjanamotrAzritam / yathA_ "kiM nAma dardura duradhyavasAya! sAyaM. - kAyaM nipIDya ninadaM kuruSe ruSeva / candranAmanI ca / vyaktazizuzubhrAMzuzItaguriti pAThe vyaktazizudhavalAMzutvaviziSTaH zItaguH candraH zekharatvena yasyAsti ityarthaH, zubhrAMzuH zItaguriti candranAmanI ca / sadApAyAt satatamapAyataH, satataM pAyAcca / cetoharo manoharaH, haraH ziva iti zivanAmanI ca / bhujaGgakuNDalItyAdau subantapaunaruktye satyapi sadA pAyAd avyAd iti tiGantapaunaruktyapratibhAsAt tiGantApekSayetyuktam / atrodAharaNadvaye sarvatraikapadaparyAyaparivRttyakSamatvaM, subantaviSaye sArthakapadaniSThatvaM, tiGantaviSaye sArthakanirarthakapadaniSThatvaM, kandarpadarpaketyatra bhaGganiSThatvaM ca / padadvayaparyAyaparivRttyakSamatvAdau yathA vitaraNasamarahitaM tvAmaricakravimardavihitahevAkam / _labdhvA nAyakamanaghaM vibhAti yaduvIra ! medinIvalayam // atra raNasamaretyaricakreti ca padadvayaparyAyaparivRttyakSamatvam / Adhe dvayorapi nairarthakyaM, dvitIye sArthakatvam / vyaJjanamA(mi 1 tre)ti mAtrazabdena svarasAmyaniyamo vyAvaya'te, na tu tadabhAvaH pratipAdyate / ataH sAyasAyamityAdau svarasAmyaM na doSAya / svarasAmyapaunaruktyAvacane nAsambhavo hetuH, kintvanalaGkAratvamevetyAha-alaGkAraprastAva iti // 1. 'ktyaM vya' ga. pAThaH. 2. 'mAzri', 3. 'udAharaNaM- kiM', 4. sta' kha. pAThaH- 5. 'rthapa' ka. pAThaH. 6. 'tvam / pa' kha. pAThaH,
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ .... alaGkArasUtraM [vRttyanumAsaetAni kelirasitAni sitacchadAnA mAkarNya karNamadhurANi na lajjito'si // " atra sAyaMzabde'syAlaGkArasya yakAramAtrasAdRzyApekSayA vRttyanuprAsena sahaikAbhidhAnAnupravezalakSaNaH sngkrH| chekA vidagdhAH // __ anyathA tu vRtyanuprAsaH // 5 // kevalavyaJjanasAdRzyamekadhA samudAyasAdRzyaM vyAdInAM ca parasparasAdRzyamanyathAbhAvaH / vRttistu rasaviSayo vyApAraH / tadvatI punarvarNaracaneha vRttiH / sA ca paruSakomalamadhyamavarNArabdhatvAt tridhA / tadupalakSito'yamanuprAsaH / yathA madIye zrIkaNThastave __ vyaJjanamAtrAzritamityanena sUtrasthasya pUrvazabdasyArthamAha / kiM nAmetyAdi / madhuravacasAM madhye kaTubhASiNaM kazcidaprastutasarUpastutyA pratikSipati / atra duradureti dvau vyaJjanasamudAyau mithaH sadRzau / evaM sAyasAya ruSeruSe sitasita karNakarNetyatra / ityanekadhAtvam / vRttyunuprAsenetyAdi / kevalavyaJjanasAdRzyalakSaNaprakAraviziSTena / ekAbhidhAneti / sAyasAyamityatra duraduretivacchekAnuprAsaH / sAyaM kAyamityatra 'ATopena paTIyase'tyAdivad vRttyanuprAsaH / tAvubhAvapyekaM sAyaMzabdamAzrayataH / aprastutatve'pi saGkarapradarzanaM tasya tasyAlaGkArasyAlaGkArAntarAsaMspRSTodAharaNadaurlabhyaM pradhAnena vyapadezaM ca khyApayitum / chekA vidagdhA iti| na tvAlayavartino mRgapakSiNaH / anenacchekAnAmanumatatvena sambandhI anuprAsa iti asya niruktiM darzayati / pUrvatrApunaruktasyApi punaruktavadAbhAsaH pratibhAsa ityasyArthasya sphuTatvAd na niruktiH kRtA / .. kevalavyaJjanasAdRzyAmityanena vyaJjanasamudAyayorityasyAnyathAmAvo 1. 'dhyava' kha. pAThaH, 2. 'carite - A', 3. 'kaprakAratva', 5. 'syAladvArA' ka. kha. pAThaH.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / "ATopena paTIyasA yadapi sA vANI kaverAmukhe khelantI prathate tathApi kurute no sanmanoraJjanam / na syAdyAvadamandasundararesAlaGkArajhaGkAritaH sa prasyandeilasadrasAyanarasAsArAnusArI rasaH // " svaravyaJjanasamudAyapaunaruktyaM yamakam // 6 // atra kvacid bhinnArthatvaM, kvacidanarthakatvaM, kacidekasyAnarthakatvamaparasya sArthakatvamiti saMkSepataH prakAratrayam / yathA "yo yaH pazyati tannetre rucire vanajAyate / tasya tasyAnyanetreSu rucireva na jAyate // " idaM ca sArthakatve / evamanyattu jJeyam // darzitaH, ekadhetyanenAnekadhetyasya, vyAdInAmityanena dvayorityasya / ATopenetyAdi / pUrvArdhe kevalavyaJjanasAdRzyam / alaGkArajhaMkArita ityatra vyaJjanasamudAyayorekadhA sAdRzyam / rasAyanetyAdau rephasakArAtmanAM vyAdInAM vyaJjanasamudAyAnAM sAdRzyam / / saMkSepata iti / atraiva pAdapAdaikadezAdivRttInAM sakalabhedAnAmantarbhAva iti bhAvaH / yo ya ityAdi / vanaje tAmarase ivAyate rucire iti netrayorvizeSaNe / anyanetreSvityaitra 'sarvanAmno vRttimAtra' iti puMvadbhAvaH / rucirinchaiva na jAyate / evamanyattviti / ubhayAnarthakatve yathA dadadanathita eva manorathAdadhikamArthajanAya yadUdvahaH / kathamivAstu purandarazAkhinA samadhuro madhuroktivicakSaNaH / / 1. 'guNAla', 2. 'da'. 3. thatvaM', 4. 'mitara' ke. kha. pAThaH, 5. 'damasA' ka. pAThaH. 6. 'nyajjJe' ga. pAThaH. 5. 'tmakAnAM', 8. 'zava', 9. 'ti' sa', 10. 'tre puM', 11. 'di' kha. pAThaH.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtra lATAnuprAsa zabdArthapaunaruktyaMprarUDhaM doSaH // 7 // prarUDhagrahaNaM vakSyamANAlaGkArapaunaruktyavailakSaNyArtham / yadAhuH -- "zabdArthayoH punarvacanaM paunaruktyamanyatrAnuvAdAd" iti // tAtparyabhedavat tu lATAnuprAsaH // 8 // tAtparyamanyaparatvam / tadeva bhidyate yatra, na tu zabdArthasvarUpam / yathA"tAlA jAanti guNA jAlA de sahiaehi gheppanti / raikiraNANuggahiAi honti kamalAi kamalAi // " pUrvabhAgAnarthakye yathA itarapArthivavad yadubhUpateH stutividhau ka iva kSamate kaviH / jayati karNamadRSTacareNa yo vitaraNena raNena ca phalgunam / / uttarabhAgAnarthakye yathA - abhijanazrutivikramasampadaH samavayanti yadukSitipa! tvayi / tadapi naiva tavAsti vapuHzriyA vijitadarpaka ! darpakalaGkitA // vakSyamANeti alaGkArabhUtalATAnuprAsalakSaNazabdArthapaunaruktyavyAvRtyartham / prarUDhaM doSa ityatra vRddhasammatimAha-zabdArthayorityAdi / tAtparyabhedavattvityAdi / zabdArthapaunaruktyamityanuvartate / zabdArthapaunaruktyarUpatvAdevAnuprAsaprastAvolaGghaneneha lakSitaH / anyaparatvam uddezyavidheyatvAdibhedAdanvayabhedaH / tAlA ityAdi / tadA jAyante guNA yadA te sahRdayairgRhyante / ravikiraNAnugRhItAni bhavanti kamalAni kamalAni / / atra prathamasya kamalazabdasya ravikiraNAnugRhItAnItyanenAnvitasyoddezyAthavRttitvaM, dvitIyasya tu bhavantItyanenAnvitasya vidheyArthaniSThatvam / 1. 'paunaruktyaprabhedavai' ka. kha. pAThaH,
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / "atrAbjapatranayane ! nayane nimIlya" ityAdau vibhaktyAderepaunaruktye'pi bahutarazabdArthapaunaruktyAlATAnuprAsatvameva / "kAzA kAzA ive" tyAdAvananvayena sahAsya saGkaraH / anyonyApekSazabdArthagatatvenArthamAtragatatvena ca vyavasthitebhinnaviSayatvAt / ananvaye ca zabdaikyamaucityAdAnuSaGgikam | asmiMstu lATAnuprAse sAkSAdeva prayojakam // tadevaM paunaruktye paJcAlaGkArAH // 9 // nigadvyAkhyAnametat // 10. - yadyapyasya zobhAvattvAdilakSaNe'rthAntare saGkramitatvAdarthamedaH, tathApi saketitArthApekSayA paunaruktyaM draSTavyam | 'atrAbjapatranayane' ityAdau nayane nayane ityatra yadyapi zabdasvarUpaM na bhidyate, tathApi pUrvatraikatvaviziSTAyAH saMbodhanamevArthaH, uttaratra dvitvaviziSTayorDazoH karmatvamityarthabhedAt kathaM lATAnuprAsatvamityAzaGkaya pariharati -- vibhaktyAderityAdi / Adizabdena vacanaM gRhyate / varNamAtravibhaktyAdyapekSayA bahutarasya nayaneti prAtipadikasyArthapaunaruktyAnna doSa ityarthaH / atra pUrvo nayana zabdo 'JjapatrasAdRzyaviziSTArthavRttiH sambodhanIyAmupalakSayati / uttarastu nimIlanakriyAka rmAbhidhAyI nimIlyetyanenAnvayaM bhajate / kAza ityAdi / saGkaraH ekavAcakAnupravezalakSaNaH / nanu lATAnuprAsAdaviviktaviSayatvAt tasya bahuviSayatvAccAnanvayaH pRthagalaGkAratvena na lakSaNIya eva, kutaH saGkara ityAzakyAnanvayasya viviktodAharaNatvAbhAve'pyalaGkAryAtmana Azrayasya bhedAd bheda ityAha - anyonyApekSeti / zabdAvarthabhedamapekSete, arthoM ca zabdAbhedamityarthaH / nanu yadyarthAzrayo'nanvayaH, tat kimaikazabdyanibandhenetyata Aha - ananvaya ityAdi / aucityAditi / anyathA zabdabhedenArthAntaratayA pratibhAsAdupamAnopameyayorekatvapratItivilambaH syAt / / - 1. 'rarthapauM' ka. kha. pAThaH. 'yo: ka', 3. 'yAt', 4. 'na la' kha. ga. 5. 'tha za' ka. pAThaH. pATha:.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM [citra varNAnAM khaDgAdyAkRtihetutve citram // 10 // paunaruktyaprastAve sthAnavizeSazliSTaMvarNapaunaruktyAtmakacitravacanam / yadyapi lipyakSarANAM khaDgAdisannivezaviziSTatvaM, tathApi zrotrAkAzasamavetavarNAtmakazabdAbhedena teSAM loke pratItervAcakAlaGkAro'yam / AdigrahNAd yathAvyutpattisambhavaM padmabandhAdiparigrahaH / yathA - 2 "bhAsate pratibhAsAra ! rasAbhAtA hatAvibhA / bhAvitAtmA zubhA vAde devAbhA bata te sabhA ||" eSo'STadalaiH padmabandhaH / atra digdaleSu nirgamapravezAbhyAM 20 yadya varNAnAmityAdi / lakSyalakSaNayorvaiyadhikaraNyena nirdeza uddhaTenApi kRtaH - 'chekAnuprAsastu dvayordvayoH susadRzAkRtAviti / sthAnavizeSaliSTeti / karNikAdisthAnavizeSanyasta ekasmin varNe'nekavarNopalambhAdanekavarNasya saGgatatvAd vA / asya ca sthAnavizeSazliSTapaunaruktyAtmakatvasya prakaraNasaGgatau hetugarbhavizeSaNatA / zravaNendriyagrAhyasya zabdatvAt khaDgAdisannivezavizeSabhAjAM lipyakSarANAM cakSurgrAhyatvAdazabdatvAt citrasya zabdAlaGkAratvaM na ghaTate ityAzaGkaya pariharati pItyAdinA / arthavata eva zabdasyAlaGkAratvAd vAcukAlaGkAra ityuktam / citrazabdasya napuMsakatve'pyalaGkArApekSayAyamiti pulliGganirdezaH / yathAvyutpattisambhavaM vyutpattisambhavAvanatikramya / padmabanyadIti / Adizabdena cakramurajabandhAdiparigrahaH / bhAsata ityAdi / pratibhAsAra ! te tava sabhA rasAbhAtA rasena A samantAd dIptA / hatAvibhA hatA avibhA ajJA yasyAH sA, avibhA ajJAnaM vA yasyAH sA / bhAvitaH bhAvanayA viSayIkRta AtmA yayA sA bhAvitAtmA / vAde kathAvizeSe zubhA / devAmA devasadRzI / sabhAsabhAsadorabhedopacArAdevamuktam | digdaleviti / sate sAra tAvi vAde iti caturNAmakSarayugmAnAM karNikAto 1. 'STapau', 2 'ka', 3. 'la' ka. kha. pAThaH. 4. 'ndha ityAdI' ka. pAThaH
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / zliSTAkSaratvam / vidigdalaSvanyathA / karNikAkSaraM tu zliSTameva // upamAnopameyayoH sAdhamrye bhedAbhedatulyatve upamA // 11 // nirgamapravezayorAnulomyena prAtilomyena ca zliSTAkSaratvam / vidigdaleviti / prati tAha tmAzu bata ityeSAmakSarayugmAnAM sakRdeva pAThAdanyathAtvamazliSTAkSaratA / karNikAkSaraM tu zliSTameveti / bhA ityetasyASTakRtvaH pAThAt sUtre pratipadoktaM khaDgamapahAyAdizabdopAttasya padmabandhasyodAharaNapradarzanaM khaDgasya bahubhiradarzitatvAdatikliSTatvAccetyAhuH / khaDgasya didRkSitatve punaridamudAharaNaM - "sAnandavandijanagItavicitrabhUmA mAtaGgamantharagatimahanIyabhAsA / sArottareNa vapuSA paripanthihiMsA sAtatyasaGga! yadunAtha ! jayAGgajazrIH // sAditazatrudehagalitarudhirataTinI nItavivRddhakIrtijaladhibharitanabhasA / sAhasavarjitena yaduvara ! gurutarasA sAravatIbhayAta! dharaNirajani bhavatA / / anayozcAyaM prastAraH -- drADhikAntare seti zabdaM nyasya prathamaM pAdamadhodhaH krameNa nyasya tadantagataM mAzabdaM nIzabdaM vA zikhAyAM nyasya tadevArabhyovakrameNa dvitIyaM pAdaM yAvat sAzabdaM nyasyet / tasyaiva sAzabdasya dakSiNottarapArzvayostRtIyapAdasyAdya sAzabdAdimantyAdhaM ca tadantaM nyasyat / eSA drADhikA / tatastameva sAzabdamArabhyolakrameNa varNatrayaM tadupari gakAro bhakAro vA / tatpArce pUrvavat trIstrIzcaturazcaturo varNAn nyasyet / etatphalakam / tatastadupari varNadvayam / etanmastakam // 1. 'tyeteSA' ka. pAThaH.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 alaGkArasUtraM 1 arthAlaGkAraprakaraNamidam / upamAnopameyayorityapratItopamAnopameyaniSedhArtham / sAdharmye trayaH prakArAH / bhedaprAdhAnyaM vyatirekavat / abhedaprAdhAnyaM rUpakavat / dvayostulyatvaM yathAsyAm / yadAhuH -- "yatra kiJcit sAmAnyaM kazcicca vizeSaH sa viSayaH sadRzatAyAH" iti / upamaivai ca prakAravaicitryeNAne kAlaGkArabIjabhUteti prathamaM nirdiSTA / asyAzca pUrNAluptaditvabhedAd bahuvidhatvaM cirantanairuktam / [upamA arthAlaGkAraprakaraNamidamityaneneopamAde bhaje noktamubhayAlaGkAratvaM zabdasAmye rudraTasyAbhimataM zabdAlaGkAratvamarthazleSAdezca kAvyaprakAzakAroktaM zabdAlaGkAratvaM ca nirasyati / nanu sAdharmyaM samAnadharmasambandhaH / sa copamAnopameyayoreva sambhavati, na kAryakAraNAdikayoriti sAdharmya ityanenaiva gatArthatvAdupamAnopameyayoriti na nirdeSTavyamata Aha - upamAnopameyayorityapratIteti / " kumudamiva mukhaM tasyA" ityAdau / ata evo - mAnopameyagrahaNAdananvayasyopameyopamAyAzca vyAvRttiH / loke hi bhinnayorupamAnopameyatve vyavasthitatvena pratIyete / tatrAnanvaye bhedAbhAvaH / upameyopamAyAM vyavasthAyA anyathAbhAvaH / bhedAbhedatulyatva ityanena rUpakAdervyatirekAdezca vyAvRttiH / sAdharmya ityanenAsakSopamAdeH / vyatikavaditi / yathA vyatireka ityarthaH / yatra kiJcidityAdi / kiJcitsAmAnyamityanenAbhedo darzitaH, kazcica vizeSa ityanena bhedaH / pUrNetyAdi / upamAnopameyasAdhAraNadharmopamAdyotakAnAmupAdAne pUrNA / sA ca SoDhA kathitA " zrautyArthI ca bhavedvAkye samAse taddhite tathA " iti / tatraivAdyupAdAne tI / tulyAdizabdopAdAne ArthI / yathA vAcaM vAcAM yathezaH prathayasi nidhirasyaMzumAlIva dhAmnAM raktAGgo bhaumavat tvaM tava bhRgusutavat kAvyazabdena rUDhiH / 1. 'rthaH / ', 2. 'zcid vi', 3. 'va pra', 4. 'ptAtva' ka. kha. pAThaH.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savya | khyAlaGkAra sarva svopatam / kAntyA tulyastvamindorbudhazanisamatA yujyate te kalAvanmitrAnandaikahetostadasi yadunRpa ! jyotiSAM saJcayastvam // ekasya dvayostrayANAM vA lope luptA / tatra dharmalope paJcavidhatvamuktaM - "tadvad dharmasya lope syAnna zrautI taddhite punaH" iti / yathA kRtAnta iva vidviSAM praNayinAM yathA svardumo vihAragirisannibho yadunarendra ! varizriyaH / samazca kusumeSuNA tvamasi kAminInAmataH punastava mahIkSito divasa dIpakalpAH pare || dyotakalope SaDvidhamuktam - "vAderlope samAse sA karmAdhArakyaci kyaGi / karmakartrIrNamuli" iti / yathA - kundazvetaM yazaste tuhinakarakarIyanti nityaM cakorAH kozAgAre svavezmayati budhanivahastAvake yAdavendra ! | madhyAhnArkapratApaM tapati ca bhavAnandhakArAyamANAn vidrAvyAja dviSastatkathamitarajanastAvamete stumastvAm // upamAnasyAnupAdAne dharmadyotakayordharmopamAnayozca lope pratyekaM dvaividhyam / taduktam - "upamAnAnupAdAne vAkyagAtha samAsagA " " etadvilope kipsamAsagA / dharmopamAnayorlope vRttau vAkye ca dRzyate / " dyotakopameyayorlope dyotakopameyadharmANAM lope caikadhA / taduktaM - 'kyaci vAdyupameyAse' iti, 'trilope ca samAsage 'ti ca / anye tu dyotakopamAnadharmANAM lopAt trilopamAhuH / evamupamAnAdilope'STavidhatvam / yathAphaNadharabhujasyAjau yasya pratApavibhAvasau zalabhati ripustomastulyo na yasya dayAvidhau / 1. 'tva' kha. pAThaH. -
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 alaGkArasUtraM (upamAtatrApi sAdhAraNadharmasya kvacidanugAmitayaikarUpyeNa nirdeshH| kacit vastuprativastubhAvena pRthaG nirdezaH / pRthaG nirdeze ca sambandhibhedamAtraM prativastUpamAvat / bimbapratibimbabhAvo vA dRSTAntavat / krameNodAharaNAni - vasu ca vitarannarthibhyo yaH sahasrakarIyati trijagati bhavet ko nAmAsyopamA ravivarmaNaH // atra phaNadharabhujasyeti pratApavibhAvasAviti ca bahuvrIhau tatpuruSe ca samAse zalabhatIti kvipi ca dharmadyotakayorlopaH / tulyo na yasya dayAvidhAviti ko nAmetyAdau copamAnasya dharmopamAnayozca lopaH / sahasrakarIyatItyatrAtmAnaM sahasrakaramivAcaratItyarthapratIteH kyaci dyotakopameyayolauMpa iti paJcabhedA darzitAH / itarasya bhedatrayasyodAharaNaM - yadunAthasamo nAstItyAhuH sthAne mRgIdRzaH / nahi saMvananaM tAsAM kacit tadrUpasannibham / / atra yadunAthasamo nAstIti nahi saMvananaM tAsAmityAdau ca vRttau ca dharmopamAnayorupamAnasya ca lopaH / mRgIdRza ityatra trilopa iti paJcaviMzatirupamAbhedAH / Adizabdena mAlArazanopamayorgrahaNam / luptApUrNAtvabhedAditi pAThe mAlArazanopame atraivAntarbhUte iti na pRthagupAtte / puMvadbhAvAbhAvazca pUrNAluptAzabdayoH saMjJAtvena guNavacanatvAbhAvAt / tayozcAntarbhUtatve'pyanyaiH pRthagupAdAnAdasmAbhirudAharaNaM pradarzyate / tatra mAlopamAyAstu bahUpamAno. pAdAnalakSaNAyAH 'prabhAmahatye' tyetadevodAharaNam / uttarottaragrathanAtmikA razanopamA yathA --- vapuriva madhuraM vacaH prasannaM vaca iva kUpakabhUpate ! namaste / mana iva caritaM vizuddhamanyAMzvaritamiva kSitipAn yazo'tizete // eSu ca prabhedeSu yathAsambhavaM prakAratraividhyamanyairapradarzitaM darzayati-tatrA pItyAdinA / sAdharaNadharmasya dharmarUpasya vA parAvacchedakatayAropitadharmatvasya dharmirUpasya vA / tatraikarUpyeNa nirdezo dharmarUpasyaiva / sambadhibhedamAtramiti / upamAnopameyalakSaNadharmibhedAdeva bhedo na svarU 1. 'NaM pra' ga. pAThaH. 2. 'ca dha' ka. pAThaH, 3. 'mAdyAMzca' kha. pAThaH,
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 25 "prabhAmahatyA zikhayeva dIpastrimArgayeva tridivasya mArgaH / saMskAravatyeva girA manISI tayA sa pUtazca vibhUSitazca // " "yAntyA muhurvalitakandharamAnanaM ta dAvRtta vRnta zatapatranibhaM vahantyA / digdho'mRtena ca viSeNa ca pakSmalAkSyA gADhaM nikhAta iva me hRdaye kaTAkSaH // " 1 atra valitatvAvRttatve sambandhibhedAd bhinne / dharmyabhiprAyeNa tu bimbapratibimbatvameva / "pANDyo'yamaMsArpitalambahAraH klRptAGgarAgo haricandanena / " partaH / ayamapi prakAro dharmarUpasyaiva / bimbapratibimbabhAvo mithaH sAdRzyam ayaM tu dharmadharmiNorubhayorapi bhavati / prabhAmahatyetyAdi / atra dIpAdInAmupamAnAnAM himavata upameyasya ca pUtatvavibhUSitatve anugAmitayaikarUpyeNa nirdiSTe / sambandhibhedAditi sambandhinoH kandharAvRntayorbhedAt, na svarUpataH / anayozcopamAnopameyabhAvaH svasambandhinormukhazatapatrayorabhidhAnasAmarthyAdavasIyate / dharmyabhiprAyeNeti / dharmiNoH samAnadharmatve'bhiprete bimbapratibimbabhAva eva bhavati, na sambandhibhedamAtram / dharmayostUbhayamapi bhavati / tatra sambandhibhedamAtra udAhRtam / bimbapratibimbabhAve yathA " anizaM nizamyamAne ravivarmanarendra ! bhASite bhavataH / amRta iva pIyamAne nirvRtimupayAti sumanasAM vargaH // atra vacanAmRtayorupameyopamAnayoH nizamyamAnapIyamAnatve dharmo bimbama tirbimbatvena nirdiSTau / anye tu bimbapratibimbabhAvasyApi vidyamAnatvAt tamapyatraiva darzayitumAha - dharmyabhiprAyeNeti / dharmiNoH kandharAvRntayormukhazatapatrApekSayA sAdhAraNadharmatvAbhiprAyeNa bimbapratibimbabhAva eva, vali T - 1. 'taH / anayozcApamAnopameyabhAvAya' ga. pAThaH. E
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ aLaGkArasUtraM AbhAti bAlAtaparaktasAnuH sanirjharodgAra ivAdrirAjaH // " atra hArAGgarAgayornirjharabAlAtapau pratibimbatvena nirdiSTau // ekasyaivopamAnopameyatve'nanvayaH // 12 // vAcyA bhiprAyeNAtra pUrvarUpAnugamaH / ekasya tu virudharmasaMsarge dvitIyasabrahmacArinivRttyarthaH / ata evAnanvaya 26 2 iti yogo'pyatra sambhavati / yathA - 3 "yuddhe'rjuno'rjunaiva prathitaprabhavo bhImo'pi bhIma iva vairiSu bhImakarmA / nyagrodhavartinamathAdhipatiM kurUNA 5 mutprAsanArthamabhijagmaturAdareNa // " [ananvaya: tatvAdinA tayoH sadRzatvAdityAhuH / pANDyo'yamityAdi / prathamapakSe'dazitatvAdudAharaNam / dvitIye tu viviktatvena pradarzanAya || ekasyaivetyAdi / nanu sAdharmyAdikasya bhinnavastuniSThatvAdatra kathaM sambhavaH, ata Aha-- vAcyAbhiprAyeNeti / eka evArthaH zabdena dvirabhihito bhinnavadavabhAsate / tasmAd arjuno'rjuna ivetyAdau ekasyaivArjunasya zabdavAcya|kAraparyAlocanena bhedAvabhAsAt pUrvanirdiSTasya sAdharmya - dirUpasyAnugamaH sambandho veditavyaH / anye tu pUrvamupamAnopameyayorekatarapratipAdanAyopAttasya zabdarUpasya paryAyavyavacchedena dvitIye'pyanugamo'nuvRttiH vAcyAbhiprAyeNa vAcyasyArjunAdeH zabdabhedopAdhikabhedapratibhAsApanayanena vAstavasyaikatvasya sphuTapratipattimabhipretya kriyata iti draSTavyam / etacca lATAnuprAsanirUpaNasamaya uktamapyatrAnusmArayatItyAhuH / viruddhadharmeti / upamAnopameyatvAprAkaraNikatvaprAkaraNikatvotkRSTatvApakRSTatvaprasiddhatvAprasiddhatvalakSaNaviruddhadharmasaMsargaH / dvitIyeti / prakRtA1. 'ddha', 2. 'ti / yu', 3. 'hi', 4. 'tApo bhI', 5. 'dhi' ka. kha. pAThaH,
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / dvayoH paryAyeNa tasminnupameyopamA // 13 // tacchabdenopamAnopameyatvapratyavamarzaH / paryAyo yaugapadyAbhAvaH / ata evAtra vAkyabhedaH / iyaM caM dharmasya sAdhAraNye vastuprativastunirdeze ca dvidhA / AdyA yathA - "khamiva jalaM jalamiva khaM haMsazcandra iva haMsa iva candraH / kumudAkArAstArAstArAkArANi kumudAni // " nirUpaNam ] dvitIyA yathA - 27 "sacchAyAmbhojavadanAH sacchAyavadanAmbujAH / vApyo'GganA ivAbhAnti yatra vApya ivAGganAH // " pekSayA dvitIyasya sabrahmacAriNo nivRttyarthaH / sadRzavyudAsArtha iti yAvat / ata eveti / sadRzAnvayAbhAvAt // yaugapadyAbhAvaH, na tu zabdAntaramekArtham / ata eveti / paryAyavRttitvAt / khamivetyAdi / atra vimalatvAdidharmaH sAdhAraNyena pratIyate / sacchAyetyAdi / atra sacchAyAmbhojavadanatvameka eva dharmo vApyaGganAlakSaNasambandhibhedamAtrabhinno vastuprativastubhAvena nirdizyate / nanvatra vApIpakSe vadanamivAmbhojamityarthaH pratIyate, aGganApakSe'mbhojatulyaM vadanamityuttaratre viparyayeNa / tat kathamarthabhede sati dharmasyaikarUpyam / satyam / abhedAdhyavasAyamUlayAtizayoktyA dharmasyaikarUpyamadhyava sAtavyam / athavA vadanAmbhojaupamyalakSaNaparasparasadRzAbhidhAyitvAdatra bimbapratibi mbabhAvarUpo vastuprativastunirdezo'vagantavyaH / yadvA, parasparopamAnopamemabhUtAmbhojavadanalakSaNasaMbandhibhedAdasa kRnnirdiSTasya sacchAyatvasya bhedaH 1 tAdRzavApyaGganApekSayA dharmabhUtayormithaH sAdRzyaviziSTayorambhojavadanayortharmiNorbimbapratibimbabhAvaH / anye tu dvayorapi vAkyayoH samAnadharmasya sakRdupAdAne dharmasya sAdhAraNyam asakRdupAdAne vastuprativastunirdezaM cAhuH / tadAnIM sacchAyAmbhojavadanA vApyo'GganA iva, sacchAyavadanAmbujA aGganA vApya ivetyanvayaH // / 1. 'tu' ka. kha. pAThaH 2. 'trApi paryAya' kha. pAThaH.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 alaGkArasUtra [smaraNa] sadRzAnubhavAd vastvantarasmRtiH smaraNam // 14 // vastvantaraM sadRzameva / avinAbhAvA bhAvAnnAnumAnam / yathA "atizayitasurAsuraprabhAvaM zizumavalokya tatraiva tulyarUpam / kuzikasutamakhadviSAM pramAthe dhRtadhanuSaM raghunandanaM smarAmi // " sAdRzyaM vinA tu smRtirnAyamalaGkAraH / yathA - "atrAnugodaM mRgayAnivRttastaraGgavAtena vinItakhedaH / rahastvadutsaGganiSaNNamUrdhA smarAmi vAnIragRheSu suptim // " atra ca kartRvizeSaNAnAM smartavyadazAbhAvitvena smartRdazAbhAvitvamasamIcInam / preyolaGkArasya tu sAdRzyavyatiriktanimittotthApitA smRtirviSayaH / yathA - 'aho kope'pi sadRzAnubhavAdityAdi / yenakenacit sadRzasya darzanAd yasya kasyacit smRteralaGkAratve'tiprasaGgaH / ata Aha - vastvantaramiti / anubhUyamAneneti zeSaH / sadRzazabdasya sambandhizabdatvAt / avinAbhAvAbhAvAdityAdi / nahi sadRzAnubhavasya vastvantarasmRtezca vyAptirasti / nAyamalaGkAra iti / analaGkAro'laGkArAntaraM vA / anugodamityAdAvanalaGkAraH / 'aho' ityAdAvalaGkArAntaram / atrAnugodamityAdi / atre svApasya smRtiH sahacaritadezadarzanAt / smartavyadazA svApAvasthA / smartRdazaitadvacanaprayogasamayaH / asamIcInam idAnImavidyamAnatvAt / preyo'laGkArazabdenAjitasmRtyAkhyo vyabhicAryaparaM pratyaGgabhUta ucyate / 'thai' ka kha. pAThaH, 2, 'tra ca svA' kha. pAThaH
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / kAntaM sukhamiti / tatrApi vibhAvAdyAmUritatve, ne svazabdamAtrapratipAditatve / yathA- 'atraanugodmityaadau| "yaidRSTo'si tadA lalATapatitaprAsaprahAro yudhi - sphItAsRksrutipATalIkRtapurobhAgaH parAn dArayan / teSAM dussahakAmadehadahanaprodbhUtanetrAnala - jvAlAlIbharabhAsure smararipAvarataM gataM kautukam // " ityAdau sadRzAnubhave'pyazakyavastvantarakaraNAtmA vizeSAlaGkAraH / karaNasya kriyAsAmAnyAtmano darzane'pi sambhavAt / matAntare kAvyaliGgametat // tadete sAdRzyAzrayaNena bhedAbhedatulyatve'laGkArA nipItAH / sampratyabhedaprAdhAnye kathyanteagarinatve AkSiptatve / vibhAvAdibhirvyaJjitatva iti yaavt| na svazabdeti / vyabhicAriNAM svazabdavAcyatvasya duSTatvAt / atra smRteH mukhamAlambanavibhAvaH, kope'pi kAntatvamuddapinavibhAvaH, aho ityAdivacanaM vAgArambhAnubhAvaH / yairityAdi / lalATapatitaprAsaprahAratvena jvaladAlikavilocanatvapratiyogikabimbapratibimbabhAvavatA sadRzasya varNanIyasyAnubhavena janyasya kautukAstagamanena svanimittatayAkSiptasyezvarajJAnasya sAkSAkAratvena vivakSitatvAnna smRtyalaGkAraH, api tu vakSyamANastRtIyoM vizeSaprakAra ityAha -sdRshaanubhve'piityaadinaa| matAntara iti / udbhaTAdimate / evaMvidhavarNanIyadarzanasyezvarAnubhavahetutvAt kAvyaliGgatvam / taduktaM - "zrutamekaM yadanyatra smRteranubhavasya vA / / hetutAM pratipadyeta kAvyaliGgaM taducyate // " zati // ma. 1. 'a' ka. kha. pAThaH. 2. 'na tu sva' ga., 'na tu za', 3. 'zavastvatarAna, 4. 't // sA', 5. 'yeNa bhe' ka. kha. pATha.. . 'gibi' kha. pAThaH.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ [rUpaka alaGkArasUtra abhedaprAdhAnya Aropa AropaviSayAnapahnave rUpakam // 15 // abhedasya prAdhAnyAd bhedasya vastutaH sadbhAvaH / Aropo'nyatrAnyAvApaH / viSayasya viSayyavaSTabdhatvAd viSayAvasuhutiH / anyathA tu viSayiNA viSayasya rUpavataH karaNAd rUpakam | sAdharmya tvanugatameva / yadAhuH - " upamaiva tirobhUtabhedA rUpakamiSyata" iti / aropAdabhedenAdhyavasAyaH prakRSyata iti pazcAt tanmUlAlaGkAravibhAgaH / idaM ca niravayavaM sAvayavaM paramparitaM ceti prathamaM trividham / AdyaM kevalaM mAlArUpakaM ceti dvidhA / dvitIyaM samastavastuviSayamekadezavivarti ceti dvidhaiva / tRtIyaM tu zliSTAzliSTa zabdaniba 3 4 vA. pAThaH. abhedaprAdhAnya ityanenopamAdervyAvRttiH, Aropa ityutprekSAdeH, viSayAnapahnava ityapahnuteH / Aropa ityAdi / anyatra mukhAdAvanyasya candrAderAvApaH nikSepaH / viSayyavaSTabdhatvAditi / avaSTabdhatvamAtrAntatvam / asatyatvApAdanamiti yAvat / viSayiNA kamalAdinA / viSayasya mukhAdeH / rUpavataH karaNAditi / svIyakamalAdirUpazAlitvena karaNAdityarthaH / anenaiva rUpavantaM karotIti rUpavacchabdANNici NDuli ca rUpayatIti rUpakamiti niruktirapi darzitA / sAdharmya tvanugatameveti / ekayoganirdiSTasya bhedAbhedatulyatva ityasya nivRttAvapIti zeSaH / prakRSyata iti / sAdRzyAtizayapratIteH / niravayavamavayavebhyo niSkAntam / avayavarUpaNarahitamiti yAvat / sAvayavamavayavarUpaNayuktam / paramparitaM rUpakaparamparAyuktam / kevalamekadhaiva rUpitam / yatraikasmin bahava Aropyante tanmAlArUpakam | samastAni rUpyatvenAbhimatAni vastani svazabdopAttAni viSayo yasya tat samastavastuviSayam / ekadeze svazabdopAdAnAd vizeSeNa vartata ityekadezavivarti / zliSTAzliSTeti / 2. 'kRta', 3. 'ti ta', 4. 'tamiti' ka. 1. 'daprA' ka. kha. pAThaH. "
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] sabyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 31 ndhanatvena dvividhaM set pratyekaM kevalamAlArUpatvAccaturvidham / tadevamaSTau rUpakabhedAH / anye tu pratyekaM vAkyoktasamAsoktAdibhedAH sambhavanti / te'nyato draSTavyAH / krameNa yathA - "dAse kRtAgasi bhavatyucitaH prabhUNAM pAdaprahAra iti sundari ! nAsmi dUye / udyatkaThorapulakAGkurakaNTakAgrai yad bhidyate tava padaM nanu sA vyathA me // " "pIyUSaprasRtirnavA makhabhujAM dAtraM tamolUnaye svargaGgAvimanaskako kavadanasrastA mRNAlIlatA / dvirbhAvaH smarakArmukasya kimapi prANezvarIsAgasAmAzAtanturudaJcati pratipadi prAleyabhAnostanuH // " "vistArazAlini nabhastalapacapAtre kundorjvalaprabhabhasaJcayabhUribhaktam / viSayaviSayiNorekazabdena zabdabhedena copAdAnAt / yaMtra viSayaviSayiNorvyastatvaM tatra vAkyoktaM yatra punastayoH samastatvaM tatra samAsoktam / AdizabdenobhayAtmakAdayo gRhyante / anyataH bhojAdigranthe / " samastaM vyastamubhayaM savizeSaNamityapi " ityAdinA nirdiSTAH / dAsa ityAdi / atraikasyaiva pulakAGkarasyaikenaiva kaNTakena rUpaNAd niravayavatvaM kevalatvaM ca / pulakAGkuretyatra tu pulako - dgamasyAGkaratvenAdhyavasAyAdatizayoktiH / pIyUSetyAdi / atraikasyA eva prAleyabhAnutanoH pIyUSaprasRtyAdibhirbahubhiH saha rUpitatvAnniravayavatvamAlAve | vistAretyAdi / atra bhasaJcayasyAvayavino bhaktatvena nabhastala 1. 'ta', 2 'laM', 3. 'pakaM ca dvividha', 4. 'diprabhe', 5. 'nti / anya', 6. 'godAharaNaM - dA', 'veduci', 8. ''ka. kha. pATha:. 9. 'vo' ga, pATha: 7.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ - alaGkArasUtra rUpaka gaGgAtaraGgaghanamAhiSadugdhadigdhaM jagdhaM mayA narapate ! kalikAlakarNa! // " "AbhAti te kSitibhRtaH kSaNadAnibheyaM nistriMzamAMsalatamAlavanAntalekhA / indutviSo yudhi haThena tavArikIrtI rAdoya yatra ramate taruNaH pratApaH // " kSitibhRta ityatra zliSTazabdaparamparitam / "kiM padmasya ruciM na hanti nayanAnandaM vidhatte na kiM ___ vRddhiM vA jhaSaketanasya kurute nAlokamAtreNa kim / vaktrendau tava satyayaM yadaparaH zItAMzurabhyudgato ___darpaH syAdamRtena cediha tadapyastyeva bimbAdhare // " atra vakrendurUpaNahetukaM pIyUSasyAdharAmRtena zliSTazabdena ruupnnm| "vidvanmAnasahaMsa! vairikamalAsaGkocadIptadhute! durgAmArgaNanIlalohita ! samitsvIkAravaizvAnara! / gaGgAtaraGgayorguNabhAvAdavayavabhUtayozca patrapAtratvena mAhiSadugdhatvena ca rUpitatvAdidaM samastavastuviSayaM sAvayavam / AbhAtItyAdi / atra nistriMzasya tamAlavanAntalekhAtvena, pratApasya taruNatvena (ca) rUparNa zAbdam / kIrtInAM nAyikAtvena rUpaNamArtham / ata idamekadezavikarti / atraiva keklaM zliSTazabdaparamparitaM darzayati -kSitibhRta iti / atra nistriMzasya tamAlavanAntalekhAtvena rUpaNanimittaM varNanIyasya rAjJaH parva(te ? tatve)na zliSTazabdena rUpaNam / zliSTazabdeneti / amRtazabdasyo 1. 're' mUlapAThaH. 2. 'nI', 3. 'ti zliSTapa', 4. 'vA', 5. 'bdarU', ka. kha. pAThaH.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] Horror laGkAra sarvasvopetam / satyaprItividhAnadakSa ! vijayaprAgbhAvabhIma ! prabho ! sAmrAjyaM varavIra ! vatsarazataM vairiJcamuccaiH kriyAH // " atra tvameva haMsa ityAdyAropaNapUrvako mAnasameva mAnasamityA - dyAropa iti liSTe zabdamAlA paramparitam / 33 "yAmi manovAkkAyaiH zaraNaM karuNAtmakaM jagannArtha ! | janmajarAmaraNArNavataraNatairaNDaM tavAGghriyugam // " "paryaGko rAjalakSmyA haritamaNimayaH pauruSAndhestaraGgo bhagnapratyarthivaMzolbaNavijaya karistyAnadAnAmbupaTTaH / saGgrAmatraisnutAmyanmuralapatiyazohaMsa nIlAmbuvAhaH khar3aH kSmAsauvidaH samiti vijayate mAlavA khaNDalasya // " tkRSTarasasudhArasalakSaNobhayArthavRttitvAt / tvamevetyAdi / jJaptyapekSayA haMsatvAropaM mAnasatvArope nimittaM bruvato maGkukaraya utpatyapekSayA mAnasatvAdyAropaM haMsatvAdyArope nimittaM vadataH kAvyaprakAzakArasyai ca na virodhaH / liSTazabdamAlA paramparitamiti / mAnasazabdo manassarovizeSayovartate, kamalAsaGkocazabdo lakSmyAH saGkoce kamalAnAmasaGkoce ca, durgAmArgaNazabdo durgANAmamArgaNe durgAyA mArgaNe ca, samitsvIkArazabdaH sa midhAM samitAM ca svIkAre, satyaprItizabdaH satye prota satyAM devyAmatrItau ca, vijayazabdaH zatruparAbhave'rjune ceti zliSTatvam / datidyutidakSa bhImazabdAnAM saMjJAvyatirekeNAthantiramaiM nAzrayaNIyam / ubhayorapi rUpakayoH zliSTatve kasya kiM nimittaM syAt, prakramabhedaprasaGgazca / ekasyaiva varNanIyasya bahubhihaMsAdibhiH saha rUpitatvAnma ( lAtvam / yAmItyAdi / atrA Gghriyugasya taraNDatvArope heturjanmAderarNavatvAropaH / aGghriyugasyaikavArameva rUpitatvAcca kevalatvam / paryaGka ityAdi / bhagnapratyarthivaMzatvAdulbaNo vijaya eva karI tasya styAnadAnAmbupaTTaH / atra kSmAsauvidalla 1. 'STatvaM za' ka. kha. pAThaH * 4. 'trAsatA', 5. 'sya vaca', 6. 2. 'tham' ka. pATha:- 3. 'ka' ka. kha. pAThaH'mAtra', 7. 'he' kha. pATha:. F
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 [rUpaka atra kSmAsavida iti paramparitamapyekadezavivarti / evamAdayo'pi bhedAH lezataH sUcitA eva / idaM ca vaidharmyeNApi yate / yathA "saujanyAmbumarusthalI sucaritAlekhyadyubhittirguNa alaGkArasUtraM jyotsnA kRSNa caturdazI saralatAyogazvapucchacchaTA / yaireSA ce durAzayA kaliyuge rAjAvalI sevitA 3 teSAM zUlini bhaktimAtrasulabhe sevA kiyat kauzalam // " atra cAropyamANasya dharmitvAdAviSTaliGgasaGkhyatve'pi kvacit ityAdi / etad rAjalakSmyAH paryaGka ityatrApyupalakSaNam / evamAdayo'pIti / yathA sAvayavaM samastavastuviSayaikadezavivartitvAbhyAM bhidyate, tathA paramparitamapi / tatraikadezavivarti darzitam / pauruSAbdhestaraGgaH khaDga ityAdI samasta vastuviSayam / zliSTazabdanibandhane vekadezavivartitvameva / taduktaM 1 "yadvaikadezavarti syAt pararUpeNa rUpaNAt " iti / vaidharmyeNApIti / pauruSAndhestaraGgaH khaDga ityAdau zyAmatvAdinA mithaH sadRzakhaDgataraGgasambandhena pauruSAndhyoH, mahattvAdinA mithaH sadRzapauruSAbdhisambandhena khaDgataraGgayozca sAdharmyam / saujanyAmburusthalI rAjAvalItyatra heyatvenopAdeyatvena ca mithaH sadRzayoH marusthalI - rAjAvalyoH saujanyAmbunozca paraspara sambandhAbhAvena vaidharmyam / evaM sucaritAlekhyetyAdau ca / rUpakasya vAkya ktAditve yathA "yadyAkAGkSasi vIkSituM guNaruce ! cetaH samastAn guNAn kolambAkhyamupehi dakSiNadizAsImantaratnaM puram / Aste yatra bhujena kIrtizazinaH pUrvAcalenodvaddannurvImarNavamekhalAM yadupatiH kalpadrumo jaGgamaH || " atra sImantaratnaM puramiti vAkyoktam / arNavamekhalAmiti samAsoktam / - 1. 'yo bhe' kha. pAThaH * 2. 'pi', 3. 'sevA zU', 4. 'teSAM ki' ka. kha. pATha: 5. 'khyAdau' kha. pAThaH.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam) svyaakhyaalkaarsrvsvopetm| svato'sambhavetsaGkhyAyogasya viSayasaGkhyatvaM pratyekamAropAt / yathA - "kvacid jaTAvalkalAvalambinaH kapilA dAvAgmaya" ityaadau| nahi kapilamunerbahutvam / "bhramimaratimalasahRdayatAM pralayaM mUrchA tamaH zarIrasAdam / maraNaM ca jaladabhujagajaM prasahya kurute viSaM viyoginInAm // " ityatra niyatasaGkhyAkakAryavizeSotthApitagaralArthaprabhAvito viSazabde zleSa eva jaladabhujagajamiti rUpakasAdhaka iti kIrtizazinaH pUrvAcalenai bhujenetyubhayAtmakam / kalpadrumo jaGgama iti viziSTam / AropyamANasya dharmitvAdityAdi / dharmasyArope nimIlitAni kusumAnItyAdau viSayaninatvaM bhavatyeva / svato'sambhavatsaGkhyAyogasya AropamantareNAsambhavAd viSayagatasaGkhyAvizeSayogasya / ayamarthaH - yadyapi rUpake viSayiNo liGganiyamavat saGkhyAniyamo'pi prAptaH, tathApi prativiSayamAropitatvena bhedAvasAyAdekasyaiva viSayiNo'nekatvaM yujyate / kapilA dAvAgnaya ityatra zleSadarzanAt zleSaviSayametaditi na mantavyam / tvatpAdanakhacandrANAmityAdAvazleSe'pi darzanAt / samudAyAropavivakSAyAM tu viSayabahutve'pi viSayiNa ekatvameva / yathA - 'prANAstRNamiti / nahi kapilamuneriti / svata iti zeSaH / bhramimityAdi / jaladabhujagajaM viSamityatra zliSTazabda paramparitazaGkAvyudAsAya zleSasya rUpakanairapekSyaM rUpakasya zleSasApekSatvaM cAha-- niyatasaGkhyAketi / garalavartibhramyAdikAryavizeSASTakenaiva viSazabdasya salilagaralalakSaNobhayArthAbhidhAyitvapratItiH, na tu jaladasya bhujagatvarUpaNeneti zlevasya rUpakanairapekSyaM darzayituM ? rzitam / ) rUpakasAdhaka iti / anyathopamArUpakayoH 1. 'vA' ka. kha pATha:. 2. 'netyu' kha. ga. pAThaH. 3. 'sa', 4. 'tyAzvi' kha. pAThaH.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ pathA alaGkArasUtraM (pariNAmapUrvasiddhatvAbhAvAd na tannibandhanaM viSazabde zliSTezabdaparamparitamiti zleSa evAtretyAhuH / / AropyamANasya prakRtopayogitve pariNAmaH // 16 // . AropyamANaM rUpake prakRtopayogitvAbhAvAt prakRtoparaJjakatvenaiva kevalenAnvayaM bhajate / pariNAme tu prakRtAtmatayAropyamANasyopayoga iti prakRtamAropyamANarUpatvena pariNamati / AgamAnugamavigamakhyAtyasambhavAt sAGkhyIyapariNAmavailakSaNyam / tasya ca sAmAnAdhikaraNyavaiyadhikaraNyAbhyAM daividhyam / Ayo yathA"tIrkhA bhUtezamaulisrajamamaradhunImAtmanAsau tRtIya stasmai saumitrimaitrImayamupakRtavAnAtaraM nAvikAya / vyAmagrAhyastanIbhiH zabarayuvatibhiH kautukodaJcadakSaM kRcchAdanvIyamAnastvaritamatha giriM citrakUTaM prtsthe||" sandehalakSaNaH saGkaraH syAt / pUrvasiddhatvAbhAvAdiAte / zleSapratItimantareNa sandigdhatvAt / tannibandhanamiti / rUpakAnebandhanam // prakRtopayogitva iti / prastutakAryopayogitve / prakRtoparaJjakatveneti / prakRte mukhAdau svagatakAntyAdisamarpaNena / kevalene tyanena tAdAtmyaM vyavacchinatti / upayoga iti / prastutakArye taraNAdau / pariNamatIti / anyathA prastutakAryAniSpatteH / ghaTarUpeNa pariNatAyA mRda udakAharaNakSamatA / AgametyAdi / yathA mRtpariNAme ghaTe tasya mRtsakAzAdAgatatvaM ghaTAvasthAyAmapi mRdrUpAnugamaH kAlAntare mRdi vilayazca pratIyate, naivaM maitrIpariNAma Atare / sAmAnAdhikaraNyeti / viSayaviSayiNorekavibhaktitvena sAmAnAdhikaraNyaM, bhinnavibhaktive vaiyadhikaraNyam / 1. 'vaM si' ga. pA :: 2. 'Tapa', 3. 'vetyA' ka, kha. pAThaH, 4, karaNopa' mUlapAThaH
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / atra saumitrimaitrI prakRtA AropyamANasamAnAdhikaraNAtararUpatvena pariNatA / Atarasya bhaitrIrUpatayA prakRta upayogAt / tatra yathA samAsoktAvAropyamANaM prakRtopayogi tacAropaviSayAtmatayoM sthitam / ata eva tatra vyavahArasamAropaiH, natu rUpasamAropaH / evamihApi jJeyam / kevalaM tatra viSayasyaiva prayogaH / viSayiNo gamyamAnatvAt / iha tu dvayorapyabhidhAnaM, tAdAtmyAt tu tayoH pariNAmitvam / dvitIyo yathA - atra saumitrimaitrItyAdi / varNanIyatvena prastutA saumitrimaitrI / prakRte upayogAditi / nausAdhane nadItaraNe'pekSitatvAt / atra codAharaNe maitrImayamityatra mayaTaH prayoga Aropasya durghaTatvAdayamiti vicchidyAyamasAvityanvayamicchanti ko cet / evaMvidhazca nidezaH prAyeNAvyavahita eva dRzyata itIdaM sarvathA na niravadyam / tat tu yathA-- pratibhaTavijayAya prasthitasyAgrayAyI pralayadahanarUkSA yAdavendra! pratApaH / samajAne bhujazautha vama khaDgaH sahAyaH saniti viharataste sAkSiNI vIralakSmIH / / atra pratApabhujazauryAdayaH samAnAdhikaraNAgrayAyivAdirUpeNa pariNamantaH zatruvijayahetau samarakArya upayujyante / rUpakAt pariNAmasya vyAvRttiM darzayituM sampratipannarUpakavyAvRtyA samAsoktyA kiJcit sAmyamAha -tatra yathetyAdinA / tatra AropamArge / AropamANam upoDharAgeNetyAdau nAyakAdi / prakRtopayogIti / mukhagrahaNAdai nAyakAderevaucityAt / AropaviSayAtmatayA nizAzazyAdyAtmatayA / ata eva tAdAtmyAdeva / tatra sa. mAsoktau / evamihApIti / yathA samAsoktau viSayaviSayitAdAtmyena rUpakAd bhedaH, evamiha pariNAme'pi rUpakAd bhedo jJAtavya 1. 'tadatra', 2. 'yA tatra si', 3. 'paH, e', 4. 'hava', 5, 'ma' ka.kha. pAThaH.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ [sandeha "atha pakrimatAmupeyivadbhiH sarasairvakrapathAzritairvacobhiH 1 kSitibharturupAyanaM cakAra prathamaM tatparatasturaGgamAdyaiH // " atra rAjasaGghaTane upAyanamucitam / taccAtra vacorUpamiti vacasAM vyadhikaraNopAyanarUpatvena pariNAmaH // 38 alaGkArasUtra viSayasya sandihyamAnatve sandehaH // 17 // abhedaprAdhAnye Aropa ityeva / viSayaH prakRto'rthaH, yadbhittitvenAprakRto'rthaH sandihyate / aprakRtasandehe prakRto'pi sandihyata eva / tena prakRtAprakRtagatatvena kavipratibhotthApite sandehe sandehAlaGkAraH / sa ca trividhaH / zuddho nizvayagarbho nizcayAntazca / zuddho yatra saMzaya eva paryavasAnam / 1 yathA "kiM tAruNyataroriyaM rasabharodbhinnA navA maJjarI velA proccalitasya kiM laharikA lAvaNyavArAMnidheH / udgADhotkalikAvatAM svasamayopanyAsavisrambhiNaH kiM sAkSAdupadezayaSTirathavA devasya zRGgAriNaH || " ityarthaH / tarhi samAsoktipariNAmayoH ko bheda ityatrAha kevalamiti / pakrimatAM pacelimatvam / rAjasaGghaTana ityAdinA prakRtopayogitvaM darzayati // -- ityeveti / anuvartata ityarthaH / viSayasyetyanenAropasya viSayo nirdizyate, na sandehasyetyAha - viSayaH prakRto'rtha iti / yadbhittitvena yadAzrayatvena / aprakRta indrAdirviSayI / prakRto'pIti / sandehasya koTidvayAdhiSThAnatvAt / phalitaM darzayati - teneti / pratibhotthApita ityanena sthANurvA puruSo veti svarasapravRttasya sandehasyAlaGkAratvaM 'sarabhasoddhi' ka. kha. pAThaH . 1. 'dyaiH // rA', 2. 'taH sa', 3. 'sa tri', 'ccha' ga. pAThaH
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 39 nizcayagarbho yaH saMzayopakramo nizcayamadhyaH saMzayAntaH / yathA "ayaM mArtaNDaH kiM sa khalu turagaiH saptabhiritaH kRzAnuH kiM sarvAH prasarati dizo naiSa niyatam / kRtAntaH kiM sAkSAnmahiSavahano'sAviti puraH samAlokyAja tvAM vidadhati vikalpAn pratibhaTAH // " nizcayAnto yatra saMzayopakramo nizraye paryavasAnam / yathA - "induH kiM ka kalaGkaH sarasijametat kimambu kutra gatam / lalitasavilAsavacanai mukhamiti hariNAkSi ! nizcitaM parataH // " kvacidAropyamANAnAM bhinnAzrayatve'pi dRzyate / yathA - Ach " raJjitA nu vividhAstaruzailA nAmitaM nu gaganaM sthagitaM nu / pUritA nu viSameSu dharitrI saMhRtA nu kakubhastimireNa // " atrAropaviSaye timire rAgAdi tarvAdibhinnAzrayatvenAropitam / nirAkaroti / saMzaya evetyevakAreNa nizcayagandhamapi nivartayati / ayamityAdi / ayaM mArtaNDaH kimiti saMzayaH / khalu turaMgaiH saptabhirita ityekatarakoTibhedaka dharminirdezAd yadyapi bhedaH samunmiSati, tathApi varNanIyasyAsAdhAraNadharmAnirdezAdayamasAvevetyapratipattezcAnte sandeha evAvatiSThate / etacca vikalpAn vidadhatItyanena kavinaiva darzitam / induH kimityAdi / pUrvArdhe sandehaH / uttarArdhe nirNayaH / rAgAdi raJjanAdi / 1. 'rma' ka. pAThaH. 2, 'tyapi pra'kha. pATha: *
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM [bhrAntimad kecittu adhyavasAyAtmakatve nemaM sandehaprakAramAhuH / anye tu nuzabdasya sambhAvanA dyotakatvaM matyotprekSA prakAra memamAcakSate // 40 sAdRzyAd vastvantarapratIti zrItimAn // 18 // asamyagjJAnatvasAdharmyAta sandehAnantaramasya lakSaNam / bhrAntizcittadharmo vidyate yasmin bhaNitiprakAre sa bhrAntimAn / sAdRzyaprayuktA ca bhrAntirasya viSayaH / yathA-"oSThe bimbaphalAzayAlamala keSUtpAkajambUdhiyA karNAlaGkRtibhAji dADimaphalabhrAntyA ca zoNe maNau / niSpatyAsa kRdutpalacchadadRzAmAttaklamAnAM marau rAjan ! guurjr| japaJjarazukaiH sadyastRSA mUrcchitam // " gADhamaprahArAdikRrtI tu bhrAntirnAsyAlaGkArasya viSayaH / yathA Adizabdena namanasthaganapUraNasaMharaNAni gRhyante, tarvAdItyAdizabdena gaganadharitrIkakubhaH / atra vyApnuvat timiraM viSayaH / raJjanAdirdharmo viSayI / kecitvityAdi / atra timirakartRkasya taruzailAdivyApanasya vi SayatvamaGgIkRtya tasya ca raJjanAdinA viSayiNA nigIrNatvAdatrAdhyavasAyata / timirasya viSayatve tUbhayorapyukterAropatvam / anye tviti / timiraM viSayaH raJjanAdikriyA viSayI vyApanaM kriyArUpaM nimittaM gamyate / ato gamyamAnakriyAnimittA kriyAsvarUpotprekSeyam // vastvantarapratItiriti / vastvantarAnubhavaH / anena smaraNavyAvRttiH / cittadharma iti / sakalavRttijJAnAnAM cittavRttidharmavizeSatvAt / sAdRzyaprayuktA ca bhrAntiriti bhrAntervizeSaNasya vyAvartyaM darzayati -- gADha pAThaH. 1. 'zrayasena sa', 2. 'yAdutre', 3. 'ya', 4. 'tA bhrA' ka. kha. 5. 'prA' kha. pAThaH 6 'tA / viSayasya timiratve' ka. pAThaH.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 1 " dAmodarakarAghAtacUrNitAzeSavakSasA / dRSTaM cANUramallena zatacandraM nabhastalam // " sAdRzyahetukApi bhrAntirvicchittyarthaM kavipratibhotthApitaiva gRhyate / yathodA'hRta / na svarasotthApitA zuktikArajatavait / evaM sthANuvI syAt puruSo veti saMzaye'pi boddhavyam // ekasyApi nimittavazAdanekadha grahaNa ullekhaH // 19 // yatraikaM vastvanekadhA gRhyate saM rUpabAhulyollekhanAdullekhaH / na cAnimittamullekha mAtram, apitu nAnAvidhadharmayogitvAkhyanimittavazAdetat kriyate / tatra ca rucyarthitvavyutpattayo yathAsambhavaM prayojikAH / tadukta "yathAruci yathArthitvaM yathAvyutpattibhidyate / AbhAso'pyartha ekasminnanusandhAna sAdhitaH // " iti / udAharaNaM marmetyAdinA / vicchittyarthamiti / alaGkArajanyA zobhA vicchittiH / pUrvaM 'kavipratibhotthApite sandeha' iti sUcitamarthaM prasaGgena vizadayati-evamityAdinA // ekasyetyAdi / anekadhA anekaprakAram / tacca prakArAnekatvaM rUpanAnAtvena viSayanAnAtvena ca bhavati / rUpanAnAtvaM ca sarvatraikarUpam / viSayanAnAtvaM kArakavaicitryeNa vicitram / rUpabAhulyo lekhanAdityanenollekhaM nirvakti / na cAnimittamityAdinA sUtrasthaM nimittavazAdityetat padaM vyAcaSTe / rucyarthitveti / ruciH sArvakAlikIcchA / arthitvaM tAtkA:likyapekSA / yathAsambhavamityanena rucyAdInAM yaugapadyAniyamaM darzayati / thArucItyAdi / ekasminnapyartha AbhAso jJAnamanusandhAna sAdhitaH san rucyAdivazAt bhidyata ityarthaH / anusandhAnaM nAma bahUnAM vizeSANAM guNa 12 -- 41 1. 'sthApitaM na' ga. pAThaH. 2. 'taM' ka pATha:. 3. 'vat / sthA', 4. 'vA syAditi', 5. 'yo', 6. 'vyaH', 7. 'sya ni' ka. kha. 9..' 'sva', 10. 'yoga pra', 11. 'ya' ka. sva. pAThaH. pAThaH 8. 'dhAtvagra' ga. pAThaH. 12. 'rthaH / taca' kha. ga. pATha
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 ___ alahArasUtraM [ullekha"yastapovanamiti munibhiH, kAmAyatanamiti vezyAbhiH, saGgItazAleti lAsakaiH" ityAdi zrIkaNThAMkhyajanapadavarNane / atra hyeka eva zrIkaNThejanapadastattadguNayogAt tapovanAdyanekarUpatayA nirUpitaH / rucyarthitvavyutpattayazcAtra prAyazaH samastA vyastA vA yojayituM zakyante / nanvatanmadhye "vajrapaJjaramiti zaraNAgatairasuravivaramiti vAdikaiH" ityAdau rUpakAnupravezAt kathamayamullekhAlaGkAraviSayaH / satyam / asti tAvat "tapovanam" ityAdau rUpavivikto'sya viSayaH / yatra vastutastadrUpatAyAH sambhavaH, yatra tu rUpakaM sthitaM, tatra cediyamapi bhaGgiH sambhavinI, tat saGkaro'stu / naitAvatAsyAbhAvaH zakyate vaktum / tatazca na doSaH kazcit / evaM tarhi tatraM viSaye bhrAntimadalaGkAro'stu / atadrUpasya tadrUpatApratItinibandhanatvAt / naitat / anekadhAgrahaNAkhyasyAtizayapradhAnatayA vyAmizraNena vimarzanam / tattadguNayogAditi / tapovanAdiniSThaviviktatvaramaNIyatvAdiguNayogAt / samastA vyastA veti / tapovanAdau pratyekaM muniprabhRtInAM rucyAditrayamapi sambhavatIti samastatvam / munInAM rucirvezyAnAmarthitvaM lAsakAnAM vyutpattiriti vyavasthayA vyastatvam / yatra vastuta iti / nanu yadi zrIkaNThasya tapovanAdirUpaM vAstavaM, tarhi kathamullekhasyAropagarbhatvam / ucyate / muniprabhRtibhiranyayogavyavacchedena zrIkaNThastapovanAdirUpatayA pratIyate / tacca rUpAntarasyApi vidyamAnatvAdAropaNIyameva / athavA tapovanAdInAM niyatadezavartitve'pi bhUyastvavivakSayA sakala eva zrIkaNThastapovanAditayA vyapadizyata ityAropo draSTavyaH / saGkaro'stviti / ekavAcakAnupravezalakSaNaH / tatra viSaya iti / ullekhaviSaye tapovanamityAdau / atadrUpasye tyAdi / 1. 'Taja', 2. 'Thasta', 3. 'yo'tra', 4. 'dirUpakAlakArayoga iti ka', 5. 'kAladhAravi', 6. 'ca', 5. 'dviSa' ka. kha. pAThaH. 8. 'kara' kha. ga. pAThaH.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam / savyAkhyAlajhArasarvasvopetam / syApUrvasye bhAvAt / tahetukatvAccAsyAlaGkArasya / saGkarapratItistvaGgIkRtaiva / yadyevamabhede bheda ityevaMrUpAtizayoktiratrAstu / naiSa doSaH / grahItRbhedAkhyena viSayavibhAgenA. nekadhAtvoTTaGkanAt , tesya ca vicchittyantararUpatvAt sarvathA nAsyAntarbhAvaH zakyakriya iti nishcyH| yathA vA"NArAaNo tti pariNaavahUhi sirivaLLaho tti trunniihiN| bALAhiM uNa koUhaLeNa eame a snycvio||" atadekarUpasya tadekarUpatayA, avayavadharmasya tapovanatvAdeH samudAyadharmatayA vA pratIteH pravartamAnatvAt / saGkarapratItistviti / 'tapovanamiti munibhiri'tyAdInAmekaikazo nirUpaNe bhrAntimataH prAdurbhAvaH saMhatya nirUpaNe punarekasyAnekadhAtvollekhanAdullekhasyeti pUrvavat saGkarapratItyaGgIkAraH / yadyevamabheda ityAdi / yathA- 'maggiaLaddhammi' ityAdAvekasyAdhararasasya 'aNNaNNA' ityanekadhAtvasphuraNAdatizayoktitvam / grahItRbhedAkhyeneti / nanu na khalu grahItRbhedaH prayojakaH, 'gururvacasI'tyA. dAvadarzanAt / ato viSayabhedamAtraM prayojakatvenodAharaNIyam / tacca mArgitalabdhatvAdirUpamatizayoktyudAharaNe'pi vidyate / tatra granthakRtaivoktaM'viSayavibhAgAd bhedopanibandha' iti / tat kathametat / atra kecidAhuHtatrAnye'nya iti rasasya bhedamAnaM nirdiSTaM, na tu tattadrUpopAdAnena / iha tu tapovanAdirUpavizeSopAdAnenetyadoSa iti / anye tu rasabhedaviSayabhUtAnAM mArgitalabdhatvAdInAmekasyaivAdhararasasya vizeSaNatayopasarjanIkRtatvAt tatra viSayabhedo na sphuTa ityAhuH / nArAyaNetyAdi / nArAyaNa iti pariNatavadhUbhiH zrIvallabha iti taruNIbhiH / bAlAbhiH punaH kautUhalenaivameva dRSTaH / / atra pariNatavadhUnAM ruciH, taruNInAM 'striyaH kAmitakAminya' iti nyAyenArthitvaM, bAlAnAM tAvanmAtrasyaiva jJAnA, vyutpattiH / atra nAmAntaravya 1. 'syA' ga. pAThaH, 2. 'grahItRbhedasya', 3. 'thA-mA', 4. 'eme' ka. kha. pAThaH. 5. 'gadathe'pi' sa. pATha.. 6, 'dyutpa' kha. ga. pAThaH'
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 alaGkArasUtraM [ulakhaevaM "guruvacasi pRthururasi vizAlo manasyarjuno yazasi" ityAdAvavaseyam / iyAMstu vizeSaH -- pUrvatra grahItRbhedenAnekadhAtvollekhaH, iha tu viSayabhedena / nanvayaM zleSolaGkAraviSaya iti kathamalaGkArAntarematra sthApyate / satyam / anekadhAtvanimittaM tu vicchittyantaramatra dRzyata iti tatpratibhotpattihetuH zleSo'pyatra syAd , na tu sarvathA tdbhaavH| atazvAlaGkArAntaraM, yadevaMvidhe viSaye zleSAbhAve'pi vicchittyaintrsmbhvH| yathA- 'yudhiSThiraH satyavacasi' ityAdi / tasmAdevamAdAvullekha eva zreyAn / evaM kArakAntaravicchittyAzrayaNenAyamalaGkAro nidrshniiyH|| vacchedaparatayAropagarbhatvam / rUpabhedavad nAmabhedenApyullekho bhavatIti pradarzanAyodAharaNAntaropanyAsaH - gururvacasItyAdi / atra gurvAdizabdapratipAditAnAM gauravAdInAM bRhaspatitvAdInAM ca zleSamUlayAtizayoktyA bhedAdhyavasAyena vAstavatvamAropitatvaM ca draSTavyam / viSayabhedeneti / grahItRvyatiriktAdhikaraNarUpaviSayabhedenetyarthaH / tatpratibhA ullekhapratibhA / evaM ca yadyapi zleSasyaivonmajanaprasaGgaH, tathApi "kupatimapi kalatravallabhami"tyAdau virodhavadasyA~pyaGgIkaraNIyatvamiti bhAvaH / atazceti / vakSyamANAdapi hetoH| yudhiSThiraH satyavacasItyAdi / nanu kathamatrollekhatA, yudhiSThiratvAdervAstavatvAbhAvAt / atra kecidAhuH - yadevaMvidhe viSaya ityAdigranthakRto gururvacasItyAdivacanabhaGgISu zleSavyatirekeNAlaGkArAnta(raM tatsa? rasa)dbhAvapradarzana eva tAtparyam / tatazca yathA yudhiSThiraH satyavacasItyAdau rUpakalakSaNavicchittyantarasvIkAraH, evaM gururvacasItyAdAvulekho'pi svIkaraNIya iti / evaM kArakAntaravicchityeti / atra kArakagrahaNaM vibhaktimAtrasyopalakSaNam / akArakavibhaktiSvapi viSayabhede 1. 'Sa i', 2. 'raM sthA', 3. 'tisa', 4. 'vamalaGkArAnta', 5. 'yeNAya' ka. kha. pATa:. 6. 'dhasyA' kha. pAThaH. 7. 'syAGgI' ka. pAThaH. 8. 'rANAM sadbhA', 9. 'kavi' kha. pAThaH.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] svyaakhyaalngkaarsrvsvopetm| viSayApahnave'pahnutiH // 20 // vastvantarapratItirityeva / prkraantaanphnvvaidhmryennedmucyte| AropaprastAvAdAropaviSayApahutAvAropyamANapratItAnAnekadhAtvolekhasya sambhavAt / tatra saptamyAmudAhRtam / SaSThayAM yathA paradArANAmandho yadunRpa! zuddhAntayoSitAM subhagaH / tvaM sahRdayaH kavInAmaprAjJo doSadarzinAM cAsi // paJcamyAM yathA saGgAmadhIranRpatirbhIradharmAdabhIrurAhavataH / zuzrUSurnigamavidastadvAhyavido bhavatyazuzrUSuH / / caturthI yathA pratipannAya nRzaMsaH kAruNikastiSThate vipannAya / abhyarthine vadAnyo vAggmI viduSe ca ravivarmA / / tRtIyAyAM yathA kuvalayavikAsavidhinA rAjA yadunAtha ! tejasA bhAsvAn / tvaM vikrameNa balijit sarvajJatayA girIzazca / / dvitIyAyAM yathA bAlizamavizeSajJo nandayati vipazcitaM vizeSajJaH / apakAriNaM kRtaghno yadupatirupakAriNaM kRtajJazca / prathamAyAM yathA -- sakhyA yadupate! santo guravaH prazritena ca / nItAstvayA parA tRptimAstikena ca devatAH // viSayApahnava iti / viSayagrahaNena nizcayagarbhanizcayAntayoH viSayyapahnavavatoH sandehayoAvRttiH / apahnavo'palApaH / viSayApahavasadbhAvamAtre nAyamalakAra ityAha-vastvantarapratItiriti / bhrAntimatsUtrAdanuvartata iti bhAvaH / prakrAnteti / rUpakamArabhya yAvadullekhaM prkraantvissyaanphnvvaidhyenn virodhasambandhAdasyeha prastAvaH / idamapahnatyalaGkaraNam / yadyapi viSaya iti vastvantareti ca sAmAnyena nirdiSTaM, tAthapi prakaraNAd
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 alaGkArasUtraM vapahRnutyAkhyo'laGkAraH / tasya ca trayI bandhacchAyA pahnavapUrvaka AropaH / AropapUrvako'pahnavaH / chalAdizabdairasatyatvapratipAdakairvApahnavanirdezaH / pUrvakabhedadvaye vAkyabhedaH / tRtIyabhede tvekavAkyatvam / Adyo yathA - [ apahRti 7 S a "yadetaccandrAntarjaladalavalIlAM vitanute tadAcaSTe lokaH zaza iti na tanmAM prati tathA / ahaM vinduM manye tvadarivirahaklAntataruNIkaTAkSolkApAtavraNakiNakalaGkAGkitatanum // " atra laindavasya zazasyApahnava upakSipte zazakaprativastukiNava indorAropo nAnvayaghaTanAM puSyatIti na niravadyatvam / tattu yathA "pUrNendoratipoSakAntavapuSaH sphAra prabhAbhAsuraM neda maNDalamabhyudeti gaganAbhoge jigISorjagat / mArasyocchritamAtapatramadhunA pANDu pradoSazriyA mAnonnaddhajanAbhimAnadalanodyoga kahevAkinaH // " vizeSalAbha ityAha * AropaprastAvAdityAdi / trayIti / trayavayavA triprakAretyarthaH / vAkyabhed iti / ekasmin vAkye AropasyApahnavasya ca dvayorvidhAtumazakyatvAt / tRtIyabhede chalAdizabdaprayogavati / tatrApahnavamanUdyAropasya vidhAnAdekavAkyatA / yadetadityAdi / atra zazalakSaNasya viSayasyApahnavaM na tanmAM prati tatheti prathamaM vidhAya pazcAt kiNasya vastvantarasyAropo vidhIyate / zazakaprativastviti / zazasahazasya kiNasyaivAropo yukta iti bhAvaH / tattviti / apahnayamAnAropyamANayoH sArddazyena niravadyam / pUrNendorityAdi / atra prathamaM candra 1. 'kyArthatva', 2. 'prakurute ' ka. kha. pAThaH 3 'ndoH paripo' ga. pAThaH. 4. 'rUpyeNa ni' ka. pAThaH
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam sagyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / dvitIyo yathA"vikasadamaranArInetranIlAbjaSaNDA nyadhivasati sadA yaH saMyamAdhaHkRtAni / na tu lalitakalApe vartate yo mayUre vitaratu sa kumAro brahmacaryazriyaM vH||" tRtIyo yathA"udbhrAntojjhitagehagUrjaravadhUkampAkuloccaiHkuca prekholAmalahAravallivigalanmuktAphalacchadmanA / sArdhaM tvadripubhistvadIyayazasAM zUnye marau dhAvatA ___ bhraSTaM rAjamRgAGka ! kundamukulasthUlaiH zramAmbhaHkaNaiH // " atra zUnya ityasya sthAne manyezabdaprayoge sApahnavotprekSA sthApayiSyate / "ahaM tvindum" ityAdau vAkyabhede sAmamaNDalaM nedamityapahRtya pazcAt tatsamAnadharmaNaH kAmAtapatrasyaivAropaH / vikasaditi / atrApsaronetranIlotpalanikaralakSaNaM vastvantaraM vidhAya pazcAt lalitakalApasya mayUrasyApahavaH / uddhAntetyAdi / atrAsatyatvapratipAdakenacchadmazabdena (dravyava gUrja)ravadhUhAramuktAphalApahnavamanUdya varNanIyayazaHsambandhinAM zramAmbhaHkaNAnAmAropo vidhIyate / sthApayiSyata iti / utprekSAbhedanirUpaNAvasare 'kvacicchalAdiprayoga' ityAdau / manyezabdaprayogAt sambhAvanaM, chadmazabdaprayogAcApahnavaH / atra muktAphalAni viSayaH, zramAmbhaHkaNAH viSayiNaH, kundamukulasthUlatvaM guNo nimittam / ata iyaM nimittopAdAnavatI jAtisvarUpotprekSA / pUrvamasAmaJjasyena du. Site 'yadetadi'tyAdau manyezabdaprayogamAtreNotprekSAdhmo na kartavya ityAha - ahaM vindumityAdI vAkyabheda iti / utprekSAyAM hi 1. 'la', 2. 'ruciraka' ga. pAThaH. 3. 'ndu manya i' mUlapATha:. 4. 'tivA' ka. kha. pAThaH. 5. 'naitaditya' ga. pAThaH. 6. 'zUrasamba' kha. pAThaH. 7. 'kSA na' kha. ga. pAThaH. 8. 'vyetyA' kha. pAThaH.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ [apahRti graMthabhAve manyezabdaprayoge'pi notprekSetyapi vakSyate / etasminnapi bhede'pahnavAropayoH paurvAparyaprayogaparyAyabhedadvayaM sa mbhavadapi na pUrvavaccitratAmAvahatIti na bhedatvena gaNitam / tatrApahnava pUrvaka Arope pUrvamudAhRtam / AropapUrvake tvapahnave yathA 48 w alaGkArasUtraM "jyotsnAbhasmacchuraNadhavalA bibhratI tArakAsthI - nyantardhAnavyasanarasikA rAtrikApAlikIyam / hIpAd dvIpaM bhramati dadhatI candramudrAkapAle nyastaM siddhAJjanaparimalaM lAJchanasyacchalene // " iti / kacit punarasatyatvaM vastvantararUpatAbhidhAyizabdanibandhanam / yathA - "amuSmillAvaNyAmRtasarasi nUnaM mRgadRzaH smaraH zarvapluSTaH pRthujaghanabhAge nipatitaH / viSayaviSayiNorekasminneva vAkye nirdezo bhavatIti bhAvaH / vakSyata iti / utprekSAdyotaka nirUpaNasamaye ' kintUtprekSe' tyAdau / asmiMstRtIye bheda ekavAkyatvalakSaNe vAkyabhedaviSayavadbhedAnirdezo vaicitryavizeSAbhAvAt, na tu lakSyAdarzanAdityAha - e ( ka ta ) sminnapItyAdinA / jyotsnetyAdi / atra nyastaM siddhAJjanaparimalamiti pUrvaM viSayI nirdiSTaH / pazcAlAnchanasya cchaleneti viSayo'pahRtaH / kacit punariti / atra punazzabdenaitad darzayati apahnavo nAmAsatyatvapratipAdanam / tacca kvacit sAkSAnnaJA nirdizyate, kvacicchalAdizabdena pAramArthyapratikSepakeNa pratyAyyate kvacida vastvantara rUpaitAbhidhAyibhirupAttarUpaniSedhAkSepakairvapurbhaGginAmAdizabdairabhivyajyate / amuSminnityAdau romAvalivapurdhUmazikhetyatra romAvalIlakSaNasya viSayasyApavo vapuzzabdanibandhanaH // 1. 'nirantaramu', 2. 'na // kva' ka. kha. pAThaH. 3. 'pAbhi' kha. ga. pATha: -- -
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] svyaajhyaaldvaarsrvsvopetm| yadaGgAGgArANAM prazamapizunA nAbhikuhare / zikhA dhUmasyeyaM pariNamati romAvalivapuH // " iti // evamabhedaprAdhAnye AropagarbhAnalaGkArAllakSayitvAdhyavasAyagarbhAllukSayati / tatra adhyavasAye vyApAraprAdhAnye utprekSA // 21 // vissynigrnnenaabhedprtipttirvissyinno'dhyvsaayH| sa ca dvividhaH-- sAdhyaH siddhazca / sAdhyo yatra viSayiNo'satyatayA pratItiH / asatyatvaM ca viSayigatasya dharmasya viSaya upanibandhe viSayisambhavitvena viSayAsambhavitvena ca utprekSAtizayoktyoditve'pyavAntarabhedavivakSayAdhyavasAyagarbhAniti bahuvacanam / adhyavasAya ityAdi / adhyavasAya ityanena rUpakAde AvRttiH, vyApAraprAdhAnya ityanenAtizayokteH / viSayanigaraNenetyAdi / viSayasya nigaraNaM svarUpataH pratItito vA / tatra svarUpanigaraNamatizayoktau / utprekSAyAM pratItinigaraNam / sAdhyo yatretyAdi / asa. tyatvena viSayiNaH pratItau viSayasya viSayitayAvabhAsanAtmano'dhyavasAyasyAniSpannakalpatvAt sAdhyatvam / asatyatvaM cetyAdi / viSayigatasya dharmasyetyanena vyapadezahetavo jAtyAdayo nirdizyante / tatra saMjJAyA viSayigatatvaM dharmatvaM ca saMjJini vaktroM yadRcchayA sannivezitatvAdavaseyam / yadyapi jAtyutprekSetyAdinA jAtyAdInAmeva viSayitvaM pratIyate, tathApi gu. NakriyAbhisambandhasya nimittasya jAtyAdAtUghaTamAnatvAt tadAzrayasyaiva viSayitvaM paryavasyati / nanu yatra jAtyAdayo dharmA dharmiparatantratayA nirdizyante, tatraivaM bhavatu / yatra punaH 'vizleSaduHkhAdi'tyAdau dharmamAtra niSkRSya viSayitvena nirdizyate, tatra katham / ucyate / tatrApi guNasya guNyavi 1. 'puH // e', 2. nilaGkArAlla', 3. 'ti / a' ka. kha. pAThaH. 4. 'kA sa', 5. 'sya jA', 6. 'vavigha' kha. pAThaH.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM pratIteH / dharmo guNakriyArUpaH / tasya sambhavAsambhavapratItau sambhavAzrayasya tatrAparamArthatayAsatyatvaM pratIyate, itarasya tu paramArthatayA satyatvam / yasyAsatyatvaM, tasya satyatvapratItAbadhyavasAyaH sAdhyaH / atazca vyApAraprAdhAnyam / siddho yatra viSayiNo vastuto'satyasyApi satyatayA pratItiH / satyatvaM ca pUrvakasyAsatyatvanimittasyAbhAvAt / atazcAdhyavasitaprAdhAnyam / tatra sAdhyatvapratItau vyApAraprAdhAnye'dhyavasAyaH sambhAvanamabhimAnastarka Uha utprekSetyAdizabdairucyate / nAbhUtatvAd nimittasya maunabandhAderguNamAtre duHkhAdAvasambhavAca duHkhyodisAmAnyameva viSayitvena paryavatiSThate / guNakriyArUpa iti / guNo duHkhAdiH / kriyA lepanAdiH / guNakriyAgrahaNaM copalakSaNam 'aGkura iva' 'candramayIve'tyAdau jAtisaMjJayoH / athavA guNa iti siddho dharmo nirdizyate, kriyeti sAdhyaH / sambhavAsambhavapratItAviti / viSayiviSayaniSThatayA / tatra sambhavAsambhavayormadhye / sambhavAzrayasya viSayiNo'GkurAdeH / itarasyAsambhavAzrayasya candrAderviSayasya / yasyAsatyatvamityAdi / yattacchabdAbhyAM viSayI nirdizyate / atazceti / sAdhyatvAd vyApArasyAdhyavasitikriyAtmanaH prAdhAnyam / yathA odanaM pacatItyAdau pAkAdikriyAyAH / pUrvakasyAsatyatvanimittasyeti / 'viSayisambhavitvene 'tyAdinA pUrvanirdiSTasya / nahyatizayoktau 'kamalamanambhasI'tyAdau viSayigatasya kamalatvAdermukhAdAvasambhavitvaM pratIyate / ataiceti / aniSpannatvahetorviSayyasatyatvapratIterabhAvAt / sAdhyatvAbhAvenAdhyavasiteraprAdhAnye tadupasarjanasya viSayiNa evaM prAvAnyam / yathA paka odana ityAdAvodanAdeH / etaduktaM bhavati - utprekSAyAmatizayoktau ca dvayorapi viSayasya viSayitvaM pratipipAdayiSitam / tatrotprekSAyAM pratipAdyamAnamapi tadasatyameva pratIyata iti tatra viSayaviSayiNoH pAramArthikAtyantA 1. 'ni' kha., 'nAde' ga. pAThaH. 2. 'khA' ka. ga. pAThaH. 50 [utprekSA *
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / tadevamaprakRrtagata guNakriyAbhisambandhAdaprakRtatvena prakRtasya sambhAvanamutprekSA / sA ca vAcyA ivAdibhiH pradarzyate / pratIyamAnAyAM punarivAdyaprayogaH / sA ca jAtikriyAguNadravyANAmaprakRtAnAmadhyavaseyatvena caturdhA / prakRtasyaitadbhedayoge'pi na vaicitryamiti na te gaNitAH / pratyekaM ca bhAvAbhAvAbhimAnarUpatayA dvaividhye'STavidhatvam / bhedASTakasya ca pratyekaM nimittasya guNakriyArUpatve SoDaza bhedAH / teSAM ca pratyekaM nimittasyopAdAnAnupAdAnAbhyAM dvAtriMzat prabhedAH / bhedAvabhAsanaparyantasyAdhyavasAyasyAnirvRtteH sAdhyatvam / itaratra viparyayeNa siddhatvam / anye tu asatyatvaM cetyArabhyAdhyavasitaprAdhAnyamityevamantaM granthamevaM vyAcakSate / viSadhigatasyeti / viSayagatatve sati viSayigatasya, na tu viSayimAtraniyatasya, viSayaviSayisAdhAraNasyeti yAvat / dharmasya kauTilyAdeH / viSayisambhavitvena viSayAsambhavitvena ca pratIteriti / IdRzaM kauTilyamaGkarAdAveva sambhavati, na candrAdAvi tyevaMrUpAyAH / ayamarthaH - viSaye viSayyadhyavasAyanimittabhUtasyopAttasya vAnupAttasya vA kauTilyAderviSayiNyeva sambhavaH pratIyate, na tu viSaye / ato nimittAbhAvAnnimittino'pi viSayiNastatrAsatyatvaM pratIyata iti / dharmo guNakriyArUpa iti / kauTilyAdikSAmatAgamanAdi yannimittaM nirdizyate, tadrUpaH / tasya sambhavAsambhavetyAdi pUrvavat / asasyatvanimittasyAbhAvAditi / tadabhAvazca mukhAdigatatvena kamalAdyadhyavasAye kasyacinnimittatvenAvivakSaNAd, vivakSitatve'pyasambhavapratItyabhAvAdvA / atazcetyAdi pUrvavat / tatreti / sAdhyatvasiddhatvayormadhye / phalitaM darzayati - tadevamityAdinA / aGkurAdyapazyadAdigata kuTilatvAdiguNakSAmatAgamanAdikriyAbhisambandhAdaGkarAditvenApazyadAditvena vA candrAdeH kapolAdezca sambhAvanamutprekSetyarthaH / ivAdibhiriti / Adizabdena manye zaGke dhruvamityAdayo gRhyante / etadayoge'pIti / jAtikriyAguNa1, 'tagu', 2. 'prakArAH / te' ka. kha. pAThaH 3. 'ya' kha. pATha :. 1 - - 51
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ maladvArasUtraM [utprekSAteSu ca pratyekaM hetusvarUpaphalotprekSaNarUpevena ssnnnnvtirbhodaaH| eSA gatirvAcyotprekSAyAH / tatrApi dravyasya prAyaH svarUpotprekSaNameveti hetuphalotprekSAbhedAstataH pAtanIyAH / pratIyamAnAyAstu yadyapyudezata etAvanto bhedAH, tathApi nimittasyAnupAdAnaM tasyAM na sambhavatIti taibhaidainyUno'yaM prakAraH / ivAcanupAdAne nimittasya cAkIrtane utprekSaNasya niSpramANatvAt / prAyazca svarUpotprekSAtra na~ sambhavati / tadevaM pratIyamAnotprekSAyA yathAsambhavaM bhedanirdezaH / [ eSA cArthAzrayApi dharmaviSaye zliSTazabdahetukA kacid dRzyate / ] dravyalakSaNabhedayoge'pi / hetuphalotprekSAbhedAstataH pAtanIyA iti / upalakSaNametat / hetuphalotprekSayonimittAnupAdAnabhedAnAM pAtanIyatvasya hetUokSAyAM 'yasya prakRtisambandhina' ityAdinA phalotprekSAyAM 'yadeva taspe' tyAdinA ca sUcayiSyamANatvAt / tadevaM vAcyotprekSAyAH SaTpaJcAzadbhedA vyavatiSThante / tathAhi-jAtestAvat svarUpotprekSAyAM bhAvAbhAvAbhimAnatvena guNakriyAnimittatvena tadupAdAnAnupAdAnAbhyAM cASTau bhedAH / hetuphalotprekSayonimittAnupAdAnasyAbhAvAt pratyekaM catvAro bhedA iti saMhatya SoDaza bhedAH / evaM guNakriyayorapi / dravyasya tu hetuphalotprekSAbhAvAdaSTabhedatvamevAvaziSyate / evaM SaTpaJcAzadbhedatvaM vAnyotprekSAyAH / yathAsambhavamiti / pratIyamAnotprekSAyAM dravyotprekSA tAvanna sambhavati / tatra svarUpotprekSAyA eva vidyamAnatvAt / iha ca tadabhAvasya 'svarUpoprekSApyatra na sambhavatI'tyuktatvAt / jAtiguNakriyANAM ca svarUpotprekSAmAvena pratyekamaSTavidhatve caturviMzatidhA pratIyamAnotprekSA / yathAsambhavaM bhedanirdeza ityasyAnantaraM kacit paThyate - eSA cArthAzrayApi dharmaviSaye zliSTazabdahetukA kvacid dRzyata iti / udAhiyate ca ---- "prasthe sthitAM himavato'pi na bAdhate yA mUrvekSaNAnalabhayAdiva jADyamudrA / 1. 'ghu pra', 2. 'pakatve Sa', 3. 'zca', 4. 'pyupadeza', 5. 'naM na', 6. 'sya ca ni', 7. 'na bhava' ka. . pAThaH. 8. 'I' kha. pAThaH.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] samyAkyAlaGkArasarvasvopetam / kvacit padArthAnvayavelAyAM sAdRzyAbhidhAnAdupakrAntApyupamA 53 vAkyArthatAtparyasAmarthyAdabhimantRvyApAropArohakrameNotprekSAyAM goSThISu vaH satatasannihitAstu devI sA zAradA navasubhASitakAmadhenuH ||" iti / tatra dharmaviSaya ityatra dharmazabdena nimittabhUto guNakriyArUpo dharmoM nirdizyate viSayibhUto vA / ubhayathApyudAharaNaM na ghaTate / jADyamudretyatra khalu zaityApratipattilakSaNArthadvayAvabhAsAt zleSasambhavaH / sA ca jADyamudrA na tAvad nimittaM. hetutvenotprekSyamANaM bhayaM prati phalasyaiva bAdhAbhAbasya nimittatvayogAt / nApi viSayI, bhayasyaiva viSayitvAt / viSayatvaM tu ghaTate / dharmasya tu viSayatvaM granthakArasyAbhimatamanabhimataM veti cintyaM, 'dharmI' dharmyantaragatatvene 'tyAdinA 'dharma eva dharmyantaragatatvene' tyAdinA ca viSayiNa eva dharmidharmatvapratIteH, viSayasya dharmitvamAtrapratItezca / vyatiriteSu codAharaNeSu na kacidapi dharmasya viSayatvaM dRzyate / yadyapi 'prakRtasyaitadbhedayoge'pItyAdinA jAtyAderapi dharmasya viSayatvamuktaM, tathApi dharmiparatantra evaM jAtyAdirviSayo bhavitumarhati yathA tamaHprabhRtiH, na svatantraH / nahi dharmamAtrasya nimittabhUtena dharmeNa sambandhaH sambhavati / jADyamudrAyAstu cetanatvAropamantareNa bhayaM bAdhakartRtvaM niSedhyatvaM ca tarhi na sambhavatIti dharmitvavivakSaiva yuktA / tadvivakSAyAM ca dharmaviSaya ityAdyuktirna ghaTate / kecittu jADyamudrAbAdhAbhAvaM bhayotprekSAnimittatvenoktvA tatra ca jADyamudrAzabdasya zliSTatvAd dharmaviSaya ityatra dharmazabdena nimittabhUto dharmo nirdizyata ityAhuH / etacca na samIcInam / viSayasyAnupalambhAt / yadi bAdhakarmatvAbhAvaviziSTA zAradA viSayaH, tadA nimittanimittinoH phalahetvorvaiyadhikaraNyaM syAt / atha bAdhakartRtvAbhAvaviziSTA jADyamudrA viSayaH, tadA tasyA nimittAnupravezo na ghaTeta / athavA zAradAsvabhAvaprayukto bAdhAbhAvo bhayahetutvenAdhyavasIyata iti tatsvabhAvasya viSayatvaM, tadAnIM viSayasya svakaNThenAnupAdAnAd 'na ca viSayasya gamyatvaM yukta 1. 'syajANyapra' kha. pAThaH. 2. 'tve na' kha. ga. pAThaH.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM [ utprekSA paryavasyati / kacicchalAdizabdaprayoge sApahnavotprekSA bha vati / atazvoktavakSyamANaprakAravaicitryeNAnantyamasyAH / sA1 mprataM tu diGmAtreNayamudAhriyate / tatra jAtyutprekSA yathA -- " sa vaH pAyAdindurnavabisalatAkoTikuTilaH smarAreya mUrdhni jvalanakAze bhAti nihitaH / stravanmandAkinyAH pratidivasasiktena payasA kapAlenonmuktaH sphaTikavalenAGkura iva // " atrAGkurazabdasya jAtizabdatvAd jAtirutprekSyate / kriyo prekSA yathA . patra "limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM nabhaH / " atra lepanavarSaNakriye tamonabhogatatvenotprekSyete / uttare tvardhe - mityanena virodha iti sarvathAsya pAThasya niravadyatvaM cintyam / niravadyatve'pi vodAharaNAntaraM darzayitavyam / yathA padmollAsakaraH kurvannapAstatamaso dizaH / ravivarman ! pratApaste bhAti bhAsvAnivAparaH // atra nimittabhUtaH padmollAsakaratvAdirdharmaH zleSeNa nirdiSTaH / sAdRzyAbhidhAnAditi / upamAnopameyayoH sAdRzyadyotakasyevAdeH sadRzadharmAbhidhAyinaH vivAdeva prayogAt / upakrAntApIti / Amukhe sphuritApi / vAkyArthatAtparya sAmarthyaM nAma viSayavizeSopAdAnavazenopamAnasya prakRte sambhavaucityapratItiH / abhimantRvyApAraH utprekSAparaparyAyo'bhi mAnaH / apahanutau vakSyamANatvena sUcitamiha vakti - kacidityAdinA / uktavakSyamANeti / uktAH prakArA jAtyutprekSAdayaH / vakSyamANAH 'tasyAzvavAdizabdavanmanyezabdo'pI' tyAdinA vakSyamANena dyotakabhedena bhinnAH / jAtirutprekSyata iti / candro viSayaH / bhaGkurajAti 1. 'taM di' ka. kha. pAThaH.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] sanyAsa pAlaGkArasarvasvopetam / I "asatpuruSaseveva dRSTirniSphalatAM gatA / " ityatropamaiva, notprekSA / guNotprekSA yathA "saiSA sthalI yatra vicinvatA tvAM bhraSTaM mayA nUpuramekamurvyAm / adRzyata tvaccaraNAravindavizleSaduHkhAdiva baddhamaunam // " atra duHkhaM guNaH / dravyotprekSA yathA "pAtAlametannayanotsavena 55 vilokya zUnyaM mRgalAJchanena / ihAGganAbhiH svamukhacchalena kRtAmbare candramayIva sRSTiH || " atra candrasyaikatvAd dravyatvam / etAni bhAvAbhimAne udAharaNAni / abhAvAbhimAne yathA - "kapolaphalakAvasyAH kaSTaM bhUtvA tathAvidhau / apazyantAvivAnyonyamIdRkSAM kSAmatAM gatau // atrApazyantAviti kriyAyA abhAvAbhimAnaH / evaM jAtyA svarUpaM viSayI | kuTilatvAkhyo guNo nimittamupAttam / lepanetyAdi / tamonabhasI viSayau / lepanavarSaNakriyAsvarUpe viSayiNau / vyApanAdikriyA nimittaM gamyate / upamaiveti / atra hi asatpuruSasevAdyaSTyoH sAtharmyamAtraM pratIyate, na tvabhedAdhyavasAyaH / saivetyAdi / atra nUpuraM viSayaH duHkhAkhyaguNalakSaNo heturviSayI / maunitvaM guNo nimittamupAttam / pAtAlamityAdi / mukhAni viSayaH / candrasvarUpaM viSayI | kAntyAdiguNalakSaNaM nimittaM gamyate / iyaM ca sApavotprekSA / kapoletyAdi / atra 1. 'zAlA' ka. kha. pAThaH .
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM [utprekSAdAvapyUhyam / guNasya nimittatvaM yathA- "navabisalatAkoTikuTilaH" ityatrodAhRte kuTilatvasya / kriyAyA yathA"IdRkSA kSAmatAM gatau" ityatra kSAmatAgamanasya / ete nimittopAdAnasyodAharaNe / anupAdAne "limpatIva tamo'GgAni" ityaudyudAharaNam / hetUtprekSA yathA - "vizleSaduHkhAdiva baddhamaunam" ityAdau / svarUpotprekSA yathA "kuberajuSTAM dizamuSNarazmo gantuM pravRtte samayaM vilaya / dig dakSiNA gandhavahaM mukhena vyalIkaniHzvAsamivotsasarja // " phalotprekSA yathA "colasya yahItipalAyitasya bhAlatvacaM kaNTakino vnaantaaH| adyApi kiM vAnubhaviSyatIti vyapATayan draSTumivAkSarANi // " kapolau viSayaH / darzanakriyAmAvalakSaNo heturviSayI / thAmatAgamanakriyA nimittam / guNasya nimittatvamityAdi / tathA ca tatraiva darzitam / kuberetyAdi / atra gandhavaho viSayaH / niHzvAsajAtisvarUpaM viSayI / samayalaGghanAnantarabhavanAtmakakriyAlakSaNanimittaM gamyate / 'sa vaH pAyAdi'tyAdau jAtyutprekSAyA ayaM bhedaH-tatrAlaGkArAntaranirapekSamevotprekSotyAnam / iha tUSNarazmau dizozca nAyakavyavahArasamAropalakSaNasamAsoktisApekSatvam / tatra ca kapAlAGkuralakSaNasya viSayiNo'tyantAsattvam / iha tu naivam / yadvA nimittopAdAnAnupAdAnavazAd bhedaH / colasye 1. 'tyudA', 2. 'ne yathA-li', 3. 'tyudA', 4. 'ti / sva', 5. 'nAthoM dika. kha. pAThaH.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam svyaakhyaalngkaarsrvsvopetm| evaM vAcyotprekSAyA udAharaNadig dattA / pratIyamAnotprekSA yathA"mahiLAsahassabharie tuha hiae suhaa! sA amAantI / aNudiNamaNaNNaammA aGgaM taNuaM pi taNuei // " iti / amAantI ityatrAvartamAneveti tanukaraNe hetutvenopakSitam / evaM bhedAntareSvapi jJeyam / *zliSTazabdaheturkoM yathA - "ananyasAmAnyatayA prasiddha styAgIti gIto jagatItale saH / abhUdahapUrvikayAgatAnA matIva bhUmiH smaramArgaNAnAm // " atra dharmaviSaye mArgaNazabdaH zliSTaH / upamopakramotprekSA yathA"kastUrItilakanti phAlaphalake devyA mukhAmbhoruhe lolambanti tamAlabAlamukulottaMsanti mauliM prti| tyAdi / vanAntA viSayaH / darzanakriyAtmakaM phalaM. vissyii| vipATanakriyA nimittam / mhiletyaadi| . mahilAsahasrabharite tava hRdaye subhaga! sA amAntI / anudinamananyakarmA aGgaM tanvapi tanayati / / atra virahiNI viSayaH / amAntIti kriyAyA abhAvo heturviSayI / tanU 1. 'NAni dattAni / pra', .. 'tyatra a', 3. 're jJe', 4. 'kotprekSA yathAprasthe sthitAM himavato'pi na bAdhate yAM. mUrdhekSaNAnalabhayAdiva jAjyamudrA / goSTISu vaH satatasannihitAstu devI sA zAradA navasubhASitakAmadhenuH // upamotne' ka. kha. pAThaH. * etadudAharaNapAThabhedAvanakiAlatau vyaakhyaatraa|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ [utprekSA 58 alaGkArasUtraM yAH karNe vikacotpalanti kucayoraGke ca kAlAguru 1 sthAsanti pradizantu tAstava zivaM zrIkaNThakaNThatviSaH // " atra yadyapi 'sarvaprAtipadikebhyaH kvibityeke' ( vA0 3. 1. 11) ityupamAnAt kinvidhAvAmukhe upamApratItiH, tathApyupamAnasya prakRte sambhavaucityAt sambhAvanotthAna utprekSAyAM paryavasAnam / yathAvA virahavarNane "keyUrAyitamaGgulIyakaiH " ityAdau / eSApi samastopamApratipAdakaviSaye'pi dRzyate / harSacaritavArttike sAhityamImAMsAyAM ca teSu teSu pradezeSu udAhRteti iha tu granthavistarabhayAd na prapaJcitA / sApavotprekSA yathA 4 " gatAsu tIraM timighaTTanena sasambhramaM pauravilAsinISu / yatrollasatphenataticchalena muktATTahAseva vibhAti siprA // " atrevazabdamAhAtmyAt sambhAvanaM chalazabdaprayogAccApahnavo karaNakriyAtmakaM kAryaM nimittam / upamAnAt vivvidhAviti / kkipa 'upamAnAdAcAre' ( 3. 1. 10) iti prakaraNe vihitatvAd upamAnasya kastUrI tilakAdeH prakRte sambhavaucityaM ca phAlaphalakAdiviSayavizeSanivandhanAdavaseyam / atra zrIkaNThakaNThatviSo viSayaH / kastUrI tilakAdilakSaNajAtisvarUpaM viSayI | phAlAdisthAnavizeSasambandhitve sati nailyaM nimittam | keyUrAyitamityAdi / atrApi kyaGAmukhe upamAnapratItau satyAmapi pUrvavadutprekSAtvam / gatAsvityAdi / atra phenatatirviSayaH / aTTahAsajAtisvarUpaM viSayI / vaityAdiguNo nimittaM gamyate / atra yathA dyotakazabdasyAvApoddhArAbhyAmutprekSAtvamapahanutyalaGkArata ca bhavati, evaM 1. 'thayantu', 2. 'ye / ha', 3. 'bhedeSu', 4. 'ti pra', 5. 'zvacayate ! sA', 6. 'khaM' kha. pATha:.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam) savyAlyAlaGkArasarvasvopetam / 'vagamyate / evaM chadmAdizabdaprayoge'pi jJeyam / "apara iva pAkazAsanaH" ityAdAvaparazabdAprayoge tUpamaiveyam / tatprayoge tu prakRtasya rAjJaH pAkazAsanatvapratItAvadhyavasAyasambhavAdivazabdena ca tasya sAdhyatvapratIterutprekSaveyam / ivazabdAprayoge siddhtvaaddhyvsaaysyaatishyoktiH| IvAparazabdayoraprayoge tu rUpakam / tadevaM prakAravaicitryeNAvasthitAyAmutprekSAyAM hetUtprekSAyAM yasya prakRtasambandhino dharmasya heturutprekSyate, sa dharmo'dhyavasAyavazAdabhinna utprekSAyA nimittatvenAzrIyate / sa ca vAcya eva niyamena bhavati / anyathA ke prati hetuH syAt / yathA-"apazyantAvivAnyonyam" ityAdau / atra kapolayoH prakRtayoH sambandhitvenopAttasya kSAmatAgamanasya heturadarzanamutprekSitam / hetuphalaM ca kSAmatAgamanaM tatra nimittam / evam zabdAntarasyApyAvApoddhAravazAdutprekSAtvamalaGkArAntaretvaM ca bhavatIti darzayitumAha - apara ivetyAdi / aparazabdAprayoga iti / pAkazAsana iva rAjetyAdau, upamAnasya siddhatvAt / prakRtasyetyAdi / svargavatipAkazAsanApekSayAparaH pAkazAsano'yamityevaMrUpAyAm / ivazabdeneti / aparamArthasya paramArthatayaiva pratIteH / utprekSaiveyamiti / dravyotprekSA / sampadAdilakSaNo guNo nimittaM gamyate / ivazabdAprayoge siddhatvAditi / aparamArthapratItyabhAvAt / atizayoktiriti / abhede bhedalakSaNA / rUpakamiti / AropamAtrasya pratIteH / sAmAnyenAbhihite api nimittasyopAdAnAnupAdAne viSayavizeSeNa vyavasthApayati - tadevamityAdinA / adhyavasAyavazAdabhinna iti / virahAsaJcAraprayukte kSAma 1. 'ga upa', 2. 'tAvutpre' ka. kha. pAThaH. 3. 'ge tu si' mUlapAThaH. 4. 'apa', 5. 'syApra', 6. 'yAM ya', 7. 'ti sa he', 8. 'di / ' ka. kha. pAThaH. 9. 'raMca ka pAThaH. 10. 'prAyate' kha. pAThaH,
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM [rasprekSA"adRzyata tvaccaraNAravindavizleSaduHkhAdiva baddhamaunam" ityatra nUpuragatasya maunitvasya yo heturduHkhitvaM, tadutprekSaNe maunitvameva nimittaM jJeyam / evaM sarvatra / svarUpotprekSAyAM yatra dharmI dharmyantaragatatvenotprekSyate, tatrApi nimittabhUto dharmaH kacinnirdizyate / yathA "sa vaH pAyAdinduH" ityAdau / atra kuTilato nirdiSTaiva / "veleva rAgasAgarasye"tyAdau tu saMkSobhakAritvAdi gamyamAnam / yatraM ca dharma eva dharmigatatvenotprekSyate, tatrApi nimittasyopAdAnAnupAdAnAbhyAM daividhyam / upAdAne yathA "prApyAbhiSekametasmin pratitiSThAsati dviSAm / cakampe lopyamAnAjJA bhayavihvaliteva bhuuH||" atra bhUgatatvena vihvalitatvAkhyadharmotprekSAyAM kampAdi nimittamupAttam / anupAdAne yathA- "limpatIva tamo'GgAnI". tyaadi| atra tamogatatvena lepanakriyAkartRtvotprekSAyAM vyApanAdi nimittaM gamyamAnam / vyApanAdau tUtprekSAviSaye nimittamanyadanveSyaM syAt / na ca viSayasya gamyamAnatvaM yuktm| tasyotprekSitAdhAratvena prstutsyaabhidhaatumucittvaat| tasmAd yathoktameva sAdhu / phalotprekSAyAM yadeva tasya kAraNaM, tadeva nimittam / tasyAnupAdAne kasya tat phalatvenoktaM syAt / tasmAt tatra nimittasyopAdAnameva / na prakArAntaram / tAgamanamaunitve anye / anye cAdarzanaduHkhAyukte / evamapyadhyavasAyavazAdabhinnayostayorviSayaviSayiniSThatvena nimittatvam / velevetyAdi / asiddhatvena 1. 'tyAdAvatra', 2. 'tvaM', 3. 'do saM', 4. 'tra dha', 5. 'tavi', 6. 'ca gamyamAnavi ka. kha. pAdaH
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam svyaakhyaalngkaarsrvsvopetm| yathA"rathasthitAnAM parivartanAya purAtanAnAmiva vAhanAnAm / utpattibhUmau turagottamAnAM dizi pratasthe raviruttarasyAm // " atrAzvaparivartanaiphalasyottaradiggamanaM kAraNameva nimittamupAttam / tadasAvutprekSAyAH kakSyAvibhAgaH pracurasthito'pi lakSye duravadhAratvAdiha na prapaJcitaH / tasyAzvevAdizabdavad manyezabdo'pi pratipAdakaH / kintUtprekSAsAmagryabhAve manyezabdaprayogo vitarkameva pratipAdayati / yathodAhRtaM prAg "ahaM vindu manye" ityAdi // ___ evamadhyavasAyasya sAdhyatAyAmutprekSAM nirNIya siddhatve'tizayoktiM lakSayati adhyavasitaprAdhAnye tvatizayoktiH // 22 // adhyavasAye trayaM bhavati svarUpa viSayo viSayI ca / viSayasya hi viSayiNA nigIrNatve'dhyavasAyavarUpotthAnam / patra sAdhyatve svarUpaprAdhAnyam / siddhatve tvadhyavasitaprAdhAnyam / viSayaprAdhAnyamadhyavasAye naiva sambhavati / adhyavasirAgasAgaravelAyA anupamAnatvam / rathetyAdi / atra rvirvissyH| parivartanaM viSayI / uttaradiggamanakriyA nimittam / azvaparivartanaphalasya azvaparivartanAtmanaH phalasyetyarthaH / udAharaNAntaropanyAse tu nimittaM vaicitryameva. tumunvaccaturthyapi phalatvaM dyotayatIti darzayituM vA / utprekSAsAmagrI viSayiNo'satyatvapratItyAdiH / vitakameveti / AkhyAtatvAt // athotprekSAnantaramatizayoktelakSaNIyatve saGgatimAha-evamityAdinA / adhyavasitaprAdhAnye tviti / tuzabdena vyApAraprAdhAnyaM vyavacchinatti / yadyapi viSayaviSayiNorubhayorapyadhyavasAyasya karmatvaM, tathA 1. 'nasya ', 2. 'nye tvadariviraha i', 3. 'sya vi', 4. 'tve'bhya' ka. kha. pAThaH,
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 . alaGkArasUtraM [atizayokitaprAdhAnye cAtizayoktiH / asyAzca paJca prakArAH -bhede'bhedaH, abhede bhedaH, sambandhe'sambandhaH, asambandhe sambandhaH, kAryakAraNapaurvAparyavidhvaMsaizca / tatra bhede'bhedo yathA "kamalamanambhasi kamale __ca kuvalaye tAni kanakalatikAyAm / sA ca sukumArasubhage tyutpAtaparamparA keyam // " atra mukhAdInAM kamalAdyairbhede'bhedaH / abhede bhedo yathA"aNNaM laDahattaNa aNNAvi a kAvi vttnncchaaaa| sAmA sAmaNNapaAvaiNo rehaccia Na hoi // " atra la.hatvAdInAmabhede'pyanyatvena bhedH| yathA vA "maggiaLaddhammi baLA___ moDiacumbie appaNA a uvaNamie / ekkammi piAharae aNNoNNA honti rasabheA // " pyadhyavasitazabdena viSayyevocyate viSayaprAdhAnyAsambhavAdityAha- adhyavasAya ityAdi / aNNaM ityaadi| anyat saundaryamanyApi ca kApi vrtncchaayaa| zyAmA sAmAnyaprajApate rekhaiva na bhavati // anyatvena bhed iti / anyatvAbhidhAnamukhenaiva svarUpabhedaH pratyAyyate / maggiaLaddhetyAdi / mArgitalabdhe balAtkAracumbite AtmanA copanIte / ekasminnapi priyAdhare'nye'nye bhavanti rasabhedAH // 1. 'ta', 2. 'sakazca', 3. 'de'pyabhe' 4. 'Ta' ka. kha. pAThA.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] savyAkhyAladvArasarvasvopetam / / atrAbhinnasyApi priyAdhararasasya viSayavibhAgena bhedopnibndhH| sambandhe'sambandho yathA"lAvaNyadraviNavyayo na gaNitaH klezo mahAn svIkRtaH svacchandaM carato janasya hRdaye cintAjvaro nirmitaH / eSApi svaguNAnurUparamaNAbhAvAd varAkI hatA. ko'rthazvetasi vedhasA vinihitastanvyAstanuM tanvatA // " atra lAvaNyadraviNasya sambandhe'pyasambandhastanvIlAvaNyaprakarSapradarzanArtha nibaddhaH / yathA vA"asyAH sargavidhau prajApatirabhUccandro nu kAntaprabhaH __ zRGgAraikarasaH svayaM nu madano mAso nu puSpAkaraH / vedAbhyAsajaDaH kathaM sa viSayavyAvRttakautUhalo nirmAtuM prabhavenmanoharamidaM rUpaM purANo muniH||" atra purANaprajApatinirmANasambandhe'pyasambandha uktaH / asambandhe sambandho yathA "puSpaM pravAlopahitaM yadi syA nmuktAphalaM vA sphuTavidrumastham / tato'nukuryAd vizadasya tasyA~ stAmroSThaparyastarucaH smitasya // " viSayavibhAgenetyAdi / mArgitalabdhatvAdiviSayavizeSadvArA / atazcodAharaNAntaramupanyastamiti bhAvaH / asyAH sargavidhAvityAdau candrAdyapekSayAsambandhe sambandhasyodAharaNatvaM nAzaGkitavyamityAha - atra purANeti / 1. kiM tacceta', 2. 'taM tasyAsta', 3. 'Navyayasya', 4. 'ndho lA', 5. 'tipAdanArthaH / ya', .. 'tisa', 7. 'sya tAmro' ka. kha. pAThaH,
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 alaGkArasUtraM atra sambhAvanayA sambandhaH / yathAvA " dAho'mbhaHprasRtipacaH pracayavAn bASpaH praNAlocitaH zvAsAH pratidIpradIpakalikAH pANDimna manaM vapuH / kiM cAnyat kathayAmi rAtrimakhilAM tvanmArgavAtAyane hastacchatraniruddhacandramahasastasyAH sthitirvartate // " atra dAhAdInAmambhaH prasRtyAdyairasambandhe'pi sambandhaH siddhatvenoktaH / kAryakAraNapaurvAparyavidhvaMsaH paurvAparyaviparyayAta tulyakAlatvAd vAM / paurvAparyaviparyayoM yathA-- I [atizayoki "hRdayamadhiSThitamAdau mAlatyAH kusumacApabANena / caramaM ramaNIvallabha ! locanaviSayaM tvayA bhajatA // " tulyakAlatvaM yathA - "aviralavilolajaladaH kuTajArjunanIpasurabhivanavAtaH / ayamAgatazca kAlo hanta hatAH pathikagehinyaH || " kavisaMrambhAditi bhAvaH / etadarthamevodAharaNAntaropanyAsaH / 'puSpamityAdeH 'dAho'mbhaiHprasRtim' ityAdezcodAharaNayorbhedaM darzayitum 'atra sambhAvanaye'ti 'siddhatvene'ti coktam / hRdayamityAdi / atra mAlatIhRdayasya vallakartukamadhiSThAnaM kAraNaM madanabANakartRkAdhiSThAnalakSaNAt kAryAt caramabhAvitvena nirdiSTam | aviralaviloletyAdi / atra varSAkAlAgamanalakSarNasya kAraNasya pathikagehinIhananalakSaNasya ca kAryasya tulyakAlatvaM spaSTam / nanu viSayaviSayiNorabhedapratipattiradhyavasAyaH / sa ca prathama eva prakAre sambhavati, na tvabhede bheda ityAdiprakAracatuSTaye / ata Aha-- 1 1. 'nAyAM sa', 2. 'la', 3. 'vA / vi', 4. e' kha. pATa:. 6. 'mbha i' ka. pAThaH. 7. 'ca', 'ye' ka. kha. pAThaH 5. 'ti / 8. 'NakA' kha. pAThaH.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 65 Su paJca bhedeSu bhede'bhedAdivacanaM lokAtikrAntagocaram / atra cAtizayAkhyaM yat phalaM prayojakatvAd nimittaM tatrAbhedAdhyavasAyaH / tathAhi - "kamalamanambhasI" tyAdau vadanA dInAM vAstavaM saundaryaM kavisamarpitena saundaryeNAbhedenAdhyavasitaM bhede'bhedavacanasya nimittam / tatra ca siddho'dhyavasAya ityadhyavasitaprAdhAnyam / na tu vadanAdInAM kamalAdibhirabhedAdhyavasAyo yojanIyaH / abhede bheda ityAdiprakAreSvavyApteH / taMtra hi "aNNaM LaDaattaNaaM" ityAdau sAtizayaM laDahatvaM nimittabhUtamabhedenAdhyavasitam / evamanyatrApi jJeyam / tadabhiprAyeNaivAdhyavasitaprAdhAnyam / prakArapaJcakamadhyAt kArya eSu paJcasvatyAdi / lokAtikrAnto gocaro viSayo yasya tat lokAtikrAntagocaram | atra 'cetyAdi / phalaM bhede'bhedAdivacanAnAm / prayojakatvAt sarvaprakAravartitvenAnuvRttatvAt phalatvena pravartakatvAdvA nimittam / tatretyAdi / laukikasya lokottIrNena sahAbhedAdhyavasAyaviSayatvena vivakSita ityarthaH / prathamaprakAre'pyadhyavasAyasya na mukhakamale viSayaviSayiNau, api tahame ityAha - tathAhItyAdi / mukhAdikamalAdyorviSayaviSayitve'niSTamAha - na tu vadanAdInAmityAdinoM / nimittabhUtamiti / abhede bhedavacanasya / abhedenAdhyavasitamiti / vAstavalaDahatvena / evamanyatrApIti / 'maggia' ityAdau sAtizayo rasaH, 'lAvaNye 'tyAdau lAvaNyaprakarSaH, 'asyA' ityAdau rUpotkarSaH, 'puSpamityAdAvadhara smitakAntiH, 'dAha' ityAdau dAhAdiprakarSaH, 'hRdayamadhiSThitamityAdau 'aviralavilole'tyAdau ca kAryakaraNatve tAratamyavat zaighrayaM ca vAstavai rasAdibhirabhedenA 1. 'radhya', 2. 'a', 3. 'NAdhya' ka. kha. pAThaH . 4. 'nA / adharasmitakAntirityatra kAntizabdena zobhAprakarSa ucyate / yaduktaM - 'zobhaiva kAntirAkhyAtA manmathApyAyanojjvalA' iti / ni' ka. pAThaH. 5. 'rSaH pu' kha. pAThaH. 6. 'karatve' kha. ga. pATha:. K
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ abakArasUtraM [tulyayogitAkAraNabhAvena yaH prakAraH sa kAryakAraNatAzrayAlaGkAraprastAve prapaJcainArthaM lakSayiSyate // ___ evamadhyavasAyAzrayeNAlaGkAradvayamuktvA gamyamAnaupamyAzrayA alaGkArA idAnImucyante / tatrApi padArthavAkyArtha. gatatvena teSAM Daividhye padArthagatamalaGkArahayaM krameNocyate aupamyasya gamyatve padArthagatatvena prastutAnAmaprastutAnAM vA samAnadharmAbhisambandhe tulyayogitA // 23 // ivAdyaprayoge aupamyasya gamyatvam / tatra prAkaraNikAnAmeprAkaraNikAnAM vArthAnAM samAnaguNakriyAbhisambandhe'nvitArthA tulyayogitA / yathA "sajjAtapatraprakarAJcitAni samudvahanti sphuTapATalatvam / vikasvarANyarkakaraprabhAvAd dinAni padmAni ca vRddhimIyuH // " dhyavasitAni / tadabhiprAyeNa sAtizayalaDahatvAdyabhiprAyeNa / lakSayidhyata iti / iha tu vacanamanyairatizayoktibhedatvena lakSitatvAt // aupamyasya gamyatva ityAdi / vaivakSikasya vAstavasya vopamAnopameyabhAvasyAropAdhyavasAyAvantareNa gamyatva ityarthaH / tatreha vaivakSikatvam / uttaratra vAstavatvam / prastutAnAmaprastutAnAM veti bahuvacanamavivakSitaM, dvayorapi darzanAt / evaM dIpake'pi prastutAprastutayoH prastutAprastutAnAM veti draSTavyam / dharmazabdArthamAha - guNakriyAbhisambandha iti / anvitArthati / tulyadharmayogatvAt / sajjAtetyAdi / dinapakSe 1. 'JcArthe', 2. 'marthAnAmaprA', 3. 'vA sa' ka. kha. pATha:. 4. 'yAsa', 5. 'dena', 6. 'a' na. pATha:.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / atra RtuvarNanasya prakrAntatvAd dinAnAM padmAnAM ca prakRtatvam / vRddhigamanaM kriyA / evaM guNe'pi / "yogapaTTo jaTAjAlaM tAravI tvaG mRgAjinam / ucitAni tavAGgasya yadyamUni taducyatAm // " atrocitatvaM guNaH / aprAkaraNikAnAM yathA"dhAvattvadazvapRtanApatitaM mukhe'sya / nirnidrniilnlincchdkomlaanggyaa| bhagnasya gUrjaranRpasya rajaH kayApi tanvyA tavAsilatayA ca yazaH pramRSTam // " atra gUrjaranRpaM prati nAyikAsilatayorapAkaraNikatvam / pramArjanaM kriyA / guNo yathA "tvadaGgamArdavaM draSTuH kasya citte na bhAsate / mAlatIzazabhRllekhAkadalInAM kaThoratA // " atra kaThoratvaM guNaH / evameSA caturvidhA vyAkhyAtA // prastutAprastutayoya'statve tulyayogitA pratipAdya samastatve dIpakamucyate... prastutAnAmaprastutAnAM ca dIpakam // 24 // sajjAnAmAtapatrANAM prakarairaJcitAni, anyatra satAM zobhanAnAM jAtAnAM patrANAM nikaraiH / yadyamUnIti / 'napuMsakamanapuMsakena-'(1. 2. 69) ityAdinA napuMsakatvam / caturvidheti / guNakriyAviSayatvena prakRtAprakRtaniSThatvena ca // 1. 'krAntatva', 2. 'No', 3. 'ha', 4. 'saM', 5. 'raM pra', . 've sRSTe ka', 7. 'tApra' ka. kha. pAThaH
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpaka alArasUtraM aupamyasya gamyatva ityAdyanuvartate / prAkaraNikAprAkaraNikavargasya madhyAdekatra niviSTaH samAno dharmaH prasaGgenAnyatropakArAd dIpanAkhyAd dIpasAdRzyena dIpakAkhyAlakArotthApakaH / tatrevAdyaprayogAdupamAnopameyabhAvo gmymaanH| sa ca vAstava eva / pUrvatre tu zuddhaprAkaraNikatve zudvAprAkaraNikatve vA vaivakSikaH, prAkaraNikatvAprAkaraNikAprabhAvitatvAdupamAnopameyabhAvasya / anekasyaikakriyAbhisambandhAdaucityAt padArthagatatvoktiH / vastutastu vAkyArthagatatvam / tatrAdimadhyAntavAkyagatatvena dharmasya pravRttAvAdimadhyAntadIpakAkhyAstrayo'sya bhedAH / krameNodAharaNaM"rehai mihireNa NahaM raseNa kavvaM sareNa jovvaNaam / amaeNa dhuNIdhavao tumae NaraNAha! bhuvaNamiNaMm // " aupamyasya gamyatva ityAdyanuvartata iti / Adizabdena padArthagatatveneti samAnadharmAbhisambandha iti ca gRhyate / ekatreti / prAkaraNike prAkaraNike vA / dIpanAkhyAd dIpasAdRzyeneti / anena dIpayatIti Nvuli vA dIpa iveti 'saMjJAyAM kan' (5. 3. 75) iti vA dIpakamiti niruktirdarzitA / ghaTArthamAdIpito hi dIpaH paTAdInapi prakAzayati / pUrvatra tulyayogitAyAm / anekasyetyAdi / 'rehai' ityAdau mihirAdenabhaHprabhRtezcaikasyoM rAjanakriyAyAM hetutvena kartRtvena ca sambandhAt / aucityAditi / kriyAyA ekatvenaucityam / vastutastviti / kriyAyA AvRttyAnvayena mihirahetukanabhazzobhanAdibhiH varNanIyahetukabhuvanazobhanasAdRzyasya gamyamAnatvAt / rehiityaadi| 1. 'pakaM sA', 2. 'tra zu', 3. 'sve'pi vA', 4. 'tvabhAvizvA', 5. 'tvenAdi', 5. 'sya vR', 5. 'gAni-re', 8. 'lo', 9. 'Nam // sa' ka. kha. pATha:. 10. 'ti kani vA' ka. pAThaH. 11. 'gha', 12. 'syAmadhyara' sa. pAThaH.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ mirUpaNam ] yathA vA - sadhyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / "saJcArapUtAni digantarANi kRtvA dinAnte nilayAya gantum / pracakrame pallava gatAmrA prabhA pataGgasya munezca dhenuH // " "visamaao cia kANavi kANavi boLei amaaNimmAo / kANavi visAmaamao kANavi avisAmaama (a) o kALo || " zobhate mihireNa nabho rasena kAvyaM smareNa yauvanam / amRtena dhunIdhavaH (samudraH 1 ) tvayA naranAtha ! bhuvanamidam // atra rAjJaH prastutatvam / mihirAdInAmaprastutatvam / saJcArapUtAnItyAdi / AdimadhyAntavAkyagatatvenetyAdivacanAt samAnadharmasyAdivAkyAdivartitvamevAdidIpakatvAdau prayojakam / udbhaTAdibhizca tathaivAGgIkRtam / atra codAharaNe pracakrama ityasya zlokamadhyagatatve'pi AdivAkyagatatvAdAdidIpakatvameva / udAharaNAntaropanyAsazca sUtragatabahuvacanaprAptasya prastutAprastutaniSThasya bahutvasyAniyamapradarzanArthaH / yathA vA visamaao cia ityAdau / yathA vetyetat saJcArapUtAnItyataH pUrvaM paThanIyam / visamaa (o) ityAdi / R viSamaya eva keSAmapi keSAmapyapakrAmatyamRtainimaNiH / keSAmapi viSAmRtamayaH keSAmapyaviSAmRtamayaH kAlaH // atra duHkhini vaktari viSamayakAlApakramaNasya prastutatvam / itareSAmaprastutatvam / atra boLeItyasya madhyavAkyavRttitvAd madhyadIpakam / kivaNANa ityAdi / - 1. 'nuH // yathA vA vi' ka kha pAThaH . 'tamayani' ga. kha. pAThaH. 4. 'taH kA' ka. pAThaH. 2. 'rtham / ya' kha. pAThaH, 5. 'co' kha. pAThaH. 3.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpaka alakArasUtraM "kivaNANa dhaNa NAANa phaNAmaNI kesarAi sIhANaM / kuLavALiANa a thaNA ketto ghappanti amuANaM // " evamekakriyAmayaM dIpaka nitim / atraM ca yathAnekakArakagatatvenaiko kriyA dIpakaM, tathAne kakriyAgatatvenaikaM kArakam / yathA "sAdhUnAmupakartu lakSmA draSTuM vihAyasA gantum / na kutUhali kasya manazcaritaM ca mahAtmanAM zrotum // " kRpaNAnAM dhanaM nAgAnAM phaNAmaNayaH kesarA~Ni siMhAnAm / kulapAlikAnAM ca stanAH kuto gRhyante'mRtAnAm // atra gRhyanta ityasyAntavAkyavartitvAdantadIpakatvam / atracatyAdi / ekA kriyA yathA nabhaHprabhRtyanekakArakagatatvena dIpakaM bhavatItyarthaH / ekaM kAraka miti| dIpakamityanuSaGgaH / sAdhUnAmityAdi / 'na kutUhali kasya manaH' ityasya pUrveNa sambandha madhyadIpakatvam , uttareNa tvantadIpakatvam / upakaraNAdItyAdizabdena lakSmIdarzanAdayo gRhyanta ana ca mahAtmacaritazravaNasyaiva kavisarambhagocaratvAta prastutatvamabhisannAya mAnyalakSA yojayitavyam / azvedaM spaTamadAha .. sanAmamA sahatavAM mahInA kA stara smaredanu svarddhamapanyavRkSAn manyeta uaulAntaka atrAdivAkye ka iti kartRkArakaM nirdiSTam / madhye yathA - padAntarikSa parimAtumicched dobhyA samadraM ka ivottitIrSat / saGgrAmadhIrasya guNAMzca varNaH paJcAzatA varNayituM yatata // ante yathA sevitumiha yadunAthaM pArthe patyurdivaukasAM sthAtum / aparokSayitumadhIzaM vacasAmapi kaH kutUhalI na pumAn / / 1. 'bhamuANA gheppanti', 2. 'yA dI', 3. 'katrayaM ni' 4. 'tra ya', 5. 'ka' ka. kha. pAThaH. 6. 'bhujagA' ka. pAThaH. 7. 'Ni ca siM' kha. pA. 8. 'taH spRzyante' ka. pAThaH. 9. 'syAvAntaravA', 10. 'patva', 11. di / ku' kha. pAra:
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam! savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / atropakaraNAdyanekakriyAkartRtvena kutUhalaviziSTamekaM mano nirdiSTam / chAyAntareNa tu mAlAdIpakaM prastAvAntare lakSayiSyate // vAka Arthagatatvana sAmAnyasya vAkyadvaye pRthaGnirdeze prAlavastapaNA // 25 // mA vAnavArtha iti padArthagatAlaGkArAnantaraM vAkyAnADAlA / tara mI masyabAdhupAdAne sakRnnirdazA upamA / vastuprativastubhAvanAsakRnnirdeze'pi saiva / ibAdyanupAdAne sakRnnirdeze dIpakatulyayogite / asakRnnirdeze tu zuddhasAmAnyarUpatvaM bimbapratibimbabhAvo vA / AdyaH prakAraH prativastUpamA, vastuzabdasya vAkyArthavAcitve prativAkyArthamupamA sAmyamityanvarthAzrayaNAt / kevalaM kAvyasamayAt paryAyAntareNa pRthaG nirdezaH / dvitIyaprakArAzrachAyAntareNeti / uttarottaraguNAvahatvena / prastAvAntara iti / zRGkhalAnyAyAlaGkAraprastAve // vAkyArthagatatvenetyAdi / saiva upamaiva / asakRnirdeze tviti / ivAdyanupAdAne ceti zeSaH / atra caupamyasya gamyatva ityetadanuvRtterivAderanupAdAnam ! zuddhetyanena 'tasyApi bimbapratibimbakatayA nirdeza' iti dRSTAnte vakSyamANatvAdatra tadrahitaM sAmAnyaM gRhyata ityAha / prativAkyAmiti / upamAnavAkye upameyavAkye ca sAdhAraNadharmasya nirdezAt / kAvyasamayAditi / "naikaM padaM dviH prayojyaM prAyeNe"ti vacanAt kathitapadasya duSTatAbhidhAnAca / prathagopAttasyApi paryAyatvAt tadape. kSayA dvitIyapadasya payoyAntaratvam / dvitIyati / bimbapratibimbAzrayeNa / 1. 'samAnadha', 2. 'ze se' ka. kha. 'tyAdi / uka. pAThaH, . 3. 'mbata' kha. pATha:. 4.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtra [dRSTAntayeNa dRSTAnto vakSyate / tadevamaupamyAzrayeNaiva prativastUpamA / yathA ___ "cakorya eva caturAzcandrikAcAmakarmaNi / ___Avantya eva nipuNAH sudRzo ratanarmaNi // " atra caturatvaM sAdhAraNo dharma upamAnavAkye, upameyavAkye tu nipuNapadena nirdiSTaH / na kevalamiyaM sAdharmyaNa, yAvad vaidhayeNApi dRzyate / yathAtraivottarArdhasthAne "vinAvantInaM nipuNAH sudRzo ratanarmaNi" iti paatthe|| tasyApi bimbapratibimbatayA nirdeze dRssttaantH||26|| tasyApi, na kevalamupamAnopameyayoH / tacchabdena sAmAnyalakSaNo dharmaH pratyavamRSTaH / ayamapi sAdharmyavaidhAbhyAM dvividhaH / Ayo yathA"abdhirlavita eva vAnarabhaTaiH kintvasya gambhIratA___ mApAtAlanimamapIvaratanurjAnAti manthAcalaH / daivIM vAcamupAsate hi bahavaH sAraM tu sArasvataM jAnIte nitarAmasau gurukulakliSTo murAriH kviH||" nipuNapadenetyanena paryAyAntaratvaM darzayati / yAvad vaidhayeNeti / AvantIvyatiriktasudRzAM naipuNAbhAvena cakoryapekSayA vaidharmyam // pratyavamRSTa iti / pUrvasUtre nirdiSTaH / aympiiti| na kevalaM prativastUpametyaperarthaH / atra yadyapItyAdinA prativastUpamAtvamAzaGkaya pariharati / abdhilaGghanAdAvityAdizabdena pAtAlanimamatanutvaM gRhyate, divyavAgupAsa 1. '', . 'e| ya', 3. 'Na / ya', 'kSito dha' - kha. pAThaH.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] savyAkhyAkArasarvasvopetam / atra yadyapi jJAnAkhya eko dharmo nirdiSTaH, tathApi naitannibandhanamaupamyaM vivakSitam / yannibandhanaM ca vivakSita, tatrAbdhilaGghanAdAvastyeva divyavAgupAsanAdinA pratibimbanam / dvitIyo yathA "kRtaM ca garvAbhimukhaM manastvayA kimanyadevaM nihatAzca no dviSaH / tamAMsi tiSThanti hi tAvadaMzumAn na yAvadAyAtyudayAdrimaulitAm // " atra nihatatvAdeH sthAnAdinA vaidhamryeNa pratibimbanam // sambhavatAsambhavatA vA vastusambandhena gamyamAnaM pratibimbakaraNaM nidarzanA // 27 // pratibimbaprastAvenAsyA lakSaNam / atra kacit sambhavanneva vastusambandhaH svasAmarthyAd bimbapratibimbabhAvaM nAdItyAdizabdena gurukulakliSTatvam / nihatatvAderityAdizabdena manaHkarmakaM garvAbhimukhIkaraNaM, sthAnAdItyAdizabdenodayAdrimaulitAprAptyabhAvazca gRhyate // sambhavatetyAdi / nidarzanAyA gamyamAnapratibimbainatvaM sAmAnyalakSaNam / sambhavatetyAdinA tasyA bhedanirdezaH / vastuzabdena padArtho vA. kyArthazcocyate / gamyamAnamityanena dRSTAntAd vyAvRttiH / tatra hi prakRtAprakRtarUpayorvAkyArthayorvimbapratibimbabhAvarUpa eva sambandhaH / iha tu prakArAntareNa nirdiSTaH sambandhastadavagamayati / pratibimbanamAkSipyata iti / upapAdakatayeti zeSaH / nanu cUDAmaNItyAdau bodhaprayojakatvasya cetanadharmatvAt parvatasya cAcetana(dharma?)tvAt kutaH sambhavadvastu 1. 'm / kintu ya' ka. kha. pATha:. 2. 'pAdanam, 3. 'mbasA', . 'va e' kha. pAThaH.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ abadhArasUtraM [nidarzanAkalpayati / kvacit punaranvayabAdhAdasambhavatA vastusambandhana pratibimbanamAkSipyate / sambhavavastusambandhoM yathA "cUDAmaNipade dhatte yo devaM ravimAgatam / satAM kAryAtitheyIti bodhayan gRhamedhinaH // " atra bodhayanniti tatsamarthAcaraNe prayogAt sambhavati vastusambandhaH / asambhavavastusambandhI yathA "avyAt sa vo yasya nisargavakraH spRzatyadhijyasmaracApalIlAm / jaTApinaDoragarAjaratna marIcilIDhobhayakoTirinduH // " sambandhaivattvam / ata Aha-atra bodhayannitIti / prayogAditi / Nica iti zeSaH / kvacit tu Nica iti paThyata eva / ayamarthaH -NicastAvat prayojyaviSayA pravartanA arthaH / sA ca preSaNAdhyeSaNatatsamarthAcaraNarUpeNa tridhA / tatra preSaNamAjJA / adhyeSaNaM praarthnaa| tatsamarthAcaraNaM caturdhA- anumatirupadezo'nugraha AnukUlyAcaraNaM ceti / tatra yasyAnumatimantareNArtho na nirvartate, tasya rAjAderanumatyA prayojakatvaM, guruvaidyAdestUpadezeneSTasAdhanatvajJApanAparanAmnA / yatra punaH kenacid jighAMsitaM palAyamAnaM kazcid niruNaddhi, niruddhazca hanyate, tatra niroddhA hanturanugrahaM karotItyanugraheNa tasya pravartakatvam / kArISo'niradhyApayatItyAdau kArISo'minivAta ekAnte suprajvalitaH zItakRtamadhyayanavirodhinamupadravamapanayan asatyAmapi prayojyavyApAroddezena pravRttAvadhyayana AnukUlyAcaraNena pravartako bhavati / tatra parvatakartRkamAgatasya raveH zirasA dhAraNaM gRhamedhinAM sadviSayAtitheyI. kartavyatAvabodhe'nukUlamiti pavartasyAnukUlyAcaraNena pravartakatvamiti / atra zailasya gRhamadhiSu raveH satsu zirasA dhAraNasyAtitheyyAH karaNe ca prati 1. 'dho', 2. 'Ne NicaHpra' ga. pAThaH. 3. 'ndho' ka. kha. pAThaH. 4. 'ndhatvam' kha. pAThaH. 5. 'va' ga. pAThaH.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] samyAkyAlaGkArasarvasvopetam / atre ca smaracApasambandhinyA lIlAyA vastvantarabhUtenendunA sparzanamasambhavat lIlAsadRzI lIlAmavagamayatItyadUraiviprakarSAd bimbapratibimbanamuktam / eSApi padArthavAkyArthavRttibhedAd dvidhA / padArthavRttiH samanantaramudAhRtA / vAkyArthavRttiryathA "tvatpAdanakharatnAnAM yadalaktakamArjanam / idaM zrIkhaNDalepena pANDarIkaraNaM vidhoH // " kecit tu dRSTAntAlaGkAro'yamityUcuH / tadasat / nirapekSayokyiArthayohi bimbapratibimbabhAve dRSTAntaH / yatraM tu prakRtavAkyArthe vAkyArthAntaramadhyAropyate sAmAnAdhikaraNyena, tatra bimbanam / atra ca smaracApetyAdinA vastusambandhasyAsambhavaM darzayati / lIlAsadRzAmityanena pratibimbanam / nanu smaracApendusambandhinyolIlayorekajAtIyatvenAtyantabhedAbhAvAt kathaM bimbapratibimbabhAvaH / ata Aha - adUraviprakarSAditi / satyam / dharmibhedopAdhikaM dharmabhedamAzritya bimbapratibimbabhAva ityadoSaH / athavA viziSTayorindusmaracApayoreva bimbapratibimbabhAvo'vagamyate / sa kathaM lIlAniSThatvenetyAzaGkayAha - adUraviprakarSAt / dharmadharmiNorabhedopacArAd dharmigato bimbapratibimbabhAvo dharmagatatve. nokta ityadoSaH / yadvA upAttayoreva bimbapratibimbabhAvaH / atra cAnupAttayA indulIlayA kathaM bimbapratibimbabhAva ityata Aha / satyam / anupAdAne'pi gamyamAnatvAdadoSaH / eSApIti / gamyamAnaupamyAlaGkAravad gamyamAnapratibimbanaSApItyarthaH / samanantaramiti / avyAdityAdAvindusmaracApalIlayoH padArthatvAt / nirapekSayoriti / atra ca sApekSatvaM yadidamorupAdAnAt sphuTameva / prakRtavAkyAthai alaktakakaraNake pAdanakharatnakarmake mAjane / vAkyArthAntaraM zrIkhaNDalepakaraNakaM vidhukarmakaM pANDarIkaraNam / adhyAropyata iti , yadidamorekaviSayatvena sAmAnAdhikaraNyapratIteH / .. 'tra sma' mUlapAThaH. 2. 'ra', 3. 'mbakalpana', 4. 'yobi', 5. 'va hira', 1. 'pra' ka. kha, pAThaH.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhalArasUtraM [nidarzanAsambandhAnupapattimUlA nidarzanaiva yuktA, ne dRssttaantH| evaJca .."zuddhAntadurlabhamidaM vapurAzramavAsino yadi janasya / dUrIkRtAH khalu guNairudyAnalatA vanalatAbhiH // " ityatra dRSTAntabuddhirna kAryA / uktanyAyena nidarzanAprApteH / iyaM copameya upamAnavRttasyAsambhavAt pratipAditA pUrvaiH / vastutastUpameyavRttasyopamAne'sambhavAdapi sambhavati, ubhayatrApi sambandhavighaTanasya vidyamAnatvAt / tadyathA "viyoge gauDanArINAM yo gaNDatalapANDimA / alakSyata sa kharjUrImaJjarIgarbhareNuSu // " atra gaNDatalaM prakRtam / taddharmasya pANDinaH khajUrIreNuSvasambhavAdaupamyapratItiH / eSa ca prakAraH zRGkhalAnyAyenApi sambhavati / yathA___ "muNDasire boraphaLaM borovari boraaM thiraM dharasi / viggucchAai appA NALiacheA chaLijanti // " anyaizca dRSTAntatvena darzitasyodAharaNasya nidarzanAtvamevAha-evaJcati / uktanyAyeneti / vAkyArthe vAkyArthAntarAdhyAroparUpatvena nirapekSatvAbhAvAt / pUrvaiH udbhaTAdibhiH / upameye indvAdau / upamAnavRttasya smaracApalIlAderasambhavAt / atra gaNDatalamityAdinA prastutamarthamudAharaNe yojayati / zRGkhalAnyAyena razanAkrameNa / muNDetyAdi / muNDazirasi badaraphalaM badarasyopari badaraM sthiraM dhArayasi / viDambyata AtmA dhUrtacchekAzchalyante / kAkA na chalyanta ityarthaH / atra chekacchalanaM muNDazirasi badaraphaladhAraNavad badarasyopari badarAntaradhAraNavaccAzakyamityarthaH / mAlayApIti / eka 1. 'na tu da', 2. 'ne'pyasa', 3. 't sa', 4. 'Sa pra' ka. sa. pAThaH. 5. 'radhA' kha. pAThaH.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] sadhyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / iyamapi kvacinmAlayApi bhavantI dRzyate / yathA"araNyaruditaM kRtaM zavazarIramuhartitaM sthale'bjamavaropitaM suciramUSare varSitam / zvapucchamavanAmitaM badhirakarNajalpaH kRtaH kRtAndhamukhamaNDanA yadabudho janaH sevitaH // " kvacit punaniSedhasAmarthyAdAkSiptAyAH prApteH sambandhAnupapatyApi nidarzanA bhavati / yathA"utkope tvayi kiJcideva calati drAg gUrjarakSmAbhRtA muktA bhUna paraM bhayAnmarujuSAM yAvat tadeNIdRzAm / padbhayAM haMsagatirmukhena zazinaH kAntiH kucAbhyAmapi kSAmAbhyAM sahasaiva vanyakariNAM kumbhasthalIvibhramaH // " atra mukteti niSedhapadam / tadanyathAnupapattyA pAdayoha~sagatiprAptirAkSipyate / sA ca tayoranupapannA satI sAdRzyamavagamayatItyasambhavahastusambandhanibandhanA nidarzanA // smin vAkyArthe bahUnAM vAkyArthAnAmadhyAropAt / araNyaruditamityAdi / atrAbudhajanasevAlakSaNe vAkyArthe'raNyaruditakaraNAdayo bahavo vAkyArthA AropitAH / na kevalaM pratibimbanasyaiva gamyatvaM, gamakasyApi sambandhavighaTana(syApI ? sye)ti darzayati-kacit punarityAdinA / niSedhasAmarthyAditi / aprasaktasya pratiSedhAyogAt / utkopa ityAdau naJAdyaprayogAnniSedhapratItiH kutastyetyata Aha-muktetIti / tadanyathAnupapattyeti / anupAttasya mokSAsambhavAt / sA ceti / haMsagatiprAptiH / tayoH zatrustrIpAdayoH / anupapannA satIti / haMsapadayoreve yuktatvAt / sAdRzyamiti / haMsagatisadRzI mandA gatirmuktetyarthaH / evaM zazikAntyAdAvapi draSTavyam // 1. 'pi bha', 2. 'tA', 3. 'zyaM ga' ka. kha. pAThaH,
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 [sahokti bhedaprAdhAnya upamAnAdupameyasyAdhikye viparyaye vA vyatirekaH // 28 // alaGkArasUtraM adhunA bhedaprAdhAnyenAlaGkArakathanam / bhedo vailakSaNyam / sa ca dvidhA bhavati, upamAnAdupameyasyAdhikagutve nyUnaguNatvaM vo bhAvAt / viparyayo nyUnaguNatvam / krameNodAharaNeM. / -- "didRkSavaH pakSmalatAvilAsa makSNAM sahasrasya manoharaM te / vApISu nIlotpalinI vikAsaramyAsu nandanti na SaTpadaughAH // " "kSINaH kSINo'pi zazI bhUyo bhUyo vivardhate satyam / virama prasAda sundari ! yauvanamanivarti yAtaM tu // atra vikasvaranIlotpalinyapekSayAkSisahasrasya pakSmalatauyA vailakSaNyamadhikaguNatvam / candrApekSaya ca yauvanasya nyUnaguNatvam / zazivailakSaNyena gatasyApunarAgamanAt // 55 upamAnopameyayorekasya prAdhAnyanirdeze'parasya sahArthasambandhe sahoktiH // 29 // bhedo vailakSaNyamiti / na tvanyonyAbhAvaH / Adhikyaviparyayau guNadvAretyAha - adhikaguNatva ityAdinA / adhikaguNatvamiti / tacca SaTpadAnAmanandanena dyotitam / yauvanasya nyUnaguNatvamiti / atrApyasthairyApekSayA candrAd yauvanasyAdhikyamiti lakSaNe viparyayagrahaNaM na kartavyamityanye / vyatireke utkarSApakarSapratIterbhedaprAdhAnyaM sphuTam // 1. 'vA / vi', 2. 'Ne', 3. 'tayAdhi', 4. 'yA yau', 5. 'mAt // ' ka. kha. pAThaH.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam savyAkhyAlakArasarvasvopetam / _ bhedaprAdhAnya ityeva / guNapradhAnabhAvanimittakamatra bhedaprAdhAnyam / sahArthaprayuktazca guNapradhAnabhAvaH / upamAnopameyatvaM cAtra vaivakSikam / dvayorapi prAkaraNikatvAt / prAkaraNikAprAkaraNikabhAvitvAdupamAnopameyabhAvasya / sahArthasAmarthyAvubhayostulyakakSyatvam / tatra tRtIyAntasya niyamena guNabhAvAdupamAnatvam / arthAcca pariziSTasya pradhAnatvAdupameyatvam / zAbdazcAtra guNapradhAnabhAvaH / vastutastu viparyatho'pi syAt / tatrApi niyamenAtizayoktimUlatvamasyAH / sA tu kAryakAraNapratiniyamaviparyayarUpA abhedAdhyavasAyarUpA ca / abhedAdhyavasAyazca zleSabhittiko'nyathA vA / sAhityaM cAtra kAdInAM bhedAd jJeyam / tatra kAryakAraNapratiniyamaviparyayarUpA yathA "bhavadaparAdhaiH sAdhu santApo vardhatetarAM tsyaaH|" atrAparAdhAnAM santApaM prati hetutve'pi tulyakAlatvenopanibandhaH / zleSabhittikAbhedAdhyavasAyarUpA yathA sahoktau tu kathamityAha - guNapradhAnabhAveti / guNapradhAnabhAvazva kriyAbhisambandhasya zAbdatvArthatvAbhyAmavagantavyaH / dvayorapItyAdi / vAstavasyaupamyasya prakRtAprakRtaniSThatvena sambhavAt / vaivakSikasyaupamyasya sadbhAve hetumAha - sahAthaiti / yatra khalu dvayorguNapradhAnabhUtayoH samakAlamevaikakriyAdyanupravezaH, tatra sahArthonmajanam / vastutastviti / yathA'astaM bhAsvAni'tyAdau / atrAstagamane ripUNAmeva prAdhAnyamabhihitaM, tadastagamanasyaiva balasaMharaNe pradhAnakAraNatvAt / sA sviti / atishyoktiH| kAryakAraNetyanenAtizayokteH paJcamaprakAro nirdizyate, abhedAdhyavasAyeti prathamaH / zleSabhittikaH zleSAzrayaH / kAdItyAdizabdena karmAdiparigrahaH / 1. 'yabhAvatvaM', 2. 'ddhi tayo', 3. 'tu', v. 'ye', 5. 'vAna ve', 6. nimaya' ka. kha. pAThaH.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtra [sahokti"astaM bhAsvAn prayAtaH saha ripubhirayaM saMhiyantAM balAni" atrAstagamanaM zliSTam , astamityasyobhayArthatvAt / tadanyathArUpA yathA "kumudadalaiH saha samprati vighaTante cakravAkamithunAni" atra vighaTanaM sambandhibhedAd bhinnaM, na tu zliSTam / etadvizeSaparihAreNa sahoktimAtraM nAlaGkAraH / yathA"anena sArdhaM viharAmburAzestIreSu tAlIvanamarmareSu / dvIpAntarAnItalavaGgapuSpairapAkRtasvedalavA mrudbhiH||" ityAdau / etAnyeva kartRsAhitye udAharaNAni / karmasAhitye yathAastagamanamiti / astazabdasya zailavizeSanAzayorvAcakatvAt / tadanyathArUpA azleSabhittikA (a?)bhedAdhyavasAyamUlA / kumudadalairityAdi / atra zleSAbhAvamabhedAdhyavasAyArtha bhedaM ca darzayati-vighaTanaM sambandhItyAdinA / etadvizeSeti / prathamanirdiSTamatizayokteH prakAradvayaM pratyavamRzyate / etAnItyAdi / aparAdhasantApAdInAM vardhanAdau kartRtvAt / evaM kartRkarmaNoH sAhityamudAhRtam / karaNasAhitye yathA -- amodhairiSubhiH sArdhamupAyaiH phalazAlibhiH / satrAmadhIraH sarveSAM bhinatti hRdayaM dviSAm // sampradAnasAhitye yathA madabharamantharasindhuragamanAbhiH saha suparvataruNIbhiH / saGkrAmadhIra ! bhavataH pRtanAbhyastiSThate dviSAM vargaH // apAdAnasAhitye yathA adhisamaramAtatajye rIvavarman ! kArmuke tvayAkRSTe / AlaM dviSAmurastastaruNInAM locanaiH samaM patati //
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 nirUpaNam] sanyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / "dhujano mRtyunA sArdhaM yasyAjau taarkaamye| cakre cakrAbhidhAnena preSyeNAptamanorathaH // " atra karotikriyApekSayA dhujanasya mRtyozca karmatvam / iyaM ca mAlayApi bhavantI dRzyate / yathA"utkSiptaM saha kauzikasya pulakaiH sArdha mukhairnAmitaM __ bhUpAnAM janakasya saMzayadhiyA sAkeM samAsphAlitam / vaidehyA manasA samaM ca sahasAkRSTaM tato bhArgavaprauDhAhaMkRtikandalena ca samaM bhagnaM tadezaM dhanuH // " sahoktipratibhaTabhUtAM vinoktiM lakSayativinA kiJcidanyasya sadasattvAbhAvo vinoktiH||30|| sattvasya zobhanatvasyAbhAvo'zobhanatvam / evanasattvasyAzobhanatvasyAbhAvaH zobhanatvam / te he sattvAsattve yatra kasyacidasannidhAnAnnibadhyete, sA dvidhA vinoktiH / atroM samaragato yadunAthaH saha duSprasahena vairivargeNa / subhagonavAptijanuSaH surasudRzAM niprahanti duHkhasya // atra niprahantyapekSayA karmatve'pi zeSatvena vivakSitayorduHkhavairivargayoH sAhityam / adhikaraNasAhitye yathA -- zAstreSu ramate sArdhaM zastrairvimatabhedibhiH / ravivarmamahIpAla! ko nAma bhavatA vinA // utkSiptamityAdi / atraikasyaiva dhanuSa utkSepaNAdiSu kauzikapulakAdibhiH sahArthasambandhAnmAlAtvam // sattvAsattvazabdau na bhAvAbhAvavacanau, apitarhi zobhanatvAzoMbhanatvavacanAvityAha-sattvasya zobhanatvasyetyAdinA / sA dvidheti / 1. 'ka', 2. 'dha', 3. 'hI' ka. kha. pAThaH. 4. 'tra ca zobha', 5 'TA' ga. pAThaH. M
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM vinoktizobhanaMzobhanatvasattAyomeva vaktavyAyAmasattAmukhenAbhidhAnamanyanivRttiprayuktA tannivRttiriti khyApanArtham / evaM cAnyAnivRttau vidhireva prakAzito bhavati / Adyau yathA - "vinayena vinA kA zrIH kA nizA zazinA vinA / .. -- rahitA satkavitvena kIdRzI vAgvidagdhatA // " atra vinayAdyasannidhiprayuktazrIvirahAdyabhidhAnamukhenAzobhanatvamuktam / yathA vA"pratyaktA madhuneva kAnanamahI mauvIMva cApacyutA zuktimauktikavarjiteva kavitA mAdhuryahIneva ca / yenaikena vinA tadA na zuzubhe cAlukyarAjyasthitiH sAmarthya zubhajanmanAM kathayituM kasyAsti vaagvistrH||" atre ca vinAzabdaprayogamantareNa vinArthavivakSA yathAkathaJcidapi nimittIbhavati / yathA~ sahoktau sahArthavivakSA / abhAvapratiyoginoH zobhanatvAzobhanatvayo dAt / anyanivRttItyAdi / anyathA zobhanatvAzobhanatvayoH svatassiddhatvaM tadabhAvasya caupAdhikatvaM na pratIyeta / zrIviraheti / atra virahazabdena zriyaH sthairyalakSaNasya zobhanatvasyAbhAvaH pratipAdyate, yadavinItaM zrIvirahayati / ato hyasyA asthiratvaprasiddhiH / udbhaTena ca kAvyAlaGkAravivRtau satkavi(tva)virahitAyA vidagdhatAyA asthairyasyAzobhanasya ca pratipAdanAya nidarzanadvayamiti vadatA kA zrIrityasya zrIrasthiretyartho'bhihitaH / pratyakteti / pUrvatra pratikSepArthena kiMzabdena zobhanatvAbhAvaH pratIyate / iha na zuzubhe iti sAkSAnirdizyate / vinAzabdaprayogamiti / atra vinAzabdagrahaNaM nivRttivAcino rahitAdizabdasyApyupalakSaNam / yathA sahoktAviti / anuvAdamukhena sahazabdAprayoge'pi sahArthavivakSAyAM sahoktyalaGkAratvaM darzayati / evaJca vinAza 1. 'natvAzo' ga. pAThaH. 2. "yAM vakta', 3. 'yo' ka. kha. pAThaH.. 'pojjhitA' sa. pAThaH, 5. 'tra vi', 6. 'NApi vi', 7. 'thA hi sa' ka. kha. pAThaH. 8. 'pa' ka. pAThaH.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / evaJca... "nirarthakaM janma gataM nalinyA yayA na dRSTaM tuhinAMzubimbam / utpattirindorapi niSphalaiva dRSTA vibuddhA nalinI na yena // " ityAdau vinoktireva / tuhinAMzudarzanaM vinA nalinIjanmano'zobhanatvapratIteH / iyaM ca parasparavinoktibhaGgayA camatkArAtizayakRt / yathodAhate viSaye / dvitIyA yathA - "mRgalocanayA vinA vicitra-.. vyavahArapratibhAprabhApragalbhaH / amRtadyutisundarAzayo'yaM suhRdA tena vinA narendrasUnuH / " atrAzobhanatvAbhAvaH zobhanapadArthaprakSepabhaGgayoktaH / saiSA dvidhA vinoktiH|| adhunA vizeSaNavicchittyAzrayeNAlaGkAradvayamucyate / tatrAdau vizeSaNasAmyAvaSTambhena samAsoktimAha - bdAprayoge'pi vinArthavivakSAyA nimittatve / vinoktireveti / vinAzabdAdyabhAve'pIti zeSaH / yadvA aprastutasarUpastutau satyAmapi vinoktAveva kaveH saMrambhAditi bhAvaH / azobhanatvapratIteH zobhanatvAbhAvapratIterityarthaH / iyaM ceti / vinAzabdAprayoge'pi vinArthavivakSArUpA / dvitIyA azobhanatvAbhAvarUpA / mRgalocanayetyAdi / nanvatra zobhanatvameva pratIyate, na tvazobhanatvasyAbhAva ityata Aha - atretyAdi / azobhanatvasya kAtaryaduhRdayatvalakSaNasyAbhAvaH / zobhanazca padArthaH prAgalbhyasundarAzayatvalakSaNaH / saiSA dvidhetyupasaMhAreNa vinAzabdAbhAve'pi vinArthavivakSAdInAmanayorevAntarbhAvAd bhedAntaratvaM nirasyati // 1. nidrA na' ka. kha. pAThaH. 2. 'tvavivakSArU' kha. pAThaH,
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ alakArasUtra [samAsokti vizeSaNasAmyAdaprastutasya gamyatve smaasoktiH||31|| iha prastutAprastutAnAM kvacid vAcyatvaM kvacid gaMmyatvamiti dvaitam ! vAcyatvaM ca zleSanirdezabhaGgayA pRthagupAdAnena vetyapi dvaitam / etad dvibhedamapi zleSAlaGkArasya viSayaH / gamyatvaM tu prastutaniSThamaprastutaprazaMsAviSayaH / aprastutaniSThaM tu samAsoktergocaraH / tatraM ca nimittaM vizeSaNasAmyam / vizeSyasyApi sAmye zleSaprApteH / vizeSaNasAmyavAddhi pratIyamAnamaprastutaM prastutAvacchedakatvena pratIyate / avacchedakatvAcca vyavahArasamAropo na tu rUpasamAropaH / rUpasamArope tvavacchAditatvena prakRtasya tadrUparUpitvAd rUpaka alaGkAradvayamiti / samAsoktiparikararUpam / vizeSaNavicchittizca kvacit sAmyavazAt kvacit sAbhiprAyatyavazAt / vizeSaNasAmyAdityAdi / aprastuta~sya gamyatva ityanena sArUpyanimittamaprastutaprazaMsAbhedaM vyavacchinatti / ihetyAdinA zleSAprastutaprazaMsAsamAsoktInAM viSayavibhAgaM darzayati / iha vizeSaNasAmyaviSaye / etad vibhedamiti / prakAradvayaviziSTaM vAcyatvam / tatra ceti / aprastutasya gamyatve / zleSaprAptariti / etat samAsoktivyatiriktaprAptimAtropalakSaNam / prastutAprastutaniSThatve vizeSaNavizeSyobhaya sAmye zabdazaktimUladhvanitAprApteH / etacca vakSyati 'vizeSasyApi sAmye tvarthaprakaraNAdI'tyAdinA / athavopAdAnakRtaM sAmyamiha vivakSitam / prastutavadaprastutasyApi pRthagupAdAna ityarthaH / prastutAvacchedakatvena prastutavizeSakatvena / avacchedakatvAcetyAdi / tathA upoDharAgeNetyAdau mukhagrahaNAdilakSaNaM nAyakavyavahAramAtraM samAropyate, na tu nAyakarUpam / avacchAditatvena uparaktatvena / prakRtasya 1. 'vyaGgayatva', 2., 3. 'dha', 4. 'tham / ', 5. 'tra ni', 6. 'zAt pra' ka. kha. pAThaH 7. tetya' ka., 'taprazaMseya' ga. pAThaH. 8. 'Satve', 9. 'ti|' kha, pAThaH.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam savyAlyAlaGkArasarvasvopetam / meva / tacca vizeSaNasAmyaM zliSTatayA sAdhAraNyenaupamyagarbhatvena ca tridhA bhavati / tatra zliSTatayA yathA - "upoDharAgeNa vilolatArakaM tathA gRhItaM zazinA nizAmukham / yathA samastaM timirAMzukaM tayA puro'pi rAgAd galitaM na lakSitam // " atra nizAzazinoH zliSTaMvizeSaNamahimnA nAyakavyavahArapratItiH / aparityaktasvarUpayonizAzazino yakatAkhyadharmamukhAdeH / tadrUpaMrUpitvAd aprakRtarUpeNa rUpavattvAt / naceti / nimittabhUtam / zliSTatayeti / arthabhede'pi zabdasvarUpasyAnugatatvAt / sAdhAraNyeneti / arthasvarUpasyaiva ubhayatrAnuvRttatvAt / aupamyagarbhatveneti / prastutAprastutasambandhinoH padArthayoH parasparamupamAnopameyabhAvavazenobhayavizeSaNatvam / upoDharAgeNetyAdi / rAgo lauhityamanurAgazca / tasya vahanIyatvena gurutamatvaM sUcyate / vilolatArakaM vilolanakSatraM vilolakanInikaM ca / tatheti / jhaTiti kAmasUtroktacumbanAdiprakArAtizayena ca, tAdRzasyaiva cumbanAdestArakAtaralatAdihetutvAt / gRhItam AkrAntaM cumbitaM ca / mukhamArambho vakra ca / samastaM sakalaM mizritaM ca | timirAMzukaM timiramaMzavazca ravisambandhinaH, timirasadRzaM prauDhAGganocitaM nIlavasanaM ca / tayA nizayA hetubhUtayA, lakSaNakriyAM prati kartRbhUtayA nAyikayA ca / puro'pIti / prAcyAmagratazca / rAgAt sandhyAruNinaH / anantaramiti zeSaH ! anurAgAdityeva / galitaM prazAntaM bhraSTaM ca / lakSitaM, na kenacidityarthAt / prabhAtasandhyAnantaraM prAcyAM galitamapi timiramizraM sUryAMzujAlamudayaraktendukarasampRktanaizatamoyuktatvAd rAtrimukhasya galitatvena na lakSitamadyApi sthitamivAbhUdityarthaH / nAyikApakSe galitamapi na tAvat pratyakSeNAnavagatameva, apitUnnItamapi netyarthaH / nanu kathamatra nAyakavyavahArapratItiH, na tu nAyakatvAropa - 1. 'tRtvavi' ka. kha. pAThaH. 2. 'peNa rU' kha. pAThaH. 3. 'rutvaM' kha. ga. pAThaH. 4. 'tanI' kha. pAThaH, 5. 'raMga' kha. ga. pAThaH, 6. 'pyavasthi' ga. pAThaH.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ [samAsokti .. alaGkArasUtraM viziSTayoH pratIteH / sAdhAraNyena yathA "tanvI manoramA bAlA lolAkSI pussphaasinii| : vikAsameti subhaga! bhavadarzanamAtrataH // " atra tanvItyAdivizeSaNasAmyAllolAkSyA latAvyavahArapratItiH / atra ca lataikagAmivikAsAkhyadharmasamAropaH kA. raNam / anyathA vizeSaNasAmyamAtreNa niyatasya latAvyavahArasyApratIteH / vikAsaH prakRte tUpacarito jJeyaH / evaM kAryasamArope'pi jJeyam / iyaM cai pUrvApekSayAsphuTA / aupamyagarbhatvena yathA "dantaprabhApuSpacitA paannipllvshobhinii| kezapAzAlivRndena suveSA hariNekSaNA // " atra dantaprabhAH puSpANIveti suveSatvavazAdupamAgarbhatvena kRte ityata Aha --- aparityakteti / rUpake hi mukhAdInAM svarUpaparityAgena kamalAdirUpameva prAdhAnyena pratIyate / tanvItyAdi / puSpahAsinItyatra yadyapi puSpavaddhasitazIlA puSpahAsavatIti cArthadvayapratItiH, tathApi puSpazabdasya hasatezvArthadvayAsambhavAt sAdhAraNyam / prakRte tUpacarita iti / zobhAjanakatvasAmyAllolAkSyA harSo vikAsa ucyate / evaM kAryetyAdi / kAryasamAropasahakAriNi vizeSaNasAdhAraNya ityarthaH / iyaM ca pUrvApekSayAsphuTeti / tatra vizeSaNAnAmarthadvayavAcakatayAprakatasAdhAraNAnAM bahUnAM dharmANAM nirdezAdaprakRtasya sphuTA pratItiH, iha punaranyathetyasphuTatvam / anye tu pUrvApekSayA tanvItyAdivizeSaNasAdhAraNyamAtrasya nimittatvenApekSayA asphuTeti dharmasamAropAdyanaGgIkAre'niSTaM darzitamityAhuH / dantaprabhAH puSpANIveti / vyAghrAderAkRtigaNatvAt samAsaH / suveSatvavazAdityanenopamAparigrahe sAdhakamAha / suveSatvaM prati dantaprabhA 1. 'sastu pra', 2. 'ta upa' ga. pAThaH. 3. 'ca samAsoktiH pU' mUlapAThaH. 4. 'khe ya' ka. kha. pAThaH. 5. 'bhAvA' ka. ga. pAThaH,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / samAse pazcAd dantaprabhAsadRzaiH puSpaizviteti samAsAntarAzrayeNa samAnavizeSaNamAhAtmyAllatAvyavahArapratItiH / atraiva parItA hariNekSaNA iti pAThe upamArUpakasAdhakAbhAvAt sadUrasamAsAzrayeNa kRte yojane pazcAt pUrvavat samAsAntaramahimnA latApratItijJeyA / rUpakagarbhatvene tu samAsAntarAzrayeNAt samAnavizeSaNatvaM bhavadapi na samAsokteH prayojakam / ekadezavivartirUpakamukhenaivArthAntarapratItestasyA vaiyAt / na ca pronidarzitopamAsaGkaraviSaya eSa nyAyaH / upamAsaGkarayorekadezavivartinorabhAvAt / taccaikadezavivartirUpakamazleSeNa zleSeNa ca bhavatIti dvividham / azliSTaM yathA"nirIkSya vidyunnayanaiH payodo mukhaM nishaayaambhisaarikaayaaH| dhArAnipAtaiH saha kinnu vAntazcandro mayetyAtataraM rarAsa // " pANikezapAzAnAmeva sAdhakatvAt / dantaprabhAsadRzaiH puSpairiti / zAkapArthivAditvAt samAsa ityAhuH / saGkarasamAsAzrayeNeti / dantaprabhAH puSpANIveti dantaprabhA evaM puSpANItyaniyamena / pUrvavaditi / dantaprabhAsadRzairityarthaH ? the) / nanu vizeSaNasAmyasyaupamyagarbhatvavad rUpakagarbhatvamapi nimittaM kiM na syAdityata Aha - rUpakagarbhatvenetyAdinA / samAsAntarAzrayaNAditi / sadRzAdimadhyamapadalopavatsamAsApekSayA rUpakasamAsasya samAsAntaratvam / tasyAH samAsokteH / tulyanyAyatayaupamyagarbhAyA api samAsokteH pratikSepo nAzakanIya ityAha -na cetyAdinA / ekadezavivartirUpakasyaiva samAsoktibuddhiM vyAvartayitumavAntarabhedapradarzanapUrvakamudAharaNaM pradarzayati - . 1 'na sa', 2. 'yaNe sa' ka, kha., 'yAt' ga. pAThaH. 3. 'pUrvada' ka. kha. pAThaH. 4. 'di / ' ka. pAThaH,
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM [samAsoktiatra nirIkSaNAnuguNyAd vidyunnayanairiti rUpake siddhe payodasya draSTupuruSarUpaNamArtataraM rarAsetyatra pratIyamAnotprekSAyA nimittatAM bhajate / zliSTaM yathA"madanagaNanAsthAne le vyaprapaJcamudaJcayan vicakilabRhatpatranyastadvirephamaSIlavaiH / kuTilalipibhiH kaM kAyasthaM na nAma visUtrayan vyadhita virahiprANeSvAyavyayAvadhikaM madhuH // " taccaikadezetyAdinA / nirIkSaNAnuguNyAdityanena rUpakaparigrahe sAdhakamuktam / atra cAvayavayorvidyunnayanayo rUpaNasya zAbdatvAdavayavinoH payodadrapuruSayozvArthatvAdekadezavivartitvam / ArtataraM rarAsetyatre. tyAdi / yadyapi rasitamAnaM payodasya siddhaM, tathApi candravamanazaGkAnimittakArtiviziSTasya tasyAsiddhatvAdutprekSyatvam / Artezca cetanadharmatvAt payodamAne'sambhavAd drapuruSatvAropaH / atraM cAropitapuruSatvaH payodo viSayaH / viziSTaM rasitaM viSayI / candrasadRzAbhisArikAmukhadarzanaM hetunimittam / yadvA dhArAnipAtairityAdibuddhirUpo heturviSayI / pUrvaka eva viSayaH / viziSTaraisitalakSaNaM kArya nimittam / madanagaNanetyAdi / atra madhuH pizunatvena rUpyate / sa yathA kasyacid rAjJo gaNanAsthAnaM gatvA lekhyaprapaJcamutkSipya tadgatairevAkSaritarakAyasthavargamazeSaM vyAkuLIkRtya rAjasambandhidravyANAmAyavyayayoH svayamadhikAritAmAsAdayati, evaM madhurapi mallikApatrasthairdvirephaiH sakalAn kAyasthAn zarIrasthAn prANino vyAkulIkurvan virahiprANeSu mUrchAgabhe'pahAralakSaNamAyaM tadapagame tatpratyarpaNalakSaNaM vyayaM ca vihitavAn / anvayastu madanagaNanAsthAne lekhyaprapaJcamudaJcayan madhuH vicakilabRhatpatranyastadvirephamapIlavaiH kuTilalipibhiH kaM kAyasthaM na nAma visUtrayannadhikaM virahiprANeSvAyavyayau vyadhita / anye tu virahiprANeSu kaM kAyasthaM visUtrayan AyavyayAvadhikamAyavyayAvavadhI yasya taM na nAma vyadhitetyanvayaM kurvantaH sakalAn virahiprANAJchithilIkurvan mUrchAgamatada 1. 'tre tvasa' kha. ga. pAThaH. 2. 'bAro' ga, pAThaH. 3. 'viSayala' kha. pAThaH.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] svyaakhyaalkaarsrvsvopetm| atra hi patralipikAyasthazabdeSu zleSagarbha rUpakaM dvirephamaSIlavairityetadrUpakanimittam / asya ca pracuraH prayogaviSaya iti nAtra samAsoktibuddhiH kAryA / tadevaM zliSTavizeSaNasamutthApitaikA ! sAdhAraNavizeSaNasamutthApitA tu dharmakAryasamAropAbhyAM vibhedA / aupanyAvizeSaNa satyApitopamAsaGkarasamAsAbhyAM hi bhedA / rUpakasanAsAzrayeNa tu bhedadvayamasyA na viSayaH / tadevaM paJcaprakArA samAsoktiH / itthaM ca zuddhakAryasamAropeNa vizeSaNasAmyenobhayamayatvena ca prathama tridhA samAsoktiH / vizeSaNasAmyaM paJcaprakAraM nirNItam / pagamakSaNikatvavanAyavyayAvadhikAn gamAgamAvadhikAniti prakRtamartha, sakalakAyasthAn visUtrayan avaropayan AyavyayAvadhikaM vihitavAnityaprakRtaM cAhuH / atra dvirephArmaSIlavAdyAropasya zAbdatvAd madhoH pizunatvAropasya cArthatvAdekadezavivartitvam / patralipItyAdi / patrAdayaH zabdA dalamAtratAlIpatrarekhAmAtralikhitAkSarasaMsthAnazararisthagaNakalakSaNobhayArthavAcinaH / rUpakanimittamiti / nyastatvAdisAdhakavazAdavagataM dvirephamapIlavairiti rupakaM nimittaM yasyeti bahuvrIhiH, na tatpuruSaH, patrAdizabdAnAmarthadvayAvabhAsane nimittAntarAbhAvena zleSasya pUrvasiddhatvAbhAvAd, 'bhramimi'tyAdAvuktanyAyena zleSasyaiva prAptezca, asyaikadezavivartinaH samAsoktivyatirikte'pi viSaye darzanAt / sAdhAraNetyAdi / tatra dharmasamAropa udAhRtaH / kAryasamArope yathA ---- sarvAnavA pratijAnate tvAM santaH kathaM nAma yadupravIra ! / kare gRhItA bhavatA kRpANI kaNTagrahaM yat tanute pareSAm / / atra kRpANyA duSTanAyikAtvapratItiH / kare gRhIteti sAdhAraNaM vizeSaNam / kaNThagrahaNalakSaNakAryasamAropazca draSTavyaH / ubhayamayatveneti / kAryasamA 1. 'tthaM zu' ka. kha. pAThaH, 2. 'le', 3. 'vacanAH : rU' kha. ga, pAThaH. 4. 'ila' kha. pAThaH.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM [samAsokti sarvatra cAtra vyavahArasamArope eva jIvitam / sa ca laukike vastuni laukikavastuvyavahArasamAropaH, zAstrIye vastuni zAstrIyavastuvyavahArasamAropaH, laukike vA zAstrIyavastuvyavahArasamAropaH, zAstrAye vA laukikavastuvyavahArasamAropa iti caturdhA bhavati / tadevaM bahuprakArA samAsoktiH / tatra zuddhakAryasamAropeNa yathA - "vilikhati kucAvuccairgADhaM karoti kacagrahaM likhati lalite vakre patrAvalImasamaJjasAm / kSitipa! khadiraH zroNIbimbAd vikarSati cAMzukaM marubhuvi haThAt trasyantInAM tavArimRgIdRzAm // " atra patrAvalIvilekhanAdizuddhakAryasamAropAt khadirasya haThakAmukavyavahArapratItiH / vizeSaNasAmyenodAhRtA / ubhayamayatvena yathA"ni nAnyalakAni pATitamuraH kRtsno'dharaH khaNDitaH kaNe rug janitA kRtaM ca nayane nIlAbjakAnte kSatam / yAntInAmatisambhramAkulapadanyAsaM marau nIrasaiH kiM kiM kaNTakibhiH kRtaM na tarubhistva?rivAmabhruvAm // " atra nIrasaiH kaNTakibhiriti vizeSaNasAmyam / ninAnyalakAnItyAdiSu kAryasamAropaH / vyavahArasamAropaprakAracatuSTaye krameNodAharaNam / yathA - ropavizeSaNasAmyamayatvena / vizeSaNasAdhAraNyabhede sato'pi kAryasamAropasya sahakAritayA vivakSitatvenAprAdhAnyAdubhayamayatvAbhAvaH / nIrasaiH 1. 'traiva cA', 2. 'po jI' ka. sa. pAThaH.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / "dyAmAliliGga mukhamAzu dizAM cucumba ___ ruDAmbaraH zazikalAmalikhat karAtraiH / antarnimagnacarapuSpazaro'titopAt kiM kiM cakAra taruNo na yadIkSaNAgniH // " laukikaM ca vastu rasAdibhedAd nAnArUpaM svayamutprekSyam / "yairekarUpamakhilAsvapi vRttiSu tvAM ___ pazyadbhiravyayamasaGkhyatayA pravRttam / . lopaH kRtaH khalu paratvajuSo vibhakte stairlakSaNaM tava kRtaM dhruvameva manye // " atrAgamazAstraprasiddha vastuni vyaakrnneshaastrprsiddhvstusmaaropH| "sImAnaM na jagAma yannayanayornAnyena yat saGgataM na spRSTaM vacasA kadAcidapi yad dRSTopamAnaM na yat / arthAdApatitaM na yanna ca na yat tat kiJcideNIdRzo lAvaNyaM jayati pramANarahitaM cetazcamatkArakam // " kaNTakibhiriti / vizeSaNasAmdhamiti / zliSTatvalakSaNam / vyavahArasamAropaprakAretyAdi / yadyapItaH pUrvaM datteSvakhileSvapyudAharaNeSu laukike vastuni laukikavastuvyavahArasamAropaH, tathApi svatantratayopanyAsAya dyAmAliliGgetyAdhupanyAsaH / atrezvarekSaNAgnyAdInAM kAmukAdInAM ca laukikatvam / AliGganAdeH kAryasya samAropAd antarnimagnetyAdivizeSaNasya sAdhAraNatvAcobhayamayatvam / laukiketyAdi / atra ca raudre zRGgAravyavahAraH / yarityAdi / vRttiH cittavRttiH parArthAbhidhAnaM ca / avyayaM vyayarahitaM padabhedaM ca / saGkhayAtigatvAdasattvavAcitayA~ vAsaGkhyatvam / paratvajuSo vibhakteH anyatvajuSo vibhAgasya paradezavartinaH svAdezva / lakSaNaM 1. 'ra', 2. 'pAtAt', 3. 'bhedaM sva', 4. 'kila pa', 5. 'Na' ka. kha. pAThaH. 6. 'dikatvA' ka. pATha:. 7. 'yAsa' kha. pAThaH,
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...... . - .. - -- - -. alakArasUtraM [samAsoktiatra lAvaNye laukike vastuni mImAMsAzAstraprasiddhavastusamAropaH / evaM tarkAyurvedajyotizzAstrAdiprasiddhavastusamAropo boddhavyaH / yathA "dazavaktravivAde'sminnutkhAtakharadUSaNaH / khapakSakakSyAM vIro'yaM dUramAropayiSyati // " "svapakSalIlAlalitairupoDha hetau smare darzayato vizeSam / mAnaM nirAkartumazeSayUnAM pikasya pANDityamakhaNDamAsIt // " sAkSAtkaraNaM vyAvartadharmazca / atra zleSavazeneM vizeSaNasAmyaM nimittam / mImAMsAzAstreti / bhATTadarzanaprasiddhasya pramANaSaTkasya niSedhyatvAt / tatra sImAnamityAdinA pratyakSasya niSedhaH, nAnyenetyanumAnasya, na spRSTamityAgamasya, dRSTopamAnamityupamAnasya, arthAdApatitamityarthApatteH, na ca na yadityabhAvasya / athavA mImAMsAzAstraprasiddhatyanenottaramImAMsAprasiddhasakalapramANAgocarabrahmalakSaNavastUcyate / atra sImAnaM na jagAmetyAdinA sarvatra kAryasamAropaH / na spRSTamityAdau vizeSaNasAdhAraNyaM vA / dazavakretyAdi / utkhAtakharadUSaNaH nihatakharadUSaNAkhyarAkSasaH nirastaduruttarAsiddhaviruddhAdizca / svapakSaH svabandhuH svasiddhAntazca / atra rAme prativAdhuktadUpaNanirAsasvapakSasthApanalakSaNavAdivyavahAraH samAropyate / svapakSe. tyAdi / mAnamabhimAnaM pramANaM ca / atra kokile vaavduukvyvhaarsmaaropH| yathA vAvadUka itaratArkikapramANanirAkaraNAya nirdiSTasAdhane vAkye svapakSAnukUlaikyaiiH sAdhyasiddhilakSaNaM vizeSaM darzayan akhaNDitapANDityo bhavati, evaM kokilo'pyAtmagarullIlAbhiH prAptumadhumAsalakSaNasvodayahetau (kAraNe ?) adhigatazastre vA smare utkarSa darzayan yUnAmabhimAnaM nirAca 1. 'po bohavyaH / e', 2. 'vaM ca ta', 3. 'sau' ka. kha. pAThaH. 4. 'kazca 5. 'na sA', .. 'bha', 7. 'spa', 8. 'paH / da' kha. pAThaH.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam / savyAkhyAlaGkArasarvasyopetam / atra laukike vastuni tarkazAstraprasiddhavastusamAropaH / pANDityazabdaH prakRte lakSaNayA vyAkhyeyaH / tathA - "mandamagnimadhuraryamopalA darzitazvayathu cAbhavat tamaH / dRSTayastimirajaM siSevire doSamoSadhipaterasannidhau // " atrAyurvedaprasiddhavastusamAropaH / "gaNDAnte madadantinAM prahastaH kSmAmaNDale vai dhRte rakSAmAdadataH krudhA vidadhato lATeSu yAtrotsavam / pUrvAmAzrayato gatiM zubhakarImAsevamAnasya te vardhante vijayazriyaH kimiva na zreyasvinAM maGgalam // " atra jyotiHzAstraprasiddhavastusamAropaH / "prasarpattAtparyairapi sadanumAnaikarasikai rapi jJeyo no yaH parimitagatitvaM parijahat / apUrvavyApAro guruvara ! budhairadhyavasito ___ na vAcyo no lakSyastava sa hRdayastho guNagaNaH // " kAra / atra zliSTavizeSaNatvam / lakSaNayeti / prastutArthanirvahaNasAmarthya lakSyate / udAharaNadvayapradarzanaM jalpavitaNDAlakSaNakathAbhedopAdhikatarkabhedapradarzanArtham / tatra pUrvatra jalpaH, uttaratra vitaNDe tyAhuH / mandamityAdi / agniM sUryatejassamparkAtthitam / tasya ca mAndyamAdityasya sphuTamanuditatvAt / anyatra vaizvAnaro'gniH / zvayathuH vRddhiH zophAkhyo vyAdhizca / timiraM tamaH kAcasya pUrvAvasthA ca / oSadhipatizcandraH sannihitauSadhiko bhiSak ca / atra bhandamagnimadhuriti kAryasamAropaH / darzitazvayathvityAdau zliSTavizeSaNatvam / gaNDAnta ityAdi / gaNDAnte kapolAnte nakSatravizeSasandhau ca / kSmAmaNDale vai dhRte / vaizabdaH prasiddhau / dhRte bhUmaNDale rAzimaNDalAntarvartini vaidhRtanAmni yoge ca / lATeSu dezavizeSe vyatIpAtabhedeSu ca / pUrvAM prAcI dizaM pUrvaphalgunyAkhyaM nakSatraM ca / pUrvAmAzritya jayalakSaNazubhakarI gatimAsevamAnasyetyanvayaH / atra liSTavizeSaNatvam / prasarpa
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ alakArasUtra [samAsoktiatra bharatAdizAstraprasiddhavastusamAropaH / tathAhi-atra guNagaNagatatvena zRGgArAdirasavyavahAraH prtiiyte| yato raso na tAtparyazaktijJeyaH, nApyanumAnaviSayaH, na zabdairabhidhAvyApAreNa vAcyIkRtaH, na lakSaNAgocaraH, kintu vigalitavedyAntaratvena parihatapArimityo vyaJjanalakSaNApUrvavyApAraviSayIkRto'nukAryAnukartRgatatvaparihAreNa sahRdayagata iAta prasapattAtparityAdipadai rasa eva pratIyate / evamanyadapi jJeyam / "pazyantI trapayeva yatra tirayatyAtmAnamAbhyantarI yatra truTyati madhyamApi madhuradhvanyujjigosArasAt / cATUccAraNacApalaM vitanutAM vAk tatra bAhyA kathaM devyA te parayA prabho ! saha rahaHkrIDAdRDhAliGgane // " atrAgamaprasiddhe vastuni laukikavastuvyavahArasamAropaH / laukikavastuvyavahArazca rasAdibhedAd bahubheda ityuktaM prAk / tAtparityAdi / atra sarvatrApi vizeSaNasAdhAraNyam / apUrvavyApAro lakSya ityAdI vyApArAdizabdAnAmutsAhArthapratipAdanazaktyunneyatvalakSaNAgamyatvalakSaNArthadvayavAcitvAt zliSTavizeSaNatvaM vA / guruvara ! tava sa hRdayastho budhairapUrvavyApAraH guNAntaravyApArAtizAyivyApAra ityadhyavasitaH / pazyantItyAdi / prathamoditatvAt pazyantyA Abhyantaratvam / madhyarmA vaktRbuddhisaMsthA vAgavasthA / bAhyA vaikharI / parayA sUkSmayA / atrAgamaprasiddhetyAdi / yathA kasmiMzcid rAjani vallabhatamayA devyA saha krIDati antaraGgabhUtA yoSit lajjayA na prakAzIbhavati, madhyamA tUSNImAste, bAhyAyAH kA kathA, evaM pare brahmaNi sUkSmAmAtragocarIbhUte pazyantyAdayastadviSaye svasvakArya nArabhante / atra tirayatItyAdau kAryasamAropaH / Abhya 1. 'te| ra', 2. 'yuktijJeyaH', 3. 'hA' ka. kha. pAThaH. 4. 'vA', 5. 'vA / pa' ga. pAThaH. 6. 'mA bu' ka. pAThaH.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ mirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / tatra zuddhakAryasamArope kAryasya vizeSaNatvamaupacArikamAzritya vizeSaNasAmyAditi lakSaNaM pUrvazAstrAnusAreNa vihitaM yathAkathaJcid yojyam / iha tu - "aindraM dhanuH pANDupayodhareNa zarad dadhAnArdanakhakSatAbham / prasAdayantI sakalaGkaminduM tApaM raverabhyadhikaM cakAra // " asti tAvad ravizazinornAyakatvapratItiH / na cAtra vizepaNa sAmyamiti sA kutastyA / prasAdayantI sakalaGkamindumiti vizeSaNasAmyAclarado nAyikAtvapratItau tadAnuguNyAt tayoH samAsoktyA nAyakatvapratItiriti ced, AInakhakSatAbhamaindraM dhanurdadhAnetyetadvizeSaNaM kathaM sAmyena nirdiSTam / na caikadezadhivartinyupamoktA, yatsAmarthyAnnAyaikatvantarItyAdau vizeSaNasAdhAraNyam / nanu "vilikhati kucAvi" tyAdau vizeSaNasAmyAbhAvAt kathaM samAsoktitvam, ata Aha- -tatra zuddhakAryeti / aupacArikamiti / upacArasya nimittamatra vartamAnatvam / pUrvazAstreti / udbhadimatAnusAreNa / kvacilakSye AkSepapUrvakaM samAsoktitvaM sthApayati -- iha sthityAdinA / vizeSaNasAmyapUrvakaM dUSaNIyatvena nAtisukaratvAccharado nAyikAtvapratItiM pazcAd dUSayiSyan vizeSaNasAmyasparzavirahAdatisukaratvena ravizazinornAyakatvapratItiM sUcIkaTAhanyAyena pratikSipati --- asti tAvadityAdinA / samAsoktiM hetutvenAzaGkate -- prasAdayantItyAdi / prasAdasya vizadIkaraNAnunayalakSaNobhayArthatvAt / AInakhakSatAbhamityAdi / yadyapi prasAdayantIti vizeSaNaM samAnaM tathApi vizeSaNAntarasyAsamAnatvAt tanmUlabhUtApi zarado nAyikAtvapratItirnAstItyarthaH / indradhanurnakhakSatayoraupamyasya zAbdatvAt zarado nAyikAyAzcArthatvAdekadezavivartya - pamAzaGkA na kAryetyAha - na cetyAdi / upamA~prabhedatvena tasyA alakSi 95 1. 'jyam / ai', 2. ' ityatrAsti', 3. 'ca vi', 4 'ti vize', 5. 'yi - kAtva' ka. kha. pAThaH. 6. 'Tama', 7. 'mAjhe' ka. pAThaH,
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 alaGkArasUtraM [samAsokti pratItiH syAt / tatkarthamatra vyavasthA / atrocyate / ekadezavivartinyupamA yadi pratipadaM noktA, tat sA kena pratiSiddhA / sAmAnyalakSaNadvAreNAyAtAyAstasyA atrApi sambhavAt / athAtra nopamAnatvena nAyakatvaM pratIyate, apitu ravizazinoreva nAyakatvaivyavahArapratItiH / tayoratra nAyakatvAt / tadArdranakhakSatAbhamityatra sthitamapi zrutyopamAnatvaM vastuparyAlocanayaindre dhanuSi saJcAraNIyam / indracApAbhamAnakhakSataM dadhAneti pratIteH / yathA 'dadhnA juhoti' ityAdau dani saJcAryate vidhiH / evamiyamupamAnuprANitA samAsoktireva / iha punaH 5 "netrairivotpalaiH padmairmukhairiva saraH zriyaH / pade pade vibhAnti sma cakravAkaiH stanairirvaM // " - tatvAdityarthaH / evaM samAsoktimekadezavivartinImupamAM ca dUSayitvaikadezimatenaikadezavivartinIM sthApayati- - atrocyata ityAdinA / pratipadaM svakaNThena / sAmAnyetyAdi / upamAsAmAnyalakSaNasya sAdharmyasya bhedAbhedatulyatvasya ca vidyamAnatvAdityarthaH / atha svamatamAha - athAtretyAdi / yasya vizeSaNasyAsamAnatvena pUrvaM samAsoktiH pratikSiptA, tasyApi vizeSa(Na) sya sAmyamApAdayitumAha - tadArdretyAdi / zrutyeti / zabdavRttyA / sacAraNIyamiti / nAyikApakSa iti zeSaH / anyatraM zrutasyApyarthasyAnyatra saJcAraNe zAstrIyaM dRSTAntamAha- - yathA datyAdi / homasya zAstrAntara (tva ?) siddhatvAd dadhani vidheH saJcAraNam / upamAnuprANiteti / nimittabhUtasya vizeSaNasAmyasya niSpAdanAt / atra nAyakavyavahArapratIterekadezavivayupamAnaGgIkAraH, natu sarvathA tadabhAva ityAha- iha puna 1. 'thaM tatra', 2. 'ba', 3. 'tvapra', 4. 'nava', 5. 'ti / ya', 6. 'va // sa' ka. kha. pAThaH 7 'rthaH / athA' kha. ga. pAThaH 8 'ca', 9. 'sya' kha. pAThaH.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 97 iti saraHzriyAM nAyikAtvapratItirna samAsoktyA, vizeSaNa - sAmyAbhAvAt / tasmAd nAyikAtropamAnatvena pratIyate / na tu saraHzrIdharmatvena nAyikAtvapratItirityeka dezavivartinyupamai vo - pAsyA, gatyantarAbhAvAt / yaistu noktA, teSAmapyupasaGkhyeyaiva / yatra tu 'kezapAzAlivRndena' ityAdau samAsoktAyAmupamAyAM samAsAntareNa vizeSaNasAmyaM yojayituM zakyaM, tatraupamyagarbha - vizeSaNaprabhAvitA samAsoktireva yukteti na virodhaH kazcit / sA ca samAsoktirarthAntaranyAse kvacit samarthyagatatvena kacit samarthakagatatvene ca bhavati / krameNodAharaNaM yathA"athopagUDhe zaradA zazAGke prAvRD ya zAntaDitkaTAkSA | kAsAM na saubhAgyaguNo'GganAnAM naSTaH paribhraSTapayodharANAm // " "asamAptajigISasya strIcintA kA manasvinaH / "" 4 anAkramya jagat kRtsnaM no sandhyAM bhajate raviH // atropagUDhatvena zAntataDitkaTAkSatvena ca zazAGkazaradoH prAvRSazca nAyakai vyavahArapratItau samAsoktyAliGgita evArtho rityAdi / upasaGkhyeyeti / upasaGkhyAnaM nAma mUlakAreNAnuktasyApekSi tasyArthasya vivaraNakAreNa tadvAkyasamIpe vacanam / nanu katham ' upamAsa-GkarayorekadezavivartinorabhAvAd' iti pUrvamuktam / ata Aha-- yatra tu kezetyAdi / abhAvavAdazca pratipadamudbhaTAdibhiralakSitatvAt / asyAzca samAsokteralaGkArAntarApekSayAGgabhAvaM darzayitumAha sA cetyAdi / atropagUDhetyAdi / zazAGkazaradgrahaNaM prAvRSo'pyupalakSaNam / kvacittu prAvRSa2. 'na bha', 3. 'Na ya', 4. 'doH nA', 5. 'kapra' ka. 1. 'mupa', 6. 'tra ke' kha. pAThaH. kha. pAThaH. - 0
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM [samApa vizeSarUpaH sAmAnyAzrayeNArthAntaranyAsena samarthyate / sAmAnyasye cAtra zleSavazAdutthAnam / zAntataDitkaTAkSevyaupayagarbha vizeSaNaM samAsAntarAzrayeNAtra samAnam / 'asamApte'tyAdau tu strIzabdasya sAmAnyena strItvamAtrAbhidhAnAt sAsAnyarUpo'rtho liGgavizeSanirdezagarbheNa kAryopanibandhenotthA pitayA samAsotyA samAropita nAyakavyavahAreNa ravisandhyAvRttAntena vizeSarUpeNa samarthyate / "AkRSTivegavigalad bhujagendrabhoganirmokapapariveSaitayAmburAzeH / manthavyathAvyupazamArthamivAzu yasya mandAkinI ciramaveSTata pAdamUle // " atra nirmoka paTTApahnavena samAropitAyA mandAkinyA yad vastu 58 I zceti paThyat eva / nAyakavyavahAretyatra nAyakazabdena nAyako nAyikA pratinAyikA ca gRhyate / upagUDhatvenopagUhanakarmakartRbhUtayoH zazAGkazaradornA - yakatvaM nAyikAtvaM ca pratIyate, zAntataDitkaTAkSatvena prAvRSaH pratinAyikA - tvam / zleSavazAditi / payodharazabdasya stanameghavAcitvAt / aupamyagarbhamiti / zaradAgamena zAntatvameva taDitkaTAkSayoraupamyasAdhakam / samAsAntareti / nAyikApakSe zAntataDitsadRzakaTAkSetyAzrayaNAt / atra vizeSaNasAmyanimitto laukike vastuni laukikavastuvyavahAra samAropaH, anAkramyetyAdau ca / tatra zuddhakAryasamAropo nimittam / AkRSTItyAdi / yasyeti mandaro nirdizyate / mathanAkarSaNavega galitanirmokapaTTapariveSTitaparyantaparvato mandaro'mburAzermandhavyathAzamanAya tatpatnIbhUtayA mandAkinyA veSTita 'spa strIsA', 3. 'STanayA' ka. kha. pATa:. 4. 'te / 'sya zle', 1. zA' ga. pAThaH 2.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / vRttena pAdamUlaveSTanaM, taccaraNamUlaveSTanatvena zleSamUlayAtizayoktyAdhyavasIyate / tat tathAdhyavasitaM manthavyathAvyupazamArthamivetyutprekSAmutthApayati / sotthApyamAnaivAmburAzimandAkinyorbhartRpatnIvyavahArAMzrayAM samAsoktiM garbhIkaroti / evaJcotprekSAsamAsoktyorekaH kAlaH / evaM 'nakhakSatAnIva vanasthalInAm' ityatrApi vanasthalInAM nAyikAtvavyavahAra utprekSAnupraviSTasamAsoktimUla eva / evaMmiyaM samAsoktiranantaprapazcetyanayA dizA svayamutprekSyA // pAdamUla iveti phaMlito'rthaH / atra paJcAlaGkArAH sambhavanti -- apahnutiH zleSo'tizayoktirutprekSA samAsoktizca / tatra na nirmokapaTTaH pAdamUle'veTata, apitu mandAkinItyapaDhnutiH / atra ca viSayasyAsatyatvaM vastvantararUpatAbhidhAyizabdanibandhanam / pAdamUla ityatra zleSaH / paryantaparvataveSTanacaraNaveSTanayorbhede'pyabhedAdhyavasAyAdatizayoktiH / manthavyathAvyupazamArthamivAveSTateti phalotprekSA / manthavyathAvyupazamArthatvena sambhAvitapAdamUlaveSTanalakSaNazuddhakAryasamAropanimittenAmburAzimandAkinyorbhartRpatnIvyavahArasamAropeNa samAsoktiH / tatrApaDhnutiH zleSAnugRhItAtizayoktizvotprekSAsamAsotyoraGgabhUte / utprekSAsamAsoktayostvekakAlatvena paurvAparyAbhAvAdaGgAGgibhAvAbhAvenaikavAcakAnupravezalakSaNaH saGkaraH / garbhIkarotIti / anyathaivaMvidhaphaloddezena pAdamUlaveSTanasya mandAkinyAmAcetanyenAsambhavAt / ekaH kAla iti / ubhayornimittabhUtasya viziSTasya veSTanasyaikatvAt / evaM nakhakSatAnItyAdi / atrApi nakhakSatAnAM vanasthalImAtre'sambhavAd nakhakSatasambandhAbhAvena vanasthalInAM nAyikAvyavahArasamApisya cAghaTamAnatvAt svarUpotprekSAsamAsoktyostulyakAlatA / anantaprapaJceti / asaGkaraviSaye saGkaraviSaye ca bhedAnAmAnantyAt / / 1. 'khela', 2. 'rasa', 3. 'vaM ma', 4. 'samu' ka. sa. pAThaH, 5. rAbhi' kha. ga. pATha:. 6. 'ceM' ka. kha. pAThaH,
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 [parikara alaGkArasUtraM ... vizeSaNasAbhiprAyatvaM parikaraH // 32 // vizeSaNavaicitryaprastAvAdasyaha nirdeshH| vizeSaNAnAM sAbhiprAyatvaM pratIyamAnArthagarbhIkAraH / ata eva prasannaga. mbhIrapadArthatvAd nAyaM dhvaneviSayaH / evaJca pratIyamAnAMzasya vAcyonmukhatvAt parikara iti sArthakaM nAma / yathA"rAjJo mAnadhanasya kArmukabhRto duryodhanasyAgrataH pratyakSaM kurubAndhavasya miSataH karNasya zalyasya ca / pItaM tasya mayAdya pANDavavadhUkezAmbarAkarSiNaH ___ koSNaM jIvata eva tIkSNakarajakSuNNAdasRg vakSasaH // " atra rAjJa ityAdau sotprAsatvaparaM prasannagambhIrapadatvam / evam 'aGgarAja! senApate! rAjavallabha ! droNApahAsin ! karNa ! rakSainaM bhImAd duzzAsanam' ityAdau jJeyam // prasannagambhIrapadArthatvAditi / vAcyasyaiva padArthasya prasannagambhIratvAdityarthaH / etena dhvanitvanirAsakaM vyaGgayasyAsaundaryamuktam / ata eva vyaGgaye'vizremya vAcya eva paryavasAnaM dyotayituM pratIyamAnArthagIkAra ityuktam / guNIbhUtavyaGgayatvaprasaGgastvalaGkAratvasya na bAdhakaH samAsoktyAdivat / rAjJa ityAdi / bhrAturduzzAsanasyArakSaNAd rAjatvaM kArmukaM cAkiJcitkaram / taddhanturanabhiyogAd mAnadhanatvamapi viparyastam / Apadi pRthagjanavadavasthAnAt kurubAndhavatvamapi vRthaiva / pANDavavadhUkezetyAdinAvimRzyakAriNo'syaivavidhazcitravadha ucita iti vyajyate / aGgarAjetyAdi / etAvantaM kAlaM duryodhanaM vipralabhya vRthaivAGgadezo bhuktaH, kAtarasya bhavataH sainApatyamapyanucitaM, rAjJazca svadviSayAtisneho 3. 'tA' ka. pAThaH. 4. 'rya 1. 'zeSaH / .. 2. 'saparatvaM pra' ka. kha. pAThaH. svamu', 5. 'zrA kha. pAThaH.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 101 vizeSyasyApi sAmye dvayorvopAdAne zleSaH // 33 // kevalavizeSaNasAmyaM samAsoktAvuktam / vizeSyayuktaM vizeSaNasAmyaM tvadhikRtyedamucyate / tatra dvayoH prAkaraNikayoH aprAkaraNikayoH prAkaraNikAprAkaraNikayorvA zliSTapadopanibandhe zleSaH / tatrAdyaM prakAradvayaM vizeSaNavizeSyasAmya eva bhavati / tRtIyastu prakAro vizeSaNasAmya eva bhavati / vizeSyasyApi sAmye tvarthaprakaraNAdinA vAcyArthaniyame'rthAntarAvagatirdhvaniviSayaH syAt / Aye tu prakAradvaye dvayorapyarthayorvAcyatvam / ata eva dvayorvopAdAna iti tRtIyaprakAraviSayatvenoktam / vizeSyasyApi sAmya iti tvavaziSTaprakAradvayaviSayam / krameNa yathA"yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purAstrIkRto yazvovRttabhujaGgahAravalayo gaGgAM ca yo'dhArayat / vRthaiva, zUraMmanyatayA sakalAcAryabhUtasya droNasyApahAso'pi jaDaceSTitamabhUditi ca vyajyate // vizeSyasyApIti / vizeSyayuktatve sati vizeSaNasAmyaM sAmAnyalakSaNam / tatra vizeSyayogaH zleSanirdezena vA pRthagupAdAnena veti dvedhA / AdyaM prakAradvayamiti / prAkaraNikamAtraviSayamaprAkaraNikamAtraviSayaM ca / tRtIya ubhayaviSayaH / dhvaniviSaya iti / zabdazaktimUladhvaniviSayaH / taduktam - "anekArthasya zabdasya vAcakatve niyantrita / saMyogAdyairavAcyArthadhIkRd vyApRtiraJjanam // " iti / vAcyatvamiti / niyAmakasya prakaraNAderabhAvAt / ata eveti| 1. 'SaNa' ka, kha. pAThaH, 2. 'nereva vi' ga. pAThaH. sayAgAvara
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 alaGkArasUtra yasyAhuH zazimacchiro hara iti stutyaM ca nAmAmarAH pAyAt sa svayamandhakakSayakarastvAM sarvadomAdhavaH // " "nItAnAmAkulIbhAvaM lubdhairbhUrizilImukhaiH / sadRze vanavRddhAnAM kamalAnAM tadIkSaNe // " "khecchopajAtaviSayo'pi na yAti vaktuM dehIti mArgaNazataizca dadAti duHkham / mohAt samAkSipati jIvitamapyakANDe kaSTo manobhava ivezvara durvidagdhaH || " atre hariharayoH prAkaraNikatvam / paidmAnAM mRgANAM copamAnatvAdaprAkaraNikatvam / IzvaramanobhavayoH prAkaraNikAprAkaraNikatvam / eSa ca zabdArthobhayagatatvena vartamAnatvAta vizeSyasyApi sAmye dhvanitvApattiretadA parAmRzyate / avaziSTetyAdyaM prakAradvayamucyate / yenetyAdi / dhvastamanobhavena balijito viSNoH kAyaH purA tripuradAhe'strIkRtaH / abhavena yena ano dhvastaM zakaTAsuro bhagnaH / balijittvena mahattvaM lakSyate / mahAn kAyaH strIkRto'mRtapradAnasamaye / udvRttabhujaGga eva hAro valayaM ca yasya, udvRttasya bhujaGgasya hAravo hAzabdo layoM yasya ca / yazca gaGgAmadhArayat / yaH agaM govardhanaM gAM bhUmiM cAdhArayat / yasya ziraH zazimaccandravadAhuH hara iti nAma stutyaM cAhuramarAH / zazimatho rAhoH zirohara iti stutyaM nAmAhuH / andhakAsuranAzakaraH, andhakAnAM yAdavAnAM vAsakarazca / sarvadA sadA umAdhavaH umApatiH, sarvaprado mAdhavazca / lubdhA vyAdhA AzAvantazca / bhUrizilImukhA bhUrizaravantaH bhUrayo bhRGgAzca / vanam araNyaM jalaM ca / na yAti vaktuM dehIti / zarIrIti datskheti ca vaktumayogya ityarthaH / mArgaNazataiH (bANazataiH) prArthanAzataizca / asya levasya zabdArthaniSThatve vaimatyAduddhamatasya svAbhimatatvaM darzayitumAha - eSa 3. 'yazca ya', 1. 'tra hi ha', 2. 'mahotpalahariNayorupa' ka. kha. pAThaH. 4. 'vedo' kha. pAThaH
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNameM ] svyaakhyaalngkaarsrvsvopetm| trividhaH / tatrodAttAdisvarabhedAt prayatnabhedAca zabdAnyatve zabdazleSaH, yatra prAyeNa padabhaGgo bhavati / arthazleSastu yatraM kharAdibhedo nAsti / ata eva na tatra sabhaGgapadatvam / saGkalanayA tUbhayazleSaH / yathA "raktacchadatvaM vikacA vahanto . nAlaM jalaiH saGgatamAdadhAnAH / nirasya puSpeSu ruciM samayAM | padmA virejuH zramaNA yathaiva // " atra raktacchadatvamityAdAvarthazleSaH / nAlamityAdau shbdshlessH| ubhayaghaTanauyAmubhayazleSaH / granthagauravabhayAt tu pRthaG nodAhRtam / alaGkAryAlaGkArabhAvasya ca lokavadevAzrayAzrayicetyAdi / udAttAdItyAdizabdenAnudAttasvaritau gRhyate / prayatnabhedAd gauravalAghavarUpAt / yatra prAyeNeti / prAyeNetyanena yatra samAsabhedenAnyarthI vA svarabhedo bhavati, tatra 'muktAzrIri'tyAdau 'apArijAtavArtApI'tyAdau caikapadye'pi zabdazleSatvamiti darzayati / tathAhi-muktAzrIrityatra parityaktA zobhetyasminnarthe bahuvrIhitvAt pUrvapadaprakRtisvaratvam / muktAyAH zrIriti SaSThItatpuruSatve samAsAntodAttatvam / apArijAtavArtetyatrApagatA arijAtavArteti bahuvrIhau pUrvapadaprakRtisvaratvam / avidyamAnapArijAtavAteti bahuvrIhau 'nasubhyAm' (6. 2. 172) ityantodAttatvamiti svarabhedaH / svarAdItyAdizabdena prayatno gRhyate / saGkalanayA zabdArthazleSayoH saMsargAt / raktacchadatvaM raktapatratvaM raktavAsastvaM ca / vikacA vikasitAH vikezAzca / nAlaM. mRNAlaM na alaM ca / zramaNapakSe jalaiH saMgataM saGgam alaM paryApta nAdadhAnA ityanvayaH / puSpeSu rucim itarapuSpaniSThAM zobhAM kAmaruciM ca / raktacchadatvamityAdAvityAdizabdena vikacA ityetad gRhyate / raktacchadatvami 1. 'ca zabdAca za', 2. 'tra prAyeNa sva', 3. 'nayA tUbha', 4. 'yAt ', 5. 'sya lo' ka. kha. pAThaH, 6, 'vAt', 7. 'thA kha', 8. 'rthasaMzche' kha* pAThaH.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM bhAvenopapatteH / raktacchadatvamityAdAvartha iyAzritatvAdayamarthAlaGkAraH / nAlamityAdau tu zabdadvayAzritatvAcchabdAlaGkAro - 'yam / yadyapi 'arthabhede zabdabheda' iti darzane raktacchadatvamityAdAvapi zabdadvayAzrito'yaM, tathApyaupapattikatvAdatra zabdabhedasya pratItAvekatayAdhyavasAyAnnAsti zabdabhedaH / nAlamityAdau tu prayatnAdibhedAt prAtItika eva zabdabhedaH / atazva pUrvatraikavRntagataphaladvayanyAyenArthayasya zabde zliSTatvam / aratra tu jatukASThanyAyena svayameva zabdayoH zliSTatvam / tyatrobhayatrApi pratyayasvaroNodAttatvaM prayatnabhedAbhAvazca / vikacA ityatrApi avyayatvAd bahuvrIhitvAcca pUrvapadaprakRtisvaratvam / nAlamityA (dAvityA)dizabdena puSpeSu rucimityetad gRhyate / ubhayatrApyaikapadya ekodAttatvam / bhinnapadatve AdyudAttatvamiti svarabhedaH / aviramya viramya pAThAt prayatnalAghavagaurave ca / granthagauravabhayAdityAdi / pRthagudAharaNApekSAyAM raktacchadatvamityAdyubhayazleSasyodAharaNam / zabdazleSasya yathA 104 - [zeSa kSitiravApya suvarNagiristhitaM yadunarezvaramAzritanandanam / amarapAdapadatta pariSkriyAmanukaroti purImamarAvatIm || suvarNagiristhitamityatra padabhedAbhedAbhyAM pUrvavat svarabhedaH prayatnabhedazca / Azritanandanamityatra tatpuruSe kRduttarapadaprakRtisvaratvaM samAsAntodAntatvaM vA, bahuvrIhau pUrvapradaprakRtisvaratvam | arthazleSasya yathA prAptA rUDhiM sudharmeti sumanaHstomasevitA / pariSad yadunAthasya patyuzca tridivaukasAm // atra sudharmeti sumanaHstomasevitetyatra ca padabhedAbhAvAt samAsabhedAbhAvAcca svarabhedAdyabhAvaH raktaMcchadatvamityAdAvarthazleSaviSaye'pi zabdazleSatvamAzaGkaya pariharati -- yadyapItyAdinA / aupapattikatvAditi / 'anyAyazcAnekArthatvami'ti nyAyAt / jatukASThanyAyeneti / yathA kASThaM jatunA 1. 'yamudAhRtaH / ya', 2. 'tAdhya', 3. 'nyatra' ka. kha. pAThaH- 4. 'tve'pyudA', 5. 'dAbhyAM' kha. pAThaH .
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam savyAkhyAnakArasarvasvopetam / 1.5 pUrvatrAnvayavyatirekAbhyAM zabdahetukatvAcchabdAlaGkAra iti ced , na / AzrayAzrayibhAvenAlaGkAryAlaGkArabhAvasya lokavad vyavasthAnAt / eSa ca nAprApteSvalaGkArAntareSvArabhyamANastadvAdhakatvAt tatpratibhotpattiheturiti kecit / 'yena dhvastamanobhavene tyAdivivikto'sya viSaya iti niravakAzatvAbhAvAnnAnyabAdhakatvamityanyaiH saha saGkaro durbalatvAdvA bAdhyatvamityanye / tatra pUrveSAmabhiprAyo'yam-iha prAkaraNikAprAkaraNikobhayarUpAnekArthagocaratvena tAvat prtisstthito'ymlngkaarH| tatrAcaM prakAradvayaM tulyayogitauyA viSayaH / tRtIye tu prakAre saMzleSakAntaranirapekSaM zliSyati, evaM nAlamityAdAvekapadAtmake zabdAntara uccAryamANe'nuccAritasyApi padadvayAtmakasya zabdAntarasya sAdRzyavazena pratIteH zliSTatvam / matAntare'rthazleSaviSaye raktacchadatvamityAdAvapi zabdazleSasamarthanIyAlaGkAryAlaGkArabhAvaprayojakatvenoktAvanvayavyatireko nirAkRtyAzrayAzrayibhAvasyaiva prayojakatvamaGgIkurvannarthazleSatvameva sthApayati-pUrvatretyAdinA / lokavaditi / yathA hastAlaGkAraH kaTakAdiH paidAlaGkArazca nUpurAdirucyate tadAzrayatvAd , na tvanvayavyatirekAbhyAm / tathA sati kevale kaTakAdau hastAlaGkArAdivyapadezo na syAt , syAca hastAdisthe nUpurAdau / evaM raktacchadatvamityAdastrividhazleSodAharaNatvamupapAdya matAntareNa prAptasyopamodAharaNatvasya nirasanena zleSodAharaNatvameva sthApayituM vaimatyaM tAvad darzayati- eSa cetyAdi / nAprApteSu prApteSvavetyarthaH / tadbAdhakatvAditi / 'yena nAprApte yasyArambhaH sa tasya bAdhako bhavatIti nyAyAt / durbalatvAditi / anavakAzatvAbhAvAdalaGkArAntarANAmaGgabhUtasAdhAdipratipAdana upakSINatvAcca daurbalyam / zleSasya sAvakAzatvaM nirAkartumAha - tatra pUrveSAmityAdi / tanniSThatvena prAkaraNikAprAkaraNikaniSThatvena -- 1. 'yaH / ni', 2. 'tvAd bA', 3. 'tAvi' ke. kha. pAThaH. 4. 'na' sa. pAThaH 5. 'pA', 6. 'rANA' ka. pAThaH.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 alaGkArasUtraM [zleSa 9 1 6 dIpakaM prabhavatIti tAvadalaGkAradvayaM zleSaviSayaM vyApyAvatiSThate / tanniSThetvenaeN cAlaGkArAntarANAmutthAnamiti nAsya vivito'sti viSayaH / ata evaM cAlaGkArAntarANAM bAdhitatvena pratibhAmAtreNAvasthAnam / 'yena dhvastamanobhavetyAdau ca prAkaraNikatvAdarthadvayasya tulyayogitAyAH pratibhAnam / evaJca "sakalakalaM purametajjAtaM samprati sudhAMzuvimbamiva " ityAdau na guNakriyAsAmyavacchandasAmyamupamAprayojakam apitu, upamApratibhotpattihetuH zleSa evAvaseyaH / zleSagarbhe alaGkArAntarANAmupamAdInAm / evazceti / zleSasyAlaGkArAntarapratibhotpattihetutve satItyarthaH / sakalakalaM kalakalasahitaM sampUrNakalaM ca / ayamarthaHarthAlaGkArabhUtAyA~ upamAyA guNakriyArUpArthasAmya eva sambhavaH, na tu zabdasAmya iti tasyA bAdha eva yukta ityarthaH / evamudbhaTamatAnusAreNa zleSasya zabdArthaviSayatvamalaGkArAntarapratibhotpattihetutvaM ca darzitam / evaM yudbhaTena zleSo lakSitaH - "ekaprayatnoccAryANAM tacchAyAM caiva bibhratAm / svaritAdiguNaiH liSTairbandhaH liSTamihocyate // alaGkArAntaragatAM pratibhAM janayan padaiH / dvividhairarthazabdoktiviziSTaM tat pratIyatAm // " - " asyArthaH - arthabhedena tAvacchabdA bhidyante / bhidyamAnAzca zabdAH kecit svaraprayatnasAmyAt tantreNa prayoktuM zakyAH kecit tadbhedAnna zakyAH / tatraikaprayatnoccAryANAM bandhaH arthoktiviziSTaM zliSTaM pratIyatAm / arthazleSa ityarthaH / itareSAM tacchAyAmekaprayattroccAryasAdRzyaM bibhratAM bhinnaiH svaritAdiguNairupalakSitAnAM bandhaH zabdoktiviziSTaM STiM pratIyatAm / zabdazleSa iti yAvat / dvividhamapyetadalaGkArAntarANAM pratibhAmAtraM janayati / na tu teSAM tatra svatantratayAvasthAnamityarthaH / evaM sarvatrAlaGkArAntarabAdhakatve 1. 'kaM bha', 2. 'ye', 3. 'SThitatve', 4. 'nAla', 5. 'vAla', 6. 'vAt pra' ka. kha. pAThaH. 7. 'yA gu' kha. pAThaH. -
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkAra sarvasvopetam / 107 tu rUpake rUpaka hetukasya zleSasya tRtIyakakSyAyAM rUpaka eva vizrAntiriti rUpakeNa zleSo bAdhyate / zliSTavizeSaNanibandhanAyAM ca samAsoktau vizeSyasyaiva gamyatvAt zleSabAdhikA samAsoktiH / iha tu -- " trayImayo'pi prathito jagatsu yAruNIM pratyagamad vivakhAn / manye'stazailAt patito'ta eva viveza zuddhyai baDavAgnimadhyam // " atra zloke vivasvato vastuvRttai sambhavyadhaH pradeza saMyogalakSaNaM yat patitatvaM, yazca baDavagnimadhyapravezaH, te dve api trayImayasambandhivAruNIgamanarUpaviruddhAcaraNahetukAbhyAM patitatvAbhipravezAbhyAmatizayoktyA zleSamUlayAbhedenAdhyavasIyete / sau'yamekakriyAyogaH / taddhetukA ca manye'ta evaM zuddhayai ityuprApte kacidapavAdamAha zleSagarbhe tvityAdi / yathA 'vidvanmAnasa - haMsetyAdau tvameva haMsa iti prathamaM rUpakasya pratItiH / pazcAt taddhetukA mAnasazabde zleSasya / tato mAnasameva mAnasamiti rUpakasya / ato rUpakameva vizrAntidhAmatvAt prabalam / zliSTavizeSaNetyAdi / upoDharAgeNetyAdau / vizeSyasyaiveti / aprastutasyeti zeSaH / samAsokta - vizeSyasya gamyatva eva saMrambhAt tadavagatinimittatvAdaGgabhUto vizeSaNaviSaye zleSa iti samAsoktereva prAdhAnyam / iha tvityAdinA zleSasya kasyacidalaGkArAntarasyAGgabhAvaM kasyacid bAdhakatvaM ca darzayati / tatra vivasvato vastuvRttetyAdinA zleSasyotprekSAM pratyaGgatvaM darzayati / so'yamityAdi / atizayoktyA bhedenAdhyavasitaH patitatvAbhipravezalakSaNaH 1. 'sya ga', 2. 'iti zlo', 3. 'tti', 4. 'vAma', 5. 'site', 6. 'yo', 7. 'va viveza zu' ka. kha. pAThaH. 8. 'tistaddhe' kha. pAThaH,
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ [zleSa 108 ahaGkArasUtraM tprekSA / atrAta eveti parAmRSTo virodhAlaGkArAlaGkRto'rtho hetutvenotprekSyate, zuddha iti ca phalatvena / tatazca hetuphalayordvayorapyutprekSA / virodhAlaGkArasya ca viruddhAbhAsatvaM lakSaNam / ato virodhAbhAsanasamaya eva hetuphalotprekSotthAnam / uttarakAlaM tu virodhasamAdhiH / zleSasyai ca sarvAlaGkArApavAdatvAda virodhapratibhotpattiheturayaM zleSaH / yatra tu prastutAbhidheyaparatve'pi vAkyasya zliSTapadamahimnA vakSyamANaniSTha - mupakSepAparAbhidhAnaM sUcakatvaM tatra kiM zleSaH, uta zabdazaktimUlo dhvaniriti vicAryate / tatra na tAvacchreSaH / arthadvayasyAnanvitatvenAbhidheyatayA vaktumaniSTeH / nApi dhvaniH / 1 sAdhAraNa H kriyAyogaH / taddhetukA evaMbhUtakriyAnimittA / virodhAlaGkAreti / trayImayatve'pi vAruNIgamanalakSaNaH pUrvaM nirdiSTaH / hetutveneti / patitatvAgnipravezalakSaNAyAH kriyAyAH / phalatveneti / tasyA eva / ekaivaiSA kriyA hetUtprekSAyAH kAryatvena nimittaM, hetutvena ca phalotprekSAyAH / virodhAlaGkArasya cetyAdinA zleSasya virodhaM prati bAdhakatvamAha / nanvevaM patitatvAgnipravezalakSaNakriyAyoga AbhAsamUlatvAt kathamutprekSAyA nimittaM syAdata Aha - virodhAbhAsanasamaya eveti / uttarakAlamiti / utprekSodayottarakAlam / samAdhiriti / vAruNImityatra digarthavyatiriktasyArthasyAprarohAt / sarvAlaGkArApavAdatvAditi / anavakAzatvena pUrvamupapAditatvAt / punazca zleSasya sAvakAzatvena sarvAlaGkArApavAdatvabAdhazavAnivRttyarthamAha-yatretyAdi / liSTapadamahimA anekArthazabdamahinetyarthaH / arthadvayasyetyAdi / dvayorapyarthayorabhidhAgocaratayA pratipAdayitumani (meSaH ? STeH) / kuta ityAha--ananvitatveneti / pUrvAparAnanvayAt / eka eva hyarthaH pUrvaparAbhyAmanvayamRcchati, na dvitIyo'pi / zleSe tu dvayorapyabhidhAgoca - 1 'pyatrotpre', 2. 'sya vi', 3. 'sya sa', 4. 'dakatvA', 5. 'tra pra', 6. 'NArthani' ka. kha. pAThaH 7 syApraroM', 8. 'dakatvA', 9. 'ratva saMpra' kha. pAThaH.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / zabdazaktimUladhvanAvarthAntara upakSepyasyArthasya sambandhAbhAvAt tena sahopamAnopameyabhIvasyAvivakSaNAt / na cAnyA gatirasti / tadatra kiM kartavyam / ucyate / zleSasyoktanayenAtrApravRtterdhvanerevAyaM viSaya iti nizcinumaH / tathAhi syAsambarddhatvAt sambandhArthamaupamyaM kalpyate / sa ca sambandhaH prakArAntareNaupamyaparihAreNa yadyupapAdayituM zakyaH syAt, tat ko'bhinivezastatropamAdhvanau / vastudhvanirapi sambandhAntareNa tatra samIcInaH syAt / ata eva - pAThaH. "alaGkAro'tha vastveva zabdAd yatrAvabhAsate / pradhAnatvena sa jJeyaH zabdazaktyudbhavo dvidhA // " 109 4 iti nyAyabhara nibandhena dvidhA zabdazaktyudbhava uktaH / evaM prakRte'pi yatra sUcanAvyApAro'sti tatra zabdazaktimUlo vastudhvanirvoddhavyaH / yathA - " "sadyaH kauzikadigvijRmbhaNavazAdAkAzarASTraM javat tyaktvA dhUsara kAntivalkaladharo rAjAsta zailaM yayau / tatkAntApyatha sAntvayantyalikuladhvAnaiH samullAsibhiH kandantaM kumudAkaraM sutamiva kSipraM pratasthe nizA // " ratvam / sambandhAbhAvaH kuta ityAha- tena saheti / tenopakSepyeNa / uktana yena arthadvayasyetyAyuktanyAyena / prakArAntareNa aupamyavyatiriktena / vastudhvanirapIti / niralaGkAravastumAtradhvanirapItyarthaH / zabdazaktidhvanAvaupamyakalpanasya na niyama ityatra kAvyaprakAzakAravacanaM saMvAdakatvenAha--alaGkAro'thetyAdi / vastvevetyevakAreNa sAlaGkAratvaM vyavacchidyate / pradhAnatveneti guNIbhUtavyaGgayanirAsArtham / dvidheti / vastudhvaniralaGkAradhvanizca / 1. 'paratvasyA', 2. 'ndhi', 3. 'to ba', 4. 'tyuktam / e', 5. 'yA' ka. kha.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. alaGkArasUtraM [zleSaiti harizcandracarite / atra prabhAtavarNanAnuguNyena rAjazabdAbhidheye'stamupeyuSi candre rohitAzvAkhyatanayasahitayA auzInaryA vadhvA yuktasya harizcandrasya rAjJo vizvAmitrasampAditopadravavazAt prAtaH svarASTraM tyaktvA vArANasIM prati prasthAnaM sUcitam / tathA ca kauzikazabdaH prakRte indroluukyorvrtte| sUcanIyArthaviSayatvena tu vizvAmitravRttiH / valkalasutAbhyAM tvaupamyaM sUcanIyArthanairapekSyeNa sAdRzyasambhavamAtreNaiva vizrAmaNIyam / ataH prakRtena sUcanIyasya sambandhAcchandazaktimUlo vastudhvanirayam / iha ca--- "AkRSyAdAvamandagrahamalakacayaM vaktramAsajya vaktre kaNThe lagnaH sukaNThaH prabhavati kucyordttgaaddhaanggsnggH| baddhAsaktinitambe patati caraNayoryaH sa tAdRk priyo me bAle! lajjA nirastA nahi nahi sarale! colakaH kiM [trapAkRt // " ityalaGkArAMntaravivikto'yaM zleSasya viSaya iti naashngkniiym| sadyaH kauziketyAdau candravRttAnte abhirdhAyA niyantraNasya hetuH prakaraNamityAha-prabhAtavarNanetyAdi / kauzikazabda iti / kauzikadigvijRmbhaNamityanena vAsavadizaH prAcyA aruNodayenApoDhatamaskatvAd vikAsa ucyate, ulUkamaryAdAyA jRmbhaNAbhAvo vA / valkalasutAbhyAmityAdinA sUcyAbhimatasyApyarthasya vAcyatvena dhvanitvApavAdazaGkA na kAryetyAha / atra valkalasutagrahaNaM rASTrasyApyupalakSaNam / ata ityAdi / atrApyudAharaNe dhvaniravasthita iti zleSasya niravakAzatvaM sthitamevetyarthaH / athAvakAzAntarapradarzanena zleSadaurbalyavAdinaH pratyavasthAnamAzaGkate - iha cetyA 1. 'thA kau', 2. 'zra', 3. 'ravi' ka. kha. pAThaH. 4. 'dhe' kha. pAThaH.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] sadhyAkyAlaGkArasavasvopetam / apahnuteratra vidyamAnatvAt / vastuto'pahnavasya sAdRzyArthapravRttenAyamapanutyalaGkAra iti cet / na / ubhayathApyapahnuteH sambhavAt / sAdRzyaparyavasAyinA vopahnavena apahnavaparyavasA yinA vA sAdRzyena bhUtArthApahnavasyobhayathApi vidyamAnatvAt / "sAdRzyavyaktaye yatrApahnavo'sAvapahnutiH / apahnavAya sAdRzyaM yatra saiSApyapahanutiH / / " iti saMkSepa: / AdyA svaprastAva evodAhRtA / dvitIyA tu samprati pradarzitA / tenAlaGkArAntaravivikto nAsya viSayo - 'stIti sarvAlaGkArApavAdo'yamiti sthitam // 111 dinA / idamapyudAharaNamalaGkArAntarasyaiva viSaya ityAha - apahnuteratretyAdi / vastuto'pahnavasyetyAdi / nAtra priyatamacolakayoH sAdRzyaM vivakSitam / anurAgavazAdavazataH kIrtitaH priyo mugdhayA tatsadharmaNA colakenApanUyate / ubhayathApItyAdinoktamevArthaM sukhagrahaNAya zlokena nibanAti - sAdRzyavyaktaya iti / svaprastAve apahnutyalaGkAra prastAve | udAhRteti / 'yadetaccandrAnta' rityAdirUpeNa / tenetyAdi / na ca, deva! tvameva pAtAlamAzAnAM tvaM nibandhanam / tvaM cAmaramarubhUmireko lokatrayAtmakaH // -------- ityeSa zleSasya vivikto'sti viSaya iti vAcyam / atrApi varNanIyapAtAlalakSaNadravyavirodhasya sadbhAvAt / nApi, te gacchanti mahApadaM bhuvi parA bhUtiH samutpadyate teSAM taiH samalaGkRtaM nijakulaM taireva labdhA kSitiH / teSAM dvAri nadanti dantinivahAste bhUSitA nityazo ye dRSTAH paramezvareNa bhavatA tuSTena ruSTena vA // ityatra zleSasya viviktatvenAvasthitiriti yuktaM vaktum / ihApi roSatoSalakSaNopAdhibhedena draSTuva tArAdraSTRdRSTatve (na) dRzyAnAM vA bhede sati vA - 1. 'ddharmapra', 2. 'vA sAdRzye bhU', 3. 'trApyeSA', 4. 'ti: / ' ka. kha. pAThaH .
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 alaGkArasUtraM [aprastutaprazaMsA. prastutAdaprastutAvagatau samAsoktiruktA / adhunA tadvaiparItyenAprastutAta prastutapratItAvaprastutaprazaMsocyate aprastutAt sAmAnyavizeSabhAve kAryakAraNabhAve sArUpye ca prastutapratItAvaprastutaprazaMsA // 34 // - ihAprastutasya varNanamevAyuktam , aprastutatvAt / prastutaparatve tu kadAcit tad yuktaM syAt / na cAprastutAdasambandhe prastutapratItiH, atiprasaGgAt / sambandhe tu bhavantI trividhaM sambandhe nAtivartate / tasyaivArthAntarapratItihetutvopapatteH / trividhazca sambandhaH samAnyavizeSabhAvaH kAryakAraNa. bhAvaH sArUpyaM ceti / sAmAnyavizeSabhAve sAmAnyAd vizeSasya vizeSAd vA sAmAnyasya pratItau daitam / kAryakAraNabhAve'pyanayaiva bhaGgayA dvidhAtvam / sArUpye tveko bheda ityasyAH paJca prakArAH / tatrApi sArUpyahetuke bhede sAdharmyavaidhAbhyAM daividhyam / vAcyasya sambhavAsambhavobhayarUpatAzabdasya samuccayArthatvena prAkaraNikaviSayAyAstulyayogitAyA vikalpArthatvena 'bhaktipraddhe'tyAdivad vikalpasya vA suvacatvAt // ___ prastutAdaprastutvagatAvityAdinAprastutaprazaMsAyAH saGgatiM darzayati / madhye parikarazleSayorlakSaNaM samAsoktinimittabhUtavizeSaNasAmyAnvayena prAsaGgikam / aprastutetyAdi / aprastutAt prastutapratItAvaprastutaprazaMseti sAmAnyalakSaNam / anayaiva bhaGgayeti / kAraNAt kAryasya kAryAd vA kAraNasya pratItau / sArUpye tveka ityAdi / sArUpyasambandhasya sAmAnyavizeSakAryakAraNabhAvavat smbndhisvruupbhedollekhenaaprvRttrekbhedtvmuktm| prakArAntareNa tu bhedamAha-tatrApItyAdi / vAcyasyetyAdi / prastutAropamantareNa ghaTamAnatvamaghaTamAnatvaM ca sambhavAsambhavau / idamapi prakAra 1. 'ntI na tri', 2. 'ndhamati', 1. to bhe', 4. 'tAdibhi' ka. kha. pAThaH.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 113 bhizca trayaH prkaaraaH| zliSTazabdaprayoge tvarthAntarasyAvAcyatvAt zleSAd vizeSaH / zleSe hyanekasyArthasya vAcyatvamityuktam / tatra sAmAnyAd vizeSapratIto yathA"taNNasthi kiMpi paiNo pakappiaM jaM Na NiaigharaNIe / aNavaraagamaNasILassa kALapahiassa pAhijjam // " atra prahastavadhe vizeSa prastute sAmAnyamabhihitam / vizeSAt sAmAnyapratIto yathA"etat tasya mukhAt kiyat kamalinIpatre kaNaM vAriNo .. yanmuktAmaNirityamasta sa jaDaH zRNvanyadasmAdapi / agulyagralaghukriyApravilayinyAdIyamAne zanai statroDDIya gato mametyanudinaM nidrAti naantHshucaa||" atra jaDAnAmasthAna evAbhiniveza iti sAmAnye prastute vizeSo'bhihitaH / kAraNAt kAryapretipattau yathA - "pazyAmaH kimiyaM prapadyata iti sthairya mayAlambitaM kiM mAM nAlapatItyayaM khalu zaThaH kopastayApyAzritaH / trayaM sArUpya eva / zleSeNa sarvAlaGkArApavAdakatvAdasyAzca bAdhyatvaM nAzakanIyamityAha-zliSTazabdaprayoga iti / uktamiti / samAsoktyupakrame / tnnnntthiityaadi| tannAsti kimapi patyuH (saiM ? pra)kalpitaM yanna niytigRhinnyaa| - anavaratagamanazIlasya kAlapathikasya pAtheyam / / patyuH kAlapathikasyetyanvayaH / atra prahastetyAdi / prahastasya kAlavazaMvadatve vaktavye sarveSAM kAlavazaMvadatvamuktam / etat tasyetyAdi / mukhAdArambhataH / tasyeti vakSyamANo jaDaH parAmRzyate / sa jaDa ityasya nidrAtItyanenAnvayaH / madhye vAkyaM zRNvanyadasmAdapIti / asmAt kamalinI 1. 'kArtha', 2. 'tAtau ya' ka, kha. pAThaH. 3. 'saM' kha. pAThaH.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 alaGkArasUtraM [prastutaprazaMsA ityanyonyavilakSadRSTicature tasminnavasthAntare savyAjaM hasitaM mayA dhRtiharo bASpastu muktastayA // " 2 atra tathAdhirUDho mAnaH kathaM nivRtta iti kArye prastute nivRttikAraNamabhihitam / kAryAt kAraNapratItau yathA - "indurlipta ivAJjanena jaDitA dRSTirmRgINAmiva pramlAnAruNimeva vidrumardelaM zyAmeva hemaprabhA / kArkazyaM kalayApi kokilavadhUkaNTheSviva prastutaM sItAyAH puratazca hanta zikhinAM barhAH sagarhA iva // " atra sambhAvyamAnairindrAdigatairaJjanaliptatvAdibhiH kAryarUpairaprastutairlokottaraivadanAdigataH saundaryavizeSaH kAraNarUpaH prastutaH pratIyate / teneyamaprastutaprazaMsA / nanu kAryAt kAraNe gamyamAne'prastutaprazaMsAyAmiSyamANAyAM "yena lambAlakaH sAsraH karAghAtAruNastanaH / akAri bhagnavalayo gajAsuravadhUjanaH // " "cakAbhighAtaprasabhAjJayaiva cakAra yo rAhuvadhUjanasya / patravArikaNaviSayamuktAbhramAdapyanyajjAtyaM zRNvityarthaH / pazyAma iti / ayaM khalu zaThaH kiM mAM nAlapatItyanvayaH / sambhAvyamAnairityAdi / mukhAdyapekSayA kAntyAdivaidhuryalakSaNanimittavazAdutprekSyamANaiH / teneyamityupasaMhAreNa kAryAt kAraNapratItirUpAyA aprastutaprazaMsAyAH paryAyoktaviviktaviSayatvaM sUcayati / asyaivodAharaNasyAprastutaprazaMsAviSayatvaM samarthayituM paryAyoktAprastutaprazaMsayorviSayavibhAgaM codyapUrvakaM darzayati - nanvityA - 1. ' yathAdhArAdhi', 2. 'Dho'pi mA', 3. 'vartita i' 4. 'latA zyA', 'ro' ka. kha. pAThaH.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] sabyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / AliGganoddAmavilAsavandhyaM ratotsavaM cumbanamAtrazeSam // " 1 ityAdau suprasiddhe paryAyoktaviSaye'pyaprastutaprazaMsAprasaGgaH / atra hi gajAsuravadhUgatena lambAlakatvAdinA kAryeNa kAraNabhUto gajAsuravadhaH pratIyate / tathA rAhuvadhUgatena viziSTena ratotsavena rAhuzirazchedaH kAraNarUpo'vagamyate / evamanyatrApi paryAyoktaviSaye jJeyam / tasmAdaprastutaprazaMsAviSayatvAt paryAyoktasya nirviSayetvaprasaGga iti / naiSa doSaH / ubhayatra kAryAt kAraNaM pratIyate / kAryamaprastutaM prastutaM ceti dvayI gatiH / yatra prastutatvaM kAryasya kAraNavat tasyApi varNanIyatvAt, tatra kAryamukhena kAraNaM paryAyeNoktamiti paryAyoktAlaGkAraH / tatra hi kAraNApekSayA kAryasyAtizayena saundayamiti tadeva varNitam / yathoktodAharaNadvaye / atra gajAsuravadhavad gajAsuravadhUvRttAnto'pi bhagavatprabhAvajanyatvAt prastuta eva / evaM rAhuvadhUvRttAnto'pi jJeyaH / tatazva nAyamaprastutaprazaMsAyA viSayaH / yatra punaH kAraNasya prastutatve kAryamaprastutaM varNyate, tatra spaSTaivAprastutaprazaMsA / yathA 'indurlipta ivetyAdau / atra hIndrAdayaH sphuTamevAprAkaraNikAH / tatpraticchandabhUtAnAM mukhAdInAM prAkaraNikatvAt / tenAtrendrAdigatenAJjanaliptatvAdinAprastutena prastutaM mukhAdi 4 115 dinA / suprasiddha iti / udbhaTAdibhirudAhRtatvAt / evamanyatrApIti / 'spRSTAstA' ityAdau | aprastutaprazaMsAviSayatvAditi / udAhara3. 'te / tatra kA', 4. 'rNanIyam / ', 5. 'yena / 'sAva' ka. kha. pATha: 8. 'ta' kha, pATha:: 1. 'da', 2. 'yaMtra', a', 6. 'tadbadhU', 7.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 alaGkArasUtraM [aprastutamA gataM saundarya sahRdayahRdayAhlAdi gamyata ityaprastutaprazaMsaivAsau / evaJca yatra vAcyo'rtho'rthAntaraM tAdRzameva svopaskArakatvenAgUrayati, tatra paryAyoktam / yatra punaH svAtmAnamevAprastutatvAt prastutamarthAntaraM prati samarpayati, tatrAprastutaprazaMseti nirNayaH / tatazcAnayA prakriyayA, "rAjan rAjasutA na pAThayati mAM devyo'pi tUSNIM sthitAH kubje ! bhojaya mAM kumArasacivairnAdyApi kiM bhujyate itthaM rAjazukastavAribhavane mukto'dhvagaiH paJjarA ccitrasthAnavalokya zUnyavalabhAvekaikamAbhASate // " ityatra paryAyoktameveti boddhavyam / anye tu daNDayAtrodyataM tvAM buddhA tvadarayaH palAyya gatA iti kAraNarUpasyaivArthasya prastutatvAt kAryarUpo'rtho'prastuta eva / rAjazukavRttAntazcAprastutatvAt prastutArtha svAtmAnamarpayatItyaprastutaprazaMsaivAtra nyAyyeti varNayanti / sarvathA paryAyoktA prastutaprazaMsayorviSayavibhAgaH sunirUpita eveti sthitam / sArUpye yathA / NAnAmiti zeSaH / tatpraticchandabhUtAnAm indrAdyupameyabhUtAnAm / tAdRzameveti / vAcyavad varNanIyameva / ( u ? svo) paskArakatvena svasAdhakatvena / AgUrayati AkSipati / yatra punariti / vAcyo'rtha ityanuvartate / etadeva granthArambhe 'svasiddhaya' ityAdinA sUcitam / tatazceti / evaM viviktaviSayatvAt / anye tviti / kAvyaprakAzakArAdayaH / tanmataM dUSayatisarvadheti / sunirUpita iti / kAryasya varNanAhInatvAbhyAm / atra ca zatru palAyanavat tadbhavanagatazukavRttAnto'pi varNanIya zauryAtizaya janyatvAt prastuta eveti paryAyoktatvameva yuktamiti bhAvaH / sArUpye yathetyasyAnantaram 1. 'va bo' ka. kha. pATha:. 2. 'hRIbhyA' kha. pAThaH, wywo
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikrpaNam ] sabyAkhyAlaGkAra sarvasvopetam / etAni sAdhamryodAharaNAni / vaidharmyeNa yathA - 1 "dhanyAH khalu vane vAtAH kalhAra sparzazItalAH / rAmamindIvarazyAmaM ye spRzantyanivAritAH || " atra vAtA dhanyA ityaprastutAdarthAdahamedhanyeti vaidhamrmyeNa prastu etAni sAdhamryodAharaNAnItyasmAt pUrvaM granthakAradarzitAnyudAharaNAni bhraSTatvAnna dRzyante / ato granthAntaradarzitanayena tAni darzayAmaH / sA ca sArUpyanimittA tridhA zleSavatI samAsoktimatI tulyasaMvidhAnavatI ceti / tatra zleSavatI yathA - satyAnurakto narakasya jetA yadUdvaha vikramanirjitendraH / AviSkRtasvargatarurdharitryAmaMzo harervAgviSayaH kathaM syAt // nAtra samAsoktiH / vizeSyasyApi yadUdvaha iti sAmyena nirdiSTatvAt / nApi zleSAlaGkAraH, arthadvayasyApyavAcyatvAt / nApi zabdazaktimUlo dhvaniH, vAcyasyAprastutatvAt / nacAtra varNanIyatvena prastuta eva rAjA vAcyo'stviti yuktaM vaktuM, svargatarvAviSkaraNAdInAM mukhyayA vRttyAsambhavAt | AkSipyamANasya tu guNavRttyA tadvarNanamaviruddham / samAsoktimatI yathA sevitaM dvijagaNena vistRtacchAyamAzritaphala pradAyinam / pAdapaM kamapi kUpakakSitau rUDhamAzritavatAM kutaH zramaH // 117 - atra dvijagaNasevitatvAdivizeSaNasAmyAt pAdapamityasya vizeSyasya sAmyAbhAvAcca samAsoktivyapadezamAtraM natu mukhyA samAsoktiH, vAcyasyAprastutatvAt / tulyasaMvidhAnavatI yathA -- dakSiNasamudrapAre kecinmRditAH sthitena kesariNA / apare dUraM gamitA (ibhA) stathAnye vanAntaraM gamitAH // 2. atra zabdAnAmaprastutaikArthaniSThatve'pi saMvidhAnatulyatvabalena varNanIyena rAjJA keSAJcidarINAM vadhaH anyeSAM dUramapasAraNam apareSAM ca svarAjyAd bhraMzayitvA dvIpAntaraprApaNaM ca kRtamiti pratIyate / vaidhamryeNeti / rAmasparza 'miti' ka. pATha:
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 alaGkArasUtraM [aprastutamazaMsAto'rthaH pratIyate / vAcyasambhava uktAnyevodAharaNAni / asambhave yathA"kastvaM bhoH! kathayAmi daivahatakaM mAM viddhi zAkoTakaM nirvedAdiva vakSi sAdhu viditaM kasmAdidaM kathyate / vAmenAtra vaTastamadhvagajanaH sarvAtmanA sevate .. nacchAyApi paropakArakaraNI mArgasthitasyApi me // " atrAcetanena saha praznottarikAnupapanneti vAcyasyAsambhava eva / prastutaM prati tAtparyAta pramukha eva tadadhyAropepratIteyujyata evaitat / ubhayarUpatve yathA__"antazchidrANi bhUyAMsi kaNTakA bahavo bhiH| kathaM kamalanAlasya mA bhUvan bhaGgurA gunnaaH||" atra vAcye'rthe kaNTakAnAM guNabhaGgurIkaraNe hetutvamasambhavi, chidrANAM tu sambhavi ityubhayarUpatvam / prastutatAtparyeNa pratItestadadhyAropAt saGgatamevaitaditi nAsamIcInaM kiJcit / etadeva ca zleSagarbhAyAmasyAmudAharaNam / tadatra sAmAnyavizeSatvena kAryakAraNatvena sArUpyeNa ca yad bhedapaJcakamuddiSTaM, tatra dvayoH sAmAnyavizeSayoH kAryakAraNayozca yadA vAcyatvaM tadabhAvaprayuktayordhanyatvAdhanyatvayormitho viruddhatvAt / uktAnIti bhraSTavAdadRSTAni zleSAdimanti nirdizyante / asambhavino'pi vAcyasya kathamAbhidhAnamityata Aha - prastutaM pratIti / sambhavatpraznottarikaprastutAdhyAropeNa / zleSagarbhAyAmiti / chidrakaNTakaguNazabdAnAmubhayArthatvena litvam / anantaramarthAntaranyAsasya lakSaNArthamaprastutaprazaMsayA saha tasya prasagAd dRSTAntasya cAMzena sAmyamaMzena vaiSamyaM ca darzayati-tatretyAdinA / 1. 'cyasya saM' ka. pAThaH, 2. 'vairAgyAdi', 3. 'peNa pra' ga. pAThI
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] svyaakhyaalkaarsrvsvopetm| 119 bhavati, tadArthAntaranyAsAvirbhAvaH / sarUpayostu vAcyatve dRSTAntaH / aprastutasya vAcyatve prastutasya gamyatve sarvatrAprastutaprazaMseti nirnnyH|| uktanyAyena prAptAvasaramarthAntaranyAsamAha - sAmAnyavizeSakAryakAraNabhAvAbhyAM nirdiSTaprakatasamarthanamarthAntaranyAsaH // 35 // nirdiSTasyAbhihitasya samarthanArhasya prakRtasya samarthakAt pUrva pazcAd vA nirdiSTasya yat samarthanamupapAdanaM, na tvapUrvatvena prtiitiH| ato naanumaanruupo'saavrthaantrnyaasH| tatra sAmAnyaM vizeSasya, vizeSo vA sAmAnyasya samarthaka iti dvau bhedau / tathA kArya kAraNasya, kAraNaM vA kAryasya samarthakamiti dvau bhedau / tatra bhedacatuSTaye pratyekaM sAdharmyavaidhAbhyAM bhedadvaye'STau bhedaaH| hizabdAbhidhAnAnabhidhAnAbhyAM tatra sAmAnyavizeSabhAvAdisambandhanibandhanatvena sAmyam , anyatarobhayavAcyatvAbhyAM vaiSamyam // - yadarthamayaM viSayavibhAgaH kRtaH, tadAha - uktanyAyenetyAdi / sAmAnyeti / nirdiSTaprakRtasamarthanamarthAntaranyAsa iti sAmAnyalakSaNam / sAmAnyavizeSeti bhedanirdezaH / tatra nirdiSTagrahaNenAprastutaprazaMsAvyAvRttiH / tasyAM hi 'taNNatthI' tyAdau sarvasya kAlavazaMvadatvena prahastakAlavazaMvadatvaM samarthyate / tathAca bhaddendurAjena 'prINitapraNayI'tyAdAvaprastutaprazaMsodAharaNe samarthyasamarthakabhAvasya vidyamAnatvAt tadvyAvRttyarthaM bhaTTodbhaTagranthe prakRtArthasamarthanamityatra prakRtazabdaH svazabdopAttaprakRtArthaniSTho draSTavya iti vyAkhyAtam / dRSTAntavyavacchedAya sUtre svakaNThenAnupAttamapi samarthanapadasAmarthyalabdhaM vizeSaNaM darzayati - samarthanArhasyeti / dRSTAnte hi bimbapratibimbatva 1. 'syAsamarthanAt pU, 2. 'po'rthA', 3. 'tyapi dvau' ka. kha. pAThaH. 4. 'bha' kha. pAThaH,
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtra 120 [ athAntaranyAsa samarthaka pUrvopanyAsottaropanyAsAbhyAM ca bhedAntarasambhave'pi na tadgaNanA, sahRdayahRdayahAriNo vaicitryasyAbhAvAt / tasmAd bhedASTakamevehoTTaGkitam / krameNa yathA - "anantaratnaprabhavasya yasya himaM na saubhAgyavilopi jAtam / eko hi doSo guNasannipAte nimajjatIndoH kiraNeSvivAGkaH // " "lokottaraM caritamarpayati pratiSThAM puMsAM kulaM nahi nimittamudAttatAyAH / vAtApitApanamuneH kalazAt prasUti lIlAyitaM punaramuSya samudrapAnam // " " sahasA vidadhIta na kriyAmavivekaH paramApadAM padam / vRNate hi vimRzyakAriNaM guNalubdhAH svayameva sampadaH // " atra sahasAvidhAnAbhAvasya vimRzyakAritvarUpasya sampairaNaM kArya sAdharmyeNa samarthakam / tasyaivaitatkAryaviruddhamApatpadatvaM meva vivakSyate, na tu samaryasamarthaka bhAvaH / ddizabdAbhidhAnetyAdinoddhaToktaM bhedaprakAraM dUSayati / uTTaGkitaM nirNItam / anantetyAdi / atra himalakSa - NadoSavizeSasya ratnarUpaguNavizeSasamudAyazAlini saubhAgyavilopibhAvalakSaNArthakAryakaratvarUpo (?) vizeSo doSamAtrasya guNasannipAtasadbhAve sati nimajjanalakSaNenAkiJcitkaratvena sAmAnyarUpeNa samarthyate / sahasA vidadhItetyakameva kAraNaM prati kincita kArya sAdharmyeNa samarthakaM kiJcida vaidharmyeNetyAha - atra sahasAvidhAnetyAdinA / vimRzyakAriNamityanena pUrvAnirdiSTasahasAvidhAnAbhAvalakSaNaM kAraNamevAnUdyata ityAha- vimRzyakA ritvarUpasyeti / sAdharmyeNeti / tatkAryatvAt / etatkAryaviruddha 1. 'syAsaMbhavA' ka. kha. pAThaH. 2. 'pi vA bhAviprayuktabhA' kha. pATha:.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkAra sarvasvopetam / 121 sahasAvidhAnAbhAvaviruddha vivekakArya vaidharmyeNa samarthakam / "pRthvi ! sthirIbhava bhujaGgama ! dhArayainAM tvaM kUrmarAja ! tadidaM dvitayaM dadhIthAH / dikuJjarAH ! kurata tatritaye didhIrSAM devaH karoti harakArmukamAtatajyam // " atra harakArmukA taMtajyIkaraNaM pRthvIsthairyAdipravartakatve kAraNaM samarthakatvenoktam / vaidhamryeNa sAmAnyavizeSabhAve yathA - / "aho hi me bahuparAddhamAyuSA yadapriyaM vAcyamidaM mayedRzam / ta eva dhanyAH suhRdAM parAbhavaM jagatyadRSTvaiva hi ye kSayaM gatAH // " atrAyuH kartR kAparAdhAkSiptasyAdhanyatva syAyurviruddhakSayagatiprayuktaM dhanyatvaM viruddhaM sAmAnyarUpatayA samarthakatvenoktam / kAryakAraNatAya tu vaidharmyeNodAhRtam / hizabdAbhihitatvAdibhedAH svayameva boddhavyAH / cArutvAtizayAbhAvAnneha prapaJcitAH // miti / saMpadvaraNaviruddham / vaidhamrmeNeti / viruddhakAraNajanyatvAt / pravartakatva iti / pRthvi ! sthirI bhavetyAdivacanasya pravartanArUpatvAt / AyuHkartRketi / ajIvadbhirapriyaM vaktumazakyamityAyuSa evApriyavacane prayojakatvamiti tasyAparAdhakartRtvam / atra samarthanIyo vizeSo na nirdiSTa iti zaGkA na kAryetyAha - AkSita syeti / AyuSo'parAdhazcAdhanyatvApAdanamevetyarthaH / viruddhamiti / dhanyatvAdhanyatvayorvirudvastrarUpatvAd virudvaprayojakatvAcca / udAhRtamiti / 'avivekaH paramApadAM padamiti / evaM sAmAnyasya kAryasya ca vaidharmyeNa samarthakatvamudAhRtam / vizeSasya kAraNasya ca krameNa 1. 'mimaM dvi', 5. 'yAM vai', 3. 'vAtu neha' ka. kha. pAThA' 4. 'darzitAH ' mUlapAThaH . 5. 'pani', 6. 'tA' kha. pAThaH. R
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtra [paryAyAne evamaprastutaprazaMsAnuSaGgAyAtamarthAntaranyAsamuktvA gamyaprastAvAgataM paryAyoktamucyate gamyasyApi bhaGgayantareNAbhidhAnaM paryAyoktam // 36 // ___ atra yadeva gamyate, tasyaivAbhidhAnaM paryAyoktam / gamyasyaiva sataH kathamabhidhAnamiti ced , na / gamyApekSayA prakArAntareNAbhidhAnasya sambhavAt / nahi tasyaiva tadaiva tayaiva vicchittyA gamyatvaM vAcyatvaM ca sambhavati / ataH kAryAdi. dvAreNAbhidhAnam / kAryaderapi tatra prastutatvena varNanAhatvAt / yathA bhUmau ta eva nivasanti sukhaM bhajanto ye sannatAstrividhavIrarasAzrayaM tvAm / saGkrAmadhIra! bhuvanAntara eva vRttiH spardhAvatastvayi khelu tridaza[masya // atra varNanIyaviSayasannatijuSAM bhUmau sukhanivAsalakSaNasya sAmAnyasya tadviruddhasya spardhAbhAjaH surazAkhino lokAntare vRttivizeSarUpA vaivarmyaSa smrthikaa| praNipatata nirvizaGkaM bhUpA ! ravivarmaNaH padAmbhoje / - avaropayati hi rAjyAdavaliptAneSa roSatAmrAkSaH // aMtra praNipAtapravartakatve tatkAraNabhUtarAjyasthApanaviruddhaM varNanIyakartRkaM rAjyApahAralakSaNaM kAraNaM vaidhamryeNa nirdiSTam / svayameva boddhavyA iti / udAhRteSviti zevaiH / neha prapaJcitA iti / svatantratayeti zeSaH // paryAyoktasyAprastutaprazaMsAyA anantaraM vaktavyatve'pi madhye'rthAntaranyAsalakSaNaM prAsaGgikamityAha -- evamaprastuteti / gamyasyApIti / bhaGgayantareNa prakArAntareNa / anena bhaGga yantaragrahaNena sUtre sUcitaM gamyatvAbhidheyatvayoravirodhaM codyapUrvakamupapAdayati - gamyasyaivetyAdinA / 1. 'yatastrida' kha. pAThaH. 2. 'Na', 3. 'SaH // paryA' kha. ga. pAThaH,
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] savyAkhyAlaGkArasarvasyopetam / 123 ata evAprastutaprazaMsAto bhedaH / etacca vitatyAprastutaprazaMsAprastAve nirNItamiti tata evAvadhAryam / udAharaNaM - "spRSTAstA nandane zacyAH kezasambhogalAlitAH / sAvalaM pArijAtasya maJjaryo yasya sainikaiH||" atra hayagrIvasya kAryamukhena svargavijayo varNitaH / prabhAvAtizayapratipAdanaM ca kAraNAdiva kAryAdapi bhavatIti kAryamapi varNanIyameveti paryAyoktasyAyaM viSayaH // gamyatvavicchittiprastAvAd vyAjastutimAha - stutinindAbhyAM nindAstutyorgamyatve vyAjastutiH // 37 // yatra stutirabhidhIyamAnApi pramANAntareNa bAdhitasvarUpo nindAyAM paryavasyati, tatrAsatyatvAd vyAjarUpA stutirityarthAnugamena tAvadekA vyaajstutiH| yatrApi nindA zabdena pratipAdyamAnA pUrvavad bAdhitasvarUpA stutiparyavasitA bhavati, sA dvitIyA vyAjastutiH, vyAjena nindArUpeNa stutiriti tatretyAdi / paryAyoktaviSaye / etaceti / paryAyoktAprastutaprazaMsayorbhedaka gamakasya kAryAdeH prastutatvAparatutatvAbhyAM varNanArhatvAnahatvam / kAryamu. kheneti / sainikakartRkasAvajJapArijAtamaJjarIsparzanalakSaNasya kAryasya svargavijayalakSaNakAraNamantareNAnupapatteH / aprastutaprazaMsodAharaNAd 'indulipta ive'tyAderasyodAharaNasya vaidhayaM dazaryati --prabhAvAtizayetyAdinA // pramANAntareNeti / pratyakSAdinA / asatyatvAditi / stuteriti zeSaH / pUrvavaditi / pramANAntareNa / nanvatra stutinindayoH prastutayoraprastutanindAstutyabhidhAnAdaprastutaprazaMsAtvaM kiM na rayAdityata Aha 1. 'rabA', 2. 'tarU', 3. 'pAyAM ni', 4. 'mukhena stu' ka, kha, pATha:: 5. kasA' kha. ga. pAThaH
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM [vyAjastutikRtvA / stutinindArUpasya vicchittivizeSasya bhAvAdaprastutaprazaMsAto bhedaH / krameNa yathA"he helAjitabodhisattva! vacasAM kiM vistaraistoyadhe! nAsti tvatsadRzaH paraH parahitAdhAne gRhItavrataH / * tRSyatpAnthajanopakAraghaTanAvaimukhyalabdhAyazo bhAraproDhahane karoSi kRpayA sAhAyakaM yanmaroH // " atra viparItalakSaNayA vAcyavaiparItyapratItiH / "indorlakSma tripurajayinaH kaNThamUlaM murAri diGnAgAnAM madajalamaSIbhAJji gaNDasthalAni / aMdyApyuvIMvalayatilaka ! zyAmalimnAnuliptA nyudbhAsante vada dhavalitaM kiM yazobhistvadIyaiH // " atra dhavalatAhetuyazoviSayAnavakluptipratipAdanena 'vizeSapratiSedhe zeSAbhyanujJAnam' iti nyAyAt katipayapadArthavarja samastavastudhavalatAkAritvaM nRpayazasaH pratIyate / stutinindArUpasyeti / viparItalakSaNayeti / he helAjitetyAdibhiH paramakAruNikatvapratipAdakaiH padairvAcyaviparItanRzaMsatvAdi lakSyate / atra dhavalavetyAdi / dhavalatAhetunA yazasA viSayANAM dhavalIkartavyAnAmanavaklaptiravyAptiH, tatpratipAdanamukhena / avyAptizcendulakSmAdInAM zyAmalignAnuliptatvenAvagatA~dadhavalIkaraNAt pratIyate / vizeSapratiSedha ityAdinA nindAyAH stutiparyavasAyitvaM darzayati / katipayapadArthavarjamiti / etacchalokanirdiSTendulakSmAdivarjam / pUrvatrodAharaNe vairasyadinupabhogyatvena parAnupakAritvasya pratyakSataH siddheH parahitAdhAne gRhItavrata ityAdistuterbAdhaH / uttaratra sarvapadArthadhavalIkAragocareNa pratyakSeNa dhavalitaM kimityAdinA 1. 'rAjannadyApyudaya', 2. 'zona' ka. khaM. pAThaH, 3. 'tatvAda', 4. 'Na' kha. ga. pAThaH. 5. 'syAnu' ka. pATA.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] sanyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / "kiM vRttAntaiH paragRhagataiH kintu nAhaM samartha - stUSNIM sthAtuM prakRtimukharo dAkSiNAtyasvabhAvaH / gehe gehe vipaNiSu tathA catvare pAnagoSThayAmunmatteva bhramati bhavato vallabhA hanta kIrttiH // " ityatra prakrAntApi stutiparyavasAyinI nindA hanta kIrttirityanena bhaNitiprakAreNeonmUliteva na prarohaM gamiteti kliSTametadudAharaNam // gamyatvameva prakRtaM vizeSaviSayatvenorarIkRtyAkSepAlaGkAra ucyate - 125 uktavakSyamANayoH prAkaraNikayorvizeSapratipatyarthaM niSedhAbhAsa AkSepaH // 38 // iha prAkaraNiko'rthaH prAkaraNikatvAdeva vaktumiSyate / baudhitA nindA bAdhyate | unmUlitevetyAdi / hantazabdasya viSAdadyota - katvAnnindAparyavasAyitvasyaiva prarohaH, na stutiparyavasAyitvasyaM / athavA hantazabdasya harSapratipAdakatayopakrama eva nindAyA unmUlitatvena pratIterna tanmukhena stuterabhivyaktiH / ataH kliSTatetyarthaH / etatpratipAdanArthamevodAharaNAntaropanyAsaH / / 1 vizeSaviSayatvenorarI kRtyeti / vizeSasya gamyatvamaGgIkRtya / uktavakSyamANayorityAdi / vizeSapratipattyarthaM prAkaraNikaniSedhAbhAsa AkSepa iti sAmAnyalakSaNam / uktavakSyamANayeoriti prakAranirdezaH / niSedhyaniSThavizeSapratItiprayojano bAdhyatvenobhAsarUpa uktavakSyamANayorniSedhAbhAsa AkSepa iti sUtrArthaH / sUtre prAkaraNikayoriti vizeSaNaM niSedhasyAbhAsatApratipAdana hetutvenoktamityAha - iha prAkaraNiko'rtha ityA 1. 'ti bha' kha. ga, pAThaH. 2. 'yommU' ka. pATha:. 3. 'bA', 4. 'tinindApa', 5. 'nAvabhA' kha. pAThaH.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 alaGkArasUtraM [bhakSepa tathAvidhasya vidhAnArhasya niSedhaH kartuM na yujyate / sa kRto'pi bAdhitasvarUpatvAnniSedhAyata iti niSedhAbhAsaH sampannaH / tasyaitasya karaNaM prakRtagatatvena vizeSapratipattyartham / anyathA gajanAnatulyaM syAt / sa cAbhAsamAno niSedha uktasya vA syAdAsUtritAbhidheyatvena vakSyamANasya vA syAdityAkSepasya dvayI gatiH / uktaviSayatvena kaimarthakyaparamAlocanamAkSepaH / vakSyamANaviSayatvenAnayanarUpamAgUraNamAkSepaH / evaJca arthabhedAdAkSepazabdasya dvAvAkSepAviti vadanti / tatroktaviSaye yasyaiveSTasya vizeSastasyaivAkSepaH / vakSyamANaviSaye viSTasya vizeSaH iSTasambandhino'nyasya sAmAnyarUpasya niSedhaH / tenAtra dinA / niSedhAyata iti / niSedhavadAcarati / natu niSedha evetyarthaH / anyatheti / yathA gajasya snAnaM madAndhatvaprayuktena punarapi pAMsuprakSepeNa niSphalaimeva, evaM niSedho'pyAbhAsarUpatvAdasvapratItiprayojanaH san uktavakSyamANalakSaNaprakRtagatatvena vizeSasyApyapratyAyane niSphala evetyarthaH / nanu yadi niSedhaH kriyate, vakSyamANasya vakSyamANatvaM kathaM jJAyata ityata Aha - AsUtriteti / sAmAnyoktyAMzottyA vA vakSyamANasyApyAdheyatvasya sUcanAdadoSa ityarthaH / kaimarthakyaparamityAdi / yathA 'AkSepa upamAnasyetyAdau | AnayanarUpamityanenAgUraNazabdasyArthaH kathyate / yathA 'zrutyarthAbhyAmathAkSipta' ityatrAkSiptazabdasyArthAnIto'rthaH evaM vakSyamANavi - Saye'pyAkSepazabdasyAnayanamartha ityarthaH / evaJcetyAdinA lakSyavAcina AkSepazabdasya prakAradvaye niruktibhedena bheda darzayitvA lakSaNabhedamapi darzayetumAha - tatroktaviSaya ityAdinA / yasyaiveSTasya vizeSa iti / pratipipAdayiSita iti zeSaH / evamiSTasya vizeSa ityatrApi vyAkhyeyam / yasyaivetyevakAreNa gamyasya vizevasya gamakasyAkSepasya caiMkAzrayatvaM dyotayan vakSyamANAkSepAduktAkSepasya bhedaM darzayati / tatra hi tayorbhinnAzraya1. 'Ne vi', 2. 'lam, e' ka. kha. pAThaH. "
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ bil] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 127 lakSaNabhedaH / vizeSasya cAtra zabdAnupAttatvAd gamyatvam / tatroktaviSaye AkSepe kvacid vastu niSidhyate kacid vastukathanaM niSidhyata iti hau bhedau / vakSyamANaviSaye tu kathanameva niSidhyate / tacca sAmAnyapratijJAyAM vApi vizeSaniSThatvena kacit punaraMzoktAvaMzAntaragatatvenetyatrApi dvau bhedau / tadevamasya catvAro bhedAH / zabdasAmyanibandha- sAmAnyavizeSabhAvamavalambya cAtra prakAraprakAribhAvaparikalpanam / krameNa yathA"bALaa NAhaM dUI tIe pio si tti nnmvaavaaro| sA marai tujjha ayaso eaM dhammakkharaM bhANamA // " "prasIdeti brUyAmidamasati kope na ghaTate kariSyAmyevaM no punariti bhvedbhyupgmH| na me doSo'stIti tvamidamapi hi jJAsyasi mRSA ___kimetasmin vaktuM kSamamiti na vedmi priytme!||" tvam / tadAha-vakSya ma Neti / tenAna lakSaNabheda iti / atrAnayoH prakArayoH kvacit pratipipAdayiSitavizeSAzrayasya nividhyamAnatvaM , kvacit tatsambandhinastvanyasyati lakSaNabhedaH / tadevamasyeti / nanvarthabhedAdanya uktaviSaya AkSepaH / vakSyamANasya viSayo'pyanya iti sthitam / tat kathaM catuSprakAratetyata Aha - zabdasAmyeti / satyapyarthabhedAdAkSepasya bhede svarUpasAmyAdakatvenAvabhAsamAnaH sAmAnyarUpa AkSepaH prakArI / uktaviSayAdayaH prakArA ityupacAreNa kathanamityarthaH / bALaa ityAdi / . bAlaka! nAhaM dUto tasyAH priyo'sIte naasmdvyaapaarH| sA mriyate tavAyaza etaddharmAkSaraM bhaNAmaH // 1. 'namiti / va' ka. kha. pAra: 2 'na zabde pA' ka. pATa:. 3. 'bA' ka. kha, pAThaH.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 alaGkArasUtraM [AkSepa "suhaa ! viLambasu thoaM jAva imaM virahakAaraM hiaaM / saMThaviUNa bhaNissaM ahavA boLesu kiM bhaNimo // " "jyotsnA tamaH pikavacaH krakacastuSAraH kSAro mRNAlavalayAni kRtAntadantAH / sarvaM durantamidamadya zirISamRddhI sA nUnamAH kimathavA hatarjalpitena // " Adhe udAharaNaiye yathAkramaM vastuniSedhena bhaNitiniSedhena coktaviSaya AkSepaH / tatra coktasya dUtItvasya vastuno niSedhamukhena satyavAditvAdirvizeSaH / tathA bhaNyamAnasya prasAdasya niSedhamukhenaiva kopoparAganivartane nAvazyasvIkAryatvaM vizeSaH / uttarasmin punarudAharaNadvaye yathAkramaM sAmAnyadvAreNeSTasyAMzoktA vaMzAntarasya svarUpeNa ca bhaNitiniSedhe vakSyamANaviSaya AkSepaH / tatra ca vakSyamANasyeSTasya bhaNissaM suhaa ityAdi / subhaga! vilambasva stokaM yAvadidaM virahakAtaraM hRdayam / saMsthApya bhaNiSyAmyathavApakrAma kiM bhaNAmaH // - yathAkramamiti / Adye udAharaNe 'NAhaM dUI' iti dUtItvalakSaNasyAsatyavAditvAdyaveinAbhUtasya vastunaH kaimarthakyamAlocyate, dvitIye tu prasIdetyAdirUpAyA bhaNiteH kopalakSaNakAraNAbhAvAdabhyupagamarUpAniSTaprasaGgAnmi thyApratipattiviSayatvena vaiyarthyAcca / sAmAnyadvAreNeti / 'suhaa viLambasu' ityAdau bhaNissaM iti bhaNanamAtramuktaM, natu prakAravizeSaviziSTam / tatra sAmAnyoktisahAyena kiM bhaNimo iti niSedhena tvadviraho mamAtyantadurviSaha ityAdirmaraNazaGkAvahaH prakAravizeSa AkSipyate / aMzoktAvityAdi / adya zirISamRdvI sA nUnamA mriyetetyasya sA nUnamA ityAdyaM zokti 1. 'jIvite' kra. kha. pAThaH. -
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] sadhyAkhyAlakArasarvasvopetam / 129 iti pratijJAtasya sAtizayo maraNazaGkopajanakatvAdirvizeSaH / tathaiva jyotsnetyAdAvaMzoktAvaMzAntarasya mriyata iti pratipAdyasyAzakyavacanIyatvAdivizeSaH / evaJca AkSepe iSTo'rthaH, tasyaiva niSedhaH, niSedhasyAnupapadyamAnatvAdasatyatvaM, vizeSapratipAdanaM ceti catuSTayamupayujyate / tena na niSedhavidhiH, nApi vihitaniSedhaH / kintu niSedhena vidherAkSepaH / niSedhasyAsatyatvAd vidhiparyavasAnAt / vidhinA tu niSedho'sya bhedatvena vakSyate / tatazca harSacarite - anurUpo devyA ityAtmasambhAvanetyAdau, tathA 'yAmIti na snehasadRzaM manyata' ityAdAvuktaviSaya AkSepaH / 'kevalaM bAla iti sutarAmaparityAjyo'smi / rakSaNIya iti bhavadbhujapaJjaraM rakSAsthAnam' ityAdAvAkSepabuddhirna kAryA / bAlatvAderuktasya niSedhyatvenAvivakSitatvAt / pratyutAtra bAlyAdiH parityAganiSedhakatvena pratIyate / tena nAyamAkSepaH / kastayaM vicchittisahAyena kimityAdiniSedhenAzakyavacanIyatvAdivizeSaviziSTamaMzAntaramAkSipyate / tasyaivetyevakAreNa niSedhAnupapadyamAnatAhetumiSTasyAniSedhyatvaM dyotyti| na niSedhavidhiriti / atra - niSedhe tAtparyAbhAvo hetuH / vidhirAkSepa ityatra hetumAha-niSedhasyetyAdi / vakSyata iti / 'aniSTavidhyAbhAsazce'tyatra / tatazceti / evamAkSepasya vibhaktaviSayatvAt / uktaviSaya iti / prasIdeti brUyAmitivat / atra cAnurUpo devyA ityAdirUpasya vastukathanasya naibhRtyAdivizeSapratipAdanAya niSedhaH kriyate / sa ca niSedhyasyeSTavAdAbhAsaH / pratyuteti / na kevalamupakrAntasya bAlyasya niSedhyatvAbhAvaH, yAvanniSedhakatvamapItyarthaH / kastItyAdi / ayaM vicchittiprakAraH . 1. 'SaH / jyo', 2. snAdau tathAMzo', 3. 'tva vizeSaH vi', 4. 't / kiJca vi. 5. 'nAkSe' ka. kha. pAThaH. 6. 'nApi na vihitani' sva. pAThaH, 7. 'dha' ka. pAThaH .
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM [AkSepa prakAro'laGkAra iti ced, vyAghAtakhyasyAlaGkArasyAyaM dvi tIyo bheda iti vakSyate / 130 4 " tadiSTasya niSedhyatvamAkSepokternibandhanam / saukaryeNAnyakRtaye na niSedhakatA punaH // " iti piNDArthaH / iha tu - "sAhityapAthonidhimanthanotthaM kAvyAmRtaM rakSata he kavIndrAH ! | yat tasya daityA iva luNTanAya kAvyArtha corAH praguNIbhavanti // gRhNantu sarve yadi vA yathecchaM nAsti kSatiH kApi kavIzvarANAm / ratneSu lupteSu bahuSvamartyai radyApi ratnAkara eva sindhuH // " iti / tathA "bANena hatvA mRgamasya yAtrA nivAryatAM dakSiNamArutasya / ityarthanIyaH zabarAdhirAjaH zrIkaNThapRthvIdhara kandarasthaH // yA mRSA tiSThatu dainyametannecchanti vairaM marutA kirAtAH / keliprasaGge zabarAGganAnAM sa hi zramaglAnimapAkaroti // " ko'laGkAra ityanvayaH / dvitIyo bheda iti / 'saukaryeNa kAryaviruddhA kriyA ce'ti lakSitaH / uktamarthaM sukhapratipattaye zlokena saMgRhNAti - tadiSTasyeti / niSedhyatvaM niSedhaviSayatvam / AkSepoterAkSepAlaGkAravyapadezasya / saukaryetyAdi / yad yatkAryasAdhakatvena saMmbhAvitaM, tasya tatkAryApekSayA sukaratamatvAdanyasya tadviruddhasya kAryasya niSpAdanAya sisAdhayiSitakAryasya niSedhakatA nAkSepokternibandhanamityarthaH / evaM vihita 1. 'tasyA' ka. kha. pAThaH.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / ityatraM ca nAkSepabhramaH kAryaH / vihitaniSedho hyayam / nacAsAvAkSepaH / niSedhena vidhau tasya bhAvAdityuktatvAt / camakAro'pyatra niSedhahetuka eveti nai tatsadbhAvamAtreNAkSepadhIH kAryA / ayaM cAkSepo dhvanyamAno'pi bhavati / yathA - "gaNikAsu vidheyo na vizvAso vallabha ! tvayA / kiM kiM na kurvate'tyarthamimA dhanaparAyaNAH // " atra hi gaNikAyA~ evoktau tadoSoktiprastAve nAhaM gaNi. keti pratIyate / na cAsau niSedha eva, gaNikAtvenAvasthitayaiva gaNikAtvasya niSedhanAt / so'yaM praskhaladrUpo niSedho niSedhAbhAsarUpo vaktryA gaNikAyAH zuddhasnehanibandhanatvena dhanavimukhatvAdI vizeSe paryavasyatItyuktaviSaya aakssepdhvnirym| natu "sa vaktumakhilAJ zakto hayagrIvAzritAn guNAn / ___ yo'mbukumbhaiH paricchedaM zakto jJAtuM mahodadheH // " ityAkSepadhvanAvudAhAryam / niSedhasyaivAtra gamyamAnatvAt / niSedhe'pyAkSepabhramo na kArya ityAha-iha tvityAdinA / vihitaniSedho hyayamiti / sAhityeti bANeneti ca prathamAbhyAM zlokAbhyAM vihite rakSaNAbhyarthane uttarAbhyAM gRhNantu sarve iti yadvA mRSA iti ca zlokAbhyAM nividhyete / niSedhena vidhAviti / AkSipta iti zeSaH / camatkAro'pyavetyAdinA AkSepatvanibandhanaM niSedhasyAbhAsatvaM nAstItyAha / tatsadbhAvaH niSedhasadbhAvaH / na paramAkSepasya vAcyatvam , utprekSAvad gamyatvamapItyAha-ayaM cetyAdi / uktaviSaya iti / 'bALaa ! NAhaM dUItyAdivat / vastuniSedhastatra vAcyaH, iha punargamyaH / na tvityasyodAhAryamityanena saMbandhaH / niSedhasyaiveti / hayagrIvaguNavaktRlakSaNavastuniSedho gamya1. 'tra nA', 2. 'na tu tadrA', 3. 'no bha', 4. 'thA ukto', 5. 'dhAbhAsA va' ka. kha. pAThaH,
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 alaGkArasUtraM [AkSepa na niSedhAbhAsasya / mahodadherambhaHkumbhaparicchedazaktinidarzanena hayagrIvaguNAnAM vaktumazakyatva evAtra tAtparyam / tannimittaka evAtra camatkAro na niSedhAbhAsahetuka iti nAkSepadhvanidhIratra kAryA / sarvatheSTAniSTasya niSedhAbhAsasya vidhyunmukhasyAkSepatvamiti sthitam / itthamiSTaniSedhenAkSepamuktvA samAnanyAyatvAdaniSTavidhinAkSepamAha ___ aniSTavidhyAbhAsazca // 39 // yatheSTasyeSTatvAdeva niSedho'nupapannaH, evamaniSTasyAniSTatvAdeva vidhAnaM nopapadyate / tat kriyamANaM praskhaladrUpatvAd vidhyAbhAse paryavasyati / tatazca vidherupakaraNIbhUto niSedha iti vidhinAyaM niSedho'niSTavizeSaparyavasAyI niSedhAgUraNAmAnastAtparyacamatkAraviSayatvAdanAbhAsarUpa iti nAtrAkSepadhvanibhramaH kArya ityarthaH / sarvatheti / vAcyo vA bhavatu gamyo vetyarthaH // samAnanyAyatvAditi / aviSayaniSThatvenAbhAsarUpatvAditarAkSepakatvaM samAnanyAyatA / aniSTavidhyAbhAsazcetyatra cakAreNAkSepa ityasyAnukarSaH / saGgatyarthamupakSiptaM samAnanyAyatvameva darzayati - yathetyAdinA / praskhaladrUpatvAditi / aniSTaviSayatvena bAdhitasvarUpatvAt / upakaraNIbhUta iti / anabhimataviSayatvAdanupapadyamAnena vidhinA svopapAdakatayAnupapattinirAsAyAkSiptatvAd vidhiM pratyupakaraNaH zeSaH sampanna iti kecid vyAcakSate / anye tu niSedhasyaiva tAtparyagocaratvAd vidheviparyayAdanupapadyamA(ne ? natve)na matvarthIyAntAdupakaraNazabdAcccipratyaya iti vyAcakSANAH svAkSepakatayopakaraNabhUtena vidhinopakaraNavAn bhUto niSedha ityAhuH / aniSTavizeSaparyavasAyIti / yad vidhAtumaniSTamapi vihitaM,' tat 1. 'syApyani' ka. kha. pAThaH. 2. 'cyo bha' ka. ga. pAThaH. 3. 'pannaH ze' kha. ga. pAThaH, 4. 'pata' kha. pAThA,
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / tmAkSepaH / yathA"gaccha gacchAse cet kAnta! panthAnaH santu te zivAH / mamApi janma tatraiva bhUyAd yatra gato bhavAn // " atra kayAcit kAntaprasthAnamaniSTamapyanirAkaraNamukhena vidhIyate / na cAsya vidhiryuktaH, AniSTatvAt / so'yaM praskhaladrUpatvena niSedhamAgUrayati / phalaM cAtrAniSTasya kAntaprasthAnasyAsaMvijJAtapadanibandhanamatyantaparihAryatvapratipAdanam / idaM ca mamApi janma tatraivetyAzIHpratipAdanenAniSTaparyavasAyinA vyaJjitam / yathAvA -- "no kiJcit kathanIyamasti subhaga! prauDhAH paraM tvAdRzAH panthAnaH kuzalA bhavantu bhavataH ko mAdRzAmAgrahaH / kintvetat kathayAmi santataratiklAnticchidastAstvayA smartavyAH zithilAH sahasarucayo godAvarIvIcayaH // " atrAnabhipretameva kAntaprasthAnaM yadA pramukha evAbhyupagamyatanniSThavizeSAvagamanahetuH / nanu gaccha gacchasItyatra gamanasya vidhina pratIyate / apitu kAmacArAbhyanujJAmAtram / tat kathamasya vidhirityata Aha - anirAkaraNamukheneti / kAntaprasthAnasyAniSTatvena nirAkartavyasyApyanirAkaraNena vidhiravasIyata ityarthaH / asya prasthAnasya / phalaM cAtretyAdi / atra vidhimukhenAniSTasya niSedhAkSepe / prasthAnasyetyasyAtyantaparihAryatvetyanenAnvayaH / asaMvijJAtapadanibandhanamiti / saMvijJAtaM padaM vAcakazca zabdo yasya na staH, tadasaMvijJAtapadam / vAGmanasAgocara iti yAvat / tathAvidhamatizayitaduHkhAvaham / tad nibandhanaM heturyasyAtyantaparihAryatvapratipAdanasya tat tathA / aniSTaparyavasAyineti / priyatamasyAnabhimate maraNe paryavasyatA / pramukha eveti / na prarohe / abhyu 1. 'sya pra', 2, 'etacca ma' ka. kha. pAThaH,
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 alaGkArasUtraM [virodha mAnaM pratIyate, tadAyamaniSTavidhirAbhAsamAne AkSepAGgam / smartavyA ityanenai ca gamananivRttirevopoilitA / tasmAdayamapi prakAra AkSepasya samAnanyAyatayA vidhAnabalenoktaH // AkSepa iSTaniSedhe'niSTavidhau cAnupapadyamAnatvAd viruddhatvamanupraviSTam / etatprastAvena virodhagarbhe'laGkAravarga: prakriyate / tatrApi virodhAlaGkArastAvallakSyate - viruddhAbhAsatvaM virodhaH // 40 // iha jAtyAdInAM caturNAM padArthAnAM pratyekaM tanmadhya eva sajAtIyavijAtIyAbhyAM virodhibhyAM sambandhe virodhaH / pagamyamAnaM pratIyata iti / panthAnaH kuzalA bhavantvityAdibhaNitibhaGgayA / nanUttarArdhe kintvetadityAdivacobhaGgathA prasthAnamabhyupetyaiva kasyacit kAryasyAbhyarthitatvapratIteH prarohe'pi kAntaprasthAnasyAbhyupagamaH pratI - yate / tat kathaM pramukha evetyuktamata Aha smartavyA ityaneneti / ayamarthaH evaMvidhA godAvarIvIcayastvadvi rahe mama sAtizayatApahetavo bhaveyuH / tAzca prasthitena tvayA yadi smaryeran, tadavazyaM gamanodyamo nitrateti gamananivRttihetutayaiva smaraNasya prastAvaH natu kartavyatayeti / ataH prasthAnasya prarohe'nabhyupagatireveti vidhyAbhAsatvAdidamapyudAharaNaM yuktameveti / etatpratipAdanArthamevodAhRte'pyudAharaNopanyAsaH // etatprastAvena viruddhatvaprastAvena / virodhaga ( bhai ? rbha i ) ti / virodhAlaGkAre'pi virodhamAtrasya nAlaGkAratvam, apitu samAdhimata eveti virodhagarbhatvaM draSTavyam | prakriyata iti / saMprakAraM pradarzyata ityarthaH / viruddhAbhAsatvamiti / aviruddhatve'pi viruddhavadavabhAsamAno viruddhAbhAsaH, tasya bhAvastattvam / jAtyAdInAmiti / jAtiguNakriyAdravyANAm / tanmadhye jAtyAdimadhye / sajAtIyavijAtIyAbhyAmiti / jAtejAtyantaraM sajAtIyaH padArthaH / guNAditrayaM vijAtIyaH / evaM guNAdi 1. 'nazcAkSe', 2. 'Ggamitya' 3. 'na ga', 4. 'tAnuvi', 5. 'bhyAM sa' ka. kha. pAThaH -
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 135 sa ca samAdhAnaM vinA prarUDho doSaH / sati tu samAdhAne pramukha evAbhAsamAnatvAd virodhAbhAsaH / tatre ca jAtivirodhasya jAtyAdibhiH saha catvAro virodhAH / guNasya guNAdibhiH saha trayaH / kriyAyAH kriyAdravyAbhyAM saha hau / dravyasya dravyeNa sahakaH / tadevaM daza virodhabhedAH / tatrodAharaNaM diGamAtreNa yathA - "paricchedAtItaH sakalavacanAnAmaviSayaH punarjanmanyasminnanubhavapathaM yo na gatavAn / vivekapradhvaMsAdupacitamahAmohagahano vikAraH ko'pyantarjaDayati ca tApaM ca kurute // " atra jaDIkaraNatApakaraNayorvirodho vastusaundaryeNAprAptiparyavasAyinA parihriyate / tathA "ayaM vArAmeko nilaya iti ratnAkara iti - zrito'smAbhistRSNAtaralitamanobhirjalanidhiH / ka evaM jAnIte nijakarapuTIkoTaragataM kSaNAdenaM tAmyattimimakaramApAsyati muniH // " atra jalanidhiH pIta iti dravyakriyayorvirodho munigatena Svapi draSTavyam / sa ca samAdhAnamityAdi / yathA nidAgho meghadurdina ityAdau / jAtyAdibhiriti / sajAtIyayA jAtyA vijAtIyairguNakriyAdravyaizca / evaM guNAdibhirityAdAvapi / jaDIkaraNatApakaraNayorvirodha iti / vikAralakSaNaikakartRniSThatayA nibaddhatvAt / samAdhAnaM darzayati vastu saundryennetyaadinaa| dravya kriyayoriti / nanu jalaini 1. 'vAvabhA', 2. 'tra jA' 3 'bhedAH / gu', 4 'tre ya', 5. 'yo: kriyayorvi', 6. 'ni' ka. kha. pATha:. 7. 'ladhI' kha. pATha:.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM [virodhamahAprabhAvatvena samAdhIyate / evamanyadapi jJeyam / viviktadhInAM bahutvAt kathaM dravyatvam / kiJca abdhayo'pyagambhIrA iti jAtiguNavirodhamudAharatA kAvyaprakAzakAreNAbdherjAtitvamaGgIkRtam / ucyate / enamiti purovartitvena nirdiSTasya jalanidherekatvena dravyatvamityadoSaH / athavA jalanidhiH pIta ityanena jalanidhipAnalakSaNakriyAmAtraM nirdizyate / tasyAgastyamunilakSaNena dravyeNa virodho draSTavyaH / evamanyadapIti / virodhabhedASTakam / tatra caturvidho jAtivirodho yathA - vezantAstava mAnasena mahatA pAthodhayaH kalpitAH kolambAdhipate ! yazobhiramalairmuktArucaH zyAmalAH / tApAtiprazamAvahAH pratapatA zatrUn pratApoSmaNA __kalpArkAH paramANurunnatijuSA doSNA ca hemAcalaH // atra pAthodhimuktArucikalpArkaparamANutvAnAM jAtInAM yathAkramaM vezantatvazyAmalatvatApArtizamanahemAcalalakSaNairjAtiguNakriyAdravyairvirodhaH / samA dhizca manaHprabhRtInAM mahattvAdyatizayasya vivakSitatvAt / trividhI guNavirodho yathA rUkSA khaleSu bhavato madhurApi vANI vizvaM guNAzca vizadA api raJjayanti / azrAntadAyinamavekSya yadUdvaha! tvAM karNa vyavasyati manISijanaH kadaryam // atra mAdhuryavaizayakadaryatvAnAM guNAnAM raukSyaraJjanakarNalakSaNairguNakriyAdravyaiH krameNa virodhaH / samAdhizca khaladuzzIlatAnuraJjanalakSaNArthAntaravarNanIyagataudAryAtizayAnAM vivakSitatvAt / dvividhaH kriyAvirodho dravyavirodhazca yathA bhajanti ripavaH kSayaM jahati ca tvayi krudhyati __ sthalIbhavati cAmbaraM tava baloddhataiH pAMsubhiH / abhUca vijayorjitailavaNasAgarastAvakai yazobhiratinirmalairyadunarendra ! dugdhArNavaH // atra kSayaprAptisthalIbhavanayoH kSayatyAgAmbarAbhyAM kriyAdravyAbhyAM lavaNasA 1. kiM dra' sva. pAThaH.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 137 viSayatvena cAsya dRSTeH zleSagarbhe virodhapratibhotpattihetuH zleSa audbhaTAnAm / darzanAntare tu saGkarAlaGkAraH / yathA'sannihitabAlAndhakArA bhAsvanmUrtizce'tyAdau virodhinoIyorapi zliSTatve / ekasya tu zliSTatve 'kupatimapi kalatravallabhamityAdau / ekaviSayatve cAyaniSyate / viSayabhede tvasaGgatipra. bhRtirvakSyate // garasya dravyasya dugdhArNavena dravyeNa ca virodhaH / sanAdhizca kSayazabdasya nAzanivAsalakSaNArthadvayapratIterbalarajobhUyastvasya yazovaimalyAtizayasya ca vivakSitatvAt / viviktaviSayatvena zleSazUnyaviSayatvena / anena ca virodhasya daurbalyahetusAvakAzatvaM darzitam / asya dRSTeH virodhasya darzanAt / audbhaTAnAm udbhaTamatAnusAriNAm / tanmate hi zleSAlaGkArasyAlaGkArAntarapratibhotpattihetutvaM niraTati / darzanAntara iti / zleSapratibhotpattiheturalaGkArAntaramityevaMrUpe kAvyaprakAzakArAdimate / saGkarAlaGkAra iti / ubhayorapyatra labdhAvakAzatvenAGgAGgibhAvalakSaNaH saGkaraH / tatra pramukhaMbhAnasya samAdhezca virodhaparihArayorarthadvayapratItimantareNAsambhavAt zleSasyAGgatvaM virodhasyAGgitvam / camatkArakAritve tu vipryyH| dvayorapi zliSTatva iti / bAlazabdasya bavayoraikyena kezabAlyaviziSTalakSaNArthadvayavRttitvAt / bhAsvacchandasya dIptimadarkavRttezca / ekasya tviti / kupatizabdasyaiva bhUpatikutsitapatilakSaNArthadvayAbhidhAnAt / asya virodhAlakArasya vakSyamANAnAmasaGgatyAdInAM cAbhAsamAnavirodhatve tulye'pi vizepaprakAramAha - ekaviSayatva iti / atra viSayazabdenAzraya ucyate / yatra dvayorviSayaikyena virodhaprAdurbhAvaH, tatra virodhAlaGkAraH / yatra tu bhinnaviSayatvena, tatrAsaGgatiH / prabhRtigrahaNena viSamAdayaH parigRhyante / tatra ca kvacid viSayabheda eva virodhasya nimittam / ythaasnggtau| kvacit svato 1. 'ya', 2. 'bhatve vi', 3. 'zleSasve' ka. kha. pAThaH. 4. 'radra' kha. pAThaH. 5. 'zca nA', 6. 'tukasA', 7. 'aGgA', 8. 'NaH / ta', ... 'khAbhAsana', 10. 'ka', 11. 'sve vi' kha. ga. pAThaH.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ alakkArasUtraM vibhAvanA___evaM virodhemuktvA virodhmuulaanylngkaaraantraannyucynte| tatrApi kAryakAraNabhAvamUlatvena vibhAvanAM tAvadAha kAraNAbhAve kAryasyotpattivibhAvanA // 41 // iha kAraNAnvayavyatirekAnuvidhAnAt kAryasya kAraNamantareNAsambhavaH / anyathA virodho duSpariharaH syAt / yadA tu kayAcid bhaGgayA tathAbhAva upanibadhyate, tadA vibhAvanAkhyo'laGkAraH / viziSTatayA kAryasya bhAvanAt / sA ca bhaGgiviziSTakAraNAbhAvopanibaDA / aprasiddhaM tu kAraNaM vastuto'stIti virodhaparihAraH / kAraNAbhAvena cehopakrAntatvAd balavatA kAryameva bAdhyamAnatvena pratIyate, naMtu tena tatra kAraNAbhAvaH / ityanyonyabAdhakatvAnuprANitAd virodhAviruddhayobhinnaviSayatvam / yathA virUpakAryotpattilakSaNe viSamAlakAre / iha tu naisargikasyApi virodhasya viSayaikya eva svarUpapratilambhaH / viSayabhede tvanudaya eva // virodhamUlAnIti / virodhAbhAsamUlAnItyarthaH / anena pUrvamuktaM virodhagarbhatvameSAM darzayati / tatrApIti / teSvalaGkaraNeSvapi / sUtre kAraNAbhAva ityatra kAraNamAtrasyAbhAvo na vivakSitaH, kintu viziSTasya kAraNasyeti darzayitumAha-iheti / anyathA kAraNamantareNa sambhave / viziSTatayeti / vaiziSTayaM cetarakAryasAdhAraNakAraNAprastutatvam / nanu yadyatra samAdhimattvAdAmukhAvabhAsI virodhAbhAso'sti, tat kimarthaM virodhAlaGkArabhedatvenAnuktvA pRthageSA lakSitA / ata Aha-kAraNAbhAvena ceti / upakAntatvAd balavateti / asaJjAtavirodhyavasthAyAM labdhasvarUpatvAd balavattvam / natu teneti / bAdhyamAnatvena pratIyata ityanupajyate / anyonyabAdhakatveti / yathA jaDIkaraNatApakaraNayoranyatarasya 1. 'vamuktvA vi', 2. 'dhaM vi', 3. 'laGkaraNAnyucya', 4. 'sve pi', 5. 'NAntarAnva', 6. 'na kA' ka. kha, pAThaH. 7. 'rasA' kha. pAThaH,
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] sadhyAkhyAkArasarvasvopetam / laGkArAd bhedaH / evaM vizeSoktau kAryAbhAvena kAraNasattAyA eva bAdhyamAnatvamunneyam / yena sApi virodhAd bhinnA syAt / iha ca lakSaNe yadyapyanyaiH kAraNapadasthAne kiyAgrahaNaM kRtaM, tathApIha kAraNapadameva vihitam / nahi sarvaiH kriyAphalameva kAryamabhyupagamyate / vaiyAkaraNaireva tathAbhyupagamAt / ato vizeSamanapekSya sAmAnyena kAraNadameveha nirdiSTam / yethA "asambhRtaM maNDanamaGgayaSTe raMnAsavAkhyaM karaNaM madasya / kAmasya puSpavyatiriktamastraM bAlyAt paraM sAtha vayaH prapede // " atra dvitIye pAde madasya prasiddhaM yadAsavAkhyaM karaNaM, tadabhAve'pi yauvanahetukatvenopanibandhaH kRtaH / madasya daividhyepUrvasiddhatvAbhAvena tulyabalatvAdanyonyabAdhyabAdhakabhAvaH, naivamatreti tasmAdasyA bheda ityarthaH / evamityAdi / pUrvasiddhatvena balavatA kAryAbhAvena kAraNapauSkalyasyaiva bAdhaH / natu kAraNapauSkalyena kAryAbhAvasya / anyaiH udbhaTAdibhiH kAraNebhyaH kriyAmukhena kAryotpatteH prAtItikena rUpeNa paridRzyamAnatvAt kriyaivAvyavahitaM kAraNamiti matvA ___"kriyAyAH pratiSedhe yA tatphalasya vibhAvanA" iti lakSayadbhiH / kAraNapadameveti / kAryaM janayatAM kAraNAnAmavAntaravyApAraH kriyA, natu kArya prati hetuH, dravyAdaya eva hetava iti bhAvaH / dvitIye pAd iti / anAsavAkhyaM karaNaM madasyetyatra / prasiddhamityanena viziSTakAraNAbhAvopanibandho nidarzitaH / yauvanahetukatvenetyanena virodhapari 1. 'tvaM neya' ka. kha. pAThaH. 2. 'ha la' kha. pAThaH. 3. 'Ne ca ya' ka. pAThaH. 5. 'Name', 5, 'udAharaNam -a', 6. 'tutve' ka. kha. pAThaH. 7. 'dhe'pi yAsya' kha. pAThaH... 'sma vyaktiIvabhA' sa. ga. pAThaH.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ [vibhAvanA 'pyabhedAdhyavasAyAdekatvamatizayoktyA / sA cAsyAmavyabhicAriNIti na tadbAdhenAsyA utthAnam, apitu tadanuprANitatvena / asambhRtaM maNDanamiti kAmasya puSpavyatiriktamastrami - tyatra ca vivadante / iyameva vibhAvaneti kecit / sambharaNasya puSpANAM cai maNDanamastraM ca pratyakAraNatvAd vaGmAtrametat / ekaguNahAnau vizeSoktirityanye / rUpakamevAdhiropita vaiziSTyamiti tvapare / AropyamANasya prakRte sambhavAt pariNAma hAraH / nanu yauvanajanyo madaH AsavajanyAnmadAt pRthageva / tat kathamAsavapratiSedhena kAraNAbhAvaH kathyata ityAzaGkaya pariharati -- madasya vidhye'pIti / atizayoktyA bhede abhedarUpayA / avyabhicAriNIti / na paramatraivodAharaNe | 1 140 alaGkArasUtraM "aGgalekhAmakAzmIrasamAlambhanapiJjarAm" - ityAdiSvapi, kuGkumajanyasya svAbhAvikasya ca piJjaratvAderabhedAdhyavasAyasyAtizayoktimUlatvAt / evaM tahiM yenanAprAptinyAyena vibhAvanaiyA atizayoktairbAdhaH syAdityAzaGkA na kAryetyAha - tadvAdheneti / tadanuprANitatvena atizayoktyanugRhItatvena / anugrahazca vibhAvanAlakSaNApekSitAyAH kAraNAbhAvavataH kAryasvAnutpattAvapyutpatterutpadyamAna kAryAbhedAdhyavasAyena pratyAyanam / iyameveti / kriyAkAraNAbhAve kAryotpattiriti lakSitA / anAsavAkhyamityAdAvudAhRtA ca saiSaiva, natvanantaravakSyamANavizeSoktivalakSaNAntaravatItyarthaH / ekaguNahAnAvityAdinA vAmanalakSitA vizeSoktirucyate / tena kaNahAnikalpanAyAM sAmyadArthyApAdanaM vizeSoktiriti lakSaNaM tasyA vihitam / atra ca sambharaNapuSpavalakSaNaikaguNahAni kalpanAyAM maNDanAstrAbhyAM saha yauvanasya sAmyadAmApAditamiti vAmanavizeSoktisambhAvanA | prakRte sambhavAditi / AropyamANasya maNDanAdeH prakRte devIzarIrayaSTAvupayogitvAdityarthaH / udbhaTAdibhiH - pAu.. 3.'ca pra', 1. 'syA avya', 2. 'ti yAtra vi', 5. 'nA' kha. pAThaH. 6. 'kvA' ka. pAThaH 4. 'vArtAmA ' ka. kha.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] sanyAkhyAkaGkArasarvasvopetam / iti tvadyatanAH / iyaM ca vizeSoktivaduktAnuktanimittabhedAd dvidhaiva / tatroktanimittodAhRtA / anuktanimittA yathA --- "aGgalekhAmakAzmIrasamAlambhanapiJjarAm / analaktakatAmrAbhAmoSThamudrAM ca bibhratI // " atra sahajatvaM nimittaM gamyamAnam / iyaM ca mAlayApi bha vantI dRzyate / yathA - - 141 "anidro duHsvapnaH prapatanamanadridrumataTaM jarAhInaH kampastimirarahitasvAsasamayaH / anAghAtaM duHkhaM vigatanigalA bandhanadhRtiH sajIvaM jantUnAM maraNamavanIzAzrayarasaH || " vibhAvanAM lakSayitvA tadviparyayasvarUpAM vizeSokti lakSayati - kAraNasAmagraye kAryAnutpattirvizeSoktiH // 42 // "darzitena nimittena nimittAdarzanena ca / tasyA bandho dvidhA lakSye dRzyate lalitAtmakaH // " ityuktanimittatvAdirUpeNa vizeSoktAveva yad bhedakathanaM, tadasyA vibhAvanAyAmapi draSTavyamityAha - iyaM ceti / udAhRteti / anAsavAkhyamityatra / anidra ityAdi / atraikasyaivAvanIzAzrayarasasya duHsvapnAdyAropaNadvArA kAryabhUtasya nidrAdibahukAraNAbhAvopanibandhAnmAlAtvam / sajIvamityatra jIvAbhAvalakSaNasya hetorabhAvaH sajIvatvavirodhimukhenopanibaddhaH / duHsvazAdeH kAryasyAropitatvAd virodhasamAdhiH // satyapi vidyamAnApi / vizeSamityAdinA vizeSAyoktirvizeSoktiriti niruktirdarzitA / kAvyaprakAzakAreNAcintyanimittetyuktaM tRtIyabheda 1. 'tyatha' ka. kha. pAThaH.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 abahArasUtraM [vizeSokti.. iha samagrANi kAraNAni niyamena kAryamutpAdayantIti prasiddham / anyathA samagratvasyaivAbhAvaprasaGgAt / yA tu satyapi sAmagrI na janayati kArya, sA kaizcid vizeSamabhivyaktuM prayujyamAnA vizeSoktiH / sA ca dvidhAuktanimittA anuktanimittA ca / acintyanimittA tvanuktanimittaiva / anuktasya cintyAcintyatvena dvividhatvAt / kameNodAharaNaM"karpUra iva dagdho'pi zaktimAn yo jane jne| namo'stvavAryavIryAya tasmai makaraketave // " "AhUto'pi sahAyairemItyuktvA vimuktanidro'pi / gantumanA api pathikaH saGkocaM naiva zithilayati // " "sa ekastrINi jayati jaganti kusumAyudhaH / haratApi tanuM yasya zambhunA na hRtaM balam // " atra satyapi dAhalakSaNe'vikale kAraNe'zaktatvAkhyasya kAyasyAnutpattiH zaktimattvasvarUpeNa viruddhena dharmeNopanibaddhA / avAryavIryatvaM cAtroktaM nimirttam / tathA AhUta. tvAdayaH saGkocazithilIkArahetava iti teSu satsvapi tasyAnutpattau priyatamAsvapnasamAgamAdyanuktaM saMccintyaM nimittam / tathA tanuharaNe kAraNe satyapi balaharaNasya kAryasyAnutpattau nimittamanuktamacintyameva, pratItyagocaratvAt / kAryAnutpamantarbhAvayati-acintyanimittA tvityAdinA / kAryAnutpa 1. 'ti si' ga. pAThaH. 2. 'ki', 3. 'Na yathA-ka', 4. 'kusumadhanvane // ', 5. 'te', 6. 'svarU', .. 'Na tUpa', 8. ttam / AhvAnAda', 9. 'cintyani', 10. 'tam / tanu' ka, kha. pAThaH.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / ttizcAtra kacit kAryaviruddhotpattyA nibadhyate / evaM vibhAvanAyAmapi kAraNAbhAvaH kAraNaviruddhamukhena kvacit pratipAdyate / tathAca sati"yaH kaumAraharaH sa eva hi varastA eva caitrakSapA- . ste conmIlitamAlatIsurabhayaH prauDhAH kdmbaanilaaH| sA caivAsmi tathApi cauryasuratavyApAralIlAvidhau . __revArodhasi vetasItaruvRte cetaH samutkaNThate // " ityatra vibhAvanAvizeSoktyoH sandehasaGkaraH / tathAhiutkaNThAkAraNaM viruddhaM yaH kaumArahara ityAdi nibaddhamiti vibhAvanA / tathA yaH kaumArahara ityAdeH kAraNasya kArya viruddhaM cetaH samutkaNThata ityutkaNThAkhyaM nibaddhamiti vizeSoktiH / viruddhamukhenopanibaddhatvAt kevalamaispaSTatvam / sAdhakabAdhakapramANAbhAvAzcAtra sandehasaGkaraH / yA tu "ekaguNahAnikalpanAyAM sAmyadAya vizeSoktiH" iti vizeSoktirlakSitA, sAsmaddarzane rUpakabheda eveti na pRthag vAcyA // sizcetyAdi / yathA zaktimAnityAdau / tathAca satIti / kAraNAmAvakAryAnutpattyorvirodhamukhenopanibandhe sati utkaNThAkAraNasyAbhinavatvasyAbhAvaH sa evetyAdinA yAtayAmatvalakSaNavirodhimukhenopanibaddhaH / yAtayAmatvalakSaNasya kAraNasya yat kAryamupekSaNaM tasyAbhAvaH utkaNThAtmakavirodhimukhenopanibaddhaH / viruddhamukhenopanibaddhatvAditi / ubhayoH kAraNAbhAvakAryAbhAvayoriti zeSaH / anyathaikataropanibandhe'pyaspaSTatve 'kapUra 1. 'pariva', 2. 'tyutkaNThAkhya', 3. 'mapISTa' ka* kha. pAThaH. 4. "syAbhA' kha. ga, pAThaH,
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 alaGkArasUtraM [atizayokti atizayoktau lakSitAyAmapi kazcid bhedaH kAryakA raNaprastAvenehocyate - kAryakAraNayoH samakAlatve paurvAparyaviparyaye cAtizayoktiH // 43 // iha niyatapUrvakAlabhAvi kAraNaM niyatapazcotkAlabhAvi ca kAryamiti kAryakAraNayorlakSaNaM prasiddham / yadA tu vizeSapratipAdanAya tayeoretadrUpApagamaH kriyate, tadAtizayoktiH / etadrUpApagamazca kAlasAmyanibandhanaH kAlavipa - ryAsanibandhanazvati dvidhA bhavannatizayoktimapi dvaividhye'vasthApayati / krameNodAharaNaM-- "pazyatsUdgatasAndravismayarasaprotphullanetrotpalaM bhUpAleSu tavAtra sUkSmanizite nistriMzadhArAdhvani / kItrtyA ca dviSatAM zriyA ca yugapad rAjanyacUDAmaNe ! helAnirgamanapravezavidhinA pazyendrajAlaM kRtam // " "pathi pathi zukacaJcUcArurAbhAGkurANAM dizi dizi pavamAno vIrudhAM lAsakazca / iva dagdho'pI'tyAdAapyaspaSTatvaprasaGgaH / rUpakabheda eveti / adhiropitavaiziSTyaM rUpakamityarthaH // kazcid bheda iti / atizayoktinirUpaNe prapaJcArthaM lakSayiSyata iti nirdiSTaH / kAryakAraNayorityAdi / kAryakAraNayoravyabhicAritvAzukAritvalakSaNasyAtizayasyoktiratizayoktiriti sAmAnyalakSaNam / samakAlatva ityAdinA bhedanirdezaH / vizeSeti / avyabhicAritvAdirUpo vizeSaH / 1. 'takAlapUrvabhA', 2. 'zvAdbhAvikA' 3 'dhe sthA', 5. 'taH' ka. kha. pAThaH. 6. 'vaspa' ka. pAThaH * 4. 'Na yathA -1', -
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 nirUpaNam] svyaakhyaalngkaarsrvsvopetm| nari nari kirati drAk sAyakAn puSpadhanvA puri puri ca nivRttA mAninImAnacarcA // " pUrvatra prauDhoktinirmite'rthe zatruzrIpravezaH kIrtinirgamanasya heturiti bhinnakAlayostulyakAlatvaM nibaddham / uttaratra tu mAnanivRttiH smarazaraprakiraNakAryeti tayorupapannaM paurvAparya vyatyayena nirdiSTamityatizayoktiH / kAryasya cAzubhAvAkhyo vizeSaH pratipAdyate // tayovibhinnadezatve'saGgatiH // 44 // tayoriti kaarykaarnnyoH| yaddezameva kAraNaM, taddezameva kArya dRSTam / na tu mahAnasadezastho vahniH parvatadezasthaM dhUmaM janayati / yadA tvanyadezasthaM kAraNamanyadezasthaM ca kAryamupanibadhyate, tadocitasaGgatinivRtterasaGgatyAkhyo'laGkAraH / sa ca virodhikAryakAraNabhAvaprastAvAdiha lakSyate / yathAprauDhoktinirmita iti / nistriMzadhArAyAH kIrtinirgamasya dviSalakSmIpravezasya ca pahirasambhavitvAt kaveH kavinibandhasya vA prauDhoktayA nimite / vyatyayeneti / kAryabhUtAyA mAnanivRtterbhUtakAlaviSayayA niSThayA pUrvakAlatvasya, kAraNabhUtasya smarazarakiraNastha vartamAnakAlaviSayeNa laTA sAdhyamAnatvasphuraNAt pazcAtkAlatvasya ca pratItezca / eSA cAtizayoktikAraNasya vAstavaM kAryajanakatvaM kavisamarpitenAzubhAvAvyabhicAraviziSTena kAryajanakatvena bhede'pyabhedenAdhyavasitamityatizayoktibhedatvena pUrva nirUpitA / samprati kAryakAraNaniSThatvenAsyAH kAryakAraNavicchittyAzrayeNAlakAramadhye prastAvaH // ucitasaGgatIti / saGgatezcaucityamekadezavartitvam / virodhi 1. 'ca', 2. 'syAzu', 3. 'baH / ta', 4. 'yoni', 5. 'zi' ka. kha. pAThaH, 6. 'hi' ka. pAThaH. 7. 'ye ni',, .. 'raH / vi', 9. 'Napra', 10. 'hocyate' ka. kha. pAThaH.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 04 ahaGkArasUtra [asaGgati"prAyaH pathyaparAGmukhA viSayiNo bhUpA bhavantyAtmanA nirdoSAn sacivAn bhajatyatimahAllokApavAdajvaraH / dhanyAH zlAghyaguNAsta eva vipine santoSabhAjaH paraM - bAhyo'yaM varameva sevakajano dhik sarvathA mntrinnH||" atra pathyaparAGmukhatvaMmupalambhaviSayatvasya bhinnadezaheturityasaGgatiH / evaM"sA bAlA vayamapragalbhavacasaH sA strI vayaM kAtarAH sA pInonnatimatpayodharabharaM dhatte sakhedA vayam / sA klAntA jaghanasthalena guruNA gantuM na zaktA vayaM ___ doSairanyajanAzritairapaTavo jAtAH sma ityadbhutam // " ityatraM jJeyam / atra ca bAlyanimittamapragalbhavacanamanyadanyacca smaranimittamiti tayorabhedAdhyavasAyaH / evamanyatra jJeyam // kAryakAraNabhAveti / virodhazca kAryeNa kAraNasyAnvayavyatirekayorenanuvidhAnam / vizeSoktAvanvayasya, atizayoktAvapi kAraNasattAmanapekSya tulyakAlaM pUrvameva vA kAryasyotpattervyatirekAnanuvidhAnakam / svadeze kAraNe'satyapi kAryasyotpAdAdasaGgatAvapi tadeva / sA bAletyAdi / nanu bAlyanimittAMpragalbhavacastvaM bAlyena hetunA saha bAlAyAmeva vartate, bAlAlambanasmarajanitaM tu smareNa saha kAnta eva vartata iti kathaM kAryakAraNayorbhinnadezatvamityAzaGkaya bhede'bhedalakSaNayAtizayoktyaikatve bhinnadezatvamiti pariharati-bAlyanimittamityAdinA / evamanyatreti / kAtaryAdau / evamapyasaGgatirbhavatIti darzanAyodAharaNAntaropanyAsaH // 1. 'tamAsta, 2. 'yasya, 3. 'zo he', 4. 'zrayaira', 5, 'tra bA', 1. 'natvamanyAganyacca' ka. ca. pAThaH. 7. 'pakami' ka. pAThaH. 8. 'nam / sva', 9. 'danAda'. pAThaH. 10. 'ttakapra' ka. pAThaH. 11 'kAryatva' kha. pAThaH,
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] samyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / virUpakAryAnarthayorutpattirvirUpasaGghaTanA cAvi Samam // 45 // virodhaprastAveneha lakSaNam / tatra kAraNaguNaprakrameNa kAryamutpadyata iti prasiddhau yad virUpaM kAryamutpadyamAnaM dRzyate, tadekaM viSamam / tathA kaJcidartha sAdhayitumudyatasya na kevalaM tasyArthasyApratilambhaH, yAvadanarthaprAptirapIti dvitIyaM viSamam / atyantAnanurUpasaGghaTanayorvirUpayozca saGghaTanA tRtIyaM viSamam / ananurUpasaMsargoM hi viSamam / krameNa yathA"sadyaH karasparzamavApya citraM raNe raNe yasya kRpANalekhA / tamAlanIlA zaradindupANDu yazastrilokAbharaNaM prasUte // " "tIrthAntareSu malapaGkavatIvihAya divyAstanUstanubhRtaH sahasA labhante / vArANasi ! tvayi tu muktakalebarANAM lAbho'stu mUlamapi yAtyapunarbhavAya // " virUpakAryetyAdi / asya viSamasya sAmAnyalakSaNaM svayameva vakSyati - 'ananurUpasaMsa! hi viSamamiti / atra virUpakArye kAraNaguNaviruddhena guNena kAryasaMsargAdananurUpasaMsargaH, dvitIye iSTasiddhayarthasya vyApArasyAniSTaphalayogAt / tRtIye punaH sphuTa eva sH| virodhaprastAveneti / virodhazcAtra prasiddharanyathAbhAvaH / sa cAye kAryeNa kAraNaguNAnanuvidhAnAd , dvitIye arthasAdhanatayA prasiddhasyAnarthotpAdanAt , tRtIye aghaTamAnatvena prasiddhayorghaTanAt / yAvadanarthaprAptirapIti / ata eva vizepokterbhedaH / virUpayorityasya vyAkhyA--- atyantAnanurUpasakaTanayoriti / 1. 'mam / ka' ka, kha. pAThaH. 2. 'Navi' kha. pATha:.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM "araNyAnI keyaM dhRtakanakasUtraH kva sa mRgaH ka muktAhAro'yaM ka ca sa patagaH keyamabalA / va tat kanyAratnaM lalitamahibhartuH kva ca vayaM svamAkUtaM dhAtA kimapi nibhRtaM pallavayati // " atra kRSNavarNAcchuklavarNotpattiH, kalebarAtyantApahAralakSaNAnarthotpattiH, atyantAnanurUpANAM cAraNyAnyAdInAM parasparasaGghaTanaM krameNa mantavyam / kevalamanarthotpattiratra vyAjastutiparyavasAyinIti zuddhodAharaNamabhyUhyam // 14.8 [viSama tadviparyayaH samam // 46 // 3 viSamavaidharmyAdiha prastAvaH / yadyapi viSamasya bhedatrayamuktaM, tathApi tacchabdena sambhavAdantyo bhedaH parAmRzyate / pUrvakabhedadvayaviparyayasyAnalaGkAratvAt / antyabhede viparyayastu 1 vyAjastutIti / nindAmukhena gaGgAyAH stutipratIteH / zuddhodAharaNamiti / alaGkArAntarAsaGkIrNam / yathA - wdwy karamAtramanicchavaH pradAtuM kRtavantaH saha ye tvayA virodham / ime yadunAtha ! pArthivAste nikhilAM prAdiSata svarAjyalakSmIm // atra virodhakriyayA na paramabhimatasya karApradAnasyAnavAptiH, yAvadanabhimatasya sakalarAjyapradAnasyAvAptirapi // sUtre tadviparyaya iti tacchabdena bhedatritayaviziSTaM viSamaM yadyapi parAmarzanIyaM, tathApi virUpasaGghaTanAlakSaNAntya bhedaviziSTameva parAmRzyata i tyAha - tathApIti / sambhavAd alaGkAratvasambhavAt / pUrvakabhedadvayaviparyayasya sarUpakAryArthotpattilakSaNasya / analaGkAratvAditi / svataH 1. 'ddhavalava', 2. 'mUlyam / ' 'ka. kha. pAThaH 3. 'te / na pU' ga. pAThaH 4. 'yamapi tadvipa', 5. 'syAla' kha. pAThaH. 6. 'da' ka. kha. pAThaH,
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 nirUpaNam] savyAlyAlakArasarvasvopetam / cArutvAt samAkhyo'laGkAraH / sa cAbhirUpAnabhirUpaviSayavena dvividhaH / Adyo yathA"tvamevaMsaundaryA sa ca ruciratAyAM paricitaH kalAnAM sImAnaM paramiha yuvAmeva bhajathaH / ayi dvandaM diSTayA tadiha subhage! saMvadati vA mataH zeSaM cet syAjitamatha tadAnIM guNitayA // " atrAbhirUpasyaiva nAyakayugalasyocitaM saGghaTanamAzaMsitam / dvitIyo yathA "citraM citraM bata bata mahaccitrametad vicitraM - jAto daivAducitaracanAsaMvidhAtA vidhAtA / yanimbAnAM pariNataphalasphItirAsvAdanIyA yaccaitasyAH kabalanakalAkovidaH kAkalokaH // " atrAnabhirUpANAM nimbAnAM kAkAnAM ca samAgamaH prshNsitH| AnurUpyAt samatvavyapadezaH / / virodhamUlaM vicitraM lakSayati-- svaviparItaphalaniSpattaye prayatno vicitrm||47|| prAptatvena vaicitryAbhAvAt / cArutvAditi / tadviparyayasya sarUpasaGghaTanasya kAcitkatvenAsulabhatvAt / AzaMsitamiti / ataH zeSaM cet syAdityanena / atyantAnabhirUpanimbakAkailokasamucitasaGghaTanajanitavismayAkSiptacittatvena vaktuzcitraM citramityAdau na paunaruktyaM doSAya // virodhamUlamiti / virodhagarbhAlaGkAramadhye'tAdRzamapi samaM viSamaprasaGgena lakSayitvA punarvirodhamUlatvena prakaraNasaGgataM vicitraM lakSayatI 1. 'bhiha ta' ka. kha. pAThaH. 2. 'kasama' kha. pAThaH.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 alakArasUtraM [vicitrayasya hetoryat phalaM, tasya yadA tadviparItaM bhavati, tadA tadviparItaphalaniSpattyarthaM kasyacit prayatna utsAho vicitrAlaGkAraH / AzcaryapratItihetutvAt / na cAyaM prathamo viSamAlaGkAraprakAraH / svaniSedhamukhena vaiparItyapratIteH / viparItapratItyA tu svaniSedhastasya viSayaH / yathA- 'tamAlanIlA zaradindupANDe' ityAdau / iha tvanyathA pratItiH / yathA"ghettuM muJcai aharo aNNatto vaLai pekkhiuM ditttthii| ghaDihu~ vihaDanti bhuA raAa suraammi viisaamo||" atra mocanavalanavighaTanavizramANoM yathAkramaM grahaNaprekSaNagha. TanaramaNAni viparItAni phalAni prayatnaviSayatvena nibddhaani| tyarthaH / svaviparIteti / sUtre svazabdena svIyamucyate / tacca phalasannidhyupasthApitahetusambandhi gRhyata ityAha-yasya hetorityAdinA / tasya hetoH / tadviparItaM phalaviparItam / prathamaH virUpakAryotpattilakSaNaH / svaniSedheti / svazabdena hetuH parAmRzyate / yadi grahItumicchati, tat kimiti muJcatIti mocanasya hetoniSedhamukhena grahaNasya kAryasya vaiparItyaM pratIyate / viparItapratItyeti / yadi kRpANI nIlA tat kathaM dhavalaM yazo janayatIti kAryasya dhavalatvalakSaNavaiparItyapratItyA kAraNagatasya nIlatvasya pratiSedhastasya viSamAlaGkArasya viSayaH / kiJcAtra vicitre kasyacid yatnAd viparItotpattiH, viSame svata evetyapi bhedo draSTavyaH / ghetumityAdi / grahItuM mucyate'dharo'nyato valati prekSituM dRSTiH / ghaTituM vighaTete bhujau ratAya surateSu vizramaH / / bhatra mocaneti / mocanAdInAM hetUnAmagrahaNAdiphalaviparItAni grahaNA 1. NDa yazastrilokAbharaNaM prasUte ityatra / iha', 2. 'NAM pra', 3. 'tapha' ka, kha. pAThaH 4. siddhayupa' kha. pAThaH.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] yathA vA "unnatyai namati prabhuM prabhugRhAn draSTuM bahistiSThati svadravyavyayamAtanoti jaDadhIrAgAmivittAzayA / prANAn prANitumeva muJcati raNe kliznAti bhogecchayA sarva tad viparItameva kurute tRSNAndhadRk sevakaH // " atra viparItaphalaniSpAdanaprayatnaH sujJAnaH // - savyAkhyAlaGkAra sarvasvopetam / - AzrayAzrayiNoranAnurUpyamadhikam // 48 // virodhaprastAvAdiha nirdezaH / anAnurUpyasya virodhotthApakatvAt / taccAnAnurUpyamAzrayasya vaipulye'pyAzritasya parimitatvAd vA Azritasya vaipulye'pyAzrayasya parimitatvAd 151 dIni kAntaprayatnaviSayatvenopanibaddhAni / unnatyai ityAdi / pUrvatra vaipa -- rItyamunneyam, atra tu viparItameva kuruta iti zabdopAttam / tadevAha - atra viparIteti / kacid viparItaphalaniSpattyarthaM yatna Aropito bhavati / yathA sannaddhe tvayi samprahAravidhaye saMvartavaizvAnara jvAlAcaNDimadarpa bhanjanakalAdakSapratApoSmaNi / Arohantyavarodumeva turagAn hAtuM ca gRhNantyasI-. nAgacchantyapayAtumAhavamahIM saGgrAmadhIra ! dviSaH // atra turagArohaNAdIni turagAvasthAnAdiphalAni viparItAvarohaNAdi phalatvenopanibaddhAni / tatra ca yatnAbhAve'pi tatphaladarzanAd yatnaH zatruSvAropitaH / kvacicchleSAvaSTambhenApi dRzyate / pratibhaTagaNaH puraste tiSThati saruSaH puraH sthitiM hAtum / adhikabalena yadUdvaha! vigrahamuktyai tvayA vigRhNAti // AzrayAzrayiNoranyUnAnatiriktatvamAnurUpyam / tadabhAvo'nAnurUpyam / tatra prathame bhede AzrayasyAtiriktatvamA zrayiNo nyUnatvaM, dvitIye tvanyathA /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. alakArasUrya [anyonya. vA syAt / krameNa yathA"auratra kacidAzritA pravitataM pAtAlamatra kvacit ___ vApyatraiva dharAdharAdharajalAdhArAvalirvartate / sphItasphItamaho nabhaH kiyadidaM yasyetthamevaMvidhai re pUraNamastu zUnyamiti yannAmApi nAstaM gatam // " "dordaNDAJcitacandrazekharadhanurdaNDAvabhaGgocata STaGkAradhvanirAryabAlacaritaprastAvanADiNDimaH / drAparyastakapAlasampuTalasabrahmANDamANDodara bhrAmyatpiNDitacaNDimA kathamaho nAdyApi vishraamyti||" pUrvatra nabhasa Azrayasya vaipulye'pyAzritAnAM thuprabhRtInAM pArimityaM cArutvahetuH / uttaratra tu TaGkAradhvanerAzritasya mahasve'pi brahmANDasyAzrayasya stokatvam // parasparaM kriyAjanane'nyonyam // 49 // ihApi virodhaprastAva eva nirdezakAraNam / parasparacoriti / atretyAdi / ihAtreti zabdastribhinabhaH parAmRzyate / svargAdInAmekadezavRttitvAdevagatena namasaH sphItyatizayenopajanitamaho iti vAcikAnubhAvasUcitaM vismayaM kiyadidamityAdinA kSipati / yasya nabhasa itthamavasthitaiH evaMvidhairmahadbhirapi svargAdibhiH pUraNaM dUre astu mA bhavatvityarthaH / yacchUnyamiti nAma, tadapi nAstaM gatamityanvayaH / ayamarthaH--evaM mahAntaH svargAdayo nabhaso vaipulyAtizayAt pUraNaM mA kRSata / etadabhyupagacchAmaH / eSvantarvartiSvapyadyAsatsvivAntargatapadArtharAhityalakSaNaM zUnyatvaM yasyAnuvartate, tasya nabhasa eSAM kvAcitkatvena sphItyatizayavarNanaM kIgiti // virodhaprastAva eveti / ekasyaikAM kriyAM prati karmakartRtvayo- 1. 'syAd ya' ka. kha. pAThaH. 2. 'danava' ka. pATa:.. 3. 'ga' va. pATha:. .
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 nirUpaNam] svyaakhyaalngkaarsrvsvopetm| jananasya viruddhatvAt / kriyAhArakaM yatra parasparotpAdakatvaM, na svarUpanibandhanaM, svarUpasya tathAtvoktivirodhAt, tatrAnyonyAkhyo'laGkAraH / yathA "kaNThasya tasyAH stanabandhurasya muktAkalApasya ca nistalasya / anyonyazobhAjananAd babhUva sAdhAraNo bhUSaNabhUSyabhAvaH // " atra zobhAkhyakriyAmukhakaM parasparajananam // anAdhAramAdheyamekamanekagocaramazakyavastvantarakaraNaM ca vizeSaH // 50 // ___ ihAdhAramantareNAdheyaM na vartata iti sthitAvapi yastaparihAreNAdheyasyopanibandhaH, sa eko vizeSaH / yaccakaM vastu parimitaM yugapadanekatra vartamAnaM kriyate, sa dvitIyo vizeSaH / yacca kiJcidArabhamANasyAsambhAvyavastvanturakaraNaM, sa tRtIyo virodhAt / kriyAdvArakamityAdinA virodhasamAdhiM darzayati / ekasyaiva janyatve janakatve ca virodhaH, iha tu bhUSaNAdikriyAyA janyatvaM kaNThamuktAkalApayojanakatvamiti na virodhH| kriyAgatajanyatvaM kaNThahAraniSThatvena pratIyata ityAmukhe virodhasphuraNam / tathAtvoktivirodhAditi / ekasya kAryatvakAraNatvayorvirodhasya duSpariharatvAt // asambhavinaH sambhavitvena nibandho vizeSa iti sAmAnyalakSaNaM bhedadarzanavazAdunnetuM zakyamityabhisandhAya bhedAneva darzayati-anAdhA. ramityAdinA / nabhaHprabhRtervibhudravyasya yugapadanekatropalambhe satyapi na vaicitryamityata Aha -parimitamiti / *iha adhikAdiprastAve / 1. 'ta' ga. pATha:. 2. 'kR' ka. pAThaH. * ihAnurUpyaparihArarUpavirodhaprastAvAduktiH' iti mUlapAThaM manyate vyAkhyA /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 alaGkArasUtraM vizeSavizeSaH / AnurUpyaparihArarUpavirodhaprastAvAdihoktiH / krameNa yathA"divamapyupayAtAnAmAkalpamanalpaguNagoM yeSAm / ramayanti jaganti giraH kathamiva kavayo na te cndyaaH||" "prAsAde sA pathi pathi ca sA pRSThataH sA puraH sA ___ paryaGke sA dizi dizi ca sA tadviyogAkulasya / haho cetaHpramitiraparA nAsti te kApi sA sA sA sA sA sA jagati sakale ko'yamadvaitAdaH // " "nimeSamapi yadyeka kSINadoSe kariSyasi / padaM citte tadA zambho ! kiM na sampAdayiSyasi // " atra kavInAmAdhArANAmabhAve'pyAdheyAnAM girAmavasthitirananyatrabhAvo viSayArtha iti viSayatvena teSAmAdhAstvAt / ekasyA eva yoSitaH prAsAdAdau yugapadavasthAnaM, cittaviSaye padakaraNe prastute'pi bhAvi lokottaravastusampAdanaM krameNa jJeyam / AnurUpyeti / Adheyasya sata AdhAramantareNAvasthAnAt , parimitasyAMnekadezavyApitvAt , kAryAntarapravRttena kAryAntarasyApi karaNAdAnurUpyasya parihAraH / kavInAmAdhArANAmiti / yadyapyAkAzAdhArA girastathApi tAH prati kavInAM vaiSayikAdhAratvamastyevetyAha - anamyatrabhAva iti / yathA gagane vihagazvaratItyatra vihagacaraNasyAnanyatrabhAvAd gaganaM vaiSayikamadhikaraNaM, tathA kavibhyo'nyatrAbhAvAd giro'pi tadviSayatvena tadA. dhArA ityucyante / bhAvItyAdi / laTprayogAnnirvANaprAptilakSaNelokottaravastusampAdanaM bhAvi // 1. 'lpaM gu', 2. 'NAzrayA ye', 3. 'ritarA', 4. 'bhAvaH // ', 5. 'mbhAvayi', 6. 'ne' ka. kha. pAThaH. 7. 'da', 8. 'pa' ka. pAThaH. 9. 'Na', 10. 'rasa' kha. pAThaH.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 nirUpaNam] svyaakhyaalngkaarsrvsvopetm| yathA sAdhitasya tathaivAnyenAnyathokaraNaM vyAghAtaH // 51 // kaJcidupAyavizeSamavalambya kenacid yanniSpAditaM vastu, tat tato'nyena kenacit tatpratidvandvinA tenaivopAyavizeSeNa yadanyoM kriyate, sa niSpAditavastuvyAhatihetutvAd vyaaghaatH| yathA "dRzA dagdhaM manasijaM jIvayanti dRzaiva yaaH| virUpAkSasya jayinIstAH stuve cArulocanAH // " atra dRSTilakSaNenopAyena smarasya hareNa dAhaviSayatvaM niSpAditam / mRganayanAbhiH punastenaivopAyenaM tasya jIvanaviSayatvaM kriyate / tacca dAhaviSayatvasya pratipakSabhUtam / tena vyAghAtAkhyo'yamalaGkAraH / so'pi vyatirekanimittatvenAtroktaH / virUpAkSasyeti cArulocanA iti ca vyatirekagarbhAveva vAcakau / jayinIriti vyatirekoktiH / pUrvavadiha prakaraNe lakSaNam // sUtre yathAtathopAdAnAdavagatamupAyaikyamanyenetyanenAvasitaM sAdhayiborbhedamanyathetyanena labdhaM tayorvirodhaM ca darzayati- kazcidityAdinA / so'pIti / saH vyAghAtaH / vyatirekanimittatveneti / harAdupamAnAdupameyAnAM cArulocanAnAmAdhikyalakSaNasya vyatirekasyAnugrAhakatvena / vyatirekagarbhAviti / upamAnanikarSopameyotkarSanimittadRgvairUpyadRkcArutvalakSaNArthagarbhAvityarthaH / pUrvavaditi / vizeSavad , virodhaprastAvAdityarthaH / / 1. 'thI', 2. 'tenAnye', 3. 'cit pra', 4. 'thI' ka. kha. pATa:. 5. 'maH) ka. pAThaH. 6. 'na jI' ka. kha. pAThaH. 7. "ki' vyAkhyApAThaH. 8. 'Sayapra' kha. pAThaH,
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 alakArasUtraM [vyAghAtaprakArAntareNApyayaM bhavatItyAha - saukaryeNa kAryaviruddhakriyA ca // 52 // vyAghAta ityeva / kiJcit kArya niSpAdayituM sambhAvyamAnaH kAraNavizeSastatkAryaviruddha niSpAdakatvena yat samarthyate, so'pi sambhAvyamAnakAryavyAhatinibandhanatvAd vyAghAtaH / kAryaviruddhakAryaniSpattizva kAryApekSayA sukarA / tasya kAraNarayAtyantaM tadAnuguNyAt / na tvatra kAryAbhimatasya kAryatvAbhAvaH / tadviruddhasyAtra saukaryeNa kAryatvAt / ata eva dvitIyAd viSamAd bhedaH / tatra hi kAryarayAnutpattiranarthasyai codgamanam / iha tu kArya sukhakAryaM na bhavati / tadviruddhasyAnarthavyatirekiNo'pyetra suSThukAryatvAt / udAharaNaM prakArAntareNeti / pUrvatra niSpannasya kAryasya tadviruddhajananAdanyathAkaraNam / iha tu kAryavizeSaniSpAdakatayA sambhAvitasya kAraNasya tadviruddhakAryaniSpAdakatvena samarthanAdanyathAkaraNamityasya prakArAntaratA / ata eva tadbhedakatvenAvacanam / nAmasAmyaM tu vyAhatihetutvalakSaNasya nirvacanasya sAdhAraNyAt / saukaryeNetyAdi / samarthyamAneti zeSaH / kAryatvena sambhAvitasya viruddhaM yat kArya, tasya saukaryeNa hetunA niSpattisamarthanamiti sUtrArthaH / cazabdena vyAghAta ityetadanukRSyata ityAha - vyA. ghAta ityeveti / atyantaM tadAnuguNyAditi / sambhAvyamAnakAyApekSayA viruddhakArya prati niSpAdakatvasya sphuTatayA pratibhAsAdityarthaH / nanveva viruddhakAryotpattiraviziSTetyanarthotpattilakSaNAd viSamabhedAdasya ko bheda ityAzaGkayAha -ata evetyAdi / atrAtazzabdena na tvatretyAdinA pratipAditaH asmin vyAghAte kAryAbhimatasyApIti kAryatvaM tadviruddhasyApi, 1. 'ddhaparini' ka. kha. pATha:. 2. 'ryAnu', 3. 'syAgama', 4. 'yaM kA', 5. 'pi su', 6. 't / yathA-ha' kha. pAThaH,
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] savyAkhyAlaMkArasarvasvopetam / 157 harSacarite rAjyavardhanaM prati zrIharSoktiSu-"yadi bAla iti, sutarAmaparityAjyo'smi / rakSaNIya iti, bhavadbhujapaJjarameva ra. kSAsthAnam" ityAdi / atra rAjyavardhanasya zrIharSaprasthApane kArye bAlyarakSaNIyatvAdi kAraNatvena yat sambhAvitaM, tat pratyutAprasthApanalakSaNasya viruddharaya kAraNatvena sukaratayA samarthitamiti vyaaghaato'lngkaarH|| ___ evaM virodhamUlAnalaGkArAn nirNIya zRGkhalAbandhena vicitritA alaGkArA lakSyante / tatra - pUrvapUrvasyottarottarahetutve kAraNamAlA // 53 // __yadA pUrvaM pUrvaM krameNottaramuttaraM prati hetutvaM bhajate, tadA kAraNamAlAkhyo'yamalaGkAraH / yathA"jitendriyatvaM vinayasya kAraNaM guNaprakarSo vinayAdavApyate / guNaprakarSaNa jano'nurajyate janAnurAgaprabhavA hi sampadaH // " viruddheSu punaH saukaryamatiricyata ityetAvadityevaMrUpo'rthaH parAmRzyate / bhedamevopapAdayati-tatreti / viSame kAraNarayAbhimatakAryAnutpAdakatvamu~tpAdyamAnasyAnarthatvaM ca niyamenApekSitam / vyAghAte dve api kArye utpAdye / uttarakAryasyAnarthatvaM ca na vivakSitam / saukaryameva vivakSitamityarthaH / tat pratyuteti / (tad) bAlyarakSaNIyatvAdi // zRGkhalAbandho nAma zRGkhalAvaduttarottaragrathitatvena nibandhaH / kAra NamAleti / mAlAvad bahUnAM kAraNAnAM grathitatvAt / indriya(sya ?) 1. 'jyaH / ra', 2 'raM ra', 3. 'yasya su' kha. pATaH. 4. 'bAla', 5. 'khyo'laM' ka. kha. pAThaH. 6. 'Su tu sau' kha. pATaH. 7. 'tra hIti' ka. kha. pAThaH. 8. 'mupapAdya' ka. pATha:.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM kAryakAraNakrama evAtra cArutvahetuH // 158 yathApUrvaM parasya vizeSaNatayA sthApane'pohane [ ekAvalI. vaikAvalI // 54 // yatra pUrva pUrva prati krameNa paraM paraM vizeSaNatvamanubhavati, sa ekAvalyalaGkAraH / vizeSaNatvaM ca sthApanena nivartanena vA / sthApanena yathA"gRhANi yasyAM savarAGganAni varAGganA rUpapuraskRtAGganyaH / rUpaM samunmIlitasadvilAsanastraM vilAsAH kusumAyudhasya // " atra varAGganA gRhANAM vizeSaNaM sthApanIyatvena sthitam / evaM varAGganAnAM rUpamityAdi jJeyam / nivartanena yathA -- "na tajjalaM yanna sucArupaGkajaM na paGkajaM tad yadalInaSaTpadam / na SaTpado'sau na juguJja yaH kalaM na guJjitaM tanna jahAra yanmanaH // " atra jalasya sucArupaGkajatvaM vizeSaNaM niSedhyatvena nibaddham / evaM paGkajAdInAmalInaSaTpadatvAdi jJeyam // jayasya vinayAdInazeSAn prati kAraNatvaM vivakSitam / tacca tathA nirdiSTaM na cArutAmAvahatIti kramasya svIkAraH // sUtre yathApUrvamityatra vIpsAyA darzitatvAt parasyetyatrApi sA draSTavyetyAha - paraM paramiti / sthApanena nivartanena veti / vidhikhena niSedhamukhena vetyarthaH // 1. 'nA', 2. 'e' ka. kha. pAThaH.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 159 pUrvapUrvasyottararottaraguNAvaha mAlAdIpakam // 55 // uttarottarasya pUrvaM pUrva pratyutkarSahetule ekAvalI | pUrvapUrvasye tUttarottaraM pratyutkarSanibandhanatve mAlAdopakam / mAlAtvena cArutvaivizeSamAzritya dIpakaprastAvollaGghaneneha lakSaNaM kRtam / guNAvahatvamutkarSahetutvam / yathA " saGgrAmA GkaNasaGgatena bhavatA cApe samAropite saMprApte paripanthiyodhanivahe sAMmukhyamAsAditAH / kodaNDena zarAH zarairarizirastenApi bhUmaNDalaM 55 tena tvaM nRpate ! tvayA sitayazastenApi lokatrayam // atra kodaNDAdibhiH krameNa zarAdInAmutkarSo'bhihitaH / samAsAdanakriyAlakSaNanibandhanaM ca dIpakaM dIpanaviSayANAmuttarottarAbhimatatvena kRtam // ekAvalyA vaiparItyalakSaNaH sambandho mAlAdI karaya tadanantaralakSaNe heturityAha - uttarottarasyetyAdi / kodaNDAdItyAdizabdena zarAdayo gRhyante, zarAdItyAdizabdena riziraHprabhRtayaH / kodaNDAdihetukaH zarAdInAM kodaNDAdikartRkAsAdanakarmatvalakSaNa utkarSaH kavinAmiti ityarthaH / utkRSTaM hi loke AsAdanIyaM bhavati / yadvA, ariziraH prAptyAdilakSaNaH zarAdInAmutkarSaH / tasya ca kodaNDAdyAsAditatvamantareNa / bhAvAt kodaNDAdihetutvam / vihita iti pAThe kodaNDAdibhiriti kartari tRtIyA / samAsAdanekiyA. lakSaNAnebandhanamiti / samAsAdanakriyArUpaM nibandhanaM samAnadharmoM yasya tattathA / dIpanaviSayANAM zarAdInAM karmaNAm / uttarottarAbhimatatveneti / yathottaramutkRSTatvena / tadyathA kodaNDakartRkAt zarasamAsAdanAt zara 'tvamA' ka. kha. pAThaH. 4. 'tam' nirUpaNam ] 1. 'rvasya pU', 5. 'nala', ka. pATha:. 2. 'syotta', 3. 6. 'rAsA' kha. pAThaH.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 alaGkArasUtraM [kAvyaliGga uttarottaramutkarSaH sAraH // 56 // pUrvapUrvapekSayottarottarasyotkRSTatvanibandhanaM sAraH / yathA - "rogya sAraM vasuvA vasundharAyAM puraM pure saudham / saudhe talpaM talpe varAGganAnaGgasarvasvam // " aMtra rAjyApekSayA vasudhAyAH sAratvaM, vasudhApekSayA purasya / evaM purApekSayA tadekadezasya gRhasyetyAdi yojanIyam // evaM zRGkhalAvRttyAlaGkArAH pratipAditAH / adhunA tarkanyAyAzrayeNAlaGkAradvayamucyate / tatra hetorvAkyapadArthatve kAvyaliGgam // 57 // yatra hetuH kAraNarUpo vAkyArthagatyA vizeSaNadvAreNa vA padArthagatyA liGgatvena nibadhyate, tat kAvyaliGgam / tarka - kartRkamariziraH samAsAdanamutkRSTaM tato'pyariziraH kartRkaM bhUmaNDalaisamAsAdanam, evamanyatrApi / athavA, uttarottarasya zara riziraHprabhRterariziro bhUmaNDalAdiprAptihetutvena pUrvapUrvaka daNDazarAdikartRkaM samAsAdanamabhimatamapekSitamityarthaH // pUrvapUrvApekSayeti / pUrvapUrvamavadhIkRtyetyarthaH / gRhasyetyanena saudhaM nirdizyate | yojanIyamiti / saudhApekSayA tadekadezavarti talpaM, talpa/pekSayA tadekadezavartinyanaGga sarvasvabhUtA varAGganA ca sAramityarthaH // accod tarkanyAyAzrayeNeti / kenaciddhetunA kasyacidarthasya pratItistarkanyAyaH / tatra pratyAyakasya sAdhanatvamartha sAmarthya labhyaM zabdapratipannaM ceti H / kAvyaliGga, dvitIye tvanumAnam / kAraNarUpa ityAdi / vAkyArthagatyA vAkyarthavRttitverne pratipanno vAkyArtho vAkyArthAntaraM prati liGgatvena nibaddha ityarthaH / vizeSaNadvAreNa veti / vizeSaNa bhUtapadArtha - 1. 'skarSani', 2. 'te / he' ka. kha. pAThaH. 3. 'lAsA' kha. pAThaH. 4'na kAraNarUpatvena pra' ka. pAThaH.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 nirUpaNam] savyAlyAlaGkArasarvasvIpetam / vailakSaNyArtha kAvyagrahaNam / napatra vyAptipakSadharmatopasaMhArAdayaH kriyante / vAkyArthagatyA ca nibadhyamAno hetutvenaivopanibandhavyaH, nopanibaddhasya hetutvam / anyathArthAntaranyAsAnnAsya bhedaH syAt / krameNodAharaNaM- .. "yat tvannetrasamAnakAnti salile magnaM tadindIvaraM ___ medhairantaritaH priye ! tava mukhacchAyAnukAraH zazI / ye'pi tvadgamanAnusArigatayaste rAjahaMsA gatAstvatsAdRzyavinodamAtramapi me daivena na kSamyate // " "mRgyazca darbhAGkuraniyaMpekSA stavAgatijJaM samabodhayanmAm / vyApArayantyo dizi dakSiNasyA mutpakSmarAjIni vilocanAni // " pUrvatra pAdatrayArtho'nekavAkyArtharUpazcaturthapAdArthe hetutvenopnystH| uttaratraM tu sambodhane vyApArayantya iti mRgIvivRttitvena sAdhyaM prati vizeSaNatayA ArthahetutayA liGgabhUtaH padArtho nibadhyate, na tu tRtIyApaJcamyantatayA zAbdahetutayA / tarkavailakSaNyamupapAdayati-nahyatreti / kriyanta iti / zabdena na pratipAdyante, arthasAmarthyAdavasIyanta ityarthaH / hetutvenaiveti / yathA upakrama eva sAdhyasAkAGkSatayA pratIyamAno hetutvenaiva pratIyate tathopanibandhanIyaH / nopanibaddhasyeti / yathA Amukhe nairAkAjhyapratibhAsAdapratItaM pazcAt paryAlocanayA pratIyate, na tathA kartavyamityarthaH / pUrvatreti / yattvannetratyAdau / atra daive dharmiNyasmadarthasambandhi priyatamAsAdRzyavinodAkSamatvaM dharmaH sAdhyaH, tetra priyatamAvayavasadRzAnAmindIvarAdInAM majjanAdikriyA hetuH / sA ca kriyA daive dharmiNi kartRbhUte'vatiSThata iti pakSadharmatA / yaH sadRzadravyANi tiraskaroti, sa sAha 1. 'opa', 2. 'do bhavet / ', 3. 'Na yathA ---- ya , 4. 'rI', 5. 'kA', 6. 'yazasaste', 7. 'tha', 8. 'tra saM' ka. sa. pAThaH. 9. 'a' kha. pAThaH. __ w
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM zeSaNatvenAnekapadArtho heturuktaH / evamekavAkyArthapadArthagatatvena kAvyaliGgamudAhriyate / yathA"manISitAH santi gRheSu devatA 162 * stapaH kka vatse ! kva ca tAvakaM vapuH / padaM saheta bhramarasya pelavaM zirISapuSpaM na punaH patatriNaH || " "yadvismayastimitamastamitAnyabhAva [kAvyaliGga mAnandamandamamRtaplavanAdivAbhUt / tatsannidhau tadadhunA hRdayaM madIyamaGgAracumbitamiva kathamAnamAste // " pUrvatra varaprAptihetubhUtataponiSedhe manISitA iti vAkyArthabhUto heturnirdiSTaH / uttaratra punarastamitAnyabhAvamityatra vismayastimitamiti vizeSaNadvAreNa padArthaH // zyavinodAkSamaH / yathA kazcid dveSyajanasyeti vyAptipradarzanam / daivaM ca sadRzAnIndIvarAdIni tiraskarotItyupasaMhAraH / tasmAt sAdRzyavinodAkSamamiti nigamanamityetatsarvamarthasAmarthyAdavasIyate, na tu zabdata iti tarkavailakSaNyam | anekapadArtha iti / vyApArayantyo dizItyAdipadapaJcakapratipAditaM mRgIlakSaNadharmigatatvena saMbodhanaprayojakatvaM sAdhyaM, tatra heturvi - ziSTalocanavyApAraNaM tasya ca kartRbhUtAsu mRgISu vRtteH pakSadharmatvamastyeva / saMbodhanavilocanavyAparaNayoH sAdhyasAdhanayorvyAptiradezikasaMbodhayitAra dezike sugrahaiveti vyAptyAdayaH pUrvavadArthAH, na tu zAbdA iti tarkavailakSa - Nyam / pUrvatretyAdi / tapaH kva vatse ! kva ca tAvakaM vapuriti pratipAditasya pArvatIlakSaNadharmiMgatasya taponiSedhaviSayatvAtmanaH sAdhyasya nijagRhasannihitAbhimatadevatAkatvaM manISitAH santi gRheSu devatA ityekavAkyArthatmakaM sAdhanam / tayozca vyAptyAdayaH pUrvavad draSTavyAH // 1, 'thaMga', 2. 'rUpo he, 3. 'padadvA' ka, khe. pAThA,
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 nirUpaNam] svyaakhyaalngkaarsrvsvopetm| sAdhyasAdhananirdazo'numAnam // 58 // yatra zabdavRttena pakSadharmatAnvayavyatirekavat sAdhanaM sAdhyapratItaye nirdizyate, so'numaanaalngkaarH| vicchittivizeSazcAtrArthAdAzrayaNIyaH / anyathA tarkAnumAnAt kiM vailakSaNyam / udAharaNaM"yathA randhra vyomnazvalajaladadhUmaH sthagayati sphuliGgAnAM rUpaM dadhati ca yathA kiittmnnyH| yathA vidyujjvAlollasanaparipiGgAzca kakubha stathA manye lagnaH pathikataruSaNDe smaradavaH // " atra dhUmasphuliGgakapiladiktvAni vahniliGgAni trirUpatvAd davazabdapratipAditaM vahniM gamayantItyanumAnam / rUpakamUlatvenAlaGkArAntaragarbhIkAreNa vicchittyAzrayaNAt tarkAnumAnavailakSaNyam / kacittu zuddhamapi bhavati / yathA"yatraitA laharIcalAM caladRzo vyApArayanti dhruvaM yat tatraiva patanti santatamamI marmaspRzo mArgaNAH / taccakrIkRtacApamaiJcitazarapreGkhatkaraH krodhano . dhAvatyagrata eva zAsanadharaH satyaM sadAsAM smaraH // " pakSadharmatetyAdi / pakSadharmatA ca sisAdhayiSitadharmaviziSTe dharmiNi vRttiH / anvayaH svAnvaye sAdhyAnvayaH / vyatirekaH sAdhyavyatireke svavyatirekaH / etatritayavat / arthAditi / kAvyazobhAkaratvenAlaGkAratvasaMbhavAt / anyathA vicchittivizeSAnAzrayaNe / trirUpatvAditi / pakSadharmatvaM, sapakSe sattvaM, vipakSAd vyAvRttiriti trINi rUpANi / jaladadhUma ityAdirUpakavazAdutthitatvenAnumAnasya tanmUlatvam | zuddham alaGkArAntarAsaGkI 1. 'Nyam / yathA-ya', 2. 'saMhita', 3. 'ta' ka. kha. pAThaH,
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ -164 alaGkArasUtraM [anumAna atra yoSitAM bhravyApAreNa mArgaNapatanaM smarapurogAmitve sAdhye'nalaGkRtameva sAdhanamiti zuddhamanumAnam / prauDhoktimAtraniSpannArthaniSThatvene ca vicchittivizeSAzrayaNAccArutvam / ayamatra piNDArthaH ihAsti pratyAyya pratyAyakabhAvaH / asti ca samarthya samarthaka bhAvaH / tatrApratItapratyAyane pratyAyyapratyAyakabhAvaH / pratItasamarthane tu samarthya samarthakabhAvaH 1 tatra pratyAyyapratyAyakabhAve'numAnam | samarthya samarthakabhAve tu yatra padArthoM hetustatra hetutvenopAdAne - "nAgendra hastAstvaci karkazatvAdekAntazaityAt kadalIvizeSAH" ityAdAviva na kazcidalaGkAraH / yatra tUpAttasya hetutvaM yathodAhRte viSaye 'mRgyazca durbhAGkuranirvyapekSAH' ityAdau, tatraiva kAvyaliGgam / yatra tu vAkyArthasya hetutvaM tatra hetutvaprati - " rNam / smarapurogAmitve iti / yoSitAM puraH smaragamana ityarthaH / nanu yadyatrAlaGkArAntarasyAnavataraH, tat kathaM tarkAnumAnavailakSaNyamata AhaprauDhotIti / yoSidvyApAraviSayIkRtasya rAgo vardhata ityetAvadeva loke sambhavati, na tu smaramArgaNapatanam, adRSTatvAt / evameva kuNDali - kodaNDasya smarasya dhAvanamapyasambhavi / ataH sAdhyasAdhanayorubhayorapi kavinibaddhasya pratibhAmAtranirvRttatvAt prauDhoktimAtraniSpannatvam / arthAntaranyAsakAvyaliGgAnumAnAnAM hetuhetumadbhAvAvalambanena pravRttAvaviziSTAyAmapi vizeSaM darzayitumAha - ayamatreti / pratyAyyapratyAyaka samarthya samarthakabhAvayoH pratyAyyaM samarthyaM ca hetumat, pratyAyakaH samarthakazca hetuH / apratItapratItaviSayatvena pratyAyanasamarthanayorbhedAt pratyAyyapratyAyakasamadhye samarthakrabhAvayorbhedaH / upAttasya vizeSaNadvArA mRgyazcetyAdau vyApArayantya 1 / 1. 'na vi' ka. kha. pAThaH 2. 'yorbhedaH / ' kha. ga. pATha :. -
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 165 pAdakamantareNa hetutvenopanyAse kAvyaliGgameva / taTasthatve nopanyastasya tu hetutve'rthAntaranyAsaH / evaJcAsyAM prakriyAyAM kAryakAraNayorvAkyArthayorhetutve kAvyaliGgameva paryavasyati / samarthyavAkyArthasya sApekSatvAt tATasthyAbhAvAt / tatazca sAmAnyavizeSabhAva evArthAntaranyAsasya viSayaH / yat punararthAntaranyAsasya kAryakAraNagatatvena samarthakatvamuktaM, taduktalakSaNaM kAvyaliGgamanAzritya, tadviSayatvena lakSaNAntara. syaudbhaTerAzritatvAt / uktalakSaNAzrayaNe tu 'yattvannetreti vivito viSayaH kAvyaliGgasyArthAntaranyAsAd darzita iti kAryakAraNayoH samarthyasamarthakatvamarthAntaranyAse pUrva darzitamitIyaM gamanikAyitavyA // evaM tarkanyAyamUlamalaGkAradvayamiha pratipAditam / adhunA vAkyanyAyamUlA alaGkArA ucyante / tatra - ityasya / tatraivetyevakAreNa hetutvenopAdAnaM vyavacchinatti / hetutvenopanyAse sApekSatvena nirdeze / taTasthatvena nirapekSatvena / evaJceti / kAvyaliGgArthAntaranyAsayorvyavasthitaviSayatve / kAryakAraNeti / 'sahasA vidadhIte'tyAdau 'pRthvi! sthirIbhave'tyAdau ca / uktalakSaNaM 'hetorvAkyapadArthatve' ityevaMrUpam / tadviSayatvena kAvyaliGgaviSayatvena / lakSaNAntarasya pratyAyyapratyAyakabhAvaviSayahetutvAtmanaH / yaduktaM - ___ "zrutamekaM yadanyatra smRteranubhavasya vA / hetutAM pratipadyeta kAvyaliGgaM taducyate // " iti / vivikto viSaya iti / kAryakAraNabhAvapratItizUnyo jJApyajJApakabhAvamAtropalakSitaH // ___ vAkyanyAyo mImAMsAnyAyaH / UrdhvaM nirdiSTAH prathamaM nirdiSTA 1. 'tayopa', 2. 'sya he', 3. 'NavAkyA', 4. 'yaNIyA // ', 5. 'yaM pra' ka. kha. pAThaH, 6. 'tarala' ka. pAThaH.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtra [yathAsamaya uddiSTAnAmarthAnAM krameNAnunirdezo yathAsaMkhyam // 59 // UrdhvaM nirdiSTA uddiSTAH / pazcAnnirdezo 'nunirdezaH / sa cArthAdarthAntaragataH / sambandhazcAtra sAmarthyAt pratIyate / UrdhvaM nirdiSTAnAmarthAnAM pazcAnnirdidhairathaiH krameNa sambandhe yathAsaGkhyamiti vAkyArthaH / anye tvimamalaGkAraM kramasaMjJayAbhidadhire / tacca yathAsaMkhyaM zAbdamArthaM ceti dvidhA / zAbdaM yatrA - samastAnauM padAnAmasamastaireva padairarthadvArakaH sambandhaH, tatra, kramasambandhasyAtirohitasya pratyeyatvAt / Arthe tu yatra samAsaH kriyate, tatra, samudAyasya samudAyena saha sambandhasya zAbdatvAd, arthAnurguNyaparyAlocanene tvavayavagataH kramasambandhaH pratIyate / tato'tra yathAsaMkhyasyArthatvam / AdyasyodAharaNaM - 166 " lAvaNyaukasi sapratApagarimaNyagresare tyAginAM deva ! tvayyavanIbharakSamabhuje niSpAdite vedhasA / ityarthaH / arthAditi / prathamanirdiSTAnAmeva pazcAnnirdeze paunaruktyaprasaGgAt / anunirdezo nAmaikaikasmin padArthe ekaikasaMsargakhyApanam / sambandhazceti / prathamanirdiSTAnAM pazcAdarthAntaranirdeza itIyatyucyamAne vAkyasyAsambaddhArthatAprasaGgAt, atra prathamanirdiSTasambandhyantaranirdeza iti pratIteH / vAkyArtha iti / sUtrasyeti zeSaH / saMkhyopalakSitakramAnatikrameNa padArthAnvayapratItirasya yathAsaMkhyatvam / padanAmarthaM prati guNabhAvena mithaH sambandhAbhAvAdarthadvAraka ityuktam / atirohitasyeti / samudAyasambandhapratItAvanupakSINaiH zabdaireva pratyAyyatvAdityarthaH / arthAnugu (Nyami?Nye ) ti / 1 1. 'nAM kra', 2. 'dho, 3. 'nAmeva pa', 4. 6. ' tenAtra', 7. 'dyaM yathA lA' ka. kha. pAThaH. 6. 'yatra' kha. ga. pAThaH. - 'gamapa', 5. 'nAva', 'dArthAnA' kha. pAThaH 9.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / induH kiM ghaTitaH kimeSa vihitaH pUSA kimutpAditaM cintAratnamaho mudhaiva kimamI sRSTAH kulakSmAbhRtaH // " atra lAvaNyaukaratvaprabhRtInAmindrAdibhiH kramasambandhasyAvyavahitatvena pratIteH zAbdaM yathAsaMkhyam / dvitIyasya yathA"kajjalahimakanakarucaH suparNavRSahaMsavAhanAH zaM vaH / 1.67 jalanidhigirikamalasthA hariharakamalAsanA dadatu // " atra kajjalAdInAM suparNAdibhiH sambaddhAnAM jalanidhyAdibhiH avayavasambandhamantareNa samudAyasambandhAnupapatteH / kramasambandhasyAvyavahitatveneti / kramapUrvakasyAkSepyAkSepakabhAvalakSaNasya sambandhasya sambandhAntarapratItyavyavadhAnena pratIteH / sUtre uddiSTAnAmiti bahuvacananirdezAt kramaviSayANAM bahutvaM vivakSitam / tacca bahutvaM bahUnAM bahubhiH sahaikavAraM dvayordvAbhyAM dvitraguNatvAdirUpeNAsakRd vA kramopanibandhe bhavati / taduktaM " tad dviguNaM triguNaM vA bahuSUddiSTeSu jAyate ramyam / yat teSu yaithaiva tayordvayostu bahuzo nibadhnIyAt // " iti / atra ramyamityanena zobhAtizayahetutvaM dviguNatvAdAvucyate, na tvekaguNatve'nalaGkAratA / anyatha lAvaNyaukasItyAderudbhaTodAharaNasya ca " mRNAlahaMsapadmAni bAhucaGkramaNAnanaiH / nirjayantyAnayA vyaktaM nalinyaH sakalA jitAH // 39 ityasyAnalaGkAratvaprasaGgAt / tatra lAvaNyaukasItyAdau bahUnAmekavA (ra)mupanibandhaH / dvayorbahuzaH kramasambandho yathA -- praNayasubhaTakAye dAnAmbuzAtravazoNitastrapitakakubhau dUrAvajJAtakarNadhanaJjaye / vihitajanatAyogakSeme parAM yadubhUpate ! bhavati bhajataH kASThAmaudAryavikrama sampadau || kajaletyAdAvubhayamapyastItyAha - atra kajjalAdInAmityAdi / 1 'kaH pra' ka. kha. pAThaH 2. 'vya' kha. ga. pAThaH. 3. 'yaM ya' ka. kha. pAThaH 4, 'NAdA', 5. 'thA vAlA' ga. pAThaH,
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 (paryAya alaGkArasUtra saMbandhe hariprabhRtibhiH saMbandhaH zrutyA samudAyaniSThaH prtiiyte| arthAnugamAnusaraNena tvavayavAnAM kramasambandhAvagatirityArthaM yathAsaMkhyam // ____ekamanekasminnanekamekasmin vA krameNa peMryAyaH // 60 // kramaprastAvAdidamucyate / ekamAdheyamanekasminnAdhAre yat tiSThati, sa ekaH paryAyaH / nanvekamanekagocaramiti prAguktena lakSaNena vizeSAlaGkAro'troktaH / tat kimarthamidamucyate ityAzaGkayoktaM-krameNeti / iha ca kramapratipAdanAd arthAt tatra yogapadyapratItiH / tenAsya tato viviktaviSayatvam / tathA ekasminnAdhAre'nekamadheiyaM yat tiSThati, sa kajjalAdInAM trayANAM suparNAdibhirekaH kramasambandhaH, jalanidhyAdibhidvitIyaH, hariprabhRtibhistRtIya iti trigu(Na)tvam / zrutyA zabdavRttena / saMmudAyaniSTha iti / kajjalahimakanakaruktvalakSaNasya dharmasamudAyasya hariharacaturAnanarUpeNa dharmisamudAyena sambandho'vyavahitaH pratIyate / a nugameti / samudAyasambandhasya samudAyisambandhamantareNAghaTanAt kajjalaruktvAdInAM same dharmANAM mitho viruddhena sarveSu hariprabhRtiSu dharmiSvasambhavAccaikaikasyaikekona sambandhe kartavye saMkhyAkamAnatikrameNa prathamasya. prathamenetyAdiH sambandhaH pratIyata ityArthatvam // ekamityAdi / ekasya kramavAnanekasambandhaH paryAyasya sAmAnyalakSaNam / yathAsaMkhyAvantara paryAyasya lakSaNe kramaprastAvAditi hetunirdezaH / vizeSAlaGkAra iti dvitIyo bhedo nirdizyate / vizeSa kramasya ko nivAraka ityAzaGkayAha-iMdaM ceti / asya paryAyasya / tataH vizeSAt / etadarthameva dvitIyavizeSodAharaNasya 'prAsAde se'tyAdeAkhyAne yugapadavasthAna 1. 'sAreNa tva',.2. 'tU sa' ka. kha. pAThaH. 3. 'na saGghaTanasa' kha. pATha:.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / dvitIyaH paryAyaH / nanvatra samuccayAlaGkAro vakSyata ityetadarthamapi krameNeti yojyam / ata eva 'guNakriyAyaugapadyaM samuccaya' iti samuccayalakSaNe yaugapadyagrahaNam / ata eva kramAzrayaNAt paryAya ityanvarthamabhidhAnam / vinimayAbhAvAt parivRttivailakSaNyam / tasyAM hi vinimayo lakSaNatvena vakSyate / tatrAneko'saMhatarUpaH saMhatarUpaceti dvividhaH / tatra dvaividhyamAdhArAdheyagatamiti catvAro'sya bhedAH / krameNodAharaNaM - " nanvAzrayasthitiriyaM tava kAlakUTa ! kenottarottaraviziSTapadopadiSTA / prAgarNavasya hRdaye vRSalakSmaNo'tha kaNThe'dhunA vasasi vAci punaH khalAnAm // " 169 mityuktam / etadarthamapIti / apizabdena dvitIya paryAye'pi krameNetyetalakSaNAnupravezitvena ghaTanIyamityAha / ata eva paryAyavyAvRttihetoreva / anvarthamiti / yaugapadyAbhAvalakSaNasyArthasyAnugamAt / nanvatra kasyaci - dapagame kasyacidupagamo bhavati / parivRttAvapi 'kimityapAsye'tyAdAvAmaraNasya valkalAdInAmanekeSAmAdheyAnAM pArvatIlakSaNa ekasminnAdhAre krameNa vRttirdRzyate / tadasya tasyAH ko bheda ityAzaGkayAha -vinimayAbhAvAditi / vinimayo nAma kasyacit parityAgena kasyacit svIkAraH / tatra ca 'nizAsvi' tyAdAvabhisArikAdiparityAgena zivAdisvIkAra ityevaMrUpasyArthasyAvivakSitatvAd vinimayAbhAvaH / anekaH AdhArAdheyalakSaNaH / eSAM cAsaMhatasaMhatatve upAttadravyavizeSAdhArAdheyatvavyatirekeNaikopAdhyanavacchedAvacchedAbhyAM draSTavye | AdhArAdheyagatamiti / prathame paryAye AdhAragataM dvitIye Adheyagatam / AzrayasthitirAzrayamaryAdA / uttarottaraviziSTapadA yathottaraviziSTasthAnA / atra hRdayakaNThavAcAmuparyupari vRttitvAduttarottaravai - 1. 'ro bhe', 2. 'Na yathA - 'na' ka. kha. pAThaH. 3. 'NAneko' kha. pATha:. X
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.70 alaGkArasUtraM " nisRSTarAgAdadharAnnivartitaH stanAGgarAgAruNitAcca kandukAt / kuzAGkurAdAnaparikSatAGguliH kRto'kSasUtrapraNayI tayA karaH // " "nizAsu bhAkhatkalanUpurANAM yaH saJcaro'bhUdabhisArikANAm / paryAya nadanmukholkAvicitAmiSAbhiH sa vAhyate rAjapathaH zivAbhiH // " "yatraiva mugdheti kRzodarIti priyeti kAnteti mahotsavo'bhUt / tatraiva daivAd vadane madIye patnIti bhAryeti girazvaranti // " atra kAlakUTamekamanekasminnasaMhate Azraye krameNa sthitimannibaddham / karazcaiko'nekasmin saMhate kramavAn / adharakandukayornivRttyapAdAnatayA saMhatatvena sthitatvAt / abhisArikAH zivAzvAnekasvabhAvA asaMhatarUpA ekasminnAzraye ziSTyam / nissRSTarAgAdityAdi / etat parivRttyudAharaNatvena darzayato bhAmahodbhaTasyAsya ca vinimayavivakSAvivakSe prayojike / asaMhata iti / kAlakUTAdhAratvavyatirekeNaikopAdhikroDIkArAbhAvA hRdayakaNThavAcAmasaMhatatvam / krameNa sthitimaditi / prAgathAdhunAzabdaiH kramasyAvagamitatvAt / nivRttyaipAdAnatayeti / karAdhAratvamantareNApi nivRttyaipAdAnatvalakSaNaikoSAdhyavacchinnatvAt / ekasya ca karasya yugapadadharakandukayoravasthAnAsaMbhavAt kramasthitiH / anekasvabhAvA itya saMhatarUpatve hetukathanam / zivAnA1. 'NAneko', 2., 3. 'yu' ka. pAThaH. 1 1 -
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] sabhyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / rAjapathe kramavartinyaH / vadane caikasminnAzraye mugdhatvAdivarga: patnItvAdivargazca vargatvAdeva saMhatarUpo'nekaH kramavAnupanibaddhaH // 175 samanyUnAdhikAnAM samAdhikanyUnairvinimayaH parivRttiH // 61 // vinimayo'tra kiJcit tyaktvA kasyacidAdAnam / samena tulyaguNena tyajyamAnena tAdRzasyaivAdAnam / tathAdhikenotkRSTaguNena dIyamAnena nyUnasya hInaguNasya parigrahaiNam / evaM nyUnena hInaguNena tyajyamAnenAdhikasyotkRSTaguNasya svIkAraH / tadeSA triprakArA parivRttiH / kramapratibhAsasambhavAt paryAyAnantaramasyA lakSaNam / samaparivRttiyathA-- "uro dattvAmarArINAM yena yuddheSvagRhyata / hiraNyAkSavadhAdyeSu yazaH sAkaM jayazriyA || " atroroyazasostulyaguNatvam / adhikaparivRttiryathA - mabhisArikANAM cAdheyAnAM rAjapathAdhAratvamantareNaikopAdhyavacchedAbhAvAdasaMhatatvam 1 vargatvAdeveti / vargatvaM cAnurAgavirAgaprayuktatvAt // sametyAdi / vinimayaH parivRttiriti sAmAnyalakSaNam / sametyAdinA bhedanirdezaH / saMkhyAprayuktaM sAmyAdi neha vivakSitam, apitu guNaprayuktamiti darzayituM samAdhikanyUnazabdAnAM tulyaguNetyAdinA vyAkhyAnam / kramapratibhAsasambhavAditi / etacca vinimayAbhAvAdityasya vyAkhyAnAvasare darzitam / uro daravetyAdi / atra yadyapyurodAnenotsAho lakSyate / sa cotsAho yazodhigama upAyaH / tathApyabhidheyapakSeopAdanApekSayA parivRttirdraSTavyA / uroyazasozca jayazrIsAdhakatvaitatsAdhakatvAbhyAM (?) tulyaguNatvam / 1. 'yo yatra', 2. 'syopAdA', 3. 'haH / eka. kha. pAThaH 4. 'tvasAdha' ga. pAThaH.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 - alaGkArasUtraM . [parisaGgayA"kimityapAsyAbharaNAni yauvane dhRtaM tvayA vArdhakazobhi valkalam / vada pradoSeSu vikIrNatArakA vibhAvarI yadyaruNAya kalpate // " atrotkRSTaguNairAbharaNainyUnaguNasya valkalasya parivRttiH / nyUnaparivRttiryathA "tasya hi pravayaso jaTAyuSaH svargiNaH kimiva shocyte'dhunaa| yena jarjarakalebaravyayAt krItamindukiraNojjvalaM yazaH // " atra kalebareNa nyUnaguNena yazasa utkRSTaguNasya vinimayaH / "dattvA darzanamete matprANA varatanu ! tvayA kriitaaH| kiM tvapaharasi mano yaddadAsi raNaraNakametadasat // " atra pUrvArdhe samaparivRttiH / uttarArdhe nyUnaparivRttiH // ekasyAnekatra prAptAvekatra niyamanaM parisaGkhyA // 62 // ekAnekaprastAvAdiha vacanam / ekaM vastu yadAnekatra kimitItyAdi / yauvana ityanenAbharaNAnAmAnuguNyAdutkRSTaguNatvaM, vArdhakazobhItyanena valkalasya yauvanAnaucityadvArA nyUnaguNatvaM ca vyajyate / tasya hItyAdi / atra jarjaretyanena kalebarasya indukiraNojjvalamityanena yazasazca nyUnAdhikaguNatve vyajyate / samaparivRttiriti / darzanasya prANAnAM ca kAminastulyatvenAbhimatatvAt tulyaguNatvam / nyUnaparittiriti / raNaraNakena manasaH parivRttaH // prAptAviti / rAgAdinA pramANAntareNa vA / ekAnekaprastA1 Se vinikI', 2. 'Nena nyUna', 3. 'te budhaiH / ' ka. kha. pAThaH. 4. 'tvAnnyU' kha.pAThaH,
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] sanyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 173 yugapat sambhAvyate, tadA tasyaikatra dvitIyAdiparihAreNa niyamanaM parisaGkhyA / pari varjanena kutracit saGkhyAnaM varNanIyatvena gaNanaM parisaMkhyA / sA caiSA praznapUrvikA tadanyathA ceti prathamaM dvidhA / pratyekaM ca parivarjanIyasya zAbdatvArthatvAbhyAM daividhyamiti catuSprabhedA parisaMkhyA / krameNa yathA kiM bhUSaNaM sudRDhamatra yazo na ratnaM kiM kAryamAryacaritaM sukRtaM na doSAH / kiM cakSurapratihataM dhiSaNA na netraM jAnAti kastvadaparaH sadasadvivekam // " "kimAsevyaM puMsAM savidhamanavadyaM ghusaritaH kimekAnte sevyaM caraNayugalaM kaustubhbhRtH| . kimApAdyaM puNyaM kimabhilaSaNIyaM ca karuNA yadAsaktyA ceto niravadhivimuktyai prabhavati // " vAditi / paryAye ekamanekasminniti nirdezAt / vastu guNAdirUpam / dvitIyAdiparihAreNa dvitIyAdivarjanena / pari varja(na i ? nene)ti / 'apaparI varjane' (1.4.88) ityuktatvAt / saMkhyAnamiti saMkhyAzabdArthamAha / sampUrvAt khyAtebhIve'Di saMkhyeti rUpaM, na tvekatvAdivAcivat karaNa ityarthaH / kiM bhUSaNamityAdi / atra praznapUrvikA zAbdavarjanIyA parisaGkhyA / atra yazaprabhRtau ratnAdau cAnekatra yugapat prApta sudRDhatvAdiviziSTabhUSaNatvAdi yazaHprabhRtau niyamyate / yazodhiSaNaMyobhUSaNacakSuTve upacarite vijJeye / kimAsevyamityAdi / iyaM praznapUrvikaivArtha(pari ?)varjanIyA parisaMkhyA / ArthAni ca varjanIyAni nagarAdisnyAdiviSayo dhanAdirAmaNIyakAdizva, athavA purANAdipramANAntareNa sevyAditvena prasaktAni - 1. 'tA'sya', 2. 'kaM, va', 3. 'guNA na', 4. 'dhyeyaM ca' ka. kha. pAThaH,
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 . alaGkArasUtraM ... [parisahadhA"bhaktirbhave na vibhave vyasanaM zAstre na yuvtikaamaastre| cintA yazasi na vapuSi prAyaH paridRzyate mahatAm // " "kauTilyaM kacanicaye karacaraNAdharadaleSu rAgaste / ... kAThinyaM kucayugale taralatvaM nayanayorvasati // " atra cAlaukikaM vastu gRhyamANaM vastvantarabyabacchede paryavasyatIti vyavacchedyaM vastvantaraM zAbdamArtha ceti niymaamaavH| alaukikatvAbhiprAyeNaiva kvacit praznapUrvakaM grahaNam / "vilayanti zrutivamai yasyAM lIlAvatInAM nayanotpalAni / bibharti yasyAmapi vakrimANa meko mhaakaaljttaardhcndrH||" . tathA 'citrakarmasu varNasaGkaro yatiSu daNDagrahaNAni' ityAdA vaiziSTayAtizayaliGgagaGgAsamIpApekSayA nikRSTAni puNyadezAntarAdIni / bhaktirbhava ityAdi / iyamapraznapUrvikA zAbdavarjanIyA / kauTilyetyAdi / iyamapraznapUrvikaivArthavarjanIyA manazcAtrArtha varjanIyam / atra ca kacAdigatasya kauTilyasya manogatasya ca bhede'pyabhedAdhyavasAyAdekatvam / nanu vyavacchedye zabdenAnirdiSTe upAttasya svarUpakathanamAtraparatA pratIyeta, na tvitaravyavacchedaH / ata Aha-atra ceti / taddharmayogitvena lokaprasiddheSu vastuSu satsvapyaprasiddhavastUpAdAnaM prasiddhasya vastunastaddharmayogitvavyudAse paryavasyatIti vyavacchedyaM vastu zabdenAvazyaM nirdeSTavyamiti na niyama ityarthaH / alaukiketi / ratnonAM bhUSaNatvena sakalajagaprasiddhasve'pi kiM bhUSaNamiti praSTuralaukikaM bhUSaNaM kimityabhiprAyaH / tadvazAca kacit parisaMkhyAvizeSe praznapUrvakatvam / athavA yadi vyavacchedyamarthasAmAdavasIyate, tadA gatArthatvAcchandenAnupAdayamiti zAbdatvaM virudhyate, 1. 'yate na' kha. ga. pAThaH. 2. 'stattaddha', 3. 'zya' kha. pAThaH. 4. 'kateti', 5. 'nAdInAM', 6. 'dve'pi' ka. pAThaH,
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 175 nirUpaNam ] zleSasaMpRktatvamasyA atyantacArutvanibandhanam / atra ca niyamaparisaGkhyayorvAkyavitprasiddhaM lakSaNaM nAdaraNIyamiti khyApanAya niyamanaM parisaGkhyeti sAmAnAdhikaraNyenoktiH / ata evAtra pAkSike prAptirapi svIkriyata iti yugapat sambhAvanaM prAyikam // daNDApUpikayArthAntarApatanamarthApattiH // 63 // daNDApUpayorbhAvo daNDApUpikA / 'indvamanojJAdibhyazva ' (5. 1. 133) iti vuJ / pRSodarAditvAd vRddhayabhAvaH / yathA ahamahamiketyAdAviti kecit / anye tu daNDApUpau vidyete yasyAM nItau sA daNDApUpikA nItiH / evamahaM zakto -- atha zabdenopAdeyaM, tadArthatvaM na ghaTata ityAzaGkayAha - atra ceti / taddharmayogitvena lokasiddheSu vastuSu satsvapyalaukikavastugrahaNAlaukikavastuvyavacchedaH paryavasAnavRttyA labhyate, na tu sAkSAditi vyavacchedyasya sAkSAdavagatyapekSAyAM zAbdatvaM yathAkathaJcidapyavagatyapekSAyAmArthatvamiti zAdArthatvayorna niyama ityarthaH / zleSasampRktatvamiti / zrutivartmAdizabdAnAM karNamArgAdivedamaryAdAdilakSaNArthadvayavAcitvAt / etAni codAharaNAnyapraznapUrvA NyArthavarjanIyAni ca / Arthazca varjanIyo nagaravAsI janaH / vAkyavitprasiddhamiti / 'niyamaH pAkSike sati / tatra cAnyatra ca prAptau parisaMkhye 'tyevaMrUpam / ata evAtreti / niyamaparisaMkhyayorbhedasyAvivakSitatvAt / atra parisaMkhyAyAm / prAyikamiti / 'kimAsevyami'tyAdau~ nagarAdisevAdau dyusaritsavidhasevAderaprAptatvAt pakSaprAptatvena yugapat prAptyabhAve'pi 'kiM bhUSaNamityAdibahutaraviSayagatatvena dRSTatvAt pUrvaM yugapat sambhAvanamuktamityarthaH // pRSodarAditvAditi / Adizabdasya prakAravAcitvAd daNDApUpikAzabdasya pRSodarAditve sati vuJo bhittvAt prAptAyA vRddherabhAvaH / 1. 'yoktiH / ', 2. 'kya' ka. kha. pATha:. 3. 'kanya', 4. 'dau yu' kha. ga. pAThaH.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ [arthApatti 'haM zakto'syAmityahamahamiketi matvarthIyaSThanityAhuH / apare tu daNDApUpAviva daNDApUpiketi 'ive pratikRtau' (5. 3.96 ) iti kanaM varNayanti / atra hi mUSikakartRkeNa daNDabhakSaNena tatsahabhAvya pUpabhakSaNamarthAt siddham / eSa nyAyo daNDApUpikAzabdenocyate / tatazca yathA daNDabhakSaNAdapUpabhakSaNamarthAdApatitaM, tadvat kasyacidarthasya niSpattau sAmarthyAta samAnanyAyatvalakSaNad yadarthAntaramApatati, sArthApattiH / na cedamanumAnaM, samAnanyAyasya sambandharUpatvAbhAvAt / asambandhe cAnumAnAnutthAnam / arthApattizca vAkyavidAM nyAya iti tannayenehAbhidhAnam / iyaM ca dvividhA / prAkaraNikAdaprAkaraNikasyArthasyApatane ekaH prakAraH / aprAkaraNikAt prAkarANakasyaudApatane dvitIyaH / Adyo yathA -- 1 1 176 alaGkArasUtraM "pazupatirapi tAnyahAni kRcchrAdagamayadadrisutAsamAgamotkaH / daNDApUpAvityAdi / arthAntaraniSpattau nyAyasAmyAdarthAntarApatanalakSaNAyAM yasyAM nItau daNDApUpau nidarzanatvena vidyete / matvarthIyaSThaniti / 'ata iniThanau' (5. 2. 115 ) iti vihitaH / 'ive pratikRtAvityetadadhikArapradarzanaparam, apratikRtitvAdanena prAptyabhAvAt / daNDApUpikAzabdaH kasyacid daNDApUpasadRzasya nItivizeSasya saMjJetyuttarasUtreNa 'saMjJAyAM kannU' (5. 3. 75) ityanena kano vidhirabhipretaH / arthAdApatitamiti / mUSirkaMkartRtvalakSaNAt / samAnanyAyatvalakSaNAt samAnanyAyatvarUpAt / yadathIntaramityatra yacchabdenArthAntarApatanalakSaNo vAkyArthaH parAmRzyate / asambandhe ceti / liGgaliGginorvyApyavyApakabhAvalakSaNasambandhapUrvakatvAdanu kha. pAThaH. 1. 're da', 2. 'NAda', 3. 'dvidhA', 4 'darthAdaprA', 5. 'syApa' ka. 6. 'kasannidhivartitva', 7. 'tU samarthAt / sa' ka. pAThaH,
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / kamaparamavazaM na viprakuryuvibhumapi taM yadamI spRzanti bhAvAH || " 2 atra vibhuvRttAntaH prAkaraNika itarajanavRttAntamaprAkaraNikamarthAdAkSipati / dvitIyo yathA - 1 - "dhRtadhanuSi bAhuzAlina zailA na namanti yat tadAzvaryam / ripusaMjJakeSu gaNanA kaiva varAkeSu kAkeSu // " 4 atra zailavRttAnto'prAkaraNiko ripuvRttAntaM prAkaraNikamarthAdArayati / kacicca nyAyasAmyasya nimittaM zleSeNa nirdizyate / yathA "alaGkAraH zaGkAkaranarakapAlaM parijano vizIrNAGgo bhRGgI vasu ca vRSa eko bahuvayAH / avastheyaM sthANorapi bhavati sarvAmaraguro "" vidhau ke mUrdhni sthitavati vayaM ke punaramI // atra vidhau vakra iti zliSTam / aprAkaraNikAcca sthANuvRttAntAt prAkaraNikArthApatanam // 177 tulyabalavirodho vikalpaH // 64 // mAnasya / iha vAkyanyAyamUlAlaGkAramadhye / vibhuvRttAntaH pazupativRttAntaH / AgUrayati, AkSipatItyarthaH / vidhau vakra iti zliSTamiti / vidhauzabdasya varNazleSavazenaM vakrabhAvalakSaNaviziSTavidhiM candramola kSaNArthadvitayavAcitvAd, vakrazabdasya prAtikUlyAnArjavarUpavyarthavRttitvAcca // tulyabaleti / na khalu virodhasadbhAvamAtre devadatto gacchati yajJadatto na gacchatItyAdau gamanAgamanayorvaiyadhikaraNye vikalpaH, nApi snAyAd 5. 've' 1. 'ryuH prabhu', 2. 'pra', 3. ka. kha. pAThaH 6. 'na bhA' kha. pATha:. 'zauryazA', 4. 'cinnyAya', 7. 'pavadvyarthaM ka. pAThaH. Y
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 alaGkArasUtraM [vikalpa viruddhayostulyapramANaviziSTatvAt tulyabalayorekatra yugapat prAptau viruddhatvAdeva yaugapadyAsambhave vikalpaH / aupamyagarbhatvAccAtra cArutvam / yathA - 'namayantu zirAMsi dhanUMSi vA, karNapUrIkriyantAmAjJA mauryo vA' ityAdi / atra pratirAjakArye namane zirasAM dhanuSAM ca tulyapramANaviziSTatvam / sandhivigraha cAtra krameNa tulye pramANe, pratirAja - viSayatvena spardhayA dvayorapi saMbhAvyatvAt / dvau cemau viruddhAviti nAsti tayoryugapat pravRttiH / prApnuvatazca yugapat pravRtti prakArAntarasyAtrAnAzaGkayatvAt / tatazca nyAyaprApto vikalpaH / namanakRtaM ca tayoH sAdRzyamityalaGkAratA / evaM karNapUrIkriyantAmityAdau yojanIyam / aupamyagarbhatvAccAtra cArutvam / kacicchreSAvaSTambhenApyayaM dRzyate / yathA - bhuJjIta ceti snAnabhojanayoraviruddhayoH sAmAnAdhikaraNye'pi, nApi ca (na) hiMsyAt sarvA bhUtAnIti, agnISomIyaM pazumAlabheteti hiMsAniSedhavidhyorekaviSayatve virodhe ca satyapi sAmAnyavizeSaviSayatvena durbalaprabalayorityabhiprAyeNAha - virudvayorityAdi / aupamyagarbhatvAditi / atra vaivakSikamaupamyaM vivakSitam / ziraHprabhRtInAM ca dhanurAdInAM ca prAkaraNikAprAkaraNikatvAbhAvAt / aupamyagarbhatvaM cAlaGkAra prastAvAdarthalabdhamityAha - cArutvamiti / na dyaupamyAbhAve gRhNAti na gRhNAtItyAdau vikalpe satyapyalaGkAratA, cArutvAbhAvAt / namana iti / natiM prati prayojakavyApAre / pramANayostulyatvamupapAdayati - pratirAjavi Sayatveneti / prakArAntarasya sandhivigrahavyatiriktasya / evaM karNetyAdi / pratirAjakArye karNapUrIkaraNe AjJAnAM maurbINAM ca sandhivigraha 1. 'dyAbhAve', 2. 'dau', 3. 'hAvatra' ka. kha. pAThaH. 4. 'tyala', 5. 'mAnuSINAM' ga. pAThaH.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] sayyAdayAlaGkArasarvasvopetam / "bhaktiprahnavilokanapraNayinI nIlotpalaspardhinI dhyAnAlambanatAM samAdhiniratainIte hitaprAptaye / lAvaNyasya mahAnidhI rasikatAM lakSmIdRzostanvatI yuSmAkaM kurutAM bhavArtizamanaM netre tanurvA hareH // " atra netre tanurveti vikalpaH / uttamatvAcca tulyapramANaviziSTatvam / na cAtra samuccaye vAzabdaH / sambhavantyAmapi gatau mahAkavivyavahAre prayogAbhAvAt / nanu virodhanimittako viklpH| kathaM cAtra virodhaH / naitat / tanumadhye netrayoH praviSTatvAt tayoH pRthagabhidhAnameva na kAryam / kRtaM ca sat spardhibhAva gamayati / spardhibhAvAcca viruddhatvam / netre athavA samastameva zarIramityarthAvagame vikalpasya supratyayatvAt / sa cAtra zleSAzliSTo liGgazleSasya vacanazleSasya cAtra dRSTeH / tasmAt samuccayapratipakSabhUto vikalpAkhyo'laGkAraH pUrvairakRtaviveko'tra darzita ityavadhAtavyam // 3 176 lakSaNatulyapramANaviziSTatvAdyatidizati / bhaktiprahetyAdi / atra vizeSaNAnAM zInadyostulyarUpatvAnnapuMsakatva strItvadvitvaikatvaviziSTArthadvayavAcitvAcca liGgazleSo vacanazleSazca / hitaprAptaye nIte, IhitaprAptaye nItA ca / netrapakSe mahAnidhI iti padacchedaH, tanupakSe mahAnidhiriti / kurutAmiti netrapakSe parasmaipadaM, tanupakSa Atmanepadam / vAzabdasya samuccayadyotakatve'satyapi hetvabhAvAdatra vikalpo na yujyata iti samuccayavAdI pratyavatiSThate nanviti / kathaM ceti / yathaikaM prati praNipatanaMdhanurAkarSaNayoH samAvezo na ghaTate, na tathA netratanvoriti bhAvaH / na kAryamiti / paunaruktyaprasaGgAt / kRtaM ca saditi / apaunaruktyAya tattulyapadArthAntarapratItijanakadvArA / supratyayatvAditi / vikalpasya sujJAnatvAt / sa cetyAdi / 1. 'vAt tu', re tathA pra'. 3. 'me su' ka. kha. pATha:. --
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM guNakriyAyaugapadyaM samuccayaH // 65 // 2 guNAnAM vaimalyAdInAM yaugapadyenAvasthAnena tathaiva ca kriyANAM samuccayAlaGkAraH / vikalpaprAtipakSyeNa cAsya sthitiH / krameNa yathA 1 180 "vidalitasakalArikulaM tava balamidamabhavadvaidya vimalaM ca / prakhalamukhAni narAdhipa ! malinAni ca tAni jAtAni // " [samuccaya "ayamekapade tayA viyogaH priyayA copanato'tiduHsaho me / navavAridharodayAdahobhirbhavitavyaM ca nirAtapArdharamyaiH // " etad bhinnaviSayatvenodAharaNadvayam / ekAdhikaraNatvenApyayamalaGkAro dRzyate / yathA "bibhrANA hRdaye tvayA vinihitaM premAbhidhAnaM navaM zalya yad vidadhAti sA vidhuritA sAdho! tadAkarNyatAm / zete zuSyati tAmyati pralapati pramlAyati preGkhati bhrAmyatyulluThati praNazyati dalatyunmUrchati traisyati // " sa vikalpaH / dRSTeH darzanAt / ahita hitazabdayoH svarUpabheda eva, na tvabhimatalakSaNo'rtho bhidyate // sUtre guNakriyAzabdayoH kRtaikazeSayordvandvaM kRtvA yaugapadyazabdena tatpuruSo vidheya ityAha- guNAnAmityAdi / bahuvacanamavivakSitam / vaimalyAdInAmiti / na tu dharmamAtrasya / vikalpetyAdi / asya samuccayasya / atazca vikalpAdanantaraM lakSita iti bhAvaH / bhinnaviSayatveneti / vaimalyamAlinyayorvarNanIya bale khalamukheSu ca vrtmaantvaat| vibhrANetyAdi / 1. 'NAdInAM', 2. 'naM ta', 3. 'dAzu vi', 4. 'taH sudu:', 5. 'truyyati' ka. kha. pATha:. 6. 'yabamalyayo' va pAThaH,
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] samyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / evaM guNasamuccaye'pyudAhAryam / kecit punarna kevalaM guNakriyANAM vyastatvena samuccayo yAvata samastatvenApi bhavatIti varNayanti / udAharanti ca - "nyaJcat kuJcitamunmukhaM hasitavat sAkUtamAkekaraM vyAvRttaM prasarat prasAdi mukulaM prema kampraM sthiram / udbhu bhrAntamapAGgaverti vikacaM majjattaraGgottaraM cakSuH sAzru ca vartate rasavazAdekaikamanyakriyam // " atrAkekarAdayo guNazabdAH nyaJcadityAdayaH kriyAzabdA iti saimastatvena guNakriyAyaugapadyam / prasAdisapremetyAdInAM samAsakRttaddhiteSu sambandhAbhidhAnamiti sambandhasya vAcyatvAt tasyai ca siddhadharmarUpatvena guNatvAd guNazabdetvena guNayaugapadyaM draSTavyam / evamayaM tridhA samuccayaH // ekaM samuccayaM prakAratrayabhinnaM lakSayitvA dvitIyaM la 181 kSayati evamanuraktAyA anabhyavapatterAkSepagarbhaM sAdho ! ityAmantraNam / udAhAryamiti / yathA tavaM yazasA ravivarmannatizayitayayAtinahuSabharatena / akhilamapi bhuvanamAsIt surabhi ca dhavalaM ca raktaM ca // kecit punarityAdi / etadarthaM ca sUtre guNakriyAzabdasyAvRttyA kRtadvandvaikazeSaviSayatvamapyAcakSate / nyaJcadityAdi / anyakriyamityatra kriyAgrahaNaM guNasyApyupalakSaNam / AkekarAdItyAdizabdena mukulAdayaH zabdA gRhyante / nyaJcadityatrAdizabdena prasarAdayaH / prasAdisapremetyAdizabdenodbhu ityAdayaH / guNatvAditi / prANapradatvAbhAvAt / jAtitvAbhAva iti zeSaH / tridheti / guNAnAM kriyANAM guNakriyANAM ceti vyastasamastatvena // -- 1. 'latU sa' ga. pAThaH. 2. 'vRtti vi' 3. 'sAmastyena'. 4. 'sya si', 5. 'dena', 6. 'nayA~ ka. kha. pAThaH.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 alaGkArasUtraM (samucanaekasya siddhihetutve'nyasya tatkaratvaM ca // 66 // samuccaya ityeva / yatraikaH kasyacit kAryasya siddhihetutvena prakrAntaH, tatrAnyo'pi yadi spardhayA tatsiddhiM karoti, tadAyamaparaH samuccayaH / na cAyaM samAdhyalaGkAre'ntarbhavati / yatra hyekasya kArya prati pUrNa sAdhakatvam, anyastu saukaryAya kAkatAlIyanyAyenApatati, tatra smaadhirvkssyte| yatra tu khalekapotikayA bahUnAmavatarastatra samuccayaH / atazcAnayoH sumahAn bhedaH / sa eSa samuccayaH sadyoge'sa. yoge sadasadyoge ca bhavatIti tridhA bhidyate / sataH zobhanasya satA samuccIyamAnena yoge yathA"kulamamalinaM bhadrA mUrtirmatiH zrutizAlinI bhujabalamalaM sphItA lakSmIH prabhutvamakhaNDitam / prakRtisubhagA hyete bhAvA amIbhirayaM jano vrajati sutarAM darpa rAjasta eva tvaangkushaaH||" ekasyetyAdi / ekasya kAraNavizeSasya prastutasAdhyavizeSehatutve satyapi / anyasyetyekatvamavivakSitam , udAharaNeSu bahUnAmupanipAtasya dRSTatvAt / spardhayetyanena samuccaya ityanvarthasaMjJAvijJAnAdavagataM sarveSAmapi kAraNAnAM samapradhAnabhAvaM darzayati / samAdhyalaGkAre 'kAraNAntarayogAdi'tyAdinA vakSyamANalakSaNe / kAkatAlIyanyAyeneti / atarkitaprAptilakSaNopameyArthavRtteH kAkatAlazabdAt 'samAsAca tadviSayAt' (5. 3.106) iti chaH / samAdhyudAharaNe ca kAkatAlIyatvaM diSTayetyanena dyotitm| khalekapotikayeti / yathA khale zAlyAyekadezagrahaNArthamabhisandhipUrvakaM bahavaH kapotA yugapadupanipatanti, tadvadekakAryaniSpAdanoddezena bahUnAM hetUnAmupasthAnaM samucayasya viSaya ityarthaH / avatara iti / 'tR plavanataraNayori'tyasmAd bhAve 1. raNarata', 2. yasi', 3. 'ta' ka. kha. pATa, 4. 'sa', 5. 'thaprava', sa. ga. pAThaH.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] 183 savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / atrAmAlinyena zobhanasya kulasya mUrtyAdibhiH zobhanaiH samu. ccayaH / ekaikaM ca darpahetutAyogyaM spardhayA nibaddham / asato'zobhanasyAsatA samuccIyamAnena yoge yathA - "durvArAH smaramArgaNAH priyatamo dUre mano'tyutsukaM . gADhaM prema navaM vayo'tikaThinAH prANAH kulaM nirmalam / strItvaM dhairyavirodhi manmathasuhRt kAlaH kRtAnto'kSamo no sakhyazcaturAH kathaM nu virahaH soDhavya itthaM shtthH||" atra smaramArgaNAnAM durvAratvenAzobhanAnAM tAdRzaireva priyatamAdibhiH samuccayaH / navavayaHprabhRtInAM ca yadyapi svataH zobhanatvaM, tathApi virahaviSayatvenAtrAzobhanatvaM jJeyam / sadasataH zobhanAzobhanasya tAdRzena sadasatA samuccIyamAnena yoge yathA - "zazI divasadhUsaro galitayauvanA kAminI - saro vigatavArijaM mukhamanakSaraM svaakRteH| prabhudhanaparAyaNaH satatadurgatiH sajjano . nRpAGkaNagataH khalo manasi sapta zalyAni me // " atra zazinaH svataH zobhanasyApi divasadhUsaratvAdazobhanatvena sadasatastAdRzaireva kAminIprabhRtibhiH smuccyH| natvatra 'Rdorap' (3. 3. 57) ityap / sadyoga ityAdi / mUrtyAdibhiH zobhanairiti / bhadratvazrutizAlitvaparyAptatvasphAtyakhaNDitatvayogAcchobhanaiH / tAdRzaiH azobhanaiH / navavayaHprabhRtInAmityatra prabhRtizabdena nirmalakulAdayo gRhyante / virahaviSayatveneti / virahiNyA teSAmazobhanatvasyaiva bhAvitatvAta / tAdRzereveti / svataH zobhanatvena galitayauvanatvAdibhirazobhana 1. 'madUratvAdi, 2. 'vaM vijJe', 3. 'taH' ka. kha. pAu:. 4. 'ta' na. pAThaH,
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM [samucama kazcit samuccIyamAnaH zobhano'nyastvazobhana iti sadasadhogo vyAkhyeyaH / nanu nRpAGkaNagataH khala ityazobhanaH anye tu zobhanA iti kathaM na samuccIyamAnasye satastAdRzenAsatA yogH| naitat / nRpAGkaNagataH khala iti pratyuta prakramabhedAd duSTameva, naitu saundaryanimittamityupekSyamevaitat / ata evAnyairevamAdau sahacarabhinno'rtha iti duSTamevetyuktam / prakRte tu nRpAGkaNagatatvene zobhanatvaM khalatvenAzobhanatvamiti samartha - nIyam / evamapi vizeSyasya zobhanatvaM prakrAntaM, vizeSaNasya tvazobhanatvam, iha tvanyatheti na sarvathA niravadyametat / nanu 'durvArAH smaramArgaNA' ityatroktodAharaNavat kathaM na sadasadyogaH / naitat / iha zobhanasya sato'zobhanatvamiti vivakSA / tvena ca sadasadbhiH / sadasadyoga ityatra sarveSAmeva samuccayaviSayANAM sadasatvamiSTaM, na tu keSAJcit sattvaM, keSAJcidasattvamityAha - na tvatreti / asya vyAkhyAnasyodAharaNe vaighaTyamAzaGkaya pariharati -- nanvityAdinA / anyairiti / kAvyaprakAzakArAdibhiH / sahacarabhinna iti / svataH zobhanairupAdhivazAdazobhanaiH zaziprabhRtibhiH khalasya bhinnatvAt / evaM tarhi nRpAGkaNagataH khala ityetadanudAharaNamevetyAzaGkaya, udAharaNaM ghaTata eva, prakramavirodho duSparihara ilAha- prakRte tviti / na niravadyamiti / niravadyaM tu yathA - - sUktistvadguNavarNanena rahitA ratnaM tvadanyairdhRtaM `ramyaM vastu bhavaddddzoraviSayIbhUtaM yadukSmApate ! / vidvAnapyanayorbhavaccaraNayoH sevAmanA sedivAn 184 dhAtAraM prathayanti yuktaghaTanAnaiyatyamuktAdaram // atra * svataH zobhanAyAH sUktervarNanIya guNavarNanarAhityAdazobhanAyAzca tAgbhireva ratnAdibhiH samuccayaH / ekaikaM ca dhAturyuktaghaTanAnaiyatyAbhAvaprathanakSamaM 1. 'sya sadasa', 2. 'tyupaka', 3. 'na sau', 4. 'te nR', 5, 'tu' ka. kha. pAThaH,
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 nirUpaNam] svyaakhyaalngkaarsrvsvopetm| tava svazobhanatvamevaitaditi vivakSitamityasti bhedo'nayoH / ata evaikatropasaMhRtaM manasi sapta zalyAnIti, sundaratvenAnta praviSTAnAmapi vyathAhetutvAt / aparatra tu kathaM soDhavya iti sarvathA duSTatvAbhiprAyeNa / tasmAdasti prakAratrayasya viviktaviSayato // kAraNAntarayogAt kAryasya sukaravaM smaadhiH||67|| kenacidArabdhasya kAryasya kAraNAntarasaMbandhAt saukarya yat , sa samyagAdhAnAt samAdhiH / samuccayasAdRzyAt tadanantaramupakSepaH / tadvailakSaNyaM tu prAk pratipAditameva / udAharaNaM___ "mAnamasyA nirAkartuM pAdayoma patiSyataH / upakArAya diSTayedamudaNaM ghanagarjitam // " mAnanirAkaraNe kArye pAdapatanaM hetuH / tatsaukaryArthaM tu dhanagarjitaraya kAraNAntarasya prakSepaH / saukarya copakArAyeti pra. kAzitam // spardhayA mibaddham / azobhanatvameveti / atra durvArA ityAdau smaramAgaNAdInAM keSAcit svataH zobhanatvamazobhanatraM ca nAsti / navavaya:pramatayo yadyapi svataH zobhanAH, tathApi teSAM ravAbhAvikameva zomanatvaM virahiNyA prItakSipyate / natu tadaGgIkAraNopAdhyantaravazAdazobhanatvamApAdyata iti tatrAzomanatvara va vivakSetyarthaH / ata eveti / zobhanAzobhanatvasya vivakSaNAdazobhanatvasyaiva viSakSaNAca / aparatra sthityAdi / upasaMhRtamisyasyAnuSaGgaH / prakAratrayaraya sadyogAdilakSaNasya // - samyagAdhAnAditi / kAryasyeti zeSaH / samuccayasAdRzyAditi / ekasmin kAraNe sati kAraNAntaropanipAtarUpatvAt / tatsaukaryArthaM mAnanirAkaraNasaukaryArtham // 1. 'tvaM // kA', 2. 'yasu', 3. 'reNa yogAt saM', 4. 'zyAnniranta', 5. 'tam // atra mA' ka. kha. pATha:. N
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM [pratyanIka evaM vAkyanyAyAzrayiNo'laGkArAn pratipAdyadhunA lokanyAyAzrayiNo'laGkArA ucyante / tatra, pratipakSapratIkAra zaktau tadIyatiraskAraH pratyanIkam // 68 // yatra balavataH pratipakSasya durbalena pratipakSeNa pratIkAraH kartuM na zakyata iti tatsambandhino durbalasya yat taM bAdhituM tiraskAraH kriyate, tat pratyanIkam / anIkasya sainyasya pratinidhiH pratyanIkamucyate / tattulyatvAdidamapi pratyanIkam / yathA anIke'bhiyoktavye tatrAsAmarthyAt tatpratinidhibhUtamanyad vyAmohenAbhiyujyate, tadvadiha pratipakSe vije durbala tadIyatiraskaraNamityarthaH / pratipakSagatatvena balavatvakhyApanaM prayojanam / yathA 186 ------ "yasya kiJcidakartumakSamaH kAyanigrahagRhItavigrahaH / kAntavakrasadRzAkRtiM kRto rAhurindumadhunApi bAdhate // " atra rAhorbhagavAn kRSNo balavAn pratipakSaH tadIyaH punarvakrasAdRzyamukhena durbalazcandramAH / tannirAkaraNAd bhagavataH prakarSAvagatiH // tatsambandhina iti / tacchabdena balavAn pratipakSaH parAmRzyate / tadvadityAdi / pratipakSatiraskArAsamarthena tadIyatiraskAro vyAmohahetuka ityarthaH / vyAmoha bhAve tu jetavyameva jetumutsaheta, azaktazcet tUSNImAsIta, na tvanyamabhiyuJjIteti bhAvaH / tannirArakaNAditi / rAhukartRkAJcandrasya nirAkaraNAdityarthaH / prakarSAvagatiH evaM nAma bhagavataH prAbalyaM, yat tatti - raskAre'samarthaH san rAhustatsambandhicandra tiraskAre pravartate // 1. 'yalo', 2. 'hAdabhi' ka. kha. pAThaH.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 nirUpaNam savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / upamAnasyAkSepa upameyatAkalpanaM vA pratIpam // 69 // ___upameyasyaivopamAnabhArodvahanasAmarthyAd yadupamAnasyAkSepaH kaimarthakyenAlocanaM kriyate, tadekaM pratIpam / upamAnapratikUlatvAdupameyasya pratApamiti vyapadezaH / yadapyupamAnatayA prasiddhasyopamAnAntarapratitiSThApayiSayAnAdarArthamupameyatvaM kalpyate, tat pUrvoktagatyA dvitIyaM pratIpam / krameNodAharaNaM-- 'yetra ca pramadAnAM cakSureva sahajaM muNDamAlAmaNDanaM bhAraH kuvalayadaladAmAnau'tyAdi / yathA vA"lAvaNyaukasi sapratApagarimaNyagresare tyAginAM . deva! tvayyavanIbharakSamabhuje niSpAdite vedhasA / induH kiM ghaTitaH kimeSa vihitaH pUSA kimutpAditaM cintAratnamaho mudhaiva kimamI sRSTAH kulkssmaabhRtH||" atra yathAsaMkhyamapyastIti prAk pratipAditam / "e ehi dAva sundari ! kaNaM dAUNa suNasu vaaNijjaM / tujjha muheNa kisoari ! cando uvamijjai jaNeNa // " upamAnasyetyAdi / pratIpamityanvarthasaMjJayAvagatam / upameyasyopamAnaM prati prAtikUlyaM sAmAnyalakSaNam / upamAnabhAraH upamAnadhurA, upamAnakAryamiti yAvat / kaimarthakyenetyAdi / anena tatkAryasya sAdhitatvAt kimarthamidamityevaMrUpaM nirUpaNam / upamAnasyAkSepo bhArAdizabdena nairarthakyaparyavasAyinA dyotyate kiMzabdenAbhidhIyata iti ca darzayitumudAharaNadvayopanyAsaH / prAk pratipAditamiti / ythaasngkhylkssnnaavsre| dvitIyasya pratIpasyodAharaNam ---- e ehItyAdi / . ayi ehi tAvat sundari ! karNaM dattvA zRNu vacanIyam / - tava mukhena kRzodari! candra upamIyate janena / / 1, 'Na yathA-ya', 2. 'ta' ka. kha. pAThaH.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM privIpa atropamAnatvena prasiddhasya candramaso nikarSArthamupameyatvaM kasthitam / vadanasya copamAnatvavivakSAtra prayojikA | kvacit punarniSpannamevopamyamanAdarakAraNam / yathA -- 188 "garvamasambhAvyamimaM locanayugalene kiM vahasi bhadre ! / santIdRzAni dizi dizi sararatu nanu nIlanalinAni // " atrotkarSa bhAja upamAnaprAdurbhAva eva nyakkArakAraNam / anena nyAyenAtyutkRSTaguNatvAd yadupamAnabhAvamapi na sahate, tasyo - pamAnatvakalpane 'pi pratIpameva / yathA- "ahameva guruH sudAruNAnA miti hAlAhala ! tAta ! mA sma hRpyaH / nanu santi bhavAdRzAni bhUyo "" bhuvane'smin vacanAni durjanAnAm // atra hAlAhalatvaM prakRSTadoSatvAdasambhAvyopamAnabhAvamapyupamAnatvena nibaddham // nikarSArzvamiti / nikarSazca vaNijjaM ityanena sUcyate / vadanasya cetyAdi / atra candrasyopameyIkaraNe candranindApratimipAdayiSAyAH na prayo jakatvamiti bhAvaH | kvacidityAdi / ehItyAdau pUrvArdhena svAnabhimatatvapradarzanAdaupamyasyAniSpannatvaM, garvamityAdau IdRzAni santItyanena tasya niSpavattvaM gamyate / nyakkArakAraNamiti / upamAnabhAvasyotkRSTaniSThatayA tadapekSatayopameyasya nikarSapratIteH / atyutkRSTaguNatvAditi / keci dasadRzaM saditi zeSaH / asambhAcyopamAnabhAvamapIti / 'utkarSapratiyogikalpanamapi nyakkArakoTiH pare 'ti nyAyAt // 1: 'na va', 2. 'si kiM bha', 3. 'natAprA' gaH pAThaH. 4. 'myadharmasyA' kha. pAThaH 5. 'kSi' ka. ga. pAThaH.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 svyaakhyaalkaamsrvsvopetm| vastunA vastvantaranigRhanaM *nimIlitam // 7 // sahajenAgantukena vA lakSmaNA yad vastvantareNaM vastvantaraM niguhyate, tadanvAbhidhAnaM nimIlitam / na cAyaM sAmAnyAlaGkAraH / tasya hi sAdhAraNaguNayogAd bhedAnupalakSaNaM rUpam / asya tUtkRSTaguNena nikRSTaguNasya tirodhAnamiti mahAnanayorvizeSaH / sahajena yathA"apAGgatarale dRzau madhuravakravarNA giroM vilAsabharamantharA gatiratIva kAntaM mukham / iti sphuritamaGgake mRgadRzAM svato lIlayA tadatra na madodayaH kRtapado'pi saMlakSyate // " atra dRktAralyAdinA svAbhAvakena lakSmaNA madodayakRtaM dRttArakhyAdi tirodhIyate / Agantukene ca yathA vastvantaranigRhanamityatra sambanvasAmAnyaSaSThayAH samAsaH natu kRdyogaSaSThayAH / tasyAH 'karmaNi ca' (2. 2. 14) iti samAsaniSedhAt / vastunetyatra 'ubhayaprAptI kAge' (2. 3. 66) itei niyamAt SaSThayabhAva iti kecidAhuH / anye tu karaNe tRtIyA / vastvantaranigUhanamiti karmaNi SaSThayA eva samAsa ityAcakSate / apare tu vastuno vastvantarAne gRhanamiti pATha ityabhidadhate / tatra sudhIbhiryuktaM grAhyam / lakSmaNeti karaNe hetau vA tRtIyA / vastvantareNete kartari karaNe vA / nigRhyata iAte dIrvaviziSTaH pAThaH prmaadjH| yaki sati guNAbhAve 'UdupadhAyA gohaH' (6. 4. 89) ityUdAdezAbhAvAt / anvarthAbhidhAnAmati / nibholayate ve niSThAvidhAnAt / na cAyamiti / prastutasyAnyenetyAdinA lakSayiSyamANaH / lakSmaNeti / dRktAralyAdikAryatirodhAnadvArA lIlayA madodayalakSaNaM vastva 1. 'na ya' ka. kha. pAThaH. 2. 'ragU' kha. pAThaH. 3. 'to tR' ka. pAThaH. 4. 'vena U' kha. pATha:. * nirupasargava saMjJAnyatra prsiddhaa|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 [sAmAnya alakArasUtraM "ye kandarAsu nivasanti sadA himAdre stvatpAtazaGkitadhiyo vivazA dviSaste / apyaGgamutpulakamuhahatAM sakampaM teSAmaho bata bhiyAM na budho'pyabhijJaH // " atra himAdrikandarAnivAsasAmarthyAt pratipannena zaityena samuhAvitAvAgantuko kamparomAJco bhayakRtayostayostirodhAyakau / tirodhAyakatvAdevaM ca mIlitevyapadezaH // prastutasyAnyena guNasAmyAdaikAtmyaM sAmAnyam // 71 // ___ yatra prastutasya vastuno'prastutena sAdhAraNaguNayogAdaikAtmyam abhedenAdhyavasAyAdekarUpatvaM nibadhyate, tat samAnatvayogAt sAmAnyam ! na cedmpnutiH| kiJcinniSidhya kasyacidapratiSThApanA / udAharaNaM"malayajarasaviliptatanavo navahAralatAvibhUSitAH setataradantapatrakRtavakraruco rucirAmalAMzukAH / ntaraM tirodhIyata ityarthaH / ye kandarAsviti / atra kamparomAncalakSaNakAryatirodhonadvArA bhayAterodhAyakasya zaityasya svakaNThenAnupAdAne'pi sAmarthyAt pratItirityAha- aba himAdrItyAdinA // - samAnatvayogAditi / guNasamAnatvayogAt / yadi prastutasyAprastutena guNasAmyavazAdaikAtmyaM badhyate, tadA prastutamapahanUyetaiva / tatazca viSayApaDnave'paDhnutirityapaDhnutilakSaNAdasya ko vizeSa ityAzajhyAha-na cedamityAdinA / malayajarasetyAdAvudAharaNe hi malayajarasa 1. 'va mo', 2. 'tatvavya', 3. 't / yathA - ma' ka. kha. pATha:. . 'dhAyakadvA' kha. ga. pAThaH,
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 191 nirUpaNam] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / zazabhRti vitatadhAnni dhavalayati dharAmavibhAvyatAM gatAH priyavasatiM prayanti sukhameva vimuktbhiyo'bhisaarikaaH||" atra malayajarasavilepanAdInAM candraprabhayA sahAvibhAvyatAM gatA ityabhedapratItirdarzitA // svgunntyaagaadtyutkRssttgunnsviikaarstdgunnH||72 // yatra parimitaguNasya vastunaH samIpavartiprakRSTaguNavastuguNasvIkaraNaM, sa tadguNaH, tarayotkRSTaguNasya guNA arimanniti kRtvA / na cedaM mIlitam / tatra hi prakRtaM vastu vastvantareNacchAditatvena pratIyate / iha vanapadbhutasvarUpameva prakRtaM vastu vastvantaraguNoparattatayA pratIyata ityastyanayorbhedaH / udAharaNaM - "vibhinnavarNA garuDAgrajena sUryasya rathyAH paritaH sphurntyaa| ratnaiH punaryatra rucA rucaM svAmAnenyire vaMzakarIranAlaiH // " atra ravirathAzvAnAmaruNavarNasvIkAraH / tasyApi gArutmatamaNiprabhAvokAra iti tadguNatvam / / vilepanAdiviziSTA abhisArikA niSidhya candraprabhA na sthApyante, kiM tarhi tAsAM parasparabhedAnupalambha eva pratipAdyate // sUtre'tyutkRSTazabdena svIkArazabdena ca svIkartuH parimita(guNa)tvamapAdAnasya samIpavartitvaM ca labdhamityAha-yatretyA,de / yatrAlaGkAre / guNA asminniti / unmajantIti zeSaH / na cedaM mIlitAmati / atyutkRSTaguNena vastunA nikRSTaguNasya vastvantarasya tirodhAnAnnIletatvAzaGkA / tatra mIlite vastvantaratiraskAraH, iha tu guNamAtrasyetyarthaH / vibhinnavarNA ityAdAvudAharaNe tadguNadvayaM darzayati -- atra ravirathetyAdi / 1. 'nirastabhi', 2. 'Tava', 3. 'NA', 4. 'yathA-vi' ka. kha. pAThaH. 5. 'rasya vastuna eva ti' ka. pAThaH.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 alaGkArasUtra [atadguNa__ sati hatau tadrUpAnanuhAro'tadguNaH // 73 // tadguNaprastAvAt tadviparyayarUpo'tadguNa ucyate / iha nyUnaguNasyotkRSTaguNapadArthadharmasvIkAraH pratyAsattyA nyaayyH|| yadA punarutkRSTaguNasannidhAnAkhye hetau satyapi tadrUpasyotkRSTaguNasyAnanuharaNaM nyUnaguNenAnanuvartanaM bhavati, so'tadguNaH / tasyotkRSTaguNasyAsmin guNA na santIti / yadivA, tasyAprakRtasya rUpAnanuhAraH satyanuharaNahetAvatadguNaH, tasyAprakRtasya guNA nAsmin santIti kRtvA / udAharaNaM"dhavaLo si jai vi sundara! taha vi tue majjha rajiaM hiaaN| rAabharie vi hiae suhaa ! Nihitto Na ratto si // " atra sUryarathyairaruNena ca svagatazyAmatvalauhityApekSayA sAtizayalauhisyazyAmatvayoraruNamaratakayoH samIpavartinorvarNasvIkaraNam // tadviparyayarUpa ityanena virodhasambandhamAnantaryahetuM darzayati / nyUnaguNasyetyAdinA sUtre sAte hetAvikhanena labdhaM darzayati / sannidhAnaM pratyAsattiH / tadrUpasyetyassArthakatharamutkRSTaguNazyati, anabuhArazabdamayasthAnanuharaNazabdasya nyUnaguNenAnanuvarsanabhiti / tasyotkRSTetyAdimA 'namo'styAnAm -' (vA 0 2.. 2. 24) iti bahuvrIhiM darzayati / lakSaNalakSyagatAmyAM tacchabdAbhyAmatyutkRSTavadaprakRtaM ca gRhyata ityAha --yadivetyAdinA / ihAprakRtazabdenAnutkRSTaguNa ucyate / utkRSTaguNasyApi kadAcid guNAntarasamparkAdanyathAbhAvaH syAdeva / sa yadA na syAt , tadApyatadguNa evetyarthaH / dhavalo'sItyAdi / : dhavalo'si yadyapi sundara ! tathApe tvayA mama ranjitaM hRdayam / rAgabharite'pi hRdaye subhaga ! nihito na rakto'si // 1. 'dvA ta', 2. 'krameNa yathA-dha' ka. kha. pAThaH.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 193 nirUpanam] snyaakhyaalngkaarsrvsvopetm| 193 "gAGgamambu sitamaGga! yAmunaM kajjalAbhamubhayatra mjjtH| rAjahaMsa ! tava saiva zubhratA cIyate na ca na cApacIyate // " pUrvatrAtiraktahRdayasamparkAnnAyakasya dhavalazabdavAcyasya prAptamapi raktatvaM na niSpannamityatadguNaH / uttaratra tvaprakRtasya gAGgayAmunajalasya samparkepi na tathArUpatvamityayamapyatadguNa eva / dhavalo'sIti tvatadguNa eva / kAryakAraNabhAvasyAtrAvivakSaNAnna viSamAlaGkAraH // uttarAt praznonnayanamasakRdasambhAvyamuttaraM cottaram // 74 // __ yatrAnupanibadhyamAno'pi prazna upanibahAduttarAdunnIyate, tadekamuttaram / na cedamanumAnaM, pakSadharmatvAderanirdezAt / yatraM ca praznapUrvakamasambhAvanIyamuttaraM, tacca na sakRt , tAvanmAtreNa cArutvApratIteH / atazvAsakRdupanibandhe dvitIyaatrottarArdhe'tadguNapradarzanaM tatraivAnyairdarzitatvAt , na tu pUrvArdhasyAlaGkArAntaraviSayatvAd , ityAha -- dhavalo'sItyAdi / avivakSaNAditi / hRdayasya nAyakasya ca yazaHkRpANyoriva ca kAryakAraNa(bhAva)syAbhAvAdeva, raJjanakriyAmukhena sadbhAve'pi vAvivakSitatvAt / na viSamAlaGkAra iti / virUpakAryotpattilakSaNaH // uttarAdityAdi / uttaropanibandhaH sAmAnyalakSaNam / na cedamiti / pratItenottareNApratItasya praznasya pratIteranumAnatvazaGkA / pakSadharmatvAderiti / tannirdeze'numAnasya bhAvAt / tAvanmAtreNa sakRnnirdezamAtreNa / dvitIyottare asambhAvanIyottaravidhAnasya sambhAvitottaraniSedhaparatvAt 1. 'tra pra' ka. sa. pAThaH. 2. 'ro' ga. pAThaH. AA
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. bhArapUrNa muttaram / na cedaM parisaGkhyA, vyavacchedyavyavacchedakaparatvAbhAvAt / krameNodAharaNam - ___ "ekAkinI yadabalA taruNI tathAha masmin gRhe gRhapatizca gato videzam / .. kaM yAcase tadiha vAsamiyaM varAkI __ zvazrUrmamAndhabadhirA nanu mUDha ! pAntha ! // " "kA visamA davvagaI kiM LaddhavvaM jaNo guNaggAhI / kiM sokkhaM sukaLattaM kiM dukkhaM jaM khaLo loo||" pUrvatra mama nivAso'tra dIyatAmiti prazna uttarAdunnIyate / uttaratraM daivagatyAdi nigUDhatvAdasambhAvyamasakRtpraznapUrvakamuttaraM nibaddham / itaHprabhRti gUDhArthapratItiparAlaGkAralakSaNam // saMlakSitasUkSmArthaprakAzanaM sUkSmam // 75 // iha sUkSmaH sthUlamatibhirasaMlakSyo yo'rthaH, sa yadA kuzAgrIyabuddhibhiriGgitAkArAbhyAM saMlakSyate, tadA tasya saMlakSitasya vidagdhaM prati prakAzanaM sUkSmam / tatraGgitAda yathAparisaGkhyAtvamAzaGkaya pariharati-na cedamityAdinA / vyavacchedyeti / daivagatyAdeviSamatvavidhAna eva tAtparya na vitaraniSedha iti bhAvaH / daiva gatyAdyuttarasyAsambhAvyatve'sakRtpraznapUrvakanibandhane ca nigUDhatvAditi hetunirdezaH / itaHprabhRti uttarAdArabhya // saMlakSaNakSamANAM tIkSNadhiyAM vyAvRttyarthaM sthUlamatibhirityuktam / kuzAgrIyabuddhibhiH kartRbhiH / iGgitAkArAbhyAM hetubhyAm / iMGgitaM buddhipUrvaceSTAvizeSaH / AkAro'buddhipUrvako vikAraH / viTasambandhI saGketakAlAbhi 1. 'yaM' mUlapAThaH. 2. 'svAt / ', 1. 'Na yathA - e', 4. 'svamiha', 5. 'tu' ka. sa. pAThaH.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / "saGketa kAlamanasaM viTaM jJAtvA vidagdhayA / hasannetrArpitAkUtaM lIlApadmaM nimIlitam // " atra viTasambandhI saGketakAlAbhiprAya bhrUkSepAdineGgitena lakSito rajanikAlabhAvinA lIlApadmanimIlanena prakAzitaH / AkArAd yathA "vaktrasyandisvedabinduprabandhai dRSTvA bhinnaM kuGkumaM kApi kaNThe / 195 puMstvaM tanvyA vyaJjayantI vayasyA smitvA pANau khaDgalekhAM lilekha // " atra svedakRtakuGkumabhedarUpeNAkAreNa saMlakSitaM puruSAyitaM pANau puruSocitakhaDgalekhanena prakAzitam // udbhinnavastunigUhanaM vyAjoktiH // 76 // yatra nigUDhaM vastu kutazcinnimittAdudbhinnaM prakaTatAM gataM sad vastvantaraprakSepeNa niguhyate apalapyate sA vastvantaraprakSeparUpasya vyAjasya vacanAd vyAjoktiH / yathA"zailendrapratipAdyamAnagirijAhastopagUhollasa Bentongens dromAJcAdivisaMsthulo'khilavidhivyAsaGgato vyAkulaH / prAya ityanena sUkSmo'rtho nirdiSTaH / iGgitena viTasambandhinA / AkAreNa tanvIsambandhinA / khaDgalekhanasya puruSAyitalakSaNasUkSmArtha pradarzanAyoktaMpuruSociteti // ----- utsUtramapyudbhinnapadasAmarthyalabdhamAha - nigUDhamiti / loke - hi gopyasya prakAzIbhUtatve udbhinnavyavahAraH / udbhinnamityasya vyAkhyA prakaTatAM gatamiti, niguhyata ityasyApalapyata iti / vastvantaretyAdinA niruktiH / 1. 'prAptaM yad va', 2. 'Dho', 3. 'bhaGgAku' ka. kha. pAThaH,
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 alaGkArasUtraM [gyAjoktiH hA zaityaM tuhinAcalasya karayorityUcivAn sasmitaM zailAntaHpuramAtRmaNDalagaNairdRSTo'vatAd vaH zivaH // " atra romAJcAdinodbhinno ratibhAvaH zaityaprakSepeNApalapitaH / yadyapyapaDato'pi sasmitatvakhyApanena punarapyudbhinnatvena prakAzitaH, tthaapyplaapmaatrcintyaasyaalngkaarsyollekhH| nanvapahutigranthe sAdRzyAya yo'pahnavaH, sApaDutiH / tathA apahavAya yat sAdRzyaM saupyapa tiriti sthApitam / vyAjoktau cottaraH prakAro vidyate / tat kathamiyamalaGkArAntaratvena kathyate / satyam / udbhaTasiddhAntAzrayaNena tatroktam / nahi tanmate vyAjoktyAkhyabhalaGkaraNamasti / iha tu tasya sadbhAvAd vyatiriktApahnutiriti pRthagayamalaGkAro nirdiSTaH // zaityaprakSepeNeti / ratizaityasAdhAraNatvAd romAJcAdeH / sasmitatvakhyApaneneti / sasmitaM dRSTa iti darzanasamayabhAvinA mAtRmaNDalAdismitena devyAlambanAyA ratardevasyAnena vacanenApahnava eva kriyate ityasyArthasya sUcitatvAt / apahnavamAtraparyavasAyi yathAvyaktAtmIyaparAbhave sumahati tvadvikrame kinnarai rugIte ripavo viSAdavigaladvASpAvaruddhakSaNAH / gItasyAsya mahAnaho madhurimetyAcakSate hRSTava nmadhyedivyasabhaM raNe yadupate! gIrvANabhUyaM gatAH // atra divyasadasi devIbhUtAnAM dviSAM varNanIyavikramazravaNajo viSAdo bASpagalanenodbhinno harSaprakSepeNApalapitaH / apahutigrantha iti / zleSaprastAve tasyA viviktaviSayatApratipAdanAya viviktodAharaNatvena zaGkite * 'AkSipyAdAvi'tyAdau tvapahRtyalaGkArasadbhAvapradarzanapare 'sAdRzyavyaktaye yatre'tyAdigrantha ityarthaH / vyatiriktApahRtiriti / sAdRzyavyaktaya evApahnavastasyA 1. 'nthe yathA sA', 2. 'hnatAvapi yat', 3. 'sApa', 4. 'te| ka', 5. 'zra. yeNa ta' ka. kha. pAThaH. * 'AkRSyAdau' ititu pUrva paThitam /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ savyAsthA 197 nirUpaNam] sdhyaakhyaalngkaarsrvsvoptm| anyathoktasya vAkyasya kAkuzleSAbhyAmanyathAyojanaM vakroktiH // 77 // ___uktivyapadezasAmyAd vyAjoktyanantaraM kathanam / yad vAkyaM kenacidanyonyAbhiprAyeNoktaM sadapareNa vaktrA kAkuprayogeNa zleSamukhena vAnyathAnyArthaghaTanayA yojyate, taduktirvakroktiH / kAkuprayogeNa yathA"guruparatantratayA bata dUrataraM dezamudyato gantum / alikulakokilalalite naiSyati sakhi ! surbhismye'sau||" etad vAkyaM nAyikayA AgamananiSedhaparatvenoktam / tatsakhyA kAkuprayogeNa vidhiparyantaitAM prApitam / kAkuvazAd vidhiniSedhayorviparItArthasaMkrAntiH / zleSo'bhaGgasabhaGgatvena dvividhaH / tatrAbhaGgazleSamukhena yathA.. "aho kenedRzI buddhirdAruNA tava nirmitA / triguNA zrUyate buddhirna tu dArumayI kacit // " atra dAruNeti prathamAntaM prakrAntaM zleSabhaGgayA tRtIyAntatayA saMpAditam / sabhaGgazleSamukhena yathAlakSaNamityarthaH / anyathA 'tvAkSipyAdAvi'tyAdau (tu?) vyAjoktisadbhAvAcchaleSasyAviviktaviSayatA draSTavyA // - anyathoktasyetyAdi / sUtre'nyathAvacanAnyathAyojanayorekakartakatvaM nAzaGkanIyamityAha -- kenaciditi, apareNeti ca / kAkuva'nervikAraH / kAkuprayogeNeti / naiSyatItyatra kAkuprayogAt kiM naipyati eSyatyeva ityarthoM vyavatiSThate / viparIteti / vAcyasya vidheH kAkuvazAniSedhe saGkrAntiH, evaM niSedhasya vidhau / dAruNA krUrA kASTheneti ca / triguNA 1. 'vacana', 2. sthAbhi', 3. 'Na vA zle', 4. 'ge ya', 5. 'ntaM prA', 6. 'ntaM sa' ka, kha. pAThaH..
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavhArasUtraM [kokti"tvaM hAlAhalabhRt karoSi manaso mUchAM mamAliGgito hAlAM naiva bibharmi naiva ca halaM mugdhe'smi kiM haalikH| satyaM hAlikataiva te samucitA saktasya govAhane / vakroktyeti jito himAdrisutayA smero'vatAd vaH shivH||" ubhayamukhena yathA"vijaye! kuzalasnyakSo na krIDitumahamanena saha shktaa| vijaye kuzalo'smi na tu vyakSo'kSadvayamidaM pANau // kiM me durodareNa prayAtu yadi gaNapatirna te'bhimataH / ka iha dRSTi vinAyakamahilokaM kiM na jAnAsi // candragrahaNena vinA nAsmi rame kiM pratArayasyevam / devyai yadi rucitamidaM nandinnAhUyatAM rAhuH // hA rAhau sitadaMSTra bhayakRti nikaTasthite ratiH kasyoH / yadi necchasi tattyaktaH saMpratyevaiSa hArAhiH // sattvarajastamomayI / ubhayatrApi vibhaktibhede'pyekapadatvAdabhaGgazleSatvam / akhaNDo hAlAhalazando devyA kAlakUTArthe prayukto devena vibhAgapUrvakaM hAlAhalayordvandvaparatvena yojita iti sabhaGgazleSatA / govAhane gaurvRSaH tadrUpe vAhane / gavAM vahanaM prati prayojakavyApAre ca / ubhayamukheneti / sabhagAbhaGgazleSamukhena / vijaya ityAdi / vijaya iti devIvAkye sakhIsaMbodhanam / tryakSa iti / trinetratvAdIzvaravAcakazca / devavAkye vijaya iti saptamyantam / vyakSa iti devanAkSatrayaviziSTazca / medurodareNa mama durodareNa lambodareNa ca / vinAyakaM vinezvaraM vInAM pakSiNAM nAyakaM garuDaM ca / candragrahaNena candrasyAdAnena candroparAgeNa ca / nAsmi rame nAhaM ratiM karomi / hA rAhau / hetyavyayam / rAhau svarbhAnau hArarUpe ahau ca / vasarahitena artharahitena aSTavasurahitena ca / aGkazcihnam utsaGgazca / atra 1. 'gdhe kathaM hA', 2. 'zi', 3. 'sya' ka. kha. pAThaH.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. nirUpaNam sanyAlyAhArasarvasvopetam / vasurahitena krIDA bhavatA saha kIdRzI na jiTreSi / kiM vasubhirnamato'mUna surAsurAneva pazya puraH // Aropayasi mudhA kiM nAhamabhijJA kila tvadaGkasya / divyaM varSasahasraM sthitveti na yuktamabhidhAtum // iti kRtapazupatipAzakalIlAkelahaprayuktavakokteH / harSavaizataralatArakamAnanamavyAd bhavAnyA vH||" vkroktishbdshcaalngkaarsaamaanyvcno'piihaalngkaarvishesssNjnyitH|| sUkSmavastusvabhAva'sya yathAvad varNanaM svabhAvoktiH // 78 // iha vastusvabhAvavarNanamAtraM nAlaGkAraH / tattve sarva kAvyamalaGkAri syAt / nahi tat kAvyamasti, yatra vastusvabhAvavarNanamAtraM na vidyate / tadarthaM sUkSmagrahaNam / sUkSmaH kavayitRmAtrasya gamyo'ta eva tannirmita ivaM yo vastusvabhAvaH, tasya yathAvadanyUnAtiriktatvena varNanaM svbhaavoktirlngkaarH| uktivacanaprastAvAdihA~syA lakSaNam / bhAvikarasavadalaGkArAbhyAmasyA bhedo bhAvikaprasaGge nirNeSyate / udAharaNaM - medurodareNa hArAhAvityatra sabhaGgatvam / anyatrAbhaGgatvam / alaGkArasAmAnyavacano'pIti / vakroktijIvitakArAdibhistathAGgIkRtatvAt // kavayitRmAtretyatrAvadhAraNArthena mAtrazabdena pardaipadArthavyutpattimadmyatvaM vyAvaya'te / tannirmita iti / tacchabdena kavayitRparAmarzaH / 1. 'mi', 2. 'kAlapra', 3. 'tarata', 4. 'vaya', 5. 'ra', 6. 'syAga', 7. 'va va' ka. kha. pAThaH. 8. 'nAnati' ga. pAThaH. 9. 'tirvAcoyuktiH tatprastA', 10. 'ha', 11. 'yathA-TUtkAro' ka. kha. pATha:. 11. 'dArtha' ga. pAThaH.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 alaGkArasUtraM "huMkAro nakhakoTicaJcupuTakavyAghaTTanoTTaGkitastanvyAH kuntalarkaNDukavyatikare siitkaarsiimntitH| 2 pRSThazliSyadavAmanastanabharotsedhAGkapAlIsudhA [bhAvika sekAkekaralocanasya kRtinaH karNAvataMsIbhavet // " atItAnAgatayoH pratyakSAyamANatvaM bhAvikam // 79 // atItAnAgatayorbhUtabhAvinorarthayoralaukikatvenAtyadbhu 4 tatvAd vyatyastasambandharahitazabdasandarbhasamarpitatvAcca pratyakSAyamANatvaM bhAvika, kavigato bhAva AzayaH zrotari pratibimbatvenAstIti bhAvo vA bhAvanA punaH punazcetasi vinive - zanaM so'trAstIti / na cedaM bhrAntimAn / bhUtabhAvinorbhUtaagamya iti pAThe mAtrazabdaH kArtsyavRttiH / sukavibhireva gamya ityarthaH / tannirmita iti tacchabdenArthasAmarthya labdhAnAM sukavInAM parAmarzaH / yathAvadityasya vyAkhyAnamanyUnAtiriktatveneti / huGkAra iti zabdAnukaraNam // atItAnAgatayorityasyArthakathanaM bhUtabhAvinoriti / yudhiSThirAdivat pradhvaMsAbhAvapratiyogino bhUtAH / kalkiviSNuyazaH prabhRtivat prAgabhAvapratiyogino bhAvinaH / te dvaye'pi pradhvaMsaprAgabhAvapratiyogiviviktatayA vartamAnAyamAnA yadA pratyakSA iva bhavanti, tadA bhAvikam / atra ca pratyakSAyamANatve heturarthagatamalaukikatvArdaMtyadbhutatvaM, zabdagataM vyatyasta sambandharAhityAd vyavahitAnvayAdyabhAvAt prasAdavazena samyag jhaTityarthAnAmarpaNaM pratipAdanaM ca / prakRtibhUtasya bhAvazabdasyArthadvayakathanena bhAvikaM nirvakti - kavigato bhAva ityAdinA / tatrAdyaH prakAraH zabdAnAM prasannatvAd, dvitIyastvarthAnAmatyadbhutatvAt / so'trAstItyanena bhAvazabdAt saptamyarthe matvarthIyaM ThanaM darzayati / na cedamiti / anyasyAnyatayA pratibhAsasambhAvanAmAtreNa bhrAntimattvazaGkA, na tu sarvathA tasya lakSaNamatrAsti, sAdRzyahetukatvAbhA 1. 'kautuka', 2. 'tsaGgAGka' ka. kha. pAThaH. 3. 'NThA' ga, pAThaH bhA', 5. 'si ni' ka. kha. pAThaH 6. 'yadbhu' kha pAThaH, 4. 'vo
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] sayyAdayAlaGkArasarvasvopetam / bhAvitayaiva prakAzanAt / nApi rAmo'bhUditi vastuvRttamAtram / bhUtabhAvigatasya pratyakSatvAkhyaisya dharmasya sphuTasthAdhikasya pratilambhAt / nApIdaimatizayoktiH / anyasyAnyatayAdhyavasAyAbhAvAt / nahi bhUtabhAvinAvabhUtabhAvitvenAdhyavasIyete, abhUtabhAvinau vA bhUtabhAvitvena, nApi pratyakSamapratyakSatvena, apratyakSaM vA pratyakSatvena / nahi pratyakSatvaM kevalavastudharmaH, 4 pratipacapekSayaiva vastuni tathAbhAvAt / yadAhuH- - ' tatra yo jJAnapratibhAsamAtmano'nvayavyatirekAvanukArayati, sa pratyakSa' iti / kevalaM vastupratyakSatve pratipattuH sAmagrayupayujyata / sAca lokayAtrAyAM cakSurAdIndriyasvabhAvAM yoginaumatIndri yArthadarzane bhAvanArUpA / kAvyArthavidAM ca bhAvanAsvabhAvaiva / sA ca bhAvanA vastugatAtyadbhutatvaprayuktA, atyadbhutAnAM vAt / sambhAvanApi duHsthetyatra yuktimAha - bhUtabhAvitayaiveti / sphuTasyetyanenAnapahnavanIyatvamAha / adhikasyetyanena vastuvRttamAtratvanirAsaH / nApIdamiti / akamalasya mukhAdeH kamalatveneva avartamAnasyApratyakSasya vartamAnatvena pratyakSatvena ca pratIteratizayoktitvazaGkA / apratyakSasya vastunaHpratyakSatvena pratIternAnyasyAnyatayAdhyavasAyAbhAvo'siddha ityAha-nahIti / pratipatra pekSayaiveti / nahi vastudharmo gotvAdiH svasattAyAM pratipatra pekSA - mapekSate / jJAnapratibhAsaM jJAnasphuraNam | anvayavyatirekau viSayasannidhau hi pratyakSajJAnasya sphuraNaM, tadasannidhAvasphuraNaM ca / kevalamiti / vastunaH pratyakSatve vakSyamANA sAmagrI pratipatturupayujyate / na tu vastudharmaH kazciditi bhAvaH / bhAvanAsvabhAvaivetyevakAraH paunarvacanikaH / mA ceti / tacchabdena kAvyArthavitsambandhinI bhAvanA parAmRzyate / vastugateti / na tu yogivad 1 1. 'tivad va' ga. pAThaH- 2. bA', 5. 'ba', 6. 'kAtI' ga. pAThaH. 2.1 'khyadha', 3. 'ya' ka. kha. pAThaH. 4. 'f 7. 'tyA' ka. kha. pAThaH 8 'r' ka. pAThaH BB
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 ..... malakArasUtraM [bhAvikavastUnAmAdarapratyayena hRdi sandhAryamANatvAt / nApi bhUtabhAvinAmapratyakSANoM pratyakSatayaiva pratIrivArthagarbhIkAreNeyaM pra. tIyamAnotprekSA, tasyA abhimAnarUpAdhyavasAyasvabhAvatvAt / nahyapratyakSaM pratyakSatvenAdhyavasIyate, kiM tarhi kAvyArthavidbhiH pratyakSaM dRzyata iti / nApi vastugata ivArtha utprekSAyAH prayojakaH, tasyA abhimAnarUpAyAH pratipattRdharmatvAt / yadAhuH- "abhimAne ca sA yojyA jJAnadharme sukhAdivad" iti / kAvyaviSaye ca prayoktApi pratipattaiva / nApyatyadbhuta. padArthadarzanAdatItAnAgatayoH pratyakSatvapratIteH kAvyaliGgamidam / liGgaliGgibhAvena pratItyabhAvAt / yogivat pratyakSatayA pratIteH / nApyayaM parisphuradrUpatayA sacamatkArapratipatte rasavadalaGkAraH / ratyAdicittavRttInAM tadanuSaktatayA vibhAvAdInAmapi sAdhAraNyena hRdayasaMvAditayA paramAdvaitajJAnivat yogAbhyAsabalotthA / Adarapratyayena AdaraviziSTena jJAnena / tasyAH utprekSAyAH / pratyakSaM dRzyamAnatve'pi vastunaH paramArthatopratyakSatvena ivArthasya vidyamAnatvAdutprekSAtvamAzaGkayAha - nApIti / abhimAne ceti / jJAnAvAntarajAtAvabhimAne yojyA na vastudharma ityarthaH / vakturapi pratyakSatvapratIteH pratipattRdharmatvasyAniyamamAzaGkayAha-kAvyaviSaya iti / kAvyArthanirUpaNavelAyAm / yogivaditi / yathA yogino'tItatvAdiviziSTo'pyarthaH purovartitayA pratIyate, tathA shRdysyetyrthH| yadi punarapurovartyapi pura Iva parisphurati, tadA rasavadalaGkAraH syAdityAzaGkayAha----nApyayamiti / ratyAdItyAdizabdena hAsAdayaH vibhAvAdItyAdizabdenAnubhAvavyabhicAriNazca gRhyante / tadanuSaktatayA ratyAdyanuSaktatayA / sAdhAraNyena sakalasahRdayasA 1. 'di dhArya', 2. 'NAmapra' ka. kha. pAThaH. 3. 'tapra' ga. pAThaH. 4. 'saktyAdi', 5. 'e', 6. 'laha' ka. kha. pAThaH.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 nirUpaNam sbyaakhyaalngkaarsrvsvopetm| pratItau tasya bhAvAt / iha tu tATasthyena bhUtabhAvinAM sphuTatayA bhinnasarvajJavat pratIteH / sphuTapratipattyuttarakAlaM tu sAdhAraNyapratItau sphuTapratipattinimittaika auttarakAliko rasavadalaGkAraH syAt / nApIyaM sUkSmavastusvabhAvavarNanAt svabhAvoktiH / tasyAM laukikavastugatasUkSmadharmavarNane sAdhAraNyena hRdayasaMvAdasambhavAt / iheM lokottarANAM vastUnAM sphuTatayA tATasthyena ca pratIteH / kacittu laukikAnAmapi vastUnAM sphuTatvena pratItau bhAvikasvabhAvoktyoH samAvezaH syAt / na ca hRdayasaMvAdamAtreNa svabhAvoktirasavadalaGkArayorabhedaH / vastusvabhAvasaMvAdarUpatvAt svabhAvokteH citavRttisaMvAdarUpatvAcca rasavadalaGkArasya, ubhayasaMvAdasambhave tu samAvezo'pi ghaTate / yatra vastugatasUkSmadharmavarNanA syAt, tatra svabhAvoktiH / anyatra tu rasavadalaGkAra eva / nApyayaM zabdAnAkulatvahetuko jhaTityarthasamarpaNarUpaH prasAdAkhyo gunnH| dhAraNyena / paramAdvaitajJAninaH brahmaivedaM sarvamityaparokSajJAnavantaH / bhinnasarvajJAH sakalAnapi bhAvAnAtmanaH pRthaktvena yogabalAt sAkSAtkurvantaH / auttarakAlika iti / tATasthyena sphuTapratipattisamayabhAvino bhAvikAt / svabhAvoktilakSaNaprastAve nirNaSyamANatayA nirdiSTamaya nirNatumupakramatenApIyamityAdinA / svabhAvoktiniSThaM vastuno laukikatvaM sAdhAraNyena hRdayasaMvAdaM ca bhAvike vyAvartayati -lokottarANAmiti, tATasthyeneti ca / kacidityAdi / laukikAnAmiti svabhAvoktaranupravezo darzitaH, (iti ?) sphuTatveneti bhAvikasya / bhAvikavyAvRttyarthaM nirdiSTasya hRdayasaMvAdasyAviziSTatvAt svabhAvokte rasavadalaGkArAdapRthaktvamAzaGkaya pariharati-na ceti / ubhayazabdena vastucitte nirdizyate / zabdAnAkulatvaM 1. 'tItini', 2. 'tta au', 3. 'pya', 4, 'syA', 5. 'haM tu lo ka. kha. pAThaH. 6. 'na pra' ga. pAThaH. 5. 'tasaM', . 'vAt sa' ka. kha. pAThaH,
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 alaGkArasUtra [bhAvika tasya hi sphuTAsphuTobhayarUpavAkyArthagatatvena jhaTiti samarpaNaM rUpam , asya tu jhaTiti samarpitasya sphuTatvena pratItau svarUpapratilambhaH / tasmAdayaM sarvottIrNa evAlaGkAraH / lakSye cAyaM pracuraprayogo dRzyate / yathA... "munirjayati yogIndro mahAtmA kumbhasambhavaH / - yenakaculuke dRSTau divyau tau matsyakacchapau // " yathA vA harSacaritaprArambhe brahmasadasi vedasvarUpavarNane / tatra hi pratyakSamiva sphuTatvena tadIyaM rUpaM dRzyate / evaM tatraiva hu~munivarNanapulindavarNanAdau jJeyam / ayaM tvatra vicAralezaH sambhavati / iha kacid varNanIyasya varNanAvazAdeva pratyakSAyamANatvaM, kacit pratyakSAyamANasyaiva varNanam / Ay yathodAhRtam / dvitIyaM yathAvyatyastasambandharAhityam / tasya prasAdasya jhaTityarthasamarpaNamAtratvaM rUpaM na tvarthasya sphuTatayA pratItirapi / asya bhAvikasya / jhaTiti samarpitastheti / arthasyeti zeSaH / sarvottIrNa iti / prAkpradarzitanayena bhrAntimadAdyalaGkAravargAt prasAdaguNAca vyAvRttaH / alaGkAra ityanena vastuvRttatvanirAsaH / lakSya ityAdinA bhAvikasyAvazyAGgIkaraNIyatAM darzayati / munirjayatItyAdi / samudrapAnasamaye ekaculukadRSTadivyamatsyakacchapasyAgastyalakSaNasyArthasya lokottaratayAtyadbhutatvAdanAkulazabdapratipAditatvAcca pratyakSAyamANatvam / dRSTAvityanena tadavasthAviziSTasya tasyAtItatvamavagamyate / bhAviviSayaM yathAtvadyAtrodyama eva zAtravagaNaH sthAne vanaM prasthito yasmAt saMyati maNDalIkRtadhanurmadhye kRtaavsthitiH| 1. 'sya jha' ga. pAThaH. 2. 'te / ma', 3. 'te / ta' ka. kha. pAThaH, 4. 'krobhamu' ga. pAThaH, 5. 'nAde', 6. 'syAgI' kha. pAThaH,
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ smyaakhyaalngkaarsrvsvopetm| "anAtapatro'pyayamatra lakSyate sitAtapariva sarvato vRtH| acAmaro'pyeSa sadaiva vIjyate vilAsabAlavyajanena ko'pyayam // " iti / atra prathamaprakAraviSayo'yamalaGkAro na prkaaraantrgocrH| kavisamarpitAnAM dharmANAmalaGkAratvAt / na himAMzulAvaNyAdInAmiva vastusannivezinAm / apica "zabdAnAkulatA ceti tasya hetUn pracakSate" iti bhAmahIye 'vAcAmanAkulyena bhAvikamiti codbhaTalakSaNe vyatyastasambandharahitazabdasandarbhasamarpitatvaM pratyakSAyamANatva kolambAdhipate ! kiran dizi dizicchannArkabhAsaH zarA nISadattadRgaJcalastvamadhunA na draSTumIziSyase // atra viziSTasya bhAvidarzanAzaktiviSayasyAnavagatasya varNanIyasya pratyakSAyamANatvam / anAtapatro'pItyAdi / AtapatracAmarAtyaye'pi tadvattayA dRzyamAnatve varNanIyasya mAhAtmyameva hetuH, na tu varNanam / tacca mAhAtmyaM ko'pyayamityanena prakaTitam / prathamaprakAro varNanavazAdeva pratyakSAyamANatvalakSaNaH / evaM svataH pratyakSAyamANasya varNane bhAvikatvaM nirasya cirantanalakSaNAnurodhAccaivaMvidhe viSaye bhAvikatvaM na syaadityaahapicetyaadi| "citrodAttAdbhutArthatvaM kathAyAH svabhinItatA / zabdAnAkulatA ceti tasya hetuM pracakSate // " svAminatitA aanggikaadicturvidhaabhinyshaalitvm| "pratyakSA iva yatrArthA dRzyante bhUtabhAvinaH / atyadbhutAH syAt tadvAcArmanAkulyena bhAvikam // " . 1. 'pi sa eva zobhate', 2. 'e' ka. sa. pATha:. 3. 'nukUla', 4. 'mAnukUlye' ga. pA.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ alahArasUtraM pratipAdakaM kathaM prayojakIbhaved , yadi vastusannivezidharmagatatvenApi bhAvikaM syAt / tasmAd vAstavameva mahattvamuttaraprakAraviSaye varNitamiti naaymtraalngkaarH| yadi tu vAstavamapi saundarya kavinibaddha kavinibaddhavaktRnibaddha vA sakalavaktragocarIbhUtaM svabhAvoktivadalaGkAratayA vayeta, tadAyamapi prakAro nAtIva duHzliSTaH / ata eva "pratyakSA iva yatrArthAH kriyante bhuutbhaavinH| tadbhAvikam" isetAvadevAnyai vikalakSaNamakAri / svabhAvoktyA kizcitsAdRzyAt tadanantaramasya lakSaNaM kRtam // samRddhimadvastuvarNanamudAttam // 8 // svabhAvoktau bhAvike ca yathAsthitavastuvarNanam / tadviatyadbhutA bhUtabhAvino'rthA yatra pratyakSA iva dRzyante vAcAmanAkulyena tad bhAvikaM syAdityanvayaH / anayozca bhAmahodbhaTavacanayoH pratIkopAdAnaM tAvanmAtrasya sisAdhayiSitArthApayikatayA / ayamarthaH- yadi vastusanniviSTenApi pratyakSAyamANatvena bhAvikatvaM syAt , tadA bhAmahodbhaTAbhyAM pratyakSAyamANatvaM prati hetutayopanyastaM vyatyastasambandharAhityena jhaTityarthasamarpakatvalakSaNaM vAcAmenAkulyaM kathaM prayojakaM syAt / sakalavaktragocarIbhUtaM sakalAnAM vaktRNAmagocaratAM gatam / nAtIva duHzliSTaH, kiJcid ghaTata evetyarthaH / ata eva vastusannivezidharmagatatvenApi bhAvikatvAGgIkArAt / etAvadevetyevakAreNa bhAmahAdivad vAcAmanAkulyaM nopAttamiti darzayati / kizcitsAdRzyAditi / ubhayatra sUkSmavastusvabhAvavarNanasya vidyamAna tvAt / - udAttasya bhAvikAnantarya virodhasambandho heturityAha --- svabhA. . 1. 'za', 2. 'di vA' ga. pAThaH. 3. yaMte, ta' ka. kha. pA. .. bhArthasthi', 5. 'mAnukU vyaM' ma. pAThaH.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 nirUpaNam] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / pakSatvenAropitavastuvarNanAtmane udAttasyAvasaraH / tatrAsambhAvyamAnabhUtiyuktasya vastuno varNanaM kavipratibhotthApitamaizvaryalakSaNamudAttam / udAharaNam --- "muktAH kelivisUtrahAragalitAH sammArjanIbhiH kRtAH prAtaH prAGkaNasImni mantharacaradvAlAqhilAkSAruNAH / ArAd dADimabIjazaGkitadhiyaH karSanti kelIzukA : yadvidvadbhavaneSu bhojanRpatestattyAgalIlAyitam // " aGgabhUtamahApuruSacaritavarNanaM ca // 81 // .. udAttazabdasAmyAdihAbhidhAnam / mahApuruSANAmudAracaritAnAm aGgIbhUtavastvantarAGgabhAvenopanibaddhaM caritaM codAttam / mahApuruSacaritasyodArarUpatvAt / udAharaNaM"tadidamaraNyaM yasmin dazarathavacanAnupAlanavyasanI / vicaran bAhusahAyazcakAra rakSaHkSayaM rAmaH // " dhoktAvityAdi / asambhAvyamAnetyAdi / vastuno'sambhAvyamAnavibhUtiyuktatvena varNanamityarthaH / udAttazabdasyaudAryamaizvaryaM cArthaH / tayoraizvaryamatrArthaH / uttaratraudAryam / aizvaryaM ca na svataH sambhavi, kiM tarhi kavipratibhotthApitamevetyAha-kavipratibhetyAdi / kRtAH nikSiptAH / adRzyA vidvadbhavanavibhUterasambhAvyamAnatvaM spaSTameva // pUrvasmAlakSaNavalakSyavAcino'pyudAttazabdasyArtho bhidyate / audAryavAcakatvAt / ato vAcakazabdasvarUpasAmyamevAnantaryaheturityAha-udAtazabdasAmyAditi / mahApuruSANAmityasya vyAkhyA udAracaritAnAmiti / aGgabhUtetyetacca na mahApuruSANAM vizeSaNam , api tu tacaritasya tAtkAlikaM vizeSaNam / aGgabhAvazca na mahApuruSasambandhinyeva pradhAnabhUte 1. 'kasyodA', 2. 'yathA-mu', 3. 'dhA' ka. kha. pAThaH. . zi' ga. pAThaH. 5. 'yathA-ta', .. 'nivasan' pha. kha. pAThaH. . 'dvibhU' kha. pATha:.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 alaGkArasUtraM atrAraNye varNanIye rAmacaritamaGgatvena varNitam // [ rasavatpreyaUrjasvisamAhita rasabhAvatadAbhAsatatprazamAnAM nibandhe rasavatpreyaUrjasvisamAhitAni // 82 // udAtte mahApuruSacaritasya cittavRttirUpatvAccittavRttivizeSasvabhAvatvAcca rasAdInAmiha tadalaGkArANAM prastAvaH / ataeva catvAro'laGkArA yugapalakSitAH / tatra vibhAvAnubhAvavyabhicAribhiH prakAzito ratyAdizcittavRttivizeSo rasaH / bhAvo vibhAvAnubhAvAbhyAM sUcito nirvedAdistrayastriMzadbhedaH / devatAdiviSayA ca ratiH / tadAbhAso rasAbhAso bhAvAbhAsazca / AbhAsatvamaviSayapravRttyAnaucityAt / tatprazama uktaprakArANAM nivartamAnatvena prazAmyadavasthA / tatre rasasya paraM vizrAntirUpatvAt sA na sambhavatIti pariziSTabhedaviSayo'yaM draSTavyaH / eSAmupanibandhe krameNa rasavadAdayolaGkArAH / raso vidyate yatra nibandhane vyApArAtmani tad carite rAvaNavadhAdau setubandhAdivat kiM tarhyanyasmin vastunItyAha-aGgIbhUtetyAdi / aGgizabdAccciH / aGgatvena varNitamiti / upalakSaNatvena nirdiSTatvAt // " cittavRttirUpatvAditi / mahApuruSa cairitasyotsAhAdirUpatvAt / tadvadalaGkArAH rasAdimadalaGkArAH / ata eva cittavRttivizeSasvabhAvarasAdirUpatvAdeva / devatAdItyAdizabdena nRpaguruputrAdayo gRhyante / kAntAlambanAyAstu ratervyaktatve zRGgArataiva / anaucityAditi / kAmakrodhAdikAraNavazAcchAstraviruddhena rUpeNopanibandhAdaviSayavRttatvenAnaucityam / sA prazAmyadavasthA / pariziSTeti / bhAvAdiviSayaH / ayaM tatprazamo draSTavyaH / vyApArAtmanItyanena sUtre nibandhazabdo bhAvasAdhanaH, na tvadhikaraNasAdhana 1. 'tada', 2. 'trApi ra' ka. kha. pAThaH 3. 'zabdasyo' kha. ga. pAThaH,
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] sadhyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 209 rasavat / priyataraM preyo nibandhanameveM / evamU| balaM vidyate yatra, tadapi nibandhanameva / anaucityapravRttatvAJca tatra balayogaH / samAhitaH parihAraH / sa ca prakRtatvAduktabhedaviSayaH prazamaparyAyaH / tatra yasmin darzane vAkyArthIbhUtA rasAdayo rasavadAdyalaGkArAH, tatrAGgabhUtarasAdiviSaye dvitIya udaattaalngkaarH| yanmate tvaGgabhUtarasAdiviSaye rasavadAdyalaGkArAH, anyatra rasAdidhvaninA vyAptatvAt tatra dvitIyodAttAlaGkArasya viSayo nAvaziSyate, tadviSayasya rasavadAdinA vyAptatvAt, tatra rasavata udAharaNam / tayA rasAdinibandhanakriyAdhikaraNabhUtakAvyAbhidhAyItyAha / kAvyAbhidhAnapare hi rasavadAdizabdena rasavadalaGkAra ityAdinirdezo na ghaTate / priyataramityAdi / loke hi yatra cittasyAtyAsaGgaH, tat priyataramucyate / priyatarazabdo mukhyayA vRttyA ratyAlambaneSu devatAdiSu vartamAno lakSaNayA ratau vartate, tata'zca ratisahacaritaM bhAvakadambakaM chatrinyAyena lakSayaMstathAvidhabhAvakadambakaviSaye nibandhane upacAreNa vartata iti nibandhanasya preyastvam / UrjA balamityAdi / Urjasvizabdasya 'jyotsnAtamisrA-' (5.2.114) ityAdinA matvarthe nipAtitatvAt / parihAra ityanena bhAve niSThAntaH samAhitazabda ityAha / tatra yasminnityAdinA rasAdidhvanaddhitIyodAttAlaGkArasya ca rasavadAdezca trayANAmapi svIkaraNaM na saMgacchata ityAha / yasmin darzane udbhaTAdimate / dvitIya iti / aGgabhUtamahApuruSacaritavarNanalakSaNaH / tasya hi vastvantaraM pratyaGgabhUtA mahApuruSAzrayA utsAharatyAdiprakarSAtmAno vIrazuGgArAdayo viSayaH / yanmate AnandavardhanAdimate / anyatra vAkyArthIbhUtarasAdiviSaye / anye tu- anyasminnapi mate rasAyAzrayANAM mahatAmupalakSaNabhAvenAGgabhAva udAttasya viSayaH / yathA 'tadidamaraNyami'tyAdau / yatra tu rasAdInAmeva prakArAntareNAGgabhAvaH, tatra . 1. 'va draSTavyam / UrjA' kha. ga. pAThaH. 2. 'kavi' ka. kha. pAThaH. 3. 'Su varta' kha. pAThaH. 4. 'to ra' ga. pATha:. 5. 'rjasvala' kha. pAThaH. ___cc
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 alaGkArasUtra [ rasavat. preya Urjasvi samAhita " kiM hAsyena na me prayAsyasi punaH prAptazcirAd darzanaM keyaM niSkaruNa ! pravAsarucitA kenAsi dUrIkRtaH / svapnAnteSviti te vadan priyartamavyAsaktakaNThagraho 2 1 buddhvA roditi riktabAhuvalayastAraM ripustrIjanaH // " etanmataye'pyudAharaNam / tatra vAkyArthIbhUto'tra karuNo rasaH / aGgabhUtastu vipralambhazRGgAraH / evaM rasAntareSUdAhAyam / preyolaGkArAdau vizeSamanapekSyodAhriyate / " gADhAliGganavAmanIkRtakucaprodbhutaromodgamA sAndrasneharasAtireka vigalacchrImannitambAmbarA / mA mA mAnada mAti mAmalamiti kSAmAkSarollApinI suptA kiM nu mRtA nu kiM manasi me lInA vilInA nu [ kim // " atra nAyikAyA harSAkhyo vyabhicAribhAvaH / yathA vA "tadvAmRtapAnadurlalitayA dRSTayA ke vizramyatAM tadvAkyazravaNAbhiyogaparayoH zrAvyaM kutaH zrotrayoH / "ayaM sa razanotkarSI pInastana vimardanaH / nAbhyUrujaghanasparzI nIvIvisraMsanaH karaH // " ityAdau rasavadAdyalaGkAra iti tritayasvIkaraNamapi saMgatamevetyAhuH / matasiti / pUrvasmin mate karuNApekSayottaratra vipralambhazRGgArApekSayA rasavadalaGkAraH / evaM rasAntareSviti / sambhogazRGgAre vIrarasAdau ca / preyolaGkArAdAvityAdizabdena UrjasvisamAhite gRhyete / vizeSam aGgAGgibhAvalakSaNam / udAharaNadvayopAdAnaM strIpuMsayorAzrayayo raGginoH sambho gavipralambhayovI bhedAt / pariziSTAnAM ratyAdibhAvAnAmudAharaNApradarzanaM 1 1. 'sakhavyA', 2. 'te / tatra prayogo yathA gA', 3. 'niro' ka. kha. paThaH, 4, 'yA rasa' kha. ga. pATa:. kakaka
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / ebhistatparirambhanirbhararbharairaGgaiH kathaM sthIyatAM kaSTaM tadviraheNa samprati vayaM kRcchrAmavasthAM gatAH // " atra cintAkhyo vyabhicAribhAvaH / eSa eva ca bhAvAlaGkAraH / bhAvasya cAtra sthitirUpatayA vartanam / zAntyudayA 2 4 sthe tu vakSyete / UrjasvI yathA "dUrAkarSaNamohamantra iva me tannAni yAte zruti cetaH kAlakalAmapi prakurute nAvasthitiM tAM vinA / etairAkulitasya vikSatarateraGgairanaGgAkulaiH sampadyeta kathaM tadAptisukhamityetanna vedmi sphuTam // " atra rAvaNasyAbhilASazRGgAra autsukyaM ca vyabhicAribhA vo'naucityena pravRttau / samAhitaM yathA "akSNoH sphuTAzrukaluSo'ruNimA vilInaH zAntaM ca sArdhamadharasphuraNaM bhrukuTyA / bhAvAntarasya tava caNDi ! gato'pi roSo nodgADhavAsanatayA prasaraM dadAti // " nirUpaNam ] 211 ------ granthavistarabhayAt / eSa evetyAdi / preyolaGkArasyaiva bhAvAlaGkAra iti saMjJAntaramityarthaH / zAntyudayavat sthiterapyalaGkAratvenAkathanaM nAsaMbhavAd, api tu uktapreyorUpatvAdevetyAha- - bhAvasya cAtretyAdi / atra preysi| vakSyete iti / samAhite zAntyavasthA / bhAvodaye udayAvasthA / atra rAvaNasyeti / pUrvArdhe AbhilASikezRGgArasya pratItiH, uttarArdhe autsukyasyetyevarUpau rasavyabhicAriNau paradAraviSayatvena zAstraviruddhatvAda 1. 'ta' ka. kha. pAThaH, 20 'rNa', 3 'sthA', 4. 'kSya' kha. ga. pAThaH. 5. 'homama' ka., 'mantramoha i' kha. pAThaH 6. 'te', 7. 'vIkSitataraira', 8. 'ca rasavya', S. 'tyapra' ka. kha. pAThaH. 10. 'yolaGkAravattvAde' kha. ga. pAThaH. 11. 'kA' kha., 'ta' ka. pAThaH,
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ bhAvodaya - sandhi-zabalatA - 212 alaGkArasUtraM atre kopasya prazaH / evamanyatrApyudAhAryam / "tasyAH sAndravilepanastanayugaprazleSamudrAGkitaM kiM vakSazcaraNAnativyatikaravyAjena gopAyyate / ityukte va tadityudIrya sahasA tat sampramASTuM mayA sAzliSTA rabhasena tatsukhavazAt tunvyApi tadvismRtam // " "ekasmiJchayane parAGmukhatayA vItottaraM tAmyato ranyonyasya hRdi sthite'pyanunaye saMrakSatorgauravam / dampatyoH zanakairapAGgavalanAmizrIbhavaccakSuSo bhagno mAnakaliH sahAsarabhasavyAsaktakaNThagrahaH // " atrerSyAkodhAtmano mAnasya prazamaH / evamanyatrApyudAhAryam // bhAvodaya sandhizabalatAzcaite pRthagalaGkArAH // 83 // bhAvasyoktarUpasyodaya udgamAvasthA, sandhirdvayorviruddhayoH spardhibhAvenopanibandhaH, zabalatA bahUnAM pUrvapUrvopamardanenopanibandhaH / ete ca pRthaga rasavadAdibhyo bhinnatvenAlaGkArAH / etatpratipAdanaM coTAdibhireSAM pRthagalaGkAratvena naucityena pravRttau / ato rasAbhAsabhAvAbhAsayordvayorapyetadudAharaNam / atra kopasyeti / kopaH raudraisthAyibhAvaH krodhaH, tasya ca rasatvenAnabhivyaktau vyabhicAritvAbhAvAGgIkArAd bhAvatvamAzritya tatprazamo bhAvaprazamatvenodAhRtaH / evamanyatrApi sthAyibhAvAnAM zAntyAdivacane bhAvazAntyAditvaM draSTavyam / atreryetyAdi / pUrvatrodAharaNe nAyikAzrayasyeyamAnasya, uttaratrobhayAzrayasya praNayakrodhasvarUpasya // 1 sUtre pRthagityasyAvadhyanirdezAdavadhiM darzayati - rasavadAdibhya iti / bhinnatveneti / yadyapi bhAvodayAdiSu tattadbhAvAnAM svAnubhAvavibhA1. 'sya', 2. 'mH| ta', 3. 'ca', 4. 'vapa', 5. 'denopa' ka. kha. pAThaH. 6. 'tyapra' kha. ga. pAThaH 7 'drasya sthA' ga. pAThaH
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkAra sarvasvopetam / nirdiSTatvAt / atha ca saMsRSTisaGkavailakSaNyenaite sarve'laGkArAH pRthak kevalatvena, alaGkArA iti sarvAlaGkArazeSatvenoktam / saMsRSTisaGkarayorhi saMpRktatayA siddhAnAmalaGkArANAM sthitiH, tadvailakSaNyapratipAdanametat / tatra bhAvodayo yathA - "ekasmiJchane vipakSaramaNInAmagrahe mugdhayA sadyaH kopaparAGmukhaglapitayA cATUni kurvannapi / saMvegAdavadhIritaH priyatamastUSNIM sthitastatkSaNaM mA bhUt supta ivetyamandavalitagrIvaM punarvIkSitaH // " atrautsukyasyodayaH / bhAvasandhiryathA "vAmena nArInayanAzrudhArAM kRpANadhArAmatha dakSiNena / utpuMsayannekataraH kareNa kartavyamUDhaH subhaTo babhUva // " vavyaJjitatvAt preyasastattadbhAvAdyabhivyaJjitasya rasavazena rasavato vAlaGkAratvaM suvarcem / tathApi kavisaMrambhagocarAnudayAdIn vizeSAnAzrityAlaGkArAntaratvena nirdizyanta ityarthaH / bhAvodaya bhAvasandhibhAvazabalatAzvetyetAvatyeva nirdeSTavye ete pRthagityAdivacanasya prayojanamAha - etatpratipAdanaM cetyAdi / ete pRthagityAdiyogavibhAgenArthAntarapratipAdanalakSaNaM prayojanAntaramapyastItyAha - atha cetyAdinA / ete sarva iti / uktalakSaNAH punaruktavadAbhAsAdaya etatparyantAH / kevalatvenAlaGkArAntarAsammizrutvena / sarvAlaGkAreti / na tu bhAvodayAdimAtra~zeSatvena / saMsRSTI - tyAdi / pRthaksiddharUpANAmalaGkArAntarANAM sampRktatayA saMsRSTisaGkarayoH sthitirityarthaH / autsukyasyodaya iti / viziSTasya vIkSaNasya tadanubhAvatvAt / utpuMsayan unmArjayan / atrAzrudhArAkRpANadhAronmArjanalakSaNAnubhAvavyabjitayornAyikAlambanasneharaNaviSayautsukyayoH spardhibhAvaH karta - - 213 1. 'saGkarasaMsRSTivai', 2. 'A', 3 mugdhaH su' ka. kha. pAThaH. 4. 'canam / ta' ka. pAThaH. 5. 'tyevaM ni' kha. pATha:. 6. 'zritatve' kha. ga. pAThaH. 7. 'travize' ka. kha. pATha:.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 alaGkArasUtraM (saMsRSTiatra snehAkhyaratibhAvaraNautsukyayoH sandhiH / bhAvazabalatA yathA"kAkArya zazalakSmaNaH ka ca kulaM bhUyo'pi dRzyeta sA doSANAM prazamAya me zrutamaho kope'pi kAntaM mukham / kiM vakSyantyapakalmaSAH kRtadhiyaH svapne'pi sA durlabhA cetaH! svAsthyamupehi kaH khalu yuvA dhanyo'dharaM pA syati // " atra vitarkotsukyamatismaraNazaGkAdainyadhRticintAnAM zabalatA // tadete cittavRttigatatvenAlaGkArA lkssitaaH| adhunaiSAM sarveSAmalaGkArANAM saMzleSasamutthApitamalaGkAradvayamucyate / tatra saMzleSaH saMyoganyAyena samavAyanyAyena veti dvidhA / saMyoganyAyo yatra bhedasyotkaTatayA sthitiH| samavAyanyAyo yatra tasyaivAnutkaTatvena vartanam / tatrotkaTatvena sthitau tilataNDulanyAyaH / itaratra tu kSIranIrasAdRzyam / krameNa taducyate - eSAM tilataNDulanyAyena mizratve saMsRSTiH // 84 // vyamUDha ityanena dyotitaH / atra vitarketyAdi / kAkArya zazalakSmaNaH kka ca kulamityAdivAgArambhAnubhAvasUcitasya vitarkAderbhUyo'pi dRzyeta setyAdivAcikAnubhAvasUcitenautsukyAdinA upamRditatvAt zabalatA // tadeta iti / rasavatprabhRtayo bhaavshbltaapryntaaH| etaccaiteSAM mithaH sambandhakhyApanAyoktam / tasyaiva bhedasyaiva / tadA te ityatra tacchabdena yuga 1. 'khyabhA', 2. 'taviSayatve', 3. 'nA sa', 4. 'ce' ka. kha. pAThaH. 5 'zyam / e' ka. pAThaH. 6. 'caiSAM' kha. pAThaH.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 215 tatra yathA bA uktAlaGkArANAM yathAsambhavaM yadi kacid yugapat saMghaTanA syAt, tadA te kiM pRthaktva eva paryavasitAH, uta tadalaGkArAntarameva kiJciditi vicAryate hyAlaGkArANAM sauvarNamaNimayaprabhRtInAM pRthak cArutAhetutve'pi saMghaTanAkRtaM cArutvAntaraM jAyate, tadvat prakRtAlaGkArANAmapi saMyojane cArutvAntaramupalabhyate / tenAlaGkArAntaraprAdurbhAvo na pRthak paryavasAnamiti nirNayaH / alaGkArAntaratve ca saMyoganyAyena sphuTAvagamo bhedaH, samavAyanyAyena vosphuTAvagama iti dvaidham / pUrvatra saMsRSTiruttaratraM tu saGkaraH / ata eva tilataNDulanyAyaH kSIranIranyAyazca tayoryathArthatAmeva gamayataH / tatra tilataNDulanyAyena bhavantI saMsRSTistrividhA, zabdAlaGkAragatatvenArthAlaGkAragatatvenobhayAlaGkAragatatvena ca / saGkarastu prabhedayukto vakSyate / tatra zabdAlaGkArasaMsRSTiryathA - "kusumasaurabha lobhaparibhramamarasaMbhramasaMbhRtazobhayA / - vanitayA vidadhe kalamekhalAkalakalo'lakaloladRzAnyayA // " pat saGghaTitAnAmuktAlaGkArANAM pratyavamarzaH, utaM tadityatra tacchabdena pratinirdizyamAnAlaGkArAntaraliGgabhAjA yugapat saGghaTanA parAmRzyate / prakRtAlaGkArANAM punaruktavadAbhAsAdInAM kAvyAlaGkArANAm / yathArtha (te ? tAmi)ti / loko hi tilataNDulavat saMzleSe'pi sphuTabhedAnarthAn saMsRSTA iti 1. 'cA', 2. 'tra sa', 3. 'mavagamayati / ta', 4. 'tridhA' ka. kha. pATaH, 5. 'tilataNDuleti / ' kha. pATa:.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM [ saMsRSTi atrAnuprAsayama kayorvijAtIyayoH saMsRSTiH / atraiva lakalolakalo kalolakalola iti sajAtIyayoryamakayoH saMsRSTiH / arthAlaGkArasaMsRSTiryathA " devi ! kSapA galati cakSuramandatAramunmIlayAzu nalinIva sabhRGgamabjam / eSa tvadAnanaruceva viluNTyamAnaH 216 -- pazyAmbaraM tyajati niSpratibhaH zazAGkaH // " atra vijAtIyayorupamotprekSayoH saMsRSTiH / "limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM nabhaH / asatpuruSaseveva dRSTirniSphalatAM gatA // " atrotprekSayoH sajAtIyayorutprekSopamayorvijAtIyayozca saMsRSTiH / ubhayasaMsRSTiryathA - "AnandamantharapurandaramuktamAlyaM maulau haThena nihitaM mahiSAsurasya / pAdAmbujaM bhavatu vo vijayAya maJjumaJjIraziJjitamanoharamambikAyAH || " / vyavaharati, kSIranIravadasphuTabhedAn saGkIrNA iti / anuprAsayamakayoriti / kusumasaurabhetyAdau chekAnuprAsasya vidyamAnatvAt / sajAtIyayoriti / yamakatvena nirarthakatvena ca / upamotprekSayoriti / pUrvArdhe - pANDyo'yamityAdivad bimbapratibimbabhAvopalakSita sAdhAraNadharmavatyupamA / uttarArdhe'mbaratyAganimittA kriyAhetUtprekSA / sajAtIyayoriti / pUrvArdhe'nupAttanimittayoH kriyAsvarUpotprekSayoH, uttarArdhe aikarUpyanirdiSTasAdhAraNadharmAyA upamAyA vidyamAnatvAt ! pUrvanirdiSTayorutprekSayordvitve'pi jAtiparatvenaikatvasya vivakSaNAdupamotprekSayoriti dvivacanam / ubhayasaMsRSTiH
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / . 217 atropamAnuprAsayoH saMsRSTiH / pAdAmbujamityatra chupamAyAM majIraziJjitayogo vyavasthApakaM pramANam / sa hi rUpake pratikUlaH pArizeSyAdupamA prasAdheyati / tadeSA trividhA saMsRSTinirNItA // . .. adhunA kSIranIranyAyAzrayeNa tu saGkaralakSaNamucyate--- kSIranIranyAyena tu saGkaraH // 85 // zabdArthAlaGkArasaMsRSTiH / upamAnuprAsayoriti / pAdAmbujamityatra luptadharmadyotakasamAnadharmAyAH samAsopamAyAH, maJjumaJjIretyatraika| samudAyasAdRzyalakSaNasya vRttyanuprAsasyotkaTatayA pratibhAsAt / pAda evAmbujam ambujamiva pAda iti sandehasaGkaro nAzaGkanIya ityAha-pAdAmbujamityatra hIti / ubhayasaMsRSTivat pUrvamubhayagatatvenetyetAvataiva zabdArthAlaGkAragatatvenetyasya siddhAvapyubhayAlaGkAragatatveneti vacanamubhayAlaGkAratvena vakSyamANAnAM lATAnuprAsAdInAmapi saMsRSTirbhavatIti jJApanArtham / sA yathA dviSanmRgamRgAdhipaM bhuvanajADyavaizvAnara__ pratApamupavarNayed yadupatiM kathaM mAdRzaH / tiraskRtapulomajidgurudhiyA dhiyAbhyarhitaM parApadaparApadasphuTasarojakAntekSaNam // atra dviSanmRgamRgeti lATAnuprAsasyAzliSTaparamparitena sahaikavAcakAnupraviSTasya dhiyA dhiyeti sajAtIyena bhuvanajADyavaizvAnarapratApamiti zliSTaparamparitena parApa(dami ? di)tyAdau parasambandhyApallakSaNena tadapalApapradatvAtmanA cArthena parApacchabdasya cAparApa(ccha ? daza)bdasya caivAnvayAd yamakayostu dvayorapi parApadazabdayorAnarthakyAdubhayAnarthakyaviziSTayamakalupta(dharma ?)dyotakasamAsopamAlakSaNazabdArthAlaGkAravRttinA saMsRSTayalaGkAreNa (vA?) vijAtIyena ca saMsRSTiH // 1. 'yA', 2. 'da', 3. 'tridhA' ka. kha. pAThaH. 4. 'stha' kha. ga. pATaH, 5. 'g' ka. pAThaH. DD
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM [saGkara mitva ityeva / tatrotkaTabhedamanutkaTabhedaM ca mizratvam / tatrotkaTabhedA saMsRSTiruktA / anutkaTabhedaH saGkaraH / tecca mizratvamaGgAGgibhAvena saMzayena ekavAcakAnupravezena ca tridhAbhavat saGkaraM tribhedamutthApayati / krameNodAharaNam I "aGgulIbhiriva kezasaJcayaM sannigRhya timiraM marIcibhiH / kuDmalIkRtasarojalocanaM cumbatIva rajanImukhaM zazI // " atrAGgulIbhirivetyupamA / saiva sarojalocanamityasyA upamAyAH prasAdhikA / rajanImukhAmati zleSamUlAtizayoktiH / prArambhavadanAkhyayormukhayorabhedAdhyavasAyAt / ata eva ca tayoraGgAGgibhAvaH / evaM ca vAkyoktasamAsokte upame zleSA - nugRhItA cAtizayoktirutprekSAyAzcumbatIveti prakAzitAyA 4 218 - 1 mizratva ityeveti / upalakSaNametad eSAmityasya cAnuvRtteH / aGgulIbhirivetyupameti / sannigrahaNamAtrasya sAdhAraNadharmatve aikarUpyeNa nirdezaH / tatkarmIbhUtayostu kezasaJcayatimirayorvimbapratibimbabhAvaH / saiveti / aGgulIbhirivetyupamaiva / atra mukhyatayAvagamyamAnA hi marIcayaH sarojamukulIkAra evAnukUlyaM bhajante iti locanamiva sarojamityupamAvasAyaH / tayoraGgAGgibhAva iti / atizayoktyapekSitasyAbhedAdhyava sAyanimittasya sAmyasya zabdadvAreNa sampAdanAcchaleSasyAnugrAhakatvam / vAkyetyAdi / 'ivena vibhaktyalopaH - ' ( vA0 2. 2. 18) ityAdi - vacanamanapekSyaivaM taduktam / anyathA sarojalocanamitivadaGgulIbhirivetyupamAyA api samAsoktatvameva syAt / zleSAnugRhIteti / rajanImukhamityatra darzitA / utprekSAyA ityAdi / gamyamAnasaMsargakriyAnimittAyA abhidhIyamAnasarojamukulIkArAdinimittAyA vA kriyAsvarUpotprekSAyAH | - 1. 'zritatva', 2. 'tatazca mi', 3. 'Na yathA - a', 4. 'yora', 5. 'vaM vA' ka. kha. pAThaH. 6. 'lomyaM bha', 'vai' kha. pAThaH. 7.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____219 nirUpaNam savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / anugrAhikAH / tadbalena tasyAH samutthAnAt / sApi samusthApitA samutthApakAnAM camatkArakAritAnibandhanamityaGgAGgibhAvaH / yathA vA"trayImayo'pi prathito jagatsu yad vAruNIM pratyagamad vivasvAn / manye'stazailAt patito'ta . __ eva viveza zubai baDavAgnimadhyam // " atra prathame'rdhe virodhapratibhotpattihetuH zleSaH / darzanAntare tu virodhazleSau dvAvalaGkArau / tadanugRhIto ca dvitIye'dhai manyepadaprakAzitA dvitayyutprekSA / atazcotrAGgAGgibhAvaH / tathAhi-atra yat kAraNamutprekSyate, tatra virodhazleSAnupravezaH, yaccAtra kAryamutprekSAnimittaM, tatra patitatvAgnipravezau vastusthityAnyathAsthitAvapyanyathAbhUtAbhyAM tAbhyAmabhedenAdhyavasitau jhayau / tenAtrAGgAGgibhAvesaGkaraH / na ca virodhapratimotpattihetau tadbalena upamAtizayoktibalena / sApItyAdinA niyamena kasyacidaGgatve kasyacidaGgitve cAGginaivAlaGkAravyapadezaH syAt , na tu saGkara ityubhayorapi parasparaM pratyaGgabhAvazcAGgibhAvazcetaretarAzrayaparihArAya viSayabhedenIvagantavya i. tyAha / tatrotprekSAyAH pratyutthAne'GgamupamAdiH / upamAdezcamatkArakAritve utprekSAGgam / zleSalakSaNAvasare tadbalAbalanirUpaNAyoktamevArthamidAnI saGkarapradarzanAya saMkSipyAha-trayImayo'pItyAdi / etacca tatraiva vitatya vyAkhyAtam / dvitIti / hetuphalotprekSAbhedAt / atazca anugRhItatvAdeva / tathAhyatretyAdinotprekSAyAH zleSeNa zleSavirodhAbhyAM vAGgAGgibhAvaM pratipAdya tasyA evAtizayoktyutthApakena zleSeNa saha taM pratipAdayati- yaccAtretyAdinA / aGgAGgibhAvasaGkara iti / pUrvavad virodhazleSayoH zleSAtizayoktyozco 1. 'ke', 2. 'tA dvi', 3. 'zvAGgA' ga. pAThaH. 4. 'bhyAmabhe' ka. kha. pAThaH, 5. 'vaH sa' ga. pAThaH. 6. 'na vAva' kha. ga. pAThaH.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 alaGkArasUtraM [saGkara I zleSe zleSasya virodhena sahAGgAGgibhAvasaGkaraH, utprekSAyA vA nimitta gatAtizayoktyA sahaGgAGgisaGkaraH / tAbhyAM vinA tayoranutthAnAt / atazca niravakAzatvAd bAdhakatvam / na ca mantavyaM virodhamantareNApi zleSo dRzyata iti zleSasya sAvakAzatvamiti / yato na brUmo virodhamantareNapi zleSo na bhavatIti / kiM tarhyalaGkArAntaravivikto na zleSasya viSayo'stIti niravakAzatvAt teSAM bAdhaiH / tanmadhye ca virodho'nupraviSTa iti so'pi tena bAdhyata iti na kazcid doSaiH ata evamarthAlaGkArasaGkara udAhRtaH / zabdAlaGkArasaGkarastu kaicidudAhRto yathA - "rAjati taTIyamabhihatadAnavasasAtipAtisArAvanadA / gajatA ca yUthamaviratadAnavarA sAtipAti sArA vanadA // " atra yamakAnulomapratilomayoH zabdAlaGkArayoH parasparAtprekSAyA utthAne'GgatvaM tasyAzca teSAM camatkArakAritve'GgatvaM jJeyam / zleSotpre kSayorivotprekSAviSayabhUtakAraNagatayorvirodhazleSayorutprekSAnimittakAryagatayoH zleSAtizayoktyorvA saGkaro nAzaGkanIya ityAha--na ca virodhetyAdinA / utprekSAyA vetyAdi / atrApi zleSasyetyasyAnuSaGgaH / tAbhyAmiti ekatve'pi zleSasya viSayabhedena bhedAd dvivacanAntena tacchabdena parAmarzaH / tayorvirodhAtizayoktyoH / atazcertyAdi / alaGkArAntarotthApakatvena tadviviktaviSayatvAbhAvAt / kaizcit kAvyaprakAzakArAdibhiH / rAjati di / iyaM abhihatairdAnavAnAM rAsaM zabdam atipatituM zIlavadbhiH sArAvairnadairyuktA aviratena dAnena madena varA zreSThA sArA utkRSTA vanadA vanakhaNDanI sA gajatA ca yUthamatipAti atizayena rakSati / atretyAdi / yadyapi zabdAlaGkAramadhye anulomapratilomaM na lakSitaM, tathApi / 3. 1. 'vaH sa' ga, 'vena sa' ka pAThaH. 2. 'hAyaM sa ka. kha. pAThaH. 'Na le' ga. pAThaH. 4. 'dhakaH / ta', 5 ' SaH / e' ka. kha. pAThaH, 6. 'ti / a' kha. ga. pAThaH.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'nirUpaNam ] saSyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / pekSitvenAGgAGgibhAvesakara iti / etat tu na samyagAvarjakam / zabdAlaGkArayoH zabdavadupakAryopakArakatvAbhAvenAGgAGgibhAvAbhAvAt / zabdAlaGkArasaMsRSTistvatra zreyasI / yathodAhRtaM prAk / yahA, atra zabdAlaGkAradvayamekavAcakAnupraviSTamiti tRtIyaH saGkaro jJeyaH / evamekaiH prakArazcacitaH / dvitIyaprakArastu sandehasaGkarAkhyaH, yatro bhayorekatarasya sAdhakaM pramANaM nAsti bAdhakaM va, tatra nyAyaprAptaH saMzaya iti sandehasaGkarAkhyAlaGkAraH / yathA - "yaH kaumAraharaH sa eva hi varastA eva caitrakSapA utka ste conmIlitamAlatIsurabhayaH prauDhAH kadambAnilAH / sA caivAsmi tathApi taMtra suratavyApAralIlAvidhau revArodhasi vetasItarutale cetaH samutkaNThate // " atra vibhAvanAvizeSoktyoH saGkaraH / tathAhi NThAkAraNAbhAve'pyutkaNThAyA utpattau vibhAvanA | saMca kAraNAbhAvo yaH kaumArahara ityAdinA kAraNaviruddhamukhena pratipAditaiH / tathA yaH kaumArahara ityAdAvanutkaNThAkAraNasadbhAve'pyanutkaNThAyA anutpattau vizeSoktiH / sA cAnutpattiH khaDgAthAkRtihetutvasya duSkaravaicitryopalakSaNaparatvAccitre'ntarbhAvaH / zadavaditi / yathA zabdAvarthaM prati guNIbhUtatvAdanyonyamupakAryopakArakabhAvaM nAnubhavatastadvadityarthaH / prAgiti / kusumasaurabhetyAdau / ekaH prakAraH aGgAGgibhAvalakSaNaH / yaH kaumAretyAdi / vizeSoktau prasaGgoktasyai - 1 - 221 1. 'vaH sa' ga. pATha: 2. pUrvam / ya 3. 'yasa' ka. kha. pAThaH 4. 'ka' mUlapAThaH, 5. 'trAnyataraparigrahe sA', 6. 'vA pramANaM na vidyate ta', N, 'cauryasu', 8. 'parivRte ce', 9. 'sandehaH / ta' ka. kha. pAThaH. 10. ga. pAThaH 11. 'taH / kau' ka. kha. pAThaH . nasau' ka. pAThaH * ' tathA kA' 13. 'vada 12. 'dhanu' ga. pAThaH.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ sikara 222 alaGkArasUtraM samutkaNThata iti viruddhotpattimukhenoktA / ata eva dvayorasphuTatvamanyatroktam / na cAnayoH pratyekaM sAdhakabAdhakapramANayoga iti sandehasaGkaro'yam / yathA - "yadvaktracandre navayauvanena shmshrucchlenollikhitshckaasti| uddomarAmAdRDhaMmAnamudrAvidrAvaNo mantra iva smarasya / " atra vakaM candra iveti kimupamA, uta vakrameva candra iti rUpakamiti saMzayaH / samAsasyobhayathApi bhAvAt / 'upamitaM vyAghrAdibhiH -' (2. 1. 56) iti ghupamAsamAsaiH, vyAghrAdInAmAkRtigaNatvAt / mayUravyaMsakAditvAd rUpakasamAsaiH, mayUravyaMsakAdInAmAkRtigaNatvAt / nAtra kacit sAdhakabAdhakapramANasadbhAva iti sandehasaGkaraH / yatra tu kasyacit parigrahe sAdhakaM bAdhakaM vA pramANaM vidyate, tatra niyataparigrahaH / tatrAnukUlyaM sAdhakatvaM prAtikUlyaM bAdhakatvam / tatra sAdhakatvaM yathA "prasarahindunAdAya zuddhAmRtamayAtmane / . namo'nantaprakAzAya shngkrkssiirsindhve||" atra zaGkara eva kSIrasindhuriti rUpakasya sAdhakaM zuddhAmRtamayAtmakatvam / tasya zaGkarApekSayA kSIrasindhAvanukUlavArthasyehAvasaraprAptatvAt punarvacaeNnam / AkRtigaNatvAdityanena ubhayatrA pyAdizabdasya prakAravAcitvAdapaThitatvena samAsAbhAvo nAzaGkanIya i. tyAha-nAtreti / pAdAmbujamityatra maJjIraziJjitayogavat zmazrusambandha upamAsAdhaka iti nAzaGkanIyam / tadapaDhnutyArthAntarasya vidhAnAt / 1. 'vA', 2. 'naddharA', 3. 'saH, ma', 4. 'saH, vyAghrama' ka. kha. pAThaH. 5. 'na cAtra' ga. pAThaH, 6. 'Namasti, ta' ka. kha. pAThaH. 7. 'tra' ga. pAThaH.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 223 tvAt / upamAyAstu na bAdhakaM, zaGkare'pyupacaritasya tasya sadbhAvAt / yathA vA"etAnyavantIzvarapArijAtajAtAni tAgadhipapANDarANi / saMpratyahaM pazyata digvadhUnAM yazaHprasUnAnyavataMsayAmi // " atrAvataMsanaM prasUneSvanuguNamiti rUpakaparigrahe sAdhakaM pra. mANam / bAdhakaM yathA--- "zaradIva prasarpantyAM tasya kodaNDaTaGkRtau / vinidrajambhitaharivindhyodadhirajAyata // " atra vindhya udadhirivetyupamAparigrahe vinidrajRmbhitaharirita sAdhAraNaM vizeSaNaM bAdhakaM pramANam / 'upamitaM vyAghrAdibhiH sAmAnyAprayoge' (2. 1. 56) iti vacanAdupamAsamAse pratikUlatvAt / atazca pArizeSyAd rUpakaparigrahaH / nahi zaradIvetyupamAtropamAsAdhakatvena vijJeyA / na hyaupamyena rUpakaparigraha iti / diza eva vadhva ityAyevaMrUpe / vadhva iva diza ityAdhupamAyAstu na bAdhakaM, zobhAvahatvAdimAtropacAreNa digyazaHsambandhe'pyanupapattivirahAt / jharadIvetyAdi / hariH siMhaH puruSottamazca / nanvaGgulIbhirivetyupamA sarojalocanamityatropamAsAdhiketyuktaM prAk , tadvadihApi zaradIvetyupamopamAsAdhikA bhavatvityAzaGkayAha - na hIti / tatra bAdhakAbhAvAdupamAyAH sAdhakatvAGgIkaraNam , iha tu prabalasya sAmAnyaprayogAtmano bAdhakasya sadbhAvAt tadanAzrayaNamiti bhAvaH / yadi copakrAntopamAnirvAhe kazcidarthalAbhaH viparyaye vA dRSTarUpo'dRSTarUpo vA pratyavAyaH nyAyavirodho vA, tadAnImAzrayaNIyaivopamA / na caitat sarvamiti prauDhavAdena solluNThamAha --na hyaupasyenetyAdinA / kiJca, upamAparityAgena rUpa 1. 'mbha' ka. kha. pAThaH. 2. 'patipA', 3. 'tu', 4. 'hi cAreNa paJcAzasiddhiH / ' ga. pAThaH.. 5. 'kaH', 6. 'dizaH kha. ga. pAThaH.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasUtraM [savara 4 kdaacidrthsiddhiH| na hyaupamyenAlaGkAreNa prakrAntena nirvAhaH kartavya iti rAjAjJaiSA / nApi dharmasUtrakAravacanam / nApyeSa nyAyaH / uttarottarasAmyaprakarSavivakSaNe prakrAntopamAparityAgena rUpakanirvAhasyocitatvAt / viparyayastu duSTa eva / yathA - 'yenendurdahano viSaM malayajo hAraH kuThArAyate' iti / tasmAt prakRte sAmAnyaprayoga upamAparigrahe bAdhaka iti mayUravyaMsakAderAkRtigaNatvAd rUpakasamAsAzrayeNa rUpakameva boddhavyam / evaM 'bhASyAbdhiH kvAtigambhIra' ityAdau draSTavyam / sAdhakabAdhakAbhAve tu sandehasaGkaraH / yathodAhRtam / tRtIyastu prakAra ekavAcakAnupravezalakSaNaH / yatraikasmin vAcaas kAlaGkArauMnupravezo na ca sandeho nApyaGgAGgi 224 bhAvaH / yathA - - " murArinirgatA nUnaM narakapratibandhinI / tavApi mUrdhni gaGgeva cakradhArA patiSyati // " kasya parigrahe sAdhakamastItyAha - uttarottareti / viparyayaH rUpakaM prakramyopamAyA nirvAhaH / evaM bhASyAbdhItyAdi / gambhIra iti sAmAnyaprayogeNa bAdhakenAbdhiriva bhASyamityupamAM hitvA bhASyamevAbdhiriti rUpakamevAzrayaNIyamityarthaH / yathodAhRtamiti / 'yaH kaumArahara' ityAdinA / yatraikasminnityAdi / vAcyatvena zobhAjanakatvena vAneko'laGkAra ekame karUpaM zabdaM zabdasamudAyaM vAzrayatItyarthaH / na tvatraikazabdaH saGkhyAvacanaH / tathA hi sati 'kAzAH kAzA ive' ti 'dAnavarAse' tyAdau caikarUpAnekazabdAzrayayorlATAnuprAsAnanvayayoryamakAnulomapratilomayozcaikavAcakAnupravezavacanaM vyAhanyeta / murArItyAdi / narakaM bhaumaM nirayaM ca pratibandhuM zIlavatI / 4. 'te / ta', 5. 'yaNe rU', 8. 'ti / na' kha. ga. pAThaH. 1. 'hyekenA', 2. 'rapra', 3. 'Na upakrA', 'taH / tR' ka. kha. pAThaH. 7. 'ra' ga. pAThaH.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNam / savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 225 atra murArinirgateti sAdhAraNavizeSaNahetukopamA / narakapratibandhinIti zliSTavizeSaNasamutthopamA pratibhotpattihetuH zlepazcaikasminneva zabde'nupraviSTau, tasyobhayopakAritvAt / atra ca yathArthazleSeNa sahopamAyAH saGkaraH, tathA zabdazleSeNApi saha dRzyate / yathA - "satpuSkaradyotitaraGgazobhinyamandamArabdhamRdaGgavAye / udyAnavApIpayasIva yasyAmeNIdRzo nATyagRhe ramante // " atra payasIva nATyagRhe ramanta ityetAvataiva samucitopamA niSpannA satpuSkaradyotitaraGgeti zabdazleSeNa sahaikasminneva zabde saGkIrNA / zabdAlaGkArayoH punarekavAcakAnupravezena saGkaraH pUrvamudAhRto 'rAjati taTIyami'tyAdinA / ekavAcakAnupravezenaiva cAtra saGkIrNatvam / ata evaM paryavasthitamanyAatra murArinirgatetyAdinopamAyAH kriyAsAmyalAbhAcchleSanarapekSyeNotthitatvAnna pratibhotpattimAtram , apitvalaGkArAntaratayAvasthAnamityAha -tasyetyAdi / ubhayorupamAzleSayostenaiva zabdena dyotitatvAt / arthazleSeNeti / narakapratibandhinItyatra svaraprayatnAbhedAdarthazleSatvam / satpuSkaretyAdi / sadbhirvAdyamukhaiotitaH zobhitaH raGgo yasminniti nATyagRhe, satpukaradyotinaH satkamaladyotanazIlAH taraGgA yasminniti vApIpayasi / nipanneti / ratikriyAdhikaraNatvAtmanA sAdharmyaNa zleSanirapekSaniSpatteH pUrvavadalaGkAratayAvasthitA / zabdazleSeNeti / dyotitaraGgetyatra padabhaGgabhedena bhinnavirAmapAThAt prayatnabhedena zabdazleSatvam / atra zabdazleSasyopamAyAzca dUyorapyAlaGkAratvamudbhaTamatAnusAreNa / ata eveti / arthAlaGkArayoH 1. 'patti', 2. 'ni', 3. 'pi ', 4. 'te| sa', 5. 'baddhamR' ka. kha. pAThaH. 6. 'sthi', 7. 'sampannA ga. pAThaH. 8. 'dau / atra e', 9. 'na sa' ka. kha. pAThaH, 10 'baM vyava', 11. 'tatvamapyanyabhA' ga. pAThaH. 12. krIDAdhi' kha. ga. pAThaH. EE
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 alaGkArasUtraM [upsNhaarH| nubhASitamaprayojakaM, tulyajAtIyayorapyalaGkArayorekavAcakAnupravezasaMbhavAt / zabdArthavRttyalaGkArastu bhaTTodbhaTena prakAzitaH saMsRSTAvantarbhAvita iti triprakAra eva saGkara ihoktH|| idAnImupasaMhArasUtram -- evamete zabdArthobhayAlaGkArAH saMkSepataH suutritaaH||86|| evamiti puurvoktNprkaarpraamrshH| eta iti prakrAntazabdAlaGkArayozca pRthak pRthagekavAcakAnupravezadarzanAt kAvyaprakAzakArAdibhirvijAtIyayoH zabdArthAlaGkArayostRtIyasaGkarasya vacanamaprayojakam / sambhavAditi / sambhavazvodAharaNapradarzanena darzita eva / anudAhRto'pi zabdArthAlaGkArayorayaM saGkaro granthakRto'bhimata eva, tulyajAtIyayorapItyapizabdaprayogAt / ananvayena sahAsya saGkara ityuktezca / sa yathA na tulitakulazailA bAhavaH sindhurA vA na ca hasitasamIrAH saptayaH sAyakA vaa| kRtaruSi yadunAtha ! tvayyanIke nRpANAM . paramajani pareSAM jaitramastraM prnnaamH|| atra praNAmasya prastutayuddhopayogisamAnAdhikaraNajaitrAstralakSaNAropyamANatvena pariNatatvAdutthitena pariNAmenAnugRhItAyA apraznapUrvikAyAH zabdopAttabAhvAdivarjanIyAyAH parisaGkhayAyAH paramajani pareSAmityekadhA samudAyasAdRzyalakSaNena vRttyanuprAsena sahaikarUpe padasamudAye'nupravezaH / sUkSmekSikAyAM tu punarasya satpuSkaretyetadapyudAharaNam / bhaTTodbhaTeneti / "zabdArthavRttyalaGkArA vAkya ekatra bhAvinaH / - saGkaro vA" ityekavAkye bhinnadezAvasthitatvena lakSitaH / saMsRSTau ubhayasaMsRSTilakSaNAyAm / triprakAra eva, na tUdbhaTavacatuSprakAraH // 1. 'laGkArasaGkara', 2. 'Tapa' ga. pAraH. 3. 'raH sa', 4. 'ktapa' ka. kha. pAThaH. 5. 'tyAyukte' kha. ga. pAThaH.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAraH / ] savyAkhyAlaGkArasarvasvopetam / 227 1 svarUpanirdezaH / sUtritA iti / alaGkArasUtraiH sUcitAH saMkSepeNa pratipAditAH / tatra zabdAlaGkArA yamakAdayaH / arthAlaGkArA upamAdayeH / ubhayAlaGkArA lATAnuprAsAdayaH / saMsRSTisaGghairaprakArau kaucirdalaGkArau / tadrUpatvAt / lokavadAzrayAzrayi sUtritA ityasya vyAkhyA alaGkArasUtraiH sUcitA' iti / sUcitA ityetadapi lokaprasiddhyA sUtritazabdArthatvenoktam / svakaNThenAnuktizaGkAnirAsAya sUtrasthasya saGkSepata iti padasyAnvayapradarzanamukhena vyAcaSTe - saGkSepeNa pratipAditA iti / punaruktavadAbhAsAdau tattadbhedApradarzanAt / yamakAdaya ityAdi / sarvatrAdizabdaH prakAravAcI / vyavasthAvAcitve hi chekAnuprAsavRttyanuprAsayoH zabdAlaGkAratvaM punaruktavadAbhAsasyArthAlaGkAratvaM ca na syAt / syA ( ca vi ? ccApi ) citrasyobhayAlaGkAratvam / lATAnuprAsAdaya itivacchekAnuprAsAdaya ityavacanamAdizabdasya vyavasthAvAcitvabuddhyA pradezAntaralakSitasya zabdazleSAdeH zabdAlaGkArasyAgrahaNazaGkA mA bhUditi / anye tu yamakasya zabdAzrayatvaM sphuTataram / anuprAso hi rasAdilakSaNArthAnuguNyamapyapekSate / iha tu na kathaJcidapyarthApekSeti yamakAdaya ityuktamityAhuH / evamupamAdaya ityapi vacanam arthAzrayatvasya sphuTatvAd vipratipattinirAsAya / lATAnuprAsAdaya ityatrAdizabdena zliSTaramparitAdayo gRhyante / teSAM ca zabdasyArthasya ca vaicitryamutkaTatayA pratibhAsata iti vastusthitimanapekSya zabdAlaGkAramadhye'rthAlaGkAramadhye ca lakSaNaM vihitam / kecittu Adizabdena zabdAlaGkAramarthAlaGkAraM cAzritayoH saMsRSTisaGkaraprakArayorgrahaNamityAhuH / kauciditi / avAntarabhedaparihANena sAmAnyarUpeNa zabdArthobhayavRttitvena nirdeSTumazakyau / athavA kaucidalaGkAraviSayau, na dhvaniguNIbhUtavyaGgyaviSayau / tadrUpatvAditi / pRthagalaGkAravadalaGkArasaMyoge'pi zobhAvizeSotpatteH / evaM zabdAlaGkArAdivyavasthA AzrayAzrayibhAvasyaiva prayojakatve sidhyati, na tvanvayavyatirekayoriti sa evAzrayaNIya ityAha - lokavadityAdi / zrautopamAderityAdizabdena 1. 'yaH / lA', 2. 'yaH ubhayAlaGkArAH / saM', 3. 'GkarauM', 4. 'dubhayAla' ka. 7. 'na ca vA' kha. pAThaH pAThaH. 5. 'tyeta' kha. ga. pAThaH 6. 'ha na tu ka ka. pAThaH.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 . alakArasUtraM [spihAraH / bhAvazca tdlngkaartvNnibndhnm| anvayavyatirekau tu tatkAyatve prayojakau, na tadalaGkAratve / tadalaGkAratvaprayojakarane tu zrautopamAderapi zabdAlaGkAratvaprasaGgAt / tasmAdAzrayAzrayibhAve cirantanamatAnusmRtiH / . iti maqhuko vitene kAzmIrakSitipasAndhivigrahikaH / sukavimukhAlaGkAraM tadidamalaGkArasarvasvam // samAptaM cedamalaGkArasarvasvam / vAcyotprekSAdergrahaNam / tatrevAdizabdAnvayavyatirekAnuvidhAnadarzanAt / anvayavyatirekapakSe na paraM yuktivirodhaH, udbhaTAdipUrvAcAryavirodho'pi / tadubhayamapi svamate nAstItyAha - tasmAditi / sukavimukhAlaGkAramityanena naisargikazaktimatAmevAlaGkArajJAnaM kavitve guNAtizayamAdadhAtIti siddham // maqhukanibandhavivRtau vihitAyAmiha samudrabandhena / guNalezamAtramitraibhaviSISTAdoSadarzibhiH sadbhiH // ityalaGkArasarvasvavyAkhyA sampUrNA // .. zubhaM bhUyAt // 1. 'va eva ta', 2. 'tve', 3. ve zrau', 4. 'naiva ci' ka. pAThaH. 5. 'mRtiH / samAptaM cedamalaGkArasarvasvam / kRtI rAjAnakazrIrucakasya / zivam / i' ga. pAThaH,
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ APPENDIX I. 20-pRSThe pradarzitasya padmabandhasyAkAraH - devA tmA zu bata tA vi bhA 1 . A tAha tipra sAra bhAsate pratibhAsAra! rasAbhAtA htaavibhaa| bhAvitAtmA subhA vAde devAmA gata te sabhA //
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21-pRSThe pradarzitasya khaDgabandhasyAkAraH zrIH pA paripanthi hiM ( sA.) rottareNa vapu ...) - sAnandavandijanagItavicitrabhUmA ... maatnggmnthrgtirmhniiybhaasaa| sArocareNa vapuSA paripanthihiMsAsAtatyasaGga! yadunAtha ! jayAGgajazrIH //
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21-pRSThe pradarzitasya khaDgabandhasyAkAraH va Nira jani yAva!dhara / EloE - duvara! gurutara ( ) hasavarjitena ya . - ph b wy l m rgy Prasaa aPARAN l .* tsh k m -- - --- - --- - sAditazatrudehagalitarudhirataTinI nItavivRddhakIrtijaladhibharitanabhasA / sAhasavarjitena yaduvara! gurutarasA sAravatIbhayAta! dharaNirajani bhavatA //
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ APPENDIX II. alaGkArasUtrANi / * s ui >> 1. ihArthapaunaruktyaM zabdapaunaruktyaM zabdArthapaunaruktyaM ceti trayaH paunruktyprkaaraaH| 2. tatrArthapaunaruktyaM prarUDhaM doSaH / 3. AmukhAvabhAsanaM punaruktavadAbhAsam / . saGkhyAniyame pUrva chekAnuprAsaH / 5. anyathA tu vRttyanuprAsaH / svaravyaJjanasamudAyapaunaruktyaM yamakam / 7. zabdArthapaunaruktyaM prarUDhaM dossH| 8. tAtparyabhedavat tu lATAnuprAsaH / 9. tadevaM paunaruktye pnycaalngkaaraaH| 10. varNAnAM khaDgAdyAkRtihetutve citram / 11. upamAnopameyayoH sAdharmya bhedAbhedatulyatve upamA / 12. ekasyaivopamAnopameyatve'nanvayaH / dvayoH paryAyeNa tsminnupmeyopmaa| 14. sadRzAnubhavAd vastvantarasmRtiH smaraNam / 15. abhedaprAdhAnya Aropa AropaviSayAnapahnave rUpakam / 16. AropyamANasya prakRtopayogitve prinnaamH| . 17. viSayasya sandihyamAnatve sndehH| 18. sAdRzyAd vastvantarapratItirbhrAntimAn / ekasyApi nimittavazAdanekadhA grahaNa ullekhaH / vissyaaphve'phnutiH| 21. adhyavasAye vyApAraprAdhAnya utprekSA / 22. adhyavasitaprAdhAnye tvatizayoktiH / 23. aupamyasya gamyatve padArthagatatvena prastutAnAmaprastutAnAM vA samAnadharmAbhisambandhe tulyyogitaa| 20. mita
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 24. prastutAnAmaprastutAnAM ca dIpakam / 25. vAkyArthagatatvena sAmAnyasya vAkyadvaye pRthanirdeze prativastUpamA / 26. tasyApi bimbapratibimbatayA nirdeze zantaH / 27. sambhavatAsambhavatA vA vastusambandhena gamyamAnaM pratibimbakaraNaM nidarzanA / 28. bhedaprAdhAnya upamAnAdupameyasyAdhikye viparyaye kAvyatirekaH / 29. upamAnopameyayorekasya prAdhAnyanirdeze'parA sArthasambandhe sahotiH / 30. vinA kiJcidanyasya sadasatvAbhAvo vinoktiH / 31. vizeSaNasAmyAdaprastutasya gamyatve samAsoktiH / 32. vizeSaNasAbhiprAyatvaM parikaraH / 33. vizeSyasyApi sAmye dvayorvopAdAne zleSaH / 34. aprastutAt sAmAnyavizeSabhAve kAryakAraNabhAve sArUpye ca prastutapratItAvaprastutaprazaMsA / 35. sAmAnyavizeSakAryakAraNabhAvAbhyAM nirdiSTavakRta samarthanamarthAntaranyAsaH / 36. gamyasyApi bhaGgayantareNAbhidhAnaM paryAyoktam / 37. stutinindAbhyAM nindAstutyorgamyatve vyAjastutiH / 38. uktavakSyamANayoH prAkaraNikayorvizeSamatipatyartha niSedhAbhAsa AkSepaH / 39. aniSTavidhyAbhAsazca / 40. viruddhAbhAsatvaM virodhaH / 41. kAraNAbhAve kAryasyotpattirvibhAvanA | 42. kAraNasAmagrathe kAryAnutpattirvizeSoktiH / 43. kAryakAraNayoH samakAlatve paurvAparyaviparyaye cAtiza yoktiH H / 44. tayorvibhinnadezatve'saGgatiH /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45. virUpakAryAnarthayorutpattirvirUpasaGghaTanA ca viSamam / 46. tadviparyayaH samam / 47. svaviparItaphalaniSpattaye prayatro vicitram / 48. AzrayAzrayiNoranAnurUpyamadhikam / 49. parasparaM kriyAjanane'nyonyam / 50. anAdhAramAdheyamekamanekagocaramazakyavastvantarakaraNaM ca vishessH| 51. yathA sAdhitasya tathaivAnyenAnyathAkaraNa vyAghAtaH / 52. saukaryeNa kAryaviruddhakriyA ca / / 53. pUrvapUrvasyottarottarahetutve kAraNamAlA / 54. yathApUrva parasya vizeSaNatayA sthApane'pohane vaikAvalI / 55. pUrvapUrvasyottarottaraguNAvahatve mAlAdIpakam / 56. uttarottaramutkarSaH saarH| 57. hetorvAkyapadArthatve kAvyaliGgam / 58. sAdhyasAdhananirdezo'numAnam / 59. uddiSTAnAmarthAnAM krameNAnunirdezo yathAsaGkhayam / 60. ekamanekasinnanekamekasin vA krameNa paryAyaH / 61. samanyUnAdhikAnAM samAdhikanyUnairvinimayaH parivRttiH / 62. ekasyAnekatra prAptAvekatra niyamanaM parisaGkhathA / 63. dnnddaapuupikyaarthaantraaptnmaapttiH| 64. tulyabalavirodho vikalpaH / 65. guNakriyAyogapadyaM smuccyH| 66. ekasya siddhihetutve'nyasya tatkaratvaM ca / 67. kAraNAntarayogAt kAryasya sukaratvaM smaadhiH| 68. pratipakSapratIkArAzaktau tadIyatiraskAraH pratyanIkam / upamAnasyAkSepa upameyatAkalpanaM vA pratIpam / 70. vastunA vastvantaranigUhanaM nimIlitam / 71. prastutasyAnyena guNasAmyAdaikAtmyaM sAmAnyam / 72. svaguNatyAgAdatyutkRSTaguNasvIkArastadguNaH / 69.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73. sati hetau tadrUpAnanuhAro'tadguNaH / 74. uttarAt praznonnayanamasakRdasambhAvyamuttaraM cottaram / 75. saMlakSitasUkSmArthaprakAzanaM sUkSmam / 76. udbhinnavastunigUhanaM vyAjoktiH / 77. anyathoktasya vAkyasya kAkuzleSAbhyAmanyathAyojanaM va kroktiH| 78. sUkSmavastusvabhAvasya yathAvad varNanaM svbhaavoktiH| atItAnAgatayoH pratyakSAyamANatvaM bhAvikam / . samRddhimadvastuvarNanamudAttam / 81. aGgabhUtamahApuruSacaritavarNanaM c| 82. rasabhAvatadAbhAsatatpazamAnAM nibandhe rasavatmeyaUrjasvi samAhitAni / ' 83. bhAvodayasandhizabalatAzcaite pRthagalaGkArAH / 84. eSAM tilataNDulanyAyena mizratve saMsRSTiH / 85. kSIranIranyAyena tu saGkaraH / 86. evamete zabdArthobhayAlaGkArAH saMkSepataH mUtritAH /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ APPENDIX 111. zlokAnukramaNikA / pRSThas. pRSTham. 177 64 218 74 / 97 28 139 188 197 121 98 akSNoH sphuTA aGgalekhAma aGgulIbhiriva aNNaM laDaha atizayita atrAnugadaM atha pakrima athopagUDhe anantaratna ananyasAmA ananvaye ca anAtapatro anidro duHsva anena sAdhu antazchidrA apAGgatarale abdhilacita amuSmillA~va ayaM mArtaNDaH ayaM vArAmeko ayamekapade araNyaruditaM araNyAnI alakAraH avirala avyAt sa vo asamApta asambhRtaM asyAH sarga ahameva guruH ahInabhujagA aho kene aho hi me AkRSTivega AkRSyAdA ATopena Anandamanthara AbhAti te Aropayasi Aito'pi iti kRtapazu iti maqhuko induH kiM ka indurlipta indorlakSma utkope tvayi 205 141 110 A 216 118 189 199 199 228 135 180 114 77 124 77
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ utkSiptaM udghAntojjhita unnatyai nama upoDharAgeNa uro dattvA e ehi dAva ekasmiJchane pa ekasmiJchane vi ekAkinI - etat tasya etAnyavantI aindraM dhanuH oThe bimba jalahi kaNThasya tasyAH kapolaphalakA kamalamanambhasi karpUra iva kastUrItilaka kastvaM bhoH kA visamA kiM tAruNya kiM nAma dardura! kiM padmasya kiM bhUSaNaM kiM me duro kiM vRttAntaiH pRSTham: - 81. 47 151 85 171 187 212 213 194 113 223 95 40 167 153 55 62 142 .57 118 194 . 38 15 32 173 198 125 kiM hA kimAsevyaM * kimityapAsyA kavaNANa kuberajuSTAM kulamamalinaM kusumasaurabha kRtaM ca garvA kauTilyaM kaca kAkAryaM kSINaH khamiva jalaM gaccha gacchasi gaNikA * gaNDAnte mada jagatAsu tIraM kSINo'pi garvamasambhAvya gAGgamambu mADhAliGgana guruparatantra gRhANi yasyAM gRhNantu sarve ghetuM muJcai cakorya eva cakrAbhighAta candragrahaNena citraM citraM pRSTham. 210 173 172 70 56 182 215 73 174 214 78 27 133 131 93 58 188 193 210 197 158 130 150 72 114 195 149
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUDAmaNipade colasya yadbhIti jitendriyatvaM jyotsnA tamaH jyotsnAbhasma NArAaNo ci aNatthi kaMpa tadidamaraNyaM tadvaktrAmRta tanvI manoramA tasya hi prava tasyAH sAndra tAlA jAanti tIrtvA bhUteza tIrthAntareSu trayImayospi trayImayo'pi tvaM hAlAhala tvatpAdanakha tvadaGgamArdavaM tvamevaM saundaryA dattvA darzana dantaprabhApuSpa dazavaktravivAde dAmodarakarA dAse kRtAgasa dAho'mbhaHprasR didRkSavaH pakSma pRSTham . 74 56 157 128 48 _43 113 207 210 86 172 212 18 36 147 107 219 198 2 75 . 67 149 172 86 92 41 31 64 78 divamapyupayA durvArAH smara dUrAkarSaNa dRzA dagdhaM devi ! kSapA dordaNDAJcita dyAmAliliGga jano mRtyunA atra avar dhanyAH khalu vane sa dhAvattvadazva dhRtadhanuSi na tajjalaM yanna navAzrayasthiti namaskRtya parAM nimeSamapi nirarthakaM janma nirIkSya vidyu nirlanAnyala nizAsu bhA nissRSTarAgAda nItAnAmAkulI netrairivotpalaiH no kiJcit katha nyaJcatkuJcita pathi thizuka paricchedA pRSTham. 154 183 211 155 216 152 91 81 152 117 192 67 177 158 169 1 154 83 87 170 "" 1.02 96 133 181 144 135
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAja pazupatirapi pazyatsUdgata pazyantItrapa pazyAmaH kimi pANDeyo'yamaM pAtAlame pIyUSaprasR puSpa vAlo pUrNendorati pRthvi ! sthirI pratyaktA madhu prabhAmahatyA presarahindu pratApa prasIdeti prApyAbhiSe prAyaH pathyapa prAsAde sA bANena hatvA bALa! NAhaM vibhrANA hRda bhaktipraha bhaktirbhave bhavadeparA bhAsate prati bhujaGgakuNDa pRSTham . 3.3 176 144 94 113 25 55 31 63 46 121 83 2.5 222 93 127 60 146 154 130 127 180 179 174 79 20 14 bhramimarati maggaaLa madanagaNa manISitAH mandamabhi malayajara mAhiLAsa mAnamasyA muktAH keli muNDasi munirjayati murArini mRgalocana mRgyazca darbhA yaH kaumAra yaH kaumAra yaM tvannetra yato laha yatraiva mugdhe yathA randhraM yathAruci yadetacandrA yadvaktracandre yadvA mRSA yadvismaya yasya kiJci tyA muhu pRSTham. 35 Dian 88 162 93 190 57 185 107 76 204 Rs20 83 161 173 _211 161 163 (40 163 41 46 12.2 Rs6-0 162 186 15
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTham. pRSTham. 33 198 grAmi mano buddhe'rjuno bekandArAsu . 1 0 deva dhvasta or xM yena lambA Mo bairekarUpa 76 00 9 0 103 oC 220 116 76 . vijaye! kuza vidalitasa vimAnasa vinayena vibhinnavarNA viyoge gauDa vilavayanti vilikhati visamaao vistArazA vRSapuGgava zaradIva zazI divasa zuddhAntadu zailendrapra sa ekastrINi saGketakAla saGgrAmAGka sacchAyAmbho saJcArapUtA sajjAtapatra satpuSkara sadyaH kara sadyaH kauzi sa vaH pAyA sa vaktumakhi sahasA vida 100 To'si yogapaTTo yo yaH pazyati raktacchadatvaM raJjitA nu rathasthitAnAM rAjati taTI rAjan ! rAja rAjJo mAnadha rAjye sAraM rehA mihi lAvaNyadra. lAvaNyaukasi lAvaNyaukasi limpatIva limpatIva lokottaraM vaktrasyandi vasurahitena vAmena nArI vikasadama 142 0.4 0 0 Vrur2 159 216 125 147 195
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTham. __STham. - 123 146 130 - 92 102 sAdhUnAmupa sA bAlA va sAhityapA sImAnaM na suhaa! viLa saiSA sthalI saujanyAmbu spRSTAstA na svapakSalIlA svecchopajA hArAhau sita hukAro nakha hRdayamadhi he helAjita 200 128 55 34 124
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ udbhaTaH kAlidAsaH dhvanikAraH bhaTTanAyakaH bhAmahaH rudraTaH alaGkArasarvastre smRtA granthakartAraH / vakroktijIvitakAraH vAmanaH vyaktivivekakAraH bharatazAstram bhAmahIyam zrIkaNThastavaH 3, 6, 137, 196, 205, 212, 226 11 alaGkArasarvasve smRtA granthAH / sAhityamImAMsA harizcandracaritam harSacaritam harSacaritavArttikam ri 3, 205 39 10 94 205 14 18 110 129, 157, 204. 58
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 'kAra alaGkArasarvasve smRtAni granthAntaravAkyAni / pRSTham. 4 'svasiddhaye parAkSepaH parArthaM svasamarpaNam' 18 'zabdArthayoH punarvacanaM paunaruktyamanyatrAnuvAdAt' 19 'atrAbjapatranayane! nayane nimIlya' __ 'kAzAH kAzA iva' 22 'yatra kiJcit sAmAnyaM kazcica vizeSaH sa viSayaH sahaza tAyAH' 28 'aho kope'pi kAntaM mukham' 30 'upamaina tirobhUtabhedA rUpakamiSyate' 35 'kacijjaTAvalkalAvalambinaH kapilA dAvAmaya' 42 'yastapovanamiti munibhiH, kAmAyatanamiti vezyAbhiH, saGgI tazAleti lAsakaiH' 'vajrapaJjaramiti zaraNAgatairasuravivaramiti vAdikaiH (1) 44 'gururvacasi pRthururasi vizAlo manasyarjuno yazasi' 'yudhiSThiraH satyavacasi' 47 'ahaM tvindum' 'navabisalatAkoTikuTila 'IdRkSAM kSAmatAM gatau' 'sarvaprAtipadikebhyaH kivityeke' 'keyUrAyitamaGgulIyakaiH' _ 'apara iva pAkazAsanaH' 'apazyantAvivAnyonyam' 'adRzyata tvaccaraNAravindavizleSaduHkhAdiva baddhamaunam' 'veleva rAgasAgarasya' 80 'astaM bhAsvAn prayAtaH saha ripubhirayaM saMhiyantAM balAni'
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 97 124 pRSTham. 80 'kumudadalaiH saha samprati vighaTante cakravAkamithunAni' ___ 'kezapAzAlivRndena' 99 'nakhakSatAnIva vanasthalInAm' 104 'arthabhede zabdabheda 106 'sakalakalaM purametajjAtaM samprati sudhAMzubimbamiva' 109 'alaGkAro'tha vastveva zabdAd yatrAvabhAsate / pradhAnatvena sa jJeyaH zabdazaktyudbhavo dvidhA / ' 'sAdRzyavyaktaye yatrApahnavo'sAvapaLutiH / apahavAya sAdRzyaM yatra saiSApyapahutiH // 'vizeSapratiSedhe zeSAbhyanujJAnam' 129 'anurUpo devyA ityAtmasambhAvanA' 'yAmIti na snehasadRzaM manyate' 'kevalaM bAla iti, sutarAmaparityAjyo'smi / rakSaNIya iti, ___ bhavadbhujapaJjaraM rakSAsthAnam' 'tadiSTasya niSedhyatvamAkSepokternibandhanam / saukaryeNAnyakRtaye na niSedhakatA punH||' 137 'sannihitabAlAndhakArA bhAsvanmUrtizca' 143 'ekaguNahAnikalpanAyAM sAmyadAya vizeSoktiH' 150 'tamAlanIlA zaradindupANDu' 164 'nAgendrahastAstvaci karkazatvAdekAntazaityAt kadalIvizeSAH' 174 'citrakarmasu varNasaGkaro yatiSu daNDagrahaNAni' 178 'namayantu zirAMsi dhanUMSi vA, karNapUrIkriyantAmAjJA mauryo vA ' 187 'yatra ca pramadAnAM cakSureva sahajaM muNDamAlAmaNDanaM bhAraH kuva layadaladAmAni' 201 'tatra yo jJAnapratibhAsamAtmano'nvayavyatirekAvanukArayati, sa pratyakSaH' 202 'abhimAne ca sA yojyA jJAnadharme sukhAdivat'
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTham. / 205 'zabdAnAkulatA ceti tasya hetUna pracakSate' " 'vAcAmanAkulyena bhAvikam' 206 'pratyakSA iva yatrArthAH kriyante bhUtabhAvinaH / tad bhAvikam' 224 'yenendurdahano viSaM malayajo hAraH kuThArAyate' -, 'bhASyAbdhiH kvAtigambhIraH'
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvavyAkhyAyAM smRtAni granthAntaravAkyAni / pRSTam. vAkyAni. pranthanAma. kartRnAma. 'svarUpaM jyotirevAnta:-' 'avibhAgA tu pazyantI udbhaTaH vAmanaH vakroktijIvitabhaTTanAyakaH[kAraH AnandavardhanaH vyaktivivekakAraH makhukaH rudraTaH 'yasya vikAraH prabhavan-' 'prAmataraNaM taruNyA-' 'sAdRzyAllakSaNA vakroktiH' 'unmimIla kamalaM sarasInA-' vAmanaH udbhaTa: 'rItirAtmA kAvyasya, viziSTA-' vAmanaH 'ubhAvatAvalajhAyauM' 'zabdArthoM sahitau vakra--' 'vAkyasya vakrabhAvo-' 'sasmAra vAraNapatiH pari'adyApi me varatano-' vakroktijIvitabhaTTanAyakaH [kAraH . udbhaTaH dhvanikAraH udbhaTaH mahimA -
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTham vAkyAni. kartRgAma 'arjunaguNAnurAgI'kathayAmi vaH kSitIzA:-' 'vitaraNasamarahitaM.' 'dadadacarthita eva manorathAda-' 'itaspArthivavad yadubhUpate:-' 'abhijanazrutivikrama-' chekAnuprAsastu-' 'sAnandavandijana'sAditazatrudeha-'. udbhaTaH bhojaH rudraTaH kAvyaprakAzakAraH 'zrautyArthI ca bhaved vAkye-' 'vAcaM vAcAM yatheza: prathayasi--' 'tadvad dharmasya lope-'. 'kRtAnta iva vidviSAM-' 'vAdelope samAse sA-' 'kundazvetaM yazaste'upamAnAnupAdAne-' 'kyaci vAyupameyAse-' 'trilope ca samAsagA' 'phaNadharabhujasyAjau'yadunAthasamo nAstI'vapuriva madhuraM vacaH'anizaM nizamyamAne-' 'zrutamekaM yadanyatra'samasta vyastamubhayaM bhojAdipranthaH mannakA kAvyaprakAzakAraH 'yaTraikadezavarti syAt-' 'yadyAnAkSasi vIkSituM-' 'pratibhaTavijayAya -
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyAli. pranyanAma. kartRnAma. 'paradArANAmandho-' 'saGgrAmadhIranRpati'pratipannAya nRzaMsaH'kuvalayavikAsavidhinA'alizamavizeSajJo'sakhyA yadupate ! santo-' 'prasthe sthitAM himavato'pi--' 'pollAsakaraH kurvan -' 'saGgrAmadhIreNa-' 'padAntarikSaM parimAtum-' 'spelitumiha yadunAthaM-' 'laika para dvi: prayojyaM prAyeNa amAdhairiSubhiH sArdha-' adabharamanthara'adhisamaramAtatajye-' 'samaragato'zAstreSu ramate kAvyAlaGkAravikR udbhaTaH kAmasUtram [tiH ... | 'sarvAnavadyaM pratijAnate udbhaTaH : : : 'anekArthasya zabdasya'kSitiravApya suvarNagiristhitaM-' 'prAptA rUDhiM sudharmeti 'anyAyazcAnekArthatvam-' 105 'yena nAprApte yasyArambha:-' 106 / 'ekaprayatnoccAryANAM-' : . udbhaTa: . 109 kAvyaprakAzakAraH 111 'deva ! tvameva pAtAlam-' 'te gacchanti mahApadaM-'
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTham. vAkyAni. pranyanAma. kartRnAma. uddhaTa: 115 117 | 'satyAnurako narakasya jetA-' 'sevitaM dvijagaNena| 'dakSiNasamudrapAre rAjaH 122 / 'bhUmau ta eva nivasanti-' 'praNipatata nirvizakaM kAvyaprakAzakAraH 'vezantAstava mAnasena'rUkSA khaleSu bhavato-' 'bhajanti ripavaH kSayaM / 137 139 'kriyAyAH pratiSedhe-' udbhaTaH kAvyaprakAzakAraH udbhaTa: vAmanaH udbhaTaH kAvyaprakAzakAraH 11.. 141 / | 'darzitena nimittena-' 151 'karamAtramanicchavaH'sanaddhe tvayi samprahAra'pratibhaTagaNaH puraste'zrutamekaM yadanyatratad dviguNaM triguNaM vA udbhaTaH 175 181 184 'mRNAlahaMsapadmAni'praNayisubhaTazlAghye--' 'niyamaH pAkSike sati'tava yazasA ravivarman !-' 'sUktistvadguNavarNanena-' 'utkarSapratiyogikalpanamapi-' 'vyaktAtmIyaparAbhave'tvadyAtrodyama eva zAtragaNa:-' 'citrodAttAdbhutArthatvaM 188 204
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTham. vAkyAni. 205 | 'pratyakSA iva yatrArthA: 210 'ayaM sa razanotkarSI 217 | 'dviSanmRgamRgAdhipaM - ' 226 'na tulitakulazailA'zabdArthavRttyalaGkArA-' 23 granthanAma. kartRnAma. udbhaTaH
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ READY FOR SALE. fr (Stuti) by H. H. Svati Sri Rama Varma Maharajah. 1 0 0 syAnandUrapuravarNanaprabandhaH (Kavya) Syanandirapuravarnanaprabandha by H. H. Svati Sri Rama Varma Maharajah, with the commentary Sundari of Rajaraja Varma Koil Tampuran. 2 0 0 RS. AS. P. Trivandrum Sanskrit Series No. 1 (Vyakarana) by Deva with Purushakara of Krishnalilasukamuni. No. 2 - abhinava kaustubhamAlA- dakSiNAmUrtistavau by Krishnalilasukamuni. 4 0 0 No. 3: (Kavya) by Vamana Bhatta Bana (Second Edition). 0 No. 4-faqtorier: (Kavya) by Nilakantha Dikshita. 2 No. 5: (Alankara) by Mahima Bhatta with commentary. 2 12 2 0 0 No. 6- (Vyakarana) by Saranadeva. SadaNo. 7-sen (Vedanta) by sivendra Sarasvati. 2 4 No. 8 (Nataka) by Ravi Varma Bhupa. 10 No. 9-(Vedanta) by Virupakshanatha with the commentary of Vidyachakravartin. 0 0 No. 10 (Gajalakshana) by Nilakantha. 0 No. 11-(Nataka) by Kulasekhara Varma with the commentary of Sivarama. No. 12 (Vedanta) by Bhagavad Adisesha with the commentary of Raghav No. 13 1 0 0 0 2 2 0 0 0 0 8 0 80 4 0 ananda. 0 8 0 (Nataka) by Kulasekhara Varma with the commentary of Sivarama. 200
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 No. 16-after No. 17 - paJcarAtram No. 18 0 No. 14-f: (Niti) by Kamandaka, with the commentary of Sankararya. 3 8 No. 15 (Nataka) by Bhasa. (Second Edition). 1 0 1 8 0 (Nataka) by Bhasa. Do. Do. 1 0 0 RS. AS. P. (Stuti) by Narayana Bhatta with the commentary of Desamangala 8 CC 1 Varya. 4 0 0 No. 19-: (Mimamsa) by Narayana Bhatta and Narayana Pandita. 1 4 0 (Nataka) by Bhasa. No. 20-afa 1 8 0 No. 21 - bAlacaritam Do. Do. No. 22--madhyamavyAyoga- dUtavAkya- dUtaghaTotkaca- karNabhArorubhaGgAni (Nataka) by Bhasa. 1 8 0 0 0 No. 23: (Kosa) by Kesavaswamin (Part I. 1st & 2nd Kandas). 1 12 0 1 0 0 No. 24-: (Kavya) by Chakra kavi. No. 25-fugraafza (Nyaya) by Gangadharasuri. 0 12 0 0 12 0 No. 26-(Nataka) by Bhasa. No. 27-: (Kavya) by Kalidasa with the two commentaries, Prakasika of Arunagirinatha and Vivarana of Narayana Pandita (Part I. 1st & 2nd Sargas). No. 28-mai: (Dharmasutra) by Vikhanas. No. 29: (Kosa) by Kesavaswamin (Part II. 3rd Kanda). 2 4 0 0 12 0 1 12 0 O 8 0 No. 30-afar (Silpa). No. 31-fo: (Kosa) by Kesavaswamin (Part III. 4th, 5th & 6th Kandas). 1 0 0
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ RS. AS. P, No. 32-- a: (Kavya) by Kalidasa with the * two commentaries, Prakasika of Aruna girinatha and Vivarana of Narayana Pandita (Part II, 3rd, 4th & 5th Sargas). 2 8 0 No. 33--aktarine: (Vyakarana) with the com mentary Dipaprabha of Nara yana. 0 8 0 No. 34-forcutor: (Toyigaste:) (Nyaya) by Raja . chudamanimakhin. 1 4 0 No. 35--#forest: (STCHFIECE:) (Nyaya) by Gopi. natha. 1 8 0 No. 36-Jarra: (Kavya) by Kalidasa with the two commentaries, Prakasika of Arunagirinatha and Vivarana of Narayana Pandita (Part III. 6th, 7th & 8th Sargas). 3 0 0 No. 37-- 1944 (Smriti) by Vararuchi with commentary. 0 4 0 No. 38--TAPHIQAHAH (Kosa) by Amarasimha with the commentary Tikasarvasva of Vandyaghatiya Sarvanando (Part I. 1st Kanda). 200 No. 39-- 16ETH (Nataka) by Bhasa. 0 120 No. 40--4gTaat (Alankara) by Rajanaka Sri Ruyyaka with the Alankarasarvaswa of Sri Mankhuka and its commentary by Samudrabandha (Second edition). 2 8 u No. 41--3787TATA (Kaipa) by Apastamba with Vivarana of Sri Sankara Bhagavat Pada. 0 4 0 No. 42- fahraich (Nataka) by Bhasa. 18 0 No. 43-- RAPSHTEFTATE (Kosa) by Amarasimha . with the two commentaries, Amarakoso. dghatana of Kshiraswamin and Tika. sarvaswa of Vandyaghatiya Sarvananda (Part II. 2nd Kanda 1-6 Vargas). 2 8 0
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ No. 44- (Tantra) by Bhattaraka Sri Ve dottama. No. 4 (Prapanchahridaya). No. 46: (Vyakarana) by Nilakantha Dikshita. No. 47-gage (Vedanta) by Sri Krishnananda Sarasvati. (Part I). Do. No. 49- (Jyotisha) by Parameswara. No. 50-ig: (Alankara) by Singa No. 48 Do. (Part II). RS. AS. P. No. 54-fren: (Vyakarana). No. 55-(Nataka) by Sri Mahendravikramavarman. No. 56--manuSyAlayacandrikA (Silpa). No. 57--egdicaftan (Kavya). No. 58-faaf (Vedania) by Sri 0.4 0 1 0 0 Bhipala. 3 0 0 8 0 1 12 2 Q 04 No. 59- (Nataka) by Sriharshadeva with the commentary Naganandavimarsini of Sivarama No. 60-a: (Stuti) by Sri Laghubhattaraka with the commentary of Sri Raghavananda. No. 51 - nAmaliGgAnuzAsanam (Kosa) by Amarasimha with the two commentaries, Amarakosodghatana of Kshiraswamin and Tikasarvaswa of Vandyaghatiya Sarvananda No. 52 (Part III. 2nd Kanda 7-10 Vargas). 2 0 0 (Kosa) by Amarasimha with the commentary Tikasarvaswa of Vandyaghatiya Sarvananda (Part IV. 3rd Kanda) No. 53-i: (Vedanta) by Prakasatmaya tindra. 0 0 0 0 1 8 0 0 12 0 0 4 0 10 0 8 0 8 0 4 0 Krishnananda Saraswati (Part III). 2 0 0 3 4 0 0 8 0
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ RS, AS. P. No. 61--forgrafretena (Vedanta) by Sri Krishna nanda Sarasvati (Part IV). 1 8 0 No. 62--ASHAUE: (Sarvamatasangraha). 0 8 0 No. 63-fararstate (Kavya) by Bharavi with the commentary Sabdarthadipika of Chitra bhanu (1, 2 and 3 Sargas). 28 C No. 64--ATA-FET: (Kavya) by Kalidasa with the commentary Pradipa of Dakshinavarta anatha. 1 0 0 No. 65--AAHAH (Silpa) by Mayamuni. 3 8 0 No. 66-- HETIAMIH (Darsana) with the com mentary Parimala of Maheswarananda. 2 8 0 No. 67-m aat: (Tantra) by. Narayana with the commentary Vimarsini of Sankara : (Part I. 1-6 Patalas). 3 4 0 No. 68--2799912: (Agama) by Sri Bhojadeva with the commentary Tatparya in dipika of Sri Kumara. 2 0 0 No. 69--fairaidiayetarefa: (Tantra) by Isanasiva gurudevamisra (Part I. Samanyapada). 1 8 0 No. 70--18Austrat: (Part I). 2 8 0 No. 71- Tana: (Tantra) by Narayana with the commentary Vimarsini of Sankara (Part II. 7-12 Patalas). 3 8 0 No. 72-- Atrairage area: (Tantra) by Isanasiragurudevamisra (Part II. Mantra pada). 400 No. 73 -- fecufagf1973: (Vedanta) by Sri Madhusudanasarasvati. 0 4 0
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ RS. AS. P. No. 74- stteraetutyfa: (Dharmasastra) with the commentary Balakrida of Visvarupacharya. (Part I-Achara and Vyavahara Adhyayas). 4 0 0 No. 75-farerea (Silpa) by Srikumara (Part I). 3.4 0 No. 76--paystacket: (Part II). 3 4 0 No. 77-- Tafragedauela: (Tantra) by Isanasiyagurudevamisra (Part III. Kriyapada 1-30 Patalas). 3. 4 0 No. 78--317Uraren with the commentary Anavila of Haradattacharya. 5 0 0 No. 79- erh of Kautalya with commentary by Mahamahopadhyaya T. Ganapati Sastri (Part I-1 & 2 Adhikaranas). 8 0 0 No. 80--o ra of Kautalya with commentary by Mahamahopadhyaya T. Ganapati Sastri (Part II--3 to 7 Adhikaranas). 8 0 0 No. 81-sfazla paria: "(Dharmasastra) with the commentary Balakrida of Visvarupa - charya (Part II. Prayaschittadhyaya). 3 120 No. 82--3 of Kautalya with commentary by Mahamahopadhyaya T. Ganapati Sastri (Part III-8 to 15 Adhi karanas). 8 0 0 No. 83-- aferavegayafa: (Tantra) by Isana sivagurudevamisra (Part IV. Kriya-. pada 31-64 Patalas and Yogapada). No. 84--377 Henrice": (Part III). 2 120 No. 85-rougeingar (Tantra). 4 8 0 4 0
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ RS. AS. P No. 86-- Haaft (Kavya) of Sri Krishnakavi. 2 0 0 No. 87- ANETTER: (Sangita) of Sangitakara SriParsvadeva. 1 12 0 No. 88- 978127: (Aalankara) of Mammatabha tta with two commentaries the Sampradayaprakasini of Sri Vidyachakravartin and the Sahityachan damani of Sri Bhattagopala (Part 1. 1-5 Ullasas): 5 0 0 Apply to: The Curator, for the publication of Sanskrit Manuscripts, Trivandrum.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
_