________________
શતવહન વંશ
[ અષ્ટમ ખંડ
આશ્રિત વ્યકિતને ઓળખવી પણ ભારે પડે તેમજ જે તદ્દન સ્વતંત્ર હોય તે તો તે શબ્દને ત્યાગ કરે. ઇતિહાસમાં પણ અનેક પ્રકારની ગૂંચવણો ઉભી તાત્પર્ય એ થયો કે જેમ શતવહન અને શતકરણિ થયા કરે. એટલે આ બંને પ્રકારની વિષમતા ટાળવાનો શબ્દ તે વંશના સમસ્ત રાજાઓ માટે જી શકાય તેમ સતર માર્ગ એ જ કહેવાય કે, પરાજીત રાજાના નામની છે, તેવી સ્થિતિમાં આંધ્રભાત્ય શબ્દ નથી. તેને સાથેજ ભત્ય શબ્દ લગાડવો; એટલે રાજકારણની ઉપયોગ માત્ર પરિમિત પ્રમાણમાં જ કરી શકાય તેવો દષ્ટિએ તેનું સુચન પણ થઈ ગયું કહેવાય છે. કયો રાજા ભૃત્ય હતો તેનું વર્ણન કે ખ્યાલ તેમજ વિજેતાને તે પોતાના નામની કે કાતિની કાંઈ આપવાનું અત્રે આવશ્યક નથી. તે તે ઓગળ ઉપર પડી જ નહોતી જેથી તેના નામનો નિર્દેશ કરાવવાની “આંધ્રભત્યાઃ”ના શીર્ષક તળે તેમજ પૃથક પૃથ આવશ્યકતા પણ રહી ન કહેવાય. પરંતુ જ્યારે તે રાજાનું વર્ણન કરતી વખતે જોઈ શકાશે. છતાં અત્રે આધિન-પરાજીત રાજા સ્વતંત્ર થઈ જાય ત્યારે પેલે એટલું તો જણાવી શકાય છે, જે સમયે આ વંશની સત્ય નામનો શબ્દ જ કાઢી નાંખવામાં આવે. એટલે ઉત્પત્તિ થઈ તે સમયે ગણરાજ્ય તંત્રની સ્થિતિ પ્રવર્તતી તેની પલટાયેલી રાજકીય અવસ્થા તરત પરખાઈ હતી. તેથી કરીને સાર્વભૌમ સત્તા તો માત્ર નામનો જ જતી ગણાય. આ પ્રમાણેની સ્થિતિ સિક્કાચિત્રો અધિકાર ભોગવતી હતી. આ સ્થિતિમાંથી ફેરફાર ઉપરથી પણ સમજી શકાય છે અને તેજ કરીને ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના મુખ્ય મંત્રી પંડિત ચાણકયે, સ્થિતિને અત્યારસુધી પ્રગટ થયેલા અને ઈતિહાસમાં કેન્દ્રિત રાજ્યત્વ સ્થાપન કરવાના કેડ સેવ્યા હતા. નેધાયેલા રાજાઓનાં વૃત્તાંત ઉપરથી પણ સમર્થન તે પિતાના પ્રયાસમાં કેટલેક અંશે ફળીભૂત પણ થયા મળતુ દેખાય છે. એટલે આપણે તેને સ્વીકારી લઈ, હતા. પરંતુ મેટાં મોટાં રાજ્યો તે નવીન યોજનાના પહેલા સમાસ પ્રમાણે ભત્ય શબ્દનો અર્થ નિષ્પન્ન અમલમાં સપડાયાં હતાં. એટલે ચંદ્રગુપ્તના સમયથી થત ગણી તેને કબૂલ રાખો રહે છે. આના દષ્ટાંત બે પ્રકારની રાજ્યવ્યવસ્થા ચાલુ થઈ હતી. આ તરીકે આપણે શુંગભત્ય (જુઓ પુ. ૩ માં) રાજાનું સ્થિતિ ઠેઠ મહારાજા પ્રિયદર્શિનના અંત સુધી નભી વૃત્તાંત ટાંકી બતાવીશું. તેમજ આ આંદ્રવંશીઓના રહી હતી. તે બાદ મૌર્ય સામ્રાજ્યની પડતી થવા કેટલાકનું જીવનવર્ણન આગળ ઉપર કરવામાં આવશે માંડી તે સાથે અકેન્દ્રિત રાજ્યત્વને નાશ થયો અને તે ઉપરથી ખાત્રી બંધાશે.
કેન્દ્રિત વ્યવસ્થાને પાયો મજબૂત થતો ગયે. એટલે વધારે સ્પષ્ટીકરણ કરવાની જરૂર જણાય તે મહારાજા પ્રિયદર્શિનના મરણ પર્યત–આ વંશમાં કહીએ કે, ભૂત્ય એટલે સેવક, એ અર્થ લેવાથી તે પણ મૃત્યત્વ રહ્યું હતું અને પછી તેઓ તદન પિતે કઈક અન્ય સર્વોપરિ સત્તાને તાબે હતો એમ સ્વતંત્ર બનવા પામ્યા હતા. આ ગણત્રીએ મ. સં. સૂચન થયું કહેવાય; બીજું, તાબેદાર હેવાની સ્થિતિ ૨૯૦=ઈ. સ. પૂ. ર૩૭માં સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનનું મરણ તે કાંઈ કઈ વંશના કે દેશના દરેક રાજાના કમ- થયું ત્યાં સુધીમાં સતવહનવંશના છ ભૂપતિઓ૫૪ થઈ નશીબે નિર્માણ થયેલી ન જ હોય, એટલે આખા ગયા હતા અને સાતમાના રાજઅમલને મોટો ભાગ વંશના જે એકંદર રાજા હોય તેમાંથી અમુક તાબેદાર વ્યતીત થઈ ગયા હતા. એટલે આદિના સાત રાજાકે ખંડિયા હેઈ પિતાને ત્ય” લખી શકે, પરંતુ માંથી હજુ કઈને અંધભત્ય તરીકે સબંધાવવાની
(૫૩) જુઓ પુ. ૨માં સિક્રાચિત્રોની સમજુતી. સવળી દશની પણ કહી શકાય તેમ છે પરંતુ આ બાબત આગળ અવળી બાજુ ઉપર શા માટે તે કોતરવામાં આવતાં હતાં ઉ૫ર ચર્ચવામાં આવશે. તેનાં કારણ.
(૫૫) જુઓ આગળ ઉપર તેનું વર્ણન. (૫) જુદી જુદી કક્ષાથી આ સંખ્યા છે, સાત તેમજ
