________________
૩૪૦ ] ઉઠેલ ચર્ચાના અને પ્રશ્નોના ખુલાસાએ
[ પ્રાચીન શિલાલેખે છે. હવે વિચારો કે ચામુંડરાયે પ્રતિષ્ઠા ૧૪૭ સુધીને લેખ) આચાર્યજી મહારાજે એક વાત કરી તે સમયના લેખો ઠર્યો કે તે પૂર્વના; અને લખી છે કે (જુઓ પૃ. ૨૩૦) “ડોકટર સાહેબે એ લેખો પૂર્વેના કર્યા છે, જે મૂર્તિ ઉપર તે કોતરાયા તે મૂર્તિ બાબત બીજી એક હસવા જેવી કલ્પના કરી મૂર્તિને સમય કયો ? વળી જેમ્સ ફરગ્યુસન છે કે મૂર્તિ ઉપરનો લેખ તે પાછળથી લખાયેલ છે નામના વિદ્વાને પિતાના હિસ્ટરી ઓફ ઈન્ડિયન એન્ડ અને મૂર્તિ તે રાજા પ્રિયદર્શિને બનાવેલી છે. તેમની ઈસ્ટન આરકટેકચર નામે પુસ્તકના બીજા ભાગમાં આ ક૯૫ના સર્વથા અસંગત છે, કારણ કે તે માટે (લંડન. ૧૯૧૦) પૃ.૪૮ થી ૫૫માં પ્રચંડકાય મૂર્તિઓ તેમની પાસે એક પણ પ્રમાણ કે પુરાવો નથી” આ વિશે ચર્ચા કરીને જણાવ્યું છે કે, “Anterior to ટીકાને જવાબ તેમને મી. રાઈસના અને મી, ફરગ્યું. any of the colloss at Gwalior or સન ઈત્યાદિના ઉપરના શબ્દોમાં મળી જાય છે કે કેમ, in the South of India=ગ્વાલિયર કે દક્ષિણ તે તેઓશ્રીજ તપાસી લેશે. વળી આ પ્રશ્નના હવે હિંદની જે કઈ પ્રચંડકાય મૂર્તિઓ છે તે સૈમાં પછીના ભાગમાં દર્શાવેલી બીનાથી પણ ખાત્રી કરી પ્રાચીનતમ (ભંગઢ=અલવર રાજ્યવાળી) આ મૂર્તિ છે.” લેશે. આ ઉપરાંત મૂતિ ઉપર લેખો પાછળથી કેતઅલબત્ત આમાં દક્ષિણ હિંદની મૂર્તિનો સમય નથી રાયાની વિગત ઉપર પોતે મશ્કરી કરતા હોય તેમ જણાવતા. પરંતુ એટલું તે કહે છે જ કે ભંગઢની જણાવે છે કે-“વળી, બીજું એ કે તેમની એ હવાઈ પ્રચંડકાય મૂર્તિ જૂનામાં જૂની છે. કહેવાને તાત્પર્ય કલ્પનાને સ્વીકારવામાં આવે તે અત્યારે જેટલી એ છે કે, ચામુંડરાયે મૂર્તિ પ્રસિદ્ધિમાં આણી છે તે મૂર્તિઓ છે તે બધીય મહાભારતની પ્રાચીનતા કરતાંયે પૂર્વની પણ ઘણી પ્રચંડકાય મૂર્તિઓ છે. એટલે કે વધારે પ્રાચીન કહી શકાય કારણકે ડોકટર સાહેબની આવા ઘડતરકામની કળા તે ઘણું ઘણું કાળે હતી કલ્પના પ્રમાણે તે દરેક મૂર્તિ ઉપર લે છે તે બધા તે પછી જ અદશ્ય થઈ ગઈ હતી. જો તુરતમાં જ પૂછી જ લખાયા છે.” આવા તેમના શબ્દ ઉપર તે કળાને નાશ થયો હોત તો તો હિંદભરમાં તેવી કાંઈપણ નકતેચીની કરવા જરૂરિયાત રહે છે ખરી? ઘણી નજરે પડત જ. ઉપરાંત ચામુંડરાયે પ્રતિષ્ઠા કરેલી મતલબકે, શ્રવણબેલગોલ તીથની–ગમટેશ્વરની મતિના સમય વિશે પણ મતભેદ છે. બાહુબળી ચરિત્ર મૂર્તિનાં નામ. કર્તા, પ્રતિષ્ઠાનો સમય, ઘડતરકામ નામે પુસ્તકના ૬૪મા શ્લોકમાં “કલયબ્દ” શબ્દ છે વિગેરે સર્વ હકીકત હજુ નિર્ણયપૂર્વક બહાર પડી તેને “ક ” વિકલ્પ કરીને, તિષશાસ્ત્રની હોય એમ મનાતું નથી જ. ' મદદથી શ્રીયુત શ્રીકંઠ શાસ્ત્રી એમ. એ. નામના લેખકે આટલા નિવેદનથી ખાત્રી થશે કે તેમણે રજી એમ પુરવાર કરી બતાવ્યું છે કે ( જે. એ. પુ. ૫, કરેલ સર્વે મુદ્દા નબળા છે; તેમજ રોજબરોજ થયેલ પૃ. ૧૧૪ )” “It is highly probable that સંશોધનથી અજ્ઞાત રહીને તેમણે ચર્ચા કરેલ છે. the image of Sri Gomatesvar was મૂર્તિની ઉંચાઇનો પ્રશ્ન પણ તેમણે ચર્ચો છે, installed in 907-8 A. C=વિશેષ સંભવ તે તેમનું મંતવ્ય (જુઓ પૃ. ૨૩૦) એમ છે કે “પાંચસે એ છે કે, શ્રી ગોમટેશ્વરની મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા લગભગ વાંભ ઉંચાઈવાળા બાહુબળી મુનિની મૂર્તિ ૫૭ ફીટ ઈ. સ. ૯૦૭-૮માં થઈ હતી” કહે કયાં ચામુંડરાયના ઉંચી હોય તે બરાબર ઉચિત છે, પણ પાંચ કે છ નામે ઈ. સ. ૯૭૮માં પ્રતિષ્ઠા થયાનો મેળ ! અરે હાથ ઉંચાઈવાળા શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામીની મૂર્તિ આટલી ખુદ ચામુંડરાય પુરાણમાં અને તેમના ગુરૂશ્રી નેમિ, ઉંચી ન ઘટી શકે.” આ અવતરણમાંના નિયમ વિશેની ચંદ્રાચાર્યે રચેલ પુસ્તક ઉપરથી પણ કેટલીયે શંકા ચર્ચા મુલતવી રાખી, તેમાંના શબ્દોની અસંગતતા ઉભી થતી માલૂમ પડી છે. ( જુએ છે. કે. જી. વિશે પ્રથમ કહી દઉં. તેમણે લખેલ શબ્દો એમ કંદનકર એમ. એ. ને જે. એ. પુ. ૫, પૃ. ૧૪૪થી જાહેર કરે છે કે, ભદ્રબાહુ સ્વામીની ઉંચાઈ પાંચ કે
