________________
પ્રાચીન ભારતવર્ષ
ને અંગે ઉઠેલ ચર્ચાના અને પ્રશ્નના ખુલાસાઓ
સંશોધનનું કાર્ય જ એવું છે કે, ભલભલા નામાંકિત નહીં કહેવાય તેમ અન્યથા પણ નહીં કહેવાય. જ્યારે વિદ્વાનોએ બહાર પાડેલ નિણ પણ, અન્ય સામગ્રી દતકથા હશે તે ખોટી ઠરાવી શકાશે, શિલાલેખને ઉપલબ્ધ થતાં ફેરવાઈ જાય છે. પરંતુ તેથી પ્રથમ અને સિક્કાલેખન લિપિત્તની મદદથી અન્ય ઉકેલ નિર્ણયના સર્જનહારને, પતે વિદ્યાપ્રેમને અંગે જ શ્રમ કરાવી શકાશે. તેમ અન્ય પ્રાદેશિક ઘટનાઓમાં એક ઊઠાવ્યો હોવાને લીધે, કોઈ ગ્લાનિ થતી નથી. ઉલટ નામધારી વિશેષ વ્યક્તિઓનું અસ્તિત્વ સૂચવી કે પિતાને વિશેષ જ્ઞાન મળવાર્ય આનંદિત બને છે અને તેવા જ પ્રકારનું અન્ય આરોપણ કરી, મૂળ હકીક્તને જે સામગ્રીએ મૂળ નિર્ણયનું સ્વરૂપ પલટાવવામાં ભાગ આગળપાછળ લઈ જઈ શકાશે. કેવળ આંકડાની ભજવ્યો હોય છે તેને જીજ્ઞાસુવૃત્તિથી તપાસવા મંડી ગણત્રીએ બાંધેલ નિર્ણય જ એક એવી વસ્તુ છે કે પડે છે. ઇતિહાસના સંશોધનના કાર્યમાં પાંચ વસ્તુ તેને કઈ રીતે હચમચાવી શકાતી નથી. આ બાબતમાં ન્યુનાધિકપણે ઉપયોગી થતી મનાઈ છે. (૧) દંતકથાઓ પેલા સમર્થ મરહુમ ઇતિહાસકાર મિ. વિન્સેન્ટ સ્મિથ (૨) શિલાલેખો (૩) સિક્કાઓ (૪) અન્ય પ્રાદેશિક એટલે સુધી આગળ વધીને કહે છે કે “A body ઇતિહાસની, વ્યાકરણની, કે અન્ય પ્રકારની સરખામણ of history must be supported upon a કરી શકાય તેવી ઘટનાઓ અને (૫) સમયદર્શક skeleton of chronology and without આંકડાઓ. સમયાવળી. જે કોઈ નિર્ણયને ઉપરની પાંચ chronology history is impossible=અતિવસ્તુઓને ટેકે મળી જતા હોય તે સર્વથા અફર જ હાસના પૂલદેહને-ઈમારતને-હમેશાં સાલવારીના રહે. પરંતુ ઓછી વધતી વસ્તુઓથી જ જો સમર્થન ખાન) આધાર હો જ જોઈએ. તેવી સલવારી મળતું હોય તે પ્રથમ દષ્ટિએ કહી શકાય કે, જેટલું વિના ઇતિહાસ ઉભે કરવો તદન અશક્ય છે. આ વધારે સમર્થન તેટલું વધારે સારું. છતાં દરેક પ્રકારની પ્રમાણે ઇતિહાસ સંશોધનમાં કાર્ય કરી રહેલી વસ્તુઓનું વસ્તુનું મૂલ એક સરખું ન હોવાથી, વધારે સજજડ પારપારિક તુલનાએ મૂલ્યાંકન સમજાયેલું ગણાય છે. ગણાતી એક વસ્તુનો જ કે હોય તો પણ તે વિશેષ આ પુસ્તક આલેખનનું કાર્ય હાથ ધર્યું ત્યારથી વજનદાર થઈ પડવા સંભવ રહે છે. જેમકે સમયદર્શક સમયદર્શક આંકડા ઉપર મેં બહુ જ મોટો મદાર આંકડાઓથી જે નિર્ણય ઉપર અવાય તેને, બાકીના બાંધીને કામ લીધું છે, અને બાકીના ચાર પ્રકારના ચારે પ્રકારની સામગ્રીને ટેકે હાય યા નહીં, તો પણ પૂરાવા ઉપર જોકે આધાર તે રાખ્યો છે જ હરકત નથી આવતી; કેમકે આંકડાની ગણના ગણિત- આંકડા કરતાં ઓછા જ. જેથી કરીને જે જે નિર્ણ શાસ્ત્ર ઉપર છે, ને તેમાં કોઇનાથી પણ મીન કે મેષ ઉપર હું આવી શકયો છું તેના ઉપર ચોકસાઈની કરી શકાતું જ નથી. પાંચને પાંચ હમેશાં દશ જ અને મક્કમપણાની છાપ વિશેષપણે દર્શાવી રહ્યો છું. કહેવાય. કદાપિ તેને નવ પણ ન કહેવાય, તેમ અગિયારે તેમ બીજા પ્રકારના અન્ય પૂરાવાની વિશેષ જરૂર ન
