________________
ભારતવર્ષ ] ઉઠેલ ચર્ચાના અને પ્રશ્નના ખુલાસાઓ
[ ૩૦૭ પ્રથમ આપણે નં. ૩ વાળા અમરાવતી સ્તૂપની Stupa was a Buddhist document કર્નલ હકીકત હાથ ધરીશું. આ. સ. પી. ઈ. પુ. ૧૫ માં મેકેન્ઝીના સમય પછી લાંબે કાળે એવો અનુમાન મદ્રાસ ઇલાકાના. ગુંદીવાડ અને કચ્છ જીલ્લાનાં અન્ય કરાયો હતો કે અમરાવતી સ્તૂપ બૌદ્ધધર્માનું સ્મારક શહેર સાથે અમરાવતીને લગતું વર્ણન આપવામાં છે.” મતલબ કે તેને બૌદ્ધધર્મો ઠરાવો મત પણ આવ્યું છે; જેને લગતી કેટલીક હકીકત પ્રા. ભારતવર્ષ પ્રવર્તમાન છે. પરંતુ શિલ્પકળાની એળખના ઉંડા પુ.૪, પૃ. ૩૧૭ થી આગળ, તેમજ પૃ. ૩૭૧ અને અભ્યાસી તથા તે વિષય ઉપર બે મોટા ગ્રંથે પ્રગટ આગળમાં ઉતારવામાં આવી છે. તેમજ તે સ્વપના કરનાર મિ. જેમ્સ ફરગ્યુસન, અમરાવતી ટાપના મૂળ શોધક કર્નલ મેકેન્ઝીને વિસ્તારપૂર્વક હેવાલ, શિલ્પ-દનું અવલોકન કરી પિતાનું મંતવ્ય વ્યક્ત
આ. સ. ઈ. પુ. ૧ (ન્યુ ઇમ્પિરિઅલ સિરિઝ પુ. ૬) કરતાં જણાવે છે (હિ. ઈ. ઈ. આ. પુ. ૧, પૃ. ૧૧૨) ૧૮૮૨ (મુદ્રિત ૧૮૮૭) માં સરકારે બહાર પાડયો “As repeatedly mentioned, there is છે. તેમાં પૃ. ૨૩ ઉપર લખેલ છે કે “In the little trace of any image of Buddha inscriptions this building is called the or Buddhistic figure being set up for Mahachaitya or the Great Chaitya= worship, much before the Christian આ મકાનને શિલાલેખોમાં મહાત્ય તરીકે ઓળ- era વારંવાર (હું) કહી રહ્યો છું તેમ, બુદ્ધદેવની કે ખાવ્યું છે” વળી તે જ પુસ્તકે પૃ. ૧માં જણાવેલા બૌદ્ધધર્મને લગતી કાઈ આકૃતિ-મૂર્તિ-પૂજા માટે છે કે “The inscriptions we have of સ્થાપન કરાયાની લેશ પણ સાબિતી મળતી નથીPulumavi and Yagnashree from Amra. (બકે) ઈ. સ. પૂ. ના સમય પહેલાં તે વિશેષપણે vati=પુલુમાવી અને યજ્ઞશ્રીના શિલાલેખ અમરા- (તેમ બન્યું છે)” કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે, બૌદ્ધ વતીમાંથી આપણને મળી આવ્યા છે.” આમાંનો એક ધર્મમાં પૂજા-ભક્તિ નિમિત્તે કઈ મૂર્તિની સ્થાપના, લેખ કે. આ. રે. માંથી આપણે ઉદ્ધત પણ કર્યો છે ઈ. સ. પૂ. ના સમય સુધી થયાને તેમને કિંચિતમાત્ર (જુઓ આ પુસ્તકે, છઠ્ઠા પરિચ્છેદે લેખ ૧૯) પણ પૂરાવો મળ્યો નથી એમ તે ભારપૂર્વક જણાવે છે. આ સર્વથી ખાત્રી થાય છે કે અમરાવતી સ્તૂપને એટલે જે કંઈ મૂર્તિ ઈ. સ. પૂ. ના સમયની કરી આંધ્રપતિઓના સમયમાં મહાત્ય તરીકે ઓળખવામાં શકતી હોય તે તે બૌદ્ધધર્મની નથી એ એક્કસપણે આવતું હતું તથા તેમણે પોતાના ધર્મ માટે ત્યાં માનવું રહે છે. તેમના જેવા જ બૌદ્ધ સાહિત્યના એક કેટલુંક દાન પણ કર્યો છે. કર્નલ મેકેન્ઝોને મત આ બીજા અઠંગ અભ્યાસી પ્રો. રીઝ ડેવીઝ પિતાના સ્તૂપ વિશે નાંધતાં તેમાં લખેલ છે કે (મજકર પુ. પૃ. ૩) બુદ્ધિસ્ટીક ઇડિયા ગ્રન્થમાં પૃ.૧૫માં સ્વતંત્ર મંતવ્યરૂપે “ His own belief that it might be ovela "As usual, the Buddha himJain was credible=d (294) ör74 2191121 self is not delineated at the Bharhuta તેમને મત વધારે વિશ્વસનીય છે” જ્યારે કે. . stupa=હમેશની પેઠે, ભારહુત સ્તૂપ (નાં દો)માં
છે. રેસને તે તેને જૈન મતાનુયાયી બુદ્ધ ભગવાનની કઈ પ્રતિકૃતિ-ચહેરે જ કોતરાયો હોવાનું જરા વધારે ભારપૂર્વક જણાવ્યું છે. ગમે તેમ દેખાતો) નથી; એટલે કે, જેમ અન્ય ઠેકાણે બુદ્ધછે, પરંતુ જેમ આ બે વિદ્વાનોએ તે સ્તૂપને જૈન- દેવની કઈ મૂર્તિ કે બિબ હમેશાં કોતરાયેલી નજરે ધર્મો ઠરાવવાનું વલણ દર્શાવ્યું છે તેમ (તેજ પુસ્તકમાં પડે છે તેમ ભારહુત સ્તૂપનાં દશ્યોમાં બનવા પામ્યું ૫. ૨૩ ઉપર) જણાવવામાં આવ્યું છે કે “Long નથી. તેમની કહેવાની મતલબ એ છે કે, જ્યાં જ્યાં after Col. Mackenzie's time, it was બુદ્ધદેવ કે બૌદ્ધધર્મને લગતું સ્મારક હોય છે ત્યાં ત્યાં first surmised that the Amravati સર્વથા અને સર્વદા તેમની પ્રતિમા કે બિબ સ્થાપન,
