________________
ભારતવર્ષ ]
ઉઠેલ ચર્ચાના અને પ્રશ્નના ખુલાસાઓ
[ ૩૩૭
પડયા છે એટલે તે કારણ નષ્ટ થઈ ગયું. બીજું ભિલ્સા ટોપ્સના આધારે મેં જાહેર કર્યું છે. જ્યારે એક કારણ વિચારવા યોગ્ય લાગ્યું તે (પુ. ૧, પૃ. ૨૧૬) આચાર્યજીએ, ગુપ્તવંશીય ચંદ્રગુપ્ત બીજાના વખતમાં એ કે વાસવદત્તાએ અવંતિસેનને બદલે કેઈ અજાણ્યા તેના અનુછવી આમ્રકાઈવે એક દિપક પ્રગટાવવા ૨૫ કુમારને દત્તકપુત્ર લીધો હતો. તેના કરતાં વત્સની થી ૧૦૦ ભિન્ન ભિન્ન ઉકેલ કરાય છે) દિનાર ગાદી ઉપર, તેણીના ભાઈના પુત્ર તરીકે પોતાને આપ્યાનું જણાવ્યું છે. આટલી હકીકત ઉપરટપકે હક વધારે છે એમ અવંતિસેન માનતા હતા અને જોતાં પણ સર્વ કેાઈ કહી શકે તેમ છે કે, બન્ને તેથી તેણે વત્સ ઉપર ચડાઈ કરી હોય. આ દાનની વિગત જુદી હોવાથી, જુદા જ પ્રસંગની વાત
સ્થતિ ખૂનના પ્રસંગ સાથે સંબંધ ધરાવી શકે કે કેમ બને જણાએ કહી છે. છતાં વાચક પાસે તેની સંપૂર્ણ તે પણ તપાસી લેવું જ રહે. પ્રથમ તો આ ચડાઈ વિગત રજુ કરું છું-(૧) સાંચી ટોપ, જેને “મહાવિહાર ઉદયનના મરણ બાદની અને દત્તકપુત્ર મણિપ્રભ નામથી આમ્રકાઈવે ઓળખાવ્યો છે તેને મારી સમજ ગાદીએ બેઠા પછી ત્રણેક વર્ષે થઈ છે એટલે ખૂન પ્રમાણે સર કનિગહામે “ગ્રેઈટ ટોપ” નં. ૧ કહ્યો છે, સાથે સંબંધ હોઈ ન શકે. ત્યારે પ્રશ્ન એ થાય છે તેને દાન આપનાર વ્યક્તિઓનાં અને આશય દર્શાકે, ઉદયને આ મણિપ્રભને દત્તક લીધો ત્યારે વતાં લગભગ ૧૨૩ લેખો છે (જુઓ ભિસાટોપ્સમાં અવંતિસેનને ખોટું લાગ્યું હોય અને ત્યારથી તેના ઉપર પ્લેઇટસ ન. ૧૬-૧૭ અને ૧૮) એટલે આચાર્યજીએ વૈર થયું હોય તે? તેમ પણ બનવા લગ્ય નથી કે અન્ય દાનને લક્ષમાં રાખીને પ્રશ્ન ઉપસ્થિત કર્યો લાગતું. કારણ કે મણિપ્રભનો જન્મ ઈ. સ. પૂ.આશરે લાગે છે. (૨) આમ્રકા પિતાની શક્તિ પ્રમાણે ૫૦૫ માં થયો છે ને એકાદ બે વર્ષમાં દત્તક પણ લેવાઈ એક દીપકનું જ ખર્ચ ઉપાડવા જેટલી ભક્તિ બતાવી ગયો છે, કે જે સમયે અવંતિસેનને હક્ક અવંતિની છે જ્યારે સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત સ્તૂપ ફરતી ખીએ ગાદી ઉપર લગભગ સ્વીકારાઈ પણ ગયો હતો. કેમકે ગવાક્ષમાં સેંકડો દીપક હતા તે સર્વેનું ખર્ચ ઉપાડી અવંતિસેનના કાકાના રાજ્યને લગભગ આખરી સમય લીધું છે (૩) જેથી એકે માત્ર ૨૫–૫૦ દિનાર દાનમાં હતો; વળી કાકાને પુત્ર ન હોવાથી તે જ વારસદાર હતો. આપ્યા છે જ્યારે બીજાએ તેના કરતાં પાંચસો ઘણું એટલે જ્યારે પોતે અવંતિ જેવા મોટા રાજ્યનો સ્વામી વધારે દાન આપ્યું છે. (૪) એકનો સમય ગુપ્ત સં. બનવાન હોય, ત્યારે વત્સ જેવા નાના રાજ્યનો ૯૩=ઈ. સ. ૪૩ છે જ્યારે બીજાને ઈ. સ. પૂ. ૩૬૫ સ્વામી બનવાનું પસંદ ન કરે તે દેખીતું જ છે. એટલે જેટલું છે. મતલબ કે બન્ને વચ્ચે લગભગ આઠસો તેને ખેટું લાગવાનો પ્રસંગ બન્યો જ ન કહેવાય. વર્ષનું અંતર છે (૫) એકના લેખનું સ્થાને કંપાઉન્ડને આ પ્રમાણે દરેક પ્રસંગને વિચાર કરતાં અવંતિ અને ફરતી દીવાલ ઉપર છે, બીજાનું સ્થાન તે દીવાલ ઉપર વત્સ વચ્ચે ઈ. સ. પૂ. ૪૯૦માં કે તે પૂર્વે, બે ત્રણ નથી. (૬) એકમાં દાન આપનાર ગુપ્તવંશીય સમ્રાટને વર્ષના ગાળામાં, કાંઈ ઝગડો હવા જેવું લાગતું નથી. આશ્રિત છે બીજામાં ખુદ સમ્રાટ પડે છે. આ પ્રમાણે એટલે વત્સપતિનું ખૂન થયાનું માન્યું હતું તે છોડી બને દાનની અને લેખની ભિન્નતા હોવા છતાં. દેવું જ રહ્યું. અને વત્સપતિનું ખૂન જ્યારે નથી થયું બનેને એક લેખી વાતો કરવી તે શી રીતે મળતી ત્યારે મગધપતિનું જ ખૂન થયું હતું એમ એક્કસ આવે; ન જ આવે. થયું ગણાય.
છતાં ચર્ચા ખાતર એક બારગી માની લ્યો કે, બન્ને પ્રશ્ન ૯) -સાંચીમાં દાન આપનાર કોણ? એક જ લેખ છે. તે પણ મૂળ મુદ્દો સાંચીપ’ જૈન
ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યસમ્રાટે સાંચીતૂપના ઘુમટની ફરતી ધર્મના દ્યોતક રૂપ હેવાને જે હું જણાવી રહ્યો છું ગવાક્ષમાં અનેક દીપકે પ્રગટાવવા પચીસ હજાર અને તેથી જ ચંદ્રગુપ્ત સમ્રાટે તે સ્થાન માટે દાન દિનારની ભેટ આપ્યાનું. સર કનિંગહામે રચેલા આપ્યાનું જણાવ્યું છે, તે હકીકતને ક્યાં બાદ આવે છે?
૪૩
