________________
ભારતવર્ષ ]
ઉઠેલ ચર્ચાના અને પ્રશ્નોના ખુલાસાઓ
[ ૨૯૧
હકીકત તથા પૂરાવાથી ભરપૂર બનાવે છે, તેમ આ વિશેષ મહત્ત્વ આપવું રહે છે. અને તે નિયમ સ્વીપુસ્તકને જ તૈયાર કરવામાં આવે છે, તેના કદની કારી લઈને મેં કામ લીધું છે. એટલે જ જ્યાં સમયકેાઈ સીમા જ ન રહે. આ બે મુદ્દા ધ્યાનમાં રખાશે દર્શક એક અથવા બે જેટલી પણ સાબિતી મળી રહી તે આખુંયે પુસ્તક, વિરૂદ્ધ અને તરફેણના પૂરાવા ત્યાં કામ પૂરું થયાને સંતોષ પકડી આગળ વધવાનું તપાસીને, તેમજ સમર્થન કરતા મુખ્ય પૂરાવાઓ દુરસ્ત ધાર્યું છે અને જ્યાં તેવી સ્થિતિ નથી પ્રાપ્ત થઈ આપીને, ક્રીટીકલી તૈયાર કર્યું છે એમ પણ લાગ્યા ત્યાં અનેક પત્રકારોએ જણાવ્યા પ્રમાણે ‘ample વિના રહેશે જ નહીં.
quotations & discussions=પુષ્કળ ઉતારા અને (૨) પૂરાવાઓ ખાત્રી કરાવી આપે તેવી ચર્ચાઓ’ કરીને, વિષયને બને તેટલે ન્યાય આપવા (convincing)નથી. આવો મત ઉચ્ચારનારની ગણત્રી પ્રયાસ સેવ્યો છે.
જો એમ હોય કે, પૂરાવાની સંખ્યા જેમ વિશેષ તેમ ઉપરાંત જેમનાં જેમનાં નામ (લગભગ અઢી નિર્ણય પણ વિશેષ મજબૂત; તો કહેવું પડશે કે તેઓ કેવળ ડઝન તો હશે જ) સૂચવાયાં, તેમને ખાત્રી (convince) ભીંત જ ભૂલતા દેખાય છે. કેમકે દંતકથા, શિલાલેખ, કરાવવાના ઇરાદાથી રૂબરૂ મળવાની તક પણું જવા દીધી સિક્કાની હકીકત તથા અન્ય ઐતિહાસિક સમય નથી. આમાંથી એકાદ અપવાદ સિવાયના સઘળાઓએ પરત્વેના અનેક પ્રાદેશિક બનાવે, ગમે તેટલા બંધ- કેને કોઈ બહાના તળે ચર્ચા કરવાની વાત જ ઉડાવી બેસતા દેખાડી શકાતા હોય, છતાં જે તે સાલવારીના દીધી હતી. જેમણે ઇચછા બતાવી તેમને, મારી દલીઆંકને (chronology) સંતોષી ન શકતા હોય, તે લેથી માહિતગાર થવા માટે પુસ્તકની સગવડ કરી તેવા હજારો પૂરાવા કરતાં સમયદર્શક સાબિતીઓ આપી હતી તથા અમુક પ્રશ્ન ઉપર વિવાદ કરવાની કેવળ બે ચારજ હોય તોપણ, તેની નિશ્ચિતતા વધારે ઈછા જણાવતાં. મારાં પુસ્તકમાંનાં તેને લગતાં પૂછો સચેટ કહી શકાશે. જેમકે ઈ. સ. પૂ. ૩૨૭માં બતાવી, તે માટેની મુલાકાતને સમય ગોઠવી લીધે
જ્યારે એલેકઝાંડર ધી ગ્રેઈટ હિંદમાં આવ્યો, ત્યારે હતે. આવી ત્રણ ત્રણ મુલાકાત સુધી તે પુસ્તક મગધપતિ તરીકે જે રાજા બિરાજતો હોય તે જ તેનો વાંચ્યા વિના જ પડયાં રહ્યાં. છેવટે ઉપલક દૃષ્ટિથી સમકાલીન હોવાનું ગણી શકાય. પછી તે ચંદ્રગુપ્ત હોય, પ્રશ્ન ચર્ચો. આ વિવેચન કરી કેઇને દેષ દેવાનો મારો બિંદુસાર હોય કે અશોકવર્ધન હોય; અને તેનું જ ઈરાદે નથી જ, પરંતુ તે ઉપરથી મનુષ્ય સ્વભાવનું નામ સેકેટસ ગણી શકાશે. પરંતુ ઉચ્ચારની સામ્યતા દર્શન કરી શકાય છે. અને કામ કરનારને કેવા કપરા માની લઈ, તેને ચંદ્રગુપ્ત ઠરાવો અને તેને મેળ સંગમાંથી પસાર થવું પડે છે તેને ખ્યાલ પણ ઉતારવા દંતકથાનો આશ્રય લેવો અને આમ હશે ને વાચકવર્ગને આવશે. વળી એક બીજી જાતનો વર્ગ તેમ હશે, કે આમ હોવું જોઈએ ને તેમ હોવું જોઈએ, પણ છે. તે માટે આગળ જણાવેલી બધી દલીલે. તેવી આડી અવળી દલીલ કરવી તે બહુ વજનદાર વાંચે, તેમાં પણ ખાસકરીને નં. ૧૨ની. નહીં લેખાય. એક બાજુ દંતકથાની કિંમત-ઉપરમાં ૩. કેટલાકે સ્વધર્માભિમાની (fanatic), ધર્મધ ઇતિહાસ રચવાની જે પાંચ સામગ્રીઓનું પારસ્પારિક (bigot), હઠીલે-સ્વમતાગ્રહી (dogmatic), મુલ્યાંકન દોરી બતાવ્યું છે તેમાં–સૌથી ઉતરતી અને તુરંગી-તેરી (fantastic) અને પક્ષપાતી–એકતરફી સમયાવળીની સૌથી શ્રેષ્ઠ ગણાવી છે, જ્યારે પાછી (partial) તથા તેને મળતાં અન્ય વિશેષણથી તેજ દંતકથાના આધારે મોટો મદાર બાંધીને વાદ મને નવાજવા મહેરબાની કરી છે. જેની પાસેના કર્યા કરો તેનો અર્થ શું ? ટૂંકમાં કહેવાનું કે પૂરા- ખજાનામાં જેનો વધારે હોય તેનું દાન તે આપી શકે વાની સંખ્યા (quantity of evidence) કરતાં છે, તેમાં મારે-તેમજ કેઈએ-વાંધો લેવાને હાય જ તેના પ્રકાર-જાત (quality of evidence) ઉપર નહીં. પરંતુ જણાવવાનું કે, કોઈ પણ ઇતિહાસકારે,
