________________
૧૦૬ ]
શિલાલેખ
[ એકાદશમ ખંડ ગણત્રીથી તે મુદ્દો સમજાવે છે કે, નહપાણુ ક્ષહરાટના આવતા પતિને આ નવ પુરૂષે કઈ રીતે જીતવા સમયે અંધપતિઓને રાજગાદીનું સ્થાન છોડી દેવાની દેતા નથી અને રાજાની આબરૂને ઊંચીને ઊંચી જ કરજ પાડી હતી એટસ્કે વિજેતાઓએ તે રાજગાદીના રાખ્યા કરે છે; જેમ અકબર શહેનશાહના દરબારે સ્પાનને ભાંગી તોડી નાખ્યું હતું પણ પાછળથી બીરબલ ટોડરમલ, અબુલફઝલ આદિ હતો, તેથી જ્યારે આ પ્રદેશ છતી લઈને નગરને સુંદર કરીને પ્રાચીન સમયે અવંતિપતિ અને ગ્વાલિયરપતિના સમસવને સણી બળશ્રીના પુત્ર-પૌત્રે રાજગાદી દરબારે બાણ, મયુર, ભવભૂતિ, વાચસ્પતિ ઈત્યાદિ અસલના સ્થાને લાવ્યા ત્યારે તેણે તે નગરીને નવ (નવું) હતા, તેથી પૂર્વે કાલિદાસ, ભાસ ઇત્યાદિ હતા, તેમ નગર એવું ઉપનામ આપ્યું હતું. એક રીતે આ સુચના શકારિ વિક્રમાદિત્યના દરબારે પણ સાત કે નવ મહાવધાવી લેવામાં કાંઈ વાંધા જેવું નથી લાગતું; પરંતુ પુરૂષો શોભતા હતા તેવી દંતકથા પ્રચલિત છે. વળી કેવળ આટલું જ કારણ શિલાલેખમાં તેને નવનર આપણે જાણીએ છીએ કે વિક્રમાદિત્ય ગર્દભીલસ્વામિ તરીકે ઓળખાવવાને પૂરતું ગણી શકાય કે કારિને અને તેના વંશજોને, દક્ષિણપતિ શતવહનવંશી કેમ? તે મુદ્દાનો વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે વિશેષ સાથે મિત્રતા ચાલી આવતી હતી અને તેને અંગે ઊંડાણમાં ઉતરવાની જરૂર પડે છે જ. એક તો એજ રાજદ્વારી ક્ષેત્રે પણ મદદે આવીને ઉભા રહેતા હતા. પ્રમ પ્રથમ ઉઠે છે કે, શું વિજેતાએ રાજનગરને તે અમરકેષકારે રાજા હાલ શાલિવાહનને વિક્રમાદિત્યની ફોડીને વેરવિખેર કરી નાંખ્યું હતું ખરું? કાંઈ પૂરા ઉપમા આપી છે તથા કવિ ગુણાઢ્ય ગાથાસપ્તતિ નામે નથી જ માત્ર કલ્પના જ કરી લીધી છે. વળી બીજુંગ્રંથ રચીને પિતાના પિષક ભૂપતિને વિક્રમની સાથે ઉપરોક્ત હાર ખમી લીધા પછી કેટલાય ગુમાવેલ સરખાવ્યો છે. આ બધાં દષ્ટ અમે ઉપર સૂચવ્યું મુલક તેમણે પાછો હસ્તગત કરી લીધા હતા; એટલું જ છે તેવા રાજ્ય દરબારે પોષાતા નવરત્નાની પ્રથા ચાલી નહિ પરંતુ ગુમાવેલ કરતાં અધિક પ્રમાણમાં ન આવતી હોવાની માન્યતાને વિશેષપણે મજબૂત બનાવે પણ મેળવી લીધો હતો અને પોતાની જાહોજલાલીમાં છે. અને રાજાઓ આવી રીતિએ પોતાની આબરૂ પણ ઓર વૃદ્ધિ કરી દીધી હતી. એટલે નગર વસાવવા તથા કીર્તિ દેશપરદેશમાં ફેલાતી જવાને અતિ ઉત્સુક કે સમાવવા જેવું એય રખાયું હોય તે બનવા યોગ્ય રહેતા હતા તથા તેમાં પોતે અભિમાન પણ ધરાવતા નથી. છતાં ઠરાવો કે, જેમ સાડાત્રણ મણની એક મનુષ્ય હતા. એટલે પુલુમાવી શીતકરણિએ પણ તેજ પ્રથાનું દેહમાં નવટાંક જેટલા નાકની કિંમત વધારે અંકાય અનુકરણ કર્યું હોય તો તેમાં કાંઈ આશ્ચર્ય જેવું નથી. છે તેમ. અનેક પ્રદેશોની છતની સરખામણીમાં રાજ- અને આપણે તેનું જીવનચરિત્ર લખતાં જોઈશું કે આ પાટનું સ્થળ નાનું હોય તે પણ તેની કિંમત અનેક પુલુમાવી ઘણું જ સાહિત્ય અને કળારસિક રાજા ગણી વિશેષ લેખવી જોઈએ જ. કબૂલ. પરંતુ ભૂલવું હતો એટલે કે તે તેવી રીતે વિદ્યાને ઉત્તેજન આપો, જોઈતું નથી કે લેખ કેતરાવનારે તે “નવનરસ્વામિ' એટલું જ નહિ પણ સ્વતઃ પોતે પણ ગ્રંથ રચીને શબ્દ જ લખ્યો છે. નહીં કે “નવનગર સ્વામિ'—એટલે મૂકતે ગયો છે. તેથી આવા વિદ્યાવલ્લભ રાજા પિતાને તે લખવામાં વિશેષ હેતુ રહ્યો હોય એમ સમજાય છે. નવનર સ્વામિ તરીકે ઓળખાવવા માટે મનમાં અમારી માન્યતા છે કે નવ એટલે નવું નહિ પણ અભખાર રાખ્યા કરે અને એની પ્રસિદ્ધ કરવા લેખમાં સંખ્યાવાચક શબ્દ લે અને નર એટલે નરરત્ન- તથા પ્રકારની ઓળખ કરાવે તે સમજી શકાય તેમ નરપુંગવ. એટલે નવનરરૂપી રત્નાએ જેને સ્વામિ છે. એટલે “ નગરસ્વામિ 'ને બદલે. જેમ લેખમાં તરીકે કબૂલ્યો છે તે નર પતિ; જેના રાજદરબારમાં “નવનરસ્વામિ ” લખ્યું છે તેમજ તેને ઉકેલ નવ વિદ્વાને સભામાં હાજર રહી કેઈ પણ પ્રશ્નને કરવાને છે. ઉકેલ લાવવામાં તત્પર રહે છે અથવા બહારથી
