________________
આંધ્રપતિનું સૈન્યબળ
[ એકાદરામ ખંડ
ઈ. સ. પૂ. ૩૧૨ સુધીમાં એટલે કે પોતાના રાજ્યના પેલા મહાવિચક્ષણ રાજનીતિજ્ઞ ૫. ચાણકયે સમ્રાટ પ્રથમના પાંચમા વર્ષ સુધીમાં (ઈ. સ. પૂ. ૦૧થી ૩૧૨ ચંદ્રગુપ્તના રાજ્યકાળે પ્રયાસ સેવેલું હતું, તેને પણ સુધીમાં) ઉપજાવી કાઢી હતી. કદાચ તે પૂર્વે પણ તે કિંચિત ખ્યાલ (પુ. ૨, પૃ.૨૧૩) આપણે લઈ લીધો છે. પ્રમાણે બની રહ્યું હોય પરંતુ એમ કહેવાને આપણી તે સર્વના તારતમ્ય તરીકે આપણે એટલું જ કહી શકીએ પાસે કઈ પૂરા નથી. વળી તેનું રાજય અઢાર વર્ષ છીએ કે, પ્રાચીન ભારતવર્ષમાં જેગમ લશ્કરી અંગના ચાહ્યું છે, તેથી આવડા મોટા સામ્રાજ્યઉપર તે ચાર વિભાગ પાડવામાં આવ્યા હતા. પાયદળ, હયદળબાદ તેણે બીજાં તેર વર્ષ સુધી હકુમત ભોગવીને દેહ અશ્વદળ, ગજદળ-હસ્તિદળ અને રથદળ. લશ્કરી નજરે છેડે હતા એમ જાણવું રહે છે. આ ઉપરાંત એક તેના સ્થાવરઅંગ તરીકે મોટા મોટા નગરને તેમજ અન્ય પૂરાવો પણ છે તે નીચેના પારિગ્રાફથી જાણ. રાજધાનીને, કિલ્લા અને કેટથી સુસજિજત બનાવી
અત્યારના વિદ્વાનો ભલે માને કે ન માને પણ, પુદેવામાં આવતા, ઉપરાંત વિશેષ સુરક્ષિત બનાવવા તે ૧ માં આપણે જણાવ્યા પ્રમાણે રાજા બિબિસારે, જેમ કેટને ફરતી ચારે બાજુ, વિશાળ ખાઈ ખાદી રાખતા;
સામાજીકક્ષેત્રે શ્રેણીબદ્ધ સુધારા અને જરૂર પડયે, આ ખાઈને પાણીથી અથવા આંધ્રપતિનું દાખલ કરીને શ્રેણીક નામનું સળગતા અંગારાથી ભરવાની વ્યવસ્થા પણ કરી સિન્યબળ બિરૂદ પિતા માટે મેળવ્યું હતું રાખતાં. આવી ખાઈની લંબાઈ-પહોળાઈ તથા ઊંડાઈનું
તેમ, લશ્કરી વિષયમાં પણ સુધારા શું પ્રમાણ હોઈ શકે તેને ખ્યાલ (પુ. ૧, પૃ. ૩૦૩–૪) દાખલ કરી તેને શ્રેણિબદ્ધ વ્યવસ્થા કરી હતી. તે આપણે આપી ગયા છીએ. અત્રે તો એટલું જ જણાવવું હકીકત સાબિત પણ થઈ ગઈ છે. આ વ્યવસ્થાના આવશ્યક છે કે, જે જમાને અને જે રાજ્ય આવાં પરિપાકરૂપે તેજ શ્રેણિકના પૌત્ર ઉદયનભટે ઠેઠ દક્ષિણ- સાધનસામગ્રી વસાવી રાખવાની ગોઠવણ કરી રાખતાં હિન્દ જીતી લીધા બાદ આગળ વધી સિલેન પણ હશે. તેમનાં સાધનો કેવાં વિપુલ હોવાં જોઈ એ;
કર્યો હતો તે તેના જીવન વૃત્તાંતે જણાવ્યું છે. તેમની કાર્યશક્તિ અને બુદ્ધિકૌશલ્ય કેવું હોવું જોઈએ વળી તે જ ઉદયનના મુખ્ય સેનાધિપતિ તરીકે નામના તથા તે સમયનું ઈજનેરી વિજ્ઞાન કઈ કક્ષાએ પહોંચેલું મેળવેલ નંદવર્ધન ઉફે નંદપહેલાએ, કેવી રીતે સમસ્ત હોવું જોઈએ, તથા તે તે વિભાગી-વિજ્ઞાનની શાખામાં ભારતવર્ષ જીતી લઈ એક છત્રછાયા-under one વર્તમાનકાળે આપણે આગળ વધ્યા છીએ કે કેમ તે umbrella-તળે રાજ્ય ચલાવ્યું હતું, તે પણ પુ. વિચારી લઈ તે સર્વની સરખામણી કરવી કે જેથી આપણુ૧માં તેના વૃત્તાંતે વર્ણવી ગયા છીએ. આ સર્વ ને પૂર્વની પ્રજાના જ્ઞાનને ખ્યાલ આવી શકશે. અસ્તુ. લશ્કરી યોજના, જે પ્રમાણે સફળ થતી જોઈ એ ઉપરમાં ટાંકેલ સર્વ રાજવીઓનાં–ઠેઠ શ્રેણિકથી છીએ તે રીતિએ, તેના મૂળ યોજક રાજા શ્રેણિકના માંડી ચંદ્રગુપ્ત સુધીના બે વર્ષ સુધીના સમયે, લકરનીબુદ્ધિચાતુર્યનું–અથવા તેના સહાયક મુખ્ય મંત્રી સૈન્યની રચનાની તપાસ કરીશું તો જણાશે કે તેમાં. તરીકે કામ કરી રહેલ તેના પુત્ર અભયકુમારની ચારે અંગોનાં તત્ત્વ સમાયેલાં હતાં અને ત્યાંસુધી દરદશ વિચારશક્તિનું, અથવા તેથી પણ આગળ હિંદુસ્તાન કેઈિ પરદેશી હુમલાને ભેગા થઇ પડયું વધીને કહેવાય તો બન્ને જણુએ, પિતાપુત્ર–રાજા નહતું. ત્યારપછી બિદુસારના અમલના અંત ભાગમાં અને મહામંત્રીએ જેમની પાસેથી આવી વ્યવસ્થા ગ્રીક બાદશાહ અલેકઝાંડર ધી ગ્રેઈટ હિંદ ૫ર : કરવાને પ્રેરણા મેળવી હતી તે મહાપુરૂષની (જીએ પ્રથમ આક્રમણ કર્યું હતું અને પશ્ચિમ હિંદમાંને થોડાક પુ. ૧, પૃ. ૨૬૭-૯) અગાધશક્તિનું જ, કાંઈક અંશે ભાગ છતી લઈ ત્યાં પિતાના સરદારો દ્વારા લગભગ આપણને ભાન કરાવે છે. આ વ્યવસ્થાને પુનઃ નવા પાસદી સુધી (. ૨, પૃ. ૨૨૭–૨૪૩) રાજવ્યવસ્થા સ્વરૂપે, તે સમયની જરૂરિયાત પ્રમાણે ગોઠવવાને, કરી હતી. પાછળથી તેમને પગદંડે અશકવર્ધનના
