________________
-
-
પતંજલિ અને કેટલ્યની સરખામણી
[ એકાદશમ ખંડ
શબ્દના અધિકારવાળું વર્ણન) તેમને એવા પ્રકારની પ ઝળકી ઉઠવા માટે પુરુષાર્થ તે કરેલા હતા જ. ચાલબાજાનો ઉપદેશ દેવાયો છે કે જેથી તેવું બિરા પ્રાચીન સમયના જે મહાપુરુષોનાં નામે પ્રોહિત ટળી જાય. આજ રીતિએ શંગભત્યા શબ્દને પાછલે કે પંડિત તરીકે ખ્યાતિ પામી જળવાઈ રહ્યાં છે ભાગ લુપ્ત થઇને કેવળ શૃંગપતિ જ બની રહે તેવું
તેમાં પાણિનિ, કટલ્ય ઉકે પગલું પણ તેમના ઉપદેશથી ભરાયું હોય ( જુઓ પતંજલિ અને કૈટ- ચાણકય અને પતંજલિ એ ત્રણ ઉપદની કલમ નં. ૨) એમ દેખાય છે.
લ્યની સરખામણી વ્યકિતઓનાં નામ અગ્રપદે (૫) ઉપરનાં દૃષ્ટાંતે તે જે નજરે તરી આવે
- બિરાજે છે. આ ત્રણે જન્મથી છે તેવાં કહી શકાય. પરંતુ તેમના સિક્કાઓ જે બ્રાહ્મણ હતા, સંસ્કારિત હતા, અને વિદ્યાસંપન્ન થવા સાંપડી આવે છે તે વિશેષ પુરાવારૂપ કહી શકાત. પામ્યા હતા. તેમજ ભાગ્યવશાત ઈર્ષ્યા ઉપજાવે તેવા જો કે શુંગવંશના રાજ્ય અમલ પુર્વના તેમજ તે પછીના
ગયા હતા તેને પોતા રાજદરબારી માનને પણ ત્રણે જ પ્રાપ્ત કરી અનેક સિક્કાઓ મળી આવે છે પરંતુ દિલગીરીની શક્યા હતા. પરંતુ તેમાંના ૫. પાણિનિ કેવળ વિદ્યાવાત છે કે, શુંગવંશી રાજાઓને કોઈ સિક્કો હજી વિલાસી જ રહેવાથી તેમનું નામ વિશેષપણે સાહિત્યના ઉપલબ્ધ થયો નથી. બનવાજોગ છે કે તેવા સિક્કાઓ ક્ષેત્રમાંજ પ્રદિપ્ત થવા પામ્યું છે. જ્યારે બાકીના બે કદાચ કરતા પણ હશે, પરંતુ તેમની ઓળખ તે પ્રકારે જણાએ રાજકારણમાં પણું ઝંપલાવ્યું હોવાથી. તે થયેલ નહીં હોવાથી આપણને તે નથી મળતા એવું બન્નેનાં જીવનને રાજદ્વારીપટ પણ લાગે છે. વિધાન કરવું પડે છે. ૩પમરહુમ પંડિત જયસ્વાલજીએ આ બને જણ–ચાણકય અને પતંજલિ
લાં કેટલાક સિક્કાને પુષ્યમિત્ર–અગ્નિમિત્રના હોવાનું લગભગ ૮૦ વર્ષ સુધી આયુષ્ય ભોગવવા ભાગ્યશાળી જણાવ્યું છે પરંતુ તે બિના હજુ નિશ્ચિતપણે થયા છે. બન્ને મહત્ત્વાકાંક્ષી હતા. તેમજ રાજ્યના સ્વીકારાયેલી નહીં હોવાથી, તેમજ અમને પિતાને મુખ્ય સંચાલક અને મુકુટધારી રાજા ઉપર, બને પણ તેની ખાત્રી થએલી ન હોવાથી તેને આધાર જણાએ પિતાનો પ્રભાવ પ્રબળપણે જમાવ્યા પણ અત્રે રજુ કર્યો નથી.
હતા. અલબત્ત, એકના કિસ્સામાં રાજ જૈનમતાનુયાયી ( આ પ્રમાણેની અનેકવિધ સંભાવનાઓથી માને- હવે જ્યારે બીજાના કિસ્સામાં રાજા વૈદિકધમ હતો. વાને કારણું મળે છે કે, તેમણે રાજકીય ક્રાંતિ એકમાં રાજા પિતે, એક શિષ્ય જે લટું બની રહ્યો કરવા પુરૂષાર્થ તે આરંભેલ હતા જપરંતુ ધર્મક્રાંતિના હતા ત્યારે બીજામાં રાજાને અનુકુળ થઈને તેણે પિતાને કાર્યમાં સ્વશક્તિને અપરિમિત વ્યય થવાથી ધર્મપ્રેમ વર્તવું પડતું હતું. બન્ને જણ અગ્રગણ્ય રાજકર્મચારિના
તો તે ધર્મઝનનના સ્વરૂપમાં ફેરવાઈ ગયો લાગે છે પદે બિરાજીત થયા હતા, છતાં પતંજલિ મહાશયમાં અને એ તે નિયમ જ છે કે, એક વખત પગ મનવૃત્તિ ઉપર સંયમ નહતા, જ્યારે ચાણક્ય લપસ્યો તે કયાં જઈને ઉભા રહેવાશે તેને નિર્ણય મહાશય તે કાર્યમાં પણ કુશળ હતું. એટલે, જ્યાં કરી શકો તે કાઈ વિરલાપુરૂષના લલાટે જ લખા- વિચાર કરી ૫ગલું ભરવાને સમય આવતો ત્યાં પવન એલું હોય છે એટલે પતંજલિ મહાશયના કાર્યો પ્રમાણે પીઠ ફેરવી જાણવામાં પણ તે એ હતું. આ રાજકીયપટ ધારણ કરવાને બદલે, ધાર્મિક રંગથી પ્રકૃતિને સદ્દગુણ કહે કે દુJણ કહે, પણ તેને લીધે તે રંગાય વિશેષતઃ દેખાઈ આવે છે. છતાં એટલું એક મોટામાં મોટા રાજનીતિની પદવી પ્રાપ્ત કરી સ્વીકારવું જ પડે છે કે તેમણે બંને વિષયમાં પ્રદ્ધિ- શકે છે. બાકી બને જણાએ ગણતંત્ર રાજ્ય પદ્ધતિ
(૩૫) આ પાંચમી કલમ જે વખતે લખાઈ હતી તે પ્રસંગ જ્યારે આવ્યું છે ત્યારે તેમનું શરીર પડી ગયું હોવાથી ખતે પંડિત હયાત હતા પરંતુ આ પુસ્તક છપાવવાને અહિ મરહમ શબ્દ વાપર્યો છે,
