Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
००००००००००००००
श्रीमत्सुधर्मस्वामिभगवतमूत्रितम्
5 नवाङ्गीवृत्तिकारचान्द्र कुलीनश्रीमदभयदेवाचार्यविरचितवृत्तिसहितम् 5
श्रीमदुपासकदशाङ्गसूत्रम्
( उवासगदसाओ)
मूलाथगुजरानुवादसहितम्
श्री प्रार्थना समाज जैन संघ मुम्बईना सौजन्यथी छपावी प्रसिद्ध करेल छ. राष्ट्रभाषारत्न - वर्धा
सपादक
: प. पू. मुनिराज श्री अरुणविजयजी महाराज (साहित्यरत्न - प्रयाग) प्रकाशक : श्री महावीर जैन साहित्य प्रकाशन
श्री महावीर विद्यार्थी कल्याण केन्द्र - (मुम्बई)
दाता :- श्री वाडीलाल साराभाई देरासर ट्रस्ट तथा
0000
00000
००००
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર જૈન સાહિત્ય પ્રકાશન પુષ્પ નં.-૫
૪૫ આગમમાંનું પાંચમુ'
ગમ.
પ. પૂ. મુનિરાજ શ્રી અરુણવિજયજી મહારાજ —ના સદુપદેશ અને શુભ પ્રેરણાથી → - શ્રીમદ્ ભગવયં સુધર્માસ્વામી ગણધર પ્રણીત 17 તથા નવા વૃત્તિકાર શ્રીમદભયદેવસૂરિ વિરચિત વૃત્તિ સહિત શ્રી વિયાહપણત્તિ સૂત્ર ( શ્રી વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર ) પંચમાંગ શ્રી ભગવતી સૂત્ર
પતા શ્રી પચાહવાન (નગવતી સૂત્ર)
/// -- ૧
પંચમા શ્રી વિવાહ પ્રવૃત્તિ(ભગવતી સૂત્ર) Q|||| -
પંચમાંહીં શ્રી વિયા પત્તિ(ભગવતીસૂત્ર)
-- ||D
મહાવા
વાવ
SECHER
મૂળ અને ટીકા સહિત ૩ ભાગમાં સંપૂર્ણ ભગવતી સૂત્ર પુનમુદ્રિત થઈ ટુંક સમયમાં પ્રકાશિત થશે.
ત્રણે ભાગના ૧ સેટના ફક્ત ૨૦૧૩ રૂપિયામાં આપનો સેટ આજેજ નોંધાવી લેજો.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
६ श्रीगौतमगणधराय नमः
श्री सुधर्मस्वामिने नमः
卐णमोत्थुणं समणस्स भगवओ महावीरस्सम जश्री वृद्धि-धर्म-भक्तिसूरीश्वरसद्गुरुभ्यो नमो नमः॥
શ્રી મહાવીર જૈન સાહિત્ય પ્રકાશન પુષ્પ નં. ૩ द्वादशाङ्गीरचयिता श्रीमद्आर्यसुधर्मस्वामिगणधरप्रणीत नवाङ्गीवृत्तिकार श्रीमद अभयदेवमूरिकृतवृत्तिसहितं
SECREENAHATECREECRECOR
श्रीमदुपासकदशाङ्गसूत्रम् *
[ मूल-टीका तथा मूल अने टीकाना गुर्जरानुवादसहित ]
सप्तमोऽङ्गसूत्रम् દાતા-શ્રી વાડીલાલ સારાભાઈ દેરાસર ટ્રસ્ટ તથા શ્રી પ્રાર્થના સમાજ જેન-સંઘ મુંબઈના સૌજન્યથી
- આ આગમ છપાવવામાં આવેલ છે. -पुनद्राना २४ तथा सपा
- श૫. પૂ. મુનિરાજ શ્રી અરુણુવિજયજી મહારાજ
શ્રી મહાવીર જૈન સાહિત્ય પ્રકાશન. (राष्ट्र भाषा२त्न-वर्धा, साहित्यरत्न-प्रयास)
શ્રી મહાવીર વિદ્યાથી કલ્યાણ કેન્દ્ર-મુંબઈ == == = == = = ===== ====== = == == = ==
=
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशांग सानुवाद
શ્રી મહાવીર જૈન સાહિત્ય પ્રકાશન પુષ્ય ની છે થિ પ્રન્થનામ-“શ્રીઉપાસકદશાસૂવ-મૂળ તથા ટીકાના અનુવાદ સાથે
૪૫ આગમમાં ૧૧ અંગમાંનું ૭મું અંગ સૂત્ર | મૂળ કર્તા-શ્રી સુધર્માસ્વામી ગણધર ભગવાન
થ ટીકાકાર-નવાળીવૃત્તિકાર શ્રી અભયદેવસૂરિ મહારાજ શિ અનુવાદક-શ્રી પંડિત ભગવાનદાસ હર્ષચંદ્ર શાહ શું પ્રેરક અને સંપાદક: પ. પૂ. મુનિરાજ શ્રી અરૂણવિજયજી મહારાજ ૨) પુનર્મુદ્રક-શ્રી મહાવીર જૈન સાહિત્ય પ્રકાશન
શ્રી મહાવીર વિદ્યાથી કલ્યાણ કેન્દ્ર-મુંબઈ | મુદ્રક-પૂજ પ્રિન્ટર્સ એન્ડ ટ્રેડર્સ મહેદી કૂવા, શાહપુર અમદાવાદ.
પ્રાપ્તિસ્થાન|| શ્રી મહાવીર જૈન સાહિત્ય પ્રકાશન
શ્રી મહાવીર વિદ્યાર્થી કલ્યાણ કેન્દ્ર ૩૯, વસન્ત વિલાસ ૨ જે માળે ડી. ડી. ડી. સાઠે માર્ગ,
પ્રાર્થના સમાજ-મુંબઈ-૪ 8િ) શ્રી મહાવીર જૈન સાધર્મિક કલ્યાણ કેન્દ્ર
રમણસ્મૃતિ ૨ જે માળે, ૨૩૫, વી. પી. રોડ
પ્રાર્થના સમાજ-મુંબઈ-૪ ૦ ૦ ૦ ૦૪ ણિ શ્રી વાડીલાલ સારાભાઈ જૈન દેરાસર
શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામી જૈન દેરાસર રાજારામ મોહનરાય રોડ,
પ્રાર્થના સમાજ મુંબઈ-૪૦૦૦ ૦૪ હિલ સાગર પ્રિન્ટર્સ. નવનીતકુમાર જે. મહેતા
પાદશાહની પળ, પરબડી સામે, મોદીનું ડહેલું, રીલીફ રેડ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧ છે શ્રી પાર્થ પ્રકાશન નિશાપોળ નાકા, ૨ જે માળે, ઝવેરીવાડ, રીલીફ રોડ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧
8િ પ્રતિ-૧૦૦૦ ૬િ પ્રથમ આવૃત્તિ | વીર સં. ૨૫૦૮, વિ. સં. ૨૦૩૮
ઈ. સ. ૧૯૮૨
મુલ્ય ૩પ-૦૦ રૂપિયા
પાંત્રીસ રૂપિયા પૂ. સાધુ-સાધ્વીજી મહારાજોને ભેટ
(
૨
.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उपासक दशांग सानुवाद
--
-
પ્રકાશક સંસ્થાની કલમે... વીતરાગી તીર્થંકર પરમાત્મા કેવળજ્ઞાન પામી સર્વજ્ઞ બની ધમતી પ્રવર્તાવી સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકારૂપ ચતુ વિધ શ્રી સંઘની સ્થાપના કરે છે. આજે કલિકાળમાં પણ શ્રી સંઘ પ્રચીશમાં તીર્થકરની ઉપમા પામે છે. શ્રમણવર્ગ અને શ્રાવકવ એ શ્રી સંઘની મુખ્ય બે પાયા છે. શ્રાવક એ શ્રમણુધર્મને ઉપાસક છે. અહર્નિશ શ્રમણુધર્મના ઇરછુક હોવાથી શ્રાવક ઉપાસક કહેવાય છે. સમ્યગદષ્ટિ બારવ્રતધારી એવો શ્રાવક વ્રત-નિયમ અને તપ-ત્યાગથી પવિત્ર એવું પોતાનું જીવન જીવે છે, ધર્મારાધના કરતે અમ-કલ્યાણના પાન ચઢે છે. ચરમ તીર્થપતિ શ્રમણ પરમામાં શ્રી મહાવીરસ્વામી ભગવાનને સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક- શ્રાવિકારૂપ શ્રીસંધના પરિવારમાં ૧ લાખ ૨૯ હજાર શ્રાવકોની સંખ્યા હતી. તેમાં પણ આનન્દ શ્રાવક, કામદેવ શ્રાવક આદિ દશ સર્વોત્તમ શ્રાવકો હતા. એ દશ ઉપાસકેના બોર વ્રતયુક્ત જીવન ચરિત્રનું સુંદર વર્ણન જે કઈ આગમ ગ્રન્થમાં ઉપલબ્ધ હોય તો તે ૪૫ આગમમાં અગ્યાર અંગ સૂત્રમાં સાતમા અંગ સૂત્ર-“શ્રીમદ્દ ઉપાસકદશા સૂત્ર” માં છે. આનન્દાદિ દશે શ્રાવકના સમ્યફ ચુત બાર વ્રતના પચ્ચખાણુનું સુંદર વર્ણન આ આગમમાં કરવામાં આવ્યું છે. - પ. પૂ. મુનિરાજ શ્રી અરુણુવિજયજી મહારાજ આદિ ઠાણાનું વિ. સં. ૨૦૩૭ નું ચાતુમાસ યોગાનુયેગ પ્રાર્થના સમાજ (મુંબઈ) શ્રી સંઘના ઉપક્રમે થયું. બાર વ્રત તથા શ્રાવકજીવન અને દેશવિરતિ ધર્મનું સુંદર સ્વરૂપ સમજાવવાની ભાવનાથી પૂજ્યશ્રીએ “શ્રી ઉપાસક દશાસૂત્ર” ચાતુર્માસિક સૂત્ર વાંચના વ્યાખ્યાનાવસરે વાંચવાનું શરૂ કર્યું. સુંદર શૈલીમાં શ્રી ઉપાસકદશા સૂત્રાન્તર્ગત આનન્દ-કામદેવાદિ દશ શ્રાવકનું બારવ્રત યુક્ત ત્યાગી–તપસ્વી શ્રેષ્ઠ જીવન ચરિત્ર શ્રવણ કરતા શ્રી સંઘમાં અને આનન્દ આવ્યો, ઘણુ જ દેશવિરતિ ધર્મનું સ્વરૂપ સમજ્યા. અને ઘણું ભાગ્યશાલીઓએ બારવ્રત અંગીકાર કર્યા. જીવનમાં પરિવર્તન આવ્યું. પાપભીરૂ-ભવભીરૂ બન્યા. સાચા શ્રાવકરૂપે વ્રત-નિયમ યુક્ત તપ-ત્યાગવાળું જીવન જીવવા લાગ્યા.
-
-
-
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशांग सानुवाद
45
5
» અ નજીકના
પર્વાધિરાજશ્રી પયુંષણા મહાપર્વની આરાધનાના મંગળ અવસરે પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી અણુવિજયજી મહારાજે આ પવિત્ર જિનાગમ પુનામું દ્રણ કરાવવાની ભાવનાથી પેજના જાહેર કરી ઉપદેશ આપ્યો. શ્રી સંઘે તથા ટ્રસ્ટી મંડળે આ યોજનાને વધાવી લીધી. અને સંવત્સરી મહાપર્વ દિવસે શ્રી પ્રાર્થના સમાજ સંઘના ઘણાં ભાગ્યશાલીઓએ શ્રુતભક્તિ તથા જિનાગમ રક્ષાર્થે નકલો વેંધાવી, અને શેષ નકલો શ્રી વાડીલાલ સારાભાઈ દેરાસર ટ્રસ્ટ-પ્રાર્થના સમાજ (મુંબઈ) તરફથી છપાવવાનો નિર્ણય થયો. ફળસ્વરૂપે ૧૦૦૦ પ્રતિ આ આગમની- છપાવવાની શરૂઆત થઈ.
અમદાવાદ ક્ષેત્રે પ્રેસમાં છાપકામ શરૂ થયું. શ્રાદ્ધવર્ય શ્રીયુત્ લાલચંદભાઈ કે. શાહે પરિશ્રમ લઈને છાપકામની વ્યવસ્થા સંભાળી અને આ આગમના પ્રકાશનમાં કિંમતી ફાળો આપ્યો છે તે બદલ સંસ્થા તેનો આભાર વ્યક્ત કરે છે. તેમના સ્વર્ગવાસ પછી સાગર પ્રિન્ટર્સવાળા નવનીતકુમાર જે. મહેતાએ આ જવાબદારી પૂરી કરવામાં જે સાથ આપ્યો છે તે બદલ તેમનો પણ આભાર માનીએ છીએ.
ગ્રંથનું ત્રીજીવાર પ્રફ સંશોધન તથા સંપાદન કાર્યમાં પૂજ્યશ્રી અરુણુવિજયજી મહારાજે આપેલા કિંમતી ફાળા બદલ તેમને ઉપકાર માનવામાં આવે છે. શ્રી પ્રાર્થના સમાજ જૈનસંઘ તથા શ્રી વાડીલાલ સારાભાઈ દેરાસર ટ્રસ્ટના ટ્રસ્ટી મંડળે પુનર્મુદ્રણ કાર્યમાં જે સંપૂર્ણ સાથ અને સહકાર આપ્યો છે તે બદલ તેમને સર્વેને અભિનંદન. શ્રીમહાવીર વિદ્યાથી કલ્યાણ કેન્દ્ર મુંબઈ સંસ્થાની “શ્રી મહાવીર જૈન સાહિત્ય પ્રકાશન” પ્રવૃત્તિ પ્રતિવર્ષ ઉત્તમ સાહિત્ય પ્રસિદ્ધ કરી શ્રી જિનાગમ સેવા તથા રક્ષા કરે છે. આ આગમ પ્રકાશિત કરતા અમે ગૌરવ અનુભવીએ છીએ. - હવે પછી પંચમાંગ શ્રી ભગવતીસૂત્ર પ્રસિદ્ધ કરવાની યોજના ઉપાડી છે, આ પુનર્મુદ્રણમાં કઈ ક્ષતિ કે વ્યટિ રહી
હોય તે બદલ ક્ષમાયાચના સાથે મિચ્છામિ દુક્કડ'... આ કાર્તિક પૂર્ણિમાં–વિ. સં. ૨૦૩૯.
–શ્રી મહાવીર વિદ્યાથી કલ્યાણ કેન્દ્ર-દ્રસ્ટીમંડળ-મુંબઈ
-54% %
% %se
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशांग सानुवाद
ઉપદ્યાત જેન પ્રવચન ચાર અનુયોગમાં વહેચાયેલ છે-૧ દ્રવ્યાનુયોગ, ૨ ચરણકરણાનુયોગ, ૩ ગણિતાનુયોગ અને ૪ ધર્મકથાનુગ. દ્રવ્યાનુયોગમાં દ્રવ્ય-તત્ત્વને લગતો વિચાર કરવામાં આવ્યો છે. ચરકરણનુગમાં ચારિત્ર અને ક્રિયાકાંડને લગતા નિયમોનો વિચાર છે. ગણિતાનુયોગમાં જંબૂદ્ધિપાદિ ક્ષેત્ર અને સૂર્યચંદ્રાદિ તિષ્કને લગતા ગણિતનો વિચાર કરેલ છે અને ધર્મકથાનુયોગમાં ચરિત અથવા કપિત કથાઓ આવે છે. પ્રસ્તુત ઉવાસદસાઓ-ઉપાસકદશાંગને પ્રતિપાદ્ય વિષય મુખ્યત્વે શ્રાવકના દ્વાદશ વ્રત, તેના અતિચારો, પ્રતિમાઓ, સંલેખના વગેરે હોવાથી તેને ચરણુકરણાનુયોગમાં સમાવેશ થઈ શકે છે. તે બાર અંગ માંહેનું સાતમું અંગ છે. ઉપાસક-શ્રાવકો સંબન્ધી દસ અધ્યયને તે ‘ઉવાસદસાઓ” અથવા ઉપાસકદશાંગ કહેવાય છે. પ્રાકૃતમાં “દસ” શબ્દનું બહુવચન “દસાઓ” થયેલું છે. તે દસ અધ્યયનમાં ભગવાન મહાવીરના આનંદાદિ દસ શ્રાવકેના જીવનની ટૂંકી હકીક્ત આપવામાં આવી છે. ચોથા સમવાયાંગમાં ઉપાસકદશાંગને આ પ્રમાણે સવિસ્તર પરિચય આપવામાં આવ્યો છે
“ઉપાસકદશાંગમાં ઉપાસકોના નગરો, ઉદ્યાનો, ચેત્યો, વનખંડ, રાજાઓ, માતપિતા, સમવસરણ, ધર્માચાર્ય (ધર્મના ઉપદેશક), ધર્મકથા, આ લોકની અને પરલોકની ઋદ્ધિવિશેષ, ઉપાસકોના શીલવત, વિરમણવ્રત, ગુણવ્રત, પ્રત્યાખ્યાન અને પષધોપવાસનો સ્વીકાર, શ્રત પરિગ્રહ (શાસ્ત્રજ્ઞાન) તપેપધાન, પ્રતિમાઓ, ઉપસર્ગો, સંલેખના, ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન, પાદપોપગમન, દેવલોકગમન, સુકુલમાં ઉ.પત્તિ, બધિલાભ, અને અંતક્રિયાનું (મેક્ષનું) કથન છે. ઉપાસકદશાંગમાં ઉપાસકોની ઋદ્ધિ વિશેષ, પરિષદૃ-પરિવાર, વિસ્તારપૂર્વક ધર્મનું શ્રવણ, બધિલાભ, અભિગમ-સમ્યક્ત્વની વિશુદ્ધિ, સ્થિર પણું, મૂલગુણ-ઉત્તર
करन
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
उशसक दशांग सानुवाद
SAIRES ROSS
ગણના અતિચારો, (શ્રાવકપણના પર્યાયનીય સ્થિતિ વિશેષ, બહુ પ્રકારના વિશેષવાળી પ્રતિમા, અમિગ્રહનું ગ્રહણ અને પાલન, ઉપસર્ગોનું સહન કરવું, ઉપસર્ગોને અભાવ, વિચિત્ર તપ, શીલવત, વિરમણવ્રત, પ્રત્યાખ્યાન અને પિષધોપવાસ તથા સૌથી છેલે મારણાંતિક સંખના. તેઓ સંલે ખનાના આરાધન વડે આત્માને ભાવિત કરીને ઘણું ભક્ત (ટંક) અનશન વડે વ્યતીત કરીને ઉત્તમ વિમાનને વિશે ઉત્પન્ન થઈને જે પ્રકારે ઉત્તમ સુખ ભોગવે છે અને ઉત્તમ સુખને અનુક્રમે ભગવી ત્યાથી આયુષના ક્ષય વડે વી જે પ્રકારે જિનમતમાં બેધિ અને ઉત્તમ સંચય પામી તમ–અજ્ઞાન અને કર્મના પ્રવાહથી મુક્ત થઈ જે પ્રકારે અક્ષય અને સર્વ દુઃખના મોક્ષને પામે છે તે અને તે સિવાયના બીજા અર્થો સવિસ્તર કહેલા છે. ઉપાસક દશામાં પરિત્તા (પરિમિત) વાચના છે, સંખ્યાતા અનુગદ્વાર છે, યાવતું સંખ્યાતી સંગ્રહણી છે. તે અંગે રૂપે સાતમું અંગ છે, તેનો એક શ્રતસ્કન્ધ છે, દસ અધ્યયને, દસ ઉદ્દેશકાલ અને દસ સ મુદ્દેશકાલ છે. તેમાં પ૬ની સંખ્યા વડે સંખ્યાતા હજાર પદે, સંખ્યાતા અક્ષરો, અને યાવત્ ચરણકરણની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે.
નંદિસૂત્રમાં ઉપાસકદશાંગનો એ પ્રમાણે જ પણ કંઈક સંક્ષિપ્ત પરિચય આપ્યો છે. પરંતુ “ભોગપરિશ્ચાયા, પલજજાઓ” એ પાઠ અધિક છે. એટલે ભેગને ત્યાગ અને પ્રત્રજ્યા. પરંતુ અહી ભેગેના ત્યાગને અથ શ્રાવકોએ ભેગનું પરિમાણ કરેલું હોવાથી અધિક ભેગને ત્યાગ એવો અર્થ વિવક્ષિત હોઈ શકે, પરંતુ પ્રવજ્યા તે કોઈ પણ શ્રાવોએ યહણ કરી નથી, તો પણ પ્રવજ્યાને માત્ર દેશવિરતિનો સ્વીકાર એ અર્થ હોય તે સંગત થઈ શકે છે. કારણ કે ત્યારબાદ “સીલવયગુણરમણ પડ્યુફખાણુસહવાસપડિવજજયા” એ પાઠ છે. તેથી પ્રવજ્યાને અર્થ “શ્રાવકના ત્ર’ એ વે કરવો યોગ્ય છે.
તે બધા શ્રાવકો ધનાઢય છે. દરેકની પાસે કોડો રૂપિયાની સંપત્તિ છે. તેઓએ પોતાની સંપત્તિના ત્રણ ભાગ કરી
S S
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
सानुवाद
એક ભાગ વેપારમાં એક ભાગ વ્યાજે અને એક ભાગ સ્થાયી નિધિ તરીકે રાખેલ છે. તે બધાની પાસે ગાયના ઘણા ગેકુલો છે. તે બધા વ્યવહારકુશલ ગૃહપતિ છે અને સમાજને દોરનારા છે. તેઓ રાજકાર્ય માં, સામાજિક કાર્ય માં તેમજ કુટુંબકાર્ય માં બધાને પૂછવા યોગ્ય સલાહ આપવા યંગ્ય છે. તે બધાને એક એક સ્ત્રી છે. પરંતુ મહાશતક નામના શ્રાવકને રેવતી પ્રમુખ તેર સ્ત્રીઓ છે. તે બધા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને ઉપદેશ સાંભળે છે અને તે તેઓને સત્ય લાગે છે. તેમાં તેની શ્રદ્ધા બેસે છે. તેઓ ભગવંતને સર્વ પરિગ્રહ અને ભાગેને ત્યાગ કરી અનગાર થવાની પોતાની અશક્તિ જણાવે છે, પરંતુ સમ્યફવમૂલ બાર વ્રત ગ્રહણ કરવાને ઈ છે છે. ભગવંત પણ ઇરછા પ્રમાણે કરવાનું કહે છે. તેઓ ભગવાન્ મહાવીર પાસેથી પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાવ્રતરૂપ શ્રાવકના બાર તે ગ્રહણ કરે છે અને મહાવીરને વંદન નમસ્કાર કરી પોતાને ઘેર જાય છે. ઘેર આવીને પોતાની સ્ત્રીને એ વાત જણાવે છે અને તેને પણ ભગવાન્ મહાવીર પાસે ધર્મ સાંભળવા મોકલે છે અને તે પણ ધર્મ સાંભળી તેની રુચિ થવાથી બાર વત ગ્રહણ કરી શ્રમણે પાસિકા થાય છે. એ પ્રમાણે બધા શ્રાવક ચૌઢ વરસ પર્યન્ત વ્રતનું પાલન કરે છે અને પંદરમાં વરસમાં કેઈ રાત્રે ધર્મજાગરણ કરતા તેઓને વિચાર થાય છે કે આ પ્રમાણે પ્રવૃત્તિના વિક્ષેપ વડે ભગવંત મહાવીરે ઉપશેલ ધર્મ યથાર્થ પણે સાધી શકાતો નથી, માટે કુટુંબને ભાર જયેષ્ઠ પુત્રને સેપી પોતાના સ્વજન સંબન્ધીની રજા લઈ પિષધશાલામાં જઈ ડાભના સંથારા ઉપર બેસી ભગવાન મહાવીરે કહેલી ધમ પ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકાર કરીને રહે છે. તે પછી તે બધા શ્રાવકો અગિયાર શ્રાવકની પ્રતિમાઓને સ્વીકારી તેનું યથાર્થ પણે પાલન કરે છે અને તેવા પ્રકારની ખૂ બ તપસ્યા કરવા વડે તે એનું શરીર કૃશ થઈ જાય છે. છેવટે મારણતિક સંલેખન કરી ભક્ત પાનનું પ્રત્યાખ્યાન કરે છે અને વિશુદ્ધ પરિણામ વડે તેઓને અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. એ પ્રમાણે એક માસ પૂરો કરી કાળ ધર્મ પામી બધા દેવલોકમાં જાય છે અને ત્યાંથી બધા મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशांग सानुवाद
|| ૮ |
ઉત્પન્ન થઈ બાધિ પ્રાપ્ત કરી મુક્તિએ જવાના છે. આ બધા શ્રાવકો સર્વ પરિગ્રહનો ત્યાગ કરી સંયમી જીવન ગાળવાને અસમર્થ હોવાથી અણુવ્રત અને શિક્ષાત્રત દ્વારા સંયમધર્મની શરૂઆત કરી ધીમે ધીમે સંયમમાં વધતાં છેવટે શરીર ઉપરના મમત્વનો ત્યાગ કરી સંયમના નિર્વાહ કરવાને અસમર્થ શરીરને જાણી શરીરને ત્યાગ કરે છે, પરંતુ તેમ છતાં તેઓ ગૃહવાસને ત્યાગ કરી અનગાર થવાને સમર્થ નથી. આ બાબત ભગવાન ગૌતમ મહાવીર ભગવંતને પૂછે છે કે હે ભગવન્! આપને શિષ્ય આનંદ આપની પાસે અગારવાસને ત્યાગ કરી અનગાર થવાને સમર્થ છે ? ભગવાન મહાવીર ઉત્તર આપે છે કે એ અર્થ સમર્થ નથી. એટલે તેમના સંયમ સર્વવિરતિ ત્યાગની કોટીએ પહોંચી શકે તેમ નથી. એમ બધા દસે શ્રાવકોની સામાન્ય હકીકત છે. આ સૂત્રમાં પ્રથમ અધ્યયનમાં આનંદ શ્રાવક સંબંધ બાંધી હકીકત સવિસ્તર કહી છે અને પછીના અધ્યયનમાં બીજા શ્રાવકો સંબંધે તે હકીકતની પુનરુક્તિ ન કરતાં અતિદેશ વડે એજ હકીકત જણાવી છે. માત્ર બીજા શ્રાવકોમાં જે વિશેષતા છે તેનું જ કથન કરવામાં આવ્યું છે.
૧- પ્રથમ અધ્યયનમાં આનંદ થાવક સંબધે વિશેષ હકીકત આ છે–એકવાર ગૌતમ સ્વામી કલાક સન્નિવેશમાં ભિક્ષાએ જતા હતા તે વખતે ઘણા માણસે ના મુખેથી એમ સાંભળ્યું કે ભગવાન મહાવીરના શિષ્ય શ્રમણ પાસક આનન્દ મરણતસંલેખના સ્વીકારી છે. તેથી ગૌતમ સ્વામીને આનન્દને જેવાને વિચાર થયે અને ત્યાં ગયા. આનંદ ગૌતમ સ્વામીને જોઈ નમસ્કાર કરી પૂછયું કે ભગવન્! શું ગૃહસ્થાવાસમાં રહેતાં ગૃહસ્થને અવધિજ્ઞાન થાય છે ? ગૌતમ સ્વામીએ “હા” કહી એટલે આનંદે કહ્યું કે મને પંચ યોજનાની મર્યાદામાં રહેલા રૂપી વિષયને જાણવાના સામર્થ્યવાળું અવવિજ્ઞાન થયું છે. ત્યાર બાદ ભગવાન ગૌતમે કહ્યું કે ગૃહસ્થને અવધિજ્ઞાન થાય છે પણ એટલું મેટું અવધિજ્ઞાન થતું નથી, માટે હે આનંદ ! તું આ બાબત આચના કર. આનન્દ ગૌતમસ્વામીને કહ્યું કે શું જિનપ્રવચનમાં સદ્દભૂત ભાવની આલોચના
EASTER EASTESSAS
SAS
| ૮ |
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशंग सानुवाद
કરવાની હોય છે ? ગૌતમસ્વામી એ “ના” કહી એટલે આનંદે કહ્યું કે જો એમ હોય તે આપ જ આ બાબતની આલેચના કરી. તેથી ગૌતમ શકિત થયા અને શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીરના પાસે જઈ બધી વાત કહી અને પૂછયું કે ભગવદ્ ! એ સ્થાનની આલોચના શ્રમ પાસક આનંદે કરવી જોઈએ કે મારે કરવી જોઈએ ? ભગવંતે કહ્યું કે ગૌતમ ! એ સ્થાનની તું આલેચના કરી અને આ બાબત આનંદની ક્ષમા માંગ. ગૌતમ સ્વામી આનન્દની પાસે ગયા અને તેની ક્ષમા માગી. આ પ્રસંગ ઘણું મહત્વ છે. ગૌતમસ્વામી જેવા ચતુર્તાનીને પણ આનન્દ બેધડક વિનયથી કહે છે કે શું જિનવચનમાં સય વસ્તુની આલોચના કરવાની હોય છે? ગૌતમ સ્વામી ના પાડે છે એટલે આનંદ કહે છે કે તે આપને જ આલોચના કરવી જોઈએ, ભગવાન ગૌતમ પણ પોતાની ભૂલ સમજાતાં પોતાનાથી ઉતરતી કોટીના આનંદ શ્રમણોપાસકની પાસે જઈ મિથ્યાદુષ્કત આપે છે.
૨–બીજા અધ્યયનમાં મધ્યરાત્રીએ પવધશાલામાં કામદેવ શ્રાવકની પાસે એક માયી મિથ્યાષ્ટિ દેવ ભયંકર પિશાચનું રુપ વિકુવી હાથમાં તલવાર લઈને પ્રગટ થાય છે, અને તેને વ્રત વગેરેનો ત્યાગ નહિ કરે તે તલવાર વડે શિર છે કરવાની ધમકી આપે છે અને તલવાર વડે તેના ટુકડા કરે છે, તો પણ તે વ્રતથી ચલાયમાન થતો નથી. ત્યાર બાદ તે હાથી અને સર્પનું રૂપ વિકુવી ઉપસર્ગો કરે છે, છતાં પણ તે ચલિત થતો નથી. દેવ પિતાનું દીવ્ય સ્વરૂપે પ્રગટ કરી કામદેવ શ્રાવકને ધન્યવા આપે છે અને પોતાને અપરાધ ખમાવે છે. ત્યાર બાદ તે કામદેવ શ્રાવક ભગવાન મહાવીરની પાસે વંદન કરવા જાય છે અને વંદન કરી પચું પાસના કરે છે. તે પછી ભગવાન્ મહાવીર કામદેવને ઉદ્દેશી તેને રાત્રિએ ઉપસર્ગ થયાની વાત કરે છે અને બધા સાધુઓ અને સાધ્વીઓને બોલાવી કામદેવની દઢતાના વખાણ કરી તેના જીવન ઉપરથી બેધ લેવાનું સૂચવે છે અને બધા નિર્ય અને નિર્ચથીઓ ભગવાન મહાવીરની એ વાતને વિનય વડે કબુલ કરે છે.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशांग सानुवाद
- -
૩-ત્રીજા અધ્યયનમાં પણ દેવ ચલનીપિતાને વતથી ચલાયમાન કરવા આવે છે અને તેના પુત્રોને મારી તેનું ભડથું કરી કડાઈમાં પકાવી તેના શરીર ઉપર માંસ અને રુધિર છાંટવાની ધમકી આપે છે અને તેમ કરે છે, છતાં પણ તે વ્રતથી ચલિત થતો નથી, ત્યારે તેની માતાને મારી નાંખવાની ધમકી આપે છે, પરંતુ તેથી તે વતથી ચલિત થઈ દેવને પકડવા દોડે છે. દેવ આકાશમાં ઉડી જાય છે અને તેને કોલાહલ સાંભળી તેની માતા જાગી ઉઠે છે અને પિતે વ્રતથી ચલિત થવાની ભૂલ સમજાતાં પ્રાયશ્ચિત્ત લઈ શુદ્ધ થાય છે.
૪–ચોથા અધ્યયનમાં શ્રમણોપાસક સુરાદેવ પાસે દેવ પ્રકટ થાય છે અને તે તેના પુત્રોને મારવા છતાં ચલાયમાન થત નથી પણ જ્યારે તેના શરીરમાં સેળ રોગ મૂકવાની ધમકી આપે છે ત્યારે તે ચલાયમાન થાય છે અને તે પણ દેવને પકડવા દોડે છે. છેવટે પોતે વ્રતથી ચલિત થવાની ભૂલ સમજાતાં પ્રાયશ્ચિત્ત લઈ શુદ્ધ થાય છે.
પ-પાંચમા અધ્યયનમાં ચુલશતકનું વૃત્તાંત પણ સુરાદેવની પેઠેજ સમજવાનું છે.
૬-છ અધ્યયનમાં કુંડલિક શ્રમણોપાસક અશોક વનમાં જઈ ત્યાં પૃથિવીશિલાપટ્ટ ઉપર પોતાની નામમુદ્રા અને ઉત્તરીય વસ્ત્ર મૂકી મહાવીરે કહેલી ધર્મ પ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકારી રહે છે. ત્યાં તેની પાસે એક દેવ પ્રકટ થઈ તેની નામમુદ્રા અને ઉત્તરીય વસ્ત્ર લઈને કહે છે–ચુક્ષશતક! “ગોશાલકની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સુંદર છે, કારણ કે તેના મતે સર્વ ભા નિયત છે, મહાવીરને ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ ખરાબ છે, કારણ કે તેના મતે સર્વ ભાવ અનિયત છે. તે પછી કુંડલિક તે દેવને પ્રશ્ન કરે છે કે તે આ દિવ્ય દેવદ્ધિ શાથી પ્રાપ્ત કરી છે–ઉત્થાનથી–પુરુષાર્થથી કે અનુત્થાનથી–અપુરૂષાર્થથી ? જે અનુત્થાન વડે પ્રાપ્ત કરી હોય તે બધા દેવો કેમ થતા નથી ? જે તે ઉત્થાનથી–પુરુષાર્થ થી પ્રાપ્ત કરી છે તે પછી ગોશાલકની ધર્મ પ્રજ્ઞપ્તિ કે
- -
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
दशांग सानुवाद
૫o o
જેમાં પુરુષાને અવકાશ નથી તે સારી કેમ હોય ? અને મહાવીરની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ જેમાં પુરુષા છે, અને સ` ભાવા અનિયત છે તે ખરાબ કેમ હાય ? તેથી તે દેવ નિરુત્તર થાય છે. ત્યારબાદ તે ભગવ'તને વંદન કરવા જાય છે અને તેમની પ પાસના કરે છે. ભગવાન્ પણ બધા સાધુ સાધ્વીઓ સમક્ષ તેની પ્રશંસા કરે છે કે ગૃહસ્થાવાસમાં રહેતા ગૃહસ્થા પણ અન્યતીથિકાને પેાતાની દલીલથી નિરુત્તર કરી શકે છે તા પછી દ્વાદશાંગ ગણિપિટકના ધારક મુનિએ કરી શકે તેમાં શું કહેવુ.
૭-સાતમા અધ્યયનમાં સદ્દાલપુત્ર કુંભારની હકીકત છે. તે પેાલાસપુરમાં રહેતા હતા અને તે આજીવિકમતના પ્રવક ગાશાલકના ઉપાસક હતા. તેના અસ્થિની મજજા આજીવિક મતના રાગ વડે ર'ગાયેલી હતી. એક દિવસે ત્યાં ભગવાન મહાવીર આવ્યાની વાત સાંભળી તે વંદન કરવા આવ્યા અને તેણે ભગવત મહાવીરને પેાતાની ભકારની શાલામાં રહેવા માટે નિમન્ત્રણ આપ્યું. ભગવાન્ મહાવીર ત્યાં આવીને રહેવા લાગ્યા. એક દિવસે તે પેાતાના વાસણા શાલામાંથી બહાર કાઢી તડકે સુકવતા હતા ત્યારે ભગવાન્ મહાવીરે પ્રશ્ન કર્યા કે સદૃાલપુત્ર! આ બધા વાસણા શી રીતે થાય છે ઉત્થાન–પ્રયત્નથી કે ઉત્થાન સિવ!ય ? સદ્દાલપુત્રે ઉત્તર આપ્યા કે ઉત્થાન સિવાય થાય છે. કારણ કે સર્વ પદાર્થા નિયત છે, ત્યારે ભગવાન્ મહાવીરે કહ્યું કે કોઇ પુરૂષ આ તારા વાસણેાને ઉપાડી જાય કે ફેાડી નાંખે અથવા તે! આ તારી સ્ત્રી સાથે બલાત્કાર કરે તે તું તેને શિક્ષા કરે ? ત્યારે સાલપુત્રે ઉત્તર આપ્યા કે જરૂર તે પુરૂષને હું શિક્ષા કરું, મારું અને તેના નાશ કરું. ત્યારબાદ ભગવાન્ મહાવીરે કહ્યું કે જે ઉત્થાન કે પુરુષાર્થ નથી તેા તે પુરુષ તારા ભાંડ-પાત્ર હરણ કરતા નથી, તેમ ફાડી નાંખતા પણ નથી. તેમ તારી સ્ત્રી સાથે બળાત્કાર પણ કરતા નથી, અને તું તેને શિક્ષા પણ કરતા નથી. માટે તું જે કહે છે કે સવ ભાવેા નિયત (નિયતિને આધીન) છે તેં તારું કહેવુ... મિથ્યા છે. તેથી સદ્દાલપુત્ર બેાધ પામ્યા અને
||
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशांग सानुवाद
|૧૨.
તે શ્રમણોપાસક થયો તથા વાછવાદિ તત્વને જ્ઞાતા છે. તે પછી ગોશાલકે આ વાત જાણી એટલે તે તેને નિર્ચ દષ્ટિનો ત્યાગ કરાવી આજીવિક મતમાં સ્થિર કરવા સાલપુત્રની પાસે આવ્યો, પરંતુ સદાલપુત્રે તેને આદર કર્યો નહિ અને ચૂપ રહ્યો. ત્યારબાદ ગોશાલકે અડી મહામાહણ (મહાબ્રાહ્મણ-જ્ઞાનને ધારણ કરનારા) મહાપ, મહાસાર્યવાહ, મહાનિર્યામક આવ્યા હતા ઈત્યાદિ કહી મહાવીર ભગવતની સ્તુતિ કરી એટલે તેમને રહેવા માટે પોતાની શાળામાં સ્થાન આપ્યું. તે પછી ગોશાલકે ઘણું સમજાવવા છતાં જ્યારે તે નિર્ચન્ય પ્રવચનથી ચલાયમાન ન થયો ત્યારે તે ગોશાલક ખિન્ન થઈ પિલાસપુરથી નીકળી ગયા.
અહી પણ એકવાર મધ્ય રાત્રે સદાલપુત્રની પાસે એક દેવ પ્રગટ થયો અને તેણે તેના બધા પુત્રોને મારી નાંખ્યા છતાં પણ સદ્દાલપુત્ર ડગે નહિ, તેથી તેની સ્ત્રીને મારી નાંખવાની ધમકી આપી અને તેથી તે દેવને પકડવા દોડયો | પરન્તુ વ્રતમાં દૂષણ લાગ્યું એમ જણાતાં તે પ્રાયશ્ચિત્ત કરી શુદ્ધ થયો.
૮-આઠમાં અધ્યયનમાં મહાશતક સંબધી હકીકત છે. મહાશતકને રેવતી પ્રમુખ તેર સ્ત્રીઓ હતી. તેમાં રેવતીએ પિતાની બાર સપત્નીઓને અગ્નિ પ્રગથી, શસ્ત્રપ્રયોગથી અને વિષપ્રયોગથી મારી નાંખી. તે માંસ અને મધમાં ઘણું લાલુપ હતી. એક વખતે રાજગૃહ નગરમાં અમારીષ થયો. ત્યારે તેણે પોતાના પિયેરથી કેટલાક માણસને બોલાવીને | કહ્યું કે તમારે હંમેશાં બે વાછડાઓ મારી અહી આપી જવા, એ રીતે હમેશાં વાછડાનું માંસ ખાતી અને મદીરાપાન કરતી રહેવા લાગી.
એકવાર મહાશતક શ્રમણે પાસક પૈષધશાલામાં ધર્મ પ્રજ્ઞપ્તિનો સ્વીકાર કરી રહેવા લાગ્યા, ત્યારે ઉન્મત્ત થયેલી રેવતી
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दांग सानुवाद
| I?
ઠોકર ખાતી અને પિતાના કેશ છૂટા મૂકી પોતાના ઉત્તરીય વસ્ત્રને શરીર ઉપરથી ખસેડતી મહાશતક પાસે આવીને મેહ અને ઉમાદજનક શુગારરિક સ્ત્રીભાવને પ્રદર્શિત કરતી ભેગની પ્રાર્થના કરવા લાગી, પરંતુ મહાશતકે તેને આદર ન કર્યો અને તે પાછી ગઈ. ત્યારબાદ મહાશતકે શ્રાવકની અગિયાર પ્રતિમાઓ સંપૂર્ણ કરી અને છેવટે મારણાન્તિક સંલેખના કરી. શુભ પરિણામ વડે તેને અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. તે પછી અન્ય દિવસે ઉન્મત્ત થયેલી રેવતી પૌષધશાલામાં
જ્યાં મહાશતક શ્રમણોપાસક છે ત્યાં આવી શૃંગારિક ચેષ્ટા કરતી મહાશતકની પાસે ભેગની પ્રાર્થના કરવા લાગી. ત્યારે મહાશતકે તેને આદર કર્યો નહિ અને તેની વાતમાં જરા પણ લક્ષ આપ્યું નહિ. એ પ્રમાણે રેવતી એ બે વાર અને ત્રણ વાર પણ ભેગની પ્રાર્થના કરી. તેથી મહાશતક ગુસ્સે થયો અને તેણે અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ કરી રેવતીને કહ્યું–અપ્રાર્થિતની પ્રાર્થના કરનાર રેવતી ! તું સાત દિવસની અંદર અલસક વ્યાધિથી મૃત્યુ પામી રત્નપ્રભા નરકમાં ઉત્પન્ન થઈશ.
આ વાત જાણી ભગવાન મહાવીરે ગૌતમને મહાશતક પાસે મોક્લી કહેવરાવ્યું કે મારાન્તિક સંલેખનાને પ્રાપ્ત થયેલા શ્રમણોપાસકે સત્ય હોવા છતાં અપ્રિય કથન વડે કોઈને કહેવું યોગ્ય નથી. તે તારી પત્નીને અપ્રિય વચન કહ્યું છે. તે તું આ પાપસ્થાનકની આલોચના કર. મહાશતકે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરનું વચન વિનયપૂર્વક તહ” ત્તિ કહી સ્વીકાર કર્યો અને તે આલોચના અને પ્રાયશ્ચિત્ત કરી શુદ્ધ થયો.
-નવમા અધ્યયનમાં નંદિનીપિતાએ પણ આનંદની પેઠે ગૃહસ્થ ધર્મ સ્વીકાર્યો અને મહાવીરે કહેલ ધર્મ પ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકારી રહેવા લાગ્યો અને તે મરણઃસંલેખના સ્વીકારી કાલધર્મ પામી સ્વર્ગે ગયે. સાવિહીપિતાનું વૃત્તાન્ત પણ એમજ જાણવું.
I?રૂા.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
दशांग
सानुवाद
॥૪॥
એ પ્રમાણે મહાવીરના દસ શ્રાવકોના સક્ષિપ્ત પરિચય આપેલા છે. તે બધા શ્રાવકો ભગવાન મહાવીરના ઉપદેશ સાંભળી તેને વિશે રુચિવાળા થાય છે અને સત્ય ધર્મની શ્રદ્ધા થતાં તેનું વલણુ સયમ તરફ થાય છે, પરન્તુ તેઓને પોતાની શક્તિ અને અશક્તિના પૂરા ખ્યાલ હાવાથી એકદમ સસંગના ત્યાગ કરી શકતા નથી, પરન્તુ અણુવ્રતો ગ્રહણ કરી અને ભાગ્ય વસ્તુઓનુ` પરિમાણુ કરી સંયમ ધર્મની શરુઆત કરે છે. અહીં' જે સંયમધમ બતાવવામાં આવ્યા છે તે મનુષ્યાની વધતી જતી ભાગતૃષ્ણાની વૃત્તિ રોકવા માટે છે. જ્યારે ભાગતૃષ્ણાની વૃત્તિ પ્રબળ થાય છે ત્યારે તે સમાજ અને દેશને ભયકર થાય છે, અને તે આત્માનુ' શ્રેય સાધી શકતા નથી, તેથી જ્ઞાની પુરુષાએ તે વૃત્તિને અ'કુશમાં લાવવા અથવા નિર્મૂળ કરવા માટે સયમના માર્ગ બતાવ્યા છે અને જે મનુષ્ય એકદમ દુષ્કર સયમધર્મ ન સાધી શકે તેને માટે તેઓએ આનન્દાદિ શ્રાવકોના ચારિત્ર દ્વારા ધીમેથી શરૂઆત કરી તે ધર્માંમાં આગળ વધવાના માર્ગ બતાવી લાકકલ્યાણ સાધ્યુ છે.
પ્રસ્તુત ગ્રન્થના રચયિતા ભગવાન્ મહાવીરના શિષ્ય સુધર્મા સ્વામી કહેવાય છે. કારણ કે ધ્રૂસ્વામીના પ્રશ્નના ઉત્તરરૂપે સુધર્માસ્વામી બાર અંગેા કહે છે. આ આગમના ઉપેાઘાતમાં જ ભૂસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે કે નિર્વાણને પ્રાપ્ત થયેલા શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીરે છઠ્ઠા જ્ઞાતાધર્મકથાના આ અર્થ કહ્યો છે તેા સાતમા ઉપાસકદશાંગને શો અથ કહ્યો છે ? આ સુધર્મા સ્વામી કહે છે કે “ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે ઉપાસકદશાના દશ અધ્યયના કહ્યા છે” ઈત્યાદિ. રસુધર્માસ્વામીના જન્મ ઈ. સ. પૂર્વે ૬૦૭માં નાલંદાની પાસે આવેલા કલાકમાં થયા હતા. તેમના પિતાનું નામ ધમ્મિલ અને માતાનું નામ ભદ્રિલા હતું. એકવાર અપાપા નગરીમાં સેામિલ નામના બ્રાહ્મણે યજ્ઞ કર્યા અને તે નિમિત્તે ગૌતમ ઈન્દ્રભૂતિ અને સુધર્મા વગેરે વેદપારંગત અગિયાર બ્રાહ્મણા આવ્યા અને તેને પ્રતિબંધ કરી દીક્ષા આપી.
॥શ્॥
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशांग सानुवाद
Isો.
ગૌતમ ઈદ્રભૂતિનું લાંબુ આયુષ નહિ હોવાને લીધે સંઘની વ્યવસ્થાનું કામ સુધમાં હવામીને સેપ્યું. સુધર્મા સ્વામીને ૯૨ વરસની ઉંમરે કેવળજ્ઞાન થયું એટલે તેમણે સંઘની વ્યવસ્થાનું કામ પોતાના શિષ્ય જંબૂવામીને સંપ્યું. તેઓ કેવળજ્ઞાની તરીકે આઠ વરસ જીવ્યા અને સો વરસની ઉંમરે ઈ. સ. પૂર્વે ૫૦૭ માં ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ પછી ૨૦ મા વરસે નિર્વાણ પામ્યા.
આ સૂત્રની ઉપર નવાંગીટીકાકાર અભયદેવસૂરિએ ટીકા કરી છે. તેમના ગુરુ વર્ધમાનસૂરિના શિષ્ય જિનેશ્વર સૂરિ હતા. તેમણે ધારાનગરીમાં ધનદેવ શેઠના પુત્ર અભયકુમારને દીક્ષા આપી અને તેમનું નામ અભયદેવ રાખ્યું. યોગ્યતા પ્રાપ્ત થતાં વર્ધમાન સૂરિના આદેશથી વિ. સં. ૧૦૮૮ માં તેમને આચાર્ય પદે સ્થાપન કર્યા.
વર્ધમાનસૂરિના સ્વર્ગવાસ પછી પહેલા બે અંગેની ટીકા શીલાચાયૅ બનાવેલી હતી તે સિવાય બાકીના નવ અંગેના પાઠ ફૂટ થઈ ગયા હતા તેની ટીકાઓ રચી. તે સિવાય તેમણે પંચાશક વગેરે ગ્રન્થોની પણ ટીકાઓ રચી છે અને દ્રોણાચાર્ય પ્રમુખ વિદ્વાનોએ તે ટીકાને સંશોધિત કરી છે. તેઓ પાટણમાં કર્ણના રાજ્યકાળમાં વિ. સં. ૧૧૩૫ માં સ્વર્ગે ગયા.
૧ ઉપાશક દશાંગસૂત્ર સૂત્ર-૧, પૃષ્ઠ -૨. ૨ આ સુધર્માસ્વામી સંબધી હકીકત “મહાવીરસ્વામીને સંયમધમ' ના ઉદઘાતમાંથી લીધી છે.
PARTISAURUSACHICHIRISIRIK
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशांग सानुवाद
સંપાદકીય નિવેદન પરમોમાં શ્રી મહાવીર પ્રભુને પરમ ઉપાસકોમાં આનન્દાદિ દશ શ્રાવકો શ્રેષ્ઠ ગણાય છે. જેમની પ્રશંસા પ્રભુએ સ્વકઠે કરી છે. એ દશ શ્રાવકોના બાર વૃતાદિ અંગીકાર કરેલા જીવનચરિત્રનું સુંદર વર્ણન ૪૫ આગમમાં અગિયાર અંગસૂત્રમાં સાતમા અંગસૂત્ર “શ્રી ઉપાસકદશાસૂત્ર” માં છે. યોગાનુયોગ ક્ષેત્રસ્પર્શના તથા ભવિતવ્યતાના યોગે વિ. સં. ૨૦૩૭ નું મારૂ ચાતુર્માસ શ્રી વાડીલાલ સારાભાઈ દેરાસર ટ્રસ્ટ-પ્રાર્થના સમાજ-મુંબઈ શ્રીસંઘના ઉપક્રમે થયું. દેશવિરતિધર સાચા શ્રાવક કેવી રીતે બનાય? શ્રાવકનું જીવન કેવું હોવું જોઈએ ? શ્રાવક કેવા વ્રતધારી અને કેવા ત્યાગી હોવા જોઈએ? એવા હેતુથી “શ્રી ઉપાસકદશા સૂત્ર” આગમનું ચાતુર્માસિક વ્યાખ્યાનાવસરે સૂત્રવાંચનાર્થે વાંચન થયું. આનન્દ-કામદેવ જેવા શ્રી મહાવીર પ્રભુના પરમ ઉપાસકોનું ત્યાગી-તપસ્વી અને વ્રતધારી જીવન વાંચનશ્રવણ કરવાનો યોગ મળ્યો. દેશવિરતિધર્મનું સ્વરૂપ, બાર વ્રતનું સ્વરૂપ, એમ શ્રાવકજીવનનું સ્વરૂપ સમજાયું. શ્રીસંઘમાં ખૂબ રસ અને આનન્દ આવ્યા. અને ઘણુ આમાઓએ બાર વત ઉચરી શ્રાવકપણું અંગીકાર કર્યું.
આ મહાન આગમના પુનઃમુદ્રણને ઉપદેશ આપતા વ્યાખ્યાનાવસરે શ્રીસંઘમાંથી ભાગ્યશાળીઓએ નકલી નોંધાવી તેમજ જ્ઞાનખાતામાંથી સહકાર મળ્યો અને આ ગ્રન્થ પ્રસિદ્ધ થવા પામ્યા. પંડિત ભગવાનદાસ હર્ષચન્દ્ર શાહે શ્રી ઉપાસકદશાંગ મૂળ તથા ટીકાની એક પ્રત તેમજ મૂળ અને મૂળ તથા ટીકાના ગુજરાતી અનુવાદની બીજી પ્રત જે અલગ અલગ છપાવેલી તે બન્ને પ્રતનું સંયોજન કરી આ કાર્યનું સંપાદન કર્યું છે. એટલે પ્રથમ મૂળ તથા અભયદેવસૂરિની ટીકા છાપી છે. અને પાછળ મૂળ અને ટીકાનું ગુજરાતી ભાષાંતર છાપ્યું છે. જેથી સર્વેને ઉપયોગી થાય. શ્રી આમાનન્દ જન સભા–ભાવનગર તરફથી ૪થી ૫ દાયકા પૂર્વે જે આ કાર્ય બે પ્રતમાં થયું હતું તેનું સંયોજન કરી એક પ્રતમાં સાથે સંપાદન કર્યું છે. આ કાર્યમાં કોઈ ક્ષતિ કે ત્રટિ રહેવા પામી હોય તે બદલ અંતઃકરણપૂર્વક ક્ષમાયાચના સાથે મિચ્છામિ દુક્કડ'...
–મુનિ અરુણુવિજય
//ફા.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशांग
सानुवाद
॥શ્॥
ધ
પ. પૂ. મુનિરાજ શ્રી અરૂણવિજયજી મહારાજ આદિ ઠાણાના વિ. સં. ૨૦૩૭ ના શ્રી પ્રાર્થના સમાજ-મુંબઇ-૪ ચાતુર્માસ દરમ્યાન પર્વાધિરાજ શ્રી પષણાવસરે પૂજ્યશ્રીના સદુપદેશ અને શુભપ્રેરણાથી ૪૫ આગમમાં અગિયાર અ'ગસૂત્રમાંના ૭ માં અંગસૂત્ર
શ્રી.
ઉ પા સ ક & શાં ગ
સૂત્ર
મૂલ–ટીકા-તથા મૂલ અને ટીકાના ગુજરાતી ભાષાંતર સહિત
શેઠ શ્રી વાડીલાલ સારાભાઈ દેરાસર ટ્રસ્ટ ના જ્ઞાનખાતાની ૨કમની ઉદાર સહાય તથા શ્રી પ્રાર્થના સમાજ જૈન શ્વે. મૂતિ, તપ. સઘ મુંબઈ ના અનેક ભાગ્યશાળીઓના ઉદાર સહયાગથી પ્રસ્તુત આગમ ગ્રન્થની ૧૦૦૦ નકલ પ્રતાકારે પુનર્મુદ્રિત કરી શ્રી મહાવીર વિદ્યાથી કલ્યાણ કેન્દ્ર પ્રકાશિત કરી છે.
સહાયક ટ્રસ્ટી મ`ડળ
東東東東東東
* શ્રી સુબોધભાઈ મોંગલદાસ ઝવેરી
,, વિક્રમભાઈ ટાલાલ શાહુ
,, અમચંદ્ર શ્રી, કાંટાવાલા
વસુબેન અમૃતલાલ શાહુ
23
"3
મંજુલાબેન હુસમુખલાલ શાહુ ભોગીલાલ બેચરદાસ ઝવેરી ,, જવાહરભાઈ માતીલાલ શાહુ
""
પ્રત–૧૦૦૦ વિ. સ'. ૨૦૩૭
વીર સં. ૧૦૮ ઈ. સ. ૧૯૮૨
-ટ્રસ્ટી મ`ડળ
શ્રી અરૂણભાઈ જેસંગલાલ શેઠ ૬, પુષ્પસેન પાનાચંદ ઝવેરી
મણિલાલ ચિમનલાલ ઝવેરી
વિદ્યાબેન મફતલાલ દલાલ
35
!! અમૃતલાલ રાયચંદ ઝવેરી
5, સૂર્યકાન્ત સામચંદ શાહુ
33
॥શ્
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशांग सानुवाद
I૮.
શ્રી પ્રાર્થના સમાજ જેન વે. મૂર્તિ, તપ, સંઘમાં નકલે નેંધાવનાર સહાયકોની નામાવલી નકલ
નકલ ૧૬ શેત્રી છોટાલાલ બેચરદાસ 9 શેઠશ્રી દેવેન્દ્રભાઈ શાન્તિલાલ
૭ શેઠશ્રી બીપિન માઈ નેમચંદભાઈ ૩૦ , ઝવેરીભાઈ તરફથી
,, દિનેશભાઈ બાગમલ પરીખ
, કાતિલાલ ખેમચંદભાઈ એક ભાઈ તરફથી , અશોકકુમાર સુરજમલ શાહ
,, જયંતિલાલ સુંદરભાઈ હ. ખીમચંદ ધરમચંદ , જીવનચંદ ચંપકલાલ
તલકચંદ ઝવેરચંદ ,, પત્તમદાસ મેઘજીભાઈ
પનાલાલ નાગરદાસ મસાલીયા
શાન્તિલાલ પ્રેમચંદ , જેસિંગલાલ બેચરદાસ , નવીનચંદ ચીમનલાલ ઝવેરી
- મહેશ કલ્યાણચંદ શાહ , અચલદાસ શિવચંદ , લાલચંદ પુનમચંદ
, તલકચંદ પ્રેમચંદ , મહેન્દ્રભાઈ ડુંગરશી , ડૅ. શીરીષભાઈ
, શાન્તિલાલ સુંદરજી , પ્રવીણભાઈ સરકાર
ઉત્તમલાલ હાથીભાઈ
,, નવીનભાઈ છગનલાલ , પોપટલાલ લક્ષ્મીચંદ દાણી ૭ શ્રીમતી સુર્યાબેન અમૃતલાલ ઝવેરી
,, કાન્તિભાઈ ઉત્તમલાલા કે, ભભૂતમલ કપૂરચંદ ૭ શેઠશ્રી અમૃતલાલ રાયચંદ ઝવેરી
, રમણલાલ માયાચંદજી » ગુણવંતભાઈ ભીખાભાઈ ઘીયા છે કે મહેન્દ્રભાઈ હરજીવનદાસ
,, અરવિંદભાઈ ઝવેરી » બાબુલાલ ચંદુલાલ 9 , જીતેન્દ્રભાઈ ઘેવરચંદ
,, ખેરાજભાઈ ખીમચંદ
॥१८॥
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
उपासक
શાક सानुवाद
કે
૭ શેઠશ્રી શાન્તિલાલ મિશ્રિમલ ૬ , સંજય રમેશચંદ્ર ૬ શ્રીમતી હસુમતિબેન રમેશચંદ્ર ૬ શેઠશ્રી પી. આર. શાહ ૬ , એમ. એસ. શાહ ૪ , કરિટકુમાર કેશવલાલ શાહ
૪ શેઠશ્રી રમેશચંદ્ર દલપતભાઈ ૩ ,, જે. એમ. શાહ
, રમેશચંદ્ર બાપુલાલ શ્રીમતી અનીલાબેન વીનુભાઈ શાહ ૩ શેઠશ્રી ભૂરમલ ગુલાબચંદ ૩ , નવલચંદ પ્રેમચંદ
૩ શેઠશ્રી જવાહરભાઈ ભીખાભાઈ ૩ , સુરેશભાઈ ગુલાબચ દ ઝવેરી
, પરસોત્તમદાસ ભભૂતમલ , ધીરૂભાઈ કુંવારીઆ , રમણીકલાલ ચિમનલાલ
છે
-
I
II
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशांग सानुवाद
-संस्कृत विभागः
अध्ययन
पानान:
॥२०॥
वि....ष....या....नु....क्र....म....णि....का
गुजराती विभाग पत्रांक
અધ્યયન ૧ આનન્દ શ્રાવક પહેલું અધ્યયન २ मिव श्राव भीad , 3 युसनापिता श्री श्री . , ૪ સુરાદેવ શ્રાવક ચોથું ,
ચુલશતક શ્રાવક પાંચમું ६४ोलि श्राव४ ७२" ७ सदासपुर श्रा१४ सातभु , ८ महाशत: श्रा१४ 2418 ,
नन्दिनापिता श्री नवभु, १० सासितापिता श्री समु',
०
५ आनन्द श्रावक अध्ययन २ कामदेव श्रावक ३ चुलनीपिता श्रावक ४ सुरादेव श्रावक ५ चुल्लशतक श्रावक ६ कुण्डकोलिक श्रावक ७ सद्दालपुत्र श्रावक ८ महाशतक श्रावक ९ नन्दिनीपिता आवक
सालिहीपिता श्रावक , परिशिष्ट
०
०
PPPPP.
૧૪૯
॥२०॥
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
१ अध्ययनम् ।
॥१॥
॥१॥
॥ अहम् ॥ ॥ श्रीमत्सुधर्मस्वामिप्रणीतं श्रीमदभयदेवसूरिविरचितव्याख्यापेतम् ।।
उपासकदशाङ्गम् ।
(उवासगदसाओ) १. तेणं कालेणं तेणं समएणं चम्पा नाम नयरी होत्था । वण्णओ। पुण्णभदे चेइए । वष्णो ।
श्रीवर्द्धमानमानम्य व्याख्या काचिद्विधीयते । उपासकदशादीनां प्रायो ग्रन्थान्तरेक्षिता ॥१॥ १-२ तत्रोपासकदशाः सप्तममङ्गम् , इह चायमभिधानार्थः-उपासकानां-श्रमणोपासकानां सम्बन्धिनोऽनुष्ठानस्य प्रतिपादिका दशाः-दशाध्ययनरूपा उपासकदशाः, बहुवचनान्तमेतद् ग्रन्थनाम । आसां च सम्बन्धाभिधेयप्रयोजनानि नामान्वर्थसामर्थनैव प्रतिपादितान्यवगन्तव्यानि । तथाहि-उपासकानुष्ठानमिहाभिधेयम् , तदवगमश्च श्रोतणामनन्तरप्रयोजनम् , शास्त्र कृतां तु तत्प्रतिबोधनमेव तत, परम्परप्रयो जनं तूभयेपामप्यपवर्गप्राप्तिरिति । सम्बन्धस्तु द्विविधः शास्त्रेष्यभिधीयते-उपायोपेयभावलक्षणो गुरुपर्वक्रमलक्षणश्च । तत्रोपायोपेयभावलक्षणः शास्त्रनामान्वर्थसामय॑नवासामभिहितः, तथाहि-इई शास्त्रमुपाय एतत्साध्योपासकानुष्ठानावगमश्चोपेयमित्युपायोपेयभावलक्षणः सम्बन्धः, गुरुपर्वक्रमलक्षणं तु सम्बन्ध साक्षादर्शयन्नाह--
ALSOURCECACANCHORK
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
अध्यय
उपासक दशा:
नम् ।
॥२॥
॥२॥
SSACRORESEARCORRESRG
२. तेणं कालेणं तेणं समएणं अज्जमुहम्मे समोसरिए, जाव जम्बू पज्जुवासमाणे एवं वयासी-जइ णं भन्ते ! समणेणं भगवया महावीरेणं जाव सम्पत्तेणं छ?स्स अगस्स नायाधम्मकहाणं अयमढे पण्णत्ते, सत्तमस्स णं भन्ते ! अंगस्स उवासगदसाणं समणेणं जाव सम्पत्तेणं के अटे पण्णत्ते ? एवं खलु जम्बू ! समणेणं जाव | सम्पत्तेणं सत्तमस्स अंगस्स उवासगदसाणं दस अज्झयणा पण्णत्ता । तं जहा-आणन्दे १, कामदेवे य २, गाहावइ चुलणीपिया ३, सुरादेवे ४, चुल्लसयए ५, गाहावइकुण्डकोलिए ६, सदालपुत्ते ७, महासयए ८, नन्दिणीपिया | ९, सालिहीपिया १०॥
पढमं अज्झयणं । ३. जइ णं भन्ते ! समणेणं जाव सम्पत्तेणं सत्तमस्स अंगस्स उवासगदसाणं दस अज्झयणा पण्णत्ता पढमस्स णं भन्ते ! समणेणं जाव सम्पत्तेणं के अटे पण्णत्ते ? ॥
एवं खलु जम्बू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं वाणियगामे नामं नयरे होत्था । वणओ । तस्स णं वाणियगामस्स नयरस्स बहिया उत्तरपुरच्छिमे दिसीभाए दुइपलासए नाम चेहए होत्था । तत्थ णं वाणियगामे नयरे जि
तेणं कालेणं तेणं समयेणे' इत्यादि। सर्वं चेदं ज्ञाताधर्मकथाप्रथमाध्ययनविवरणानुसारेणानुगमनीयम् , नवरं 'आनन्दे' इत्यादि रूपकम् । तत्रानन्दाभिधानोपासकवक्तव्यताप्रतिबद्धमध्ययनमानन्द एवाभिधीयते, एवं सर्वत्र । 'गाहवइत्ति गृह पतिः-ऋद्धिमद्विशेषः, 'कुण्डकोलिप'दि रूपकान्तः ।
१ लेत्तियापिया क-ख. सालिणेइपीया ड.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
१ अध्ययनम् ।
॥४॥
॥४॥
लद्धटे समाणे 'एवं खलु समणे जाव विहरइ, तं महाफलं जाव गच्छामि पं जाव पज्जुधासामि' एवं सम्पेहेइ, | सम्पेहिता हाए सुद्धप्पावेसाई जाव अप्पमहग्याभरणालकियसरीरे सयाओ गिहाओ पडिणिक्ख मइ, पडिनिक्खमित्ता सकोरण्टमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं मणुस्सबगुरापरिक्खित्ते पायविहारचारेणं वाणियगामं नयरं मज्झंमज्झेणं निग्गच्छइ, निग्गच्छित्ता जेणामेव दुइपलासे चेइए जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ, करेता वन्दइ नमसइ जाव पज्जुवासइ । तए णं समणे भगवं महावीरे आणन्दस्स गाहावइस्स तीसे य महइमहालियाए परिसाए जाव धम्मकहा, परिसा पडिगया, राया य गो।
४. तए णं से आणन्दे गाहावई समणस्स भगवओ महावीरस्म अन्तिए धम्म सोच्चा निसम्म हटतुटु० जाव | एवं वयासी-'सद हामि णं भन्ते ! निग्गन्धं पावयणं, पत्तियामि णं भन्ते ! निग्गन्थं पावयणं, रोएमि णं भन्ते ! निग्गंथं पावयणं, एवमेयं भन्ते !, अवितहमेयं भन्ते !, इच्छियमेयं भन्ते !, पडिच्छि यमेयं भन्ते !, इच्छियपडिच्छियमेयं भन्ते !, से जहेयं तुब्भे वय ह' ति कटु जहा णं देवाणुप्पियाणं अन्तिए बहवे राईसरतलबरमाडम्बियकोडुम्बियसेडिसेणावइसत्यवाहप्पभिईओ मुण्डा भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइया नो खलु अहं तहा संचाएमि मुण्डे जाव पव्वइत्तए, अहं णं देवाणुप्पियाणं अन्तिए पश्चाणुव्वइयं सत्तसिक्खावइयं दुवालसविहं
१ मुण्डे
क.
ख.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
१ अध्ययनम् ।
॥४॥
॥४॥
RRORRRRRRRRA
लढे समाणे 'एवं खलु समणे जाव विहरइ, तं महाफलं जाय गच्छामि गं जाव पन्जुवासामि' एवं सम्पेहेइ, सम्पेहिता हाए सुद्धप्पावेसाइं जाव अप्पमहग्याभरणालङ्कियसरीरे सयाओ गिहाओ पडिणिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता सकोरण्टमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं मणुस्सबग्गुरापरिक्खित्ते पायविहारचारेणं वाणियगामं नयरं मझमज्झणं निग्गच्छइ, निग्गच्छित्ता जेणामेव दुइपलासे चेइए जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ, करेत्ता बन्दइ नमसइ जाव पज्जुवासइ । तए णं समणे भगवं महावीरे आणन्दस्स गाहावइस्स तीसे य महइमहालियाए परिसाए जाव धम्मकहा, परिसा पडिगया, राया य गओ।
४. तए णं से आणन्दे गाहावई समणस्स भगवओ महावीरस्स अन्तिए धम्म सोच्चा निसम्म हट्टतुट्ट. जाव एवं वयासी-'सदहामि णं भन्ते ! निग्गन्धं पावयणं, पत्तियामि णं भन्ते ! निग्गन्थं पाययणं, रोएमि णं भन्ते ! निग्गंथं पावयणं, एवमेयं भन्ते !, अवित हमेयं भन्ते !, इच्छियमेयं भन्ते !, पडिच्छि यमेयं भन्ते !, इच्छियपडिच्छियमेयं भन्ते !, से जहेयं तुब्भे वयह' ति कटु जहा णं देवाणुप्पियाणं अन्तिए बहवे राईसरतलघरमाडम्बियकोडुम्बियसेविसेणावइसत्यवाहप्पभिईओ मुण्डा भवित्ता अगाराओ अणगारिय पव्यइया नो खलु अहं तहा संचाएमि मुण्डे जाव पब्बइत्तए, अहं गं देवाणुप्पियाणं अन्तिए पश्चाणुव्यइयं सत्तसिक्खावइयं दुवालसविहं
१ मुण्डे क. स्व.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
१ अध्यय नम् ।
गिहिधम्म पडियज्जिस्सामि । अहामुहं देवाणुप्पिया ! मा पडिवन्धं करेह ॥
५. तए णं से आणन्दे गाहावई समणस्स भगवो महावीरस्स अन्तिए तपढमयाए शृलगं पाणाइवायं पच्चक्खाइ, 'जावजीवाए दुविहं तिविहेणं न कैरेमि न कारवेमि मणसा वयसा कायसा' १। रायाज-तरं च तं धूलगं मुसावायं पच्चक्खाइ, 'जावजीवाए दुविहं तिविहेणं न करेमि न कारवेमि मणसा बयसा कायमा' २। तयाणन्तरं च णं थूलगं अदिण्णादाणं पच्चक्खाइ, 'जाव जीवाए दुविहं तिविहेणं न करेमि न कारवेमि मणसा पयसा कायसा'३। तयाणन्तरं च णं सदारसन्तोसिए परिमाणं करेइ, 'नम्नत्थ एकाए सिवनन्दाए भारियाए, अबसेसं सव्वं मेहुणनिहिं पंच्चक्खामि मणसा वयसा कायसा ४। तथागन्तरं च णं इच्छाविहिपरिमाणं करेमाणे हिरण्णसुण्ण विहिपरिमाणं करेइ, नन्नत्थ चउहिं हिरण्णकोडीहिं निहाणपउत्ताहि, चउहिं बुड्डिपउत्ताहिं, चउहिं पवित्थरपउकाहि अबसेसं
५. 'तप्पढमयाए'त्ति । तेषाम्---अणुवतादीनां प्रथमं तत्प्रथमं तद्भावस्तत्प्रथमता तया, 'थूलग'ति बसविषयम् , 'जावज्जीवापत्ति यावती चासौ जीवा च-प्राणधारणं यावज्जीवा यावान् वा जीवः--प्राणधारणं यस्यां प्रतिज्ञायां सा यावज्जीवा तया, 'दुविह' ति करणकारणभेदेन द्विविधं प्राणातिपातम् , 'तिविहणं' ति मनःप्रभृतिना करणेन, 'कायस'त्ति सकारस्यागमिकत्वात्कायेनेत्यर्थः, न करोमीत्यादिनैतदेव व्यक्तीकृतम् । स्यूलमृपावा:-तीवसंकलेशातीवस्यैव, संक्लेशस्योत्पादकः । स्थूलकमदत्तादानं 'चौर' इति व्यपदेशनिबन्धनम्, खासः सन्तोपः स्वदारसन्तोषः स एवं स्वारसन्तोपिकः खदारसन्तोपिर्वा स्वदारसन्तुतिः, तत्र परिमाणं-बहुभि रिरुपजायमानस्य संक्षेपकरणम् , कथम् ? 'नन्नत्थेति न मैथुनमाचरामि अन्यत्र एकस्याः स्त्रियाः, किमभिधानायाः ? शिवनन्दायाः, किम्भूतायाः ?
१ करेहि क २ करेइ न कारवेद सर्वत्र क. ख. ३ अत्तादाणं क. ४ संतोसीए ख. ग. ५ पञ्चक्वाइ सर्वत्र क. ख. ६ वढि० क.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशा:
१ अध्यय नम् ।
॥६॥
॥६॥
सव्वं हिरणसुवण्णविहिं पच्चक्खामि' ३ । तथाणन्तरं च णं चउप्पयविहिपरिमाणं करेइ, 'ननत्य चउहि वएहिं दसगोसाहस्सिएणं वएणं, अबसेसं सगं चउप्पयविहिं पच्चक्खामि' ३। तयाणन्तरं च णं खेतवत्थुविहिपरिमाणं करेइ, 'नम्नत्थ पश्चहिं हलसएहिं नियत्तणसइ एणं हलेणं, अबसेसं सव्वं खेत्तवात्थुविहिं पच्चक्खामि'३। तयाणन्तरं | च णं सगडविहिपरिमाणं करेइ, 'नम्नत्य पञ्च िसगडसरहिं दिसायत्तिएहि पञ्चहि सग इसरहिं संवाहणि एहि, तू अवसेसं सलं सगडविहिं पच्चक्खामि ३। तयाणन्तरं च णं वाहणविहिपरिमाणं करेइ, नन्नत्य चउहि वाहणेहिं दिसायत्तिएहिं, चउहि वाहणेहिं संवाहणि एहिं, अब मेसं सव्वं वाहणविहिं पच्चक्खामि' ३, ५। तयाणन्तरं च | णं उपभोगपरिभोगविहिं पच्चक्खाएमाणे उल्लशियारिहिपरिमाणं करेइ, 'ननत्थ एगाए गन्ध कासाईए, अबसेसं सव्वं उल्लणियाविहि पच्चक्खामि ३। तयाणन्तरं च दन्तवणविहिपरिमाणं करेइ, नन्नत्य एगेणं अल्ललट्टीमहएणं, अवसेसं दन्तवणविहिं पच्चकमामि' ३। तयाणन्तरं च णं फलविहिपरिमाणं करेइ, 'नन्नत्य एगेणं खीरामल एणं,
भार्यायाः, स्वस्येति गम्यते, एतदेव स्पष्टयन्नाह-अवशेष तद्वज मैथुनविधि-तत्यकारं तत्कारणं वा, वृद्धव्याख्या तु 'नन्नाथ त्ति अन्यत्र तां वर्जयित्वेत्यर्थः । हिरणं नि-जनं सुवी-प्रती विधिः-प्रकार:, 'नन्नत्य तिन-नैव कोमीन्छां हिरण्या, अन्यत्र चतमृभ्यो हिरण कोटीभ्यः ता वजगिल्वे पयः, 'अबसे ति शेप त तितिक्तमित्येवं सत्रावसे या , वधु' त्ति-इस क्षेत्रमेव बस्तु क्षेत्रयस्तु, ग्रन्थान्तरे तु क्षेत्रं च वास्तु च-गृह क्षेत्रवान इनि माया पो. नियत्तणसहाण' ति निवर्नन-भूमिपरिमाणविशेपो देशविदोपप्रसिद्धः, ततो निवर्तनशतं कर्षगीयत्वेन यस्यास्ति तन्निवर्तनशतिकं तेन, सिायत्तिहि ति । दिग्यात्रा-देशान्तरगमनं प्रयोजनं येषां तानि दिग्याविकानि तेभ्योऽन्यत्र, 'संवाणिहि ति संवाहन क्षेत्रायिस्तृण काप्ठ्यान्यादेगुहादाबानयन तत्प्रयोजनानि सांबाह निकानि तेभ्योऽन्यत्र,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
दशाः
॥७॥
"
अवसेसं फलविहिं पच्खामि ३ जन्मङ्गविदिपरिमाणं करेह, 3 " नन्वत्थ सागसह सपागेहिं deaहिं, असं अङ्गविपिवामि २। तयन्तरं च गं उच्चणाविहिपरिमाणं करेs, 'नन्नत्य एगेणं सुरहिणा गन्धणं असे उच्चणानि पच्चापि ३ | तयाणन्तरं चणं मज्जगविदिपरिमाणं करेरे, 'मन्नत्थ अहिं उट्टिएहिं उदगस्स परहिं, असे मज्जणविधि पच्चक्वामि ३ | तयान्तरं चणं वत्यविहिपरिमाणं करे, 'नन्नत्य एवं खोडवणं, असं वत्यविहिं पच्चखामि ३ | तयाथन्तरं चणं विलेणविहिपरिमाणं करे, 'नत्थ अगुरुकुंकुमचन्दणमादिर, असे विवि पच्चरखापि ३ | वाणन्तरं चणं पुष्पविहिपरिमाणं करे? ' नन्नत्थ एगेगं सुपउने मासुमा वा अवसेसं पुप्फविधि पच्चस्थामि ३ | तयाणन्तरं चणं आभरणवरिपरिमाणं करेइ, नन्नत्यमज्जरहि नाममुदाए य, असेसं आमरणविदि पच्चक्खामि 'वाह' तियानपत्रे उभोगपरिभोग' त्ति उपयुज्यते-पौनःपुन्येन सेव्यत इत्युपभोगो भवनवसनवनितादिः परिभुज्यते सकृदासेयत इति परिभोगः- आहारकुसुमविलेपनादिः व्यत्ययो वा व्याख्येय इति । 'उहणिय' त्ति स्नानजलार्द्रशरीरस्य जललूपणवस्त्रम्, ‘गन्धकासाईए' त्ति गन्धा काषायेण रक्ताशादिका गन्धकापानी तस्याः | 'दन्तवर्ण' ति दन्तपवनं दन्त नापकर्षणकाष्ठम्, 'अह्न महुए' यष्टीमधुना - मधुररसवनस्पतिविशेषेण, 'खीरामलणं' ति अवद्धास्थिकं क्षीरमिव मधुरं वा यदामलकं तस्मा दन्यत्र । 'सयपागसहस्सपागेहि' ति द्रव्यशतस्य सत्कं कायशतेन सह पत्ते कापणशतेन वा तच्छतपाकम् एवं सहस्रपाकमपि, 'ए' ति गन्धद्रव्याणामुपलकुण्ठादीनां 'अट्टओ' त्ति चूर्ण गोधूमचूर्ण वा गन्धयुक्तम् तस्मादन्यत्र । 'उट्टिएहिं उद्गरस घडएहि ' ति । उष्ट्रिका - बृहन्मृन्मयभाण्डं तत्पूरणप्रयोजना ये घटास्त उष्ट्रिकाः, उचितप्रमाणा नातिलघवो महान्तो वेत्यर्थः, इह च सर्वत्रान्यत्रेति
अध्यय
नम् ।
11911
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
SECRECRUARRES
॥८॥
३। तयाणन्तरं च पं ध्रुवणविहिपरिमाणं करेइ, 'नन्नत्थ अगरुतुरुक्कधूवमादिएहिं, अपसेसं धूवणविहिं पच्चक्खा
४१ अध्यय मि'३। तयाणन्तरं च णं भोयणविहिपरिमाणं करेमाणे पेज्जविहिपरिमाणं करेइ, 'मन्नत्थ एगाए कटपेज्जाए, अब- नम् । सेसं पेज्जविहिं पच्चक्खामि' ३। तयाणन्तरं च णं भवसविहिपरिमाणं करेइ, 'नम्नत्य एगेहिं घय प्रणेहि खण्डखज्जएहिं वा, अबसेसं भक्खविहिं पच्चखामि' ३। तयाणन्तरं च ओदणविहिपरिमाणं करेइ, 'नन्नत्य कलमसा- ॥८॥ लिओदणेणं, अवसेसं ओदणविहिं पच्चक्खामि'३। तयाणन्तरं च पं. सूवविहिपरिमाणं करेइ, 'नन्नत्य कलायमूवेण वा मुग्गमाससवेण वा, अवसेसं सूवविहिं पच्चक्खामि' ३ । तयाणन्तरं च णं घयविहिपरिमाणं करेइ, 'नम्नत्थ सारइएणं गोषयमण्डेणं, अबसेसं घयविहिं पच्चक्खामि' ३। तयाणन्तरं च णं सागविहिपरिमाणं करेइ, · नन्नत्थ चुच्चूसाएण वा मुत्थियसाएण वा मण्डक्कियसाएण या, अबसेसं सागविहिं पच्चक्खामि' ३। तयाणन्तरं च णं शब्दप्रयोगेऽपि प्राकृतत्वात्पञ्चम्यर्थ तृतीया पदव्येनि । 'खोमजुयलेन' ति कार्पासिकवयुगलाइन्यत्र । 'अगरु'त्ति अगुरुर्गन्धद्रव्यवि शेषः । 'सुद्धपउमेणं' ति कुमान्तरवियुनं पुण्डरीक बा शुद्धपद्म ततोऽन्यत्र । 'मालइकुसुमदास' त्ति जातिपुष्पमाला । 'मढकणे जाहिं' ति मृष्टाभ्याम्-अचित्रवद्भया कर्णाभरणविशेषाभ्याम् , 'नागमुद्द' त्ति नामाङ्किता मुद्रा-अंगुलीयकं नाममुद्रा । 'तुरुकधू।' त्ति सेल्हकलक्षणो धूपः, 'पेज्जविहि' ति पेयाहारप्रकारम्, 'कट्टपेज' त्ति मुद्गान्यूिपो वृततलिततन्दुलपेया वा । 'भक्त' ति खरविशदम यहार्य भक्षयभित्यन्यत्र रुढम् , इह तु पम्यान्नमात्रं तद्विवक्षितम् , 'चयपुण्ण' ति धूतपूराः प्रसिद्धाः, 'खण्डखज' त्ति 'खण्डलिप्सानि खाध नि अशोकवर्तयः खण्डखाद्यानि, 'ओ ण' ति ओइनः-कूर, 'कलमसालि' ति पूर्वदेशप्रसिद्धः, 'सूब' त्ति सूपः कूरस्थ द्वितीयाशनं प्रसिद्ध एव, कल.यसूत्रे'
१ वत्थु ग-घ. तुंब० ख.
C
RECOREOG
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
१ अध्यय| नम्।
॥९॥
CARREARRAKAR
॥९॥
माहुरयविहिपरिमाणं करेइ, 'नम्नस्थ एगेणं पालङ्गामाहुरएणं, अबसेसं माहुरयविहिं पच्चक्खामि' ३। तयाणन्तरं च णं जेमणविहिपरिमाणं करेइ, 'नन्नत्थ सेहंबदालियबेहि, अबसेसं जेमगविहिं पच्चक्खामि' ३। तयाणन्तरं च णं पाणियविहिपरिमाणं करेइ, 'नन्नत्थ एगेणं अन्तलिक्खोदएणं, अबसेसं पाणियविहिं पच्चक्खामि' ३। तयाणन्तर च णं मुहवासविहिपरिमाणं करेइ, 'ननत्थ पश्चसोगन्धिएणं तम्बोलेणं, अवसेसं मुहवासविहिं पच्चक्खामि' ३, ६। तयाणन्तरं च णं चउन्विहं अणहादण्डं पच्चक्खाइ, तंजहा-अवज्झागायरियं पमायायरियं हिंसप्पयाणं पावकम्मोवएसे ३,७। त्ति कलायाः चणकाकारा धान्यविशेषाः, मुद्गा माषाश्च प्रसिद्धाः, 'सारइएणं गोघयमण्डेग' ति शारदिकेन-शरत्कालोत्पन्नेन गोघृतमण्डेनगोघृतसारेण, 'साग' त्ति शाको वस्तुलादिः, 'चूचुसाए' त्ति चूचुशाकः, सौवस्तिकशाको मण्डूकिकाशाकश्च लोकप्रसिद्धा एव, 'म हुरय' त्ति अनम्लरसानि शालनकानि, 'पालङ्ग' त्ति वहीफलविशेषः, 'जेमण' त्ति जेमनानि बटकपूरणादीनि, 'सेहंबदालियबेहि' ति सेधे सिद्धौ सति यानि अम्लेन-तीमनादिना संस्क्रियन्ते तानि सेधाम्लानि, यानि दाल्या मुद्रादिमय्या निष्पादितानि अम्लानि च तानि दालिकाम्ला नीति सम्भाव्यन्ते, 'अन्तलिक्खोदय' ति यज्जलमालमाकाशात्पतदेव गृह्यते तदन्तरिक्षोदकम् , 'पञ्चसोगन्धिएण' ति पञ्चभिः-एलालबङ्गकपूरककोलजातीफललक्षणैः सुगन्धिभिव्यैरभिसंस्कृां पञ्चसौगन्धिकम् । 'अणादण्ड' ति अनन-धर्मार्थकामध्यतिरेकेण दण्डोऽनर्थदण्डः, 'अवज्झाणायरिय' ति अपध्यानम्-आरौिद्ररूपं तेनाचरितः-आसेवितो योऽनर्थदण्डः स तथा तम् , एवं प्रमादाचरितमपि, नवरं प्रमादो विकथारूपोऽयमिततैल पाजनधरणादिरूपो बा, हिंस्र-हिंसाकारि शस्रादि तत्प्रदान-परेषां समर्पणम् , 'पापकर्मोपदेशः'-'क्षेत्राणि कृषत' इत्यादिरूपः, ॥६॥
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासका दशाः
१अध्यय.
नम् ।
॥१०॥
॥१०॥
ARROCEROSCORE
६. इह खलु 'आणन्दा'ई समणे भगवं महावीरे आणन्दं समणोवासगं एवं बयासी-" एवं खलु आणन्दा ! समणोवासएणं अभिगयजीवाजी वेणं जाव अगइक्कमणिज्जेणं सम्मत्तस्स पञ्च अइयारा पेयाला जाणियव्वा न समायरिया, तंजहा-संका, कला, विइगिच्छा, परपासण्डपसंसा, परपासण्डसंथवे । तयाणन्तरं च णं थूलगस्स पाणा इवायवेरमणस्स समणोवास एणं पञ्च अइयारा पेयाला जाणियव्वा न समायरियव्या, तंजहा-बन्धे, वहे, छविच्छेए, अइभारे, भत्नपाणवोच्छेए १। तयाणन्तरं च णं थूलगस्स मुसावायवेरमणस्स पश्च अइयारा जाणियव्वा न समायरियव्वा, तंजहा-सहसाब्भक्खाणे, रहसान्भक्खाणे, सदारमन्तभेए, मोसोवएसे, कूड लेहकरणे
६. 'आणन्दा इ' त्ति हे आनन्द ! इत्येवं प्रकारेणामन्त्रणवचनेन श्रमणो भगवान् महावीर आनन्,मेवमवादीदिति, एतदेवाह-एवं खलु आणन्दा' इत्यादि, 'अइयारा पेयाल' त्ति अतिचारा-मिथ्यात्वमोहनी योदयविशेषादात्मनोऽशुभाः परिणामविशेषा ये सम्यक्त्वमतिचारयन्ति, ते चानेकप्रकारा गुणिनामनुपबृंहादयः, ततस्तेषां मध्ये 'पेयाल'त्ति साराः-प्रधानाः स्थूलत्वेन शक्यव्यपदेशत्वाद् ये ते तथा। तत्र शङ्कासंशयकरणम् , काङ्घा-अन्यान्यदर्शनग्रहः, विचिकित्सा-फलं प्रति शङ्का, विद्वजुगुप्सा वा-साधूनां जात्यादिहीलनेति, परपापण्डा:-परदर्शनि नस्तेषां प्रशंसा-गुणोत्कीर्तनम् , परपाषण्डसंस्तव -फलं तत्परिचयः । तथा 'बन्धे' त्ति, बन्धो द्वीपदादीनां रज्ज्यादिना संयमनम् , 'वहे त्ति वधो यष्टयादिभिरताइनम् , 'छविच्छेप ति शरीरावयवच्छेः 'अइभारे' त्ति अतिभारारोपण तथाविधशक्तिविकलानां महाभारारोपणम् , 'भत्तपाणवोच्छेग' त्ति अशनपानी यायप्रदानम् , इहाय विभागः पूज्यक्तः-"बन्धवह छविछेदं अइभारं भत्तपाणवोच्छेयं । कोहादिसियमणो गोमण्याईण णो कुज्जा" ||१|| तथा "न मारयामीति कृतवतस्य, विनैव मृत्यु क इहातिचारः । निगद्यते यः कुपितः करोति, व्रतेऽनपेक्षस्तदसौ
१ आणंदा इ क. ग,
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
१ अध्ययनम् । ॥११॥
ॐ
॥११॥
२। तयाणन्तरं च णं थूलगस्स अदिण्णादाणवेरमणस पञ्च अइयारा जाणियव्या न समायरियन्या, तंजहातेणाहडे, तक्करप्पओगे, विरुद्धरज्जाइक्कमे, कूडतुलकूडमाणे, तप्पडिरूवगववहारे ३। तयाणन्तरं च णं सदारसोसिए पश्च अइयारा जाणियब्वा, न समायरियच्या, तंजहा-इत्तरियपरिग्गहियागमणे, अपरिग्गहियागमणे, अणङ्गकीडा, परविवाहकरणे, कामभोगतिव्वाभिलासे ४। तयाणन्तरं च णं इच्छापरिमाणस्स समणोवासएणं पश्च अइयारा जाणियब्वा न समायरियव्वा तंजहा-खेत्तवत्थुपमाणाइक्कमे, हिरण्णसुवण्णपमाव्रती स्यात् ॥शा कायेन भग्नं न ततो व्रती स्यात्कोपाइयाहीनतया तु भग्नम् । तद्देशभङ्गादतिचार इष्टः, सर्वत्र योग्यः क्रम एष धीमन् !" |||| इति । 'सहसाअभक्खाणे त्ति सहसा-अनालोच्याभ्याख्यानम्-असद्दोषाध्यारोपणं सहसाऽभ्याख्यानं, यथा 'चौरस्त्वम्' इत्यादि, एतस्य चातिचारत्वं सहसाकारेणैव, न तीत्रसंक्लेशेन भणनादिति १ । 'रहसाअब्भक्खाणे' त्ति रहः-एकान्तस्तेन हेतुना अभ्याख्यान रहोऽभ्याख्यानम् , एतदुक्तं भवति-रहसि मन्त्रयमाणानां वक्ति- एते हीदं चेदे च राजापकारादि मन्त्रयन्ते' इति, एतस्य चातिचारत्वमनाभोगभणनात्, एकान्तमात्रोपाधितया च पूर्वस्माद्विशेषः, अथवा सम्भाव्यमानार्थभणनादतिचारो न तु भङ्गोऽयमिति २। 'सदारमन्तभेए' त्ति स्वदारसंवन्धिनो मन्त्रस्य-विश्रम्भजल्पस्व भेदः-प्रकाशनं स्वदारमन्त्रभेदः, एतस्य चातिचारत्वं सत्यभणनेऽपि कलत्रोक्ताप्रकाशनीयप्रकाशनेन लजादिभिर्मरणाद्यनर्थपरम्परासम्भवात्परमार्थतोऽसत्यत्वात्तस्येति ३। 'मोसोवएसे' ति मृपोपदेशः--परेषामसत्योपदेशः सहसाकारानाभोगादिना व्याजेन वा, यथा 'अस्माभिस्तदिदमिदं वाऽसत्यमभिधाय परो विजितः' इत्येवं वार्ताकथनेन परेपामसत्यवचनव्युत्पादनमतिचारः, साक्षात्कारेणासत्येऽप्रवर्तनादिति ४ । 'कूडलेहकरणे' त्ति असद्भूतार्थस्य लेखस्य विधानमित्यर्थः,
१ अणंगकिड्डा क.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
दशाः
॥१२॥
इक्क मे,
दुपच उपयपमाणाइक मे,
पञ्च
धन्नपमाणाइक कमे कुवियमाणाइक्कमे ५। तयाणन्तरं चणं दिसिवयस्स अइयारा जाणियन्त्रा न समायरिया, तंजा - उद्धृदिसिपमाणाइक्कमे अहोदिसिपमाणाइक्कमे तिरियदिसिपमाणाइक्कमे, खेत्तबुडी, सइअन्तरद्धा ६ । तयाणन्तरं चं णं उपभोगपरिभोगे दुबिहे पण्णत्ते, तंजा - भोयणओ य कम्मओ य । तत्थ णं भोयणओ य समणोवास एवं पश्च अइयारा जाणियव्वा, तंजहाएतस्य चातिचारत्वं प्रमादादिना दुर्विवेकत्वेन वा 'मया मृषावादः प्रत्याख्यातोऽयं तु कूटलेखो न मृषावादनम्' इति भावयत इति ५ । वाचनान्तरे तु 'कन्नालियं गवालियं भूमालियं नासावहारे कूइसक्खिज्जं सन्धिकरणे'त्ति पठ्यते, आवश्यकादौ पुनरिमे स्थूलमृपावाद - भेदा उक्ताः, ततोऽयमर्थः सम्भाव्यते एते एवं प्रमादसह साकारानाभोगैरभिधीयमाना मृपावादविरतेरतिचारा भवन्ति, अकुट्टया तु भङ्गा इति । एतेषां चेदं स्वरूपम् - कन्या- अपरिणीता स्त्री तदर्थमलीकं कन्यालीकं तेन च लोकेऽतिगर्हितत्वादिहोपात्तेन सर्व मनुष्यजातिविषयमलीक मुपलक्षितम् ; एवं गवालीकमपि चतुष्पदजात्यलीकोपलक्षणम्, भूम्यलीकमपदानां सचेतनाचेतनवरतूनामलीकस्योपलक्षणम्, न्यासोद्रव्यस्य निक्षेपः परैः समर्पितं द्रव्यमित्यर्थः, तस्यापहारः - अपलपनं न्यासापहारः तथा कूटम् - असद्भूतमसत्यार्थ संवानेन साक्ष्यंसाक्षिकर्म कूटसाक्ष्यम्. कस्मिन्नित्याह- 'सन्धिकरणे' द्वयोर्विवदमानयोः सन्धानकरणे, विवाहच्छेद इत्यर्थः । इह च न्यासापहाराद्द्द्वियस्य आद्ययान्तर्भावेऽपि प्रधानविवक्षयाऽपह्नवसाक्षिदानक्रिययो में देनोपादानं द्रष्टव्यमिति । ' तेणाहुडे'त्ति स्तेनाहृतं चौरानीतं, तत्समर्धमिति लोभात्कायेण गृह्णतोऽतिचरति तृतीयव्रतमित्यतिचारहेतुत्वात् स्तेनाहृतमित्यतिचार उक्तः, अतिचारता चास्य सक्षाच्चौर्याप्रवृत्तेः १ | 'तक्करपओगे' त्ति तस्करप्रयोगश्चौरव्यापारणम्, 'हरत यूयम्' 'इत्येवमभ्यनुज्ञानमित्यर्थः अस्याप्यतिचारताऽनाभोगादिभिरिति २ । 'विरुद्धरज्जाकमे' त्ति विरुद्ध नृपयो राज्यं तस्यातिक्रम- अविलङ्घनं विरुद्धराज्यातिक्रमः न हि ताभ्यां तत्रातिक्रमोऽनुज्ञातः चौर्यबुद्धिरपि तस्य तत्र नास्तीति अतिचारताऽस्यानाभोगादिना वेति ३ । फूडबुलकूडमाणे' त्ति तुला-प्रतीता मानं कुडवादि कूटत्वं - न्यूनाधिकत्वं ताभ्यां
१ अध्यय
नम् ।
॥१२॥
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥१३॥
उ० २
सचित्ताहारे, सचित्तपडिबद्धाहारे, अप्पउलिओसहिभक्खणया, दुप्पउलिओ सहिभक्खणया, तुच्छो सहिभक्खणया न्यूनाभ्यां ददतोऽधिकाभ्यां गृह्णतोऽतिचरति व्रतमिति अतिचारहेतुत्वादतिचारः कूटतुला कूटमानमुक्तः, अतिचारत्वं वास्यानाभोगादेः, अथवा 'नाहं चौरः क्षात्रखननादेरकरणात्' इत्यभिप्रायेण व्रतसापेक्षत्वात् ४ । 'तप्पडिरूवगववहारेत्ति तेन अधिकृतेन प्रतिरूपकं - सदृशं तत्प्रतिरूपकं तस्य विविधमवहरणं व्यवहारः- प्रक्षेपस्तत्प्रतिरूपकव्यवहारः, यद्यत्र घटते त्रीहिवृतादिषु पलञ्जीवसादि तस्य प्रक्षेप इति यावत् तत्प्रतिरूपकेन वा वसादिना व्यवहरणं तत्प्रतिरूपकव्यवहारः, अतिचारता चास्य पूर्ववत् ५। 'सारसन्तोसीए' त्ति खदारसन्तुष्टेरित्यर्थः, 'इत्तरियपरिग्गहियागमणेत्ति इत्वरकालपरिगृहीता कालशब्द लोपादित्व र परिगृहीता-भाटीप्रदानेन क्रियन्तमपि काल दिवसमासादिकं स्ववशीकृतेत्यर्थः, तस्यां गमनं मैथुना सेवन मित्वरपरिगृहीतागमनम् अतिचारता चास्यातिक्रमादिभिः १ । ' अपरिगहियागमणे ' ति अपरिगृहीता नाम वेश्या अन्यसत्का परिगृहीतभाटिका कुलाङ्गना वा अनाथेति, अस्वाप्यतिचारताऽतिक्रमादिभिरेव २। 'अणङ्गकीड'त्ति अङ्गानि मैथुनकर्मापेक्षया कुचकक्षोरुवदनादीनि तेषु क्रीडनमनङ्गक्रीडा, अतिचारता चास्य स्वदारेभ्योऽन्यत्र मैथुन परिहारेणानुरागादालिङ्गनादि विधतो व्रतमालिन्यादिति ३ । 'परविवाहकरणे'त्ति परेषाम् आत्मन आत्मीयापत्येभ्यश्च व्यतिरिक्तानां विवाहकरणं परविवाहकरणम्, अयमभिप्रायः स्वदारसन्तोषिणो हि न युक्तः परेषां विवाहादिकरणेन मैथुननियोगोऽनर्थको विशिष्टविरतियुक्तत्वादित्येवमनालयतः परार्थकरणोयततयाऽतिचारोऽयमिति ४ । 'कामभोगतिव्वाभिलासे'त्ति कामौ - शब्दरूपे भोगाः - गन्धरसस्पर्शास्तेषु तीत्राभिलाषःअत्यन्तं तदध्यवसायित्वं कामभोगतीत्राभिलाषः, अयमभिप्रायः स्त्रदारसन्तोत्री हि विशिष्टविरतिमान् तेन च तावत्येव मैथुनासेवा कर्तुमुचिता यावत्या वेदजनिता बाधोपशाम्यति यस्तु वाजिकरणादिभिः कामशास्त्रविहितप्रयोगैश्च तामधिकामुत्पाद्य सततं सुरतसुखमिच्छति स मैथुनविरतिव्रतं परमार्थतो मलिनयति को हि नाम सकर्णकः पामामुत्पाद्याग्निसेवाजनितं सुखं वाञ्छेदिति अतिचारत्वं कामभोगतीत्राभिलाषस्येति ५ । 'खेत्तवत्थुपमाणाइकमे' त्ति क्षेत्रवस्तुनः प्रमाणातिक्रमः प्रत्याख्यानका लगृहीतमा नोहङ्घनमित्यर्थः, एतस्य चातिचारत्वमनाभोगादिनाऽतिक्रमादिना वा अथवा एकक्षेत्रादिपरिमाणकर्तुस्तदन्यक्षेत्रस्य वृतिप्रभृतिसीमापनयनेन पूर्वक्षेत्रे योजनान्
१ अध्यय
नम् ।
॥१३॥
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
।१४॥
क्षेत्रप्रमाणातिक्रमोऽतिचार एव, व्रतसापेक्षत्वात्तस्येति १ । 'हिरण्णसुवष्णपमाणाइक्कमे 'त्ति प्राग्वत् , अथवा राजादेः सकाशाल्लब्धं हिर
1४१ अध्ययण्याद्यभिग्रहावधि यावदन्यस्मै प्रयच्छतः 'पुनरवधिपूर्ती ग्रहीष्यामि' इत्यध्यवसावरतोऽयमतिचाररतथैवेति २ । 'धणचन्नपमाणाइक्कमेत्ति
नम् । अनाभोगादेरथवा लभ्यमान धनाद्यभिग्रहावधि यावत्परगृह एव बन्धनबद्धं कृत्वा धारयतोऽतिचारोऽयमिति ३ । 'दुपयचउपयपमाणाइक्कमे' त्ति अयमपि तथैव, अथवा गोबडवादिचतुष्पदयोषित्सु यथा अभिग्रहकालावधिपूर्ती प्रमाणाधिकवत्साहिचतुष्पढ़ोत्पत्तिभवति
॥१४॥ तथा षण्डादिकं प्रक्षिपतोऽतिचारोऽयम्, तेन हि जातमेव वत्सादिकमपेक्ष्य प्रमाणातिक्रमस्य परिहतत्वाद् गर्भगतापेक्षया तस्य सम्पन्नत्वा दिति ४ । 'कुवियपमाणाइकमे' त्ति कुष्य-गृहोपस्करः स्थालकच्चोलकादि, अयं चातिचारोऽनामोगादिना । अथवा पञ्चैव स्थालानि परिग्रहीतव्यानी यादभिग्रहवतः कस्याप्यधिकतराणां तेषां सम्पत्तौ प्रत्येक द्वयामेिलनेन पूर्वसंख्यावस्थापनेनातिचारोऽयमिति ५ । आह च-खेत्ताइहिरण्णाइधणाइदुपयाइकुप्पमाणकमे । जोयणपवाणबन्धणकारणभावेहि नो कुज्जा ॥१॥" दिव्रतं शिक्षाबतानि च यद्यपि पूर्व नोक्तानि तथापि तत्र तानि द्रष्टव्यानि, अतिचारभणनस्यान्यथा निरवकाशता स्था िहेति, कथमन्यथा प्रागुक्तं "दुवालसविहं सावगधम्म पडिवज्जिस्सामि” इति कथं वा वक्ष्यति--"दुवालराविहं सावगधम्म पडिवजइ” इति । अथवा सामायिकादी नामित्वरकालीन वेन प्रतिनियतकालकरणीयत्वान्न तदैव तान्यसौ प्रतिपन्नवान , दिग्वतं च विरतेरभावाद् उचितावसरे तु प्रतिमत्स्यत इति भगवतस्तदतिचारवर्जनोपदेशनमुपपन्नम् , यच्चोक्तं 'द्वादशविधं गृहिधर्म प्रतिपस्ये, यच्च वक्ष्यनि-द्वादशाविधं श्रावकधर्म प्रतिपद्यते तद् यथाकालं तत्करणाभ्युपगमनादनवद्यमवसेयमिति । तत्र 'उदिसिपमाणाइकमे' त्ति । क्वचिदेवं पाठः, क्वचित्त 'उड्ढदिसाइक्कमे' त्ति । एते चोर्ध्व दिगाद्यतिक्रमा अनाभोगादिनाऽतिचारतयाऽवसे याः १-३ । 'खेत्तबुढि'त्ति । एकनो योजनशतपरिमाणमभिगृहीतमन्यतो दश योजनान्यभिग्रहीतानि, ततश्च यस्यां दिशि दश चोजनानि तम्यां दिशि समुत्पन्ने कार्य योजनशतमध्यादपनीयान्यानि दश योजनानि नत्रैव स्वबुद्ध्या प्रक्षिपति, संवर्धयत्येकत इत्यर्थः । अयं चातिचारो बनसापेक्षत्वादवसेयः ४ । 'सइअन्नद्ध' ति । स्मृत्यन्तर्धा-स्मृत्यन्तर्धानं
१ क्षेत्रादि १ हिरण्यादि २ धनादि ३ द्विपदादि ४ कुप्यमान ५ क्रमान् । योजन १ प्रदान २ बन्धन ३ कारण ४ भाव: ५ नो कुर्थात् ||१||
SACRACRORICRACROREGA-%%
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
[शाः
॥१५॥
कम्मओ णं समणोवासरणं पण्णरस कम्मादाणाई जाणियव्वाई, न समायरियच्चाई, तं aणकम्मे, साडीकम्मे, भाडीकम्मे, फोडीकम्मे, दन्तवाणिज्जे, लक्खवाणिज्जे, रसवाणिज्जे, सवाणिज्णे, जन्तपीलणकम्मे, निल्लंउणकम्मे, दवग्गिदावणया, सरदहतलाव सोसणया, असईजणपोसणया ७। तयाणन्तरं चणं अणद्वादण्डवेरमणस्स समणोवासरणं पञ्च अइयारा जाणियव्वा न समायरियन्वा । तं जहास्मृतिभ्रंशः किं मया तं गीतं शतमर्यादया पञ्चाशन्मर्यादया वा' ? इत्येवमस्मरणे योजनशतमर्यादायामपि पञ्चाशतमतिक्रामतोऽयमतिचारोऽवसेय इति ५ । 'भोयणओ कम्मओ य' त्ति । भोजनतो भोजनमाश्रित्य बाह्याभ्यन्तरभोज नीयवस्तून्यपेक्ष्येत्यर्थः ' कर्मतः क्रियां जीवनवृत्तिं बाह्याभ्यन्तरभोजनीयवस्तुप्राप्तिनिमित्तभूतामाश्रित्येत्यर्थः । 'सचित्ताहारे' त्ति । सचेतनाहारः पृथिव्यत्कायवनस्पतिकायजीवशरीरिणां सचेतनानामभ्यवहरणमित्यर्थः । अयं चोतिचारः कृतसचित्ताहारप्रत्याख्यानस्य कृततत्परिमाणस्य वाडनाभोगादिना प्रत्याख्यातं सचेतनं भक्षयतस्तद्वा प्रतीत्यातिक्रमादौ वर्तमानस्य १ । 'सचित्तपडिबद्धाहारे' त्ति । सचित्ते वृक्षादौ प्रतिबद्धस्य गुन्दादेरभ्यवहरणम्, अथवा सचित्ते अस्थिके प्रतिवद्धं यत्पक्वमचेतनं खर्जूरफलादि तस्य सास्थिकस्य कटाहमचेतनं भक्षयिष्यामीतरत्परिहरिष्यामि इति भावनया मुख क्षेपणमिति । एतस्य चातिचारत्वं व्रतसापेक्षत्वादिति २ । 'अप्पडलि ओसहिभक्खणय' त्ति अपक्वायाः - अग्निनाऽसंस्कृ ताया ओषधेः शाख्यादिकाया भक्षणता भोजनमित्यर्थः । अस्याप्यतिचारतानाभोगादिनैव । ननु सचित्ताहाराविचारेणैव अस्य संगृहीतत्वात् किं भेदोपादानेनेति ? उच्यते, पूर्वोक्तपृथिव्यादिस चित्तसामान्यापेक्षया ओषधीनां सदाभ्यवहरणीयत्वेन प्राधान्यख्यापनार्थम्, दृश्यते च सामान्योपादाने सत्यपि प्राधान्यापेक्षया विशेषोपादानमिति ३ । 'दुप्पउलिओसहिभक्खणया' दुष्पक्वा: - अस्विन्ना (अर्धस्विन्ना) ओषधयस्तद्भक्षणता, अतिचारता चास्य पक्वबुद्ध्या भक्षयतः ३ । 'तुच्छोस हिभक्खणय' त्ति । तुच्छा:- असारा ओषधयः- अनिष्पन्नमुगफलीप्रभृतयः तद्भक्षणे हि महती विराधना स्वल्पा च तत्कार्या तृप्तिरिति विवेकिनाऽचित्ताशिना ता अचित्तीकृत्य न भक्षणीया भवन्ति,
जहा - इङ्गालकम्मे, विसवाणिज्जे,
१ अध्यय नम् ।
॥१५॥
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१ अध्यय
उपासक दशाः
नम् ।
॥१६॥
॥१६॥
कन्दप्पे, कुक्कुइए, मोहरिए, संजुत्ताहिगरणे, उवभोगपरिभोगाइरित्ते ८ । तयाणन्तरं च णं सामाइयस्स समणोवासएणं पञ्च अइयारा जाणियब्वा न समायरियव्वा । तं जहा-मण दुप्पणिहाणे, वयदुप्पणिहाणे, कायदुप्पणिहाणे, सामाइयस्स सइअकरणया, सामाइयस्स अणवट्ठियस्स करणया ९ । तयाणन्तरं च णं देसावगासियस्स तत्करणेनापि भक्षणेऽतिचारो भवति, व्रतसापेक्षत्वात्तस्येति ५। इह च पञ्चातिचारा इत्युपलक्षणमात्रमेवावसेयम् , यतो मधुमद्यमांसरात्रिभोजनादिवतिनामनाभोगातिक्रमादिभिरनेके ते सम्भवन्तीति ।। 'कम्मओ णं' इत्यादि । कर्मतो यदुपभोगवतं 'खरकर्मादिक कर्म प्रत्याख्यामि' इत्येवरूपम् , तत्र श्रमणोपासकेन पञ्चदश कर्मादानानि वजनीयानि । 'इङ्गालकम्मे' त्ति अङ्गारकरणपूर्वकस्तद्विक्रयः एवं यदन्यदपि वहिनसमारम्भपूर्वक जीवनमिष्टकाभाण्डकादिपाकरूपं तदङ्गारकर्मेति ग्राह्यम् , समानस्वभावत्वात् । अतिचारता चास्य कृततत्प्रत्याख्यानस्यानाभोगादिना अत्रैव वर्तनादिति, एवं सर्वत्र भावना कार्या १। नवरं 'वनकर्म' बनस्पतिच्छेदनपूर्वकं तद्विक्रयजीवनम् २ । 'शकटकर्म' शकटानां घर नविक्रयवाहनरुपम् ३, 'भाटककर्म' मूल्याथ गन्त्र्यादिभिः परकीयभावहनम् ४, 'स्फोटकर्म' कुद्दालहलादिभिभूमिदारणेन जीवनम् ५, 'दन्तवाणिज्य' हस्तिदन्तशङ्खपूतिकेशादीनां तत्कर्मकारिभ्यः क्रयेण तद्विक्रयपूर्वक जीवनम् ६, 'लाक्षावाणिज्य' सञ्जातजीवद्रव्यान्तरविक्रयोपलक्षणम् ७, 'रसवाणिज्य' सुरादिविक्रयः ८, 'विषवाणिज्यं' जीवघातप्रयोजनशस्त्रादिविक्रयोपलक्षणम् ५, 'केशवाणिज्य' केशवतां दासगबोष्ट्रहस्त्यादिकानां विक्रयरूपम् १०, 'यन्त्रपीडनकर्म' यन्त्रेण तिलेनुप्रभृतीनां यत्पीडनरूपं कर्म तत् ११, तथा 'निर्लान्छनकर्म' वर्धितककरणम् १२, दवाग्नेः-वनाग्नेन–वितरणं क्षेत्रादिशोधननिमित्तं दवाग्निदानमिति १३, 'सरोहदतडागपरिशोषणता' तत्र सरः-स्वभावनिष्पन्नम् , हृदो-नद्यादीनां निम्नतरः प्रदेशः, तडाग-खननसम्पन्नमुत्तानविस्तीर्णजलस्थानं, एतेपां शोषणं गोधूमादीनां वपनार्थम् १४, ‘असतीजनपोपणता' असतीजनस्य-दासीजनस्य पोपणं तद्भाटिकोपजीवनार्थ यत्तत् तथा, एवमन्यदपि क्रूरकर्मकारिणः
१ कुक्कुए घ.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
१ अध्यय
उपासक दशाः
अ-
नम्।
॥१७॥
॥१७॥
CARSAARCRACROCRECORE
समणोवासएणं पञ्च अइयारा जाणियव्वा न समायरियव्वा, तं जहा-आणवणप्पओगे, पेसवणप्पओगे, सहा- णुवाए, रूवाणुवाए, बहिया पोग्गलपाखेवे १० । तयाणन्तरं च णं पोसहोववासस्स सम्णोवासएणं पञ्च अइयारा जाणियच्या, न समायरियन्वा । तं जहा-अप्पडिलेहियदुप्पडिले हियसिज्जासंथारे, अप्पमजियदुप्पमजियसिज्जासंथारे, अप्पडि लेहियदुप्पडिले हिय उच्चारपासवणभूपी, अप्पमज्जियदुप्पमज्जियउच्चारपासवणभूमी, पासहोववाप्राणिनः पोपणमसतीजनपोपणमेवेति १५ । 'करप्पे' ति । कन्दपः-कामस्तद्धेतुविशिष्टो वाक्प्रयोगोऽपि कन्दर्प उच्यते, रागोद्रेकात प्रहासमिधे मोहोद्दीपकं नमति भावः । अयं चातिचारः प्रमावाचरितलक्षणानर्थदण्डभेदव्रतस्य सहसाकारादिनेति १ । 'कुक्कुइयत्ति । 'कौत्कुच्यम्' अनेकप्रकारा मुखनपनातिविकारपूर्विका परिहासादिजनिका भाण्डानामिव विडम्बनक्रिया, अयमपि तथैव २। 'मोहरिए' त्ति मौखर्य धाष्ट्यप्रायमसत्यासम्बद्धप्रलापित्वमुच्यते । अयमतिबारः प्रमाव्रतस्य पापकर्मोपदेशत्रतस्थ वाऽनाभोगादिनैव ३ । 'संजुत्ताहिगरले' त्ति । संयुक्तम्-अर्थक्रियाकरणक्षममधिकरणम्-उदूखलमुशलादि, तदतिचारहेतुत्वादतिचारो हिंस्रप्रदाननिवृत्तिविषयः, यतोऽसौ साक्षाद्यद्यपि हिंस्रशकटादिकं न समर्पयति परेपां तथापि तेन संयुक्तेन तेऽयाचित्वाऽप्यक्रियां कुर्वन्ति, विसंयुक्ते तु तस्मिंस्ते स्वत एवं विनि वारिता भवन्ति ४। ' उवभोगपरिभोगाइरित्ते' त्ति । उपभोगपरिभोगविषयभूतानि यानि द्रव्याणि स्नानप्रक्रमे उष्णोदकोद्वर्तनकामलकार्दानि, भोजनप्रक्रमे अशनपानादीनि, तेपु वदतिरिक्तम्-अधिकमात्मादीनामर्थक्रियासिद्धावप्यवशिष्यते तदुपभोगपरिभोगातिरिक्तम् , तदुपचारादतिचारः, तेन ह्यात्मोपभोगातिरिक्तेन परेपो रन.नभोजनादिभिरनर्थदण्डो भवति । अयं च प्रमादत्रतस्यैवातिचार इति ५ । उक्तागुणवतातिचाराः, अथ शिक्षात्रतानां तानाह-सामाइवरस' त्ति । समो-रागद्वेपवियुक्तो यः सर्वभूतान्यात्मवत्पश्यति, तस्य आय:-प्रतिक्षणमपूर्वापूर्वज्ञानदर्शनचारित्रपर्यायाणां निरुपमसुखहेतुभूतानामधःकृतचिन्तामणिकल्पद्रुमोपमानां लाभः समायः, स प्रयोजनमस्यानुष्ठानस्येति सामायिकं, तस्य-सावद्ययोगनिषेधरूपस्य निरवद्य योगप्रतिषेधास्वभावस्य च । 'मणदुप्पणिहाणे' त्ति । मनसो दुष्टं प्रणिधान-प्रयोगो मनोदु
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥१८॥
OCTORRRRENCE
सस्स सम्म अणणुपालणया ११ । तयाणन्तरं च णं अहासंविभागस्स समणोवासपणं पञ्च अइयारा
४१ अध्यय| जाणियव्या न समायरियव्वा । तं जहा-सचित्तनिक्खेवणया, सचित्तपिहणया, कालाइक्कमे, परखवदेसे, मच्छ
AI नम्। रिया १२ । तयाणन्तरं च णं अपच्छिममारणन्तियसंलेहणाझूसणाराहगाए पञ्च अइयारा जाणियव्या, न समायरियव्वा । त जहा-दहलोगासंसप्पओगे, परलोगासंसप्पओगे, जीवियासंसप्पओगे, मरणासंसप्पओगे,
॥१८॥ कामभोगासंसपओगे १३ । प्रणिधानम कृतसामायिकम्य गृहेतिकर्तव्यतायां सुकृतदुष्कृतपरिचिन्तनमिति भावः ५। 'वयदुप्पणिहाणे'त्ति कृतसामायिकस्य निष्ठुरसावद्यवाप्रयोगः २। 'कायदुप्पणिहाणे' ति कृतसामायिकस्याप्रत्युपेक्षितादिभूतलादो करचरणादीनां देहावयवानामनिभृतस्थापन मिति ३ । 'सामाइयस्स सइअकरणय' त्ति सामाशिकस्य सम्बन्धिनी या स्मृतिः-'अस्यां वेलायां मया सामायिक कर्तव्यं तथा कृतं तन्न वा इत्ये. वरूपं स्मरणम् , तस्याः प्रबलप्रमावतयाऽकरणं स्मृत्यकरणम् ४ । 'अणवट्ठियस्स करणय'त्ति अनवस्थितस्य अल्पकालीनस्यानियतस्य वा सामायिकस्य करणमनवस्थितकरणम् , अल्पकालकरणानन्तरमेव त्यजति यथाकथञ्चिद्वा तत्करोतीति भावः ५ । इह चाद्यत्र यस्यानाभोगादिनातिचारत्वम् , इतरद्वयस्य तु प्रमादबहुलतयेति ॥ 'देसावगासियस्सत्ति । दिव्रतगृहीतदिक्परिमाणस्यैकदेशो देशस्तस्मिन्नवकाशो-गमनादिचेष्टास्थानं देशावकाशस्तेन निवृत्तं देशावकाशिक-पूर्वगृहीतदिग्वतसंक्षेपरूपं सर्वव्रतसंक्षेपरूपं चेति । 'आणवणप्पओगे'त्ति । इह विशिष्टावधिके भूदेशाभिग्रहे परतः स्वयंगमनायोगाद्यान्यः सचित्तादिद्रव्यानयने प्रयुज्यते सन्देशकप्रदानादिना 'वयेमानेयम्' इत्यानयनप्रयोगः १, 'पेसवणप्पओगे' बलाद्विनियोज्यः प्रेष्यस्तस्य प्रयोगो, यथाभिगृहीतप्रविचार देशव्यतिक्रमभयात् 'त्वयाऽवश्यमेव तत्र गत्वा मम गवा
१ सचित्तपेढणया घ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
१ अध्यय. नम् ।
॥१९॥
॥१९॥
ACCHECRECCCC
द्यानेचं इदं वा तत्र कर्तव्यम्' इत्येवंभूनः प्रेग्नप्रयोगः २। 'सदगुवापत्ति स्वगृहवृतिप्राकारायच्छिन्नभूप्रदेशाभिग्रहे बहिः प्रयोजनो- त्पत्ती तत्र स्वयंगमनायोगावृतिप्राकारादिप्रत्यासन्तयतिनो बुद्धिपूर्व तमभ्युत्काशितादिशब्दकरणेन समवमितकान् बोधयतः शब्दानुपातः, शब्दस्यानुपातनम्-उच्चारणं ताहम्येन परकीरश्रवणविवरमनुपतत्यसाविति ३। 'रूवाणुवापत्ति अभिगृहीतदेशाबहिः प्रयोजनभावे शब्द मनुच्चारयत एव परेषां ग्वसमीपानयनाथ स्वशरीररूपदर्शन रूपानुपातः ४ । 'बढ़िया पोग्गलपपत्ति अभिगृहीतदेशाद् बहिः प्रयोजनसद्भावे परेषां प्रबोधनाय लेपट्यातिपदलपक्षप इति भावना ५ । इह चाचद्वयस्थानाभोगादिनाऽतिचारत्वं इनरस्य तु त्रयम व्रतसापेक्षत्वादिति । 'पोसहोदयासम्स'त्ति । इह पोषधशब्दोऽष्टम्यादिपर्वस रूदः, तत्र पोपधे अवास पोषयोपवासः, स चाहाराविषयभेदाच्चतुर्विध इति तस्य । 'अप्पडिलेहिये त्यादि । अप्रत्युपेक्षितो-जीवरक्षार्थ वक्षुपा न निरीक्षितः, 'दुष्प्रत्युपेक्षितः' उद्भ्रान्तचेतोवृत्तितयाऽपम्यग्निरीक्षितः, इय्या-शयनं तदर्थ संस्तारक:-कुशकम्बलफलकाः शय्यासंस्तारकः, ततः पत्र यस्य कर्मधारये भवत्या युपेक्षितदष्प्रत्युपेक्षितशय्यासंस्तारकः, एतदुपभोगस्यातिचारहेतुत्वादशगतिचार उक्तः १ । एबमप्रमार्जितदुष्प्रसार्जितशरमासंस्तारकोऽपि, नवरं प्रमार्जन वसनाचलादिना २। एवमितरौ द्वौ, नबरमुच्चारः-पुरीपं, प्रस्रवण-सूत्रं तयोभूमिः स्थण्डिलम् ३-४ । एते चत्वारोऽपि प्रमादितयाऽतिचाराः । 'पोसहोदवासस्स सम्मं उणणुपालण यत्ति । कृतपोषधोपवासस्यास्थिरचित्ततयाऽऽहारशरीरसत्काराब्रह्मव्यापाराणामभिलपणादननुपालना पोषवस्येति । अस्य चातिचानत्वं भावतो विरक्तित्वादिति ।। 'अहासंविभागस्सत्ति-'अह' ति यथासिद्धम्य स्वाथ निर्वर्तितस्येत्यर्थः, अशनादेः समिति-सङ्गतत्वेन पश्चात्कर्मादिदोषररिहारेण विलजनं साधवे दानद्वारेण विभागकरणं यथासंविभागः तस्थ, 'सचित्तनिकखेववणया'-इत्यादि । सचित्तेषु ब्रीह्यादिपु निक्षेपण मन्नादेवानतुद्धधा मातृस्थानतः सचित्तनिक्षेपणम् १ । एवं सचित्तेन फलादिना स्थगनं सचित्तपिधानम् २ । 'कालातिक्रमः' कालस्व-साधुभोजनकालस्वातिक्रमः-उल्लाञ्चनं कालातिक्रमः। अयमभिप्रायः-कालमूनमधिकं वा ज्ञात्वा साधवो न ग्रहीष्यन्ति ज्ञास्यन्ति च यथाऽयं ददाति एवं विकल्पतो दानार्थम युत्थानभतिचार इति ३ । तथा 'परव्यपदेशः' परकीयमेतत् तेन साधुभ्यो न दीयते इति साधुसमक्ष भणनम् , जानन्तु साधयो यद्यस्यैतद्भक्तादिकं भवेत्तदा कथमस्मभ्यं न दद्याद् इति साधु
SCAREECRECRUIRECEBOOK
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशा:
१ अध्ययनम्।
||२०||
॥२०॥
सम्प्रत्ययार्थ भणनम् , अथवा अस्मादानान्मम मात्रादेः पुण्यमस्त्विति भणनमिति ४। 'मत्सरिता' अपरेणेदं दत्तं किमहं तस्मादपि कृपणो हीनो वा अतोऽहमपि ददामि इत्येवरूपो दानप्रवर्तकविकल्पो मत्सरिता ५। एते चातिचारा एव, न भङ्गाः, दानार्थमभ्युत्थानाद् दानपरिणतेश्च दूषितत्वाद्, मङ्गस्वरूपस्य चेवमभिधानाद् , यथा-दाणन्तरायदोसा न देइ दिज्जन्तयं च वारेइ । विष्णे वा परितप्पइ इति किवणत्ता भवे मगो ॥१॥ आवश्यक टीकायां हि न भङ्गातिचारयो विशेषोऽस्माभिरवबुद्धः, केवलमिह भङ्गाद्विवेक कुर्वद्भिरस्माभिर तिचाय
पाख्याताः, सम्प्रदायात् नवपदादिपु तथा दर्शनात । “जारिसओ जइभेओ जह जायइ जहेव तत्थ दोसगुणा । जयणा जह अइयारा भङ्गा तह भावणा नेया ।।२।। इत्यस्या आवश्यकचूण्या पूर्वगतगाथा या दर्शनात् , अतिचारशब्दस्य सर्वभङ्गे प्रायोऽप्रसिद्धत्वाच्च, ततो ने | शकुनीय एतेऽतिचारा उक्तास्ते भङ्गा एवेति । तथा य एते प्रतिव्रतं पञ्च पञ्चातिचारास्त उपलक्षणमतिचारान्तराणामवसे या न ववधारणम् । यदाहुः पूज्याः-३पञ्च पञ्च इयाराओ, सुत्तम्मि जे पसिया । ते नावहारणट्राए, किन्तु ते उवलक्खणं" ॥१॥ इति । इ चेह तत्त्वम्यत्र व्रतविषयेऽनामोगादिनाऽविक्रमादिपर नयेण वा स्वबुद्धिकल्पनया वा व्रतसापेक्षतया व्रतविषयं परिहारतः प्रवृत्तिः सो तिचारो, विपरीततायां तु भंगः, इ.येवं सङ्कीर्णातिचारपदगमनिका कार्या । अथ सर्वविरतावेवातिचारा भवन्ति, देशविरतौ तु भङ्गा एव, यदाह"४सव्वेऽवि य अइयारा सञ्जलणाणं तु उपराओ हुन्ति । मूलच्छेज्ज पुण होइ बारसह कसायाण" ।। १।। ॐत्रोच्यते, इयं हि गाथा सर्व विरता वेवातिचारमंगोपः शनार्था, न देशविरत्यादिभङ्गर्शनार्था, तथैव वृत्ती व्याख्यातत्वात् । तथा सज्वलनोदयविशेषे सर्वविरतिविशेपस्यातिचारा एव भवन्ति, न मूलच्छे, प्रत्याख्यानावरणादीनां तूदये पश्चानुपूर्ध्या सर्वविरत्यादीनां मूलतः छेदो भवतीत्येवंभूतव्याख्यानान्तरेऽपि न देशविश्त्यादायतिचारामायः सिध्यति, यतो यथा संयतस्य चतुर्थानामुदये यथाख्यातचारित्रं भ्रश्यति इतरचारित्रं
१ दानान्तरायदोपात् न ददाति ददनं च वारयति । दते वा परितप्यति इति कृपणत्वाद् भवेद्भगः ।।१।। २ यादृशो यतिभेदा यथा जायते यथैव तत्र दोपगुणाः। यतना यथाऽतिचारा भास्तथा भावना ज्ञेया ।।२।। ३ पञ्च पञ्चातिचारास्तु सूने ये प्रदर्शिताः । ते नावधारणार्थ किन्तु ते उपलक्षणम् ।।३।। ४ सर्वेऽपि चातिचाराः संज्वलनानामुदयतो भवन्ति । मूलच्छेद्यं पुनर्भवति द्वादशानां पायाणाम् ।।१।।
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
१ अध्ययनम् ।
॥२१॥
ACCOU
॥२१॥
सम्यक्त्वं च सातिचारमुदयविशेषान्निरतिचारं च भवतीति, एवं तृतीयोदये सरागचरणं भ्रश्यति, देशविरतस्य तु देशविरतिसम्यक्त्वे सातिचारे निरतिचारे च प्रत्येकं तथैव स्याताम् , द्वितीयोइये देशविरतिभ्रंश्यति, सम्यक्त्वं तु तथैव द्विधा स्यात, प्रथमोदये तु सम्यक्त्वं भ्रश्चतीति, एवं चतत् , कथमन्यथा सम्यक्त्वातिचारेषु देशिकेषु प्रायश्चित्तं तप एव निरूपितम् , सार्विकेषु तु मूलमिति । अथानन्तानुबन्ध्यादयो द्वादश कषायाः सर्वघातिनः सज्वलनास्तु देशघातिन इति, ततश्च सर्वघातिनामुदये मूलमेव, देशघातिनां त्वतिचार इति, सत्यम् , किन्तु यदेतत्सर्वघातित्वं द्वादशानां कषायाणां तत्सर्वविरत्यपेक्षमेव शतकचूर्णिकारेण व्याख्यातं न तु सम्यक्त्वाद्यपेक्षमिति । तथा हि तद्वाक्य-" भगवप्पणीयं पञ्चमहव्वयमइयं अट्ठारससीलङ्गसहस्सकलियं चारित्त घाएन्ति त्ति सव्वघाइणो"त्ति । किश्च प्रागुपदशितायाः 'जारिसओ' इत्यादिगाथायाः सामर्थ्यादतिचारभङ्गो देशविरतिसम्यक्त्वयोः प्रतिपत्तव्याविति । 'अपन्छिभ' इत्यादि । पश्चिमैवापश्चिमा मरणं-प्राणत्यागलक्षणं तदेवान्तो मरणान्तः तत्र भवा मारणान्तिकी, संलिख्यते-कृशीक्रियते शरीरकषायाद्यनयेति संलेखनातपोविशेषलक्षणा, ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः, तस्या जोषणा-सेवना तरया आराधना, अखण्डकालकरणमित्यर्थः अपश्चिममारण,न्तिकसंलेखनाजोषणाधिना, तस्याः । 'इहलोगे'त्यादि। इहलोको-मनुष्यलोकः तस्मिन्नाशंसा-अभिलाषः तस्याः प्रयोग इहलोकाशंसाप्रयोगः, 'श्रेष्ठी स्यां जन्मान्तरेऽमात्यो वा' इत्येवंरूपा प्रार्थना १ । एवं परलोकाशंसाप्रयोगो 'देवोऽहं स्याम्' इत्यादि । 'जीविताशंसाप्रयोगो' जीवितं-प्राणधारणं तदाशंसायाः-तदभिलाषस्य प्रयोगो 'यदि बहुकालमहं जीवेयम्' इति । अयं हि संलेखनावान्कश्चिद्वस्त्रमाल्यपुस्तक वाचनादिपूजादर्शनाद् बहुपरिवारावलोकनाल्लोकशाघाश्रवणाच्चवं मन्येत, यथा 'जीवितमेव श्रेयः, प्रतिपन्नानशनस्यापि यत एवंविधामदुद्देशेन विभूति वतते' इति ३ । 'मरणाशंसाप्रयोगः' उक्तस्वरूपपूजाद्यभावे भावयत्यसो 'यदि शीघ्र म्रियेऽहं' इति स्वरूप इति ४ । कामभोगाशंसाप्रयोगो 'यदि मे मानुष्यकाः कामभोगा दिव्या वा सम्पद्यन्ते तदा साधु' इति विकल्परूपः ॥५॥
१ भगवत्पणीतं पचमहानतमयं अष्टादशशीलाङ्गसहयकलितं चारित्रं घातयन्तीति सर्वघातिन इति ।
L
DRESCAMS
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
१ अध्यय
उपासक दशा:
॥२२॥
॥२२॥
७. तए णं से आणन्दे गाहावई समणस भगवो महावीरस्स अन्तिए पश्चाणुबइय सत्तसिक्खावइयं दुवा- लसविहं सावयधर्म पडिबज्जिइ, पडिवजित्ता समणं भगवं महावीरं वन्दइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी-'नो खलु मे भन्ते ! कप्पइ अजप्पभिई अन्नउत्थिए वा अनउत्थियदेवयाणि वा अनउत्थियपरिग्गहियाणि अरिहन्तचेइयाणि वा वन्दित्तए वा नमंसित्तए वा, पुचि . अणालत्तेणं आलवित्तए वा संलवित्तए वा, तेसिं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा दाउं वा अणुप्पदाउं वा, नन्नत्थ रायाभिओगेणं गणाभिओगेणं है बलाभिओगेणं देवयाभिओगेणं गुरुनिग्गहेणं वित्तिकन्तारेणं । कप्पड़ मे समणे निग्गन्थे फासुएणं एसणिज्जेणं असणपाणखाइमसाइमेणं वत्थपडिग्गहकम्बलपाय पुंछणेणं पीढफलयसिज्जासंथारएणं ओसहभेसज्जेण य पडिलाभेमाणस्स विहरित्तए' तिकटु इमं एयारूवं अभिग्गहं अभिगिण्हइ, अणिगिण्हित्ता पसिणाई पुच्छइ, पुच्छि
'नो खलु' इत्यादि । नो खलु मम 'भदन्त !' भगवन् ! 'कल्पत' युज्यते 'अद्यप्रभृति'इतः सम्यक्त्वप्रतिपत्तिदिनादारभ्य निरतिचारसम्यस्त्वपरिपालनार्थ तद्यतनामाश्रित्य 'अन्नउत्थिर वत्ति जैनयूथाद् यदन्यद् यूथं-सङ्घान्तरं तीर्थान्तरमित्यर्थः, तदस्ति येषां तेऽन्ययूथिकाः-चरकादिकुतीथिकाः तान् , 'अन्ययूथिक वतानि वा-हरिहराहीनि, 'अन्ययूथिकपरिगृहीतानि वा' चैत्यानि-अर्हत्प्रतिमालक्षणानि, यथा भौतपरिगृहीतानि वीरभद्रमहाकालार्दानि 'वन्दितुं वा' अभिवादनं कर्तुं 'नमस्यितुं दा' प्रणामपूर्वकं प्रशस्तध्वनिभिर्गुणोन्कीर्तनं कर्तुम् , तद्भक्तानां मिथ्यात्वस्थिरीकरणादिदोषप्रसङ्गादित्यभिप्रायः । तथा पूर्व-प्रथममनालप्तेन सता अन्यतीथिकैः तानेव 'आलपितुं वा' सकृसम्भाषितुं संलपितुं'वा' पुनः पुनः संलापं कर्तुम् , यतस्ते तप्ततरायोगोलकल्पाः खल्वासनादिक्रियायां नियुक्ता भवन्ति, तत्प्रत्ययश्च कर्मवन्धः स्थात् , तथाऽऽलापादेः सकाशात्परिचयेन तस्यैव तत्परिजनस्व वा मिथ्यात्वप्राप्तिरिति, प्रथमालप्तेन त्वसंम्भ्रमं लोकापवाद
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
दशाः
॥२३॥
त्ता अट्ठाई आदियइ, आदिइत्ता समणं भगवं महावीरं र
तिक्खुतो बन्दइ, वंदिता समणस्स भगवओ महावीअन्तियाओ दुइपलासाओ चेइयाओ पडिणिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता जेणेव वाणियगामे नयरे जेणेव सए गिहे तेणेव उवागच्छ, उवागच्छित्ता सिवनन्दं भारियं एवं वयासी एवं खलु देवाणुप्पिए ! मए समणस्स भगवओ महावीरस्स अन्ति धम्मे निसन्ते, सेऽवि य धम्मे मे इच्छिए पडिच्छिए अभिरुइए, तं गच्छ णं तुमं देवापिए ! समणं भगवं महावीरं वन्दाहि जाव पज्जुवासाहि, समणस्स भगवओ महावीरस्स अन्तिए पञ्चाणुव्वइयं सत्तसिक्खावयं दुवासविहं गिरिधम्मं पडिवज्जाहि' ||
८. तए णं सा सिवनन्दा भारिया आणन्देणं समणोवासरणं एवं वृत्ता समाणा हट्टतुट्टा कोडुम्बिपुर भयात् कीदृशस्त्वम्' इत्यादि वाच्यमिति । तथा तेभ्यः अन्ययूविकेभ्योऽशनादि दातुं वा सकृत् अनुप्रदातुं वा पुनः पुनरित्यर्थः । अयं च निषेधो धर्मबुद्धयैव, करुणया तु दद्यादपि । किं सर्वथा न कल्पते ? इत्याह- 'नन्नत्य रायाभिओगेणं'ति । 'न' इति न कल्पत इति योऽयं निषेधः सोऽन्यत्र राजाभियोगात्, तृतीयायाः पञ्चम्यर्थत्वाद् राजाभियोगं वर्जयित्वेत्यर्थः, राजाभियोगस्तु - राजपरतन्त्रता, गणः समुदायस्तदभियोगो-पारवश्यता गणाभियोगस्तस्मात् । बलाभियोगो नाम- राजगणव्यतिरिक्तस्य वलवतः पारतन्त्र्यम् । देवताभियोगो-देवपरतन्त्रता । गुरुनिप्रहो - मातापितृपारवश्यं गुरूणां वा चैत्यसाधूनां निग्रहः - प्रत्यनीककृतोपद्रवो गुरुनिग्रहः । तत्रोपस्थिते तद्रक्षार्थमन्ययूथिकादिभ्यो दददपि नातिक्रामति सम्यक्त्वमिति । 'वित्तिकन्तारेणं'ति । वृत्तिः - जीविका तस्याः कान्तारम् - अरण्यं तदिव कान्तारं क्षेत्र कालो वा वृत्तिकान्तारम्, निर्वाहाभाव इत्यर्थः, तस्मादन्यत्र निषेधो दानप्रणामादेरिति प्रकृतमिति । 'पडिग्ग'ति पत्रं 'पीढं' ति पट्टादिकम्, 'फल' ति अवष्टम्भादिकं फलकम्, 'भेसज्ज' ति पथ्यं 'अट्ठाई' ति उत्तरभूतानर्थानाददाति ॥
अध्यय
नम् ।
॥२३॥
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशा:
४१ अध्यय
नम्।
||२४||
॥२४॥
सद्दावेइ, सदावेत्ता एवं वयासी-'खिप्पामेव लघुकरण जाव पज्जुवासई । तए णं समणे भगवं महावीरे सिव. नन्दाए तीसे य महइ० जाव धम्मं कहेइ । तए णं सा सिवनन्दा समणस्स भगवओ महावीरस्स अन्तिए धम्म सोचा निसम्म हट्ठ० जाव गिहिधम्म पडिवज्जइ, पडिवज्जित्ता तमेव धम्मियं जाणप्पवरं दुरूहइ, दुरूहिता जामेव दिसि पाउब्भूया तामेव दिसि पडिगया ।
९. 'भन्ते' त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वन्दइ नमसइ, वंदित्ता नमसित्ता एवं वयासी-'पहू णं भन्ते ! आणन्दे समणोवासए देवाणुप्पियाणं अन्तिए मुण्डे जाव पव्वइत्तए' ? नो तिणटे समढे, गोयमा ! आणन्दे णं समणोवासए बहुइं वासाई समणोवासगपरियागं पाउणिहिइ, पाउणित्ता जाव सोहम्मे कप्पे अरुणे विमाणे देवत्ताए उववज्जिहिइ । तत्थ णं अत्थेगइयाणं देवाणं चत्तारि पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता । तत्थ णं आणन्दस्सऽवि समणोवासगस्स चत्तारि पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता । तए णं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाइ बहिया जाब विहरइ । तए णं से आणन्दे समणोवासए जाए अभिगयजीवाजीवे जाव पडिलाभेमाणे विहरइ । तए णं सा सिवनन्दा भारिया समणोवासिया जाया जाव पडिलाभेमाणी विहरइ ।।
१०. तए णं तस्स आणन्दस्स समणोवासगस्स उच्चावएहिं सीलव्ययगुणवेरमणपच्चक्खाणपोसहोववासेहि अप्पाणं भावेमाणस्स चोइस संबच्छराई वइकन्ताई, पण्णरसमस्स संवच्छरस्स अन्तरा वट्टमाणस्स अन्नया
८ 'लहुकरण' इत्यत्र यावत्करणात् 'लहुकरणजुत्तजोइय'मित्यादिर्यानवर्णको व्याख्यास्यमानसप्तमाध्ययनादवसेयः ।
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दवाः
॥२५॥
उ० ३
कयाइ पुव्वरत्तावरत्तकालसमर्थसि धम्मजागरिय जागरमाणस्स इमेयारूवे अज्झत्थिए चिन्तिए पत्थिए मणोगए सङ्कपे समुपज्जित्था - ' एवं खलु अहं वाणियगामे नयरे बहूणं राईसर० जाव सयस्सवि य णं कुडुम्बस जाव आधारे, तं एएणं विक्खेवेणं अहं नो संचाएमि समणस्स भगवओ महावीरस्स अन्तियं धम्मपण्णर्ति उवसपज्जित्ताणं विहरित्तए, तं सेयं खलु ममं कल्लं० जाव जलन्ते विउलं असणं जहा पूरणो जाव जेट्ठपुत्तं कुडुम्बे वेत्ता तं मित्त० जाव जेट्ठपुत्तं च आपुच्छित्ता कोल्लाए सन्निवेसे नायकुलंसि पोसहसाले पडिले हित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स अन्तियं धम्मपण्णत्त उवसम्पज्जित्ता गं विहरित एवं सम्पेहेइ, संपेहित्ता कल्लं विउलं० तहेव जिमियभुत्तत्तरागए तं मित्त० जाव विउलेणं पुष्फः ५ सक्कारेइ सम्माणे, सत्रकारिता संभाणित्ता तस्सेव मित्त० जाव पुरओ जेपुतं सदावेइ, सहावेत्ता एवं वयासी - ' एवं खलु पुत्ता ! अहं वाणियगामे बहूणं राईसर ० जहा चिन्तियं जाव विहरितए, तं सेयं खलु मम इदाणिं तुम सयस्स कुडुम्बस्स आलम्बनं ४ वेत्ता जाव विहरित ' । तए णं जेपुते आणन्दस्स समणोवासयस्म तहत्ति एयमहं विणणं पडिसुणे । तए णं से आणन्दे समणोवासए तस्सेव मित्त० जाव पुरओ जेपुत्तं कुम्बे ठवेइ, वेत्ता एवं वयासी - 'माणं देवाणुपिया ! तुभे अप्पभिई केइ मम बहुसु कज्जे जाव आपुच्छउ वा पडिपुच्छउ वा ममं अट्ठा
असणं वा
१०. 'महावीरस्स अन्तियंति । अन्ते भवा आन्तिकी महावीरसमीपाभ्युपगतेत्यर्थः, तां 'धम्मपण्णत्ति 'ति धर्मप्रज्ञापनामुपसम्पद्य-अङ्गीकृत्यानुष्ठानद्वारतः 'जहा पूरणो'त्ति भगवत्यभिहितो बालतपस्वी स यथा स्वस्थाने पुत्रादिस्थापनमकरोत् तथाऽयं कृतवानित्यर्थः । एवं
१ अध्यय
नम् ।
॥२५॥
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥२६॥
४ उवक्खडेउ वा उबकरेउ वा । तए णं से आणन्दे समणोवास जेद्वपुत्तं मित्तनाई आपुच्छ, आपुच्छित्ता सयाओ गिहाओ पडिणिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता वाणियगामं नयरं मज्झं मज्झेणं निग्गच्छ, निग्गच्छित्ता जेणेव कोल्लाए सन्निवेसे जेणेव नायकुले जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता पोसहसालं पमज्जइ, पमज्जित्ता उच्चारपासवणभूमिं पडिलेहेइ, पडिलेहित्ता दम्भसंथारयं संथर, दम्भसंथारयं दुरूहइ, दुरूहित्ता पोसहसालाए पोसहिए दब्भसंथारोवगए समणस्स भगवओ महावीरस्स अन्तियं धम्मपणतिं उवसम्पज्जित्ताणं विरइ ॥
११. तणं से आणन्दे समणोवासए उवासगपडिमाओ उवसम्पज्जित्ता णं विरइ । पढमं उवास पडिमं चासौ कृतवान् 'विलं असणपाणखाइमसाइमं उबक्खडावित्ता मित्तना इनियगसम्बन्धिपरिगणं आमन्तेत्ता तं मित्तनाइनियगसम्बन्धिपरिजणं विउलेणं असणपाणखाइमसाइमेगं वत्थगन्धमहालङ्कारेण य सकारेत्ता सम्भाषेत्ता तस्सेव मित्तनाइनियगसम्बन्धिपरिजणस्स पुरओ जेदृत्तं कुडुम्बे ठावेइ ठावित्तत्ति । 'नायकुलंसित्ति वजनगृहे । 'उवक्खडेउ 'ति उपस्करोतु राध्यतु ! 'उबकरे उत्ति उपकरोतु सिद्धं सद् द्रव्यान्तरैः कृतोपकारम् - आहितगुणान्तरं विदधातु ।
११ 'पढमं 'ति एकादशानामाद्यामुपासकप्रतिमां श्रावकोचिताभित्र विशेषरूपामुपसम्पद्य विहरति । तस्याः स्वरूपम् - 'सङ्काःसहविरसिमसणजुओ उ जो जन्तू। सेस गुणचिप्पको एसा खलु होइ पढमा उ || १|| सम्यग्दर्शनप्रतिपत्तिश्च तस्य पूर्वमप्यासीत्, केवलमिह शङ्कादिपराजाभियोगाद्यपवादवर्जितत्वेन तथाविधसम्यग्दर्शनाचारविशेषपालनाभ्युपगमेन च प्रतिमात्रं सम्भाव्यते, कथमन्य
१ शङ्कादिशल्यविरहितसम्यग्दर्शनयुक्तस्तु यो जन्तुः । शेषगुणविप्रमुक्त एषा खलु भवति प्रथमा तु ।। १ ।।
अध्यय
नम् ।
॥२६॥
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशा:
१ अध्ययनम् ।
॥२७॥
॥२७॥
अहासुतं अहाकप्पं आमग्गं अहातच्चं सम्म कापणं फासेइ पालेइ सोहेइ नीरेइ कित्ता आराहेह। तए णं से थाऽसावेकमासं प्रथमाचाः प्रतिमाचाः पालनेन, द्वौ मासौ द्वितीयायाः पालनेन, एवं यावदे कादशमानानेका श्याः पालने। पञ्च सार्धानि वर्षाणि पूरितानित्यर्थतो वक्ष्यतीति। न चायमयों नझाश्रुतस्कन्धादावुपलभ्यते, श्रद्धामात्ररूपायास्तत्र तस्याः प्रतिपादनात् । 'अहासुतं' ति सूत्रानतिक्रमेण, 'यथाकल्प' प्रतिमाचारानतिकमेण, यथामार्ग क्षायोपशभिकभावानतिक्रमेण, महातच्चति यथातत्वं दर्शनप्रतिमेतिशब्दस्यान्वर्थानतिक्रमेण, 'फासेइत्ति स्पृशति, प्रतिपत्तिकाले विधिना प्रतिपत्तेः । 'पालेइत्ति सतनोपयोगप्रतिजागरणेन रक्षति । 'सोहेइति शोमयति गुरुपूजापुरस्सरपारणकरणेन शोधयति वा निरतिचारतया, 'तीरेइ'त्ति पूर्णऽपि कालबधावनुबन्धात्यागात् , 'कीर्तयति' तत्समाप्ती इमिदचहातिमध्यावसानेपु कत्तव्य तच्च मया कृतम् इति कीतनात् , 'आराधयति' एमिरेव प्रकार: सम्पूर्णनिष्ठां नयतीति ।। 'दोच्चंति द्विनीयां व्रतपतिनाम् । इदं चास्याः स्वरूपम्-दसणपडिमाजुत्तो पालेन्तोऽणुच्चए निग्इयारे। अणुकम्पाइगुणजुओ जीव इह होइ बयपडिमा ।।१।।' तरच'ति तृतीयां सामायिकप्रतिमाम्-, तत्स्वरूपमिदम्-२बरदसणवयजुतो सामइये कुणइ जो उ तिसब्झासु । एको सेण तिमासं एसा सामाइ पडिमा' ।।१।। 'च'उत्थं ति चतुर्थी पोषधप्रतिमामेवरूपाम्-पुबोदियपडिमजुओ पालइ जो पोसहं तु सम्पुण्ण। अमिच उदसाइसु उसे मासे चउत्थी सा ॥१॥' 'पञ्चमति पञ्चमी प्रतिमाप्रतिमां कायोत्सर्गप्रतिमामित्यर्थः, स्वरूपं चास्या:-४सम्म| मणबयगणवयसिखावयचं घिरी य नाणीय। अद्रमिच पदसी पडिम ठाएगराईयं ॥शा असिणाणवियाभाई (अस्नानोऽरात्रिभोजी चेत्यर्थः) मलिक (मुत्कलकच्छ इत्यर्थः) दिवसबम्भयारी य । राई परिमाणकडो पडिमावजेसु दियहेसु ।।२।। झायइ पडिमाए ठिओ
१दर्शनप्रतिमायुक्तः पालयन अणुव्रतानि निरंतचारााणे । अनुकम्पादिगुणयुतो जीव इह भवति नतप्रतिमा || २ वरदर्शनत्रायुक्तः सामायिक करोति यस्तु त्रिसंध्यासु । उत्कृष्टेन त्रीन् मासान् एषा सामायिकप्रतिमा ।। ३ पूर्वोदितप्रतिमायुतः पालयति यः पाषधं तु संपूर्णम् । अटमीचतुर्दश्यादिषु चतुरो मासान् चतुर्थेषा ।। ४ सम्यक्त्वाणुवतगुणवतशिक्षात्रतवान् स्थिरश्च ज्ञानी च । अटमीचतुर्दश्योः प्रतिमा तिष्ठत्येकरात्रिकीम् ।।१।। अस्नानो दिवसभोजी मुक्कलकच्छो दिवसबहाचारी च ।। रात्री कतपरिमाणः प्रतिमावजेंषु दिवसेषु ।।२।। ध्यायति प्रतिमया स्थितः लाक्यपूमान् जिनान् जितकषावान् । निजदोषप्रत्यनीकमन्यद्रा पञ्च यावन्मासान ॥३॥
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
१ अध्ययनम् ।
॥२८॥
॥२८॥
आणन्दे समणोवासए दोच्चं उवासगपडिमं, एवं तच्च चउत्थं पञ्चमं छटुं सत्तमं अट्ठमं नवम दसम एक्कारसमं जाव आराहेइ ॥ तिलोयपुज्जे जिणे जियकसाए। नियदोसपञ्चणीयं अण्णं वा पञ्च जा मासा ॥३॥' 'छटुंति पठी अब्रह्मयजनप्रतिमाम् । एतत्स्वरूपं चैवम्-"पुब्बोदियगुणजुत्तो विसेसओ विजियमोहणिज्जो य । वज्जइ अवम्भमेगन्तओ य राई थिरचित्तो ॥१॥ सिङ्गारकहाविरओ इत्थीए समं रह म्मि नो ठाइ । चयइ य अइप्पसङ्गं तहा विभूसं च उक्कोसं ।।२।। एवं जा छम्मासा एसोऽहिगओ उ इयरहा विट्ठम् । जावजीवपि इमं वज्जइ एयम्मि लोगम्मि' ॥३।। 'सत्तमं ति सप्तमी सचित्ताहारवजनप्रतिमामित्यर्थः । इयं चैवम्-मच्चित्तं आहारं वज्जइ असणाइयं निरवसेस । सेसपयसमाउत्तो जा मासा सत्त विहिपुब्बं ॥११॥' अनुमति अष्टमी स्वयमारम्भवर्जनप्रतिमाम् । तद्पमिदम् - वज्जइ सयमारम्भं सावज्ज कारवेइ पेसेहिं । वित्तिनिमित्तं पुवयगुणजुत्तो अटु जा मासा ।।' 'नवमति नवी भृतकप्रेष्यारम्भवजनप्रतिमाम् ' सा चेयम्-'"पेसेहिं आरम्भं सावजं कारवेइ नो गुरुयं । पुब्वोइयगुणजुत्तो नव मासा जाब विहिणा उ ॥' 'दसमंति दशमी उद्दिष्टभक्तवर्जनप्रतिमाम् , सा चैवम्-'उद्दिट्टकई भत्तपि वज्जए किमुय सेसमारम्भं । सो होइ य खुग्गुण्डो सिलिं वा धारण कोई ॥१।। दव्वं पुट्ठो जाणं जाणे इइ वयइ नो य नो वेति । पुब्योदियगुणजुत्तो दस मासा कालमाणे गं' ॥२।। 'एकारसमंति
१ पूर्वो देतगुणयुक्तो विशेषतो विजितमोहनीयश्च । वर्जयत्पब्रह्मान्ततस्तु रात्रावपि स्थिचित्तः ॥१॥ शुङ्गारकथाविरतः स्त्रिया समं रहसि न तिष्ठते । त्यजति चातिग्रस तथा विभूषां चोस्कृष्टाम ॥२॥ एवं यावत् पमासान् एषोऽधिकृतस्तु इतरथा दृष्टम् । याव जीवमपीदं वर्जपति एतस्मिन् लोके ।।३।। २ सञ्चित्तमाहार वर्जयति अशनादिकं निरवशेषम् । शेषपदसमायुक्तो यावन्मासान् सप्त विधिपूर्वम् ॥ १।। ३ वर्जयति स्वयमारम्भ सावयं कारयति प्रेपैः । वृत्तिनिमित्तं पूर्वगुमयुक्तोऽष्ट यावन्मासान् ।।१।। ४ प्रेयैरारम्भ साक्यं कास्यति नो गुरुकम् । पूर्वोदितगुणयुक्तो नव मासान् चावनिधिनय ।।१।। ५ उद्दिष्टाते भक्तमपि वपति किमुत शेषमारम्भम् । स भवति तु सुरमुण्डः शिखां वा धारयति कोऽपि ।।१।। द्रव्य पृष्ठो जानन जानामिति यदति नीचा नैवेति । पूर्वादितगुणयुको दश मासान् कारमानेन ||२||
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
KARO
॥२९॥
१२. तए णं से आणन्दे समणोवासए इमेणं एयारूवेणं उरालेणं विउलेणं पयत्तेणं पगहियेणं तवोकम्मेणं
४१अध्ययमुके जाव किसे धमणिसन्तए जाए। तर णं तस्स आणन्दस्स समणोवासगस्स अन्नया कपाइ पुबरता. जाव
नम् । धम्म नागरियं जागरमागस्त अयं अज्झस्थिए ५ 'एवं खळु अहं इमेणं जाय धमणिसन्तए जार, तं अस्थि ता मे उठाणे कम्मे बले वीरिए पुरिसकारपरको सद्धाधिइसंवेगे, तं जाव ता मे अस्थि उदाणे सदाधिइसंवेगे जाय ॥२९॥ य मे धम्मायरिए धम्मोबएसए समणे भगवं महावीरे जिणे सुहत्थी विहरइ ताव ता मे सेयं कालं जाव जलन्ते अपच्छिममारणन्तियसंलेहणाअसणाझुसियस भत्तपाणपडियाइक्खियस्स कालं अणवसकमाणस्स विहरिनए' एवं सम्पेहेइ, संपेहिता कल्लं पाउ० जाव अपच्छिममारणन्तिय० जाव कालं अणवकमाणे विहरइ । तए णं तस्स आणन्दस्स समणोवासगस्स अन्नया कयाइ सुभेणं अज्झवसाणेणं सुभेणं परिणामेणं लेसहिं बिसुज्झनाणीहिं तदावरणिजाणं कम्माणं खओवसमेणं ओहिनाणे समुप्पन्ने । पुरस्थिमेणं लवणस मुद्दे पञ्चजोयणसइयं खेत्तं जाणइ पासइ, एवं दक्खिणेणं पञ्चस्थिमेण य, उत्तरेणं जाव चुल्लहिमवन्तं वासधरपब्वथं जाण पासइ, उडूं जाव 13 एकादशी श्रमणभूतप्रतिमाम् , तत्स्वरूपं चतत्-खुरमुण्टो लोगण व रबहरणं ओग्गहं च घेत्तणं । समणभूओ विहाइ धम्म कापण फासेन्तो ||१|| एवं उक्कोसेणं एकारस मास जाब विहरेइ । एक्काहाइपरेणं एवं सब्वत्थ पाएणं' ।। २ । इति ।।
R
SCORECAX
१ सयाई घ । २ अरमुण्डो लोचेन वा रजाहरणमवयहं च गृहीत्वा । अनभूतो विहरति धर्म कायेन स्पृशन् ॥ १॥ एवमुन्नै एकाहादेः परतः एवं सर्वत्र प्रायेण ॥२॥
कादश मायन यावत् विहरति ।
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
१ अध्ययः
उपासक दशाः
नम् ।
RECORRECA
॥३०॥
सोहम्मं कप्पं जाणइ पाराइ, अहे जाव इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए लोलुयच्चुयं नरयं चउरासी इवाससहस्सटिइयं जाणइ पासइ ।।
१३. तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे समोसरिए, परिसा निग्गया, जाव पडिगया । तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्य भगाओ महावीरस्स जेटे अन्तेवासी इन्दभूई णाम अणगारे गोयमगोत्तेणं सनु. स्सेहे समचउरंससंठाणसंठिए बजरिसहनारायसङ्गयणे कणपुलगनिघसपम्हगोरे उग्गतवे दित्ततवे तत्ततवे घोरतवे महातवे उराले घोरगुणे घोरतबस्सी घोरवम्भचेरवासी उच्छृढसरीरे संखित्तविउल तेउलेसे छटुंछटेणं अणिखित्तेणं तवोकम्मेणं संजपेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ । तए णं से भगवं गोयमे छटुक्खमणपारणगंसि पढमाए पोरिसीए सज्झायं करेइ, बिइयाए पोरिसीए झाणं झियाइ, तइयाए पोरिसीए अतुरिय अचवलं असम्भन्ते मुहपत्ति पडिले हेइ, २ चा भायणवत्थाई पडिले हेइ, २ ता भायणवत्थाई पमज्जइ, २ ता भायणाई उग्गाहेइ, उग्गाहेत्ता जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छ इ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं वन्दइ नमसइ, वंदित्ता नमसित्ता एवं वयासी-'इच्छामि णं भन्ते ! तुब्भेहिं अब्भणुण्णाए छटक्खमणपारणगंसि वाणियगामे नयरे उच्चनीयमज्झिमाइं कुलाई घरसमुदाणस्स भिक्खायरियाए अडित्तए'। अहासुई देवाणुप्पिया ! मा पडिवन्धं करेह । तए णं भगवं गोयमे समणेणं भगवया महावीरेण अभणुण्णाए समाणे समगस भगवओ महावीरस्स अन्तियाओ दृइपलासाओ चेइयाओ पडिणिक्खमइ, पडि निक्खमित्ता अतुरियमचवलमसम्भन्ते जुग
R REARS
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
उपासक दशाः
१ अध्ययनम् ।
॥३१॥
REALREASON
न्तरपरिलोयगाए दिट्टीए पुरओ ईरिगं लोहेमाणे जेणेव वाणियगामे नयरे नगर उपागच्छइ, उपगच्छिता वाणियगामे नयरे उच्चनीयमझिपाई कुलाई घरसमुदागन भिक्खायरियाए अहह । तए णं से भगवं गोयमे यावियगामे नयरे जहा पणतीर नहा जाय भिक्खायरियाए अडमाणे अहापजनं भतपाणं सम्म पडिगाहेइ, पडिग्गा हित्ता वाणियगामाओ पडिणिग्गच्छइ, पडिणिग्गच्छिता कोल्लायस्स सनिवेसस्स अदूरस ननणं ईवयमाणे बहुजणस निसामे। बहुजगो अन्नमन्त्रस्स एवमाइक्वइ ४-'एवं खलु देवाणुप्पिया ! समजस्स भगवओ महावीरस्त अन्नवासी आगन्दे नाम सममोवासए पोसहसालाए अपच्छिम. जाव अगवाकाणे विहर' तए णं तसा गायपस्प बहुजगम अन्तिर एवम सोचा निसम्म अयमे यारूवे अज्झथिए ४-तं गच्छामिणं आणन्दं समणोवासयं पातामि' एवं सम्पेहेइ, संपेहिता जेणेव कोल्लाए सन्निवेसे जे व आणन्दे समणोबासए जेणेव पोसहसाला तेणेव उबागच्छइ । तए णं से आणन्दे समणोवासए भगवं गोयम एजमाणं पासा, पामित्ता ह. जाय हियर. भय गोययं बन्दर नमसइ, बंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी-' एवं खलु भन्ते ! अहं इमेणं उरालेणं जाव धमणिपए जार, न संचारपि देवाणुप्पियस्स अन्तियं पाउभवित्ता णं तिक्त्त्तो मुद्धाणेणं पाए अभिवन्दित्तए, तुम्भे गं भन्ते ! इच्छाकारेणं अगाभिओएणं इओ चा एह, जाणं देवाणुप्पियाणं तिक्वत्तो मुद्धाणेणं पाएमु बन्दामि नमसामि'। तर णं से भगवं गोयमे जेणेव आणन्दे समणोवासए तेणेव उवागच्छइ ।।
१ वीईवयमाणे ग.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशाः
अध्ययनम् ।
॥३२॥
॥३२॥
CRECIRCRECRKAR
१४. तप णं से आणन्दे समगोवासए भगाओ गोयमस्स तिक्खुत्तो मुद्राणेणं पाएमु चन्दइ नमंसद, चंदित्ता नमंसित्ता एवं वासी-अस्थिपं जन्ते ! मिहिमो जिम्मज्झाबसन्तस्स ओहिनाणे राष्ट्रप्पजइ ? हन्ता अस्थि । जइ गं भन्ने! निहिणो जाय समुपज्जा, एवं खलु भन्ते ! ममवि गिहिणो गिहमज्झावसन्तस्स आहिनाणे सप्पन्ने--पुरस्थिमेणं लबासमु पञ्च जोयणसयाई मात लोलुयच्चुयं नरयं जाणामि पासामि । तर णं से भगवं गोयमे आणन्दं समणोवासयं एवं बयासी-'अस्थि णं आणन्दा ! गिहिणो जाब समुप्पज्जइ, नो चैत्र एमहालए, तं गं तुमं आणन्दा ! एयरस टागस आलोरहि जाब तवोकम्म पडिवज्जाहि'। तए णं से आगन्दे समगोवासए भगवं गोयमं एवं क्यासी-'अस्थि णं मन्ते ! जिणवयणे सन्ताणं तच्चाणं तहियाणं सव्वभूयाणं भााणं आलोइज्जइ जाय पडिरज्जइ ? नो इणडे समढे । नइ णं भन्ते ! जिणवयणे सन्ताणं जाय भाशणं नो आलोइज्जइ जाव तवोकम्मं नो पडिजिजइ तंणं भनी ! तुबभे चेव एयस्स ठाणस्स आलोएह, जाब पडिवज्जह' । तए णं से भगवं गोयमे आणन्देणं समणोवासरणं एवं वुत्ते समाणे संकिए कंखिए विगिच्छासमावन्ने आणन्दस्स अन्तिया ो पडिणिक्यमइ, पडिनिक्ख मिना जेणेव दुइपलासे चेइए जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उबागच्छइ, उबागच्छित्ता समणस्स भगवशे महावीरस्स अदूरसामन्ते गमणागमणार पडिकमइ, पडिकमित्ता एसणमणेसणं आलोएइ, आलोएता भत्तपाणं पडिदंसेइ, पडिदंसिचा समणं भगवं महावीर वन्दइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं बयासी-“ एवं खलु भन्ते ! अहं तुब्भेहि अब्भणुण्णाए । नेत्र सब
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
नम् ।
॥३३॥
| कहेइ जाव तए णं अहं संकिए ३ आणन्दस्स समणोवासगस्स अनियाओ पडिणिक्खमामि, पडिनिक्खमित्तार अध्यय जेणेव इहं तेणेव हव्यमागए, तं गं भन्ते ! किं आणन्देणं समणोवासरणं तस्स ठाणस्स आलोएयव्वं जाव पडिवज्जेयव्वं उदाहु मए ? ' गोयमा' इ समणे भगवं महावीरे भगवं गोयमं एवं बयासी-'गोयमा! तुम चेव णं तस्स ठाणस्स आलोएहि, जाव पडिवजाहि, आणन्दं च समणोवासयं एयमढें खामेहि' । तए णं से भगवं गोयमे
॥३३॥ समणस्स भगवओ महावीरस्स 'तह' ति एयमढे विणएणं पडिमुणेई, पडिमणेत्ता तस्स ठाणस्स आलोएइ, जाव पडिवजइ, आणन्दं च समणोवासयं एयमढें खामेइ। तए णं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाई बहिया | जणवयविहारं विहरइ ॥
१५. तए णं से आणन्दे समणोवासए वह हिं सीलच एहिं जाव अप्पाणं भावेत्ता वीसं वासाई समणोवासगपरियागं पाउणित्ता एक्कारस य उवासगपडिमाओ सम्मं कारणं फासिना मासियाए संलेहणाए अत्ताणं असित्ता सढि भत्ताई अणसणाए छेदेता आलोइयपडिक्कन्ते समाहिपत्ते कालमासे कालं किच्चा सोहम्मे कप्पे सोहम्मवडिंसगस्स महाविमाणस्स उत्तरपुरच्छि मेणं असो विमाणे देवताए उपबन्ने। तत्थ णं अत्थेगइयाणं देवाणं चत्तारि पलिओवमा ठिई पण्णत्ता, तत्थ णं आणन्दस्सवि देवस्स चत्तारि पलिभोवमाइं ठिई पण्णत्ता ।
१४. 'उरालेणं' इत्यादिवर्णको मेघकुमारतपोवर्णक इव व्याख्येयः, यावदनबकाइनन् विहरतीति ।। 'गिहमज्झावसन्तस्सत्ति गृहमध्यावसतः, | गेहे वर्तमानस्येत्यर्थः ।। 'सन्ताण'मित्यादय एका शब्दाः ।। 'गोयमा' इत्ति हे गौतम ! इत्येवमामन्त्र्येति ।
ECENE
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
१ अध्ययनम् ।
दशाः
॥३४॥
आणन्दे णं भन्ते ! देवे ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं ३ अणन्तरं चयं चइत्ता कहिं गच्छिहिइ कहिं उववजिहिइ ? गोयमा ! महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ । निक्खेवो ॥
सत्तमस्स अङ्गस्स उवासगदसाणं पढमं अज्झयणं समत्तं ॥ १५. 'निक्खेवओ'त्ति निगमनं, यथा “एवं खलु जम्बू ! समणेणं जाव उवासगदसाणं पढमस्स अज्झयणस्स अयमद्वे पण्णत्तेत्ति बेमि" ।
इत्युपासकदशाङ्गे प्रथममानन्दाध्ययनम् ।।
॥३४॥
Hॐ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥३५॥
RRROREOGAMROSARSACROSS
बीयं अज्झयणं ।
२ अध्यय १. जहणे भन्ते ! समणेणं भगवया महावीरेणं जाव संपत्तणं सत्तमस्स अगस्स उवासगदसाणं पढमस्स नम् । अज्झयणस्प अयमढे पण्णत्ते, दोच्चस्स णं भन्ते ! अज्झयणस्त के अटे पण्णते? एवं खलु जम्बू ! तेणं कालेणं हा
॥३५॥ तेणं समएणं चम्पा नाम नयरी होत्था । पुण्णभदे चेइए। जियसत्तू राया। कामदेवे गाहावई । भद्दा भारिया । छ हिरण्णकोरीओ निहाणपउत्ताओ, छ बुडिपउत्ताओ, छ पवित्थरपउत्ताओ। छ वया दसगोसाहस्सिएणं वएणं । समोसरणं । जहा आणन्दो तहा निग्गओ, तहेब सावयधम्म पडिवज्जइ। सा चेव वत्तव्बया जाव जेट्टपुत्तं | मित्तनाई आपुच्छित्ता जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता जहा आणन्दो जाव समणस्स भगवओ महावीरस्स | अन्तियं धम्मपण्णत्तिं उवसंपज्जित्ता णं विहरह।
२ तए णं तस्स कामदेवस्प समणोवासगस्स पुनरत्तावरत्तकालसमयंसि एगे देवे मायी मिच्छट्टिी अन्तियं पाउन्भूए । तए णं से देवे पगं महं पिपायरूवं विउब्वइ । तस्स णं देवस्स पिप्लायरूवस्प इमे एयारूवे वण्णावासे
२. अथ द्वितीये किमपि लिख्यते-'पुव्वरत्तावरत्तकालसमयसि' त्ति । पूर्वरात्रश्चासावपररात्रश्चेति पूर्वरात्रापररात्रः, स एव कालसमयः-कालविशेषः । तत्र 'इमे यारूवे वण्णावासे पण्णत्तेत्ति । वर्णकव्यासो-वर्णकविस्तरः । 'सीसंति शिरः, 'से' तस्य 'गोकिला'त्ति ।
१ वढि०
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
र अध्ययनम् ।
॥३६॥
पण्णत्ते-सीसं से गोकिल असंठाणमंठियं, सालिमसेल्लसरिसा से केसा कविलतेएणं दिप्पमाणा, महल्लउट्टि याकभल्लसंठाणसठियं निडालं, मुगुंसपुंछ व तम भुमगाओ फुग्गफुग्गाओ विगयबीभच्छदसणाओ, सीसघडिविणिग्गयाइं अच्छीणि विगयवीमच्छदंसणाई, कण्णा जह सुप्पकत्तरं चेव विगयबीभच्छदंसणिज्जा, उरभपुडसन्निभा से नासा, झुसिरा जमलचुल्लीसंठाणसंठिया दोऽवि तस्स नासापुडया, घोडयपुछ व तस्स मंसूई कविलकविलाई विगयबीभच्छदंसणाई, उट्ठा उदृस्स चेव लम्बा, फालसरिसा से दन्ता, जिम्मा जहा सुप्पकत्तरं गवां चरणार्थ यद्वंशदलमयं महद्भाजनं तद् गोकिलज डल्लेत्ति यदुच्यते, तस्याधोमुखीकृतस्य यत्संस्थानं तेन संस्थितं तदाकारमित्यर्थः । पुस्तकान्तरे विशेषणान्तरमुपलभ्यते-'विगयकाप यनि ति । विकतो योऽलञ्जरादीनां कल्प एवं कल्पका-छ: खण्डं कर्परमिति तात्पर्य तन्निभं तत्सदृशमिति । क्वचित्तु 'वियइकोप्परनिभं ति दृश्यते, तच्चोपदेशगम्यम् । 'सालिभसेसरिसा व्रीहिकणिशशूकसमाः 'से' तस्य 'केसा' वालाः, एतदेव व्यनक्ति-'कविलते एणं द्विपमाणा' पिङ्गलदीप्त्या रोचमानाः । 'उट्टियाकभल्लसंठाणसंठिय' उष्ट्रिकामृण्मयो महाभाजनविशेपस्तस्याः कभहं-कपालं तस्य रत्संस्थानं तत्संस्थितं, 'निडालं' ति ललाटम् , पाठान्तरे 'महल्लट्टियाकभल्लसरिसोवमे' महोष्ट्रिकाया कभल्लसदृशमित्येवमुल्लेखनोपमा-उपमानवाक्यं यत्र तत्तथा । 'मुगुंसपुंछ व भुजपरिसर्पविशेषो मुगुंसा, सा च खा हिल्लत्ति सम्भाव्यते, ततपुच्छवत् । तस्येति पिशाचरूपस्य 'भुमगाओ' त्ति भ्रवो, प्रस्तुतोपमार्थमेव व्यक्ति-फुग्गफुग्गाओ'त्ति परस्परासम्बद्धरोमिके, विकीर्ण विकीर्णरोमिक इत्यर्थः । पुस्तकान्तरे तु "जडिलकुडिलाओं त्ति प्रतीतम् । विगयबीभन्छ सणाओ' त्ति विकृतं वीभत्सं च दर्शन-रूपं ययोस्ते तथा । 'सिसघडिविणिग्गवाणि' शीर्यमेव घटी तदाकारत्वात् शीर्षघटी तम्या विनिर्गते इब विनिर्गते शिरोधटीमतिक्रम्य व्यवस्थितत्वात 'अक्षिणी' लोबने, विकृतबीभत्सदशेने प्रतीतम् । कर्णी-श्रवणौ यथा शूर्पकर्त्तरमेव-शूर्प
१ जडिल जडिलाओ घ.
-
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दवाः
1-964-96
२ अध्ययनम् ।
॥३७॥
॥३७॥
चेव विगयवीभच्छदंसणिज्जा, हलकुदालसंठिया से हणुया, गल्लकडिल्लं च तस्स खड्डे फुटुं कविलं फरुसं महल्लं, मुइङ्गाकारोवमे से खन्धे, पुरवरकवाडोवमे से वच्छे, कोट्ठियासंठाणसंठिया दोवि तस्स बाहा, निसापाहाणखण्डमेव नान्यथाकारों, टप्पराकारावित्यर्थः, विकृतेत्यादि तथैव । ' उरभपुडसन्निभा' उरभ्र ऊरणस्तस्य पुट-नासापुटं तत्सन्निभा-तत्सदृशी नासा-नासिका, पाठान्तरेण-'हुरभपुंडसंठाणसंठिया' तत्र 'हुरभ्रा-वाद्यविशेषस्तस्याः पुटं - पुष्करं तसंस्थानसंस्थिता, अतिचिपिटत्वेन तदाकृतिः । 'झुसिर' त्ति महारन्ध्रा 'जमलचुल्लीसंठाणसंठिया' यमल योः-समस्थितद्वयरूपयोः चुल्लयोर्यत्संस्थानं तत्संस्थिते द्वे अपि तस्य नासापुटे-नासिकाविवरे । वाचनान्तरे 'महल्लकुबसंठि या दोऽवि से कवोला' तत्र क्षीणमांसत्वादुन्नतास्थित्वाच्च कुव्ब' ति निम्न क्षाममित्यर्थः, तत्संस्थितो द्वावपि 'से तस्य 'कपोलो' गण्डो। तथा 'घोड्य' त्ति घोटक पुच्छवद्-अश्ववालधिवत्तस्य-पिशाचरूपस्य 'इमणि' कूचकेशाः । तथा 'कपिलकपिलानि' अतिकडाराणि, विकृतानीत्यादि तथैव । पाठान्तरेण 'घोडयपुंछ व तस्स कविलफरसाओ उद्धलोमाओ दाढियाओ' तत्र परुपे-कर्कशस्पर्श ऊबरोमिके न तिर्थगवनते इत्यर्थः, इंष्ट्रिके-उत्तरोष्ठरोमाणि, 'ओष्ठौ' दश नच्छदो उष्ट्रस्येव लम्बौ-प्रलम्बमानौं। पाठान्तरेण 'उट्ठा से घोइगस्स जहा दोऽवि लम्बमाणा। तथा फाला-लोहमयकुशाः तत्सदृशा दीर्घत्वात 'से' तस्य 'दन्ता' दशनाः । जिह्वा यथा शूर्पकर्नरमेव, नान्यथाकारा, विकृतेत्यादि तदेव । पाठान्तरे 'हिंगुलुयधाउकन्दरबिलं व तस्त वयण' इति दृश्यते । तत्र हिङ्गुलुको-वर्णद्रव्यं तद्रूपो धातुर्यत्र तत् तथाविधं यत्कन्दरबिलं-गुहालक्षणं रन्धं तदिव तस्य वदनम् । हलकुद्दालं हलस्योपरितनी भागः, तत्संस्थिते-तदाकारे अतिवक्रदीर्घ 'से' तस्य 'होय' त्ति दंष्ट्राविशेषौ । 'गल्लकडिल्लं च तस्य' त्ति गल्ल एव-कपाल एव कडिल्ल-मण्डकादिपचनभाजन गल्लकडिल्लम्, चः समुच्चये, 'तस्य' पिशाचरूपस्य, 'खड़' त्ति गर्ताकार, निम्नमध्यभागमित्यर्थः, 'फुटुं' ति विदीर्णम्, अनेनैव साधर्म्यण कहिल्लमित्युपमानं कृतम् , 'कविलं' ति वर्णतः, 'फरुसं' ति
१ कुडाल घ २ हुरम्भा घ. ३ समत्वादिति घ ४. कुड्डाले घ
SORRECORRECRURUCROCURE
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥३८॥
संठाणसंठिया दोवि तस्स अग्नहत्था, निसालोढसंठाणसंठियाओ हत्थेसु अंगुलीओ, सिप्पिपुडगसंठिया से |२ अध्ययनक्खा, हावियपसेवओ व उरंसि लम्बन्ति दोऽवि तस्स थणया, पोई अयकोटो ब्व बट्ट, पाणकलन्द. नम् । सरिसा से नाही, सिक्कगसंठाणसंठिए से नेत्ते, किण्णपुडसंठाणसंठिण दोऽवि तस्स बसणा, जमलको
॥३८॥ स्पर्शतः, 'महल्लं' ति महत , तथा मृदङ्गाकारेण-मर्दलाकृत्या उपमा यस्य स मृदङ्गाकारोपमः ‘से' तस्य स्कन्धः-अंशदेशः । 'पुरवरे' त्ति पुरवरकपाटोपमं 'से' तस्य वक्षः-उरःस्थलं विस्तीर्णत्वादिति । तथा कोष्ठिका लोहादिधातुधमनाथ मृत्तिकामयी कुशूलिका तस्या यत्सं. स्थानं तेन संस्थितौ तस्य द्वाववि बाहू-भुजौ, स्थूलावित्यर्थः तथा 'निसापाहाणे' त्ति मुद्गादिवलनशिला तत्संस्थितौ पृथुलत्वस्थूलवाभ्यां द्वावपि अग्रहस्तौ-भुजयोरयभूतो, करावित्यर्थः, तथा 'निसालोटे' त्ति शिलापुत्रकः तत्संस्थानसंस्थिता हस्तयोरगुल्यः स्थूलत्वदीर्घत्वाभ्याम् , तथा 'सिप्पिपुर्ड' ति शुक्तिसम्पुटस्यैकं दलं तत्संस्थानसंस्थितारतस्य 'नख' ति नखाः हम्ताङ्गुलिसम्बन्धिनः, वाचनान्तरे तु इमपरमधीयते-अडयालगसंठिओ उरो तस्स रोमगुविलो त्ति । अत्र 'अड्यालगत्ति-अट्टालकः प्राकारावयवःसम्भाव्यते, तत्सा धर्म्य चोरसः क्षामत्वादिनेति । तथा 'पहावियपसेवओव्व' ति नापितग्रसेवक इव नखशोधकक्षुरादिभाजनमिव 'उरसि' यक्षसि 'लम्वते' प्रलम्बमानौ निष्ठतः द्वावपि तस्य 'स्तनको' वक्षोजी । तथा 'पो,' जठरं अयाकोष्ठकवत् लोहकुशूलवद्वृत्तं-बतुलम् , तथा पान-धान्यरससंस्कृतं जलं येन कुविन्दाश्चीवराणि पाययन्ति तस्य कलन्द-कुण्डं पानकलन्द तत्महशी गम्भीरतया 'से' तस्य नाभिः-जठरमध्यावयवः । वाचनान्तरेऽधीतं-'भन्गकडी विगयवंकपट्टी असरिसा दोवि तस्स फिसगा' । तत्र भग्नकटि चिकृतवक्रपृष्ठः फिसको-पुतौ । तथा 'शिक दध्यादिभाजनानां दोरकमयमाकाशेऽवलम्बनं लोकप्रसिद्धं तत्संस्थानसंस्थिनं 'से तस्य नेत्रं-मधिदण्डाकर्षणरज्जुः तद्वदीर्घतथा तन्नेत्रं शेफ उच्यते । तथा किण्णपुडसंठाणसंठिय' त्ति । सुरागोणकरूपतण्डुलकिण्वभृतगोणीपुरद्धयसंस्थानसंस्थिताविति सम्भाव्यते, द्वायपि
१ ० संटिया ग
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
x
उपासक दशाः
२ अध्यय
नम् ।
॥३९॥
॥३९॥
ट्ठियासंठाणसंठिया दोऽवि तस्स अरू, अज्जुणगुटं व तस्स जाणूई डिलकुडिलाई विगयवीभच्छदसणाई, जंघाओ कक्खडीओ लोमेहिं उबचियाओ, अहरीसंठाणसंठिया दोऽवि तस्स पाया, अहरीलोढसंठाणसंठियाओ पाएमु अंगुलीओ, सिप्पिपुडसंठिया से नक्खा, लडहमडहजाणुए विगयभग्गभुग्गभुमए अबदालियवयणविवरनिल्लालियग्गजी हे सरडकयमालियाए उन्दुरमालापरिणद्धसुकयचिंधे नउलयकगणपूरे सप्पकयवेगच्छे अप्फोतस्य वृषणो-पोत्रको। तथा 'जमलकोष्ट्रिय' त्ति समतया व्यवस्थापितकुशूलिकाद्वयसंस्थानसंस्थितौ द्वावपि तस्य ऊरू-जो, तथा · अज्जुणगुटुं यत्ति अर्जुनः तृणविशेषस्तस्य गुट्ट-स्तम्बस्तद्वत्तस्य जानुनी, अनन्तरोक्कोपमानस्य साधम्र्य व्यनक्ति-कुटिलकुटिले-अतिबकं विकृतबीभत्सदशने । तथा जो जानुनोरधोवर्तिन्यो 'कक्खडीओ' त्ति कठिने, निर्मासे इत्यर्थः, तथा रोमभिरुपचिते । तथा अधरी-पेषणशिला तत्संस्थानसंस्थितौ द्वावपि तस्य पादी, तथा अधरीलोठः-शिलापुत्रकः तत्संस्थानसंस्थिताः पादयोरगुल्यः, तथा शुक्तिपुटसंस्थिताः 'से' तस्य पादाङ्गुलिनखाः । केशाग्रान्नखायं यावदणितं पिशाचरूपम् , अधुना सामान्येन तद्वर्णनायाह'ल हमाङहजाणुए'त्ति इह प्रस्तावे लडहशब्देन गन्याः पश्चाद्भागवति तदुत्तराङ्गरक्षणार्थ यत्काष्टं तदुच्यते, तच्चं गन्न्यां श्थबन्धनं भवति, एवं च श्मथसन्धिवन्धनत्वालडह इव लट हे महे च स्थूलत्वाल्पदीर्घत्वाभ्यां जानुनी यस्य तत्तथा । विकृते-विकारवत्यो भन्ने-विसंस्थुलतया भुग्ने-बके 5वो यस्व पिशाच रूपस्व रात्तथा । इहान्यदपि विशेषणचतुष्य वाचनान्तरेऽधीयते-'मसिमूसगमहिसकालर' मपीमूपिकामहिपवत्कालकम् , 'मरियमेहवणे' जलभृतमेघवर्ण कालमेवेत्यर्थः, ‘लम्बोद्वे निग्गयदन्ते' प्रतीतमेव । 'अबदारिणत्ति तथा 'अबदारित' विवृतींकृतं वदनलक्षणं विवर येन तत्तथा, तथा 'निर्लालिता' निष्काशिता अग्रजिह्वा-जिह्वाया अग्रभागो येन तत्तथा ततः कर्मधारयः। तथा शरटैः-कृकलासैः कृता मालिका-सा मुण्डे वक्षसि वा येन तत्तथा, तथा उन्दुरमालया-मूपिकस्रजा परिणर्द्ध-परिगतं सुकृत-सुष्टु रचितं चिह्नस्वकीयलाञ्छनं येन तत्तथा, तथा नकुलाभ्या-बभ्रुभ्यां कृते कर्णपूरे-आभरणविशेषी येन तत्तथा, तथा सर्पाभ्यां कृतं वैकक्षम्-उत्तरा
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥४०॥
डन्ते अभिगजन्ते भीममुक्कट्टहासे नाणाविहपश्चवाणेहिं लोमेहिं उवचिए एग महं नीलुप्पलगवलगुलियअय- २ अध्ययसिकुसुमप्पगासं असिं खुरधारं गहाय जेणेव पोसहसाला जेणेव कामदेवे समणोवासए तेणेव उवागच्छइ । नम् । उवागच्छित्ता आसुरत्ते रुटे कुविए चण्डि किए मिसिमिसीयमाणे कामदेवं सपणोवासयं एवं वयासी-हं भो कामदेवा ! समगोवासया ! अप्पत्थियपत्थिया दरन्तपन्तलक्खणा हीण गणचाउदसिया हिरिसिरिधिइकित्ति
॥४०॥ परिवज्जिया धम्मकामया पुण्णकामया सग्गकामया मोक्खकामया. धम्मकंखिया पुण्णकंखिया सग्गकखिया सङ्गो येन तत्तथा, पाठान्तरेण 'मूसगकयचुंभलए विच्छुयकयवेगच्छे सप्पकयजण्णोवइए' । तत्र 'चुंभल येत्ति-शेखरः 'विच्छुय'त्ति-वृश्चिका, यज्ञोपवीतं-ब्राह्मणकण्ठसूत्रम् , तथा अभिन्नमुहनयणनक्खवरवग्धचित्तकत्तिनियंसणे अभिन्ना:-अविशीर्णा मुखनयननखा यस्यां सा तथा, Ix सा चासो वरव्य वस्य चित्रा-कर्बुरा कृत्तिश्च-चर्मेति कर्मधारयः, सा निवसन-परिधानं यस्य तत्तथा, 'सरसरुहिरमंसावलित्तगत्ते' सरसाभ्यां रुधिरासाभ्यामवलिप्तं गात्रं यस्य तत्तथा, 'आस्फोट यन्' करास्फोटं कुर्वन् , ' अभिगर्जन्' घनध्वनि मुञ्चन् , भीमो मुक्त:कृतोऽदृट्टहासो-हासविशेपो येन तत्तथा, नानाविधपञ्चवणे रोमभिरुपचित एक महन्नीलोत्पलगवलगुलिकातसीकुसुमग्रकाशमसिं क्षुरधारं गृहीत्वा यत्र पोषधशाला, यत्र कामदेवः श्रमणोपासकस्तत्रोपागच्छति स्मेति । इह गवलं-महिपशुङ्गं, गुलिका-नीली, अतसी-धान्यविशेषः, असिः-खड्गः क्षुरस्येव धारा यस्यातिच्छेदकत्वादसौ क्षुरधारः, 'आसुरुत्ते रुदै कुबिए चण्टुिक्किए मिसिमिसीयमाणे'त्ति एकार्थाः शब्दाः कोपातिशयप्रदर्शनार्थाः । 'अपस्थियपस्थिया' अप्रार्थितप्रार्थिक ! दुरन्तानि-दुष्टपर्यवसानानि प्रान्तानि-असुन्दराणि लक्षणानि यस्य स तथा, 'हाणपुण्णचाउदसि यत्ति हीना-असम्पूर्णा पुण्या चतुर्दशी तिथिजन्मकाले यस्य स हीनपुण्यचतुर्शीका, तदामन्त्रणम् , श्रीहीधृतिकीर्तिवर्जितेति व्यक्तम् , नथा धर्म-श्रुतचारित्रलक्षणं कागयते-अभिलपति यः स धर्मकामः, तस्यामन्त्रणं हे धम्मकामया' ! एवं सर्वपदानि, नवरं पुण्य-शुभप्रकृतिरूपं कर्म, स्वर्गः-तत्फलं मोक्षो-धर्मफलं काङ्घा-अभिलाषातिरेकः पिपासा-काक्षातिरेकः, एवमेतैः पदैरुत्तरोत्तरोऽ
||
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
दशाः
॥४१॥
RECEROCESSORSCX
| मोक्खकंखिया धम्मपिवासिया पुण्ण पित्रासिया सग्गपिवासिया मोक्खपिवासिया नो खलु कप्पइ तव
४२ अध्ययदेवाणुप्पिया ! जं सीलाई बयाई वेरमणाई पञ्चक्खाणाई पोसहोयवासाई चालित्तए वा खोभित्तए वा खण्डित्तए
नम् । वा भञ्जित्तए वा उज्झितर वा परिचइत्तर वा, तं जइ णं तुमं अज्ज सीलाई जाय पोसहो यासाई न छसि न भजेसि तो ते अहं अज इमेणं नीलुप्पल. जाव असिणा खण्डाखण्डि करेमि, जहा णं तुमं देवाणुप्पिया ! ॥४१॥ अदुहट्टवसट्टे अकाले वेव जीवियाओ ववरोविज्जसि । तए णं से कामदेवे समणोवासए तेणं देवेणं पिसायरूवेणं एवं वुत्ते समाणे अभीए अतत्थे अणुधिग्गे अक्खुमिए अचलिए असम्भन्ते तुसिणीर धम्मज्झाणोवगए विहरइ ।
३ तए णं से देवे पिसायरूवे कामदेवं समणोपासयं अभीयं जाव धम्मज्झाणोवगयं विहरमाणं पासइ, मिलापप्रकर्ष एवोक्तः । 'नो खलु' इत्यादि । न खलु-नैव कल्पन्ते शीलादीनि चलयितुमिति वस्तुस्थितिः, केवलं यदि त्वं तान्यद्य न चलयसि ततोऽहं त्वां खण्डाखण्डि करोमीति वाक्यार्थः । तत्र शीलानि-अणुव्रतानि, व्रतानि-दिग्वतादीनि, विरमणानि-रागादिविरतयः, प्रत्याख्यानानि-नमस्कारसहितार्दानि, पोषधोपवासान-आहारादिभेदेन चतुर्विधान् , 'चालित्तए' भङ्गकान्तरकरणतः, क्षोणयितुं' एतत्पालनविषयं क्षोभं क, खण्डयितुं देशतो, मङ्कतुं सर्वतः, ,उज्झितुं' सर्वस्या देशविरतेस्त्यागतः, परित्यक्तुं' सम्बकत्वस्यापि त्यागादिति । 'अदुहवस 'त्ति आर्तस्य-ध्यानविशेषस्य यो दुहट्टत्ति-दुर्घटो दुःस्थागो दुनिरोधो वशः-पारतन्त्र्यं तेन ऋतः-पीडितः आर्त दुर्घटवशातः, अथवा आर्तेन दुःखातः आतंदुःखार्तः, तथा वन-विषयपारतन्त्र्येण ऋतः-परिगतो वशातः, ततः कर्मधारय इति ।। 'अभीते' इत्यादीन्येकार्थान्यभयप्रकर्षप्रदर्शनार्थानि ।
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
२ अध्ययनम् ।
॥४२॥
॥४२॥
SCRECORRECORRECARE
पासिता दोच्चंपि कामदेवं एवं वयासी-'ह भो कामदेवा ! समणोवासया ! अपस्थिपपत्थिया ! जइ णं तुमं अज्ज जाव रोविजसि । तए णं से कामदेवे समणोधासए तेणं देवेणं दोच्चंपि एवं वुत्ते समाणे अभीए जाब धम्मज्झाणोवगए विहरइ । तए णं से देवे पिसायरूवे कामदेवं समगोवासयं अभीयं जाव विहरमाणं पासइ । पासित्ता आसुरत्ते तिबलियं भिउडि निडाले साहटु कामदेवं समणोपासयं नीलुप्पल० जाव असिणा खण्डाखण्डि करेइ । तए णं से कामदेवे समणोधासए तं उज्जलं जाब दुरहियासं वेयणं सम्मं सहइ जाब अहियासेइ ।
४. तए णं से देव पिसायरू कामदेवं रामणोवासयं अभीयं जाब विहरमाणं पासइ । पासित्ता जाहे नो संचाएइ कामदेवं समगोवासयं निग्गन्थाओ पावयणाओ चालित्तए वा खोभित्तए वा विपरिणामित्तए वा ताहे सन्ते तन्ते परितन्ते सणियं सगियं पच्चोसकइ, पच्चोसक्कित्ता पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ, पडिनिक्खमि| त्ता दिव्यं पिसायरूवं विप्पजहइ विप्पजहिता एगं महं दिव्वं हत्थिरूवं विउव्बइ, सत्तङ्गपइडियं सम्मं संठियं
३ तिवलिग ति । त्रिवटियां भ्रटि-दृष्टिरचनाविशेषम् ललाटे 'संहत्य' विधायेति चलयितुमन्यथाकत, चलनं च द्विधा-संशयद्वारेण विपर्ययद्वारेण च, तत्र क्षोमयितुगिति संशयतो विपरिणमयितुमिति च विपर्थयतः ।।
४. प्रान्तादयः समानार्थाः । 'सत्तङ्गपइदियोति सप्ताङ्गानि-चत्वारः पादाः करः पुच्छं शिश्नं चेति एतानि प्रतिष्ठितानि भूमौ लग्नानि यस्य तत्तथा, 'सम्भ' मांसोपचयासंस्थितम् । गजलक्ष गोपेतसकलाङ्गोपाङ्गत्वात्सुजातमिव सुजातं पूर्णदिनजातम् , 'पुरओ अग्रत उदग्रं-उच्च समुछितशिर इत्यर्थः, पृष्ठतः' पृष्ठदेशे वराहः-शकरः स इव वशहः प्राकृतत्वान्नपुंसकलिङ्गता, अजाया इव कुभियस्य तदजाकुक्षि, अलम्ब| कुक्षि बलवत्वेन, प्रलम्बो-दीघों लम्बोदरस्येव-गणपतरिव अधर:-ओष्ठः करश्च हस्तो यस्य तत्पल बलम्बोदराधरकरम् , अभ्युद्गतमुकुला
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
२ अध्यय नम् ।
॥४३॥
॥४३॥
सुजाय पुरओ उदग्गं पिओ बारा अया कुच्छि अलम्बकुन्छि पलम्बलम्बोदराधरकर अभुग्गयमउलमल्लियाविमलधवलदन्त कञ्चणको पीपविठ्ठदन आगामियचामललियसविल्लियग्गसोण्डं कुम्मपडिपुण्णचलणं वीसइनक्खं अल्लीणपमाणजुनपुच्छ मतं मेहमिव गुलगुलेन्तं मणपवणजइण वेगं दिव्यं हथिरुवं विउव्यइ । विउवित्ता जेणेव पोसहसाला जेणेव कामदेव समगोवालए तेणेव उवागच्छइ, उबागच्छिता कामदेवं समणोधासयं एवं क्यासी-हं भो कामदेवा ! समणोवासया ! तहेव भणइ जाव न भजेसि, तो ते अज अहं सोडाए गिहामि, गिण्डित्ता पोसहसालाओ नीमि, नीणित्ता उई वेहासं उबिहामि, उविहिता तिवखेहिं दन्तमुसले हिं पडिच्छामि पडिच्छित्ता अहे धरणितलंति तिखुतो पारसु लोलेमि, जहा णं तुमं अदुहट्टवस? अकाले चेव जीवियाओ ववरोविज्जति'। तए णं से कामदेवे समणोवासए तेणं देवेणं हस्थिरूवेणं एवं बुने समाणे अभीए जाब विहाइ । तए से देवे हस्थिरुवे कामदेवं समणोवासयं अभीयं जाव विहरमाणं पासइ, पासित्ता दोच्चंपि तच्चपि कामदेवं समयोपासयं एवं बयासी-हं भो कामदेवा ! तहेव जाव' सोऽवि विहरइ। तए णं से देवे हत्थिरूवे कामदेवं समगोपासयं अभीयं जार विहरमाणं पासइ, पासित्ता आसुरुत्ते ४ कामदेवं समणोवासयं जातकुड्मला या गल्लिका - विकिलस्जद्वत् विमलबवली पन्तो यस्य, अथवा प्राकृतत्वान्मल्लिकामुकुलबदभ्युद्गतो जन्नतौ विमल्धबलौ च दन्तो यस्य तदभ्युद्तमुकुलमल्लिकाविमलयवल इन्तम् , काञ्चनकोशीप्रविष्टवन्तम् , कोशी-प्रतिमा, आनामितम्-ईषन्नामितं यच्चापंधनुस्तद्वद्या ललिता च-विलासवती संवेल्लिता च-वेल्लन्ती सङ्कोचितः वा अप्रशुण्डा-शुण्ठाग्रं यस्य तत्तथा, कूर्मवत्कूर्माकाराः प्रति पूर्णाश्चरणा यस्य तत्तथा, विशतिनखम् , आलीनप्रमाणयुक्त हुन्छमिति कण्ठयम् ।।
(RESORRECRUCRORSCORNESS
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
२ अध्यय
कर
नम् ।
॥४४||
उपासक
16 सोण्डाए निण्हेइ, गिण्डित्ता उई वेहासं उनिहर, उचिहित्ता तिखेहिं दन्तमुसलेहिं पडिच्छइ, पडिच्छित्ता अहे धरणितलंसि दशा: 1 तिक्खुत्तो पाएमु लोलेइ । तए णं रो कामदेवे समणोवासए व उज्जलं जाव अहियासेइ ॥
तर णं से देवे हस्थिरू वे कामदेवं समणोवासयं जाहे नो संचाएइ जाव सणियं सणियं पच्चीसकइ, पच्चोसकि॥४४॥
त्ता पोसहसालाओ पडिमिक्खमइ, पडि निक्खमित्ता दिव्वं हथिरूवं विप्पजहइ, विप्पजहित्ता एगं महं दिव्यं सप्परूवं विउब्बइ। उग्गविसं चण्डविसं घोरविसं महाकायं मसीम्रसकालगं नयण विसरोसपुण्णं अंजणपुंजनिगरप्पनासं रत्तच्छं लोहियलोयणं जमलजुयलचञ्चलजीहं धरणीयलवेणिभूयं उकड फुडकुडिलजडिलककसवियडफडाडोबकरणदच्छं लोहागरधम्ममाणधमधमेन्तघोसं अणागलियतिब्धचण्डरोसं सप्परूवं विउव्यइ, विउवित्ता जेणेव पोसहसाला जेणेव कामदेवे समणोधासर तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता कामदेवं समणोवासयं एवं बयासी-हं मो कामदेवा! समणोवासया ! जाव न भजेसि तो ते अज्जेव अहं सरसरस्स कायं
५. 'उग्गविसं' इत्यादीनि सारूपविशेषणानि काचिद्यावच्छ होपात्तानि क्वचित्साक्षादुक्तानि दृश्यन्ते, तत्र उग्रविपं- दुरधिसह्यविषम्, चण्डविषम् ; अल्पकालेनैव दृष्टशरीरव्यापकविषत्वात् , घोरविपं मारकत्वात् , महाकाय-महाशरीरम् , मपीमूषाकालकम् , नयनविषेग-दृष्टिविषेण रोषेण च पूर्ण नयनविपरोषपूर्णम् , अञ्जानपुखाना-कज्जलोत्कराणां यो निकर:-समूहस्तद्वत्प्रकाशो यस्य तदञ्जनपुञ्जनिकरप्रकाशम् , रताळंलोहेलोचनम् , गलयोः - समस्थयोयुगलं- चञ्चलपलन्योरत्यर्थ चपलयोर्जियो यस्य तद्यमलयुगल चञ्चल जिहम् , धरणीतलस्य वेणीव-केशबन्धविशेष इव कृष्णत्वदीर्थत्वाभ्यामिति धरणीतलवेणिभूतम् , उत्कटोऽनभिभवनीयत्वात् सुटो व्यक्तो भासुरतथा दृश्यत्वात्
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥४५॥
दुरुहामि, दुरुहिता पच्छिमेणं भाएणं तिक्खुत्तो गी वेढेमि, वेढेत्ता तिववाहिं विसपरिगयाहिं दाढाहिं उरंसि चेव निकुडूमि, जहा णं तुमं अट्टदुइवसट्टे अकाले चेव जीवियाओ ववरोविज्जसि । तए णं से कामदेवे समणोवासए
ID२ अध्ययतेणं देवेणं सप्परूवेणं एवं वुत्ते समाणे अभीए जाव विहरइ, सोऽवि दोच्चपि तच्चपि भणइ। कामदेवोऽपि जाव
नम् । विहरइ । तए णं से देवे सप्परूवे कामदेवं समणोवासयं अभीयं जाव पासइ, पासित्ता आसुरुत्ते ४ कामदेवस्स
॥४५॥ समणोवासयस्स सरसरस्स कायं दुरुहइ, दुरुहिता पच्छिमभायेणं तिक्खुत्तो गीवं वेढेइ, वेढेत्ता तिक्खाहिं विसपरिगयाहिं दाढाहिं उरंसि चेव निकुटेइ । तए णं से कामदेवे समणोवासए तं उज्जलं जाव अहियासेइ ॥
६ तए ण से देवे सप्परूवे कामदेवं समणोवासयं अभीयं जाव पासइ, पासित्ता जाहे नो संचाएइ कामदेवं समणोवासयं निग्गन्थाओ पावयणाओ चालित्तए वा खोभित्तए वा विपरिणामित्तए वा ताहे सन्ते ३ सणियं सणियं कुटिलो वक्रत्वात् जटिलः केशसटायोगात् कर्कशो निष्ठुरो नम्रताया अभावात् विकटो विस्तीणों यः स्फटाटोपः-फणाडम्बरं तत्करणे दक्षम् उत्कटस्फुटकुटिलजटिलकर्कशविकटस्फटाटोपकरण इक्षम्, तथा 'लोहागरधम्ममाणधमधमेन्तघोसं' लोहाकरस्येव ध्यायमानस्य भस्त्रावातेनोद्दीप्यमानस्य धमधमायमानस्य धमधमेत्येवंशब्दायमानस्य घोषः-शरदो यस्य तत्तथा, इह च विशेष्यस्य पूर्वनिपातः प्राकृतत्वादिति । 'अणागलियतिव्वपयण्डरोस' अनाकलितः - अप्रमितोऽनर्गलितो वा निरोधुमशक्यस्तीत्रप्रचण्ड:-अतिप्रकृष्टो रोषो यस्य तत्तथा, 'सरसरस्स'-त्ति लौकिकानुकरणभाषा, ‘पच्छिमेणं भागणं' ति पुच्छेनेत्यर्थः 'निकुट्टेमि' त्ति निकुटुयामि-प्रहण्मि, 'उजलं' ति उज्ज्वला विपक्षलेशेनाप्यकलङ्किताम्, विपुलां शरीरव्यापकत्वात् , कर्कशां कर्कशद्रव्यमिवानिष्ठाम् , प्रगाढां-प्रकर्षवती चण्डा-रौद्रां दुःखां दुःखरूपा न सुखामित्यर्थः, किमुक्तं भवति-'दुरहि यासं' ति दुरधिसह्यामिति ।।
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥४६॥
पच्चीसकर, पच्चीस कित्ता पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता दिव्वं सप्परूवं विष्वजह, विप्पजहित्ता एगं महं दिव्वं देवरूवं उिन्वर, हारविराइयवच्छं जाव दस दिसाओ उज्जोवेमाणं पभासेमाणं पासाईयं दरिसणिज्जं अभिवं पडिरूवं दिव्वं देवरूवं विउच्चइ, विउच्चित्ता कामदेवस्स समणोवासयस्स पोसहसालं अणुष्पविसइ, अणुष्पविसित्ता अन्तलिक्ख पडिवन्ने सखिखिणियाई पञ्चवण्णाई वत्थाई पररपरिहिए कामदेवं समणोवासयं एवं व्यासी-हं भो कामदेवा ! समणोवासया ! धन्ने सि णं तुमं देवाप्पिया ! सपुण्णे कयत्थे कयलक्खणे, मुलद्धे णं तव देवाणुपिया !
६. 'हारविराइयवच्छंमित्यादौ यावत्करणादिदं दृश्यम् - कडगतुडियथम्भियभुयं अङ्गदकुण्डलमट्टगण्डतलकण्णपीढधारिं विचित्तहत्थाभर विचित्तनाला मउलि कल्लाणगपवस्वत्थपरिहिये कल्लाणगपवरमल्लाणुले वणधरं भासुरवो पलम्बवणमालधरं दिव्वेणं लवणेणं दिव्वेणं गन्वेणं दिव्वेणं फासेणं दिव्वेणं सङ्घयणेणं दिव्वेणं संठाणेणं दिव्वाए इडीए दिव्वाए जुईए दिव्वाए पसाए दिव्वाए छायाए दिव्वाए अवीए दिव्वेणं तेएणं दिव्वाए लेसाएत्ति कण्ठचम्। नवरं कटकानि- कङ्कणविशेषः त्रुटितानि - बाहुरक्षकास्ताभिरतिवहुत्वात्स्तम्भितौस्तब्धीकृतौ भुजौ यस्य तत्तथा, अङ्गदे च केयूरे कुण्डले च प्रतीते, मृष्टगण्डतले -वृष्टगण्डे ये कर्णपीठाभिधाने कर्णाभरणे ते च धारयति यत्तत्तथा, तथा विचित्रमालाप्रवानो मौलि:- मुकुटं मस्तकं वा यस्य तत्तथा, कल्याणकम् - अनुपहतं प्रवरं वस्त्रं परिहितं येन तत्तथा, कल्याणकानि-प्रवराणि माल्यानि कुसुमानि अनुलेपनानि च धारयति यत्तत्तथा भास्वरबन्दी के दीप्तशरीरम्, प्रलम्बा या वनमालाआभरणविशेषस्तां धारयति यत्तत्तथा, दिव्येन वर्णेन युक्तमिति गम्यते, एवं सर्वत्र । नवरं ऋद्धया-विमानवस्त्रभूषणादिकया, युक्त्याइष्ट परिवारादियोगेन प्रभया - प्रभावेन, छायया प्रतिविम्वेन, अर्चिणादीतिज्वालया, तेजसा कान्त्या, लेश्यया-आत्मपरिणामेन उद्योतयत्प्रकाशयत्, प्रभासयत्-शोभयदिति, प्रासादीयं चित्ताहादक दर्शनीयं यत्पश्यच्चक्षुर्न श्राम्यति, अभिरूपं - मनोज्ञं प्रतिरूपं द्रष्टारं प्रति रूपं यस्व | 'विकु' वैक्रियं कृत्वा 'अन्तरिक्षप्रतिपन्नः' आकाशस्थितः, 'सकिङ्किणीकानि क्षुद्रघण्टिकोपेतानि । 'सके देविन्दे' इत्यादी
२ अध्यय
नम् ।
॥४६॥
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
SCREOS
॥४७॥
REC
माणुस्सए जम्मजीवियफले, जस्स णं तब निग्गन्थे पावयणे इमेयारूवा पडिबत्ती लद्धा पत्ता अभिसम
18|२ अध्ययन्नागया। एवं खलु देवाणुप्पिया! सके देविन्दे देवराया जाव सक्कंसि सीहासणंसि चउरासीईए
नम् । सामाणियसाहस्सीणं जाव अन्नेसिं च बहणं देवाण य देवीण य मज्झगए एवमाइक्खइ ४-एवं खलु देवा ! जम्बुद्दीवे दीवे भारहे वासे चम्पाए नयरीए कामदेवे समणोवासए पोसहसालाए पोसहियवम्भचारी जाव ॥४७॥ यावत्करणादिदं दृश्यम्-'वज्जपाणी पुरन्दरे सयका सहस्सक्ख मघवं पागसासणे दाहिणडढलोगाहिबई बत्तीसविमाणसयसहस्साहिवई एरावणवाहणे सुरिन्दे अरयम्बरवत्थधरे आलइयमालम उड़े नवहेमचारुचित्तचञ्चलकुण्डलविलिहिज्जमाणगण्डे भासुरवोन्दी पलम्बवणमाले सोहम्मे कापे सोहम्मवडिसए विमाणे सभाए ' सोहम्माए' त्ति । शक्रादिशब्दानां च व्युत्पत्त्यर्थभदेन भिन्नार्थता द्रष्टव्या । तथाहिशक्तियोगाच्छकः, देवानां परमेश्वरत्वाद्देवेन्द्रः, देवानां मध्ये राजमानत्वात-शोभमानत्वाद् देवराजः, वज्रपाणि:-कुलिशकरः, पुरं-असुरादिनगरविशेषस्तस्य दारणात्पुरन्दरः, तथा ऋतुशब्देनेह प्रतिमा विवक्षिताः, ततः कार्तिकश्रेष्ठित्वे शतं क्रतूनाम्-अभिग्रह विशेषाणां यस्यासी शतक्रतुरिति चूर्णिकारव्याख्या, तथा पञ्चाना मन्त्रिशतानां सहस्रमणां भवतीति तद्योगादसौ सहस्राक्षः, तथा मघशब्देनेह मेधा विवक्षिताः, ते यस्य वशवर्तिनः सन्ति स मघवान् , तथा पाको नाम बलवांस्तस्य रिपुः तच्छासनात्पाकशासनः, लोकस्याद्धम्-अलोको दक्षिणा योऽर्द्धलोकः तस्य योऽधिपतिः स तथा, एरावण ऐरावतो हस्ती स वाहनं यस्य स तथा, सुष्टु राजन्ते ये ते सुरास्तेषामिन्द्रः-प्रभुः । सुरेन्द्रः, सुराणां-देवानां वा इन्द्रः सुरेन्द्रः, पूर्वत्र देवेन्द्रत्वेन प्रतिपादितत्वात् , अन्यथा वा पुनरुक्तपरिहारः कार्थः, अरजांसि-निर्मलानि अम्बरम्-आकाशं तद्वदच्छत्वेन यानि तान्यम्बराणि-तानि वस्त्राणि तानि धारयति यः स तथा, आलगितमालम्-आरोपितस्रा मुकुटं यस्य स तथा, नवे इव नवे हेम्नः-सुवर्णस्य सम्बन्धिनी चारुणी-शोभने चित्रे चित्रवती चञ्चले ये कुण्डले ताभ्यां विलिख्यमानी गण्डौ-कपोलौ यस्य स तथा, शेपं प्रागिवेति । 'सामाणियसाहस्सीणं' इह यावत्करणादिदं दृश्यम्-तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं चउण्हं
RUARUN
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥४८॥
SROSAROOROSCORMALS
दब्भसंथारोवगए समणस्स भगवओ महावीरस्स अन्तियं धम्मपण्णति उवसम्पज्जित्ता णं विहरइ, नो खलु से ८२ अध्ययसक्को केणइ देवेण वा दाणवेण वा जाव गन्धव्वेण वा निग्गन्थाओ पावयणाओ चालित्तए वा खोभित्तए वा नम् । विपरिणामित्तए वा। तए णं अहं सकस्स देविन्दस्स देवरण्णो एयमढे असदहमाणे ३ इहं हव्वमागए, तं
॥४८॥ अहो णं देवाणुप्पिया ! इड्डी ६ लद्धा ३, तं दिट्ठा णं देवाणुप्पिया ! इड्री जाब अभिसमन्नागया, तं खामेमि णं देवाणुप्पिया ! खमन्तु मज्झ देवाणुप्पिया ! खन्तुमरहन्ति णं देवाणुप्पिया ! नाई 'भुजो करणयाए' तिकटु पायवडिए पञ्जलि उडे एयमद्वं भुजो भुजो खामेइ, खामेत्ता जामेव दिसं पाउन्भूए तामेव दिसं पडिगए । तए णं से कामदेवे समणोवासए निरुवसग्गं तिकटु पडिम पारेइ ।। लोगपालाणं अटुण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं निण्हं परिसाणं सत्तण्हं अणियाणं सत्तण्हं अणियाहिबईणं चउण्हं च उगसीणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं' ति । तत्र त्रायस्त्रिंशाः-पूज्या महत्तरकल्पाः, चत्वारो लोकपालाः पूर्वादिदिगविपतयः सोमयमवरुणवैश्रवणाख्याः, अष्टौ अग्रमहिष्यः-प्रधानभार्याः, तत्परिवारः प्रत्येकं पञ्च सहस्राणि, सर्वमीलने चत्वारिंशत्सहस्राणि, तिस्रः परिषदोऽभ्यनारा मध्यमा बाधा च, सप्तानीकानि-पदातिगजाश्वरथवृषभभात्पञ्च सांग्रामिकाणि, गन्धर्वानीकं नाटयानीकं चेति सप्त, अनीकाधिपतयश्च सप्तैवम्प्रधानः पत्तिः प्रधानो गज एवमन्येऽपि, आत्मरक्षा-अङ्गरक्षास्तेषां चतस्रः सहस्राणां चतुरशीत्यः, आख्याति-सामान्यतो भापते, विशेषत एतदेव प्रज्ञापयति-प्ररूपयतीति पदद्वयेन क्रमेणोच्यत इति । 'देवेण वा' इत्यादी यावत्करण,देवं द्रष्टव्यम्-'जम्खण वा रक्खसेण वा किन्नरेण वा किम्पुरिसेण वा महोरगेण वा गन्धब्वेण वा' इति । 'इड्ढी' इत्यादि । यावत्करणादि दृश्यम्-'जुई जसो बलं पीरियं पुरिसकारपरकमे'त्ति । 'नाई भुज्जो करणयाए' न-नैव, 'आईति निपाता वाक्यालङ्कारे अवधारणे वा, भूयःकरणतायां-पुनरा
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
२ अध्यय. नम् ।
॥४९॥
॥४९॥
७. तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे जाव विहरइ । तए णं से कामदेवे समणोवासए इमीसे कहाए लढे समाणे 'एवं खलु समणे भगवं महावीरे जाव विहरइ, तं सेयं खलु मम समणं भगवं महावीरं वन्दित्ता नमंसित्ता तओ पडिणियत्तस्स पोसह पारित्तए'त्ति कटु एवं सम्पेहेइ, संपेहिता सुद्धप्पावेसाई वत्थाई जाव अप्पमहग्ध० जाव मणुस्सवग्गुरापरिक्खित्ते सयाओ गिहाओ पडिणिक्खमा, पडिनिक्खमि त्ता चम्पं नगरि मज्झंमज्झेणं निग्गच्छइ, निग्गच्छित्ता जेणेव पुष्णभद्दे चेइए जहा संखो जाव पज्जुवासइ । चरणे न प्रवर्तिष्ये इति गम्यते ।।
७. 'जहा संखो' त्ति यथा शङ्खः श्रावको भगवत्यामभिहितस्तथाऽयमपि वक्तव्यः, अयमभिप्राय:-अन्ये पञ्चविधमभिगमं सचित्तद्रव्यव्युत्सर्गादिक समवसरणप्रवेशे विदधति, शङ्ख: पुनः पौषधिकत्वेन सचेतनादिद्रव्याणामभावात्तन्न वृत्तवान्, अयमपि पौषधिक इति शङ्खनोपभितः । यावत्करणादिदं दृष्टव्यम्-'जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ उबागच्छित्ता सभणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणं पवाहिणं करेइ, करेत्ता बन्दइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता नच्चासन्ने नाइदूरे सूरसूसमाणे नमसमाणे अभिमुहे पञ्जलि उडे पज्जुवासइत्ति ।। 'तए णं समणे भगवं महावीरे कामदेवस्स समणोवासयरस तीसे य' इत आरभ्य औपपातिकाधीतं सूत्रं तावद्वक्तव्यं यावद्धर्मकथा समाप्ता परिषच्च प्रतिगता, तच्चैवं सविशेषमुपदर्यते-'ताए णं समणे भगवं महावीरे कामदेवस्स समणोवासयस तीसे य महइमहालियाए-तस्याश्च महातिमहत्या इत्यर्थः, 'इसिपरिसाए मुणिपरिसार जइपरिसाप' तत्र पश्यन्तीति पयः अवध्यादिज्ञानवन्तः, मुनयो-वाचंयमाः, यतयो धर्मक्रियासु प्रयतमानाः, 'अणेगस यवदाए अनेकशतप्रमाणानि वृन्दानि यस्यां सा तथा, 'अणेगसयवन्दपरिवाराए'
अनेकशतप्रमाणानि यानि वृन्दानि तानि परिवारो यस्या सा तथा, तस्या धर्म परिकथयतीति सम्बन्धः । किम्भूतो भगवान् ? शश 'ओहबले अइबले' महब्बले' ओघवलः--अव्यवच्छिन्नबलः, अतिबल:-अतिक्रान्ताशेवपुरुषामरतिर्यग्बलः, महाबलः-अप्रमितबलः एतदेव
उ.
५
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
दशाः
॥५०॥
प्रपञ्च्यते—'अपरिमियबलविरयते यमाहृप्पकंतिजुत्ते' अपरिमितानि यानि बलादीनि तैयुक्तो यः स तथा तत्र बलं - शारीरः प्राणः, वीर्यं - जीवप्रभवः, तेजो दीप्तिः, माहत्म्यं महानुभावता, कान्तिः - काम्यता, 'सारयनवमेथणि महुर निघोस दुन्दुभिसरे' शरत्का लप्रभवाभिनवमेघशब्द वन्मधुरो निर्घोषो यस्य दुम्दुभेरिव च स्वरो यस्य स तथा । 'उरे वित्थढाए' उरसि सरस्वत्येति सम्बन्धः, विस्तृतया [उरसो विस्तीर्णत्वात् ] 'कण्ठे पवट्टियाए' गलविवरस्य वर्तुलत्वात्, 'सिरे संकिण्णाए' मूर्धनि सङ्कीर्णया, आयामस्य मूर्ध्ना स्खलितत्वात्, 'अगरलाए' व्यक्तवर्णयेत्यर्थः, 'अमम्मणाए' अनवखञ्च्यमानयेत्यर्थः सव्वक्खरसन्निवाइयाए' सर्वाक्षर संयोगवत्या, 'पुण्णरत्ताए' परिपूर्णमधुरया, 'सव्वभासाणुगामिणीए' सररसईए भणित्या 'जोयणनीहारिणा सरेणं' योजनातिक्रामिणा शब्देन, 'अद्धमागहाए भासा भासइ अा धम्मं परिकes | अर्धमागधी भाषा यस्यां “ रसोलेशौ मागध्याम् "इत्यादिकं मागधभापालक्षणं परिपूर्ण नास्ति, भापते-सामान्येन भणति । किंविधो भगवान् ? अर्हन्- पूजितो पूजोचितः, अरहस्यो वा सर्वज्ञत्वात् कम् ? 'धर्म' श्रद्धेयज्ञेयानुष्ठेयवरतुश्रद्धानज्ञानानुष्ठानरूपम् । तथा परिकथयति अशेषविशेषकथनेनेति । तथा 'तेसिं सव्वेसिं आरियमणःरियाणं अगिलाए धम्ममाइक्खइ' न केवलं ऋपिपदादीनाम्, ये बन्दनाद्यर्थमागतास्तेषां च सर्वेषामार्याणाम् आर्यदेशोत्पन्नानाम्, अनार्याणां म्लेच्छानामग्लान्या- अखेदेनेति । 'साऽवि य णं अद्धमागहा भासा तेसिं आरियमणारियाणं अपणो भासाए परिणामेण परिणमइ' स्वभाषापरिणामेनेत्यर्थः । धर्मकथामेव दर्शयति- 'अस्थि लोग अस्थि अलोए, एवं जीवा अजीवा वन्थे मोक्खे पुणे पावे संवरे वेणा निज्जरा' । एतेषामस्तित्वदर्शनेन शुन्यज्ञाननिरात्म द्वैितैकान्तक्षणिक नित्यवादिनास्तिकादिकुदर्शननिराकरणात् परिणामिवस्तुप्रतिपादनेन सकलैहिकामुष्मिक क्रियाणामनवद्यत्वमावेदितम् । तथा 'अस्थि अरहन्ता चक्की वलदेवा वासुदेवा नरंगा नेरइया तिरिक्खजोणिया तिरिक्खजोणिगीओ माया पिया रिसओ देवा देव लोया सिद्धी सिद्धा परिणिव्वाणे परिणिया । सिद्धिः कृतकृत्यता, परिनिर्वाणं-सकलकर्मकृतविकारविरहादतिस्वास्थ्यम् एवं सिद्धपरिनिर्वृतानामपि विशेषोSवसेयः | तथा अस्थि पाणावा मुसावा अदिष्णादाणे मेहुणे परिग्गद्दे, अस्थि कोई माणे माया लोभ पेज्जे दो से कलहे अभक्खाणे
२ अध्यय
नम् ।
॥५०॥
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
567
२ अध्यय
उपासक दशाः
नम् ।
॥५१॥
॥५
॥
पेसुन्ने अरइरई परपरिवाए मायामोसे मिच्छाईसगसल्ले, अस्थि पाणाइवायवेरमणे जाव कोहविवेगे जाव मिच्छादंसरसल्लविवेगे कि बहुना ? सव्वं अस्थिभावं अस्थित्ति वयइ, सव्वं नस्थिभावं नस्थित्ति वयइ, सुचिण्णा कम्मा सुचिण्णफला भवन्ति' सुचरिताः-क्रिया दानादिकाः सुचीर्ण फलाः-पुण्यफला भवन्तीत्यर्थः । 'दुचिण्णा कम्मा दुचिण्णफला भवन्ति, फुसइ पुण्णपावे' बन्नात्यात्मा शुभाशुभकर्मणी, न पुनः साङ्खयमतेनेव न बध्यते । 'पचायन्ति जीवा' प्रत्याजायन्ते उत्पद्यन्ते इत्यर्थः, 'सफले कल्लाणपावए' इष्टानिष्टफलं शुभाशुभं कर्मेत्यर्थः, 'धम्ममाइक्खह' अनन्तरोक्तं झयश्रद्धेयज्ञानश्रद्धानरूपमाचष्टे इत्यर्थः । तथा 'इणमेव निग्गन्थे पावयणे सच्चे' इदमेव-प्रत्यक्षं नैन्यं प्रवचन-जिनशासन सत्यं-सद्भूतं कपादिशुद्धत्वा-सुवर्णवत् 'अणुत्तरे' अविद्यमानप्रधानतरम्, 'केवलिए' अद्वितीयं 'संसुद्धे' निहों ‘पडिपुण्णे' सद्गुणभृतं 'नेयाउए' नैयायिक-न्यायनिष्ठम् 'सल्लगत्तणे' मायादिशल्यकर्त्तनम् , 'सिद्धिमगे' हितप्राप्तिपथः, 'मुत्तिमगे' अहितविच्युतेरुपायः, 'निव्वाणम. गे' सिद्धिक्षेत्रावाप्तिपथः, 'परिनिव्वाणमग्गे' कर्माभावप्रभवसुखोपायः, 'सब्बदुक्खप्पहीणमग्गे' सकलदुःखक्षयोपायः, इइमेव प्राचनं कला. प्ररूपयति-इत्थं ठिया जीवा सिझंति निष्ठितार्थतया, बुज्झन्ति केवलितया, मुच्चन्ति कर्मभिः परिणिव्यायन्ति--स्वथीभवन्ति । किमुक्तं भवति ? सव्वदुक्खाणमन्तं करेन्ति, 'एगच्चा पुण एगे भयन्तारो' एकार्या-अद्वितीयपूज्याः संयमानुष्ठाने वा असदृशी अर्चा-शरीरं येषां ते एकार्चाः, ते पुनरेके वेचन ये न सिध्यन्ति ते भक्तारो-निम्रन्थप्रवचनसेवका भदन्ता वा भट्टारका भवत्रातारो वा, 'पुवकम्मावसेसेणं अन्नतरेसु देवलोगेनु देवत्ताए उववत्तारो भवन्ति महिड्ढि पसु महज्जुइएसु महाजसे सु महाबलेसु महाणुभावेसु महासुक्खेसु दूरङ्गण्सु चिरट्रिइएसु । ते णं तत्थ देवा भवन्ति महिड्ढिया जाब चिरद्विइया हारविराइयवच्छा कडगतुडियथम्भियभुया अङ्गदकुण्डलमढगण्डतलकण्णपीढधारी विचित्तहत्थाभरणा विचित्तमालामउलीम उडा-विदीप्तानि विचित्राणि वा 'मउली'त्ति मुकुटविशेषः । कल्लाणपवरवत्थपरिहिया कल्लाणगपवरमल्लाणुलेवणधरा भासुरबोन्दी पलम्बवणमालाधरा दिव्वेणं वण्णेणं दिव्वेणं गन्धेणं दिव्वेणं फासेणं दिव्वेणं संघयणेणं दिव्वेणं संठाणेणं दिव्वाए इड्ढीए दिव्वाए जुईए दिव्वाए पभाए दिव्वाए छायाए दिव्वाए अचीए दिव्वेणं तेएणं दिव्वाए लेसाए दस
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥५२॥
दिसाओ उज्जोएमाणा पभासेमाणा गइकलाणा ठिइकलाणा आगमेसिभद्दा पासाईया दरसणिज्जा अभिख्या पडिवा, तमाइक्खइ' । यदि धर्मफलं तदाख्याति । तथा एवं खलु चाहिं ठाणेहिं जीवा नेरइयत्ताए कम्मं पकरेन्ति, एवमिति वमाणप्रकारेणेति । नेरइयत्ताए कम्मं पकरेत्ता नेरइएस उववज्जन्ति, तंजा-महारम्भयाए महापरिग्गहयाए पञ्चेन्द्रियवणं कुणिमाहारेणं' । 'कुणिमं'ति मांसम् एवं च एणं अभिलावेणं तिरिक्खजोणिएसु माइल्याए अलियवयणेणं उक्कणयाए वचणयाए । तत्र माया-वञ्चनबुद्धिः, उत्कञ्चनंमुग्धवचनप्रवृत्तस्य समीपवर्तिविदग्धचित्तरक्षणार्थ क्षणमव्यापारतया अवस्थानम्, वञ्चनं प्रतारणम् ॥ मणूसेसु पगइमद्दयाए पगइविणीयया साणुकोसाए अमच्छरियाए । प्रकृतिभद्रकता - स्वभावत एवापरोपतापिता, अनुक्रोशो दया । देवेसु सरागसंजमेणं संजमासंजमेणं अकामनिज्जरा बालतवोकम्मेणं, तमाइक्खइ || यदेवमुक्तरूपं नारकत्वादिनिबन्धनं तदाख्यातीत्यर्थः । तथा "जह नरया गम्मन्ती जे नया जाय वेदणा नरए । सारीरमाणसाई दुक्खाई तिरिक्खजोणीए || १ || माणुस्सं च अणिच्चं वाहिजरामरणवेयणापरं । देवे य देवलोए देवेहिं देवसोक्ख'ई ||२|| देवांश्च देवलोकान् देवेषु देवसौख्यान्वाख्यातीति ।। नरगं तिरिक्खजोणि माणुसभावं च देवलोगं च । सिद्धिं च सिद्धवसहिं छज्जीवाणेयं परिकद्देइ || ३ || जह जीवा वसन्ती मुञ्चन्ति जह य सङ्किलिस्सन्ति । जह दुक्खाणं अन्तं क केई अपविद्धा || ४ || अड्डा अट्टियचित्ता जह जीवा दुक्खसागरमुवेन्ति । जह वैरामुवगया कम्मसमुग्गं विहाडेन्ति ||५|| आर्ताः -शरीरतो दुःखिताः अतितचित्ताः-शोकादिपीडिताः, आर्त्ताद्वा ध्यानविशेषार्त्तितचित्ता इति । जह रागेण कहाणं कम्माणं पावओ फलवि बागो । जह य परिहीणकम्मा सिद्धा सिद्धालयमुवेन्ति ||६||" अथानुष्ठेयानुप्रानलक्षणं धर्ममाह- 'तमेव धम्मं दुविहमा इक्खियं येन धर्मेण सिद्धाः सिद्धालयमुपयन्ति स एव धर्मो द्विविध आख्यात इत्यर्थः तंजहा- आगारधम्मां च अणगारधम्मं च । अणगारधम्मो इह खलु सव्वओ-सर्वान् धनधान्यादिप्रकारानाश्रित्य 'सव्वत्ताए' सर्वात्मना, सर्वैरात्मपरिणामैरित्यर्थः आगाराओ अणगारयं पव्वइयस्स सव्वाओ पाणाइवायाओ वेरमणं, एवं मुसावायअदिष्णादाण मेहुणपरिगहराई भोयणाओ वेरमणं, अयमा उसो ! अणगारसामाइ धम्मे पण्णत्ते ।
२ अध्यय
नम् । ॥५२॥
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
२ अध्यय नम् ।
॥५३॥
RECORECASSASRAEESAILY
तए णं समणे भगवं महावीरे काम देवस्प समणोवासयस तीसे जाव धम्मकहा समत्ता ।
८. कामदेवा ! इ समणे भगवं महावीरे कामदेवं समणोवासयं एवं वयासी-से नूर्ण कामदेवा । तुम्भं पुव्वएयरस धम्मस्स सिक्खाए उवट्टिए निग्गन्थे वा निग्गी वा विहरमाणे आणाए आराहए भवइ । अगारधम्मं दुमालतविहं आइक्खइ, तंजहा-पञ्चाणुव्वयाई तिष्णि गुणव्वयाई चत्तारि सिक्खावयाई । पञ्च अणुव्वयाई तंजहा-थूलाओ पाणाइवायाओ बेरमणं एवं मुसा वायाओ
अविण्णादाणाओ, सदारसन्तोसे इच्छापरिमाणे। तिषिण गुणव्बयाई, जहा-अणद्वादण्डवेरमणं दिसिव्वयं उवभोगपरिभोगपरिमाणं । चत्तारि सिक्खावयाई । तंजहा-सामाइयं देसावगासिथं पोसहोववासो अतिहिसंविभागो, अपच्छिममारणन्तियसलेहणाझूसणा आराहणा । अयमाउसो ! आगारसामाइए धम्मे पण्णते, एयस्य धम्मस्स सिक्खाए उवट्टिए समणोवासए समणोवासिया वा विहरमाणे अण.ए. आराहए भवह। तए णं सा महइमहालि या मणूसपरिसा समणस्स भगवओ महावीरस्स अन्तिए धम्म सोच्चा निसम्म हत० जाय हियया उद्राए उट्रेइ, उट्रेता समणं भगवं महावीरं तिकबुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ, करेत्ता बन्दइ नमसइ, बंदित्ता नमंसित्ता ४.त्थेगइया मुण्डा भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइया, अत्थेगइया पश्चाणुव्वइयं सत्तसिक्खावइथं दुवालसविहं गिहिधम्म पडिवन्ना । अबसेसा णं परिसा समणं भगवं महावीरं वन्धित्ता नमंसित्ता एवं व यासी-सुयक्खाप णं भन्ते ! निग्गन्ये पावयणे, एवं सुपण ते भेइतः, सभासिए वचनव्यक्तितः. सविणीए सष्ठ शिष्येषु विनियोजनात , सुभावित तत्त्वमणनात् , अणुत्तरे भन्ते ! निपान्थे पावयणे, धर्म तं आइाखमाणा उवसमं । आइक्खह, क्रोधाग्रिनिग्रहमित्यर्थः, उवसमं आइस्खमाणा विवेगं आइक्खह, बाह्यग्रन्थत्यागमित्यर्थः, विवेगं आइकखगाणः वेरमणं आइक्खह, मनोनिवृत्तिमित्यर्थः, धेरमणं आइक्खमाणा अकरणं पावाणं कम्माणं आइक्खह, धर्ममुपशमादिस्वरूप बृथति हयम् । नस्थि पं अण्णे केइ समणे बा माहणे वा जे परिसं धम्ममाइक्खित्तए प्रभुरिति शेषः, किमङ्ग पुण एत्तो उत्तरतरं ? एवं बंदित्ता जामेव विसं पाउन्भूया तामेव दिसं पडिगयत्ति ।।
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
२ अध्ययनम् ।
॥५४॥
॥५४॥
रत्तावारालसमयसि एगे देवे अन्तिए पाउन्भूए, तए णं से देवे एगं महं दिव्वं पिसायरूवं विउव्यइ, विउब्धिता आसुरुत्ते ४ एगं महं नीलुप्पल० जाव असिं गहाय तुम एवं बयासी-ई भो कामदेवा ! जार जीवियाओ ववरोविजसि, तं तुम तेणं देवेणं एवं बुने समाणे अभीए जाब विहरसि, एवं वणगरहिया तिण्णिवि उवसग्गा तहेव पडिउच्चारे यया जाय देवो पडिगओ। से नूणं कामदेवा ! अटे समझे ? हन्ता, अस्थि । 'अजो! इसमणे भगवं महावीरे बहवे समणे निग्गन्थे य निग्गन्थीओ य आमन्तेत्ता एवं बयासी-जइ ता अजो! समणोधासगा गिहिणो गिहमज्झाबसन्ता दिब्यमाणुसतिरिक्खजोणिए उबसग्गे सम्म सहन्ति जाव अहियासेन्ति, सक्का पुणाई अजो! समणेहि निग्गन्थेहिं दुवालसङ्गं गणिपिडगं अहिज्जमाणेहिं दिव्बमाणुसतिरिक्खजोणिए सम्मं सहितर जाय अहियासित्तए । तओ ते वहवे समणा निग्गन्था य निग्गन्धीओ य समणस्स भगवओ महावीरस्स तहत्ति एयमदं विणणं पडिसुगन्ति । तए णं से कामदेवे समणोवासए ४० जाव समणं भगवं महावीरं पसिणाई पुच्छइ, अट्ठमादियइ, समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो वन्दइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता जामेव दिसिं पाउन्भूए तामेव दिसिं पडिगए। तए णं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाइ चम्पाओ पडिणिक्खमइ, पडि निक्खमित्ता बहिया जणश्यविहारं विहरइ ॥
८ 'अट्ठ समदृ' 'त्ति अस्त्येषोऽर्थ इत्यर्थः, अथवा अर्थः-मयोदित वस्तु, समर्थः-सङ्गतः, हन्तः इति कोमलामन्त्रणवचनम् । 'अन्जो' त्ति आर्या इत्येवमामन्येवमवादीदिति । 'सहन्ति' ति यावत्करणादिदं दृश्यम्-खमन्ति तितिक्षन्ति, एकार्थाश्चरे, विशेपव्याख्यानमप्येषामस्ति तदन्यतोऽवसेयमिति ।।
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥५५॥
उशस
९. तए णं से कामदेवे समणोवासए पहसं उत्सगपडिमं उवसम्पज्जित्ताणं विहर, तए णं से कामदेवे समणोवासए वहहिं सीव्वएहिं जाव भावेता वीसं वासाई समणोवासगपरियागं पाउणित्ता एकारस गडमा सम्मं कारणं फासेत्ता मासियाए संलेrry अप्पाणं झूसित्ता सहि भत्ताई अणरुणाए छेदेता आलोयपडिकन्ते समाहिपते कालमासे कालं किचा सोहम्मे कप्पे सोहम्मवडिसयस्स महाविमाणस्स पुरस्थिमेणं अरुणाभे विमाणे देवत्ताए उवबन्ने । तत्थ णं अत्थेगइयाणं देवानं चत्तारि पलिओमाई ठिई पण्णत्ता, THEST देव चत्तारि पलिओमाई दिई पण्णत्ता । से णं भन्ते ! कामदेवे ताओ लगाओ आउ खणं भवखणं ठिक्खणं अणन्तरं चयं चत्ता कहिं गमिहि, कर्हि उववज्जिहिइ ? गोयमा ! महाविदेहे वासे सिझes | निवखेवो ।
उत्तर
|| सत्तमस्स अङ्गस्स उवासगदसाणं बीतियं अज्झयणं समत्तं ॥
९. 'निम्खेवओ 'त्ति निगमनवाक्यं वाच्यम्, तच्चेम् एवं खलु जम्बू ! समणेणं जाव सम्पत्तेर्ण दोच्चस्स अज्झयणस्स अयम पण्णत्तेत्ति बेमि ||
इति उपासकदशानां द्वितीयाध्ययनविवरणं समाप्तम् ।
10+
२ अध्यय नम् ।
॥५५॥
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशा:
॥५६॥
तइयं अज्झयणं ।
४३ अध्यर
नम् । १. उक्खेवो तइयस्स अज्झयणस्स । एवं खलु जम्बू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं वाणारसी नाम नयरी, कोढए चेइए, जियसवें राया। तल्थ णं वाणारसीए नगरीए चुलणीपिया, नाम गाहावई परिवसइ, अड्डे जाव अपरिभूए। ॥५६॥ सामा भारिया । अट्ट हिरण्णकोडीओ निहाणपत्ताओ, अट्ट बुडिपउत्ताओ, अट्ठ पवित्थरपउत्ताओ, अट्ट वया दसगोमाहस्सिएणं वएणं, जहा आणन्दे राईसर० जाव सव्वकज्जवट्ठावए यावि होत्था । सामी समोसढे, परिसा निग्गया, चुलणीपियावि जहा आणन्दो तहा निग्गओ, तहेव गिहिधम्म पडिवज्जइ । गोयमपुच्छा तहेव सेसं जहा कामदेवस्स जाव पोसहसालाए पोसहिए बम्भचारी समणस्स भगवओ महावीरस्म अन्तियं धम्मपण्णत्तिं उवसम्पज्जित्ता णं विहरइ ।।
२. तए णं तस्स चुलणीपियस्स समणोधासयस पुयरत्तावरत्तकालसमयंसि एगे देवे अन्तियं पाउन्भूए । तए णं से देवे एगं नीलुप्पल. जाव असिं गहाय चुलणीपियं समणोवासयं एवं बयासी-हं भो चुलणीपिया ! |
१ अथ तृतीयं व्याख्यायते, तच्च सुगममेव, नवरं ' उम्खेवो 'त्ति उपक्षेपः-उपोद्घातः तृतीयाध्ययनस्य वाच्यः, स चायम् -जइ णं मन्ते ! समणेणं भगवया जाव सम्पत्तेणं उवासगदसाणं दोच्चस्स अज्झयणस्स अयभट्ठे पण्णत्ते, तच्चस्स णं भन्ते ! अज्झयणस्स के अट्ठ पण्णत्त ? इति, कण्ठ्यश्चायम् ॥ तथा क्वचित्कोप्टक चैत्यमधीतं क्वचिन्महाकामवनमिति, श्यामा नाम भार्या ।
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥५७ ।
૧૫
समणोवासया ! जहा कामदेवो जाव न भञ्जसि तो ते अहं अज्ज जेहूं पुत्तं साओ गिहाओ नीणेमि, नीणेत्ता तव अग्गओ घामि, घाएत्ता तओ मंससोल्ले करेमि, करेत्ता आदाणभरियंसि कडाहयंसि अदहेमि, अदहेत्ता तव गायं मंसेण य सोणिएण य आयञ्चामि जहा णं तुमं अदुहट्टवसट्टे अकाले चेव जीवियाओ ववरोविज्जसि ।
३. तए गं से चुलणीपिया समणोवासए तेणं देवेणं एवं वृत्ते समाणे अभीए जाव विहरइ । तए णं से देवे चुलणीपियं समणोवासयं अभीयं जाव पास, पासित्ता दोच्चंपि तच्चपि (चुलणीपियं समणोवासयं एवं वयासी-हं भो चुलणीपिया ! समणोवासया ! तं चैव भणइ, सो जाव विहरइ । तर णं से देवे चुलणीषियं समणोवासयं अभीयं जाव पासित्ता आमुरुते ४ चुलणीपियस्स समणोवासयस्स जेहं पुत्तं गिहाओ नीणेड़, नीणेत्ता अग्गओ घाएइ, घाएता तओ मंससोल्लए करेइ, करेत्ता आदाणभरियंसि कडाहयंसि अदद्देइ, अद्दहेत्ता चुलणीपियस्स समणोवासयस्स गायं मंसेण य सोणिएण य आयञ्च । तए गं से चुलिणीपिया समणोवासए तं उज्जलं जाव अहियासे । तए णं से देवे चुलणीपियं समणोवासयं अभीयं जाव पास, पासित्ता दोच्चंपि चुलणीपियं समणोवासयं एवं वयासीहं भो चुलणीपिया ! समणोवासया ! अपत्थियपत्थया ! जाव न भञ्जसि तो ते अहं अज्ज मज्झिमं पुत्तं साओ गिहाओ नीणेमि, नीणेत्ता तव अग्गओ घाएमि, जहा जेहं पुत्तं तहेव भणे, तहेव करेइ । एवं तच्चपि कणीयसं जाव अहियासेइ ।
४. तर गं से देवे चुलणीषियं समणोवासयं अभीयं जाव पासर, पासित्ता चउत्थंपि चुलणीपियं समणो
अध्यय नम् ।
॥५७॥
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
दशाः
॥५८॥
वास एवं वयासी - "हं भो चुलणीपिया ! समणोवासया ! अपत्थियपत्थया ! ४ जइ णं तुमं जाव न भञ्जसि तओ अहं अज्ज जाइमा त माया भद्दा सत्यवाही देवयगुरुजणणी दुकरदुकरकारिया तं ते साओ गिहाओ नीणेमि, नीणेत्ता तव अग्गओ घाएमि, घाएता तओ मंससोल्लए करेमि, करेत्ता आदाणभरियंसि कडाहयंसि अदहेमि, अदहेत्ता तव गायं मंसेण य सोणिएण य आयञ्चामि जहा णं तुमं अट्टदुहट्टवसट्टे अकाले चैव जीवियाओ ववरोविजसि । तणं से चुलणीपिया समणोवासए तेणं देवेणं एवं वृत्ते समाणे अभीए जाव विहरइ । तए णं से देवे चुलणी पियं समणोवासयं अभीयं जाव विहरमाणं पास, पासित्ता चुलणीपियं समणोवासयं दोच्चंपि तच्चपि एवं वयासीहं भो चुलणीपिया ! समणोवासया ! तदेव जाव ववरोविज्जसि । तए णं तस्स चुलणीपियस्स समणोवासयस्स तेणं देवेणं दोच्चपि तच्चपि एवं वुत्तस्स समाणस्स इमेयारूवे अज्झत्थिए ५ - अहो णं इमे पुरिसे अणारिए अणारियकम्माई समायर, जेणं ममं जेनं पुत्तं साओ गिहाओ नीणेइ, नीणेत्ता मम अग्गओ घाएइ, घाएता जहा कतं तहा चिन्ते जाव गायं आयश्चर, जेणं ममं मज्झिमं पुत्तं साओ गिहाओ जाव सोणिएण य आयञ्चर, जेणं ममं कणीयसं पुत्तं साओ गिहाओ तहेव जाव आयञ्च, जाsवि य णं इमा ममं माया भद्दा सत्थवाही देवयगुरुजणणी दुरदुरकारिया तंपि य णं इच्छ साओ गिहाओ नीणेत्ता मम अग्गओ घात्तए, तं सेयं खलु ममं एवं पुरिसं गिव्हित्तर तिकट्टु उद्घाइए, सेsवि य आगासे उप्पइए, तेणं च खम्भे आसाइए, महया महया संदेणं कोलाहले कर, तए णं सा भद्दा सत्यवाही तं कोलाहलसदं सोच्चा निसम्म जेणेव चुलणीपिया समणोवासए तेणेव
३ अध्यय
नम् ।
॥५८॥
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
३ अध्ययनम् ।
॥५९॥
॥५९॥
उआगच्छइ, उवागच्छित्ता चुलणीपियं समणोवासयं एवं वयासी-किण्णं पुत्ता ! तुम महया महया सद्देणं कोलाहले कए ? तए णं से चुलणीपिया समणोवासए अम्मयं भई सत्यवाहिं एवं वयासी-एवं खलु अम्मो ! न जाणामि, केवि परिसे आसुरुत्ते ५ एगं महं नीलुप्पल. जाव असिं गाय ममं एवं बयासी-हं भो चुलणीपिया समणोवासया ! अपत्थियपत्यया ४ वज्जिया जइ णं तुम जाव ववरोविजसि । अहं तेणं पुरिसेणं एवं वुत्ते समाणे अभीए जाव विहरामि । तर णं से पुरिसे ममं अभीयं जाब विहरमाणं पासइ, पासित्ता मम दोच्चपि तच्चम्पि एवं बयासी-ह भो चुलणीपिया समणोवासया ! तहेव जाव गायं आयश्चइ। तए णं अहं तं उज्जलं जाय अहियासेमि । एवं तहेव उच्चारेयचं सव्वं जाव कणीयसं जाव आयश्चइ, अहं तं उज्जलं जाव अहियासेमि । तए णं से पुरिसे ममं अभीयं जाव पासइ, पासित्ता ममं चउत्थम्पि एवं बयासी-हं भो चुलणीपिया समणोवासया ! अपत्थियपत्थया जाव न भञ्जसि तो ते अज्ज जा इमा माया गुरु० जाव चवरोविज्जसि । तए णं अहं तेणं पुरिसेणं एवं बुत्ते समाणे अभीए जाव विहरामि । तर णं से पुरिसे दोच्चंपि तच्चपि ममं एवं बयासी-हं भो चुलणीपिया समणोवासया! अज्ज जाव ववरोविज्जसि । तए णं तेणं पुरिसेणं दोच्चंपि तच्चपि ममं एवं वुत्तस्स समाणस इमेयारूवे अज्झथिए ५-अहो णं इमे पुरिसे अणारिए जाव समायरइ, जेणं ममं जेटुं पुत्तं साओ गिहाओ तहेव जाव कणीयसं जाव आयञ्चइ, तुम्भेऽवि य णं इच्छइ साओ गिहाओ नीणेत्ता मम अग्गओ घाएत्तए, तं सेयं खलु ममें पयं परिसं गिहित्तए तिकटु उद्धाइए, सेऽवि य आगासे उप्पइए, मएऽवि य खम्भे आसाइए, महया
SACROREGAON
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
३ अध्ययनम्।
॥६०॥
महया सदेणं कोलाहले कए
७. तए णं सा भद्दा सत्थवाही चुलणीपियं समणोवासयं एवं बयासी-नो खलु केई पुरिसे तव जाव कणीयसं पुत्तं साओ गिहाओ नीणेइ, नीणेता तब अग्गओ घाएइ, एस णं केइ पुरिसे तव उवसग्गं करेइ, एस णं | तुमे विदरिसणे दिहे, तं णं तुम इयाणि भग्गयए भग्गनियमे भग्गपोसहे विहरसि, तं गं तुमं पुत्ता ! ए यस्स ठाणस्स
आलोएहि, जाव पडिवजाहि । तप णं से चुलणी पिया समणोबासए अम्मगाए भद्दाए सत्थवाहीए तहत्ति एयमहें विणएणं पडिसुणेइ, पडिसुणेत्ता तस्स ठाणस्स आलोएइ जाव पडिवज्जइ ।
८. तए णं से चुलणीपिया समणोवासए पढम उवासगपडिमं उवसम्पज्जित्ता णं विहरइ, पढम उवासगपडिमं अहासुत्तं जहा आणन्दो जाव एकारसवि । तर णं से चुलणीपिया समणोवासए तेणं उरालेणं जहा कामदेवो जाव सोहम्मे कप्पे सोहम्मवडिंसगस्स महाविमाणस्स उत्तरपुरस्थिमेणं अरुणप्पभे विमाणे देवत्ताए उववन्ने । चत्तारि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ ५ ॥ निक्खेवो ॥
सत्तमस्स अगस्स उवासगदसाणं तइयं अज्झयणं समतं ॥
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥६१॥
उ० ६
तृतीयाध्ययनस्य विवरणम् ।
'तओ मंखसोल्ले' त्ति त्रीणि मांसशूल्यकानि शूले पच्यन्ते इति शूल्यानि त्रीणि मांसखण्डानीत्यर्थः, 'आदाणभरिसित्ति आदाणम्आद्रहणं यदुदकतैलादिकमन्यतरद्रव्यपाकायाग्नावुत्ताप्यते तद्भुते, 'कडासित्ति कटाहे - लोहमयभाजनविशेपे, आद्रयामि - उत्क्वाथया - मि । 'आयञ्चामि' त्ति आसिचामि || 'एस णं तए विदरिसणे दिट्ठे' ति एतच्च त्वया विदर्शनं विरूपाकारं विभीषिकादि दृष्टम् — अब लोकितमिति । 'भगव्वए त्ति भग्नव्रतः, स्थूलप्राणातिपातविरतेर्भावतो भग्नत्वात् तद्विनाशार्थं कोपेनोद्धावनात् सापराधस्यापि व्रतविषयीकृतत्वात्, 'भग्ननियमः' कोपोदयेनोत्तरगुणस्य क्रोधाभिग्रहरूपस्य भग्नत्वात् 'भग्नपोषधः' ऊव्यापार पौषधभङ्गत्वात् । 'एयरस' द्वितीयार्थत्वात् षष्ठ्याः, एतमर्थमालोचय - गुरुभ्यो निवेदय, यावत्करणात् पडिक्कमाहि-निवर्तस्व निन्दाहि आत्मसाक्षिकां कुत्तां कुरु गरिहाहि — गुरुसाक्षिकां कुत्सां विधेहि, विउट्टा हि वित्रोटय-तद्भावानुबन्धच्छेदं विधेहि, विसोहे हि - अतिचारमलक्षालनेन अकरणयाए अहि-तदकरणाभ्युपगमं कुरु, 'अहारिहं तवोकम्मं पायच्छित्तं पडिवज्जाहि' त्ति प्रतीतम् । एतेन च निशीथादिषु गृहिणं प्रति प्रायश्चित्तस्याप्रतिपादनान्न तेषां प्रायश्चित्तमस्तीति ये प्रतिपद्यन्ते तन्मतमपास्तम्, साधूदेशेन गृहिणोऽपि प्रायश्चित्तस्य जीवितव्यवहारानुपातित्वान |
|| इति उपासकदशानां तृतीयाध्ययनस्य विवरणं समाप्तम् ||
३ अध्यय नम् ।
॥ ६१॥
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
दशाः
॥६२॥
उत्थमज्झयणं ।
१. उक्खेवओ चउत्थस्स अज्झयणस्स । एवं खलु जम्बू ! तेणं कालेणं तेणं समरणं वाणारसी नामं नयरी | कोए चेहए । जियसत्तू राया । सुरादेवे गाहावई, अड्डे । छ हिरण्णकोडीओ जाव छ वया दसगोसाहस्सिएणं aणं | धन्ना भारिया । सामी समोसढे । जहा आणन्दो तहेवं पडिवज्जs गिहिधम्मं । जहा कामदेवो जाव समणस्स भगवओ महावीरस्स धम्मपण्णत्तिं उवसम्पजित्ता णं विहरइ ।
देवे अन्तियं
पाउब्भ
२. तए णं तस्स सुरादेवस्स समणोवासयस्स पुच्चरत्तावरत्तकालसमयंसि एगे वित्था | से देवे एगं महं नीलुप्पल० जाव असिं गहाय सुरादेवं सनणोवासयं एवं वयासी - हं भो सुरादेवा समणोवासया ! अपत्थियपत्थया ४ जइ णं तुमं सीलाई जाव न भञ्जसि तो ते जेहं पुत्तं साओ गिहाओ नीणेमि, नीणेत्ता तव अग्गओ घारमि, घाएता पञ्च सोल्लए करेमि, आदाणभरियंसि कडाहयंसि अदहेमि, अदहेत्ता तव गायं मंसेण य सोणिएण य आयञ्चामि । जहा गं तुमं अकाले चेव जीवियाओ ववरोविज्जसि । एवं मज्झिमयं, कणीयसं, एक्केक्के पञ्च सोल्लया, तहेव करेइ, जहा चुलणीपियस्स, नवरं एक्केक्के पश्च सोल्लया ।
१ अथ चतुर्थमारभ्यते, तदपि सुगमम् नवरं चैत्यं कोष्टकम्, पुस्तकान्तरे काममहावनं, धन्या च भार्या ।
२ ‘जमगसमगं' ति यौगपद्येनेत्यर्थः । ' सासे ' इत्यादौ यावत्करणादिदं दृश्यम् - सासे १ कासे २ जरे ३ दाहे ४, कुच्छिले ५
अध्यय
नम् ।
॥६२॥
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥६३॥
तर णं से देवे सुरादेवं समणोवासयं चउत्यंपि एवं वयासी-हं भो सुरादेवा ! समणोवासया ! अपत्थियपत्थया ४ जाव न परिच्चयसि तो ते अज्ज सरीरंसि जमगसमगमेव सोलस रोगायङ्क पक्खिवामि, तं जहा- सासे, कासे, जाव कोढे, जहा गं तुमं अट्टदुहट्ट० जाव ववरोविज्जसि । तर गं से सुरादेवे समणोवासए जाव विरह । एवं देवो दोच्चपि तच्चपि भणइ जाव ववरोविज्जसि ।
३. तर णं तस्स सुरादेवस्स समणोवासयस्स तेणं देवेणं दोच्चंपि तच्चपि एवं वृत्तस्स समाणस्स इमेयारूवे अथ ४ - अहो णं इमे पुरिसे अणारिए जाव समायरह, जेणं ममं जेहं पुत्तं जाव कणीयसं जाव आयञ्च, जेsवि य इमे सोलस रोगायङ्का तेऽवि य इच्छ मम सरीरगंसि पक्खिवित्तए, तं सेयं खलु ममं एयं पुरिसं गिoिहत्तए तिकट्टु उद्धाइए । सेsविय आगासे उप्पइए, तेण य खम्भे आसाइए, महया महया सदेणं
कोलाहले कए । ४. तर
भारिया कोलाहलं सोच्चा निसम्म जेणेव सुरादेवे समणोवासए तेणेव उवागच्छ, उवागच्छत्ता एवं वयासी - किष्णं देवाणुपिया ! तुभेहिं महया महया सदेणं कोलाहले कए ? तर णं से सुरादेवे
भगन्दरे ६ । अरिसा ७ अजीरए ८ दिट्ठी ९ मुद्धसूले १० अकारण ११ ||१|| अच्छिवेयणा १३ कण्णवेयणा १३ कण्डू १४ उदरे १५ कोढे १६ ।।' अकारकः - अरोचकः ॥
इति उपासकदशानां चतुर्थाध्ययनविवरणं समाप्तम् ॥
४ अध्यय
नम् ।
॥६३॥
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
॥६४॥
समणोवासए धन्नं भारिय एवं बयासी-एवं खलु देवाणुप्पिए ! केवि पुरिसे तहेव कहेइ जहा चुलणीपिया।
1४४ अध्ययधन्नाऽवि पडिभणइ-जाव कणीयसं, नो खलु देवाणुप्पिया ! तुम्भं केऽवि पुरिसे सरीरंसि जमगसमगं सोलस
नम् ।। रोगायले पक्खिवइ, एस णं केवि पुरिसे तुभं उबसगं करेइ, सेसं जहा चुलणीपियस्स तहा भणइ । एवं सेसं जहा चुलणीपियस्स निरवसेसं जाब सोहम्मे कप्पे अरुणकन्ते विमाणे उववन्ने । चत्तारि पलिओबमाई ठिई,
॥६४॥ महाविदेहे वासे मिज्झिहिइ ५ । निक्खेवो ।
सत्तमस्स अङ्गस्स उवासगदसाणं च उत्थं अज्झयणं समतं ।।
RRRRRA***-२-54-
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
दशाः
॥६५॥
पचमं अज्झयणं ।
उक्खेव पञ्चमस्स ||
समपर्ण अभिया नाम नयरी । जाणे । जियस राया । farmsोडीओ जव छ यो दोaraftपरणं वर्षणं । बहुला भरिया । सामी समोसढे । जहा आनंदो aar निहिधम्मं पडितज्जर, सेसं जहा कामदेवी जाव धम्मपणति उत्तम्पजित्ताणं विहरइ ||
१. एवं खलु जम्बू ! ते का गाई अड्डे, जा
चुल्ल
ते
२. तए गं der
अन्तियं जाव असि
eaters समगोवासयस्स पुव्वरतावर कालसमयंसि एगे देवे हाय एवं वयासी- भो चुल्लवगा समणीवासया ! जाव न भञ्जसि तो ते अज जे पुरं साओ गाओ नीम एवं जहा यं नरं स मलसोलया जाव कणीयसं जात्र आयञ्चामि । तर गं से चुल्लसयर समाजावर देवे चुल्लसगं समगोत्रासयं वउत्थम्पि एवं क्यासी भो चुल्लसना ! समगाराचा नाव न भजति ते अल जाओ ओ छ हिरण्कोडीओ निहायपरचाओ, छ बुढिपत्ताओ, छ पवित्र उत्ताओ ताओ महाओ नोणेमि नीणेता आलभियाए नगरीए सिङ्घाडग०
साओ
xx
अध्यय
नम् ।
॥६५॥
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
16 जाव पहेसु सव्वओ समन्ता विप्पइरामि, जहा णं तुम अदुहटवसट्टे अकाले चेव जीवियाओ वरोविज्जसि । उपासका
अध्यय दशाः
३. तए णं से चुल्ल.सयए समणोवासए तेणं देवेणं एवं वुत्ते समाणे अभीए जाव विहरइ । तर णं से देवे चुल्ल. नम् । सयगं समणोवासयं अभीयं जाव पासित्ता दोच्चम्पि तच्चम्पि तहेव भणइ जाव ववरोविजसि । तए णं तस्स
॥६६॥ चुल्लसयगस्स समणोपासयस तेणं देवेणं दोच्चम्पि तच्चम्पि एवं वुत्तस्स समाणस्स अयमेयारूवे अज्झस्थिए ४- | 'अहो णं इमे पूरिसे अणारिए जहा चुलणीपिया तहा चिन्तेइ जाव कणीयसं जाव आयञ्चई। जाओऽवि य इमाओ मम छ हिरण्गकोडोओ निहाणपउत्तानो छ बुड्रिपउत्ताओ छ पवित्थरपउत्ताओ ताओऽवि य गं | इच्छइ ममं साओ गिहाओ नीणेत्ता आलभियाए नयरीए सिङ्घाडग० जाब पिइरित्तए, तं सेयं खलु मम || एयं पुरिसं गिहित्तए' तिकटु उद्भाइए जहा मुरादेवो तहेव भारिया पुच्छ इ तहेव कहेइ ५। सेसं जहा चुलणीपि- | यस्स जाव सोहम्मे कप्पे अरुण सिटे विमाणे उपबन्ने, चत्तारि पलिओवमाई ठिई। संसं तहेब जाव महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ ५॥ निक्खेवो।
सत्तमस्स अङ्गस्स उवासगदसाणं पञ्चमं अज्झयणं समतं
पञ्चमं कण्ठ्यम् ।
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
६ अध्ययनम्।
॥६७॥
॥६७॥
RRERA 9454
छ? अज्झयणं । १. छ?स्म उक्खेवओ। ए खलु जम्बू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं कम्पिल्ल पुरे नयरे । सहसम्बवणे उ-४ जाणे । जियपत राया । कुण्डकोलिए गाहाबई । पूसा भारिया । छ द्विरण कोडीओ निहाणपउत्ताओ, छ | डिपउत्ताओ छ पवित्थरपउत्ताओ, छ वा दसगोसाहस्सिएणं वएणं । सामी समोसढे। जहा कामदेवो तहा सावयधम्म पडिजइ । सच्चेव क्त्तव्यया जाव पडिलाभेमाणे विहरइ ।
२. तए णं से कुडकोलिए समगोवासए अन्नया कयाइ पुधावरहकालसमयंसि जेणेष असोगवणिया | जेणेव पुढविसिलापट्टए तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता नाममुद्दगं च उत्तरिज्जगं च पुढविसिलापट्टए ठवेइ, ठवेत्ता समणस्स भगवओं महावीरस अन्तिवं धम्मपण्णत्तिं उवसम्पज्जित्ता णं विहरइ ।
३. तए णं तस्म कुण्ड कोलियस सयणोपासयस्स एगे देवे अन्तियं पाऊगवित्था । तए णं से देवे नाममई च उत्तरिज्जं च पुढविसिलापट्टयाओ गेण्हई, गेण्हेत्ता सखिखिणि० अन्तलिखपडियन्ने कुण्डकोलियं समणोवासयं एवं वयासी-हं भो कुण्डकोलिया समणोवासया ! सुन्दरी गं देवाणुप्पिया। गोसालस्स मङ्गलिपुत्तस्स धम्मपण्णत्ती, नत्थि उहाणे इ वा कम्मे इ वा वले इ वा वीरिए इ वा पुरिसकारपरक्कमे इ वा, नियया सव्वभावा,
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
अध्ययनम् ।
उपासकामगुलाण समणस्य भगाओ पहावीरस्स धम्मपण्णत्ती, अस्थि उहाणे इ वा, कम्मे इ वा, बले इ वा, वीरिए दशाः इया, पुरिसकारपरकाये इ वा, गियय? सव्वमाना।
४. तए णं से कुण्डकोलिए समणीवापार तं देवं एवं वयासी-जह णं देवा ! सुन्दरी गोसाल मलिपुत्त॥६८॥
स्स धम्मपण्णत्ती-नस्थि उठाणेदमा जान नियया सव्वभावा, मंगुली समणस्स भगवओ महावीरस्म धम्मपण्णत्ती-अत्ति उट्ठाणे इ वा जार अनियया समभावा, तुसे देवा ! इमा एयारूबा दिना देविड़ी दि
या देवज्जुई दिब्वे देवाणुभावे किया लडे, किणा पो, किणा अभिसमन्नागए, किं उठाणेणं जान पुस्तिकारपरका मेणं, उदाह अशुटाणेणं आम्मे जाप अपरितकारपरकमेणं? तए णं से देवे कुण्डकोलिय रामणोपासयं एवं क्यासी-एवं खलु, देवाणुप्पियामा इभेयाख्या दिव्या देविट्टी ३ अणुहाणेणं जाय अपुरिसकारपरकपणं
३-४. अब पळे किमपि लिस्पोन्मपत्तिति श्रुतवर्मवरूपणा दर्शन मतं सिद्धान्त इत्यर्थः, उत्थानं उपविष्टः सन् यदूधीभवति, कर्म-गमनादिकम् , चल-शारीरम् , पाव-जीवनया . पुरुष कारः गुरुपत्याभिमानः पराक्रमः स एव सम्पादितत्यान योजना, '' उपदर्शने 'या' विकल्पे, नास्त्येतदुत्थानादि जीवानां, व पुरुषार्थापनावकत्वात् , तदसाधकत्वं च पुरुषकारसद्भावेऽकि गुरुवार्थसिद्धयनुपलम्भात् । चंच नियताः सर्वशावा. या किसे तय भवन्ति, न पुरुषकारवला न्यथा कतु इ.सन्त इति । आह च-"प्राप्तव्यो नियतिवलाश्रयेण योऽ
जातनृणा शुभाडामा या । भूतानां महनि पतिऽपि हि प्रसन, नानाव्यं भवति न भाविनोऽस्ति नाशः ।।५।।" तथा "हिनतिनमान भवति च भाव्यं विनाऽपि यत्नेन । करतलगतमान नश्यति चस्व तु भवितव्यता नास्ति ॥२॥” इति भंगुलिनि असुन्धरा धर्मप्रज्ञनिः-श्रुतधर्मप्ररूपणा । किंस्वरूपाऽसावित्याह-अस्तीत्यादि। अनियताः सर्वे
GRESCRY
RESERECRRORRENCE
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
अध्यय नम् ।
GNN
॥६९॥
॥६९॥
SARALAKARMALSSES
लद्धा पत्ता अभिसमन्नागया। तए णं से कुण्डकोलिए समणोवासए तं देवं एवं बयासी-जइ णं देवा ! तुमे इमा एयारूवा दिवा देविड्डी ३ अणुट्ठाणेणं जाव अपुरिसकारपरक्कमेणं लद्धा पत्ता अभिसमन्नागया, जेसि णं जीवाणं नत्थि उहाणे इ वा जाव परकमे इवा, ते किं न देवा ? अह णं देवा ! तुमे इमा एयारूवा दिव्या देविड्डी ३ उहाणेणं जाव परक्कमेणं लद्धा पत्ता अभिसमन्नागया, तो जं बद्रसि-सुन्दरी णं गोसालस्स मङ्खलिपुत्तस्स धम्मपग्णत्ती, नथि उठाणे इ वा जाव नियया सवभावा, मंगुली पं सम्णस्स भगवओ महावीरस्स धम्मपण्णत्तीअत्थि उहाणे इ वा जाव अणियया सव्वभावा, तं ते मिच्छा। तए णं से देवे कुण्डकोलिएणं समणोवासएणं एवं भावाः उत्थानादेर्भवन्ति तदभावान्न भवन्तीति कृत्वेत्येवस्वरूपा। ततोऽसौ कुण्डकोलिकः तं देवमेवमयादीत-यदि गोशालकस्य सुन्दरो धर्मों 'नास्ति कर्मादीत्यतो नियताः सर्वभावा' इत्येवरूपः, मंगुलश्च महावीरधर्मः 'अस्ति कर्मादीत्यनियताः सर्वभावा' इत्येवस्वरूपः, तन्मतमनूद्य कुण्डकोलिकस्तन्मतदूषणाय विकल्पद्वयं कुर्वन्नाह-'तुमे ण'मित्यादि पूर्ववाक्ये यहीति पदोपादानादेतस्य वाक्यस्यादौ तदेति पद द्रष्टव्यमिति । त्वयाऽयं दिव्यो देवादिगुणः केन हेतुना लब्धः ? किमुत्थानादिना ‘उदाहुत्ति आहोश्वित् अनुत्थानादिना ? तपोब्रह्मचर्यादीनामकरणेनेति भावेन । यात्थानादेरभावेनेति पक्षो गोशालकमताश्रितत्वाद् भवतः तदा येषां जीवानां नास्त्युत्थानादि-तपश्चरणकरणमित्यर्थः 'ते' इति जीवाः किं न देवाः ? पृच्छतोऽयमभिप्रायः-यथा वं पुरुषकारं विना देवः संवृत्तः स्वकीयाभ्युपगमतः एवं सर्वजीवा ये उत्थानादिवर्जितास्ते देवाः प्राप्नुवन्ति, न चतदेवमिष्टमित्युत्थानाद्यपलापपक्षे दृपणम् , अथ त्वयेयं ऋद्धिरुत्थानादिना लब्धा ततो यदसि-'सुन्दरा गोशालकप्रज्ञप्तिरसुन्दरा महावीरप्रज्ञतिः इति तत्ते-तब मिथ्यावचनं भवति, तस्य व्यभिचाराविति ।। ततोऽसौ देवस्तेनैवमुक्तः सन् 'शङ्कितः' संशयवान् जालः 'कि गोशालकमतं सत्यमुत महावीरमतम्' ? महावीरमतस्य युक्तितोऽनेन प्रतिष्ठितत्वाद् एवंविधविकल्पवान् संवृत्त इत्यर्थः । कांक्षितो-महावीरमतमपि साध्वेतद् युक्त्युपेतत्वादिति विकल्पवान् संवृत्त इत्यर्थः, यावत्क
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
६ अध्य
उपासक दशाः
नम।
॥७
॥
बुत्ते समाणे संकिए जाव कलुसं समावन्ने नो संचाएइ कुण्डकोलियस्स समणोवासयस्स किंचि पामोक्खमाइक्खिहै तए, नाममुद्दयं च उत्तरि जयं च पुढविसिलापट्टए वेइ, ठवेत्ता जामेव दिसिं पाउन्भूए तामेव दिसि पडिगए।
५. तेणं कालेणं तेणं समएणं सामी समोसढे । तए णं से कुण्डकोलिए समणोवासए इमीसे कहाए लद्धडे हट्ठ० जहा कामदेवो तहा निग्गच्छइ जाय पज्जुवासइ । धम्मकहा।
६.'कुण्डकोलिया' इसमणे भगवं महावीरे कुण्डकी लियं समणोवासयं एवं वयासी-से नृणं कुण्डकोलिया ! कल्लं तुम पुव्वावरण्हकालसमयंसि असोगवणियाए एगे देवे अन्तियं पाउब्भवित्था। तए णं से देवे नाममुदं च तहेव जाव पडिगए। से नूणं कुण्ड कोलिया ! अढे समझे ? हन्ता अस्थि । तं धन्ने सिणं तुम कुण्डकोलिया ! जहा कामदेवो। 'अजो' इ समणे भगवं महावीरे समणे निग्गन्थे य निग्गन्थीओ य आमन्तित्ता एवं बयासी-जइ ताव अजो गिहिणो गिहमज्झावसन्ता गं अन्नउत्थिए अटेहि य हेऊहि य पसिणेहि य कारणेहि य वागरणेहि य निप्पट्टपसिणवागरणे करेन्ति, सक्का पुणाई अज्जो समणेहिं निग्गन्थेहिं दुवालसङ्गं रणाद भेदमापन्नो-मतिभेदमुपागतः, गोशालकमतमेव साध्विति निश्चयादपोढत्वात् , तथा कलुषं समापन्नः-प्राक्तननिश्चयविपर्ययलक्षणं, गोशालकमतानुसारिणां मतेन मिथ्यात्वं प्रान इत्यर्थः । अथवा कलुषभावं जितोऽहमनेनेति खेदरूपमापन्न इति । 'नो संचाएइ' त्ति न शक्नोति 'पामोक्ख' ति प्रमोक्षम्-उत्तरमाख्यातु-भणितुमिति ।।
६ 'गिहमज्झावसन्ता गं' ति गृहमध्यावसन्तो, णमिति वाक्यालङ्कारे । अन्प्यूथिकान् ‘अर्थः' जीवादिभिः सूत्राभिधेयैर्वा, हेतुभिश्च-अन्वयव्यतिरेकलक्षणैः, प्रश्नैश्च परप्रश्ननीयपदार्थः, कारणैः- उपपत्तिमात्ररूपैः, व्याकरणैश्च परेण प्रनितस्योत्तरदानरूपैः, 'निप्प
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
अध्य
उपासक दशाः
॥७१॥
PHOTOSHOOSEPHISTO
गणिपिडगं अहिज्जमाणेहिं अनउत्थिया अटेहि य जाव निप्पपसिणवागरणा करित्तए । तए णं समणा नि- गन्था य निग्गन्थीओ य समणस्स भगवओ महावीरस्स तहत्ति एयमढें विणएणं पडिसुणन्ति । तए णं से कुण्डकोलिए समणोवासए समणं भगवं महावीरं वन्दइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता पसिणाई पुच्छइ, पुच्छित्ता । अट्टमादियइ, आदिइत्ता जामेव दिसं पाउभए तामेव दिसं पडिगए । सामी बहिया जणवयविहारं विहरह ।
७. तए णं तस्स कुण्डकोलियस्स समणोवासयस्स बहुहिं सील. जाव भावमाणस्स चोदस्स संवच्छराई वइकन्ताई, पण्णरसमस्स संघच्छरस्स अन्तरा वट्टमाणस्स अन्नया कयाइ जहा कामदेवो तहा जेट्टपुत्तं ठवेत्ता तहा पोसहसालाए जाव धम्मपण्णत्ति उवसम्पज्जित्ता णं विहरह। एवं एक्कारस उवासगपडिमाओ, तहेव जाव सोहम्मे कप्पे अरुणज्झए विमाणे जाव अन्तं काहिइ । निक्खेवो ॥
सत्तमस्स अगस्स उवासगदसाणं छटुं अज्झयणं समत्तं
CAUCHOCHESHIROSHISHI HIRSCHSAAT
परिणवागणे'त्ति निरस्तानि स्पष्टानि-व्यक्तानि प्रश्नव्याकरणानि येषां ते निःस्पष्टप्रश्नव्याकरणा; प्राकृतत्वाद्वा निष्पिष्टप्रश्नव्याकरणास्तान् कुर्वन्ति । 'सका पुण' त्ति शक्या एव । हे आर्याः ! श्रमणैरन्ययूथिका निःस्पष्टप्रश्नव्याकरणाः कर्तुम् ।
इति उपासकदशानां षष्ठाध्ययनविवरणं समाप्तम् ।
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
CARE
७ अध्यब नम् ।
॥७२॥
॥
उपासक
७ अज्झयणं । दशाः
१. सत्तमस्स उक्खेवो । पोलासपुरे नाम नयरे । सहस्सम्बवणे उज्जाणे । जियसत्तू राया । तत्थ णं पोला- || ॥७२॥ 18| सपुरे नयरे सद्दालपुत्ते नामं कुम्भकारे आजीविओवासए परिवसइ, आजीवियसमयसि लढे गहियढे पु.
च्छियढे विणिच्छियढे अभिगयढे अद्विमिंजपेमाणुरागरत्ते य, अयमाउसो ! आजीवियसमए अढे अयं परमटे सेसे अणद्वेत्ति आजीवियसमएणं अप्पाणं भावेमाणे विहरइ । तस्स णं सद्दालपुत्तस्स आजीविओवासगस्स
एक्का हिणकोडी निहाणपउत्ता, एक्का, बुड्पिउत्ता, एक्का पवित्थरपउत्ता, एक्के वए दसगोसाहस्सिएणं वएणं । P तस्स णं सदाल पुत्तस्स आजीविओपासगस्स अग्गिमित्ता नाम भारिया होत्था । तस्स णं सदाल पुत्तस्स आ
जीविओवासगस्स पोलासपुरस्स नगरस्स बहिया पञ्च कुम्भकारावणसया होत्था । तत्थ णं बहवे पुरिसा दिपणभइभत्तवेयणा कल्लाकल्लि बहवे करए य वारए य पिहडए य धडए य अघडए य कलसए य अलिञ्जरए
१ सप्तमं सुगममेव । नवरं 'आजीविओवासपत्ति आजीविकाः-गोशालकशिष्याः तेषामुपासक आजीविकोपासकः। लब्धार्थः श्रवणतः, गृहीतार्था बोधतः, पृष्टार्थः संशये सति, विनिश्चितार्थ उत्तरलाभे सति । '.िण्णभइभत्तवेयण' त्ति दत्तं भृतिभक्तरूपं द्रव्यभोजनलक्षणं वेतन-मूल्यं येषां ते तथा । 'कल्लाकल्लिं'ति प्रतिप्रभातं बहून् करकान्-वाटिकाः, वारकांश्च-गडुकान् , पिठरकान्-स्थालीः, घटकान् प्रतीतान्, अर्द्ध
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
दवाः
॥७३॥
उ० ७
जम्बूलए य उट्टियाओ य करेन्ति । अन्ने य से बहवे पुरिसा दिन्नभइभत्तवेषणा कल्ला कल्लि तेहि बहूहिं करएहि य जान उट्टियाहि य रायमग्गंसि वित्ति कप्पेमाणा विहरन्ति ।
अन्नया कयाइ
२. तए णं से सदालपुते आजीविओवासए पुव्वा रण्डकालसमयंसि जेणेव आयोगवणिया तेणेव उवागच्छ, उवागच्छित्ता गोसालस्स मङ्गलिपुत्तस्स अन्तियं धम्मपण्णनि उवसपज्जित्ता गं विहरs | तर णं तस्स सद्दालपुत्तस्स आजीविओवासगस्स एगे देवे अन्तियं पाउन्भवित्था । तर णं से देवे अन्तलिक्खपडिवन्ने सखिखिणियाई जाव परिहिए सदालपुतं आजीविओवासयं एवं वयासी - एहि णं देवाणुपिया ! कहलं इहं महामाहणे उपपन्नणाणदंसणधरे तीयपपन्नमणागयजाणए अरहा जिणे केवली सकण्णू सव्वदरिसी तेलोकवहियमहियपूइए सदेवमणुयासुरम्स लोगस्स अच्चणिज्जे वन्दणिज्जे सकारणिज्जे संमाणघटकांश्च घटार्द्धमानान्, कलशकान् - आकारविशेषवतो बृहद्घटकान्, अलिञ्जराणि च महदुदकभाजनविशेषान् जम्बूलकांश्च - लोकरूदयावसेयान् उष्ट्रिकाश्च सुरतेला दिभाजन विशेषान् ॥
२ 'हि' ति एध्यति, 'इहूं' ति अस्मिन्नगरे, 'महामाहणे' त्ति मा हन्मि न हन्तीत्यर्थः आत्मना वा हनननिवृत्तः परं प्रति मा हन' इत्येवमाचष्टे यः स माहनः, स एव मनःप्रभृतिकरणादिभिराजन्म सूक्ष्मादिमेव निन्न जीवननवृत्तत्वात् महात्मानो महामाहनः । उत्पन्ने - आवरणक्षयेणाविर्भूते ज्ञानदर्शने धारयति यः स तथा अत एवातीतप्रत्युत्पन्नानागतज्ञापकः 'अरह 'त्ति अर्हन्, महाप्रातिहार्य रूपपूजार्हत्यात अविद्यमानं वा रहः- एकान्तः सर्वज्ञत्वायस्य सोऽरहाः, जिनो रागादिजेतृत्वात, केवलानि परिपूर्णानि शुद्धान्यनन्तानि वा ज्ञानादीनि यस्य सन्ति स केवली, अतीतादिज्ञानेऽपि सर्वज्ञानं प्रति शङ्का स्यादित्याह सर्वज्ञाः, साकारोपयोगसामर्थ्यात् सर्वदर्शी
७ अध्यय
नम् ।
॥७३॥
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
अध्ययनम्।
दशाः
४
॥७४॥
॥७४॥
णिज्जे कल्लाणं मङ्गलं देवयं चेइयं जाव पज्जुवासणिज्जे तच्चकम्मसम्पयासम्पउत्ते, तं गं तुम बन्देज्जाहि, जाव पज्जुवासेन्जाहि, पाडिहारिएणं पीढफलगसिज्जासंथारपणं उबनिमन्ते जाहि, दोच्चंपि तच्चपि एवं वयइ वइत्ता जामेव दिसं पाउब्भूए तामेव दिसं पडिगए।
३. तए णं तस्स सदालपुत्तस्स आजीविओवासगस्स तेणं देवेणं एवं कुत्तस्स समाणस्स इमेयारूवे अज्झथिए ४ समुप्पन्ने-'एवं खलु ममं धम्मायरिए धम्मोवएसए गोवाले मङ्खलिपुत्ते, से णं महामाहणे उप्पन्नणाणदसणधरे, जाव तच्चकम्मसम्पयासम्पउत्ते, से णं कल्लं इहं हव्वमागच्छिस्सइ । तए णं तं अहं बन्दिस्सामि, जाव पज्जुवासिस्सामि, पाडिहारिएणं जाव उवनिमन्तिस्सामि ।
४. नए णं कल्लं जाव जलन्ते समणे भगवं महावीरे जाव समोसरिए । परिसा निग्गया जाव पज्जुवासइ । अनाहारोपयोगसामर्थ्यादिति । तथा ' तेलोकवहि यमहियपूइए' त्ति त्रैलोक्येन-त्रिलोकवासिना जनेन ' वहिय' त्ति समप्रैश्वर्याद्यतिशयसन्दोहदर्शनसमाकुलचेतसा हर्षभरनिर्भरेण प्रबलकुतूहलबलादनिमिषलोचनेनावलोकितः, 'महिय' त्ति सेव्यतया वाञ्छितः, 'पूजितश्च' पुष्पादिभिर्यः स तथा । एतदेव व्यनक्ति-सदेवा मनुजासुरा यस्मिन् स सदेवमनुजासुस्तस्य लोकस्य-प्रजायाः, अर्चनीः पुष्पादिभिः, वन्दनीयः स्तुतिमिः, सत्करणीयः-आदरणीयः, सन्माननीयोऽभ्युत्थानादिप्रतिपत्तिभिः, कल्याणं मङ्गलं देवतं चैत्यमित्येवंबुद्धया पर्युपा. सनीय इति । तचकम्म' त्ति तथ्यानि सत्फलाव्यभिचारितया यानि कर्माणि क्रियास्तत्सम्पदा-तत्समृद्धया यः सम्प्रयुक्तो-युक्तः स | तथा । 'कल्ल 'मित्यत्र यावत्करणात् पाउप्पभायाए रयणीए इत्यादिर्जलन्ते सूरिए' इत्येतदन्तः प्रभातवर्णको दृश्यः, स चोरिक्ष सज्ञातवद्वयाख्येयः ।
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
दशाः
॥७५॥
तए गं से सद्दालपुचे आजीविओवासाए इमीसे कहाए लद्धडे समाणे ' एवं खलु समणे भगवं महावीरे जाव विर, तं गच्छामि णं समणं भगवं महावीरं, वन्दामि जाव पज्जुवासामि' एवं सम्पेहेड, संपेहित्ता हाए जाव पायच्छित्ते सुन्दप्पावे साई जाव अप्पमहग्घाभरणालंकियसरीरे मणुस्सवग्गुरापरिगए सामो गिहाओ पडिणिक्खमइ । पडिनिक्खमित्ता पोलासपुरं नयरं मज्झमज्झणं निग्गच्छइ । निग्गच्छित्ता जेणेव सहस्तम्बवणे उज्जाणे जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छछ । उवागच्छित्ता तिक्खुत्तो आग्राहिणं पयाहिणं करेइ, करेत्ता वन्दनमंस, वंदित्ता नर्मसित्ता जाव पज्जुवासइ ||
५. तए णं समणे भगवं महावीरे सद्दालपुत्तस्स आजीविओवासगस्स तीसे य महइ० जाव धम्मकहा समत्ता । 'सद्दालपुत्ता' इ समणे भगवं महावीरे सदालपुत्तं आजीविओवासयं एवं वयासी - ' से नूणं सद्दालपुत्ता ! कल्लं तुमं पुव्वावरण्डकालसमयंसि जेणेव असोगणिया जाव विहरसि । तए णं तुब्भं एगे देवे अन्तियं पाउभविथा । तए णं से देवे अन्तलिक्खपडिवन्ने एवं वयासी-हं भो सहालपुत्ता ! तं चैव सव्वं जाव पज्जुवासिस्सामि' । से नूणं सद्दालपुत्ता ! अड्डे समट्ठे ? हंता अस्थि । नो खलु सदालपुता ! तेणं देवेणं गोसालं मजलिपुतं पणिहाय एवं वृत्ते । तए णं तस्स सद्दालपुत्तस्स आजीविओवासयस्स समणेणं भगवया महावीरेणं एवं वृत्तस्स समाणस्स इमेयारूवे अज्झथिए ४ - ' एस णं समणे भगवं महावीरे महामाहणे उत्पन्नणाणदंसणधरे जाव तच्चकम्मसम्पयासम्पउत्ते, तं सेयं खलु ममं समणं भगवं महावीरं वन्दित्ता नर्मसित्ता पाडिहारिणं
I
७ अध्यय
नम् ।
110411
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
R
उपासक दशाः
७ अध्ययनम् ।
॥७६॥
॥७६॥
पीढफलग. जाव उवनिमन्तित्तए' एवं सम्पे हेइ, संहिता उठाए उउद्वेता समणं भगवं महावीरं वन्दइ नमसइ, वन्दित्ता नमंसित्ता एवं बयासी-एवं खलु भन्ते ! ममं पोलासपुरस्म नयरस्स बहिया पञ्च कुम्भकारावणसया । तत्थ णं तुम्भे पाडिहारियं पीढ० जाव संथारयं ओगिण्हित्ता नं विहरह' । तए णं समणे भगवं महावीरे सदालपुत्तस्स आजीविओवासगस्स एयमढे पडिसुगेइ, पडिसुणेचा सद्दालपुत्तस्स आजीविओवासगस्स पञ्चकुम्भकारावणसएसु फासुएसणिज्जं पाडिहारियं पीढफलग जाव संथारयं ओगि हित्ता णं विहरइ ।।
६. तए णं से सद्दालपुत्त आजीविओवासए अन्नया कयाइ वायाहययं कोलालभण्डं अन्तो सालाहितो बहिया नीणेइ, नीणेत्ता आयसि दलयइ । तए णं समणे भगवं महावीरे सदाल पुत्तं आजीविओवासयं एवं वयासी--'सद्दालपुत्ता ! एस णं कोलालभण्डे कओ' ? तए णं से सदालघुत्ते आजीविओघासए समणं भगवं महावीरं एवं बयासी-एस णं भन्ते ! पुचि मट्टिया आसी, तओ पन्छा उदएणं निमिजइ, निमित्ता छा- |
६. 'वायाहयगं'-वाताहत-वायुनेषच्छोपमनीतमित्यर्थः । 'कोलालभण्ड'ति कुलाला:-कुम्भकाराः तेषाभिदं कौलालं तच्च तद् भाण्ड च-पण्यं भाजनं वा कौलालभाण्डम् । एतकि पुरुपकारेणेतरथा वा क्रिपते इति भगवता पृष्टे स गोशालकमतेन नियतिवादलक्षणेन भावितत्वात्पुरुपकारेणेत्युत्तरदाने च स्वमतक्षति परमताभ्यनुज्ञानलक्षगं दोषमाकलयन् 'अपुरुप कारेण' इत्युवाच । ततस्त भ्युपगतनियतिमतनिरासाय पुनः प्रश्नयन्नाह-'सद्दालपुत्त' इत्यादि । यदि तव कश्चित्पुरुपो वाताहत वा आमभित्यर्थः 'पक्काहयं बत्ति पक्वं वा अग्निना कृतपाकं अपहरेद्वा चोरयेत , विकिरद्वा-इतस्ततो विक्षिपेत् , भिन्द्याद्वा काण ताक रणेन, आच्छिन्दा द्वा हस्तादुदालनेन, पाठान्तरेण विच्छिन्द्याद्वा विविधप्रकारच्छेदं कुर्यादित्यर्थः, परिष्ठापयेद्वा बहिर्नीत्वा त्यजेदिति । वत्तेजा सि त्ति निर्वतयसि । 'आओसेज्जा व'
RRRRRRRRRRRREXAM
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
DI
उपासक दशाः
॥७७||
CALCRECORDAR
रेण य करिसेण य एगयओ मीसिजइ, मिसित्ता चक आरोहिज्जइ, तो यहवे करगा य जाय उट्टियाओ य कज्जति । तए णं समणे भगवं महावीरे सहाल पुतं आजीविओवासयं एवं वयासी- सदालपुत्ता ! एस णं कोलाल
18||७ अध्यय
नम् । भण्डे किं उठाणेणं जाव पुरिस कारपरकमेणं कज्जति, उदाहु अणुटाणेगं जाब अपुरिस कारपरकमेगं कज्जति' ? तए णं से सदालपुत्ते आजीविओपासए समगं भगां महावीरं एवं वयासो-'भन्ते ! अणुदाणेणं जाव अपुरिसक्कार
॥७७॥ परक्कमेणं, नथि उठाणे इ वा जाा परकामे इ वा, नियया सयभावा ।
७. तए णं समणे भगवं महावीरे सहाल पुतं आजीविओघासयं एवं वयासी- सदाल पुत्ता ! जइ णं तुब्भं केइ पुरिसे वायाहयं वा पक्केल्लयं वा को लाल भण्डं आहरेज्जा वा विक्खि रेज्जा वा भिन्देज्ना वा अच्छि देजा वा परिवेज्जा वा, अग्गिमित्ताए वा भारियाए सद्धि विउलाई भोगभोगाई भुत्रमाणे विहरेज्जा, तस्स णं तुम पुरिसस्स किं दण्डं निवत्तेज्जासि ? भन्ते ! अहं णं तं पुरिसं आओसेज्जा वा हणेज्जा वा बन्धेज्जा वा महेज्जा वा तज्जेज्जा वा तालेज्जा वा निच्छोडेज्जा वा निभच्छेज्जा वा अकाले चेव जीवियाओ ववरोवेज्जा । सदालपुत्ता! नो त्ति आक्रोशयामि वा मृतोऽसि त्वमित्यादिभिः शापरभिशपामि, हन्मि वा दण्डादिना, बध्नामि वा २वादिना, तर्जयामि वा 'ज्ञास्यसि रे दुष्टाचार !' इत्यादिभिर्वचनविशेषैः, ताइयामि वा चपेटादिना, नि छोटयामि वा धनादित्याजनेन निर्मर्स्यामि वा परुषपचनैः, अकाल एव च जीविताद्वा व्यपरोपयामि मारवामी यर्थः ।। इत्येवं भगवांस्तं सहलपुत्र स्ववचनेन पुर.पकाराभ्युपगमं प्राहयित्वा तन्मतविघटनायाह-'सहलपुत्त' इत्यादि । न खलु तब भ. कश्चिदपहरति, न च त्वं तमाक्रोशयसि यदि सत्यमेव नास्त्युत्थानादि । अथ कश्चित्तदपहरति त्वं च तमाक्रोशयसि तत एवमभ्युपगमे सति यद्वसि-'नास्युत्थानादि' इति तत्ते मिथ्या असत्यमित्यर्थः ।।
२०
र
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशा:
नम् ।
||७८॥
1.७८॥
खलु तुम्भं केइ पुरिसे वायाहय वा पलव्यं या कोलालभण्डं बहरइ वा जाब परिवेइ वा, अग्गिमित्ताए | वा भारियाए सद्धिं विउलाई भोगभोगाई सुञ्जमाणे विहरइ, नो वा तुमं तं पुरिसं आओसेज्जसि वा हणिज्जसि वा जाव अकाले चेव जीवियाओ क्रोवेज्जिसि, जद नत्थि उहाणे इ वा जाव परक्कमे इ या नियया सव्वभावा । अह णं तुब्ध केइ पुरिसे वायाहय जाब परिवेइ वा, अग्गिमित्ताए वा जाब बिहरइ, तुम वा तं पुरिसं आओ-18 सेसि वा जाव ववरोवेसि, तो जं वदसि नथि उठाणे इ वा जाय नियया समभावा तं ते मिच्छा । एत्थ णं से सदालपुत्ते आजीविओवासए सम्बुद्ध।
८. तए णं से सद्दालपुत्ते आजीविओवासए समणं भगवं महावीरं वन्दइ नमसइ, वन्दित्ता नमसित्ता एवं वयासो-'इच्छामि गं भन्ते ! तुभं अनिए धम्म निसामेत्तर' । तए णं समणं भगवं महावीरे सदाल पुत्तस्स आजीविओवासगस्स तीसे य जाय धम्म परिकहेइ । तए णं से सदालपुते आजीवि श्रीवासए समणस्स भगवो महावीरस्स अन्तिए धम्म सोच्चा निसम्म हटतुटु० जाब हियए जहा आणंदो तहा गिहिधम्म पडिवज्जइ । नवरं एगा हिरणकोडी निहाणपउत्ता, एगा हिरणकोडी बुड्रिपउत्ता, एगा हिरण्णकोडी पवित्थरपउत्ता, एगे वए दसगोताहस्सिएणं वएगं, जाव समणं भगवं महावीरं वन्दा नमं पड़, वन्दित्ता नमंसित्ता जे गेव पोलासपुरे नयरे नेणेव उवागच्छा, उबागच्छित्ता पोलासपुरं नयरं मज्झम्मणं जेणेव राए मिहे जिणेव अग्गिमित्ना भाग्यिा तेणेय उवागच्छद । उवागच्छिता अग्गिमिनं भारियं एवं वयासी-एवं खलु देवाणु
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥७९॥
पिए! समणे भगवं महावीरे जाव मोराडे, तं गच्छाति णं तुमं पज्जुवासाहि रामणस्स भगवओ महावीरस्प अन्निए पञ्चाणुञ्चयं धम्मं पडिवज्जाहि' ।
समणं भगवं महावीरं, वन्दाहि जाव सच सिक्खावश्यं दुवासविहं गिहि
९. तर गं सा अग्निमित्ता मारिया सालपुवस्स समणोवासगस्त 'तह'त्ति एयमई विणणं पडिमुणे | तर गं से सदापुने समणोवासए को म्यिरिसे सहावे, सदाविना एवं वयासी - खियामेव भो देवाणुपिया ! लहुरणजुतजोइयं समखुवालिाणसमलिदियसिङ्गरर्हि जम्बूनयामय फलावजोत्तप विसिद्धएहिं रययामयघण्टसुत्तरज्जुगवर कञ्चणखइयनत्थापरमहोरगहिहिं नीलपलकयावेली पवरगोगजुवाणएहिं नाणामणिकणगपण्टियाजाल
९ 'तणं सा निमित्ता' इत्यादि । ततः सा अग्निमित्रा भार्या महालपुत्रस्य श्रमणोपासक तथेति एतमर्थ विनयेन प्रतिशृणोति प्रतिश्रुत्वा (थ) व स्नाता 'कृतवलिकर्मा' पहि-टोकटम् 'कृतकौतुकाचा कौतुकं पुण्ड्रादिमङ्गलं दध्यक्षतचन्दना एते एवं प्रायश्चित्तमिव प्रायश्रितं दुःखनातिकादिति । शुद्धात्मा पैषिकाणि पाणि, नगल्यानि प्रवर वाणि परिहिता, अपमहामानवशरीर, टिकापरिकीर्णकन्याको दृश्यते स चै सव्याख्यानोवसेयः - लहुकरणजुत्त जोइये करणे येक पुरुषायोजितः सम्बन्धितं यत्तत्तथा तथा 'समखुवालिहाणसमलिहि यसिङ्गपदि रामसुरवादियानी-तुल्यपुच्छ सर्वे लिखिते खितको यस्तो तथा वाभ्यां गोयुभ्यामिति सम्बन्धः | 'जम्बूणामयकलावजोत्तपसि जाम्बूनदमयी कलापी विशेष च कण्डवन्धनरज्जू प्रतिविशिष्टे-शोभने ययोस्तौ तथा ताभ्याम् 'स्ययामयण्टसुत्तरज्जुगवर कचणखइब नत्था पाहो हिमद रजतमस्यौ-यविकारों तथा
७ अध्य
नम् ।
॥७९॥
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
अध्यय नम्।
॥८
॥
॥८
॥
CAREERS
परिगयं सुजायजुगजुत्तउज्जुगपसत्यमुबिरइयनिम्मियं पवरलक्षणोक्वेयं जुत्तामेव धम्मियं जाणाप्यवरं उबट्ठवेह, उबट्टवेत्ता मम एयमाणत्तियं पञ्चप्पिाह' । तए गं ते कोम्बिय पुरिसा जाब पच्चप्पिणन्ति ।
१०. तर पं सा अनिमित्ता भारिया पाया जाब पायच्छिता मुद्धप्पावे साई जाव अप्पमहग्याभरणालंकियसरीरा चेडियाचकवालपरि केगा धम्मियं जाणारं दुरुहइ, दुरुहिता पालासपुर नगरं मज्झम्मज्झेणं निग्गच्छइ, निग्गच्छित्ता जेणेष सहस्सम्याणे उजाणे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता धम्मियाओ जाणाओ पच्चोरुहइ, पच्चोरुहित्ता चेडियाचाहवालपरिपुडा जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवाग छइ, उवागच्छित्ता तिक्खुत्तो जाव वन्दइ नमसइ, बंदित्ता नमंसित्ता बच्चासन्ने नाइदूरे जाव पञ्जलिउडा ठिइया चेव पज्जुवासइ।।
११. तए णं समणे भगवं महावीरे अग्गिमित्ताए तीसे य जाव धम्मं कहेइ । तए णं सा अग्गिमित्ता भारिया समणस्स भगवो महावीरस्म अन्तिए धम्म सोच्चा निसम्म हट्टतुट्टा समणं भगवं महावीरं वन्दइ नम सूत्राज्जुके कार्यासिकसूत्रमययौ ये वरकाञ्चनम्वचिते नस्ते-नासारज्जू तयोः प्रग्रहेण-रश्मिना अवगृहीतको च-बद्वौ यौ तौ तथा ताभ्याम् , 'नीलुप्पलकयामेल हिं' नीलोत्पलकृतशेखराभ्यां 'पपरगोण जुवाणाहिं ! नाणामणि कणगधष्ठियाजाल परिगयं' 'सुजाय जुगजुत्त उज्जुगपसत्वसुविरइयनिम्मिय' सुजात-सुजातासमयं युगं-यूपः युक्तं-सङ्गतं ऋजुकं-सरलं गुविरचितं सुघटितं निर्मितं-निवेशितं यत्र तत्तथा । 'जुत्तामेव धम्मियं जाणप्पर उपहुवेह' युक्तमेव-सम्बद्धमेव गोयुवभ्यामिति सम्बन्ध इति ।।
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशा:
७ अध्ययनम् ।
॥८१॥
॥८॥
4 सइ, बंदित्ता नमंसित्ता एवं बयासी-सदहाभि णं भन्ते ! निग्गन्थं पावयणं, जाब से जहेयं तुब्भे वयह, जहा
णं देवाणुप्पियाणं अन्तिए बहवे उग्गा भोगा जाव पव्वइया नो खलु अहं तहा संचाएमि देवाणुप्पियाणं अन्तिए मुण्डा भवित्ता, जाव अहं णं देवाणुप्पियाणं अन्तिए पश्चाणुब्बइयं सत्तसिक्खावइयं दुवालसविहं गिहिधम्म पडिवजिस्सामि' । अहासुहं देवाणुप्पिया ! मा पडिबन्धं करेह । तए णं सा अग्गिमित्ता भारिया समणस्त भगवओ महावीरस्स अन्तिए पञ्चाणुव्वइयं सत्तसिक्खावइयं दुवालसविहं गिहिधम्म पडिवजई, डिवजित्ता समणं भगवं महावीरं वन्दइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता तमेव धम्मियं जाणप्पवरं दुरुहइ, दुरुहित्ता जामेव दिसं पाउब्भूया तामेव दिसं पडिगया । तए णं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाइ पोलासपुराओ न- | यराओ सहस्सम्बवणाओ पडिनिग्गच्छइ, पडिनिग्गच्छित्ता बहिया जणवयविहारं विहरइ।
१२. तए णं से सद्दालपुत्ते समणोवासए जाव अभिगयजीवाजीवे जाव विहरइ । तए णं से गोसाले मङ्खलिहै पुत्ते इमीसे कहाए लढे समाणे-'एवं खलु सदालपुत्ते आजीवियसमयं वमित्ता समणाणं निग्गन्थाणं दिद्धिं
पडिवन्ने, तं गच्छामि गं सद्दालपुतं आजीविओपासयं समणाणं निग्गन्थाणं दिहि वामेता पुणरवि आजीवियदिठिं गेहावित्तए' तिकटु एवं सम्पेहेइ, संपेहित्ता आजीवियसङ्घसम्परिबुडे जेणेव पोलासपुरे नयरे जेणेव आजीवियसभा तेणेव उवागच्छद। उवागच्छित्ता आजीवियसभाए भण्डनिक्खेवं करेइ । करेत्ता कइवएहिं आजीविएहि सद्धिं जेणेव सद्दालपुत्ते समणोवासए तेणेव उवागच्छइ। तए णं से सदालपुत्ते समणोवासए गो.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥८२॥
5 सालं मवलिपुत्तं ए जमाणं पासइ । पासित्ता नो आहाइ, नो परिजाणई, अणाढायमाणे अपरिजाणमाणे तुसि-₹७ अध्ययः णीए संचिट्ठइ ।
नम् । १३. तए णं से गोसाले मङलिपुते सहालपुत्तर्ण समणोवासएणं अणादाइजमाणे अपरिजाणिज्जमाणे
॥८२॥ पीढफलगसिजासंथारट्टयाए समणस्स भगवओ महावीरस्त गणकित्तणं करेमाणे सद्दाल पुत्तं समणोवासय एवं वयासी-'आगए णं देवाणुप्पिया ! इह महामाहणे? तए णं से सदालपुत्ते समणोवासए गोसालं मङ्खलिपुतं एवं बयासी- के णं देवाणुप्पिया ! महामाहणे? तए णं से गोसाले मजलिपुत्ते सदालपुतं समणोबासयं एवं वयासी-'समणे भगवं महावीरे महामाहणे'। से केणटेणं देवाणुप्पिया ! एवं बुच्चइ-'समणे भगवं महावीरे महामाहणे' एवं खलु सद्दाल पुत्ता ! समणे भगवं महावीरे महामाहणे उप्पन्नणाणदसणधरे जाव महियपूइए, जाव तच्चकम्मसम्पयासंप उत्ते, से तेणष्टेणं देवाणुप्पिया ! एवं वच्चड-'समणे भगवं महावीरे महामाहण'। आगए ण देवाणुप्पिया! इहं महागोवे ? के गं देवाणुप्पिया ! महागोवे ? समणे भगवं महावीरे महागोवे । से केणटेणं देवाणुप्पिया! जाव महागोवे? एवं खल देवाणरिपया! समणे भगवं महावीरे संसारावीए बहवे जीव नस्समाणे विणस्समाणे खजमाणे छिजमाणे भिजमाणे लप्पमाणे बिलप्पमाणे धम्ममयेणं दण्डेणं सारक्खमाणे
SHROSORROSAROOPERARAM
१३ 'महागोवे'त्यादि गोपो-गोरक्षका, स चेतरगोरक्षकेभ्योऽतिविशिष्टत्वान्महानिति महागोपः ।। 'नश्यतः' इति सन्मार्गानन्यवमानान् , 'विनश्यतः' इत्यनेको म्रियमाणान् , 'खायमानान्' मृगादिभावे व्याघ्रादिभिः, 'छियमानान्' मनुष्यादिभावे खङ्गादिना, 'भिद्यमानान्
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
||८३॥
संगोवेमाणे निव्वाणमहावाडं साहत्यि सम्पावेइ, से तेणटेणं सदालपुत्ता ! एवं बुच्चइ-'समणे भगवं महावीरे महागोवे। आगाए गं देवाणप्पिया ! इहं महासत्यवाहे ? के णं देवाणुप्पिया ! महासत्थवाहे ? सद्दालपुत्ता !
का७ अध्यय समणे भगवं महावीरे महासत्यवाहे, से केण? एवं खलु देवाणुप्पिया ! समणे भगवं महावीरे संसाराड
दिनम् । वीए बहवे जीवे नस्समाणे विणस्समाणे जाव विलुप्पमाणे धम्ममएणं पन्थेणं सारक्खमाणे निव्वाणमहापट्ट.
॥८३॥ णाभिमुहे साहत्थिं सम्पावेइ, से तेणटेणं सद्दालपुत्ता ! एवं उच्चइ-'समणे भगवं महावीरे महासत्थवाहे'। आगए णं देवाणुप्पिया! इहं महाधम्मकही ? के णं देवाणुप्पिया ! महाधम्मकही? समणे भगवं महावीरे महाधम्मकही। से केणटेणं समणे भगवं महावीरे महाधम्मकही ? एवं खलु देवाणुप्पिया ! समणे भगवं महावीरे महइमहालयंसि संसारंसि बहवे जीवे नस्समाणे विणस्समाणे खज्जमागे छिज्जमाणे भिज्जमाणे लुप्पमाणे विलुप्पमाणे उम्मग्गपडिवन्ने सपहविप्पणटे मिच्छत्तबलाभिभूर अट्ठबिहकम्मतमपडलपडोच्छन्ने बहूहिं अटेहि || कुन्तादिना, लुप्यमानान्' कर्ण नासादिच्छेदनेन, 'विलुप्यमानान्' बाह्योपध्यपहारतः, गा इवेति गम्यते, 'निव्वाणमहावाडंति सिद्धिमहागोस्थानविशेषम् 'साहस्थिति स्वहस्तेनेव स्वहस्तेन साक्षादित्यर्थः ॥ महासार्थवाहालापकानन्तरं पुस्तकान्तरे इमपरमधी पते-'आगए णं 18 देवाणुप्पिया ! इहं महाधम्मकही ? के णं देवाणुप्पिया ! महाधम्मकही ? समणे भगवं महावीरे महाधम्मकही । से केणढेगं समणे भगवं महावीरे महाधम्मकही ? एवं खलु सद्दालपुत्ता ! समणे भगवं महावीरे महइमहालयंसि संसारंसि बहवे जीवे नस्समाणे जाब विलुप्पमाणे उम्मन्गपडिवन्ने सप्पहविप्पणद्वे मिच्छत्तबलाभिभूए अविहकम्मतमपडलपडोच्छन्ने बहूहिं अद्वेहि य हेहि य पसिणेहि य कारणेहि य |
RSS
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
दशाः
॥८४॥
य जाव वागरणेहि य चाउरन्ताओ संसारकन्ताराओ साहत्यि नित्थारेह, से तेणद्वेणं देवापिया ! एवं बुच्चइ - 'समणे भगवं महावीरे महाधम्मकडी' । आगए णं देवाणुपिया ! इहं महानिज्जामए ? के णं देवाणु - पिया ! महानिज्जामए ? समये भगतं महावीरे महानिज्जामए । से केणद्वेगं ? एवं खलु देवाणुपिया ! समणे भगवं महावीरे संसारमहासमुद्दे बहवे जीवे नस्समाणे विणस्समाणे जाव विलुप्पमाणे बुडमाणे निबुडमाणे उपियमाणे धम्ममईए नावाए निव्वाणतीराभिमुहे साहत्थि सम्पावेइ, से तेणद्वेणं देवाणुपिया ! एवं बुच्चई'समणे भगवं महावीरे महानिज्जामए' |
१४. तए णं से सद्दालपुत्ते समणोवासए गोसालं मङ्गलिपुत्तं एवं वयासी - 'तुभे णं देवाणुपिया ! इयच्छेया जाव इयनिउणा इयनयवादी इयउवसएलद्धा इयविष्णाणपत्ता, पभू णं तुब्भे मम धम्मायरिएणं धम्मो वसणं भगवया महावीरेणं सद्धिं विवादं करेत्तए' ? नो तिणट्ठे समहे । से केणद्वेणं देवाणुपिया ! एवं बुच्चइ'नो खलु पभू तुभे मम धम्मायरिगं जाव महावीरेणं सद्धिं विवादं करेतए' ? सद्दालपुत्ता ! से जहानामए वागरणेहि य चाउरन्ताओ संसारकन्ताराओ साहत्थिं नित्थारेइ, से तेणद्वेण सद्दालपुत्ता ! समणे भगवं महावीरे 'महाधम्महि' त्ति । कण्ठयोऽयम् नवरं जीवानां नश्यदादिविशेषण हेतु दर्शनादाह - उम्मग्गेत्यादि । तत्रोन्मार्गप्रतिपन्नान् - आश्रित कुदृष्टिशासनान्, सत्पथविप्रनष्टान् त्यक्तजिनशासनान् एतदेव कथमित्याह मिथ्यात्वबलाभिभूतान् तथा अष्टविधकर्मैव तमःपटलम् - अन्धकारसमूहः तेन प्रत्यवच्छ न्नानिति । तथा नियमकालाप के 'बुट्टमाणे' त्ति निमज्जतः, 'निबुट्टमाणे' त्ति नितरां निमज्जतः जन्ममरणादिजले इति गम्यते, 'उपयमाणे' त्ति उत्प्लाव्यमानान् ॥
अध्यय
नम् ।
॥८४॥
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥ ८५ ॥
उ० ८
केइ पुरिसे तरुणे जुगवं जाव निउणसिप्पोवगए एगं वयं वा लावयं वा कवोयं वा कविञ्जलं वा वायसं वा वा पिच्छंसि वा सिसि वा विसाणंसि वा रोमंसि वा एवामेव समणे भगवं महावीरे ममं बहूहिं अहि य
महं अयं वा एलयं वा सूर्यरं वा कुक्कुडं वा तित्तिरं वा सेणयं वा इत्यंसि वा पायंसि वा खुरंसि वा पुच्छंसि जहिं जहिं गिors तहिं तहिं निच्चले निष्पन्दं धरेइ, ऊहि य जाव वागरणेहि य जहिं जहिं गिors तर्हि १४ ' पभुति प्रभवः समर्थाः । इतिच्छेकाः - इति एवमुपलभ्यमानाद्भुतप्रकारेण, एवमन्यत्रापि छेकाः - प्रस्तावज्ञाः, कलापण्डिता इति वृद्धा व्याचक्षते । तथा इति दक्षाः - कार्याणामविलम्बितकारिणः, तथा इति प्रष्ठाः क्षाणां प्रधाना वाग्मिन इति वृद्धैरुक्तम्, क्वचित् 'पत्त ।' इत्यधियते । तत्र प्राप्तार्थाः कृतप्रयोजनाः, तथा इति निपुणाः सूक्ष्मदर्शिनः कुशला इति च वृद्धोक्तम् इति नानो-नीतिवक्तारः, तथा इत्युपदेशलच्या लब्धाप्तोपदेशाः, वाचनान्तरे 'इतिमेधाविनः' अपूर्वश्रुतग्रहणशक्तिमन्तः' 'इतिविज्ञानप्राप्ताः' अवाप्तसद्बोवा:' । 'से जहे'त्यादि । अथ यथानाम कचित्पुरुषः 'तरुणे' त्ति वर्धमानवयाः, वर्णादिगुणोपचित्त इत्यन्ये । यावत्करणादिदं दृश्यम् -'बलवं' सामर्थ्यवान्, 'गर्व' युगं कालविशेषः तत्प्रशस्तमस्यास्तीति युगवान् दुष्टकालस्य बलहानिकरत्वात्तद्वचवच्छेदार्थमिदं विशेषणम्, 'जुवाणे' ति युवावयःप्राप्तः, अप्पायङ्केति नीरोगः, थिरमाहत्थे ' त्ति सुलेखकवद्, अस्थिराग्रहस्तो हि न गाढग्रहो भवतीति विशेषणमिदम् 'दढपाणिपाए' त्ति प्रतीतम् 'पासपिट्टन्तरोरुपरिणयत्ति पार्श्वे च पृष्ठान्तरे च तद्विभाग ऊरू च परिणतौ निष्पत्तिप्रकर्णावस्थां गतौ यस्य सः तथा, उत्तमसंहनन इत्यर्थः, ' तल जमलजुयलपरिघनिनबाहु 'त्ति तलयोः- तालाभिधानवृक्षविशेषयोः यमलयोः - समश्रेणिकयोर्थयुगलं परिषश्च-अर्गला तन्निभौ तत्सदृशौ बाहू यस्य स तथा आयतबाहुरित्यर्थः, 'घर्णानिचियवट्टपालिखन्धेत्ति घननिचितः -- अत्यर्थं निविडो वृत्तश्च वर्तुलः पालित- तडागादिपालीय-स्कन्धौ-अंशदेशौ यस्य स तथा 'चम्मेदुदुहुनोडियस माह निवियगायकाए'ति । वर्मष्टकाइष्टकाशकलाविभृतच कुतपरूपा, यहाकर्षणेन धनुर्धरा व्यायामं कुर्वन्ति, दुघणो मुहरो मौष्टिको मुष्टिप्रमाणः प्रोतचर्मरज्जुकः पापाणगो
७ अध्यय
नम् ।
॥८५॥
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
पहपसि वाद करतेस
उपासक दशाः
॥८६॥
तहिं निप्पट्टपसिणवागरणं करेइ, से तेणटेणं सद्दालपुत्ता! एवं बुच्चइ-'नो खलु पभू अहं तव धम्मायरिएणं जाव
१७ अध्ययमहावीरेणं सद्धिं विवाद करेत्तए।
नम् । १५ तए णं से सदालपुत्ते समणोवासए गोसालं मङ्गलिपुत्तं एवं बयासी-'जम्हा णं देवाणुप्पिया ! तुब्भे मम धम्मायरियस्स जाव महावीरस्स संतेहिं तच्चेहिं तहिएहिं सम्भूएहिं भावेहिं गुणकित्तणं करेह तम्हा णं
॥८६॥ अहं तुम्भे पाडिहारिएणं पीढ० जाव संथारएणं उवनिमन्तेमि, नो चेव णं धम्मोत्ति या तवोत्ति वा, तं गच्छह णं तुम्भे मम कुम्भारावणेसु पाडिहारियं पीढफलग जाव ओगिम्हित्ताणं विहरइ । तैए णं से गोसाले मङ्घ. लकस्तैः समाहतानि-व्यायामकरणप्रवृतौ सत्यां ताडितानि निचितानि गात्राणि-अङ्गानि यत्र स तथा स एवंविधः कायो यस्य स तथा । अनेनाभ्यासजनितं सामर्थ्यमुक्तम् , 'लवणपवणजइणवायामसमत्थे' त्ति लङ्घणं च-अतिक्रमणं प्लवनं च-उप्लघनं जविनव्यायामश्चतदन्यः शीघ्रव्यापारस्तेषु समर्थो यः स तथा । ' उरस्सबलसमागए' त्ति उत्तरो साहवीयुक्त इत्यर्थः । 'छए' त्ति प्रयोगज्ञः, 'दाव' त्ति शीत्रकारी, 'पत्तट्रे त्ति अधिकृतकमणि निष्ठां गतः, प्राप्तार्थः, प्रज्ञ इत्यन्ये । 'कुसले' त्ति आलोचितकारी, 'मेहावि'त्ति सकृदृष्टश्रुत कर्मज्ञः, 'निउणे' त्ति उपायारम्भका, 'निउणसिप्पोवगए' त्ति सूक्ष्मशिल्पसमन्वित इति । अजं वा-छगलं पलकं वा-उाभ्रे, शकर वा-वराह, कुक्कुटतित्तिरवर्तकलावककपोतकपिञ्जलवायसश्येनकाः पक्षिविशेषा लोकप्रसिद्धाः । 'हत्थंसि व' त्ति । यद्यायजादीनां हस्तो न विद्यते तथाप्यतनपादो हस्त इव हस्त इति कृत्वा हस्ते वेत्युक्तम् , यथासम्भवं चैषां हस्तपादखुरपुच्छपिच्छशृङ्गविपाणरोमाणि योजनीयानि । पिच्छं पक्षावयविशेषः, शृङ्गमिहाजड़कयोः प्रतिपत्तव्यम् , विषाण शबो यद्यपि गजइन्ते रूइस्तथापीह शुकरदन्ते प्रति पत्तव्यः साधर्म्यविशेषादिति । निश्चलम्-अचलं सामान्यतो निष्पन्न-किञ्चिचलनेनापि रहितम् ।
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशा:
(७ अध्यय
नम् ।
॥८७॥
॥८७॥
SOCIECCESCORECASSECRECA
लिपुत्ते सदालपुत्तस्स समणोवासयस्स एयमढे पडिमुणेइ, पडिसुणेत्ता कुम्भारावणेसु पाडिहारियं पीढ जाव
ओगिण्हिता णं विहरइ । तए णं से गोसाले मलिपुत्ते सद्दालपुत्तं समणोवासयं जाहे नो संचाइए बहहिं आघवणाहि य पण्णवणाहि य सण्णवणाहि य विष्णवणाहि य निग्गन्थाओ पावयणाओ चालित्तए वा खोभित्तए या विपरिणामित्तए वा ताहे सन्ते तन्ते परितन्ते पोलासपुराओ नगराओ पडिणिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता बहिया जणवयविहारं विहरह।
१६. तए णं तस्स सद्दालपुत्तस्स समणोवासयस्स बहूहिं सील० जाव भावमाणस्स चोइस संबच्छरा बहकता. पण्णरसमस संवरच्छरस्स अन्तरा वट्टमाणस्स पुब्बरतावरत्तकाले जाव पोसहसालार समणस्स भगवओ महावीरस्स अन्तियं धम्मपण्णति उवसम्पज्जित्ता णं विहरइ । तए णं तस्स सदालपुत्तस्स समणोवासयस्स पुव्यरत्तावरत्तकाले एगे देवे अन्तियं पाउभवित्था । तए णं से देवे एगं महं नीलुप्पल. जाव असिं गहाय सदाल पुत्तं समणोवासयं एयं क्यासी-जहा चुलणीपियस्स तहेव देवो उपसग्गं करेइ, नवरं एक्कक्के पुते नब मंससोल्लए करेइ, जाव कणीयसं . घाएइ, घाइत्ता जाव आयश्चइ । तर णं से सदालपुत्त समणोवासए अभीए जाब विहरइ । तए णं से देवे सद्दालपुत्तं समणोवासयं अभीयं जाव पासित्ता चउत्थंपि सदालपुत्तं सम१५ 'आघवणाहि यत्ति आख्यानैः, प्रझापनाभिः-भेदतो वस्तुप्ररूपणाभिः, 'सज्ञापनाभिः सञ्ज्ञानजननैः, 'विज्ञापनाभिः अनुकूलभणितः॥
इति उपासकदशानां सप्तमाध्ययनविवरणं समाप्तम् ।।
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥८८||
६ णोवासयं एवं क्यासी-'हं भो सदालपुत्ता ! समणोवासया ! अपत्थियपत्थया जाव न भवसि तओ ते जा इमाद ७ अध्यय
अग्गिमित्ना भारिया धम्मसहाइया धम्मविइज्जिया धम्माणुरागरचा सममुहदुक्खसहाइया तं ते साओ नम् । गिहाओ नीणेमि, नीणेत्ता तव अग्गओ घाएमि, घाएत्ता नव मंससोल्लर करेमि, करेत्ता आदाणभरियसि कहाडयंसि अहहेमि, अदहेत्ता तव गायं मंसेण य सोणिएण य आयश्चामि, जहा णं तुमं अट्टदुहट्ट. जाव ववरो
॥८ ॥ विज सि । तए णं से सदालपुत्ते समणोवासए तेणं देवेगं एवं वुत्ते समाणे अभीए जाब विहरइ । तए णं से देवे सदालपुत्त समणोवासयं दोच्चंपि तच्चपि एवं बयासी-हं भो सद्दालपुत्ता ! समणोवासया ! तं चैव भगइ । तए णं तस्स सद्दालपुत्तस्स समणोवासयस तेणं देवेणं दोच्चंपि तच्चपि एवं वुत्तस्स समाणस्स अयं अज्झथिए ४ समुप्पन्ने । एवं जहा चुलणीपिया तहेव चिन्तेइ-'जेणं मम जेहें पुत्तं, जेणं मप्र मज्झिमयं पुतं, जेणं ममं कणीयसं पुत्तं जाव आयश्चइ, जाऽवि य णं ममं इमा अग्गिमित्ता भारिया समसुदुक्खसहाइया तंपि य इच्छइ साओ गिहाओ नीणेत्ता मम अग्गओ घाएत्तए, तं सेयं खलु ममं एयं पुरिसं गिण्हित्तए' तिकटु उद्धाइए जहा चुलणीपिया तहेव सव्वं भाणियत्वं, नवरं अग्गिमित्ता भारिया कोलाहलं मुणित्ता भणइ, सेसं जहा चुलणिपियावत्तव्यया, नवरं अरुणभूए विमाणे उववन्ने, जाव महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ । निक्खेवओ।
सत्तमस्स अगस्स उवासगदसाणं सत्तमं अज्झयणं समत्तं ।
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
दशाः
८ अध्यय
नम् ।
॥८९॥
॥८९॥
अट्ठम अज्झयणं । १. अट्ठमस्स उखेवओ। एवं खलु जम्बु ! तेगं कालेणं तेणं समपणं रायगिहे नयरे । गुणसिले चेइए। सेणिए राया। तत्थ णं रायगिहे महासयर नाम गाहााई परिवसइ, अड़े जहा भागन्दो । नवरं अट्ठ हिरण्णकोडोओ सकंसाओ निहाणपउत्ताओ, अट्ट हिरण्णकोडीओ सकंसाओ बुड्डिपउत्ताओ, अट्ट हिरण्णकोडीओ सकंसाओ पवित्थरपउत्ताओ, अढ क्या दसगोसाहस्सिएगं वएणं । तस्स णं महापयगस्स रेवई पामोक्खाओ तेरस भारियाओ होत्था, अहीण. जाव सुरूवाओ। तस्स णं महासयगस्स रेवईए भारियार कोलघरियाओ अट्ठ हिरणकोडीओ, अट्ठ यया दसगोमहस्तिपणं वएणं होत्था । अवसेसाणं दुवालसहं भारियाणं कोलघरिया पगगेगा हिरण्णकोडी, एगमेंगे य १९ दसमोसाहस्सिएणं वएणं होत्था ।
२. तेणं कालेणं तेणं समरणं साभी समोसढे। परिसा निन्गया। जहा आणन्दो तहा निग्गच्छइ, तहेव ४ा सावयधम्म पडिजाइ। नवरं भर हिरण कोडीओ सकंसाओ उचारेइ, अट्ट क्या, रेवईपामोक्खाहिं तेरसहिं
भारिया हि अबसेसं मेहणवि िपचरखाइ, सेसं सव्वं तहेव । इमं च णं एयावं अभिग्गहं अभिगिहइ-क
RRRRRRR-
१ अष्टममपि सुगमम्, तथापि किमपि तत्र लिख्यते-'सकंसाओत्ति सह कांस्येन-द्रव्यमानविशेपेण यास्ताः सकांस्थाः । 'कोलघरियाओ' त्ति कुलगृहात्-पितृगृहावागताः कौलगृहिकाः ।।
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशा:
१९०॥
ल्लाकलिल च णं कप्पइ मे वेदोणियाए कंसपाईए हिरण्गभरियाए संबवह रित्तए । तए णं से महासयए समणो
१८ अध्ययवासए जाए अभिगयजीवाजीवे जाव विहरइ, तए णं समणे भगवं महावीरे बहिया जण वयविहारं विहरइ ।। लनम् ।
३. तए णं तीसे रेवईए गाहावइणीए अन्नया कयाइ पुव्यरत्तावरत्तकालसमयंसि कुइम्ब० जाव इमेयारूवे अज्झथिए ४-'एवं खलु अहं इमासिं दुबालसह सवत्तीणं विधाएणं नो संचाएमि महासयएणं समणोवास
॥९॥ एणं सद्धिं उरालाई माणुस्सयाइं भोयभोगाई मुखमाणी रिहरित्तए, तं सेयं खलु ममं एयाओ दुवाल पवि स वत्तियाओ अग्गिप्पओगेणं वा सत्यप्पओगेणं वा विसप्पओगेणं वा जीवियाओ ववरोवित्ता, एयासि एगमेगं हिरण्णकोडि एगमेगं वयं सयमेव उसम्पजित्ता णं महासयएणं समणोवासएणं सद्धिं उरलाई जाव विहरित्तए' एवं सम्पेहेइ । संपेहिता तासिं दुवालसण्इं सबतीणं अन्तराणि य छिद्दाणि य विवराणि य पडिजागरमाणी विहरइ। तए णं सा रेवई गाहावहणी अन्नया कयाइ तासिं दुबालसहं सवत्तीणं अन्तरं जाणित्ता छ स. वत्तीओ सत्थप्पओगेणं उद्दवेइ, उहवेत्ता छ सवत्तीओ विसप्पओगेणं उदवेइ, उद्दवेत्ता तासि दुवालसण्हं रावत्तीणं कोलघरियं एगमेगं हिरण्णकोडि एगमेगं वयं सयमेव पडिवज्जइ, पडिवजित्ता महासयएणं समणोवासएणं सद्धिं उरालाई भोगभोगाई घुञ्जमाणी विदरइ । तए णं सा रेवई गाहारइणी मंपलोलुया मंसेसु
३ 'अन्तराणि यानि अवसरान , “छिद्राणि' विरलपरिवारत्वानि, 'विरहान् ' एकान्तानिति । 'मसलोलेत्यादि । मांसलोला-मांसलम्पटा, एतदेव विशिष्यते-मांसमन्छिता-तदोपानविज्ञ पेन मूढे यथः, मांसग्रथिता-गामानुरागतन्तुभिः राममिता मांसगृद्धा-तभोगेऽप्य जातकांद
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
८ अध्यय
उपासक दशाः
नम् ।
॥९१॥
॥९॥
मुच्छिया जाप अज्झोववना बहुविहिं मंसेडि य सोल्लेहि य तलिएहि य भजिएहि य सुरं च महुं च मेरगं च मज्जं च सीधुं च पसन्नं च आसाएमाणी ४ विहाह।
४. तए णं रायगिहे नयरे अनया कयाइ अमावाए घुटे यावि होत्था । तए णं सा रेबई गाहारइणी मंसलोलुया मंसेसु मुच्छिया ४ कोलघरिए पुरिसे सदावेइ, सदावेत्ता एवं क्यासी-'तुम्भे देवाणुप्पिया ! मम कोलघरिएहितो वएहितो कल्लाकल्लि दुवे दुवे गोगपोयए उद्दवेह, उद्दवेत्ता ममं उवणेह । तए णं कोलघरिया पुरिसा रेवईए गाहावइणीए तहति एयमट्ट विणएणं पडिसुणन्ति । पडिसुणेता रेवईए गाहावइणीए कोलघरिएहितो वएहितो कल्लाकल्लि दुवे दुवे गोणपोयए बहेन्ति, बहेत्ता रेवइए गाहावइणीए उवणेन्ति । तए णं सा रेवई गाहावइणी तेहिं गोणमंसेहिं सोल्लेहि य ४ सुरं च ३ आसाएमाणी ४ विहरइ ।
५ तए णं तस्स महासयगस्स समणोवासगस्स बहूहिं सील० जाव भावेमाणस्स चोदस संबच्छरा चइक्कन्ता । एवं तहेव जेहें पुत्तं ठवेइ जाव पोसहसालाए धम्मपण्यत्ति उपसम्पन्जित्ता णं विहरइ । तए णं सा | क्षाविच्छेदा, मांसाध्युपपन्ना-मांसैकाग्रचित्ता । ततश्च बहुविधैमाँसैश्च सामान्यः तद्विशेषणैश्च, तथा चाह-'सोल्लिापहि यत्ति शुल्यकैश्चशूलसंस्कृतैः, तलितैश्च-घृतादिनाऽग्नौ संस्कृतः, भर्जितैश्च-अग्निमात्रपक्यः सहेति गम्यते, सुरां च काष्ठपिष्टनिप्पन्नां मधु च-क्षी मेरकं च-मद्यविशेष, मद्यं च-गुइधातकीभवम् , सीधु च तद्विशेष प्रसन्नां च-सुराविशेपम् आस्वादयन्ती-ईष-स्याइयन्ती, 'कदाचिद् विस्वा दयन्ती-विविधप्रकार विशेपेण वा स्वादयन्तीति, कदाचिदेव परिभाजयन्ती स्वपरिवारस्य परिभुजाना सामस्येन विवक्षिततद्विशेपान् ।। ४ 'अमाघातो' रूढिशब्दत्वात् अमारिरित्यर्थः । 'कोलघरिणत्ति कुलगृहसम्बन्धिनः 'गोणपोतको' गोपुत्रको। 'उद्दवेह'त्ति विनाशयत ।।
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
CEO
उपासक दशाः
नम्।
॥१२॥
॥९२॥
MAHARANAGAR
| रेवई गाहावाणी मत्ता लुलिया विइण्यकेसी उत्तरि जयं विकडमाणी २ जेणेव पोसहसाला जेणेव महासयए IG समणोपासए तेणेव उवागच्छइ। उवागच्छिता मोहम्मायजणणाई सिङ्गारियाई इस्थिभावाई उवदंसेमाणी २
ल महासययं समणोवासयं एवं बयासी-हं भो महासयमा ! समणोवासया ! धम्मकामया पुण्णकामया सग्गका४ मया मोक्खकामया धम्मकलिया ४ धम्मपिवासिया ४ किणं तुम्भं देवाणुप्पिया ! धम्मेण वा पुण्णेण वा सग्गेण
वा मोक्खेण का? जणं तुमं पर सदि उसलाई जार मुञ्जमाणे नो विहरसि । तए णं से महासयए समणोपासए रेवईए गाहावइणीए एयमद्वं नो आढाइ, नो परियाणाइ, अणाढाइजमाणे अपरियाणमाणे तुसिणीए धम्मज्झाणोक्नए विहरइ । तए णं सारेबई गाहावाणी महासययं समणोवासयं दोच्चपि तच्चंषि एवं वयासी-'ह भो ! तं चेव भणह, सोऽवि तहेन जाव जमाढाइज्जमाणे अपरियाणमाणे विहरइ। तए णं सा रेवई गाहावाणी महासयएणं सरणोवास एणं अगाहाइजमाणी अपरियाणिज्जमाणी जामेव दिसि पाउब्भूया तामेव दिसि पडिगया ॥
EUROPERCORNER
५ 'मत्तत्तिसुगनिमावती, 'लुलिता' गवदोन णिता. स्खल पदेल्यर्थः, विकीर्णा--विक्षिप्ताः केशा चस्याः सा तथा, उत्तरीयक-उपरिवनवसनं विकर्षचन्ती, 'सोहोन्मादजनकान्-कामोद्दीपकान शारिकान्' 'मारसयतः, 'स्त्रीभावान-कटाक्षसन्दर्शनादीन् उपसन्दर्शयन्ती, 'हं मोति आमन्त्रणम् , महासयया! इत्यादविहरीतिपयवसानस्य रेवतीवाक्यस्यायमभिप्राय:-अयमेवास्य स्वों मोक्षो वा यद् मया सह विषयसुखानुभवनम् , धर्मानुष्ठान हि विधी ते स्वर्गादर्थम् , स्वर्गाश्वे पले सुखार्थम् मुखं चेतावदेव तावद् ह यत्कामासेक्नमिति । भणन्ति च-"जप नस्थि तत्थ सीमंतिणीओ मण रपियशुषणाओ। तारे सिद्धांतय ! बन्धणं खु मोखो न सो मोखो' ।। तथा
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥९३॥
२४
६. तए णं से महासयए समणोवासए पढमं उवासगपडिमं उपसंपज्जित्ता णं विहरइ । पढमं अहासुतं जाब एक्कारसऽवि । तए णं से महासयए समणोवासए तेणं उरालेणं जाव किसे धमणिसन्तए जाए । तर गं तस्स महासययस्स समणोवासयस्स अन्नया कयाई पुञ्चरत्तावरत्तकाले धम्मजागरियं जागरमाणस्स अयं अज्झथिए ४' एवं खलु अहं इमेणं उगलेणं जहा आणन्दो तहेव अपच्छिममारणन्तियसंलेहणाझूसियसरीरे भत्तपाणपडियाइक्खिए कालं माणे विहरइ । तए णं तस्स महासयगस्स समणोवासगस्स सुभेणं अज्झत्रसाणेणं जाव खओवसमेणं : ओहिणाणे समुपपन्ने । पुरत्थिमेणं लवणसमुद्दे जोयण साहस्सियं खेत्ते जाणइ पासह, एवं दक्खिणेणं पच्चत्थिमेणं, उत्तरेणं जाव चुल्लहिमवन्तं वासहरपव्वयं जाणइ पासर, अहे इमी से रयणप्पभाए पुढवीए लोलुयच्चुयं नरयं चरासी इवास सहसद्वियं जाणइ पासइ ||
७. तए णं सा रेवई गाहावइणी अन्नया कयाइ मत्ता जाव उत्तरिज्जयं विकडूमाणी २ जेणेव पोसहसाला जेणेव महासयए समणोवासर तेणेव उवागच्छर, उवागच्छित्ता महासभ्यं तहेव भणइ, जाव दोच्चंपि तच्चपि एवं वयासी - 'हं भो तहेव । तए णं से महासयए समणोपास रेपईए गाहावइणीए दोच्चंपि तच्चपि एवं वृत्ते समाणे आसुरुते ४ ओहिं पउंज, परंजित्ता ओहिणा आभोएइ, आभोएता रेवई गाहावइणिं एवं वयासी- 'हं भो
" सत्यं वच्मि हितं वच्मि सारं वच्मि पुनः पुनः । अस्मिन्नसारे संसारे सारं सारङ्गलोचना. " ॥ तथा “द्विरष्टवर्षा योषित्पञ्चविंशतिकः पुमान् । अनयोनिरन्तरा प्रीतिः स्वर्ग इत्यभिधीयते" ||
८ अध्यय
नम् ।
॥९३॥
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
८ अध्यय
दशाः
नम् ।
१९४॥
॥१४॥
रेवइ ! अपत्थियपत्थिए ! ४ एवं खलु तुम अन्तो सत्तरत्तस्स अलसएणं वाहिणा अभिभूया समाणी अदुहष्ट
सट्टा असमाहिपत्ता कालमासे कालं किच्चा अहे इमीसे रयणप्पभाए पुढबीए लोलुयच्चुए नरए चउरासीइवाससहस्सटिइएसु नेरइएमु नेरइयत्ताए उववजिहिसि । तए णं सा रेवई गाहावइणी महासयएणं समणोवासएणं एवं वुत्ता समाणी एवं वयासी-'रुटे णं ममं महासयए समणोवासए, हीणे णं ममं महासयए समणोवासए, । अवज्झाया गं अहं महासयएणं समणोवासएणं, न नजइ णं अहं केणवि कुमारेणं मारिजिस्सामित्तिक? भीया तत्था तसिया उ.व्यग्गा सञ्जायभया सणियं २ पच्चोसक्कइ, पच्चोसक्कित्ता जेणेव सए गिहे तेणेव उवागच्छइ, उवागरिछता ओहय, जाव झियाइ। तए णं सा रेवई गाहावइणी अन्तो सत्तरत्तस्स अलसएणं वाहिणा अभिभूया अदुहट्टर सट्टा कालमासे कालं किच्चा इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए लोलुयच्चुए नरए चउरासीइवाससहस्सटिइएसु | नेरइएसु नेरइयत्ताए उववना ।।
८. तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे, समोसरणं, जाव परिसा पडिगया । 'गोयमा ! इ० समणे भगवं महावीरे एवं वयासो-'एवं खलु गोयमा ! इहेव रायगिहे नयरे ममं अन्तेवासी महासयए नाम समणो- | वासए पोसहसालाए अपच्छिममारण न्तियसंलेहणाए झूसियसरीरे भत्तपाणपडियाइक्खिए कालं अणवककमाणे विहरइ ।
७ 'अलसणति विचिकाविशेषलक्षणेन । तल्लक्षणं चेदम्- "नोर्थ व्रजति नाधस्तानाहारो न च पच्यते। आमाशयेऽलसीभूतस्तेन सोऽलसकः स्मृतः ॥१॥' इति ।। 'हाणे'त्ति प्रीत्या हीनः-त्यक्तः, 'अवझायत्ति अपध्याता दुर्व्यानविषयीकृता, 'कुमारेण ति दुःखमृत्युना ।।
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥९५॥
तर णं तस्स महासयगस्स रेवई गावइणी मत्ता जाव विकडेमाणी २ जेणेव पोसहसाला जेणेव महासयए तेणेव उवागच्छ, उवागच्छित्ता मोहुम्माय० जाव एवं वयासी तहेब जाव दोच्यम्पि तच्चपि एवं वयासी । तर गं से महासयए समणोवास र रेवईए गाहावइणीए दोच्चपि तच्चम्पि एवं वृत्ते समाणे आसुरुते ४ ओहिं पजइ, परंजिता ओहिणा आभोएइ आभोएत्ता रेवई गाहावइणिं एवं वयासी - जाव उववज्जिहिसि । नो खल कप गोयमा ! समगोवासगस्स अपच्छिम० जाव झुसियसरीरस्स भत्तपाणपडियाक्खियस्स परो सन्ते तच्चेहिं तहिएहिं सम्भूएहिं अणिहिं अन्तेहिं अपिएहि अमणुण्णेहि अमणामेहिं वागरणेहिं वागरितए, तं गच्छ गं देवापिया ! तुमं महासययं समणोवासयं एवं वयाहि नो खलु देवाणुपिया ! कप्पड़ समणोवासगस्स अपच्छिम० जाव भक्त्तपाणपडियाइक्खियस्स परो सन्तेहिं जाव वागरितए । तुमे य णं देवाणुपिया ! रेवई गाहावरणी संतेहि ४ अणिद्वेर्हि ६ वागरणेहिं बागरिया, तं गं तुमं एयस्त ठाणस्स आलोएहि जाव जहारिहं च पायच्छित्तं पडिवज्जाहि' । तर णं से भगवं गोयमे समस्त भगवओ महावीरस्स 'तह'ति एयमहं विणणं पडिसुणेइ, पडिसुणेता तओ पडिणिक्खम, पडिनिक्खमित्ता रायगिहं नयरं मज्झंमज्झेणं अणुष्पविसर, अणुपविसित्ता जेणेव महासयगस्त समणोवासयस्स गिहे जेणेव महासयर समणोवासए तेणेव उवागच्छइ । तर णं
८ 'नो खलु कप्पइ गोयमेत्यादि । 'सन्तेहिं ति सद्भिर्विद्यमानार्थे, 'तच्चेहिं'ति तथ्यैस्तस्वरूपैर्वाऽनुचारिकैः 'तहिएहिं'ति तमेवोक्तं प्रकारमा नै मात्रयाऽपि न्यूनाधिकैः किमुक्तं भवति ? - सद्भूतैरिति, अनिद्वैः - अवाञ्छितैः, अकान्तैः - स्वरूपेणाकमनीयैः,
८ अध्यय
नम् ।
॥९५॥
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
८ अध्यय
पासक शाः
नम् ।
९६॥
॥९६॥
REGARCANCREACORGARAGAUR
से महासयए भगवं गोयम एज्जमाणं पासइ, पासित्ता हटु० जाव हियए भगवं गोयमं बन्दइ नमसइ । तए णं है से भगवं गोयमे महासययं समणोवासयं एवं वयासी-एवं खलु देवाणुप्पिया ! समणे भगवं महावीरे एवमाइPI क्खइ भासइ पण वेइ परूवेइ-नो खलु कप्पइ देवाणुप्पिया समणोवासगस्स अपच्छिम० जाव वागरित्तए,
तुमे णं देवाणुप्पिया ! रेबई गाहावइणी सन्तेहिं जाव वागरिआ, तं गं तुमं देवाणुप्पिया ! एयरस ठाणस्स आलोएहि जाव पडिवज्जाहि' । तए णं से महासयए समणोवासए भगवओ गोयमस्स 'तह'त्ति एयमढें विणएणं पडिसुणेइ, पडिसुणेत्ता तस्स ठाणस्स आलोएइ, जाव अहारिहं च पायच्छित्तं पडिवज्जइ। तए णं से भगवं || गोयमे महासयगस्स समणोवासयस अन्तियाओ पडिणिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता रायगिहं नगरं मझमझेणं
निग्गच्छइ, निग्गच्छित्ता जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं | Pil दइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता संजमेण तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ । तए णं समणे भगवं महावीरे | अन्नया कयाइ रायगिहाओ नयराभो पडिणिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता बहिया जणवयविहारं विहरइ ॥
९. तए ण से महासयए समणोवासए बहुहिं सोल० जाव भावेत्ता वीसं वासाई समणोवासयपरियायं | अप्रियैः-अप्रीतिकारकैः अमनोज्ञैः-मनसा न ज्ञायन्ते-नाभिलप्यन्ते वक्तुमपि पानि तैः, अमन प्रापैः-न मनस आप्यन्ते-प्राप्यन्ते चिन्तयाऽपि यानि तैः, वचने चिन्तने च येषां मनो नोत्सहत इत्यर्थः, व्याकरणैः-वचनविशेषैः ।।
UROCCARCHECK
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
पाउणित्ता एक्कारस उवासगपडिमाओ सम्म कारण फासित्ता मासियाए संलेहणाए अप्पाण झूसित्ता सढि भत्ताई अणसणाए ICC अध्ययछेदेत्ता आलोइयपडिकन्ते समाहिपत्ते कालमासे कालं किच्चा सोहम्मे कप्पे अरुणवडिंसए विमाणे देवत्ताए उववन्ने । नम् । चत्तारि पलिओवमाई ठिई । महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ । निक्खेवो ॥
॥९७॥ सत्तमस्स अङ्गस्स उवासगदसाणं अट्ठमं अज्झयणं समतं
॥९७॥
tontonnontonnontortortor
POSTESSOSTATY
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
४९ अध्यय
नम्। ॥९॥
॥९॥
नवमं अज्झयणं। १. नवमस्स उक्खेवो । एवं खलु जम्बू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं सावत्थी नयरी । कोढए चेइए । जिय5 सत्तूराया । तत्थ णं सावत्थीए नयरीए नन्दिणीपिया नाम गाहावई परिवसइ । अड्डे । चत्तारि हिरण्णकोडीओ
निहाणपउत्ताओ, चत्तारि हिरणकोडीओ बुड्रिपउत्ताओ, चत्तारि हिरणकोडीओ पवित्थरपउत्ताओ, चत्तारि वया दसगोसाहस्सिएणं वएणं । अस्सिणी भारिया । सामी समोसढे । जहा आनन्दो तहेव गिहिधम्म पडि.
वजइ । सामी बहिया विहरइ । तए णं से नन्दिणीपिया समणोबासए जाए, जाव विहरइ । तए णं तस्स नन्दि४ णीपियस्स समणोवासयस्स बहूहिं सीलव्धयगुण० जाघ भावेमाणस्स चोदस संवच्छराई वइकन्ताई। तहेव जेहें * पुत्तं ठवेइ, धम्मपण्णत्ति, वीसं वासाई परियागं, नाणतं अरुणगवे विमागे उपवाओ। महाविदेहे वासे सिज्झि
हिइ । निक्खेवो ॥
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशा:
॥९९॥
दस अज्झयणं।
१० अध्य
यनम् । १. दसमस्स उक्खेवो । एवं खलु जम्बू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं सावत्थी नयरी। कोटुए चेइए। जिय- 18I सत्त । तत्थ णं सावत्थीए नयरीए सालिहीपिया नाम गाहावई परिवसइ । अड़े दित्ते । चत्तारि हिरण्णकोडीओ ॥९९॥ निहाणपउत्ताओ, चत्तारि हिरणकोडीओ बुड्डिपउत्ताओ, चत्तारि हिरण्णकोडीश्रो पवित्थरपउत्ताओ । चत्तारि | वया दसगोसाहस्सिएणं बएणं । फग्गुणी भारिया । सामी समोसढे । जहा आणन्दो तहेव गिहिधम्म पडिवज्जड. जहा कामदेवो तहा जेहें पुतं ठवेत्ता पोसह सालाए समणस्स भगवओ महावीरस्स धम्मपण्णत्तिं उबसम्पजिणं विहरइ । नवरं निरुवसग्गाओ एकारसवि उवासगपडिमाओ तहेव भाणियव्वाओ। एवं कामदेवगमेणं नेय जाव मोहम्मे कप्पे अरुणकीले विमाणे देवत्ताए उववन्ने । चत्तारि पलिभोवमाई ठिई, महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ॥
२. दसण्हषि पणरसमे संवच्छरे बट्टमाणाणं चिन्ता। दसहवि वीसं वासाई समणोवासयपरियाओ ॥ एवं | खलु जम्बू ! समणेणं जाव सम्पत्तेणं सत्तमस्स अगस्स उवासगदसाणं दसमस्स अज्झयणस्स अयमद्वे पण्णत्ते ।
नवमदशमे च कण्ठय एवेति प्रत्यध्ययनमुपक्षेपनिक्षेपावभ्यूह्य वाच्यौ । तथा एवं खलु जम्यू !' इत्यादि उपासकदशानिगमनवाक्यमध्येयमिति ॥
OR
RECORR
१४
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥१००॥
३. वाणियगामे चम्पा दुवै य वाणारसीए नयरीए । आलभिया य पुरवरी कम्पिल्लपुरं च बोद्धव्यं ॥ १ ॥ पोलासं रायगि सात्थीए पुरीए दोन्नि भवे । एए उवासगाणं नयरा खलु होन्ति बोद्धव्या ||२|| सिवनन्द भद्द सामा धन बहुल पूस अग्गिमित्ता य । रेवइ अस्सिणि तह फग्गुणी य भज्जाण नामाई ||३|| ओहिणाण पिसाए माया वाहिणउत्तरिज्जे य । भज्जा य सुव्त्रया दुव्वया निरुवसग्गया दोनि ॥४॥ अरुणे अरुणाभे खलु अरुणप्पहअरुणकन्तसि य । अरुणज्झए य छट्ठे भूय वडिंसे गवे की ले ॥ ५ ॥ चालीस असीई सही सही य सहि दस सहस्सा । असिई चत्ता चत्ता एए वइयाण य सहस्सा ॥६॥ वारसारस चवीसं तिविहं अरसाई नेयं । धन्ने ति चोवीसं वारस वारसें य कोडीओ ||७| ३ तथा पुस्तकान्तरे सप्रहगाथा उपलभ्यन्ते, ताश्चेमाः
वाणियगामे १ चम्पा दुवै य २-३ वाणारसीए नयरी ६ । आलभिया य पुरवरी ५ कम्पिल्लपुरं च बोद्धव्वं ६ ॥१॥ पोलासं ७ रायगि ८ सावत्थीए पुरीए दोन्नि भवे ९-१० । एए उवासगाणं नयरा खलु होन्ति बोद्धवा ||२|| सिवनन्द १ भद्द २ सामा ३ धण ४ बहुल ५ पूस ६ अग्गिमित्ता ७ य । रेवइ ८ अस्मिणि ९ तह फग्गुणी १० य भज्जाण नामाई || ३ || ओहिण्णाण १ पिसाए २ माया ३ वाहि ४ धण ५ उत्तरिज्जे ६ य । भज्जा य सुव्वया ७ दुव्वया ८ निरुवसग्गया दोन्नि ९-१०।१४।। अरुणे १ अरुणाभे २ खलु अरुण पह ३ अरुणकन्त ४ सिट्टे ५ य । अरुणझए ६ य छडे भूय ७ बर्डिसे ८ गवे ९ कीले १० ||५|| शिष्टादिनामान्यरुणपदपूर्वाणि दृश्यानि अरुणशिष्टमित्यादि । एताश्च पूर्वोक्तानुसारेण वसेयाः । यदिह न व्याख्यातं तत्सर्वं ज्ञाताधर्मकथाव्याख्यानमुपयुक्तेन निरूप्यावसेयमिति ।
१० अध्ययनम् ।
॥१००॥
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
१० अध्यः यनम् ।
दशाः
॥१०॥
उल्लणदन्तवणफले अभिङ्गणुबट्टणे सणाणे य । वत्थ विलेवण पुप्फे आभरणं धृवपेज्जाइ ॥८॥ भक्खोयण सूय घए सागे माहुर-जेमण-पाणे य । तम्बोले इगवीसं आणन्दाईण अभिग्गहा ॥९॥ उर्ले सोहम्मपुरे लोलूए अहे उत्तरे हिमवन्ते । पञ्चसए तह तिदिसं ओहिण्णाणं दसगणस्स ॥१०॥ दसण-वय-सामाइय पोसह-पडिमा-अबम्भ-सच्चित्ते । आरम्भ-पेस-उद्दिवजए समणभूए य ॥११॥ इक्कारस पडिमाओ वीसं परियाओ अणसणं मासे । सोहम्मे चउपलिया महाविदेहम्मि सिज्झिहिइ ॥१२॥ उवासगदसामो समत्ताओ ।। उवासगदसाणं सत्तमस्स अगस्स एगो सुयखन्धो दस अज्झयणा एकसरगा दससु चेव दिवसेसु उदिस्सिनंति तओ सुयखन्धो समुदिस्सिज्जइ अणुण्ण विज्जइ दोसु दिवसेसु, अङ्गं तहेव ॥
॥ सत्तमस्स अङ्गस्स उवासगदसाणं दसमं अज्झयणं समत्तं ॥
SEARNAGARLS
॥१०१॥
सर्वस्यापि स्वकीयं वत्तनमभिमतं प्रायशः स्याज्जनस्य । यत्तु स्वस्यापि सम्यग्नहि विहितरुचिः स्यात् , कथं तत्परेषाम् ? । चित्तो. हासात्कुतश्चिपि निगदितम् । किश्चिदेवं मतगतं यन्त्र, तस्य ग्रहममलधियः कुर्वतां प्रीतये मे ।।
o
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१ परिशिष्ट
उपासक दशाः
॥१०२॥
॥१०२॥
१ परिशिष्टम् (वर्णकविस्तरो यावच्छब्दाध्याहृतमत्रपाठश्च)
(प्रथमोङ्कः पृष्ठसंख्यां निर्दिशति द्वितीच पक्तिसंख्याम् ) १-५. नवरीवण्णओ औपपातिकसूत्रात्रिद्धस्थिमियसमिद्धा पमुइयजणजाणवया आइण्ण जण नगूमा हलस यसहम्ससंकिट्ठविकिलठ्ठपण्णत्तसे उसीमा कुक्कुसंडेयगामपउरा उच्छजवसालिकलिया गोमहिसगवेलगप्प भूया आयारवंतचे इयजुव इविविहसणिविट्ठबहुला उक्कोडियगायगंठिभेयगभडतकरखं डरक्खरहिया खमा निरुबद्दवा सुभिक्खा बीसत्थसुहावासा अणेगकोडिकुडुवियाइण्णणिव्वुयसुहा न उनट्टगजल्लमल्लमुट्टियवेलबगकहगपबगलासगआइम्खगमखलंखतूणइतुंबवीणियअणेगतालायराणुच या आरामुजाणअगड़तलागीहियवप्पिणगुणोववेया नंदणवणसंनिभप्पगासा उब्बिद्धविउलगंभीरखायफलिहा चक्कगयमुसुटिओरोहसयन्घिजमलकवाङघणदुप्पवेमा धणुकुडिलवंकपागारपरिक्खित्ता कविसीसगवट्टरइयसंठियविरायमाणा अट्टालयचरियदारगोपुरतोरणसमुन्नयमविभक्तरायमगा छेयायरियरइ बढफलिहईकीला विवणिवणिछित्तसिपियाइण्णणिबुयसहा सिंघाडगतिगच उकचच्चरपणियावधिविहवथुपरिमंडिया सुरम्मा नरवइपविइण्णमहिवइपहा अणेगवस्तुरगमत्तकुंजररहपहकरसीयसन्माणीआइण्णजाणजुग्गा विम उलणवणलिणिसोभियजला पंडुरवरभवणसण्णिमहिया उत्ताणण यणपेच्छणिज्जा प.सादीया दरिमणिज्जा अभिरुवा पहिरूवा ॥
१-५. चइयवण्णओ औरपातिकसूत्रात
RECEREMOCRACHECCACICA
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥१०३॥
चिराई पुल्पुरिसपण्णत्ते पोराणे सहिए वित्तिए कित्तिए गाए सच्छत् स घण्टे पडागे पडागाइपडागमंडिए सलोमहत्थे कयवेयड्डिए लाउल्लोइयमहिए गोसीससरसरतचंद्र दिण्णवं चंगुलितले उवचियचंदणकलसे चंदणघउ सुकतोरणपडिदुबारदेसभाए आसतोस त्तविवग्वारियमल्ल दामकलावे पंचवण्णसरससुरभिमुकपुष्कपुंजोव यार कलिए कालागुरुपवर कुंदुरुतुरुकधूव मघमघंतगंधुयाभिरामे सुगंववरगंधगंध गंधवट्टिभू नडनट्टगजल्लगल्ल मुट्ठियवेलंबगपवगक गलासगआ इक्खगलेख मं खतू गइल तुववीणियभुयगमागह परिगए बहुजण जाणत्रयस्स विस्सु कित्तिए बहुजणस्स आहुस्स आहुणिज्जे पाहुगिज्जे अच्वभिज्जे बंदणिज्जे नमसणिज्जे प्रणिज्जे सक्कार णिज्जे संमाणणिज्जे कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं विणणं पज्जुवासणिज्जे दिच्चे सच्चे सच्दोवा संणिहियपाडिहरे जागतहरसभागपन्छिए बहुजणो अच्चेइ आगम्म पुण्णभदचेइयं पुण्णभदचेइयं ॥
२-१ समोसरिए जाब जम्बू पज्जुवासमाणे यावत्करणात झाताधर्मकथानिर्दिष्टः समवसरणवर्णको यथा
तेणं कालेणं तेणं समपुर्ण अज्जगुहम्मस्स अणगारस्स जेट्टे अन्तेवासी अज्जजम्बू नाम अणगारे कासवगोत्तणं सकुस्सेहे समचरं ससठाणसंठिए वज्जरिसनारायसंघयणे कणगपुलगनिघस पम्हगोरे उग्गतवे तत्ततवे महातवे उराले घोरे घोरगुणे घोरतवस्सी घोरबम्भचेरवासी उच्छूइसरीरे संखित्तविज्लोउलेसे अज्जसुम्मस्स थेरस्स अदूरसामन्ते उद्धंजाणू अहोसिरे झाणकोट्टोत्रगए संजमेणं तवसा अप्पा भावेमाणे विहरइ । तए णं से अज्जजम्बूणामे जायसङ्के जायसंसए जायको उहल्ले संजायसढे संजायसंसए संजायकोउहल्ले उप्पन्नसहूढे उत्पन्नसंस उत्पन्नको उहल्ले समुपपन्नसडे समुप्पन्नसंसए समुप्पन्न को बहल्ले उडाए उइ । २त्ता जेणामेव अज्ज - हम्मे थेरे तेणामेव उवागच्छइ । २त्ता अजमुहम्मं घरं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ । २त्ता बन्इ नमसइ । २त्ता अज्जसुम्मस्स थेरस्स च्वासन्ने नाइदूरे सुरसूसमाणे नर्मसमाणे अभिमुद्दे पञ्जलिउडे विणणं पज्जुवासमाणे एवं वयासी ।
२-२. महावीरेणं जाव संपत्ते - यावत्करणादौपपातिको वर्णितानि महावीर विशेषणानि तृतीयाविभक्तिपरिणतानि पठितव्यानि । तानि यथा -
१ परिशिष्ट
॥१०३॥
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
१ परिशिष्ट
उपासक दशाः
3||१०४॥
॥१०४॥
CARECRECORRECRECICICICE
समणे भगवं महावीरे आइगरे तित्थगरे सहसंबुद्धे पुरिसुत्तमे पुरिससीहे पुरिसवरपुंडरीए पुरिसवरगन्धहत्थी अभयदए चक्खुदए मन्गदए सरणदए जीवदा दीवो ताणं सरणं गई पइट्ठा धम्मवरवाउरंतचक्कवट्टी अप्पडिहयवरनाणदसणधरे वियदृच्छउमे जिणे जावए तिण्णे तारए मुत्ते मोयए बुद्धे बोहए सबष्णू सव्वदरिसी सिवमयलमरुयमणंतमक्खयमव्वाबाहम पुणरावत्तगं सिद्धिगइणामधेज्जं ठाणं संपाविउकामे अरहा जिणे केवली सत्तहत्थुस्सेहे समचउरंससंठाणसंठिए वज्जरिमहनारायसंघपणे अणुलोमवाउवेगे कंकगहणी कवो. यपरिणामे सउणिपोसपिटुतरोरुपरिणए पउमुप्पलगंधसरिसनिस्साससुरभिवयणे निरायंकउत्तमपसत्थअइसेयनिरुवमपले जल्लमल्लकलंकसेयरयदोसवज्जियसरीरनिरुवलेवे छायाउज्जोइरंगमंगे घणनिचियसुबद्धलकखणुन्नयकूडागारनिपिडियग्गसिरए सामलिबॉडघणनिचियच्छोड़ियमिउविसयपसत्थसुहुमलक्खणसुगंधसुंदरभुयमोयगभिंगनीलकज्जलपहनुभमरगणणिद्धनिकुरुंबनिचियकुंचियपयाहिणावत्तमुद्धसिरए दालिम पुप्फप्पगासतवधिज्जसरिसनिम्मलसुणिद्धकेसंतकेसभूमी घणनिचियसुबद्धलक्खणुन यकूडागारनिभपिडियन्गसिरए छत्तागारुत्तिमंगदेसे निव्वणसमलटुमदुचंदद्धसमणि डाले उडुवइपडिपुण्णसोमवयणे अल्लीणपमाणजुत्तसवणे सुस्सवणे पीणमसलकवोलदेसभाए आणामियचावरुइलकिण्हभराइतणुकसिणणिद्धभमुहे अवदालियपुंडरीयनयणे कोयासियधवलपत्तलच्छे गरुलाययउजुतुंगणासे उबवियसिलप्पवालबिंबफसंनिभाहशेटे पंडुरससिसयलविमलणिम्मलसंखगोक्खीरफेणकुंददगरयमुणालियाधवलतसेढी अखंडते अप्फुडियदंते अविरलदते सुणिद्धदंते सुजायदंते एगर्दतसेढी विव अणेगते हुयवहणिद्धतधोयतत्ततवणिज्जरत्ततलतालुजीहे अवट्ठियसुविभत्तचित्तमंसू मंसलसंठियपसत्थसहलविउलहणुए चउरंगुलसुप्पमाणकंबुवरसरिसग्गीवे वरमहिसवराहसीहसद्लसभनागवरपडिपुण्णविउलक्खंधे जुगसंनिभपीणरइयपीवरपउट्ठसुसंठियसुसिलिट्रविसिघणश्विरसुबद्धसंधिपुरवरफलिहवष्ट्रियभुणभुयगीसरविउलभोगआयाणपलिहउच्छूटनीवाहू रत्ततलोवइ यमउयमंसलसुजायलक्खणपसत्थअच्छिद्दजालपाणी पीवरकोमलवरंगुली आयंवतंवतलिणसुइरुइलणिद्धणखे चंदपाणिलेहे संखपाणिलेहे चक्कपाणिलेहे दिसासोत्थियपाणिलेहे चंदसूरसंखचक्क दिसासोत्थियपाणिलेह कणगसियायलुज्जलपसत्थसमतल उवचिवस्थिण्णपिहुल
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
दशाः
॥१०५॥
२७
बच्छे सिरिवच्छंकियवच्छे अकरंडुयकणगरुययनिम्मलसुजा यनिरुवयदेहधारी अट्टसहस्सपडिपुण्णवरपुरिसलक्खणवरे संनयपासे संगयपासे सुंदरपासे सुजायपासे मित्रमाइयपीणरइयपासे उज्जुयसमसहियजच्चतणुकसिणणिद्ध आइज्जल हरमणिज्ज रोमराई झसविहगसुजायपीणकुच्छी झसोयरे सुइकरणे परमवियडणाभे गंगावत्तपयाहिणावत्ततरं गर्भंगुर र विकिरणतरुणबोहिय अकोसा यंतप उमगंभीरवियडणाभे साहयसोणंदमुसपणणिकरियरकणगच्छरु सरिसवरवइवलियमज्झे पमुइववरतुरगसीहवरवट्टियकडी वरतुरगसुजा गुज्झदे से आइह उव्वणिरुवलेवे वरवारणतुविक्कमविलसियगई गयससणसुजायसंनिभोरू समुग्गणिमागूढजाणू एणीकुरुविंदावत्तवट्टाणुपुव्वजंघे संठियसुसिलिट्ठ विसिदृगूढगुल्फे सुप्पइट्टिय कुम्मचारुचलणे अणुपुत्र्व सुसंहयंगुलीए उन्नयतणुतं वणिक् खे रतुप्पलपत्तमभ्यसुकुमालकोमलतले अट्ठसहस्सवरपुरिसलक्खणधरे नगनगरमगरसागरचक्कं कवरंगमंगलंकियचलणे विसिगुरूवे हुयवहनिद्धूमजलियतडितडिय तरुणविकिरण सरिसतेए अणासवे अममे अकिंचणे छिन्नसोए निरुत्रलेवे ववगयपेमरागोसमोहे निग्गन्थस्स पावयणस्स देसए सत्यनायगे पट्टावए समणगपई समणगविंदपरियड्ढिए च उत्तीसबुद्धवयणा इसेस पत्ते पणतीस सच्चवयणाइसेसपत्ते आगासगएणं चक्केणं आगासगएणं छत्ते आ याहिं चामराहिं आगासफालिया मणं सपायवीद्वेगं सीहासणेणं धम्मज्झएणं पुरओ पकढिज्ज माणणं चउदसहिं समणसाहस्सी हिं छत्तीसाए अज्जियासाहस्सीहिं सद्धिं संपरिवुडे पुत्र्वाणुपुव्वि चरमाणे गामाणुगामं दूइज्जमाणे सुहंसुद्देणं विहरमाणे ||
२- ९. नगरवर्णनं नगरीवर्णनेन समानम् ।
३- १. राजवर्णनमौपपातिकान् यथा
महयाहिमवंत मलय मंदरम हिंदसारे अतविद्धदोहराय कुलवंससुप्पसूए निरंतरं रायलकखणविराइयंगमंगे बहुजणबहुमाणपूइए सव्यगुणसमिद्धे वत्तिए मुइए मुद्धाहिसित्ते माउपिउसुजाए दयपत्ते सीमंकरे सीमंधरे खेमंकरे खेमंधरे मणुस्सिदे जणवयपिया जणवयपाले जणवयपुरोहिए सेउकरे केकरे नरपवरे पुरिसबरे पुरिससीहे पुरिसवग्धे पुरिसासीविसे पुरिसवरपुंडरीए पुरिसवरगंधहत्थी अड्ढे दित्ते
१ परिशिष्ट
॥ १०५ ॥
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
1/१ परिशिष्ट
॥१०६॥
॥१०६॥
वित्त विस्थिण्णविउलभवणसयणासणजाणवाहणाइण्णे बहुधणबहुजायसवरयाए आओगपओगसंपउत्ते विच्छड्डियप उरभत्तपाणे बहुदासीदासगोमहिसगवेलगप्पभूए पडिपुण्णजंतकोसकोदागाराउधागारे घलवं दुबलपच्चामित्त ओहयकंटयं निहयकंटयं मलियकंटयं उद्धियकंटयं अकंटयं ओहयसर्नु निह यसत्तुं मलि यसत्तुं उद्धियसत्तुं निज्जि यसत्तुं पराइयसत्तुं ववगयदुभिक्खं मारिभयविप्पमुक्क खेमं सिवं सुभिक्खं पसंतड़िबड़मरं रज्ज पसासेमाणे विहरइ ।।
३-१. अहढे जाव अपरिभाए-यावत्करणादौपपातिकस्थो ग्रन्थो द्रष्टव्यः। स यथा
अडढे दित्ते वित्त वित्थिण्णविउलभवणसयणासणजाणवाहणे बहुधणबहुजायरूवरयए आओगपओगसंपउत्ते विच्छड़ियपरभत्तपाणे बहुदासीदासगोमहिसगवेलगप्पभूग. बहुजणस्स अपरिभूए ।
३-४, राईसर जाव सत्थवाहाणं--यावत्करणात ४-५१ निर्दिष्टो ग्रन्थः पठितव्यः । ३-७. अहीण जाव सुरुवा---यावत्करणादोपपातिकस्थो ग्रन्थः पठ्यते । स यथा---
अहीणपडिपुण्णपश्चिन्दियसरीरा लक्खणवाणगुणोक्वेया माणुम्माणपमाणपडिपुण्णसुजायसव्वङ्गसुभरङ्गी ससिसोम कारकंतपियदसणा हुरूवा।
३-८. सह जाव पञ्चविहे--यावत्करणात--सहफरिसरसम्वगन्धे पञ्चविहे । ५. ११. परिसाए जाव धामकहा-यावत्करणाहौषपातिकस्थो प्रन्थः-- 'इसिपरिसाग मुणिपरिसाए जइपरिसाए देवपरिसाप' इत्यादि पाठः टीकाकृद्भिल्लिखितो व्याख्यातश्च ४५ तमे पृष्टे । ४. ८. हतुट जाब-यावत्करणान हतुट्ठचित्तमागन्दिा पीइमणे परमसोमणस्सिए हरिसबसविसप्पमाणहिया । ६. १. पाचकावामि ३-अत्र तृतीयोऽङ्कः "मणमा व पसा कायसा" इत्येतत्पनत्रयमुद्दिश्य निर्दिष्टः ।
OSASSOORTEROS
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥१०७॥
४०. २. अभिगयजीवाजीवेणं जाव अणइक्कमणिज्जेणं यावत्करणान्----
पुणावेणं आसव संवरनिज्जर किरिया हिगरणबन्ध मोक्खकुसलेणं असहिज्जेणं देवासुरनागसुवण्णजक्खरक्खसकिंनरकिंपुरिसगळ्यगन्धव्त्रमहोरगाइएहिं देवगणेहिं निन्याओ पावणाओ अणइकमाणेज्जेणं ॥
२४. ७. २ त्ता जाब सोहम्मे कप्पे -- यावत्करणात् उपासकदशासूत्रस्थः ३३-१० पुठे सोहम्मे कप्पे सोहम्मवडिंसगस्स" इति ग्रन्थः पठनीयः ।
२५. ४. कल्ले जाव जलन्ते--- यावत्करणात ज्ञाताधर्मकथास्था ग्रन्थः-
फल्लं पापा
रयभीए पुल्लुप्पलकमल कोमलुम्मिलियम अहापण्डुरे पभाए रत्तासोगपगास किंसुरसुयमुह गुञ्जद्धरागबन्धुजीवगपारावर्थचलणनयणपरहुयसुरत लोबणजासुरणकुमुमजलिय जलणतवणिज्जकल स हिंगुल यनिगररूवाइरङ्ग रेहन्तसस्सिरी वायरे अहकमेण ae are दिनकरकरपरपरावयारपारमि अन्ययारे कालातवकुंकुमेण खइअ व्व जीवलोए लोयणाविस आणु आसविगसन्तविसदसभि लोए कमलागरसण्डबोहर उट्ठियमि सूरे सहस्सरस्सिभि दिणयरे तेयसा जलन्ते ।
२५. ४. जहा पूरणो जाव जेट्ठपुत्तं यावत्करणात्-
विलं असणपाणखाइमसाइमं उवक्खडावेत्ता मित्तनाइनियग संबन्धिपरिजणं आमन्तेत्ता तं मित्तनाइनियगसंबन्धिपरिजणं विउलेणं कारेण य सकारेता संमाणेत्ता तस्सेव मित्त... जणस्स पुरओ जेदृपुत्तं कुडुम्बे ठवेत्ता |
४
२५. ७. २५. ९.
२५. ४. असणं ४-अत्र चतुः संख्याङ्क निर्देशात् " असणं पाणं खाइमं साइमं " इति चत्वारि पदानि पठितव्यानि । पुष्क ९ – अत्र पञ्चसंख्याङ्क निर्देशात् 'पुण्फवत्थगन्धमल्लालंकारेणं' इति पञ्च पदानि पठितव्यानि । आलम्वर्ण ४ - अत्र "आलम्बणं पमाणं आहारे चक्खु" इति चत्वारि पदानि पठितव्यानि ।
१ परिशिष्ट
॥१०७॥
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
४१ परिशिष्ट
ARHAR
॥१०८॥
।।१०८॥
CHASSE EEST HOUSES
२५. १२. कज्जेसु जाव-यावत्करणात ४. ५. इत्यत्र निदि: कज्जेसु ...बवहारेसु य” इति ग्रन्थः । २९. २. सुके जाव किसे-यावत्करणात् सुक्के भुक्खे लुक्खे निम्मंसे निस्सोणिय किडि केडियाभूए अविचम्मावणद्धे किस्से धमणिसंतए । २९. ३. अज्झस्थिए ५-पश्चसंख्या निर्देशात "अज्झथिए, पथिए, चिन्तिए, मणोगए, संकप्पे” इति पञ्च पदानि पठितव्यानि । २९. ५. एबमाइक्खइ ४-चतुःसंख्याकनिर्देशात् “ एवं भासइ, एवं पण्णवेइ, एवं परुवेइ” इत्यधिक पदत्रयं पठनीयम् । २९. ७. अज्झथिए ४---चतुःसंख्याङ्कनिर्देश.त् " अज्झथिए, चिन्तए, मणोगए, संकप्पे" इत्येतत्पदचतुष्टयं ज्ञेयम् । ३२. ६, आलोएहि जाव तवोम्म-यावत्करणात “ पडिकमाहि" । ३२. ८. आलोइज्जइ जाब पश्विजिजज्जइ-चावत्करणात “पडिकमिज्जइ” । ३३. १. संकिए ३--व्यङ्कनिर्देशात् “संकिप, कंखिए, वितिगिच्छासमावन्ने” इति पदवयं ज्ञेयम् । ३४. १. आउक्खएणं ३---यङ्कनिःशात् आउखाणं, भवक्खएणं, ठिइक्खपणं” इति पदत्रय झयम् । ३४. ०. “निक्लेवो” इति पदेन निगमनं ज्ञेयम् । तद्यथाएवं खलु, जम्बू , समणेणं जाव उवासग:साणं पढमरस अज्झयणस्स अयम? पण्णत्ते त्ति वेमि ।
४२.४ आसुरत्ते ५--पञ्चसंख्याङ्कनि शात् "आसुरत्ते, रुटे, कुविए, चण्डिक्किए मिसिमिसीयमाणे” इत्येतानि पश्च पदानि पठितव्यानि ।
४२-५ सहइ जाव अहियासेइ-यावत्करणान "खमइ तिइक्खइ” इति पठनीयम् । ४२. ५. मुज्जलं जाव-यावत्करणात्
ASHARA
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥१०९॥
उ० १०
विलं कसं गाढं चण्डं दुक्खं दुरहियासं वेयणं ।
४६. ९. हारविराइयवच्छं जाव दखदिसाओ उज्जोवेमाणं - - यावत्करणादौपपातिकस्थं असुरकुमारदेववर्णनं द्वितीयैकवचने परिणमय्य पठनीयम् । तच्च यथा
हारविराइयवच्छा कडगतुडियथंभियभुया अङ्गयकुंडलमट्टगंडतला कण्णपीढधारी विचित्तहत्थाभरणा विचित्तमालाम उलिम उडा कल्याणगपवरवत्थपरिहिया कल्लाणगपवरमल्लाणुलेवणा भासुरखोंदी पलंबवणमालधरा दिव्वेणं वण्णेणं दिव्वेणं गंधेणं दिव्वेणं रूवेणं एवंफासेणं संघापणं संठाणेणं दिव्वाए इड्ढीए जुईए पभाए छायाए अच्चीए दिव्वेणं तेएणं दिव्वाए लेसाए दस दिसाओ उज्जोवेमाणा ।
४७. २. देविन्दे देवराया जाव सक्कंसि सीहासांसि - यावत्करणादयं ग्रन्थः
वज्जपाणी पुरंदरे सयक्कड सहस्सक्खे मघवं पागसासणे दाहिणड्ढलोगहिवई बत्तीस विमाणस यसहस्सा हिवई एरावणवाहणे सुरिंदे अरयम्बरवत्थधरे आलइयमालम उडे नवहेमचारुचित्तचञ्चल कुण्डलविलिहिज्ज माणगण्डे भासुरबोंदी पलम्बवणमाले सोहम्मे कप्पे सोहमसि विमाणे सभाए सोहम्माए ।
४७. ३. सामाणियसाहस्सीणं जाव -- यावत्करणादयं ग्रन्थः-
तात्तीसार तायत्तीसगाणं चउन्हं लोगपालाणं अदृण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं तिन्हं परिमाणं सत्तण्हं अणियाणं सत्तण्हं अणियाविणं च चउरासीणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं ।
४८ २. दाणवेण वा जाव-यावत्करणादयं ग्रन्थः
जक्खेण वा रक्खसेण वा किंनरेण वा किंपुरिसेण वा महोरगेण वा ।
४८. ४. इड्ढी ६ पट्संख्याङ्कनिर्देशात् "इड्ढी, जुई, जसो, बलं, वीरियं, पुरिसक्कार परक्कमे" इति षट् पदानि पठयन्ते ।
१ परिवि
॥१०९ ॥
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
१ परिशि
॥११॥
४८. ४. लद्धा ३-तृतीयाङ्कनिर्देशात् “लद्धा, पत्ता, अभिसमन्नागया” इति पदत्रयं पश्यते । ४९ १. महावीरे जाव विहरइ-यावत्करणादौपपातिकस्थो ग्रन्थः
आइगरे तित्थगरे सयंसंबुद्धे पुरिमुत्तमे जाव संपाविउकामे पुवाणुपुब्बि चरमाणे गामाणुग्गामं दूइज्जमाणे इहमागए इह संपत्ते इह समोसढे इहेव चपाए नयरीए बहिं पुण्णभदै चेहए अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावमाणे ।
५६. २. उक्खेबो इति सपोद्घातः । स चेत्थम्--
जइ णं भन्ते ! समणेणं भगवया जाव संपत्तेणं उवासगदसाणं दोच्चस्स अज्झयणस्स अयमटूठे पण्णत्ते, तच्चस्स णं, भन्ते, के अठे पण्णत्ते ?
६०. ७. सिंघाडग जाव-यावत्करणात् । सिंघाडगतियच उक्कचच्चरच उमुहमहापहपहेसु । ७४. १. चेइयं जाव पज्जुवासणिज्जे-यावत्करगेन "विणएणं" इति पठयते । ८०. ८. नाइदूरे जाव पञ्जलिउड़ा-यावत्करणात् सुस्सूसमाणा नर्मसमाणा अभिमुहा विणपणं पञ्जलि उड़ा । ८१. २. उग्गा भोग्गा जाव पव्वइया-यावत्करणात्
राइना इक्खागा खत्तिया नाया कोरब्बा खत्तिया माहणा भडा जोहा मल्लई मल्लईपुत्ता लेच्छई लेच्छईपुत्ता इभा इन्भपुत्ता चिच्चा हिरणं चिच्चा सुवण्ण एवं धन्नं धणं बलं वाहणं कोस कोडागारं पुरं अन्तेउरं चिच्चा विउलं धणकणगरयणमणिमोत्तियसंखसिलपवालसंतजारसावएज्ज विच्छइइत्ता विगोवइत्ता दाणं दाइयाणं परिभाइत्ता मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पब्वइया ।
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाः
॥ १११ ॥
९१. १. आसाएमाणी ४ - चतुः संख्याङ्कनिर्देशात् "आसाएमाणी विखाएमाणी परिभुञ्जेमाणी परिभाएमाणी” इति पदचतुष्टयं बोध्यम् । ९१. ४. मुच्छिया ४ - चतुःसंख्याङ्कनिर्देशात् “मुच्छिया गिद्धा लोला अज्ञोववन्ना" इति चत्वारि पदानि पठचन्ते ।
९१. ८. गोणमंसेहि सोल्लेहि य ४ - चतुः संख्याङ्कनिर्देशात् "गोणमंसेहि, गोणसोल्लेहि, गोणतलिएहि, गोणभजिएहि" इति पदचतुष्टयं पठचते ।
९१. ८. सुरं च ६ - पदसंख्याङ्कनिर्देशात् “सुरं, महुँ, मेरय, मज्जं, सीहुँ, पसन्नं" इति पदषट्कं पठयते ।
९३. २. उरालेणं जाव किसे यावत्करणात्
उरालेणं विउलेणं सस्सिरीएणं पयत्तेणं पलाहिएणं कल्लाणेणं सिवेणं धन्नेणं मंगलेणं उद्गेणं उदारएणं उत्तमेणं महाणुभावेणं तबोकम्मेण सुक्के भुक्खे लुक्खे निम्मंसे निस्सोणिए किडकिडियाभूए अट्ठिचम्मावणद्धे किसे धमणिसंतए ।
९४. ७. ओह जाव झियाइ यावत्करणात्
ओह्मणसंकप्पा चिन्ता सोगागरसंपविट्ठा करयल नल्हत्यमुहा अट्टज्झाणोवगया भूमिगयदिट्टिया |
१ परिि
॥ १११
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक
दशाः
॥११२॥
॥११२॥
श्रीमदुपासकदशाङ्गं
सटीकं समाप्तम् ।
BRORRUKHARRRRRRRRRRRRRRRRRRRRECRACK
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે અહંમ છે શ્રીમદ્ભગવઆર્યસુધર્માસ્વામિપ્રભુત
શ્રી ઉપાસકદશાંગ સૂત્ર
(ગુજરાતી અનુવાદ) ૧-૨ તે કાળે અને તે સમયે ચંપા નામે નગરી હતી. તે ઋદ્ધિવાળી અને ઉપદ્રવ રહિત હતી-ઇત્યાદિ વર્ણન જાણી લેવું. તે નગરીના ઈશાન ખૂણામાં પૂર્ણભદ્ર નામે ચૈત્ય હતું. તે એક મોટા વનખંડ વડે ચોતરફ વીંટાયેલું
શ્રીમદભયદેવસૂરિકૃત-ટીકાનો અનુવાદ શ્રી વર્ધમાનસ્વામીને પ્રણામ કરીને ઉપાસકદશા વગેરે સૂત્રની પ્રાયઃ બીજા ગ્રંથમાં જોયેલી કંઈકે વ્યાખ્યા કરું છું.
૧ તેમાં ઉપાસકદશા એ સાતમુ અંગ છે. તેને શબ્દાર્થ આ પ્રમાણે છે-ઉપાસક-શ્રમણોપાસક સંબન્ધી અનુઠાનનું પ્રતિપાદન કરનાર દશા-દસ અધ્યયનરુપ તે ઉપાસકદશા કહેવાય છે. આ ગ્રન્થનું નામ બહુવચનાન્ત છે. આ ગ્રન્થના સંબધ, અભિધય-વિષય અને પ્રયોજન સૂત્રના નામના અવર્થ—વ્યુત્પત્તિના સામર્થ્યથી પ્રતિપાદન કરેલાં છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ | ૨ |
#####
###
હતું-ઈત્યાદિ વર્ણન જાણવું. તે કાળે અને તે સમયે આર્ય સુધર્માસ્વામી સમયસર્યા. તે સુધર્માસ્વામીના જયેષ્ઠ અંતેવાસી આર્ય જબૂસ્વામીએ ઉપાસના કરતા આ પ્રમાણે પૂછયું–હે ભગવન ! જે યાવત્ ઉતમાર્થ-નિર્વાણુને પ્રાપ્ત થયેલા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે જ્ઞાતાધર્મકથા નામે છઠ્ઠા અંગને આ અર્થ કહ્યો છે, તે ઉપાશકદશા નામે સાતમાં અંગને નિર્વાણુને પ્રાપ્ત થયેલા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે શો અર્થ, કયો છે ? હે જબૂ! યાવત્ ઉત્તમાર્થને પ્રાપ્ત થયેલા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે ઉપાસકદશા નામે સાતમા અંગના દશ અધ્યયને કહ્યાં છે. તે આ પ્રમાણે-આનન્દ ૧, કામદેવ ૨, ગૃહપતિ ચુલનીપિતા ૩, સુરાદેવ ૪, ચુલશતક ૫, ગૃહપતિ કુડકેલિક ૬, સાલપુત્ર ૭, મહાશતક ૮, નંદિનીપિતા ૯ અને સાલિહીપિતા ૧૦. તે આ પ્રમાણે-ઉપાસકોનું અનુષ્ઠાન અહીં અભિધેય છે, તેનું જ્ઞાન થવું તે શ્રોતાઓનું અનન્તર–સુરતનું પ્રયોજન છે અને શ્રાવકના અનુષ્ઠાનને બંધ કરવો તે શાસ્ત્રકારોનું અનનતર પ્રયોજન છે. શાસ્ત્રમાં સંબધ બે પ્રકારના ટહ્યો છે. ઉપાયોપેય કાર્યકારણુભાવ અને ગુરુપર્વકમલક્ષણ તેમાં કાર્યકારણભાવ સંબંધ શાસ્ત્રના નામની વ્યુત્પત્તિના સામર્થ્યથી કહ્યા છે. જેમ કે આ શાસ્ત્ર કારણ છે અને તેથી શ્રાવકોના અનુષ્ઠાનનું જ્ઞાન થવું તે કાર્ય છે. ગુરુપર્વલક્ષણે સંબધ સાક્ષાત્ બતાવતા સૂત્રકાર કહે છે
૨ “તેણુ કાલેણુ તેણુ સમણુ” ઈત્યાદિ સૂત્ર જ્ઞાતાધર્મ કથાના પ્રથમ અધ્યયનના વિવરણને અનુસારે જાણવું. પરન્તુ “આનન્દ ઈત્યાદિ શ્રાવકના નામ છે. તેમાં આનન્દ નામે શ્રાવકની હકીકત સબન્ધી અધ્યયન આનંદ અધ્યયન
##
*
***
*
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ આનંદાધ્યયન હે ભગવન્! જે નિર્વાણુને પ્રાપ્ત થયેલા શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે ઉપાસકદશા નામે સાતમાં અંગના દશ અધ્યયન કહેલાં છે તે હે ભગવન મોક્ષને પ્રાપ્ત થયેલા શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે પ્રથમ અધ્યયનનો શું અર્થ કહ્યો છે?
હે જમ્મુ ! એ પ્રમાણે તે કાળે અને તે સમયે વાણિજ્યગ્રામ નામે નગર હતું. અહીં તેનું વર્ણન જાણવું, તે વાણિજ્યગ્રામ નામે નગરની બહાર ઈશાન ખૂણામાં પ્રતિપલાશ નામે પીત્ય હતું. તે વાણિજ્ય ગ્રામમાં જિતશત્રુ નામ રાજા હતા. અહીં તેનું વર્ણન જાણવું, તે વાણિજ્ય ગ્રામમાં આનન્દ નામે ગૃહપતિ રહે છે. તે આઢય-ધનવાન અને બીજા કોઈ થી પરાભવ નહિ પામે તે સમર્થ છે. તે આનદ ગૃહપતિને ચાર હિરણ્યકેટિ નિધાનમાં, ચાર હિરણ્યકેટી વૃદ્ધિ–દયાજમાં અને ચાર હિરણ્યકોટી ધન ધાન્યાદિના વિસ્તારના કાર્યમાં રોકાયેલી છે. વળી તેને દસ હજાર ગાયનું એક વ્રજ એવા ચાર વો છે. તે આનદ ગૃહપતિ ઘણુ રાજા, યુવરાજ વગેરે યાવતુ સાર્થવાહોને ઘણુ કાર્યમાં, કારણમાં, મન્ત્ર-વિચારોમાં તથા કુટુમાં ગુહ્યો, રહસ્ય, નિશ્ચય, અને વ્યવહારોમાં પૂછવા ચગ્ય, સલાહ લેવા ચોગ્ય હતા. પોતાના કુટુમ્બને પણ મુખ્ય, પ્રમાણભૂત, આધાર, અવલંબન, ચક્ષુરુપ, પ્રધાનમૂત યાવત્ બધા કાર્યોને વધારનાર હતું. તે આનન્દ ગૃહપતિને શિવનન્દા નામે ભાર્યા હતી. પરિપૂર્ણ અંગવાળી, યાવત્ સુંદરરૂપવાળી આનન્દ કહેવાય છે. “ગાહાવઈ ગૃહપતિ અમુક ઋદ્ધિવાળા ગૃહસ્થ છે અને કુંડ કોલિક એ “ગૃહપતિકુડકેલિક” એ આખા નામને અંત ભાગ છે.
૧ આનંદ * અધ્યયન || ૩ |
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ |
ગૃહપતિને પ્રિય અને આનન્દ ગૃહપતિની સાથે અનુરક્ત અને અવિરક્ત થયેલી તે ઈષ્ટ શબ્દાદિ મનુષ્ય સંબંધી કામ અને ભેગોને અનુભવ કરતી વિહરે છે. તે વાણિજ્ય ગ્રામની બહાર ઈશાન ખૂણામાં કેટલાક નામે સંનિવેશ હતો. તે સમૃદ્ધિવાલે નિરુપદ્રવ યાવતું મનને પ્રસન્ન કરનાર હતું. તે કેટલાક સંનિવેશમાં આનન્દ ગૃહપતિના ઘણુ મિત્ર, જ્ઞાતિ, નિજ સ્વકીય વજન સંબન્ધી અને પરિવાર વસે છે. તે ધનિક અને સમર્થ છે.
તે કાલે અને તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર યાવત્ સમેસર્યા. પરિષદુ વાંચીને પાછી ગઈ. કેણિક રાજાની પેઠે જિતશત્રુ રાજા વંદન કરવાને નીકળે છે. નીકળીને યાવત પર્ચપાસના કરે છે. ત્યાર બાદ આનન્દ ગૃહપતિ મહાવીરસ્વામી આવ્યાની આ વાત જાણીને “આ પ્રમાણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વિહરે છે, તે અરિહંત ભગવંતેનું નામશ્રવણ પણ મહા ફલવાળું છે, તે વંદન નમરકાર વગેરેનું કરવું મહાફલવાળું હોય તેમાં શું કહેવું? માટે હું જાઉં અને યાવત્ તેમની પર્ય પાસના કરું એ વિચાર કરે છે, વિચાર કરી શુદ્ધ અને બહાર જવા લાયક વચ્ચે ધારણ કરી અ૫ અને મહામૂલ્ય અલંકારો વડે અલંકૃત શરીરવાળે થઈ પોતાના ઘરથી બહાર નીકળે છે, નીકળીને ધારણ કરાતા કેરંટ પુષ્પની માલા યુક્ત છત્ર વડે મનુષ્ય રૂપી વાગરા (જાલ)થી વીંટાયેલે પગે ચાલીને વાણિજ્યગ્રામ નગરના મધ્ય ભાગમાં થઈને નીકળે છે અને જ્યાં દૂતિ પલાશ રીત્ય છે અને જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર છે ત્યાં
૩ “પવિથરપઉત્તાઓ' પ્રવિતર-ધન, ધાન્ય, દ્વિપદ–દાસ દાસી વગેરે, ચતુષ્પદ ગાયો વગેરે સંપત્તિને વિસ્તાર, જ-ગેકુળ, “દશગસાહસિકે” દશહજાર ગાયનું એક ગોકુળ જાણવું.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
**********************
આવે છે. આવીને ત્રણ વાર જમણી બાજુથી પ્રદક્ષિણા કરે છે. પ્રદક્ષિણા કરી વંદન, નમસ્કાર ચાવતું પર્યુંપાસના કરે છે. ત્યાર બાદ શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરે આનન્દ ગૃહપતિને તથા અત્યન્ત માટી પરિષદને ધર્મોપદેશ કર્યાં, પરિષદ ગઈ અને રાજા ગયા.
૪ ત્યાર બાદ આનન્દે ગૃહપતિ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે ધર્મ સાંભળી, અવધારી પ્રસન્ન અને સ'તુષ્ટ થઈ આ પ્રમાણે આલ્યા-હે ભગવન્ ! નિગ્રન્થના પ્રચન-ઉપદેશની શ્રદ્ધા કરુ છુ, હે ભગવન ! હું નિત્થના પ્રવચનની પ્રતીતિ કરું છું, હું ભગવન્ ! હું નિત્થના પ્રવચનની રુચિ કરું છું, હે ભગવન્ ! જે તમે કહેા છે. તે એમજ છે, હું ભગવાન ! તેમ જ છે, હે ભગવન્ ! અવિતથ-સત્ય છે, હે ભગવન્ ! એ મને ઈષ્ટ છે, હું ભગવન ! એ મને પ્રતીચ્છિત –સ્વીકૃત છે, હે ભગવન્ ! ઈચ્છિત અને પ્રતીચ્છિત છે. એમ કહીને જેમ દેવાનુપ્રિય એવા આપની પાસે ઘણા રાજા, યુવરાજ, તલવર–રાજસ્થાનીય પુરુષા, માડ'બિકા, કૌટુમ્બિકા, શ્રેષ્ઠી, સેનાપતિ અને સાવાહ પ્રમુખે મુંડ થઇ ને ગૃહવાસથી નીકળી અનગારિતા-પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરી છે તેમ હુ' મુંડ થઈ પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવાને સમર્થ નથી, હું દેવાનુપ્રિય એવા આપની પાસે પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષા વ્રત રુપ ખાર પ્રકારના ગૃહસ્થ ધર્મને સ્વીકારીશ. (ભગવંતે કધું કે) હૈ દેવાનુપ્રિય ! જેમ સુખ ઉપજે તેમ કરા, ઈચ્છા પ્રમાણે કરા, પ્રતિબન્ધ ન કરો.
પ ત્યાર બાદ આનન્દ ગૃહપતિ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે પ્રથમથી સ્થૂળ પ્રાણાતિપાતનું પ્રત્યાખ્યાન કરે ૫. તે આનન્દ શ્રાવક ભગવ’ત મહાવીર પાસે ‘તપદ્ધમયાએ’ તે અણુવ્રતામાં ‘પ્રથમતયા’–પ્રારં’ભમાં ‘સ્થૂલક” સ્થૂલ
XXXXXX
૧ આનદ અધ્યયન ॥ ૫ ॥
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ | ૬ ||
પરિમાણ પર
મન, વચન અને કાયા ન કરવું. ત્યાર પછી
– હું જીવનપર્યન્ત દ્વિવિધ અને ત્રિવિધ એટલે મન, વચન અને કાયા વડે સ્થૂળ પ્રણાતિપાત-હિંસા નહિ કરું અને નહિ કરાવું.” ત્યાર પછી સ્થૂલ મૃષાવાદનું પ્રત્યાખ્યાન કરે છે- હું યાજજીવ દ્વિવિધ ત્રિવિધ મન વચન અને કાયા વડે સ્થૂલ મૃષાવાદનું આચરણ નહિ કરું અને નહિ કરાવું. ત્યાર પછી સ્થૂલ અદત્તાદાનનું પ્રત્યાખ્યાન કરે છે–જીવન પર્યત દ્વિવિધ-ત્રિવિધ મન, વચન અને કાયા વડે અદત્તાદાન નહિ કરું અને નહિ કરાવું. ત્યાર પછી સ્વદારાસ તેષને વિશે પરિમાણ કરે છે, “એક શિવના ભાર્યા સિવાય બાકીની સ્ત્રી સાથે મિથુનવિધિનું મન વચન અને કાયા વડે પ્રત્યાખ્યાન કરું છું.' ત્યાર બાદ ઇરછાનું પરિમાણુ કરતે હિરણ્ય અને સુવર્ણનું પરિમાણ કરે છે. ચાર હિરણ્યકેટી નિધાનમાં, ચાર હિરણ્યકકી વૃદ્ધિ-વ્યાજમાં અને ચાર હિરણ્યકોટી ધનધાન્યાદિના વિસ્તારમાં રોકેલી છે, તે સિવાય બાકીના હિરણ્યસુવર્ણવિધિનો ત્યાગ કરું છું. તે પછી ચતુષ્પદવિધિનું પરિમાણ કરે છે. “દસ હજાર ગાયનું એક જ ત્રસ સંબંધી પ્રાણાતિપાતનું પ્રત્યાખ્યાન કરે છે. “જાવજછવાએ યાવતી જીવા–જ્યાં સુધી જીવનપ્રાણધારણ છે, અથવા યાવાન્ જીવઃ પ્રાણધારણું યસ્યાં પ્રતિજ્ઞાયાં-જ્યાં સુધી પ્રાણ ધારણ કરું ત્યાં સુધી “દ્વિવિધં કરવું અને કરાવવું એ બે ભેદે “ત્રિવિધેન’ મન, વચન અને કાયા વડે, (અહીં “કાયસા” એ રુપ “સ” ને આગમ થવાથી થયું છે.) “ન કરોમિ” નહિ કરું અને નહિ કરાવું ઈત્યાદિ વડે એજ હકીકતને સ્પષ્ટ કરેલી છે, ત્યાર પછી સ્થૂલ મૃષાવાદનું પ્રત્યાખ્યાન કરે છે. તીવ્ર સંકલેશના પરિણામથી તીવ્ર સંકલેશને ઉત્પન્ન કરનાર સ્થૂલ મૃષાવાદ છે. “આ ચાર છે' એવા વ્યવહારનું કારણ સ્થૂલ અદત્તાદાન છે. પોતાની સ્ત્રી વડે સંતોષ તે સ્વદારસંતેષ. અહીં સ્વાર્થ માં “ઇક” પ્રત્યય થયો હોવાથી
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
##
તેવા ચાર વ્રજ સિવાય બાકીના ચતુષ્પદનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું'. ત્યાર બાદ ક્ષેત્ર ૫ વસ્તુનું પરિમાણ કરે છે. જેનાથી સે નિવર્તન ખેડી શકાય એવું એક હળ, એવા પાંચસે હળ વડે ખેડી શકાય એટલી ક્ષેત્રની ભૂમિ સિવાય બાકીના ક્ષેત્ર વસ્તુનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. ત્યાર પછી શકટ–ગાડાનું પરિમાણ કરે છે, બહાર દેશાન્તરમાં ગમન કરવા યોગ્ય પાંચસે ગાડાં, અને સાંવહનિક-માલનું વહન કરનારા પાંચસે ગાડાં ઉપરાંત બધા શકટનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. ત્યાર બાદ વહાણુનું પ્રત્યાખ્યાન કરે છે. દેશાન્તરમાં મોકલવા ગ્ય ચાર વહાણે અને અહીંના સાંવહનિક-માલ લાવવા લઈ જવા યોગ્ય ચાર વહાણે સિવાય બાકીના વહાણેનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. ત્યાર બાદ ઉપગ-પરિગ વિધિનું પ્રત્યાખ્યાન કરતે અંગભૂષણ-અંગુછાનું પરિમાણ કરે છે. એક ગંધકાષાયી–સુગંધી રાતા અંગુછા સિવાય બાકીના
સ્વદારસંતષિક” રુપ થાય છે. અથવા “ઇ” પ્રત્યય કરવાથી સ્વદારસંતષિ” રુપ જાણવું. એટલે પિતાની સ્ત્રીમાત્રથી સંવૈષ પામે. ઘણું સ્ત્રીઓથી ઉત્પન્ન થતા સંતેષને સંક્ષેપ કરે. કેવી રીતે કરે છે? તે બતાવે છે. “નગ્નસ્થ પિતાની એક શિવનંદા ભાર્યાને છેડી અન્યત્ર-બીજી સ્ત્રીને વિષે મૈથુન સેવીશ નહિ. એજ બાબતને સ્પષ્ટ કરે છે. “અવસેસ તે સિવાય બીજા મૈથુન વિધિ-મૈથુનના પ્રકાર અથવા મિથુનના કારણને ત્યાગ કરું છું. વૃદ્ધ આચાર્યની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે છે. ‘નન્નત્થ” અન્યત્ર બીજે, એટલે શિવનંદાને છોડીને બીજે મૈથુનવિધિનો ત્યાગ કરું છું. બન્ને વ્યાખ્યામાં ભાવાર્થ તો એક જ છે. ઈછાવિધિના પરિમાણુમાં “હિરણ્ય” રુડું, રુપાનાણું, સુવર્ણ પ્રસિદ્ધ છે, તેનું પરિમાણ કરે છે. “નનW’ નિધાનમાં રાખેલી ચાર કોટિ હિરણ્ય વગેરેથી બીજા હિરણ્યાદિની ઈચ્છા નહિ કરું, “અવશેષ” તેથી અધિક હિરણ્યાદિન ત્યાગ કરું છું. એમ બધે સ્થળે જાણવું. ત્યાર બાદ ચતુષ્પદ વિધિના પરિમાણમાં દસહજાર ગાયનું એક ગેકુળ એવા
#
#
##
###
૧ આનંદ ક અધ્યયન * | ૭ |
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ | ૮ |
બધા અંગુછાને ત્યાગ કરું છું. ત્યાર પછી દન્ત પવન-દાતણની વિધિનું પ્રત્યાખ્યાન કરે છે. એક લીલા યષ્ટિમધુજેઠીમધના દાતણ સિવાય બાકીના દાતણને ત્યાગ કરું છું. ત્યાર બાદ ફળવિધિનું પરિમાણ કરે છે. એક ક્ષીરામલકમધુર આમળાના ફળ સિવાય બાકીના ફળાને ત્યાગ કરું છું. ત્યાર પછી અત્યંગવિધિનું પરિમાણુ કરે છે. શતપાક અને સહસ્ત્રપાક તૈલ સિવાય બાકીના અભંગ વિધિનો ત્યાગ કરું છું. ત્યાર બાદ ઉદ્વર્તનાવિધિનું પરિમાણુ કરે છે. એક સુગંધી ગધચૂર્ણ સિવાય બાકીના ઉદ્વર્તનાવિધિને ત્યાગ કરું છું. ત્યાર પછી મજજન-સ્નાનની વિધિનું પરિમાણ કરે છે, આઠ ઔષ્ટ્રિક ઘડા પાણી સિવાય વધારે પાણી વડે સ્નાન કરવાનો ત્યાગ કરું છું. ત્યાર બાદ વસ્ત્રની વિધિનું પરિમાણ કરે છે. એક ક્ષીમયુગલ (બે સુતરાઉ વસ્ત્રો) સિવાય બાકીના વસ્ત્રોનો ત્યાગ કરું છું. ત્યાર પછી વિલેપન
RxWHERE
ચાર ગેકુળ સિવાય બીજા ચતુષ્પદોનો ત્યાગ કરે છે. ક્ષેત્રવતુ વિધિને પરિમાણમાં બેત્તવલ્થ ક્ષેત્રરુપ વસ્તુ તે ક્ષેત્રવસ્તુ, બીજા ગ્રન્થોમાં ક્ષેત્ર અને વાસ્તુ-ઘર એવી વ્યાખ્યા કરેલી છે. તેમાં ‘નિયgણસઈ એણુ” નિવર્તન-દેશ વિશેષમાં પ્રસિદ્ધ એક જાતનું ભૂમિનું પરિમાણ છે. “નિવર્તનશત કર્ષણીયં યસ્ય અસ્તિ નિવર્તનશતિક –સો નિવર્તન જમીન ખેડવા યોગ્ય જેને છે એવું એક હળ, એવા પાંચસે હળ વડે ખેડવા યોગ્ય ભૂમિ સિવાય બાકીની ભૂમિનું પ્રત્યાખ્યાન કરે છે. ૨ શકટવિધિના પરિમાણમાં “દિસાયાત્ત એહિ” દિગ્યાત્રા-દેશાન્તરગમન પ્રયોજન જેનું છે તે દિગ્યાત્રિકદેશાન્તરમાં ગમન કરવા યોગ્ય પાંચસો શકટ, તે સિવાયના બીજા શકને તથા “સંવાહણિઓહિ” સંવાહન-વહેવું,
૧. ઉટના જેવી લાંબી ડોકવાળા ઘડાને ઓષ્ટ્રિક ધડા કહેવાતા હોય તેમ સંભવે છે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધિનું પરિમાણ કરે છે, અગર, કુંકુમ–કેસર અને ચંદનાદિ સિવાય બાકીના વિલેપનને ત્યાગ કરું છું. ત્યાર પછી પુષ્પવિધિનું પરિમાણ કરે છે. એક શુદ્ધ પત્ર અને માલતીના પુષ્પોની માળા સિવાય બાકીના પુષ્પવિધિનો ત્યાગ કરું છું. ત્યાર પછી આભરણ વિધિનું પરિમાણ કરે છે. સૃષ્ટકમળ કારણેયક-કાનના આભરણ અને નામવાળી મુદ્રિકા સિવાય બાકીના અલંકારને ત્યાગ કરું છું. ત્યાર પછી ધૂપ વિધિનું પરિમાણ કરે છે. અગર અને તરુષ્ક શિલારસના ધૂપ વગેરે સિવાય બાકીના ધૂપ વિધિનો ત્યાગ કરું છું. તેના પછી ભેજનવિધિનું પરિમાણ કરતા પેય વિધિનું (પીવા યોગ્ય વસ્તુનું) પરિમાણ કરે છે. એક કાષ્ઠપેયા (મગના ચૂપ કે તંલના ચૂ૫) સિવાય બાકીના પિયવિધિને ત્યાગ કરું છું. ત્યાર પછી ભક્ષ્યવિધિ (પકવાન)નું પરિમાણ કરે છે. એક છૂતપૂર્ણ (બર) અને ખંડખાદ્ય-ખાંડના ખાજા સિવાય બીજા ભક્ષ્યને ત્યાગ
ક્ષેત્રાદિથી ઘાસ, કાષ્ઠ અને ધાન્યાદિનું ઘર વગેરે સ્થળે લાવવું, તે પ્રયોજન જેએનું છે તે સાંવહનિક એટલે લાવવા લઈ જવાના કાર્યમાં રોકાયેલા પાંચસે શકટ સિવાય બીજા શકને ત્યાગ કરે છે. વાહન-વહાણની વિધિના પરિમાણમાં દિગ્યાત્રિક–દેશાન્તરમાં મોકલવા ગ્ય ચાર વાહન–યાનપાત્ર-વહાણ અને સંવાહન–લાવવા જવાના કાર્યમાં રોકાયેલા ચાર વહાણે સિવાય બીજા વહાણોનો ત્યાગ કરે છે. “ઉવભોગપરિભેગ” ત્તિ. ઉપભજ્યતે–વારંવાર ભોગવાય-ઉપયોગ કરી શકાય તે ઉપભેગ–ઘર, વસ્ત્ર, સ્ત્રી વગેરે, પરિણુજ્યતે–એકવાર ભેગાવી શકાય તે પરિભોગ-આહાર, પુષ્પ, વિલેપન વગેરે. અથવા તેથી વિપરીત વ્યાખ્યા કરવી. એકવાર ભોગવી શકાય તે ઉપભોગ અને વારંવાર ભોગવી શકાય તે પરિભોગ સમજવો. તે ઉપભોગ પરિભેગના વિધિનું પ્રત્યાખ્યાન કરતો ‘ઉલ્લણિય’ ત્તિ “ઉલણિયા-અંગુછાનું, સ્નાનના જળ વડે
* આનંદ * અધ્યયન
| ૮ |
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસકદશાંગ સાનુવાદ I૧૦ ||
કરું છું. તેના પછી એદનવિધિનું પરિમાણ કરે છે. એક કલમશાલિના ઓદન સિવાય બાકીના દનવિધિને ત્યાગ કરું છું. ત્યાર પછી સૂપવિધિ-દાળનું પરિમાણ કરે છે. કલાય-વટાણાને સૂપ, મગને સૂપ અને અડદના સૂપ સિવાય બાકીના બધા સૂપવિધિ-દાલને ત્યાગ કરું છું. ત્યાર બાદ ધૂતવિધિનું પરિમાણ કરે છે. એક શરદ ઋતુના ગાયના ધૃતમંડ
ભીંજાયેલા શરીરના જળને લુંછવાના વમનું પરિમાણ કરે છે. એક ગંધકાસાઈએ કષાય. લાલ રંગ વડે રંગાયેલી શાટિકાવસ્ત્ર કાષાયી કહેવાય છે “ગપ્રધાને કાષાયી” જેમાં સુગંધ પ્રધાન છે એવું રાતું વસ્ત્ર તે ગધકાષાયી કહેવાય છે. તે સિવાય બીજા ઉ૯લણિયા-અંગુછાને ત્યાગ કરે છે. “દતવણ’ત્તિ દન્તાઃ પૂયતે અનેન-દાંત સ્વચ્છ કરાય જે વડે તે દન્તપવન-દાંતના મેલને દૂર કરનાર કાષ્ઠ–દાતણ, તેના પરિમાણમાં અલીમહુએણે આદ્ર–લીલા “યષ્ટિમધુ” જેઠીમધના દાતણ સિવાય બીજ દાતણને ત્યાગ કરે છે. ફળ વિધિના પરિમાણમાં “ખીરામલએણ” જેમાં ઠળીયે બંધાયો નથી એવા અથવા ક્ષીર-દૂધની પેઠે મધુર રસવાળા આમલક–આમળા સિવાય બીજા ફળને ત્યાગ કરે છે. “સયપાગસહસસપાગેહિ સે ઓષધી દ્રવ્યના સો કવાથ વડે જે પકાવાય તે અથવા સે કાર્લાપણના મૂયવડે જે પકાવાય તે શતપાક, એ પ્રમાણે સહસ્ત્રપાક તલ પણ જાણવું. તે સિવાય બીજા તેલના અત્યંગ વિધિનું પ્રત્યાખ્યાન કરે છે. ઉદ્વર્તનવિધિના પરિમાણમાં “ગંધક્ એણું” ગધઉપલ, કુષ્ટ વગેરે સુગંધી દ્રવ્યોના અક–ચૂર્ણ અથવા ઘઉના લેટના સુગધી ચૂર્ણ સિવાય બીજા ઉદ્વર્તનનું પ્રત્યાખ્યાન કરે છે. “ઉએિહિં ઉદગમ્સ ઘડએહિં” ઉષ્ટ્રિકા–ટું માટીનું પાણી ભરવાનું વાસણ, તેને ભરવામાં પ્રયોજન જેનું છે એવા, ઉચિત પ્રમાણુવાળા અત્યન્ત નાના નહિ તેમ મોટા નહિ
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
*********************
સારભૂત ઘી સિવાય ખાકીના ધતિવિધના ત્યાગ કરું છું. ત્યાર પછી શાવિધિનુ' પરિમાણ કરે છે. એક ચર્ચી શાક, સ્વસ્તિક અને મઙૂકિકા શાક સિવાય બાકીના શાકનો ત્યાગ કરું છું.' ત્યાર બાદ માધુરક–મધુર રસના પીણાની વિધિનુ પરિમાણુ કરે છે. પાલ'કના મધુર રસના પીણા સિવાય બાકીના બધા મધુરરસના પીણાના ત્યાગ કરું છું.' ત્યાર પછી
એવા પાણીના આઠ ઘડા સિવાય વધારે પાણીથી સ્નાનવિધિના ત્યાગ કરે છે. અહી બધે અન્નત્થ’ અન્યત્ર-શબ્દના પ્રયાગ હોવા છતાં પચમીના અર્થમાં તૃતીયા વિભક્તિ જાણવી. વસ્ત્રની વિધિના પરિમાણમાં ખેામજુયલેણુ” ક્ષૌમયુગલ કપાસના બનેલા એ વસ્રા સિવાય બીજા વચ્ચેના ત્યાગ કરે છે, વિલેપન વિધિના પરિમાણુમાં અગરુતિ અગુરુ-સુગ ધી દ્રવ્ય વિશેષ છે, અગર, કુ'કુમ-કેસર અને ચંદનાદિ સિવાય બીજા દ્રવ્યના વિલેપનના ત્યાગ કરે છે. પુષ્પવિધિના પરિમાણુમાં ‘સુદ્ધપઉમેણ” બીજા પુષ્પા વિનાનું પુ‘ડરીક-કમળ અથવા શુદ્ધ પદ્મ-કેવળ કમળ, અને ‘માલઈ કુસુમદા’ત્તિ માલતી–જાઇના પુષ્પની માળા સિવાય બીજા પુષ્પવિધિના ત્યાગ કરે છે. આભરણુ વિધિના પરિમાણમાં ‘મહૂણેજએહિં' સૃષ્ટકાણે ચકાભ્યામ્ મૃષ્ટ ચિત્ર વિનાના સુકામળ એવા કાડ઼ેયક કાનના આભરણુ અને નામમુદ્દાએ' નામવાળી મુદ્રાવી'ટી સિવાય બીજા આભરણના ત્યાગ કરે છે. ધૂપના વિધિના પરિમાણમાં અગર, ‘તુરુપૂ’ત્તિ તુરુ”શિલારસાદિના ધૂપ સિવાયના બાકીના ધૂપવિધિના ત્યાગ કરે છે. પેજઋવિહિત્તિ પીવા લાયક આહારના પ્રકાર, તેના પરમાણુમાં ‘કટ્ટુપેયત્તિ કાપેયા મગ વગેરેના ચૂપ અથવા ઘી વડે તળેલા તંદુલની પેયા જાણવી. ભવિધિના પરિમાણુમાં ‘ભક’ત્તિ ભક્ષ્ય શબ્દ ઋણ અને વિશ્વ આહાર ચાગ્ય દ્રવ્યમાં રુ છે, પરન્તુ અહીં પકવાન માત્ર
આનદ અધ્યયન
। ૧૧ ।
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસક- Mી દશાંગ સીનુવાદ ૧૨ !
જમણની વિધિનું પરિમાણ કરે છે. ધાણ્ડ અને દાલિકામ્ય સિવાય બાકીના જમણુવિધિને ત્યાગ કરું છું.' ત્યાર બાદ પાણીની વિધિનું પરિમાણ કરે છે, “એક અંતરીક્ષાદક–વરસાદના પાણી સિવાય બાકીના બધા પાણીને ત્યાગ કરું છું” ત્યાર પછી મુખવાસની વિધિનું પરિમાણ કરે છે, પંચસોગધિક (પાંચ સુગધી પદાર્થ સહિત) તાબૂલ સિવાય બાકીના બધા
તિ કલા વાળા
વિવક્ષિત છે. “ધયપુણ્યત્તિ ઘતપૂર ઘેબર પ્રસિદ્ધ છે. “ખડખજજત્તિ જેની ઉપર ખાંડ ચડાવી હોય એવા ખાદ્યઅશેકવર્તિ મરકી અથવા ખાજા જાણવા. એદનની વિધિના પરિમાણુમાં “એદણત્તિ કર ચોખા, કલમના ચિખા, જે પૂર્વદેશમાં પ્રસિદ્ધ છે. સૂપમાં સૂપ-દૂર-દાળનું બીજું ભેજનું પ્રસિદ્ધ છે, “કલાયસુવેત્તિ કલાય ચણાની આકૃતિવાળું ધાન્યવિશેષ એટલે વટાણા, તેને સૂપ, મુદ્ર-મગ, મોષ અડદ પ્રસિદ્ધ છે. પૂતવિધિના પરિમાણમાં “સારઈએણ” ગેઘયમંડેણે શારદિક શરદ ઋતુમાં થયેલું ગેધતમંડ શ્રેષ્ઠ ગાયનું ઘી જાણવું. શાકની વિધિના પરિમાણમાં અહીં વળ્યુલાદિ શાક જાણવા, ચુચૂ શાક, સૌવસ્તિક અને મંડ્રકિકા શાક લોકપ્રસિદ્ધ જાણવા. “માહુરયત્તિ માધુરક ખોટું નહિ એવું મધુર રસવાળું શાલનક (3) પીણું જાણવું. તેમાં ‘પાલ'ગત્તિ પાલક વલ્લીના ફળ વિશેષ રૂપ જાણવું. તે પાલંકાના પીણા સિવાય બીજા પીણાને ત્યાગ કરે છે. જેમણે 'ત્તિ જેમન–વડા, પૂરણ વગેરે જમણુ કહેવાય છે, તેમાં “સેહબદાલિયહિં સેધાશ્લ પકવ થયા પછી ખટાઈન સંસ્કાર કરવામાં આવે છે તે, દાલિકામ્લ મગ વગેરેની દાળના બનેલાં ખાટાં વડાં વગેરે જાણવાં. પાણીની વિધિના પરિમાણમાં “અંતલિકખાદય'ત્તિ અંતરીક્ષેદક જે પાણી આકાશમાંથી પડતું ગ્રહણ કરાય તે જાણવું, તે સિવાય અન્ય પાણીનો ત્યાગ કરે છે. ત્યારબાદ મુખવાસ વિધિના
યમ થી
ખતમ છે અને પ્રસિદ્ધ
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુખવાસ વિધિને ત્યાગ કરું છું. ત્યાર પછી ચાર પ્રકારના અનર્થદંડનો ત્યાગ કરે છે. તે આ પ્રમાણે-૧ અપધ્યાનાચરિત-દુર્થોન કરવું, ૨ પ્રમાદાચરિત-પ્રમાદ સેવ, ૩ હિંઅમદાન-હિંસા કરનાર શઆદિ આપવાં, ૪ પાપકર્મને ઉપદેશ કર.
૬. અહીં “હે આનન્દ’! એમ સંબંધીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આનદ શ્રમણોપાસકને આ પ્રમાણે કહ્યુંહે આનન્દ ! જેણે જીવાજીવ તત્વને જાણેલા છે એવા અને યાવતુ નિન્ય પ્રવચનથી અનતિક્રમણીય-દેવાદિ વડે પણ s| પરિમાણમાં પંચગધિએ એલચી, લવીંગ, કપૂર, કક્રોલ અને જાયફળ એ પાંચ સુગંધી દ્રવ્ય વડે સંસ્કારવાળા તાંબૂલ સિવાય બીજા મુખવાસને ત્યાગ કરે છે.
ત્યાર પછી ચાર પ્રકારના “અણુક્રાદડ”તિ અનર્થ-ધર્મ, અર્થ અને કામ સિવાય હિંસારૂપ કે કર્મબંધનરૂપ દંડ થાય તે અનર્થદંડ, તેનું પ્રત્યાખ્યાન કરે છે. ૧. “અવઝાણાયરિય” અપધ્યાન–આર્ત અને રૌદ્રરૂપ દુર્ગાન, તે વડે આચરિત–સેલ અનર્થદંડ તે અપધ્યાનાચરિત. એ પ્રમાણે ૨ પ્રમાદાચરિત પણ અણુ. પરંતુ વિકથારૂપ અથવા તેલ વગેરેના પાત્રને નહિ ઢાંકવારૂપ પ્રમાદ જાણ. ૩. હિંઢ-હિંસાના સાધનભૂત શઆદિ બીજાને આપવાં તે હિંઅપ્રદાન. ૪. “ખેતર ખેડે” વગેરે રૂપ પપપદેશ સમજવો.
૬. “આણુંદાઈ ત્તિ હે આનન્દ ! એ પ્રમાણે સંબોધી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આનન્દને આ પ્રમાણે કહ્યું, એજ બાબત કહે છે–એવં ખલુ આનંદા’ ઈત્યાદિ. હે આનન્દ ! જીવાજીવાદિ તત્ત્વના જાણનાર અને અનતિક્રમણીય
******
* ૧ આનંદ
અધ્યયન * ! ૧૩ |
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ # ૧૪ |
અચલાયમાન એવા શ્રમણોપાસકે સમ્યક્ત્વના પિયાલાપ્રધાન, સ્થૂલ અતિચારો જાણવા, પણ આચરવા નહિ. તે આ પ્રમાણે ૧ શંકા, ૨ કાંક્ષા-અન્ય દર્શનની ઈચ્છા, ૩ વિચિકિત્સા-ધર્મના ફળનો સંદેહ, ૪ પર પાર્કંડ પ્રશંસા-અન્ય દર્શનીની પ્રશંસા, અને ૫ પરદશનીને પરિચય. ત્યાર બાદ શ્રમણોપાસકે સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રતના પાંચ સ્થૂલ અતિચારો જાણવા, પરંતુ તેનું આચરણ ન કરવું. તે આ પ્રમાણે ૧ અબ્ધ, ૨ વધ–તાડન, ૩ છવિરછેદઅવયવોને છેદ કર, ૪ અતિશય ભાર ભર, અને ૫ ભક્તપાનવ્યવ છેદ-પાણી અને ખોરાક બંધ કરો. ત્યાર
દેવાદિથી અચલાયમાન શ્રાવકે સમ્યકૃવના પાંચ અતિચારો મિથ્યાત્વના મેહનીયના ઉદયવિશેષથી આમાના અશુભ પરિણામે, જે સમ્યકૃત્વને “અતિચારયતિ' દૂષિત કરે છે, તે ગુણવાન પુરુષોની અનુપબૃહણ પ્રશંસા ન કરવી વગેરે અનેક પ્રકારના છે, તેમાં પિયાલા’–સારભૂત, પ્રધાન, શૂલપણે જેને વ્યવહાર થાય છે તેવા પાંચ અતિચારો છે. તેમાં ૧. શંકા-જેત પ્રવચનમાં શંકા કરવી, સંદેહશીલ રહેવું. ૨. કાંક્ષા-અન્ય અન્ય દર્શનને ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છા કરવી, ૩. વિચિકિત્સા ધર્મના ફળને સંદેહ રાખ, અથવા વિદ્રજજુગુપ્સા સાધુઓની જાત્યાદિની નિંદા કરવી, ૪, પરપાખંડસ્તવ અન્ય દર્શનીની પ્રશંસા કરવી અને ૫. પરપાખંડસંસ્તવ અન્ય દેશનીને પરિચય કર. સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણના પાંચ અતિચારો-૧ બંધ-મનુષ્ય પશુ વગેરેને દોરડા વગેરેથી બાંધવા, ૨ વધ-લાકડી વગેરેથી મારવું, ૩ છવિ છેદ-શરીરના અવયવોને છેદ કરવો. ૪. અતિભારારોપણું–તેવા પ્રકારની શક્તિરહિત પશુ વગેરે ઉપર ઘણે ભાર ભર. ૫ ભક્ત પાનબુર છેદ-ખોરાક પાણી વગેરે ન આપવું. અહીં પૂજ્ય પુરુષોએ આ પ્રમાણે વિભાગ-વિવેક બતાવ્યો
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
***********
પછી સ્થૂલ મૃષાવાદ વિરમણ વ્રતના પાંચ અતિચારો જાણવા, પણ તેનું આચરણ ન કરવું. આ પ્રમાણે–૧ સહસા અભ્યાખ્યાન-વિચાર કર્યા સિવાય ખોટા દોષને આરેપ કરવો, ૨ રહસા અભ્યાખ્યાન–એકાન્ત નિમિત્તે અસદુ દોષનો આરોપ કરવો. ૩ સ્વદારમંત્રભેદ–પિતાની સ્ત્રીની રહસ્ય-ગુપ્ત વાત પ્રગટ કરવી. ૪ પૃષપદેશ-અસત્ય બલવાને ઉપદેશ કરો. અને ૫ કટલેખકરણ-જુઠા ખતપત્ર કરવા. ત્યાર પછી સ્થૂલ અદત્તાદાન-વિરમણ વ્રતના પાંચ અતિચારો જાણવા, પણ તેનું આચરણ ન કરવું. તે આ પ્રમાણે-૧ તેનાહત–ારે આણેલી વસ્તુ ખરીદ કરવી. ૨ તસ્કર પ્રયોગ
*
છે–“બલ્પવહ છવિ છેદ અભાર ભરૂપાણછયું કે હાદિદૂસિયમણે ગામણુયાણને કજા છે” બધ, વધ, છવિ છેદ, અતિશય ભાર ભરો, અને ખોરાક અને પાણી ન આપવા–એ ક્રોધાદિ વડે દૂષિત મનવાળે ગે-પશુ અને મનુષ્ય વગેરેને ન કરે. તથા “ન મારયામીતિ કૃતવૃતસ્ય વિનૈવ મૃત્યુ કે હાતિચારઃ નિગતે ય: કુપિતઃ કતિ તેલનપેક્ષા તદસો વ્રતો સ્યા છે ૧છે કાન ભગ્ન ન તો વતી યાત્ કપાયાહીનતયા તુ ભગ્નમ્ | તભંગાદતિચાર ઈષ્ટઃ સર્વત્ર યોગ્ય કમ એવ ધીમદ્ ” હું મારીશ નહિ-પ્રાણઘાત નહિ કરું” આ પ્રમાણે વ્રત લેનારને તેના મૃત્યુ સિવાય શે દોષ લાગે છે? પરંતુ જે-ગુસ્સે થઈને બંધ વધાદિ કરે છે તેથી તે વ્રતધારી બતથી નિરપેક્ષ થાય છે. તેણે કાયાથી વ્રતનો ભંગ કર્યો નથી માટે તે વ્રતધારી કહેવાય છે. પરંતુ કેપ-ગુસ્સ કરવાથી દયા રહિતપણે વ્રતને ભંગ કર્યો છે. માટે અંશતઃ ભંગ થવાથી અતિચાર લાગે છે. હે બુદ્ધિમાન્ આ કેમ બધાં વ્રતમાં લેજો.
*******
૧ આનંદ અધ્યયન || ૧૫ |
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસકદશાંગ સાનુવાદ ને ૧૬
ચેરને ચોરી કરવા માટે પ્રેરણા કરવી, ૩ વિરુદ્ધ રાજ્યમાં ગમન કરવું, ૪ કટતુલાકટમાન-બેટા તલા અને માપ રાખવા. ૫. ત-પ્રતિરૂપકવ્યવહાર-મૂળના વસ્તુના જેવી વસ્તુને વ્યવહાર-પ્રક્ષેપ કરો. ત્યાર બાદ સ્વદારતેષ વ્રતને વિશે પાંચ અતિચારો જાણવા, પણ આચરવા નહિ. તે આ પ્રમાણે-૧ ઇવર પરિગૃહિતાગમન–ડા કાળ સુધી ગ્રહણ કરેલી સ્ત્રી સાથે ગમન-મૈથુન કરવું. ૨ અપરિગૃહીતા ગમન-કઈ એ નહિ ગ્રહણ કરેલી વેશ્યા વગેરે સાથે મૈથુન કરવું. ૩, અનંગક્રીડા-કામેરોજક આલિંગનાદિ ક્રીડા કરવી. ૪ પરવિવાહરણ–પિતાના અને પિતાની સંતતિ સિવાય
સ્કૂલમૃષાવાદ વિરમણના પાંચ અતિચાર–૧ સહસાઅભ્યાખ્યાન-સહસા–વગર વિચાર્યું અભ્યાખ્યાન-પેટે દેષ ચડાવો, ખોટું આળ મૂકવું. જેમકે ચેરી નહિ કરનારને “તું ચાર છે એમ કહેવું વગેરે. એ વગર વિચાર્યું કહ્યું હોવાથી પણ તીવ્ર સંકેલશથી નહિ કર્યું હોવાથી અતિચાર છે, ૨, રહસાઅભ્યાખ્યાન-રહસ્ટ્ર-એકાંત, તે નિમિત્ત ખોટું ઓળ મૂકવું. તાત્પર્ય એ છે કે એકાનતે મળી વિચાર કરનારાને કહે કે “એ રાજવિરુદ્ધ વિચાર કરે છે વગેરે. આ અનાભોગઅજ્ઞાનપણે કહ્યું હોવાથી અતિચાર છે, અને તેમાં એકાન્તમાત્ર નિમિત્ત હોવાથી પૂર્વના અતિચારથી તેને ભેદ છે. અથવા સંભવિત હકીકત કહેવાથી આ અતિચાર છે પણ તને ભંગ નથી. ૩. સ્વદારમંત્રભેદ-પિતાની સ્ત્રી સંબંધી મંત્રવિશ્વાસપૂર્વક કહેલી ગુસ વાતચીતને ભેદ-પ્રકાશ કરે છે. સાચી વાત કહેવા છતાં પણ સ્ત્રીએ કહેલ નહિ પ્રગટ કરવા લાયક વાતને પ્રગટ કરવાથી લજજાદિ વડે મરણાદિ અનર્થ પરંપરાને સંભવ હોવાથી વાસ્તવિક રીતે તે અસત્ય છે અને તેથી એ અતિચાર રુપ છે, ૪ “મૃપદેશ'—બીજાઓને વગર વિચાર્યું અનાભેગાદિવડે કે કપટપૂર્વક અસત્ય ઉપદેશ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
******************
ખીજાના વિવાહ કરવા. ૫ કામભાગતીવ્રાભિલાપ-કામભાગને વિશે તીવ્ર ઈચ્છા કરવી. ત્યાર પછી શ્રમણેાપાસકે ઈચ્છાપરિમાણુના પાંચ અતિચારા જાણવા, પણ આચરવા નહિ. તે આ પ્રમાણે-૧ ક્ષેત્રવસ્તુપ્રમાણાતિક્રમ-ક્ષેત્ર અને વાસ્તુઘરના પ્રમાણુનું ઉલ્લંઘન કરવુ. ૨ હિરણ્યસુવર્ણ પ્રમાણાતિક્રમ-હિરણ્ય-રુપા અને સુવર્ણ –સેાનાના પ્રમાણનુ` ઉલ્લંઘન કરવું, ૩ દ્વિપદ ચતુષ્પદપ્રમાણાતિક્રમ-દ્વિપદ્મ-દાસ-દાસી વગેરે, તથા ચતુષ્પદ્ય—ગાય પ્રમુખ પશુઓના પ્રમાણનુ ઉલ્લંઘન કરવું, ૪ ધનધાન્યપ્રમાણાતિક્રમ-ધન અને ધાન્યના પ્રમાણનું ઉલ્લંધન કરવુ.. પ મુખ્યપ્રમાણાતિક્રમ-કુષ્ય-ઘરના વાસણુ કરવા. જેમકે અમે આ કે તે અસત્ય કહીને બીજાના ઉપર વિજય મેળવ્યા હતો. એ પ્રમાણે વાત કહેવાથી બીજાને અસત્ય ખેલવાના બેાધ કરવા. એ અતિચાર છે, કારણ કે તેની સાક્ષાત્ અસત્યમાં પ્રવૃત્તિ થતી નથી. પ ફૂટલેખકરણ -અસત્-ખાટા લેખ-દસ્તાવેજ કરવા. પ્રમાદાદિ વડે કે વિવેકપણાથી ‘મે' મૃષાવાદને ત્યાગ કર્યા છે. પરન્તુ ખાટા લેખના ત્યાગ કર્યાં નથી' એવા વિચાર કરનારને અતિચાર રુપ છે. સૂત્રની ખીજી વાચનામાં “કન્નાલીય, ગવાલિય, ભૂમાલિય’, નાસાવહારે, કૃડસકખે સ'ધિકરણે' એવા પ્રકારના પાઠ છે. આવશ્યકાદિમાં તો તેને સ્થૂલ મૃષાવાદના ભેદો કહ્યા છે, તેથી તેના આ અર્થ સંભવે છે. તે પ્રમાદ, સહસાકાર-વિચાર કર્યા સિવાય અને અનાભાગાદિ વડે કહેવામાં આવે તો અતિચાર રુપ છે અને બુદ્ધિપૂર્વક કહેવામાં આવે તો તેથી વ્રતના ભંગ થાય છે. એ અતિચારાનું સ્વરુપ આ પ્રમાણે છે–૧ કન્યાલીક-કન્યા-કુમારિકા, નહિ પરણેલી સ્ત્રી, તે માટે અસત્ય બેલવું તે કન્યાલીક. તે વડે લેાકમાં અતિશય નિંદા થાય છે. અહીં કન્યાલીક વડે સર્વ મનુષ્ય જાતિ સંબન્ધી અસત્ય જાણવું. ૨ ગવાલીક-ગાય સંબન્ધી
*****
૧ આનંદ અધ્યયન ૫ ૧૭ ॥
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસકદશાગ સીનુવાદ I ૧૮ |
વગેરે ઉપકરણના પ્રમાણનું ઉલંધન કરવું. ત્યાર બાદ દિશાવ્રતના પાંચ અતિચારે અણુવા, ૫ણુ તેનું આચરણને છે કરવું, તે આ પ્રમાણે-૧ ઉર્વદિશા પ્રમાણતિક્રમ-ઉર્વ દિશાના પ્રમાણનું ઉલ્લંઘન કરવું, ૨ અદિશા પ્રમાણતિક્રમ
અદિશાના પ્રમાણુનું ઉલ્લંઘન કરવું, ૩ તિર્યદિશા પ્રમાણતિક્રમ તિરછી–ચારે તરફની દિશાના પ્રમાણુનું ઉલ્લંઘન કરવું. ૪ ક્ષેત્રવૃદ્ધિ-ક્ષેત્રની દિશામાં એક તરફ વૃદ્ધિ કરવી. ૫ મૃત્ય-તર્ધા-વ્રતનું સ્મરણ ન હોવું.
#
અસત્ય બોલવું, તે પણ ચતુષ્પદ-પશુજાતિનું ઉપલક્ષણ-સૂચક છે. ભૂસ્યલીક-ભૂમિ સંબધી અસત્ય, તે અપદ-પગરહિત સર્વ સચેતન વસ્તુ સંબધી અસત્યનું ઉપલક્ષણ છે. એટલે સર્વ ગમન રહિત સચેતન કે જડ વસ્તુ સંબન્ધી અસત્ય બોલવું. ૪ ન્યાસાપહાર–ન્યાસ-થાપણુ, બીજાએ થાપણ તરીકે મૂકેલું દ્રવ્ય, તેને અપહાર-અપલા૫ કરો. ૫ ફસાય -કટ-અસત્યને સંવાદ કરવા વડે જુઠી સાક્ષી આપવી. કયાં આપવી ? “સંધિકરણે પરસ્પર બેનો વિવાદ થયો હોય ત્યારે સંધિ-સુલેહ કરવામાં બેટી સાક્ષી આપવી. અહીં ન્યાસાપહાર અને કુટસાક્ય એ બને અતિચારોને પ્રથમની ત્રણ અતિચારમાં સમાવેશ થતો હોવા છતાં તેના પ્રાધાન્યની વિવક્ષા વડે અપલા૫ અને સાક્ષી આપવાની ક્રિયાને જુદી ગ્રહણ કરી છે. સ્થૂલ અદત્તાદાનવિરમણ વ્રતના પાંચ અતિચાર–૧ “તેણહડે’ત્તિ તેનાહત–ારે આણેલી વસ્તુ, તે સેંઘી છે એમ જાણી લોભથી ચારેલી વસ્તુને ખરીદ કરનાર કે લેનાર ત્રીજા વ્રતને અતિચાર કરે છે–બીજા વ્રતને દૂષિત કરે છે. માટે તે અતિચારનું કારણ હોવાથી તેનાહત' એ અતિચાર છે. કારણ કે એ સાક્ષાત્ ચોરી કરતા નથી, માટે તે અતિચાર રુપ છે. ૨ તક્કરપાઓગે?ત્તિ તસ્કરમગ-ચારને ચોરી કરવા માટે પ્રેરણા કરવી. “તમે ચારી
#
##
##
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
************************
કરા' એ પ્રમાણે અનુજ્ઞા કરવી. તે અનાભાગાદિ વડે ઉતિચાર રુપ છે. ૩ વિરુદ્ધજ્જાઈમે' વિરુદ્વરાજ્યાતિક્રમપરસ્પર વિરુદ્ધ રાજાએાના રાજ્યમાં અતિક્રમ-જવું. કારણ તે રાજાએ જવાની પરવાનગી આપી નથી, અને ચારી કરવાની બુદ્ધિ પણ નથી એટલે અનાભાગાદિ વડે અતિચાર છે. ૪ ‘કૃડતુલકૂડમાણે’ ફૂડ^લાકૂટમાન-તુલા-તેલાં કાટલાં પ્રસિદ્ધ છે,−માન માપ, કુડવ વગેરે. તે ન્યૂનાધિક રાખવા. ન્યૂન તાલ અને માપ વડે આપના અને અધિક તાલ અને માપ વડે ગ્રહણ કરતા ત્રીજા વ્રતના અતિચાર સેવે છે. અથવા હું' ચાર નથી, કારણ કે ખાતર પાડવુ' વગેરે કર્યું" નથી' માટે વ્રતસાપેક્ષ હોવાથી તે અતિચાર છે. ૫ ‘ત-પડિરુવગવવહારે’-ત-પ્રતિરુપકવ્યવહાર-તે મૂળ વસ્તુના પ્રતિરુપક-સરખી વસ્તુના વ્યવહાર–મૂળ વસ્તુમાં પ્રક્ષેપ કરવા. એટલે બ્રીહી- ડાંગરમાં પરાળ અને ઘી વગેરેમાં ચરબી વગેરે મેળવવાં, અથવા તેના પ્રતિરુપકચરબી વગેરેને ધૃતાદિ રુપે વ્યવહાર કરવા. એ અતિચાર રુપ છે તે પૂર્વની પેઠે જાણવું. ‘સદારસ તાસીએ’ સ્વદારસ'તાષ વ્રતના પાંચ અતિચાર છે–૧ ઈત્તરિયપરિગૃહિયાગમણે’ ઈવરકાલપરિંગૃહીતાગમન'— અહી' કાળ શબ્દના લાપ થયા છે. થાડા કાળ સુધી ગ્રહણ કરેલી એટલે ભાડું આપવા વડે દિવસ, માસ વગેરે થાડા કાળ પ"ત રાખેલી વેશ્યાની સાથે ગમન-મૈથુન સેવવું. તે અતિક્રમાદિ વડે અતિચાર છે. ૨ ‘અપરિગહિયાગમણે' અપરિગ્રહીતાગમન
૧. ભાડુ' આપવા વડે થાડા કાળ માટે વેશ્યાને પેાતાની સ્ત્રી કરીને ગમન કરનાર પુરુષને પેાતાની કલ્પના વડે પાતાની સ્ત્રી માનેલી હાવાથી વ્રત સાપેક્ષ હાવાને લીધે વ્રતના ભંગ થતા નથી અને અલ્પ કાળ સુધી ગ્રહણુ કરેલી હાવાથી અને વાસ્તવિક રીતે પેાતાની સ્ત્રી નહિ હાવાથી વ્રતનો ભંગ થાય છે માટે ભગાભ’ગરુપ અતિચાર
આન અધ્યયના ૫ ૧૯ ૫
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ | ૨૦ ||
અન્યની પાસેથી જેણે મૂલ્ય ગ્રહણ કર્યું છે એવી અપરિગ્રહીતા-વેશ્યા, અથવા કે ધણી વિનાની કુલાંગના સ્ત્રી, તેની સાથે મૈથુન સેવવું. આ પણ અતિક્રમાદિ વડે અતિચાર છે. ૩ “અણુગકીડા?–અવંગ ક્રીડા-અંગ–શરીરના અવયવ,
***
***
છે. ૨. અપરિગૃહીતા–વેશ્યા, જેનો પતિ વિદેશમાં ગયા છે એવી સ્વચ્છંદી સ્ત્રી અને ધણી વિનાની કુલાંગના, તેની સાથે ગમન કરનાર પુરુષને અનાભે ગાદિ તથા અતિક્રમાદિ વડે અતિચાર લાગે છે. આ બન્ને અતિચારે વદારસંતવીને હોય છે, પણ પરસ્ત્રી ત્યાગીને હેતા નથી. કારણ કે ગેંડા કાળ માટે ભાડું આપી ગ્રહણ કરેલી વેશ્યા હોવાથી, અને તે સિવાયની બીજી કુલાંગના વગેરે અનાથ હોવાથી પરસ્ત્રી નથી. બાકીના અતિચારો સ્વદારસંતોષી અને પરસ્ત્રીત્યાગી બન્નેને લાગે છે. આ હરિભદ્રાચાર્યને મત છે અને આગમાનુસારી છે. બીજા આચાર્યો આ સંબધે કહે છે કે-ઈવર પરિગૃહીતાગમન એ સ્વદાર સંતેજીને અતિચારરુપ છે. અને અપરિગૃહીતાગમન એ પરસ્ત્રીત્યાગીને અતિચારરુપ છે. કારણ કે જ્યારે વેશ્યાને કઈ એ ભાડું આપીને પોતાની રખાત કરેલી હોય અને તેની સાથે મૈથુન ગમન કરે ત્યારે પરસ્ત્રી ગમનના દોષનો સંભવ હોવાથી વતનો ભંગ થતો નથી માટે ભંગાબંગરુપ અતિચાર છે. અન્ય આચાર્ય આ અતિચારને બીજી રીતે વિચાર કરે છે–સ્વદારસંતોષી મેં મૈથુન માત્રનો ત્યાગ કર્યો છે એમ સમજી પોતાની કલ્પનાથી વેશ્યાદિકને વિશે મિથુનનો ત્યાગ કરે છે, પણ આલિંગનાદિને ત્યાગ કરતો નથી, અને પરસ્ત્રીત્યાગી પરસ્ત્રીને વિશે મૈથુનનો ત્યાગ કરે છે પણ આલિંગનાદિનો ત્યાગ કરતું નથી માટે કથંચિત્ વ્રતસાપેક્ષ હોવાથી બન્ને અતિચારરુપ છે. એ પ્રમાણે સ્વદારસંતોષીને પાંચ અતિચાર અને પરસ્ત્રીત્યાગીને ત્રણ અતિચાર છે.
**
*****
*
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ)
મિથુન કાર્યની અપેક્ષાએ યોનિ અથવા પુરુષચિહ્ન, તેથી ભિન્ન અનંગ-સ્તન, કાખ, સાથળ, મુખ વગેરે, તેને વિશે કીડા કરવી પિતાની સ્ત્રી સિવાય બીજી સ્ત્રીને વિશે મૈથુનને ત્યાગ કરી અનુરાગથી આલિંગનાદિ કરનારને પ્ર-ની મલીનતા થાય છે માટે તે અતિચારરુપ છે. ૪ “પરવિવાડકરણે પિતાના તથા પિતાની સંતતિ સિવાય બીજાના વિવાહ
પર
બીજા આચાર્યા અન્ય પ્રકારે અતિચારોને વિચાર કરે છે–પરસ્ત્રીત્યાગીને પંચ અતિચાર અને રવદાર સંતોષીને ત્રણ અતિચાર હોય છે, કારણ કે કોઈ એ ભાડું વગેરે આપીને રાખેલી વેશ્યાની સાથે મૈથુન સેવનાર પરરીત્યાગીને વ્રતનો ભંગ થાય છે, કારણ કે તે થોડા કાળ સુધી પરસ્ત્રી તરીકે પ્રસિદ્ધ નથી માટે ભંગ થતો નથી તેથી ભંગ અને અભંગરૂપ અતિચાર છે. અપરિગ્રહીતા-અનાથ કુલાંગના સાથે મિથુનસેવી પરસ્ત્રીત્યાગીને તે પણ અતિચાર છે, કારણ કે તે બીજા ધણીના અભાવે પરસ્ત્રી નથી, માટે ભંગ થતો નથી અને લોકમાં પરસ્ત્રી તરીકે પ્રસિદ્ધ છે માટે વતન ભંગ થાય છે માટે ભંગ અને અભંગરુપ અતિચાર છે સ્વદારસંતોષીને તો પૂર્વોક્ત બે અતિચાર વતભંગ રૂપ છે, બાકીના ત્રણ અતિચાર સ્વદારસંતોષી અને પરરત્રીત્યાગી બન્નેને હોય છે. સ્ત્રીને સ્વપુરુષસંતોષ અને પરપુરુષત્યાગમાં ભેદ નથી, કારણ કે સ્વપુરુષ સિવાય બીજા પરપુરુષ છે. પરવિવાહકરણાદિ ત્રણ અતિચારો સ્ત્રીને સ્વદારસંતેષીની પેઠે પોતાના પુરુષ સંબંધે હોય છે, સ્ત્રીને પ્રથમ અતિચારે જ્યારે પિતાને પતિ વારાના દિવસે સાક્ષીએ પરિગૃહીત-ગ્રહણ કરે છે ત્યારે પિતાની સપક્ષીના વારાનો ભંગ કરી પતિની સાથે ઉપભોગ કરનારી સ્ત્રીને હોય છે. બીજો અતિચાર પરપુરુષ પાસે જતી સ્ત્રીને અતિક્રમાદિ વડે હોય છે. જુઓ યોગશાસ્ત્ર પ્રકાશ ૩ લે. ૧૪ ટકા.
* ૧ અને ૨
અધ્યયન | ૨૧ ||
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ
૨૨ |
કરવા. અહી આ તાત્પર્ય છે-“સ્વદારસંતોષીને બીજાના વિવાહ કરવા વડે મૈથુનમાં પ્રેરણા કરવી અયોગ્ય છે, કારણ કે વિશિષ્ટ વિરતિવાળા છે, એમ નહિ જાણનારને પરોપકાર કરવાની તત્પરતા વડે આ અતિચાર છે. ૫ “કામગતિવાભિલાસે’ કામગતીત્રાભિલાષ-શબ્દ અને રુપ કામ છે અને ગબ્ધ, રસ અને સ્પર્શ ભાગ છે, તેમાં તીત્રાભિલાષઉત્કટ ઈચ્છા, તાત્પર્ય આ છે સ્વદારસંતોષી વિશિષ્ટ વિરતિવાળે છે અને તેને તેટલું જ મૈથુનસેવન કરવું ઉચિત છે કે જેટલા વડે વેદના ઉદયથી થયેલી ઈચ્છા શાન્ત થાય, પરંતુ જે વાજિકરણાદિ વડે અથવા કામશાસ્ત્રમાં બતાવેલા પ્રયોગ વડે અધિક ઈરછા ઉત્પન્ન કરીને સુરત સુખને ઈરછે છે તે પરમાર્થથી થુનવિરમણ વ્રતને મલિન કરે છે, કો બુદ્ધિમાન મનુષ્ય મામા-ખરજના વ્યાધિને ઉત્પન્ન કરીને અનિના આશ્રયજન્ય સુખને ઈ છે ? માટે કામભગતીત્રાભિલાષ અતિચારરુપ છે.
૨, અતિક્રમ–જેનું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું છે તેને કરવાનો સંકલ્પ કરવો, વ્યતિક્રમ-તે કરવાનું પગલું ભરવું, અતિચાર-તે વસ્તુને ગ્રહણ કરવી, અને ૪ અનાચાર–તેનું આચરણ કરવું. ઠાણાંગ સૂત્રની ટીકામાં આધાકદિને આશ્રયી અતિક્રમાદિ બતાવ્યા છે— “આહાકશ્મામતણુપડિસુણમાણે અઈક્રમો હોઈ પયભેયાદિ વડક્કમ ગતિએ તઈએયર ગિલિએ”
જ્યારે આધાકર્મનું આમંત્રણ કબુલ રાખે ત્યારે અતિક્રમ, પગલું ભરે ઈત્યાદિમાં વ્યક્તિકમ, આધાકને ગ્રહણ કરે ત્યારે અતિચાર અને ખાય ત્યારે અનાચાર થાય છે. જુઓ સ્થાનાંગ પા. ૧૫૯
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
*******
XXX
ઇચ્છિાપરિમાણ વ્રતના પાંચ અતિચારો—૧ ખેત્તવથુપમાણુાઇમે’ ક્ષેત્રવસ્તુપ્રમાણાતિક્રમ-સમયે ગ્રહણ કરેલા હોત્ર અને વાસ્તુ-ઘરના પ્રમાણનું ઉલ્લંઘન કરવું. તે અનાભાગાદિ વડે તથા અતિક્રમાદિ વડે અતિચારરુપ છે. અથવા એક હોત્રાદિનુ પરિમાણુ કરનારે તેથી ખીજા ફોત્રની વાડ પ્રમુખ સીમા દૂર કરીને તેને પૂર્વના ફોત્રમાં જોડી દેવુ તે હોત્રપ્રમાણાતિક્રમ અતિચાર છે, કારણ કે તેને વ્રતની અપેક્ષા છે. ૨ ‘હિરણસુવણુપમાાઈમે’–હિરણ્યસુવર્ણ –પ્રમાણાતિ ક્રમ હિરણ્ય-રુપું અને સુવર્ણના પ્રમાણુનુ ઉલ્લંઘન કરવું. અથવા રાજા વગેરે પાસેથી મળેલ હિરણ્યાદિને અભિગ્રહ પૂરા થાય ત્યાં સુધી અન્યને આપનાર અને અભિગ્રહ પૂરા થયા પછી ગ્રહણ કરીશ' એવા અધ્યવસાયવાળાને આ અતિચાર છે. ૩ ‘ધણધન્નપમાણુાઈક્રમે' ધનધાન્યપ્રમાણાતિક્રમ-ધરિમ-ગણિમ–જેની ગણના થઇ શકે તેવું જાયફળ, સાપારી વગેરે, ધરિમ-તાળી શકાય તેવુ. કેસર, ગેાળ વગેરે, મેથ–માપ કરવા યેાગ્ય ઘી, દૂધ વગેરે અને પરીક્ષ્–પરીક્ષા કરવા ચેાગ્ય રત્ન વગેરેના ભેદથી ચાર પ્રકારનું છે. ધાન્ય-ડાંગર, જવ, ઘઉ” વગેરે સત્તર પ્રકારનું છે. તેના પરિમાણુનુ ઉલ્લંઘન કરવું. આ અનાભાગાદિથી અતિચાર છે. અથવા ખીજાની પાસેથી પ્રાપ્ત થયેલ ધનાદિ અભિગ્રહ પૂર્ણ થાય ત્યાં સુધી બીજાના ઘેર બાંધી રાખનારને આ અવિચાર છે. ૩ ‘દુપયચઉપયપમાણાક્રમે' દ્વિપદચતુષ્પદપ્રમાણાતિક્રમ—દાસ દાસી વગેરે દ્વિપદ અને ગાય વગેરે ચતુષ્પદ્યના પ્રમાણનું ઉલ્લંધન કરવુ. આ અતિચાર તે પ્રમાણેજ જાળુવા. અથવા ગાય, ઘેાડી વગેરે ચતુષ્પદ અને વિશે અભિગ્રહકાળની મર્યાદા પૂરી થાય એટલે જેમ પ્રમાણથી અધિક વત્સાદિ ચતુષ્પદ્યના ઉત્પત્તિ થાય તે પ્રમાણે સાંઢ વગેરેને નાંખી ગર્ભ ગ્રહણ કરાવનારને અતિચાર રુપ છે. કારણ કે જન્મેલા વત્સ વગેરેની અપેક્ષાએ પ્રમાણની મર્યાદાના ભંગ થતા નથી અને ગર્ભની અંદર રહેલાની અપેક્ષાએ પ્રમાણુનુ ઉલ્લં’ધન
XXXX
આનંદ અધ્યયન ॥ ૨૩ ॥
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ
સાનુવાદ ॥ ૨૪ ॥
થાય છે. ૫ ‘કુવિયપમાણુાઈક્રમે' મુખ્યપ્રમાણાતિક્રમ-કુખ્ય—સ્થાલ, કચાળાં વગેરે ઘરની સામગ્રી, અથવા રુપા અને સાના સિવાય કાંસું લેાઢું, તાંબુ, સીસુ, જસત, માટીના વાસણ વગેરે જાણવુ. તેના પ્રમાણનું અનાભાગાદિવડે ઉલ્લંઘન કરવું. તે અતિચાર રુપ છે. આ અતિચાર પણ અનાભાગાદિ વડે જાણવા. અથવા ‘પાંચ સ્થાલના પરિગ્રહ રાખવા' ઇત્યાદિ અભિગ્રહવાળા કાઇને પણ તેથી વધારે સ્થાલ વગેરે પ્રાપ્ત થયુ હોય ત્યારે પ્રત્યેકમાં એ ઇત્યાદિ મેળવીને પૂર્વાંની સંખ્યા કાયમ રાખવા વડે આ અતિચાર રુપ છે. એ સંબન્ધે કહ્યું છે કે “ખેત્તાઈ-હિરણા-ધણાઈ --પયાઈપ્યમાણુકમે । જોયણુ–પયાણ અંધન—કારણ—ભાવેહિના મુજા” ! ક્ષેત્ર અને ગૃહ વગેરેમાં પાસેના ક્ષેત્ર અને ઘર વગેરેને જોડી દેવાથી, હિરણ્યાદિને ‘અભિગ્રહ પૂર્ણ થયા પછી ગ્રહણ કરીશ' એમ કહીને બીજાને પ્રદાન-આપવાથી, ધનાદિને અન્ધન—ખાંધી મૂકવાથી, વ્રત ભંગ થવાના ભયથી ‘અમુક કાળ પછી ગ્રહણ કરીશ' એમ કહી તેના ઘેર સ્થાપન કરવાથી, દ્વિપદ–ચતુષ્પદ્રાદિને કારણ—ગ ગ્રહણ કરાવવાથી, દાસી, ગાય વગેરેને અમુક કાળની અંદર પ્રસવ થાય તા અધિક સંખ્યા થવાથી વ્રતના ભંગ થાય માટે કેટલા કાળ પછી ગર્ભ ગ્રહણ કરાવવાથી, તથા કુખ્ય–રાચરચીલાને વ્રત ભંગના ભયથી ભાવથી-એ એને મેળવી એક કરવાથી, અથવા અભિગ્રહની મર્યાદાના કાળ પૂરા થયા પછી હું લઈશ માટે બીજાને ન આપીશ એ પ્રકારે રાખી મૂકાવવાના ભાવ-અભિપ્રાયથી તેના પ્રમાણના અતિક્રમ થવામાં અતિચાર લાગે છે.
દિશાવ્રત અને શિક્ષાવ્રત પૂર્વે ક્યાં નથી તા પણ તે ત્યાં કહેલાં જાણવાં, કારણ કે અન્યથા અહીં અતિચાર કહેવાના અવકાશ નથી. જો એમ ન હાય તા પૂર્વે કહ્યુ છે કે તુવાલસવિહં સાવગધમ્મ પડિવસિામિ' ખોર
***
XXXXXXXXXXXXXXXXXX
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યાર પછી ઉપભોગપરિગ વ્રત બે પ્રકારનું કહેવું છે. તે આ પ્રમાણે–ભજનને આશ્રયી અને કર્મને આશ્રયી. તેમાં ભેજનને આશ્રયી શ્રમણોપાસકે પાંચ અતિચારો જાણવા, પણ આચરવા નહિ. તે આ પ્રમાણે-૧
પ્રકાર શ્રાવકધર્મને ગ્રહણ કરીશ. અથવા તે આગળ કહેશે કે “દુવાલસવિતું સાવગધર્મ પડિવજજઈ’ બાર પ્રકારના શ્રાવકધર્મને ગ્રહણ કરે છે તે કેમ ઘટે? અથવા સામાયિકાદિ શિક્ષાવ્રતો થોડા કાળના હોવાથી અને અમુક કાળે કરવાના હોવાથી તે સમયે તેમણે ગ્રહણ કર્યા હતા અને દિગ્ગત પણ ગ્રહણ કર્યું નહોતું, કારણ કે તેની વિરતિનો અભાવ છે. પરંતુ ઉચિત અવસરે ગ્રહણ કરશે માટે ભગવંતને વ્રતના અતિચારેને ત્યાગ કરવાને ઉપદેશ યુક્ત છે. પૂર્વે જે કહ્યું છે કે હું બાર પ્રકારને ગૃહસ્થ ધર્મ સ્વીકારીશ, અને જે આગળ કહેશે કે “બાર પ્રકારના શ્રાવકધર્મને સ્વીકાર કરે છે તે યોગ્ય સમયે કરવાને સ્વીકાર કરવાથી તે કથન અયુક્ત નથી એમ સમજવું. તેમાં દિશાવ્રતના પાંચ અતિચાર આ પ્રમાણે છે-“ઉડઢદિસિયમાથાઈક્રમે ઊર્વ દિશાના પ્રમાણુનું ઉલ્લંઘન કરવું. કવચિત્ ઉઢદિસાઈકમે એ પાઠ છે. એ પ્રમાણે ૨ અદિશા અને ૩ તિર્ય દિશાના પ્રમાણનું ઉલંઘન કરવું. એ ઊર્ધ્વદિશાદિનો અતિક્રમ-ઉલ્લંઘન અનાભોગાદિ અને અતિક્રમાદિવડે અતિચાર રુપે જાણવું. ૪ “ત્તવૃઢિ’ત્તિ. ત્રિવૃદ્ધિ–એક દિશામાં સે યોજન પ્રમાણુ ક્ષેત્રને અભિગ્રહ છે અને બીજી દિશામાં દસ યોજન છે, તેથી જે દિશામાં દસ યોજન છે તે દિશામાં જવાનું પ્રયોજન હોય ત્યારે પિતાની બુદ્ધિથી સો જનમાંથી દસ યોજન લઈને બીજા દસ
જન તેમાં નાખે છે, એટલે એક દિશામાં વધારે છે. તેને વ્રતની અપેક્ષા હોવાથી આ અતિચાર છે. ૫ “સઈઅન્તરદ્ધા”
,
* આનંદ
અથથના કે ૨પ છે
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશદશાંગ સાનુવાદ છે ૨૬ | w
સચિત્તાહાર-સચેતન વનસ્પતિ વગેરેને આહાર કર, ૨ સચિત્તપ્રતિબદ્ધાહાર-સચિત્ત વસ્તુની સાથે લાગેલી અચિત્ત વસ્તુને આહાર કરે, ૩ અ૫કવૌષધિભક્ષણ-અપકવ-અગ્નિથી નહિ પાકેલી ઓષધિ-વનસ્પતિનું ભક્ષણ કરવું, ૪
મૃત્યન્તદ્ધ-મૃતિને અન્તર્ધા-નાશ, દિશાના પરિમાણુની સ્મૃતિ-યાદદાસ્ત ન હોવી. મેં સે એજનની મર્યાદાનું કે પચાસ એજનની મર્યાદાનું વ્રત ગ્રહણ કર્યું છે એવું સ્મરણ ન હોય ત્યારે સે જનની મર્યાદા હોય તે પણ પચાસ
જનની આગળ જનારને અતિચાર જાણુ. (જે અનાભોગથી છત્રપરિમાણુનું ઉલંઘન કર્યું હોય તે પાછું ફરવું, જાણ્યા પછી ન જવું, બીજાને ન મોકલ. આજ્ઞા સિવાય કેઈ ગયો હોય તો તેણે જે વસ્તુ મેળવી હોય અથવા વિસ્મરણ થવાથી રવયં ગયે હોય અને જે વસ્તુ મળી હોય તેને ત્યાગ કરે.)
ઉપભોગ-પરિગ વ્રત બે પ્રકારનું છે- “ભાયણુઓ ય ક મ ય ભજનને આશ્રયી, એટલે બાહ્ય અને અભ્યન્તર ભાગ્ય વસ્તુની અપેક્ષાએ અને “કમતઃ' ક્રિયાને બાહ્ય અને અભ્યતર ભાગ્ય વસ્તુની પ્રાપ્તિનું કારણ જીવનવૃત્તિ-આજીવિકાને આશ્રયી તેમાં ભેજનને આશ્રયી પાંચ અતિચારે આ પ્રમાણે છે–૧ “સચિત્તાહારે ચિત્ત-તના સહિત હોય તે સચિત્ત-પૃથિવીકાય, અકાય અને વનસ્પતિકાય જીવના સચેતન શરીરનો આહાર કર. જેણે સચિત્તાહારનો ત્યાગ કર્યો છે અથવા તેનું પરિમાણુ કર્યું છે તેને અનાભોગાદિ વડે ત્યાગ કરેલા સચેતન આહારનું ભક્ષણ કરતાં અથવા પરિમાણને આશ્રયી અતિક્રમાદિમાં વર્તતા આ અતિચાર રુપ છે. ૨ “સચિત્તપડિબદ્ધાહારે સચિત્ત વૃક્ષાદિને વિશે પ્રતિબદ્ધ-લાગેલા અચિત્ત ગુદા વગેરેને આહાર કરે. અથવા સચિત્ત ઠળીયાની સાથે લાગેલા જે
XXXXXXXXXXXXXXXXX
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુષ્યકવૌષધિમક્ષણ-અર્ધ પાકેલી વનસ્પતિનું ભક્ષણ કરવું, ૫ તુરછૌષધિભક્ષણ-અસાર એવી મગફળી વગેરે વનસ્પતિનું ભક્ષણ કરવું. કર્મને આશ્રયી શ્રાવકે પંદર કર્માદાને જાણવાં, પણ આચરવાં નહિ. તે આ પ્રમાણે-૧ અંગારકમપકવ ખજુર વગેરેને ઠળીયા સહિત ‘ખજુર વગેરેને અચિત કટાહ–ગર ખાઇશ અને બીજાને ત્યાગ કરીશ” એ ભાવનાથી મુખમાં નાખવો. તે વ્રતસાપેક્ષ હોવાથી તેને એ અતિચાર છે. ૩ અપઉલિઓસહિભખણયા’ અપકવ-અગ્નિ વડે જેને સંસ્કાર કર્યો નથી એવી ઓષધી-ડાંગર વગેરે વનસ્પતિનું ભક્ષણ કરવું આ પણ અતિચાર અનાભોગાદિ વડે છે. (પ્ર)-સચિત્તાહારમાં આ અતિચારનો સમાવેશ થાય છે તે જુદે અતિચાર શા માટે કહ્યો ? (ઉ૦)પૂર્વોક્ત પૃથિવ્યાદિ સામાન્ય સચિત્તની અપેક્ષાએ ઓષધી હંમેશાં ખાવા ગ્ય હોવાથી તેનું પ્રાધાન્ય બતાવવા માટે છે. કારણ કે લેકવ્યવહારમાં સામાન્યનું ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું હોય તે પગુ પ્રાધાન્ય બતાવવા માટે વિશેષનું જુદું ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. ૪ “દુષ્પલિઓસહિભકપણુયા” દુપકવ-અર્ધ પકવ થયેલા ચોખા ઘઉં વગેરે એષધીનું ભક્ષણ કરવું. કારણ કે તેમાં સચિત્ત અવયવને સંભવ હોવાથી તેને પકવની બુદ્ધિ વડે ભક્ષણ કરનારને અતિચાર લાગે છે. ૫ તુચ્છ સહિભખણયા તુરછ-અસાર એવી એષધી-કમળ મગની શીંગ વગેરેનું ભક્ષણ કરવું. કારણ કે તેને ખાવામાં ઘણી વિરાધના થાય છે અને તેનાથી સ્વ૯૫ તૃપ્તિ થાય છે. માટે અચિત્તભેજી વિવેકી શ્રાવકે અચિત
૧. “આપધ્યઃ કુલપાકાન્તાઃ” જે વનસ્પતિને ફળના પાકવાથી નાશ થાય છે તે શાલિ, યવ ઘઉ વગેરે એષધી જાણવી.
૧ આનંદ
અધ્યયન આ છે ૨૭ |
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસકદશાંગ સાનુવાદ I ૨૮
અંગાર-કોલસા ઈન્ટ વગેરે કરીને તેને વેપાર કર, ૨ વનકર્મ-વનસ્પતિ કાપીને તેનો વેપાર કર, ૩ શકટકર્મગાડાં કરવા, વેચવા અને ચલાવવા. ૪ ભાટકકર્મ–ગાડાં વગેરે વાહન ભાડે ફેરવવા, ૫ ફેટ કર્મભૂમિ પેદવા કરીને પણ ખાવા યોગ્ય નથી. તેમ કરીને પણ ખાવામાં અતિચાર લાગે છે. કારણ કે તે વ્રતસાપેક્ષ છે. આ પાંચ અતિચારે ૫શુ બીજા અતિચારોનું ઉપલક્ષણ છે, કારણ કે મધ, માંસ, મદ્ય અને રાત્રિભોજન વગેરેના વ્રતવાળાને અનાગ અને અતિક્રમાદિ વડે અનેક અતિચારે લાગે છે. “કમ્મા છું' ઈત્યાદિ કર્મને આશ્રયી “હું ખર કર્માદિનો ત્યાગ કરું છું.' એવા પ્રકારનું ઉપગ વ્રત છે. ખર-કઠોર-પ્રાણીના હિંસા કરનાર કર્મ-ભોગપભેગનું સાધન દ્રવ્ય
૨. યોગશાસ્ત્રમાં અપકવોધિભક્ષણ અને તુચ્છૌષધી ભક્ષણને બદલે સમિશ્ર અને અભિષવ એ બે અતિચારે કહ્યા છે. સન્મિ-સચિત્ત વડે મિશ્ર આહાર, જેમકે આદુ, દાડમ વગેરે વડે મિશ્ર પૂરણ વગેરે. આ પણ અનાભોગ અને અતિક્રમાદિ વડે અતિચાર છે. અભિપવ-અનેક દ્રવ્યના સંધાન-આથા વડે થયેલ મઘ વગેરે, આ પણ સાવદ્ય આહારના ત્યાગીને અનાગ અને અતિકમાદિ વડે અતિચારરુપ છે. કોઈ આચાર્ય અપકવ ઓષધિનાઆહારને અતિચારરુપને કહે છે, અપવ-અગ્નિ વગેરે વડે જેને સંસ્કાર થયો નથી તે, આને પણ પ્રથમ સચિત્તાવાર રૂપ અતિચારમાં સમાવેશ થાય છે. કેટલા એક તુચ્છૌષધિભક્ષણને પણ અતિચાર કહે છે. તુચ્છૌષધી-મગ વગેરેની કોમળ શીગો વગેરે. જે તે સચિત છે તે તેનો સચિત આહારમાં સમાવેશ થાય છે, જે અગ્નિમાં પ્રકાવવા વગેરે વડે અચિત છે તે શે દોષ છે? જુઓ યોગશાસ્ત્ર પ્રકાશ ૩ શ્લ૦ ૯૮.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
વગેરે દ્વારા આજીવિકા કરવી. ૬ દન્તવાણિજ્ય-હાથીદાંત વગેરેને વ્યાપાર કર, ૭ લાક્ષાવાણિજ્ય-લાખ વગેરેને વેપાર કરવો, ૮ રસવાણિજ્યમદિરા વગેરેનો વેપાર કરવો. ૯ કેશવાણિજ્ય-દાસ, ગાય, ઊંટ હાથી વગેરે કેશવાળાપ્રાણીઓને વેપાર કરે. ૧૦ વિષવાણિજ્યવિષ-ઝેર અને શસ્ત્રાદિને વેપાર કરવો. ૧૧ યત્રપીલનકર્મ-તલ શેરડી વગેરે પીલવા. ૧૨ નિલ બુનકર્મ-પ્રાણીઓના કાન વગેરે અવયવો છેદવા. ૧૩ દવાગ્નિદાન-વન વગેરે અગ્નિથી. સળગાવવા, ૧૪ સરેવર, દ્રહ, તળાવ વગેરેનું છે. પણ કરવું. ૧૫ અસતીષણ-કુલટા દાસી વગેરે તથા હિંસક
WWWXXXXXXXXX
ઉપાર્જન કરવાનો વ્યાપાર તે ખરકર્મ કહેવાય છે. તેમાં શ્રમણોપાસકે પંદર કર્માદાનોનો ત્યાગ કરવો. ૧ ‘ઈ ગાલકમેત્તિ અગ્ડારકર્મ-કોલસા કરવા પૂર્વક તેને વેપાર કરવો. એ પ્રમાણે બીજું પણ અગ્નિના સમારંભ પૂર્વક ઇંટો અને માટીના વાસણ વગેરે પકાવવા રુપ આજીવિકા કરવી તે અચ્છારકર્મ જાણવું. કારણ કે એ એનું સમાન સ્વરૂપ છે. અસ્કારકનું જેણે પ્રત્યાખ્યાન કર્યું છે તે અનાભોગાદિ વડે તેમાં પ્રવર્તતો હોવાથી તેને આ અતિચાર છે. એ પ્રમાણ વધે વિચાર કરે. પરનું ૨ વનકર્મ-વનસ્પતિને છેદવા પૂર્વક તેને વેચવા વડે આજીવિકા કરવી. ૩ શકેટ કર્મ—ગાડાને ઘડવા, વેચવા અને ચલાવવા રૂપ જાણવું. ૪ ભાટકકર્મ ગાડા વગેરે વડે બીજાના પાત્ર વગેરેનું ભાડાથી લઈ જવું. ૪ ટકર્મ-કેદાળી હળ વગેરેથી ભૂમિને ખેડવા દ્વારા આજીવિકા કરવી ૬ દન્તવાણિજ્ય-હાથીદાંત, શંખ પૂતિકેશ ( ) વગેરેને તે કામ કરનારા પાસેથી ખરીદ કરીને તેને વેચવા દ્વારા આજીવિકા કરવી. (૭) લાક્ષાવાણિજ્ય એ જેમાં જાવોપત્તિ થાય એવા બીજા દ્રવ્યનું સૂચક છે. એટલે જીપત્તિના હેતુભૂત લાખ વગેરેનો
: ૧ આનંદ અધ્યય ના
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ | ૩૦ ||
પ્રાણીઓનું પિષણ કરવું. ત્યાર બાદ શ્રમણોપાસકે અનર્થદંડ વિરમણ વ્રતના પાંચ અતિચારો જાણવા પણ આચરવા નહિ; તે આ પ્રમાણે-૧ કંદર્પ–કામોત્તેજક વચન, ૨ કૌકુર-પરિહાસ ઉત્પન્ન કરનાર ભાંડચેષ્ટા, ૩ મીખર્ય–વાચલપણું, અસંબદ્ધ બોલવું, ૪ સંયુક્તાધિકરણ-અધિકરણ-હિંસાના સાધનો જડી તૈયાર રાખવા, ૫ ઉપભેગપરિભેગાતિરિક્તઉપગ અને પાંભોગની વસ્તુઓ અધિક રાખવી. ત્યાર બાદ શ્રમણોપાસકે સામાયિક વ્રતના પાંચ અતિચારે જાણવા પણ તેનું આચરણ ન કરવું. તે આ પ્રમાણે-૧ મનદુપ્રણિધાન-મનમાં દુષ્ટ ચિન્તન કરવું. ૨ વચન દુપ્રણિધાન-દુષ્ટ
વેપાર કરવો. ૮ રસવાણિજ્ય-મદિરા વગેરેના વેપાર કરવો. ૯ વિષવાણિજ્ય એ જીવહિંસાના કારણભૂત શસ્ત્ર વગેરેના વેપારનું ઉપલક્ષણ-સૂચક છે તેથી જીવહિંસા જેનું કાર્ય છે એવા વિષ અને શસ્ત્રાદિને વેપાર કરે. ૧૦ કેશવાણિજ્ય-કેશવાળા દાસ, ગાય, ઉંટ, હાથી વગેરેને વેપાર કરે. ૧૧ યુન્વપીડનકર્મ-પત્ર વડે તલ, શેરડી વગેરેને પીલવારુપ કર્મ કરવું. ૧૨ નિલંછન કર્મ-પ્રાણીઓના અવયને છેદ કરવો. ૧૩ દવાગ્નિદાન-ખેતર વગેરેને સાફ કરવા માટે દવાગ્નિ આપ. ૧૪ સરહદનડાગપરિશેષણતા-સાવર, હૃદ-દ્રહ અને તળાવ વગેરેને સૂકવી નાંખવા. તેમાં સરોવર-સ્વાભાવિક બનેલું હોય તે, હૃદ-નદી વગેરેનો નીચાણ પ્રદેશ, પાણીને ધરે; તડાગ–તળાવ, ખોદવા વડે થયેલું ઉપરના ભાગમાં વિસ્તારવાળું પાણીનું સ્થાન, એઓને ઘઉં વગેરે વાવવા માટે સૂકવી નાંખવા. ૧૫ અસતીષણતા–કુલટા દાસી વગેરેને તે દ્વારા આજીવિકા ચલાવવા માટે પોષવા. તથા બીજું પણ ઘાતકી પ્રાણીનું પિષણ કરવું તે અસતીષણ જાણવું.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
વચનની પ્રવૃત્તિ, ૩ કાયદુપ્રણિધાન-કાયાની દુષ્ટ પ્રવૃત્તિ. ૪ સામાયિક કરવાનું સ્મરણ ન થવું અને ૫ અનવસ્થિતઅનિયત સામાયિકનું કરવું. ત્યાર બાદ શ્રમણોપાસ કે દેશાવકાશિક વ્રતના પાંચ અતિચારે જાણવા પણ આચરવા નહિ, તે આ પ્રમાણે-૧ આનયન પ્રયોગ-મર્યાદિત ભૂમિની બહારથી કોઈની પાસે મંગાવવું. ૨ પ્રખ્યપ્રયોગ–પિતાના
************
અનર્થદડવિરમણ વ્રતના પાંચ અતિચાર–૧ કપ–કામ, તેનું કારણભૂત વિશિષ્ટ વચનપ્રયોગ પણ કન્દર્પ કહેવાય છે. રાગની અધિકતાથી હાસ્યમિશ્રિત મોહને ઉદ્દીપન કરનાર મશ્કરી કરવી. આ પ્રમાદાચરિત રુપ અનર્થદંડવિરમણવ્રતનો અતિચાર સહસાકારાદિ વડે છે. ૨ “કુકકુઈ એ કીકુચ-અનેક પ્રકારની મુખ, નેત્ર વગેરેના વિકારપૂર્વક હાસ્ય ઉત્પન્ન કરનારી ભાંડ વગેરેની જેમ ચેષ્ટા કરવી ઉપર કહ્યા પ્રમાણે જ આ અતિચાર છે. ૪ “મેહરિએ મખર્ય
છતા, વાચાપણું, ધષ્ટતાપૂર્વક અસત્ય અને સંબન્ધ વિનાનું બેલવું, આ પ્રમાદરત અથવા પાપકર્મો પદેશ વ્રતને અનામેગાદિ વડે અતિચાર છે. ૪ સંજુત્તાહિગરણે” સંયુક્ત-કાર્ય કરવામાં સમર્થ, અધિકરણ-ખાંડણી, મુશલ-સાંબેલું વગેરે રાખવાં તે અતિચારનું કારણ હોવાથી હિંસંપ્રદાન વતને આ અતિચાર છે. જો કે આ સાક્ષાત્ હિંસાના સાધક શટક વગેરેને આપતો નથી, તે પણ તે સંયુક્ત-યાર હોવાથી બીજા તે વડે માગ્યા સિવાય પણ કામ કરે છે, જે તે સાધન સંયુક્ત-તયાર જોડેલા ન હોય તે સ્વયમેવ તેઓ કાર્ય કરતાં અટકી જાય છે. ૫ “ઉપભેગપરિભેગાઈરિ’ ઉપભોગપરિભેગાતિરિક્ત-ઉપગ-પરિભેગના ઉપયોગમાં આવતી જે વસ્તુઓ છે, તે સ્નાન પ્રસંગે ગરમ પાણી, ઉદ્વર્તનસુગંધી ચૂર્ણ, આમળા વગેરે અને ભેજનના પ્રસંગે અશન, પાન વગેરે, તેમાં અતિરિક્ત-અધિક્તા, એટલે પોતાના
WI૧ આનંદ અધ્યયના | ૩ |
*
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસકદશાગ સાનુવાદ. | હેર છે
*****************
પ્રેગ્ય-નોકર વગેરેને મર્યાદિત ક્ષત્રથી બહાર મેકલવા. ૩ શબ્દાનુપાત-બીજાને જણાવવા માટે ખાસી વગેરે શબ્દ સંભળાવે. ૪ પાનપાત-બીજાને જણાવવા પિતાના શરીરનું રુપ દેખાડવું, બીજાની દૃષ્ટિએ પડવું અને ૫ બહિઃતથા પિતાના સંબધીનું કામ થતાં જે બાકી રહે તે ઉપભેગપરિભેગાતિરિક્ત કહેવાય છે. તે ઉપચારથી અતિચાર છે. પોતાના ઉપભોગ કરતાં અધિક વરતુ વડે બીજાઓના નાના ભેજનાદિ દ્વારા અનર્થદલ્ડ થાય છે. આ પ્રમાદવાને જ અતિચાર છે. એમ ગુણવ્રતના અતિચારે કહ્યા.
હવે શિક્ષાવ્રતના અતિચારે અતિચારો કહે છે-જેને વારંવાર અભ્યાસ કરે તે શિક્ષાત્રત. સામાઈયસ્સ’ત્તિ સમ-રાગદ્વેષરહિત, જે સર્વ પ્રાણીઓને આમવતુ જુએ છે, તેને આય-નિરુપમ સુખના કારણભૂત અને ચિંતામણિ અને કલ્પ વૃક્ષ કરતાં પણ શ્રેષ્ઠ એવા પ્રતિક્ષણ અપૂર્વ અપૂર્વ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર પર્યાયને લાભ થવો તે સમાય, તે જેનું પ્રોઝન છે તે સામાયિક- સાવદ્ય એગના ત્યાગરુપ અને નિરવ યોગના સેવનરુપ જાણવું. તે સામાયિકના પાંચ અતિચાર છે-૧ “મણુદુપ્પણિહાણે' મનદુષણિધાન'–મનને દુષ્ટ-પ્રણિધાન વ્યાપાર, પ્રવૃત્તિ. જેણે સામાયિક કર્યું છે
૧. ક્રોધ, લોભ, દ્રોહ, અભિમાન ઈર્ષ્યા વગેરે તથા ઘરના કાર્યનો વિચાર તે મનદુપ્રણિધાન, ૨ વર્ણસંસ્કારનો અભાવ-સૂત્રના સ્પષ્ટ ઉચ્ચારનો અભાવ, અર્થને બોધ નહિ હોવ અને ચપલતા તે વચનદુપ્રણિધાન અને ૩ શરીરના હસ્ત પાદાદિ અવયવોની અનિશ્ચલતા તે કાયદુપ્રણિધાન. એ સંબધે કહ્યું છે કે “નહિ જોયેલ અને નહિ પ્રમાજેલ થંડિલ ભૂમિને વિશે સ્થાનનો આશ્રય કરતે હિંસા નહિ હોવા છતાં પણ પ્રમાદવડે સામાયિક રહિત જાણો. જેણે
HIXXXXXXXXXXXXX: ***
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુદ્દગલપ્રપ અન્યને જણાવવા બહારના ભાગમાં ટકું, કાંકરે વગેરે પુદગલને પક્ષેપ કરો. ત્યાર પછી શ્રમણોપાસકે પિષધપવાસના પાંચ અતિચાર જાણવા, પણ આચરવા નહિ. તે આ પ્રમાણે-૧ અપ્રત્યુપેક્ષિતદુપ્રત્યુપેક્ષિતશય્યાસંસ્તારકતેણે ઘરના કાર્ય સંબધી સારા બેટાનો વિચાર કરવો, ૨ “વયદુપ્પણિહાણે વચઃદુપ્રણિધાન-જેણે સામાયિક કર્યું છે તેણે નિષ્ફર અને સાવદ્ય વચન બોલવું. ૩ “કાયદુપ્પણિહાણે કાયદુપ્રણિધાન-કાય–શરીરની દુષ્ટ પ્રવૃત્તિ, જેણે સામાયિક કર્યું છે તેણે નહિ જોયેલી અને નહિ પ્રમાજેલી ભૂમિ વગેરેને વિશે શરીરના હાથ, પગ વગેરે અપલપણે મૂકવા.
સામાયિક કર્યું છે તે પૂર્વે બુદ્ધિથી વિચારીને સદા નિરવ વચન ભલે, અન્યથા સામાયિક ન થાય. જે શ્રાવક સામાયિક કરીને આર્તધ્યાનને વશ થયેલે ઘર સંબધી કાર્યની ચિન્તા કરે તેનું સામાયિક નિરર્થક છે. ૪ સામાયિકો અનાદર-પ્રતિનિયત સમયે સામાયિક ન કરવું, અથવા જેમ તેમ સામાયિક કરવું, પ્રબલ પ્રમાદાદિ દોષથી કર્યા પછી તુરત પારવું. ૫ સામાયિકનું મરણ ન થવું. કે “મારે સામાયિક કરવાનું છે કે કરવાનું નથી, અથવા મેં સામાયિક કર્યું છે કે કર્યું નથી. જ્યારે પ્રબલ પ્રમાદથી સ્મરણું ન થાય ત્યારે અતિચાર લાગે છે. કારણ કે મેક્ષસાધક અનુષ્ઠાનનું મૂળ સ્મરણ છે.
(પ્ર)-મનદુપ્રણિધાનાદિને વિશે સામાયિકનું નિરર્થકપણું જણાવ્યું તેથી વાસ્તવિક રીતે તેને અભાવ કહ્યો અને અતિચાર તો મલિનતા રુપ છે તે સામાયિકના અભાવમાં અતિચાર કેમ હોય ? માટે તે સામામાયિકના ભગ્ન રુપ છે પણ અતિચાર નથી. (ઉ) અનાગથી અતિચાર હોય છે.
*
**
આનંદ
અધ્યયન % છે ૩૩ |
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ
સાનુવાદ
॥ ૩૪ ॥
શય્યા વસતિ અને કંવલાદિ સ‘થારાનુ પ્રતિલેખન-નિરીક્ષણ ન કરવું અથવા સારી રીતે પ્રતિલેખન ન કરવું. ર અપ્રમાર્જિતદુષ્પ્રમાર્જિતશય્યાસ તારક-વસતિ અને સસ્તારકની પ્રમાના ન કરવી અથવા ખરાખર પ્રમાના ન કરવી. ૪ ‘સામાઈયસ્સ સઈ અકરજીયા' સમાયિની સ્મૃતિ-મારે આ સમયે સામાયિક કરવાનુ છે' એવુ' સ્મરણ પ્રબળ પ્રમાદ વડે ન કરવું. ૫ અણુવિદ્ભયરસ કરણયા' અલ્પ કાળનું અથવા અનિયત સામાયિકનું કરવું, ઘેાડા કાળ સામાયિક કર્યા પછી તેના ત્યાગ કરવા અથવા જેમ તેમ સામાયિક કરવું એ ભાવાર્થ છે. પ્રથમના ત્રણ અતિચારો અનાભાગાદિ વડે અતિચાર રુપ છે અને પછીના બે અતિચારા પ્રમાદની અધિકતાથી અતિચાર રુપ છે.
હંસાવગાસિયસ્સ’ત્તિ ! દેશ-દિશાવ્રતમાં ગ્રહણ કરેલ દિશાના પરિમાણના એક દેશ, તેને વિશે અવકાશ-ગમનાદિ ચેષ્ટાનું સ્થાન તે દેશાવકાશ, તે વડે નિવૃત્ત-થયેલું' તે ‘દેશાવકાશિક' વ્રત-પૂર્વે ગ્રહણ કરેલ દિશાવ્રતના સક્ષેપ કરવા
૧. દિશાત્રત વિશેપ એજ દેશાવકાશિક વત છે. વિશેષતા આ છે કે દિશાવત યાવ×જીવ, વરસ કે ચાર માસના પરિમાણુયાળુ હાય છે અને દેશાવકાશિક વ્રત દિવસ પહેાર કે મુહૂર્તાદિના પરિમાણવાળું હોય છે, તેના પાંચ અતિચાર છે—૧ શ્રેષ્ટ પ્રયાગ-પ્રેષ્ય-આદેશ કરવા યાગ્ય પુત્રાદિને પ્રયાગ-વિવક્ષિત ક્ષેત્રની બહાર કામ માટે માકલવા. પેતે સ્વયં જાય તેા વ્રતના ભંગ થાય માટે વ્રત સાપેક્ષ હાવાથી અતિચાર છે. દેશાવકાશિક વ્રત ગમનાગમનાદિની પ્રવૃત્તિ વડે પ્રાણીની હિંસા ન થાય એ હેતુથી ગ્રહણ કરાય છે, પરન્તુ સ્વયં કરે કે બીજા પાસે કરાવે તેમાં ફળની દૃષ્ટિથી વિશેષતા નથી, ઉલટુ' સ્વયં જાય તેા ઈર્યાસમિતિની વિશુદ્ધિથી ગુણુ થાય, પરન્તુ ખીન્ને અનિપુણ હોવાથી ઇર્યાસમિતિના
XXXXXXXXXXXXXXX
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ અપ્રત્યુપેક્ષિતદુપ્રત્યુપેક્ષિત ઉચારપ્રસવણભૂમિ-ઉચ્ચાર-ધંડિલની જગ્યા અને પ્રસવણભૂમિ-પેશાબ કરવાની જગ્યાનું પ્રતિલેખન-નિરીક્ષણ ન કરવું અથવા બરાબર નિરીક્ષણ ન કરવું, ૪. અપ્રમાર્જિત દુષ્પમાર્જિતઉચ્ચારપ્રસવણભૂમિરુપ અને ઉપલક્ષણથી સર્વ વોના સંક્ષેપ રુપ જાણવું. તેના પાંચ અતિચાર છે-૧ “આણવણમ્પઓગેઆનયનપ્રયોગ -અમુક મર્યાદાવાળા ભૂમિના ભાગમાં જવા આવવાને અભિગ્રહ કર્યો હોય ત્યારે તેથી આગળના ભાગમાં પોતે ન જઈ શકે માટે બીજાને સંદેશ આપવા ઈત્યાદિ વડે પ્રેરણા કરે કે “તારે આ લાવવું તે આનયનપયોગ. ૨ ‘પસવ. ૭૫ઓગે’ બળાત્કાર વડે પ્રેરણું કરવા યંગ્ય તે પ્રેગ્ય-નોકર વગેરે, તેને પ્રયાગ-બહાર મોકલવો, અભિગ્રહ કરેલા ગગનાદિ યોગ્ય ભૂમિભાગનું ઉલ્લંઘન થવાના ભયથી “તારે અવશ્ય ત્યાં જઈને મારી ગાય વગેરેને લાવવી અથવા આ કામ તારે કરવું તે શ્રેષ્યપ્રગ. રૂ. “સાવાએ શબ્દાનુપાત–પિતાના ઘરની વાડ કે વડી વગેરેથી મર્યાદિત
અભાવમાં દેષ થાય છે માટે અતિચાર છે. ૨ આનયન પ્રોગ-આનયન-વિવક્ષિત ક્ષેત્રની બહાર રહેલ સચેતનાદિ દ્રવ્યને વિવક્ષિત ક્ષેત્રમાં બીજા દ્વારા મંગાવવું, સ્વયં જાય, તે વ્રતભંગ થાય અને બીજા પાસે મંગાવે તે વ્રતભંગ નહિ થાય એ બુદ્ધિથી જ્યારે પ્રેગ દ્વારા સચેતનાદિ દ્રવ્યને મંગાવે છે ત્યારે આ અતિચાર થાય છે. ૩ પુદ્ગવ પ્રક્ષેપ-પુગલો -આદર પરિણામને પ્રાપ્ત થયેલા પરમાણુને સમુદાય, ટેકું, ઈ 'ટ, લાકડું, સળી વગેરે, તેને પ્રોપ-ફેંકવું. વિશિષ્ઠ દેશને અભિગ્રહ હોવાથી કાર્યને અર્થી આગળ જઈ ન શકે માટે જ્યારે બીજાને જણાવવા ટેકું વગેરે ફેંકે અને તેથી તે તેની પાસે આવે તેથી પોતે જીવહિંસા કરતો નથી પણ બીજાને પ્રેરે છે માટે અતિચાર છે, ૪ શબ્દાનુપાત-પિતાના ઘરની
કે ૧ આનંદ આ અધ્યયન
છે ૩૫ છે
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ, છે ૩૬
લાખ બુદ્ધિપૂર્વક ખાંસી વગેરેના
3 શ
નના કાનમાં પ્રવેશ સિવાય જ બીજાને
સ્થડિલભૂમિ અને પેશાબ કરવાની ભૂમિની પ્રમાજના ન કરવી અથવા બરાબર પ્રમાર્જના ન કરવી. ૫ પિષધેપવાસનું બરાબર પાલન ન કરવું. ત્યાર પછી શ્રમણોપાસકે યથાસંવિભાગ-અતિથિસંવિભાગ દ્રતના પાંચ અતિચારો જાણવા, પણ ભૂમિના ભાગને અભિગ્રહ કર્યો હોય અને તેથી બહારનું કેઈ કાર્ય પડે ત્યારે પોતે નહિ જઈ શક્તો હોવાથી વાડ કે વંડીની પાસે રહેલાને બુદ્ધિપૂર્વક ખાંસી વગેરેના શબ્દ વડે જણાવનારને શબ્દાનુપાત નામે અતિચાર લાગે છે. શબ્દનું અનુપાતન–તેવા પ્રકારનું ઉચ્ચારણ કરવું કે જેથી તે શબ્દ બીજાના કાનમાં પ્રવેશ કરે. ૪ “રુવાણુવાએ” રુપાનુપાત–અભિગ્રહ કરેલા ભૂમિપ્રદેશની બહાર કઈ કામ પડે ત્યારે શબ્દનું ઉચ્ચારણ કર્યા સિવાય જ બીજાને પિતાની પાસે લાવવા માટે પોતાના શરીરનું રૂપ બતાવવું તે રુપાનુપાત. ૫ “બહિયા પુગ્ગલપકવે” બહિઃ પુઘલપ્રક્ષેપ-અભિગ્રહ કરેલ ભૂમિપ્રદેશની બહાર પ્રયજન પડે ત્યારે બીજાને જણાવવા માટે તેના ઉપર પુગલ-ડું વગેરે ફેંકવું. અહીં પ્રથમના બે અતિચાર અનાગાદિ વડે હોય છે અને પછીના ત્રણ અતિચાર વ્રતસાપેક્ષ હોવાથી હોય છે. વાડ કે કીલા વડે મર્યાદિત ભૂમિપ્રદેશમાં અભિગ્રહવાળે કામ પડે ત્યારે પોતે જઈ શકતું ન હોવાથી વંડી કે કિલા વગેરેની પાસે ઉભા રહી ખાંસી વગેરેનો શબ્દ કરે છે અને જેને બોલાવવાનો છે તેને સંભળાવે છે, તે સાંભળીને તે તેની પાસે આવે છે, માટે શબ્દાનુપાત અતિચાર છે. ૫ રૂપાનુપાત-કાર્યનો અર્થી શબ્દો ઉચ્ચાર કર્યા સિવાય પોતાના શરીર સંબન્ધી રૂ૫ જેને બોલાવવાનો છે તેની દૃષ્ટિએ પાડે છે અને તેને જેવાથી તે તેની પાસે આવે છે. તાત્પર્ય આ છે કે મર્યાદિત ક્ષેત્રની બહાર રહેલા કોઈ મનુષ્યને વ્રતભંગ થવાના ભયથી નહિ બેલાવતો પિતાના શબ્દ સંભળાવાના
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
****
આચરવા નહિ. તે આ પ્રમાણે-૧ સચિત્તનિક્ષેપ-સાધુને આપવા યોગ્ય આહારાદિનું સચિત-સચેતન વનસ્પતિ વગેરે ઉપર મૂકવું. ૨ સચિત્તપિધાન-સચિત વસ્તુ વડે પિધાન-ઢાંકવું. ૩ કાલાતિકમ-સાધુને યોગ્ય ભિક્ષાના સમયનું ઉલંઘન
પિસહવાસસ્સત્તિ. પિષધ શબ્દ અમી વગેરે પર્વને વિશે રુઢ છે, તેથી અષ્ટગ્યાદિ પર્વને વિશે ઉપવાસ કર તે પિષધોપવાસ કહેવાય છે. તે આહારાદિ વિષયના ભેદથી ચાર પ્રકારનો છે. તે વ્રતના પાંચ અતિચાર છે-૧ “અપ્પડિલેહેય" ઈત્યાદિ. અપ્રતિલેખિત-જીવરક્ષા માટે ચક્ષુ વડે નહિ જોયેલ, દુપ્રતિલેખિત-મનની અસ્થિર વૃત્તિ હોવાથી સારી રીતે નહિ જોયેલ શય્યાવસતિ અને સંસ્કારક-ડાભ, કાંવલ પાટ વગેરે ૫ સંથારો તે અપ્રતિખિકે રૂપ દેખાડવાના બહાનાથી તેને બેલાવે છે માટે વ્રતસાપેક્ષ હોવાથી શબ્દાનુપાત અને રુપાનુપાત એ બન્ને અતિચાર છે. અહીં પ્રથમના બે અતિચાર મન્દ બુદ્ધિ હોવાથી કે સહસાકારાદિ વડે અને છેલ્લા ત્રણ અતિચાર માયા કપટ વડે થાય છે. અહીં દિશાવ્રતના સંક્ષેપ કરવાની પેઠે બીજા વ્રતોનો સંક્ષેપ કરવો તે દેશાવકાશિક વ્રત છે એમ વૃદ્ધ આચાર્યો કહે છે. (પ્ર)–અતિચારે દિશાવ્રતના કહેવામાં આવ્યા છે, પરંતુ બીજા વ્રતના સંક્ષેપ કરવાના અતિચારો કહ્યા નથી, તે બીજા વ્રતનો સંક્ષેપ કરવો તે દેશાવકાશિક વ્રત કેમ કહેવાય ? (૧૦)–બીજા પ્રાણાતિપાતાદિ વિસ્મણ વતના સંક્ષેપ કરવામાં વધ બલ્વાદિ અતિચારો હોય અને દિશાવતને સંક્ષેપ કરવામાં ક્ષેત્રને સંક્ષેપ કરેલ હોવાથી શ્રેષ્ઠ પ્રયોગાદિ અતિચારે હોય, માટે અહીં ભિન્ન મિત્ર અતિચારનો સંભવ હોવાથી દિશાવતનો સંક્ષેપ કરવો એજ સાક્ષાત્ દેશાવકાશિક વ્રત કહ્યું છે. જુઓ ગવ પ્ર ૩ ક. ૧૧૭
**
૧ આનt
અધ્યયના * || ૩૭ ૫
***
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
***
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ | ૩૦ ||
કરવું. ૪ પરવ્યપદેશ-આ વસ્તુ બીજાની છે એમ સાધુ સમક્ષ કહેવું. ૫ મત્સરિતા-માત્સર્યપૂર્વક દાન આપવું. ત્યાર બાદ અપશ્ચિમ-સૌથી છેલ્લી મારણબ્લિક સંલેખનાની આરાધનાના પાંચ અતિચારો જાણવા પણ આચરવા નહિ, તે આ
*
તદુષ્પતિલેખિતશય્યાસંસ્તારક–તેને ઉપભોગ કરવો તે અતિચારનું કારણ હોવાથી આ અતિચાર કહ્યો છે. એ પ્રમાણે અપ્રમાર્જિત-દુ પ્રમાર્જિતશય્યાસંસ્તારકનહિ પ્રમાજોલ અથવા સારી રીતે નહિ પ્રમાજોલ શય્યાસંસ્તારક અતિચાર જાણુ. પરંતુ અહી પ્રમાર્જન વસ્ત્રના છેડા વગેરેથી જાણવું. એ પ્રમાણે અપ્રતિલેખિત-પ્રતિલેખિતઉચ્ચારપ્રવણભૂમિ-સ્થઝિલ અને પેસાબ કરવાની ભૂમિ ન જેવી અથવા બરોબર ન જેવી. અહીં ઉચ્ચાર-વિષ્ટા અને પ્રશ્રવણપેસાબ જાણ. ઈંડિલ ભૂમિ અને પેસાબ કરવાની જગ્યાનું પ્રમાર્જન ન કરવું અથવા બરાબર પ્રમજન ન કરવું. એ ચારે અતિચારે પ્રમાદ વડે જાણવા. ૫ “પિસહવાસસ્સ સમ્મમણુપાલણયા” પિષ પસનું બરાબર પાલન ન કરવું. જેણે પિષધોપવાસ કરે છે તેણે અસ્થિર ચિત્ત વડે આહાર, શરીરસત્કાર, અબ્રહ્મચર્ય અને વ્યાપારની ઈચ્છા કરવાથી પિષધનું યથાર્થ પણે પાલન ન કરવું. આ ભાવથી વ્રતને બાધ થવાથી અતિચાર છે.
અહાસંવિભાગસ’ યથા સિદ્ધ–સ્વાર્થને માટે કરેલા અશન પાન વગેરેને “સ” સંગતપણે–પશ્ચાત્કમ વગેરે દોષને ત્યાગ કરીને વિભાગ-સાધુને દાન આપવું તે યથાસંવિભાગ કહેવાય છે. તેના પાંચ અતિચાર છે–૧ “સચ્ચિત્તનિકખેવણુયા” ઈત્યાદિ. સચિત ડાંગર વગેરે ઉપર નહિ દેવાની બુદ્ધિથી કપટ વડે અન્ન વગેરેને મૂકવું તે સચિત્તનિક્ષેપણ. ૨ એ પ્રમાણે અન્નાદિને સચિત ફળ વગેરે વડે પિધાન-ઢાંકવું તે સચિત્તપિધાન, ૩ કાલાતિકમ-સાધુના ભજનના
******
**
*
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાણે-૧ ઈહલોકારશંસાપ્રયોગ-ઈહલોક-આ મનુષ્ય લકમાં રાજી થાઉ” વગેરે ઈચ્છા કરવી, ૨ પરલોકાશસામયોગ “હું દેવ થાઉ” એવા પ્રકારે પરલોકની ઈચ્છા કરવી. ૩ જીવિતાસાગ-હું ઘણા કાળ સુધી જીવું તે સમયનું અતિક્રમ-ઉલંઘન કરવું. અહીં આ તાત્પર્ય છે– સમય ન હોય અથવા અધિક સમય જાણીને સાધુઓ નહિ ગ્રહણ કરે અને જાણશે કે “આ દાતા છે” એવા વિચારથી દાન આપવા તૈયાર થવું તે અતિચાર છે. ૪ પરવ્યપદેશ ‘આ બીજાનું છે, માટે સાધુઓને ન આપી શકાય” સાધુઓ જાણે કે જો આનું અન્ન વગેરે હોય તે. કેમ અમને ન આપે એમ સાધુઓને વિશ્વાસ પમાડવા સાધુસમક્ષ કહેવું. અથવા “આ દાનથી મારી માતા વગેરેને પુણ્ય થાઓ એમ કહ્યું. ૫ મત્સરિતા-બીજાએ આ આપ્યું છે, તે હું શું એથી હીન અથવા કૃપણ છું? માટે હું પણ આપીશઃ એ પ્રમાણે દાન આપનારને વિચાર તે માર્સ આ અતિચારો છે, પણ વત મચ્યું નથી. કારણ કે તે આપવા માટે તૈયાર છે, પણ દાનના પરિણામ દૂષિત છે. વ્રતભથ્વનું સ્વરુપ તે આ પ્રમાણે કહ્યું છે- “દાણુન્તરાયદેસા ન દેઈ દિજજતયં ચ વાઈ! દિવા પરિતમ્પઈ ઇતિ કિવણત્તા ભવે ભવ્હો !!” દાનાન્તરોયના દોષથી ન આપે અને આપનારને દાનનો નિષેધ કરે, કેઈ એ આપ્યું હોય તે પરિતાપ પામે એમ કૃપણુપણાથી વ્રતને ભ૭ થાય છે. આવશ્યકટકામાં તે વતભ૩ અને અતિચારને વિશેષતા અમે જાણી નથી, પરંતુ અહીં વ્રતભઋથી તેને જુદા કરતાં અમે અતિચારની વ્યાખ્યા કરી છે. કારણ કે સંપ્રદાયથી નવપદાદિને વિશે તે પ્રમાણે જણાય છે.
Hિી આનંદ જારિસઓ ૧ જઈ ભેઓ ૨ જહ જાયઈ ૩ જહેવ એસ્થ દેસ ૪ ગુણા ૫જયણા ૬ જહ અઈયારા ૭ અધ્યયના ભંગે ૮ તહ ભાવણ ૯ નેયા છે
*ી છે ૩૮
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસકન દશાંગ સાનુવાદ ॥૪૦॥
******}
*************
આ આવશ્યક ચણિની પૂર્વાન્તતગાથામાં નવ દ્વારાનુ પ્રતિપાદન છે. અને તે નવદ્વારા વડે મિથ્યાત્વ, સમ્યકત્વ, ખાર વ્રત અને સ‘લેખનાનુ નિરુપણ કરેલું છે. તેમાં ‘યાદશ” જેવા સ્વરુપવાળું મિથ્યાત્વાદિ છે તેનું પ્રતિપાદિન કરવું તે પ્રથમ દ્વાર છે. યતિભે” તે મિથ્યાદનાદિના જેટલા ભેદો છે તેનુ નિરુપણ કરવું તે બીજું દ્વાર. યથા જાયતે’ જે પ્રકારે મિથ્યાદર્શન અને સમ્યગ્દર્શનાદિની ઉત્પત્તિ થાય તે પ્રકારે તેનું પ્રતિપાદન કરવુ તે ત્રીજુ દ્વાર. યૌવ અત્ર દોષા :' જે પ્રકારે સમ્યગ્દર્શનાદિ નહિ ગ્રહણ કરવાથી જે દોષો થાય તેનું નિરુપણ કરવુ. તે ચાથુ' દ્વાર. ‘ગુણા:' અણુવ્રતાદિ ગ્રહણ કરવાથી જે ગુણા થાય તેનું પ્રતિપાદન કરવું તે પાંચમુ દ્વાર. ચતના' અણુવ્રતાદિમાં દોષના ગૌરવ અને લાધવના વિચારપૂર્વક વ્રતરક્ષણના પ્રયત્ન તે છટ ુ યતના દ્વાર. યથા અતિચારા’ સમ્યકત્વ અને અણુવ્રતાદિના દોષના વિચાર કરવા તે સાતમુ· અતિચાર દ્વાર, ‘ભ’ગ' સમ્યકત્વાદિનું સર્વથા ખ'ડન સબન્ધ નિરુપણુ
૧. પ્રથમ યાદશ દ્વારમાં મિથ્યાત્વના રવરુપનું પ્રતિપાદન કરવુ. જેમકે દેવ ગુરુ અને ધર્મ તથા જીવાદિ તત્ત્વ સંબધે યથા શ્રદ્ધાન તે સમ્યકવૂ અને તેથી વિપરીત મિથ્યાત્વ. બીજા ભેદ દ્વારમાં મિથ્યાત્વના આભિગ્રહિકાદિ પાંચ ભેદાનુ' વર્ણĆન કરવુ. ત્રીજા દ્વારમાં મિથ્યાત્વની ઉત્પત્તિ કઈ રીતે થાય છે તે બતાવવું. જેમકે જમાલિની પેઠે મતિભેદ થવાથી, પૂર્વગ્રહથી. મિથ્યાર્દષ્ટિના સંસર્ગ થકી, અને રાહગુપ્તની પેઠે અભિનિતશ-કદાગ્રહથી મિથ્યાત્વની ઉત્પત્તિ થાય છે. અથવા સાધુઓના દર્શન-સ`સ સિવાય પણ મિથ્યાત્વની ઉત્પત્તિ થાય છે. ચાથા દોષદ્વારમાં મિથ્યાત્વના દોષથી જીવ નારકાદિ ગતિમાં ભ્રમણ કરે છે. પાંચમાં ગુણુ દ્વારમાં મિથ્યાત્વના અનભિતશક્તાહના અભા
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવું તે આઠમું ભંગ દ્વારા “તથા ભાવના” પિતાનાથી અધિક ગુણવાળાની ગુણના બહુમાન રુપ દરેક અણુવ્રતની ભાવનાનું પ્રતિપાદન કરવું તે નવમું દ્વાર.
આ આવશ્યકર્ણિની ગાથામાં અતિચાર અને ભંગ જુદા જણાવેલા હોવાથી અને અતિચારશબ્દ વ્રતના સર્વ eગમાં અપ્રસિદ્ધ હવાથી જે અહીં અતિચાર કહ્યા છે તે વ્રતના સર્વથા ભંગરુપ છે એમ શંકા ન કરવી. જે અહીં દરેક વ્રતના પાંચ પાંચ અતિચાર કહ્યા છે તે બીજા અતિચારના સૂચક છે, પરતું તેટલાજ છે એવું અવધારણ
વરૂપ ગુણથી જીવ સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત કરે છે. છઠ્ઠા યતના દ્વારને વિશે દોષના ગૌરવ અને લાઘવને વિચાર કરી અંબડ પરિવાજના શિષ્યોએ વ્રતભંગના ભયથી અનશન કર્યું. જો કે આ દ્વાર સીધી રીતે મિથ્યાત્વને લાગુ પડતું નથી પણ સમ્યકત્વ અને વ્રતાદિને લાગુ પડે છે. માટે સામાન્ય રુપે કહ્યું છે. આઠમાં અતિચાર દ્વારમાં મિથ્યાત્વના અતિચાર હતા નથી પણ તે દ્વારા શકિતાદિવડે અતિચાર લાગે છે તેનું વર્ણન કરવાનું હોય છે. આઠમા ભંગદ્વારમાં શિવરાજર્ષિનું છઠ્ઠ અઠ્ઠમના તપ વડે આતાપના લેતા ઉપશમાદિ ગુણ વડે વિર્ભાગજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થઈ અને સમ્યમ્ભાવના વડે મિથ્યાત્વના ભંગ વડે અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. ભાવના દ્વારમાં અનિત્યસ્વાદિ ભાવના ભાવવી. જેમકે તામલિ શ્રેષ્ઠીએ ઋદ્ધિ સંબધે અનિત્યતા અને અનશન સમયે શરીરની અનિયતાને વિચાર કર્યો હતે. મિથ્યાષ્ટિને પણ પ્રાણાથી ધર્મ શ્રેષ્ઠ છે ઈત્યાદિ ધર્મ એક બંધુરુપ છે એવી ભાવના હોય છે, એ પ્રમાણે સમ્યકત્વ, બાર વ્રત અને સંલેષણને વિશે નવ નવ દ્વારને વિચાર કરવાનું છે.
sh આનંદ *િ અધ્યયન આ ૪૧
XXXXX
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ. છે. ૪ર છે
સારુ” એવી ઈચ્છા કરવી. ૪ મરણશંસાપ્રયોગ-હું શીધ્ર મરણ પામું તે ઠીક એ પ્રમાણે મરણની ઈચ્છા કરવી ૫ કામગાશંસાપ્રગ-કામગની ઈચ્છા કરવી.
યયનો ત્યાગ કરતાં પ્રવૃત્તિ
નિશ્ચિત નથી. એ સંબધે પૂજ્ય જિનભદ્રગણુ ક્ષમાશ્રમણ કહે છે- “પંચ પંચાઈચારા ઉ સુત્તમિ જે પૉંસિયા ! તે નાવહારશુટ્ટાએ કિંતુ તે ઉવલખણું” !! સૂત્રમાં જે પાંચ પાંચ અતિચાર બતાવ્યા છે તે તેટલાજ છે એવો નિયમ નથી, પરંતુ બીજ અતિચારેનું ઉપલક્ષણ છે. અહીં આ ભાવાર્થ છે-જે વ્રતને વિશે અનાગરિ વડે, અતિક્રમાદિ ત્રણ પદ વડે કે પોતાની બુદ્ધિકર૫નાથી વતના વિષયનો ત્યાગ કરતાં પ્રવૃત્તિ થાય તે અતિચાર અને તેથી વિપરીતપણમાં ભંગ જાણુ. એ પ્રમાણે સંકીર્ણ-એકમેક થયેલા-ઉભયાર્થક અતિચાર પદનો અર્થ સમજવો.
(પ્ર.)- સર્વવિરતિમાં અતિચાર સંભવે છે અને દેશવિરતિમાં તે વ્રતને ભંગ જ થાય છે. એ સંબધે કહ્યું છે કે- “સવિ ય અઈયારા સંજલ લૂણું તુ ઉદય હંતિ ! મૂલછેજર્જ પણ હોઈ બારસહ કસાયાણું ” બધા અતિચારો સંજવલન કષાયના ઉદયથી હોય છે, અને વાર કષાયના ઉદયથી તે ઘતને મૂળથી છેદ-ભંગ થાય છે.
(ઉ.)- આ ગાથા સર્વ વિરતિને વિશે જ અતિચાર અને ભંગ જણાવવા માટે છે, પરતું દેશવિરતિના ભંગ બતાવવા માટે નથી. કારણ કે તેની વૃત્તિમાં તેવા પ્રકારની વ્યાખ્યા કરી છે. સંજ્વલનના ઉદયવિશેષથી સર્વ વિરતિવિશેષના અતિચારો હોય છે, પણ મૂળથી છેદ-ભંગ થતો નથી. પ્રત્યાખ્યાનાવરણાદિના ઉદયમાં પાછળના કમથી સર્વ વિરતિ વગેરેને મૂળથી છેદ થાય છે એવી વ્યાખ્યા કરવામાં આવે તો પણ દેશવિરતિ વગેરેમાં અતિ
એ પ્રમાણે સરકા
"મ
#######
#
#
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચારને અભાવ સિદ્ધ થતું નથી. કારણ કે જેમ સંત-સાધુને ચોથા સંજવલનના ઉદયથી યથાખ્યાત ચારિત્રને નાશ થાય છે અને અન્ય ચારિત્ર અને સમ્યકત્વ સાતિચાર અને ઉદયવિશેષથી નિરતિચાર હોય છે. બીજા કષાયના ઉદયમાં દેશવિરતિનો નાશ થાય છે, પણ સમ્યકત્વ સાતિચાર કે નિરતિચાર અને પ્રકારનું હોય છે. પ્રથમ અનન્તાનુંબધીના ઉદયમાં સમ્યકતવનો નાશ થાય છે. એ પ્રમાણે જ છે, જે એમ ન હોય તે દેશતઃ ભંગરુપ સમ્યકતવના અતિચાર હોય ત્યારે પ્રાયશ્ચિતરૂપ તપ જ કહેલું છે અને સર્વ ભંગારુપ હોય તો મૂળ પ્રાયશ્ચિત કહેલું છે તે કેમ ઘટે? (પ્ર.)–અનન્તાનુબધી વગેરે બાર કપાયો સર્વઘાતી છે અને સંજવલન કષાય દેશઘાતી છે, તેથી સર્વઘાતીના ઉદયે મૂળથી છેદ થાય અને દેશઘાતી-સંજવલનના ઉદયમાં અતિચારો હોય છે, માટે બાર કવાયના ઉદયમાં સર્વથા ભંગ થવો જોઈએ ? (ઉ.)-સત્ય છે, પરંતુ જે બાર કષાયોનું સર્વઘાતીપણું છે તે સર્વવિરતિની અપેક્ષાએ જ શતકચૂર્ણિકારે કહ્યું છે, પરંતુ સમ્યકત્વાદિની અપેક્ષાએ નથી. તે પ્રમાણે તેમનું વાક્ય છે-“ભગવખણીયં પંચમહવયમઈયં અટ્ટારસીલિંગસહરસકલિયું ચારિત્ત ઘાએતિત્તિ સવઘાઈ ત્તિ–ભગવંતે કહેલ પાંચ મહાવ્રતમય અને અઢાર હજાર શીલાંગ વડે યુક્ત ચારિત્રને ઘાત કરે છે માટે સર્વઘાતી કહેવાય છે. વળી ‘જારિસઓ” ઈત્યાદિ ગાથાના સામર્થ્યથી અતિચાર અને ભંગ દેશવિરતિ અને સમ્યકત્વની જાણવા.
લિય ચારની અપેક્ષાએ થાનું સાહસ
૧ શ્રાવક આવશ્યક યોગ-સંયમ વ્યાપારનું પાલન કરવાને અશક્ત હોય ત્યારે અથવા મૃત્યુસમય પ્રાપ્ત થયો હોય ત્યારે સંલેખના કરે છે. જે વડે શરીર અને કષાયાદિ કૃશ કરાય તે સંલેખન. તેમાં શરીરસંલેખન-અનુક્રમે
૧ આનt * અધ્યયન
T ૪૩ |
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ છે ૪૪ છે
અપસ્કિમ ઈત્યાદિ જેનાથી પશ્ચિમ-પછી બીજું નથી તે અપશ્ચિમ-સૌથી છેલ્લી, મરણ-પ્રાણ નો ત્યાગ કર, તે રુપ અન્ત તે મરણાન્ત, તે સમયે થયેલી તે મારાન્તિકી, સંલિખતે અનયા-જે વડે શરીર અને કષાયાદિ કૃશ કરાય તે સંલેખના તપવિશેષ, તેની જેષણ-સેવના, તેનું આરાધન, એટલે સૌથી છેલ્લી મરણન્તસમયે શરીર અને કષાયાદિને કૃશ કરનાર તપવિશેષની આરાધના કરવી અર્થાત્ મરણ સમયે આહારપાણી લીધા સિવાય અખંડિતપણે કાળધર્મને પ્રાપ્ત થયું તે અપશ્ચિમ-મરણાન્તિક-સંલેખના-જેષણરાધના. તેના પાંચ અતિચાર છે—ઇહલેગેત્યાદિ ૧ ઈહલેગ-મનુષ્યલોક, તેને વિશે આશંસા-અભિલાષ, તેને પ્રયોગ-પ્રવૃત્તિ, વ્યાપાર તે ઈહલકાસંસાપ્રયોગ. “હું શેઠ થાઉં, અથવા બીજા જન્મમાં પ્રધાન થાઉ” એવી ઈચ્છા કરવી. ૨ એ પ્રમાણે પરલોકાશંસાપ્રયોગ હું દેવ થાઉં
XXXXXXXXXXXXXXX
ભજનને ત્યાગ કરે અને કષાયસંલેખના-ક્રોધાદિ કષાયનો ત્યાગ કરવો, તેમાં શરીરસંખના કરવાનું કારણ આ છે જો શરીરને આહારનો ત્યાગ વડે કૃશ ન કર્યું હોય એકદમ ખિન થયેલી ધાતુઓ વડે પ્રાણીઓને આર્તધ્યાન થાય છે. તેની આ સામાચારી છે-શ્રાવક સર્વ શ્રાવકધર્મના ઉદ્યાપનને માટે હોયની શું તેમ અને સંયમ અંગીકાર કરે, તેને સાધુધર્મના અવશેષ રુપ સંલેખન છે. એ સંબધે કહ્યું છે કે “સંલેખના અંતે અવશ્ય હોતી નથી, કારણ કે કોઈ પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરે, તેથી જે સંયમ અંગીકાર કરે તે સંયમગ્રહણ કર્યા પછી મરણ સમયે સંલેખના કરીને મરણ પામે. જે સંયમને અંગીકાર ન કરે તે આન દ શ્રાવકની પેઠે સંલેખના કરે. તેમાં તીર્થકરોના જન્મ, દીક્ષા, જ્ઞાન અને નિર્વાણુના સ્થાને, તેના અભાવમાં ધરે, ઉપાશ્રયે, અરણ્યમાં, શત્રુંજયાદિ તીર્થમાં, ત્યાં પણ ભૂમિ જેઈને પ્રમાજીને જતુરહિત
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈત્યાદિ ઈચ્છા કરવી. ૩ જીવિતાસંસાપ્રગ-જીવિત પ્રાણુ ધારણ કરવા, તેને આશંસા-ઈરછાનો પ્રયોગ-વ્યાપાર જો હું ઘણા કાળ સુધી જીવું તે સારું” આ લેખના કરનાર વા, માલા, પુસ્તકનું વાંચવું વગેરે સત્કાર થતો જોઈને ઘણા પરિવારને જેવાથી કે લેકની પ્રશંસા સાંભળવાથી એમ વિચારે કે “જીવિત જ શ્રેષ્ઠ છે. કારણ કે મેં અનશન કર્યું છે તે પણ મારા ઉદ્દેશથી આવા પ્રકારને અભ્યદય પ્રવર્તે છે. ૪ મરણશંસાપ્રગ-આવા પ્રકારને સત્કાર ન થતું હોય તે આ વિચાર કરે કે “જે હું જલ્દી મરું તો સારું” એ પ્રમાણે મરણની ઈચ્છા કરવી. ૫કામગાશંસાપ્રગજે મને મનુષ્ય સંબન્ધી કે દેવ સંબન્ધી કામગ પ્રાપ્ત થાય તે સારુ” એ પ્રમાણે કામગની ઈચ્છા કરવી.
સ્થાનમાં ચાર પ્રકારના આહારનો ત્યાગ કરી પંચ પરમેષ્ઠિના નમસ્કારના ધ્યાનમાં તત્પર અતિચારના ત્યાગવડે જ્ઞાનાદિની આરાધના કરીને અરિહંતાદિ ચાર શરણુ અંગીકાર કરે. તથા આહારને ત્યાગ કરવામાં પાંચ પ્રકારના અતિચારનો ત્યાગ કરે-૧ આ લેકમાં ધન, પૂજા, કીર્તિ, વગેરેની ઈચ્છા કરવી, ૨ પરકમાંસ્વર્ગાદીની ઈચ્છા કરવી, પૂજા સત્કાર વગેરે જેવાથી, ઘણા પરિવારને અવલોકન કરવાથી અને સર્વલકની સ્લાધા સાંભળવાથી એમ માને કે જીવિતજ શ્રેષ્ઠ છે એમ જીવિતની ઈચ્છા કરવી. ૪ કઈ પૂજા વગેરે ન કરે તે જલ્દી મરું તે ઠીક એમ મરણની ઈચ્છા કરવી તથા ૫ નિદાન-આવા દુષ્કર તપથી બીજા જન્મમાં ચક્રવતી થાઉ ઈત્યાદિ ઈચ્છા કરવી. એ અતિચારને ત્યાગ કરી સમાધિપી અમૃતથી સીંચાયેલે, પરિષહ અને ઉપસર્ગના ભયથી રહિત જીનને વિશે ભક્તિવાળે આનન્દ શ્રાવકની પેઠે મરણને પ્રાપ્ત થાય. જુઓ ભેગ. પ્રકા. ૩ લે. ૧૪૯.
૧ આનંદ અધ્યયન ! ૪૫ |
*
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ
૪૬ !
૭. ત્યાર બાર તે આનન્દ ગૃહપતિ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષા વ્રત રુપ બાર પ્રકારના શ્રાવક ધર્મને સ્વીકાર કરે છે. સ્વીકારીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદન અને નમસ્કાર કરે છે, વંદન અને નમસ્કાર કરી તેણે એ પ્રમાણે કહ્યું “હે ભગવન્ ! આજથી આરંભી મારે અન્યતીર્થિકોને, અન્ય તીર્થિકના દેવને, અન્યતીર્થિકે એ ગ્રહણ કરેલા અરિહંતના ચૈત્યને વંદન અને નમસ્કાર કરવો તથા પૂર્વે તેઓ ન બોલ્યા હોય તો તેની સાથે આલાપ–એક વાર બેલવું અને સંતાપ-વાતચીત કરવી તથા તેઓને અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમ (ભક્તિપૂર્વક) આપવું. વારંવાર આપવું તે રાજાભિયોગ-રાજાની અધીનતા, ગણાભિયોગ-સમુદાયની પરતન્ત્રતા, બલાભિયોગ-બલવાનની અધીનતા, દેવતાભિયોગ દેવતાની પરતન્નતા, ગુરુનિગ્રહ-માતાપિતા વગેરેની પરાધીનતા અને
૭. ત્યાર પછી આનન્દ શ્રાવકે ભગવંત મહાવીરની પાસે પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાત્રત રુપ બાર વ્રતને સ્વીકાર કરી, ભગવંત મહાવીરને વંદન કરી આ પ્રમાણે કહ્યું- “ને ખલું” ઈત્યાદિ હે ભગવન્અદ્યપ્રકૃત્તિ” આજથી -સમ્યકત્વના અંગીકાર કર્યાના દિવસથી માંડી નિરતિચાર સમ્યકત્વનું પાલન કરવા માટે તેની યાતનાને આશ્રયી -અન્નઉથિએ વા” જનયુથથી અન્ય યુથ-સંઘ, તીર્થ, તે જેઓને છે તે અન્યયૂ થિક–ચરકાદિ કુતીથિકને, “અન્યચૂર થકવતાનિ' હરિ, હર વગેરે અન્યતીર્થિક દેને, “અન્યયુથિકારિગૃહીતાનિ અહચત્યાનિ વા” અન્યતીથિકે એ ગ્રહણ કરેલા અરિહંતના ચૈત્ય-પ્રતિમાઓને, જેમ કે ભીત-શોએ ગ્રહણ કરેલા વીરભદ્ર અને મહાકાળતી વગેરેને વિદિતમ અભિવાદન-પ્રણામ કરવાને “નમચિત્મ’ પ્રણામપૂર્વક પ્રશસ્ત ધ્વનિ વડે ગુણકીર્તન કરવાને ‘ન કહપતે
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃત્તિકાંતાર--આજીવિકાનો અભાવ એ છ આગાર સિવાય બીજે યોગ્ય નથી, મારે શ્રમણ નિંગ્રન્થને પ્રાસુક-અચિત અને એષણીય (નિર્દોષ) અશન, પાન, સ્વાદિમ અને સ્વાદિમ આહાર, વસ્ત્ર, પાત્ર, કમ્બલ, પાદપૂંછનક-(પગ સાફ કરવાનું વસ્ત્ર), પીઠ-આસન, ફલક-પાટીલું, શમ્યા–વસતિ, સંસ્તારક તથા ઔષધ અને ભૈષજ્ય વડે સત્કાર કરવો યોગ્ય છે? એમ કહીને આવા પ્રકારનો અભિગ્રહ-નિયમ ગ્રહણ કરે છે, ગ્રહણ કરીને પ્રશ્ન પૂછે છે, પ્રશ્નો પૂછી તેને અર્થ ગ્રહણ કરે છે, અર્થ ગ્રહણ કરી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને ત્રણ વાર વંદન કરે છે, વંદન કરી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસેથી અને દૂતિ પલાશ રીત્યથી નીકળે છે. નીકળીને જ્યાં વાણિજ્યગ્રામ નગર છે અને જ્યાં પોતાનું ઘર છે ત્યાં આવે છે. ત્યાં આવીને તેણે શિવનંદા ભાર્યાને આ પ્રમાણે કહ્યું- “હે દેવાનુપ્રિયે ! ખરેખર મેં શ્રમણ
યોગ્ય નથી, કારણ કે તેના ભકતને મિથ્યાત્વ સ્થિર કરવા વગેરે દોષને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય. તથા “પૂર્વમ’ પહેલા
અનાલતેન’ અન્યતીથિકાએ ન બોલાવેલા હોય તો તે અન્યતીથિકને “આલપિમ’ એક વાર બેલાવવાને, સંલપિતુમ' વારંવાર બેલાવવાને ગ્ય નથી. કારણ કે તેઓ આસનાદિ ક્રિયાઓમાં નિયુક્ત કરેલા-આસનાદિ વડે સંમાન કરાયેલા તપેલા લેઢાના ગેળા સમાન છે, અને તે નિમિત્તે કમને બધ થાય છે. તથા આલાપ-વાતચીત વગેરેથી તેના કે તેના પરિવારના પરિચયથી મિથ્યાત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. પરંતુ પ્રથમ તેઓએ બેલાધેલા હોય તે લોકાપવાદના ભયથી સંભ્રમ સિવાય, તમે કેવા છે” ઈત્યાદિ કહેવું. તથા તે અન્યતીથિકને અશનાદિ “દાતું” આપવાને અનુપ્રદાતુમ’ વારંવાર આપવાને યોગ્ય નથી. આ ધર્મબુદ્ધિથી આપવાનો નિષેધ છે, પણ કબુદ્ધિથી નથી, કરુગુ
૧ આનંદ *અધ્યયન * ૪૭ |
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસકદશાંગ સોનુવાદ
૮ ||
***
ભગવંત મહાવીરની પાસે એ પ્રમાણે ધર્મ સાંભળે અને તે ધર્મ મને ઈષ્ટ છે, પુનઃ પુનઃ ઇષ્ટ છે અને તેની મને રુચિ થઈ છે, તે માટે હે દેવાનુપ્રિયે ! તું જા અને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદન કર, યાવતું તેમની પર્યું પાસના કર અને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાત્રત રુપ બાર પ્રકારના ગૃહસ્થ ધર્મને સ્વીકાર કર.”
૮. ત્યાર બાદ તે શિવનન્દા ભાર્યા તે આનન્દ શ્રાવકે એમ કહ્યું એટલે હર્ષિત અને પ્રસન્ન થઈ કૌટુમ્બિક
*
વડે તે આપે પણ ખરા. શુ સર્વથા યોગ્ય નથી ? એ શંકાના સમાધાનમાં કહે છે-નિન્નત્ય રાજ્યાભિયેગેવું રાજાભિયેગા અન્યત્ર-રાજાને અભિગ-પરાધીનતા તે સિવાય બીજે ગ્ય નથી. અહીં તૃતીયા વિભક્તિ પંચમીના અર્થમાં છે. ગણુ -સમુદાય, તેને અભિગ-પરવશતા, બલાભિયેગ-રાજા અને ગણુ-સમુદાય સિવાય બલવાનની પરાધીનતા, દેવભિયોગદેવની પરાધીનતા, ગુરુનિગ્રહ-માતાપિતાની પરાધીનતા, અથવા ગુરુ-ત્ય અને સાધુઓને નિગ્રહ-શત્રુઓએ કરેલે ઉપદ્રવ તે ગુરુ નિગ્રહ, તે પ્રાપ્ત થાય ત્યારે અન્યતીથિકને આપવા છતાં પણ સમ્યકત્વને દૂષિત કરતા નથી. વિત્તિર્કતારેણુ વૃત્તિ-આજીવિકા, તેને કાંતા-અરયના જેવું ક્ષેત્ર અને કાળ હોય તે વૃત્તિકાન્તાર-નિર્વાહને અભાવ, તેથી બીજે દાન અને પ્રણામાદિને નિષેધ છે. શ્રમણ નિબૅને નિર્દોષ આહાર પાણી, વસ્ત્ર, પ્રતિગ્રહ પાત્ર, કંબલ, પાદBછનક–પગ સાફ કરવાનું વસ્ત્ર, પીઠ-પાટ વગેરે ફલક-એઠીગણ આપવા વગેરેનું પાટીલું ઔષધ-દવા અને મિષા-પચ્ચ વડે સાકાર કરવા યોગ્ય છે. ત્યાર બાદ પ્રશ્નો પૂછે અને તેના ઉત્તર ૫ અર્થોને ગ્રહણ કરે છે,
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
*********************
પુરુષાને મેલાવે છે, ખેલાવીને તેણે એ પ્રમાણે કહ્યું-હે દેવાનુપ્રિયા ! જલદી લઘુકરણ-શીઘ્ર ગમન કરવામાં નિપુણ્ ઈત્યાદિ વણુ નયુક્ત એ ખળદસહિત શ્રેષ્ઠ વાહનને હાજર કરા, ત્યાર બાદ તે શ્રેષ્ઠ વાહનમાં બેસીને જાય છે અને ચાવત્ પર્યુંપાસના કરે છે. ત્યાર બાદ શ્રમણ ભગવ`ત મહાવીર શિવનન્દાને અને તે માટી પદાને ધર્મોપદેશ કરે છે. ત્યાર પછી તે શિવનન્દા શ્રમણ ભગવત મહાવીરની પાસે ધને સાંભળી વિચારી પ્રસન્ન થઈ અને યાવત્ ગૃહસ્થ ધર્મના સ્વીકાર કરે છે. ગૃહસ્થ ધર્મના સ્વીકાર કરીને તે ધાર્મિક શ્રેષ્ઠ વાહન ઉપર ચઢે છે, ચઢીને જે દિશાથી આવી હતી તે દિશા તરફ પાછી જાય છે.
૯. હે ભગવન્ !' એમ કહી ભગવાન ગૌતમ શ્રમણુ ભગવંત મહાવીરને વંદન અને નમસ્કાર કરે છે, વંદન અને નમસ્કાર કરીને તેમણે આ પ્રમાણે પૂછ્યું−હે ભગવન્ ! આનન્દ શ્રાવક દેવાનુપ્રિય એવા આપની પાસે મુંડ થઈ ને પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરવા સમર્થ છે? હે ગૌતમ ! એ અર્થ સમ-યુક્ત નથી. આનન્દ શ્રાવક ઘણા વરસ સુધી
૮ ‘લહુકરણ’ અહી’ યાવત્ શબ્દનું ગ્રહણ હોવાથી ‘લહુકરણજુત્તજોઇય’–લઘુ-શીઘ્ર ગમન ક્રિયામાં દક્ષ-નિપુણ અને યૌગિક-સમાન યોગવાળા એવા એ બળદ વડે યુક્ત ઈત્યાદિ વાહનનું વર્ણન સાતમા અધ્યયનથી જાણી લેવું. ૧૦. મહાવીરસ્સ અન્તિય” અન્તે ભવા-અન્તે થયેલી તે આન્તિકી-ભગવંત મહાવીરની પાસે સ્વીકારેલી ધમ્મુપણુત્તિ' ધર્મ પ્રજ્ઞાપનાને ‘ઉપસ‘પદ્ય’-અનુષ્ઠાન દ્વારા સ્વીકારીને વી શકતા નથી. જહા પૂરણેા’ જેમ ભગવતી સૂત્રમાં કહેલ ખાલ તપસ્વી પૂરણ છે, તેણે જેમ પેાતાના સ્થાને પુત્રાદિનું સ્થાપન કર્યું. તેમ આ આનન્દ શ્રાવકે પણ કર્યું.
XXXXXX
XXXX
આના
અધ્યયન ॥ ૪૯ ॥
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશક
શોગ સાનુવાદ I ૫૦ ||
શ્રાવકના પર્યાય-અવસ્થાનું પાલન કરશે, પાલન કરીને સૌધર્મ દેવકને વિશે અરુણ નામે વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થશે. ત્યાં કેટલા એક દેવની ચાર પોપમની સ્થિતિ કહી છે. ત્યાં આનન્દ શ્રાવકની પણ ચાર પલ્યોપમની સ્થિતિ કહી છે. ત્યાર બાદ શ્રમણ ભગવત મહાવીર અન્ય કોઈ દિવસે બહારના દેશમાં વિહાર કરે છે. તે પછી જીવ અજીવ તત્ત્વ જેણે જાણેલા છે એ આનન્દ શ્રાવક યાવત્ શ્રમણ નિગ્રંથને અશનાદિ વડે સત્કાર કરતે વિહરે છે. તે શિવનન્દા ભાર્યા શ્રાવિકા થઈ અને શ્રમણ નિJથનો સત્કાર કરતી વિહરે છે.
૧૦. ત્યાર પછી આનન્દ શ્રાવકના અનેક પ્રકારના શીલવ્રત, ગુણવત, વિરમણવ્રત, પ્રત્યાખ્યાન અને પિષધપવાસ વડે આત્માને ભાવિત કરતાં ચૌદ વર્ષ વ્યતીત થયાં અને પંદરમાં વર્ષના મધ્ય ભાગમાં વર્તતા અન્ય કંઈ
અનાદિ તો છાપન કરીને એ નહિ. ઉપકાને
તેણે વિપુલ અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમ આહાર તયાર કરાવીને મિત્ર, જ્ઞાતિ અને પિતાના સંબધી પરિવારને આમન્ત્રીને તે મિત્ર જ્ઞાતિ વગેરેને વિપુલ અશનાદિ તથા વસ્ત્ર, ગધ, માલા અને અલંકાર વડે સરકાર કરી સન્માન કરીને તે મિત્ર વગેરેની સમક્ષ જયેષ્ઠ પુત્રને કુટુંબમાં સ્થાપન કરીને એમ કહ્યું-“આજથી માંડી તમે કઈ કોઈપણ કામમાં મને પૂછશે નહિ, તેમ મારા માટે અશનાદિ “ઉપસ્કતુ’ રાંધશે નહિ. “ઉપકરરાંધેલું હોય તેને બીજા દ્રવ્યો વડે સંસ્કારિત કરશે માં. તે પછી મિત્ર, જ્ઞાતિ વગેરેની તથા જયેષ્ઠ પુત્રની રજા માગીને કોટલાક નામે સંનિવેશ–પરામાં ‘નાયકુલસિ’ રવજનના ઘરે જ્યાં પિષધશાલા છે ત્યાં આવે છે. ત્યાં આવી પષધશાલાને પ્રમાઈ Úડિલભૂમિ અને પેશાબ કરવાની ભૂમિને જોઈને ડાભને સંથારો પાથરી તે ઉપર બેસી પધવ્રત ગ્રહણ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવસે મધ્યરાત્રિના સમયે ધર્મ જાગરિકા કરતાં તેને આ આવા પ્રકારનો અધ્યસાય, વિચાર, અભિલાષ અને મનોગત સંક૯પ થયો-એ પ્રમાણે ખરેખર હું વાણિજ્ય ગ્રામ નગરમાં ઘણા રાજા, ધનાઢય વગેરેને બહુમાન્ય યાવત્ મારા પિતાના કુટુંબને આધારભૂત છું, તેથી એ વિક્ષેપ વડે હું શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે સ્વીકારેલી ધર્મ પ્રતિજ્ઞપ્તિને કરવાને સમર્થ નથી, તે માટે મારે કાલે સૂર્યોદય થાય ત્યારે વિપુલ અશન પાન ખાદિમ અને સ્વાદિમ આહાર તૈયાર કરાવી ચાવ કુટુમ્બને આમત્રી ઈત્યાદિ પૂરણ સંબધે કહ્યું છે તેમ યાવત્ જેષ્ઠ પુત્રને કુટુમ્બમાં સ્થાપન કરીને, તે મિત્ર વગેરેની યાવત્ જયેષ્ઠ પુત્રની રજા માગીને કેટલાક સંનિવેશમાં જ્ઞાતકુલને વિશે પોષધશાલાનું પ્રતિલેખન કરી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે ધર્મ પ્રજ્ઞપ્તિનો સ્વીકાર કરીને રહેવું શ્રેય છે” એવો વિચાર કરે છે,
કરી ડાભના સંથારા ઉપર બેઠેલ આનંદ શ્રાવક ભગવંત મહાવીરની પાસે સ્વીકારેલ ધર્મપ્રજ્ઞાપનાને અનુષ્ઠાન દ્વારા અંગીકાર કરીને વિહરે છે.
૧૧. તેમાં પ્રથમ અગિયાર શ્રાવકની પ્રતિમાઓમાંથી પ્રથમ શ્રાવકને ઉચિત અભિગ્રહ વિશેષરુપ પ્રથમ પ્રતિમાને સ્વીકાર કરીને વિહરે છે. તે પ્રથમ પ્રતિમાનું આ સ્વરુપ છે-શંકા વગેરે શલ્ય રહિત સમ્યગ્દર્શન યુક્ત અને બાકીના ગુણ રહિત જે પ્રાણી છે તે પ્રથમ સમ્યગ્દર્શન પ્રતિમા. નિરતિચારપણે સમ્યગ્દર્શનનું પાલન કરવું તે પ્રથમ પ્રતિમા જાણવી, છતાં અહીં ગુણ અને ગુણીનો અભેદ હોવાથી સમ્યગ્દર્શન યુક્ત પ્રાણીને પ્રથમ સમ્યગ્દર્શન પ્રતિમા કહી છે. જો કે સમ્યગ્દર્શનની પ્રતિપત્તિ (અંગીકાર) તેને પૂર્વે પણ હતી, તે પણ શંકાદિ દોષ અને
૧ આનંદ અધ્યયન ને ૫૧ ||
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસકદશાંગ
સાનુવાદ ॥ પર ॥
XXXXXXXXX
વિચાર કરીને વિપુલ અશનાદિ તૈયાર કરાવી મિત્ર વગેરેને આમન્ત્રી, જમીને ભાજન કરીને આવેલા તે મિત્ર જ્ઞાતિ વગેરેને યાવત્ વિપુલ અશનાદિ વડે તથા પુષ્પ વગેરે સત્કાર અને સન્માન કરે છે સત્કાર અને સન્માન કરીને યાવત્ તે મિત્ર વગેરેની પાસે જ્યેષ્ઠ પુત્રને એલાવે છે. બેલાવીને તેણે એ પ્રમાણે કહ્યું “હે પુત્ર! એ પ્રમાણે ખરેખર હું વાણિજ્ય ગ્રામમાં ઘણા રાજા, ધનિક વગેરેને બહુમાન્ય છું વગેરે જેમ ચિંતવ્યુ હતુ. તેમ કહીને ચાવત્ ધ પ્રજ્ઞપ્તિના સ્વીકાર કરી વિહરવાને સમર્થ નથી, તા અત્યારે મારે મારા પોતાના કુટુમ્બના આલ બનભૂત તને સ્થાપન કરી
રાજાભિયાગાદિ અપવાદ સિવાય તથાવિધ સમ્યગ્દર્શનાચારના વિશેષ પાલન કરવાના સ્વીકાર વડે પ્રતિમાના સ'ભવ છે. એમ ન હાય તા આનન્દ શ્રાવકે પ્રથમ પ્રતિમાને એક માસ પાલન કરવા વડે, બીજી પ્રતિમાને બે માસ પાલન કરવા વડે, એ પ્રમાણે ચાવત્ અગિયારમી પ્રતિમાને અગિયાર માસ પાલન કરવા વડે સાડા પાંચ વરસ પૂ કર્યા' એ અર્થાત્ કહેશે તે કેમ સંગત થાય? આ અર્થ દશાશ્રુતષ્કન્ધાદિને વિશે નથી, કારણ કે ત્યાં શ્રદ્ધામાત્રરુપ પ્રથમ પ્રતિમાનું પ્રતિપાદન કરેલું છે. તે પ્રથમ પ્રતિમાને ‘અહાસુત્ત' યથાસૂત્ર-સૂત્ર પ્રમાણે યથાકલ્પ' પ્રતિમાના આચારને ઉલ્લંઘન કર્યા સિવાય, થામા” ક્ષાયેાપશમિક ભાવરુપ માના અતિક્રમ કર્યો સિવાય, અહાતશ્ર્ચ” યથા તત્ત્વ-દર્શન પ્રતિમાના અન્વને અનુસરી, ફ્ાસેઈ' સમ્યક્ પ્રકારે કાયા વડે સ્પર્શ કરે છે, કારણ કે પ્રતિપત્તિ સમયે તેને વિધિ વડે અ‘ગીકાર કરી છે. ‘પાલેઈ’નિરન્તર ઉપયાગની જાગૃતિ વડે રક્ષણ કરે છે. સાહેઈ' શાભતિ -ગુરુપૂજાપૂર્ણાંક પારણા કરવા વડે શાભાવે છે. અથવા શેાધયતિ-નિરતિચાર પણે શુદ્ધ કરે છે. તીરેઈ’ પૂર્ણ કરે છે,
***************
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
********
થાવત્ ધર્મ પ્રકૃતિને સ્વીકાર કરી વિહરવું શ્રેયરૂપ છે.” ત્યાર બાદ જયેષ્ઠ પુત્ર આનન્દ શ્રાવકની એ બાબતને “તહત્તિ કહીને વિનય વડે કબુલ કરે છે. ત્યાર બાદ આનન્દ શ્રાવક તે મિત્ર વગેરેની સમક્ષ જયેષ્ટ પુત્રને કુટુમ્બમાં સ્થાપન કરે છે, સ્થાપન કરીને તેણે એ પ્રમાણે કહ્યું–હે દેવાનુપ્રિય ! તમે કોઈ આજથી આરંભીને બહુ કાર્યોમાં મને પૂછશે નહીં, વારંવાર પૂછશો નહિ. અને મારા માટે અશન, પાન, ખાદિમ સ્વાદિમ, તૈયાર કરશે નહિ, તેને સંસ્કાર કરશો નહિ”. ત્યાર બાદ આનન્દ શ્રાવક જયેષ્ઠ પુત્ર અને મિત્ર જ્ઞાતિ વગેરેની રજા લે છે, રજા લઈને પિતાના ઘરથી નીકળે છે. નીકળીને વાણિજ્ય ગામના મધ્ય ભાગમાં થઈને જ્યાં કેટલાક નામે સંનિવેશ છે, જ્યાં જ્ઞાત કુલ છે અને જ્યાં પિષધશાલા છે, ત્યાં આવે છે, આવીને પોષધશાલા પ્રમાજે છે, પ્રમાઈને ઉરચાર-દિશાએ જવાની અને
***********
કાળની મર્યાદા પૂર્ણ થવા છતાં તેના પરિણામને ત્યાગ કરતો નથી. “કીર્તયતિ’ વખાણે છે, કારણ કે તેની સમાપ્તિમાં આદિ, મધ્ય અને અંતમાં આ આ કરવા યોગ્ય હતું તે મેં કર્યું છે એમ સ્તુતિ કરે છે. આરાધયતિ–એ બધા પ્રકારો વડે નિર્દોષપણે સમાપ્ત કરે છે. પછી “દોસ્ચ' બીજી બતપ્રતિમાને સ્વીકારે છે. તેનું આ સ્વરુપ છે-દર્શનપ્રતિમયુક્ત અણુવ્રતોને નિરતિચારપણે પાલન કરને અનુકંપાદિગુણયુક્ત જીવ બીજી વ્રતપ્રતિમાં કહેવાય છે. “તશ્ચ” ત્રીજી સામાયીક પ્રતિમાને સ્વીકારે છે. તેનું સ્વરુપ આ છે શ્રેષ્ઠ સમ્યગ્દર્શન અને ઘતયુક્ત જે બને સંધ્યાએ ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ માસ સુધી સામાયિક કરે તે સામાયિક પ્રતિમા છે. ‘ચઉથ ચાથી પિષધપ્રતિમાનો સ્વીકાર કરે છે. તેનું આ સ્વરુપ છે–પૂર્વે કહેલી પ્રતિમા યુક્ત જે આઠમ અને ચૌદશ વગેરે પર્વદિવસે ચાર માસ સુધી સંપૂર્ણ પિષધ પાલે તે ચોથી
આનંદ અધ્યયન BE || ૫ |
*
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ
૫ ૫૪ ૫
પ્રસ્રવણભૂમિ-પેસાબ કરવાની જગ્યાને જુએ છે, જોઈને ડાભના સથારો પાથરે છે, પાથરીને તેના ઉપર બેસે છે, બેસીને પાષધશાલામાં પૌષધ ગ્રહણ કરી ડાભના સથારાને પ્રાપ્ત થઈ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે ગ્રહણ કરેલી ધર્મ પ્રજ્ઞપ્તિના સ્વીકાર કરી વિહરે છે.
૧૧. ત્યાર પછી તે આનન્દ શ્રાવક શ્રાવકની પ્રતિમાએ સ્વીકાર કરીને બિહરે છે. તેમાં પ્રથમ ઉપાસક પ્રતિમા-વ્રત વિશેષને સૂત્ર પ્રમાણે, કલ્પ પ્રમાણે, માર્ગ પ્રમાણે યથાતથ્ય-યથાર્થપણે સમ્યક્ કાયા વડે સ્પર્શ કરે છે, પાળે છે, શૈાભાવે છે, સંપૂર્ણ કરે છે, કીર્તન કરે છે અને તેનું આરાધન કરે છે. ત્યાર બાદ આનન્દ શ્રાવક બીજી શ્રાવકની પ્રતિમાને, એમ, ત્રીજી, ચેાથી, પાંચમી, છઠ્ઠી, સાતમી, આઠમી, નવમી, અને દસમી અને અગિયારમી પ્રતિમાનુ' ચાવતું આરાધન કરે છે.
પ્રતિમા જાણવી.’ પ્‘ચ્ચમ' પાંચમી કાયાત્સગ પ્રતિમાના સ્વીકાર કરે છે. તેનુ' સ્વરુપ આવા પ્રકારનું છે-સમ્યગ્દર્શન, અણુવ્રત અને ગુણુવ્રત, શિક્ષાવ્રતવાળા, સ્થિર, જ્ઞાની આઠમ અને ચતુર્દશીને વિશે (પૌષધના દને) એક રાત્રી કાચાસમાં સ્થિર રહે. પ્રતિમા સિવાયના દિવસેામાં સ્નાનરહિત અને વિકટભાજી-રાત્રીભાજનત્યાગી કચ્છને માકળા મુકી દીવસે-બ્રહ્મચર્ય પાળનાર અને રાત્રિએ જેણે પરિમાણુ કરેલુ છે એવા હાય. કાયાત્સર્ગ પ્રતિમાને વિશે રહેલા ત્રણ લેાકમાં પૂજવા ચેાગ્ય અને જેણે કષાયાને જીત્યા છે એવા જીનાનુ ધ્યાન કરે, અથવા પાતાના દોષથી વિરુદ્ધ એવું ખીજું કોઈ ધ્યાન ચાવત્ પાંચ માસ સુધી કરે. ‘છઠ્ઠ” છઠ્ઠી અબ્રહ્મચર્યના ત્યાગ રુપ પ્રતિમાના સ્વીકાર કરે છે. તેનું સ્વરુપ
****************
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨. ત્યાર બાદ તે આનન્દ શ્રાવક આવા પ્રકારના આ ઉદાર, વિપુલ, પ્રયત્નરુપ અને સ્વીકારેલા તપ કર્મ વડે
છેસચિનાહારનો વિધિપૂર્વક
આ પ્રમાણે છે–પૂર્વે કહેલી પ્રતિમાના ગુણયુક્ત અને વિશેષતઃ જેણે મોહનીય કર્મને જીત્યું છે એવો એકાન્તથી મૈથુનનો ત્યાગ કરે અને રાત્રિને વિશે સ્થિર ચિત્તવાળો હોય. તે શગારની કથાથી વિરક્ત થયેલો એની સાથે એકાન્ત ન રહે તથા એના અતિ પ્રસંગને અને ઉત્કૃષ્ટ વિભૂષાને ત્યાગ કરે. એ પ્રમાણે છ માસ સુધી એ ક૯૫ સમજો. અથવા બીજી રીતે પણ આ લેકમાં માવજજીવ અબ્રહ્મચર્યને ત્યાગ કરે. ‘સત્તમ” સાતમી સચિત્તાહારના ત્યાગ રુપ પ્રતિમાને સ્વીકાર કરે છે. તે આ પ્રમાણે સમગ્ર અશનાદિ સચિત્તાહારને વિધિપૂર્વક ત્યાગ કરે અને બાકીના પ્રતિમાઓને પઢ-સ્થાન વડે યાવત્ સાત માસ સુધી યુક્ત હોય. ‘અઠ્ઠમ” આઠમી સ્વયં આરંભના ત્યાગ કરવા રુપ આઠમી પ્રતિમાને સ્વીકાર કરે છે. તેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે-આઠ માસ સુધી સ્વયં સાવદ્ય આરંભ ત્યાગ કરે, પણ વૃત્તિનિમિત્તે આજીવિકા નિમિત્તે પ્રેગ–કર વગેરે દ્વારા આરંભ કરાવે અને પૂર્વોક્ત પ્રતિમાના ગુણુયુક્ત હોય તે આઠમી પ્રતિમા જાણવી. “નવમ” નવમી ભૂતકપ્યારંભ-ભત્ય કે કરદ્વારા આરંભના ત્યાગ રુપ પ્રતિમાને સ્વીકાર કરે છે. તે આ પ્રમાણે છે–પૃથ્વ-નેકર વગેરે દ્વારા મેટા સાવદ્ય આરંભ કરાવતેu નથી. અને પૂર્વ કહેલી પ્રતિમાના ગુણયુક્ત નવ માસ સુધી વિધિ વડે રહે છે. “દસમ” દસમી ઉદ્દિષ્ટભંજનના ત્યાગ રુપ પ્રતિમાને સ્વીકારે છે. તેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે-પિતાને ઉદ્દેશીને કરેલા ભેજનને પણ ત્યાગ કરે છે, તે. બીજા આરંભ માટે તે શું કહેવું? તે અસ્ત્રા વડે મુંડ થાય છે. અથવા કઈ શિખાને ધારણ કરે છે. દ્રવ્ય સંબધે પૂછયું હોય
ડમી પ્રતિમાને
ઈ વાત સાત માસ સુધી
* આનંદ *અધ્યયન * | ૫૫ છે
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસકદશાંગ સાનુવાદ ॥ ૫॥
****
XXXXX
શુષ્ક યાવત્ કૃશ અને ધમનીનાડીએ વડે વ્યાપ્ત થયા એટલે તેના શરીરની નાડીઓ દેખાવા લાગી. ત્યાર પછી તે આનન્દ શ્રાવકને અન્ય કાર્ય દિવસે મધ્ય રાત્રીએ ધર્મ જાગરિકા કરતાં આવા સંકલ્પ થયાએ પ્રમાણે હું આ પ્રકારના તપ વડે ધમનીથી વ્યાપ્ત શરીરવાળા થયા છુ' અને હજી મારામાં ઉત્થાન, કર્મ, બલ, વી, પુરુષકારપરાક્રમ તથા શ્રદ્ધા, ધૈર્ય અને સવેગ છે, જ્યાં સુધી મારામાં ઉત્થાન યાવત્ શ્રદ્ધા, ધૈય' અને સવેગ છે અને જ્યાં સુધી મારા ધર્માંચા અને ધર્માંપદેશક શ્રમણ ભગવાન મહાવીર જિન સુહસ્તી વિચરે છે ત્યાં સુધી મારે આવતી કાલે સૂર્યોદય થયે અપશ્ચિમ-સૌથી છેલ્લી મારણાન્તિક સલેખનાની આરાધના યુક્ત થઈને, ભાત પાણીનું પ્રત્યાખ્યાન કરી, અને કાળની દરકાર નહિ કરતાં રહેવુ શ્રેય રુપ છે” એમ વિચાર કરે છે. વિચાર કરીને આવતી કાલે પ્રાતઃકાળે
તે જાણતા હોવા છતાં પણ હું જાણું છું અથવા જાણતા નથી' એમ ન કહે, અને પૂર્વે કહેલા ગુણયુક્ત હાય. એ પ્રતિમા કાળના પ્રમાણુ વડે દસ માસની છે. એક્કારસન” અગિયારમી શ્રમણભૂત પ્રતિમાને સ્વીકારે છે. તેનું સ્વરુપ આ છે—અઆ વડે મુંડ થાય અથવા કેશના લાચ કરે. તથા રજોહરણ અને અવગ્રહ ગ્રહણ કરીને શ્રમણની પેઠે કાયા વડે ધર્મને સ્પર્શ કરતા એક દિવસથી માંડી ઉત્કૃષ્ટ અગિયાર માસ સુધી વિચરે. એ પ્રમાણે બધે પ્રાયઃ-મહુધા જાણવુ..
૧૨. ‘ઉરાલેણ’ ઉદાર એવા તપ વડે ઈત્યાદિ વર્ણન મેઘકુમારના તપના વર્ણનની પેઠે જાણુ.. યાવત્ ‘અનવકાંક્ષન્ ’–મરણની દરકાર નહિ કરતો વિહરે છે.
********************
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
યાવત અપશ્ચિમ મારણતિક સંલેખનાની આરાધના યુક્ત થઈ યાવત્ કાળની નહિ દરકાર કરતા વિહરે છે. ત્યાર બાદ તે આનન્દ શ્રાવકને અન્ય કોઈ દિવસે શુભ અધ્યવસાય વડે, શુભ પરિણામ વડે, વિશુદ્ધ લેયાઓ વડે તેના આવરણભૂત કર્મના ક્ષાપશમથી અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. તે પૂર્વ દિશામાં લવણુ સમુદ્રને વિશે પાંચસો જન પ્રમાણુ ક્ષેત્રને જાણે છે, એ પ્રમાણે દક્ષિણ દિશાએ અને પશ્ચિમ દિશાએ જાણવું, ઉત્તર દિશાએ ચુલ્લ હિમવંત વર્ષ ધર પર્વત સુધી જાણે છે અને દેખે છે. ઉર્વ—ઉપર સૌધર્મ દેવલાક સુધી જાણે છે અને દેખે છે, અ-નીચે આ રત્નપ્રભાના પૃથ્વીના ચારાશી હજાર વર્ષની સ્થિતિવાળા રોરુય નરકાવાસ સુધી જાણે છે અને દેખે છે.
૧૩ તે કાળે અને તે સમયે શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીર સમેસર્યા. પર્ષદા વાંદવાને નીકળી અને વાંદીને પાછી ગઈ. તે કાળે અને તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના જયેષ્ઠ અતેવાસી ગૌતમ ગેત્રીય, સાત હાથ ઊંચા, સમચતુરસૃસંસ્થાનવાળા, વજાઋષભનારાચ સંધયણયુક્ત સુવર્ણના કસેટી ઉપરના કષ જેવા, પદ્મના સમાન ગૌરવર્ણવાળા, ઉગ્ર તપવાળા, તેજસ્વી તપવાળા, તપસ્વી, ઘેર તપ વાળા, મહાતપસ્વી, ઉદાર, ઘોર ગુણવાળા, ઘોર તપસ્વી, ઘેર બ્રહાચારી, જેણે શરીરના મમત્વને ત્યાગ કર્યો છે એવા, સંક્ષિપ્ત અને વિપુલ તેજલેશ્યાવાળા ઇન્દ્રભૂતિ નામે અનગાર નિરન્તર છઠું છટ્ઠના તપ કરવા વડે, સંયમ અને તપ વડે આત્માને ભાવિત કરતા વિહરે છે. ત્યાર પછી ભગવાનું ગૌતમ છડું ક્ષપણુના પારણાને દિવસે પ્રથમ પૌરુષીને વિશે સ્વાધ્યાય કરે છે, બીજી પૌરુષીએ ધ્યાન કરે છે, ત્રીજી પૌરુષીએ ત્વરા અને ચપલતા સિવાય સંભ્રમ રહિત મુહપત્તિનું પ્રતિલેખન કરે છે, પ્રતિલેખન કરી પાત્ર અને વસ્ત્રોનું પ્રતિલેખન કરે છે. પ્રતિલેખન કરી પાત્ર અને વસ્ત્રોને પ્રમાર્જે છે, પ્રમાજી પાત્રો ગ્રહણ કરે છે. ગ્રહણ કરી
આનંદ આ અધ્યયન આ છે ૫૭ |
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સોનુવાદ , | ૫૮
જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર છે ત્યાં આવે છે. આવીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદન અને નમસ્કાર કરે છે. વંદન અને નમસ્કાર કરીને તેણે એ પ્રમાણે કહ્યું- હે ભગવન્! આપની અનુજ્ઞા વડે છઠ્ઠના ઉપવાસના પારણે વાણિજ્ય ગ્રામ નગરને વિશે ઘર સમુદાયના ઉચ્ચ, નીચ અને મધ્યમ કુલમાં ભિક્ષાચર્યાએ જવાને ઈરછું છું.” (ભગવંતે કહ્યું-) હે દેવાનું પ્રિય ! સુખ થાય તેમ કરો, પ્રતિબંધ ન કરે. ત્યાર બાદ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે અનુજ્ઞા આપી એટલે ભગવાન ગૌતમ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસેથી દૂતિ પલાશ રીત્યથી નીકળે છે. નીકળીને ત્વરા, ચપલતા અને સંભ્રમ સિવાય યુગપ્રમાણુ ભૂમિને જોનારી દષ્ટિ વડે ઈર્યા-માર્ગને શોધતા જ્યાં વાણિજ્ય ગ્રામ નગર છે. ત્યાં આવે છે આવીને વાણિજ્ય ગ્રામ નામે નગરમાં ઘર સમુદાયના ઉચ્ચ, નીચ અને મધ્યમ કળામાં ભિક્ષાચર્યા માટે ભમે છે. ત્યાર પછી તે ભગવાન ગૌતમ વાણિજ્યગ્રામ નગરમાં જેમ ભગવતીસૂત્રમાં કહ્યું છે તેમ ભિક્ષાચર્યાએ મમતા યથા યોગ્ય ભાત પાણીને સમ્યક પ્રકારે ગ્રહણ કરે છે. ગ્રહણ કરીને વાણિજ્ય ગ્રામથી નીકળે છે, નીકળીને કલ્લાક સંનિવેશની પાસે થઈને જતા ઘણુ માણસોને શબ્દ સાંભળે છે. ઘણા માણસો પરસ્પર એ પ્રમાણે કહે છે...હે દેવાનુપ્રિયે! શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના અન્તવાસી આનન્દ નામે શ્રાવક પિષધશાલામાં અપશ્ચિમ મારણતિક સંલેખનાનું આરાધન કરતા કાળની દરકાર નહિ કરતા વિહરે છે. ત્યાર બાદ તે ભગવંત ગૌતમને ઘણુ જણની પાસેથી એ અર્થ સાંભળી, વિચારી આવા પ્રકારનો આ સંકલ્પ થયે-તે માટે હું જાઉં અને આનન્દ શ્રાવકને જે' એમ વિચાર કરે છે. વિચારીને
જ્યાં કેટલાક સંનિવેશ છે, જ્યાં પિષધશાલા છે અને જ્યાં આનન્દ શ્રમણોપાસક છે ત્યાં આવે છે. ત્યાર બાદ તે આનન્દ શ્રાવક ભગવાન ગૌતમને આવતા જુએ છે, જોઈને તે હૃષ્ટ-પ્રસન્ન અને સંતુષ્ટ હદય વાળા થઈ ભગવાન
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૌતમને વંદન નમસ્કાર કરે છે. વાંદી અને નમીને તેણે આ પ્રમાણે -એ પ્રમાણે હે ભગવન્ ! હું આ ઉદાર તપ વડે ચાવત્ ધમની—નાડીઓ વડે વ્યાપ્ત શરીરવાળા થયા છું, તેથી દેવાનુપ્રિય એવા આપની પાસે આવીને ત્રણ વાર મસ્તક વડે આપના પગે વંદન કરવાને સમર્થ નથી, તા હે ભગવન્ ! તમેજ ઈચ્છા વડે અભિયાગ-સ્વતન્ત્રપણે અહીં આવા, ચાવત્ દેવાનુપ્રિય એવા આપના પગે મસ્તક વડે ત્રણવાર વન્દન નમસ્કાર કરુ.” ત્યાર બાદ ભગવાન ગૌતમ જ્યાં આનન્દ શ્રમણેાપાસક છે ત્યાં આવે છે.
૧૪. ત્યાર બાદ તે આનનંદ શ્રાવક ભગવાન્ ગૌતમને ત્રણ વાર મસ્તક વડે પગે વંદન નમસ્કાર કરે છે, વંદન નમસ્કાર કરીને તેણે આ પ્રમાણે કહ્યું હે ભગવન્ ! ગૃહસ્થને ગૃહવાસમાં રહેતા અવિધ જ્ઞાન થાય છે ?’ હા, થાય. હે ભગવન્ ! ગૃહસ્થને યાવત્ અવધિજ્ઞાન થાય છે તા હું ભગવન્ ! ગૃહવાસમાં રહેતા ગૃહસ્થ એવા મને પણ અવધિજ્ઞાન થયું છે. પૂર્વ દિશામાં લવણુ સમુદ્રને વિશે પાંચસે ચેાજન સુધી ચાવત્ નીચે રાજ્યનામે નરકાવાસને જાણું છું અને દેખું છું, ત્યાર બાદ ભગવાન ગૌતમે આનન્દ શ્રમણાપાસકને એ પ્રમાણે કહ્યું—હૈ આનન્દ ! ગૃહસ્થને ચાવત્ અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, પરન્તુ એટલું મેાટુ' હોતું નથી, તા હૈ આનન્દ ! તું એ સ્થાનકની—વિષયની આલેાચના કર, યાવત્ (પ્રાયશ્ચિત્ત રુપે) તપકના સ્વીકાર કર.' ત્યાર પછી તે આનન્દ શ્રમણેાપાસકે ભગવાન્ ગૌતમને
૧૪. ‘ગિહમજ્જાવસન્તસ' ગૃહમધ્યાવસતઃ-ઘરમાં રહેતા. ‘સ’તાણુ” ઈત્યા≠િ એકાક શબ્દો છે.
***
-------------
૧ આનદ અધ્યયન ॥ પ ા
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ !૬૦ |
XXXXXXXXXXX
એ પ્રમાણે કહ્યું- હે ભગવન્! જીનપ્રવચનમાં સત્-વિદ્યમાન, તથ્ય, તથા ભૂત–તે પ્રમાણે રહેલા અને સદભૂત ભાવની આલોચના કરાય છે, યાવત્ પ્રાયશ્ચિત રૂપે તપને સ્વીકાર કરાય છે? હે આનન્દ ! એ અર્થ યુક્ત નથી. “હે ભગવાન જે જિનવચનમાં સ૬ ૫ ભાવો સંબધે આલોચના ન કરાય અને યાવતુ તપ રુપ પ્રાયશ્ચિત ન કરાય તે હે ભગવન્! તમે જ એ સ્થાનકની આલોચના કરે, યાવત્ તપ૫ પ્રાયશ્ચિત્ત કરે.' ત્યાર બાદ આનન્દ શ્રાવકે એ પ્રમાણે કહ્યું એટલે શંકિત–શંકાવાળા, કાંક્ષિત-જિજ્ઞાસાવાળા અને વિચિકિત્સા-સંશયને પ્રાપ્ત થયેલા ભગવાન ગૌતમ આનન્દ શ્રાવકની પાસેથી નીકળે છે, નીકળીને જ્યાં દૂતિ પલાશ ચિત્ય છે અને જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર છે ત્યાં આવે છે. ત્યાં આવીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની થેડે દૂર રહી ગમનાગમન પડિક્રમે છે. પડિક્ટમી એષણ અને અષણની આલોચના કરે છે, આચના કરીને ભક્ત પાન–આહારપાણીને દેખાડે છે. દેખાડીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદન અને નમસ્કાર કરીને તેણે એ પ્રમાણે કહ્યું- હે ભગવન્! એ પ્રમાણે આપની અનુજ્ઞા મેળવી હું (વાણિજ્યગ્રામ નામે ગ્રામને વિશે ગોચરી માટે ગયો હતો) ઈત્યાદિ પૂર્વોક્ત બધું કહે છે. યાવતું ત્યાર બાદ શક્તિ, કાંક્ષિત અને સંશયને પ્રાપ્ત થયેલો હું આનન્દ શ્રમણોપાસકની પાસેથી નીકળીને જ્યાં આ સ્થાન છે ત્યાં શીધ્ર આવ્યો છું, તે હે ભગવન ! આનન્દ શ્રમણોપાસકે તે સ્થાનની આલોચના કરવી જોઈએ, યાવતું પ્રાયશ્ચિત્ત કરવું જોઈએ અથવા મારે કરવું જોઈએ ? ગૌતમ” એમ કહી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે ભગવાન ગૌતમને એ પ્રમાણે કહ્યું- હે ગૌતમ! તું જ તે સ્થાનની આલોચના
૧૪. ગાયમાં ઇત્તિ હે ગૌતમ! એ પ્રમાણે આમન્ત્રીને.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
********
XXXXXXXXX
કર, ચાવતું તપ કર્મના સ્વીકાર કર, અને આનન્દ શ્રમણેાપાસકને એ અર્થ સબંધે સ્વભાવ. ત્યાર બાદ તે ભગવાન ગૌતમ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને ‘ત’ત્તિ કહી એ અને વિનય વડે કબૂલ કરે છે. કબૂલ કરીને તે સ્થાનની આલોચના કરે છે, યાવત્ પ્રાયશ્ચિતના સ્વીકાર કરે છે, અને આનન્દુ ધમણેાપાસકને એ બાબત ખમાવે છે. ત્યાર બાદ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર અન્ય કઈ દિવસે બહારના દેશમાં વિહરે છે.
૧૫. ત્યાર પછી તે આનન્દ શ્રમણાપાસક ઘણાં શીલવ્રતો વડે યાયત્ આત્માને ભાવિત કરતાં વીશ વરસ સુધી શ્રમણાપાસકના પર્યાય પાળીને અને અગિયાર શ્રાવકની પ્રતિમાને સમ્યક્ કાયા વડે સ્પેશીને માસિક સલેખતા વડે આત્માને શુષ્ક કરી સાઠે ભક્ત અનશન વડે વ્યતીત કરી આલેચા અને પ્રતિક્રમણ કરી સમાધિને પ્રાપ્ત થઈ કાળ સમયે કાળ કરીને સૌધર્મ દેવલાકમાં સૌધર્માવસ તક મહાવિમાનની ઉત્તર-પૂર્વ દિશાએ અરુણુ વિમાનને વિશે વપણે ઉત્પન્ન થયે!. ત્યાં કેટલાએક ઢવાની ચાર પડ્યેાપમની સ્થિતિ કહી છે. ત્યાં અ નન્હ દેવની પણ ચાર પત્યેાપમની સ્થિતિ છે. હું ભગવન્! આનન્દ દેવ તે દેવલાકથી આયુષના ક્ષેય વડે, ભવના ક્ષપ વડે અને સ્થિતિના ક્ષય વડે થવી કયાં જશે? કયાં ઉત્પન્ન થશે ? હે ગૌતમ ? મહાવિદેહ ક્ષેત્રને વિશે સિદ્ધપદને પામરો. અહી' નિક્ષેપ-ઉપસંહાર કહેવા ઉપાસકદશાંગમાં પ્રથમ આનન્દાધ્યયન સમાપ્ત,
૧૫. ‘નિક્એવ’ નિગમન–ઉપસ ́હાર વાકય છે. જેમ કે હે જમ્મુ ! શ્રમણ ભગવન્ત મહાવીરે ઉપાસક શાના પ્રથમ અધ્યયનના આ અર્થ કહ્યો છે' તેમ હું કહું છું”.
****************YX
૧ આનંદ અધ્યયન ॥ ૬ ॥
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપારાકદશાંગ સાનુવાદ છે ૬૨ છે
૨. કામદેવાધ્યયન ૧ હે ભગવન્! યાવત્ નિર્વાણુને પ્રાપ્ત થયેલા શ્રમણ ભગવન્ત મહાવીરે જે સાતમા ઉપાસક દશાંગના પ્રથમ અધ્યયનનો આ (પૂર્વોક્ત) અર્થ કહ્યો છે, તો હે ભગવન્! બીજા અધ્યયનને શું અર્થ કહ્યો છે? હે જંબૂ! એ પ્રમાણે તે કાળે અને તે સમયે ચંપા નામે નગરી હતી. પૂર્ણભદ્ર રીય હતું. જિતુશત્રુ રાજા હતે. કામદેવ ગૃહપતિ હતા. તેને ભદ્રા નામે ભાર્યા હતી. છ હિરણ્યકોટી નિધાનમાં મૂકેલી, છ વ્યાજમાં અને છ ધનધાન્યાદિના વિસ્તારમાં રેકેલી હતી. તેને દસ હજાર ગાયનું એક વ્રજ એવાં છ ત્રો હતાં. ભગવાન સમોસર્યા, આનંદની જેમ (કામદેવ)
૧-૨ હવે બીન અધ્યયનને વિશે કંઈક લખીએ છીએ-તે કામદેવ શ્રમણોપાસકની પાસે ‘પુનવરત્તાવરત્તકાલસમયસિ' પૂર્વ રાવરાત્રિને પૂર્વ ભાગ, અને અપરરાત્ર–રાત્રિને પછીનો ભાગ, તે રૂપ કાલના સમયને વિશે એટલે મધ્યરાત્રિએ એક માયી મિથ્યાદષ્ટિ દેવ આવ્યો અને તે એક મોટું પિશાચનું રૂ૫ વિક છે, તેને “ઈમેયારુ આ આવા પ્રકારને “વચ્છવાસે'-વર્ણકવ્યાસ-વર્ણનને વિસ્તાર છે. “સે' તેનું “સીસ' શીર્ષ–મસ્તક “ગોલિઝજ’ત્તિ ગાયોને ચારો કરવા માટે વાંસનું બનાવેલું પાત્ર, જેને ડાલું કહેવામાં આવે છે, તે ઊંધું મૂકયું હોય તેના આકાર જેવો આકાર છે. બીજા પુસ્તકમાં બીજું વિશેષણ છે-“વિશયકમ્પયનિબં” વિકૃત-બેડેળ અલંજર–પાણી ભરવાનું માટીનું મેટું પાત્ર વગેરે, તેના ક૯૫ક–ખંડ અર્થાતુ-કપર-ઠીબના જેવું છે, કવચિત્ “વિયડકપૂરનિભ” વિક્ટ વિસ્તીર્ણ કર્પર-માટીના વાસણની કપાલ-ઠીબના જેવું છે ! “સાલિભસેલુસરિસા” શાલિ-ડાંગરની ભસેલ-ડીઓના જેવા તેના
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
W
+++
વંદન કરવા નિકળયા. અને તે પ્રમાણે શ્રાવક ધમને સ્વીકાર કરે છે. ઈત્યાદિ તેજ વકતવ્યતા કહેવી, યાવત્ જયેષ્ઠ પુત્ર અને મિત્ર જ્ઞાતિ વગેરેને પૂછી જ્યાં પિષધશાળા છે ત્યાં આવે છે. ત્યાં આવીને આનન્દની પેઠે ધર્મ પ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકાર કરીને વિહરે છે.
૨ ત્યાર પછી તે કામદેવ શ્રમણોપાસકની પાસે મધ્યરાત્રીના સમયે એક માયી મિથ્યાષ્ટિ દેવ પ્રગટ થયે અને તે દેવ એક મોટું પિશાચનું રુપ વિકુવે છે. તે પિશાચ રુપ દેવને વનવ્યાસ-વર્ણનનો વિસ્તાર આ પ્રમાણે કેશવાળ છે. એજ બાબતને સ્પષ્ટ કરે છે–તે “કવિલતેએણે દિપમાણા” કપિલ-પીળી કાંતિ વડે દીપતા-સુશોભિત છે. ઉદ્રિયામલiઠાણ સંઠિયા’ ઉષ્ટ્રિકા-પાણી ભરવાના માટીના ઘટના કહલ-કપાલ–ડીમના સંસ્થાન-આકારવાળું તેનું નિડાલ લલાટ છે. “મહલઉક્રિયાક–ભલ્લસરિસેવમ' એવો બીજો પાઠ છે. મોટા ઉષ્ટ્રિકા-પાણી ભરવાના ઘડાના કમલ-પાલના સમાન ઉપમા-સમાનપણું જેને વિશે છે એવું લલાટ છે. “મુગુસપુંછ વ’ મુગુંસા-ભુજપરિસર્યવિશેષ, તેના પૂછડાના જેવી “તસ્ય” તે પિશાચની “ભૂમગાઓ ભરે છે. પ્રસ્તુત ઉપમાના અર્થને સ્પષ્ટ કરે છે-અને તે કુષ્ણકુગાઓ” પરસ્પર છુટા રમવાળી છે એટલે ફગફગતી હોય છે. બીજા પુસ્તકમાં “જડિલકુડિલાઓ’ એવો પાઠ છે એટલે જટિલ-જટાવાળી અને કુટિલ-ગુંચળાવાળી છે. તથા “વિનયબિમચ્છદંસણાઓ” વિકૃત–બેડોળ અને બીભત્સસૂગ ઉત્પન્ન કરનાર દર્શન જેવું છે એવી છે. “સીસઘડિવિણિગ્નયાણિ” શીર્ષ-મસ્તક રુપ ઘટી-ઘટ, કારણ કે તેના જેવો તેનો આકાર છે. શીર્ષઘટ થકી વિનિગત-નીકળેલ હોયની શું એવા, કારણ કે, મસ્તકરૂપ ધટથી બહાર નીકળીને-રહેલાં છે
+++
++
૨ કામદેવ અયયના મ ૬૩ છે
+
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
**
‘ઉપાસકદશાંગ. સાનુવાદ. I ૬૪ છે
છે–તેનું માથું ગેલિંજ-ટોપલાના આકાર જેવું હતું. તેના કેશ ડાંગરની હુંડીઓના જેવા પીળી કાંતિ વડે દીપતા હતા. મેટા હખિકા-માટીના ઘડાની ઠી પ જેવું તેનું લલાટ હતું. તેની મુંગુસના પૂછડા જેવી ભમરો ફળફગતી હતી અને તેથી તેને દેખાવ વિકૃત -બેડોળ અને બીમ-સ હતો. તે દી અખો શીર્વઘટી-મસ્તકરુપ ઘટીકાથી બહાર નીકળેલી તથા વિલ અને બી મત દર્શનવાળી હતી તેના કાન સુપડાના ખંડ જેવા અને એડળ તથા બીભસ દેખાવવાળા હતા. તેની નાસિકા ઉરભ્ર-ઘેટાની નાસિકાપુર જેવી હતી તેના બંને નાસિકા સંપુટ શુષિર-મેટા છિદ્ર
*
*
એવા તેનાં અક્ષિ-નેત્રો વિકૃત-બેડોળ અને બીભત્સ દેખાવવાળાં છે, “કણ તેના કાન “શૂર્ય ક્ત રમવ” સૂપડાના ટુકડા જેવા છે, પરંતુ અન્ય આકારવાળા નથી, અર્થાત્ ટોપરાની આકૃતિ જેવા અને વિકૃત અને બીભત્સ દેખાવવાળા છે. ઉરશ્નપુનિભા’ ઉરભ્ર-ઘેટાના પુટ-નાસિકાના પુર જેવી બેસે તેની નાસા-નાસિકા છે. “હુરભપુડમંડાણુસંઠિયા’ હુન્નાએક જાતનું વાઢિવ, તેના પુત્ર-પુષ્કર-મુખના સંસ્થાન-આકૃતિ જેવી નાસિકા છે, કારણ કે તેની નાસિકા અ યન્ત ચીબી હોવાથી તેના સમાન છે. ‘ઝુસિરા” મોટા છિદ્રવાળા ‘જમબચુલિસંડાણમંઠિયા’ યમલ-એક સાથે રહેલા બે ચુલિ-ચૂતમા જે અડકારવાળ: ‘તસ્ય’ તેના ‘દ્વાવયિ’ બંને ‘ના પુડે' નાસિકાના વિવર છિદ્રો છે. બીજી વાચનામાં મહલકુમ્મસંઠિયા દવિ સે કવોલા’ જેમાં માંસરહિત હોવાથી અને હાડકાં ઊંચા હોવાથી તેના ‘કીપિ બને કપિલ-લમ મહરલ-મેટા કુમ્બ—ઊંડા ખાડાના જેવી આકૃતિવાળા છે. “ઘેડયjઇ વ’ ઘેડાના પૂંછડાના જેવી તસ્ય’ તે પિશાચની “ઈમશ્રણિ” દાઢી-મૂછ છે અને “કપિલકપિલાનિ અતિશય પીળી તથા વિકૃત, બેડોળ અને
#BB1%D8%
B9%D8%B1
*
**
*
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાળા યમલ-સાથે રહેલી બે ચુલની આકૃતિ જેવા હતા. તેની મશ્ન-દાઢીમૂછ ઘેડાના પુચ્છના જેવી અને પીળા વર્ણવાળી વિકૃત બેડોળ અને બીભત્સ દેખાવવાળી હતી. હઠ ઊંટના જેવા લાંબા અને તેના દાંત ફાલ-કેશના જેવા હતા. તેની જીભ સૂર્ય૨-સુપડાના ટુકડા જેવી અને બેડોળ તથા બીભત્સ દેખાવવાળી હતી. તેની હનુ-બે
બીભત્સદર્શનવાળી છે. “ઘડયjછ વ તસ્સ કવિલફરુસાઓ ઉદ્ધભાઓ દાઢિયાએ” એવું પાઠાન્તર છે. એટલે ઘેડાના પૂછડાના જેવી પરુષ-કર્કશસ્પર્શવાળી અને ઊભા રોમ-કેશવાળી પરન્તુ તીરછી નમેલી નહિ એવી દ્રષ્ટ્રિકા-દાઢીનીચેના હોઠના બને બાજુના વાળ છે. તેના “એકી” બન્ને હોઠ ઊંટના જેવા લાંબા છે. ‘ઉદ્દા સે ઘડગન્સ જહા દવિ લખુમાણ” એ પાઠાન્તર છે. એટલે તેના બને હોઠ ઘેડાના જેવા લાંબા છે. તથા “ફાલસરિસા” લાંબા હોવાથી ફાલ-લોઢાની કેશના જેવા તેના દાંત છે. “જિહા યથા શૂર્પક રમેવ જીભ સૂપડાના કર્તર-ટુકડાના જેવી છે, પણ અન્યના જેવી નથી, તેમજ વિકૃત અને બીભત્સ દર્શનવાળી છે. “હિંગુલુયધાઉન્ડરબિલ વ તરસ વયણું” એવું અન્ય પાઠાન્તર છે. એટલે હિંગળો રુપ ધાતુ-ખનિજ દ્રવ્ય જેમાં છે એવું કન્દર–ગુફારુપ બિલના જેવું તેનું વદન-મુખ છે. ‘હલકુદાલ” હળના ઉપરનો ભાગ, તેના આકાર જેવી અત્યન્ત વક્ર અને લાંબી ‘સે તેની ‘હયા બે દાઢા છે. તે પિશાચની ગલકડિકલ ગલ–ગાલરુપી કડિલ-મહુડકાદિને રાંધવાનું પાત્ર, કડાઈ ખડ્ડ-ખાડાના જેવી છે. એટલે તેને મધ્ય ભાગ નીચાણવાળો અને કુટું-પહોળે છે. અહીં સમાન ધર્મ વડે “કડિલ” એ ઉપમાન કડેલું છે. વળી તે વર્ણથી કપિલ-પીળી અને સ્પર્શથી “ફરુસ” કઠોર અને “મહલ'—મટી છે. તેના સ્કન્ધ-ખભા મૃદંગના આકારની
૨ કામદેવ Mઅધ્યયન I ! ૬૫ છે
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ ૬૬ !
****************
દાઢા હળની કેદાળી સરખા આકારવાળી હતી. તેના ગલ્લકડિકલ-ગાલરુપ કડાઈ કુદ-પહોળી ખડુ-ખાડના જેવી કપિલ-પીળી, પરુષ-કઠોર અને મહતુ–મોટી હતી. તેના કંપ–ખભા મૃદંગના આકાર જેવા અને તેની છાતી નગરના કપાટ-કમાડ જેવી હતી. તેના બે હાથ કેપ્લિકા-ડોડીના આકાર જેવા, તે હાથના અગ્ર ભાગ નિશા પાષાણુદાળ વાટવાની શિલા જેવા, આંગળીઓ નિશાલઢ-દાળ વાટવાના પત્થર જેવી અને તેના નખી છીપના દલના જેવી આકૃતિવાળા હતા. તેના બંને સ્તનો નાપિતની કોથળીની પેઠે છાતીની ઉપર લટકતા હતા. તેનું પેટ લોઢાની કોઠી જેવું વર્તુળ-ગોળ હતું. તેની નાભિ પાનકલ-દ-કાંજીના કુંડા જેવી હતી. તેનું સ-પુરા ચન્હ શીરાના જેવી આકૃતિવાળું અને તેના બને વૃષણ-અંડકોશ કિવ-સુરાબીજથી ભરેલી બે ગુણની આકૃતિવાળા હતા. તેના
ઉપમા-સાદશ્ય જેનું છે એવા છે. “સે તેના ‘વ’ વક્ષઃસ્થલ વિસ્તીર્ણ હોવાથી પુરવર-શ્રેષ્ઠ નગરના કપાટની ઉપમા જેને છે એવા છે, તથા કોષ્ઠિકા–લોહ વગેરે ધાતને ઘમવા માટે માટીની કોઠી, તેનું ? સં થાન–કા૨, તેવા આકારવાળા હાથના બંને બાહુ-હાથ છે, એટલે સ્થૂલ છે. તથા પહેલા અને જાડા હૈ દવાથી નિસીપાહામમ વગેરેની દાળને વાટવાની શિલા, તેવા આકારવાળા હાથના બે અગ્રભાગે છે. તમે જાડી અને લાંબી હોવાથી નિસાલઢ-શિલાપુત્રક–વાટવાનો પત્થર, તત્સસ્થાનસંસ્થિતા–તેના આકારવાળી હાથ ગણીએ છે. ‘સિપિપુડત્તિ શુર્નિકાપુરસંસ્થિતા-છીપના સંપુટને એક દલ-ભાગની આકૃતિ વાળા ના હાથના એ છે અન્ય વાચનામાં આ પ્રમાણે બીજો પાઠ છે–અડયા લગભંઠિઓ ઉરો તસ્સ રમગુવિલાd : એડયાલ -"
****
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
**********
xxx;
જાના ઘાસના ગુરુ
અને
કાગ-વાળ વડે ખૂબીઓ અધરી -
બન્ને ઉરુ–સાથળ સાથે રહેલા એ કાઠીની આકૃતિ જેવા હતા. તેના જાનુ-ઢીંચણુ અર્જુન-એક ગુચ્છાના જેવા અત્યન્ત વાંકા વિકૃત અને ખીભત્સ દેખાવવાળા હતા. તેની જાઘ કર્કશ કઠણ ઉપચિત-યાપ્ત થયેલી હતી. તેને અને પગ અઘરી-વાટવાની શિલા જેવા અને તેના પગની વાટવાના પત્થર જેવી હતી. તેના (પગની આંગળીઓના) નખા છીપના દળ જેવા હતા. તે લડડુ–ગડાની પાછળની અટ્ટાલક-કિલ્લાની ઉપરના ભાગ કહેવાય છે, તેવા આકારવાળું ઉ-યક્ષસ્થા છે. કારણ કે પૃથાધિપ વડે તેનુ સમાનપણું છે. વળી તે રામ-વાળવર્ડ ગુપિલ-વ્યાપ્ત છે. તે પિશાચના બન્ને સ્તન નાપિત્તપ્રસેક ઈવ' નામની નેરણી અને અસ્ત્રો રાખવાની કોથળીના પેઠે ઉર’સિ'–છાતીમાં લટકે છે. પાટ્ટ' પેટ અયઃકોકવદ-લાઢાની કાઠીની જેમ વૃત્ત–વર્તુલ-ગેાળ છે. તથા ‘પાણુકલન્દસરીસા’ પાન-ધાન્યના રસ વડે સરકારવાળુ પાણી, અર્થાત્ કાંજી, જે વડે વણુકરા વસ્ત્રોને પાય છે, તેનું લન્દ–કુંડુ, તેના સરખી ગમ્ભીરપણાવડે તેની નાભિ-જઠરોગ મધ્ય ભાગ છે. અન્ય વાચનામાં આ પ્રમાણે પાઠ છે-“ભગકડી વિગયવ’કપટ્ટી અસરિસા દોષિ તક્સ ફિસગા” તેમાં તેની કેડ ભાંગી ગયેલી અને વિગય-વિકૃત-બેડોળ અને વક્ર-વાંકી પૃષ્ઠ-પીડ છે એવા, તેના બન્ને ફિસગા-કુલા અસમાન છે. સિક્ક!સ‘ઠાણસ'ડિએ’શિયક-શી, જે દહી વગેરેના પાત્રનું દોરીમય અવલંબન-આધારભૂત છે, તેના માકારવાળુ તેનુ નેત્ર-મન્થાનના દણ્ડને ખેંચવાનુ દોરડુ, તેની પેઠે લાંબુ હોવાથી નેત્ર—પુરુષચિહ્ન છે. કણ્વપુટસ સ્થાનસ'સ્થિત’ કિવ–મદિરાના અંગરુપ તદુલાદિથી ભરેલ પરસ્પર સ’લગ્ન ગુણુના [છાલકના આકાર જેવા તેના વૃષણુ-અડકોશ
****** XY
૨ કામદેવ
અધ્યયન
', '
॥
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસકદશાંગ સાનુવાદ | ૬૮
ભાગના લાકડા સરખા અને મડહ-અપ્રશસ્ત જાનુ-ઢીંચણવાળે, વિકૃત બેડેળ, ભગ્ન-ભાંગેલ અને ભગ્ન-વાંકી ભમરવાળે; અબદારિત પહોળું કરેલ છે મુખ રૂપીવિવર જેણે તથા નિલલિત-બહાર કાઢેલ જીમને અગ્રભાગ જેણે એવો, શરટ-કાકીડાની જેણે માળા કરી છે એવો, ઉંદરની માળા વડે યુક્ત સુકૃત-સારી રીતે કરેલું છે ચિન્હ જેણે એ, જેણે નકુલ–રોળીયાનું કર્ણ પૂરકાનનું આભૂષણ કરેલું છે અને સાપનું વૈકક્ષ-ઉત્તરાસંગ કરેલું છે એ, કરાટ કરે, જેણે ભયંકર અટ્ટહાસ્ય
છે તથા “જમલકેફ્રિયાસઠાણુસંઠિયા” યમલ-સમાનપણે રહેલ બે કહીની આકૃતિના જેવા તેના ઉરુ-સાથળ છે. તથા “અજુગટું વ’ અર્જુન–એક જાતનું ઘાસ તેના, ગુ–ગુરછાના જેવા તેના જાનુ ઢિંચણ છે. હમણાં કહેલી ઉપમનું સમાન પણું બતાવે છે-તે અત્યન્ત વક્ર અને વિકૃત–બેડોળ તથા વીભત્સદંખાવવાળા છે. તેની જંઘા-ઢિંચણની નીચે રહેનારી જાંઘ-કર્કશ-કઠણ છે એટલે માંસરહિત છે. તથા રોમ-વાળ વડે ઉપચિત વ્યાપ્ત છે. તથા અઘરીવાટવાની શિલા, તેની આકૃતિ જેવા તેના બને પગ છે. તથા અહરીલેઢiઠાણુસંઠિયાઓ” અધરીષ્ઠા-શિલાપુત્રકવાટવાને પત્થર, તેના આકાર જેવી બનને પગની આંગળીઓ છે. “સિપિપપુડસંઠિયા’ છીપના પડ જેવા તેના પગની આંગળીના નખો છે. કેશના અગ્રભાગથી નખના અગ્રભાગ સુધી પિશાચના રુપનું વર્ણન કર્યું. હવે સામાન્ય રીતે તેના વર્ણન માટે કહે છે-“લડહમડહજાણુએ” અહી પ્રસંગથી લડહ શબ્દ વડે ગન્દી-ગાડાના પાછળના ભાગમાં રહેલું તેના ઉત્તરાંગનું રક્ષણ કરવા માટે જે લાકડું હોય છે તે કહેવાય છે. તે ઢીલાબધનવાળું હોય છે. એ પ્રમાણે ઢીલા સાંધાના બધન હોવાથી લડહના જેવા તે લડહ અને સ્કૂલ, અ૫ અને લાંબા હોવાથી મડહ–અપ્રશસ્ત જાનુ-ઢીંચણ જેના છે
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્યું છે એવો, નાનાવિધ-અનેક પ્રકારના પાંચવર્ણવાળા રોમ વડે ઉપચિત-વ્યાપ્ત એ (પિશાચ) એક મોટી કાળા કમળ, ગવલ-પાડાના શિગડા, ગુલિકા-ગળી અને અળસીના પુષ્પ જેવી, સુરધાર-તીક્ષણ ધારવાળી અસિ-તલવારને ગ્રહણ કરીને જ્યાં પિષધશાલા છે અને જ્યાં કામદેવ શ્રમણોપાસક છે ત્યાં આવે છે, આવીને આસુર-ગુસ્સે થયેલ, રુષ્ટ કુપિત, ચંડિઝિકએ-તત્ર કોધવાળા અને મીસ મીસ કરો (દાંત કચડતો) કામદેવ શ્રમણોપાસકને આ પ્રમાણે
એ, “વિનયભગ્નભુગભુમએ વિકૃતવિકારવાળી, ભગ્ન-વિરૂપ હોવાથી ભાંગેલી અને ભગ્ન-વક-શ્વ-ભૂકુટી જેની છે એ, અહીં અન્ય વાચનામાં બીજા ચાર વિશેષણે કહેવાયાં છે-મસિમૂલગમહિસકાલએ મપિ, મૂષક–ઉંદર અને મહિષ–પાડાની પેઠે કાળે, ભરિયમેહરણે જળથી ભરેલા મેઘના જેવા વર્ણવાળા, અર્થાત્ કાળો, ‘લંબટું લાંબા હોઠવાળે, “નિગય તે’ બહાર નીકળેલા દાંતવાળે, “અવદાલિયવયવિવરત્તિ અવારિત-પહોળું કરેલું છે મુખપી વિવર જેણે તથા નિર્લાલિત –બહાર કાઢેલ છે જીમને અગ્રભાગ જેણે એવો, “શરકૃતમાલિકાક” જેણે શરટ-કાકીડાની માલા મસ્તકમાં અથવા છાતીમાં ધારણ કરી છે એવો, તથા ઉંદરની માલા વડે પરિશુદ્ધ-વ્યાપ્ત સુકૃત–સારી રીતે કરેલું છે ચિહ્ન જેણે, નકુલકૃત-નેળીયા વડે કરેલું છે. કર્ણ પૂર-કાનનું આભૂષણ જેણે એવો, “સર્પકૃતવૈકક્ષા” બે સાપ વડે કરેલું છે વૈકક્ષઉત્તરસંગ જેણે એ, અહીં “મૂસગયચું ભલએ, વિષ્ણુયોગ૭ સપૂજ્ય જણાવઈએ મૂષક-ઉંદરને કરેલ છે ચુંભલય-માળાયુક્ત મુકુટ જેણે, વીંછીનું કરેલું છે વૈકક્ષ-ઉત્તરસંગ જેણે, અને સાપનું કરેલ છે યજ્ઞોપવીત-જનોઈ જેણે એક અભિન્નમુહનયણનકખવરવધૂચિત્તકત્તિનિયંસણે અભિન્ન-અખડિત છે મુખ, નયન અને નખો જેને વિશે એવું
****
* ૨ કામદેવ * અધ્યયન
છે ૬૦ ||
*
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ Il coll
કહેવા લાગ્ય-અરે અપ્રાર્થિત (મરણ)ની પ્રાર્થના કરનાર, દુરન્ત-દુષ્ટ પરિણામવાળા અને પ્રાન્ત ખરાબ લક્ષણ જેએના છે એવા, હીન પુણ્યચાતુર્દશિક-અધુરી કાળી ચઉદશે. જમેલા, હી-લજજા, શ્રી-શોભા, ધતિ-ધર્યા અને કીર્તિવડે રહિત,
શ્રેષ્ઠ વાઘના કૃત્તિ-ચર્મ રુપ નિવસન-વસ્ત્ર જેને છે એવો, ‘સરસહિરસાવલિનગ’ સરસરસવાળા રુધિર-લેહી અને માંસ વડે અવલિસખરડાયેલું ગાત્ર-શરીર જેનું છે એવો, “
આ ટયન’ કરાટ કરતો, “અભિગજજને મેઘની પેઠે ગર્જના કરતે, “ભીમમુક્કટ્ટહાસે ભીમ-ભયંકર-મુક્ત કર્યું છે અટ્ટહાસ્ય જેણે , નાણાવિહપષ્યવહિ” અનેક પ્રકારના પાંચવર્ણવાળા રમ-વાળ વડે ઉપચિત–વ્યાસ એ (પિશાચ) એક મોટી નીપલ–કાળા કમળ, ગવલપાડાનું શીંગડું, ગુલિકા-ગળી અને અળસીના પુષ્પ જેવો પ્રકાશ જેને છે એવી ‘ક્ષરધાર” અસ્રાના જેવી તીક્ષણ ધારવાળી અસિ-તલવારને “ગૃહી વા’ ગહણુ કરીને ત્યાં પોષધશાલા છે અને જ્યાં કામદેવ શ્રાવક છે ત્યાં આવે છે. આવીને આસુરુ! રુઠે કવિએ ચડિક્તિએ મિસિમિમિસીમાણે ગુસ્સે થયેલ. રૂટ થયેલ, કુપિત, ચડ-તત્રક્રેધવાળે અને હઠ પીસત [આ બધા શબ્દો સમાન અર્થવાળા અને અતિશય કોપ બતાડવા માટે છે] કામદેવ શ્રમણે પાસકને આ પ્રમાણે કહે છે-“અપસ્થિયપત્થયા’ અપ્રાર્થિત-નહિ ઈચ્છલ મરણની પ્રાર્થના કરનાર, ‘દુરન્તપંતલખણુ” દુરન્ત-દુષ્ટ અન્ત-પરિણામ જે છે એવા અને પ્રાન્ત-હીન લવાળા, ‘હનપુણુચાઉસિયા’ હન-અપૂર્ણ પુણ્ય ચતુર્દશી – કાળી ચતુર્દશીને વિશે જેને જન્મ થયેલ છે એવા, શ્રી ડોભા, હી–લજજા, ધતિ -ૌર્ય અને કીતિરહિત, ‘ધમકામયા” શ્રત અને ચારિત્ર રુપ ધર્મની અભિલાષા કરનારા, એ પ્રમાણે બધા પદોને અર્થ જાણો, પરંતુ શુભપ્રકૃતિરુપ
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
RRBAR
ધર્મની ઈચ્છાવાળા, પુણ્યની ઈચ્છાવાળા, સ્વર્ગની ઈરછાવાળા, મોક્ષની ઈચ્છાવાળા, ઘર્મની કાંક્ષાવાળા, પુણ્યની કાંક્ષાવાળા. સ્વર્ગની કાંક્ષાવાળા, મોક્ષની કાંક્ષાવાળા, ધર્મની પિપાસાવાળા, પુણ્યની પિપાસાવાળા, સ્વર્ગની પિપાસાવાળા અને મોક્ષની
પુણ્ય, સ્વર્ગ–પુણ્યનું ફલ, મોક્ષધર્મનું ફલ, કાંક્ષા-અધિક ઇરછા, પિપાસા-અધિક કાંક્ષા, એ પ્રમાણે એ પદો વડે ઉત્તરોત્તર ઈચ્છાની અધિકતા બતાવેલી છે. એવા હે કામદેવ! ન ખલુ તને શીલ વગેરેને ચલાયમાન કરવું ક૫તું નથી, એગ્ય નથી–એ વસ્તુસ્થિતિ છે. કેવલ જે તું આજ શીલાદિને ચલાયમાન નહિ કરે તે હું તારા ખડાખડિ -ટુકડે ટુકડા કરીશ-એ વાકયને અર્થ છે. તેમાં શીલ-આણુવ્રત, વ્રત-દિશાવ્રત વગેરે, વિરમણ-રાગાદિની વિરતિ, પ્રત્યા
ખ્યાન–નમુકકારસહી વગેરે, પિષધોપવાસ આહારદિના ભેદ વડે ચાર પ્રકારનો છે. તે શીલાદિને ‘ચાલિત્તઓ” ભગ કરવાથી ચલાયમાન કરવાને, ભયિતું” એનું પાલન કરવામાં ભેંભ કરવાને, “ખડયિતુમ' દેશથી ખંડન કરવાને, ભડક તુમ' સર્વથા ભાંગવાને, ‘ઉઝિતુ” સર્વ દેશવિરતિને ત્યાગ કરવાથી છોડવાને ‘પરિત્યકતુમ’ સમ્યકત્વને પણ ત્યાગ કરવાથી સર્વથા ત્યાગ કરવાને યોગ્ય નથી.
અદૃદુહદવસટ્ટ’ આર્તધ્યાનની દુહટ્ટ-દુર્ઘટ્ટ-જેને તાગ ન આવી શકે એવી અથવા રોકી ન શકાય એવી વશ
૧. દેશ અને સર્વથા આહારનો ત્યાગ કરવા વડે આહારપષધ, શરીસકાર-આભૂષણ વગેરેના ત્યાગ વડે શરીરસત્કારપષધ, અબ્રહ્મચર્ય-મથુનના ત્યાગ વડે અબ્રહ્મચર્ય-પષધ અને અવ્યાપાર-સદોષ પ્રવૃત્તિના ત્યાગ વડે અવ્યાપાર પિષધ.
મિ ૨ કામદેવ R અધ્યયન * | ૭૧ |
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ છે ઉર ||
+++
++
પિપાસાવાળા કામદેવ શ્રમણોપાસક ! દેવાનુપ્રિય ! જે શીલ-અણુવ્રતો, વતે-દિશાવ્રત વગેરે, વિરમણ-રાગાદિની વિરતિ, પચ્ચક્ખાણ-પ્રત્યાખ્યાન અને પાષાપવાસને ચલાવ-ભંગ કરે. (અને પાળવામાં) ક્ષેભ કર, ખંડન કર, ભાંગવો, ત્યાગ કરવો અને સર્વથા ત્યાગ કરવો તને ક૯પ નથી. જે તું આજે શીલ યાવદ પોષધોપવાસ છોડીશ નહિ કે ભાંગીશ નહિ તે આજે આ કાળા કમળ જેવી યાવત્ તલવાર વડે તારા ટુકડે ટુકડા કરીશ. જે રીતે હે દેવાનુપ્રિય ! તું આર્તધ્યાની દુર્ધટ-અત્યંત પરાધીનતાથી પીડિત થયેલ અકાળે જીવિતથી મુક્ત થઈશ.
ત્યારબાદ તે કામદેવ શ્રમણોપાસક તે પિશાચ રુ૫ દેવે એ પ્રમાણે કહ્યું એટલે અભીત–ભયભીત થયા સિવાય, અત્રતત્રાસ પામ્યા વગર, ઉદ્વગરહિત, અક્ષભિત-ભેંભરહિત, અચલિત, અસંભ્રાન્ત-નિશ્ચલ તૂચ્છક-ઉત્તર આપ્યા વગર ધર્મધ્યાનને પ્રાપ્ત થયેલો વિહરે છે.
૩ ત્યાર પછી તે પિશાચ રુપ દેવ કામદેવ શ્રમણોપાસકને નિર્ભય યાવતું ધર્મધ્યાનને પ્રાપ્ત થયેલ જુએ છે. જોઈને બીજીવાર પણ કરવદેવને એ પ્રમાણે કહ્યું-અપ્રાર્થિતની પ્રાર્થના કરનાર હે કામદેવ! જે તું આજે શીલ વ્રત પરાધીનતા, તે વડે ઋત-પીડિત, અથવા આતંદુઃખાર્ત-આર્તધ્યાન વડે દુઃખ-દુઃખથી પીડિત તથા વશ-વિષયની પરાધીનતા વડે ઋત-વ્યાસ, તે પછી કર્મ ધારય સમાસ કર. ‘અભતે’ ઈત્યાદિ એકાWક શબ્દો છે અને અભયને પ્રકર્ષ બતાવવા માટે છે.
૩ તિવલિય” ત્રિવલિકાં ત્રણ વળિયાવાળી ‘ભ્રકુટી' દષ્ટિની રચનાવિશેષને લલાટને વિશે સંહિત્ય-કરીને ચલ
++++++++++++
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
વગેરેનો ત્યાગ નહિ કર તે તું યાવત્ જીવિતથી મુક્ત થઈશ. ત્યાર બાદ તે કામદેવ શ્રમ પાસક તે વે બીજી વાર અને ત્રીજી વાર પણ એ પ્રમાણે કહ્યું એટલે તે ભયભીત થયા સિવાય યાવત ધર્મ ધ્યાનને પ્રાપ્ત થયેલ વિહરે છે. ત્યાર બાદ તે પિશાચ રુપ દેવ કામદેવ શ્રમણોપાસકને નિર્ભીક રહેલ જુએ છે. જઈને આસુરુત્તિ-ગુસ્સે થઈ ત્રિવલિયુક્ત (ત્રણ વળીયા વાળી) ભમર લલાટ વિશે કરીને કામદેવ શ્રમણોપાસકના કાળા કમળ જેવી ચાવત તલવાર વડે ખંડાનંડિ -ટુકડેટુકડા કરે છે. ત્યાર પછી તે કામદેવ શ્રમણોપાસક ઉજજવલ-શુદ્ધ, કેવળ અસહ્ય વેદનાને સમ્યફ પ્રકારે યાવતું સહન કરે છે.
૪ ત્યાર બાદ તે પિશાચ રુપ દેવ કામદેવ શ્રમણોપાસકને નિર્ભય રહેલે જુએ છે. જોઈને જ્યારે તે કામદેવ
યિતું” અન્યથા કરવાને, ચલન બે પ્રકારે છે-સંશય દ્વારા અને વિપર્યાસ દ્વારા. તેમાં સંશયથી શોભ પમાડવાને અને વિપર્યાસથી વિપરિણામ કરવાને.
૪ “સતે શાન્ત વગેરે શબ્દો સમાનાર્થક છે. | ‘સરંગપઈ ડ્ડિય” ચાર પગ, કર-સુંઢ, પુરછ અને પુરુચિહ, એ સાત અગો પ્રતિષ્ઠિત-ભૂમિને વિશે લાગેલાં જેના છે એવું, સમ્મ-માંસની વૃદ્ધિ થવાથી સારી રીતે, સંસ્થિત-હાથીના લક્ષણ સહિત અગોપાંગ હોવાથી સારા આકારવાળું, ‘સુજાત’ સુજાતના જેવું, એટલે પૂરા દિવસે જન્મેલું, પુરઓ આગળ, ઉદગ્રં-ઊંચું જેનું પાડ્યું છે એવું. પૃષ્ઠતા” પૃષ્ઠ ભાગમાં વરાહના જેવું, અહીં પ્રાકૃત હોવાથી નપુંસકલિંગ છે. અજાના જેવું કક્ષિ-પેટ જેનું છે તે
EX
ઝર કામદેવ
* મધ્યયન
છે ૭૩ છે
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ. IL og LL
શ્રમણોપાસકને નિગ્રંથ પ્રવચનથી ચલાયમાન કરવાને, ક્ષોભ પમાડવાને, વિપરિણામ-અન્યથા પરિણામ કરવાને શક્તિમાન થતો નથી ત્યારે શ્રાન્ત થયેલ થાકેલા અત્યંત થાકેલે ધીમે ધીમે પાછા ફરે છે. પાછા ફરી પિષધશાલાથી બહાર નીકળે છે. બહાર નીકળીને દિવ્ય પિશાચ રુપને ત્યાગ કરે છે. ત્યાગ કરીને એક મોટું દિવ્ય હાથીનું રુપ વિષુવે છે. જેના સાત અંગ ભૂમિને લાગેલાં છે એવું, સમ્યફ સંસ્થિત-આકૃતિ વાળું, સુજાત-પૂરાં દિવસે જન્મેલું, આગળથી ઊંચું અને પાછળથી વરાહના જેવું, અજાના જેવા પેટવાલું, અલકુક્ષિ-જેનું પેટ લાંબુ નથી એવું, લકરગણેશની પેઠે લાંબા હોઠ અને કર-સુંઢ જેની છે એવું, મુકુલાવસ્થાને પ્રાપ્ત થયેલા મહિલકા-મેગરાની પેઠે વિમલ
અજાકુક્ષિ, બળવાન હોવાથી, અલમ્બક્ષિ' જેનું પેટ લાંબું નથી એવું, “પ્રલદરાધરકર” પ્રલંબ-લાંબા-લાદરગણપતિની પેઠે અધર-હોઠ, કર-સુંઢ જેની છે એવું, “અભુચ્ચય” અભ્યદૃગત-પ્રાપ્ત કરેલી મુકુલાવસ્થા જેણે એ મલ્લિકા-મગર, તેની પેઠે વિમલ-વચ્છ અને ધેાળા દાંત જેના છે એવું, “કાંચનકોશીપ્રવિકૃદન્તમ’ સુવર્ણની કોશીખાલી, તેમાં પ્રવેશેલા દાંત જેઓના છે એવું, એટલે તેના દાંત ઉપર સુવર્ણની ખેાળી છે, કોશી-પ્રતિમા'. આનામિતકંઈક નમાવેલ ચાપ-ધનુષની પેઠે લલિત-વિલાસવાળી અને સંવેલ્લિત-સંકુચિત થયેલ છે. સુંઢને અગ્રભાગ જેને એવું, તથા કર્મ-કાચબાના આકાર જેવા પ્રતિપૂર્ણ ચરણ જેના છે એવું. વીશ નખ જેના છે એવું, આલીન-ઉચિત પ્રમાણ - ૧. અહીં પ્રતિમાને અર્થે હાથીના દાંતે બાંધવાનું આભૂષણ એવો થાય છે. “પ્રતિમા પ્રતિરૂપકે ગંજસ્ય દન્તબધે ચ”—અનેકાર્થ ત્રિસ્વરકાંડ લો. ૪૬૩.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્ષની કે
હાથીની છે. એક સમાની પડે છે કે લલિત
સ્વચ્છ અને ઘળા દાંત જેના છે એવું, કાંચનકેશી-સુવર્ણની કશી-ખેળીમાં પ્રવિષ્ટ છે દાંત જેના એવું, આનામિત-કંઈક નમાવેલ ચાપ-ધનુષની પેઠે લલિતચેષ્ટાવાળી અને સંવેલિત-સંકુચિત થયેલ સુંઢને અગ્ર ભાગ જેને છે એવું, કર્મ કાચબાની પેઠે પરિપૂર્ણ ચરણે જેના છે એવું, વિશાખવાળું, આલીન-સંગત અને પ્રમાણયુક્ત પુર૭ જેનું છે એવું, મદોન્મત્ત, મેઘની પેઠે ગર્જના કરતું, મન અને પવનને જીતનાર વેગ જેને છે એવું દિવ્ય હાથીનું રૂપ વિકવે છે. વિકુલીને જ્યાં પિષધશાલા છે અને જ્યાં કામદેવ શ્રમણોપાસક છે ત્યાં આવે છે. આવીને કામદેવ શ્રમણોપાસકને તેણે આ પ્રમાણે કહ્યું- હે કામદેવ શ્રમણોપાસક ! ઈત્યાદિ તેમ જ કહે છે, યાવત્ શીલ વગેરેને યાવતું ભાંગીશ નહિ તે આજે તને સુંઢથી ગ્રહણ કરીશ, ગ્રહણ કરીને પિષધશાલાથી બહાર લઈ જઈશ. લઈને ઉપર આકાશમાં ફેંકીશ. 'કીને તીક્ષણ દાંતરુપી મુશલ વડે ગ્રહણ કરીશ. ગ્રહણ કરીને નીચે પૃથિવીના તળે ત્રણ વાર પગ વડે રોળીશ. જે રીતે તું આર્તધ્યાનની દુર્ઘટ-અત્યન્ત વશ-પરાધીનતાથી પીડિત થયેલ અકાળે જીવિતથી મુક્ત થઈશ. તે હસ્તિરૂપ દેવે એ પ્રમાણે કહ્યું એટલે કામદેવ શ્રમણોપાસક નિર્ભય થઈને રહે છે. ત્યાર બાદ તે હસ્તીરુપ દેવ કામદેવ શ્રમણોપાસકને નિર્ભય રહેલો જુએ છે, જોઈને બીજી વાર અને ત્રીજી વાર પણ કામદેવ શ્રમણે પારાકને એ પ્રમાણે કહ્યું છે કામદેવ ! ઈત્યાદિ તેમજ કહેવું. યાવત્ તે પણ તેમજ (નિર્ભય) રહે છે. ત્યાર પછી તે હસ્તીરુપ
ઈ
વેગ જેને છે
યુક્ત પુર૭ જેવું છે એવું', ઉમર, મેઘની જેમ ગર્જના કરતું, મન અને પવનને જિતી શકે એ એવું દીવ્ય હાથીનું ૫ વિક છે. બાકી બધું સ્પષ્ટ છે.
+ ૨ કામદેવ
અધ્યયન R ૭૫ છે
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસકદશાંગ
સાનુવાદ ॥ ૭૬ ॥
દેવ કામદેવ શ્રમણેાપાસકને નિય રહેલા જુએ છે. જોઈને ગુસ્સે થયેલા તે કામદેવ શ્રમણાપાસકને સુઢ વડે ગ્રહણ
કરે છે. ગ્રહણ કરીને ઊંચે આકાશમાં ઉછાળે છે. નીચે પૃથિવી તળમાં ત્રણ વાર પગ વડે રેાળે છે. વેદનાને સહન કરે છે,
ઉછાળીને તીક્ષ્ણ ઇ'તરુપ મુશલવડે ગ્રહણુ કરે છે. ગ્રહણુ કરીને ત્યાર પછી તે કામદેવ શ્રમણેાપાસક ઉજજવલ-કેવળ અસાતા રુપ
૫. ત્યારબાદ તે હસ્તીરુપી દેવ કામદેવ શ્રમણેાપાસકને જ્યારે (ચલાયમાન કરવાને) યાવત્ શક્તિમાન્ થતા નથી, ત્યારે તે ધીમે ધીમે પાછા ખસે છે. પાછે. ખસીને પેાષધશાલાથી બહાર નીકળે છે. બહાર નીકળીને દિવ્ય હસ્તીરુપના ત્યાગ
૫ ‘ઉવિસ” ઈત્યાદિ સર્પરુપના વિશેષણા છે અને તે કચિત્ યાવત્ શબ્દથી ગ્રહણ કરેલાં અને કચિત્ સાક્ષાત્ કહેલાં દેખાય છે, તેમાં ‘ઉવિષ” અસહ્ય જેનુ વિષ છે એવુ', ‘ચ’વિષ” તીવ્ર જેનું વિષ છે એવુ', કારણ કે તેનું વિષ થોડા કાળમાં જ ડખેલા શરીરને વ્યાસ કરે છે. ધારવિષ” ભયકર વિષવાળું, કારણ કે તેના નાશ કરે છે. ‘મહાકાય’મોટા શરીરવાળું, ‘મષીમૂષાકાલકમ્' મહી-કાજળ અને મૂષાની પેઠે કાળું, નયનવિષરાષપૂર્ણ મ’ નયનવિષ—દૃષ્ટિવિષ અને રાષ-ગુસ્સા વડે પૂર્ણ, ‘અજનપુંજનિકરપ્રકાશમ' 'જનપૂજ-કાજળના ઢગલાના નિકર-સમૂહની જેવા પ્રકાશ જેના છે એવુ, રક્તાક્ષમ' રાતી આંખ જેની છે એવું, લેાહિતલેાચનમ' લાલ વાચન છે. જેના એવુ', ‘યમલયુગલચ’ચલજિહ્રમ' યમલ-સાથે રહેલી ચ‘ચલ-અત્યન્ત ચપલ જીમનુ' યુગલ જેનું છે એવું, ધણિતલ૧. મૂષા–મૂષ ધાતુને એગાળવાની માટીની કુલડી.
*****************
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન કરે છે. ત્યાગ કરીને એક મોટું દિવ્ય સાપનું રુપ વિક છે. તે ઉગ્રવિષવાળું, ચંડ-તત્ર વિષવાળું, ઘર વિષવાળું, મેટા
શરીરવાળું, મણી અને મૂષા (મૂસ) જેવું કાળું, નયનવિષ–દષ્ટિવિષ અને રાષવડે પૂર્ણ, અંજનના ઢગલાના સમૂહની પેઠે પ્રકાશ જેને છે એવું, રાતી આંખ જેની છે એવું, લાલ છે નેત્ર જેના એવું, યમલ-સાથે રહેલી અને અત્યન્ત ચપલ જિ હાયુગલ જેનું છે એવું', પૃવીતલની વેણીરુપ, ઉકટ, સ્પષ્ટ, કુટિલવક જટિલ-જટાયુક્ત, કર્કશ-કઠેર અને વિકટ -વિસ્તીર્ણ ફટાટોપ– ફેણના આડંબર કરવામાં દશ-નિપુણ, ધમાતી હૈહાકર–લોઢાની ભઠ્ઠીની પેઠે “ધમધમ” એવા પ્રકારને શબ્દ જેને છે એવું, અનાકલિત–રકવાને અશક્ય તીવ્રઅત્યંત પ્રચંડ રોપ-ગુસ્સે જે છે એવું સાપનું રુપ વિક છે. વિકવીને જ્યાં પિષધશાલા છે અને જ્યાં કામદેવ શ્રમણોપાસક છે ત્યાં આવે છે. આવીને તેણે કામદેવ
વેણીભૂતમ' કૃષ્ણવર્ણ અને લંબાઈ વડે પૃથિવીતલની વેણી-કેશપાશના જેવું, કેઈથી પરાભવ ન થઈ શકે માટે ઉત્કટ, દેદીપ્યમાન દેખાતું હોવાથી ફુટ-વ્યક્ત, વક્ર હોવાથી કુટિલ, કેશની જટાના ભેગથી જટિલ-જટાવાળું, નમ્રતાના અભાવથી કર્કશ-કઠોર, વિકટ-વિસ્તીર્ણ ફાટાટોપ-ફેણને આડંબર કરવામાં દક્ષ-નિપુણ, તથા ‘હાગરધમ્મમાણુધમધમતાસ” મમાયમાન-ધમણના વાયુ વડે ઉદ્દીપન કરાતી અને “ધમધમ' એવો શબ્દ કરતી લોઢાની ભઠ્ઠીની પેઠે ઘેષ-અવાજ જે છે એવું, અહીં વિશેષ્યને પૂર્વનિપાત પ્રાકૃત હોવાથી થયો છે. ‘અણુગલિયતિવાયંડરસ” અનાકલિત-અપ્રમિત અથવા અનલ-રોકી શકવાને અશકય તીવ્ર પ્રચંડ-અત્યંત ઘણે રાષ-ગુસ્સો જેને છે એવું સાપનું રુપ વિકુવે છે. વિમુવી કામદેવ શ્રમણોપાસકની પાસે આવીને કહે છે કે તું આજે તારા શીલ, વ્રત
*૨ કામદેવ R અધ્યયન * . ૭૭ છે
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ | ૭૮
શ્રમણોપાસકને એ પ્રમાણે કહ્યું છે કામદેવ શ્રમણે પાસક! જે તું યાવત્ શીલ વગેરેને ભાંગીશ નહિ તે હું આજે તારા શરીર ઉપર સરસર ચડી જઈશ. ચડીને પાછળના ભાગ-૫છડા વડે ગ્રીવા-ડોકને વીંટી લઈશ. વીંટીને તીકણુ અને વિષ વડે વ્યાપ્ત દાઢ વડે તારી છાતીમાં પ્રહાર કરીશ, જે રીતે તું આર્તધ્યાનની અત્યન્ત પરાધીનતાથી પીડિત થયેલ અકાળે જીવિતથી મુક્ત થઈશ. ત્યારબાદ તે કામદેવ શ્રમણોપાસક તે સપરુપ દેવે એ પ્રમાણે કહ્યું એટલે નિર્ભય થઈને યાવત્ વિહરે છે. તે દેવ પણ તેને બીજીવાર ત્રીજી વાર પણ કહે છે. કામદેવ પણ યાવત્ તેમજ રહે છે. ત્યારબાદ તે સપપ દેવ કામદેવ શ્રમણોપાસકને ભયરહિત જુએ છે. જોઈને ગુસ્સે થયેલ તે યાવત્ કામદેવ શ્રમપાસકના શરીર ઉપર સરસર ચઢે છે. ચઢીને પશ્ચિમ ભાગ-૫છડા વડે ગ્રીવા-ડોકને ત્રણ વાર વીંટે છે. વીંટીને
વગેરેને નહિ ત્યાગ કર તે ‘સરસરસ્સ” એ લૌકિક અનુકરણ વાચી છે. એટલે હું તારા શરીર ઉપર સરસર કરતે ચઢી જઈશ. અને ચઢીને ‘પરિછમેણું ભાણું-પૂંછડા વડે તારી ડોકને વીંટીને તારી છાતીમાં તીણ દાઢ વડે “નિકુમિ પ્રહાર કરીશ. જેથી આર્તધ્યાનની દુર્ઘટ પરાધીનતાથી પીડિત થઈને અકાળે મરણ પામીશ. ત્યારબાદ સર્પ તે પ્રમાણે કરે છે. અને કામદેવ શ્રમણોપાસક ‘ઉજજવલા” વિપક્ષ-સાતવેદનીયના અંશ વડે પણ અકલંકિત-રહિત, શરીરવ્યાપી હોવાથી વિપુલ, કર્કશ-કઠોર દ્રવ્યની પેઠે અનિષ્ટ, ‘પ્રગાઢાં અત્યંત, “ચંડાં” રીદ્ર-ભયંકર, “દુઃખાં” દુખપ, પણ સુખરુપ નહિ એવી, તાત્પર્ય એ છે કે “દુરહિયાસ સહન કરી ન શકાય એવી વેદના સહન કરે છે.
જ્યારે સપરુ દેવ કામદેવ શ્રમણોપાસકને નિગ્રંથિ પ્રવચનથી ચલાયમાન કરી શકતો નથી ત્યારે સપરુપને
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીક્ષણ અને વિષયુક્ત દાઢ વડે છાતીમાં પ્રહાર કરે છે. ત્યાર પછી તે કામદેવ શ્રમણોપાસક તે ઉજજવલ-કેવળ વેદનાને થાવત્ સહન કરે છે.
. ત્યાર બાદ તે સપરુપ દેવ કામદેવ શ્રમણોપાસકને નિર્ભય રહેલો જુએ છે. જોઈને જ્યારે તે કામદેવ શ્રમણોપાસકને નિર્ગસ્થ પ્રવચનથી ચલાયમાન કરવાને, ક્ષોભ પમાડવાને અને વિપરિણામ કરવાને શક્તિમાન થત નથી ત્યારે તે બ્રાન્ત થયેલે ધીમે ધીમે ત્યાંથી ખસે છે, ખસીને પિષધશાલાથી નીકળે છે, નીકળીને દિવ્ય સર્વરુપનો ત્યાગ કરે છે, ત્યાગ કરીને એક મોટું દિવ્ય દેવરુપ વિકુવે છે. હાર વડે વિરાજિત-સુશોભિત વક્ષ:સ્થલ જેનું છે એવું, યાવત્ દસ દિશાઓને ઉદ્દદ્યોતિત અને પ્રકાશિત કરતું, પ્રાસાદીય-પ્રસન્નતા કરતું, દર્શનીય, અભિરુપ-મનેસ, ત્યાગ કરી દેવાનું રુપ વિકુવે છે. તેનું વર્ણન કરે છે-“હારવિરાઈવરછ હાર વડે વિરાજિત-સુશોભિત વક્ષઃસ્થલ જેનું છે એવું, અહીં યાવત્ શબ્દથી આ પ્રમાણે વર્ણન જાણવું. “કડગલુડિયથંભિયય' કટક-કડાં, ત્રુટિત-બાહુરક્ષક, બહેરખાં તે ઘણું હોવાથી તે વડે સ્તભિત-અક્કડ રહેલી છે ભુજાઓ જેની એવું, “અંગદકુંડલમદ્રગડતલકણપીઢધાર્ષિ અંગદ-કેયૂર, બાહુનું ભૂષણ, કુંડલ પ્રસિદ્ધ છે, અને મૃષ્ટ–સ્પર્શ કર્યો છે ગંડસ્થળને જેણે એવા કણું પીઠ-કાનના આભૂષણને ધારણ કરનાર, વિચિરહ થાભરણુ” વિચિત્ર હાથના આભરણુ જેને છે એવું, વિચિત્તમાલામઉલિ' વિચિત્ર માલાયુક્ત મૌલિ-મુકુટ અથવા મસ્તક જેનું છે એવું, ‘કલ્લાણુગપવરસ્થપરિહિય” કયાણક-નવીન પ્રવર-શ્રેષ્ઠ વસ્ત્ર જેણે પરિહિત-પહેરેલું છે એવું, ‘કલાણુગપવરમલાણુલવણુધર” કયાણકારક અને પ્રવર-શ્રેષ્ઠ માલ્ય-પુષ્પો અને અનુપન-વિલેપન ધારણ કરનાર,
કર કામદેવ
અધ્યયન IL E IL
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
****
દુષાશકદાગ સાનુવાદ | ૮૦ છે
***
**
પ્રતિરુપ-વિશિષ્ટ રુપવાળું દિવ્ય દેવ૫ વિક છે. વિકુવીને કામદેવ શ્રમણોપાસકની પિષધશાલામાં પ્રવેશ કરે છે. પ્રવેશ કરીને આકાશમાં રહીને ઘુઘરીઓ સહિત પાંચવર્ણવાળા વસ્ત્રોને પ્રવર પરિહિતઃસારી પહેરેલા છે જેણે એવા તેણે કામદેવ શ્રમણોપાસકને આ પ્રમાણે કહ્યું- હે કામદેવ શ્રમણોપાસક! તું ધન્ય છો, હે દેવાનુપ્રિય ! તું પુણ્યશાલી, કૃતાર્થ અને કૃતલક્ષણ (જેણે શરીરના લક્ષણ-ચિહ્ની સફળ કર્યા છે એવો) છે. હે દેવાનુપ્રિય ! તે મનુષ્યને જન્મ અને જીવિતનું ફળ સારી રીતે પ્રાપ્ત કર્યું છે, કે જે તને નિગ્રન્થપ્રવચનને વિશે આ આવા પ્રકારની પ્રતિપત્તિ (જ્ઞાન) લબ્ધ-પ્રાપ્ત અને સુનિત છે. એ પ્રમાણે ખરેખર હે દેવાનુપ્રિય ! શક, દેવેન્દ્ર દેવરાજ યાવતું શક નામના સિંહાસનને વિશે રહી ચોરાશી હજાર સામાનિક દેવ યાવત્ બીજા ઘણા દેવ અને દેવીઓના મધ્યમાં રહી આ
*
**
*
ભાસુરર્દિ ભાસુર-દેદીપ્યમાન બેદિ-શરીર જેનું છે એવું, પલંબવણમાલધર” પ્રલંબ-લાંબી વનમાલા-ઢીંચણ સુધી લટકતી માળાને ધારણ કરનાર, “
દિનું વર્ણ” અહીં “યુક્તને અધ્યાહાર છે એટલે દિવ્ય વર્ણ વડે યુક્ત, દિવેણું ગધેણું દિવેણું ફાસણું, દિવ્યેણે સંઘયણેણું દિવેણું સંઠાણું” દિવ્ય ગબ્ધ, દિવ્ય સ્પર્શ, દિવ્ય સંઘયણ અને દિવ્ય સંસ્થાન વડે યુક્ત, દિવાએ ઈઢીએ” વિમો અને-વસ્ત્રભૂષણાદિ રુપ દિવ્ય ઋદ્ધિ વડે, “દિવ્યાએ જઈએ” દિવ્ય યુક્ત-ઈઝપરિવારાદિના યેગ વડે, દિવાએ પભાએ દિવ્ય પ્રભા-પ્રભાવ વડે દિવ્યાએ છાયાએ દિવ્ય, છાયા-પ્રતિબિંબ વડે, “દિવાએ અચીએ” દિવ્ય અર્ચિએ-પ્રકાશની જવાલા વડે “દિવેણું તેએણું” દિવ્ય કાતિ વડે, “દિવાએ લેસાએ દિવ્ય લેશ્યા-આત્મ પરિ ણામ વડે યુક્ત એવું, દશ દિશાઓને ‘ઉદ્દદ્યાય’ પ્રકાશ કરતું, પ્રભાસયત” શોભાવતું, “પ્રાસાદીયું” ચિત્તને આહલાદ
*****
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
#HRI H
પ્રમાણે કહે છે–હે દેવો ! એ પ્રમાણે ખરેખર જંબૂદ્વીપ નામે દ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રને વિશે ચંપા નગરીમાં કામદેવ શ્રમણપાસક પષધશાલામાં પિષધ સહિત અને બ્રહ્મચારી યાવત્ દર્ભના સંથારાને પ્રાપ્ત થયેલ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસેથી પ્રાપ્ત કરેલી ધર્મ પ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકારીને વિહરે છે. ખરેખર તે કઈ દેવ, દાનવ યાવત્ ગાન્ધર્બ વડે નિસ્થ પ્રવચનથી ચલાયમાન કરવાને, ક્ષોભ પમાડવાને કે વિપરિણામ કરવાનું શકય નથી. ત્યાર બાદ હું દેવેન્દ્ર દેવરાજ કરતું, ‘દર્શનીય” જેને જોતા ચક્ષુ થાકી ન જાય તેવું, ‘અભિરુપ” મનેઝ, ‘પ્રતિરુપ” દરેક જેનારના પ્રતિ રુપ જેનું છે એવું દિવ્ય દેવરૂપ વિક છે. “વિકુળે વિમુવીને “અન્તરીક્ષપ્રતિપન્નઃ આકાશમાં રહી, સર્કિકિર્ણિકાનિ” નાના ઘુઘરીઓવાળા પાંચ વર્ણના વસ્ત્રોને સારી રીતે પહેરી તેણે કામદેવ શ્રમણોપાસકને આ પ્રમાણે કહ્યું એ સંબન્ધ છે.
‘સકકે દેવિ ઈત્યાદિને વિશે યાવત્ શબ્દનું ગ્રહણ હોવાથી શકનું વર્ણન આ પ્રમાણે જાણવું–‘વાજપાણી' વજા જેના હાથને વિશે છે એવો, ‘પુરન્દરે પુર–અસુર વિશેષના નગરે ને દારણ-નાશ કરવાથી પુરન્દર, “સયક્કર” કંતુ શબ્દ વડે અહીં શ્રાવકની પ્રતિમા વિવક્ષિત છે. અને તે કાર્તિક શેઠના ભવમાં સે કેતુ-પ્રતિમા-અભિગ્રહવિશેષ જેઓએ ગ્રહણ કરી છે તે શતક્રતુ-એવી ચૂર્ણિકારની વ્યાખ્યા છે. “સહસ બે પાંચસો મસ્ત્રીઓની હજાર આંખે થાય છે, માટે તેના સંબધથી તે સહસ્ત્રાક્ષ કહેવાય છે. મશબ્દ વડે મેઘ વિવક્ષિત છે, તે જેને વશ છે તે મઘવાનું પાગસાસણ” પાક નામે બલવાન શત્રુ, તેને શાસન-શિક્ષા કરવાથી પાકશાસન, “દોહિણઢલોગોહિવઈ” લોકનો દક્ષિણ દિશાને અર્ધભાગ તેને અધિપતિ, “બત્તીસવિમાણસયસહસ્સાહિવઈ” બત્રીસ લાખ વિમાનને અધિપતિ, “એરાવણવાહણે
ARI ###
# ૨ કામદેવ *અધ્યયન * || ૮૧ ||
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસક દશાંગ સાનુવાદ
શકની એ વાતની શ્રદ્ધા નહિ કરતે શીઘ અહીં આવ્યો. અહો ! દેવાનુપ્રિય ! તે ઋદ્ધિ, ઘતિ, યક્ષ, બલ, વીયે, પુરૂષકારપરાક્રમ પ્રાપ્ત કરેલું છે. હે દેવાનુપ્રિય ! ઋદ્ધિ મેં પ્રત્યક્ષ જોઈ, યાવ મેં સારી રીતે જાણી. હે દેવાનુપ્રિય! હું ખમાવું છું, હે દેવાનુપ્રિય! તમે મને ક્ષમા આપે, હે દેવાનુપ્રિય ! તમે ક્ષમા આપવાને યોગ્ય છે, હું ફરીથી
એરાવણ-એરાવત હસ્તી, તે જેનું વાહન છે એ, “સુરિર’ સુપું રાજતે-સારી રીતે શેભે તે સુરે, તેને ઈન્દ્રસ્વામી સુરેન્દ્ર, અથવા સુર-દેને ઈન્દ્ર તે સુરેન્દ્ર, કારણ કે પૂર્વે દેવેન્દ્રપણે પ્રતિપાદન કરેલું છે અને અહીં સુરેન્દ્રપણે પ્રતિપાદન જાણવું. અથવા અન્ય પ્રકારે પુનરુક્તિનો પરિહાર કરે. ‘અયરબરવOધરે અરજસૂરજરહિત નિર્મલ, અંબર-આકાશ તેના જેવા સ્વરછ હોવાથી અમ્બર કહેવાય છે, એવા વસ્ત્રો ધારણ કરનાર, “આલઇયમાલમઉડે આલગિત-આપેલી છે માલા જેને વિશે એવા મુકુટવાળા, “નવહેમચારુચિત્તચંચલકુંડલવિલિહિજજમણગડે નવા અને હેમ-સુવર્ણના ચાર–સુશોભિત, ચિત્ર-ચિત્રવાળા ચંચલ કુંડલ વડે વિલિનુમાન-સ્પર્શ કરાતા ગંડ-ગાલ જેના છે એ, “ભાસુરદી” ભાસુર-દેદીપ્યમાન દિ–શરીર જેનું છે એ, ‘પલંબવણમાલધરે પ્રલંબ-લાંબી વનમાલાને ધારણ કરનાર એ (ઈ) સૌધર્મ કપમાં સૌધર્માવલંસક વિમાનને વિશે સુધર્મા સભામાં “ચઉરાસીઈ એ સામાણિયસાહસ્સીણુ” ચોરાશી હજાર સામાનિક દે, અહીં યાવત્ શબ્દ કહેવાથી તેત્રીશ ત્રાયસિંશ દે, ચાર લોકપાલ, પરિવાર સહિત આઠ અગ્રમહિષીઓ, ત્રણ પદે, સાત પ્રકારના અનીક-સૈન્યના દેવ, સાત અનીકાધિપતિસૈન્યના અધિપતિ અને ચારગણું ચોરાશી હજાર આત્મરક્ષક દેવના મધ્યમાં રહી, તેમાં ત્રાયઅિંશ-પૂજ્ય ગુરુ. સ્થા
ધમ પાસરીર જેનું છે કે વિલિયા
અહી યા વિમાનને બિરમાલધર
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
X
એમ કરીશ નહિ' એમ કહીને પગે પડો અને હાથ જોડીને એ અર્થને વારંવાર ખમાવે છે. ખમાવીને જે દિશાથી આવ્યો હતો તે દિશાએ ગયા. ત્યારબાદ તે કામદેવ શ્રમણોપાસક પિતાને ઉપસર્ગરહિત જાણીને પ્રતિમાને પારે છે.
૭. તે કાળે અને તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વિહરે છે. ત્યારબાદ કામદેવ શ્રમણોપાસક આ વાતથી વિદિત થઈ “એ પ્રમાણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વિચરે છે, તે મારે “શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીરને વંદન નમસ્કાર
XXXX+++++++++
નીય દે, ચાર લોકપાલ પૂર્વાદિ દિશાના અધિપતિ સોમ, યમ, વરુણ અને કુબેર, આઠ અગ્રમહિષી-પટ્ટરાણી, તેને પ્રત્યેક પરિવાર પાંચ હજાર દેવીએ, બધી મળી પરિવાર ૫ દેવીઓ ચાળીશ હજાર જાણવી. અભ્યન્તર અને, મધ્યમ અને બાહ્ય ત્રણ પર્ષદ જાણવી. પદાતિ-પાયદળ, ગજ, અશ્વ, રથ અને વૃષભ-એ ભેદ પાંચ પ્રકારનું સંગ્રામને ઉપયોગી હોય અને ગધર્વોનીક-સંગીત કરનાર, અને નાટયાનીક-નાટક કરનાર દેવો-એમ સાત પ્રકારનું રીન્ય જાણવું. અનીકાધિપતિ સાત આ પ્રમાણે છે–પ્રધાન પદાતિ, પ્રધાન હાથી, એમ બીજા પણ સૈન્યાધિપતિ દેવ જાણવા. આત્મરક્ષક-અંગની રક્ષા કરનારા દે ચોરાશી હજાર છે, તે સિવાય બીજા ઘણા દેવો અને દેવીઓની મધ્યમાં આ પ્રમાણે આઈખઈ” સામાન્યપણે કહે છે અને ભાષત-વિશેષતઃ કહે છે, એને જ “પ્રજ્ઞાપતિ” અને “પ્રરુપયતિ' એ બે પદ વડે અનુક્રમે કહે છે-તે (કામદેવ શ્રમણે પાસક) દેવેણ વા” ઈ-યાદિને વિશે યાવત્ શબ્દનું ગ્રહણ હોવાથી આ પ્રમાણે જાણવું-કેઈ યક્ષ વડે, રાક્ષસ વડે, કિન્નર, કિંગુરુષ, મહારગ અને ગાંધર્વ વડે નિર્ગથ પ્રવચનથી ચલાયમાન કરવો શકય નથી.
* ૨ કામદેવ
અધ્યયના Rી છે ૮૩ છે
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ
૮૪
ન કરીને ત્યાંથી પાછા આવીને પિષધ પારો શ્રેયરુપ છેએમ વિચારે છે, વિચારીને શુદ્ધ અને પ્રવેશ રેગ્ય-બહાર
જવા યોગ્ય વસ્ત્રો પહેરે છે, યાવત્ અલ્પ અને મહામૂલ્ય અલંકાર પહેરી મનુષ્યરૂપી વાગરાથી વીંટાયેલ પિતાના ઘરથી બહાર નીકળે છે, નીકળીને ચંપાનગરીના મધ્યભાગમાં જાય છે. જઈને જ્યાં પૂર્ણભદ્ર રીત્ય છે ત્યાં આવે છે, થાવત શંખની પેઠે પર્યું પાસના કરે છે. ત્યાર બાદ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે કામદેવ શ્રમણોપાસકને અને તે અત્યંત મોટી પરિષદને ધર્મકથા કહી, યાવત્ ધર્મકથા સમાપ્ત થઈ
ઈઢી” ઈત્યાદિ. અહીં યાવત્ શબ્દ હોવાથી આ પ્રમાણે સમજવું-જુઈ, જસે, બલ, વીરિયં, પુસિક્કારપરક્કમેત્તિ. એટલે હે કામદેવ ! તે ઋદ્ધિ-આત્મિક શક્તિ, ઘુતિ-તેજ, યશ, બલ, વીર્ય અને પુરુષકારપરાક્રમ કરેલું છે.
નાઈ ભુજ કરણયાએ ન નિષેધર્થક છે “આઈ' નિપાત-અવ્યય વાક્યાલંકારમાં કે અવધારણ અર્થમાં વપરાય છે. *ભુજ ભૂયઃ-ફરીથી કરવામાં હું પ્રવૃત્તિ કરીશ નહિ એ તાત્પર્ય છે.
૭. “જહા સંપત્તિ જેમ શંખ શ્રાવક ભગવતીસૂત્રમાં કહ્યો છે તેમ આ કામદેવ શ્રાવક પણ કહે. તાત્પર્ય આ છે-બીજા શ્રાવકે સચિત્ત દ્રવ્યને ત્યાગ કરવો વગેરે પાંચ પ્રકારના અભિગમને સમવસરણમાં પ્રવેશ કરતાં કરે
૧. સચિત્ત આહાર વગેરેને ત્યાગ કરવો, ૨ અચિત વસ્ત્રાલંકારાદિને ત્યાગ ન કર, અર્થાત્ વસ્ત્રાલંકારાદિ પહેરવાં, ૩ મનની એકાગ્રતા, ૪ એક વસ્ત્રનું ઉત્તરાસંગ કરવું, અને ૫ જીનેશ્વરનું દર્શન થતાં અંજલી કરવી–હાથ જેડી પ્રણામ કર.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે, પરન્તુ શંખે પિષધ કરે હોવાને લીધે સચિત્તાદિ દ્રવ્યના અભાવથી પાંચ અભિગમ કર્યા નથી. કામદેવ શ્રાવક પણુ પિષધવત યુક્ત છે માટે શંખના જેવો કર્યો છે. અહીં મૂળ પાઠમાં ‘યાવ’ શબ્દ છે, તેથી આ વર્ણન જાણવું— ‘તે કામદેવ શ્રાવક જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર છે ત્યાં આવે છે. આવીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને ત્રણ વાર જમણી બાજુથી પ્રદક્ષિણા કરે છે. કરીને વંદન અને નમસ્કાર કરે છે, વંદન અને નમસ્કાર કરીને અત્યત પાસે ન હ, તેમ અત્યંત દૂર નહિ એવી રીતે ઊભું રહી શુશ્રુષા કરતે નમસ્કાર કરને સન્મુખ રહી હાથ જોડી પર્યું પાસના કરે છે
તએ સમણે ભગવં મહાવીરે કામદેવસ્ય સમવાસયમ્સ તીસે ય–આ સૂત્રથી આરંભી ઔપ- ક પાતિક સૂત્રમાં કહેલ પાઠ યાવત્ “ધર્મકથા સમાપ્ત થઈ અને પરિપક્વ પાછી ગઈ” ત્યાં સુધી કહેવો તે આ પ્રમાણે સવિ શેષપણે બતાવાય છે–ત્યાર બાદ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કામદેવ શ્રમણોપાસકને અને અત્યન્ત મટી ઋષિપરિષદને, મુનિ પરિષદને, યતિ પરિષદને ધર્મ કહે છે. તેમાં પશ્યન્તીતિ જુએ તે ઋષિઓ–અવધિ વગેરે જ્ઞાનવાળા, મુનિ-મૌનને ધારણ કરનારા, અર્થાત્ વાણીને સંયમ કરનારા, યતયઃ—ધર્મ ક્રિયામાં પ્રયત્ન કરનારા. “અગસયવંદાએ અનેક સેંકડા પ્રમાણ વૃન્દ-સમૂહ જેને વિશે છે એવી, “અણગસયવન્દપરિવારોએ અનેક સેંકડો પ્રમાણુ વૃન્દ-સમૂહ રુપ પરિવાર જેને વિશે છે એવી પરિષદને ધર્મ કહે છે એ સંબધ છે. ભગવાન કેવા છે તેનું વર્ણન કરે છે–એહબલે” ધ-અવ્યવરિચ્છન્ન બળ જેનું છે એવા, “અઇબલે સમગ્ર પુરુ, દેવો અને તિય કરતાં અધિક બળ જેનું છે
* ૨ કામદેવ
અધ્યયન એવા, “મહાબળે? મોટું બળ જેનું છે એવા, એનું જ સવિસ્તર વર્ણન કરે છે–અપરિમિયબલવિરિયતેયમાહ૫ર્કતિજ'
Wા ! ૮૫ |
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
I
ઉપાશક- * દશાંગ સાનુવાદ | ૮૬ *
****
|
**
અપરિમિત બળ-શારીરિક સામર્થ્ય, વીર્ય-જીવસામર્થ્ય, તેજ-પ્રકાશ, માહાભ્ય-મહાનુભાવપણું અને કાંતિરમ્યતા વડે યુક્ત, “સાયનવહથણિયંદુંદુભિસરે’ શરદ કાળના નવીન મેઘના સ્વનિત-શબ્દની પેઠે મધુર શબ્દ જે છે અને દુંદુભિના જે રવર જેનો છે એવા, “ઉરે વિથડાએ છાતીમાં વિશાલ, (આ પદોને સરસ્વતીની સાથે સંબન્ધ છે) કારણ કે તેમની છાતી વિસ્તીર્ણ છે, “કંઠે પવદિયાએ કંઠને વિશે ગોળાકાર, કારણ કે ગળાનું છિદ્ર વર્તુળાકાર છે. સિરે સંકિરૂણાએ’ મસ્તકને વિશે સંકીર્ણ થતી, કારણ કે શરીરના વિસ્તાર મસ્તક વડે સાંકડો થાય છે, “અગરલાએ સ્પષ્ટ વણવાળી, “અમખ્ખણાએ વરચે અટકથા સિવાય અખલિત બેલાતી. “સવફખરસન્નિવાઈયાએ સર્વે અક્ષરના સંયોગવાળી, ‘પુણરત્તાએ પરિપૂર્ણ મધુર, “સવભાષાણુ ગામિણીએ” સર્વ ભાષારૂપે પરિણમનસ્વભાવવાળી, “સરસ્સઈ એ’ સરસ્વતી-વાણીવડે જોયણુનીહરિણા સરેણુ” જનગામી શબ્દ વડે “અદ્ધમાગહાએ ભાસાએ ભાસઈ અરહા ધર્મ પરિકહેઈ' અર્ધ માગધી ભાષા, કે જેમાં “ર” ને લ અને “સ” ને શ થાય છે ઈત્યાદિ માગધી ભાષાનું લક્ષણ સંપૂર્ણ નથી, તે માગધી ભાષા વડે “અરહા-અહન-પૂજાને યોગ્ય અથવા અરહસ્ય–જેને કાંઈ પણ રહસ્ય-છાનું નથી, કારણ કે તે સર્વજ્ઞ છે, એવા ભગવાન્ શ્રદ્ધા કરવા યોગ્ય, જાણુવા અને આચરવા યોગ્ય વસ્તુને વિશે શ્રદ્ધાન, જ્ઞાન અને આચરણરૂપ ધર્મને “પરિકથયતિ' સમસ્તપણે, સમગ્ર વિશેષને કથન કરવાપૂર્વક કહે છે. તથા “સલૅસિં આરિચમારિયાણું અગિલાએ ધમ્મમાઈક્રખઈ' કેવળ ઋષિપરિષદાદિને ધર્મ કહે છે એમ નહિ, પરંતુ જે વંદનાદિ માટે આવેલા તે બધા આર્ય–આર્યદેશમાં ઉત્પન્ન થયેલા અને અનાર્ય-શ્લેચ્છાને અગ્લાનિ-ખેદ પામ્યા સિવાય ધર્મ કહે છે.
*
*
***
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
*----------******
હવે ધ કથાનું સ્વરૂપ બતાવે છે—અસ્થિ લાએ, અસ્થિ અલાએ' લેાક છે, અલાક છે. એ પ્રમાણે જીવ, અજીવ, બંધ, મેાક્ષ, પુણ્ય, પાપ, આસવ, સવર, વેદના અને નિર્જરા છે. એ પદાર્થોનું અસ્તિત્વ ખતાવવા વડે શૂન્ય વાદી, વિજ્ઞાનવાદી, નિરાત્મવાદી, અદ્વૈતવાદી, એકાન્ત ક્ષણુિકવાદી, નિત્યવાદી અને નાસ્તિકાદિ કુદનાના નિષેધ કરવાથી પરિણામી વસ્તુનુ* પ્રતિપાદન દ્વારા સર્વાં આ લોક અને પરલોકની ક્રિયાઓનું નિર્દોષપણું બતાવ્યું. તથા અરિહંત, ચક્રવતી, બલદેવ, વાસુદેવ, નરક, નારકા, તિય ચા, તિય ચશ્રી, માતા, પિતા, ઋષિઓ, દેવા, દેવલેાકેા, સિદ્ધિ, સિદ્ધો, પરિનિર્વાણુ અને પરિનિર્વાંત—નિર્વાણને પ્રાપ્ત થયેલા જીવા છે. સિદ્ધિ—કૃતાર્થતા અને પરિનિર્વાણુ—સં કર્મ વડે કરાયેલા વિકારના અભાવથી અતિશય સ્વસ્થતા, એ પ્રમાણે સિદ્ધ અને પરિનિવૃત્ત—નિર્વાણુને પ્રાપ્ત થયેલાના ભેદ જાણવા. તથા પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન, પરિગ્રહ, ક્રોધ, માન, માયા, લાભ, પ્રેમ-રાગ, દ્વેષ, કલહ, અભ્યાખ્યાન (ખાટું આળ મૂકવુ), વૈશુન્ય, અરતિતિ, પરપરિવાદ-નિંદા, માયામૃષાવાદ અને મિથ્યાદર્શનશલ્ય છે. પ્રાણાતિપાતવિરમણ, યાવતુ કાવિવેક-ક્રોધના ત્યાગ યાવત્ મિથ્યાદર્શનશલ્યવિવેક છે. અધિક કહેવાથી શું? પરન્તુ સર્વાં અસ્તિભાવને અસ્તિરૂપે કહે છે અને સર્વ નાસ્તિભાવને નાસ્તિરૂપે કહે છે. દાનાદિ સારા કર્મો શુભફળવાળાં અને દુષ્ટ કર્મો અશુભ ફળવાળાં થાય છે. આત્મા શુભાશુભ કર્માંના બંધ કરે છે, પરન્તુ સાંખ્યમતની પેઠે નથી બધાતા એમ નથી. જીવા ઉત્પન્ન થાય છે એટલે જન્મે છે. કલ્યાણ અને પાપ-શુભાશુભ કમ ફળવાળાં છે. એ પ્રમાણે ધના ઉપદેશ કરે છે. એટલે જ્ઞેય જાણવા યાગ્ય અને શ્રદ્ધા કરવા યોગ્ય તત્ત્વને વિશે જાણવા અને શ્રદ્ધા કરવા રૂપ ધ કહે છે. તથા હ્યુમેવ નિન્ગ્રન્થે પાવયો સર્ચ', આ પ્રત્યક્ષ નિર્થ પ્રવચન સત્ય છે, કારણ કે સુવર્ણની પેઠે
XXXXXXXXXXXXXXX
XXXXXXXX
૨કામદા
અધ્યયન
॥ ૮૭ ॥
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસક- BI દશાંગ સાનુવાદ છે ૮૮ |k
કષાદિ વડે શુદ્ધ છે. “આશુત્તરે જેનાથી બીજું કોઈ પ્રધાન નથી એવું છે, “કેવલિએ અદ્વિતીય છે. “સંશુધે? શુદ્ધ-નિર્દોષ છે, “પરિપુ સદ્દગુણોથી પરિપૂર્ણ છે, “નયાઉએ ન્યાયયુક્ત છે, “સલ્લગgણે માયાદિ શલ્યને કર્તનનાશ કરનાર છે. ‘સિદ્ધિમગ્ગ’ સિદ્ધિનો-હિતપ્રાપ્તિનો માર્ગ છે, “મુત્તિમગે મુક્તિના-અહિતના ત્યાગના માર્ગરૂપ છે. ‘નિવ્વાણુમગ્ગ” નિર્વાણ-સિદ્ધક્ષેત્રની પ્રાપ્તિનો માર્ગ છે, “પરિનિવામગ્ગ’ કર્મને અભાવ થવાથી ઉત્પન્ન થયેલા સુખને માર્ગ છે, “સર્વદુખપહોમગે’ સર્વ દુઃખના ક્ષયનો માર્ગ છે. હવે આ પ્રવચનનું સ્વરૂપ ફળ દ્વારા બતાવે છે–આ પ્રવચનને વિશે રહેલા જીવો કૃતાર્થપણે સિદ્ધ થાય છે, કેવલિપણા વડે બોધ પામે છે, કર્મવડે મુક્ત થાય છે, અને નિર્વાણ પામે છે, “એગરચા પુણ એગે ભયં તારા કાર્યો :-એક-અદ્રિતીય અર્થ્ય-પૂજવા ગ્ય અથવા એકાર્ચાસંયમ અનુષ્ઠાનને વિશે એક-અસદશ-અનુપમ અર્ચા-શરીર જેમનું છે એવા કેટલાએક છે જેઓ સિદ્ધ થતા નથી, પણ
###
##
#
૧ “વિધિપ્રતિષેધો કપ ઈતિ” અહિંસા, સંયમ અને તપ વગેરેનું વિધાન અને હિંસાદિને નિષેધ તે કષ. ‘તસંભવપાલનાચેટોક્તિછેદ ઈતિ', વિધિ અને પ્રતિષેધની ઉત્પતિ અને તેના પાલન કરવાથી ચેષ્ટાનું પ્રતિપાદન તે છેદ “ઉભયનિબન્ધનભાવવાદસ્તાપ રતિ વિધિ અને પ્રતિષેધનું પરિણામી કારણ છવાદિ ભાવની પ્રરૂપણા કરવી તે તાપ, એટલે સ્યાદવાદ વડે જીવાદિ ભાવોનું પ્રતિપાદન કરવું. જેમ સુવર્ણની કથ, છેદ અને તાપ વડે પરીક્ષા કરાય છે. તેમ ધર્મની ઉકત સ્વરુપ કયાદિ વડે પરીક્ષા કરાય છે. જે ધર્મ કષાદિ વડે નિર્દોષ છે તે શુદ્ધ ધર્મ કહી શકાય છે. જુઓ ધર્મબિન્દુ.
##
#
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેઓ નિગ્રખ્યપ્રવચન-જિનશાસનના ભક્તા૨ :-સેવા કરનારા, અથવા ભદન્ત-કયાધુ યુક્ત, ભટ્ટારક -પૂજ્ય, અથવા ભયત્રતાર:–ભયથી રક્ષણ કરનારા પૂર્વ કર્મ બાકી હોવાથી મહાદ્ધિવાળા, મહાતિવાળા, મહાયશવાળા, મહાબલવાળા, મહાસુખવાળા, દૂર રહેલા અને લાંબા કાળની સ્થિતિવાળા કઈ પણ દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે. તે દે મહાઋદ્ધિવાળા, યાવતુ લાંબા કાળની સ્થિતિવાળા, હાર વડે સુશોભિત છાતીવાળા, કડા અને ત્રુટિત–બાહુરક્ષક વડે અક્કડ ભુજાવાળા, અગર-બાજુ મkh, કુંડલ ને જેણે ગંડસ્થલને સ્પર્શ કર્યો છે એવા કર્ણપીડ-કાનના આભૂષણને ધારણ કરનારા, વિચિત્ર હાથના આભરણુવાળા, વિચિત્ર માલાયુક્ત મુકુટ જેઓને છે એવા, કતયાણકારી શ્રેષ્ઠ વસ્ત્ર જેણે પહેરેલાં છે એવા, કલ્યાણકારી શ્રેષ્ઠ માળા અને વિલેપનને ધારણ કરનારા, ભાસુર-દેદીપ્યમાન બેન્દ્રિ-શરીર જેઓનું છે એવા, લાંબી લટકતી વનમાલાને ધારણ કરનારા, દિવ્ય વણ વડે, દિવ્ય ગધ વડે, દિવ્ય સ્પર્શ વડે, દિવ્ય સંધયણ વડે, દિવ્ય સંસ્થાન વડે, દિવ્ય શક્તિ વડે, દિવ્ય ઘતિ વડે, દિવ્ય પ્રભા વડે, દિવ્ય છાયા વડે, દિવ્ય-અર્ચપ્રકાશની જવાલા વડે, દિવ્ય તેજ વડે અને દિવ્ય વેશ્યા વડે દસ દિશાઓને ઉદ્દદ્યોતિત કરતા, પ્રકાશિત કરતા, કલ્યાણકારકગતિવાળા, કયાણકારક સ્થિતિવાળા, “આગમેસિભઠ્ઠા ભવિષ્ય કાળે થવાનું છે. ભદ્ર-કલ્યાણ જેઓનું એવા, પ્રસન્નતા કરનારા, દર્શનીય, અભિરુપ-મનહર પ્રતિરુપ-–વિશિષ્ટ રુપવાળા એવા દે દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે. એ પ્રમાણે જે અહીં ધર્મનું ફળ છે. તે કહે છે. એ પ્રમાણે ચાર સ્થાનકે જીવો નરકિરણે કર્મ કરે છે અને નરયિક પણું કર્મ કરીને નચિકેમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે આ પ્રમાણે--મહારંભ વડે, મહાપરિગ્રહ વડે, પંચેન્દ્રિયની હિંસા વડે, અને માંસાહાર વડે એ પ્રમાણે એ પાઠ વડે તિય“ચોમાં માયા વડે, અસત્ય વડે, ઉત્કંચન વડે, અને વચન વડે. તેમાં માયા
* ૨ કામદેવ *અધ્યયન #ી છે ૮૯ છે
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસકદશાંગ સાનુવાદ ને ૯૦ છે.
છેતરવાની બુદ્ધિ, ઉકંચન-ભેળા માણસને છેતરવામાં પ્રવૃત્ત થયેલાએ પાસે રહેલા ચતુર પુરુષને ખબર ન પડે તેવી રીતે ક્ષણવાર પ્રવૃત્તિ ન કરવી, વચન-છેતરવું. મનુષ્યોમાં પ્રકૃતિના ભદ્રપણથી, વિનીતપણાથી, દયાથી, અને અમાસર્ય–અદેખાઈ રહિતપણાથી ઉપજે છે. પ્રકૃતિની ભદ્રતા-સ્વભાવથી જ બીજાને સંતાપ ન કરે. દેવોમાં સરાગ સંયમથી, દેશ વિરતિથી, અકામનિર્જરાથી, અને બાલત૫ વડે ઉપજે છે. એ પ્રમાણે નારકત્વાદિના કારણોને ઉપદેશ કરે છે. જે પ્રકારે નરકમાં જવાય છે, જે નરકે છે અને નરકમાં જે વેદના છે (તેને કહે છે) અને તિર્યંચનિમાં શારીરિક અને માનસિક દુઃખોને કહે છે (૧) વ્યાધિ, જરા મરણ અને વેદના વડે પ્રચુર-વ્યાપ્ત તથા અનિત્ય એવા મનુષ્યપણાને કહે છે. દે, દેવલોક, અને દેવોને વિશે દેના સુખે કહે છે. (૨) નરક, તિર્યંચ, મનુષ્યભાવ, દેવક, સિદ્ધિ, સિદ્ધિસ્થાન અને છ છવનિકાયને કહે છે. (૩). જે પ્રકારે છ બંધાય છે મૂકાય છે, કલેશ પામે છે અને પ્રતિબંધ વિનાના જેમ દેખોને અન્ત કરે છે તે કહે છે. (૪) જે પ્રકારે આર્ત અને આર્તચિત્તવાળા છ દુખસાગરને પ્રાપ્ત થાય છે અને જે પ્રકારે વૈરાગ્યને પ્રાપ્ત થયેલા કર્મ રૂપી સમુદ્ગકપેટીને ઉઘાડે છે, આતં-શરીરથી દુઃખી થયેલા, આર્તચિત્ત વાળા-શેકાદિથી પીડિત થયેલા, અથવા આર્તધ્યાનથી પીડિત થયેલા મનવાળા જાણવા. (૫). જે પ્રકારે રાગથી (અને દ્વેષથી) કરેલાં કર્મને ફલવિપાક પ્રાપ્ત થાય છે અને જે પ્રકારે ક્ષીણ કરેલાં છેકર્મ જેણે એવા સિદ્ધ સિદ્ધાલયને પ્રાપ્ત થાય છે તે કહે છે. (૬).
હવે આચરણ કરવા યોગ્યનું આચરણ રૂપ ધર્મ બતાવે છે તે ધર્મ બે પ્રકારનો છે કે ધર્મ વડે સિદ્ધો સિદ્ધાલયને | પ્રાપ્ત કરે છે. તે આ પ્રમાણે-આગારધર્મ અને અનગારધર્મ. અનગાર ધર્મ સર્વથા સર્વ ધન ધાન્યાદિ પ્રકારને આશ્રયી સર્વ
#KARJAKKARBHAI
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
WWWXXXXXX
આત્મ પરિણામ વડે ગૃહસ્થાવાસથી અનગારિતા-સાધુપણાને પ્રાપ્ત થયેલાને સર્વથા પ્રાણાતિપાતથી વિરમણ, એ પ્રમાણે મૃષાવાદ, અદત્તાન, મૈથુન, પરિગ્રહ અને રાત્રિભોજનથી વિરમણ કરવા રૂપ જાણુ. હે આયુશ્મન્ ! આ અનગાર સામાયિક ધર્મ કહ્યો છે. એ ધર્મની શિક્ષા-સમજ અને આચરણ કરવામાં તત્પર થયેલા નિર્ગથ-અને નિર્ગથી–સાવી વિહરતા આજ્ઞાના આરાધક થાય છે. અગારધામ-ગૃહસ્થધામ બાર પ્રકારને કહેલ છે. તે આ પ્રમાણે—પાંચ અણુવ્રત, ત્રણ ગુગુત્રત અને ચાર શિક્ષાત્રત. પાંચ અણુવ્રત આ પ્રમાણે છે–૧ સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતથી વિરમણ, ૨ એમ સ્થૂલ મૃષાવાદથી, વિરમણ, ૩ સ્થૂલ અદત્તાદાનથી વિરમણ, ૪ સ્વાદારસંતોષ અને ૫ ઈચ્છાપરિમાણ. ત્રણ ગુણુવ્રત આ પ્રમાણે છે–૧ અનર્થદંડવિરમણ, ૨ દિશાવત અને ૩ ઉપગપરિગપરિમાણ. ચાર શિક્ષાવત છે, તે આ પ્રમાણે–૧ સામાયિક, ૨ દેશાવકાશિક, ૩ પિષધોપવાસ અને ૪ અતિથિસંવિભાગ. ત્યારબાદ અપશ્ચિમમારણાતિકસંલેખના-શરીર અને કષાયાદિને કૃશ કરનાર તપ વિશેષનું જુવણા રાધના, એટલે સૌથી છેલે મરણતે સંલેખનાનપવિશેષનું જુષણસેવન કરવું. પાંચ અણુવ્રતના ઉપકારક વ્રત તે ગુણવત કહેવાય છે અને જે શિક્ષા-પુનઃ પુનઃ આચરવા ગ્ય તે શિક્ષાવ્રત કહેવાય છે. આયુષ્મન ! આ આગાંરસામાયિક ધર્મ કહ્યો છે. આ ધર્મની શિક્ષા-સમજ અને આચરણમાં તત્પર થયેલ શ્રાવક અને શ્રાવિકા વિહરતા આજ્ઞાના આરાધક થાય છે.
ત્યાર બાદ અત્યન્ત મોટી મનુષ્યની પરિષઃ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસેથી ધર્મ સાંભળીને, અવધારીને હુષ્ટપ્રસન્ન હૃદયવાળી થઈને ઊઠે છે, ઊઠીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને ત્રણ વાર આદક્ષિણ-જમણી બાજુથી પ્રદક્ષિણા કરે છે, પ્રદક્ષિણા કરીને વંદન નમસ્કાર કરે છે. વંદન નમસ્કાર કરીને કેટલાએક મુંડ થઈને ગૃહવાસથી સાધુપણાને
૨ કામદેવ અધ્યયન || ૯
જ
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
#
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ / ૯૨ છે
####
#
૮. “હે કામદેવ !” એમ કહી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે કામદેવ શ્રમણોપાસકને આ પ્રમાણે કહ્યું- હે કામદેવ ! ખરેખર મધ્યરાત્રિના સમયે તારી પાસે કોઈ એક દેવ પ્રગટ થયા હતા. તે પછી તે દેવે એક મોટું પિશાચનું રુપ વિકુવ્યું. વિમુવીને ગુસ્સે થયેલા તેણે એક મોટી કાળા કમળના જેવી તલવાર ગ્રહણ કરી તને આ પ્રમાણે કહ્યું- હે કામદેવ ! તું યાવતુ જીવિતથી મુક્ત થઈશ તે દેવે તેને એ પ્રમાણે કહ્યું એટલે તું નિર્ભય રહ્યો. એમ વર્ણન રહિત ત્રણે ઉપસર્ગો તેમ જ ફરીથી કહેવા યાવત દેવ પાછો ગયો. હે કામદેવ ! આ અર્થ સમર્થ—યથાર્થ છે ? હા, છે. શ્રમણ અંગીકાર કરે છે અને કેટલાએક પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષા વત્ત રૂપ બાર પ્રકારના ગૃહસ્થ ધર્મને પ્રાપ્ત થાય છે. બાકીની પરિષદ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદન કરી આ પ્રમાણે કહે છે- હે ભગવન્ ! આપે નિર્ગસ્થ પ્રવચન સારી રીતે કહ્યું છે, ભેદ બતાવવા વડે સારી રીતે પ્રરૂપ્યું છે, વચનની સ્પષ્ટતાથી સારી રીતે ભાખ્યું છે. શિષ્યને વિષે વિનિયોગ કરવાથી વ્યવસ્થિત કહેલું છે, તત્ત્વના કહેવાથી સારી રીતે ભાખ્યું છે, હે ભગવન્ ! નિગ્રંથ પ્રવચન અનુત્તર-જેનાથી બીજું કઈ શ્રેષ્ઠ નથી એવું છે. તે ધર્મને કહેતા તમે ઉપશમને કહે છે, ઉપશમ-ક્રોધાદિને નિગ્રહ કરવો. ઉપશમને કહેતા વિવેકને કહો છો, વિવેકબા પરિગ્રહનો ત્યાગ. વિવેકને કહેતા વિરમણને કહો છો, વિરમણ-પ્રાણાતિપાતાદિથી મનની નિવૃત્તિ, વિરમણને કહેતા પાપ કર્મને નહિ કરવાનું કહે છે. અર્થાત્ ઉપશમાદિ રૂપ ધર્મને કહો છો એ તાત્પર્ય છે. બીજા કેઈ શ્રમણ અથવા બ્રાહ્મણ નથી, જે આવા પ્રકારના ધર્મને કહેવાને સમર્થ હોય, તે પછી આથી ઉત્તમ ધર્મ કહેવાને માટે શું કહેવું. એ પ્રમાણે વંદન કરીને પરિષદુ જે દિશા તરફથી આવી હતી તે દિશા તરફ ગઈ.
##
##
#
#
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
********
************
ભગવ'ત મહાવીરે હું આÚ' ! એમ સંબોધી ઘણાં શ્રમણુ નિત્થા અને નિગ્રન્થીઓને આ પ્રમાણે કહ્યું- હે . આયા! જો ગૃહવાસમાં રહેતા ગૃહસ્થ શ્રમણેાપાસકા દિવ્ય, મનુષ્ય અને તિય ́ચ સબન્ધી ઉપસર્ગાને સમ્યક સહે છે, યાવત્ શાન્તિથી સહે છે, તેા હું આર્યા ! દ્વાદશારુપ ગણિપિટકને અધ્યયન કરનારા શ્રમણ નિગ્રન્થાએ દિવ્ય, મનુષ્ય અને તિર્થં ચ સબન્ધી ઉપસર્ગી સમ્યક્ સહન કરવા યાવત્ વિશેષતઃ સહન કરવા યેાગ્ય છે. ત્યાર બાદ તે ઘણા શ્રમણુ નિગ્રન્થા અને નિગ્રન્થીએ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના એ અને ‘તત્તિ કહી વિનય વડે સ્વીકારે છે. ત્યાર પછી દૃષ્ટ-પ્રસન્ન થઈ યાવત્ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને પ્રશ્નો પૂછે છે, તેના અર્થ ગ્રહણ કરે છે, અને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને ત્રણ વાર વંદન-નમસ્કાર કરે છે. વદન નમસ્કાર કરીને જે દિશામાંથી આવ્યા હતા તે દિશામાં પા જાય છે. ત્યાર બાદ શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર અન્ય કાઈ દિવસે ચમ્પા નગરીથી નીકળે છે અને નીકળી બહાર દેશમાં વિહાર કરે છે.
૯. તે પછી કામદેવ શ્રાપાસક પ્રથમ શ્રાવકની પ્રતિમાને અંગીકાર કરીને વિહરે છે. ત્યાર બાદ તે કામદેવ શ્રમણેાપાસક ઘણા શીલવત વગેરેથી આત્માને ભાવિત કરી વીશ વરસ સુધી શ્રમણેાપાસક પર્યાયને પાળી, અન્ડિયાર શ્રાવકની પ્રતિમાઓને સમ્યક્-વિધિપૂર્વક કાયા વડે સ્પશી એક માસની સલેખના વડે આત્માને ક્ષીણ કરી સાડ
૮. અš સમšત્તિ આ અર્થ છે અથવા અ-મે કહેલી વસ્તુ આમન્ત્રણવાચી છે.
સમ–સંગત છે. ‘હુન્તા' એ કામળ
XXXXXX
૨ કામદેવ અયન ॥ ૩ ॥
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકશાંગ
સાનુવાદ
॥ ૪ ॥
+++
*****
ભક્ત (ટંક) અણુસણુ વડે ઇંદી-વ્યતીત કરી, આલેાચના કરી, પ્રતિક્રમી સમાધિને પ્રાપ્ત થઈ કાળસમયે કાળ કરી સૌધર્મ દેવલાકમાં સૌધર્માવત'સક મહાવિમાનની ઉત્તરપૂર્વ દિશાએ અરુણાભ વિમાનને વિશે દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. ત્યાં કેટલાએક દેવાની ચાર પાપમની સ્થિતિ કહી છે. કામદેવ દેવની પણ ચાર પત્યેાપમની સ્થિતિ છે. હે ભગવન્ ! કામદેવ તે દેવલાકથી આયુષના ક્ષય થવાથી, ભવના ક્ષય થવાથી, સ્થિતિના ક્ષય થવાથી તુરત વી કથાં જશે ? કયાં ઉત્પન્ન થશે ? હે ગૌતમ! મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધિપદ પામશે. નિક્ષેપ-ઉપસ’હાર કહેવા.
સાતમા ઉપાસક દશાંગના બીજા અધ્યયનના અનુવાદ સમાપ્ત,
અજજો'ત્તિ હૈ આર્ચી !' એ પ્રમાણે ખેલાવીને કહ્યું. ‘સહન્તિ' સહન કરે છે, યાવત્ શબ્દના પાઠથી આ જાણવું-ખમન્તિ, તિતિકૃખન્તિ' એ બધા એકા ક છે. તેની વિશેષતા પણ બતાવેલી છે તે અન્ય ગ્રન્થથી જાણી લેવું. નિકૂખેવઆત્તિ નિગમન-ઉપસંહારવાકય છે. તે આ પ્રમાણે—એવ* ખલુ જમ્મૂ ! સમણેણુ' જાવ રા પત્તણું દોશ્ચસ અજયસ્સ શ્રયમઢે પન્નત્તે ત્તિ. એ પ્રમાણે હૈ જમ્મૂ ! યાવત્ નિર્વાણુને પ્રાપ્ત થયેલા શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીરે ખીજા અધ્યયનના આ અર્થ કહ્યા છે.
ઉપાસકદશાંગના બીજા અધ્યયનના ટીકાનુવાદ સમાપ્ત,
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩. ચુલનીપિતા અધ્યયન ૧ ત્રીજા અધ્યયનને ઉપદઘાત કહે. એ પ્રમાણે છે જબૂ! તે કાળે અને તે સમયે વારાણસી નામે નગરી હતી. કેઠક દત્ય હતું. જિતશત્રુ રાજા હતા. તે વારાણસી નગરીમાં ચુલની પિતા નામે ગૃહપતિ રહે છે, તે આઢયધનિક યાવતું કેઈથી પરાભવ ન પામે તેવો છે. તેને શયામાં નામે ભાર્યા છે. તેણે આઠ હિરણ્યકટિ નિધાનમાં મૂકેલી, આઠ હિરણ્યકોટિ વૃદ્ધિ-વ્યાજે મૂકેલી અને આઠ હિરય કટિ ધનધાન્યાદિના વિસ્તારમાં રોકેલી છે. તેને દસ હજાર ગાયનું એક વ્રજ એવાં આઠ વ્રજે છે. તે આનંદની પેઠે રાજા, ઈશ્વર-શેડ વગેરેને (ઘણા કાર્યોમાં પૂછવાયેગ્ય) થાવતુ સર્વ કાર્યોનો વધારનાર હતું. મહાવીર સ્વામી સમય, પરિષદ વાંદવાને નીકળી. ચુલની પિતા પણ આનન્દની જેમ વાંદવા નીકળ્યો અને તેની પેઠે જ ગૃહથધર્મને સ્વીકાર કરે છે. ગૌતમ સ્વામીની પૃચ્છા તેમ જ જાણવી (એટલે ગૌતમ સ્વામી આનન્દ સંબધે પ્રશ્ન કરે છે કે હે ભગવન્ ! રમાન-શ્રમણોપાસક દેવાનુપ્રિય એવા આપની પાસે પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવાને સમર્થ છે? ઈત્યાદિ પ્રશ્નો તેમજ કહેવા.) બાકી બધું કામદેવની પેઠે જાણવું. યાવતુ
૧. હવે ત્રીજા અધ્યયનની વ્યાખ્યા કરીએ છીએ. તે સુગમ છે. પરંતુ “ઉફએવો ઉલ્લેપ-ઉપોદઘાત ત્રીજા અધ્યયનનો કહેવો જોઈએ. તે આ પ્રમાણે છે–હે ભગવન્ ! યાવત નિર્વાણને પ્રાપ્ત થયેલા શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે ઉપાસક દશાના બીજા અધ્યયનને આ અર્થ કહ્યો છે, તે હે ભગવન્! ત્રીજા અધ્યયનને શો અર્થ કહ્યો છે ? આ સ્પષ્ટ છે. તથા કવચિત્ કબ્દક રીત્ય છે અને કવચિત મહાકામવન રીય છે. શ્યામાં નામે ભાર્યા છે.
* ૩ ચુલની = પિતા : અધ્યયન ૨ | ૯ |
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશક
*******
દશાંગ
સાનુવાદ
**
*
પિષધશાલામાં પિષધસહિત અને બ્રહ્મચારી (ચુનીપિતા) શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસેથી પ્રાપ્ત થયેલ ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકાર કરીને વિહરે છે.
૨. ત્યાર બાદ તે ચુલની પિતા શ્રમણોપાસકની પાસે મધ્ય રાત્રિના સમયે એક દેવ પ્રગટ થયો. તે દેવે એક મેટી કાળા કમળ જેવી યાવત્ અસિ–તલવાર લઈને ચુલની પિતા શ્રમણોપાસકને એ પ્રમાણે કહ્યું – હે ચુલની પિતા શ્રમણોપાસક! ઈત્યાદિ કામદેવને કહ્યા પ્રમાણે કહેવું, યાવત્ વ્રત વગેરેને ભાંગીશ નહિ તે હુ આજે તારા જયેષ્ઠ પુત્રને તારા પિતાના ઘરથી લઈ જઈશ અને લઈને તારા સમક્ષ તેને ઘાત કરીશ. ઘાત કરીને ત્રણ “માંસલે માંસના ટુકડા કરીશ. કરીને “આદાણભરિયસિ” આધણ-પાણી, તેલ વગેરેથી ભરેલા કડાયામાં નાંખી ઉકાળીશ. ઉકાળીને તારા શરીરને માંસ અને લેહી વડે છાંટીશ. જે પ્રકારે તું આર્તધ્યાનની પરવશતાથી પીડિત થયેલ અકાળે જ જીવિતથી મુક્ત થઈ શ.
૨. “તઓ મંસલે’ત્તિ ત્રાણિ માંસશુલ્યાનિ-શૂલે પશ્યન્ત શૂળમાં તેઢાના અણીવાળા સળીયામાં પરોવીને પકવાય–શકાય તે શૂલ્ય એટલે પાણી વિના પકાવેલું માંસ એવો અર્થ થાય છે, પરંતુ માંસ શબ્દના સંનિધનથી ટીકાકારે તેને માંસના ખંડ એ અર્થ કર્યો છે. એટલે ત્રણ માંસના ખંડ કરે છે એ તાત્પર્ય છે. “આદાણભરિયંસિ” આદાણ-આદ્રહણ-આંધણ પાણી તેલ વગેરે, જે કોઈ પણ એક દ્રવ્યને પકાવવા માટે અગ્નિ ઉપર ઉકાળાય છે, તે વડે ભરેલા કડાહસિ લેઢાના કડાયાને વિશે અહેમિ આદ્રહેમિ આદ્રતયામિ-ઉકાળીશ. “આયુષ્યામિ' આસિચ્ચામિછાંટીશ.
**
*****
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
*************
૩ત્યાર બાદ તે ચુલની પિતા શ્રમણોપાસક તે દેવે એ પ્રમાણે કહ્યું એટલે ભય પામ્યા સિવાય યાવત્ વિહરે છે. ત્યાર પછી તે દેવ ચુલની પિતા શ્રમણોપાસકને નિર્ભય રહેલ યાવત્ જુએ છે. નિર્ભય રહેલો જોઈને તેણે બીજી વાર અને ત્રીજી વાર પણ ચુલની પિતા શ્રમણોપાસકને એ પ્રમાણે કહ્યું–હે ચુલની પિતા શ્રમણોપાસક! ઈત્યાદિ તેમ જ કહે છે અને તે યાવત્ તેમ જ વિહરે છે. ત્યાર પછી ચુલની પિતા શ્રમ પાસકને નિર્ભય રહેલ યાવત્ જોઈને ગુસ્સે થયેલ તે દેવ ચુલની પિતા શ્રમણોપાસકના જયેષ્ઠ પુત્રને ઘરથી લઈ જાય છે, લઈને તેના સમક્ષ તેને ઘાત કરે છે, ઘાત કરીને ત્રણ માંસના ટુકડા કરે છે, ટુકડા કરીને આધણુ-પાણી અને તેલ વગેરેથી ભરેલા કડાયામાં ઉકાળે છે. ઉકાળીને ચુલની પિતા શ્રમણોપાસકના શરીરને માંસ અને રુધિર વડે છાંટે છે. ત્યાર બાદ તે ચુલની પિતા શ્રમણોપાસક ઉજજવલ -કેવળ દુઃખરુપ વેદના યાવતું સહન કરે છે. ત્યાર પછી તે દેવ ચુલની પિતા શ્રમણોપાસકને નિર્ભય રહેલ યાવત જુએ છે, જોઈને તેણે બીજી વાર પણ ચુલની પિતા શ્રમણોપાસકને એ પ્રમાણે કહ્યું–અપ્રાર્થિતની (મરણની) પ્રાર્થના કરનાર હે ચુલની પિતા શ્રમણોપાસક ! યાવત્ વ્રત વગેરેને તું નહિ ભાંગે તે હું આજે તારા મધ્યમ-વચલા પુત્રને તારા પિતાના ઘરથી લઈ જઈશ. લઈને તારા સમક્ષ તેને ઘાત કરીશ-ઈત્યાદિ જેમ જ્યેષ્ઠ પુત્ર સંબધે કહ્યું હતું તેમ કહે છે અને તે પ્રમાણે કરે છે. એ પ્રમાણે ત્રીજા નાના પુત્રને પણ કરે છે. યાવત્ (ચુલની પિતા) દુઃખરુપવેદના સહન કરે છે.
છે. ત્યાર બાદ તે દેવ ચુલની પિતા શ્રમણોપાસકને નિર્ભય રહેલો જુએ છે. જેઈને તેણે ચોથી વાર પણ ચુલની પિતા શ્રમણોપાસકને એ પ્રમાણે કહ્યું-અપ્રાર્થિત (મરણ)ની પ્રાર્થના કરનાર હે ચુલની પિતા શ્રમણોપાસક ! જે
**
I પિતા
| ચુલનીઅધ્યયન LEO LL
***
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસકદશાંગ સાનુવાદ ૯૮ .
તું યાવત્ વતાદિને ભાંગીશ નહિ તે આજે હું જે આ તારી માતા ભદ્રા સાર્થવાહી દેવ, ગુરૂ અને જનનીરુપ તથા ગર્ભપાલનાદિ રૂપ અત્યન્ત દુષ્કર કરનારી છે, તેને તારા પિતાના ઘરથી લઈ જઈશ. લઈને તારી આગળ તેને ઘાત કરીશ, ઘાત કરીને ત્રણ માંસના ટુકડા કરીશ. કરીને આદાન-આધણુ તેલ વગેરેથી ભરેલા કડાયામાં ઉકાળીશ. ઉકાળીને તારા શરીરને માંસ અને લોહી વડે છાંટીશ, જે રીતે તે આર્તધ્યાનની અત્યન્ત પરવશતાથી પીડિત થયેલે અકાળે જ જીવિતથી મુક્ત થઈ શ. ત્યાર પછી તે ચુલની પિતા શ્રમણે પાસક તે દેવે એ પ્રમાણે કહ્યું એટલે નિર્ભય થઈને વિહરે છે. ત્યાર પછી તે દેવ ચુલની પિતા શ્રમણોપાસકને નિર્ભય રહેલો જુએ છે, જોઈ ને ચુલની પિતા શ્રમણોપાસકને તેણે બીજી વાર અને ત્રીજી વાર પણ એ પ્રમાણે કહ્યું–હે ચુલની પિતા શ્રમણોપાસક ! ઈત્યાદિ તેમજ કહેવું યાવત્ તું અકાળે જ જીવિતથી મુક્ત થઈશ.
પ. ત્યાર બાદ તે દેવ વડે બીજીવાર અને ત્રીજીવાર પણ એ પ્રમાણે કહેવાયેલા ચુલની પિતા શ્રમણોપાસકને આ આવા પ્રકારને અધ્યવસાય-સંકઃ૫ થયે-અહો ! આ અનાર્ય અને અનાર્યબુદ્ધિવાળો પુરુષ અનાર્ય પાપ કર્મ કરે છે. જે મારા જયેષ્ઠ પુત્રને મારા પિતાના ઘર થકી લઈ જાય છે. લઈને મારી આગળ વાત કરે છે. ઘાત કરીને-ઈત્યાદિ જે પ્રમાણે (દેવે) કર્યું હતું તેમ ચિતવે છે, યાવત મારા શરીર ઉપર છાંટે છે. જે મારા મધ્યમ પુત્રને મારા પિતાના ઘરથી લઈ જાય છે, યાવત્ માંસ અને રુધીર વડે મારા શરીરને છાંટે છે.જે મારા કનિષ્ઠ પુત્રને મારા પિતાના ઘરથી લઈ જાય છે ઈત્યાદિ તેમ જ કહેવું યાવત્ (મારા શરીર ઉપર) છાંટે છે. જે આ મારી માતા દેવ, ગુરુ અને જનનીરુપ ભદ્રા સાર્થવાહી છે અને અત્યંત દુષ્કરને કરનારી છે, તેને પણ મારા પિતાના ઘરથી લઈને મારી આગળ ઘાત
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
+
8
કરવાને ઈરછે છે, તે માટે મારે એ પુરુષને પકડવે રેગ્ય છે' એમ વિચારી તે – “ઉદ્ધાવિતઃ દેવો. તે દેવ પણ આકાશમાં ઉડયા. તેણે ઘરને સ્તભ પકડવો અને અત્યન્ત મટા શબ્દ વડે કલાહ લ કર્યો.
૬. ત્યાર બાદ તે ભદ્રા સાર્થવાહી તે કોલાહલને સાંભળી, અવધારીને જ્યમાં ચુલની પિતા શ્રમણે પાસક છે ત્યાં આવી. આવીને ચુલની પિતા શ્રમણોપાસકને તેણે એ પ્રમાણે કહ્યું- હે પુત્ર! : તે કેમ ઘણુ મેટા શબ્દ વડે કોલાહલ કર્યો ? ત્યાર પછી તે ચુલની પિતા શ્રમણોપાસકે પોતાની માતા ભદ્રા સાર્થવાહીને આ પ્રમાણે કહ્યું–હે માતા ! હું જાણતો નથી, પણ કંઈક પુરુષે ગુસ્સે થઈને કાળા કમળ જેવી એક મોટી તલવારને ગ્રહણ કરી મને એમ કહ્યું-અપ્રાર્થિત (મરણ)ની પ્રાર્થના કરનાર, હી-લજજા, શ્રી-લક્ષમી, ધતિ અને કીર્તિરહિત હે ચુલનીપિતા શ્રમણોપાસક ! જે વ્રતાદિને ભંગ નહિ કરે તે તું આજે યાવતુ જીવિતથી મુક્ત થઈશ. તે પુરુષે એ પ્રમાણે કહ્યું એટલે હું નિર્ભય થઈને યાવતું રહ્યો. તે પછી તે પુરુષે મને નિર્ભય રહેલ યાવતું જોઈને મને બીજી વાર અને ત્રીજી વાર પણ એમ કહ્યું- હે ચુલની પિતા શ્રમણ પાસક ! ઈ ત્યાદિ તેમજ કરેડવું, યાવત્, (માંસ અને રુધિર વડે) મારા શરીરને છાંટયું. ત્યાર પછી મેં ઉજજવલ- કેવળ વેદનાને યાવતું સહન કરી. એ પ્રમાણે તેમજ બધા પાઠનો ઉચ્ચાર કરો યાવત્ કનિષ્ઠ—સૌથી નાના પુત્રને મારીને યાવત્ તેના માંસ અને રુધિર વડે મારા શરીરને છાંટયું અને મેં ઉજજલ-કેવળ વેદના સહન કરી. ત્યાર પછી તે પુરુષે મને નિર્ભય રહેલ જોઈને મને ચોથી વાર એ પ્રમાણે કહ્યું-અપ્રાર્થિત-મરણની પ્રાર્થના કરનાર હે ચુલની પિતા ! યાવત તું ત્રતા દિનો ભંગ નહિ કરે તે આજે તારી જે આ માતા દેવ, ગુરુ અને જનનીરુપ છે, (તેને તારા સમક્ષ વાત કરીશ, જે યાવત તું આર્તધ્યાનની પરાધી
+
++++
ક ચુલનીછે પિતા
અધ્યયન |ી ૯૯ો
++
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ | ૧૦૦ ||
*********
નતાથી પીડિત થયેલા) જીવિતથી મુક્ત થઇશ. તે પછી તે પુરુષે એમ કહ્યું એટલે હું અભીક–નિર્ભય રહ્યો. ત્યાર પછી તે પુરુષે બીજીવાર અને ત્રીજીવાર પણ મને આ પ્રમાણે -ડે ચુલનીપિતા શ્રમણેાપાસક ! શીલવતાદિને નહિ છે. તેા તુ આજે યાવત્ જીવિતથી મુક્ત થઈશ. ત્યાર બાદ તે પુરુષ વડે બીજીવાર અને ત્રીજીવાર એ પ્રમાણે કહેવાયેલા મને આ આવા પ્રકારના સલ્પ થયા-અહા આ પુરુષ અનાય છે. યાવત્ અનાપાપ કર્મો કરે છે. જે મારા જ્યેષ્ઠ પુત્રને માશ પાતાના ઘરથી લઈ ગયા, તેમજ યાવત્ સૌથી નાના પુત્રને લઈ ગયા અને યાવત્ તેના માંસ અને લેાહી વડે મારા શરીરને છાંટે છે, તમને પણ મારા પેાતાના ઘરથી લઈને મારી આગળ ઘાત કરવાને ઈચ્છે છે, માટે તે પુરુષને મારે પકડવા ચેાગ્ય છે' એમ વિચારીને હું દોડથો અને તે પણ આકાશમાં ઉડયો. મે પણ સ્તંભ પકડચો અને ઘણા મોટા શબ્દ વડે કાલાહલ કર્યાં.
૭. ત્યાર પછી તે ભદ્રા સાવાહીએ ચુલનીપિતા શ્રમણેાપાસકને આ પ્રમાણે કહ્યું-ખરેખર કોઈ પુરુષ યાવત્ તારા કનિષ્ઠ-નાના પુત્રને તારા પેાતાના ઘરથી લઈ ગયું નથી. લઈ ને તારી પાસે ઘાત કર્યો નથી. આ કાઈ પુરુષે તને ઉપસર્ગ કર્યાં છે. આ તેં વિદર્શન-વિભીષિકા-બીહામણુ દૃશ્ય જોયુ છે. માટે તુ અત્યારે ભગ્ન ત્રતવાળેા, ભગ્નનિયમવાળા અને ભગ્નપાષધવાળા છે. તેથી હે પુત્ર! તું એ સ્થાનની આલાચના કર, યાવત્ તપકર્મ રુપ પ્રાયશ્ચિત્તના સ્વીકાર કર. ૬. ‘એસ ણુ' તએ વિદરિસણે ટ્વિટ્ઠ' આ તે વિન-વિરુપ આકારવાળી બિભીષિકા—ભયકર વસ્તુ વગેરે જોઈ. અંધકારમાં ભયંકર વસ્તુનુ દન થાય છે તે વિદન કહેવાય છે.
*******, *******
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
RAX
ત્યાર પછી ચુલની પિતા શ્રમણોપાસક ભદ્રા સાર્થવાહી માતાના એ અર્થને “તહત્તિ કહી વિનય વડે સ્વીકારે છે. સ્વીકારીને તે સ્થાનની આલોચના કરે છે યાવતું પ્રાયશ્ચિતને સ્વીકારે છે.
૮. ત્યાર પછી ચુલની િપતા શ્રમણોપાસક પ્રથમ ઉપાસક પ્રતિમાને સ્વીકારી વિહરે છે, પ્રથમ ઉપાસક પ્રતિમાને યથાસૂત્ર સૂત્ર–પ્રમાણે આનન્દ શ્રાવકની જેમ આરાધે છે યાવત્ અગીયારે પ્રતિમાનું આરાધન કરે છે. - ત્યાર બાદ ચુલની િપતા શ્રમણોપાસક તે ઉઢાર તપ વડે કૃશ થયા અને (કાળ કરી) કામદેવની જેમ યાવતુ સૌધર્મ દેવલોકમાં સૌધર્માવતસંક વિમાનની ઉત્તરપૂર્વ દિશાએ અરુણપ્રભ નામના વિમાનને વિશે દેવપણે ઉત્પન્ન થર્યો. ત્યાં ચાર પલ્યોપમની સ્થિતિ કહી છે. યાવતું તે મહાવિદેહ ક્ષેત્રને વિશે સિદ્ધ થશે. નિક્ષેપ કહેવો.
સાતમા ઉપાસકદશાંગના ત્રીજા અધ્યયનને અનુવાદ સમાપ્ત ૭. “ભગવએ” ભગ્નવ્રત:- ભંગ કર્યો છે વતન જેણે એ, કારણ કે સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતની વિરતિનો ભાવથી તેણે ભંગ કર્યો છે, કેમકે ક્રોધ વડે તેને નાશ કરવા માટે તે દોડ્યો છે, અને તેથી અપરાધી છતાં પણ તે વ્રતને વિષય છે. “ભગ્નનિયમ” જેણે નિયમનો ભંગ કર્યો છે એ, કારણ કે કેપના ઉદય વડે ઉત્તર ગુણ રુ૫ ક્રોધના
૧ સામાન્યતઃ શ્રાવકને સ્કૂલપ્રાણાતિપાતની વિરતિનો વિષય અપરાધી પ્રાણી નથી, પરંતુ તેણે પિષધ વ્રત ગ્રહણ કરેલું હોવાથી અપરાધી છતાં તેની વિરતિનો વિષય થાય છે, અથવા કોપ વડે તેનો નાશ કરવાનો અભિપ્રાય હોવાથી ભાવથી તેણે પ્રાણાતિપાતનો વિરતિનો ભંગ કર્યો છે.
xxwwwwww
* ૩ ચલની* પિતા * અધ્યયન મા ૧૦૧
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ છે ૧૦૨
**####
અભિગ્રહનો ભંગ કર્યો છે. “ભગ્નપષધ' જેણે પિષધને ભંગ કર્યો છે એ, કારણ કે તેણે અવ્યાપાર રુપ પિષધનો ભંગ કર્યો છે. “એયર્સ” અહીં છઠ્ઠી વિભક્તિનો દ્વિતીયા વિભકિત અર્થ હોવાથી “એતમર્થ માલચય” એ અર્થની આલોચના કર એટલે ગુરુને નિવેદન કર. યાવત્ શબ્દના ગ્રહણથી “પડિક્રમાહિ” તેથી નિવૃત્ત થા. “નિંદાહિ” આત્મસાક્ષીએ નિન્દી કર, ‘ગરિહાહિ? ગુરુની સાક્ષીએ નિંદા કર. વિઉઠ્ઠાહિ” વિટ્ય-તે ભવના અનુબંધન વિશેઢ કર “
વિહેહિ અતિચાર રૂપ મળને દૂર કરવા વડે વિશુદ્ધિ કર, ‘અકરણયાએ અભુહિ’ ફરીથી નહિ કરવાનો સ્વીકાર કરે. ‘અહારિહ તકમે પાયષ્કૃિત્ત પડિવાજાહિ’ યથાયોગ્ય તપકર્મ રુપ પ્રાયશ્ચિત્ત અંગીકાર કર. એ વડે “નિશીથાદિ સૂત્રોમાં ગૃહસ્થને પ્રાયશ્ચિત કહ્યું નથી માટે ગૃહસ્થને પ્રાયશ્ચિત્ત હોતું નથી' એમ કઈ માને છે તેનો મત દૂર કર્યો છે. સાધુને ઉદ્દેશી કંઈ પણ કરે તે ગૃહસ્થને પ્રાયશ્ચિત્ત જિત વ્યવહારને અનુસરીને હોય છે.
#
#
ઉપાસકદશાના તૃતીય અધ્યયનને ટીકાનુવાદ સમાપ્ત.
#
##
#
#
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
**************
૪. સુરાદેવ અધ્યયન
૧. ચાથા અધ્યયનના ઉપાદ્ઘાત કહેવા. (જેમકે શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીરે ત્રીજા અધ્યયનના આ અર્થ કહ્યો છે, તે ચાથા અધ્યયનના શે અ કથા છે ?) એ પ્રમાણે હે જણૢ ! તે કાલે અને તે સમયે વારાણુસી નામે નગરી હતી. કોઇક ચૈત્ય હતું'. જિતશત્રુ રાજા હતા સુરાદેવ ગૃહપતિ હતા. તે આઢય-નિક હતા. તેને છ હિરણ્યકેાટિ નિધાનમાં, છ વ્યાજે અને છ ધનધાન્યાદિના વિસ્તારમાં હતી. દસ હજાર ગાયનુ' એક જ એવાં છ ો હતાં. તેને ધન્યા ભાર્યા હતી. મહાવીર સ્વામી સમાસર્યા, આણુન્દની જેમ તે ગૃહસ્થ ધર્મના સ્વીકાર કરે છે. અને કામદેવની પેઠે ચાવતુ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિના સ્વીકાર કરીને વિહરે છે.
૨. ત્યાર બાદ તે સુરાદેવ શ્રમણેાપાસકની પાસે રાત્રિના મધ્ય સમયે એક દૈવ પ્રગટ થયા. તે વે એક માટી કાળા કમળ જેવી તલવાર લઈને સુરાદૈવ શ્રમણેાપાસકને આ પ્રમાણે કહ્યુ હૈ અપ્રાર્થિત (મરણ) ની પ્રાર્થના કરતાર સુરાદેવ શ્રમણેાપાસક! જો તું શીલ વગેરેને ભાંગીશ નહિ તેા તારા જ્યેષ્ઠ પુત્રને તારા પેાતાના ઘરથી લઈ જઈશ. લઇને તારી આગળ તેના ઘાત કરીશ. ઘાત કરીને તેના માંસના પાંચ સેાલ્ટ-ટુકડા કરીશ. અને તેને આદાન-આંધણુપાણી તેલ વગેરેથી ભરેલા કડાયામાં ઉકાળીશ. ઉકાળીને તારા શરીરને માંસ અને રુધિર વડે છાંટીશ જે રીતે તું ૧. હવે ચાથા અધ્યયનના પ્રારંભ કરાય છે. તે પણ સુગમ છે. પરન્તુ કાઇક ચૈત્ય છે. બીજા પુસ્તકમાં કામમહાવન ચૈત્ય છે, ધન્યા ભાર્યા છે.
૪ સુરાદેવ અધ્યયન
॥ ૧૦૩૫
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
**
*
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ ૧૯૪
********
*
આર્તધ્યાનની અત્યન્ત પરવશતાથી પીડિત થયેલો અકાળે જીવિતથી મુક્ત થઈશ. એ પ્રમાણે મધ્યમ પુત્રને અને કનિષ્ઠનાના પુત્રને માટે સમજવું. એક એકના પાંચ સોલ-ટુકડા કરીશ અને તેમજ કરે છે–ઈત્યાદિ બધું ચુલની પિતાની જેમ જાણવું. પરંતુ અહીં એક એકના પાંચ ટુકડા સમજવા. ત્યારપછી તે દેવે સુરાદેવ શ્રમણોપાસકને ચેથી વાર પણ આ પ્રમાણે કહ્યું–અપ્રાયિંત (મરણુ)ની પ્રાર્થના કરનાર હે સુરદેવ શ્રમણોપાસક ! જે તું શીલ વગેરેને ત્યાગ નહિ કરે તે આજે તારા શરીરમાં એક સાથે સળ રોગે મૂકીશ. તે આ પ્રમાણે શ્વાસ, કાસ-ખાંસી, યાવત્ કઢ. જે પ્રકારે તું આર્તધ્યાનની અત્યન્ત પરવશતાથી પીડિત થઈ અકાળે જ જીવિતથી મુક્ત થઈશ. ત્યાર પછી તે સુરાદેવ શ્રમણોપાસક વાવ નિર્ભય રહે છે. એ પ્રમાણે દેવ બીજી વાર અને ત્રીજી વાર પણ કહે છે કે યાવત્ તું જીવિતથી મુક્ત થઈશ.
૩. ત્યાર બાદ તે દેવે બે વાર અને ત્રણ વાર એ પ્રમાણે કહ્યું એટલે તે સુરદેવ શ્રમણોપાસકને આ આવા પ્રકારનો અધ્યવસાય-સંક૯૫ થયો-અહો ! આ પુરુષ અનાર્ય છે અને યાવતું અનાય પાપ કર્મ કરે છે. જે મારા - ૨. “જમવસમગ” તિ, એક કાલે એ અર્થ છે. “સાસે ઈત્યાદિને વિશે યાવત્ શબ્દનું ગ્રહણ હોવાથી આ પ્રમાણે જાણવું-૧ ધાસ, ૨ કાસ-ખાંસી, ૩ જવર–તાવ, ૪ દાહ-ઉષ્ણુતા, ૫ કુક્ષિશૂલ-પેટનું ફૂલ, ૬ ભગન્દર ૭ અર્શ-હરસ, ૮ અજીર્ણ, ૯ દષ્ટિગ, ૧૦ મૂર્ધ શુલ-મસ્તકનું શૂલ, ૧૧ અકારક-અરોચકપણું, ૧૨ અક્ષિવેદનાઆંખની પીડા, ૧૩ કર્ણવેદના, ૧૪ કંડૂ-ખરજ, ૧૫ ઉદરરોગ અને ૧૬ કોઢ.
ઉપાસકદશાના ચોથા અધ્યયનને ટીકાનુવાદ સમાપ્ત.
**
*
*
*
******
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
*************
જ્યેષ્ઠ પુત્રને યાવત્ કનિષ્ઠ પુત્રને મારી આગળ ઘાત કરીને ચાવતું માંસ અને રુધિર વડે મારા શરીરને છોડે છે. અને જે આ સાળ રાગેા છે તેને પણ મારા શરીરમાં એક સાથે મુકવાને ઈચ્છે છે. તેથી મારે તે પુરુષને પકડવા શ્રેયરુપ છે.’ એમ વિચાર કરીને તે દોડયો. તે ધ્રુવ પણ આકાશમાં ઉડયો. તેણે ઘરના સ્તંભ-થાંભલા પકડયા અને અત્યન્ત મેટા શબ્દ વડે કોલાહલ કર્યો.
૪. ત્યાર પછી તે ધન્યા ભાર્યા કાલાહલ સાંભળીને અવધારીને જ્યાં સુરાધ્રુવ શ્રમણાપાસક છે ત્યાં આવે છે. આવીને તેણે આ પ્રમાણે કહ્યું-હે દેવાનુપ્રિય ! તમે અત્યન્ત મોટા શબ્દ વડે કેમકોલાહલ કર્યાં ? ત્યાર બાદ તે સુરાદેવ શ્રમણેાપાસકે ધન્યા ભાર્યાને આ પ્રમાણે કહ્યુ હે દેવાનુપ્રિયે ! કોઈ પુરુષ-ઈત્યાદિ જેમ ચુલનીપિતાએ કહ્યું હતુ' તેમ કહે છે. ધન્યા પણ ઉત્તર આપે છે-કેાઈ પુરુષ યાવત્ કનિષ્ઠ પુત્રને ઘરથી લઈ ને ઘાત કર્યા નથી. હું દેવાનુપ્રિય ! તમને કાઈ પણ પુરુષ શરીરમાં એક સાથે સાળ રેગેા મુકતા નથી. આ કાઈ પણ પુરુષ તમને ઉપસ કરે છે. ખાકી બધું ચલનીપિતાને કહ્યુ તેમ કહે છે. એ પ્રમાણે બાકી બધું ચુલનીપિતા સંબન્ધે કહ્યુ તેમ કહેવું, યાવત્ તે સૌધર્મ દેવલેાકને વિશે અરુણુકાન્ત વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયા. ત્યા ચાર પડ્યેાપમની સ્થિતિ છે. તે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મેક્ષે જશે. અહી. નિક્ષેપ-ઉપસંહાર કહેવા,
સાતમા ઉપાસકદશાંગના ચાથા અધ્યયનને અનુવાદ સમાપ્ત,
***************
xxxxx
૪ સુરાદેવ અધ્યયન ૫૧૦૫૫
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ || ૧૦૬
માં મી
૫. ચુદ્ધશતકાયયન. ૧. હે ! જમ્મુ એ પ્રમાણે ખરેખર તે કાળે અને તે સમયે આલભિકા નામે નગરી હતી. શંખવન નામે ઉદ્યાન હતું. ત્યાં જિતશત્રુ રાજા હતો. ચુલશતક નામે ગૃહપતિ રહેતું હતું, તે આઢય-ધનિક હતે. યાવત તેને છ હિરણ્યકેટિ નિધાનમાં, છ કટિ વ્યાજે અને છ કટિ દ્રવ્ય ધન ધાન્યાદિ વિસ્તારમાં હતું, તથા દસ હજાર ગાયનું એક જ એવાં છ જ હતાં. તેને બહુલા નામે ભાર્યા હતી. મહાવીર સ્વામી સમેસર્યા. આનન્દની જેમ તે ગૃહસ્થ ધર્મ અંગીકાર કરે છે. બાકી બધું કામદેવની પેઠે કહેવું યાવતુ તે ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકાર કરીને વિહરે છે.
૨. ત્યાર બાદ તે ચુલ્લશતક શ્રમણોપાસકની આગળ મધ્ય રાત્રિના સમયે એક દેવ પ્રગટ થયે, અને તેણે થાવત્ તલવાર ગ્રહણ કરીને આ પ્રમાણે કહ્યું–હે ચુલશતક શ્રમણોપાસક ! યાવત્ શીલવ્રતાદિને ભાંગીશ નહિ તે આજે તારા મોટા પુત્રને તારા પિતાના ઘરથી લઈ જઈશ, અને તારા સમક્ષ તેનો ઘાત કરીશ] ઈત્યાદિ જેમ ચુલની પિતાને કહ્યું હતું તેમ કહેવું, પરંતુ એક એકના સાત માં સેલ-માંસના ટુકડા કરીશ, યાવત નાના પુત્રને ઘાત કરી તેના લેહી અને માંસ વડે તારા શરીર ઉપર છાંટીશ. તે પછી ચુલશતક શ્રમણોપાસક નિભીક-નીડર રહે છે. ત્યાર બાદ તે દેવે ચુલશતક શ્રમણોપાસકને ચોથી વાર પણ આ પ્રમાણે કહ્યું –હે ચુલ્લશતક શ્રમણોપાસક ! યથાવત તું શીલવતાદિને ભાંગીશ-છોડીશ નહિ તે આજે જે તારુ છ હિરણ્યકેટિ દ્રવ્ય નિધાનમાં મૂકેલું છે, છ કેટિ વ્યાજે મૂકેલું છે અને છ કેટિ ધનધાન્યાદિના વિસ્તારમાં છે, તેને તારા પોતાના ઘરથી લઈ જઈશ અને
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
સક કરવાથી
ધ રહે
જ થઈશ.
લઈને આલભિકા નગરીના શૃંગાટક માર્ગમાં યાવત્ ત્રિક, ચત્તર અને મેટા માર્ગમાં ચારે તરફ સઘળે સ્થળે જ્યાં ત્યાં ફેંકી દઈશ. જેથી તે આર્તધ્યાનની અત્યન્ત પરવશતાથી પીડિત થયેલે અકાળે જીવિતથી મુક્ત થઈશ.
૩. ત્યાર બાદ તે ચુલશતક શ્રમણોપાસક તે દેવે એમ કહ્યું એટલે નિર્ભય થઈને રહે છે. ત્યાર પછી તે દેવ ચુલશતક શ્રમણોપાસકને નિર્ભય રહેલો યાવત જોઈને બીજી વાર અને ત્રીજી વાર પણ એમ જ કહે છે કે યાવતું તું જીવિતથી મુક્ત થઈશ. તે દેવે બીજી વાર અને ત્રીજી વાર એ પ્રમાણે કહ્યું એટલે ચુલશતક શ્રમણોપાસકને આ આવા પ્રકારને સંક૯પ થયે-“અહો આ પુરુષ અનાર્ય છે-ઇત્યાદિ ચુલની પિતાની જેમ ચિંતવે છે, યાવત્ નાના પુત્રનો ઘાત કરીને તેના રૂધિર અને માંસ વડે મારા શરીરને છાંટે છે અને વળી જે છ હિરણ્યકેટિ નિધાનમાં મૂકેલી, છ વ્યાજે મૂકેલી અને છ ધનાદિ વિસ્તારમાં રોકેલી છે તેને પણ મારા પિતાના ઘરથી લઈને આલસિકા નગરીના શ્ર(ગાટક વગેરે માર્ગમાં ચારે તરફ જ્યાં ત્યાં ફેંકી દેવાને ઈ છે છે, માટે મારે એ પુરુષને પકડવો ગ્ય છે' એમ વિચારી તેને પકડવાને તે દેડયો-ઇત્યાદિ યાવતુ સુરાદેવની જેમ તેની ભાર્યા પૂછે છે અને તે તેમજ કહે છે. બાકી બધું ચુલની પિતાની પેઠે જાણવું. યાવત્ તે સૌધર્મ દેવકમાં અરુણશિષ્ટ વિમાનને વિશે ઉત્પન્ન થયે. તેની ચાર પલેપમની સ્થિતિ કહી છે. બાકી બધું તેમ જ કહેવું યાવતું તે મહાવિદેહ ક્ષેત્રને વિશે સિદ્ધિ પદને પામશે. અહીં નિક્ષેપ કહે.
સાતમા ઉપાસકદશાંગના પાંચમા અધ્યયનનો અનુવાદ સમાપ્ત, ૧. ૩. પાંચમું અધ્યયન સ્પષ્ટ છે.
R૫ યુદ્ધશતક
અધ્યયન I ! ૧૦૭ :
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસકદશાંગ સાનુવાદ છે ૧૦૮
૬ કુંડલિક અધ્યયન. ૧. અહી છઠ્ઠા અધ્યયનને ઉપઉપઘાત કહે. એ પ્રમાણે ખરેખર હે જમ્મુ ! તે કાળે અને તે સમયે કાંપિયપુર નગર હતું. સહસ્રભવન ઉદ્યાન હતું. જિતશત્રુ રાજા હતો. કંડકાલિક ગૃહપતિ હતા. તેને પુષ્યા નામે ભાર્યા હતી. તેણે છ હિરણ્યકોટિ નિધાનમાં મૂકેલી, છ વૃદ્ધિ-વ્યાજે મૂકેલી અને છ ધન ધાન્યાદિના વિસ્તારમાં રોકેલી હતી. દસહજાર ગાયનું એક વ્રજ એવાં છે જે હતાં. મહાવીર સ્વામી સમેસર્યા. કામદેવની જેમ તે શ્રાવક ધર્મને સ્વીકાર કરે છે–ઈત્યાદિ તેજ બધી વક્તવ્યતા કહેવી યાવતું તે (શ્રમણ નિર્ચને અશનાદિ વડે) સત્કાર કરતા વિહરે છે.
૨. ત્યાર બાદ તે કુંડલિક શ્રમણોપાસક અન્ય કઈ દિવસે મધ્યાહ્ન સમયે જ્યાં અશોકવનિકા છે અને જ્યાં પૃથ્વીશિલાપટું છે ત્યાં આવે છે. ત્યાં આવીને નામાંક્તિ મુદ્રિકા (વીટી) અને ઉત્તરીય વસ્ત્રને પૃથવીશિલા પટ્ટ ઉપર મૂકે છે. મૂકીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે ધર્મપ્રજ્ઞાપ્તિને સ્વીકારી વિહરે છે.
૩. તે વાર પછી તે કુંડકાલિક શ્રમણોપાસકની પાસે એક દેવ પ્રગટ થયા, અને તે દેવ તે કુંડલિક શ્રમ
૧-૨-૩ હવે છઠ્ઠા અધ્યયન સંબધે કંઈક લખીએ છીએ–ધમ્મપત્તિત્તિ ! શ્રતધર્મની પ્રરુપણુ, દર્શન, મત, સિદ્ધાન્ત એ તેનો અર્થ છે. “ઉથાન” ઉઠવું, બેઠેલો ઊભા થાય તે ઉત્થાન. કેમ જવું, આવવું વગેરે. ‘બલ” શરીરનું
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
XXXXXXXXXXXX
XXXXXXXXXXXX
પાસકની નામ મુદ્રા અને ઉત્તરીય વસ્રને પૃથ્વીશિલા પટ્ટ ઉપરથી ગ્રહણ કરે છે. ગ્રહણ કરીને ઘુઘરીઓ સહિત શ્રેષ્ઠ વા જેણે પહેરેલાં છે એવા તે દેવે આકાશમાં રહીને કુંડકેાલિક શ્રમણેાપાસકને આ પ્રમાણે કહ્યું-હે દેવાનુપ્રિય સામર્થ્ય, ‘ વી` ' જીવનું સામર્થ્ય ‘પુરુષકારઃ' પુરુષપણાનુ’ અભિમાન, ‘પરાક્રમઃ' જ્યારે પુરુષકાર પોતાનું પ્રત્યેાજન સિદ્ધ કરે ત્યારે પરાક્રમ કહેવાય છે. ‘ઇતિ ’ઉપદન અર્થમાં છે. જીવાને વિશે ઉત્થાનાદિ નથી, એટલે કે તે નિષ્પ્રયેાજન છે, કારણ કે તે પુરુષાર્થના સાધક નથી. તેનું અસાધકપણું પુરુષકાર હોવા છતાં પણ પુરુષાર્થની સિદ્ધિ થતી નથી. માટે એ રીતે સર્વ ભાવા નિયત–નિયતિને આધીન છે. જે જે પ્રકારે થવાનુ છે તે તે પ્રકારે થાય છે, પરંતુ પુરુષકારના બલથી અન્યથા કરવુ શકય નથી. એ સબન્ધે કહ્યું છે કે—
પ્રાપ્તવ્યા નિયતિખલાશ્રયેણુ ચે: સાવ્શ્ય' ભવતિ નાં શુભેાડશુભા વા । ભૂતાનાં મહહિત કૃતે હિ પ્રયત્ને, નાભાવ્ય ભવત્તિ ન ભાવિનાસ્તિ નાશઃ ૫”
નહિ ભવતિ યન્ન ભાવ્ય ભવતિ ચ ભાવ્ય* વિનાઽપ યનેન ! કરતલગતમપિ નશ્યતિ યસ્ય તુ ભવિતવ્યતા નાસ્તિ ।।”
“નિયતિના સામર્થ્યના આશ્રય કરવા વડે મનુષ્યાને શુભ અથવા અશુભ જે અર્થ પ્રાપ્ત થવાના છે તે અવશ્ય થાય છે. માટેા પ્રયત્ન કરવામાં આવે તે પણ પ્રાણીઓને જે થવાનું નથી તે થતું નથી અને જે થવાનું છે તેના નાશ થતા નથી.
***
******
XXXXXXX
૬ કુડકાલિક અધ્યયન ૫૧૦૯૫
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
**
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ // ૧૧૦ ||
કુંડલિક શ્રમણે પાસક ! મખલિપુત્ર ગોશાલકની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સુંદર છે, (કેમકે તેની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિમાં) ઉત્થાન, કર્મ, બલ, વીર્ય, અને પુરુષકાર-પરાક્રમ નથી, સર્વ ભા નિયત (નિયતિને આશ્રિત) છે. શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની
*
*
જે થવાનું નથી તે થતું નથી અને જે થવાનું છે તે યત્ન સિવાય પણ થાય છે. જેની ભવિતવ્યતા નથી તે હાથમાં રહેલું હોય તે પણ નાશ પામે છે.”
માટે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની “મંગુલી’ ખરાબ-અયુકત “ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ” શ્રતધર્મની પ્રરુપણુ છે. કેવા પ્રકારની છે? તેના ઉત્તરમાં કહે છે-“અસ્તિ’ ઈત્યાદિ. બધા ભાવો અનિયત છે, કારણ કે તે ઉથાનાદિથી થાય છે અને ઉથાનાદિ સિવાય થતાં નથી. તેથી કંડકલિકે તે દેવને એ પ્રમાણે કહ્યું–જો ગોશાલકને “ઉત્થાનાદિ નથી માટે સર્વ ભા નિયત છે' એવા પ્રકારનો સુન્દર ધર્મ છે, અને “ઉથાનાદિ છે માટે સર્વ ભાવો અનિયત છે એવા પ્રકારનો મહાવીરનો ધર્મ અયુક્ત છે, એમ તેના મતનો અનુવાદ કરીને કુંડલિક તેના મતને દૂષિત કરવા માટે બે વિકલ્પ કરે છે-“તમે શું” ઈત્યાદિ. પૂર્વના વાક્યમાં ‘યદિ' –એ પદનું ગ્રહણ કરેલું હોવાથી આ વાક્યની આદિમાં ‘તદા” તે-એ પદને અધ્યાહાર જાણ. તે તે આ દિવ્ય દેવઋદ્ધિ વગેરે ગુણ શાથી પ્રાપ્ત કર્યો ? શું ઉથાદિ વડે ‘ઉદાહ અથવા ઉત્થાનાદિ સિવાય ? એટલે કે તપ બ્રહ્મચર્ય વગેરેના આચરણ સિવાય પ્રાપ્ત કર્યો ? જે ઉસ્થાનાદિ સિવાય પ્રાપ્ત કર્યો–એ પક્ષ ગોશાલકના મતનો આશ્રય કરેલ હોવાથી તમે સંમત છે તો જે જીને ઉત્થાનાદિ-તપશ્ચર્યા વગેરે નથી તે જીવ દે કેમ નથી ? પૂછનારને આ અભિપ્રાય છે-જેમ તારી માન્યતાથી તું
કુડકોલિક તેના "
હાર
કયમાં ‘યદિ જે.
********
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
*****
*
ધર્મ પ્રજ્ઞપિત મંગુલી-ખરાબ છે. (કારણ કે તેમના મતે) ઉથાન, યાવત્ પુરુષકાર–પરાક્રમ છે. સર્વ ભાવે અનિયત છે (નિયતને આશ્રિત નથી).
૪. ત્યારબાદ તે કુંડકાલિક શ્રમણોપાસકે તે દેવને આ પ્રમાણે કહ્યું–હે દેવ ! જે મંખલિપુત્ર ગોશાલકની ધર્મ પુરુષકાર વિના દેવ થયા છે. પણ સર્વ જીવો જે ઉત્થાનાદિ વિનાના છે તે દેવ થવા જોઈએ, પરંતુ એ પ્રમાણે ઈટ નથી, માટે ઉથાનાદિને અપલાપ કરવાના પક્ષમાં દૂષણ છે. અને જે તે આ ઋદ્ધિ ઉથાનાદિ વડે પ્રાપ્ત કરી છે તે જે તે કહે છે કે “ગે શાલકને મત સુન્દર છે અને મહાવીરને મત સુન્દર નથી તે તારું મિથ્યા વચન છે, કારણ કે તેને વ્યભિચાર-અન્યથાપણું છે. તેણે એમ કહ્યું એટલે તે દેવ “શકિતઃ' 'કાવાળા થયે-શું શાલકા મત સત્ય છે કે મહાવીરનો મત સત્ય છે ? કારણ કે તેણે મહાવીરને મત યુતિથી સિદ્ધ કર્યો છે, તેથી આવા પ્રકા૨ના વિકલ્પવાળો થયો. કાંક્ષિતઃ મહાવીરને મત પણ સારો છે. કારણ કે યુકિતયુક્ત છે. આવા પ્રકારના વિકઃપવાળે થયે યાવતું શબ્દના કથનથી “ભેદમાપન્નઃ મતિભેદને પ્રાપ્ત થયા. કારણ કે “ગોશાલકને મત જ સારે છે એ નિશ્ચયથી રહિત થયો છે. તથા “કલુષ સમાપન્નઃ પૂર્વને નિશ્ચયથી વિપર્યરુપ કલુષપણાને પ્રાપ્ત થયો છે. ગોશાલકમતને અનુસરનારના મત વડે મિથ્યાત્વને પ્રાપ્ત થયેલ છે. અથવા “આણે મતે જિત્યો” એ બેદરુપ કલુષિત ભાવને પ્રાપ્ત થયો. તેથી તે કુંડલિક શ્રમણોપાસકને “કિંચિ પામેકુખ” કંઈ પણ ઉત્તર આઈ ફખિત્ત એ “આખ્યાતું આપવાને ને સંચાએઈ' શકિતમાન થતો નથી.
*
*
મત સત્ય છે કે એમ કાજુ અને જ નથી તે ના જ
***
********
*૬ કંડકાલિક * અધ્યયન મો ૧૧૧
*
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
ઉપાસક- IN દશાંગ સાનુવાદ. / ૧૧૨
******
પ્રજ્ઞપ્તિ (જેમાં) ઉથાન નથી, યાવત્ સર્વ ભાવો નિયત છે–એ સુંદર હોય અને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની ‘ઉત્થાન છે, યાવત્ સર્વ ભાવ અનિયત છે” એ ધર્મ પ્રજ્ઞપ્તિ ખરાબ હોય તો હે દેવ ! તે આ દિવ્ય દેવઋદ્ધિ, દિવ્ય દેવઘતિ, દિવ્ય દેવાનુભાવ-દેવપ્રભાવ શાથી મેળવ્ય, શાથી પ્રાપ્ત કર્યો, શાથી અભિમુખપણે પ્રાપ્ત કર્યો? શું ઉથાન વડે, યાવત પુરુષકાર-પરાક્રમ વડે ? અથવા ઉત્થાન સિવાય, કર્મ સિવાય કે પુરૂષકાર-પરાક્રમ સિવાય ? તે વાર પછી તે દેવે કુંડલિક શ્રમણોપાસકને આ પ્રમાણે કહ્યું એ પ્રમાણે ખરેખર હું દેવાનુપ્રિય ! મેં આ આવા પ્રકારની દિવ્ય દેવઋદ્ધિ ઉથાન સિવાય યાવત પુરુષકાર-પરાક્રમ સિવાય મેળવી છે. પ્રાપ્ત કરી છે, અભિમુખ પણે પ્રાપ્ત કરી છે. ત્યાર બાદ તે કુંડલિક શ્રમણોપાસકે તે દેવને એ પ્રમાણે કહ્યું- હે દેવ ! જે તે આ આવા પ્રકારની દિવ્ય દેવદ્ધિ ઉથાન સિવાય યાવત પુરૂષકાર–પરાક્રમ સિવાય મેળવી, પ્રાપ્ત કરી અભિમુખપણે પ્રાપ્ત કરી છે તે જે જીવને વિશે ઉથાન નથી, યાવતુ પુરષકાર-પરાકમ નથી તે દેવો કેમ નથી ? હે દેવ ! જે તે આ આવા પ્રકારની દિવ્ય દેવદ્ધિ ઉત્થાન વડે યાવત પુરૂષકારપરાક્રમ વડે મેળવી, પ્રાપ્ત કરી અને અભિમુખપણે પ્રાપ્ત કરી તે પછી તું જે કહે છે કે મંખલિપુત્ર ગોશાલકની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સુંદર છે. કારણ કે તેમાં) ઉત્થાન નથી, યાવત્ સર્વ ભાવે નિયત છે, શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની ધર્મ પ્રજ્ઞપ્તિ ખરાબ છે, (કારણ કે તેમાં) ઉત્થાન છે, યાવત સર્વ ભાવ અનિયત છે, તે મિથ્યા છે. ત્યાર બાદ કુંડલિક શ્રમણોપાસકે એ પ્રમાણે કહ્યું એટલે તે દેવ શકિત થયે, યાવત કલુષ-વિપર્યયને પ્રાપ્ત થયું અને કંડકલિક શ્રમણોપાસકને કંઈ પણ ઉત્તર આપવાને શક્તિમાન્ ન થયો. તેણે નામમુદ્રા અને ઉત્તરીય અને પૃથિવીશિલાપટ્ટ ઉપર મુકયા, અને મૂકીને જે દિશાથી આવ્યો હતો તે દિશા તરફ ગયો.
વિ ાબરકરા નો છે આ શિખવે પાણીમાં
*************
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫ તે કાળે અને તે સમયે મહાવીર સ્વામી સમેસર્યા. ત્યારે તે કુંડલિક શ્રમણોપાસક આ મહાવીર સ્વામી આવ્યાની વાત વડે વિદિત થયેલ હૃષ્ટ-પ્રસન્ન થયા અને કામદેવની પેઠે વંદન કરવા માટે નીકળે છે યાવતું પર્યું પાસના કરે છે. (ભગવતે) ધર્મ કથા કહી.
૬ “હે કુંડકેલિક એમ સંબધી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે કુંડલિક શ્રમણોપાસકને આ પ્રમાણે કહ્યું–હે કુંડલિક ! ખરેખર કાલે તારી પાસે મધ્યાહ્ન સમયે અશોકવાનિકોમાં કોઈ એક દેવ આવ્યો હતો. ત્યાર બાદ તે
. “ગિહમઝાવસન્તાણુત્તિ ગૃહવાસમાં રહેનારા, “ણું” વાક્યાલંકારમાં વપરાય છે. “અન્યમૂથિકાન અન્યતીથિકોને “અથે.” જાવાદિ પદાર્થો વડે, અથવા સૂત્રના અર્થો વડે, હેતુભિઃ” અન્વયે અને વ્યતિરેક સ્વરુપવાળા હેતુઓ વડે, “પ્રશ્નો” બીજાને પૂછવા યોગ્ય પાર્થો વડે, “કારણે ઉપપત્તિ-યુક્તિઓ વડે, સાબિતી વડે, વ્યાકરણે બીજાએ ૪ પૂછેલા પ્રશ્નોના ઉત્તર આપવા વડે, “નિષ્પદ્રુપસિણવાગરણે ત્તિ. નિરસ્ત અને સ્પષ્ટ કર્યા છે. પ્રશ્નના વ્યાકરણ-ઉત્તરો જેઓના એવા. અથવા પ્રાકત હોવાથી નિપિષ્ટપ્રશ્નવ્યાકરણાન” નિપિષ્ટ -ખંડન કરેલા છે. પ્રશ્નના ઉત્તરો જેઓના એવા પ્રકારના કરે છે. “સક પુણત્તિ છે આર્યો ! શ્રમણોએ નિરસ્ત અને સ્પષ્ટ કરેલા છે. પ્રશ્નોત્તર જે એના એવા અન્યતીથિકને કરવા શક્ય જ છે.”
ઉપાસકદશાના છઠ્ઠા અધ્યયનને ટીકાનુવાદ સમાપ્ત. ૧ “યત્સવે યસન્ડમન્વય” જેના અસિવમાં જેનું અસ્તિત્વ હોય તે અન્વય, અને “થભાવે યદભાવ વ્યતિરેકઃ
૪૬ કંડકાલિક જેના અભાવમાં જેને અભાવ હોય તે વ્યતિરેક કાર્યકારણભાવ અન્વય વ્યતિરેકથી જણાય છે, જેમકે માટીના
* અધ્યયન અસ્તિત્વમાં ઘટનું અસ્તિત્વ અને તેના અભાવમાં ઘટને અભાવ છે, માટે માટી ઘટનું કારણ છે.
* ૧૧૩માં
XXXXXXXXXXXX
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશક
દશાંગ
સાનુવાદ. છે ૧૧૪
XXX
દેવે તારી નામમુદ્રા અને ઉત્તરીય લઈ લીધું ઈત્યાદિ યાવત તે પાછો ગયો. હે કુંડકલિક ! ખરેખર આ અર્થ સત્ય છે? હા, છે. તો કુંડકલિક ! તું ધન્ય છો, વગેરે કામદેવની પેઠે કહેવું. “હે આર્યો એમ સંબધી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે નિર્ચા અને નિગ્રંથીઓને આ પ્રમાણે કહ્યું –હે આર્યો! જે ગૃહસ્થાવાસમાં રહેતા ગૃહસ્થો અર્થ, હેતુ, પ્રશ્ન, કારણ અને ઉત્તર વડે અન્યતીર્થિકોને નિરૂત્તર કરે છે તો તે આર્યો ! દ્વાદશાંગ ગણિપિટકનું અધ્યયન કરતા એવા શ્રમણ નિર્ચાએ અર્થ વડે યાવત્ અન્યતીર્થિકને નિરુત્તર નિરાસ કરવો શક્ય છે. ત્યાર પછી શ્રમણ નિર્ચ અને નિગ્રંથીઓ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના એ અર્થને “તહત્તિ કહી વિનય વડે સ્વીકારે છે. ત્યાર બાદ કંડકલિક શ્રમણોપાસક શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વન્દન અને નમસ્કાર કરે છે. વન્દન અને નમસ્કાર કરી, પ્રશ્નો પૂછે છે, પૂછીને અને ગ્રહણ કરે છે, અર્થ ગ્રહણ કરીને જે દિશાથી આવ્યો હતે તે દિશા તરફ ગયો. પછી મહાવીરસ્વામી બહારના દેશોમાં વિહાર કરે છે.
ત્યાર બાદ તે કુંડ કોલિક શ્રમણ પાસકને ઘણુ શીલ-ત્રતાદિ વડે યાવત્ આમાને ભાવિત કરતા ચૌદ વર્ષ વ્યતીત થયા અને પંદરમા વર્ષની વચ્ચે વર્તતા તેને અન્ય દિવસે (કદાચિત્ મધ્ય રાત્રિના સમયે ધર્મજાગરણ કરતાં આવા પ્રકારનો સંક૯પ થયે-ઈત્યાદિ) કામદેવની પેઠે તે પ્રમાણે જ્યેષ્ઠ પુત્રને સ્થાપીને અને તેમજ પિષધશાલામાં યાવદૃ ધર્મ પ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકાર કરીને વિહરે છે. એમ અગિયાર ઉપાસક પ્રતિમાઓ તેમજ પાળીને યાવત સૌધર્મ દેવલકમાં અરૂણ ધ્વજ વિમાનને વિશે ઉત્પન્ન થયો યાવતું પછી (મહાવિદેહમાં) કર્મોને અન્ત કરશે અહીં નિક્ષેપ કહે.
સાતમા ઉપાસકદશાના છઠ્ઠા અધ્યયનને અનુવાદ સમાપ્ત
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ
##
*****
###
####
૭. સદ્દલપુત્ર અધ્યયન ૧. સાતમા અધ્યયનને ઉપદઘાત કો-(શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે છઠ્ઠા અધ્યયનને આ અર્થ કહ્યા છે તે સાતમા અધ્યયનને શો અર્થ છે ?) પિલાસપુર નામે નગર હતું. સહસામ્રવન નામે ઉદ્યાન હતું. જિતશત્રુ રાજા હતુંતે પલાસપુર નગરમાં આજીવિકના સિદ્ધાનો અર્થ જેણે જાણે છે, જેણે અર્થ ગ્રહણ કર્યો છે, જેણે અર્થ પૂછ્યો છે, જેણે અર્થ વિશેષતઃ નિશ્ચિત કર્યો છે અને જેણે તાત્પર્યથી અર્થને જાણ્યો છે એવો, તથા અસ્થિની મજજામાં પ્રેમના અનુરાગ વડે રંગાયેલે આજીવિકા ઉપાસક-સદ્દાલપુત્ર નામે કુંભાર રહેતો હતો. હે આયુષ્યન્ ! આ “આજી. વિકને સમય-સિદ્ધાન્ત એજ અર્થરુપ છે, એજ પરમાર્થરુપ છે અને બાકી બધુ અનર્થરુપ છે' એમ તે આજીવિકના સમય વડે આત્માને ભાવ-વાસિત કરતો વિહરે છે. તે આજીવિકા ઉપાસક સદાલપુત્રને એક હિરણ્યકેટિ નિધાનમાં રહેલી, એક વ્યાજે મૂકેલી અને એક કટિ ધનધાન્યાદિના વિસ્તારમાં રોકાયેલી હતી. તેને દસ હજાર ગાયોનું એક વ્રજ હતું. તે આજીવિકે પાસક સદાલપુત્રને અગ્નિમિત્રા નામે ભાર્યા હતી. તે આજીવિકપાસક સદ્દાલપુત્રને પલાસપુર
૧. સાતમું અધ્યયન સુગમ જ છે, પરંતુ “આજીવિ એવા એત્તિ. “આજીવિકા ગોશાલકના શિષ્યા, તેઓનો ઉપાસક-શ્રાવક. “લબ્ધાર્થ: શ્રવણથી અર્થ જાણે છે જેણે એ, એટલે જેણે શ્રવણ માત્ર કરેલું છે એવો, “ગૃહીતાર્થ બંધ થવાથી જેણે અર્થ જાણેલ છે એ, “પૃષ્ટાર્થ?' સંશય પડવાથી જેણે અર્થ પૂછે છે એ, “નિશ્ચિતાર્થ” ઉત્તર મળવાથી વિશેષ નિશ્ચિત કરેલ છે અર્થ જેણે એ આજીવિકોપાસક સાલપુત્ર છે.
*******
#
#
#####
નક સદ્દાલપુત્ર
અધ્યયન | | ૧૧૫
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ ( ૧૧૬ |
નગરની બહાર કુંભકારના પાંચસે હાટ હતાં. તેમાં જેને ભતિ–પગાર અને ભજનરુપ વેતન-મૂલ્ય આપ્યું છે એવા ઘણુ પુરુષ દરેક પ્રભાતે ઘણા કરક, વારક, પિઠર, ઘર, અર્ધઘટ, કલશ, અલિંજર, જંબૂલ અને ઉષ્ટ્રિકા કરે છે. અને જેને પગાર અને ભેજનરૂપ મૂલ્ય આપ્યું છે એવા બીજા ઘણા પુરુષો દરેક પ્રભાતે તે ઘણુ કરકે, ચાવત્ ઉષ્ટ્રિકા વડે રાજમાર્ગમાં પોતાની આજીવિકા કરતા વિહરે છે.
૨. ત્યાર બાદ તે આજીવિકોપાસક સદાલપુત્ર અન્ય કોઈ દિવસે મધ્યાહ્નકાળે જ્યાં અશાકવનિકા છે ત્યાં આવે છે. ત્યાં આવીને મંખલિપુત્ર ગોશાલકની પાસે ધર્મ પ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકાર કરીને વિહરે છે. તે પછી આજીવિકે પાસક સદાલ પુત્રની પાસે એક દેવ આવ્યો, અને ઘુઘરીઓ સહિત શ્રેષ્ઠ વસ્ત્ર જેણે પહેરેલાં છે એવા તે દેવે “અંતરીક્ષપ્રતિપન્ના
*
****
*
“
દિગુભઈભનયણુત્તિ દત્તભતિભક્તવેતન:–આપ્યું છે ભતિ-પગાર, ભક્ત-ભેજન રુપ વેતન-મૂલ્ય જેઓને એવા. “કલાકલિ” દરેક પ્રભાતે, “બદ્દન કરકાન્’–પ્રાણી ભરવાની ઘડીએ, “વારકાનું ગટકુડા, “પિઠરકા” તાવડીઓ, “ઘડકાનું” ઘડાઓ, અર્ધઘટકાન” અને ઘડો પાણી સમાય તેવા નાના ઘડા, “કલશકાન” અમુક પ્રકારના આકારવાળા મોટા ઘડાઓ, “જબૂલકાન” લેકની પ્રસિદ્ધિથી જાણવા મેંગ્ય (ચંબુઓ), “ઉષ્મીકાઃ” માં અને તેલ વગેરેના પાત્ર વિશેષ, ગાડવા.
૨. “એહિઈ' આવશે, “ઈહિં” આ નગરમાં, ‘મહામહëત્તિ. મા હનિમ-હું નહિ હણું, અથવા પોતે હનનહિંસાથી નિવૃત્ત થઈ બીજાને “મા હન-ન હણે એમ કહે તે માહન, અને તેજ મન, વચન કરણાદિ વડે આજન્મ
*****
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
XXXXXXXX
આકાશમાં રહી આજીવિકપાસક સદ્દાલપુત્રને આ પ્રમાણે કહ્યું હે દેવાનુપ્રિય ! આવતી કાલે અહીં મહામહણ, ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાન અને દર્શનને ધારણ કરનારા, અતીત, વર્તમાન અને ભવિષ્યને જાણુનારા, અરિહંત, જિન, કેવલી, સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી ત્રણ લેક વડે અવલેકિત, મહિત-સ્તુતિ કરાયેલા અને પૂજિત, દેવ, મનુષ્ય અને અસુર સહિત લોકને અર્ચનીય, વન્દનીય, સત્કાર કરવા યોગ્ય, સન્માન કરવા યોગ્ય, કફયાણ, મંગલ, દેવ અને ચિત્યની પેઠે ઉપાસના કરવા યોગ્ય, સત્ય કમની સંપત્તિયુક્ત એવા (પુરુષ) આવશે, માટે તું વંદન કરજે, યાવત્ પય્ પાસના કરજે, તથા પ્રાતિહારિક (પાછા આપવા ગ્ય) પીઠ-આસન, ફલક-પાટી, શય્યા–વસતિ-સ્થાન, અને સંસ્તારક-સંથારા વડે નિમંત્રણ કરજે. એમ બીજીવાર અને ત્રીજીવાર કહ્યું, કહીને (તે દેવ) જે દિશાથી આવ્યો હતો તે દિશા તરફ ગયો
***
*
જન્મ પત? (જીવનપર્યન્ત) સૂફમાદિ ભેદવાળા અવની હિંસાથી નિવૃત્ત થયેલ હોવાથી મહામાન કહેવાય છે. એટલે આ નગરમાં મહામોહન આવશે. ‘ઉપ્પાના દૂધરે' ઉપન-આવરણના ક્ષયથી પ્રગટ થયેલ જ્ઞાન અને દર્શનને ધારણ કરનાર, અને એથીજ “રાતીતયુ-૫-નાગતરડાયક:” અતીત–ભૂત, પ્રત્યુત્પન્ન-વર્તમાન અને અનાગત-ભવિષ્ય કાળને જાણનાર, “અરહીતિ અશોક વૃક્ષાદિ મહાપ્રતિહાર્યરુપ પૂજાને યોગ્ય હોવાથી અહન, અથવા સર્વજ્ઞ હોવાથી અવિદ્યમાન છે રહ–એકાન્ત જેને તે “અરહા” જેને એ ડાના-છાનું નથી એવા, રાગાદિને જય કરનાર હોવાથી જિન, કેવળ-પરિપૂર્ણ, શુદ્ધ અથવા અનન્ત જ્ઞાનાદિ જેને છે તે કેવલી અતીતાદિનું જ્ઞાન છતાં સર્વ જ્ઞાન પ્રતિ શંકા થાય માટે સર્વજ્ઞ–સર્વને વિરોપણે જાણનાર. કારણ કે તેમને સાકાર ઉપગ છે. “સર્વદશી'' અનાકાર ઉપયોગના
[અધ્યયન ઝ] ૧૨૭ ૧
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસકદશાંગ સાનુવાદ ।। ૧૧૮ ।
******
૩. ત્યાર બાદ તે વે એ પ્રમાણે ' એટલે આજીવિકાપાસક સાલપુત્રને આ આવા પ્રકારના અધ્યવસાય થયા–એ પ્રમાણે ખરેખર મારા ધર્માચાર્ય અને ધર્મોપદેશક ગેાશાલ મખલિપુત્ર છે તે મહામાહણ, ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાન-દનને ધારણ કરનારા, યાવત્ સત્ય કર્મની સંપત્તિથી યુક્ત છે. અને તે કાલે અહીં રીઘ્ર આવશે, તેથી હું તેમને વંદન કરીશ, યાવત્ તેમની પર્યુંપાસના કરીશ. અને પ્રાતિહારિક પીડ-આસન વગેરે વડે નિમંત્રણ કરીશ. સામર્થ્યથી સર્વાંને સામાન્યપણે દેખનાર, તથા તેલેાવહિયમહિયપૂયએ' ત્રણ લેાક વાસી જન વડે અવહત; સ ઐશ્વર્યાદિ અતિશયના સમૂહને જોવામાં તત્પર મન વડે અત્યન્ત હ વડે અને અતિશય કુતૂહલથી અનિમેષ લેાચન વડે જોયેલા, મહિય’ત્તિ સેવ્યપણે ઇચ્છિત, ‘પૂજિતઃ' પુષ્પાદિથી પૂજાયેલા એવા. એજ બાબતને સ્પષ્ટ કરે છે. ‘સદેવ મનુજાસુરમ્ય' દેવસહિત મનુષ્ય અને અસુગ જેને વિશે છે એવા લાકને પુષ્પાદિ વડે અર્ચન કરવા ચેાગ્ય, ‘વન્દનીય:’ સ્તુતિ વડે વન્દન કરવા યેાગ્ય, ‘સત્કરણીય' સત્કાર કરવા યેાગ્ય, આદર કરવા યેાગ્ય, ‘સન્માનનીયઃ' અભ્યુત્થાન વગેરે વિનય કરવા વડે સન્માન કરવા ચાગ્ય, કલ્યાણુ, મંગલ અને દેવ રુપ છે એવી બુદ્ધિ વડે ઉપાસના કરવા ચૈાગ્ય, ‘તથ્થકમ્મસ પયાસ‘પઉત્તે’ત્તિ. તથ્ય-અવશ્ય સફલ હાવાથી સત્ય ફળ કર્માની સમ્પત્તિ વડે યુક્ત એવા પ્રકારના છે.
૪. ‘કલ્લ” અહીં યાવત્ શબ્દના ગ્રહણથી ‘પાઉપભાયાએ રયણીએ (પ્રાદુષ્પ્રભાતાયાં રજન્યાં-પ્રાતઃકાલના આવિ ર્ભાવ થયા છે જેમાં એવી રાત્રિ થતાં) ત્યાંથી માંડી ‘જલન્સે સૂરિએ' (જવલતિ સૂર્ય-તેજ વડે સૂર્યદીપ્યમાન થતાં) ત્યાં સુધી પ્રભાતનુ' વર્ણન જાણવું અને તેની જ્ઞાતાસૂત્રના ઉપેદ્ઘાતની જેમ વ્યાખ્યા કરવી.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
*****
XXXXX
૪. તે પછી કાલે ચાવત્ સૂર્યોદય થતાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સમેાસર્યાં. પરિષદ વાંદવાને નીકળી, યાવત્ તેમની પર્યુંપાસના કરી. ત્યાર બાદ આજીવિકાપાસક સાલપુત્ર આ વાતથી વિદિત થઈ એ પ્રમાણે ખરેખર શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીર યાવત્ વિહરે છે, માટે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે જવું, તેમને વાંઢુ અને તેમની પ પાસના કરુ” એમ વિચાર કરે છે. વિચાર કરી સ્નાન કરી કૌતુક, મંગલ અને પ્રાયશ્ચિત કરી શુદ્ધ અને પ્રવેશ ાગ્ય વસ્ત્રો પહેરી અલ્પ અને મહામૂલ્યવાળા ઘરેણા વડે શરીરને અલંકૃત કરી મનુષ્યરુપી વાડુરા (જાળ) વડે વીટાયેલા તે પોતાના ઘરથી બહાર નીકળે છે. નીકળીને પાલાસપુર નગરના મધ્ય ભાગમાં થઈને જાય છે. જઈ ને જ્યાં સહસ્રામ્રવન નામે ઉદ્યાન છે અને જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર છે ત્યાં આવે છે, આવીને ત્રણ વાર પ્રદક્ષિણા કરે છે, પ્રદક્ષિણા કરીને વંદન નમસ્કાર કરીને પાસના કરે છે.
૫. ત્યાર બાદ શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીરે આજીવિકાપાસક સફ્ાલપુત્રને અને અત્યન્ત મેાટી પરિષદને ધર્મકથા કહી, ચાવત્ ધર્મ કથા સમાપ્ત થઈ. ‘હું સદ્દાલપુત્ર’! એમ સ‘બેાધી શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીરે આજીવિકાપાસક સફ્ાલપુત્રને આ પ્રમાણે કહ્યું-સાલપુત્ર ! ગઈ કાલે તુ મધ્યાહ્નકાળે જ્યાં અશાકવનિકા છે ત્યાં યાવત્ રહ્યો હતા, ત્યારે તારી પાસે એક દેવ આવ્યા. તે પછી તે દેવે આકાશમાં રહી આ પ્રમાણે કહ્યું-હું સાલપુત્ર! (કાલે આ નગરમાં મહામાહણુ આવશે) ઇત્યાદિ બધુ કહેવુ', યાવત્ (તને વિચાર થયા કે) ‘હું સેવા કરીશ.' સાલપુત્ર ! ખરેખર આ અર્થ યુક્ત છે ? (સદ્દાલપુત્રે કહ્યુ') હા, છે. પરન્તુ હે સાલપુત્ર ! તે ધ્રુવે મંલિપુત્ર ગેાશાલકને ઉદ્દેશીને એ પ્રમાણે કહ્યુ ન હાતું. ત્યાર પછી આજીવિકાપાસક સાલપુત્રને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે એમ કહ્યુ' એટલે આવા પ્રકારના આ
**********
૭સદ્દાલપુત્ર અધ્યયન |
૫ ૧૧૯ ॥
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ છે ૧૨૦
અધ્યવસાય થયે-આ શ્રમણ ભગવંત મહાવીર મહામાહણ, ઉત્પન્ન થયેલ જ્ઞાન-દર્શનને ધારણ કરનારા, યાવત્ સત્ય કર્મની સંપત્તિયુક્ત છે, તે માટે મારે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદન નમસ્કાર કરીને પ્રાતિહારિક (પાછા આપવા
) પીઠ- આસન, ફલક-ઈત્યાદિ વડે નિમંત્રણ કરવું શ્રય-ગ્ય છે' એમ વિચાર કરે છે. એમ વિચાર કરીને પ્રયત્ન વડે ઊઠે છે, ઊઠીકે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વન્દન નમસ્કાર કરે છે, વંદન નમસ્કાર કરીને તેણે એમ કહ્યુંહે ભગવન્ ! ખરેખર પલાસપુર નગરની બહાર મારા પાંચ સે કુંભારના હાટ છે, ત્યાં તમે પ્રાતિહારિક પીઠ, ફલક યાવતું , સંથારાને ગ્રહણ કરીને રહે. ત્યાર બાદ શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીર આજીવિકપાસક સદાલપુત્રની એ વાત સ્વીકારે છે, સ્વીકારી આજીવિકપાસક સાલ પુત્રના પાંચ કુમારના હાટમાં પ્રાસુક અને એષણીય (નિર્દોષ) પ્રાતિહારિક પીઠ, ફલક યાવત્ સંથારાને ગ્રહણ કરીને વિહરે છે.
૬. ત્યાર પછી આજીવિકા પારાક સદ્દાલપુત્ર અન્ય કોઈ દિવસે વાતાહત-વાયુથી સૂકાયેલ કુંભારના પાત્ર અંદર રહેલા છે તેને શાલામાંથી બહાર કાઢે છે. બહાર કાઢીને તડકામાં સૂકવે છે ત્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આજી
***********************
++++Beats
૬ ‘વાયાહયગતિ, વાતાહત-વાયુ વડે કંઈ ક સૂકાયેલાં, કાચા, “કલાલભેડ’તિ. કુલાલ-કુંભાર, તેના સંબન્ધી તે કીલાલ-કુંભારે ઘડેલા ભાંડ-પાત્ર. એ પુરુષકાર વડે કરાય છે. તે સિવાય કરાય છે ? એ પ્રમાણે ભગવતે પૂછયું એટલે તે નિયતિવાઇ રુપ ગોશાલકના મત વડે ભાવિત-વાસિત હોવાથી પુરુષકારવડે કરાય છે' એ ઉત્તર આપવામાં પિતાના મતને ત્યાગ અને પરમતના સ્વીકારરુપ દોષને જાણતા તેણે “અપુરુષકારેણ પુરુષકાર સિવાય કરાય છે–એમ
*
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
******************
વિકાપાસક સાલપુત્રને કહ્યું-ડે સદૃાલપુત્ર ! આ કુંભારના પાત્ર કેવી રીતે થાય છે ? તે પછી આજીવિકાપાસક સદ્દાલપુત્રે શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીરને આ પ્રમાણે કહ્યું–ભગવન્ ! આ પૂર્વે માટી હતી, ત્યાર પછી તે પાણી વડે સ્થાન કરાય છે—પલળાય છે, પલાળીને રાખ અને છાણુ વડે એકત્ર મેળવાય છે, મેળવીને ચક્ર (ચાક) ઉપર ચડાવાય છે. ત્યાર પછી ઘણા કરકા (પાણી ભરવાના ઘડા) યાવદ ઉષ્ટ્રિકા (ઘી તેલ ભરવાના પાત્ર) કરાય છે. ત્યાર પછી શ્રમણ્ ભગવાન મહાવીરે આજીવિકાપાસક સાલપુત્રને આ પ્રમાણે હ્યુ-ડે સદ્દાલપુત્ર! આ કુંભારના પાત્ર ઉત્થાન (પ્રયત્ન) વડે, યાવત્ પુરૂષકાર-પરાક્રમ વડે કરાય છે અથવા ઉત્થાન સિવાય, યાવત્ પુરુષકાર-પરાક્રમ સિવાય કરાય છે? ત્યારે તે આ જીવિકાપાસક સાલપુત્રે શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરને આ પ્રમાણે કહ્યુ.ભગવન! ઉત્થાન સિવાય, યાવત્ પુરુષકાર-પરાક્રમ સિવાય કરાય છે. (કારણ કે) ઉત્થાન નથી, યાવત્ પુરૂષકાર-પરાક્રમ નથી, સં ભાવેા નિયત છે.
૭. તે વાર પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આજીવિકાપાસક સાલપુત્રને આ પ્રમાણે કહ્યું-સાલપુત્ર ! જો કોઈ ઉત્તર આપ્યા છે. ત્યાર પછી તેણે સ્વીકારેલ નિયતિમતના નિરાસ કરવા માટે ફરીથી પ્રશ્ન કરતા ભગવાન મહાવીર કહે છે-‘સદ્દાલપુત્તા’ ઈત્યાદિ. હું સાલપુત્ર! જે કાઈ પુરુષ તારા વાતાહત-વાયુથી સૂકાયેલા એટલે કાચા, અથવા ‘પક્કલેય’
-અગ્નિથી પાકેલા કૌલાલભાંડ–પાત્રન અપહરેદ્ વા' ચારી જાય, વિકિત્ વા' જ્યાં ત્યાં ફેકી દે, ‘ભિન્વાદ્ વા કાણાં કરે, ફાડી નાંખે, ‘આછિન્દાદ્ વા' હાથથી ખુચવીને બળાત્કારે લઈ લે, ‘વિછિન્વાદ વા' એ પાઠાન્તર છે એટલે વિવિધ પ્રકારે છેદ કરે, ‘પરિષ્ઠાપયેત્ વા’ બહાર લઈને ત્યાગ કરે, તે પુરુષને શુંતું દંડ ‘નિવરો જાસિ-નિયંસિ
*************************
૭સદ્દાલપુત્ર અધ્યયન । ૫ ૧૨૧ ।।
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ ૧૨૨
પુરુષ તારા વાયુથી સૂકાયેલા (કાચા) અને પાકેલા કુંભારના પાત્રને હરી જય, જયાં ત્યાં ફેંકી દે, ફાડી નાખે, બલાહકારે લે, બહાર મૂકી દે, અથવા તારી આ અગ્નિમિત્રા સાથે વિપુલ ભેગો ભગવતે વિહરે તે શું તું તે પુરુષને શિક્ષા કરે ? હે ભગવન ! હું તે પુરુષને આક્રોશ કરું, હણું, બાંધુ, મારું, તર્જના કરું, તાડન કરું, તેનું બધું ખુંચવી લઉ” અને તેને તિરસ્કાર કરું, તથા તેને અકાલે જ જીવિતથી મુક્ત કરું. સદાલપુત્ર! જે ઉથાન નથી, થાવત્ પુરુષકાર–પરાક્રમ નથી અને સર્વ ભાવો નિયત છે તે કઈ પુરુષ તારા વાયુથી સૂકાયેલા (કાચા) અને પાકા
કરે ? તે પુરુષને હું “આઓસેજજા વા’ આકાશયામિ-આદેશ કરૂં, “તું મરી ગયો છે? ઈત્યાદિ શા-ગાળે વડે ભાંડું. ‘હજજા વા” હનિમ-દંડાદિ વડે હણું, “બધેજાવા' બનામિરવા-રજજુ વગેરેથી બાંધુ, “મહાજા વા” મગ્નામિ-નાશ કરૂ', ‘તજજે જજા વા' તર્જયામિ-હે દુરાચાર ! ઈત્યાદિ વચન વડે તજના કરૂં, “તાલેજ વા” તાડયામિ-ચપેટા વગેરેથી તાડન કરૂં. “નિ છોડેજના વા’ નિરછટયામિ-ધનાદિ લઈ લેવા વડે બહાર કાઢું, “નિષ્ણજજે જજા વા' નિર્ભસંયમિ -કઠોર વચને વડે નિર્ભર્સના–તિરસ્કાર કર્યું અને અકાળે જીવિતાત્ વ્યપરપયામિ-જીવિતથી મુક્ત કરૂં, જીવથી મારી નાંખું. આ પ્રમાણે ભગવંત તે સાલપુત્રને પિતાના વચન વડે પુરસ્કારને સ્વીકાર કરાવી તેના મતને દૂષિત કરવા માટે કહે છે-“સહાલપુત્ત' ઈત્યાદિ છે સહાલપુત્ર! જે વાસ્તવિક રીતે ઉત્થાનાદિ નથી તે તારા ભાંડ કઈ હરણુ કરતું નથી, અને તું તેને આકાશ કરતું નથી, જે કઈ તારા ભાંડ હરણ કરે છે અને તે તેના ઉપર આક્રેશ કરે છે એમ માને છે છતાં જે તું કહે છે કે “ઉથાનાદિ નથી’ તે મિથ્યા-અસત્ય છે.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
****
કુંભારના પાત્રને હરણ કરતું નથી, યાવત બહાર લઈને મૂકતું નથી, અને તારી અગ્નિમિત્રા ભાર્યા સાથે વિપુલ ભેગે ભોગવતું નથી, તથા તું તે પુરુષને આક્રોશ કરતા નથી, હણ નથી યાવત અકાલે જીવિતથી મુક્ત કરતો નથી, અને જે તારા વાયુથી સૂકાયેલા પાત્રને કોઈ પુરુષ હરી જાય યાવત્ બહાર મૂકી દે, તથા અગ્નિમિત્રાની સાથે કઈ પુરુષ વિપુલ ભેગો ભગવતો વિહરે અને તું તે પુરુષને આક્રાશ કરે યાવત્ જીવિતથી મુક્ત કરે તો તું જે કહે છે કે “ઉત્થાન નથી, યાવત્ સર્વ ભાવો નિયત છે તે મિશ્યા છે. અહીં આજીવિકપાસક સદાલપુત્ર બેધ પામ્યો.
૮ત્યાર બાદ આજીવિકપાસક સદ્દાલપુત્ર શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદન નમસ્કાર કરે છે. વંદન નમસ્કાર કરીને તેણે આ પ્રમાણે કહ્યું હે ભગવન્! તમારી પાસે ધર્મ શ્રવણ કરવાને ઈરછું છું. તે પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આજીવિકપાસક સાલપુત્રને અને તે મોટી પરિષદને યાવત્ ધર્મ કહ્યા. ત્યાર બાદ આજીવિકપાસક સદાલપુત્ર શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસેથી ધર્મ સાંભળી અવધારી હૃષ્ટ-પ્રસન્ન અને સંતુષ્ટ ચિત્તવાળે થઈ આનન્દની પેઠે તે પ્રમાણે ગૃહસ્થ ધર્મને સ્વીકાર કરે છે. પરંતું તેણે એક હિરણ્યકેટિ નિધાનમાં, એક હિરણ્યકેટિ વ્યાજે અને એક હિરણ્યકટિ ધનધન્યાદિના વિસ્તારમાં રાખેલી છે. દસ હજાર ગાયનું એક વ્રજ છે. યાવત્ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદન નમસ્કાર કરે છે. વંદન નમસ્કાર કરીને જ્યાં પિલાસપુર નામે નગર છે ત્યાં આવે છે. ત્યાં આવીને પલાસપુર નગરના મધ્ય ભાગમાં જ્યાં પોતાનું ઘર છે અને જ્યાં અગ્નિમિત્રા ભાર્યા છે ત્યાં આવે છે, આવીને તેણે અગ્નિમિત્રા ભાર્યાને આ પ્રમાણે કહ્યું– એ પ્રમાણે ખરેખર હે દેવાનુપ્રિયે ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સાસરેલા છે, તે માટે તું
*****************
*૭ સદ્દાલપુત્ર * અધ્યયન
૧૨૩
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસકશાંગ સાનુવાદ ॥ ૧૨૪॥
******
*********
જા અને શ્રમણ ભગવ'ત મહાવીરને વંદન કર યાવત્ પર્યુંપાસના કર, તથા શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાવ્રત રુપ બાર પ્રકારના ગૃહસ્થ ધર્મ અંગીકાર કર.
૯. ત્યાર પછી તે અગ્નિમિત્રા ભાર્યા શ્રમણેાપાસક સદાલપુત્રના એ અને તહુત્તિ કહી વિનય વડે સ્વીકારે છે. ત્યાર બાદ શ્રાપાસક સફાલપુત્ર કૌટુમ્બિક પુરુષાને બેલાવે છે. એલાવીને તેણે આ પ્રમાણે કહ્યું હે દેવાનુપ્રિય ! લહુકરણ-શીઘ્ર ક્રિયા કરવામાં યુક્ત એવા પુરૂષે જોડેલા, સમાન ખુર્–ખરી અને વાલિધાન-પુચ્છ જેએના છે તથા
૯. ‘તએ ણું સા અગિમિત્તા' ઇત્યાદિ. ત્યાર બાદ તે અગ્નિમિત્રા ભાર્યા સફ્ાલપુત્ર શ્રમણાપાસકના એ અને ‘તહત્તિ કહી વિનય વડે સ્વીકારે છે. સ્વીકારીને સ્નાન કરી જેણે બલિકમ કરેલુ છે એવી, ખલિક લાકમાં પ્રસિદ્ધ છે, જેણે કૌતુક, મૉંગલ અને પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યું છે એવી, કૌતુક-મેષના તિલક વગેરે, મંગલ-દહીં, અક્ષત, ચંદન વગેરે, પ્રાયશ્ચિત-દુઃસ્વપ્નાદિના નાશ કરનાર હોવાથી પ્રાયશ્ચિતની પેઠે અવશ્ય કરવા ચેાગ્ય, ‘સુદ્ધાવેસાઇ' શુદ્ધાત્મા-શુદ્ધ આત્મા જેના છે એવી, વૈષિકાણિ-વેષને યાગ્ય શ્રેષ્ઠ વસ્રો જેણે પહેરેલા છે એવી, અલ્પમહાર્ધાભરણાલ કૃતશરીરા’ અલ્પ અને મહામૂલ્ય વાળા આભરણુ વડે અલંકૃત-સુÀાભિત શરીર જેનું છે એવી, ચૅટિકાચક્રવાલપરિકીર્ણા દાસીઆના સમૂહ વડે વી.ટાયેલી, ખીજા પુસ્તકમાં યાનનુ' વર્ણન છે તે વ્યાખ્યા સહિત આ પ્રમાણે જાણવુ’-‘લહુકરણજુત્તજોઈય’ લઘુકરણ-શીઘ્ર ક્રિયા કરવા વડે–દક્ષપણા વડે યુક્ત પુરૂષોએ યાજિત-યંત્ર અને ચૂપાદિ વડે જોડાયેલુ’, ‘સમખુરવાલિહાણુસમલિહિયસિંગઐહિં’ સમ-તુલ્ય છે ખરી અને વાલિધાન-પુચ્છ જેના તથા સમ સરખા લિખિત-ઉલિખિત કાતરેલા
****************
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
સરખી રીતે ઉગેલા શીંગડાવાળા, જમ્મૂનઃ–સુવર્ણ મય કલાપ–ડૉકનું આભૂષણ, અને ચાકત્ર–જોતર પ્રતિવિશિષ્ટ-સુશા ભિત જેએનુ' છે એવા, રજતમય ઘટ જેને છે એવા, સૂતરની રજુરુપ શ્રેષ્ઠ સુવર્ણ વડે યુક્ત નાથસબન્ધી રાશ વડે અવગૃહીત–માંધેલા, કાળા કમળના કરેલા આપીડ-છોગા જેઓને છે એવા શ્રેષ્ઠ યુવાન બળદો વડે ‘જુત્તામેવ' યુક્ત જોડેલ, અનેક પ્રકારના મણિ યુક્ત ઘટિકા-ઘુઘરીઓના સમૂહ વડે યુક્ત, સુજાત–ઉત્તમ, યુક્ત-સંત, ઋજુ–સરલ, પ્રશસ્ત, સારી રીતે ઘડેલું અને સારી રીતે ગે!ઠવેલુ યુગ-ધાંસરું જેને વિશે છે એવા, પ્રવર-શ્રેષ્ઠ લક્ષણા વડે સહિત,
ઊગેલાં શુ'ગ-શી ગડા જેના છે એવા, ‘જામ્બૂનદમયકલાપયેાકત્રપ્રતિવિશિષ્ટાભ્યાં' સુવર્ણĆમય કલાપ−ડાકનુ આભરણુ અને ચાક્ત્ર-જાતર પ્રતિવિશિષ્ટ-સુશામિત જેઆને છે એવા, રજતમયઘણુસૂત્રરજજુવરકાંન્ચનખચિતનસ્તપ્રગ્રહાવગૃહીતકાભ્યાં’ રજતમય ઘટ–ટાકરા જેને છે એવા, સૂતરની રજુરૂપ શ્રેષ્ઠ સુવણ વડે ખચિત-યુક્ત નાથની પ્રગ્રહ–દોરી વડે બાંધેલા, ‘નીલા પદ્યકૃતશેખરાભ્યાં' કાળા કમળ વડે કરેલાં છે શેખર-કલગી જેઓને એવા, ‘વરગાણજુવાણએહિ” શ્રેષ્ઠ જુવાન એવા એ બળદો વડે જુત્તામેવ' યુક્ત-જોડેલ, ‘નાનાર્માણુકનક-ધ‘ટિકાજાલપરિગતમ્ ’ અનેક પ્રકારના મણિમય સુવર્ણ ની ઘુઘરીઓના સમૂહ વડે યુક્ત, ‘સુજાતયુગયુતઋજુકપ્રશસ્તસુવિરચિતનિર્મિત” સુજાત-ઉત્તમ કાષ્ટનું બનેલું યુગ-ūાંસરૂ', યુકત—સંગત, ઋજુક–સરલ, પ્રશસ્ત, સુવિરચિત-સારી રીતે ઘડેલ અને નિર્ભિત-નાંખેલું છે જેને વિશે એવા, પ્રવરશ્રેષ્ઠ લક્ષણુ વડે સહિત, ‘જુત્તામેવ' ના સબન્ધ ‘પવરગાણજુવાણુઐહિ” ની સાથે કરવા, એટલે શ્રેષ્ઠ અને જુવાન એ બળદો સહિત, ધાર્મિક યાનપ્રવર-શ્રેષ્ઠ વાહનને ઉપસ્થાપયત’ હાજર કરો.
૭ સદાલપુત્ર અધ્યયન ૫૧૩૫॥
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ છે ૧૨૬
ધાર્મિક યાનપ્રવર-શ્રેષ્ઠ વાહનને હાજર કરો. હાજર કરીને મને આ આજ્ઞા પાછી આપે. ત્યાર બાદ તે કૌટુંબિક પુરુ (તે બધું કરીને) આજ્ઞા પાછી આપે છે.
૧૦. ત્યાર પછી તે અગ્નિમિત્રા ભાર્યા સ્નાન કરી યાવત્ કોતક, મંગલ અને પ્રાયશ્ચિત કરી શુદ્ધ અને પ્રવેશ ગ્ય વસ્ત્ર પહેરી, અ૯પ અને મહામૂલ્યવાળા અલંકાર વડે શરી૨ શણગારી, ચેટિકા-દાસીઓના સમૂહ વડે વીંટાયેલી ધાર્મિક શ્રેષ્ઠ વાહન ઉપર ચઢે છે, ચઢીને પલાસપુર નગરના મધ્ય ભાગમાં થઈને નીકળે છે, નીકળીને જ્યાં સહસ્સામ્રવન નામે ઉદ્યાન છે ત્યાં આવીને ધાર્મિક યાનથી નીચે ઉતરે છે. નીચે ઉતરીને દાસીઓના સમુદાય વડે વીટાયેલી (અગ્નિમિત્રા) જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર છે ત્યાં આવે છે. આવીને ત્રણ વાર યાવતુ વન્દન નમસ્કાર કરે છે, વજન નમસ્કાર કરીને અયન્ત પાસે નહિ, તેમ અત્યન્ત દૂર નહિ એમ યાવત હાથ જોડી ઉભી રહીને પર્યું. પાસના કરે છે.
૧૧. ત્યાર બાદ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર અગ્નિમિત્રોને અને તે મેટી પરિષદને યાવત્ ધર્મોપદેશ કરે છે, ત્યાર પછી તે અગ્નિમિત્રા ભાર્યા શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે ધર્મ સાંભળી અવધારી દૃષ્ટ-પ્રસન્ન અને સંતુષ્ટ થયેલી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદન નમસ્કાર કરે છે. વંદન નમસ્કાર કરીને તેણે આ પ્રમાણે કહ્યું – “હે ભગવન્ ! હું નિગ્રન્થ પ્રવચનની શ્રદ્ધા કરું છું કે યાવત્ જે તમે કહો છે. જે પ્રકારે દેવાનુપ્રિય એવા આપની પાસે ઘણા ઉગ્રકુળના, ભગ કુળના ક્ષત્રિઓએ યાવત્ પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરી છે તે પ્રમાણે હું દેવાનુપ્રિય એવા આપની પાસે મુંડ થઈને પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવા સમર્થ નથી, પરંતુ હું દેવાનુપ્રિય એવા આપની પાસે પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાત્રત
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
રુપ બાર પ્રકારના ગૃહસ્થ ધર્મ અંગીકાર કરીશ. (ભગવંતે કહ્યું- હે દેવાનુપ્રિય ! તમને સુખ થાય તેમ કરે, પરંતુ પ્રતિબંધ ન કરે. ત્યાર પછી તે અગ્નિમિત્રા ભાર્યા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે પાંચ અણુવ્રત અને સતત શિક્ષા વ્રત રૂ૫ બાર પ્રકારના ગૃહસ્થ ધર્મને સ્વીકારે છે. સ્વીકારીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદન અને નમસ્કાર કરે છે. વંદન અને નમસ્કાર કરીને તેજ ધાર્મિક પ્રવર યાન (થ) ઉપર ચઢે છે, ચઢીને જે દિશાથી આવી હતી તે દિશા તરફ જાય છે. ત્યાર બાદ શ્રમણ ભગવંત મહાવીર અન્ય કઇ દિવસે પલાસપુર નગરથી અને સહઆમ્રવન ઉદ્યાનથી નીકળે છે અને નીકળીને બહારના દેશમાં વિહરે છે.
૧૨, ત્યાર પછી સાલપુત્ર શ્રમણોપાસક થયો અને જેણે જીવાજીવ તત્ત્વ જાણેલા છે એ યાવત વિહરે છે. ત્યાર પછી સંખલિપુત્ર ગોશાલક આ વાતને જાણી “એ પ્રમાણે ખરેખર સટ્ટાલપુત્રે આજીવિકસમયનો ત્યાગ કરીને શ્રમણ નિર્ચન્થની દૃષ્ટિ અંગીકાર કરી છે, તે હું જવું અને આજીવિકપાસક સદાલપુત્રને શ્રમણ નિચેની દષ્ટિનો ત્યાગ કરાવી ફરીથી આજીવિકની દષ્ટિ ગ્રહણ કરાવું” એમ વિચારે છે. એમ વિચારી આજીવિકના સંઘસહિત જ્યાં પલાસપુર નગર છે અને જ્યાં આજીવિકસભા છે ત્યાં આવે છે. ત્યાં આવીને આજીવિકસભામાં ભંડ-પાત્રાદિ ઉપકરણ મૂકે છે. મૂકીને કેટલાક આજીવિકે સાથે જ્યાં સદાલપુત્ર શ્રમણોપાસક છે ત્યાં આવે છે. તે વારે સટ્ટાલપુત્ર શ્રમણપાસક મંખલિપુત્ર ગોશાલને આવતો જુએ છે આવતો જોઈને તેને આદર કરતો નથી, તેને જાણતા નથી, આદર
૭ સાલપુત્ર નહિ કરતો અને નહિ જાણતો તે મૂંગો ઊભા રહે છે.
IX અધ્યયન ૧૩. ત્યાર બાદ શ્રમણોપાસક સદાલપુત્ર વડે નહિ આદર કરાયેલા, નહિ જાણેલા અને પીઠ, ફલક, શય્યા અને
I ! ૧૨૭
XXXXXXXXXXXXXXX
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ છે ૧૨૮
wwwXX
સંથારા માટે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના ગુણકીર્તન કરતા મંલિપુત્ર ગોશાલકે શ્રમ પાસક સાલપુત્રને આ પ્રમાણે કહ્યું-“હે દેવાનુપ્રિય ! અહીં મહામાહણ આવ્યા હતા ? ત્યારે તે સદાલપુત્ર શ્રમણોપાસકે કહ્યું–દેવાનુપ્રિય ! કોણ મહામાહણ છે? ત્યારે મંખલિપુત્ર ગોશાલકે કહ્યું-શ્રમણ ભગવંત મહાવીર મહામાહણુ છે. હે દેવાનુપ્રિય ! શા હેતુથી એમ કહે છે કે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહામાહણ છે? હે સદાલપુત્ર ! ખરેખર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહામહિણુ, ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાન દર્શનને ધારણ કરનારા યાવત્ મહિત-સ્તુતિ કરાયેલા અને પૂજિત છે, યાવત્ તમ્ય કમની સંપત્તિ વડે યુક્ત છે, તે કારણથી હે દેવાનુપ્રિય ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહામાહણ છે.
હે દેવાનુપ્રિય ! અહીં “મહાગપ’ આવ્યા હતા ? હે દેવાનુપ્રિય! “મહાપ' કોણ છે ? શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
*
*
*********
૧૩. મહાગવેત્યાદિ ગેપ-ગાયને રક્ષક, અને બીજા ગાયના રક્ષકે કરતાં અત્યન્ત વિશિષ્ટ હોવાથી મહાન છે માટે મહાપ છે. “નશ્યતઃ સન્માર્ગથી દૂર થતા, વિનશ્યતઃ” અનેક પ્રકારે મરતા, “ખાધમાના મૃગાદિ અવસ્થામાં વાઘ વગેરેથી ભક્ષણ કરાતા, “છિદ્યમાનાન’ મનુષ્યાદિપણામાં ખગ વગેરેથી છેદાતા, ‘ભિધમાના ભાલા વગેરેથી ભદાતા, ‘લુપ્યમાના” કાન, નાસિકા વગેરેના છેદ કરવા વડે લુપ્ત થતા, ‘વિલુપ્પમામાન” બાહ્ય ઉપધિ-ઉપકરણના હરણ કરવાથી લોપ પામતા “ગા ઈવ' ગાયની પેઠે (એ અધ્યાહાર જાણ,) એવા જીને “નિવ્વાણુમહાવાડ” નિર્વાણું રૂપ મહા વાડામાં–સિદ્ધિ રૂપી ગાયોના સ્થાન વિશેષમાં “સાહથિતિ–સ્વહસ્તેનૈવ પિતાના હાથે સાક્ષાત્ “સંપાઈ પહોંચાડે છે.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાપ છે. હે દેવાનુપ્રિય ! શા હેતુથી યાવત્ મહાગેપ કહેવાય છે? હે દેવાનુપ્રિય ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સંસારાટવીમાં નાશ પામતા, વિનાશ પામતા, ભક્ષણ કરાતા, છેદાતા, ભેદાતા, લુપ્ત થતા, વિલુપ્ત થતા ઘણુ જીવને (ગાયની પેઠે) ધર્મરૂપ દંડ વડે સંરક્ષણ કરતા, સંગેપન (બચાવ) કરતા નિર્વાણુરૂપ મહા વાડામાં પોતાના હાથે પહોંચાડે છે, તે હેતુથી હે સદાલપુત્ર ! એમ કહેવાય છે કે “શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહાગોપ છે.”
હે દેવાનુપ્રિય ! અહીં મહાસાર્થવાહ આવ્યા હતા ? હે દેવાનુપ્રિય ! મહાસાર્થવાહ કોણ છે ? સદ્દાલપુત્ર ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહાસાર્થવાહ છે. શા હેતુથી એમ કહો છો ? હે દેવાનુપ્રિય ! એ પ્રમાણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સંસારાટવીમાં નાશ પામતા, વિનાશ પામતા, યાવતું વિલુપ્ત થતા ઘણુ જીવોને ધર્મમય માગ વડે સંરક્ષણ કરતા નિર્વાણ રૂપ મહાપટ્ટણનગરના સમુખ પિતાના હાથે પહોંચાડે છે, તે હેતુથી હે સટ્ટાલપુત્ર ! એમ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહાસાર્થવાહ કહેવાય છે.
બીજા પુસ્તકમાં મહાસાર્થવાહના આલાપક–પાઠ પછી આ બી પાઠ કહે છે-“હે દેવાનુપ્રિય ! અહીં મહાધર્મકથી આવ્યા હતા? હે દેવાનુપ્રિય ! કોણ મહાધર્મકથી છે? શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહાધર્મકથી છે ? શા હેતુથી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહાધર્મકથી છે ? હે સદાલપુત્ર ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર અત્યન્ત મોટા સંસારને વિશે નાશ પામતા, યાવત્ વિશેષ પામતા, ઉન્માર્ગને પ્રાપ્ત થયેલા, સમાર્ગથી દૂર ગયેલા, મિથ્યાત્વના બલ વડે પરાભવ પામેલા, આઠ પ્રકારના કર્મ રૂપ અન્ધકારના પટલ-સમૂહ વડે ઢંકાયેલા ઘણુ જેને ઘણા અર્થો, હેતુઓ,
Kક સદ્દાલપુત્ર *અધ્યયન * ! ૧૨૯
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસકદશાંગ સાનુવાદ ।। ૧૩૦ !
R
XNXXXXXXXX
હે દેવાનુપ્રિય ! અહી' મહાધકથી આવ્યા હતા ? હૈ દેવાનુપ્રિય ! મહાધકથી કોણ છે ? શ્રમણ ભગવાન મહાવાવીર મહાધર્માંકથી છે. શા હેતુથી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ધર્માંકથી છે ? હે દેવાનુપ્રિય ! એ પ્રમાણે ખરેખર શ્રમણ ભગવવાન મહાવીર અત્યન્ત મેટા સ*સારમાં નાશ પામતા, વિનાશ પામતા, ભક્ષણ કરાતા, છેદાતા, ભેદાતા, લુપ્ત થતા, વિ:લુમ થતા, ઉન્માને પ્રાપ્ત થયેલા, સન્માર્ગથી ભૂલા પડેલા, મિથ્યાત્વના બળ વડે પરાભવ પામેલા અને આઠ પ્રકારના ધ ક રુપ અન્ધકારના સમૂહ વડે ઢંકાયેલા ઘણા છાને ઘણા અર્થા, યાવત વ્યાકરણા-ઉત્તર વડે ચાર ગતિરુપ સસારાટલીથી પાતાના હાથે પાર ઉતારે છે, તે હેતુથી હું દૈવાનુપ્રિય ! એમ કહેવાય છે કે શ્રમણ ભગવાન મહાıવીર
પ્રશ્નો, કારણેા-યુક્તિઓ અને ઉત્તરા વડે ચાર ગતિ વાળા સંસાર રુપ અટવીથી પોતાના હાથે પાર ઉતારે છે,, તે માટે હું સદાલપુત્ર ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહાધર્મકથી છે. આ પાઠના અર્થ સ્પષ્ટ છે. પરન્તુ જીવાના નશ્યઃ— નાશ પામતા વગેરે વિશેષણ રુપ હેતુ બતાવવા કહે છે-‘ઉન્મા પ્રતિપન્નાન’ઉન્માર્ગને પ્રાપ્ત થયેલા, એટલે બ્જેણે મિથ્યાદષ્ટિના શાસનના આશ્રય કરેલા છે એવા, ‘સત્પંથવિપ્રનન્નાન-સન્માના-જિન શાસનના જેણે ત્યાગ કર્યા . છે એવા, એમ શા હેતુથી છે ? તે કહે છે—મિથ્યા-ત્વવલાભિભૂતાન' મિથ્યાત્વના બલ વડે પરાભવ પામેલા, તથા આડ પ્રકારના કર્માંરુપી તમઃપટલ-અન્ધકારના સમૂહ તે વડે પ્રત્યે વચ્છન્ન-ઢંકાયેલા. તથા નિર્યામકના આલાપકમાં ‘ખુમાણે’ ખુડતા, ‘નિમુદ્રુમાણે’ જન્મમરણાદિ જળમાં અત્યંત બુડતા, ‘પિયમાણે’ ઉત્પલાવ્યમાનાન-ગાથાં ખાતા જીવાને પોતાનાના હાથે પાર ઉતારે છે.
XXXXXX************
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
Wa
ભગવાન મહાવીરના મુખ્ય પાનસ બુડતાં પિયા
મહાધર્મકથી છે.”
હે દેવાનુપ્રિય ! અહીં મહાનિર્ધામક આવ્યા હતા ? હે દેવાનુપ્રિય ! કોણ મહાનિર્ધામક છે? શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહાનિર્ધામક છે. એમ શા હેતુથી કહે છે ? હે દેવાનુપ્રિય! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સંસારરુપ મહાસમુદ્રમાં નાશ પામતા, વિનાશ પામતા, યાવત્ વિલુપ્ત થતા, બુડતા, અત્યન્ત બુડતાં “ઉપિયમાણે ગોથાં ખાતા ઘણા જીવને ધર્મ બુદ્ધિ રુપ નૌકા વડે નિર્વાણુરુપ તીરના સન્મુખ પિતાના હાથે પહોંચાડે છે. તે હેતુથી હે દેવાનુપ્રિય! એમ કહેવાય છે કે “શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહાનિર્ધામક છે.
૧૪ ત્યારબાદ સાલપુત્ર શ્રમણોપાસકે પંખલિપુત્ર ગોશાલકને આ પ્રમાણે કહ્યું- હે દેવાનુપ્રિય ! તમે “ઈતિકા આ પ્રમાણે છેક-પ્રસ્તાવને જાણનારા, યાવત્ એ પ્રમાણે નિપુણ-સૂમદશી, એ પ્રમાણે નયવાદી-નીતિને ઉપદેશ કરનારા,
૧૪. “પભુત્તિ પ્રભવઃ-સમર્થ “ઈતિર છેકા” ઈતિ-એ પ્રમાણે. ઉપલબ્ધ અદ્દભુત પ્રકાર વડે, એમ બીજે પણ “ઈતિ” શબ્દનો અર્થ જાણુ. છેક–પ્રસ્તાવને જાણનાર, વૃદ્ધ આચાર્યો “કલાપંડિત’ એવી વ્યાખ્યા કરે છે. “ઈતિદક્ષાઃ” કાર્યને જલદી કરનારા, તથા “ઈ તિપ્રકા: દક્ષ પુરૂષમાં પ્રધાન, “વાશ્મી-જેની પ્રશસ્તવાણી છે એવા’ એમ વૃદ્ધાચાર્યોએ કહ્યું છે. કવચિત્ “પત્તઢા” એ પાઠ છે. તેમાં “પ્રાપ્તાથઃ' જેણે પ્રયજન પ્રાપ્ત કર્યું છે એવા, તથા “ઈતિનિપુણ સૂહમદશી, વૃદ્ધા “કુશલ” એવો અર્થ કરે છે. “ઈતિનયવાદિનઃ નીતિના કહેનારા, ‘ઇત્યુપદેશલબ્ધી” જેણે આપ્ત પુરૂને ઉપદેશ પ્રાપ્ત કર્યો છે એવા, બીજી વાચનામાં “ઈતિમધાવિન” અપૂર્વ શ્રતને ગ્રહણ કરવાની શક્તિવાળા, “ઈતિ
++++XXXXXXXXXXX
IBHAI
મીક વાચનામ નકાદિન વિના પણ છે
૭ સદ્દાલપુત્ર *અધ્યયન I ! ૧૩૧ ||
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
****
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ ૧૩ માં
એમ ઉપદેશલબ્ધા-આસના ઉપદેશનું શ્રવણ કર્યું છે જેણે એવા, અને એ પ્રમાણે વિજ્ઞાન પ્રાપ્ત છો, તો તમે મારા ધર્માચાર્ય અને ધર્મોપદેશક શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સાથે વિવાદ કરવાને સમર્થ છે ? એ અર્થ યુક્ત નથી. તે દેવાનુપ્રિય ! એમ શા હેતુથી કહો છો કે તમે મારા ધર્માચાર્ય યાવત્ ભગવંત મહાવીરની સાથે વિવાદ કરવાને સમર્થ નથી ? હે સદ્દાલપુત્ર! જેમ કે કે પુરૂષ તરૂણ, બલવાન, યુગવાન-ઉત્તમ કાળમાં ઉત્પન્ન થયેલ, યાવત નિપુણ શિપને પ્રાપ્ત થયેલ હોય, તે એક મોટા અજ, એડક-ઘેટા, સુકર, કુકડા, તેતર, બતક, લાવા, કત, કપિંજલ, વાયસ અને ચેન–બાજને હાથ, પગે, ખરીએ, પુંછડે, પિંછાએ, શીંગડે, વિષાણુ-સુકરના દાંતે કે રૂંવાટે જ્યાં જ્યાં પકડે ત્યાં ત્યાં નિશ્ચલ અને સ્પન્દ રહિત પણે ધારણ કરી શકે છે, એ પ્રમાણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મને ઘણા અર્થો,
અજ, એકસાન, સુગવાન ભગવતે કહ્યું છે ? છે, તે તક
***********
વિજ્ઞાનપ્રાસાઃ” અને જેમણે સદબોધ પ્રાપ્ત કર્યો છે એવા છે, તો તમે મારા ધર્માચાર્ય શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સાથે વિવાદ કરવાને અહીં “પ્રભુ” શબ્દને સંબન્ધ છે એટલે સમર્થ છે ? એ તાત્પર્ય છે.
‘સે જહેયાદિ યથાનામ-જેમ કેઈ પુરૂષ તરૂણુ-વધતી જતી ઉમરવાળે, અન્ય આચાર્ય “વર્ણાદિ ગુણ વડે ઉપચિત” એવી વ્યાખ્યા કરે છે. યાવત્ શબ્દના કથનથી આ જાણવું- “બલવ' સામર્થ્યવાળો, “જુગવ” યુગવાન–યુગપ્રશસ્ત કાળ વિશેષ જેઓને છે એ, એટલે ઉત્તમ કાળમાં ઉત્પન્ન થયેલો, કારણ કે દુષ્ટ કાળ બળની હાનિ કરનાર હોવાથી તેનો નિષેધ કરવા માટે આ વિશેષણ છે. ‘જુવાણે'ત્તિ યુવાન, “અમ્પાયકે” ની રેગી, “થિરગ્રહ’ સારા લેખકની પેઠે સ્થિર અગ્ર હરતવાળો, કારણ કે જેના હાથને અગ્ર ભાગ અસ્થિર હોય તે બરાબર પકડી ન શકે
****
**
*
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
*******************
હેતુઓ, યાવત્ ઉત્તરા વડે જ્યાં જ્યાં પકડે ત્યાં ત્યાં નિરૂત્તર કરે છે, તે હેતુથી હું સદૃાલપુત્ર! હું એમ કહુ છુ કે ‘હું તારા ધર્માચાર્યાં ચાવત્ ભગવાન મહાવીરની સાથે વિવાદ કરવાને સમર્થ નથી.
માટે આ વિશેષણ છે. ‘ઢપાણિપાએ’ મજબૂત હાથ પગવાળા, ‘પાસપિટ્ટુન્તરારુપરિણુએ' પાર્શ્વપૃષ્ઠાન્તરારુ પરિણતઃ– એ પાર્શ્વ–પડખાં, પૃષ્ટાન્તર–પીઠના વિભાગા, ઊરુ–સાથળા પરિણત-પરિપકવ થયેલા છે જેના એવા, એટલે ઉત્તમ સંધયણવાળા એ તાત્પર્ય છે. ‘તલજમલજીયલપરિધનિભબાહુ’ત્તિ. યમલ-સમશ્રેણિમાં રહેલા તલ-તાડના યુગલ અને પરિઘ-આગળીઆના સમાન બાહુ જેના છે એવા, ‘ઘણુનિચિયવટ્ટપાલિખ ધેત્તિ. ઘનનિચિત-અત્યન્ત નિખિડ, વૃત્તવર્તુળાકાર, પાલી—તળાવ વગેરેની પાળના સરખા સ્કન્ધ જેના છે એવા, ચમ્નેટ્ટગટ્ઠહણુમાન્ડ્રિયસમાહયનિશ્ચિયગાયકાએ’ ચર્મેટકા-ઈંટના કકડા વગેરેથી ભરેલી ચામડાની કુલ્લી, જેને ખેંચવા વડે ધનુષધારી વ્યાયામ કરે છે, દુષણ-મુદગર, મૌષ્ટિક જેમાં ચામડાની દોરી પરાવેલી છે એવા-મુઠી પ્રમાણપત્થરના ગાળા, તે વડે સમાહત-વ્યાયામ કરવામાં ઢાકેલા ગાત્ર-અંગા જેના છે એવા શરીરવાળા, આ વિશેષણ વડે અભ્યાસ જન્ય સામર્થ્ય બતાવ્યું. ‘લંધણુપવણુજવિષ્ણુવાયામસમથૅ' લંઘન-ઉલ્લ‘ઘન-કરવું. પ્લવન—કુદવુ' અને વિનવ્યાયામ-તે સિવાય અન્ય શીઘ્ર વ્યાયામ, તેમાં સમર્થ, ‘ઉરસવલસમાગએ' ઔરસ્ય-અંતરના ઉત્સાહ અને વલ સહિત, ‘છેએ' પ્રયાગને જાણનાર, ‘દક્ષે’ ક્ષઃ-શીઘ્ર કરનાર, ‘પત્તટૂંઠે’ પ્રસ્તુત કામમાં પૂર્ણતાને પ્રાપ્ત થયેલ, ‘પ્રજ્ઞ' એમ અન્ય આચાર્ય અર્થે કરે છે. ‘પલે’વિચાર પૂર્વક કરનાર, મહાવિ' ત્તિ. એકવાર જોયેલ અને સાંભળેલ કર્મીને જાણનાર, ‘નિર્ણ' ઉપાયના આર.ભ કરનાર,
*********************
૭ સદ્દાલપુત્ર અધ્યયન ૫૧૩૩૫
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
**
ઉપાસકદશાંગ સાનુવાદ. છે ૧૩૪
૧૫. ત્યાર બાદ શ્રમણોપાસક સદાલપુત્રે મંખલિપુત્ર ગોશાલકને આ પ્રમાણે કહ્યું- હે દેવાનુપ્રિય ! જે માટે મારા ધર્માચાર્ય મહાવીરના વિદ્યમાન, સત્ય, તથા પ્રકારના સદભૂત ભા વડે ગુણુકીર્તન કરે છે, તેથી હું તમને (પ્રાતિહારિક) પાછા આપવા યોગ્ય પીઠ-આસન, યાવતુ સંસ્મારક વડે આમંત્રણ કરૂં છું, પરંતુ ધમર અને તેપની બુદ્ધિથી કરતું નથી. તે માટે તમે જાઓ અને મારા કુંભકારની શાળામાં પ્રતિહારિક પીઠ, ફલક યાવત્ ગ્રહણ કરીને રહો. ત્યાર પછી તે મંખલિપુત્ર ગોશાલક શ્રમણોપાસક સદાલપુત્રને જ્યારે આધવણુ-કથન, પ્રતાપના, સંજ્ઞાપના અને વિજ્ઞાપના વડે નિગ્રંથ પ્રવચનથી ચલાયમાન કરવાને, ક્ષોભ કરવાને, વિપરિણામ કરવાને સમર્થ થતો નથી ત્યારે શ્રાન્ત થયેલ, તાન્ત–પ્લાનિ પામેલે અને પરિતાન્ત-ખિન્ન થયેલ તે પિલાસપુર નગરથી નીકળે છે અને બહારના દેશોમાં વિહરે છે.
*********
નિઉણુસિપેવગએ સૂથમ શિ૯૫ યુક્ત (મનુષ્ય) “અજં વા” બકરે, “એક વા’ ઘેટે, “શુકર વા ડુક્કર, કુટકુકડો, તિત્તિર-તેતર, વર્તક-બતક, લાવક–લાવા, કપોત-પારેવા કપિંજલ, વાયસ-કાગડ, યેન-બાજ એ બધા લેક પ્રસિદ્ધ પક્ષીઓ જાણવા. તેને હત્યંસિ વા’ હાથને વિશે, જે કે અજ વગેરેને હાથ લેતા નથી, તે પણ આગળને પગ હાથ જેવો છે એમ સમજી “હાથને વિશે” એમ કહ્યું છે, જેને જે સંભવે તે પ્રમાણે હાથ, પગ, ખરી, પુરછ, પિચ્છ, શિંગડા, વિષાણુ અને રોમની યોજના કરવી. પિછ–પિંછા-પાંખને અવયવવિશેષ, શિંગડા બકરા અને ઘેટાને જાણવા. વિષાણુ શબ્દ જે કે હાથીના દાંતને વિશે પ્રસિદ્ધ છે, તે પણ સમાનપણાથી સુઅરના દાન્તને વિશે
*
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
૧૬. ત્યાર પછી સટ્ટાલપુત્ર શ્રમણોપાસકને ઘણુ શીલવત વગેરે વડે યાવત્ આત્માને ભાવિત કરતાં ચૌદ વર્ષ વ્યતીત થયા. પંદરમાં વર્ષની વચ્ચે વર્તતા તેને રાત્રિના મધ્ય સમયે (ધર્મ જાગરણ કરતા વિચાર થયો-) યાવત્ તે પિષધશાલામાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસેથી ધર્મ પ્રજ્ઞપ્તિનો સ્વીકાર કરીને વિહરે છે. તે વાર પછી તે સદ્દાલપુત્ર શ્રમણોપાસકની પાસે મધ્ય રાત્રીએ એક દેવ આવ્યો અને તે દેવે એક મોટી કાળા કમળ જેવી તલવાર લઈને સદ્દાલપુત્ર શ્રમણોપાસકને આ પ્રમાણે કહ્યું–ઈત્યાદિ જેમ ચુલનીપિતાને કહ્યું હતું તેમ કહેવું, અને તેમજ દેવ ઉપસર્ગ કરે છે, પરંતુ એક એક પુત્રના નવ માંસના ખંડ કરે છે, યાવતું સૌથી નાના પુત્રને વાત કરે છે. ઘાત કરી તેના લોહી અને માંસ વડે તેના શરીરને છાંટે છે. ત્યાર પછી તે સદાલપુત્ર શ્રમણોપાસક ભય રહિત થઈ યાવત્ વિહરે છે. ત્યાર બાદ તે દેવે સટ્ટાલપુત્ર શ્રમણોપાસકને નિર્ભય થાવત્ જોઈને ચોથી વાર પણ સટ્ટાલપુત્ર શ્રમણોપાસકને આ પ્રમાણે કહ્યું–અપ્રાર્થિત-મરણની પ્રાર્થના કરનાર હે સદાલપુત્ર શ્રમણોપાસક ! જે તું શીલત્રતાદિક ભાંગીશ નહિ તે જે આ ધર્મમાં સહાય કરનારી, ધર્મમાં દ્વિતીય, ધર્મના અનુરાગ વડે રંગાયેલી અને સમાન પણે સુખ દુઃખમાં સહાય
*
*
*
જાણુ. “નિશ્ચલમ' સામાન્યતઃ અચલ, નિષ્પ–કંઈ પણ ચલન ક્રિયાથી રહિત.
૧૫ “આધવણા હ ય” આખ્યાન -કહેવા વડે, “પ્રજ્ઞાપનાભિ ભેદથી વસ્તુની પ્રરુપણુ કરવા વડે, “સંજ્ઞાપનાભિઃ” વારંવાર જણાવવા વડે, “વિજ્ઞાપનાભિઃ” અનુલ કહેવા વડે.
ઉપાસકદશાના સાતમા અધ્યયનને ટીકાનુવાદ સમાસ,
*******
9 સદાલપુત્ર અધ્યયન A B ૧૩૫ !
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ ૫ ૧૩૬ ૫
XXXXXXXXXX)
કરનારી તારી અગ્નિમિત્રા ભાર્યો છે તેને તારા પોતાના ઘરથી લઈ જઇશ, લઈને તારી પાસે તેના ઘાત કરીશ, ઘાત કરીને નવ માંસ સાલ્લ-માંસના ખંડ કરીશ. કરીને આદાણુ-આંધણથી ભરેલા કડાયામાં ઉકાળીશ, ઉકાળીને તારા શરીરને માંસ અને લેાહી વડે છાંટીશ, જે રીતે આર્તધ્યાનની અત્યન્ત પરાધીનતાથી પીડિત થયેલા તું જીવિતથી મુક્ત થઈશ.
ત્યાર પછી તે દેવે એ પ્રમાણે કહ્યુ` છતાં તે સટ્ટાલપુત્ર શ્રમણેાપાસક નિર્ભય થઈને વિહરે છે. ત્યાર બાદ તે દેવે સાલપુત્ર શ્રમણેાપાસકને બીજી વાર અને ત્રીજી વાર એ પ્રમાણે કર્યું—હે સફાલપુત્ર શ્રમણોપાસક ! ઇત્યાદિ (પૂર્વીકત) કહે છે. તે પછી તે વે બીજી વાર અને ત્રીજી વાર એ પ્રમાણે કહ્યુ' એટલે સાલપુત્ર શ્રમણોપાસકને આ પ્રકારના વિચાર થયા−ઇત્યાદિ ચુલનીપિતાની પેઠે ચિતવે છે-જે મારા જ્યેષ્ઠ પુત્રને, જે મારા મધ્યમ પુત્રને, અને જે મારા કનિષ્ઠ-નાના પુત્રને મારી (તેના લાહી અને માંસ વડે મારા શરીરને) છાંટે છે, અને જે આ મારી અગ્નિમિત્રા ભાર્યા સુખ દુઃખમાં સમાન સહાય કરનારી છે તેને પણ મારા પોતાના ઘરથી લઈને મારી પાસે ઘાત કરવાને ઈચ્છે છે, તા મારે એ પુરુષને પકડવા શ્રય-યાગ્ય છે’ એમ વિચારીને તે દોડયો-ઇત્યાદિ ચુલનીપિતા સંબન્ધે કહ્યું છે તેમ બધુ' કહેવુ. પરન્તુ અગ્નિમિત્રા ભાર્યા કાલાહલ સાંભળીને કહે છે. બાકી બધી વક્તવ્યતા ચુલનીપિતાની વક્તવ્યતાની પેઠે જાણવી. પરન્તુ તે (સાલપુત્ર) કાળ કરી અરુણભૂત વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયા અને યાવત્ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધિપદ પામશે. અહી નિક્ષેપ-ઉપસ’હાર કહેવા.
સાતમા ઉપાસકદશાંગના સાતમાં અધ્યયનને અનુવાદ સમાપ્ત,
**********
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
+++
++++++
+
૮. મહાશતક અધ્યયન ૧. આઠમાં અધ્યયનનો ઉતક્ષેપ-ઉપદૂધાત કહે. હે જબ્બ ! એ પ્રમાણે ખરેખર તે કાળે અને તે સમયે રાજગૃહ નગર હતું. ગુણશીલ ચિત્ય હતું. શ્રેણિક રાજા હતા. તે રાજગૃહ નગરમાં મહાશતક નામે ગૃહપતિ રહે હતો. તે આઢય-ધનવાન અને (સમર્થ) આનન્દના જેવો હતો. પરંતુ તેણે કાંસ્ય' સહિત આઠ હિરણ્યકોટી નિધાનમાં મૂકેલ, કાંસ્ય સહિત આઠ હિરણ્યકોટી વૃદ્ધિમાં–વ્યાજે મૂકેલ અને કાંસ્યસહિત આઠ હિરણ્યકેટી ધનધાન્યાદિના વિસ્તારમાં (વ્યવહારમાં) રેકેલી હતી. તે મહાશતકને રેવતી પ્રમુખ તેર સ્ત્રીઓ હતી. તે અહીન-પરિપૂર્ણ અંગવાળી અને સુંદર રુપવાળી હતી. તે મહાશતકની ભાર્યા રેવતીને કુલઘર-પિતાના ઘરથી આવેલ આઠ હિરણ્યકોટી, અને દસ હજાર ગાયનું એક વ્રજ એવાં આઠ બજે હતાં. બાકીની બાર સ્ત્રીઓને પિતાના પિતાના ઘરથી આવેલ એક એક હિરણ્યકોટી અને દસ હજાર ગાયનું એક વ્રજ એવું એક એક જ હતું.
૨. તે કાળે તે સમયે મહાવીર સ્વામી સમસર્યા. પરિષદ્ વાંદવાને નીકળી. આનન્દની જેમ (મહાશતક) વંદન કરવાને નીકળે છે અને તેમજ શ્રાવક ધર્મ અંગીકાર કરે છે. પરંતુ કાંસ્ય સહિત આઠ હિરણયકેટી અને આઠ વ્રજના પરિમાણને ઉચ્ચાર કરે છે. તથા રેવતીપ્રમુખ તેર ભાર્યા સિવાય અવશેષ મૈથુન વિધિનો ત્યાગ કરે છે.
૧. જેમાં બે દ્રોણી વજન સમાય એવું એક જાતનું માપ. એક દ્રોણીમાં ૧૨૮ શેર સમાય છે. એટલે ૨૫૬ શેર વજન માય તેવું એક જાતનું કાંસ્ય નામનું માપ.
* મહાશતક * અધ્યયન * ૧૩૭ માં
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ છે ૧૩૮ |
*****
બાકી બધું તેમજ જાણવું, અને આ આવા પ્રકારનો અભિગ્રહ ગ્રહણ કરે છે–હમેશાં બે દ્રોણ પ્રમાણે હિરણ્યથી ભરેલાં કાંસ્ય પાત્ર વડે વ્યવહાર કરે મને ક૯પે છે. ત્યાર બાદ મહાશતકશ્રમણોપાસક થયો અને જેણે જીવ અને અજીવ તત્ત્વ જાણેલ છે એવો યાવત વિહરે છે.
૩. ત્યાર બાદ રેવતી ગૃહપત્નીને અન્ય કોઈ દિવસે મધ્ય રાત્રિના સમયે કુટુમ્બમાં જાગરણ કરતા આ આવા પ્રકારનો વિચાર થયો–એ પ્રમાણે ખરેખર હું આ બા૨ સપત્નીના વિઘાત–પ્રતિબન્ધ વડે મહાશતક શ્રમણોપાસક સાથે ઉદાર મનુષ્ય સંબધી ભેગવવા યોગ્ય ભેગોને ભોગવવાને સમર્થ નથી, તો મારે આ બારે સપત્નીઓને અગ્નિપ્રયોગ વડે, શસ્ત્રપ્રયોગ વડે અથવા વિષપગ વડે જીવિતથી મુક્ત કરીને અને એની એક એક હિરણ્યકેટિ અને એક એક ગાયોના વ્રજને રવયમેવ ગ્રહણ કરીને મહાશતક શમણું પાસક સાથે ઉદાર ભેગે યાવત્ ભોગવવા
ગ્ય છે?—એમ વિચાર કરે છે, વિચાર કરીને તે બારે સપત્નીઓના અન્તર-અવસર, છિદ્રો, અને વિવરે જેતી રહે છે. ત્યાર બાદ રેવતી ગૃહપત્ની અન્ય કોઈ દિવસે તે બારે સપત્નીઓને અન્તર-છિદ્રો જાણીને છ સપનીઓને શસ્ત્રપ્રગથી મારે છે અને છ સપત્નીઓને વિષપ્રયોગથી મારે છે. મારીને તે બારે સપનીઓના પિતૃગૃહથી (પિયરથી) આવેલ એક એક હિરણ્યકેટી અને એક વ્રજને સ્વયમેવ ગ્રહણ કરે છે. ગ્રહણ કરીને મહાશતક શ્રમણોપાસક સાથે ઉદાર
**
૧. આઠમું અધ્યયન પણ સુગમ છે. “સકંસાત્તિ , કાંસ્ય-દ્રવ્યનું એક જાતનું પ્રમાણ, તે વડે સહિત સકાંસ્ય –કાંસ્ય નામના પ્રમાણુ યુક્ત. “કેલધરિયાઓ” “કીલશ્રુહિકા કુલગૃહ-પિતાના ઘરથી દાયકામાં આવેલી.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
*****
***************
એવા ભેાગ્ય ભાગેાને ભાગવતી રહે છે. તે પછી તે રેવતી ગૃહપત્ની માંસને વિશેલાલુપ થયેલી, માંસમાં મૂર્છિત થયેલી, યાવત અત્યન્ત આસક્ત થયેલી બહુ પ્રકારના શેકેલા, તળેલા અને ભુંજેલા માંસની સાથે સુરા, મધુ, મેરક, મદ્ય, સીધુ અને પ્રસન્ના-મદિરાના આસ્વાદ કરતી વિહરે છે,
૩. ‘અન્તરાણિ’ અવસરા, ‘છિદ્રાણિ’-વિરલ-થાડા પરિવાર રુપ છિદ્રો, ‘વિવરાન’ એકાન્તા. ‘માંસલેાલુપે’ત્યાદિ. માંસમાં લ’પટ, એનુ' જ વિશેષણ આપે છે-“માંસમૂતિા’માંસમાં તેના દોષ નહિ જાણવા વડે મૂઢ થયેલી, ‘માંસગ્રંથિતા' માંસના અનુરાગ રુપ તન્તુ વડે ગુથાયેલી, ‘માંસમૃદ્ધા' તેના ઉપભાગ કરવા છતાં જેની ઇચ્છાના વિચ્છેદ થયા નથી એવી, ‘માંસાધ્યુપપન્ના' માંસને વિશે એકાગ્ર ચિત્તવાળી અને તેથી બહુ પ્રકારના સામાન્ય અને વિશેષ પ્રકારના માંસની સાથે, કેવા ? તે સંબધે કાંડે છે-‘સાલિએહિં’શૂલ્યકઃ-શૂલમાં પરોવીને સસ્કાર કરેલા, ‘તલિñ:’ ઘા ઇત્યાદિ વડે અગ્નિ ઉપર તળેલા, ‘જિત' અગ્નિમાત્ર વડે પકાવેલા, અહીં ‘સહુના અધ્યાહાર સમજવા. એટલે તેવા માંસની સાથે સુરા-કાષ્ટ અને પિષ્ટથી બનેલ, મધુ-મધ, મેરક-એક જાતનું મદ્ય, મદ્ય-ગાળ અને ધાવડીથી થયેલ મદિરા, સિધુ અને પ્રસન્ના-એક જાતની મદિરાને ‘આસ્વાદયન્તી' ઈષત-થાડા સ્વાદ કરતી, કદાચિત વિસ્વાદયતી’ વિવિધ પ્રકારે અથવા વિશેષ પ્રકારે સ્વાદ કરતી, કદાચિત્ ‘પરિભાજયન્તી' પેાતાના સમસ્ત પરિવારને ઉપર કહેલા તેના (મદ્યના) વિશેષ પ્રકારને પહે'ચતી વિહરે છે.
૪-૫ ‘અમાધા' રૂઢિ શબ્દ હોવાથી તેના ‘અમાર’એવા અર્થ થાય છે. ‘ફાલરિએ’કુલગૃહ-પિતૃગૃહ
૮ મહાશતક |અધ્યયન ।। ૧૩૯ ।।
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
#
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ ને ૧૪૦ માં
#WS
૪. ત્યાર બાદ રાજગૃહ નગરમાં અન્ય કોઈ દિવસે અમાઘાત-અમારિ ઘોષ થયો. ત્યારે તે માંસમાં લેલુપ, માંસમાં મૂછિત થયેલી તે રેવતી ગૃહપની કલગૃહિક-પિતૃગૃહ-પિયેરના પુરૂને બોલાવે છે. બેલાવીને તેણે આ પ્રમાણુ કહ્યું- હે દેવાનુપ્રિય ! તમે મારા પિતૃગૃહ સબન્ધી જેમાંથી દરેક પ્રભાતે બબ્બે વાછડાને મારો અને મારીને મને આપે. ત્યાર બાદ તે પિતૃગૃહ-પિયરના સંબધી પુરૂષે રેવતી ગૃહપનીના એ અર્થને ‘તહ’ત્તિ કહીને વિનય વડે સ્વીકારે છે. સ્વીકારીને રેવતી ગૃહપનીના પિયરના ત્રોમાંથી દરેક પ્રભાતે બબ્બે વાછડાઓનો વધ કરે છે. વધુ કરીને રેવતી ગૃહપનીને આપે છે. ત્યાર પછી તે રેવતી ગૃહપત્ની તે શેકેલા, તળેલા અને ભુજેલા વાછડાનાં માંસની સાથે સુરા-મદિરાને આસ્વાદ કરતી વિહરે છે.
૫. ત્યાર બાદ તે મહાશતક શ્રમણોપાસકને ઘણા શીલવતો વગેરે વડે આત્માને ભાવિત કરતા ચૌદ વરસ વ્યતીત થયા. એ પ્રમાણે તેમજ મોટા પુત્રને સ્થાપન કરે છે. યાવત્ પિષધશાલામાં ધર્મ પ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકારીને વિહરે છે. ત્યાર પછી તે રેવતી ગૃહપની મત્ત-ઉમત્ત થયેલી, લુલિત-મ્બલના પામતી, છુટા કેશવાળી ઉત્તરીય–ઉપરના વસ્ત્રને દૂર કરતી, જ્યાં પોષધશાલા છે અને જ્યાં મહાશતક શ્રમણોપાસક છે ત્યાં આવે છે. ત્યાં આવીને મેહો-માદ
###
###
સંબન્ધી ગણપતક બે વાછડાને “ઉધ્રહ’ મારો. “મન્ના” ઈતિ. સુરા-મદિરા વગેરેના મદવાળ, લુલિતા-મદ-કેફ વડે કંપતી, ખલના પામતી. ‘વિકીર્ણ કેશી” છુટા કેશવાળી. ‘ઉત્તરીયકં' ઉપરના વસ્ત્રને ‘વિકર્પયન્તી’ કાઢી નાંખતી (રેવતી) જ્યાં મહાશતક શ્રમણોપાસક છે ત્યાં આવે છે, આવીને ‘મેહમાદજનકાન” કામને ઉદ્વીપન કરનારા,
#
##
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
XXXXXXXXXXX)
********
ઉત્પન્ન કરનારા, શૃંગારરસવાળા શ્રીભાવને પ્રદર્શિત કરતી કરતી તેણે મહાશતક શ્રમણાપાસકને આ પ્રમાણે કહ્યું-ધર્મની ઈચ્છાવાળા, પુણ્યની ઈચ્છાવાળા, સ્વર્ગની ઈચ્છાવાળા, મેાક્ષની ઈચ્છાવાળા, ધર્મની કક્ષાવાળા ૪ ધર્મની પિપાસાવાળા ૪ હે મહાશતક શ્રમણેાપાસક ! દેવાનુપ્રિય ! તમારે ધર્મ, પુણ્ય, સ્વર્ગ કે મેાક્ષનું શું કામ છે, કે જે તમે મારી સાથે ઉદાર યાવત્ ભાગ્ય-ભાગવવા લાયક ભાગા ભાગવતા નથી ? તે પછી તે મહાશતક શ્રમણોપાસક રેવતી ગૃહપત્નીના એ અર્ચીના આદર કરતા નથી, અને તેને સારી રીતે જાણતા નથી, આદર નહિ કરતા અને નહિ જાણતા મૌન ધારણ કરી ધર્મ ધ્યાનને પ્રાપ્ત થયેલેા વિહરે છે. ત્યાર બાદ તે રેવતી ગૃહપત્નીએ મહાશતક શ્રમણેાપાસકને ખીજીવાર અને ત્રીજીવાર આ પ્રમાણે કહ્યું-હે મહાશતક શ્રમણેાપાસક ! ઈત્યાદ્રિ તેમજ કહે છે, તે (મહાશતક
‘શૃંગારિકાન’શ’ગારરસવાળા ‘શ્રીભાવાન' કટાક્ષ બતાવવા વગેરે શ્રીભાવને ‘ઉપદયની' બતાવતી મહાશતક શ્રમઊાપાસકને કહે છે ‘હું ભે' એ આમંત્રણ–સંબેધન વાચી છે. ‘મહાશતક ! ઇત્યાદિથી માંડી ‘વિહરસિ' સુધી રેવતીના વાકયના આ અભિપ્રાય છે—આજ એના સ્વર્ગ અથવા મેાક્ષ છે કે જે મારી વિષયસુખના અનુભવ કરવા. ધર્માનુષ્ઠાન સ્વર્ગાદિ માટે કરાય છે, સુખના માટે સ્વગાંદિની ઇચ્છા કરાય છે અને સુખ તા એટલુંજ છે જે કામનું સેવન કરવું, એ સબધે કહે છે કે—
“જઇ દ્ઘિ સામતિણીએ મણહરુપિય ગુવણ્ણાએ। તા હૈ સિદ્’તિય! બધણુ ખુ માકા
ન સા માખા ” u
મહાશતક અધ્યયન
૫ ૧૪૧ ॥
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
++
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ , / ૧૪૨ ||
+++
+
શ્રમણોપાસક) પણ તેમજ યાવત્ આદર નહિ કરતે, નહિ જાણતે વિહરે છે. તે પછી જ્યારે મહાશતક શ્રમણે પાસકે આદર ન કર્યો અને સારી રીતે જાણી નહિ ત્યારે તે રેવતી જે દિશા તરફથી આવી હતી તે દિશા તરફ ચાલી ગઈ.
૬. ત્યાર બાદ મહાશતક શ્રમણોપાસક પ્રથમ ઉપાસક પ્રતિમાને સ્વીકારીને વિહરે છે. પ્રથમ પ્રતિમાને સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે (વિધિથી) પૂર્ણ કરે છે. એમ અગિયારે પ્રતિમાને પૂર્ણ કરે છે. ત્યાર પછી મહાશતક શ્રમણોપાસક તે ઉદાર તપ વડે યાવત્ કુશદુર્બળ થયે અને ધમનીઓ (નાડીઓ) વડે વ્યાપ્ત થયો. તે પછી તે મહાશતક શ્રમણોપાસકને અન્ય કઈ દિવસે મધ્ય રાત્રિના સમયે ધર્મ જાગરણ કરતા આ આવા પ્રકારનો વિચાર થયે-આ ઉદાર તપ વડે હું કુશ થયો છું-ઈત્યાદિ આનન્દની પેઠે સૌથી છેલ્લી મારણતિક સંલેખના વડે ક્ષીણ થયું છે શરીર જેનું એવો અને પ્રત્યાખ્યાત-ત્યાગ કર્યો છે ભાત પાણીનો જેણે એ તે કાળની દરકાર કર્યા સિવાય વિહરે છે. ત્યાર પછી મહાશતક શ્રમણોપાસકને શુભ અધ્યવસાય વડે યાવત (અવધિજ્ઞાનાવરણના) ક્ષપશમ વડે અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું.
જે મનહર પ્રિયંગુલતાના જેવા વર્ણવાળી સ્ત્રીઓ નથી, તે હે સૈદ્ધાતિક ! મેક્ષ એ બંધન છે, તે (ખરેખર) મક્ષ નથી.
તથા–“સત્ય વરિમ હિત વરિશ્મ સાર વરિમ પુનઃ પુનઃ ! અમિન્નસારે સંસારે સારું સારગલેચનાઃ” છે હું સાચું કહું છું, હિતકારક કહું છું અને વારંવાર સારભૂત કહું છું કે આ અસાર સંસારમાં સાર૫
(WHIBIHw
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
++
++
++
++
++
તે પૂર્વ દિશાએ લવણ સમુદ્રમાં હજાર રોજન પ્રમાણે ક્ષેત્ર જાણે છે અને દેખે છે. એમ દક્ષિણ અને પશ્ચિમ દિશાએ જાણવું. ઉત્તર દિશાએ યાવત ચલ હિમવંત વર્ષઘર પર્વતને જાણે છે અને દેખે છે. અર્ધ દિશામાં રત્નપ્રભા-પૃવીના રાશી હજાર વરસની સ્થિતિવાળા લેય અશ્રુત નામના નરકાવાસને જાણે છે અને દેખે છે.
૭, ત્યાર બાદ તે રેવતી ગૃહપની અન્ય કોઈ દિવસે મત્તા-ઉન્મત્ત થયેલી, થાવત ઉત્તરીય-ઉપરનાં વસ્ત્રને કાઢી નાંખતી ૨ જ્યાં પિષધશાલા છે અને જ્યાં મહાશતક શ્રમણોપાસક છે ત્યાં આવે છે. આવીને મહાશતક શ્રમણ પાસકને તેમજ કહે છે. યાવત તેણે બીજી વાર અને ત્રીજી વાર આ પ્રમાણે કહ્યું- હે મહાશતક શ્રમણોપાસક ! ઈત્યાદિ પૂર્વ કહેલું તેમજ જાણવું. તે પછી રેવતી ગૃહપનીએ બીજીવાર અને ત્રીજીવાર એ પ્રમાણે કહ્યું એટલે ગુસ્સે થયેલા ૪મહાશતક શ્રમણોપાસક અવધિજ્ઞાન પ્રયુજે છે, પ્રયુજીને અવધિજ્ઞાન વડે જાણે છે. જાણીને તેણે રેવતી ગૃહપનીને આ પ્રમાણે કહ્યું-અપ્રાર્થિત (મરણુ)ની પ્રાર્થના કરનાર હે રેવતી ! તું ખરેખર સાત જાતની (દિવસની) અંદર અલસક (વિષુચિકા) રોગ વડે પીડિત થઈ આતં ધ્યાનની અત્યન્ત પરવશતાથી દુઃખિત થયેલી અસમાધિને પ્રાપ્ત થઈ મરણ સમયે કાળ કરી આ રત્નપ્રભા પૃવિના લાલુય અશુય નરકને વિશે ચોરાશી હજાર વરસની સ્થિતિવાળા રયિકોમાં નારકપણે
+
x
+
++
XXXx
હરણના જેવા લોચનવાળી (સી) છે. તથા–સેળ વરસની સ્ત્રી અને પચીશ વરસને પુરુષ, આ બનેની નિરન્તર પ્રીતિ એ સ્વર્ગ કહેવાય છે.
૭. “અલસઅણુ” વિષુચિકા વિશેષરુપ અઝીણું વડે, તેનું આ લક્ષણ છે-આહાર ઉપર ન જાય, નીચે ન જાય,
R૮ મહાશતક * અધ્યયન * ૧૪૩
++
++
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસકદશાંગ સાનુવાદ | ૧૪૪ ||
ઉત્પન્ન થઈશ. તે મહાશતક શ્રમણોપાસકે એ પ્રમાણે કહ્યું એટલે તે રેવતી ગૃહપની આ પ્રમાણે બલી-મહાશતક શ્રમણોપાસક મારા ઉપર ગુસ્સે થયેલ છે, મહાશતક શ્રમણોપાસક મારા ઉપર હીન-વિરક્ત થયો છે. મહાશતક શ્રમણોપાસકે મારા વિશે દુર્વિચાર કર્યો છે, નથી જાણતી કે હું કઈક કુમાર-દુઃખકારક મૃત્યુ વડે મરાઈશ” એમ વિચારી ભયભીત થઈ, ત્રાસ પામી, ત્રસ્ત થઈ ઉદ્વિગ્ન થઈ અને જેને ભય થયો છે એવી ધીમે ધીમે પાછી ગઈ. પાછી જઈને જ્યાં પિતાનું ઘર છે ત્યાં આવી. આવીને અપહત થયેલી છે મનની ઈચ્છા જેની એવી તે યાવત વિચાર કરે છે તે પછી તે રેવતી ગૃહપત્ની સાત રાતની અંદર અલસક વ્યાધિ વડે પીડિત થઈ આર્તધ્યાનની અત્યન્ત પરાધીનતા વડે દુઃખી થઈ કાળ સમયે કાળ કરીને આ રત્નપ્રભા નરકમૃશ્વિના લોલુચ્ચય નરકને વિશે ચોરાશી હજાર વરસની સ્થિતિવાળા નરયિકમાં નરયિકપણે ઉત્પન્ન થઈ
૮. તે કાળે તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સમેસર્યા. યાવત પરિષદુ વાંકીને પાછી ગઈ “હે ગૌતમ” ! એમ સધી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આ પ્રમાણે કહ્યું- હે ગૌતમ ! આજ રાજગૃહ નગરમાં પિસહશાલામાં સૌથી છેલ્લી મારણતિક સંલેખના વડે કૃશ થયેલા શરીરવાળે, ભાત પાણીનું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું છે જેણે એવો અને કાલની દરકાર નહિ કરતે મારો અતેવાસી-શિષ્ય મહાશતક નામે શ્રમણોપાસક રહે છે. તે પછી તે મહાશતકની મદેન્મત્ત થયેલી યાવત્ ઉપરના વચને કાઢી નાંખતી ૨ એવી રેવતી નામે ગૃહપત્ની જ્યાં પોષધશાલા છે અને જ્યાં મહાશતક
તેમ પાચન ન થાય, પણ આમાશયને વિશે અલસીભૂત (આળસુની પેઠે) પડી રહે તેથી તે અલસક રોગ કહેવાય છે.
હી'ત્તિ પ્રીતિથી રહિત. “અપધ્યાતા દુર્ગાનના વિષયભૂત કરાયેલી. “કુમારેણુ” દુઃખકારક મૃત્યુ વડે.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
+
કર્યું. ત્યાર પછી તેમણે કહ્યું
તન થઇશ તો વતી પરમપાસ
| છે ત્યાં આવે છે. આવીને મહેન્માદને ઉત્પન્ન કરનારા (કંગારિક ભાવોને) બતાવતી તેણે આ પ્રમાણે કહ્યું- હે
મહાશતક !) ઈત્યાદિ તેમજ કહે છે, યાવત્ બીજીવાર અને ત્રીજી વાર પણ એમ કહ્યું. ત્યાર પછી તે રેવતી ગૃહપત્નીએ બીજીવાર અને ત્રીજીવાર એ પ્રમાણે કહ્યું એટલે તે મહાશતક શ્રમણોપાસક ગુસ્સે થઈ અવધિજ્ઞાનને પ્રયુજે છે. પ્રયુંજીને અવધિજ્ઞાન વડે જાણે છે, જાણીને તેણે રેવતી ગૃહપત્નીને આ પ્રમાણે કહ્યું-થાવત્ તું (સાત દિવસમાં અલસક વ્યાધિથી મરીને નરક માં ઉત્પન્ન થઈશ) તે હે ગૌતમ ! અપશ્ચિમ-સૌથી છેલ્લી મારણાન્તિક સંલેખના વડે ક્ષીણ થયું છે શરીર જેનું એવા અને ભક્ત પાનનું જેણે પ્રત્યાખ્યાન કર્યું છે એવા શ્રમણોપાસકને સત્ય, તથ્ય, તેવા પ્રકારના સદ્દભૂત છતાં અનિષ્ટ, અનિચ્છનીય, અપ્રિય, અમનેઝ અમનાપ–અમનહર ઉત્તર વડે બીજાને ઉત્તર આપ ચોગ્ય નથી, માટે હે દેવાનુપ્રિય ! તું જા અને તું મહાશતક શ્રમણોપાસકને આ પ્રમાણે કહે કે “હે દેવાનુપ્રિય ! અપશ્ચિમ મારણાનિક સંખના વડે ક્ષીણ થયેલા શરીરવાળા અને યાવત્ ભક્ત-પાનનું જેણે પ્રત્યાખ્યાન કર્યું છે એવા શ્રમણોપાસકને સત્ય તાવનું અનિષ્ટ કથન વડે બીજાને ઉત્તર આપ એગ્ય નથી. હે દેવાનુપ્રિય ! તે રેવતી ગૃહ પત્નીને સત્ય ૪ છતાં અનિષ્ટ ૬ કથન વડે ઉત્તર આપ્યું છે, તે માટે તું એ સ્થાનની આલોચના કર અને યથાયોગ્ય પ્રાયશ્ચિત્તનો સ્વીકાર કર. ત્યાર બાદ ભગવાન ગૌતમ શ્રમણ ભગવન્ત મહાવીરના એ અર્થને “તહ’ત્તિ કહી વિનય વડે સ્વીકારે છે. સ્વીકારીને
+++++++++
૮ “ન ખલુ કપૂઈ ગોયમેત્યાદિ. “સતેહિ વિદ્યમાન, ‘તહિ” ત–સત્યરુપ તવરુપ અથવા વાસ્તવિક, ‘તહિઅહિ” તેજ પૂર્વોક્ત પ્રકારને પ્રાપ્ત થયેલા, પણ અપાશે ન્યૂનાધિક નહિ એવા, તાત્યર્પ એ છે કે સદભૂતે”
*૮ મહાશતક * અધ્યયન * ૧૪૫
++
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ . || ૧૪૬ /
****
ત્યાંથી નીકળે છે. નીકળીને રાજગૃહનગરમાં મધ્યભાગમાં થઈને પ્રવેશ કરે છે. પ્રવેશ કરીને જ્યાં મહાશતક શ્રમણપાસકનું ઘર છે અને જ્યાં મહાશતક શ્રમણોપાસક છે ત્યાં આવે છે. ત્યારે તે મહાશતક શ્રમણોપાસક ભગવાન ગૌતમને આવતા જુએ છે. જેઈને પ્રસન્ન અને સંતુષ્ટ હૃદયવાળે તે ભગવંત ગૌતમને વંદન નમસ્કાર કરે છે. ત્યાર પછી ભગવાન ગૌતમે પ્રહાશતક શ્રમણ પ્રાસકને આ પ્રમાણે કહ્યું હે દેવાનુપ્રિય ! શ્રમણભગવાન મહાવીર આ પ્રમાણે કહે છે, ભાવે છે, જાવે છે અને પ્રરુપે છે– દેવાનુપ્રિય ! સૌથી છેલ્લી મારણતિક સંલેખના વડે ક્ષીણ થયું છે શરીર જેનું એવા શ્રમણોપાસકને સત્ય ક્તાં અનિષ્ટ ઉત્તર વડે કહેવું યોગ્ય નથી. હે દેવાનુપ્રિય ! તે રેવતી ગૃહપત્નીને સદ્દભૂત છતાં અપ્રિય ઉત્તર વડે કહ્યું છે, તે હે દેવાનુપ્રિય ! તું એ સ્થાનની આલોચના કર, યાવત્ પ્રાયશ્ચિત્તનો સ્વીકાર કર. તે પછી તે મહાશતક શ્રમણોપાસક ભગવંત ગૌતમના એ અર્થને ‘તહત્તિ’ કહી વિનય વડે સ્વીકારીને તે સ્થાનની આલેચના કરે છે, યાવત્ યથાયોગ્ય પ્રાયશ્ચિત્તને સ્વીકારે છે. ત્યાર બાદ ભગવાન ગૌતમ મહાશતક શ્રમણોપાસકની પાસેથી નીકળે છે, નીકળીને રાજગૃહ નગરના મધ્ય ભાગમાં જાય છે. જઈને જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર છે ત્યાં આવે છે.
****
**
સદૂરુપ છતાં “અનિષ્ટ” નહિ વાંછેલ, “અકાન્ત” સ્વરુપ વડે અનિચ્છનીય, “અપ્રિયઃ” અપ્રીતિકારક, “અમને” મન વડે ન જણાય, કહેવાને પણ ન ઈરછાય તેવા, “અમન આપે ” મનને વિચાર વડે પણ ન પ્રાપ્ત થાય તે, જેને કહેવામાં અને વિચારમાં મન ઉત્સાહિત ન થાય એવા વ્યાકરણ -વચન વિશેષ વડે ઉત્તર આપ યોગ્ય નથી.
સાતમા ઉપાસકદશાના આઠમા અધ્યયનને અનુવાદ સમાપ્ત.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યાં આવીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદન નમસ્કાર કરે છે. વંદન નમસ્કાર કરીને સંયમ અને તપ વડે આત્માને ભાવિત કરતા વિહરે છે. તે પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર અન્ય કઈ દિવસે બહારના દેશમાં વિહરે છે.
ત્યાર બાદ મહાશતક શ્રમણોપાસક ઘણુ શીલ વ્રત વગેરે વડે યાવત્ આત્માને ભાવિત કરતે વીશ વરસ સુધી શ્રમણોપાસક પર્યાયને પાળીને અગિયાર ઉપાસક પ્રતિમાઓને કાયા વડે સ્પેશીને માસિક સંલેખના વડે આત્માને કૃશ કરી સાઠ ભક્ત અનશન વડે વ્યતીત કરી આલોચના અને પ્રતિક્રમણ કરી સમાધિને પ્રાપ્ત થઈ મરણ સમયે કાળ કરીને સૌધર્મ દેવલોકમાં અરુણુવતંસક વિમાનને વિશે દેવ થયા. તેની ચાર પોપમની સ્થિતિ છે. તે મહાવિદેહ ક્ષેત્રને વિશે સિદ્ધ થશે. નિક્ષેપ કહે.
સાતમા ઉપાસકદશાંગના આઠમાં અધ્યયનને અનુવાદ સમાપ્ત,
૮ મહાશતક | અધ્યયન [ ૧૪૭
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકશાંગ સાનુવાદ ૫ ૧૪૮ ।
*********************
૯ નન્દિનીપિતા અધ્યયન.
૯. નવમા અધ્યયનના ઉપાદ્ઘાત કહેવે!. હે જમ્મૂ ! તેં કાલે અને તે સમયે શ્રાવસ્તી નામે નગરી હતી. કાઇક ચૈત્ય હતું. જિતશત્રુ રાજા હતા, તે શ્રાવસ્તી નગરીશ્રાં નન્દિની પિતા નામે ગૃહપતિ રહેતા હતા. તે આઢય-ધનવાન હતા. તેને ચાર હિરણ્યકોટિ નિધાનમાં, ચાર હિરણ્યકેાટિ વ્યાજે અને ચાર હિરણ્યકેટિ ધનધાન્યાદિના વિસ્તારમાં રાકાયેલી હતી. દસ હજાર ગાયાનુ એક નજ એવા ચાર વ્રજો તેને હતા. તેને અશ્વિની નામે સ્ત્રી હતી. મહાવીર સ્વામી સૌંસર્યા. આનન્દ શ્રાવકની પેઠે તેણે તેમજ ગૃહસ્થ ધર્મના સ્વીકાર કર્યાં. મહાવીર સ્વામી મહારના દેશોમાં વિચરવા લાગ્યા. તે પછી તે નન્દિનીપિતા શ્રાવક થયા અને યાવત્ (જીવ અવાદિ તત્ત્વને જાણતા) વિહરે છે. તે પછી તે નન્દિનીપિતા શ્રમણેાપાસકને ઘણા શીલવ્રતા, (ગુણત્રતા વગેરેથી આત્માને ભાવિત કરતા ચૌદ વરસ વ્યતીત થયા. તેમજ તે જયેષ્ઠ પુત્રને સ્થાપન કરે છે અને ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિના સ્વીકાર કરીને વિહરે છે. વીશ વરસ સુધી શ્રાવકપણાના પર્યાય પાળે છે, ભેદ એ છે કે તે અરુણુગવ વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયા, અને પછી તે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં માહ્ને જશે. અહી નિક્ષેપ કહેવા.
ઉપાસકદશાના નવમા અધ્યયનને અનુવાદ સમાપ્ત,
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
વ. હે
! તે કાળે નેતા હતા. તે ધનિક અને ધનધાન્યાદિન
*********
૧૦ સાલિપિતા અધ્યયન ૧. દસમા અધ્યયનનો ઉપદૂધાત કહે. હે શખૂ! તે કાળે તે સમયે શ્રાવસ્તી નગરી હતી કોષ્ટક રીત્ય હતું. જિતશત્રુ રાજા હતા. તે શ્રાવસ્તી નગરીમાં સાલિદીપિતા નામે ગૃહપતિ રહેતો હતો. તે ધનિક અને દીપ્ત-તેજસ્વી હતે તેને ચાર હિરણ્યકોટી નિધાનમાં મૂકેલી, ચાર હિરણ્યકેટિ વ્યાજે મૂકેલી અને ચાર હિરણ્યકેટિ ધનધાન્યાદિના વિસ્તારમાં હતી. તેને દસ હજાર ગાયનું વ્રજ એવા ચાર જે હતો. ફાગુની ભાર્યા હતી. મહાવીર સ્વામી સમોસર્યા. આનન્દની પેઠે તે ગૃહસ્થ ધર્મને સ્વીકારે છે. અને કામદેવની જેમ યેષ્ઠ પુત્રને સ્થાપીને પસહશાલામાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની ધર્મ પ્રજ્ઞપ્તિ સ્વીકારીને વિહરે છે. પરંતુ અગીયારે શ્રાવકની પ્રતિમાઓ ઉપસર્ગ રહિત તેમજ કહેવી એમ કામદેવના સૂત્રપાઠ વડે જાણવું. યાવતું સૌધર્મ કપમાં અરુણકિલ વિમાનને વિશે દેવપણે ઉત્પન્ન થયો. ત્યાં તેની ચાર પલ્યોપમની સ્થિતિ છે. તે મહાવિદેહ ક્ષેત્રને વિશે મોક્ષે જશે.
૨, દશે શ્રાવકને પંદરમાં વર્ષે ચિન્તા-ધર્મ પ્રજ્ઞપ્તિ મુજબ વર્તવાને વિચાર થાય છે. અને દશે શ્રાવકનો વીશ વરસ શ્રમ પાસક પર્યાય છે. એ પ્રમાણે હે જમ્મુ ! યાવત્ નિર્વાણુને પ્રાપ્ત થયેલા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે ઉપાસકદશાના દસમાં અધ્યયને આ અર્થ કહ્યો છે.
Bશ્નાલિટી ૧ નવમું અને દસમું અધ્યયન સ્પષ્ટ છે. દરેક અધ્યયને ઉપક્ષેપ-ઉપેદ્દઘાત અને નિક્ષેપ–નિગમન વિચારીને
* પિતા
અધ્યયન કહે. તથા “એ પ્રમાણે તે જમ્મુ' ઇત્યાદિ ઉપાસકદશાનું નિગમને જાણવું.
* ૫ ૧૪૯
**
*
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસકદશાંગ સાનુવાદ | ૧૫૦ |
૩. વાણિજ્ય ગ્રામને વિષે પ્રથમ, બે શ્રાવકો ચમ્પાનગરીમાં ૨-૩, વારાણસીમાં ૪ થે, આલભિકા નગરીમાં પમે, કપીલપુરમાં ૬ઠ્ઠો, પિલાસપુરમાં ૭મે, રાજગૃહમાં ૮, અને બે શ્રાવક શ્રાવસ્તી નગરીમાં થયા. એ ઉપાસકેના-શ્રાવકના નગર જાણવા છે.
શિવનન્દા, ભદ્રા, શ્યામા, ધન્યા, બહુલા, પુષ્યા, અગ્નિમિત્રા, રેવતી, અશ્વિની, અને ફાગુની એ દસ શ્રાવકની ભાર્યાના અનુક્રમે નામ છે.
અવધિજ્ઞાન ૧, પિશાચ ૨, માતા ૩, વ્યાધિ ૪, ધન ૫, ઉત્તરીય વસ્ત્ર ૬, સુત્રતા સુંદર આચારવાળી ભાર્યા ૭, અને દુર્વતા દુરાચારવાળી ભાર્યા ઉપસર્ગોના નિમિત્તે છે. અને છેલા બે શ્રાવક ઉપસર્ગરહિત છે.
એ દસે શ્રાવકની ઉત્પત્તિ અનુક્રમે અરુગુ, અરુણામ, અરુણપ્રભ, અરુણકાન્ત અરુણશિષ્ટ, છઠ્ઠ અરુણ ધ્વજ, અરુણુભૂત, અરુણુવતંસક, અરુણુગવ અને અરુણકિલ વિમાનને વિશે થઈ છે.
ચાલીશ, સાઠ, એસી, સાઠ, સાઠ, સાઠ, દસ, એંસી, ચાળીશ, અને ચાલીસ એટલા હજાર ગાયના જ અનુક્રમે જાણવા.
પહેલા આનન્દ શ્રાવકને બાર હિરણ્યકોટિ, બીજા શ્રાવકને અઢાર, ત્રીજાને ચાવીશ, અને પછી ચોથા, પાંચમા અને છઠ્ઠા એ ત્રણ શ્રાવકને અઢાર અઢાર કટી, સતિમાને ત્રણ કોટી, આઠમાને ચોવીશ કોટિ અને નવમાં તથા દસમાં શ્રાવકને બાર બાર હિરણ્યકોટિ દ્રવ્ય છે.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણુ-અંગુછા, દાતણુ, ફળ, અશ્વેગ, ઉદ્વર્તન, સ્નાન, વસ્ત્ર, વિલેપન, પુષ્પ, આભરણ, ધૂપ, પિયા, ભય, એદન, સૂપ, ઘી, શાક, માધુર, (ફળને મધુર રસ) જમણ, પાણી અને તાંબૂલ એ એકવીશ પ્રકારના અભિગ્રહો આનન્દાદિ શ્રાવકોને છે.
ઉર્વ દિશામાં સૌધર્મ દેવલોક સુધી, અધે દિશામાં રત્નપ્રભાના સુયશ્ચય નરકાવાસ સુધી, ઉત્તરદિશામાં હિમવન્ત પર્વત સુધી અને બાકીની ત્રણે દિશામાં પાંચસે જન સુધીનું અવધિજ્ઞાન દસે શ્રાવકોને છે,
બધા શ્રાવકોને દર્શન, વ્રત, સામાયિક, પિસહ, કાયોત્સર્ગ પ્રતિમા, અબ્રહ્મચર્ય વજન, સચિત્તાહારવન, આરંભવન, પ્રેગ્યવર્જન, ઉદિષ્ટવર્જન, અને શ્રમણભૂત એ અગિયાર પ્રતિમાઓ છે, વીશ વરસને શ્રાવકપણાને પર્યાય છે, એક માસનું અનશન છે, સીધર્મ કપમાં ચાર પલ્યોપમની સ્થિતિ છે, અને બધા શ્રાવકા મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મોક્ષે જવાના છે.]
શિષ્ટાદિ નામ અરુણ પદપૂર્વક જાણવા, તેથી અરુશિષ્ટ ઈત્યાદિ નામ કહેવા. અને એ ગાથાઓ પૂર્વે કહા પ્રમાણે જાણવી. અહીં જેની વ્યાખ્યા કરી નથી તેની વ્યાખ્યા જ્ઞાતાધર્મકથાનું વ્યાખ્યાન સાવધાનપણે જોઈ ને જાણી લેવી.
સર્વ મનુષ્યોને પ્રાયઃ પિતાનું વચન અભિમત ઈષ્ટ હોય છે. પરંતુ જે પોતાને પણ સારી રીતે રુચતું નથી તે
વિસાલિટી * પિતા
અધ્યયન * . ૧૫૧ |
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશકદશાંગ સાનુવાદ ને ૧૫ર
ઉપાસકદશા સમાપ્ત. સાતમા ઉપાસકશા અંગને એક શ્રુતસ્કંધ છે. દશ અધ્યયને એક સરખા છે. તે દસ દિવસે ઉપદેશાય છે, ત્યાર બાદ બે દિવસોમાં શ્રુતસ્ક-ધને સમુદેશ-સૂત્રને સ્થિર પરિચિત કરવા માટે ઉપદેશ કરાય છે અને અનુજ્ઞા-સંમતિ અપાય છે તેમજ તે અંગને સમુદેશ અને અનુજ્ઞા અપાય છે.
*****
*
બીજાને શી રીતે રુચે ? તે પણ કઈક ચિત્તના ઉલ્લાસથી એ પ્રમાણે મેં કંઈક કહ્યું છે, તેમાં જે યુક્ત હોય તેને મારી પ્રીતિને માટે નિર્મલ બુદ્ધિવાળા પુરુષે સ્વીકાર કરે. શ્રી ચન્દ્રકુલરૂપ આકાશમાં સૂર્યસમાન શ્રીજિનેશ્વરાચાર્યના શિષ્ય શ્રીમદ્દનવાંગીના ટીકાકાર શ્રીમદ્
અભયદેવાચાયે કરેલા ઉપાસકદશાની ટીકાને અનુવાદ સમાપ્ત.
****************
$ ઉપાસકદશાંગ સુત્ર સમાપ્ત
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
IFF%EFFFFFFFFFFFFFFFFFFFF5)
શ્રી મહાવીર જૈન સાહિત્ય પ્રકાશન પુષ્પ નં.-૨ ૫. પૂ. મુનિરાજ શ્રી અરુણવિજયજી મહારાજ
શ્રીમદ્વાદશાંકી વિરચયિતા શ્રી સુધર્માસ્વામી ગણધર ભગવાન પ્રણીત – ના સદુપદેરા તથા શુભ પ્રેરણાથી [ી ૪૫ આગમમાંનું ૧૧ મું અંગસૂત્ર |
નવાગ્નીવૃત્તિકાર શ્રીમદ્ અભયદેવસૂરી મહારાજ કૃત વૃત્તિ સહિતમૂળ–અને ટીકાના ગુજરાતી અનુવાદ સહિત–પુણ્ય અને પાપના વિપાક–સુખ-દુઃખને સમજાવતું-શ્રી ગૌતમસ્વામી ગણધરના પૂછેલા પ્રશ્નો અને શ્રી મહાવીર પ્રભુએ દૃષ્ટાન્ત
| સાથે આપેલા સુખ-દુ:ખના ઉત્તરાના સંગ્રહરૂપ ઉત્તમ આગમ ગ્રંથ
FFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFI
શ્રી વિપાક સૂત્ર 5
| કિંમત ફક્ત રૂા. ૩૫/- (પાંત્રીસ રૂપિયા)
* પૂ. સાધુ-સાધ્વીજી મહારાજને ભેટ અપાશે. # પ્રતાકારે આ ગ્રન્થ છપાઈને પ્રસિદ્ધ થઈ ગયું
છે. આજે જ વસાવવા જેવું છે.
પુનર્મુદ્રક પ્રકાશક સંસ્થા : શ્રી મહાવીર જૈન સાહિત્ય પ્રકાશન શ્રી મહાવીર વિદ્યાથી કલ્યાણ કેન્દ્ર ૩૯, વસંત વિલાસ, રજે માળે, ડૉ.ડી.ડી. સાઠે માર્ગ, ૪ પ્રાર્થના સમાજ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૪,
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 800000000000000000000000000000000000000000000000000 श्रीमत्सुधर्मस्वामिभगवत्सूत्रितम् C 卐 नवाङ्गीवृत्तिकारचान्द्रकुलीनश्रीमदभयदेवाचार्यविरचितवृत्तिसहितम् // 5000000000000000000000000 श्रीमदुपासकदशाङ्गसूत्रम् ( उवासगदसाओ) 8000000000000000000000000 RDERERRRRRRER मूलाथगुजरानुवादसहितम् दाता श्री वाडीलाल साराभाई देरासर ट्रस्ट तथा / श्री प्रार्थना समाज जैन संघ मुम्बईना सौजन्यथी द्वपावी प्रसिद्ध करेल जे. संपादक प. पू. मुनिराज श्री अरुणविजयनी महाराज राष्ट्रभाषारत्न-वधी) (साहित्यरत्न -प्रयाग/ श्री महावीर जन साहित्य प्रकाशन श्री महावीर विद्यार्थी कल्याण केन्द्र-(मुम्बई) ac000000000000000000000000000000000000000000000003 प्रकाशक