Book Title: Jain Dharma ki Pramukh Sadhviya evam Mahilaye
Author(s): Hirabai Boradiya
Publisher: Parshwanath Shodhpith Varanasi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002126/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyAzrama pranthamAlA : 57 sampAdaka DaoN0 sAgaramala jaina jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAe~ 27Cu DaoN. hIrAbAI boradiyA jaEO saccaM logammi sArabhUyaM pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna,vArANasI For Private & Personal use only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzrvanAtha vidyAzrama granthamAlA : 57 sampAdaka : pro0 sAgaramala jaina jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAe~ bhUmikA pro0 sAgaramala jaina lekhikA DaoN0 (zrImatI) hIrAbAI boradiyA HERS banA vArANasI-5 saccaM logammi sArabhUyaM pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna vArANasI-5 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna ( kAzI hindU vizvavidyAlaya dvArA mAnyatA prApta ) AI0 TI0 AI0 roDa, karauMdI, vArANasI-5 phona : 311462 saMskaraNa : prathama 1991 mUlya : rupae pacAsa mAtra Jaina-dharma Ki Pramukha Sadhviyan Evam Mahilayen DR. ( Smt.) HIRA BAI BORDIA Price Rs. 50.00 First Edition 1991 mudraka : varddhamAna mudraNAlaya javAharanagara kAlonI, vArANasI - 10 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya 'jaina dharma kI pramukha sAdhviyoM evaM viduSI mahilAe~' nAmaka yaha grantha pAThakoM ke kara kamaloM meM prastuta karate hue hameM atIva prasannatA kA anubhava ho rahA hai| bhAratIya dharmoM meM nArI ko puruSa ke samakakSa sthApita karane meM jaina dharma vizeSa rUpa se agraNI rahA hai| pAzrvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna ne isake pUrva bhI 'jaina evaM bauddha AgamoM meM nArI jIvana' tathA 'jaina aura bauddha bhikSuNI saMgha' nAmaka grantha prakAzita kara jaina dharma meM nArI kI mahattA ko spaSTa karane kA prayatna kiyA / usI krama meM hama 'jaina dharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~' nAmaka yaha zodha prabandha prakAzita kara rahe haiN| prastuta grantha kI lekhikA DaoN0 (zrImatI) hIrAbAI boradiyA haiN| prastuta kRti unake usa zodha prabandha kA hI saMzodhita evaM saMkSipta rUpa hai, jisa para unheM devI ahilyA vizvavidyAlaya, indaura dvArA pI-eca0 DI0 kI upAdhi se sammAnita kiyA gayA thaa| unhoMne apanI isa kRti ko pArzvanAtha vidyAzrama ko prakAzanArtha pradAna kiyA, ataH pAzvanAtha vidyAzrama parivAra unake prati AbhAra vyakta karatA hai| jJAtavya hai ki DaoN0 hIrAbAI boradiyA bhArata ke suprasiddha kSaya-roga cikitsaka padmazrI nandalAla jI boradiyA kI dharmapatnI aura (DaoN.) svAmI brahmezAnanda kI mAtA haiN| unake pati kI lokasevA to sarva vizruta hai hI, unake putra ne bhI saMnyAsa grahaNa karake apane ko mAnava sevA ke prati samarpita kara diyA hai| pati evaM putra kI isa sevA bhAvanA ke mUla meM hIrAbAI boradiyA kI bhI mahattvapUrNa bhUmikA rahI hogI, isa tathya ko vismRta nahIM kiyA jA sakatA hai / Aja tihattara varSa kI vaya meM bho hIrAbahana meM adhyayana kI jo abhiruci hai, vaha spRhaNIya hai| hameM AzA hai ki unakI prastuta kRti se pAThaka varga jaina dharma ko pramukha sAdhviyoM evaM viduSI mahilAoM ke jIvanavRtta se paricita hogA aura unake sAmAjika yogadAna kA samyak mUlyAMkana kara skegaa| prastuta grantha ke sampAdana, prakAzana evaM bhUmikA lekhana meM saMsthAna ke nidezaka DaoN. sAgaramala jaina ne jo parizrama kiyA hai, usake lie unake ti pra AbhAra prakaTa karanA mAtra aupacArikatA hI hogii| prastuta bhUmikA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) meM unhoMne jainadharma meM mahilAoM kI sthiti kA mUlyAMkana karane kA jo prayatna kiyA hai, usase prastuta kRti ke mahattva meM bhI abhivRddhi huI hai / grantha prakAzana hetu hameM boradiyA parivAra se jo Arthika sahayoga prApta huA hai, usake lie bhI hama unake AbhArI haiM / yadyapi prastuta zodha prabandha meM lekhikA ne kucha samakAlIna ( 19vIM20vIM zatI ) sAdhviyoM kA vivaraNa prastuta kiyA thA, kintu hamArI dRSTi meM use vistAra denA Avazyaka thA, ataH hameM samakAlIna jaina sAdhviyoM ke sandarbha meM jo bhI sUcanAtmaka evaM vivaraNAtmaka lekha prApta ho sake unheM yathAvat yA saMkSipta karake sampAdaka DaoN0 sAgaramala jaina ne grantha ke anta meM pariziSTa ke rUpa meM de diyA hai, ataH una sabhI lekhakoM evaM prakAzakoM ke prati bhI hama AbhAra vyakta karate haiM, jinake lekhoM kA saMkalana prastuta kRti meM kiyA gayA hai / prastuta kRti ke sampAdana aura prUpha saMzodhana meM DaoN0 indreza candra siMha ne jo vizeSa zrama kiyA usake lie saMsthAna unake prati AbhAra vyakta karatA hai / sampAdana, prakAzana aura prUpha saMzodhana Adi kAryoM meM DaoN0 zItikaNTha mizra, DaoN0 azoka kumAra siMha, zrI dInAnAtha zarmA evaM DaoN0 triveNI prasAda siMha kA bhI sahayoga hameM prApta huA hai / hama ina sabhI ke AbhArI haiM / anta meM sundara kalApUrNa mudraNa ke lie hama varddhamAna mudraNAlaya ko dhanyavAda dete haiM / bhUpendranAtha jaina maMtrI : Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa samAjasevI padmazrI DaoN0 nandalAla boradiyA deha-vilaya janavarI 1601 I0 sitambara 1681 I0 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhakIya torthaMkara mahAvIra ke 2500veM nirvANotsava kI belA meM mana meM yaha bhAva sahaja hI jAgRta huA ki yugadraSTA evaM yugasraSTA bhagavAn mahAvIra ke upadiSTa AgamoM meM nArI kA kyA sthAna aura mUlya rahA hai-ise samajhA jAye / isI Antarika jijJAsA ne mujhe jainadharma ke nArI-itihAsa kI ora mor3a diyaa| ___ mahAvIra jainadharma ke caubIsaveM tIrthaMkara hue haiM, inake sambandha meM AcArya vinobA bhAve ne atyanta mArmika zabdoM meM apanA mata pragaTa karate hae likhA hai, "mahAvIra ke dhArmika sampradAya meM strI-puruSoM kA kisI bhI prakAra kA koI bheda nahIM kiyA gayA hai| puruSoM ko jitane AdhyAtmika adhikAra prApta haiM, mahilAoM ko bhI ve saba adhikAra prApta ho sakate haiN| ina AdhyAtmika adhikAroM meM mahAvIra ne koI bheda-buddhi nahIM rakhI, jisake pariNAmasvarUpa unake ziSyoM meM jitane zramaNa the, unase adhika zramaNiyA~ thIM aura yahI prathA Aja taka jainadharma meM calI A rahI hai|" mahAvIra ne apane caturvidha saMgha meM zrAvaka evaM zrAvikAoM ko bhI samAna sthAna diyA / unhoMne strI-puruSoM meM tattvataH koI bheda nahIM rkhaa| ve apane isa nirNaya para dRDha pratijJa rhe| unake mana meM striyoM ke lie eka vizeSa Adara thA aura vAstava meM yahI unakI mahAvIratA bhI thii|' AcArya vinobA bhAve dvArA prastuta nArI ke dhArmika adhikAra ke sambandha meM mahAvIra kA yaha dRSTikoNa merA preraNA-srota rahA hai| eka jijJAsu kI taraha mana meM eka zabha saMkalpa AyA ki jainadharma evaM sAMskRtika itihAsa ke pariprekSya meM prathama tIrthaMkara se lekara bIsavIM sadI taka nArI kA kyA sthAna rahA hai ? isako prakAza meM lAnA Avazyaka hai| ___ Agama granthoM meM nArI ko putrI, patnI, bhaginI, mAtA evaM tapasvinI Adi rUpoM meM varNita kiyA gayA hai / jaina sAhitya meM varNita jaina zramaNiyoM evaM zrAvikAoM ke jIvana vatta ko eka kAlakrama meM zRMkhalAbaddha karake unakA mUlyAMkana karane kA laghu prayAsa maiMne isa zodha grantha meM kiyA hai| 1. zramaNa-varSa 9, aMka 9, pR0 37-39 / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] jaina paramparA meM nArI ke mahattva kA vivaraNa prathama tIrthaMkara RSabhadeva ke samaya se hI milane lagatA hai / brAhmI ne sarvaprathama bhagavatI dIkSA grahaNa kara na kevala sAdhviyoM kA netRtva kiyA / apitu bAhubalI ko pratibodhita bhI kiyaa| mAtA marudevI putra sneha ko tyAga kara kevalajJAna prApta kara siddha-buddha huIM / dharma, kalA evaM saMskRti ke isa prArambhika kAla meM nArI ko -- jo ucca sthAna prApta thA - vaha paravartI tIrthaMkaroM ke samaya meM bhI yathAvat rahA / anekoM bhAratIya nAriyoM ne jaina sAdhanA mArga ko svIkAra karake apanA Atma kalyANa kara nirvANa pada prApta kiyA / nArI ke ina dhArmika adhikAroM meM anukrama se uttarottara vRddhi hI hotI gaI / unnIsaveM tIrthaMkara mallI nArI the - isa tathya ko svIkAra kara zvetAmbara jaina paramparA ne to nArI ko AdhyAtmika pUrNatA ke sarvocca pada para sthApita kara diyA / AdhyAtmika jagat meM nArI ko diyA gayA yaha sarvocca sammAna tathA caturvidha saMgha meM unakA zramaNiyoM evaM zrAvikAoM kA samAna adhikAra yaha dyotita karatA hai ki jaina paramparA meM nArI ko vizeSa mahattvapUrNa sthAna prApta thA / Agamika aura Agametara jaina sAhitya adhyayana ke mAdhyama se vibhinna mahimAmayI nAriyoM, tapasviyoM, sAdhviyoM, gRhastha aura viduSI zrAvikAoM kA zrRMkhalAbaddha vistRta itihAsa prastuta karanA hI isa zodha prabandha kA abhISTa haiM / bhAratIya dhArmika paramparAoM meM nArI ko kaI rUpoM meM citrita kiyA gayA hai / vaidika paramparA nArI ke pAtivratya ko adhika mahattva detI hai, usameM nArI ke lie puruSa kI sahadharmiNI bana, parachAIM kI taraha usake sAtha calane kA nirdeza hai| bauddha paramparA nIti - pradhAna nArI jIvana ko protsAhita karatI hai / jaina saMskRti nArI jIvana meM AdhyAtmika bhAvanA kI jyoti jagAkara use sAdhanA ke liye atyanta kartavyazIla aura niSThAvAna banAtI hai / jaina saMskRti kI udAra bhAvanA ke phalasvarUpa hI usake dharma saMgha meM sAdhviyoM evaM zrAvikAoM ko kramazaH sAdhu evaM zrAvakoM ke samAna sthAna diyA gayA / prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyoM evaM viduSI mahilAoM kA vivaraNa tIrthaMkaroM kI mAtAyeM, patniyA~ aura unakI saMtati ke rUpa meM milatA hai / ina jaina viduSiyoM kA vyaktitva aura kRtitva parakhA jAya, to yaha pratIta hotA hai ki ye viduSI mahilAe~ apane vyaktitva ko tIrthaMkaroM Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 7 ] ke vyaktitva meM pratibibita kiye hue thIM, aura yugoM-yugoM se jana-mAnasa tIrthaMkaroM ke mAdhyama se hI ina viduSI nAriyoM ke vyaktitva se paricita rahA hai / una yugoM meM jo bhI jaina sAdhviyA~ tathA viduSI mahilAe~ huIM, unakI apanI upalabdhiyA~ avazya rahI hoMgI, parantu aitihAsika sAdhanoM ke abhAva meM una mahilAoM ke svatantra vyaktitva ko ubhAra kara unakA vAstavika caritra-citraNa prastuta kara pAnA kaThina hai| isa aitihAsika kamI kI ora dhyAna AkarSita karate hue muni suzIla kumAra jI ne apane udgAra prakaTa kiye haiM- " mahAvIra ke samaya candanabAlA sAdhvI samAja kI pramukhA thIMmahAsatI candanabAlA ke mokSa gamana ke bAda kauna saubhAgyazAlinI sAdhvI mahAsatI pravartinI ke pada para pratiSThita huI, isakA varNana jainadharma ke itihAsa meM upalabdha nahIM hai / " itihAsavettA zrImAn agaracanda jI nAhaTA ne bhI apane udgAra prakaTa karate hue likhA hai, "bhagavAn mahAvIra kI prathama evaM pradhAna ziSyA candanabAlA se lekara aba taka ke sAdhvI- samAja kA silasilevAra itihAsa prApta nahIM hotA hai / " DaoN0 komalacanda jaina ne apanI pustaka "bauddha evaM jaina AgamoM meM nArI jIvana" meM likhA hai ki "jaina AgamoM ko AdhAra banAkara jainadharma meM nArI jIvana para Aja taka koI bhI svatantra grantha nahIM likhA gayA hai / " jainadharma ke itihAsa kI isa kamI ne merA dhyAna AkarSita kiyA aura maiMne mAtA marUdevI se prArambha kara vartamAna kAla taka kI jaina sAdhviyoM evaM viduSI mahilAoM ke jIvana para kathA granthoM evaM aitihAsika sAkSyoM ke AdhAra para prakAza DAlane kI koziza kI hai / prastuta zodha prabandha ke sAta adhyAyoMmeM jaina dharmako sAdhviyoM evaM viduSI mahilAoM ke vyaktitva evaM kRtitva kA vivecana evaM unake viziSTa dhArmika kAryoM para prakAza DAlA gayA hai / prathama adhyAya meM prathama tIrthaMkara RSabhadeva se lekara teisa tIrthaMkaroM kI mAtAoM, putriyoM, unake samayakI viziSTa rAja mahilAoM, sAdhviyoM Adi kA varNana hai / ye sabhI vivaraNa prAgaitihAsika kAlake hai aura mukhyataH jaina kathA granthoM para AdhArita hai / 1 dvitIya adhyAya meM tIrthaMkara mahAvIra svAmI ke kAla kI mahilAoM ko cAra vargoM meM vibhAjita kiyA gayA hai / mahAvIra ke parivAra kI mahilAe~, Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ c ] rAjamahiSiyA~, zreSThivarga kI mahilAeM evaM dAsiyA~, ina saba ke vyaktitva ke viziSTa guNoM kI carcA karate hue unake tyAgamaya jIvana para prakAza DAlA gayA hai / tRtIya adhyAya meM tIrthaMkara mahAvIra ke pazcAt kI sAdhviyoM aura viduSI mahilAoM [ I0 pUrva 527 se IsA kI prathama zatI taka ] kA varNana hai / isa adhyAya meM usa samaya kI rAjanaitika evaM sAmAjika sthiti kA varNana karate hue jaina dharma kI pramukha mahilAoM kI dharma niSThA evaM AdhyAtmika upalabdhi kI carcA kI gaI hai / cauthe adhyAya meM dUsarI zatAbdI se sAtavIM zatAbdI taka kA varNana kiyA gayA hai / yadyapi isa kAla meM mahilAoM ke ullekha bahutAyata se prApta nahIM hote hai, tathApi AcAryoM kI jananI evaM anya aisI viduSI mahilAoM ke rUpa meM inakA citraNa avazya huA hai, jinhoMne kaThina paristhitiyoM meM bhI jaina dharma se apanI AsthA ko Digane nahIM diyA / pA~caveM adhyAya meM dakSiNa bhArata kI una viziSTa mahilAoM kA varNana hai, jinake tyAga, tapasyA evaM viziSTa jJAna ne jaina samAja ko sadaiva utprerita kiyA hai / ina mahilAoM ne apanI nijI dhanarAzi se maMdira, vasadi, pauSadhazAlA, AyAgapaTTa Adi banavAye evaM unake niyamita kharca ke lie bhI dhanarAzi kI vyavasthA kI / chaTheM adhyAya ke antargata AThavIM zatAbdI se pandrahavIM zatAbdI meM huI jaina sAdhviyoM evaM viduSI mahilAoM ke jIvana para prakAza DAlA gayA hai / isa kAla meM jaina dharma tapAgaccha, kharataragaccha, aMcalagaccha evaM anya sampradAyoM meM vibhakta ho gayA thA / usa kAla meM bhI mahilAoM ne dIkSita hokara Atma sAdhanA kI isa jIvanadhArA ko sUkhane nahIM diyA / sAtaveM adhyAya meM solahavIM zatAbdI se aThArahavIM zatAbdI taka kI jaina dharma kI sAdhviyoM evaM viduSI mahilAoM ke caritra para prakAza DAlA gayA hai / pariziSTa meM samakAlIna jaina sAdhviyoM kA vivaraNa diyA hai / maiM isa adhyAya kA punarlekhana karanA cAhatI thI, kintu vRddhAvasthA ke kAraNa yaha sambhava nahIM ho sakA / ataH sampAdaka DaoN0 sAgaramala jaina ke sujhAvAnusAra vibhinna sampradAyoM kI sAdhviyoM ke sandarbha meM upalabdha lekha saMkalita kara unheM saMkSipta karake prastuta kara diyA gayA hai aura unake lekhaka aura prakAzaka kA yathA sthAna ullekha kara diyA gayA hai / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [9] apanI isa racanA meM tyAga tapasyA kI pratimUrti nArI ke paramparAgata jIvana caritra ko yathAvat ekatrita kara unake viziSTa guNoM ko prakAza meM lAne kA prayAsa kiyA gayA hai / isase mahilAoM ke itihAsa kI pUrti ho sakegI, isI vizvAsa ke sAtha yahI viSaya cunA thA tathA jaisA bhI bana par3A Apake sAmane prastuta hai / isa prabandha ko likhate samaya Aja ke vaijJAnika yuga kI vicAradhArA bhI mere samakSa rahI / vartamAna ke vaijJAnika dharAtala meM pratyeka zikSita vicAravAn vyakti pramANabhUta siddhAntoM ko apanAnA cAhatA hai / vaha camatkAroM evaM tilasmI kathAoM se dUra bhAgatA hai, kyoMki usake sAmane to prAmANika siddhAntoM ke udAharaNa bikhare par3e haiN| hamAre vaidika, jaina evaM bauddha dhArmika granthoM meM alaukikatA evaM paurANika varNana bhare par3e haiM / isa zodha grantha meM alaukika ghaTanAoM ke varNana ko yathA sambhava chor3a diyA gayA hai / maiMne usa samaya kI sAmAjika evaM rAjanaitika paristhiti meM mahilAoM ke vyaktigata evaM AdhyAtmika guNoM ko vAstavikatA ke dharAtala para parakhane kI koziza kI hai / jaina paramparA meM tIrthaMkara ke jIvana se sambaddha pA~ca kalyANakoM kI mAnyatA haiM - 1. cyavana kalyANaka, 2. janma kalyANaka, 3. dIkSA kalyANaka, 4. kevalajJAna kalyANaka aura 5. mokSa kalyANaka / kalpasUtra meM inakA vistRta varNana kiyA gayA hai| isameM cyavana evaM janma kalyANa ke samaya devatAgaNa evaM indra svayaM Akara tIrthaMkaroM kI mAtAoM ko praNAma karate haiM aura causaTha dikkumArikAoM ko unakI sevA meM rakhate haiM / yaha jaina dharma meM mAtA ke viziSTa sthAna evaM zraddhA kA dyotaka hai / tIrthaMkaroM kI jananI kA jisa prakAra Agama granthoM meM sammAna kiyA gayA hai, kadAcit anyatra upalabdha nahIM hotA / jaina dharma meM strI ko cakravartI ke caudaha ratnoM meM bhI sthAna diyA gayA hai / rAjA bharata ne sundarI ko strI - ratna kI upAdhi dene kA saMkalpa kiyA thA, parantu usane AtmasAdhanA kara saMsAra tyAga kA praNa liyA aura tyAga ko adhika mahattva diyA / isase spaSTa hotA hai ki jaina dharma meM strI kevala bhoga sAmagrI nahIM thI, varan use bhI svataMtra rUpa se vikasita evaM pallavita hone ke samucita avasara prApta the| jinasena ke anusAra usa samaya kI mahilAoM ke sAmane yaha Adarza thA - ' tadaiva natu pANDityaM yatsaMsArAtsamuddharet' - arthAt saMsAra se uddhAra pA lenA hI paMDitAI evaM caturAI hai / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 10 ] yaha satya hai ki jaina mahilA varga kA sampUrNa aitihAsika vivecana karanA eka duSkara kArya hai, kyoMki anAsakta Atma-prazaMsA tathA prazasti se dUra, mahAn pavitra tyAgamaya jIvana ko lakSya banAnevAlI ina mahilAoM ke sambandha aitihAsika sAkSya aura ullekha alpatama haiN| phira bhI gurujanoM evaM sahayogiyoM ke mArgadarzana se eka prayAsa karane sAhasa kiyA hai| merI saphalatA kA mUlyAMkana to pAThakagaNa ko hI karanA hai| kRtajJatA jJApana : jaina dharma ke prati merI jijJAsA evaM zraddhA prArambha se hI rahI hai / isI jijJAsA ke kAraNa jaina dharma kI sAdhvI tathA zrAvikAoM ke sambandha meM kucha zodha kArya karane kI preraNA sarva prathama mujhe dillI meM DaoN0 surena navalakhA ( iMsTiTyaTa Apha ikonAmika grotha, dillI vizvavidyAlaya ) se prApta huI / DaoN0 navalakhA se kevala mArgadarzana hI prApta nahIM huA, varan . sAdhviyoM se sAkSAtkAra ke lie praznAvalI taiyAra karane meM bhI pUrNa sahayoga prApta huaa| maiM unake prati hRdaya se kRtajJatA pradarzita karatI huuN| pUjya gurujanoM evaM sAdhvI samudAya ne bhI mujhe yaha kArya karane kI preraNA pradAna kI / AdaraNIyA sAdhvI sumati ku~varajI ne isa kArya meM mujhe satat utsAhita kiyA tathA sAmagrI prApta karane meM sahayoga pradAna kiyA / mAnanIya zrI saubhAgyamalajI jaina (zujAlapura ), bhUtapUrva maMtrI, madhya pradeza ne mere dvArA likhe gaye adhyAyoM ko par3hakara mArgadarzana diyaa| zrImAn agaracandajI nAhaTA ne viduSI mahilAoM kI kRtiyoM ko upalabdha karAne meM mujhe sahayoga diyA, ataH maiM ina sabhI kI bhI AbhArI huuN| AdaraNIya paM0 dalasukhajI bhAI mAlavaNiyA pUrva saMcAlaka lA. da. vidyA saMskRti maMdira, ahamadAbAda tathA DaoN0 mohanalAlajI mehatA, pUrva nidezaka, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI kI bhI maiM AbhArI hU~ jinhoMne mujhe sandarbha pustakeM prApta karane meM sahayoga diyA, sAtha hI viSaya ke pratipAdana meM mArgadarzana diyA / ____ DaoN0 kailAzacandrajI jaina (prophera, itihAsa vibhAga, vikrama vizvavidyAlaya, ujjaina ) ne bhI samaya-samaya para jaina mahilAoM ke sambandha meM sUcanAe~ dekara merA mArgadarzana kiyaa| yaha merA parama saubhAgya hai ki mujhe AdaraNIya zrI bI0 ena0 luniyAjI (prAcArya, zAsakIya kalA evaM vANijya mahAvidyAlaya, indaura, ma. pra.) ke nirdezana meM zodha kArya karane kA suavasara prApta huA / ApakI preraNA evaM protsAhana se hI maiM yaha zodha Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 11 ] kArya pUrNa karasaphalatA prApta kara skii| mahavidyAlaya kI jimmedAriyoM ke nirvahana meM atyanta vyasta rahakara bhI Apa sadaiva tatparatA se merI samasyAoM kA samAdhAna kara mujhe protsAhita karate rhe| AdaraNIya luniyA jI kI AtmIyatA evaM preraNA se hI maiM isa kArya ko pUrNa kara sakI, yaha kahanA atizayokti nahIM hogaa| pro0 AI0 esa0 mehatA ne bhI samaya-samaya para merA utsAhavardhana kiyaa| nyAyAdhIza zrI murArIlAla tivArI ne jaina viduSI mahilAoM ke kRtitva evaM vyaktitva para prakAza DAlakara mArgadarzana kiyaa| Apa sabake prati maiM atyanta kRtajJa hai| samasta pustakAlayAdhyakSoMindaura kalA evaM vANijya mahAvidyAlaya, indaura vizvavidyAlaya, ahilyA kendrIya pustakAlaya, indaura janarala lAyabrarI, vikrama vizvavidyAlaya, ujjaina-ko bhI maiM atyanta AbhArI hU~, jinhoMne samaya-samaya para pustakeM pradAna kara mujhe sahayoga diyaa| zrImAn hastImalajI jhelAvata, sekreTarI, sthAnakavAsI samAja ne mujhe pustakeM upalabdha karane meM sahayoga pradAna kiyA evaM sAdhvI varga se sAkSAtkAra hetu protsAhita kiyaa| sAdhvI varga ke sarvekSaNa kArya meM, unase prApta sUcanAoM kA vizleSaNa karane meM tathA sAdhvI samAja kI unnati ke lie mere patideva padmazrI DaoN0 ena0 ela0 boradiyAne kaI racanAtmaka sujhAva diye haiN| maiM apane jIvana meM unakI hI preraNA se Aja taka jJAnavardhana karatI rahI huuN| zrI gopIvallabhajI trivedI ne lekhana kI azuddhiyoM ke sudhAra ne meM sahayoga diyA / zrI paM0 nAthUlAlajI ne digambara sAhitya meM mahilAoM ke caritra sambandhI sAmagrI ekatrita karane meM sahayoga pradAna kiyaa| ina samasta mahAnubhAvoM ke prati apanI kRtajJatA pradarzita karatI huuN| grantha ke prakAzana hetu mere putra svAmI brahmezAnandajI kI preraNA aura pArzvanAtha vidyAzrama ke vartamAna nirdezaka DaoN0 sAgaramala jI kA sahayoga bhI kama mahattvapUrNa nahIM hai| unhoMne apane saMsthAna ke sahayogiyoM ke mAdhyama se isakA prakAzana sambhava banAyA hai aura bhUmikA aura pariziSTa ke dvArA isa grantha ko pUrNatA pradAna kI hai / ataHunakI maiM AbhArI huuN| ___ anta meM maiM una samasta vidvAnoM, mitroM evaM sahayogiyoM kI bhI AbhArI hU~, jinhoMne pratyakSa athavA apratyakSa rUpa se isa zodha kArya meM mujhe sahayoga pradAna kiyaa| hIrAbAI boradiyA caitra zukla trayodazI 28 apraila 1991 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI adhyAya 1: prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyA~ evaM 1-52 viduSI mahilAeM marudevI 1, sumaMgalA 3, sunandA 3, yazasvI, sunandA 4, jayantI 4, brAhmI 5, sundarI 6, senAdevI 8, siddhArthA 9, maMgalA 9, susImA 10, pRthvI 10, lakSmaNA 11, rAmAdevI 11, nandA 12, viSNudevI 12, jayadevI 13, zyAmA 13, suyazA 14, suvratA 14, acirAdevI 15, zrIdevI 15, mahAdevI 16, prabhAvatI 16, mallinAtha 17 padmAvatI 21, vaprAdevI 21. zivAdevI 22, rAjImatI 23, devakI 27, rukmiNI, satyabhAmA 30, draupadI 31, draupadImUlyAMkana 33, thAvaccA 33, sItA 34, mandodarI 37, kaikeyI 39, aMjanA 42, damayantI 44, mayaNAsundarI 45, madanasenA 45, madanamaMjUSA 46, madanarekhA 46, guNasundarI 46, trilokasundarI 47, zRMgArasundarI 47, jayasundarI 47, tilakasundarI 47, vAmAdevI 48, tIthaMkara pArzvanAtha kI saMgha vyavasthA meM nArI kA sthAna 51 / / adhyAya 2 : tIrthaMkara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM 53-131 viduSI mahilAe~ devAnandA 54, garbhaharaNa 55, trizalA 56, yazodA 61, yazodA-mUlyAMkana 62, priyadarzanA 63, sudarzanA 65, jyeSThA 66, zeSavatI 67, candanabAlA 67, prabhAvatI 70, padmAvatI 72, mRgAvatI 73, mugAvatI-mUlyAMkana 77, zivAdevI 78, satItvaparIkSA 78, sujyeSThA 79, celanA 81, celanA kI sAdhubhakti 81, celanA kI patibhakti 82, dhAriNI 83, dhAriNI-mUlyAMkana 85, aMgAravatI 85, nandA 86, zve0 aura diga0 paramparA meM ceTaka kI putriyoM kA ullekha 88-89, vAsavadattA 89, vAsavadattA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 14 ] mUlyAMkana 90, durgandhA 90, durgandhA-mUlyAMkana 92, pRthA 92, pRthA-mUlyAMkana 93, kAlI 93, sukAlI 94, mahAkAlI 95, kRSNA 95, sukRSNA 96, mahAkRSNA 96, vIrakRSNA 97, rAmakRSNA 97, pitRsenakRSNA 97, mahAsenakRSNA 98, susenAMgajA 98, padmAvatI 99, padmAvatI-mUlyAMkana 100, jayantI 100, jayantI-mUlyAMkana 103, zivAnandA 103, bhadrA 104, zyAmA 105, dhanyA 106, bahulA 107, puSpA 107, agnimitrA 108, revatI 109, azvinI 111, phAlgunI 112, zrImato 112, utpalA 114, sulasA 114, sahanazIlatA kI parIkSA evaM varadAna 115, samakita kI parIkSA 116, sulasA-mUlyAMkana 117, revatI 117, revatI-mUlyAMkana 119, subhadrA 119, subhadrA 122, bhadrA 122, bhadrA-mUlyAMkana 124, bhadrA 125, bhadrA-mUlyAMkana 126, rohiNI 126, rohiNI-mUlyAMkana 127, nandA 127, nandA-... mUlyAMkana 128, bahulikA 128, vatsapAlikA 129, vatsapAlikA-mUlyAMkana 129, vijayA aura pragalbhA 129, somA aura jayantI 130 / adhyAya 3 : mahAvIrottara jaina sAdhviyA~ evaM mahilAe~ 132-159 dhAriNI 133, mUlyAMkana 135, sAdhvo vigatabhayA 136, dhAriNI 136, dhAriNI-mUlyAMkana 137, zrAvaka manaka kI mAtA (zrAvikA ) 138, mUlyAMkana 138, yakSA 139, kozA 141, yUnAnI yAtrA varNana-zramaNiyoM kA ullekha 143, suprabhA 144, asandhyamitrA 145, rAnI uvilA 146, pUrNamitrA 147, AryA poiNI 148, sAdhvI sarasvatI 149, sAdhvI muruNDa 151, sunandA 152, rukmiNI 153, mUlyAMkana 154, sAdhvI IzvarI 155, sAdhvI rudrasomA 155, taraMgavatI 157, Agama pariSad : pATaliputra pariSad : (prathama vAcanA) 157, dUsarI pariSada 158, tIsarI pariSad 158, cauthI pariSada 158 / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 15 ]. 'adhyAya 4 : prathama zatAbdI se sAtavIM zatAbdI taka kI 160-163 jaima sAdhviyoM evaM viduSI mahilAe~ kumAradevI 160, zrAvikA zyAmADhya 161 / adhyAya 5 : dakSiNa bhArata ko jaina sAdhviyAM va viduSI 164-181 mahilAe~ vAsukI 165, auve 166, gaMgamahAdevI 167, kAlaladevI 167, ajitAdevI 167, pallaviyA 168, kundAcci ( kadAcchikA ) 168, saviyabbe 168, candravallabhA 169, jakkisundarI 169, mAlaladevI 170, atimabbe 170, jAkaladevI 172, kAliyakkA 173, akkAdevI 173, ketaladevo 174, zAntaladevI 174, mAcikabbe 175, hariyabbarasi 176, lakSmImati 176, pocikabbe 177, Aciyakka yA AcaladevI 178, hayurvale 178, sobaladevI 179, cAgaladevI 179, pampAdevo 179, kaMtodevI 180, bhImAdevI 180, zrImatI 181 / adhyAya 6 : AThavIM zatAbdI se pandrahavIM zatAbdI taka ko 182-197 jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ yAkinI-mahattarA 182, dhanapAla kI pratibhAzAlinI putrI 184, sundarI 185, guNAsAdhvI 185, zrImato 187, pAhinI 188, hemacandra kA janma va bAlyakAla 189, kAzmIrI 191, bhopAlA 192. mInaladevI 193, Ananda mahattarA evaM vIramati gaNinI 193, zAntimati gaNinI 194, anupamA 194, nItAdevI 195, aJcalagaccha kI pramukha sAdhviyA~ : somAI 195, sAdhvI guNazrI 196, kharataragaccha kA sAdhvI evaM zrAvikA saMgha : kalyANamati gaNi 196, marudevI mahattarA 196, mahattarA hemadevI 197, tapAgaccha kA AvirbhAva 197, lokAzAha kI dharma-krAnti kA tatkAlIna mahilAoM para prabhAva 197 / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 [ 16 ] adhyAya 7: solahavIM zatAbdI se aThArahavIM zatAbdI ko jaina dharma sAdhviyoM evaM viduSI mahilAeM bhAvalakSmI 200, AryikA palhaNazrI 200, vinayacUlA gaNinI 201, AryikA raNamati 201, AryA ratnamati 202, mugalakAla meM sAdhviyA~ evaM zrAvikAoM kA astitva 203, campA zrAvikA kA tapa 203, terApaMthI sampradAya meM sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ 204, mAtA dIpAbAI 204, abbujI kA vizeSa praNa 204 / pariziSTa 1 samakAlIna jaina sAdhviyA~ 1. digambara sampradAya kI arvAcIna AryikAyeM -jJAnamatI mAtAjI 2. zve0 kharataragaccha kI sAdhvI paramparA aura samakAlIna 237 sAdhviyA~ -DaoN0 zivaprasAda 3. zve0 kharataragacchIya sukhasAgara mahArAja ke samudAya kI 248 sAdhvI paramparA kA paricaya -saMtoSa vinayasAgara jaina 4. kharataragacchIya pravartinI siMhazrIjI ma. ke sAdhvI samudAya kA 255 paricaya -sAdhvI hemaprabhAzrIjI 5. sthAnakavAsI AcArya amarasiMhajI kI paramparA kI jaina 264 sAdhviyA~ -upAcArya devendramunijI 6. sthAnakavAsI RSisampradAya kI sAdhviyoM kA saMkSipta paricaya 279 -paM0 ra0 motI RSijI 7. sthAnakavAsI paMjAbI sampradAya kI pramukha sAdhviyA~ -sAdhvI saralAjI pariziSTa 2 vartamAna jaina sAdhvI samudAya ke A~kar3e 305 298 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM nArI kI bhUmikA bhAratIya sAMskRtika paramparAoM meM zramaNa paramparA viveka pradhAna evaM krAntidharmI rahI hai| usane sadaiva hI viSamatAvAdI aura vargavAdI avadhAraNAoM ke sthAna para samatAvAdI jIvana mUlyoM ko sthApita karane kA prayAsa kiyA / jaina dharma bhI zramaNa paramparA kA hI eka aMga hai ataH usameM bhI nara evaM nArI kI samatA para bala diyA gayA aura strI ke dAsI yA bhogyA svarUpa ko nakAra kara use puruSa ke samakakSa hI mAnA gayA hai| phira bhI yaha satya hai ki jaina dharma aura saMskRti kA vikAsa bhI bhAratIya saMskRti ke puruSa pradhAna pariveza meM hI huA hai, phalataH krAntidharmI hote hue bhI vaha apanI sahagAmI brAhmaNa paramparA ke vyApaka prabhAva se aprabhAvita nahIM raha sako aura usameM bhI vibhinna kAloM meM nArI ko sthiti meM parivartana hote rhe| yahA~ hama AgamoM aura Agamika vyAkhyA sAhitya ke AdhAra para jainAcAryoM kI dRSTi meM nArI kI kyA sthiti rahI hai isakA mUlyAMkana kareMge, kintu isake pUrva hameM isa sAhitya meM upalabdha sandarbho kI prakRti ko samajha lenA Avazyaka hai| jaina Agama sAhitya eka kAla kI racanA nahIM hai / vaha IsA pUrva pAMcavIM zatI se lekara IsA kI pAMcavIM zatI taka arthAt eka hajAra varSa kI sudIrgha kAlAvadhi meM nirmita, pariSkArita aura parivartita hotA rahA hai ataH usake samagna sandarbha eka hI kAla ke nahIM hai / punaH unameM bhI jo kathA bhAga hai, vaha mUlataH anuzrutiparaka aura prAgaitihAsika kAla se sambandha rakhatA hai| ataH unameM apane kAla se bhI pUrva ke aneka tathya upasthita haiM, jo anuzruti se prApta hue haiM / unameM kucha aise bhI tathya haiM, jinakI aitihAsikatA vivAdAspada ho sakatI hai aura unheM mAtra paurANika kahA jA sakatA hai| jahA~ taka Agamika vyAkhyA sAhitya kA sambandha hai, vaha mukhyataH Agama granthoM para prAkRta evaM saMskRta meM likho gayI TIkAoM para AdhArita hai ataH isakI kAlAvadhi IsA kI 5vIM zatI se bArahavIM zatI taka hai / usameM bhI apane yuga ke sandarbho ke sAtha Agama yuga ke sandarbha bhI mila gaye haiN| isake atirikta ina Agamika vyAkhyAoM meM kucha aise ullekha bhI milate haiM, jinakA mUla srota, na to AgamoM meM aura na vyAkhyAkAroM ke samakAlIna samAja meM khojA jA sakatA hai, yadyapi ve Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) Agamika vyAkhyAkAroM kI manaHprasUta kalpanA bhI nahIM kahe jA sakate haiM / udAharaNa ke rUpa meM marudevI, brAhmI, sundarI tathA pArzvanAtha kI paramparA kI aneka sAdhviyoM se sambandhita vistRta vivaraNa, jo Agamika vyAkhyA granthoM meM upalabdha hai, ve yA to AgamoM meM anupalabdha haiM yA mAtra saMketa rUpa meM upalabdha haiM, kintu hama yaha nahIM mAna sakate haiM ki ye Agamika vyAkhyAkAroM kI manaHprasUta kalpanA hai / vastuta ve vilupta pUrva sAhitya ke granthoM se yA anuzruti se ina vyAkhyAkAroM ko prApta hue haiM / ataH AgamoM aura Agamika vyAkhyAoM ke AdhAra para nArI kA citraNa karate hue hama yaha nahIM kaha sakate ki ve kevala Agamika vyAkhyAoM ke yuga ke sandarbha haiM, apitu unameM eka hI sAtha vibhinna kAloM ke sandarbha upalabdha haiM / adhyayana kI suvidhA kI dRSTi se unheM nimna kAla khaNDoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai 1. pUrva yuga-IsA pUrva chaThI zatAbdI taka / 2: Agama yuga-IsA pUrva chaThI zatAbdI se lekara I0 san kI pA~cavIM zatAbdI tk| 3. prAkRta Agamika vyAkhyA yuga-IsA kI pAMcavIM zatAbdI se AThavIM zatAbdI tk| 4. saMskRta Agamika vyAkhyA evaM paurANika kathA sAhitya yuga__ AThavIM se bArahavIM zatAbdI taka / isI sandarbha meM eka kaThinAI yaha bhI hai ki ina paravartI AgamoM ke rUpa meM mAnya granthoM tathA prAkRta evaM saMskRta Agamika vyAkhyAoM kA kAla lagabhaga eka sahasAbdI arthAt IsA kI dUsarI-tIsarI zatAbdI se lekara IsA kI bArahavIM zatAbdI taka vyApta hai| punaH kAlavizeSa meM bhI jaina vicArakoM kA nArI ke sandarbha meM samAna dRSTikoNa nahIM hai| prathama to uttara aura dakSiNa bhArata kI sAmAjika paristhiti kI bhinnatA ke kAraNa aura dUsare zvetAmbara aura digambara paramparAoM ke bheda ke kAraNa isa yuga ke jaina AcAryoM kA dRSTikoNa nArI ke sambandha meM bhinna-bhinna rahA hai / jahA~ uttara bhArata ke yApanIya evaM zvetAmbara jaina AcArya nArI ke sambandha meM apekSAkRta udAra dRSTikoNa rakhate haiM, vahIM dakSiNa bhArata ke digambara jaina AcAryoM kA dRSTikoNa apekSAkRta anudAra pratIta hotA hai| isake lie acelatA kA Agraha aura dezakAlagata paristhitiyA~ donoM hI uttaradAyI rahI haiM, ataH Agamika vyAkhyA sAhitya ke AdhAra para Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) nArI kI sthiti kA citraNa karate samaya hameM bahuta hI sAvadhAnIpUrvaka tathyoM kA vizleSaNa karanA hogA / punaH Agamika vyAkhyA sAhitya aura jaina paurANika kathA sAhitya donoM meM hI nArI ke sambandha meM jo sandarbha upalabdha haiM, ve saba jaina AcAryoM dvArA anuzaMsita the, yaha mAna lenA bhI bhrAnta dhAraNA hogii| jaina AcAryoM ne aneka aise tathyoM ko bhI prastuta kiyA hai, jo yadyapi usa yuga meM pracalita rahe haiM, kintu ve jaina dharma kI dhArmika mAnyatAoM ke virodhI haiM / udAharaNa ke rUpa meM bahu-vivAha prathA, vezyAvRtti, satIprathA, strI ke dvArA gomAMsa bhakSaNa evaM madyapAna Adi ke ullekha hameM AgamoM evaM Agamika vyAkhyA sAhitya meM upalabdha hote haiM, kintu ve jainadharmasammata the, yaha nahIM kahA jA sktaa| vastutaH isa sAhitya meM laukika evaM dhArmika donoM hI prakAra ke sandarbha haiM, jinheM alaga-alaga rUpoM meM samajhanA Avazyaka hai| ataH nArI ke sambandha meM jo vivaraNa hameM AgamoM aura Agamika vyAkhyA sAhitya meM upalabdha hote haiM, unheM vibhinna kAla khaNDoM meM vibhAjita karake aura unake paramparAsammata aura laukika svarUpa kA vizleSaNa karake hI vicAra karanA hogaa| tathApi unake gambhIra vizleSaNa se hameM jainadharma meM aura bhAratIya samAja meM vibhinna kAloM meM nArI ko kyA sthiti thI, isakA eka aitihAsika paricaya prApta ho jAtA hai| nArI lakSaNa ___ nArI kI sAmAjika, Arthika aura dhArmika sthiti kI carcA ke pUrva hameM yaha bhI vicAra kara lenA hai ki Agamika vyAkhyAkAroM kI dRSTi meM nArI zabda kA tAtparya kyA rahA hai| sarvaprathama sUtrakRtAMga niyukti aura caNi meM nArI zabda ke tAtparya ko spaSTa kiyA gayA hai| strI ko dravyastrI aura bhAvatrI aise do vibhAgoM meM vargIkRta kiyA gayA hai| dravya-strI se jainAcAryoM kA tAtparya strI kI zArIrika saMracanA ( zArIrika cihna) se hai, jabaki bhAva-strI kA tAtparya nArI svabhAva ( veda ) se hai| Agama aura Agamika vyAkhyAoM donoM meM hI strI-puruSa ke vargIkaraNa kA AdhAra liMga aura veda mAne jAte rahe haiN| jaina paramparA meM strI kI zArIrika saMracanA ko liMga kahA gayA hai / romarahita mukha, stana, yoni, garbhAzaya 1. davAbhilAvacindhe vee bhAve ya ithinnikkhevo| ahilAve jaha siddhI bhAve veyammi uvautto / -sUtrakRtAMga niyukti 54. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) Adi se yukta zArIrika saMracanA strIliMga hai, yahI dravya-strI hai, jabaki puruSa ke sAtha sahavAsa kI kAmanA ko arthAt strIyocit kAma-vAsanA ko veda kahA gayA hai| vahI vAsanA kI vRtti bhAva-strI hai| jaina Agamika vyAkhyA sAhitya meM strI kI kAma-vAsanA ke svarUpa ko citrita karate hae use upalaagnivat batAyA gayA hai / jisa prakAra upala-agni ke prajvalita hone meM samaya lagatA hai kintu prajvalita hone para cAlanA karane para bar3hatI jAtI hai, adhika kAla taka sthAyI rahatI hai usI prakAra strI ko kAmavAsanA jAgRta hone meM samaya lagatA hai, kintu jAgRta hone para cAlanA karane se bar3hAtI jAtI hai aura adhika sthAyI hotI hai / 2 janAcAryoM kA yaha kathana eka manovaijJAnika satya lie hue hai| yadyapi liMga aura veda arthAt zArIrika saMracanA aura tatsambandhI kAmavAsanA sahagAmI mAne gaye haiM, phira bhI sAmAnyatayA jahA~ liMga zarIra paryanta rahatA hai, vahA~ veda ( kAmavAsanA ) AdhyAtmika vikAsa kI eka vizeSa avasthA meM samApta ho jAtA hai| jaina karmasiddhAnta meM liMga kA kAraNa nAmakarma (zArIrika saMracanA ke kAraka tatva ) aura veda kA kAraNa mohanIyakarma (manovRttiyA~ ) mAnA gayA hai| isa prakAra liMga, zArIrika saMracanA kA aura veda manovaijJAnika svabhAva aura vAsanA kA sUcaka hai tathA zArIrika parivartana se liMga meM aura manobhAvoM ke parivartana se veda meM parivartana sambhava hai| nizIthacUNi ( gAthA 359 ) ke anusAra liMga parivartana se vada { vAsana, ) meM bhI parivartana ho jAtA hai isa sambandha meM sampUrNa kathA draSTavya hai / jisameM zArIrika saMracanA aura svabhAva kI dRSTi se strotva ho, use hI strI kahA jAtA hai| sUtrakRtAMga niyukti meM strItva ke nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, prajanana, karma, bhoga, guNa aura bhAva ye dasa 1. abhidhAna rAjendra, bhAga 2, pR0 623 yadvazAt striyAH puruSaM pratyabhilASo bhavati, yathA pittavaNAn madhura dravyaM prati sa phuphumAdAhasamaH, yathA yathA cAlyate tathA tathA jvalati bRhati ca / evam balA'pi yathA yathA saMpRzyate puruSeNa tathA tathA asyA adhikataro'bhilASo jAyate, bhujyamAnAyAM tu channakarISadAhatulyo'bhilASoH, manda ityarthaH iti striivedodyH|--vhii, bhAga 6, pRSTha 1430 3. saMmattaMtimasaMdhayaNa tiyagaccheo bi sattari apuvve / hAsAichakkaaMto chasaTThi aniyaTTiveyatigaM / / 4. dekhe-karmaprakRtiyoM kA vivaraNa |-krmgrnth, bhAga 2, gAthA 18 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepa yA AdhAra mAne gaye haiM, arthAt kisI vastu ke strI kahe jAne ke lie use nimna eka yA ekAdhika lakSaNoM se yukta honA Avazyaka hai, yathA (1) strIvAcaka nAma se yukta honA jaise-ramA, zyAmA Adi / (2) strI rUpa meM sthApita honA jaise-zItalA Adi kI strIAkRti se yukta yA rahita pratimA / (3) dravya-arthAt zArIrika saMracanA kA strI rUpa honA / ( 4 ) kSetra-deza-vizeSa kI paramparAnusAra strI kI veSabhUSA se yukta hone para usa deza meM use strIrUpa meM samajhA jAtA hai| ( 5 ) kAla-jisane bhUta, bhaviSya yA vartamAna meM se kisI bhI kAla meM strI-paryAya dhAraNa kI ho, use usa kAla kI apekSA se strI kahA jA sakatA hai| (6) prajanana kSamatA se yukta honA / (7) striyocit kArya krnaa| (8) strI rUpa meM bhogI jAne meM samartha honaa| (9) striyocit guNa honA aura (10) strI sambandhI vAsanA kA honaa|' jainAcAryoM kI dRSTi meM nArI-caritra kA vikRta pakSa jainAcAryoM ne nArI-caritra kA gambhIra vizleSaNa kiyA hai| nArIsvabhAva kA citraNa karate hue sarvaprathama jainAgamagrantha tandulavaicArika prarkINaka meM nArI kI svabhAvagata nimna 94 vizeSatAyeM varNita haiM nArI svabhAva se viSama, madhura vacana kI vallarI, kapaTa-prema rUpI parvata, sahasroM aparAdhoM kA ghara, zoka ko udgamasthalI, puruSa ke bala ke vinAza kA kAraNa, puruSoM kI vadhasthalI arthAt unakI hatyA kA kAraNa, lajjA-nAzikA, aziSTatA kA punja, kapaTa kA ghara, zatrutA kI khAna, zoka kI Dhera, maryAdA kI nAzikA, kAmarAga kI Azraya sthalI, durAcaraNoM kA AvAsa, sammoha kI jananI, jJAna kA skhalana karane vAlI, zIla ko 1. NAma ThavaNAdavie khette kAle ya pajjaNaNakamme / bhoge guNe ya bhAve dasa e e itthINikkhevo / --sUtrakRtAMga niyukti gAthA 54 2. tandulavaicArika sAvacUri sUtra 19 (devacaMda lAlabhAI pustakoddhAra granthamAlA) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicalita karane vAlI, dharmayAga meM bAdhA rUpa, mokSapatha sAdhakoM kI zatru, brahmacaryAdi AcAra mArga kA anusaraNa karane vAloM ke lie dUSaNa rUpa, kAmI kI vATikA, mokSapatha kI argalA, daridratA kA ghara, viSadhara sarpa kI bhA~ti kupita hone vAlI, madamatta hAthI kI bhAMti kAmavihvalA, vyAghrI ko bhA~ti duSTa hRdaya vAlI, DhaMke hue kUpa kI bhA~ti aprakAzita hRdaya vAlI, mAyAvI kI bhAMti madhura vacana bolakara svapAza meM Abaddha karane valI, AcArya kI vANI ke samAna aneka puruSoM dvArA eka sAtha grAhya, zaSka kaNDe kI agni kI bhAMti puruSoM ke antaHkaraNa meM jvAlA prajvalita karane vAlI, viSama parvatamArga ko bhAMti asamatala antaHkaraNa vAlI, antardUSita ghAva kI bhAMti durgandhita hRdaya vAlI, kRSNa sarpa kI taraha avizvasanIya, saMhAra (bhairava) ke samAna mAyAvI, sandhyA kI lAlimA kI bhAMti kSaNika prema vAlI, samudra kI laharoM kI bhA~ti caMcala svabhAva vAlo, machaliyoM kI bhAMti duSparivartanIya svabhAva vAlI, bandaroM ke samAna capala svabhAva vAlI, matyu kI bhA~ti nirviroSa, kAla ke samAna dayAhIna, varuNa ke samAna pAzayukta arthAt puruSoM ko kAmapAza meM bAMdhane vAlI, jala ke samAna adhogAminI, kRpaNa ke samAna rikta hasta vAlI, naraka ke samAna dAruNatrAsadAyikA, gardabha ke sadaza dRSTAcAra vAlI, kUlakSaNayukta ghor3e ke samAna lajjArahita vyavahAra vAlo, bAla svabhAva ke samAna caMcala anurAga vAlI, andhakAravat duSpravizya, viSa-bela kI bhA~ti saMsarga vajita, bhayaMkara makara Adi se yukta vApI ke samAna duSpravezya, sAdhujanoM ko prazaMsA ke ayogya, viSa-vRkSa ke phala kI taraha prArambha meM madhura kintu dAruNa anta vAlI, khAlI muTThI se jisa prakAra bAlakoM ko lubhAyA jAtA hai usI prakAra puruSoM ko lubhAne vAlI, jisa prakAra eka pakSI ke dvArA mAMsa khaNDa grahaNa karane para anya pakSI use vividha kaSTa dete haiM usI prakAra dAruNa kaSTa strI ko grahaNa karane para puruSoM ko hote haiM, pradIpta tRNarAzi ko bhAMti jvalana svabhAva ko na chor3ane vAlI, ghora pApa ke samAna dulaMdhya, kUTa kArSApaNa kI bhAMti akAlacAriNI, tIvra krodha kI bhA~ti durrakSya, dAruNa dukhadAyikA, ghRNA kI pAtra, duSTopacArA, capalA, avizvasanIyA, eka puruSa se baMdhakara na rahane vAlI, yauvanAvasthA meM kaSTa se rakSaNIya, bAlyAvasthA meM duHkha se pAlya, udvegazIlA, karkazA, dAruNa vera kA kAraNa, rUpa svabhAva garvitA, bhujaMga ke samAna kuTila gati vAlI, duSTa ghor3e ke padacihna se yukta mahAjaMgala kI bhAMti durgamya, kula, svajana aura mitroM se vigraha karAne vAlo, paradoSa prakAzikA, kRtaghnA, vIryanAzikA, zUkaravat Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) jisa prakAra zUkara khAdya padArtha ko ekAnta meM le jAkara khAtA hai usI prakAra bhoga hetu puruSa ko ekAnta meM le jAne vAlI, asthira svabhAva vAlI, jisa prakAra agnipAtra kA mukha Arambha meM rakta ho jAtA hai kintu antatogatvA kAlA ho jAtA hai usI prakAra nArI Arambha meM rAga utpanna karatI hai parantu antataH usase virakti hI utpanna hotI hai, puruSoM ke maMtrIvinAzAdi kI jar3a, binA rassI kI pAga, kASTharahita vana kI bhA~ti pApa karake pAzcAttApa meM jalatI nahIM hai / kutsita kArya meM sadaiva tatpara, adhArmika kRtyoM kI vaitaraNI, asAdhya vyAdhi, viyoga para tIvra duHkhI na hone vAlI, rogarahita upasargaM yA pIr3A, ratimAna ke lie manobhrama kAraNa, zarIravyApI dAha kA kAraNa, binA bAdala bijalI ke samAna, binA jala ke pravAhamAna aura samudravega kI bhAMti niyantraNa se pare kahI gaI hai / tandulavaicArika kI vRtti meM inameM se adhikAMza guNoM ke sambandha meM ekaeka kathA bhI dI gaI / ' uttarAdhyayanacUrNi meM bhI strI ko samudra kI taraMga ke samAna capala svabhAva vAlI, sandhyAkAlIna AbhA ke samAna kSaNika prema vAlI aura apanA svArtha siddha ho jAne para puruSa kA parityAga kara dene vAlI kahA gayA hai / Avazyaka bhASya aura nizIthacUrNI meM bhI nArI ke capala svabhAva aura zithila caritra kA ullekha huA hai / " nizIthacUrNi meM yaha bhI kahA gayA hai ki striyA~ thor3e se upahAroM se ho vazIbhUta kI jA sakatI haiM aura puruSoM ko vicalita karane meM sakSama hotI haiN| AcArAMgacUrNi evaM vRtti meM use zItapariSaha kahA gayA hai arthAt anukUla lagate hue bhI trAsadAyo hotI haiN|" 1. tandulavaicArika sAvacUri sUtra 19, (devacanda lAlabhAI pustakoddhAra granthamAlA) 2. samudravIcIcapala svabhAvAH saMdhyAbhramarekhA va muhUrtarAgAH / striyaH kRtArthAH puruSaM nirarthakaM nipIDitAlaktakavad tyajanti / uttarAdhyayanacUrNa, pR0 65, RSabhadevajI, kezarImala saMsthA ratnapura ( ratalAma ) 1933 I0 3. pagaitti sabhAo / svabhAvena ca itthI alpasatvA bhavati / - nizIthacUrNi bhAga 3, pR0 584, AgarA, 1957-58 4. sA ya appasattattaNao jeNa vAteNa vatthamAdiNA / appeNAvi lobhijjati, dANalobhiyA ya akajjaM pi karoti // -- vahI, bhAga 3, pR0 584 // 5. Aca rAMgacUrNi pR0 315 / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) sUtrakRtAMga meM kahA gayA hai ki striyAM pApakarma nahIM karane kA vacana dekara bho punaH apakArya meM laga jAtI haiN|' isakI TIkA meM TIkAkAra ne - kAmazAstra kA udAharaNa dekara kahA hai ki jaise darpaNa para par3I huI chAyA durgrAhya hotI hai vaise hI striyoM ke hRdaya durgrAhya hote haiM / parvata ke durgama mArga ke samAna hI unake hRdaya kA bhAva sahasA jJAta nahIM hotA / sUtrakRtAMga vRtti meM nArI caritra ke viSaya meM kahA gayA hai acchI taraha jItI huI, prasanna kI huI aura acchI taraha paricita aTavI aura strI kA vizvAsa nahIM karanA cAhie | kyA isa samasta jIvaloka meM koI aMguli uThAkara kaha sakatA hai, jisane strI kI kAmanA karake duHkha na pAyA ho ? usake svabhAva ke sambandha meM yahI kahA gayA ki striyA~ mana se kucha socatI hai, vacana se kucha aura kahatI haiM tathA karma se kucha aura karatI haiM / striyoM kA puruSoM ke prati vyavahAra striyA~ puruSoM ko apane jAla meM pha~sAkara phira kisa prakAra usakI durgati karatI haiM usakA sundara evaM sajIva citraNa sUtrakRtAMga aura usakI vRtti meM upalabdha hotA hai / usa citraNa kA saMkSipta rUpa nimna hai - jaba ve puruSa para apanA adhikAra jamA letI haiM to phira usake sAtha Adeza kI bhASA meM bAta karatI haiM / ve puruSa se bAjAra jAkara accheacche phala, churI, bhojana banAne hetu IMdhana tathA prakAza karane hetu tela lAne ko kahatI hai / phira pAsa bulAkara mahAvara Adi se paira raMgane aura zarIra meM darda hone para use malane ko kahatI haiM / phira Adeza detI haiM ki mere kapar3e jIrNa ho gaye haiM, naye kapar3e lAo, tathA bhojana- peya padArthAdi lAo / vaha anurakta puruSa kI durbalatA jAnakara apane lie AbhUSaNa, vizeSa prakAra ke puSpa, bA~surI tathA cirayuvA bane rahane ke lie pauSTika 1. evaM pitA vadittAvi aduvA kammuNA avakareMti / 2. dugrahiyaM hRdayaM yathaiva vadanaM yaddarpaNAntargatam, -- sUtrakRtAMga, 1/4/23 bhAvaH parvata mArgadurgaviSamaH strINAM na vijJAyate / -- sUtrakRtAMga vivaraNa 1/4/23, pra0 seTha chaganalAla, mU~thA baMgalora 1930 3. suTThavi jiyAsu suTThavi piyAsu suTThavi laddhaparAsu / aDaI mahiliyAsu ya vIsaMbho neva kAyavyo / ubhe aMgulI so puriso sayalaMmi jIvaloyammi | kAmaM taeNa nArI jeNa na pattAiM dukkhAI // 4. vahI, 1/4/2 -vahI vivaraNa 1/4/23 " Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ auSadhi kI golI mAMgatI haiN| to kabhI agaru, tagara Adi sugandhita dravya, apanI prasAdhana sAmagrI rakhane hetu peTI, oSTha raMgane hetu cUrNa, chAtA, jUtA Adi mAMgatI hai| vaha apane vastroM ko raMgavAne kA Adeza detI haiM tathA nAka ke kezoM ko ukhADane ke lie cimaTI, kezoM ke lie kaMghI, mukha zuddhi hetu dAtauna Adi lAne ko kahatI hai / punaH vaha apane priyatama se pAnasupArI, sUI-dhAgA, mUtravisarjana pAtra, sUpa, Ukhala Adi tathA deva-pUjA hetu tAmrapAtra aura madyapAna hetu madya-pAtra mA~gatI hai / kabhI vaha apane baccoM ke khelane hetu miTTI kI gur3iyA, bAjA, jhunajhunA, geMda Adi maMgavAtI hai aura garbhavatI hone para dohada-pUrti ke lie vibhinna vastue~ lAne kA Adeza detI hai / kabhI vaha use vastra dhone kA Adeza detI hai, kabhI rote hue bAlaka ko cupa karAne ke lie kahatI hai| - isa prakAra kAminiyA~ dAsa kI taraha vazavartI puruSoM para apanI AjJA calAtI haiN| vaha unase gadhe ke samAna kAma karavAtI haiM aura kAma na karane para jhir3akatI haiM, AMkheM dikhAtI haiM to kabhI jhUThI prazaMsA kara usase apanA kAma nikAlatI haiN| yadyapi nArI-svabhAva kA yaha citraNa vastutaH usake ghRNita pakSa kA hI citraNa karatA hai kintu isakI Anubhavika satyatA se inkAra bhI nahIM 'kiyA jA sktaa| kintu isa AdhAra para yaha mAna lenA ki nArI ke 'prati jainAcAryoM kA dRSTikoNa anudAra hI thA, ucita nahIM hogA / jaina dharma mUlataH eka nivRttiparaka dharma rahA hai, nivRttiparaka hone ke kAraNa usameM saMnyAsa aura vairAgya para vizeSa bala diyA gayA hai| saMnyAsa aura vairAgya ke lie yaha Avazyaka thA ki puruSa ke sAmane nArI kA aisA citra 'prastuta kiyA jAya jisake phalasvarUpa usameM virakti kA bhAva prasphuTita ho / yahI kAraNa thA ki jainAcAryoM ne AgamoM aura Agamika vyAkhyAoM aura itara sAhitya meM kaThora zabdoM meM nArI-caritra kI nindA kI, kintu isakA yaha artha nahIM rahA ki jainAcAryoM ke sAmane nArI-caritra kA ujjvalatama pakSa nahIM rahA hai / sUtrakRtAMga niyukti meM spaSTa rUpa se yaha kahA gayA hai ki jo zola-pradhvaMsaka caritragata doSa nArI meM pAye jAte haiM ve puruSoM meM bhI pAye jAte haiM isalie vairAgya mArga meM pravartita striyoM ko bhI puruSoM se usI prakAra bacanA cAhie jisa prakAra striyoM se puruSoM ko bacane kA upadeza diyA gayA hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jainA1. ee ceva ya dosA purisasamAye vi itthiyANaM pi / -sUtrakRtAMganiyukti gAthA 61 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) cAryoM ne nArI-caritra kA jo vivaraNa prastuta kiyA hai, vaha mAtra puruSoM meM vairAgya bhAvanA jAgRta karane ke lie hI hai / bhagavatI ArAdhanA meM bhI spaSTa rUpa se yaha kahA gayA hai-striyoM meM jo doSa hote haiM ve doSa nIca puruSoM meM bhI hote haiM athavA manuSyoM meM jo bala aura zakti se yukta hote haiM unameM striyoM se bhI adhika doSa hote haiN| jaise apane zIla kI rakSA karane vAle puruSoM ke lie striyA~ nindanIya haiM, vaise hI apane zIla kI rakSA karane vAlI striyoM ke lie puruSa nindanIya haiN| saba jIva moha ke udaya se kUzIla se malina hote haiM aura vaha moha kA udaya strI-puruSoM meM samAna rUpa se hotA hai / ataH Upara jo striyoM ke doSoM kA varNana kiyA gayA hai vaha sAmAnya stro kI dRSTi se hai| zIlavatI striyoM meM Upara kahe hue doSa kaise ho sakate haiM ?' jainAcAryoM ko dRSTi meM nArI-caritra kA ujjvala pakSa striyoM kI prazaMsA karate hue kahA gayA hai-jo guNasahita striyA~ haiM, jinakA yaza loka meM phailA huA hai tathA jo manuSya loka meM devatA samAna haiM aura devoM se pUjanIya haiM, unakI jitanI prazaMsA kI jAye kama hai| tIrthaMkara, cakravartI, vAsudeva, baladeva aura zreSTha gaNadharoM ko janma dene vAlI mahilAe~ zreSTha devoM aura uttama puruSoM ke dvArA pUjanIya hotI haiM / kitanI ho mahilAeM eka-prativrata aura kaumArya brahmacarya vrata dhAraNa karatI haiM kitanI hI jIvanaparyaMta vaidhavya kA tIvra duHkha bhogatI haiN| aisI bhI kitanI zIlavatI striyA~ sunI jAtI haiM jinheM devoM ke dvArA sammAna Adi prApta huA tathA jo zIla ke prabhAva se zApa dene aura anugraha karane meM samartha thiiN| kitano hI zIlavatI striyA~ mahAnadI ke jala pravAha meM bhI nahIM DUba sakI aura prajvalita ghora Aga meM bhI nahIM jala sakI tathA sarpa, vyAghra Adi bho unakA kucha nahIM kara ske| kitanI hI striyA~ sarvaguNoM se sampanna sAdhuoM aura puruSoM meM zreSTha caramazarIrI puruSoM ko janma dene vAlI mAtAeM huI haiN|2 antakRtdazA aura usakI vRtti meM kRSNa dvArA pratidina apanI mAtAoM ke pAda-vandana hetu jAne kA ullekha hai| AvazyakacUNi aura kalpasUtra TIkA meM ullekha hai ki mahAvIra ne apanI 1. bhagavatI ArAdhanA gAthA 987-88 va 995-96 2. vahI gAthA, 989-94 3. tae NaM se kaNhe drAsudeva vhAe jAva vibhUsie devaIe devIe pAyavaMdAye hannamAgacchai / -antakRddazA sUtra 18 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) mAtA ko duHkha na ho, isa hetu unake jIvita rahate saMsAra tyAga nahIM karane kA nirNaya apane garbhakAla meM le liyA thaa| isa prakAra nArI vAsudeva aura tIrthaMkara dvArA bho pUjya mAnI gayI hai| mahAnizItha meM kahA gayA hai ki jo strI bhaya, lokalajjA, kUlAMkuza evaM dharmazraddhA ke kAraNa kAmagni ke vazIbhUta nahIM hotI hai, vaha dhanya hai, puNya hai, vaMdanIya hai, darzanIya hai, vaha lakSaNoM se yukta hai, vaha sarvakalyANakAraka hai, vaha sarvottama maMgala hai, (adhika kyA) vaha (to sAkSAt zruta devatA hai, sarasvatI hai, acyutA hai"parama pavitra siddhi, mukti, zAzvata zivagati hai / (mahAnizItha 2/ sUtra 23 pR0 36) jainadharma meM tIrthaMkara kA pada sarvocca jAtA mAnA hai| aura zvetAmbara paramparA ne mallI kumArI ko tIrthaMkara mAnA hai| isimaNDalatthU (RSi-. maNDala stavana) meM brAhmI, sundarI, candanA Adi ko vandanIya mAnA gayA hai| tIrthaMkaroM kI adhiSThAyaka deviyoM ke rUpa meM cakrezvarI, ambikA, . padmAvatI, siddhAyikA Adi deviyoM ko pUjanIya mAnA gayA hai aura unakI stuti meM paravartI kAla meM aneka stotra race gaye haiM / yadyapi yaha spaSTa hai ki jainadharma meM devI-pUjA kI paddhati lagabhaga gupta kAla meM hindU paramparA ke prabhAva se AI hai| uttarAdhyayana evaM dazavaikAlika kI cUrNi 1. no khalu meM kappai ammApitIhi jIvaMtehI muNDe bhavittA agAravAsAo aNagAriyaM pvvie| -kalpasUtra 91 ( evaM ) gambhattho ceva abhiggahe geNhati NAhaM samaNe hokkhAmi jAva etANi ettha jiivNtitti| -AvazyakacUNi prathama bhAga, pR0 242, pra0 RSabhadeva jI kezarImala zvetAmbara saM0 ratalAbha 1928 2. tae NaM mallI arahA"kevalanANadaMsaNe samuppanne / -jJAtAdharmakathA 8/186 3. ajjA vi baMbhi-sundari-rAibhaI candaNA pmukkhaao| kAlatae vi jAo tAo ya namAmi bhAveNaM // -RSimaNDalastava 208... 4. devIo cakkesarI ajiyA duriyArI kAli mahAkAlI / accuya saMtA jAlA sutArayA asoya sirivacchA / / pavara vijayaM kusA paNNattI nivvANi accuyA dhrnnii| vairoTTa'cchuta gaMdhAri aMba paumAvaI siddhA // --pravacanasAroddhAra, bhAga 1, pR0 375-76, devacanda lAlabhAI : jaina pustakoddhAra saMsthA san 1922 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) meM rAjomati dvArA muni rathanemi ko' tathA Avazyaka cUNi meM brAhmI aura -sundarI dvArA muni bAhubalI ko pratibodhita karane ke ullekha haiM / na kevala bhikSuNiyA~ apitu gRhastha upAsikAe~ bhI puruSa ko sanmArga para lAne hetu pratibodhita karatI thiiN| uttarAdhyayana meM rAnI kamalAvatI rAjA iSukAra ko sanmArga dikhAtI hai, isI prakAra upAsikA jayantI bharI sabhA meM mahAvIra se praznottara karatI hai to kozAvezyA apane AvAsa meM sthita muni ko sanmArga dikhAtI hai, ye tathya isa bAta ke pramANa haiM ki jainadharma meM nArI kI avamAnanA nahIM kI gii| caturvidha dharmasaMgha meM bhikSuNIsaMgha aura zrAvikAsaMgha ko sthAna dekara nirgrantha paramparA ne strI aura puruSa kI samakakSatA ko hI pramANita kiyA hai / pAzvaM aura mahAvIra ke dvArA binA kisI hicakicAhaTa ke bhikSuNI saMgha kI sthApanA kI gaI, jabaki buddha .1. tIse so vayaNaM soccA saMjayAe subhAsiyaM / aMkuseNa jahA nAgo dhamme saMpaDivAiyo // -uttarAdhyayana sUtra 22, 48 (tathA) dazavaikAlikacUNi, pR0 87-88 maNivijaya sirIja bhAvanagara / 2. bhagavaM vaMbhI-sundarIo patthaveti""imaM va bhaNito / Na kira hatthiM vilaggassa kevalanANaM uppajjai / / -Avazyaka cUNi bhAga 1, pR0 211 3. vaMtAsI puriso rAyaM, na so hoi psNsio| mAhaNeNaM paricattaM dhaNaM AdAumicchasi / / - uttarAdhyayana sUtra 14, 38 evaM uttarAdhyayanacUNi, pR0 230 (RSabhadeva kezarImala saMsthA ratalAma, san 1933) 4. bhagavatI 12/2 / 15. jai vi paricittasaMgo tahA vi parivaDai / mahilAsaMsaggIe kosAbhavaNUsiya vva risI ||-bhktprijnyaa, gA0 128 (tathA) tuma eta soyasi appANaM Navi, tuma erisao ceva hohisi, uvasAmeti laddhabuddhI, icchAmi vedAvaccaMti gato, puNovi AlovettA virahati / / -AvazyakacUNi 2, pR0 187 Na dukkara toDiya aMbapiMDI, Na dukkaraMNaccitu sikkhiyAe / taM dukkaraM taM ca mahANubhAgaM, ja so muNI pamayavaNaM niviTTho / / -vahI, 1, pR0 555 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 13 ) ko isa sambandha meM saMkoca rahA-yaha bhI isI tathya kA dyotaka hai ki jainasaMgha kA dRSTikoNa nArI ke prati apekSAkRta udAra rahA hai / jainasaMgha meM nArI kA kitanA mahattvapUrNa sthAna thA isakA sabase bar3A pramANa to yahI hai ki usameM prAgaitihAsika kAla se vartamAna kAla taka sadaiva hI bhikSaoM kI apekSA bhikSaNiyoM kI aura gRhastha upAsakoM kI apekSA upAsikAoM kI saMkhyA adhika rahI hai| samavAyAMga,jambadvIpa-prajJapti, kalpasUtra evaM Avazyakaniyukti Adi meM pratyeka tIrthakara kI bhikSuNiyoM evaM gRhastha upAsikAoM kI saMkhyA upalabdha hotI hai|' ina saMkhyAsUcaka AMkar3oM meM aitihAsika satyatA kitanI hai, yaha eka alaga prazna hai, kintu isase to phalita hotA hI hai ki jainAcAryoM kI dRSTi meM nArI jainadharma saMgha kA mahattvapUrNa ghaTaka thii| bhikSuNiyoM kI saMkhyA sambandhI aitihAsika satyatA ko bhI pUrI taraha nakArA nahIM jA sktaa| Aja bhI jainasaMgha meM lagabhaga nau hajAra do sau bhikSu-bhikSuNiyoM meM do hajAra tIna sau bhikSu aura chaha hajAra nau sau bhikSuNiyA~ haiM / 2 bhikSuNiyoM kA yaha anupAta usa anupAta se adhika hI hai jo pArzva aura mahAvIra ke yuga meM mAnA gayA hai| __ dharmasAdhanA ke kSetra meM strI aura puruSa ko samakakSatA ke prazna para aitihAsika dRSTi se vicAra kareM to aneka mahattvapUrNa tathya hamAre samakSa upasthita hote haiN| sarvaprathama uttarAdhyayana, jJAtAdharmakathA, antakRtdazA Adi AgamoM meM spaSTa rUpa se strI aura puruSa donoM ko hI sAdhanA ke. sarvocca lakSya mukti prApti ke lie sakSama mAnA gayA hai| uttarAdhyayana meM strIliMga siddha kA ullekha hai| jJAtA, antakRtdazA evaM Avazyaka 1. kalpasUtra, kramazaH 197, 167, 157 va 134, prAkRta bhAratI, jayapura,. 2. cAturmAsa sUcI, pR0 77 pra. a. bhA. samagra jaina cAturmAsa sUcI prakAzana pariSad bambaI 1987 / 3. itthI purisasiddhA ya, taheva ya npuNsgaa| saliMge annaliMge ya, gihilige taheva ya // --uttarAdhyayana satra 36, 50 4. jJAtAdharmakathA-malli aura draupadI ayayayana / 5. (a) tatheva hatthikhaMdhavaragatAe kevalanANaM, siddhAe imAme osappiNIe paDhmasiddho marudevA / evaM ArAhaNaM pratiyogasaMgaho kaayvvo|-aa0 cUrNi bhAga 2, pR0 212 draSTavya, vahI bhAga, 1, pR0 181 va 488 / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) cUrNi meM bhI aneka striyoM ke mukta hone kA ullekha hai / isa prakAra zvetAmbara paramparA meM Agamika kAla se lekara vartamAna taka strI mukti kI avadhAraNA ko svIkAra kara sAdhanA ke kSetra meM donoM ko samAna sthAna diyA gayA hai / mAtra itanA hI nahIM yApanIya paramparA ke grantha SaTkhaNDAgama aura mUlAcAra meM bhI jo ki digambaroM meM bhI Agama rUpa meM mAnyatA * prApta hai, strI-puruSa donoM meM kramazaH AdhyAtmika vikAsa kI pUrNatA aura mukti kI sambhAvanA ko svIkAra kiyA gayA hai / " hameM AgamoM aura Agamika vyAkhyAoM yathA niryukti, bhASya aura cUrNi sAhitya meM kahIM bhI aisA saMketa nahIM milatA hai jisameM strI mukti kA gayA ho athavA kisI aise jaina sampradAya kI sUcanA dI * strImukti ko asvIkAra karatA hai / sarvaprathama dakSiNa bhArata meM kundakunda Adi kucha digambara AcArya lagabhaga pA~cavI-chaThI zatAbdI meM strI-mukti Adi kA niSedha karate haiM / kundakunda suttapAhuDa meM kahate haiM ki strI acela (nagna) hokara dharmasAdhanA nahIM kara sakatI, aura sacela cAhe tIrthaMkara bhI ho mukta nahIM ho sktaa| isakA tAtparya yaha bhI hai ki kundakunda strI tIrthaMkara kI yApanIya ( mUlataH uttara bhAratIya digambara saMgha ) evaM zvetAmbara paramparA meM pracalita avadhAraNA se paricita the / yaha spaSTa hai ki pahale strI tIrthaMkara kI avadhAraNA banI, phira usake virodha meM ( ba ) antakRddazA ke varga 5 meM 10, vargaM 7 meM 13, varga 8 meM 10 / isa prakAra kula 33 mukta nAriyoM kA ullekha prApta hotA hai / 1. ( a ) maNussiNIsu micchAiTThi sAsaNasammAiTTiTThANe siyA pajjattiapajjattiyAosaMjadAsaMjada saMjadaTThANe niyamA yAo siyA pajjattiyAo || - SaTkhaNDAgama, 1,192-93 ( ba ) evaM vidhANacariyaM caritaM je sAdhavo ya ajjAvo / te jaMgapujjaM kiti suhaM ca laddhUNa sijjhati // -- mUlAcAra 4 / 196 2. liMga itthINaM havadi bhujai piMDaM sueyakAlammi | ajjiyatri ekavatthA vatthAvaraNeNa bhujei // vi sijjhai vatthadharo jiNasAsaNe jaivi hoi titthayaro / vimokkhamaggo sesA umaggayA savve // niSedha kiyA gayI ho jo -- sUtraprAbhRta, 22, 23 ( tathA ) suNahANa gaddahANa ya gopasumahilANaM dIsade mokkho / je sodhaMti cautthaM picchijjaMtA jaNehi savve hi // - zIlaprAbhRta 29 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strImukti kA niSedha kiyA gyaa| sambhavataH sabase pahale jainaparamparA meM strImukti-niSedha kI avadhAraNA kA vikAsa dakSiNa bhArata meM digambara sampradAya dvArA huaa| kyoMki sAtavoM-AThavIM zatAbdI taka uttara bhArata ke zvetAmbara AcArya jahA~ sacelatA ko lekara vistAra se carcA karate haiM vahA~ strImukti ke pakSa-vipakSa meM koI bhI carcA nahIM karate haiN| isakA tAtparya hai ki uttara bhArata ke jaina sampradAyoM meM lagabhaga sAtavIM-AThavIM zatAbdI taka strImukti sambandhI vivAda utpanna hI nahIM huA thA / isa sandarbha meM vistRta carcA paM0 becaradAsa smRti grantha meM paM0 dalasukhabhAI, pro0 DhAkI aura maiMne apane lekha meM kI hai| yahA~ kevala hamArA pratipAdya itanA hI hai ki strImukti kA niSedha dakSiNa bhArata meM pahale aura uttara bhArata meM bAda meM prArambha haA hai, kyoMki zvetAmbara aura yApanIya sampradAya ke granthoM meM lagabhaga AThavIM-nauvIM zatAbdI se strI-mukti ke prazna ko vivAda ke viSaya ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jainaparamparA meM bhI dharmasAdhanA ke kSetra meM strI kI samakakSatA kisa prakAra kama hotI gayo / sarvaprathama to strI kI mukti kI sambhAvanA ko asvIkAra kiyA gayA hai phira nagnatA ko hI sAdhanA kA sarvasva mAnakara use pA~ca mahAvratoM ke pAlana karane ke ayogya mAna liyA gayA aura usameM yathAkhyAtacAritra ( saccaritratA kI uccatama avasthA ) ko asambhava batA diyA gyaa| suttapAhuDa meM to spaSTa rUpa se strI ke lie pravrajyA kA niSedha kara diyA gyaa| digambara paramparA meM strI ko jina kAraNoM se pravrajyA aura mokSa ke ayogya batAyA gayA hai, ve nimna haiM (1) strI ko zarIra-racanA ho aisI hai ki usase raktasrAva hotA hai, usa para balAtkAra sambhava hai ataH vaha acela yA nagna nahIM raha sktii| cUMki strI acela yA nagna nahIM ho sakatI, dUsare zabdoM meM vaha pUrNa parigraha 1. Aspects of Jainology Vo.. 2; Pt. Bechardas Doshi Comm einoration Vol. page 150-110. 2. isa sambandha meM zvetAmbara dRSTikoNa ke lie dekhie-abhidhAna rAjendra bhAga 2, pR0 618-621 ( tathA ) itthIsu Na pAvayA bhaNiyA--sUtra-prAbhRta, pR0 24-26 evaM Navi sijjhai vatthadharo jiNasAsaNe hoi titthayaro // --vahI, 23 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA tyAga kiye binA usake dvArA mahAvratoM kA grahaNa evaM mukti prApti sambhava nahIM ho sktii| (2) strI karuNA pradhAna hai usameM tIvratama kara adhyavasAyoM kA abhAva hotA hai ataH nimnatama gati sAtaveM naraka meM jAne ke ayogya hotI hai| jainAcAryoM kI isa udAra aura manovaijJAnika mAnyatA ke AdhAra para digambara paramparA ne yaha mAna liyA ki tIvra puruSArtha ke abhAva meM jo nimnatama gati meM nahIM jA sakatI, ataH vaha uccatama gati meM bhI nahIM jA sakatI / ataH strI kI mukti sambhava nhiiN| (3) yaha bhI kahA gayA hai ki caMcala svabhAva ke kAraNa striyoM meM dhyAna kI sthiratA nahIM hotI hai, ataH ve AdhyAtmika vikAsa kI pUrNatA ko prApta nahIM kara sakatIM / (4) eka anya tarka yaha bhI diyA gayA hai ki strI meM vAda sAmarthya evaM tova buddhi ke abhAva ke kAraNa ye dRSTivAda ke adhyayana meM ayogya hotI haiM ataH ve mukti prApta nahIM kara sktii| yadyapi zvetAmbara paramparA ne bhI unheM bauddhika kSamatA ke kAraNa dRSTivAda, aruNopapAta, nizItha Adi ke adhyayana ke ayogya avazya mAnA phira bhI unameM 'mokSaprApti' kI kSamatA ko svIkAra kiyA gyaa| cAhe zArIrika saMracanA ke kAraNa isake lie saMyama-sAdhanA ke upakaraNa ke rUpa meM vastra Avazyaka hoM kintu Asakti ke abhAva ke kAraNa vaha parigraha nahIM hai, ataH isameM pravajita hone evaM mukta hone kI sAmarthya hai|' yahA~ hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki muni ke acelakatva (digambaratatva ) kI poSaka yApanIya paramparA ne strI-mukti aura paMca mahAvrata AropaNa rUpa chedopasthApanIya cAritra (strI-dIkSA) ko svIkAra kiyA hai| usase vikasita drAviDa, kASThA aura mAthura saMghoM meM bhI strI-dIkSA ( mahAvatAropaNa) ko svIkAra kiyA gayA hai / yadyapi isa kAraNa ve mUlasaMghIya digambara paramparA kI AlocanA ke pAtra bhI bane aura unheM jainAbhAsa taka kahA gyaa| isase spaSTa hai ki na kevala zvetAmbaroM ne apitu 1. isa sambandha meM digambara pakSa ke vistRta vivecana ke lie dekheM--jainendra siddhAnta koSa, bhAga 3, pR0 596-598 evaM zvetAmbara pakSa ke lie dekheM-- abhidhAna rAjendra koSa, bhAga 2, pR0 618-621 / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) - digambara paramparA ke aneka saMghoM ne bhI strI-mukti aura strI-dIkSA ko svIkAra karake nArI ke prati udAra dRSTikoNa apanAyA thA / ' yaha nizcita hI satya hai ki Agamika kAla ke jainAcAryoM ne na kevala strI-mukti aura strAM dIkSA ko svIkAra kiyA, apitu malli ko strI tIrthaMkara ke rUpa meM svIkAra karake yaha bhI udghoSita kiyA ki AdhyAtmika vikAsa ke sarvocca pada kI adhikArI nArI bhI ho sakatI hai / strI tIrthaMkara kI avadhAraNA jainadharma kI apanI eka viziSTa avadhAraNA hai, jo nArI kI garimA ko mahimAmaNDita karatI hai / jJAtavya hai ki bauddha paramparA, jo ki jainoM ke samAna hI zramaNa dhArA kA eka aMga thI, strI ke prati utanI udAra nahIM bana sako, jitanI jaina paramparA | kyoMki buddha strI ko nirvANa pada kI adhikAriNI mAnakara bhI yaha mAnate the ki strI buddhatva ko prApta nahIM kara sakatI hai| nArI ko saMgha meM praveza dene meM unakI hicaka aura usake praveza ke lie aSTaguru dharmoM kA pratipAdana jainoM kI apekSA nArI ke prati unake anudAra dRSTikoNa kA hI paricAyaka hai / yadyapi hindU dharma meM zakti upAsanA ke rUpa strI ko mahatva diyA gayA hai, kintu jainadharma meM tIrthaMkara kI jo avadhAraNA hai, usakI apanI eka vizeSatA hai / vaha yaha sUcita karato hai ki vizva kA sarvocca garimAmaya pada puruSa aura strI donoM hI samAna rUpa se prApta kara sakate haiM / yadyapi paravartI AgamoM evaM Agamika vyAkhyA sAhitya meM ise eka Azcaryajanaka ghaTanA kahakara puruSa ke prAdhAnya ko sthApita karane kA prayatna avazya kiyA gayA / ( sthAnAMga 10 / 160 ) kintu Agamika vyAkhyAoM ke kAla meM jaina paramparA meM bho puruSa kI mahattA bar3hI aura jyeSThakalpa ke rUpa meM vyAkhyAyita kiyA gayA aMga AgamoM meM mujhe eka bhI aisA udAharaNa nahIM milA jisameM sAdhvI apanI pravartinI, AcArya aura tIrthaMkara ke atirikta dIkSA meM kaniSTha bhikSu ko vandana yA namaskAra karatI ho, kintu paravartI Agama evaM AgamikavyAkhyA - sAhitya meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki sau varSa kI dIkSita sAdhvI ke lie bhI sadyaH dIkSita muni vandanIya hai / ( vRhatkalpabhASya bhAga 6 gAthA 6399 kalpasUtra kalpalatA TIkA ) / sambhavataH jaina paramparA meM puruSa kI jyeSThatA kA pratipAdana bauddhoM ke aSTaguru dharmoM ke kAraNa hI huA ho / 1. isa sambandha meM vistRta carcA ke lie dekheM-- yApanIya sampradAya, pro0 sAgaramala jaina / 2 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) jainadharma saMgha meM nArI kI mahattA ko yathAsambhava surakSita rakhane kA prayatna kiyA gayA hai / mathurA meM upalabdha abhilekhoM se yaha spaSTa hotA hai ki dharmakAryoM meM puruSoM ke samAna nAriyA~ bhI samAna rUpa se bhAga letI thiiN| ve na kevala puruSoM ne samAna pUjA, upAsanA kara sakatI thoM, apitu ve svecchAnusAra dAna bhI karatI thIM aura mandira Adi banavAne meM samAna rUpa se bhAgIdAra hotI thiiN| jaina paramparA meM mUrtiyoM para jo prAcIna abhilekha upalabdha hote haiM unameM sAmAnya rUpa se puruSoM ke sAtha-sAtha striyoM ke nAma bhI upalabdha hote haiM jo isa tathya ke spaSTa pramANa haiN|' yadyapi digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM meM kucha loga yaha mAnate haiM ki strI ko jina-pratimA ke sparza, pUjana evaM abhiSeka kA adhikAra nahIM hai, kintu yaha eka paravartI avadhAraNA hai| mathurA ke jaina zilpa meM sAdhu ke samAna hI sAdhvI kA aMkana aura strI-puruSa donoM ke pUjA sambandhI sAmagrI sahita aMkana yahI sUcita karate haiM ki prAcIna kAla meM jaina paramparA meM donoM kA samAna sthAna rahA hai| ___Agamika vyAkhyAkAla meM hama dekhate haiM ki yadyapi saMgha ke pramukha ke rUpa meM AcArya kA pada puruSoM ke adhikAra meM thA, kisI strI ke AcArya hone kA koI ullekha nahIM hai, kintu gaNinI, pravartinI, gaNAvacchedinI, abhiSekA Adi pada striyoM ko pradAna kiye jAte the aura ve apane bhikSaNI saMgha kI svatantra rUpa se Antarika vyavasthA dekhatI thiiN| yadyapi taruNI bhikSaNiyoM ko surakSA kA dAyitva bhikSu saMgha ko sauMpA gayA thA, kintu sAmAnyatayA bhikSuNiyA~ apanI surakSA kI vyavasthA svayaM rakhatI thIM, kyoMki rAtri evaM padayAtrA meM bhikSu aura bhikSuNiyoM kA eka hI sAtha rahanA sAmAnyatayA vajita thaa| isa surakSA ke lie bhikSaNI saMgha meM pratihArI Adi ke pada bhI nirmita kiye gaye the / isa prakAra hama dekhate haiM ki sAdhanA ke kSetra meM strI kI garimA ko yathAsambhava surakSita rakhA gayAphira bhI tathyoM ke avalokana se yaha nizcita hotA hai ki Agamika vyAkhyAoM ke yuga meM aura usake pazcAt jena paramparA meM bhI strI kI apekSA puruSa ko mahattA do jAne lagI thii| 1. jaina zilAlekha saMgraha, bhAga 2 / 2. ( ka ) bRhatkalpabhASya, bhAga 3, 2411, 2407, (ba) bRhatkalpabhASya bhAga 4, 4339 / (ga ) vyavahArasUtra 5/1-16 / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 19 ). nArI ko svatantratA nArI ko svatantratA ko lekara prArambha meM jainadharma kA dRSTikoNa udAra thA / yaugalika kAla meM strI-puruSa sahabhAgI hokara jIvana jIte the / Agama-grantha jJAtAdharmakathA' meM rAjA drupada draupadI se kahate haiM ki mere dvArA vivAha kiye jAne para tujhe sukha-duHkha ho sakatA hai ataH acchA ho ki tU apanA vara svayaM hI cuna / yahA~ granthakAra ke ye vicAra vaivAhika jIvana ke liye nArI-svAtantrya ke samarthaka haiN| isI prakAra hama dekhate haiM 'ki upAsakadazAMga meM mahAzataka apanI patnI revatI ke dhArmika vizvAsa, khAna-pAna aura AcAra-vyavahAra para koI jabaradastI nahIM karatA hai| jahA~ Ananda Adi zrAvakoM kI patniyAM apane pati kA anugamana karatI huI mahAvIra se upAsaka vratoM ko grahaNa karatI haiM aura dharmasAdhanA ke kSetra meM bhI pati ko sahabhAgI banatI haiM, vahIM revatI apane pati kA anugamana nahIM karatI hai, mAtra yahI nahIM, vaha to apane mAyake se ma~gAkara madya-mAMsa kA sevana karatI hai, aura mahAzataka ke pUrNa sAdhanAtmaka jIvana meM vighna-bAdhAe~ bhI upasthita karatI hai| isase aisA lagatA hai ki Agama yuga taka nArI ko adhika svAtantrya thA kintu Agamika vyAkhyA sAhitya meM hama pAte haiM ki pati yA patnI apane dhArmika vizvAsoM ko eka dUsare para lAdane kA prayAsa karate haiM / cUNi sAhitya meM aisI aneka kathAe~ haiM jinameM puruSa strI ko apane dhArmika vizvAsoM kI svatantratA nahIM detA hai / ___ isI prakAra dharmasaMgha meM bhI Agama yuga meM bhikSuNI saMgha kI vyavasthA ko bhikSusaMgha se adhika niyantrita nahIM pAte haiM / bhikSuNI saMgha apane Antarika mAmaloM meM pUrNatayA Atmanirbhara thA, gaNadhara athavA AcArya kA usa para bahuta adhika aMkuza nahIM thA, kintu chedasUtra evaM Agamika vyAkhyA sAhitya ke kAla meM yaha niyantraNa kramazaH bar3hatA jAtA hai / ina graMthoM meM cAturmAsa, 1. jassa NaM ahaM puttA ! rAyassa vA juvarAyassa vA bhAriyattAe sayameva dalaissAmi, tattha NaM tumaM suhiyA vA dukkhiyA vA bhavijjAsi / -jJAtAdharmakathA 16/85 2. tae NaM sA revaI gAhAvaiNI tehiM goNamaMsehiM sollehiM ya 4 suraM ca AsAemANI 4 viharai / --uvAsagadasAo 244 tae NaM tassa mahAsayagassa samaNovAsagassa bahUhiM sIla jAva bhAvemANassa yoddasa saMvaccharA vaikkaMtA / evaM taheva jehra puttaM Thavei jAva posahasAlAe dhammapaNNatti uvasaMpajjitA NaM vihri| -uvAsagadasAo, 245 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) prAyazcitta, zikSA, surakSA Adi sabhI kSetroM meM zikSaka varga kA prabhutva bar3hatA huA pratIta hotA hai| phira bhI bauddha bhikSuNI saMgha kI apekSA jaina bhikSuNI saMgha meM svAyattatA adhika thii| kinhIM vizeSa paristhitiyoM ko chor3akara ve dIkSA, prAyazcitta, zikSA aura surakSA kI apanI vyavasthA karatI thIM aura bhikSa saMgha se svatantra vicaraNa karate hue dharmopadeza deto thIM jabaki bauddhadharmasaMgha meM bhikSuNI ko uposatha, varSAvAsa Adi bhikSusaMgha ke adhIna karane hote the| yadyapi jahA~ taka vyAvahArika jIvana kA prazna thA jainAcArya hindU paramparA ke cintana se prabhAvita ho rahe the / manusmRti ke samAna vyavahArabhASya meM bhI kahA gayA hai jAyA pitivvasA nArI dattA nArI pativvasA / vihavA puttavasA nArI natthi nArI sayaMvasA // 3/233 arthAta janma ke pazcAt strI pitA ke adhIna, vivAhita hone para pati ke adhIna aura vidhavA hone para pUtra ke adhIna hotI hai ataH vaha kabhI svAdhIna nahIM hai| isa prakAra Agamika vyAkhyA sAhitya meM strI ko svAdhInatA sImita kI gayI hai| putra-putrI ko samAnatA kA prazna cAhe prArambhika vaidika dharma meM putra aura putrI ko samakakSatA svIkAra kI gaI ho kintu paravartI hindU dharma meM arthopArjana aura dhArmika karmakANDa donoM hI kSetroM meM puruSa kI pradhAnatA ke pariNAmasvarUpa putra kA sthAna mahattvapUrNa ho gayA aura yaha udghoSa kiyA gayA ki putra ke binA pUrvajoM ko sugati/mukti sambhava nahIM / ' phalataH Age calakara hindU paramparA meM kanyA kI utpatti ko atyanta hInadRSTi se dekhA jAne lgaa| isa prakAra vaidika hindU paramparA meM putra-putrI ko samakakSatA ko asvIkAra kara putra ko adhika mahanIyatA pradAna kI gaI kintu isake viparIta jaina AgamoM meM hama dekhate haiM ki upAsaka aura upAsikAeM putra-putrI hetu samAna rUpa se kAmanA karate haiN| cAhe arthopArjana aura pArivArika vyavasthA ko dRSTi se jainadharmAnuyAyiyoM meM bhI putra kI pradhAnatA raho ho kintu jahA~ taka 1. aputrasya gatirnAsti / 2. jai NaM ahaM dAragaM vA payAyAmi to NaM ahaM jAyaM ya jAva aNavuDDhemitti / -jJAtAdharmakathA, 1, 2, 16 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) dhArmika jIvana aura sAdhanA kA prazna thA, jaina dharma meM putra kI mahattA kA koI sthAna nahIM thaa| jaina karma siddhAnta ne spaSTa rUpa se yaha udghoSita kiyA ki vyakti apane karmoM ke anusAra hI sugati yA durgati meM jAkara sukha-duHkha kA bhoga karatA hai / santAna ke dvArA sampanna kie gaye kamakANDa pUrvajoM ko kisI bhI prakAra prabhAvita nahIM karate' isa prakAra usameM dhArmika AdhAra para putra kI mahattA ko asvIkAra kara diyA gyaa| phalataH Agamika yuga meM putra-putrI ke prati samAnatA kI bhAvanA pradarzita kI gaI kintu arthopArjana aura pArivArika vyavasthA meM puruSa kI pradhAnatA ke kAraNa putrotpatti ko hI adhika sukhada mAnA jAne lgaa| yadyapi jJAtAdharmakathA meM malli Adi ke janmotsava ke ullekha upalabdha haiM, kintu ina ullekhoM ke AdhAra para yaha mAna lenA ki jaina saMgha meM putra aura putrI kI sthiti sadaiva hI samakakSatA kI rahI, ucita nahIM hogaa| Agamika vyAkhyA sAhitya evaM paurANika sAhitya meM uparyukta Agamika apavAdoM ko chor3akara jainasaMgha meM bhI putrI kI apekSA pUtra ko jo adhika sammAna milA usakA AdhAra dhArmika mAnyatAyeM na hokara sAmAjika paristhitiyA~ thiiN| yadyapi bhikSuNI saMgha kI vyavasthA ke kAraNa putrI pitA ke liye utanI adhika bhArasvarUpa kabhI nahIM mAnI gayo jitanI use hindU paramparA meM mAnA gayA thaa| isa prakAra jaina AgamoM aura Agamika vyAkhyA sAhitya se jo sUcanAe~ upalabdha haiM unake AdhAra para kahA jA sakatA hai ki yaugalika kAla arthAt pUrva yuga meM aura Agama yuga meM pUtra aura pUtrI donoM kI hI utpatti sukhada thI kintu Agamika vyAkhyAoM ke yuga meM bAhya sAmAjika evaM Arthika prabhAvoM ke kAraNa sthiti meM parivartana AyA aura putrI kI apekSA putra ko adhika mahatva diyA jAne lgaa| vivAha saMsthA aura nara-nArI ko samakakSatA kA prazna vivAha-vyavasthA prAcIna kAla se lekara Aja taka mAnavIya samAja vyavasthA kA eka mahattvapUrNa aMga rahI hai| yaha satya hai ki jainadharma ke anuyAyiyoM me bhI prAcInakAla se vivAha vyavasthA pracalita rahI hai kintu 1. na tassa dukkhaM vibhayaMti nAio, na mittavaggA na suyA na baMdhavA / ekko sayaM paccaNu hoi dukkhaM, kattAramevaM aNujAi kammaM // .-uttarAdhyayana 13, 23 2. jJAtAdharmakathA adhyayana 8, sUtra 30, 31 / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) hameM yaha bhI smaraNa rakhanA hogA ki nivRttipradhAna hone ke kAraNa jainadharma meM vivAha-vyavasthA ko koI vizeSa mahattva nahIM diyA gayA / dhArmika dRSTi se vaha svapatnI yA svapati santoSavrata kI vyavasthA karatA hai jisakA tAtparya hai vyakti ko apanI kAma-vAsanA ko svapati yA svapatnI taka hI sImita rakhanA cAhie / tAtparya yaha hai ki yadi brahmacarya kA pAlana sambhava na ho to vivAha kara lenA cAhie / vivAha-vidhi ke sambandha meM jainAcAryoM kI spaSTa dhAraNA kyA thI, isakI sUcanA hameM AgamoM aura Agamika vyAkhyAoM meM nahIM prApta hotI hai / jaina-vivAha vidhi kA pracalana paryApta rUpa se paravartI hai aura dakSiNa ke digambara AcAryoM kI hI dena hai jo hindU-vivAha-vidhi kA jainIkaraNa mAtra hai| uttara bhArata ke zvetAmbara jainoM meM to vivAha vidhi ko hindU dharma ke anusAra ho sampAdita kiyA jAtA hai / Aja bhI zvetAmbara jainoM meM apanI koI vivAha paddhati nahIM hai / jaina AgamoM aura Agamika vyAkhyAoM se jo sUcanA hameM milatI hai usake anusAra yaugalika kAla meM yugala rUpa se utpanna hone vAle bhAIbahana hI yuvAvasthA meM pati-patnI kA rUpa le lete the / jaina purANoM ke anusAra sarvaprathama RSabhadeva se hI vivAha prathA kA Arambha huA / ' unhoMne bhAI-bahanoM ke bIca sthApita hone vAle yauna sambandha (vivAha-praNAlI) ko asvIkAra kara diyaa| unakI donoM putriyoM brAhmo aura sundarI ne AjIvana bahmacAriNI rahane kA nirNaya kiyA / phalataH bharata aura bAhubali kA vivAha anya vaMzoM kI kanyAoM se kiyA gyaa| jaina sAhitya ke adhyayana se yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki Agamika kAla taka strI vivAha sambandhI nirNayoM ko lene meM svatantra thIM aura adhikAMza vivAha usakI sammati se hI kiye jAte the jaisA ki jJAtA meM malli2 aura draupadI ke kathAnakoM se jJAta hotA hai / jJAtAdharmakathA meM pitA spaSTa rUpa se putrI se kahatA hai ki yadi maiM tere lie pati cunatA hU~ to vaha tere lie sukha-duHkha kA kAraNa ho sakatA hai, isalie acchA yahI hogA tU apane pati kA cayana svayaM ho kara / mallI aura draupadI ke liye svayambaroM kA Ayojana kiyA gayA thaa| __ Agama granthoM se jo sUcanA milatI hai usake AdhAra para hama itanA hI kaha sakate haiM ki prAgaitihAsika yuga aura Agama yuga meM sAmAnyatayA strI ko apane pati kA cayana karane meM svatantratA thI / yaha bhI usakI 1. AvazyakacUNi, bhAga 1, pRSTha 152 / 1. bAvazyakacUNi bhAga 1, pR0 142-143 / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) icchA para nirbhara thA ki vaha vivAha kare yA na kare / pUrvayuga meM brAhmI, sundarI, malli, Agamika yuga meM candanabAlA, jayantI Adi aisI aneka striyoM ke ullekha prApta hote haiM jinhoMne AjIvana brahmacaryapAlana svIkAra kiyA aura vivAha asvIkAra kara diyA / Agamika vyAkhyAoM meM hameM vivAha ke aneka rUpa upalabdha hote haiM / DaoN. jagadIzacandra jaina ne jaina AgamoM aura Agamika vyAkhyAoM meM upalabdha vivAha ke vividha rUpoM kA vivaraNa prastuta kiyA hai yathA-svayaMvara, mAtA-pitA dvArA Ayojita vivAha, gandharva vivAha (premavivAha), kanyA ko balapUrvaka grahaNa karake vivAha karanA, pArasparika AkarSaNa yA prema ke AdhAra para vivAha, vara yA kanyA ko yogyatA dekhakara vivAha, kanyApakSa ko zulka dekara vivAha aura bhaviSyavANI ke AdhAra para vivAha / ' kintu hameM Agama evaM Agamika vyAkhyAoM meM kahIM bhI aisA ullekha nahIM mila sakA jahA~ jainAcAryoM ne guNa-doSoM ke AdhAra para inameM se kisI kA samarthana yA niSedha kiyA ho yA yaha kahA ho ki yaha vivAha-paddhati ucita hai yA anucita hai| yadyapi vivAha ke sambandha meM jainoM kA apanA koI svatantra dRSTikoNa nahIM thA para itanA avazya mAnA jAtA thA ki yadi koI brahmacarya pAlana karane meM asaphala ho to use vivAha bandhana mAna lenA cAhie / jahA~ taka svayaMvara vidhi kA prazna hai nizcita hI nArI-svAtantrya ko dRSTi se yaha vidhi mahattvapUrNa thii| kintu janasAmAnya meM jisa vidhi kA pracalana thA vaha mAtA-pitA ke dvArA Ayojita vidhi hI thii| yadyapi isa vidhi meM strI aura puruSa donoM kI svataMtratA khaNDita hotI thii| jainakathA sAhitya meM aise aneka ullekha upalabdha haiM jahA~ balapUrvaka apaharaNa karake vivAha sampanna huA / isa vidhi meM nArI kI svataMtratA pUrNatayA khaNDita ho jAtI tho; kyoMki apaharaNa karake vivAha karane kA artha mAtra yaha mAnanA nahIM hai ki strI ko cayana kI svataMtratA hI nahIM hai, apitu yaha to use lUTa ko sampatti mAnane jaisA hai| jahA~ taka Agamika vyAkhyAoM kA prazna hai unameM adhikAMza vivAha mAtA-pitA ke dvArA Ayojita vivAha hI haiM kevala kucha prasaMgoM meM hI svayaMvara evaM gandharva vivAha ke ullekha milate haiM jo Agama yuga evaM pUrva kAla ke haiN| mAtA-pitA ke dvArA Ayojita isa vivAha-vidhi meM strIpuruSoM kI samakakSatA para koI prabhAva nahIM par3atA hai| yadyapi yaha satya hai. 1. jainAgama sAhitya meM bhAratIya samAja,-DaoN. jagadIzacandra jaina, pR0 253-266 / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) ki jainAcAryoM ne vivAha vidhi ke sambandha meM gambhoratA se cintana nahIM kiyA kintu yaha satya hai ki unhoMne strI ko garimAhIna banAne kA prayAsa bhI nahIM kiyA / jahA~ hindU paramparA meM vivAha strI ke lie bAdhyatA thI / vahIM jaina paramparA meM aisA nahIM mAnA gayA / prAcInakAla se lekara adyAvadhi vivAha karane na karane ke prazna ko strI- viveka para chor3a diyA gayA / jo striyA~ yaha samajhatI thIM ki ve avivAhita rahakara apanI - sAdhanA kara sakeMgI unheM binA vivAha kiye hI dIkSita hone kA adhikAra thA / vivAha saMsthA jainoM ke liye brahmacaryaM kI sAdhanA meM sahAyaka hone ke rUpa meM hI svIkAra kI gii| jainoM ke lie vivAha kA artha thA apanI vAsanA ko saMyamita karanA / kevala unhIM logoM ke lie vivAha saMsthA meM praveza Avazyaka mAnA gayA thA jo pUrNarUpa se brahmacarya kA pAlana karane meM asamartha pAte hoM athavA vivAha ke pUrva pUrNa brahmacarya pAlana kA vrata nahIM le cuke haiM / ataH hama kaha sakate haiM ki jainoM ne brahmacaryaM ko AMzika sAdhanA ke aMga ke rUpa meM vivAha saMsthA ko svIkAra karake bho nArI ko svatantra nirNaya zakti ko mAnya karake usakI garimA ko khaNDita nahIM hone diyA / bahupati aura bahupatnI prathA vivAha saMsthA ke sandarbha meM eka mahattvapUrNa prazna bahuvivAha kA bhI hai / isake do rUpa haiM bahupatnI prathA aura bahupati prathA / yaha spaSTa hai ki draupadI ke eka apavAda ko chor3akara hindU aura jaina donoM hI paramparAoM ne nArI ke sambandha meM eka- pati prathA kI avadhAraNA ko hI svIkAra kiyA aura bahupati prathA ko dhArmika dRSTi se anucita mAnA gayA / jainAcAryoM ne draupadI ke bahupati hone kI avadhAraNA ko isa AdhAra para aucityapUrNa batAne kA prayAsa kiyA hai ki sukamAlikA AryA ke bhava meM usane apane tapa ke pratApa se pA~ca pati prApta karane kA nidAna (nizcaya kara liyA thA / ataH ise pUrva karma kA phala mAnakara santoSa kiyA gayA / kintu dUsarI ora puruSa ke sambandha meM bahupatnI prathA kI spaSTa avadhAraNA AgamoM aura Agamika vyAkhyA sAhitya meM milatI hai / inameM aise aneka sandarbha haiM jahA~ puruSoM ko bahuvivAha karate dikhAyA gayA hai / duHkha to yaha hai ki unakI isa pravRtti kI samAlocanA bhI nahIM kI gaI hai / ataH usa yuga meM jainAcArya isa sambandha meM taTastha bhAva rakhate the, yahI kahA jA sakatA hai / 2. jJAtAdharmakathA adhyAya 16, sUtra, 72-74 / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) kyoMki kisI jainAcArya ne bahuvivAha ko acchA kahA ho, aisA bhI koI sandarbha nahIM milatA hai / upAsakadazA meM zrAvaka ke svapatnI santoSavrata ke aticAroM kA ullekha milatA hai, usameM 'paravivAhakaraNa' ko aticAra yA doSa mAnA gayA hai| 'paravivAhakaraNa' kI vyAkhyA meM usakA eka artha dUsarA vivAha karanA batAyA gayA hai ataH hama itanA avazya kaha sakate haiM ki jainoM kA Adarza eka patnIvrata hI rahA hai| ___ bahupatnI prathA ke AvirbhAva para vicAra kareM to hama pAte haiM ki yaugalika kAla taka bahupatnI prathA pracalita nahIM thii| AvazyakaNi ke anusAra sarvaprathama RSabhadeva ne do vivAha kiye the| kintu unake liye dUsarA vivAha isaliye Avazyaka ho gayA thA ki eka yugala meM puruSa kI akAla mRtyu ho jAne ke kAraNa usa stro ko surakSA pradAna karane kI dRSTi se yaha Avazyaka thaa| kintu jaba Age calakara strI ko eka sampatti ke rUpa meM dekhA jAne lagA to svAbhAvika rUpa se strI ke prati anugraha ko bhAvanA ke AdhAra para nahIM, apitu apanI kAmavAsanApUrti aura sAmAjika pratiSThA ke lie bahavivAha kI prathA Arambha ho gyii| yahA~ hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki yadyapi samAja meM bahuvivAha kI prathA pracalita thI kintu ise jainadharma sammata eka AcAra mAnanA anucita hogaa| kyoMki jaba jainoM meM vivAha ko hI eka anivArya dhArmika kartavya ke rUpa meM svIkAra nahIM kiyA gayA to bahuvivAha ko dhArmika kartavya ke rUpa meM svIkAra karane kA prazna hI nahIM utthtaa| jaina Agama aura Agamika vyAkhyA sAhitya meM yadyapi puruSa ke dvArA bahavivAha ke aneka sandarbha upalabdha hote haiM kintu hameM eka bhI aisA sandarbha nahIM milatA jahA~ koI vyakti gRhasthopAsaka ke vratoM ko svIkAra karane ke pazcAt bahuvivAha karatA hai| yadyapi aise sandarbha to haiM ki munivrata yA zrAvakavrata svIkAra karane ke pUrva aneka gRhasthopAsakoM ko eka se adhika patniyA~ thiiN| kintu vrata svIkAra karane ke pazcAt kisI ne apanI patniyoM kI saMkhyA meM vRddhi ko ho, aisA eka bhI sandarbha mujhe nahIM milA / Adarza sthiti to ekapatnI prathA ko hI mAnA jAtA thaa| upAsakadazA meM 10 pramukha upAsakoM meM kevala eka kI ho eka se adhika patniyA~ thiiN| zeSa sabhI ko eka-eka patnI thI sAtha ho usameM zrAvakoM ke vratoM ke jo aticAra batAye gaye haiM unameM svapatnI santoSa vrata kA eka aticAra 'paravivAhakaraNa' hai|' yadyapi 1. ubAyakadamA 1, 48 / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) kucha jainAcAryoM ne 'paravivAhakaraNa' kA artha sva-santAna ke atirikta anyoM kI santAnoM kA vivAha sambandha karavAnA mAnA hai kintu upAsaka -- dazAMga kI TIkA meM AcArya abhayadeva ne isakA artha eka se adhika vivAha karanA mAnA hai | ataH hama yaha kaha sakate haiM ki dhArmika AdhAra para dharma bahupatnI prathA kA samarthaka nahIM hai / bahupatnI prathA kA uddezya to vAsanA meM AkaNTha DUbanA hai, jo nivRttipradhAna jainadharma kI mUla bhAvanA ke anukUla nahIM hai / jaina granthoM meM jo bahupatnI prathA kI upasthiti ke saMketa milate haiM ve usa yuga kI sAmAjika sthiti ke sUcaka haiM / Agama sAhitya meM pArzva, mahAvIra evaM mahAvIra ke nau pramukha upAsakoM kI eka patnI mAnI gaI hai / vidhavA vivAha evaM niyoga yadyapi Agamika vyAkhyA sAhitya meM niyoga aura vidhavA-vivAha ke kucha sandarbha upalabdha ho jAte haiM kintu hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki yaha bhI jainAcAryoM dvArA samarthita nahIM hai / nizItha cUrNi meM eka rAjA ko apanI patnI se niyoga ke dvArA santAna utpanna karavAne ke sandarbha meM yaha kahA gayA hai ki jisa prakAra kheta meM bIja kisI ne bhI DAlA ho phasala kA adhikArI bhUsvAmI hI hotA hai / usI prakAra svastrI se utpanna santAna kA adhikArI usakA pati hI hotA hai / yaha satya hai ki eka yuga meM bhArata meM niyoga kI paramparA pracalita rahI kintu nivRttipradhAna jainadharma ne na to niyoga kA samarthana kiyA na hI vidhavA vivAha kA / kyoMki usako mUlabhUta preraNA yahI rahI ki jaba bhI kisI strI yA puruSa ko kAmavAsanA se mukta hone kA avasara prApta ho vaha usase mukta ho jAya / jaina Agama evaM Agamika vyAkhyAoM meM hajAroM sandarbha prApta hote haiM. jahA~ pati kI mRtyu ke pazcAt vidhavAyeM bhikSuNI banakara saMgha kI zaraNa meM calo jAto thIM / jaina saMgha meM bhikSuNiyoM kI saMkhyA ke adhika hone kA eka kAraNa yaha bhI thA ki bhikSuNI saMgha vidhavAoM ke sammAnapUrNa evaM surakSita jovana jIne kA Azrayasthala thA / yadyapi kucha logoM ke dvArA yaha kahA jAtA hai ki RSabhadeva ne mRta yugala patnI se vivAha karake vidhavA-vivAha kI paramparA ko sthApita kiyA thA / kintu Avazyaka cUrNi se spaSTa hotA hai ki vaha strI mRta yugala kI bahana thI, patnI nhiiN| kyoMki usa 1. uvAsakadasA, abhayadevakRtavRtti pR0 43 // 2. nizIthacUrNi bhAga 2, 381 / 1 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 ) yugala meM puruSa kI mRtyu bAladazA meM ho cukI thI / ataH isa AdhAra para vidhavA vivAha kA samarthana nahIM hotA hai / jainadharma jaise nivRttipradhAna dharma meM vidhavA-vivAha ko mAnyatA prApta nahIM thI / yadyapi bhAratIya samAja meM ye prathAe~ pracalita thIM, isase inkAra nahIM kiyA jA sakatA hai / vidhura - vivAha jaba samAja meM bahu vivAha ko samarthana ho to vidhura - vivAha ko mAnya karane meM koI Apatti nahIM hogii| kintu ise bhI jainadharmaM meM dhArmika dRSTi se samarthana prApta thA, yaha nahIM kahA jA sakatA / patnI kI mRtyu ke pazcAt Adarza sthiti to yahI mAnI gaI thI ki vyakti vairAgya le le / mAtra yahI nahIM aneka sthitiyoM meM pati, patnI ke bhikSuNI banane para svayaM bho bhikSu bana jAtA hai / yadyapi sAmAjika jIvana meM vidhura -vivAha ke aneka prasaMga upalabdha hote haiM, jinake saMketa Agamika vyAkhyA sAhitya meM - milate haiM / vivAhetara yauna sambandha jainadharma meM pati-patnI ke atirikta anyatra yauna sambandha sthApita karanA dhArmika dRSTi se sadaiva hI anucita mAnA gayA / vezyAgamana aura parastrIgamana donoM ko anaitika karma batAyA gayA / phira bhI na kevala gRhastha strI-puruSoM meM apitu bhikSu bhikSuNiyoM meM bhI anaitika yauna sambandha sthApita ho jAte the, Agamika vyAkhyA sAhitya meM aise saikar3oM prasaMga ullikhita haiM / jaina AgamoM aura unakI TIkAoM Adi meM aisI aneka striyoM kA ullekha milatA hai jo apane sAdhanA-mArga se patita hokara svecchAcArI bana gayI thIM / jJAtAdharmakathA, usakI TIkA, AvazyakacUrNi Adi meM pAvapitya paramparA kI aneka zithilAcArI sAdhviyoM ke ullekha milate haiM / " jJAtAdharmakathA meM draupadI kA pUrva jIvana bhI isI rUpa meM varNita hai | sAdhanA kAla meM vaha vezyA ko pA~ca puruSoM se sevita dekhakara svayaM pA~ca patiyoM kI patnI banane kA nidAna kara letI hai / nizIthacUrNi meM putriyoM aura putravadhU ke jAra athavA dhUrta vyaktiyoM ke sAtha bhAgane ke ullekha haiM | Agamika vyAkhyAoM meM mukhyataH nizIthacUrNi bRhatkalpabhASya :-- 1. jJAtAdharmakathA, dvitIyazrutaskandha, prathama varga, adhyAya 2-5 dvitIya varga, adhyAya 5, tRtIya varga, adhyAya 1-54 2. jJAtAdharmakathA, prathamazrutaskandha, adhyAya 16, sUtra 72-74 / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) vyavahArabhASya Adi meM aise bhI ullekha milate haiM jahAM striyAM avaidha santAnoM ko bhikSuoM ke nivAsa sthAnoM para chor3a jAtI thIM / Agama aura Agamika vyAkhyAyeM isa bAta kI sAkSI haiM ki striyAM sambhoga ke lie bhikSuoM ko uttejita karatI thIM unheM isa hetu vivaza karatI thIM aura unake dvArA inkAra kiye jAne para unheM badanAma kiye jAne kA bhaya dikhAtI thIM / Agamika vyAkhyAoM meM ina uparisthitiyoM meM bhikSu ko kyA karanA cAhie isa sambandha meM aneka ApavAdika niyamoM kA ullekha milatA hai / yadyapi zIlabhaMga sambandhI aparAdhoM ke vividha rUpoM evaM sambhavanAoM ke ullekha jaina paramparA meM vistAra se milate haiM kintu isa carcA kA uddezya sAdhaka ko vAsanA sambandhI aparAdhoM se vimukha banAnA hI rahA hai / yaha jIvana kA yathArthaM to thA kintu jainAcArya use jIvana kA vikRtapakSa mAnate the aura usa Adarza samAja kI kalpanA karate haiM, jahA~ isakA pUrNa abhAva ho / Agamika vyAkhyAoM meM una ghaTanAoM kA bhI ullekha hai jinake kAraNa striyoM ko puruSoM kI vAsanA kA zikAra honA par3A thA / puruSoM kI vAsanA kA zikAra hone se bacane ke lie bhikSuNiyoM ko apanI zIla-surakSA meM kauna-kauna-sI satarkatA baratanI hotI thI yaha bhI ullekha nizItha aura bRhatkalpa donoM meM hI vistAra se milatA hai / rUpavatI bhikSuNiyoM ko manacale yuvakoM aura rAjapuruSoM kI kudRSTi se bacane ke lie isa prakAra kA veSa dhAraNa karanA par3atA thA tAki ve kurUpa pratIta hoM / bhikSuNiyoM ko sote samaya kyA vyavasthA karanI cAhie isakA bhI bRhatkalpabhASya meM vistAra se varNana hai / bhikSuNI saMgha meM praveza karane vAloM kI pUrI jA~ca kI jAtI thI / pratihArI bhikSuNI upAzraya ke bAhara daNDa lekara baiThatI thI / zIla surakSA ke jo vistRta vivaraNa hameM Agamika vyAkhyAoM meM * milate haiM usase spaSTa ho jAtA hai ki puruSa varga striyoM evaM bhikSuNiyoM ko apanI vAsanA kA zikAra banAne meM koI kamI nahIM rakhatA thA / puruSa dvArA balAtkAra kiye jAne para aura aisI sthiti meM garbha raha jAne para saMgha usa bhikSuNI ke prati sadbhAvanApUrvaka vyavahAra karatA thA tathA usake garbha kI surakSA ke prayatna bhI kiye jAte the / prasUta bAlaka ko jaba vaha usa sthiti meM ho jAtA thA ki vaha mAtA ke binA raha sake to use upA 1. nizIthacUrNi bhAga 3 pR0 2. nizIthacUrNi bhAga 2, pR0 1 267 / 173 / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 29 ) . saka ko sauMpakara athavA bhikSu saMgha ko sauMpakara aisI bhikSuNI punaH bhikSuNI saMgha meM praveza pA letI thI / ' ye tathya isa bAta ke sUcaka haiM ki sadAcArI nAriyoM ke saMrakSaNa meM jainasaMgha sadaiva sajaga thA / nArI-rakSA balAtkAra kiye jAne para kisI bhikSuNI kI AlocanA kA adhikAra nahIM thA / isake viparIta jo vyakti aisI bhikSuNI kI AlocanA karatA use hI daNDa kA pAtra mAnA jAtA thA / nArI kI maryAdA kI rakSA ke lie jainasaMgha sadaiva hI tatpara rahatA thA / nizIthacUrNi meM ullekhita kAlakAcArya kI kathA meM isa bAta kA pramANa hai ki ahiMsA kA prANapaNa se pAlana karane vAlA bhikSusaMgha bhI nArI kI garimA ko khaNDita hone kI sthiti meM durAcAriyoM ko daNDa dene ke lie zastra pakar3akara sAmane A jAtA thA / nizIthacUrNa meM kAlakAcArya kI kathA isa bAta kA spaSTa pramANa hai ki AcArya ne bhikSuNI ( bahana sarasvatI) kI zIla-surakSA ke liye gardabhilla ke viruddha zakoM kI sahAyatA lekara pUrA saMgharSa kiyA thA / nizItha, bRhatkalpabhASya Adi meM spaSTa rUpa se aise ullekha haiM ki yadi saMghastha bhikSuNiyoM kI zIla-surakSA ke lie durAcArI vyakti kI hatyA karane kA bhI apafrakArya ho jAye to aisI hatyA ko bhI ucita mAnA gayA / nArI ke zIlaM kI surakSA karanevAle aise bhikSu ko saMgha meM sammAnita bhI kiyA jAtA thA / bRhatkalpabhASya meM kahA gayA hai ki jala, agni, cora aura duSkAla kI sthiti meM sarvaprathama strI kI rakSA karanI cAhie / isI prakAra DUbate hue zramaNa aura bhikSuNI meM pahale bhikSuNI ko aura kSullaka aura kSullikA meM se kSullikA kI rakSA karanI caahie| isa prakAra nArI kI rakSA ko prAthamikatA dI gaI / satI prathA aura jainadhamaM uttaramadhya yuga meM nArI utpIr3ana kA sabase bIbhatsa rUpa satI prathA bana gayA thA, yadi hama satI prathA ke sandarbha meM jaina Agama aura vyAkhyA sAhitya ko dekheM to spaSTa rUpa se hameM eka bhI aisI ghaTanA kA ullekha nahIM milatA jahA~ patnI pati ke zava ke sAtha jalI ho yA jalA dI gayIho / yadyapi nizItha cUrNi meM eka aisA ullekha milatA hai jisake anusAra saupAraka ke pA~ca sau vyApAriyoM ko kara na dene ke kAraNa rAjA ne unheM 1. nizItha cUNi, bhAga 1, pR0 2. nizIthacUNi, bhAga 3, pR0 129 / 234 | Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ) ( jalA dene kA Adeza de diyA thA aura ukta ullekha ke anusAra una vyApAriyoM kI patniyA~ bhI unakI citAoM meM jala gayI thIM / lekina jainAcArya isakA samarthana nahIM karate haiM / punaH isa ApavAdika ullekha ke atirikta hameM jaina sAhitya meM isa prakAra ke ullekha upalabdha nahIM hote haiM, mahAnizItha meM isase bhinna yaha ullekha bhI milatA hai ki kisI rAjA kI vidhavA kanyA satI honA cAhatI thI kintu usake pitRkula meM yaha rivAja nahIM thA ataH usane apanA vicAra tyAga diyA / isase lagatA hai ki jainAcAryoM ne pati kI mRtyoparAnta svecchA se bhI apane deha tyAga ko anucita hI mAnA hai aura isa prakAra ke maraNa ko bAla-maraNa yA mUrkhatA hI kahA hai / satI prathA kA dhArmika samarthana jaina Agama sAhitya aura usakI vyAkhyAoM meM hameM kahIM nahIM milatA hai / # yadyapi Agamika vyAkhyAoM meM dadhivAhana kI patnI evaM candanA kI mAtA dhAriNI Adi ke kucha aise ullekha avazya haiM jinameM brahmacarya kI rakSA ke nimitta deha tyAga kiyA gayA hai kintu yaha avadhAraNA satI prathA kI avadhAraNA se bhinna hai / jaina dharma aura darzana yaha nahIM mAnatA hai ki mRtyu ke bAda pati kA anugamana karane se arthAt jIvita citA meM jala marane se punaH svargaloka meM usI pati kI prApti hotI hai / isake viparIta dharma apanI karma siddhAnta ke prati AsthA ke kAraNa yaha mAnatA hai ki pati-patnI apane-apane karmoM aura manobhAvoM ke anusAra hI vibhinna yoniyoM meM janma lete haiM / yadyapi paravartI jaina kathA sAhitya meM hameM aise ullekha milate haiM jahA~ eka bhava ke pati-patnI AgAmI aneka bhavoM meM jIvanasAthI bane, kintu isake viruddha bhI udAharaNoM kI jaina kathA sAhitya meM kamI nahIM hai / ataH yaha spaSTa rUpa se kahA jA sakatA hai ki dhArmika AdhAra para jaina dharma satIprathA kA samarthana nahIM karatA / jaina dharma ke satI prathA ke samarthaka na hone ke kucha sAmAjika kAraNa bhI rahe haiM / vyAkhyA sAhitya meM aisI aneka kathAe~ varNita haiM jinake anusAra pati ko mRtyu ke pazcAt 1. ( a ) nizIthacUrNi, bhAga 2, pR0 59-60 / (ba) tesiM paMca mahilasatAI, tANi vi aggiM pAvaTThANi / , - nizItha cUrNi bhAga 4, pR0 14 / 2. mahAnizItha pR0 29 / dekheM, jainAgama sAhitya meM bhAratIya samAja, pR0 271 / 3. AvazyakacUrNi, bhAga 1, pR0 318 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) * patnI na kevala pArivArika dAyitva kA nirvAha karatI thI, apitu pati ke vyavasAya kA saMcAlana bhI karatI thIM / zAlibhadra kI mAtA bhadrA ko rAjagRha kI eka mahattvapUrNa zreSThI aura vyApArI nirUpita kiyA gayA hai jisake vaibhava ko dekhane ke liye zreNika bhI usake ghara AyA thA / AgamoM aura Agamika vyAkhyAoM meM aise aneka ullekha haiM jahA~ ki strI pati kI mRtyu ke pazcAt virakta hokara bhikSuNI bana jAtI thI / yaha satya hai ki jaina bhikSuNI saMgha vidhavAoM, kumAriyoM aura parityaktAoM kA Azraya sthala thA / yadyapi jaina Agama sAhitya evaM vyAkhyA sAhitya donoM meM hameM aise ullekha milate haiM jahA~ pati aura putroM ke jIvita rahate hue bhI patnI yA mAtA bhikSuNI bana jAtI thI / jJAtAdharmakathA meM draupadI pati aura putroM kI - sammati se dIkSita huI thI kintu inake alAvA aise udAharaNoM ko bhI vipulatA dekhI jAtI hai jahA~ patniyA~ pati ke sAtha athavA pati evaM putroM kI mRtyu ke uparAnta virakta hokara saMnyAsa grahaNa kara letI thiiN| kucha aise ullekha bhI mile haiM jahA~ strI AjIvana brahmacarya ko dhAraNa karake yA to pitRgRha meM hI raha jAtI thI athavA dIkSita ho jAtI thI / jaina paramparA bhikSuNI saMsthA eka aisA AdhAra rahI hai jisane hamezA nArI ko saMkaTa se ubArakara na kevala Azraya diyA hai, apitu use sammAna aura pratiSThA - kA jIvana jInA sikhAyA hai / jaina bhikSuNI saMgha, una sabhI striyoM ke liye jo vidhavA, parityaktA athavA AzrayahIna hotI thIM, zaraNadAtA hotA thA / ata: jaina dharma meM satI prathA ko koI prazraya nahIM milA / jaba jaba bhI nArI para koI atyAcAra kiye gaye, jaina bhikSuNI saMgha usake lie rakSAkavaca banA kyoMki bhikSuNI saMgha meM praveza karane ke bAda na kevala vaha pArivArika utpIr3ana se baca sakatI thI apitu eka sammAnapUrNa jIvana bhI jI sakatI thI / Aja bhI vidhavAoM, parityaktAoM, pitA ke pAsa daheja ke abhAva, kurUpatA, athavA anya kinhIM kAraNoM se avivAhita rahane ke liye vivaza kumAriyoM Adi ke liye jaina bhikSuNI saMgha Azrayasthala hai / jaina bhikSuNI saMgha ne nArI kI garimA aura usake satItva donoM kI rakSA kI / yahI kAraNa thA ki satI-prathA jaisI kutsita prathA jaina dharma meM kabhI bhI nahIM rahI / mahAnizItha meM eka strI ko satI hone kA mAnasa banAne para bhI apanI kula paramparA meM satI prathA kA pracalana nahIM hone ke kAraNa apane nirNaya ko badalatA huA dekhate haiM / yaha isa bAta kA pramANa hai ki jainAcAryoM kI dRSTi satIprathA virodhI thI / jaina AcArya aura sAdhviyA~ vidha Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) vAoM ko satI banane se rokakara unheM saMgha meM dIkSita hone kI preraNA dete the| jaina paramparA meM brAhmI, sundarI aura candanA Adi ko satI kahA gayA hai aura tIrthaMkaroM ke nAma-smaraNa ke sAtha-sAtha Aja bhI 16 satiyoM kA nAma smaraNa kiyA jAtA hai, kintu inheM satI isaliye kahA gayA ki ye apane zIla kI rakSA hetu yA to avivAhita rahIM yA pati kI mRtyu ke pazcAt inhoMne apane caritra evaM zIla ko surakSita rakhA / Aja jaina sAdhviyoM ke liye eka bahupracalita nAma mahAsatI hai usakA AdhAra zIla kA pAlana hI hai| jaina paramparA meM Agamika vyAkhyAoM aura paurANika racanAoM ke pazcAt jo prabandha sAhitya likhA gayA, usameM sarvaprathama satI prathA kA hI jainIkaraNa kiyA huA eka rUpa hameM dekhane ko milatA hai| tejapAla-vastupAla prabandha meM batAyA gayA hai ki tejapAla aura vastupAla kI mRtyu ke pazcAt unakI patniyoM ne anazana karake apane prANa tyAga diye / yahA~ pati kI mRtyu ke pazcAt zarIra tyAgane kA upakrama to hai kintu usakA svarUpa saumya aura vairAgya pradhAna banA diyA gayA hai| vastutaH yaha usa yuga meM pracalita satI prathA kI jainadharma meM kyA pratikriyA huI thI, usakA sUcaka hai| gaNikAoM kI sthiti gaNikAyeM ora vezyAyeM bhAratIya samAja kA Avazyaka ghaTaka rahI haiN| unheM aparigRhItA-strI mAnA jAye yA parigRhItA ise lekara jaina AcAryoM meM vivAda rahA hai / kyoMki Agamika kAla se upAsaka ke liye hama aparigRhItA-strI se sambhoga karane kA niSedha dekhate haiM / bha0 mahAvIra ke pUrva pApitya paramparA ke zithilAcArI zramaNa yahA~ taka kahane lage the ki binA vivAha kiye arthAt parigRhIta kiye yadi koI strI kAmavAsanA kI AkAMkSA karatI hai to usake sAtha sambhoga karane meM koI pApa nahIM hai / 2 jJAtavya hai ki pAzrva ko paramparA meM brahmacarya vrata aparigraha ke adhIna mAnA gayA thA kyoMki usa yuga meM nArI ko bhI sampatti mAnA jAtA thA, caMki aisI sthiti meM aparigraha ke vrata kA bhaMga nahIM thA isaliye zithilAcArI 1. mantriNyau lalitAdevI saukhvau anaza nena mamratuH / -prabandhakoza, pRSTha 129. evamege u pAsatthA, pannavaMti aNAriyA / itthIvasaMgayA bAlA, jiNasAsaNaparammuhA // jahA gaMDaM pilAgaM vA, paripIlejja muhuttaMgaM / evaM vinnavaNitthIsu, doso tattha kao siyA ||-suutrkRtaaNg, 1/3/4/9-10 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 33 ) - zramaNa usakA virodha kara rahe the / yahI kAraNa thA ki bha0 mahAvIra ne brahmacarya ko jor3A thA / cU~ki vezyA yA gaNikA parastro nahIM thI, ataH parastrI- niSedha ke sAtha svapatnI santoSavrata ko bhI jor3A gayA aura usake aticAroM meM aparigRhItAgamana ko bhI sammilita kiyA gayA aura kahA gayA ki gRhastha upAsaka ko aparigRhIta (avivAhita ) strI se sambhoga nahIM karanA cAhiye / punaH jaba yaha mAnA gayA ki parigrahaNa ke binA sambhoga sambhava nahIM, sAtha hI dravya dekara kucha samaya ke liye gRhIta vezyA bhI parigRhIta kI koTi meM A jAtI hai, to pariNAmasvarUpa dhanAdi dekara alpakAla ke lie gRhIta strI ( itvarikA ) ke sAtha bhI sambhoga kA niSedha kiyA gayA aura gRhastha upAsaka ke lie AjIvana hetu gRhIta arthAt vivAhita strI ke atirikta sabhI prakAra ke yauna sambandha niSiddha mAne gaye / jainAcAryoM meM somadeva ( 10vIM zatI) eka aise AcArya the, jinhoMne zrAvaka ke svapatnI saMtoSa vrata meM, vezyA ko upapatnI mAnakara usakA bhoga rAjA aura zreSThI varga ke lie vihita mAna liyA thA - kintu yaha eka apavAda hI thA / yadyapi AgamoM evaM Agamika vyAkhyAoM se prApta sUcanAoM ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki anya sabhI logoM ke sAtha jainadharmaM prati zraddhAvAna sAmAnyajana bhI kisI na kisI rUpa meM gaNikAoM se sambaddha rahA hai| AgamoM meM ullekha hai ki kRSNa vAsudeva kI dvArikA nagarI meM anaMgasenA pramukha aneka gaNikAe~ bhI thiiN| svayaM RSabhadeva ke nIlAMjanA kA nRtya dekhate samaya usakI mRtyu se pratibodhita hone kI kathA digambara paramparA meM suvizruta hai / kucha vidvAn mathurA meM isake aMkana ko bhI svIkAra karate haiM / jJAtA Adi meM devadattA Adi gaNikAoM kI samAja meM sammAnapUrNa sthiti kI sUcanA milatI hai / samAja ke sampanna parivAroM ke logoM ke vezyAoM se sambandha the, isakI sUcanA Agama, Agamika vyAkhyA sAhitya aura jaina paurANika sAhitya meM vipula mAtrA meM 1. upAsakadazA 1, 48 / 2. anaMga seNA pAmovakhANaM aNegANaM gaNiyA sAhassINaM"" bhAga 1, pR0 356 3. AdipurANa, pR0 125, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 1919 / 4. aDDhA jAva' "sAmittaM bhaTTittaM mahattaragataM ANA Isara seNAvaccaM kAremANI 3 " -- AvazyakacUrNi Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 34 ) upalabdha hai| kAnhaDa kaThiArA aura sthUlabhadra ke AkhyAna suvizruta haiM, kintu ina saba ullekhoM se yaha mAna lenA ki vezyAvRtti jainadharmasammata thI yA jainAcArya isake prati udAsona bhAva rakhate the, sabase bar3o bhrAnti hogI / hama yaha pUrva meM saMketa kara ho cuke haiM ki jainAcArya isa sambandha meM sajaga the aura kisI bhI sthiti meM ise aucityapUrNa nahIM mAnate the| sAtavIM-AThavIM zatI meM to jainadharma kA anuyAyo banane kI prathama zarta yahI thI ki vyakti sapta durvyasana kA tyAga kare / isameM parastrIgamana aura vezyAgamana donoM niSiddha mAne gaye the| upAsakadazA meM "asatojana poSaNa" zrAvaka ke lie niSiddha karma thA / 2 / / __Agamika vyAkhyAoM meM prApta ullekhoM se jJAta hotA hai ki aneka vezyAoM aura gaNikAoM kI apanI naitika maryAdAeM thoM, ve unakA kabhI ullaMghana nahIM karatI thiiN| kAnhaDakaThiArA aura sthalibhadra ke AkhyAna isake pramANa haiN| aisI vezyAoM aura gaNikAoM ke prati jainAcArya anudAra nahIM the, unake lie dharmasaMgha meM praveza ke dvAra khule the, ve zrAvikAeM bana jAtI thiiN| kozA aisI vezyA thI, jisakI zAlA meM jaina muniyoM ko niHsaMkoca bhAva se cAturmAsa vyatIta karane kI anujJA AcArya de dete the| mathurA ke abhilekha isa bAta ke sAkSI haiM ki gaNikAe~ jinamandira aura AyAgapaTTa (pUjApaTTa) banavAtI thiiN| yaha jainAcAryoM kA udAra dRSTikoNa thA, jo isa patita varga kA uddhAra kara use pratiSThA pradAna karatA thaa| nArI-zikSA __ nArI-zikSA ke sambandha meM jaina AgamoM aura Amika vyAkhyAoM se hameM jo sUcanA milatI hai, usake AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki prAcIna kAla meM nArI ko samacita zikSA pradAna ko jAtI thii| apekSAkRta paravartI Agama jambadvopaprajJapti, AvazyakacUNi evaM digambara paramparA ke AdipurANa Adi meM ullekha hai ki RSabhadeva ne apano putriyoM brAhmI aura sundarI ko gaNita aura lipi vijJAna kI zikSA dI thii| 1. dekheM, jaina, bauddha aura gItA kA AcAra darzana, bhAga 2, DA0 sAgaramala jaina, pR0 268 / 2. ......"asaIjaNaposaNayA --upAsakadazA 1/51 3. sAvikA jAyA abaMbhassa paccakhAi NaNNasya raayaabhiyogennN| --Avazyaka. cUrNi, bhAga 1, pR0 554-55 / 4. jainazilAlekha saMgraha bhAga 2 abhilekha kramAMka 8 // Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 35 ) - mAtra yahI nahIM, jJAtAdharmakathA aura jambUdvIpaprajJati meM strI kI cauMsaTha kalAoM kA ullekha milatA hai / yadyapi yahA~ inake nAma nahIM diye gaye haiM tathApi yaha avazya sUcita kiyA gayA hai ki kanyAoM ko inakI zikSA / jAtI hai / sarvaprathama jambUdIpaprajJapti kI TIkA meM inakA vivaraNa upalabdha hotA hai / ' Azcaryajanaka yaha hai ki jahAM jJAtAdharmakathA meM puruSa kI 72 kalAoM kA varNana hai, vahIM nArI kI cauMsaTha kalA kA nirdezamAtra hai / phira bhI itanA nizcita hai ki bhAratIya samAja meM yaha avadhAraNA bana cukI thI / jJAtAdharmakathA meM devadattA gaNikA ko cauMsaTha kalAoM meM paNDita, cauMsaTha gaNikA guNa ( kAma-kalA ) se upapeta, unatIsa prakAra se ramaNa karane meM pravINa, ikkIsa ratiguNoM meM pradhAna, battIsa puruSopacAra meM kuzala, navAMgasUtra pratibodhita aura aThAraha dezI bhASAoM meM vizArada kahA hai / ina sUciyoM ko dekhakara spaSTa rUpa se aisA lagatA hai ki striyoM ko unakI prakRti aura dAyitva ke anusAra bhASA, gaNita, lekhanakalA Adi ke sAtha-sAtha striyocita nRtya, saMgIta aura lalitakalAoM tathA pAka-zAstra Adi meM zikSita kiyA jAtA thA / yadyapi Agama aura Agamika vyAkhyAe~ isa sambandha meM spaSTa nahIM haiM ki ye zikSA unheM ghara para hI dI jAtI thI athavA ve gurukula meM jAkara inakA adhyayana karatI thIM / strI-gurukula ke sandarbha ke abhAva se aisA pratIta hotA hai ki unakI zikSA kI vyavasthA ghara para hI kI jAtI thI / sambhavataH parivAra kI praur3ha mahilAeM hI unakI zikSA kI vyavasthA karatI thIM, kintu sampanna parivAroM meM isa hetu vibhinna dezoM kI dAsiyoM evaM gaNikAkoM kI bhI niyukti kI jAtI thI, jo inheM ina kalAoM meM pAraMgata banAtI thIM / Agamika vyAkhyAoM meM hameM koI bhI aisA sandarbha upalabdha nahIM huA, jo sahazikSA kA nirdeza karatA ho / nArI ke gRhastha jIvana sambandhI ina zikSAoM ke prApta karane ke adhikAra meM prAgaitihAsika kAla se lekara Agamika vyAkhyAoM ke kAla taka koI vizeSa parivartana huA ho, aisA bhI hameM jJAta nahIM hotA; mAtra viSayavastu meM kramika vikAsa huA hogA / yadyapi laukika zikSA meM strI aura puruSa kI prakRti evaM kArya ke AdhAra para antara kiyA gayA thA, kintu isakA yaha artha nahIM hai ki strI aura puruSa meM koI bheda-bhAva kiyA jAtA thA / 1. jambUdvIpa prajJapti - zAntisUrIya vRtti, adhikAra 2, 30 / 2. jJAtAdharmakathA 4 / 6 / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) nArI ko usake lie Avazyaka sabhI pakSoM kI sampUrNa zikSA dI jAtI thI / yadyapi yaha satya hai ki usa yuga meM strI aura puruSa donoM ke lie karma-pradhAna zikSA kA hI vizeSa pracalana thA / jahA~ taka dhArmika-AdhyAtmika zikSA kA prazna hai vaha unheM bhikSuNiyoM ke dvArA pradAna kI jAtI thI / sUtrakRtAMga se jJAta hotA hai ki jaina - paramparA meM bhikSu ko striyoM ko zikSA dene kA adhikAra nahIM thA / ' vaha kevala striyoM aura puruSoM kI saMyukta sabhA meM upadeza de sakatA thA / sAmAnyatayA bhikSuNiyoM aura gRhastha upAsikAoM donoM ko hI sthavirA bhikSuNiyoM ke dvArA hI zikSA dI jAtI thI / yadyapi AgamoM evaM Agamika vyAkhyAoM meM hameM kucha sUcanAyeM upalabdha hotI haiM jinake AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki AcArya aura upAdhyAya bhI kabhI-kabhI unheM zikSA pradAna karate the / vyavahArasUtra meM ullekha hai ki tIna varSa kI paryAya vAlA nirgrantha, tIsa varSa kI paryAya vAlI bhikSuNI kA upAdhyAya tathA pAMca varSa kI paryAya vAlA nirgrantha sATha varSa kI paryAya vAlI zramaNI kA AcArya ho sakatA thA / jahA~ taka striyoM ke dvArA dharmagranthoM ke adhyana kA prazna hai ati prAcInakAla meM isa prakAra kA koI bandhana rahA ho, hameM jJAta nahIM hotA / antakRdRzA Adi Agama granthoM meM aise aneka ullekha milate haiM jahA~ bhikSuNiyoM ke dvArA sAmAyika Adi 11 aMgoM kA adhyayana kiyA jAtA thA / yadyapi AgamoM meM na kahIM aisA koI spaSTa ullekha hai ki strI dRSTivAda kA adhyayana nahIM kara sakatI thI aura na hI aisA koI vidhAyaka sandarbha upalabdha hotA hai, jisake AdhAra para yaha kahA jA sake ki strI dRSTivAda kA adhyayana karatI thI / kintu Agamika vyAkhyAoM meM spaSTa rUpa se dRSTivAda kA adhyayana striyoM ke lie niSiddha mAna liyA gayA / bhikSuNiyoM ke lie dRSTivAda kA niSedha karate hue kahA gayA ki svabhAva kI caMcalatA, evaM buddhi-prakarSa meM kamI ke kAraNa usake lie dRSTivAda kA adhyayana niSiddha batAyA gayA hai / jaba eka 1. tamhA u vajjae inthI.. . AghAte Na sevi NiggaMthe / -- sUtrakRtAMga 1, 4, 1, 11 2. kappai niggaMthINaM viikiTThae kAle sajjhAyaM karettae niggaMtha nissAe / ( tathA ) paMcavAsapariyAe samaNe niggaMthe, saThivAsa pariyAe samaNIe niggaMdhIe kappai Ayariya uvajjhAyattAe uddisittAe / -- vyavahArasUtra 7, 15 va 20 ******** Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 37 ) ora yaha mAna liyA gayA ki strI ko sarvocca kevalajJAna kI prApti ho sakatI hai, to yaha kahanA galata hogA ki unameM buddhi prakarSaM kI kamI hai / mujhe aisA lagatA hai ki jaba hindU paramparA meM usI nArI ko, jo vaidika RcAoM kI nirmAtrI tho, vedoM ke adhyayana se vaMcita kara diyA gayA to usI ke prabhAva meM Akara usa nArI ko jo tIrthaMkara ke rUpa meM aMga aura mUla sAhitya kA mUlasrota thI, dRSTivAda ke adhyayana se vaMcita kara diyA gayA / isakA eka kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki dRSTivAda kA mukhya viSaya mUlataH dArzanika aura tArkika thA aura aise jaTila viSaya ke adhyayana ko unake lie upayukta na samajhakara unakA adhyayana niSiddha kara diyA gayA ho / bRhatkalpabhASya aura vyavahArabhASya kI pIThikA meM unake lie mahAparijJA, aruNopapAta aura dRSTivAda ke adhyayana kA niSedha kiyA gayA hai / kintu Age calakara nizItha Adi aparAdha aura prAyazcitta sambandhI granthoM ke adhyayana se bhI use vaMcita kara diyA gayA / yadyapi nizItha Adi ke adhyayana ke niSedha karane kA mUla kAraNa yaha thA ki aparAdhoM kI jAnakArI se yA to vaha aparAdhoM kI ora pravRtta ho sakatI thI yA daNDa dene kA adhikAra puruSa apane pAsa surakSita rakhanA cAhatA thA / kintu niSedha kA yaha krama Age bar3hatA hI gayA / bArahavIMterahavIM zatI ke pazcAt eka yuga aisA bhI AyA jaba usase AgamoM ke adhyayana kA mAtra adhikAra hI nahIM chInA gayA, apitu upadeza dene kA adhikAra bhI samApta kara diyA gyaa| Aja bhI zvetAmbara mUrti-pUjaka paramparA ke tapAgaccha meM bhikSuNiyoM ko isa adhikAra se vaMcita hI rakhA gayA hai / yadyapi punarjAgRti ke prabhAva se Aja adhikAMza jaina sampradAyoM meM - sAdhviyA~ AgamoM ke adhyayana aura pravacana kA kArya kara rahI haiM / niSkarSa ke rUpa meM hama yaha kaha sakate haiM ki prAcIna kAla aura Agama yuga kI apekSA Agamika vyAkhyA yuga meM kisI sImA taka nArI ke "zikSA ke adhikAra ko sImita kiyA gayA thA / tulanAtmaka dRSTi se yahA~ yaha bhI dRSTavya hai ki nArI-zikSA ke prazna para vaidika aura jaina paramparA meM kisa prakAra samAnAntara parivartana hotA gayA / Agamika vyAkhyA sAhitya ke yuga meM na kevala zikSA ke kSetra meM apitu dharmasaMgha meM aura sAmAjika jIvana meM bhI strI kI garimA aura adhikAra sImita hote gaye / isakA mukhya kAraNa to apanI sahagAmI hindU paramparA kA prabhAva hI thA, kintu isake sAtha hI acelatA ke ati Agraha ne bhI eka mahatvapUrNa bhUmikA adA kii| yadyapi zvetAmbara paramparA apekSAkRta udAra rahI, Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) kintu samaya ke prabhAva se vaha bhI nahIM baca sakI aura usameM bhI zikSA, samAja aura dharmasAdhanA ke kSetra meM Agama yuga kI apekSA Agamika vyAkhyA yuga meM nArI ke adhikAra sImita kiye gye| isa prakAra kAla-krama meM jaina dharma meM bhI bhAratIya hinda samAja ke prabhAva ke kAraNa nArI ko usake adhikAroM se vaMcita kiyA gayA thA, phira bhI bhikSu NI kerUpa meM usakI garimA ko kisI sImA taka surakSita rakhA gayA thaa| bhikSuNI-saMgha aura nArI kI garimA ___ jaina bhikSuNI saMgha meM nArI kI garimA ko kisa prakAra surakSita rakhA. gayA isa sambandha meM yahA~ kiMcit carcA kara lenA upayogI hogA / jaisA ki hama pUrva meM sUcita kara cake haiM jainadharma ke bhikSaNI saMgha ke dvAra binA kisI. bhedabhAva ke sabhI jAti, varNa evaM varga kI striyoM ke lie khule hue the| jaina bhikSuNI saMgha meM praveza ke lie sAmAnya rUpa se ve hI striyA~ ayogya mAnI jAtI thIM, jo bAlikA athavA ativaddha hoM athavA murkha yA pAgala hoM yA kisI saMkrAmaka aura asAdhya roga se pIr3ita hoM athavA jo indriyoM yA aMga se hIna hoM, jaise aMdhI, paMgu, lalI Adi / kintu striyoM ke lie bhikSuNI. saMgha meM praveza usa avasthA meM bhI vajita thA jaba ve garbhiNI hoM athavA unakI goda meM ati alpavaya kA dUdha pItA haA zizu ho| isake atirikta saMrakSaka arthAt mAtA-pitA, pati, putra kI anujJA na milane para bhI unheM saMgha meM praveza nahIM diyA jAtA thaa| kintu surakSA pradAna karane ke lie vizeSa paristhitiyoM meM aisI striyoM ko bhI saMgha meM praveza kI anumati de dI jAtI thii| niravAyalikAstra ke anusAra subhadrA ne apane pati kI AjJA ke viruddha hI bhikSaNI saMgha meM praveza kara liyA thaa| yadyapi sthAnAMga ke anusAra gabhiNI strI kA bhikSuNI saMgha meM praveza varjita thA, kintu uttarAdhyayananiyukti, Avazyakaniyukti, AvazyakacUrNImeM aise saMketa bhI milate haiM, jinake anusAra kucha striyoM ne garbhavatI hone para bhI bhikSuNI saMgha meM dIkSA grahaNa kara lI thii| madanarekhA apane pati kI hatyA kara diye jAne para jaMgala meM bhAga gayI aura vahIM usane bhikSuNI saMgha meM praveza le liyaa| isI prakAra padamAvatI aura yazabhadrA ne garbhavatI hote hue bhI bhikSuNI saMgha meM praveza le liyA thA aura bAda meM unheM putra prasava hue| 1. isa samasta carcA ke lie dekheM mere nirdezana meM racita aura mere dvArA: sampAdita grantha-jaina aura bauddha bhikSuNI saMgha-DaoN0 aruNa pratApa siMha / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 39 ). vastutaH ina apavAda niyamoM ke pIche jaina AcAryoM ke mUladaSTi yaha thI ki nArI aura garbhastha zizu kA jIvana surakSita rahe, kyoMki aisI sthitiyoM meM yadi unheM saMgha meM praveza nahIM diyA jAtA hai, to ho sakatA thA ki unakA zIla aura jIvana khatare meM par3a jAya aura kisI strI ke zIla aura jIvana ko surakSita rakhanA saMgha kA sarvopari kartavya thA / ataH hama kaha sakate haiM ki nArI ke zIla evaM jIvana kI surakSA aura usake AtmanirNaya ke adhikAra ko mAnya rakhane hetu pati kI anumati ke binA athavA garbhavatI hone kI sthiti meM bhI unheM jo bhikSaNI saMgha meM praveza de diyA jAtA thAyaha nArI ke prati jaina saMgha kI uddhAra evaM garimApUrNa dRSTi hI thii| sAmAnyatayA sAdhanA kI dRSTi se bhikSu-bhikSuNiyoM ke AhAra, bhikSAcaryA, upAsanA Adi se sambandhita niyama samAna hI the, kintu striyoM kI prakRti aura sAmAjika sthiti ko dekhakara bhikSuNiyoM ke lie vastra ke sambandha meM kucha vizeSa niyama banAye gye| udAharaNa ke lie jahA~ bhikSu sampUrNa vastroM kA tyAga kara raha sakatA thA vahA~ bhikSuNI ke lie nagna honA varjita mAna liyA gayA thA / mAtra yahI nahIM usakI AvazyakatA ko dhyAna meM rakhate hue usake vastra saMkhyA meM bhI vRddhi kI gayI thI / jahA~ bhikSu ke lie adhikatama tIna vastroM kA vidhAna thA vahA~ bhikSuNI ke lie cAra vastroM ko rakhane kA vidhAna thaa| Age calakara Agamika vyAkhyAsAhitya meM na kevala usake tana DhaMkane kI vyavasthA kI gayI, balki zIla surakSA ke lie use aise vastroM ko pahanane kA nirdeza diyA gayA, jisase unakA zIla bhaMga karane vAle vyakti ko sahaja hI avasara upalabdha na ho| isI prakAra zIla surakSA kI dRSTi se bhikSaNI ko akele bhikSArtha jAnA vajita kara diyA gayA thA / bhikSuNI tIna yA usase adhika saMkhyA meM bhikSA ke lie jA sakatI thii| sAtha meM yaha bhI nirdeza thA ki yuvA bhikSuNI vRddha bhikSuNI ko sAtha lekara jAe / jahA~ bhikSa 6 kilomITara taka bhikSA ke lie jA sakatA thA, vahIM bhikSuNI ke lie sAmAnya paristhitiyoM meM bhikSA ke lie ati dUra jAnA niSiddha thA / isI prakAra bhikSuNiyoM ke lie sAmAnyatayA dvArarahita upAzrayoM meM ThaharanA bhI varjita thA / ina sabake pIche mukhya uddezya nArI ke zIla kI surakSA thii| kyoMki zIla hI nArI ke sammAna kA AdhAra thA / ataH usakI zIla surakSA hetu vividha niyamoM aura apavAdoM kA sRjana kiyA gayA hai| nArI kI zIla-surakSA ke lie jaina AcAryoM ne eka ora aise niyamoM Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA sRjana kiyA jinake dvArA bhikSuNiyoM kA puruSoM aura bhikSuoM se samparka sImita kiyA jA sake, tAki cAritrika skhalana kI sambhAvanAeM alpatama ho / phalasvarUpa na kevala bhikSuNiyoM kA bhikSuoM ke sAtha ThaharanA aura vihAra karanA niSiddha mAnA gayA, apitu aise sthaloM para bhI nivAsa varjita mAnA gayA, jahA~ samIpa meM hI bhikSu athavA gRhastha nivAsa kara rahe hoM / bhikSuoM se bAtacIta karanA aura unake dvArA lAkara diye jAne vAle vastra, pAtra evaM bhikSAdi ko grahaNa karanA bhI unake lie niSiddha ThaharAyA gayA / Apasa meM eka dUsare kA sparza to vajita thA hI, unheM Apasa meM akele meM bAtacIta karane kA bhI niSedha kiyA gayA thA / yadi bhikSuoM se vArtAlApa Avazyaka bhI ho, to bhI agra-bhikSuNI ko Age karake saMkSipta vArtAlApa kI anumati pradAna kI gayI thI / vastutaH ye sabhI niyama isalie banAye gaye the, ki kAmavAsanA jAgRta hone evaM cAritrika skhalana ke avasara upalabdha na hoM athavA bhikSa oM evaM gRhasthoM ke AkarSaNa evaM vAsanA kI zikAra banakara bhikSu NI kI zIla kI surakSA khatare meM na pdd'e| kintu dUsarI ora unakI zIla surakSA ke lie ApavA dika sthitiyoM meM unakA bhikSa oM ke sAnnidhya meM rahanA evaM yAtrA karanA vihita bhI mAna liyA gayA thA / yahA~ taka kahA gayA ki AcArya, yuvA bhikSa aura vRddhA bhikSu NiyA~ tarUNa bhikSu NiyoM ko apane saMrakSaNa meM lekara yAtrA kreN| aisI yAtrAoM meM pUrI vyaha racanA karake yAtrA kI jAtI thI-sabase Age AcArya evaM vRddha bhikSugaNa, unake pazcAt yuvA bhikSu, phira vRddha bhikSuNiyA~, unake pazcAt yuvA bhikSuNiyA~ punaH unake pazcAt vRddha bhikSuNiyAM aura anta meM yuvA bhikSu hote the / nizIthacUrNi Adi meM aise bhI ullekha haiM ki bhikSu NiyoM kI zIla surakSA ke lie Avazyaka hone para bhikSu una manuSyoM kI bhI hiMsA kara sakatA thA jo usake zIla ko bhaMga karane kA prayAsa karate the / yahA~ taka ki aise aparAdha prAyazcitta yogya bhI nahIM mAne gaye the| bhikSa giyoM ko kucha anya paristhitiyoM meM bhI isI dRSTi se bhikSa oM ke sAnnidhya meM nivAsa karane kI bhI anumati de dI gayI thI, jaise-bhikSa -bhikSaNI yAtrA karate hue kisI nirjana gahana vana meM pahu~ca gaye hoM athavA bhikSa giyoM ko nagara meM athavA devAlaya meM Thaharane ke lie anyatra koI sthAna upalabdha na ho rahA ho athavA una para balAtkAra evaM unake vastra-pAtrAdi ke apaharaNa kI sambhAvanA pratIta hotI ho / isI prakAra vikSipta citta athavA atirogI bhikSu kI paricaryA ke lie yadi koI bhikSu upalabdha na ho to bhikSu NI Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 41 ) - usakI paricaryA kara sakatI thI / bhikSuoM ke lie bhI sAmAnyatayA bhikSuNI kA sparza varjita thA kintu bhikSuNI ke kIcar3a meM pha~sa jAne para, nAva meM car3hane yA utarane meM kaThinAI anubhava karane para athavA jaba usakI hiMsA athavA zIlabhaMga ke prayatna kiye jA rahe hoM to aisI sthiti meM bhikSu bhikSuNI kA sparza kara use surakSA pradAna kara sakatA thA / jaina paramparA meM AcArya kAlaka kI kathA isa bAta kA spaSTa pramANa hai / bhikSuNI ke zIla kI surakSA ko jaina bhikSu saMgha kA anivArya evaM prAthamika kartavya mAnA gayA thA / isa prakAra hama dekhate haiM ki jaina paramparA meM nArI ke zIla surakSA ke lie paryApta satarkatA rakhI gaI thI / mAtra yahI nahIM, jainAcAryoM ne apanI daNDa vyavasthA aura saMgha vyavasthA meM bhI nArI kI prakRti ko samyak rUpa se samajhane kA prayatna kiyA hai / puruSoM ke balAtkAra aura atyAcAroM se pIr3ita nArI ko unhoMne dutkArA nahIM, apitu usake samuddhAra kA prayatna kiyA / jaina daNDavyavasthA meM una bhikSuNiyoM ke liye kisI prakAra ke daNDa kI vyavasthA nahIM kI gaI thI, jo balAtkAra kI zikAra hokara garbhavatI ho jAtI thI, apitu unake aura unake garbhastha bAlaka ke saMrakSaNa kA dAyitva saMgha kA mAnA gayA thA / prasavoparAnta bAlaka ke bar3A ho jAne para ve punaH bhikSuNI ho sakatI thIM / isI prakAra ve bhikSuNiyA~ bhI jo kabhI vAsanA ke Avega meM bahakara cAritrika skhalana kI zikAra ho jAtI thIM, tiraskRta nahIM kara dI jAtI, apitu unheM apane ko sudhArane kA avasara pradAna kiyA jAtA thA / isa tathya ke samarthana yaha kahA gayA thA ki kyA bAr3ha se grasta nadI punaH apane mUla mArga para nahIM A jAtI hai ? jaina prAyazcitta vyavasthA meM bhI striyoM yA bhikSuNiyoM ke lie parihAra aura pArAJcika (niSkAsana) jaise kaThora daNDa varjita mAna liye gaye the, kyoMki ina daNDoM ke pariNAma svarUpa ve nirAzrita hokara vezyAvRtti jaise anaitika karmoM ke liye bAdhya ho sakatI thiiN| isa prakAra jainAcArya nArI ke prati sadaiva sajaga aura udAra rahe haiM / hama yaha pUrva meM hI sUcita kara cuke haiM ki jainadharma kA bhikSuNI saMgha una anAtha, parityaktA evaM vidhavA nAriyoM ke lie sammAnapUrvaka jIne ke lie eka mArga prazasta karatA thA aura yahI kAraNa hai ki prAcIna kAla se lekara Ajataka jainadharma abhAgI nAriyoM ke lie Azraya sthala yA zaraNasthala banA rahA hai| suzrI hIrAbahana boradiyA ne apane zodha kArya ke daurAna aneka Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhviyoM kA sAkSAtkAra liyA aura usameM ve isI niSkarSa para pahuMcI thIM ki vartamAna meM bhI aneka anAtha, vidhavA, parityaktA striyA~ athavA ve kanyAyeM jo daheja athavA kurUpatA ke kAraNa vivAha na kara sakIM, ve sabhI jaina bhikSuNI saMgha meM sammilita hokara eka sammAnapUrNa svAvalambana kA jIvana jI rahI haiM / jaina bhikSuNiyoM meM se aneka to Aja bhI samAja meM itanI susthApita haiM ki unakI tulanA meM muni varga kA prabhAva bhI kucha nahIM lagatA hai| isa AdhAra para hama isa niSkarSa para pahu~ca sakate haiM ki jainadharma ke vikAsa aura prasAra meM nArI kI mahattvapUrNa bhUmikA rahI hai| Aja bhI jaina samAja meM bhikSuoM kI apekSA bhikSuNiyoM kI saMkhyA tIna gunI se bhI adhika hai jo samAja para unake vyApaka prabhAva ko dyotita karatI hai| vartamAna yuga meM bhI aneka aisI jaina sAdhviyAM haI haiM aura haiM jinakA samAja para atyadhika prabhAva rahA hai| jaise sthAnakavAsI paramparA meM paMjAbasiMhanI sAdhvI pArvatIjI, jo apanI vidvattA aura prabhAvazIlatA ke liye suvizruta thiiN| jainadharma ke kaTTara virodhI bhI unake tarkoM aura bulaMdagI ke sAmane sahama jAte the| isI prakAra sAdhvI yazaku~varajI, jinhoMne mUka pazuoM kI bali ko banda karAne meM aneka saMgharSa kiye aura apane zaurya evaM pravacanapaTutA se aneka sthaloM para pazubali ko samApta karavA diyaa| usI krama meM sthAnakavAsI paramparA meM mAlava siMhanI sAdhvI zrI ratnakavarajI aura mahArASTra gaurava sAdhvI zrI ujjvalaka~varajI ke bhI nAma liye jA sakate haiM jinakA samAja para prabhAva kisI AcArya se kama nahIM thaa| mUrtipUjaka paramparA meM vartamAna yuga meM sAdhvI zrI vicakSaNa zrI jI, maNiprabhA zrI jI aura sAdhvI zrI mRgAvatIjI bhI aise nAma haiM ki jinake vyaktitva aura kRtitva donoM hI unakI yazogAthA ko ujAgara karate haiM / isI prakAra digambara paramparA meM AryikA jJAnamatI jI kA bhI paryApta prabhAva hai| unake dvArA prakAzita granthoM kI sUcI se unakI vidvattA kA abhAsa ho jAtA hai| ataH hama yaha kaha sakate haiM ki jainadharma meM usake atIta se lekara vartamAna taka nArI kI aura vizeSa rUpa se bhikSaNiyoM kI eka mahattvapUrNa bhUmikA rahI hai| jahA~ eka ora jainadharma ne nArI ko sammAnita aura gauravAnvita karate hue, usake zIla saMrakSaNa kA prayAsa kiyA aura usake AdhyAtmika vikAsa kA mArga prazasta kiyA, vahIM dUsarI ora brAhmI, sundarI aura candanA se lekara Aja taka kI anekAneka satI-sAdhviyoM ne apane caritrabala tathA saMyama sAdhanA se jainadharma kI dhvajA ko phaharAyA hai| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 43 ). vibhinna dharmoM meM nArI kI sthiti ko tulanA ( 1 ) hindU dharma aura jainadharma - hindU dharma meM vaidika yuga meM nArI kI bhUmikA dhArmika aura sAmAjika donoM hI kSetroM meM mahattvapUrNa mAnI jAtI thI aura use puruSa ke samakakSa hI samajhA jAtA thA / striyoM ke dvArA racita aneka veda RcAeM aura yajJa Adi dhArmika karmakANDoM meM patnI kI anivAryatA, nizcaya hI isa tathya kI poSaka haiN| manu kA yaha udghoSa ki nAryastu yatra pUjyante ramante tatra devatA - arthAt jahA~ nArI kI pUjA hotI hai. vahA~ devatA ramaNa karate haiM, isI tathya ko sUcita karatA hai ki hindUdharma meM prAcInakAla se nArI ke mahattvapUrNa sthAna rahA hai, ina sabake atirikta bhI devI upAsanA ke rUpa meM sarasvatI, lakSmI, mahAkAlI Adi deviyoM kI upAsanA bhI isa tathya kI sUcaka hai ki nArI na kevala upAsaka hai apitu upAsya bhI hai| yadyapi vaidika yuga se lekara taMtra yuga ke prArambha taka nArI kI mahattA ke aneka pramANa hameM hindUdharma meM milate haiM kintu isake sAtha hI sAtha yaha bha hai ki smRti yuga se hI usameM kramazaH nArI ke mahattva kA avamUlyana hotA gyaa| smRtiyoM meM nArI ko puruSa ke adhIna banAne kA upakrama prArambha ho gayA thA aura unameM yahA~ taka kahA gayA ki nArI ko bAlyakAla meM pitA ke adhIna, yuvAvasthA meM pati ke adhIna aura vRddhAvasthA meM putra ke adhIna raha kara hI apanA jIvana jInA hotA hai / isa prakAra vaha sadaiva hI puruSa ke adhIna hI hai, kabhI bhI svatantra nahIM hai| smRti kAla meM use sampatti ke adhikAra se bhI vaMcita kiyA gayA aura sAmAjika jIvana meM mAtra usake dAsI yA bhogyA svarUpa para hI bala diyA gyaa| pati kI sevA ko hI. usakA ekamAtra kartavya mAnA gayA / yaha viDambanA hI thI ki adhyayana ke kSetra meM bhI veda RcAoM kI nirmAtrI nArI ko, unhIM RcAoM ke adhyayana se vaMcita kara diyA gayA usake kAryakSetra ko santAna utpAdana, santAna - pAlana, gRhakArya sampAdana tathA pati kI sevA taka sImita karake use ghara kI cAradivArI meM kaida kara diyA gayA / hindU dharma meM nArI kI yaha durdazA muslima AkrAntAoM ke Agamana ke sAtha kramazaH bar3hatI ho gayI / rAmacaritamAnasa ke racayitA yugakavi tulasIdAsa ko bhI kahanA par3A ki 'Dhola ga~vAra zUdra pazu nArI, ye saba tAr3ana ke adhikArI' | hindU dharma kA madhyayuga kA itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki bahupatnIprathA aura satIprathA jaisI krUra aura nRzaMsa prathAoM ne janma lekara usameM nArI ke mahattva aura mUlya ko prAyaH samApta hI Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) kara diyA thA / vartamAna samAja vyavasthA meM bhI hindU dharma meM nArI ko puruSa ke samakakSa gauravapUrNa sthAna prApta hai yaha kahanA kaThina hai, yadyapi nArI cetanA kA punaH jAgaraNa huA hai kintu yaha bhI bhaya hai ki pazcima ke andhAnukaraNa meM vaha kahIM galata dizA meM mor3a na le le / hindUdharma meM yadyapi saMnyAsa kI avadhAraNA ko sthAna milA huA hai aura prAcInakAla se hI hindU saMnyAsiniyoM ke bhI ullekha milane lagate haiM, phira bhI saMnyAsiniyoM ke AcAra-vyavahAra ke sambandha meM hindUdharmagrantha prAyaH mauna hI haiM / hindUdharma meM prAcInakAla se lekara Aja taka yatra-tatra kinhIM saMnyAsiniyoM kI upasthiti ke ullekha ko chor3akara saMnyAsiniyoM kA eka suvyavasthita varga banA ho aisA nahIM dekhA jAtA hai / yahI kAraNa hai ki hindU dharma meM vidhavAoM, parityaktAoM aura avivAhita striyoM ke lie sammAnapUrNa jIvana jIne ke lie koI Azrayasthala nahIM bana sakA aura ve sadaiva hI puruSa ke atyAcAroM aura pratAr3anAoM kA zikAra bniiN| cAhe siddhAntarUpa meM striyoM ke saMdarbha meM hindU dharma meM kucha AdarzavAdI udghoSa hameM mila jAe~, kintu vyAvahArika jIvana meM hindU dharma meM striyA~ upekSA kA hI viSaya banI rahIM / tulanAtmaka dRSTi se vicAra karane para hama pAte haiM ki hindU dharma kI apekSA jaina dharma meM nArI kI sthiti aura bhUmikA donoM hI adhika mahattvapUrNa rahI / yoM to jainadharma hindUdharma ke sahavartI dharma ke rUpa meM hI vikasita huA hai aura isIlie pratyeka kAla meM vaha hindUdharma se prabhAvita rahA hai / hindUdharma ke nArI sambandhI dRSTikoNa aura usake duSpariNAmoM kA zikAra vaha bhI banA hai / jisa prakAra hindUdharma meM veda RcAoM kI nirmAtA strI ko unake adhyayana se vaMcita kara diyA gayA, usI prakAra jaina dharma meM bhI strI ke lie na kevala dRSTivAda ke adhyayana ko apitu AgamoM ke adhyayana ko bhI varjita mAna liyA gayA, yadyapi prAcIna Agama sAhitya meM striyoM ke aMga Agama ke adhyayana ke ullekha evaM nirdeza upalabdha haiM / yaha satya hai ki isa sambandha meM jainadharma ne hindUdharma kA anusaraNa hI kiyA / bRhattara hindU samAja kA eka aMga bane rahane ke kAraNa jainoM ke sAmAjika jIvana meM striyoM kI sthiti hindUdharma ke samAna hI rahI hai, phira bhI jainadharma kI sAmAjika vyavasthA meM hindUdharma kI bhA~ti bahupatnIprathA itanI adhika hAvI nahIM huI ki puruSa kI dRSTi meM strI mAtra bhogyA banakara raha gayI ho / isake pIche jainadharma kA saMnyAsamArgIya dRSTikoNa hI pramukha rahA hai / dUsare jainadharma meM prArambha se lekara Aja taka bhikSu NIsaMgha kI, jo eka sudRr3ha b Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 45 ) vyavasthA rahI hai, usake kAraNa usameM nArI vizeSarUpa se vidhavA, parityaktA aura kumAriyA~ puruSa ke atyAcAra aura utpIr3ana kA zikAra nahIM banIM / jainadharma kA bhikSaNI saMgha aisI nAriyoM ke lie eka zaraNa-sthala rahA aura usane unheM sammAnapurNa aura svAvalambI jIvana jInA siikhaayaa| yahI kAraNa thA ki usameM satIprathA jaisI vIbhatsa prathAe~ bhI apane jar3e nahIM jamA skii| jainadharma meM ve striyA~, jo sAmAjika kSetra meM puruSa ke adhIna hokara jIvana jItI thIM, bhikSu NI banakara puruSoM ke lie vandanIya aura mArgadarzaka bana jAtI thiiN| isa prakAra tulanAtmaka dRSTi se nizcaya hI hama yaha kaha sakate haiM ki hindudharma kI tulanA meM jainadharma meM nArI kI sthiti bahuta kucha sammAnapUrNa rahI hai| (2) bauddhadharma aura jainadharma-bauddhadharma aura jainadharma donoM hI zramaNa paramparA ke dharma rahe haiM aura donoM meM bhikSuNI saMsthA kI upasthiti rahI hai, phira bhI nArI ke prati jainadharma kI apekSA bauddhadharma kA dRSTikoNa adhika anudAra rahA hai| prathama to bhagavAn buddha bhikSuNI saMgha kI sthApanA ke lie sahamata hI nahIM hue the kintu jaba apanI kSIradAyikA mausI gautamI aura antevAsI Ananda ne kisI prakAra apane prabhAva kA upayoga karake buddha ko sahamata karane kA prayatna kiyA to buddha ne bhikSuNI saMgha kI sthApanA kI svIkRti kucha zartoM ke sAtha pradAna kii| jabaki jainadharma meM mahAvIra ke pUrva meM bhI pArzva kA bhikSaNI saMgha suvyavasthita DhaMga se kAryarata thA aura mahAvIra ko bhI isa sambandha meM kisI prakAra kA saMkoca nahIM huA thaa| isa prakAra jainadharma kA bhikSu NI saMgha bauddhadharma ke bhikSaNI saMgha se pUrvavartI thaa| punaH buddha ne bhikSaNI saMgha kI sthApanA ke samaya hI jina aSTa-gurudharmoM ( aSTa puruSa kI zreSThatA sambandhI niyamoM) ke pAlana ke lie striyoM ko bAdhya kiyA, ve spaSTa rUpa se darzAte haiM ki buddha kI dRSTi nAriyoM ke prati apekSAkRta anudAra thii| ina aSTa gurudharmoM ke anusAra bhikSaNI saMgha pratyeka kSetra meM bhikSu saMgha ke adhIna thaa| cira pravrajitA aura vayovRddha bhikSu NI ke lie sadyaH pravajita bhikSu na kevala vandanIya thA apitu vaha unakA anuzAstA bhI ho sakatA thaa| bhikSaNI ko upadeza dene kA adhikAra bhI nahIM thaa| yadyapi yahA~ yaha kahA jA sakatA hai ki bauddhadharma ke samAna hI jainadharma meM bhI to cirakAla kI dIkSita evaM vayovRddha bhikSu NI ke lie sadyaH dIkSita bhikSu vandanIya hotA hai, kintu merI dRSTi meM jainadharma meM yaha niyama bauddhadharma ke prabhAva athavA isa deza kI puruSa pradhAna saMskRti ke kAraNa kAlAMtara meM hI AyA hogaa| prAcInatama Agama AcArAMga bhikSu -bhikSu NI ke niyamoM Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM unake pArasparika sambandhoM ke nirdeza to karatA hai, kintu kahIM yaha ullekha nahIM karatA hai ki cirapravajita bhikSa NI sadyaH dIkSita bhikSa ko vaMdana kre| paravartI Agama meM bhI mAtra jyeSTha-kalpa kA ullekha hai / jyeSTha-kalpa kA tAtparya hai ki kaniSTha apane se pravrajyA meM jyeSTha ko vaMdana kre| yaha TIkAkAroM kI apanI kalpanA hai ki unhoMne jyeSTha kalpa ko puruSajyeSTha-kalpa ke rUpa meM vyAkhyAyita kiyaa| mUla-AgamoM meM aisI koI bhI vyavasthA upalabdha nahIM hai, jisake AdhAra para jainadharma meM strI ko puruSa kI apekSA nimna mAnA gayA ho| AgamoM meM strI ko na kevala mokSa kI adhikArI batAyA gayA, apitu use tIrthaMkara jaise sarvocca pada kI bhI adhikArI * ghoSita kiyA gayA hai / jJAtAdharmakathA meM mallI kA strI tIrthakara ke rUpa meM ullekha hai| ataH hama spaSTa rUpa se yaha kaha sakate haiM ki bauddhadharma kI mapekSA jainadharma kA dRSTikoNa nArI ke prati adhika udAra thaa| bauddhadharma meM nArI kabhI bhI baddha nahIM bana sakatI hai, kintu jainadharma meM cAhe apavAda rUpa meM hI kyoM na ho, strI tIrthaMkara ho sakatI hai| yadyapi paravartI kAla meM jainadharma kI digambara zAkhA meM, jo nArI ko tIrthakaratva evaM nirvANa ke adhi. kAra se vaMcita kiyA gayA thA, vaha usake acelatA para adhika bala dene ke kAraNa huA thaa| cUMki sAmAjika sthiti ke kAraNa nArI nagna nahIM raha sakatI thI ataH digambara paramparA ne use nirvANa aura tIrthaMkaratva ke ayogya hI ThaharA diyaa| kintu yaha eka paravartI hI ghaTanA hai| IsA kI sAtavIM zatI ke pUrva jaina sAhitya meM aise ullekha nahIM milate haiM / yadyapi bauddhadharma meM bhikSa NI saMgha astitva meM AyA aura saMghamitrA jaisI bhikSa NioM ne bauddhadharma ke prasAra meM mahattvapUrNa avadAna bhI diyA kintu bauddhadharma kA yaha bhikSu NI saMgha cirakAla taka astitva meM nahIM raha skaa| cAhe usake kAraNa kucha bhI rahe hoN| Aja bauddhadharma vizva ke eka pramukha dharma ke rUpa apanA astitva rakhatA hai, kintu kucha zrAmaNeriyoM ko chor3akara bauddhadharma meM kahIM bhI bhikSaNI saMgha kI upasthiti nahIM dekhI jAtI hai| yaha eka durbhAgyapUrNa ghaTanA rahI hai| cAhe isake mUla meM bhI bauddhAcAryoM ke mana meM buddha kA yaha bhaya hI kAma kara rahA ho ki bhikSa NiyoM kI upasthiti se saMgha cirakAla taka jIvita nahIM rhegaa| jabaki jainadharma meM Aja bhI susaMgaThita bhikSa NI saMgha upasthita hai aura bhikSa oM kI apekSA bhikSa NiyoM kI saMkhyA tIna gunI se adhika hai| yaha bauddhadharma kI apekSA jainadharma ke nArI ke prati udAra dRSTikoNa kA paricAyaka hai / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 47 ) (3) IsAI dharma aura jainadharma - nArI ke sambandha meM IsAIdharma aura aura jainadharma kA dRSTikoNa bahuta kucha samAna hai / tIrthaMkaroM kI mAtAoM ke samAna IsAI dharma meM yIzu kI mAtA mariyama ko bhI pUjanIya mAnA gayA hai / sAtha hI IsAIdharma meM jainadharma kI bhAMti hI bhikSuNI saMsthA kI upasthiti rahI hai / Aja bhI IsAIdharma meM na kevala bhikSu NI saMsthA suvyavasthita rUpa meM astitva rakhatI hai apitu IsAI bhikSuNiyAM (Nuns) apane jJAnadAna aura sevAkArya se samAja meM adhika AdaraNIya aura mahattvapUrNa banI huI haiM / IsAI dharma saMgha dvArA sthApita zikSA saMsthAoM, cikitsAlayoM aura sevAzramoM meM ina bhikSuNiyoM kI tyAga aura sevA-bhAvanA aneka vyaktiyoM ke mana ko moha letI hai / yadi jaina samAja unase kucha zikSA le to usakA bhikSuNI saMgha samAja ke lie adhika lokopayogI bana sakatA hai aura nArI meM nihita samarpaNa aura sevA kI bhAvanA kA samyak upayoga kiyA jA sakatA hai / jahA~ taka sAmAjika jIvana kA prazna hai, nizcaya hI pAzcAtya IsAI samAja meM nArI kI puruSa se samakakSatA kI bAta kahI jAtI hai / yaha bhI satya hai ki pAzcAtya dezoM meM nArI bhAratIya nArI kI apekSA adhika svatantra hai aura aneka kSetroM meM vaha puruSoM ke samakakSa khar3I huI hai / kintu ina sabakA eka duSpariNAma yaha huA hai ki vahA~ kA pArivArika va sAmAjika jIvana TUTatA huA dikhAI detA hai / bar3hate hue talAka aura svacchanda yaunAcAra aise tattva haiM jo IsAI nArI kI garimA ko khaNDita karate haiM / jahA~ hindUdharma aura jainadharma meM vivAha sambandha ko Aja bhI na kevala eka pavitra sambandha mAnA gayA hai, apitu eka AjIvana sambandha ke rUpa meM dekhA jAtA hai, vahA~ IsAI samAja meM Aja vivAha yauna vAsanAoM kI pUrti kA mAdhyama mAtra hI raha gayA hai / usake pIche rahI huI pavitratA evaM AjIvana bandhana kI dRSTi samApta ho rahI hai / yadi IsAI dharma apane samAja ko isa doSa se mukta kara sake to sambhavataH vaha nArI kI garimA pradAna karane kI dRSTi se vizva dharmoM meM adhika sArthaka siddha ho sakatA hai / (4) islAma dharma ora jenadharma- jahA~ taka islAmadharma aura jainadharma kA sambandha hai sarvaprathama hameM yaha dhyAna meM rakhanA cAhie ki donoM kI prakRti bhinna hai / islAmadharma meM saMnyAsa kI avadhAraNA prAyaH anupasthita hai aura isalie usameM nArI ko puruSa ke samakakSa sthAna mila pAnA sambhava hI nahIM hai / usameM aksara nArI ko eka bhogyA ke rUpa meM hI dekhA gayA hai / bahupatnIprathA kA khulA samarthana bhI islAma meM nArI kI sthiti ko hIna 1 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) banAtA hai / vahA~ na kevala puruSa ko bahuvivAha kA adhikAra hai apitu use yaha bhI adhikAra hai ki vaha cAhe jaba mAtra tIna bAra talAka kahakara vivAha bandhana ko tor3a sakatA hai| phalataH usameM nArI ko atyAcAra va utpIr3ana kI zikAra banAne kI sambhAvanAe~ adhika rahI hai| yaha kevala hindUdharma va jainadharma kI hI vizeSatA hai ki usameM vivAha ke bandhana ko AjIvana eka pavitra bandhana ke rUpa meM svIkAra kiyA jAtA hai aura yaha mAnA jAtA hai ki yaha bandhana tor3A nahIM jA sakatA hai| yadyapi islAma meM nArI ke sampatti ke adhikAra ko mAnya kiyA gayA hai, kintu vyavahAra meM kabhI bhI nArI puruSa kI kaida evaM utpIr3ana se mukta nahIM raha sakI / usameM strI puruSa kI vAsanApUrti kA sAdhana mAtra hI banI rhii| bhArata meM pardAprathA, satIprathA jaise kuprathAoM ke panapane ke lie islAmadharma hI adhika jimmedAra rahA hai| isa tulanAtmaka vivaraNa ke AdhAra para anta meM hama yaha kaha sakate haiM ki vibhinna dharmoM kI apekSA jainadharma kA daSTikoNa nArI ke prati apekSAkRta adhika vyAvahArika evaM udAra hai| yadyapi isa satya ko svIkAra karane meM hameM koI Apatti nahIM hai ki samasAmayika paristhitiyoM aura sahavartI paramparAoM ke prabhAva se jainadharma meM bhI nArI ke mUlya va mahattva kA kramika avamUlyana huA hai| kintu usameM upasthita bhikSaNI saMgha ne na kevala nArI ko jo garimA pradAna kI, apitu use sAmAjika utpIr3ana aura puruSa ke atyAcAroM ko bacAyA bhI hai| yahI jainadharma kI vizeSatA hai| mAgha zukla pUrNimA sAgaramala jaina vi0 saMvat 2048 nidezaka pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ marudevI : vartamAna avasarpiNI kAla ke prathama tIrthaMkara RSabhadeva kI mAtA aura antima kulakara nAbhirAya kI patnI kA nAma marudevI thA / nAbhirAya kI rAjya vyavasthA kSINa hone para unakI patnI marudevI ko kukSi meM RSabhadeva kA jIvana sarvArthasiddhi vimAna se cyuta hokara avatarita huA / garbhAvataraNa ke samaya mAtA marudevI ne zubha svapna dekhe / tIrthaMkara athavA mahApuruSoM ke garbhAvatarita hone para unakI mAtAoM ko zubha svapna dikhAI dete haiM, aisI mAnyatA hai / isI mAnyatA ke anusAra marudevI ne bhI vRSabha, gaja, siMha, lakSmI, puSpamAlA, candra, sUrya, dhvajA, kumbha, padma-sarovara, kSIrasamudra, vimAna, ratnarAzi aura nirdhUmaagni isa taraha kula caudaha svapna dekhe |R bAlaka ke garbha meM Ane para usakA prabhAva mAtA ke mAnasa para tathA mAtA ke mAnasa kA prabhAva usa garbha para par3atA hai / yahI kAraNa hai ki kisI viziSTa jIva ke garbha meM Ane para mAtA zreSTha svapna dekhatI hai aura ve sabhI svapna zubha phala ke pratIka mAne jAte haiM / Avazyaka niyukti ke anusAra RSabhadeva kI mAtA marudevI ne prathama svapna meM vRSabha ko apane mukha meM praveza karate hue dekhA 3, yadyapi yaha svapna paramparA se bhinna thA kyoMki anya paravartI tIrthaMkaroM kI mAtAoM ne prathama svapna meM gaja ko mukha meM praveza karate hue dekhA thA / viduSI marudevI atyanta mRdubhASI tathA sarala svabhAva kI thIM / svapna darzana ke pazcAt ve nAbhi rAjA se milIM tathA atyanta bodhagamya zabdoM meM svapna 1. kalpasUtra ( puNyavijayajI) pR0 ( 14 digambara sampradAya meM solaha svapna mAne gaye haiM) / mahApurANa parva 11, zlo0 103 - 120, pR0 259-260 ( AcArya jinasena ) padmapurANa parva 3, zlo0 124 - 139, pR0 40-41 ( AcArya raviSeNa ) 2. triSaSTiparva 4, pR0 199 3. Avazyakaniyukti malaya vRtti pR0 163-1 - svapna kA vistRta varNana pariziSTa meM dekheM / 1,168 / lokaprakAza, sarga 30, zlo0 59, sarga Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM vRttAnta ko AdyopAnta sunaayaa| RSabhadeva ko janma dene tathA zramaNaparamparA ko eka yuga pravartaka sauMpane kA zreya mAtA marudevI ko hI hai| marudevI kA caritra kautsubha maNi ke samAna zubhra aura ujjvala thaa| unhoMne eka aise putraratna ko janma diyA, jisake kAraNa putra ke sAtha hI unakA nAma bhI smaraNIya bana gyaa| zrImad bhAgavata meM marudevI tathA nAbhi rAjA ke putra bhagavAn RSabhadeva vAtarazanA zramaNoM ke dharma pravartaka kahe gaye haiN| unake sundara zarIra vipula kIrti, teja, bala, aizvarya, yaza aura parAkrama Adi sadguNoM ke kAraNa rAjA nAbhi ne unakA nAma RSabha rkhaa| putra kI kaI prakAra kI vizuddha bAla lIlAoM ko dekhakara mAtA ati prasanna hotI thiiN| samaya vyatIta hone lagA aura putra RSabha ne yauvana meM padArpaNa kiyaa| mAtApitA ne putra kA vivAha sumaMgalA tathA sunandA se kiyA / __ marudevI udAra hRdayA mAtA thiiN| unakA hRdaya vAtsalya aura mAtRtva se otaprota thaa| ve karuNA kI sAkSAt devI thoM, putra-viyoga ko sahana nahIM kara sakatI thiiN| RSabhadeva ke pravrajyA grahaNa karane ke pazcAt ve unake darzana ko utkaTa abhilASA se apane pautra bharata se bAra-bAra anunaya karato thiiN| bharata ke dvArA tIrthaMkara kI divya vibhUtiyoM kA citra prastuta karane para bhI marudevI ko santoSa nahIM haA, ataH unake Agamana para ve bharata ke sAtha gajArUr3ha hokara darzanArtha cala pdd'iiN| RSabhadeva zAMta 1. (ka) AcArya jinasena ne matsyayugala aura siMhAsana yaha do svapna bar3hAkara solaha svapna batAye haiN| (kha) mahApurANa parva-12, pR0 103 2. triSaSTizalAkA puruSa ca.-parva 1, sarga 4, pR0 124-125 3. zrImadbhAgavata, 5 / 3 / 20 uda, devendra muni-RSabhadeva eka parizIlana-pR0 65 shriimdbhaagvt-5|4|2, pra0 khaM0 gorakhapura saMskRta 3, pR0 555 uda0 devendra muni-RSabhadeva eka parizIlana-pR0 65-70 5. bhagavatI ya mAtA bhaNati bharahassa rajjavibhUti daLUNaM-mama putto evaM caiva Naggavo hiMDati / tAhe bharaho bhagavato vibhUti vanneti, sA Na patiyati, tAhe gacchaMteNa bhaNitA-ehi jA te bhagavato vibhUtiM darisemi, jadi erisiyA mamaM sahassabhAgeNavi asthi tti, tAhe hatthikhaMdheNa NIti / -Avazyaka cUNi jinasena, pR0 181 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 3 gaMbhIra mudrA meM samavasaraNa meM virAjamAna the, unheM dekhakara ve socane lagIM aho ! ve to saMsAra se virakta ho gaye haiM / unakI saMsAra virakti ko dekhakara marudevI ke bhI mohAvaraNa dUra ho gaye, ve ArtadhyAna se zukladhyAna meM lIna huI, jisase dhyAna kA utkarSa bar3hA aura samasta karmoM kA kSaya hokara kevalajJAna aura kevaladarzana kI utpatti huI tathA antataH ve siddha, buddha aura mukta ho gaIM / digambara paramparA meM marudevI ko kevalya prApti aura mukti kI avadhAraNAe~ svIkRta nahIM haiM / sumaMgalA : sumaMgalA kA pANigrahaNa RSabhadeva ke sAtha huA / jJAtavya hai ki RSabhadeva aura sumaMgalA sahajAta the / ye yaugalika paramparA ke anusAra pati-patnI bane / sumaMgalA ne putra bharata sahita ninyAnabe putroM tathA eka putrI brAhmI ko janma diyA / sumaMgalAne bharata jaise yazasvI putrako janma dekara bhAratavarSake prathama cakravartI samrATa kI mAM honekA anupama gaurava arjita kiyA tathA lekhanakalA kI jananI brAhmIko janma dekara apane sujanma ko kRtArthaM kiyA / itihAsa ApakA sadaiva smaraNa karegA / sunandA : nAbhi kulakarake yuga taka yaugalika paramparA thI, jisameM yuvAvasthAko 1. ( ka ) bhagavato ya chatAdicchattaM pecchaMtIe ceva kevalanANaM uppannaM, - AvazyakacUNi, pR0 181 (kha) taM samayaM ca 'Ayu khuTTa siddhA, devehi ya se pUyA katA / -AvazyakacUrNa, pR0 18.1 (ga) anne bhAMti - bhagavao dhammakahAsadaM suNeMtIu, takkAlaM ca tIe khuTTamAuyaM tato siddhA / Avazyaka malaya0 vR0 229 2. dekhie Avazyaka niyukti 191, 383, 398, AvazyakabhASya 4; vizeSAvazyakabhASya 1607, 1612-3; samavAyAMga 158, tIrthodgAlika 293, AvazyakavRtti ( malayagiri ) pR0 193; AvazyakavRtti (haribhadrIya) pR0 126; kalpasUtravRtti pR0 448 3. dekhie - AvazyakacUrNi 1, pR0 152, AvazyakavRtti (malayagiri), pR0 194, Avazyaka niyukti 199. vizeSAvazyakabhASya 1607, tIrthodgAlika 283, kalpasUtravRtti (vinayavijaya) pR0 231 - -- Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 : jainadharma kI pramukha sAdhviyoM evaM mahilAeM prApta bhAI aura bahana hI pati aura patnI ke rUpa meM parivartita ho jAyA karate the / sunandAke yugala bhAIkI akAla mRtyu ho jAne se usakA vivAha RSabhadevake sAtha huaa| isa prakAra sarvaprathama RSabhadevane hI yaugalika prathAke viparIta vivAha paramparAkA sUtrapAta kiyA / gRhastha jIvana meM rahate hue sunandAne putra bAhubalI tathA putrI sundarIko yugala rUpameM janma diyaa| mAtAne mahAn tyAgo putra tathA tapasyAkA prAraMbha karanevAlI putrI sundarIko pAkara apane jIvanako dhanya banAyA / yazasvI, sunandA : ___ AcArya jinasenake (mahApurANa) anusAra kaccha aura mahAkaccha kI bahinoM-yazasvI aura sunandA kA vivAha nAbhi rAjA ne apane putra RSabha se kiyA thaa| smaraNa rahe ki jinasena RSabhadeva kI patniyoM ke rUpa meM ina do sannAriyoM kA ullekha karate haiM / inameM sunandA kA nAma to pUrvavat ho hai kintu sumaMgalA ke sthAna para unhoMne yazasvI nAma diyA hai / jinasena ne yaugalika prathA kA anta dikhAne ke lie kathA meM yaha parivartana kiyA hai| jayantI: bhAgavata ke anusAra devarAja indra ko vidUSI kanyA jayantI se RSabhadeva ne vivAha kiyA thA jisase gRhastha dharma kA sUtrapAta huaa| bhAgavata ke anusAra yaugalika yuga meM gRhastha dharma kI vyavasthA nahIM thii| ataH gRhastha jIvana ke kaI pahaluoM kI zikSA kA prAraMbha ho sake isaliye yaha mahilA bhI nAbhi kula kI putravadhU banI thii| zvetAmbara granthAnusAra aisA pratIta hotA hai ki bhAgavatakAra ne sunandA ko jayantI nAma diyA ho| kyoMki vaha araNya meM ekAkI prApta huI thI, tathA usakI saundarya-suSamA atyadhika hone ke kAraNa vaha vanadevI ke sadRza pratIta ho rahI thii| usake saundarya tathA sadguNoM ke kAraNa hI bhAgavatakAra ne use indra kI putrI samajhA hai|3| 1. AcArya jinsen-mhaapuraann-15|70 10 231 2. bhaagvt---5|4|8:557 / / 3. (ka) jinadAsa-AvazyakacUNi-10 152-153 (kha) devendra muni zAstrI-RSabhadeva eka parizIlana-pR0 73 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 5 yahA~ mUlabhUta siddhAnta yaha pratIta hotA hai ki vivAha saMskAra ke sAtha gRhastha jIvana kA bhI sUtrapAta huA aura eka naye yuga kA prAraMbha huA / brAhmI' : mAtA sumaMgalA tathA pitA RSabhadeva kI putrI brAhmI ne naI sAmAjika vyavasthA ke anusAra buddhi tathA guNoM kI pragati karane vAlI cauMsaTha kalAoM kI zikSA grahaNa kii| RSabhadeva ne tatkAlIna samAja ko susaMskRta banAne ke lie puruSoM ko bahattara (72) aura mahilAoM ko cauMsaTha (64) kalAoM kI zikSA pradAna kI thii| pitA RSabhadeva ne putrI brAhmI ko aTThAraha lipiyoM kA adhyayana bhI karAyA thA / RSabhadeva ne yaugalika prathA ko samApta kara vivAha praNAlI kA zubhArambha kiyA, tathA use puSTa aura prAmANika banAne ke lie bharata kI sahajAta brAhmI kA vivAha bAhubalI se kiyA / * yahA~ para yaha zaMkA utpanna hotI hai ki brAhmI aura sundarI ko bAla brahmacAriNI mAnA gayA hai, phira inako vivAhita kaise ullekhita kiyA gayA ?" saMbhava hai usa samaya kI loka vyavasthAnusAra pahale donoM kA sambandha ghoSita kiyA gayA ho aura phira bhoga-virakti ke kAraNa donoM ne tIrthaMkara RSabhadeva ke pAsa pravrajyA grahaNa kara lI ho / vAstavikatA kucha bhI rahI ho para itanA nizcita hai ki tIrthaMkara RSabhadeva ke kevalajJAna prApta karane ke pazcAt unake prathama pravacana se hI pratibodhita hokara brAhmI ne dIkSA grahaNa kI thI / RSabhadeva ke dhArmika 1. dekhie - vizeSAvazyakabhASya 1612-3 AvazyakacUrNa 1, pR0 152, kalpasUtravRtti pR0 231, Avazyaka pR0 28, sthAnAMga 435 444, ( cauMsaTha kalAoM ke lie 2. kalpasUtra su0 TIkA sUtra - 211 - 10 pariziSTa dekheM) pR0 294 3. (ka) Avazyaka niyukti gAthA 212 (kha) vizeSAvazyakabhASya vRtti, 122 4. Avazyaka malayavRtti - pR0 200 5. AcArya jinasena ne brAhmI ke vivAha kA varNana nahIM kiyA hai / prajJAcakSu paM0 sukhalAlajI bhI unheM avivAhita hI mAnate haiM / devendra muni - RSabhadeva eka parizIlana-pR0 74 6. mahApurANa 24-177 (ka) triSaSTizalAkApuruSa pa. 1, sa. 3 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ saMgha meM (tIrtha meM), brAhmI ke netRtva meM tIna lAkha sAdhviyA~ tathA pA~ca lAkha caupana hajAra vratadhAriNo zrAvikAe~ thiiN| aisA ullekha prApta hotA hai / ' jaina dharma ko prAtaHsmaraNIyA satiyoM meM brAhmI kA sthAna pUjanIya hai| inhIM ke mAdhyama se aThAraha lipiyoM kA jJAna samAja ko prApta huaa| isa prathama sAdhvI ne mahilAoM ke liye AtmakalyANa kA mArga prazasta kiyaa| sundarI: ___pitA RSabhadeva tathA mAtA sunandA kI putrI sundarI atyaMta guNavAn tathA rUpavAn kanyA thii| bAhabalI inake sahodara bandhu the| pitA zrI ne yaugalika prathA kA khaNDana karate hue sundarI kA pANigrahaNa bharata ke sAtha karavAyA / samrATa RSabhadeva ne sundarI ko sarvaprathama gaNita vidyA kA jJAna karAyA, jisake antargata vyavahAra sAdhana hetu mAna (mApa), unmAna (tolA, mAsA), avamAna (gaja, phuTa, iMca) va pratimAna (chaTAMka, sera, mana) Adi ke jJAna dene kI zuruAta kI tathA maNi Adi pirone kI kalA bho btaaii| inhoMne RSabhadeva dvArA prAraMbha kI haI cauMsaTha kalAoM kI zikSA grahaNa kara vizeSa yogyatA prApta kI / jJAna kI vRddhi tathA tyAga ke pratyakSa pramANa ke phalasvarUpa sundarI ko bhI sAMsArika sukhoM kI nazvaratA kA anubhava ho cukA thA aura isaliye ve bhI dIkSita hokara AtmakalyANa karanA cAhatI thiiN| digambara paramparA ke anusAra sundarI ne bhagavAn RSabhadeva ke prathama pravacana se hI pratibodha pAkara brAhmI ke sAtha dIkSA grahaNa kI thii| kintu zvetAmbara paramparA ke anusAra bharata kI AjJA prApta na hone se vaha zrAvikA bniiN| bharata kA vicAra thA ki "cakraratna se SaTkhaNDa pRthvI ko jIta kara sundarI ko strI-ratna kI padavI dI jAye / 1. kalpasUtra 167 sU. 2. bhagavatI (vyAkhyAprajJapti) 553, sthAnAMgavRtti pR0 523, kalpasUtravRtti pR0 38 3. Avazyaka malaya-vRtti-pR0 200 4. Avazyakaniyukti gA0 213 5. mahApurANa 24 / 176 6. (ka) sundarI pavvayaMtI bharaheNa itthIrayaNaM bhavissaiti niruddhA sAviyA jAyA -Avazyaka vRtti-(malayagiri), pR0 229 (kha) A0 hastImalajI-jainadharma kA maulika itihAsa-pR0 48 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ : 7 sundarI ne prabhu se jaba yaha sunA ki strI-ratna kA gaurava prApta karane vAlI nArI narakagAminI hotI hai, taba sundarI ke antarmana meM vairAgya kI prabala bhAvanA jAgRta huI aura usane AyaMbila kI tapasyA karanA zurU kara diyaa| pitA RSabhadeva va bahana brAhmI kA tyAgamaya jIvana usakA Adarza bana cukA thaa| usane socA ki rAjA bharata mere rUpa saundarya para mugdha hokara mujhe apanI rAnI banAnA cAhate haiM, to maiM isa kSaNika rUpa ko hI kyoM na badala dUM (naSTa kara dU~) ? aisA socakara usane kaThora vrata karanA zurU kiyaa| SaTkhaNDa para Adhipatya sthApita kara vijaya patAkA laharAte hue samrATa bharata jaba "vinItA" (rAjadhAnI) lauTe taba sundarI ke kRza zarIra ko dekhakara cakita raha gye|2 __rAjamahaloMmeM rahate hue bhI sundarIke saMyama, AyaMbila vratakI sAdhanA tathA dIkSA grahaNa karanekI dRr3ha bhAvanAko jAnakara samrATa bharatane dIkSA grahaNa karanekI anumati de dI sAtha hI pUre rAjazrI ThAThase dIkSAkA Ayojana kiyaa| antameM RSabhadevakI prathama ziSya brAhmoke pAsa jAkara sundarIne bhagavatI dIkSA grahaNa kI / __ samrATa bharatake anya bhAiyoMne rAjya tyAgakara pravrajyA grahaNa kara lI, bAhabalIne bhI samrATa bharatakI adhInatA asvIkAra karate hue pravrajyA aMgIkAra kii| eka varSa taka tapasyA karaneke pazcAt bhI bAhubalIke manakA kaSAya bhAva (laghu bhratAoM ko namana karane kA aham) dUra nahIM haA thaa| ataH tIrthaMkara RSabhadevane bAhubalImeM antaryoti jagAneke lie brAhmI aura sundarIko preSita kiyaa| bhaginIdvaya ne bAhubalIko namana kiyA aura kahA, "hastIpara ArUr3ha vyaktiko kabhI bhI kevalajJAna kI upalabdhi nahIM hotI" ataH nIce utro| isa zabdane bAhubaloke karNayugalako udvelita kiyA, usake cintanakA pravAha badalA, mAnarUpI hAthIkA abhiprAya samajha kara use jJAna prApta huA aura vinIta bhAvase pravajita bhAiyoM ke pAsa jAne kA nizcaya kiyaa| vijayAdevI : dvitIya tIrthaMkara ajitanAthakI mAtA tathA vinItA nagarIke mahArAjA 1. kalpasUtra pR0 124 2. Avazyaka cUNi pR0 209 3. Avazyaka cUrNi-pa0 210-211 4. samavAyAMga, 157, titthogAliya 'hastaprata muni puNya vijaya) 465, Ava. zyaka niyukti 382, 387 / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM jitazatrukI dharmaparAyaNa mahArAnIkA nAma vijayAdevI thA mahArAnI vijayAdevIne garbha dhAraNakI rAtri meM zubha kalyANakArI caudaha svapna dekhe / 'ye svapna zubha ke saMketaka hote haiM, jinase mAtA ko pUrvAnumAna hotA hai ki mere garbha meM jo jIva hai vaha samAja ko dharmanIti ko ora le jAne vAlA hogaa| garbhakAla pUrNa hone para vijayA mAtA ne sukhapUrvaka putra-ratnako janma diyaa| isa putra ke garbhAvataraNa ke samaya se hI rAjA jitazatru kI zakti bar3ha gaI aura use koI bhI rAjA parAjita na kara sakA, isaliye mAtA-pitA ne putra kA nAma ajitakumAra rakhA / yuvAvasthA prApta hone para mAtA-pitA ne yogya kanyAoM ke sAtha putra kA pANigrahaNa saMskAra kiyaa| _jaina AgamoM meM tIrthaMkara ajitanAtha kI vivAhita patniyoM ke nAmoM kA ullekha prApta nahIM hotA hai| yaha mAnA jA sakatA hai ki jaina itihAsakAra tIrthaMkaroM ke vyaktitva ko ubhArane meM unakI patniyoM ke nAmoM ke sAtha ucita nyAya nahIM kara sake haiN| yaha bhI sambhAvanA ho sakatI hai ki unakI patniyoM ke nAma avazya hI kahIM na kahIM ullikhita hoMge jo ki lipibaddha nahIM ho sake athavA usa yuga meM aise mahAn vyakti kI patniyoM ke nAmoM kA nAmAMkana karane kI sArvajanika paramparA nahIM rahI ho| tIrthaMkara ajitanAtha ko kevala-jJAna prApta hone para mAtA vijayA bhI apane saba ghAtikarmoM kA kSaya karake siddha gati ko prApta huii| senA devI :2 tIsare tIrthakara saMbhavanAtha ko mAtA banane kA saubhAgya senAdevI ko prApta huA thA / zubha garbha dhAraNa ke samaya mAtA senAdevI ne caudaha zubha svapna dekhe / unakA phala jAnane ke liye ye apane pati mahArAjA jitAri ke samIpa gii| pati ke zubha svapna phala batAne para ve Anandita ho garbha pAlana karane lagIM / kAlAMtara meM garbhAvadhi pUrNa hone para eka tejasvI putra ko janma diyA jisakA paramparAnusAra janma, vivAha, dIkSA Adi (pA~ca) kalyANaka devI puruSoM tathA devAMganAoM dvArA kiyA gyaa| kAlAntara meM tIrthaMkara saMbhavanAtha te dIkSita hokara kevala jJAna prApta kiyA aura 1. samavAyAMga 157, titthogAliya 466 / 2. triSaSTizalAkApuruSacaritra-parva 2, sarga 6, zloka 665-673 3. vahI, parva 3, sarga 1, pR0 7 .. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyoM evaM viduSI mahilAe~ : 9 dharmasaMgha kI sthApanA kii| mAtA ne bho dIkSita ho Atma kalyANa kiyA tathA siddha gati ko prApta huii| siddhArthA : cauthe tIrthakara abhinandana kI mAtA tathA ayodhyA ke mahArAjA saMvara kI dharmaparAyaNA mahArAnI kA nAma siddhArthA thA / mahArAnI siddhArthA ne garbha dhAraNa kiyA aura paramparAnusAra usa rAtri ko caudaha maMgalakArI zubha svapna dekhe / garbhakAla pUrNa hone para mAtA siddhArthA ne sukhapUrvaka putraratna ko janma diyA / ' paramparAnusAra deva-devAMganAoM ne utsava kA Ayojana kiyaa| mAtA-pitA ne vayaska hone ke pazcAt kaI yogya kanyAoM ke sAtha inakA vivAha kiyaa| kAlAntara meM putra ke dIkSita ho kevala jJAna prApta hone para unhoMne bhI dIkSA grahaNa kI tathA siddhagati prApta kii| maMgalA : ayodhyApati mahArAjA megha kI mahArAnI maMgalA thiiN| ye paMcama tIrthaMkara sumatinAtha kI mAtA thoM / garbha dhAraNa ke sAtha hI rAnI ne maMgalakArI caudaha zubha svapna dekhe / sumatinAtha kI mAtA maMgalA nyAyapriya evaM viduSI mahilA thiiN| satya tathA nyAyocita nirNaya dene meM pravINa thiiN| mA~ kI mamatva bhAvanA evaM strI svabhAva kI vaha pArakhI thiiN| isakA udAharaNa nIce dI huI eka kathA se milatA hai| kisI samaya rAjA megha ko cintita dekha kara rAnI maMgalA ne usakA kAraNa jAnanA caahaa| rAjA ne rAjyasabhA meM AI huI eka zizu kI do mAtAoM kI carcA karate hue kahA, "bAlaka kI kauna-sI strI saccI mAtA hai" isakA nirNaya nahIM kara pAyA hU~ aura isI kAraNa maiM soca meM par3A hU~ ki kaise patA lagAyA jAye ki kauna bAlaka kI asalI mA~ hai| rAnI ne namra zabdoM meM svayaM nirNaya dene kA sujhAva rakhA aura rAjya sabhA 1. samavAyAMga, 157, Avazyaka niyukti 382-7 nandIsUtra vRtti (malayagiri) 10 158, tIrthodgAlika 468 2. A0 hastImalajI-jainadharma kA maulika itihAsa-bhAga 1, pR0 598 3. hemacandrAcArya racita-triSaSTizalAkApuruSa-parva 3, sarga 2, pR0 23 (gujarAtI anuvAda) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ meM jAkara mAtR-hRdaya-pArakhI rAnI ne satya nyAya diyaa| isa prakAra rAno ne isa vikaTa samasyA kA samAdhAna apanI sadbuddhi se kara diyA / samayAnusAra unhoM sukhapUrvaka putra-ratna ko janma diyA / kAlAntara meM putra kA vivAha kaI yogya kanyAoM ke sAtha huA / putra ke dIkSita hone ke pazcAt mAtA ne bhI dIkSita ho karmoM kA kSaya karake siddha gati prApta kI / susImA :4 Apa tIrthaMkara padmaprabhu ko komala hRdayA mAtA tathA kauzAmbI nagarI ke mahArAja dhara kI dharmaparAyaNA patnI thiiN| Apane garbha dhAraNa karane ke pazcAt zubha maMgalakArI caudaha svapna dekhe| garbhakAla meM inheM padma (kamala) ko zayyA meM sone kA dohada utpanna huA thA, jo rAjA dvArA pUrNa kiyA gyaa| mAtA ne ucita samaya para sukhapUrvaka pUtra-ratna ko janma diyA / bAlyakAla pUrNa hone para mAtA-pitA ne yogya kanyAoM ke sAtha inakA pANigrahaNa kraayaa| putra ke dIkSita hone ke pazcAt mAtA suMsImA ne bhI dharma dhyAna meM apane jIvana ko sArthaka kiyA aura anta meM karmoM kA kSaya kara siddha gati prApta kii| pRthvI jaina paramparA ke sAtaveM tIrthaMkara supArzvanAtha kI mAtA pRthvI vArANasI ke mahArAjA pratiSThasena kI patnI thiiN| mahArAnI pRthvI ne garbha dhAraNa karate samaya maMgalakArI caudaha svapna dekhe / vidhipUrvaka garbhakAla pUrNa hone para mAtA ne putra-ratna ko janma diyaa| yogya vaya hone para mAtApitA ne yogya kanyAoM ke sAtha supArzvakumAra kA vivAha kiyaa| kAlAMtara meM rAjya sukha bhogakara putra ne dIkSA aMgIkAra kii| mAtA ne bhI 1. triSaSTizalAkApuruSacaritra-parva 3, sarga, 3, pR0 35, 37 2. AvazyakacUrNi-pUrva bhAga, pR0 10 3. A0 hastImalajI-jainadharma kA maulika itihAsa pR0 598 4. samavAyAMga 157, tIrthodgAlika 469 / / 5. triSaSTizalAkApuruSacaritra pR0 83 -parva 3, sarga 4, pR0 43 6. tIrthodgAlika 470, samavAyAMga 157, tathA Avazyakaniyukti 385 7. A0 hastImalajI-jainadharma kA maulika itihAsa pR0 569 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 11 saMsAra tyAga kara, zubha bhAvanA rakhate hue siddha gati prApta kI : lakSmaNA: ___ AThaveM tIrthaMkara candraprabha kI mAtA tathA candrapura ke rAjA mahAsena kI rAnI kA nAma lakSmaNA thaa| garbha dhAraNa karane ke pazcAt rAnI ne maMgalakArI zubha svapna dekhe / sukhapUrvaka garbhakAla pUrNa kara mAtA ne candraprabha ko janma diyaa| bAlaka jaba garbha meM thA taba mAtA ko candrapAna (cA~danI rAta meM vicaraNa) karane kI icchA huI thI isaliye putra kA nAma candraprabha rakhA / yuvAvasthA hone para mAtA-pitA ne putra kA vivAha uttama rAja kanyAoM se kiyaa| rAjya karane ke pazcAt candraprabha ne dIkSita hokara kevala-jJAna prApta kiyaa| mAtA lakSmaNA ne bhI karma kSaya kara siddha gati prApta kii| rAmAdevI : nauveM tIrthaMkara suvidhinAtha kI mAtA rAmAdevI kAkandI nagarI ke rAjA sugrIva kI sarvaguNasaMpannA mahArAnI thiiN| garbhakAla meM mAtA ko puSpa kA dohada utpanna huaa| ataH putra kA nAma puSpadanta rakhA gyaa| yuvAvasthA meM puSpadanta kA vivAha kaI yogya kumAriyoM ke sAtha huaa| tatpazcAt usane rAjya kA tyAga kiyA aura dIkSita hokara kevala-jJAna prApta kiyaa| mAtA rAmAdevI bhI sAMsArika sukhoM kA tyAga karake tRtIya, sanatkumAra devaloka meM utpanna huii| . 1. triSaSTizalAkApuruSacaritra-parva 3, sarga 5, pR0 53 2. samavAyAMga 157, tIrthodgAlika 471, tathA Avazyaka ni0 383 3. (ka) garbhasthe'smin mAturAsIccandrapAnAya dohadaH . candrAbhazcaiSa ityAha baccandraprabhamamuM pitA / -triSaSTizalAkApuruSa ca. 3 / 6 / 49 (kha) caupanamahApuruSacaritra, pR0 88 4. samavAyAMga 157, tIrthodgAlika 472, sthAnAMga (abhayadeva) pR0 308. 5. (ka) triSaSTizalAkApuruSa, parva 3, sarga 7, pR0 49-50 (kha) uttarapurANa meM japarAmA nAma kA ullekha hai| 6. A0 hastImalajI -jainadharma kA maulika itihAsa pR0 598 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM nandA ': Apa dasaveM tIrthaMkara zItalanAtha kI mAtA tathA bhaddilapura nagara ke mahArAjA dRr3haratha kI sarvaguNasaMpannA rAnI thiiN| Apane maMgalakArI caudaha zubha svapna dekhe aura svapnoM kA zubha phala jAnakara harSita hote hue saMyama pUrvaka garbha kA pAlana kiyaa| usI samaya rAjA dRr3haratha kA zarIra dAhajvara se pIr3ita thaa| saMyogavaza eka dina rAnI nandA ke kara sparza mAtra se vaha vedanA zAnta ho gii| ataH bAlaka kA nAma zItalanAtha rakhA gayA / yauvana vaya hone para zItalanAtha kA pANigrahaNa yogya kanyAoM ke sAtha sampanna haa| varSoM taka rAjya karane ke pazcAt Apane saMsAra tyAga kara pravrajyA lI tathA kevala-jJAna prApta kiyaa| mAtA nandA ne bhI dharma kI ArAdhanA karate hue tRtIya sanatkumAra devaloka meM prayANa kiyaa| viSNudevI: viSNudevI gyArahaveM tIrthaMkara zrI zreyAMsanAtha kI mAtA tathA bhAratavarSa ke siMhapurI nagarI ke adhinAyaka mahArAja viSNu kI sadguNadhAriNI tathA dharmaparAyaNA rAnI thii| zreyAMsanAtha kA jIva viSNudevIke garbha meM Ane para unhoMne paramparAnusAra caudaha zubha svapna dekhA / garbhakAla pUrNa hone para mAtA ne kalyANakArI putra ko janma diyA / yauvana vaya meM sarvaguNa saMpanna kaI kanyAoM se pUtra kA pANigrahaNa krvaayaa| varSoM taka rAjya karane ke pazcAt zreyAMsa rAjA ne dIkSA grahaNa kI aura kevala-jJAna prApta kiyaa| mAtA viSNudevI karmoM kA kSaya karake tRtIya sanatkumAra devaloka meM gii| 1. samavAyAMga 157, tIrthodgAlika 473, sthAnAMga (abhayadeva) pR0 308 2. vahI, -bhAga 1, pR0 598 (kha) rAjJaH santaptamapyaMgaM, nandAsparzena zItyabhUt / garbhasthe'sminniti tasya, nAma zItala ityabhUt // -triSaSTizalAkApuruSa, pa0 3, sa0 8, pR0 47 3. samavAyAMga 157, tIrthodgAlika 474, Avazyaka niyukti 383, 388 4. jinasya mAtApitarAvutsavena mahIyasA / abhidhAM zreyasi dine, zreyAMsa iti cakratuH / / . -triSaSTizalAkApuruSacarita, 4-1-86 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla ko jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 13 jayAdevI : jayAdevI kI bArahaveM tIrthaMkara vAsupUjya kI mAtA tathA prasiddha campAnagarI ke rAjA vasupUjya kI dharmaparAyaNA rAnI thiiN| pUrva bhava ke padmottara rAjA kA jIva tIrthaMkara nAma karma kA upArjana kara prANAMta svarga se nikala kara jayAdevI kI kukSi meM garbha rUpa meM avatarita huaa| unhoMne zubha maMgalakAro caudaha svapna dekhe / taduparAnta ucita AhAra-vihAra se garbhakAla pUrNa kiyA aura zubha muhUrta para sukhapUrvaka putra-ratna ko janma diyaa| mahArAjA vasupUjya kA putra hone ke kAraNa bAlaka kA nAma vAsupUjya rakhA gyaa| bhoga karma kA baMdha nahIM hone se mAtA-pitA ke kahane para bhI kumAra vAsupUjya ne vivAha nahIM kiyaa| ataH dIkSita ho kevala-jJAna prApta kara tIrtha kI sthApanA kii| mAtA jayAdevI dharma kI ArAdhanA karatI haI karmoM kA kSaya karake tRtIya sanatkumAra devaloka meM gaI / zyAmA : zyAmA terahaveM tIrthaMkara vimalanAtha kI mAtA thii| mahApurI nagarI ke dharmapremI rAjA padmasena ne rAjya karane ke bAda dIkSA grahaNa kI aura sAdhanA tathA tapa dvArA tIrthaMkara nAmakarma upArjana kiyaa| yahI jIva devaloka meM AyuSya pUrNa kara kRtavarmA rAjA kI sulakSaNA patnI zyAmA ko kukSi meM avatarita huA / rAnI zyAmA ne caudaha mahAsvapna dekhe / garbhakAla pUrNa hone para putra kA janma huaa| yauvana prApta hone para aneka rAjakumAriyoM se vivAha huaa| kaI varSoM taka rAjya karane ke pazcAta dIkSA grahaNa kii| anta meM karmoM kA kSaya kara kaivalya-prApta kiyaa| mAtA bhI dharmadhyAna pUrvaka jIvana vyatIta kara maraNoparAnta tRtIya sanatkumAra devaloka meM utpanna huii| 1. samavAyAMga 157, tIrthodgAlika 475 2. A0 hemacandrAcArya-triSaSTizalAkApuruSacarita-parva 4, sarga 2 -caupannamahApurisacariyaM meM vivAha tathA kucha kAla rAjya pAlana kA ullekha hai| -A0 hastImalajI--jaina dharma kA maulika itihAsa-10 100 3. samavAyAMga, 157 tIrthodgAlika 476 4. (ka) triSaSTizalAkApuruSacarita-parva 5, sarga 3, pR0 48 (kha) A0 hastImalajI-jainadharma kA maulika itihAsa-pR0 102 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ 'suyazA' : suyazA caudahaveM tIrthaMkara anantanAtha kI mAtA thI / payaratha nAma ke nyAyapriya dharmAtmA rAjA ne dIkSA grahaNa kI tathA sAdhanA karate hue tIrthaMkara zubha nAma karma kA upArjana kiyA / yahI jIva prANAMta devaloka se cyuta hokara rAjA siMhasena kI rAnI suyazA kI kukSi meM AyA / mahArAnI ne caudaha svapna dekhe / bhagavAn ke janma hone para indra ne janmotsava kiyaa| rAnI ke garbhakAla ke samaya rAjA ne apAra zatru- sainya para vijaya prApta kI thI ataH kumAra nAma anantanAtha rakhA gayA re ! yuvAvasthA hone para vivAha tathA rAjyabhAra saMbhAlane ke bAda bhagavAn ne - dIkSA grahaNa kI aura tIna varSa taka chadmastha rahane ke pazcAt bhagavAn ko kevala jJAna prApta huA tathA hajAra sAdhuoM ke sAtha bhagavAn ne nirvANa prApta kiyaa| mAtA suyazA mRtyu ke pazcAt tRtIya sanatkumAra devaloka meM gaI / suvratA : rAnI suvrata ke garbha meM pandrahaveM tIrthaMkara dharmanAtha kI mAtA tathA ratnapura ke mahApratApI mahArAjA bhAnu kI rAnI kA nAma suvratA thA / pUrvabhava meM dRr3haratha rAjA ne nyAyapUrvaka rAjya karane ke bAda dIkSA grahaNa kI tathA kaThora sAdhanA kara tIrthaMkara nAmakarma upArjana kiyA / yahI jIva avatarita huA / mAtA ne caudaha svapna dekhe garbhakAla pUrNa hone para mAtA ne eka puNyavAn putra ko janma diyA / indra ne janmAbhiSeka kiyA / jaba bhagavAn garbha meM the taba mAtA ko dharma dhyAna karane kI prabala icchA huI thI isaliye bAlaka kA nAma dharmakumAra rakhA gayA / bAlyakAla vyatIta hone para yauvana vaya meM vivAha huA tathA rAjya kA kartavya nibhAkara dIkSA grahaNa kI / do varSa taka chadmastha avasthA meM rahane / 1. samavAyAMga 157, tIrthodgAlika 477 2. (ka) triSaSTizalAkApuruSa - 4-4-47 (kha) caupanna mahApurisacariyaM - pR0 129 3. samavAyAMga 157, tIrthodgAlika 478 4. (ka) triSaSTizalAkApuruSa - parva 4, sarga 5, pR0 49 (kha) AvazyakacUNi, pUrva bhAga, pR0 11 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAeM : 15 ke bAda bhagavAn ko kevala-jJAna prApta huaa| mAtA suvratA bhI karmoM kA kSaya kara tRtIya sanatkumAra devaloka meM gaI / acirAdevI : acirAdevI solahaveM tIrthaMkara zAntinAtha kI mAtA tathA hastinApura ke mahArAjA vizvasena kI mahArAnI thii| pUrvabhava ke megharatha kA jIva mAtA acirAdevI kI kukSi meM utpanna huaa| mAtA ne maMgalakArI caudaha svapna dekhe| garbhakAla pUrNa hone para mAtA ne kAMcanavarNIya putra-ratna ko janma diyaa| janma se kucha samaya pUrva se hI hastinApura nagara evaM rAjya meM mahAmArI kA roga phailA huA thaa| mAtA acirAdevI bhI isa roga ke prasAra se cintita thii| putra ke garbha meM Ane ke pazcAt isa mahAmArI kA bhayaMkara prakopa zAnta ho gayA ataH putra kA nAma zAntinAtha rakhA gayA' / yauvana vaya prApta hone para aneka kanyAoM ke sAtha inakA vivAha haa| kucha varSa rAjya karane ke pazcAt unhoMne dIkSita hokara kevala-jJAna prApta kiyaa| mAtA acirAdevI bhI apane karmoM kA kSaya kara tRtIya sanatkumAra devaloka meM gii| zrIdevI : ___ satrahaveM tIrthaMkara kuMthunAtha kI mAtA zrIdevI hastinApura ke rAjA sUra kI dharmapatnI thii| pUrvabhava ke siMhAvaha rAjA ne dIkSita ho, ucca koTi kA tapa tathA bIsa sthAnaka kI ArAdhanA karake tIrthaMkara nAmakarma kA upArjana kiyaa| vahI jIva mAtA ke garbha meM avatarita huA / usI rAtri ke pichale prahara meM mahArAnI zrIdevI ne sarvotkRSTa mahAn puruSa ke janma-sUcaka caudaha parama-maMgaladAyaka zubha svapna dekhe| garbhakAla pUrNa hone para mAtA ne sukhapUrvaka putra ko janma diyA / devatAoM sahita indra ne Akara mAtA ko praNAma kiyA tathA janmotsava mnaayaa| garbha kAla meM mAtA kunthu nAmaka ratnoM kI rAzi dekhI thI ataH bAlaka kA nAma kunthunAtha rkhaa| mAtA-pitA ne bAlyakAla pUrNa hone para yuvA rAjaputra kA kaI yogya rAjakanyAoM ke sAtha pANigrahaNa krvaayaa| cakraratna utpanna hone para kunthunAtha SaTkhaNDa pRthvI 1. samavAyAMga 157, 158, tIrthodgAlika 479, Avazyaka niyukti 398 / 2. caupannamahApuriSacariya-10 150 3. samavAyAMga 157-8, tIrthodgAlika 480, Avazyaka (SaDAvazyaka) pR0 28, uttarAdhyayanavRtti, pR0 232, Avazyaka niyukti 383. 398 / ... Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 : jainadharma kI pramukha sAdhviyoM evaM mahilAe~ ko jItakara cakravartI hue' tathA zrIdevI ko cakravartI kI mAtA hone kA saubhAgya prApta huA / karmoM ke kSINa hone para prabhu ne dIkSA grahaNa kI tathA kevala - jJAna prApta kara tIrthaMsthApana kiyA / mAtA ne bhI dharmadhyAna karate hue karmoM kA kSaya kiyA tathA mRtyu ke bAda cauthe mahendra devaloka meM deva yoni ko prApta kiyA | mahAdevI : aThArahaveM tIrthaMkara aranAtha kI mAtA mahAdevI hastinApura ke mahArAjA sudarzana kI sulakSaNA rAnI thIM / pUrvabhava meM susImA nagarI ke rAjA dhanapati rAjya saMcAlana karate hue bhI jaina dharma kA hRdaya se pAlana karate the / saMvara AcArya ke upadeza se vairAgya utpanna huA / dIkSA dhAraNa kara kaThora tapa karane lage tathA phalasvarUpa tIrthaMkara nAmakarma kA upArjana kiyA / yahI jIva mAtA mahAdevI ke kukSi meM avatarita huA / garbhakAla ke samaya mAtA ne caudaha mahAsvapna dekhe / garbha pUrNa hone para mArgazIrSa zuklA dazamI ko bhagavAn kA janma huA / garbhakAla meM mAtA ne ArA cakra dekhA thA / ataH bAlaka kA nAma aranAtha rakhA gayA / yuvAvasthA meM vivAha huA tathA kaI varSoM taka rAjya karane ke bAda cakraratna utpanna huA tathA cakravartI pada para adhiSThita hue| kaI vaSoM taka rAjya karane ke bAda saMsAra kI asAratA kA vicAra karate hue vairAgya utpanna huA tathA dIkSA grahaNa kI / tIna varSa taka chadmastha avasthA meM vicarane ke bAda bhagavAn ko kevala jJAna prApta huA / bhagavAn ne tIrtha kI sthApanA kii| mAtA mahAdevI ko dharma kA pAlana tathA karmoM kA kSaya karane se cauthe mahendra devaloka meM devayoni kI prApti huI / prabhAvatI" : unnIsaveM tIrthaMkara mallinAtha kI mAtA tathA mithilA ke mahArAjA 1. ( ka ) hemacandrAcArya -- triSaSTizalAkApuruSa - parva 6, sarga 1, (kha) A0 hastImalajI - jainadharma kA maulika itihAsa - bhAga 1, pR0 118. 2. ( ka ) hemacandrAcArya - triSaSTizalAkApuruSa - parva 6, sarga 1 4. (kha) A0 hastImalajI - jainadharma kA maulika itihAsa - bhAga 1, pR0 598 3. devI, samavAyAMga, 157-8, tIrthodgAlika 481, Avazyaka ni0 398 ( ka ) hemacandrAcArya -- triSaSTizalAkApuruSa - parva 3, sarga 1 (kha) A0 hastImalajI - jainadharma kA maulika itihAsa - bhAga 1, pR0 118 samavAyAMga, 157, tIrthodgAlika 482. sthAnAMga (abhayadeva) pR0 401, jJAtAdharmakathA, 65 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyoM evaM viduSI mahilAe~ : 17 kumbha kI rAnI kA nAma prabhAvatI thA / pUrvabhava ke mahArAjA mahAbala kA jIva tIrthaMkara gotra bA~dhakara anuttara vimAna se cyava kara mahArAnI prabhAvatI ko kukSi meM garbha rUpa se utpanna huA / mAtA ne caudaha zubha svapna dekhe | tIna mAsa bItane para prabhAvatI ko dohada utpanna huA ki ve mAtAeM dhanya haiM jo paMcavarNa-puSpoM kI zayyA meM zayana karatI haiM tathA vicaratI haiM / apanI rAnI ke isa prakAra ke dohada ko rAjA kumbha ne prasannatA se pUrNa kiyA / garbhakAla pUrNa hone para unhoMne sukhapUrvaka unnIsaveM tIrthaMkara ko putrI rUpa meM janma diyA / puSpazaiyyA para sone kA dohada hone ke kAraNa pitA ne " mallI" nAma rakhA / viziSTa jJAna kI dhArikA hone se loga " mallI bhagavatI" bhI kahate the / mallInAtha ko kevala jJAna prApta hone para mAtA bhI dharmadhyAna meM lIna rahI aura cauthe mAhendra devaloka meM utpanna huI / mallinAtha : unnIsaveM tIrthaMkara mallinAtha ne mahilA yoni meM hI kevala jJAna tathA mokSa ko prApta kiyA jisakA vivaraNa nimna hai : pUrvabhava meM mallikumArI kA jIva vItazokA nagarI meM mahAbala nAma ke rAjA ke rUpa meM thA / dharmaghoSa muni ke upadeza se prabhAvita hokara usane apane ananya chaH mitroM ke sAtha dokSA grahaNa kii| dIkSita hone ke pazcAt sAtoM mitra tapa-saMyama se AtmA ko bhAvita karate hue vicarane lage / eka samaya sabane milakara yaha saMkalpa kiyA ki hama saba eka hI prakAra ko tapasyA kareMge, tAki hama sabakA sAtha Age ke jIvana meM bhI isI prakAra banA rahe / anta meM niyamAnusAra saba ne eka-sI tapasyA prArambha kara dI / para mahAbala muni ne sabase jyeSTha bane rahane kI lAlasA se adhika tapa kiyA / phalataH anya sAdhu jaba pAraNA karate, taba ve apanI tapasyA ko Age bar3hA dete aura usa dina pAraNA nahIM karate / isa prakAra chadma ( kapaTa) 1. A0 Ananda RSijI - jJAtAdharmakathAMgasUtra - adhyAya 8, pR0 65 2. samavAyAMga, 157, jJAtAdharmakathA 64-78; sthAnAMga 229, Avazyakaniyukti 221-226, tIrthodgAlika 193 3. ( ka ) - vahI pR0 237 ( hindI anuvAda) (kha) triSaSTizalAkApuruSa - parva 6, sarga 6 ( gujarAtI anuvAda) a0 bhi0 21 2 4. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ pUrvaka tapa karane se unhoMne strI veda kA baMdha kiyA / isI prakAra bIsa sthAnoM kI ArAdhanA karane se torthaMkara nAma gotra kA bhI upArjana kiyA / " tIrthaMkara nAma gotra ke liye nimna bIsa prakAra kI ArAdhanA Avazyaka mAnI gaI hai : 1- 2. arihaMta tathA siddha kI bhakti, 3. pravacana, 4. guru, 5. sthavira, 6. bahuzruta, 7, tapasvImuni kI bhakti sevA karanA, 8. nirantara viveka meM upayoga rakhanA 9. nirdoSa samyaktva kA pAlana karanA, 10. guNavAnoM kA vinaya karanA, 11. vidhipUrvaka SaDAvazyaka kA pAlana karanA, 12. zIlavrata kA nirdoSa pAlana karanA, 13. vairAgyabhAva kI vRddhi karanA, 14. zaktipUrvaka tapa aura tyAga karanA, 15 tyAgI muniyoM ko ucita dAna denA, 16, vaiyAvRtya karanA, 17. samAdhistha guru ko sAtA pahu~cAnA, 18. vItarAga ke vacanoM para zraddhA karanA, 19. supAtra ko dAna karanA, aura 20. jina zAsana kI prabhAvanA karanA laghusiMha krIr3ita tathA mahAsiMha krIr3ita Adi ghora tapasyA tathA varSoM taka saMyama kA pAlana karate hue ukta sAtoM muniyoM ne anazanapUrvaka samAdhimaraNa liyA / yahI mahAbala kA jIva anuttara vimAna se cyuta hokara mithilA ke mahArAjA kumbha kI mahArAnI prabhAvatI kI kukSi meM avatarita huA / mAtA prabhAvatI ne zubha yoga meM putrI ko janma diyA jisakA nAma malli rakhA gayA / kAlAntara meM mallikumArI bAlyakAla pUrNa kara yuvAvasthA meM praviSTa huii| usake rUpa- lAvaNya aura guNAdi kI utkRSTatA sarvatra phailane lagI / mallikumArI ne avadhi jJAna se una chaH mitroM kA jovana dekhA aura unake jIvana ke kalyANa ke liye unheM bhI pratibodha dene kA vicAra kiyA | isakI vistRta carcA jJAtAdharmakathAMgasUtra meM nimna rUpoM meM varNita hai / mallikumArI ke rUpa lAvaNya aura guNAdi kI utkRSTatA ko carcA tatkAlIna chaH gaNarAjAoM taka pahu~cI / mallikumArI ne apane pUrva janma ke mitroM tathA isa janma ke gaNarAjAoM kA mohabhAva dUra karane 1. jJAtAdharmakathAMgasUtra - pR0 241 2. A0 hastImalajI - jaina dharma kA maulika itihAsa - pR0 126 (ka) AvazyakacUNi 'RSabhadeva' ratalAma kezarImala pR0 89 bhAga - 1 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 19 ye eka upAya socA / usane eka vizAla mohanagRha ke madhya meM maNimaya pIThikA para apane hI samAna rUpa-lAvaNyamayI suvarNamaya pratimA kA nirmANa karavAyA aura bhojanoparAnta usameM eka-eka grAsa DAlane kI vyavasthA kI / " sAketapura kA pratibuddha rAjA rAnI padmAvatI ke sAtha nAgapUjA ke utsava meM sammilita huA / vahA~ mAlAkAroM dvArA prastuta manohara zrI dAmagaDa (puSpaguccha) kI banAvaTa dekhakara vismita huA / usane maMtrI subuddhi se pUchA ki isase sundara puSpa guccha kahIM dekhA hai ? isakA uttara dete hue maMtrI ne mallikumArI ke vArSika mahotsava para manohara tathA vibhinna prakAra ke puSpoM se kalAtmaka DhaMga se banAye gaye puSpa gucchoM kA varNana kiyA, sAtha hI mallikumArI ke anupama saundarya kA aisA varNana kiyA jisase rAjA pratibuddha una para mohita ho gayA / isI prakAra campA nagarI ke rAjA canduhAga, sAvatthI ke mahArAjA ruppI, kAzI pradeza ke mahArAjA zaMkha, kuNAlAdhipati rukmi, hastinApura ke rAjA adInazatru tathA pAMcAla ke rAjA jitazatru ne mallikumArI ke saundarya tathA guNoM kI apane maMtriyoM dvArA prazaMsA sunI thI / ina chaH bhUpatiyoM ne pUrva janma ke sneha se AkarSita hokara mallikumArI se vivAha karane kI icchA prakaTa kI / rAjA kumbha dvArA isa mA~ga ko asvIkRta karane para chahoM bhUpatiyoM ne apanI senAe~ lekara mithilA para car3hAI kara dI aura zakti ke bala para malli ko varaNa karane kA saMkalpa kiyA / chaH rAjAoM se eka sAtha mukAbalA karane meM asamartha rAjA kumbha cintita hokara yuddha kI taiyArI karane lage / 2 pratidina kI taraha caraNa-vandana ke liye AI huI mallikumArI ne apane pitA ko cintita dekhA, unakI cintA ke kAraNoM ko jAnakara vinayapUrvaka bolI "tAta, Apa kiMcit mAtra bhI cintita na hoM, maiM sArI samasyA ko ThIka DhaMga se hala kara luuNgii| Apa chaH rAjAoM ko dUta dvArA alaga-alaga rUpa meM yahA~ Ane kA nimaMtraNa bheja dIjiye / " 1. jJAtAdharmakathAMgasUtra pR0 - 252 (ka) uddhRta triSaSTizalAkApuruSa - parva 6, sarga 6 2. jJAtAdharmakathAMgasUtra pR0 276 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 : jainadharma ko pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM mallikumArI kI yogyatA, buddhimattA aura noti-parAyaNatA se rAjA kumbha prabhAvita evaM Azvasta hokara chaH rAjAoM ko pRthak-pRthak Ane kA sandeza bhijavA diyaa| sandeza pAkara sabhI rAjA mithilA rAjadhAnI meM pahu~ce aura mohana gRha meM sthApita malli ko svarNa pratimA ko nihArane lge| jaba mallikUmArI ne bhUpatiyoM ko rUpa darzana meM tanmaya dekhA to svarNaputalI kA Dhakkana haTA diyaa| Dhakkana haTate hI cirasaMcita anna ko durgandha cAroM ora phaila gaI aura saba bhUpati nAka banda kara idharaudhara bhAgane kI ceSTA karane lge| ucita avasara dekha malli bhagavatI ne unheM pratibodha dete hue kSaNika bhautika sukha ko tyAgakara AtmajJAna kI ora prerita kiyA, tathA pUrvabhava kA jIvana vRttAnta kaha sunAyA / malli bhagavatI ke ina udbodhaka vacanoM se rAjAoM ko jAti-smaraNa jJAna utpanna huA aura isa jJAna se unhoMne apane-apane pUrvabhavoM ko jAnA / anta meM mallikumArI ne mAtA-pitA kI anumati prApta kara dIkSA grahaNa kii| dIkSA ke samaya tIna sau striyoM tathA tIna sau puruSoM ne bhI saMyama grahaNa kiyaa| paramparAnusAra dIkSA tathA kevala-jJAna kA mahotsava manAyA gayA aura tIrtha kI sthApanA kI gii| anya tIrthaMkaroM kI tulanA meM mallinAtha meM yaha viziSTatA rahI ki unhoMne jisa dina dIkSA grahaNa ko usI dina unheM kevala-jJAna ko bhI prApti huii| kevalI banakara mahatI pariSad meM dharmadezanA sunaaii| upadeza sunakara mahArAja kumbha aura prabhAvatI ne zrAvaka-dharma svIkAra kiyA aura jitazatra Adi chaH rAjAoM ne muni-dIkSA grahaNa kii| ___ Apake saMgha meM sAdhviyoM kI AbhyaMtara pariSad aura sAdhuoM ko bAhya pariSad kA ullekha prApta hotA hai| Apake samavasaraNa meM sAdhviyoM kA agrasthAna mAnA gayA hai, kyoMki unheM AbhyaMtara pariSad meM ginA gayA hai / tIrthaMkara malli janamAnasa ko Atmazaddhi kA mArga batAte hae varSoM taka grAmoM aura nagaroM meM ghUma-ghUma kara dharma kA upadeza detI rhiiN| anta meM grISmakAla ke caitra zuklA caturthI ko ardharAtri ke samaya pA~ca so AryikAoM 1. (ka) AnandaRSijI-jJAtAdharmakathAMgasUtra-pR0 313 (kha) A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa-pR0 131 (ga) caubIsa tIrthaMkara caritra meM eka hajAra puruSa aura tIna sau striyoM ke sAtha dIkSita honA likhA hai jo bhrAnta pratIta hotA hai / 2. A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa-pa0 131 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ : 21 aura pAMca sau bAhya pariSad ke sAdhuoM sahita saMthArA pUrNa kara cAra aghAti-koM kA kSaya karake siddha, buddha aura mukta huii|' padmAvatI __ Apa bIsaveM tIrthaMkara muni suvrata kI mAtA tathA rAjagRha ke mahArAjA sumitra kI mahArAnI thiiN| pUrvabhava ke surazreSTha rAjA ke jIva ne ghora tapasyA kara tIrthaMkara nAma karma upArjana kiyA thaa| vahI jIva rAnI padmAvatI ke garbha meM utpanna huaa| mAtA ne caudaha mahAsvapna dekhe tathA harSita ho garbha kA sAvadhAnI se pAlana karane lgii| mAtA ko usa samaya vidhipUrvaka vrata pAlana kI icchA banI rahatI thI, vaha muni kI taraha vrata kA pAlana karatI rahI / garbhakAla pUrNa hone para mAtA ne sukhapUrvaka putra-ratna ko janma diyaa| indra ne Akara mAtA ko praNAma kiyA tathA narendra va purajanoM ne janmotsava mnaayaa| mAtA ne yuvAvasthA Ane para prabhAvatI Adi zreSTha rAjakanyAoM ke sAtha kumAra kA vivAha kiyaa| rAjya kA upabhoga kara dIkSita hue| anantara kevala-jJAna prApta kara tIrthakaratva ko prApta kiyaa| mAtA bhI apane karmoM kA kSaya kara cauthe mAhendra devaloka meM utpanna huii|4 vaprAdevI ikkIsaveM tIrthaMkara zrI naminAtha kI mAtA tathA mithilA nagarI ke mahArAjA vijaya kI mahArAnI kA nAma vaprAdevI thA / pUrvabhava ke siddhArtha rAjA kA jIva mAtA vaprAdevI ke garbha meM praveza karane para, maMgalakArI caudaha zubha svapna dikhAI diye| yogya AhAra, vihAra aura AcAra se mahArAnI dA ne garbha kA pAlana kiyaa| samaya pUrNa hone para mAtA vaprAdevI ne kanaka varNa vAle putra-ratna ko sukhapUrvaka janma diyaa| narendra aura surendra ne maMgala mahotsava mnaayaa| jisa samaya bAlaka garbha meM thA usa samaya zatruoM ne mithilA nagarI ko cAroM ora se ghera rakhA thaa| mAtA vaprAdevI kI una para saumya duSTi par3ate hI zatru rAjA kA mana badala gayA aura vaha caraNoM meM jhuka gyaa| ataH zatruoM ke isa prakAra se namana karane 1. AnandaRSijI-jJAtAdharmakathAMgasUtra-a0 8, pR0 322 2. samavAyAMga 157, Avazyakaniyukti 229, tIrthodgAlika 483 3. AvazyakacUrNi-pR0 11 4. A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa-pR0 598 5. samavAyAMga 157, tIrthodgAlika 484 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ ke kAraNa putra kA nAma naminAtha rakhA gayA / yuvAvasthA ko prApta hone para mAtA-pitA ne putra kA yogya kanyAoM ke sAtha vivAha kiyaa| rAjya kA pAlana kara dIkSita hue aura kevala jJAna prApta kiyA / mAtA ne bhI zrAvikA vrata grahaNa kiyA tathA karmoM kA kSaya karake devaloka meM gaIM / zivAdevI ra bAIsaveM tIrthaMkara ariSTanemi kI mAtA zivAdevI samudravijaya kI dharmazIlA mahArAnI thIM / pUrvabhava ke zaMkha rAjA kA jIva tIrthaMkara gotra kA puNya upArjita kara zivAdevI kI kukSi meM garbha rUpa se utpanna huA / mAtA ne caudaha zubha svapna dekhe tathA parama bhAgyazAlI putra-lAbha kI bAta jAna - kara bahuta prasanna huiiN| garbhakAla pUrNa hone para mAtA ne sukhapUrvaka putra ratna ko janma diyA / bhAgyazAlI putra kI mAtA ko devoM ne Akara praNAma kiyA aura janmotsava mnaayaa| bAlaka ke garbhakAla meM rahate samaya kaI aniSTa Tala gaye tathA mAtA ne ratnamaya cakra kA darzana kiyA, ataH bAlaka kA nAma ariSTanemi rakhA gayA / 4 mAtA zivAdevI, pitA samudravijaya tathA bhAI zrIkRSNa ne ariSTanemi kI anicchA hote hue bhI ugrasena rAjA kI sarvaguNa sampanna kanyA rAjI - matI se vivAha kI taiyArI kI parantu ahiMsA ke pujArI nemikumAra ne vivAha ke avasara para vadha kiye jAne vAle nirdoSa pazuoM kI pukAra suna kara vivAha karane ke bajAya dIkSita hokara kevala jJAna prApta kiyA | mAtA zivAdevI bhI dokSita hokara karmakSaya kara mRtyu prApta kara cauthe mAhendra devaloka meM gaIM / " 1. (ka) nagaraM rohijjati, devI Ahe, saMThitA didvA, pacchA paNatA rAyANo aSTeya paccatiyA rAyANo, paNatAtee namI / -- AvazyakacUrNi, utta0 pR0 11 (kha) triSaSTizalAkApuruSacarita - parva 7 sarga 11, pR0 191 C , 2. A0 hastImalajI - jaina dharma kA maulika itihAsa - bhAga 1, pR0 598 3. kalpasUtra 171, antakRddazA 8, uttarAdhyayananiyukti pR0 496, samavAyAMga 157, tIrthodgAlika 485 4. AvazyakacUrNi -- utta0 pR0 11 5. paumacariya, utta. 21, gA. 2 uda. jaina dharma kA maulika itihAsa, pR0 141 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 23 rAjImatI' rAjImatI bAIsaveM tIrthaMkara ariSTanemi kI vAgdattA, satyabhAmA (kRSNa kI rAnI) kI laghu bhaginI tathA rAjA ugrasena va rAnI dhAriNI kI putrI thI / usa samaya ke sarvaguNa sampanna yAdava kumAra se vAgdAna ho jAne ke kAraNa rAjImatI apane bhAgya ko dhanya samajhatI thI / jaba nemikumAra sAkSAt kAmadeva ke samAna apUrva bArAta sajAkara mahArAjA ugrasena ke prAsAda kI ora bar3he, to usa samaya bAla-vRddha sabhI tribhuvana mohaka nemikumAra ko dekhakara rAjImatI ke bhAgya ko sarAhane lage / sakhiyA~ vara ko dekhate hI daur3a kara rAjImatI se kahane lagIM - " rAjadulArI ! tuma parama bhAgyavatI ho jo zrI neminAtha jaisA trailokya tilaka vara tumase pANigrahaNa karegA / hama vara darzana kI prabala utkaNThA ko roka nahIM sakate haiM, ataH he sakhI ! tuma bhI lajjA kA parityAga kara ati kamanIya vara ko dekhane calo !" rAjImatI mahala ke jharokhe se apane priyatama kA rUpa tathA bArAta kI sAjasajjA kA dRzya dekhakara apanA aho bhAgya mAnane lagI / usI samaya sahasA rAjImatI kI dAhinI A~kha aura bhujA phar3akane lagI tathA aniSTa kI AzaMkA se usakA hRdaya dhar3akane lagA aura pala mAtra meM hI apAra janasamUha ne dekhA ki ahiMsA aura karuNA kI pratimUrti nemikumAra hajAroM pazuoM ko jIvanadAna dete hue punaH lauTa rahe haiM / rAjImatI apane prANezvara nemikumAra ke lauTa jAne aura unake dvArA pravrajita hone ke nizcaya ko jAnakara vRkSa se kaTI huI latA kI taraha nizceSTa hokara dharatI para gira par3I / sakhiyoM ke prayatna se hoza meM Ate hI rAjImatI hRdayadrAvI karuNa vilApa karate hue bolI - "he naraziromaNi, tumane vivAha kI svIkRti dekara mere mana meM AzAlatA aMkurita kyoM kI aura asamaya meM hI use ukhAr3a kara kyoM pheMka diyA ? mahApuruSa apane vacana ko jovana bhara nibhAte haiM / jisa dina Apane vacana se mujhe svokAra kiyA usI dina merA Apake sAtha pANigrahaNa ho cukA, usake 1. uttarAdhyayana 22, 43, kalpasUtravRtti 313 2. (ka) A0 hemacandra triSaSTizalAkApuruSa - parva 8, sarga 9, pR0 373, 381 (kha) A0 hastImalajI -- jaina dharma kA maulika itihAsa - bhAga 1, pR0 190 (ga) jaina sAhitya ke itihAsa meM ariSTanemi kI bArAta kA varNana lAlitya - pUrNa evaM bahuta AkarSaka bhASA meM kaI kaviyoM ne kiyA hai / 3. A0 hemacandrAcArya -- triSaSTizalAkApuruSa - parva 8, sarga 9, pR0 384 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAeM bAda yaha vivAha kA samasta Ayojana to vyartha hI kiyaagyaa| mujhe atyanta duHkha to isa bAta kA hai ki Apa jaise samartha mahApuruSa bhI vacana bhaMga kareMge to sArI laulika maryAdAyeM naSTa ho jaayeNgii"| ina vAkyoM se usa samaya kI sAmAjika mAnyatA tathA vivAha-paddhati kI mahattA kA bodha hotA hai / punaH rAjomatI duHkhI hokara kahane lagIM-"sakhi ! isameM nemikumAra kA koI doSa nahIM, mujhe to yaha saba mere hI kisI ghora pApa kA pratiphala pratIta hotA hai| avazya hI maiMne pUrva janma meM kisI cira-praNayI kA vicchoha kara use viraha kI vIbhatsa jvAlA meM jalAyA hogA / jisake phalasvarUpa maiM abhAgina apane prANAdhAra priyatama ke kara-sparza kA bhI sukhAnubhava nahIM kara skii"| isa karuNa krandana ko dekhakara sakhiyoM ne use samajhAte hue yAdava kula ke kisI dUsare sarvaguNa sampanna kumAra ko pati rUpa meM cunane kI salAha dI kintu rAjomatI ghAyala zeranI kI taraha apanI sakhiyoM para garaja par3I aura bolIM,-"kanyA kA pANigrahaNa eka bAra hI hotA hai, maiM nemikumAra ko apane mana aura vacana se varaNa kara cukI hU~ aura apane gurujanoM dvArA bhI unheM dI jA cukI huuN| ataH maiM to apane priyatama nemikumAra kI patnI ho cukii| unhoMne vivAha vidhi se mere kara kA sparza nahIM kiyA hai-para mujhe vratadAna dene meM to unakI vANI avazyameva mere antaHstala kA sparza kregii"| isa taraha kAma bhoga ke tyAga evaM vrata-grahaNa kI dRr3ha pratijJA se saheliyoM ko cupa karA kara rAjImatI neminAtha ke hI dhyAna meM nimagna rahane lgo| isa nava-pariNitA ke hRdaya kI AzAoM tathA umaMgoM kA ati karuNa varNana kaI vidvAn kaviyoM ne lekha tathA chaMdoM meM kiyA hai, mukhyataH inameM rAjImatI kI atRpta bhAvanAoM kA hRdayagrAhI citraNa prastuta kiyA gayA hai| jaina dharma meM isa satI sAdhvI ko Adarza nArI kA sthAna diyA gayA hai tAki bhaviSya meM nAriyA~ inhIM ke AdarzoM para cala kara apanA jIvana unnata kara skeN| nemikumAra ke toraNa se lauTa jAne para unakA choTA bhAI rathanemi rAjImatI para mohita ho gyaa| kaI prakAra ke bheMTa, pralobhana dekara vaha rAjImatI, ko apanI ora AkarSita karane kI koziza karane lagA para isa saMkalpa para dRr3ha rahane vAlI mahilA ne caturAI tathA yuktipUrNa phaTakAra 1. AcArya hastImalajI---jainadharma kA maulika itihAsa-bhAga 1, pR0 193-195 2. vahI, bhAga 1, pR0 195 . Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyoM evaM viduSI mahilAe~ : 25 se rathanemi ke sAre kaluSita manoratha miTTI meM milA diye / rathanemi ke moha ko dUra karane ke liye adholikhita ghaTanA kA ullekha prApta hotA hai "rAjImatI ne dUsare dina rathanemi ke Ane se pahane bharapeTa dUdha piyA aura usake Ane ke pazcAt vamanakAraka madanaphala ko nAsArandhroM se chakara sUghA aura rathanemi se kahA ki zIghra hI eka svarNa-thAla le aao| rathanemi ne tatkAla rAjImatI ke sAmane sundara svarNa-pAtra rakha diyaa| rAjImato ne pahale piye hue dUdha kA usa svarNa-pAtra meM vamana kara diyA aura rathanemi se gambhIra dRr3ha svara meM kahA-"devara ! isa dUdha ko pI jaao"| isase lajjita tathA nirAza hokara rathanemi saMsAra se virakta ho gayA aura dIkSA grahaNa kara neminAtha kI sevA meM raivatIcala kI ora nikala pdd'aa| neminAtha kI pravrajyA kI bAta suna kara rAjImatI ne svayaM bhI pravajyA grahaNa karane kA dRr3ha nizcaya kara liyA aura kisI taraha mAtA-pitA kI anumati lekara apane zyAmala bAloM kA luMcana kara saMyama mArga kI ora bar3hane lgii| usa avasara para laMcita kezavAlo jitendriyA sukumArI rAjImatI se vAsudeva zrIkRSNa AzIrvacana ke rUpa meM bole-"he kanye! jisa lakSya se dIkSita ho rahI ho, usakI saphalatA ke lie saMsAra-sAgara ko zIghrAtizIghra pAra karanA / rAjImato ne dokSita hokara bahuta-sI rAjakumAriyoM evaM anya sakhiyoM ko bhI dIkSA pradAna kii| zIlavatI hone ke sAtha-sAtha neminAtha ke prati dharmAnurAga se abhyAsa karate hue rAjImatI bahuzrutA bhI ho gaI thii| ___ tIrthaMkara ariSTanemi ko kevalajJAna prApta hone para aneka mumukSuoM ne prabhu caraNoM meM dokSA grahaNa kii| usa samaya yakSiNI Adi aneka rAjakumAriyoM ne bhI prabhu-caraNoM meM dokSA grahaNa ko / yakSiNI AryA ko zramaNI saMgha kI pravartinI niyukti kiyA gayA hai| mahArAnI zivAdevI, rohiNI, 1. uttarAdhyayana sUtra adhyAya 22 2. AcArya hastImalajo-jainadharma kA maulika itihAsa-bhAga 1, pR0 200 3. saMsAra sAyaraM ghoraM, tara kanne lahu~ lahu~-uttarAdhyayana sUtra, a0 22 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAe~ devakI aura rukmiNI Adi aneka mahilAoM ne prabhu ke pAsa zrAvikA dharmaM svIkAra kiyA / prabhu neminAtha dvArA kevalajJAna kI prApti tathA saMgha sthApanA kA saMdeza sunakara rAjImatI bhI aneka sAdhviyoM ke sAtha bhagavAn ko vandana karane hetu raivatagiri (girinAra parvata) kI ora cala pdd'ii| rAste meM ghanaghora varSA ke kAraNa eka guphA meM rAjImatI ne apane bhIMge kapar3e sukhAne ke liye phailA diye / yahA~ rAjImatI ko nirvastra dekhakara guphA meM dhyAnastha rathanemi kA mana punaH vicalita ho gayA phalataH usane rAjImatI se kAmecchA - pUrti kI prArthanA kI, parantu dRr3hapratijJa rAjImatI apane manobhAva ko susthira rakhate hue nirbhayapUrvaka bolI, "he rathanemi tuma indriya sukhoM ke moha se patha bhraSTa ho rahe ho, tuma to uttama kula ke mAnava ho, kyA tyAge hue viSayoM ko phira se grahaNa karoge ? tumheM isa viparIta mArga para calate lajjA nahIM AtI? tumheM dhikkAra hai, isa prakAra aMgIkRta vrata se girane kI apekSA to tumhArA maraNa zreSTha hai / kyoMki manuSya janma bahuta durlabha hai aura kula jAti ke gaurava ko surakSita rakhate hue Atma-kalyANa karanA hI tumhAre liye zreyaskara hai / sthira saMyama nArI ko hitakArI lalakAra aura phaTakAra ko sunakara rathanemi dharma meM samyak prakAra se vaise hI sthira ho gayA jaise aMkuza se hAthI ho jAtA hai / tadanantara ariSTanemi ke caraNoM meM pahu~ca kara kaThora tapazcaryA se karma samUha ko bhasmasAt kara rathanemi bhI zuddha, buddha aura mukta ho gaye / rAjomatI ne bho ariSnemi ke samavasaraNa meM pahu~cakara tapa saMyama 1. A0 hastImalajI - jaina dharmaM kA maulika itihAsa - bhAga 1, pR0 201 zivA rohiNI devakyo, rukmiNyAdyAzca yoSitaH jagRhu: zrAvikA dharmamanyAzca svAminnidhau / - triSaSTizalAkA puruSacaritra - parva 8, 9 2. (ka) ghiratthu te jasokAmI, jotaM jAviya kAraNA vataM icchasi AveU, seya te maraNaM bhave / - dazavekAlika sUtra, a0 2 (kha) uttarAdhyayana sUtra, a0 22 (ga) kohaM mANaM nigiNhitA, bhAyaM lobhaM ca savvaso indiyAI, vase kAuM, ayyANaM uvasaMhare / -- uttarAdhyayana sUtra, a0 22, pR0 231. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAeM : 27 kI sAdhanA karate hue kevalajJAna kI prApti kI aura bAda meM nirvANa prApta kiyaa| yaha Adarza mahilA tIrthaMkara ariSTanemi ke pUrva hI mokSa ko prApta huii| devako: ____ jaina dharma ke itihAsa meM paramayogI zrIkRSNa vAsudeva kI mAtA devakI ke vAtsalya-bhAvoM kA varNana isa prakAra se kiyA gayA hai| devakarAjA ko putrI tathA kaMsa kI bahina kA vivAha saurIpura ke rAjA vasudeva se huA thaa| "bahina devakI ke pUtroM dvArA merI matyu hogI" isa bhaviSyavANI ke AdhAra para kaMsa ne devakI aura vasudeva se unake putroM ko apane adhIna rakhane kA vacana le liyA thaa| vivAha ke pazcAt devakI ne kramazaH chaH bAra garbha dhAraNa kiye parantu prasavakAla meM hI devakI ke ve chaH putra sulasA gAthApatnI ke yahA~ tathA sulasA ke chaH mata putra devakI ke yahA~ hariNagameSI nAmaka deva ne apanI devamAyA dvArA ajJAta rUpa se pahuMcA diye| una chaH putroM ko vasudeva ne apanI pratijJAnusAra prasava ke turanta pazcAt hI kaMsa ko sauMpA aura kaMsa ne unheM mRta samajhakara pheMka diyaa| sAtavIM bAra jaba devakI ne garbha dhAraNa kiyA to sAta zubha svapnasiMha, sUrya, agni, gaja, dhvaja, vimAna aura padma sarovara dekhakara jAgRta huI / vasudeva ne svapna kA artha batAte hue kahA-"tuma bhAgyazAlI putra ko mAtA banogI yaha suna kara vaha pati se saMtAna rakSA hetu Ardra svara meM anunaya karane lgii| vasudeva ne devakI ko Azvasta kiyA aura tejasvI putra ke janma lete hI use apane mitra naMda-yazodA ke yahA~ gokula meM chor3a Aye / mAtA devako sAta-sAta putroM kI jananI hote hue bhI apanI goda meM kisI putra kI bAla-krIr3A nahIM dekha skiiN| eka samaya tIrthaMkara ariSTanemi aneka zramaNoM ke sAtha dvArikApurI padhAre / tIrthaMkara ke samavasaraNa kA samAcAra suna kara zrIkRSNa yAdava 1. uttarAdhyayana sUtra, a0 22, pR0 232 2. antakRddazA 6, uttarAdhyayana 22.2, samavAyAMga 159, kalpasUtravRtti pR0 175, nizIthaNi pra0 pR0 103 3. A0 hemacandra-triSaSTizalAkApuruSa-parva 8, sarga 5, pR0 310 -A0 hastImalajI-jainadharma kA maulika itihAsa-bhAga 1, pR0 164 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 : jainadharma pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAeM parivAra tathA antaHpura kI rAjamahiSiyoM ke sAtha dezanA sunane aaye| usa samaya aneka nara-nAriyA~ dIkSita haI aura aneka ne zrAvaka-dharma svIkAra kiyaa| kisI samaya bele-bele se tapasyA karane ke kAraNa kSINa hue zarIra vAle chaH sAdha prabhu kI AjJA lekara nagara meM bhikSA lene ge| chahoM muni bArI-bArI se do-do ke saMgAr3e se tIna bAra devakI ke prAsAda' meM gocarI lene gye| zrAvikA devakI ne unheM bhaktipUrvaka vandana kiyA aura premapUrvaka vizuddha AhAra kI bhikSA dii| muni-yugala kI saumya AkRti, sadRza-vaya, kAnti aura cAla-DhAla ko dekha use apane chaH putroM kA smaraNa ho AyA' aura usake nayanoM se putra-sneha ke kAraNa anavarata azru dhArAe~ baha nikalIM / 2 muniyoM kA tIsarA yugala bhI jaba devakI ke yahA~ bhikSA lene AyA to apanI zaMkA kA samAdhAna karate hue usane prazna kiyA, 'bhagavan, merA aho bhAgya hai, Apane isa A~gana ko pavitra kiyA, para anya guNAnurAgI santa sevA ko chor3a kara Apa mere yahA~ tIna bAra kaise padhAre ?' aMtagaDa sUtra ke anusAra devakI ne muni yugala ko dUsarI tIsarI bAra eka ho ghara para bhikSA lene kA kAraNa puuchaa| muni ne isa prazna kA uttara dete hue apane jIvana kA vRttAnta, jo kevala jJAnI prabhu dvArA unheM batAyA gayA thA vaha kaha sunaayaa| muni kI bAta samApta hote hI devakI mUcchita hokara pRthvI para gira par3I kyoMki use yaha vizvAsa ho gayA thA ki ye chaH muni usake hI putra haiN| saceta hone para devakI kA mAtR-hRdaya sAgara kI taraha hilore lene lagA aura usake stanoM se dUdha kI aura A~khoM se azruoM kI dhArA eka sAtha bahane lgii| devakI ke isa hRdayasparzI karuNa vilApa ko sUnakara maniyoM ne use saMsAra kI anityatA tathA karmoM kI pradhAnatA ke bAre meM smjhaayaa| aMtagaDa sUtra ke anusAra devako apane zaMkA nivAraNa hetu bhagavAn ariSTanemi ke samavasaraNa meM gii| arihaMta ariSTanemi ne usake manobhAvoM ko jAnakara kahA, 'devakI, tumane jo chaH mani dekhe haiM ve sulasA ke nahIM, tumhAre hI putra haiM / hariNaMgameSI deva ne inheM tatkAla prasava ke samaya hI sulasA ke mRta putroM meM badala diyA thA / ataH ve vahA~ vRddhi pAkara dokSita hue haiN|' isa para devako ne harSa vibhora hokara chahoM muniyoM ko vandana karate 1. A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa-bhAga 1, pR0 164 -2. (ka) triSaSTizalAkApuruSa, parva 8 (kha) A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa-bhAga 1, pR 206 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 29: hue kahA, "prabho ! mujhe prasannatA hai ki merI kukSi se utpanna chaH putroM ne mukti kA sarvotkRSTa sAmrAjya prApta karanevAlI muni dIkSA grahaNa kI tathA eka putra (kRSNa) ne utkRSTa koTi kA vizAla sAmrAjya prApta kiyA / para merA hRdaya saMtapta ho rahA hai ki sAtoM putroM kI zaizavAvasthA ke lAlanapAlana kA ati manorama Ananda maiMne svalpa mAtrA meM bhI anubhava nahIM kiyA / " isa para kevala jJAnI prabhu ne pUrvabhava meM sapatnI ke ratna curAne kI bAta kaha sunAI / " samavasaraNa se lauTakara Ane ke pazcAt bhI devakI apane saMtapta hRdaya ko Azvasta na kara sako / sAta-sAta putroM kI jananI hote hue bhI devakI eka bhI putra ko stana pAna karAne, mIThI-mIThI loriyA~ gAkara sunAne tathA zaizavAvasthA kI atipriya tutalAtI mITho bolI Adi ko zravaNa kara sakane kA saubhAgya prApta nahIM huA / isI zoka sAgara meM gote lagAtI huI vaha cintita rahane lagI aura anna-jala tyAga diyA / mAtA kI manodazA dekha kRSNa ne iSTadeva kA smaraNa kiyA aura eka laghu-bhrAtA kA varadAna prApta kiyA / kAlAntara meM devakI ne eka putra ko janma diyA jisakA gaja-sukumAla nAma rakhA gayA / svayaM dIkSita hone ke pazcAt mAtA devakI ne apane putra gaja-sukumAla ko bahuta karuNa zabdoM meM saMsAra bhoga ke lie kahA parantu apane praNa para dRr3ha kumAra ne yuvAvasthA meM torthaGkara ariSTanemi ke pAsa pravrajyA grahaNa kii| uparokta pRSThoM meM devakI ke jIvana aura usakI kriyAoM kA varNana jaina dharmagraMthoM ke AdhAra para kiyA gayA hai / 1. A0 hastImalajI - jaina dharma kA maulika itihAsa - bhAga 1, pR0 209 2. devakI ke caritra kA mUlyAMkana kiyA jAtA hai to pratIta hotA hai ki jaina dharma tathA vaidika sAhitya meM, devakI ke svarUpa aura caritra meM antara hai / jaina dharma meM pUrvajanma meM ratnoM kI corI karane para isa janma meM putroM se viyoga sahanA par3A | azubha karmoM kA phala bhoganA hI par3atA hai / zrImad bhAgavata ke anusAra devakI bar3I satI sAdhvI strI thI / (zrImad bhAgavata dazama skanda, 55 ) | kahA jAtA hai ki devakI kA zarIra puNya pratApI thA / usake zarIra meM sampUrNa devatAoM kA dharma meM to kevala devakI ko ATha putroM kI mAtA darzAyA devakI ke zarIra meM sampUrNa devatAoM se nivAsa hone se yaha bar3A ojamaya aura nivAsa thA / jaina gayA hai / parantu kahA jA sakatA. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 : jainadharmaM pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAe~ rukmiNI', satyabhAmA : zrIkRSNa vAsudeva kI pati parAyaNa, sarvaguNa sampanna ye donoM rAniyA~ - tatkAlIna sAmAjika tathA rAjanaitika kSetra meM bhI apanI alaukika buddhi se kRSNa ko sahayoga detI thiiN| eka samaya ariSTanemi kRSNa ko AyudhazAlA (zastra-zAlA) meM pahu~ce aura kutUhalavaza zaMkha phUMkA / kRSNa vAsudeva kA yaha adbhuta zaMkha koI balazAlI hI uThAkara phU~ka sakatA hai / yaha kauna dUsarA aisA parAkramI puruSa dharAtala para A gayA ? zrIkRSNa bhI apane pratidvandvI kA AbhAsa hone para cintAnura ho gaye / hai ki vaha loka mAtA nahIM deva mAtA thI / (zrImad bhAgavata, dazama skanda, zloka 56 ) / devakI ke garbha se jo bhI putra hue the saba balavAn evaM devatva dhAraNa kiye hu the / devakI kA jIvana bar3A kaSTa sAdhya thA / vaha eka jIvaTa devI thI, jisane kArAgRha meM apanI prasava pIr3A ko sahana kiyA / devakI apane vacana para dRDha rahane vAlI strI thI / jaba use kaMsa ke hAthoM apanI santAnoM ko mAre jAne kA jJAna huA taba usane apane mamatva ko eka cunautI rUpa meM svIkAra kiyA / apane pati vasudeva kI sAntvanA para apanI santAnoM kA viyoga hRdaya meM sahatI rahI / yaduvaMza kI isa mahilA ne kRSNa yuga meM jitanI pIr3A sahana kI hai vaha alaukika hai / devakI ko eka saccI mAtA kA hRdaya prApta thA / usameM tyAga, balidAna aura dhairya kI aTUTa bhAvanA thI / pRthvI se pApI kaMsa ke vinAza kA zreya isI mahimAmayI mAtA kI kukSi ko prApta huA hai / devakI ke caritra citraNa se patA lagatA hai ki itihAsa kI yaha mahimAmayI mahilA vaidika dharma aura jaina dharma kI vividha - tAoM ke anusAra yadyapi eka ho mahilA rahI hogI, lekina isakI gAthA donoM dharmoM meM alaga-alaga rUpa se varNita hai / sanAtana vaidika dharma kI kathAoM ke anusAra devakI ke sabhI putroM ko usake bhAI kaMsa ne mAra DAlA thA jaba ki jaina AkhyAyikAoM ke anusAra mahAsatI devakI ATha alaukika santAnoM kI mAtA thI / - 1. antakRddazA, 1, jJAtAdharmakathA 52, nirayAvalikA 5-1 AvazyakacUrNi pra0 pR0 356 Adi / 1 : 2. kalpasUtra, pR0 176, antakRddazA 10 sthAnAMga 626, Avazyaka pU0 28, praznavyAkaraNa vRtti pR0 88. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ : 31 AyudhazAlA ke rakSaka se neminAtha ke zaMkha phUMkane para ve cintAmagna ho gye| kRSNa kI donoM paTarAniyoM ne pati ko cintAtura dekha apane devara ko vivAha ke liye taiyAra karane kA kaThina kArya hAtha meM liyaa| vasantotsava para vasanta krIr3A ke nimitta raivatAcala para eka kAryakrama Ayojita kiyaa| bhAI evaM bhAbhI ke Agraha para nemikumAra bhI isa vasantotsava para unake sAtha gye| vahA~ kRSNa kI rAniyoM ne nemikumAra ko sAMsArika bhoga kI ora unmukha karane ke bahuvidha prayAsa kiye / saMsAra se virakta neminAtha moha mamatA ko tyAga cuke the kintu kuTumbiyoM ke ati Agraha ko dekhakara vivAha ke liye sahamata ho gye| ___ isa prakAra kRSNa kI ina donoM paTarAniyoM ne apanI buddhimattA evaM vyavahAra kuzalatA se unheM kaThina paristhitiyoM meM bhI sahayoga diyaa| draupadIra : jaina paramparA meM mahAbhArata kI prasiddha mahilA pAtra 'draupadI' kA varNana karmoM ke AdhAra para kiyA gayA hai| kisI parvabhava meM draupadI (usakA jIva) campAnagara ke brAhmaNa soma kI nagarI nAgazrI nAma kI patnI thii| usane zravaNa mani dharmaruci ko kar3ave tumbe ke sAga kA bhikSAhAra diyA thaa| jise khAkara dharmaruci ne samAdhiparvaka zAnta bhAva se prANa tyAga diyaa| nagara meM isakI carcA phailane se pati soma ne nAgazrI ko ghara se nikAla diyaa| gAMva vAle bhI dhikkAra va ghaNA kI dRSTi se dekhane lage / ataH bharaNa-poSaNa bhI milanA muzkila ho gyaa| isa prakAra kaI vyAdhiyoM se grasita hokara dInahIna avasthA meM nAgazrI kI mRtyu huii| kaI bhavoM meM bhramaNa karane ke pazcAt capAnagarI ke jinadatta sArthavAha kI bhAryA bhadrA kI kukSi se putrI rUpa meM janma liyA / ati komala zarIra hone ke kAraNa mAtA-pitA ne usakA nAma sukumAlikA rakhA / yauvana vaya prApta hone para pitA jinadatta ne putrI kA vivAha sAgaradatta sArthavAha ke putra sAgara se kiyA / 1. caupannamahApurisacariyaM-pR0 192 2. jJAtAdharmakathA 109, 116, 120, 123-24 praznavyAkaraNa vRtti, pR0 87 3. A0 Ananda RSijI-jJAtAdharmakathAMga sUtra-a0 16, pR0 448 . Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 : jainadharma pramukha sAdhviyoM evaM mahilAe~ pUrvabhava ke azubha karma baMdhana ke kAraNa sukumAlikA kA sparza karate hI anya puruSa kA zarIra agni ke samAna jalane laga jAtA thA / ataH pi sukha prApta nahIM hone para vaha duHkhI rahane lagI aura bhikSukoM ko bhojana, vastra Adi kA dAna dene lgii| eka dina gopAlikA AryA anya sAdhviyoM ke sAtha sukumAlikA ke yahA~ AhAra lene AI / taba zreSThi kanyA ne apanA duHkha prakaTa karake duHkha se mukta hone kA upAya puuchaa| sAdhvIjI ne tapa, tyAga tathA dharma- dhyAna ko ho duHkha se mukta hone kA sAdhana batAyA / sukumAlikA ne AtmakalyANa ke liye zrAvikA vrata dhAraNa kiyA tathA bAda meM dIkSA grahaNa kI / " gopAlikA AryA kI AjJA meM raha kara bahuta tapasyA jaise upavAsa, belA, telA Adi karatI huI sukumAlikA apane azubha karmo kI nirjarA karane lagI / eka samaya gopAlikA AryA kI AjJA kA ullaMghana karake sukumAlikA sAdhvI saMgha ke niyamoM ko tyAga, nagara ke bAhara ke udyAna meM bele-bele kA tapa karake sUrya ke sanmukha AtApanA lene lagI / (sAdhvI-caryA meM isa prakAra kA tapa niSiddha hai) / eka samaya usI udyAna meM nagara kI devadattA gaNikA ko pA~ca puruSoM se sAMsArika bhoga bhogate hue dekhakara sukumAlikA AryA ne bhI isI prakAra ke bhoga bhogane kI abhilASA kI tathA mana meM dRr3ha nidAna kiyA / aMta meM kaI prakAra ko utkRSTa tapasyA karate hue arddhamAsa kI sallekhanA karake deha tyAga kiyA | yahI jIva drupada rAjA kI culanA rAnI kI kukSi se putrI ke rUpa meM utpanna huA jisakA nAma draupadA rakhA gayA / yauvana vaya meM praveza karane para rAjA drupada ne pA~ca pAMDavoM se draupadI kA vivAha kiyA / eka samaya kacchulla nArada ko Ate dekha pA~coM pAMDavoM sahita kuntI mAtA ne unheM praNAma kara Adara se bahumUlya Asana grahaNa karane kI vinatI kii| usa samaya draupadI devI ne nArada ko asaMyamI, avirata tathA pApoM kA pratyAkhyAna na karane vAlA jAnakara unakA Adara nahIM kiyA / isa apamAna se nArada ne draupadI kA abhimAna cUra karane kA saMkalpa kiyaa| nArada amarakaMkA rAjadhAnI ke padmanAbha rAjA ke mahala meM gaye / Adara satkAra ke pazcAt rAjA ke pUchane para unhoMne draupadI ke rUpa saundarya kA varNana khUba 1. jJAtAdharmakathAMgasUtra - a0 16, pR0 465 2. vahI - a0 16, pR0 487, 392 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ : 33 bar3hA-car3hA kara kiyaa| yaha sunakara padmanAbha rAjA draupadI ke rUpa, yauvana para mugdha ho gayA tathA apane devamitra kI ArAdhanA kI evaM usakI vidyA dvArA draupadI ko apane mahala meM ma~gavA liyaa| apanI rAno banane kA anurodha karane para draupadI ne kahA, "he rAjan, yadi chaH mahIne taka kRSNa mujhe lene nahIM AyeMge to tuma jo kahoge vahI kruuNgii"| draupadI nirantara SaSThabhakta' (do upavAsa) aura pAraNA meM AyaMbila tapa karane lgii| hastinApura se kRSNa tathA pANDava bhArI senA lekara Ae amarakaMkA nagara para hamalA kiyA tathA yuddha meM padmanAbha ko burI taraha parAjita kiyA / rAjA padmanAbha apane prANoM kI rakSAhetu draupadI kI zaraNa meM gayA / draupadI ne zaraNAgata kI rakSA karate hue use apane bhrAtA kRSNa kI zaraNa meM jAne ko khaa| ataH apane kiye hue karmoM kA prAyazcitta karate hue padmanAbha ne kRSNa tathA pANDavoM se kSamA mA~gI / draupadI kRSNa tathA pANDavoM ke sAtha punaH hastinApura A gii| draupadI-mUlyAMkana-jJAtAdharmakathAMga meM varNita amarakaMkA nAmaka solahaveM adhyAya meM draupadI sambaddha kathAnaka meM do mahattvapUrNa siddhAntoM para prakAza DAlA gayA hai / zrAvaka-zrAvikAoM ko tyAgI varga kI sevA karate samaya sAvadhAnI rakhanA Avazyaka hai| isa prakAra ke avicArI kArya gRhastha mahilAeM na kareM isaliye nAgazrI ke jIvana ke duHkhada udAharaNa diye gaye haiN| dUsarA, tyAgI varga kA avinaya karane para draupadI ko pati se viyoga kA kaSTa uThAnA par3A tathA usake nivAraNArtha usane aSTama tapa evaM AyaMbila karake apane karmoM kA kSaya kiyA / ataH azubha karmoM ke kSaya ke liye tyAga aura tapasyA karanA Avazyaka hai| thAvaccA dvArikA ke samRddhazAlI zreSThakuloM meM thAvaccA mAtA kA nAma prasiddha thaa| usakA putra bhI pitA ke nAma ke bajAya mAtA ke nAma se pahacAnA jAne lagA thaa| pati kI akAla mRtyu tathA putra ke alpAyu hone para bhI zreSThi patnI thAvaccA ne apane kula kI pratiSThA aura dhAka ko usI prakAra kAyama rakhA jaisI ki pUrva meM thii| mAtA thAvaccA ne apane putra kA bar3e 1. jJAtAdharmakathAMgasUtra-a0 16, pR0 497,500 2. vahI, pR0 179 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM lAr3a-pyAra se pAlana-poSaNa kiyaa| ATha varSa kI Ayu meM putra ko eka yogya AcArya ke pAsa zikSA grahaNa karane ke liye bhejaa| yuvAvasthA meM thAvaccAputra kA battIsa sarvaguNa sampanna sundara kanyAoM ke sAtha pANigrahaNa huaa|' ___ kucha samaya pazcAt thAvaccAputra apanI mAtA ko praNAma kara vinayapUrvaka bolA, "ambe, bhagavAn ariSTanemi ke amogha pravacana sunakara mujhe bar3I prasannatA huI hai / mujhe aba saMsAra ke bhogoM se virakti ho gaI hai| maiM janma-maraNa ke bandhanoM se mukta hone ke liye pravrajyA grahaNa karanA cAhatA hU~, tAki AtmakalyANa kara manuSya janma ko saphala banA skuuN|" apane putra kI yaha bAta sunakara gAthApatnI thAvaccA avAk raha gaI, mAno usa para vajra girA ho| usane putra ko tyAga mArga meM Ane vAle ghora kaSToM se avagata kraayaa| para putra ke aTala nizcaya ko dekha usane advitIya abhiniSkramaNotsava karane kA nizcaya kiyaa| apane isa uddezya kI pUrti ke liye vaha apane kucha AtmIyajanoM ke sAtha zrIkRSNa ke pAsa bahumUlya bheMTa lekara pahuMcI aura nivedana kiyA, "rAjarAjezvara, merA ikalautA putra thAvaccAkumAra prabhu ariSTanemi ke pAsa zramaNa dIkSA svIkAra karanA cAhatA hai| maiM bahuta samRddhi ke sAtha niSkramaNotsava manAnA cAhatI huuN| ataH Apa kRpA kara chatra, cavara aura mukUTa pradAna kojiye|" thAvaccA kI isa yAcanA para kRSNa ne sAMtvanA dete hue kahA, "devAnupriye, tumheM isakI kiMcit mAtra bhI cintA karane kI AvazyakatA nahIM hai| maiM svayaM isa utsava kI jimmedArI utthaauuNgaa|" alaukika ThATa-bATa se niSkramaNotsava kI zobhA yAtrA nikalI aura samavasaraNa meM jAkara thAvaccAputra ne vidhivat pravrajyA grahaNa kii| jaina granthoM meM rAma aparanAma padma baladeva, lakSmaNa vAsudeva tathA rAvaNa prati vAsudeva ke nAma se ullikhita kiye gaye haiM / ataH usa samaya kI vizeSa mahilAoM kA varNana yahA~ diyA jAtA hai| sItAra __ bhAratIya saMskRti meM mahAsatI sItA eka uccatama Adarza kI pratIka mAnI jAtI haiN| rAjA janaka evaM rAnI videhA kI putrI evaM rAma (padma, 1. A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa-prathama bhAga,pR0231-235 2. praznavyAkaraNa pra016, praznavyAkaraNavRtti pR0 86, AvazyakacUNi pR0 187, nizIthacUNi, pR0104 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ : 35 baladeva) kI bhAryA kA nAma sItA thaa| rAma apane pitA dazaratha kI AjJA se caudaha varSa ke liye jaba vana meM jAne lage, to sItA bhI pati kI anugAminI banI tathA devara lakSmaNa (vAsudeva) bhI sAtha meM gye| ayodhyA se prayANa kara bhayaMkara vanoM Adi ko pAra kara ve vejayantapura ke samIpavartI maidAna meM phuNce| vahA~ unakA Adara-satkAra kiyA gyaa| eka samaya rAjA pRthvIdhara ke rAja darabAra meM dUta ne Akara yaha sandeza diyA ki rAjA ativIrya bharata se yuddha kI taiyArI kara rahA hai| yaha samAcAra jAnakara bhrAtR-prema se prerita hokara rAma aura lakSmaNa sItA sahita pRthvIdhara ke putroM evaM unakI senAoM ko sAtha lekara rAjA ativIrya se yuddha karane cala pdd'e| nandyAvartapurI (ativIrya rAjA kI rAjadhAnI) ke samIpa pahu~ca kara ativIrya kI prabala sainya zakti dekhakara sItA ne rAma ko salAha dete hue kahA, 'he nAtha, rAjA ativIrya atyanta balavAna, bhArI senA kA adhikArI evaM krUratApUrNa vyavahAra karane vAlA hai| ataH isa kArya ko bahuta sAvadhAnI ke sAtha maMtraNA karake karanA upayukta hogaa|" sItA ke isa sujhAva ko mAnakara rAma ne gambhIra maMtraNA kara nirNaya liyaa| sainya par3Ava ke sannikaTa jina mandira kI AryikAoM ke pAsa sItA ko chor3akara rAma evaM lakSmaNa ne manohara nartakI rUpa dhAraNa kara ativIrya kI rAjyasabhA meM praveza kiyaa| vahAM pahu~cakara unhoMne atimanorama nRtya kiyaa| nRtyarasa meM rAjA ativIrya ko AkaNTha DUbA jAnakara rAma-lakSmaNa ne sahasA dhAvA bolakara bandI banA liyA aura use apane zivira meM le aaye| lakSmaNa jaba ativIyaM kA vadha karane calA to sItA ne use rokA aura karmoM kA phala tathA ahiMsA kA mahattva batAte hue kahA ki aisA karanA dharma-viruddha hai| ___ vahA~ se Age calane para vaMzadhara parvata para dhyAnastha muni ko vandana kara tInoM ne pUjA kI tathA rAma-lakSmaNa ne madhura bhAva se stavana gAye tathA bhaktibhAva se vibhora hokara sItA nRtya karane lgii| vahAM se bhayaMkara vana aura aTavI ko pAra karate hue ve loga daNDaka vana phuNce| daNDaka vana ke ghane bA~sa ke jaMgaloM ko sApha karate samaya bhUlavaza lakSmaNa kI talavAra se 'zambUka' kA zira kaTa gyaa| 'zambUka' rAvaNa ko bahina 1. raviSeNAcArya, padmapurANa-bhAga 2, parva 37, pR0 160, 164 2. vahI, pR0 165 3. vahI, parva 39, pR0 182 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM candranakhA kA putra thA aura vaha vahA~ 'sUryahAsa khaGga' (eka vizeSa prakAra kI sAdhanA) kI tapasyA kara rahA thaa| candranakhA ke putra kI mRtyu se krodhita hokara rAvaNa rAma-lakSmaNa se yuddha karane AyA kintu vahA~ sItA ke rUpa para mohita hokara chalapUrvaka uThA le gayA / ' haraNa karane ke pazcAt rAvaNa ne sItA ko apanI ora AkRSTa karane kA bahata prayAsa kiyA parantu sItA ne krodhita hokara usase kahA, 'he adhama puruSa, terA yaha kArya narakagamana tathA apakIrti kA kAraNa hai| tU parastro-gamana ko icchA se bhAro pApa karma bA~dhakara avanati kI ora jA rahA hai / sItA ke isa nIti vAkyoM kA rAvaNa para koI asara nahIM haA aura usane sItA ko devA nAmaka udyAna meM bandI sadRza rakhA / apane pati rAvaNa ko duHkhI dekhakara usakI paTarAnI mandodarI bhI sItA ko samajhAne aaii| sItA ne usase kahA, "he vanite, tere yaha vacana zAstroM ke viruddha haiN| pativratA striyoM ke mukha se aise vacana nahIM nikala sakate / " maiM pativratA nArI hU~-kisI dUsare puruSa kA vicAra mana meM bhI nahIM lA sktii|"2 ____ anta meM rAma-rAvaNa yuddha meM rAma vijayI hue aura sotA ko ayodhyA le gye| vahA~ prajAjanoM ke mithyA doSAropaNa ke kAraNa punaH garbhavato sItA ko vana meM bheja diyaa| senApati sItA ko ghora araNya meM ratha se utAra kara jaba jAne lagA taba sItA ne kahA, "he bhadra, rAma ko yaha saMdeza denA ki Apane mujhe loka apavAda ke bhaya se araNya meM bhejA jabaki aisI sthiti meM mere satItva kI parIkSA lenA zreyaskara thaa| yaha mere bhAgya kA doSa hai| para jisa prakAra Apane mujhe ekadama tyAga diyA usa prakAra kisI mithyAdRSTi vAle puruSa ke kahane se jina dharma kA tyAga mata krnaa| itanA saba hone para bhI sotA ke mukha se rAma ke pratikUla eka bhI zabda nahIM niklaa| ___ vana meM rahate hue sItA ne do yugala putroM ko janma diyaa| bar3e hokara unhoMne nArada dvArA rAma kI kathA tathA apanI mAtA ke sAtha hue durvyavahAra ko sunA / phalasvarUpa saba vidyAoM meM pAraMgata donoM kumAra krodhita 1. raviSeNAcArya, padmapurANa, bhAga 2, parva 44, pu0 237 2. vahI, bhAga 2, parva 46, pR0 257-258 3. hemacandrAcArya-triSaSTizalAkApuruSa-parva 7, sarga 8, pR0 160 4. dekheM-padmapurANa, vimalasUri / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ : 37 hokara rAma aura lakSmaNa se yuddha karane cale / bhayaMkara yuddha karane ke bAda bhI rAma aura lakSmaNa una sItA-putroM ko parAsta na kara sake / anta meM nArada dvArA sItA ke putroM kA paricaya jJAta hone para rAma ne unheM gale lagA liyaa| sItA ne apanI pativratatA pramANita karane ke liye agni parIkSA dI / rAma sItA ko vApasa apane sAtha le jAnA cAhate the parantu sItA ko saMsAra se virakti ho cukI thI ataH AtmakalyANa hetu pRthvImatI AryikA ke pAsa dIkSita hokara tyAga-tapasyA Adi karane lagIM / ' - hemacandrAcArya ke anusAra sItA ne rAma se dIkSita hone kI AjJA lI aura svayaM hI muSTi kezaluMcana kiyA tathA jayabhUSaNa muni ke pAsa dIkSita hokara sAdhvI suprabhA ke samudAya meM sammilita huI / antataH hama itanA avazya kaheMge ki aneka viSama paristhitiyoM meM bhI jisa saMyama kA paricaya dete hae sItA ne apane satItva ke saMrakSaNa kA mahAn kArya kiyA vaha samasta bhAratIya nArI ke lie anukaraNIya evaM atigaurava kA viSaya hai| mandodarI rAjA maya evaM rAnI hemavatI kI viduSI kanyA mandodarI bhAratavarSa ke 1. raviSeNAcArya, padmapurANa, bhAga 3, parva 100, pR0 237 2. hemacandrAcArya, triSaSTizalAkApuruSa, parva 7, pR0 172 sItA rAmacaritamAnasa kI pradhAna nAyikA haiN| rAma avatAra kI sArthakatA ke liye sItA rAkSasoM ke saMhAra kA mUla kAraNa bniiN| jaina sAhitya evaM paurANika granthoM ke AdhAra para sItA meM hameM eka nizcayAtmaka buddhivAlI, niSkapaTa, sarala hRdayA, Atma sammAna ke bhAva se saMpanna tathA atizaya snehamayI evaM eka Adarza kulavadhU kA citra pAte haiM ( DA0 mAtA prasAda gupta, tulasIdAsa, pR0 309) / mAnasa meM sItA kA daivIkRta rUpa vidyamAna hai / vaha rAma kI mUla zakti hai jaba ki jaina sAhitya meM sItA rAma ke yathArtha gRhastha jIvana kI sahadharmiNI haiN| vAlmIki rAmAyaNa meM bhI jAnakI ko bhAryA kahA gayA hai| (DaoN0 zyAmasundara vyAsa, hindI mahAkAvya meM nArI citraNa, pR0 99) / jaina sAhitya evaM rAmacaritamAnasa meM sItA ke caritra ke paraMparAgata guNa to vidyamAna haiM hI kintu jahA~ mAnasa meM sItA rAma kI chAyA mAtra hai aura usakA astitva pRthak nahIM hai| vaha anugatA abalA nArI hai, vahA~ jaina paramparA meM vaha eka svatantra vyaktitva se yukta hai| 3. paumacariyaM pra0 kha0, 53, 13-14 evaM anya, pR0 348 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ mahAn zaktizAlI rAjA rAvaNa kI paTTarAnI thii| apanI guNa garimA ke kAraNa hI use rAjA rAvaNa kI paTTarAnI banane kA saubhAgya prApta huA / mandodarI rAvaNa ko hitopadeza dekara sadaiva sumArga para lAne kA prayatna karatI rahatI thI / mandodarI kI vyavahAra kuzalatA kA pramANa hameM nimnapaMktiyoM meM dRSTigata hotA hai-- jaba kharadUSaNa dvArA rAvaNa kI bahina candranakhA kA apaharaNa kiye jAne para vaha usako mArane ko udyata hotA hai taba mandodarI kahatI hai, " he nAtha, kanyA nizcaya hI parAyA dhana hotI hai, use pitA kA ghara tyAganA hI hotA hai / kharadUSaNa jo ApakI bahina ko le gayA hai, vaha yogya hai, kaI vidyAoM meM pAraMgata hai / yadi yuddha meM vaha mArA gayA to apaharaNa ke doSa se dUSita kanyA ko dUsarA koI varaNa nahIM karegA ataH use vidhavA hI rahanA par3egA / " mandodarI ke isa nItiyukta kathana ko dhyAna meM rakhate hue rAvaNa zAnta huA aura yuddha karane ke apane nizcaya ko tyAga diyA / isI prakAra jaba rAvaNa sItA kA apaharaNa karake lAyA taba bhI lokavyavahAra evaM nyAya kA uttama jJAna rakhanevAlI mandodarI ne pati ko bahuta samajhAyA thA / yadyapi isa patiparAyaNa nArI ne pati ke duHkha se dravita hokara sotA ko rAvaNa kI patnI banane kI preraNA dI thI / lekina I sItA ne kar3e zabdoM se pratikAra kara use ThukarA diyaa| rAvaNa balapUrvaka sItA ko patnI kyoM nahIM banA sakA, isakA rahasyodghATana isa prakAra karate hue apanI rAnI se kahA, "he devo, maiMne nirgrantha muniyoM kI sabhA meM yaha praNa liyA hai ki jaba taka koI bhI para strI mujhe svayaM nahIM cAhegI taba taka maiM balapUrvaka use varaNa nahIM karU~gA / ataH tuma sItA ko prasanna karo, tAki merA asaMtuSTa mana zAnta ho sake / " patiparAyaNA mandodarI ne sItA ko samajhAne kA bahuvidha prayAsa kiyA parantu mahAsatI sItA para usakA koI asara nahIM huA / hanumAna ne to usake garva ko cUra karate hue use paTarAnI ke sthAna para dUto kA kArya karane kA ulAhanA diyA sAtha hI yaha bhI kahA ki 'he mandodarI, tumhArA vaha saubhAgya tathA unnatarUpa kahA~ gayA ? jAna par3atA hai ki tuma rati kArya ke viSaya meM atyanta sAdhAraNa strI ho gaI ho / anta meM rAvaNa kI parAjaya ke pazcAt rAma mandodarI Adi rAniyoM ko samajhAte haiM / saMsAra ko asArthatA tathA kSaNabhaMguratA ko dekha kara mando - 1. raviSeNAcArya, padmapurANa bhAga 2, parva 53, pR0 331 " 2. vahI / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 39 darI tathA candranakhA, Adi rAniyoM ne anantavIrya munirAja ke pAsa jAkara AryikA vrata grahaNa kiyA tathA AtmakalyANa meM jIvana vyatIta kiyA / ohar : 2 bahattara kalAoM meM pravINa kaikeyI uttarApatha ke rAjA zubhamati tathA rAnI pRthvI kI kanyA aura rAjA dazaratha ko patnI tho / rathasaMcAlana - kalA meM vizeSa nipuNa hone ke kAraNa hI usane yuddha ke samaya vizeSa cAturya se 1. raviSeNAcArya, padmapurANa, bhAga 3, parva 58, pR0 77-78 rAmAyaNa meM aneka devI caritroM ke sAtha mandodarI kA caritra bhI uttama mAnA gayA hai / jaba hama usake caritra aura kRtyoM kI samIkSA karate haiM to yaha vidita hotA hai ki mandodarI sandhi meM nipuNa tathA zAstra meM vizeSa jJAna rakhatI thI / vaha yaha jAnatI thI ki rAma se zatrutA lekara rAvaNa kA jIvana kadApi sArthaka nahIM ho sakatA / isI hetu usane apane pati rAvaNa ko samajhAte hue yaha parAmarza diyA ki rAma se yuddha kA vicAra tyAga dIjie kyoMki rAma mAnava rUpa meM svayaM paramAtmA haiM / (DA0 mAtAprasAda gupta, tulasIdAsa, pR0 311) / mandodarI ke caritra meM samaya-samaya para apane pati ko "nIca" Adi saMbodhanoM se saMbodhita karate hue dekhate haiM / ( rAmacaritamAnasa, laMkA kANDa, 36 ) / jaina sAhitya meM mandodarI kA caritra utkRSTa rUpa se nirUpita hai, jaba ki kavitAvalI meM mandodarI kA caritra kadAcit aura bhI gira gayA hai / usameM vaha rAvaNa ko " mandamati" ( kavitAvalI - laMkA, 18-21) aura 'nIca" ( kavitAvalI, laMkA, 18) to kahatI hI hai sAtha hI apane putra meghanAda ko bhI apazabda kahatI hai / isa taraha rAmacaritamAnasa meM mandodarI kA caritra rAvaNa ke parAmarzadAtA ke rUpa meM ujAgara huA hai jaba ki jaina sandarbhoM meM mandodarI rAvaNa kI zubhAkAMkSiNI ke rUpa meM citrita kI gaI hai / jaina saMdarbhoM meM mandodarI eka sUkSma kUTanItijJA tathA eka saphala dUtI ke rUpa meM mAnI gaI hai / mandodarI rAvaNa kI kUTanIti ko jAnanevAlI aura bhaviSya meM usake duSpariNAmoM ko dRSTi meM rakhanevAlI laMkA meM akelI viduSI mahilA thI / ( kavitAvalI-laMkAsundarakANDa-12) / 2. tIrthodgAlika 603, samavAyAMga 158, sthAnAMga 672, Avazyaka ni0409, paumacariyaM 24/37-38, pR0 215 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM rAjA dazaratha ke ratha kI bAgaDora saMbhAlI thii| isa vizeSa guNa tathA rUpavAn rAnI se rAjA atyanta prasanna haA aura use varadAna mA~gane ko khaa| pravINa rAnI ne donoM 'vara' dharohara ke rUpa meM rAjA ke pAsa hI rkhe| rAjA dazaratha kI patnI kauzalyA (aparAjitA) se rAma, sumitrA se lakSmaNa tathA suprabhA se zatrughna utpanna he| rAnI kaikeyI ne bhI sundara kAntimAn putra ko janma diyA, jisakA nAma bharata rakhA gayA / rAma ne apane parAkrama se sItA tathA lakSmaNa ne anya rAja putriyoM ko vivAha hetu prApta kara liyA kintu usa samaya apane zaurya tathA parAkrama ke pradarzana kA avasara na milane se bharata ke mana meM bahuta glAni utpanna huI / tadanantara manovijJAna meM pravINa mAtA kaikeyI pUtra ke isa manobhAva ko jAna gaI / ataH usane bharata kI isa glAni ko dUra karane ke liye rAjA dazaratha ko salAha dI ki, "he nAtha, mujhe bharata kA mana zokayukta dikhAI detA hai isalie rAjA janaka ke laghubhrAtA kI putriyoM se bharata kA bhI vivAha karavA dIjiye" / kaikeyI kI salAha se rAjA dazaratha ne vaisA hI kiyA / jaina grantha padmapurANa ke anusAra kaikeyI ne rAma ke rAjyAbhiSeka ke samaya apane dharohara rUpI do varadAna maaNge| kathAnusAra jisa samaya rAjA dazaratha ne rAma ke rAjyAbhiSeka tathA svayaM ke dIkSita hone kA saMkalpa sabhAjanoM ke sAmane rakhA usa samaya saba jagaha zoka kA vAtAvaraNa vyApta ho gyaa| antaHpUra kI mahilAeM karuNa krandana karane lgiiN| yaha saba dekha kara bharata ko bhI saMsAra se virakti ho gaI aura saMnyAsa lene kI socane lge| vAtsalyahRdayA kaikeyI se pUtra ke bhAva chipe na raha sake / vaha bharata kA abhiprAya jAnakara atyadhika zokamagna ho gii| usane socA ki pati tathA putra donoM hI dIkSA dhAraNa karane ko udyata haiM ataH kisI nizcita upAya se unheM rokane kA prayatna karU / isa kaThina belA meM use pUrva meM dazaratha dvArA diye gaye vara mA~gane kI smRti ho aaii| ucita samaya jAnakara vaha rAjA dazaratha ke pAsa jAkara unheM apane praNa kI yAda dilAI aura 1. (ka) raviSeNAcArya, padmapurANa, bhAga 1, parva 24, pR0 485 (kha) triSaSTizalAkApuruSa, parva 7, sarga 4, pR0 65 2. raviSeNAcArya, padmapurANa, bhAga 1, parva 25, pR0 491 3. raviSeNAcArya, padmapurANa, bhAga 2 parva 28, pR0 42 4. vahI, pR0 75 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 41 pati ke AzvAsana bhare zabda sunakara bolI, "he nAtha, mere putra ke liye rAjya pradAna kiijie|" isa para rAjA ne apane jeSTha putra rAma ko bulAkara kahA, "he vatsa, kalA kI pAragAminI catura kaikeyI ne yuddha meM ati cAturya se sArathi kA kAma kiyA thA-usase prasanna hokara maiMne do vara diye the| vahI Aja mAMga rahI hai| yadi Aja maiM una diye hue varoM kI pUrti nahIM karatA hai to saMsAra ke Alambana se unmukta hokara bharata dIkSA le legA aura tumhArI vimAtA kaikeyo putra zoka se prANa tyAga degii|" sArI sthiti se avagata hone para rAma ne saharSa bhAI bharata ke liye rAjya siMhAsana tyAga diyA aura svayaM vana meM cale gaye / kaikeyI ke putra sneha ke kAraNa bharata ne rAjya siMhAsana prApta kiyaa| parantu pati dazaratha ke pravrajyA grahaNa karane tathA rAma-lakSmaNa ke vana meM jAne se kauzalyA (aparAjitA) va sumitrA kA duHkha dekha kaikeyI kA hRdaya duHkhI ho gayA aura usane bharata se kahA, "he putra, tumane zreSTha rAjya siMhAsana prApta kiyA hai parantu vaha rAma aura lakSmaNa ke binA zobhA nahIM detaa| sukhoM meM pale donoM kumAra tathA sukUmArI sItA vanoM meM kahA~ 'bhaTakate hoMge? una donoM kI mAtAe~ nirantara vilApa karatI huI duHkhI haiM ataH tuma zIghra una logoM ko punaH le Ao, maiM bhI tumhAre pIche AtI hai"|' mAM kI AjJA se bharata rAma-lakSmaNa ke pAsa gye| bharata tathA kaikeyI donoM ne rAma ko vApasa ayodhyA calane kA bahuta Agraha kiyA para rAma nahIM lautte| 1. uda. raviSeNAcArya, padmapurANa, bhAga 2, parva 32, pR0 93 jaina granthoM meM kaikeyI ke vyaktitva kA atyanta sammAnanIya citraNa kiyA gayA hai / jabaki jainetara granthoM meM kaikeyI kA caritra-citraNa nindanIya hai / kaikeyI meM eka AdarzavAdI hI nahIM varan eka vastuvAdI nArI kA svarUpa pAte haiM / rAmAyaNa meM kaikeyI kA caritra apriya rUpa se mAnasakAra ne citrita kiyA hai| jabaki jaina sAhitya meM kaikeyI eka udAravAdI dharmacAriNI tathA viduSI ke rUpa meM citrita huI hai| kaikeyI ke hRdaya meM mamatva kA sAgara vidyamAna thA jaba ki rAmacaritamAnasa meM rAma ke prati usakI vidveSa bhAvanA ko caritArtha kiyA gayA hai| jaba hama kaikeyI ke caritra kA tulanAtmaka dRSTi se vizleSaNa karate haiM to yaha pratIta hotA hai ki vaha jaina sAhitya aura itihAsa kI sulakSaNA nArI hai / vaha apane putra bharata ko rAma se bheMTa karane ke liye aneka bAra Agraha karatI Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM ataH saMkSepa meM hama kaha sakate haiM ki rAjA dazaratha se "vara" mAMga kara unheM pratijJA ke bandhana se mukta karane, bharata ko asamaya saMsAra tyAgane se rokane tathA rAma ko vana jAne para kaI anArya rAjAoM ko jIta kara cAroM ora zAnti sthApita karane kA zreya kaikeyI ko hI hai| ___ jaina itihAsa meM isa nArI ke buddhicAturya kI bhUri-bhUri prazaMsA ko gaI hai| aMjanA' : pativratA nArI aMjanA kI gaurava gAthA, bhAratIya mahilAyeM bahuta zraddhA aura bhakti se gAtI haiM / aJjanA mahendranagara ke rAjA mahendra tathA rAno aridamana kI atyanta lAvaNyamayI putrI thii| apane sau bandhuoM ke sAtha bAla-krIr3AoM tathA anya kalAoM kI zikSA prApta karane meM isakA bAlyakAla vyatIta huaa| yauvana vaya prApta hone para mAtA-pitA ne aMjanA kA vivAha rAjA prahalAda ke zaravIra pavanaMjaya ke sAtha taya kiyA / aMjanA ke rUpa-saundarya kI prazaMsA sunakara, pavanaMjaya vivAha ke pUrva apane mitra prahasita ko lekara aMjanA ke mahala meM gayA / vahA~ gupta rUpa se apanI hone vAlI patnI kA sundara rUpa dekhakara saMtuSTa haa| usa samaya pavanaMjaya ne aMjanA kI sakhiyoM kA vArtAlApa sunaa| vasantatilakA ne aMjanA ko sambodhita karate hue kahA, "he sakhI, tU vAstava meM bhAgyavAn hai ki tujhe pavanaMjaya jaisA pati milA-jo candramA kI kiraNoM ke samAna nirmala evaM hai, nirdeza detI hai evaM rAma ke prati zubhecchA prakaTa karatI hai-jaba ki mAnasa meM kaikeyI ke ina kRtyoM kA pratirodha hai / merI mAnyatA meM mAnasa ke racanAkAra ke mana meM kaikeyI ke prati koI jabaradasta pUrvAgraha rahA hogA / kaikeyI ke caritra ke sambandha meM aitihAsika tathyoM kA satyApana karate hue yaha parilakSita hai ki kaikeyI jaisI viduSI aura vivekI nArI mantharA dAsI ke bahakAve meM Akara rAma ko vanavAsa aura apane putra ko rAjagaddI kI abhilASA prakaTa karatI hai / jaina sAhitya meM maMtharA kI kuTila buddhi ke sambandha kA kahIM bhI ullekha nahIM hai| ataH kaikeyI kA caritra jaina sAhitya meM rAmacaritamAnasa ke sabhI doSoM se bacA huA hai / 1. paumacariyaM, prathama khaNDa, uddeza 15-17; pRSTha 153-178 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 43 dIrghAyu hai'| isa para mizrakezI ne kahA, "he sakhI, carama zarIrI (usI zarIra se tathA usI bhava meM mokSa jAne vAlA AtmA carama zarIrI kahalAtA hai) vidyutprabha jo dhIra-vIra tathA vidyAoM kA pAragAmI hai, vahI isakA pati hone yogya hai, yaha saca hai ki vaha thor3e hI varSoM meM muni pada dhAraNa kara legA, kintu amRta thor3A bhI ho to amata hI hai"2 / sakhiyoM ke isa vArtAlApa meM aMjanA kA mauna pavanaMjaya ke krodha va ghRNA kA kAraNa banA / pavanaMjaya ke mana meM yaha saMdeha ho gayA ki aMjanA vidyutprabha kI ora AkarSita hai| isI sandeha ke kAraNa pavanaMjaya patnI aMjanA kA tiraskAra. bAIsa varSoM taka karate rahe / yuddha meM jAte samaya bhI patnI kI zubha kAmanAoM kA uttara anAdara va apamAna se diyaa| ___mArga meM sainya ke sAtha prathama par3Ava para eka cakavI ko cakave ke viraha meM ArtanAda se virahAkula hote dekha unheM apanI priyA aMjanA kI smRti ho AI3 / ve patnI ke sAtha kiye gaye kaThora vyavahAra se svayaM hI pazcAttApa karane lge| ve patnI se milane ko vyAkula ho gaye aura mitra prahasita ke sAtha rAta ko hI aMjanA ke mahala meM phuNce| pavanaMjaya ne apane avivekI kRtya ke liye kSamA maaNgii| isa prakAra pati ko apane zayanakakSa meM dekha aMjanA AnaMdavibhora ho gaI aura pati milana ke AnaMda kA upabhoga karane lgii| prAtaHkAla jaba pavanaMjaya jAne lage to aMjanA ne unase anurodha kiyA ki ve apane yahA~ Ane kA sandeza mAtA-pitA ko avazya de deveM / para lajjAvaza pavanaMjaya ne rAjya prAsAda meM kisI ko sUcita nahIM kiyA tathA apanI nAmAMkita mudrikA aMjanA ko dekara par3Ava kI ora cala diye| (usa samaya pavanaMjaya saMkoca ko tyAga kara apane Ane kI sUcanA de dete to isa kathA kA kucha aura hI rUpa hotaa)| pati ke samAgama ke kAraNa aMjanA garbhavatI huI / sAsa-zvasura ne putravadhU ko kalaMkita mAnakara nagara se jAne ko khaa| pitA mahendra ne bhI lokalAja ke kAraNa pUtrI ko Azraya nahIM diyA / garbhavatI aMjanA apanI sakhI ke sAtha nirjana vana meM gaI-jahA~ mahAmuni amigagati ne aMjanA ke pUrva 1. hemacandrAcArya, triSaSTizalAkApuruSa, parva 7, sarga 3, pR0 43 2. raviSeNAcArya, padmapurANa, bhAga 1, pR0 343 3. (ka) vahI bhAga 1, parva 16, pR0 345-346 (kha) hemacandrAcArya, triSaSTizalAkApuruSa, parva 7, sarga 3, pR0 43-45 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAe~ 'bhava ke karma bandhana kI kahAnI sunaaii| muni ne kahA ki, "pUrvabhava meM kanakodarI rAnI ke bhava meM tumane jinendradeva kI pratimA ko kisI kamare ke madhya meM rakha diyA thaa| usa samaya vahA~ jayazrI sAdhvo ne (kahIM-kahIM saMyama zrI nAma bhI milatA hai) batAyA ki jina pratimA ke avinaya ke kAraNa tumane ghora bandhana bA~dhA hai aura vahI azabha karma bandha ke kAraNa tumheM yaha duHkha sahana karane par3e haiN| ataH aba ina azubha karmoM kA aMta ho rahA hai|" mahAmuni kI yaha vANI sunakara donoM Azvasta huI aura maNicula parvata kI guphA meM arihaMta prabhu kI sevA karatI huI apanA garbhakAla vyatIta karane lagI / / garbhakAla pUrNa hone para aMjanA ne eka tejasvI putra ko janma diyA / 2 kucha samaya pazcAt aMjanA kA mAmA pratisUrya vidyAdhara use evaM usake putra ko apane yahA~ le gyaa| kAlAMtara meM pavanaMjaya jaba yuddha se lauTA to aMjanA ko mahala meM na pAkara use talAza karate hue apane zvasura gRha gyaa| vahA~ bhI aMjanA ko na pAkara pavanaMjaya zoka vihvala hokara nirjana vana meM gayA aura praNa kiyA ki, "jaba taka aMjanA kA patA nahIM lagegA maiM anna-jala grahaNa nahIM kruuNgaa|" pavanaMjaya ke mAtA-pitA tathA pratisUrya bhI pavanaMjaya ko khojane nikle| kAphI talAza ke bAda sabhI logoM ne pavanaMjaya ko eka aTavI meM mauna tathA mRtyu kA AliMgana karane kI taiyArI meM dekhaa| yahA~ pratisUrya ne aMjanA tathA putra hanumAna (hanurUha dvIpa meM pAlana-poSaNa) ke kuzala kSema kA vRttAnta kaha sunAyA aura pavanaMjaya pratisUrya ke sAtha nagara meM gaye jahA~ cira virahiNI aMjanA se milakara prasanna hue| isI aMjanA ke putra mahAzUravIra hanumAna rAmAyaNa ke prasiddha rAma sevaka hue haiN| damayantI vidarbha ke rAjA bhIma kI guNavato va zIlavatI rAnI puSpadaMtI ne eka rAtri meM dantI hAthI kA svapna dekhaa| kAlAntara meM rAno ne eka putrI ko janma diyA, jisakA nAma damayaMtI rakhA gyaa| usakA vivAha korti va parAkrama meM zreSTha rAjA nala se huA / rAnI damayaMtI rAjA nala ke rAjakArya meM ucita salAha detI thii| donoM prajA ko pUtravat pyAra karate the| apane U~ce vicAra va vinamra 1. raviSeNAcArya, padmapurANa, bhAga 1, parva 17, pR0 382 2. vahI, bhAga 1, parva 17, pR0 395 3. Avazyaka, pR0 28 . Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyoM evaM viduSI mahilAe~ : 45. svabhAva ke kAraNa nArI samAja meM usakA ucca sthAna thaa| donoM kI kIrti cAroM ora phaila gii| isase choTe bhAI kubera ko kSobha hone lgaa|' usane nala ke itavyasana kA lAbha uThAkara kapaTa se usakA rAjapATa ityAdi chona liyaa| isase nala va damayaMtI rAjya tyAgakara araNya kI ora cala pdd'e| vana meM hone vAle patnI ke duHkhoM ko dekhakara nala damayaMtI ko nidrA avasthA meM chor3a kara calA gyaa| vana meM akelI rAjarAnI kaI kaThinAiyoM ko pAra karake apane pitA ke ghara phuNcii| vahA~ apanI buddhiviveka se pitA ko vizeSa svayaMvara kA Ayojana karane kI salAha dii| nala sArathI ke veza meM damayantI ke svayaMvara meM AyA kintu damayantI aura rAjA ne use pahicAna liyA aura anta meM donoM kA milApa haa| isa prakAra ke viyoga kA kAraNa pUchane para avadhijJAnI muni ne batAyA ki "he damayantI, pUrvabhava meM tumane eka muni para krodha kiyA tathA unheM bAraha ghaMTe roka kara rakhane ke doSa se tumheM isa bhava meM yaha duHkha uThAnA pdd'aa|" mayaNAsundarI tIrthaMkara muni suvrata ke samaya meM zrIpAla rAjA (uMbararANA) evaM mayaNAsundarI kI kathA ullekhanIya hai| kisI bAta para krodhita hokara pitA ne putrI kA vivAha kuSTha roga se pIr3ita zrIpAla nAmaka kuSTha rogiyoM ke nAyaka uMbararANA se kara diyaa| mayaNAsundarI ko AcArya ne isa roga se mukti pAne ke liye 'siddhacakra' kA vidhi sahita vrata pAlana tathA usakA mAhAtmya samajhAyA / nau dina taka vidhi sahita kriyA kara pati-patnI donoM ne AyaMbila kA vrata kiyaa| ataH isa zraddhA-bhakti evaM siddhacakra ke prabhAva se zrIpAla roga mukta ho pUrva ke samAna eka sundara rAjakumAra ho gyaa| zrIpAla kA kathAnaka jaina samAja meM itanA lokapriya huA hai ki usa para prAkRta, apabhraMza aura saMskRta meM lagabhaga 30-40 grantha likhe gye| madanasenA bharUca bandara ke mahArAjA mahAkAla kI putrI madanasenA zrIpAla ku~vara kI dUsarI patnI thii| zrIpAla ke zArIrika bala evaM anya guNoM ko / 1. hemacandrAcArya, triSaSTizalAkApuruSa, parva 8, sarga 3, pR0 265 muni hastImalajI-Agama ke anamola ratna, pR0 630 / 2. DA0 hIrAlAla jaina, bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna, pR0 174 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAeM dekhakara mahAkAla ne apanI guNavatI putrI madanasenA kA vivAha zrIpAla se kiyA thaa| donoM zrI navakAra mantra ke prabhAva se sukha se jIvana vyatIta karane lge| madanamaMjUSA ___kanakaketu rAjA kI putrI madanamaMjUSA pratidina apane dAdA dvArA nirmita zrI RSabhadeva jinAlaya meM subaha, dopahara evaM sandhyA ko pUjana ke liye jAtI thI tathA bhakti bhAva se pUjana karatI thii| eka dina rAjakanyA ne kalAtmaka DhaMga se prabhu kI AMgI rcaaii| yaha dekha rAjA kanakaketu ko apanI causaTha kalAoM meM nipUNa pUtrI ke yogya vara kI cintA huii| isa prakAra kI cintA ke kAraNa daivI zakti se mandira ke dvAra banda ho gye| zrIpAla kumAra ke mandira meM darzanArtha Ane para dvAra khule aura aMta meM madanamaMjUSA se usakA vivAha huaa| madanarekhA vasupAla rAjA kI putrI madanamaMjarI saba kalAoM meM nipuNa thii| jyotiSI kI bhaviSyavANI ke anusAra samudra ke kinAre caMpA ke jhAr3a ke nIce jo puruSaratna sotA huA dikhAI degA vahI tumhArA pati hogaa| ataH zrIpAla samudra se taira kara usa rAjya ke kinAre Akara so gayA aura madanamaMjarI se vivAha huaa| yahA~ dhavala zeTha, DUbanAyaka ko zrIpAla kA sambandhI batAkara zrIpAla ko nIca kula kA batAne kI koziza karatA hai, anta meM bheda khula jAtA hai aura madanarekhA ke sAtha zrIpAla sukha se rahate haiN| guNasundarI yaha rAjakanyA vINA bajAne meM nipuNa tho| zrIpAla kubar3e kA rUpa banAkara usake pAsa gaye aura itano sundara vINA bajAI ki rAjakumArI 1. A0 vinayavijayajI, citramaya zrIpAla rAsa, saMpA0 tathA saMzo0 sArAbhAI maNilAla, pR0 77 2. vahI pR0 86 3. vahI, pR0 112 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAeM : 47 ne hAra kara usase vivAha kiyaa| zrIpAla ne punaH apanA rUpa rAjakumAra ke samAna parivartita kara liyaa|' triloka sundarI trilokasundarI nAmaka sarvaguNa sampanna sundara rAjakanyA se zrIpAla ne vivAha kiyA thaa| zRMgArasundarI kASTha kI putaliyoM dvArA pUche gaye vicitra praznoM kA sahI uttara dene para zRMgArasundarI ne zrIpAla ke gale meM varamAlA DAlI aura vivAha kiyA / jayasundarI : zrIpAla rAjA ne ATha cakroM para ghUmatI huI rAdhA nAma kI putalI kI A~kha ko apane bANa se viddha diyA aura jayasundarI kI pratijJA pUrI hone para usase vivAha kiyA / tilakasundarI: sarpa ke DaMsane se rAjakumArI tilakasundarI kI mRtyu ho gii| use zmazAna le jAte hae rAjA zrIpAla ne dekhA / zrIpAla ne maMtrAdi se rAjakumArI ke zarIra meM vyApta sarpa ke jahara ko utAra diyA tathA jIvita hone para usase vivAha kiyaa|5 zrIpAla ne siddhacakra kI ArAdhanA se agAdha sukha-sampatti prApta kI thii| ___ mayaNAsundarI evaM zrIpAla caritra meM siddhacakra kI ArAdhanA kA mahattva batAyA gayA hai| yaha vrata nau dina kA hotA hai / isameM pA~ca dina taka vibhinna anAjoM kA AyaMbila karate haiM tathA cAra dina kevala cAvala hI eka samaya lete haiM / isameM cakrezvarI devI kI ArAdhanA karane se jisa prakAra zrIpAla kI rAniyoM kA kaSTa dUra hotA hai usI prakAra anya zrAvaka 1. A0 vinayavijayajI, citramaya zrIpAlarAsa, saMpA0 tathA saMzo0 sArAbhAI, maNilAla, pR0 148 2. vahI, pR0 155 3. vahI, pR0 166 4. vhii| 5. vahI, pR0 170 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAe~ zrAvikAoM kI vyAdhi evaM kaSTa naSTa hote haiN| isa vrata ko caitra evaM Azvina mAha ke zukla pakSa kI saptamI se pUrNimA taka karate haiN| noTa-isa adhyAya meM bAIsa tIrthakaroM kI mAtAoM kA varNana kramazaH diyA hai isaliye bIsaveM tIrthaMkara mani suvrata svAmI ke samaya kI mahilAoM kA varNana anta meM diyA gayA hai / bhagavAn ariSTanemi (neminAtha) ke pazcAt teIsaveM tIrthaMkara zrI pArzvanAtha hue| ApakA samaya IsA se pUrva lagabhaga AThavIM zatAbdI mAnA jAtA hai| Apa bhagavAn mahAvIra se do sau pacAsa varSa pUrva hue / prAcIna aitihAsika tathyoM ke AdhAra para Aja ke itihAsakAra bhagavAn pArzvanAtha ko aitihAsika puruSa mAnane lage haiM / vAmAdevI : teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha kI mAtA vAmAdevI vArANasI ke mahArAjA azvasena kI mahArAnI thii| pUrvabhava ke svarNabAhu kA jIva puNya prApta kara tothaMkara gotrabaMdha kara mahArAnI vAmA kI kukSi se avatarita huaa| anidrA kI avasthA meM mAtA ne caudaha zubha svapnoM ko mukha meM praveza karate hue dekhaa| rAnI svapna darzana ke pazcAt jAgRta huI aura rAjA se svapna darzana kI bAta khii| pratibhAzAlI putra janma legA yaha jAnakara rAnI prasanna huI tathA sAvadhAnIpUrvaka garbha kA dhAraNa-pAlana karatI rhii| garbhakAla pUrNa hone para pauSa kRSNa dazamI ke dina mAtA ne sukhapUrvaka putra-ratna ko janma diyaa| indra ne Akara mAtA ko praNAma kiyA tathA putra kA janma kalyANaka meru parvata para sampanna kiyaa| putra janma kI khuzI meM mahArAjA ne dasa dinoM taka maMgala-mahotsava manAyA aura bArahaveM dina nAmakaraNa saMskAra kiyaa| garbhAvasthA meM mAtA ne andherI rAta meM pAsa (pAva) meM calate hae sapaM ko dekhA parantu usase kisI prakAra kA aniSTa nahIM huaa| ataH mAtA-pitA ne bAlaka kA nAma pArzvanAtha rkhaa| yuvAvasthA ko prApta hone para mAtA-pitA ne putra kI anicchA hote hue bhI pArzva kA vivAha kuzasthala ke narapati prasenajita kI kanyA prabhAvatI se kiyaa| ahaMta dharma ke siddhAntoM ( ahiMsA ke ) se ve bAlyakAla se hI 1, Avazyakaniyukti 386, prajJApanA 37, sUtrakRtAMgavRtti, pR0 123 2. A0 hastImalajI, jaina dharma kA maulika itihAsa, bhAga 1, pR0 286-288 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sadhviyAM evaM viduSI mahilAeM : 49 paricita the / ataH eka dina gaMgA nadI ke kinAre paMcAgni meM tapate hue nAga-nAgina kA uddhAra kiyaa| isa ghaTanA kA varNana jaina sAhitya meM ativistRta huA hai|' ahiMsA tathA karuNA ke guNoM ko pratipAdita karane ke liye isa dRSTAnta para kaI kathAe~, kavitAeM va stavana kI racanAe~ huI haiN| mAtA-pitA se saMsAra-tyAga kI AjJA prApta kara pArzvakumAra ne bhagavatI dIkSA grahaNa kii| eka samaya tapasyA karate hue pUrvabhava ke tApasa ke jIva ne mUsalAdhAra varSA kA upasarga kiyA kintu dRr3hadharmI pArzvanAtha ne karmoM kA kSayakara kevalajJAna prApta kiyaa| kevalI prabhu kI tyAga va vairAgyapUrNa vANI sunakara azvasena va vAmAdevI tathA prabhAvatI ne kaI rAjya mahiSiyoM ke sAtha dIkSA grahaNa kii| __ tIrthaMkara pArzvanAtha ke samaya subhadrA gAthApatnI, jo bahuputrikAdevI ke rUpa meM samavasaraNa meM AI thI, usakA varNana jaina granthoM meM isa prakAra kiyA gayA hai-eka samaya sUtratA AryA anya sAdhviyoM ke sAtha AhAra lene ke liye subhadrA gAthApatnI ke yahA~ phuNcii| usa mahilA ne apane niHsaMtAna hone ke dukha kA vivaraNa kahA tathA santAna prApti ke lie koI upAya jAnanA cAhA / sAdhvI jIvana meM isa prakAra kA koI bhI upAya batAne kA niSedha hai,yaha jAnakArI dete hue suvratA sAdhvI ne unheM duHkhavinAzaka vItarAga dharma kA tyAga-mArga apanAne kA upadeza diyaa| subhadrA ne zrAvikA dharma svIkAra kiyA aura antatogatvA pravajita huI / apane mana meM saMtAna prApti kI bhAvanA gaharI hone ke kAraNa saMsAra tyAga karane para bhI usa bhAvanA ko mAnasa paTala para se nahIM nikAla paaii| ataH tyAgavRtti ke niyamoM kA yathArIti pAlana karane para vaha mRtyUparAnta devaloka gaI aura vahA~ apanI vaikriya zakti se kaI bAlakoM ko utpanna kI / ataH use bahuputrikA devI nAma diyA gyaa| 1. (ka) A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa-pR0 290 (kha) triSaSTizalAkApuruSacaritra-parva 9, sarga 3 -tiloyapannatti padmacarita, mahApurANa meM vivAha kA ullekha nahIM miltaa| 2. A0 hastImalajI-aitihAsika kAla ke tIna puruSa-pR0 162 3. A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa-pR0 315-318 4. vahI, pR0 320 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ isa prakAra pArzvanAtha ke upadezoM se prabhAvita hokara usa samaya kI 216 kumAriyoM ne pravrajyA lI jisakA varNana nirayAvalikA aura jJAtAdharmakathA sUtroM meM upalabdha hotA hai| nirayAvalikA sUtra ke puSpacUlikA nAmake cauthe varga me zrI, hrI, ghI, kIrti Adi dasa deviyoM kA varNana prApta hotA hai, jinhoMne dIkSA grahaNa kI thii| jJAtAdharmakathA sUtra meM bhI una sAdhviyoM kA ullekha huA hai jinhoMne puSpacUlA kI ziSyAoM ke rUpa meM bhagavAn pArzva kI paramparA meM dIkSita hokara AtmakalyANa kiyaa| unakA nAmollekha nimnavat hai puSpacUlA, kAlI, rAjI, rajanI, vidyut, meghA, zubhA, nizumbhA, ilA, rUpA, saterA, saudAminI, indrA, ghanA, kamalA, kamalaprabhA, utpalA, sudarzanA, rUpavatI, bahurUpA, surUpA, subhagA, pUrNA, bahuputrikA, uttamA, bhArikA, padmA, vasumati, kanakA, kanakaprabhA, avataMsA, ketumatI, vajrasenA, ratipriyA, rohiNI, navamikA, hrI, puSpavatI, bhujagA, bhujagavatI, mahAkacchA, aparAjitA, sughoSA, vimalA, susvarA, sarasvatI, sUryaprabhA, candraprabhA, padmAvatI aura kRssnnaadevii|' isake atirikta Avazyakaniyukti meM bhI pApityIya parivAjikAoM somA, jayantI, vijayA aura pragalbhA ke ullekha milate haiN| ye cAroM parivAjikAyeM bhagavAn mahAvIra ke samakAlIna thiiN| ___ isaprakAra puSpacUlA AryA jo ki sAdhvI saMgha ko pramukha thI usake saMgha kI 206 jarAjIrNa vaddha mahilAyeM tIrthaMkara pArzvanAtha ke zAsana meM dIkSA grahaNa kara sAdhvIsaMgha meM sammilita huiiN| ... ina mahilAoM ke varNana se yaha bhalIbhA~ti jJAta hotA hai ki unakI atRpta icchAyeM, jo unake avacetana mana para vyApta thIM aura jinheM ve dhArmika anuzAsanamaya jIvana pAlane para bhI nahIM nikAla sakI unhIM ke kAraNa ve janma-maraNa se chuTakArA nahIM prApta kara skii| 1. jJAtAdharmakathA sUtra, dvi0 zru0, varga 1-10 taka, 2. tattha ya somAjayaMtIo uppalassa bhagiNIo pAsAvaccijAo do parivAiyAto Na taraMti panvajja kAUNa tAhe parivvAiyattaM kareti / -Avazyaka pUNi pUrvArdha, pR0 286 / / tathA dekhie-arhat pArzva aura unakI paramparA (le0 DaoN0 sAgaramala jaina) pR0 42 (pArzvanAtha vidyAzrama, vArANasI se prakAzita) Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgaitihAsika kAla kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 51 dUsarA tathya yaha bhI prakaTa hotA hai ki saMbhavataH usa kAla kI adhikAMza rAjakanyAyeM yogya vara na milane ke kAraNa Ajanma avivAhita rahane ko majabUra hotI thiiN| ataH ve saba pArzvanAtha ke pravacana se prabhAvita hokara dIkSita huI parantu atRpta icchAoM kA damana karane meM saphala nahIM ho skii| ina mAnasika kuNThAoM ke kAraNa ve pUnaH janma dhAraNa karatI rahIM aura mahAvIra ke samavasaraNa meM Akara bhI apanI vaikriya zakti se nATyakalA-pradarzana kI aura apane sthAna para lauTa gaI thiiN|' tIrthakara pArzvanAtha kI saMgha-vyavasthA meM nArI kA sthAna : __ Aja se lagabhaga do hajAra ATha sau varSa pUrva aitihAsika puruSa pArzvanAtha ne arhat dharma ko pariSkRta kiyA tathA use suvyavasthita karane ke liye saMgha kI sthApanA kii| unhoMne yaha bhI batalAyA ki manuSya kisI vizeSa kula, jAti yA dharma meM utpanna hone se hI ucca athavA nIca nahIM hotA hai| unhoMne apane saMgha ko cAra bhAgoM meM vibhakta kiyaa| unake samaya meM bhI mahilAoM ko dhArmika zikSaNa prApta karane kA adhikAra thA, tathA puSpacUlA nAma kI sAdhvI ke netRtva meM solaha hajAra mahilAoM ne dIkSita hokara AtmakalyANa kiyA / tIrthaMkara pArzvanAtha ke samaya cAra mahAvratoM-ahiMsA, satya, asteya aura aparigraha kA sAdhu varga kaTTaratA se pAlana karatA thaa| ina cAroM mahAvratoM meM brahmacarya vrata kA pRthak sthAna nahIM thaa| isakA matalaba yaha nahIM ki pArzvanAtha kI zramaNa-paramparA meM brahmacarya upekSita thA athavA brahmacarya kI sAdhanA ko gauNa mAnA jAtA ho / brahmacarya-pAlana bhI anya vratoM kI taraha anivArya thA / pArzvanAtha kAlIna saMta vijJa the ataH ve strI ko bhI parigraha ke antargata samajhakara bahiddhAdAna meM hI strI aura parigraha donoM kA antarbhAva kara lete the| ataH dhana-dhAnya Adi kI taraha strI ko bhI bAhya vastu mAna kara tyAga karate the / pArzvanAtha ke bAda deza-kAla Adi ke prabhAva se sAdhu-sAdhviyoM meM kucha zithilatA A gaI thii| ataH mahAvIra ne saMgha ko sudRr3ha karane ke liye brahmacarya ko alaga se sthAna diyA / sAdhuoM ke brahmacarya mahAvrata 1. (ka) AnandaRSi-jJAtAdharmakathAMga sUtra-dvitIya zrutaskandha varga 1-10 (kha) A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa-bhAga 1, pR0 321 ___2. (ka) dharmAnaMda kauzAmbI-pArzvanAtha kA cAturyAma dharma-pR0 17-18 (kha) kalpasUtra 101 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM kA tAtparya hai, sAdhu kisI strI se bAtacIta na kareM, kisI strI ke saMsarga kA dhyAna na kareM, kisI strI se ekAnta meM adhika vArtAlApa na kareM, alpa bhojana kareM aura jisa gRha meM strI rahatI ho vahA~ na rheN|' ataH tIrthaMkara pArzvanAtha ke kAla meM cAra vrata yA yAmoM kA dharma Age cala kara mahAvIra ke samaya pA~ca mahAvrata meM pariNita ho gayA jisase mahilAoM ko Atmonnati ke isa mArga para jAne kI adhika preraNA milii| 1. bI. ena* lUniyA-prAcIna bhAratIya saMskRti-pR0 244 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya dvitIya tIrthaMkara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ jaina AgamoM meM varNita caubIsa tIrthaMkaroM meM mahAvIra aMtima tIrthaMkara hue, jinhoMne teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha dvArA sthApita catuvidha saMgha ko aura sudRr3ha banAyA / vartamAna meM jaina saMgha ko "mahAvIra ke zAsana" ke nAma se saMbodhita kiyA jAtA hai / isa vyavasthA ne jaina dharmAvalaMbiyoM ke cAroM varga - sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikAoM ko eka sUtra meM bA~dha diyA / isa vyavasthA ko sudRr3ha tathA vyAvahArika banAne ke liye mahAvIra ne tyAgI tathA gRhasthoM ke kartavyoM kA nirdhAraNa kiyA / isa caturvidha saMgha kI pramukha vizeSatA yaha hai ki sAdhu varga zrAvakoM ko AtmAnurAgI banane kI preraNA detA hai tathA zrAvaka tyAgI dharmaguruoM ko alpa AvazyakatAoM kI pUrti karanA apanA dhArmika kartavya samajhatA hai / isI prakAra sAdhvI samudAya bhI zrAvikAoM ke jJAnavardhana meM sahayoga dekara unheM Atma-unnati kI ora agrasara hone kI preraNA detA hai tathA gRhastha zrAvikAe~ bhI unakI suvidhAeM evaM saMrakSaNa Adi kA dhyAna rakhanA apanA parama dhArmika kartavya samajhatI haiM / mahAvIra kI saMgha vyavasthA meM puruSoM ko jo AdhyAtmika adhikAra upalabdha the, mahilAoM ko bhI ve saba prApta the, kyoMki jaina siddhAnta ke anusAra pratyeka AtmA samAna hai tathA kevala karmoM ke kAraNa vaha bhinna yoni meM janma letA hai / ataH ina AdhyAtmika adhikAroM meM mahAvIra ne koI bheda buddhi nahIM rakhA jisake pariNAmasvarUpa unake ziSyoM meM jitane zramaNa the, unase jyAdA zramaNiyA~ thIM / vardhamAna ke dharma saMgha meM caudaha hajAra zramaNa tathA chattIsa hajAra zramaNiyA~ thIM / ' saMkhyA dekhate hue atizayokti ho aisA bhAsa hotA hai, parantu vyApaka dRSTi se tattvoM kI mImAMsA kI jAye to satya paristhiti kA pratyakSa digdarzana hotA hai, udAharaNasvarUpa - tatkAlIna rAjanaitika vAtAvaraNa meM rAjAoM ke vaibhava meM sammilita rAniyoM kA nagaNya astitva, yuddha meM aneka vIroM kI mRtyu, zreSThi putroM kA aneka kanyAoM ke sAtha vivAha evaM samAja meM mahilAoM 1. muni nathamalajI - jaina darzana manana aura mImAMsA - pR0 30 - samavAyAMga, samavAya 36 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM kA nimna sthAna / ina saba kAraNoM ke sAtha eka mahattvapUrNa kAraNa yaha bhI thA ki usa samaya ke pracalita anya dharma saMpradAyoM meM aisA koI dhArmika saMgaThana nahIM thA, jisameM surakSita rahakara mahilAeM Atma unnati kara sakatI thiiN| ataH inhIM saba rAjanaitika tathA sAmAjika vAtAvaraNa ke kAraNa mahAvIra ke saMgha meM sAdhviyA~ tathA zrAvikAoM kI saMkhyA puruSa varga se dugunI thii| ___ tIrthaMkara mahAvIra ne usa samaya kI ina saba viSama paristhitiyoM kA gahana adhyayana karate hue striyoM ko bhI puruSoM kI bhA~ti AdhyAtmika unnati ke saMpUrNa adhikAra pradAna kiye / jaise-pUjA, ArAdhanA, bAraha vratoM kA pAlana, sAmAyika Adi gyAraha aMga sUtroM kA adhyayana ityAdi / isa AdhyAtmika utkRSTatA ke kAraNa dharmaniSTha zrAvikAoM ne dIkSita hokara pA~ca mahAvratoM kA pAlana kiyA tathA karmoM kA kSaya kara mokSa prApta kiyaa| svayaM tIrthaMkara mahAvIra ne aneka dharmaniSTha mahilAoM ko pravrajita kara saMgha meM uccatama sthAna diyaa| unhoMne candanA jaisI tiraskRta nArI (dAsI) se AhAra grahaNa kara jAti-pAti ke nikRSTa bheda-bhAva ko miTA diyA tathA use pravartino kA pada dekara saMgha ke variSTha AcArya ke samAna adhikAra pradAna kiyaa| unake dhArmika pravacanoM se prabhAvita hokara aneka rAjamahiSiyoM ne saMsAra-tyAga kiyA tathA ugratama tapasyA kara usI janma meM siddhatva ko prApta kiyaa| __ isa adhyAya ko cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| prathama meM mahAvIra ke parivAra kI mahilAoM, dvitIya meM rAjamahiSiyoM, tRtIya meM zreSThi mahilAoM kA tathA catuthaM meM dAsiyoM kA varNana hai / ___ tIrthaMkara mahAvIra jIvana-viSayaka isa adhyAya meM una mahilAoM ke jIvana vRtta para prakAza DAlA gayA hai jinhoMne inake dharma-tattvoM ko samajhakara jIvana meM apnaayaa| jayanti jaisI tattvajJAnI mahilA ne zramaNa dharma ke gUr3ha siddhAntoM kA vivecana kara apanI zaMkAoM kA samAdhAna kiyaa| devAnandA : devAnandA ke pati RSabhadatta vaizAlI gaNarAjya ke pazcima sthita 1. kalpasUtra 2, bhagavatI, 442-443, jJAtAdharmakathA-100, samavAyAMgavRtti (abhayadeva), pR0 106, AcArAMga 2, 176, Avazyakaniyukti 458, vizeSAvazyakabhASya 1839 Adi Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM viduSo mahilAe~ : 55 gaMDakI nadI ke taTavartI upanagara brAhmaNa kuNDapura ke mukhiyA the| RSabhadatta va devAnandA jaina dharma ke teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha ke zAsanAnuyAyI the, pati-patnI donoM zramaNopAsaka the / devAnandA sukumAra va sundaravadanA thI / rUpa ke anurUpa hI unakA sukumAra svabhAva thaa| bhAvI tIrthaMkara mahAvIra ke jIva ke devAnandA ke garbha meM praviSTa hote hI usane paramparAnusAra krama se caudaha mahAsvapna dekhe / / svapna dekhakara turanta hI ve zayyA se uThakara apane pati RSabhadatta ke zayanAgAra meM pahuMcI aura madhura zabdoM meM ina adbhata cAmatkArika svapnoM ko batAyA aura utsukatA se pUchA-"svAmI, ye zubha azubha, haiM athavA, kRpayA isakA phala to smjhaaie|" RSabhadatta ne svapnoM kA varNana karate hue batAyA "priye svAmino, tumheM sarvaguNa sampanna putra kI prApti hogii|" devAnandA yaha jAnakara santuSTa huI tathA prasannatApUrvaka garbha kI rakSA karane lgii| garbha ke anukUla prabhAva se devAnandA ke zarIra kI zobhA, kAMti aura lAvaNya bhI bar3hane lgaa| isaprakAra garbha kAla ke 82 dina bIta ge| garbhaharaNa : 82 dina ke pazcAt madhya rAtri ko mAtA devAnandA ne svapna dekhA ki jo 14 svapna unhoMne kucha dina pUrva dekhe the una svapnoM ko kisI ne curA liyA hai / 2 jaina anuzruta ke anusAra indra ne devAnandA ke garbha se mahAvIra ke jIva ko hariNegameSi deva dvArA apahRta karAkara kuNDapura ke nAyaka kSatriya rAjA siddhArtha kI patnI trizalA ke garbha meM sthApita kiyaa| usI samaya rAnI trizalA ne caudaha maMgala svapna dekhe| ina svapnoM kA vistRta varNana kaI granthoM meM milatA hai / devAnandA apane svapnoM ko curAte hue dekha atyanta vyathita huI tathA tatkAla zayyA se uThakara yaha Akasmika ghaTanA apane pati ko btaaii| 1. kalpasUtra pa0 14 caudaha svapna ke nAma :-1. hAthI, 2. vRSabha, 3. siMha, 4. lakSmI, 5. puSpa mAlA, 6. sUrya, 7. candra, 8. svarNa kalaza, 9. samudra, 10. siMhAsana, 11. sarovara, 12. devavimAna, 13. ratnoM kI rAzi aura 14. agni 2. digambara paramparA meM devAnandA ko mahAvIra kI mAtA mAnane se niSedha kiyA gayA hai, garbha parivartana va punarsthApana ko digambara sampradAya mAnyatA nahIM detaa| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM mAtA devAnandA kA nAma punaH mahAvIra ke kevala-jJAna ke pazcAt caudahaveM varSAvAsa ke samaya AtA hai| mahAvIra brAhmaNakuNDa ke pAsa bahusAla udyAna meM Thahare the| mahAvIra kA Agamana sunakara RSabhadatta bahuta prasanna hue aura patnI devAnandA ke sAtha rathArUr3ha ho bahusAla udyAna meM phNce| vidhiparvaka vandana, namaskAra kara sabhA meM baiThe va bhagavAn ke upadeza sunane lge| devAnandA tIrthaMkara mahAvIra ko ninimeSa dRSTi se dekhane lgii| mahAvIra kI ora jyoM-jyoM vaha nihArato, atyanta romAMcita hotI jAtI thii| unakA vakSa ubharatA jA rahA thA, sAtha hI A~khoM se harSa ke azru baha rahe the| unheM svayaM bhI yaha anumAna nahIM ho pA rahA thA ki yaha saba kyA ho rahA hai ? akasmAt unakI kaMcakI TUTI aura unake stanoM se dUdha ko dhArA baha nikalI / unakA putra-vAtsalya umar3a aayaa|' ____ yaha dRzya dekhakara mahAvIra dvArA dIkSita gautama gaNadhara ne mahAvIra se devAnandA ke ina zArIrika bhAvoM ke bAre meM utsukatA se prazna kiyA, "bhagavAn ! Apake darzana se devAnandA kA zarIra pulakita kyoM ho gayA hai ? netroM meM harSa ke azru kyoM A gaye aura unake stanoM se dUdha kI dhArA kyoM bahane lagI ?" bhagavAn mahAvIra ne uttara diyA, "gautama ! devAnandA merI mAtA haiM aura maiM unakA putra haiN| devAnandA ke zarIra meM jo bhAva prakaTa hue unakA kAraNa putrasneha hI hai|" __ RSabhadatta va devAnandA brAhmaNa hote hue bhI jIva, ajIva, puNya-pApa Adi tattvoM ke jJAtA va zramaNopAsaka the| pArzvanAtha paramparA ko mAnane vAle the| ataH bhagavAna mahAvIra ne mahatI sabhA meM apanI mAtA devAnandA evaM pitA RSabhadatta ko upadeza diyA tathA unake dIkSita hone kI bhAvanA jAnakara unheM dIkSA dii| devAnandA ne sAdhvI candanabAlA ke netRtva meM rahakara saMyama kA pAlana kiyA tathA 11 aMgoM kA adhyayana kiyA evaM kaI prakAra ke tapa, vratoM se varSoM taka saMyama kI sAdhanA kara mukti prApta kii|2 trizalA isa mahAn nArI ko yuga ke eka tejasvI evaM mahAn tapasvI putra vardha1. kalpasUtra2. bhagavatI sUtra, za0 9-u0 6.10 sUtra 382 3. AvazyakacUrNi, pra0, pa0 245, kalpasUtra 21, vizeSAvazyakabhASya 1849, tIrthodgAlika 487 Adi / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra ke yuga ko jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ : 57 mAna kI jananI banane kA gaurava prApta huaa| apane vyaktigata guNoM ke kAraNa ve tatkAlIna mahilA jagat meM pUjanIya evaM vaMdanIya thiiN| isa mahAn strI kA jovana tIrthaMkara mahAvIra ko mAtA hone ke kAraNa dhanya ho gayA / ve kSatriyakuNDa ke rAjA siddhArtha kI dharmapatnI tathA vaizAlI gaNatantra ke adhyakSa mahArAjA ceTaka kI sarvaguNa sampanna sahodarA thiiN|' ___eka rAtri rAnI trizalA apane zayanAgAra meM zayana kara rahI thiiN| unakA zayanAgAra kaI prakAra ke citroM se sajjita tathA talabhAga maNiratnoM se prakAzita, dhUpa, dravya Adi sugandhita dravyoM se suvAsita thaa| isa zubha rAtri ke antima prahara meM ardha jAgRta va ardha suptAvasthA meM unheM samasta duHkhoM kA apaharaNa karanevAle sukhadAyaka caudaha svapna dikhAI die| ina vismayakArI maMgala svapnoM ko dekhakara rAnI zayyA se uThI aura iSTa deva kA smaraNa kara rAjA siddhArtha ke zayana kakSa meM gii| namra va mRdu sambodhana se unheM jagAtI huI, svapnoM kA varNana karane ke pazcAt AturatA se svapnoM kA phala jAnane kI icchA pragaTa kii| rAjA siddhArtha, apano rAnI ke mukha se svapnoM kA varNana sunakara harSita he| apane svAbhAvika buddhi vijJAna se unhoMne svapnoM kA artha batalAte hue kahA-'he devAnupriye ! yaha svapna zubha, zreSTha evaM maMgalakArI hai / tuma eka uttama guNoMvAle tejasvI tathA parAkramI putra kI mAtA bnogii|" rAno trizalA pati ke isa kathana se santuSTa va prasanna huii| prAtaHkAla rAjA ne svapna-vicAra vizeSajJoM se bhI ina svapnoM kA bhAvArtha puuchaa| vizeSajJoM ne pratyeka svapna kA bhinna-bhinna artha batAte hue anta meM kahA, "he rAjan ! Apake siMha samAna nirbhaya va divya vibhUtiyoM vAlA putra hogA, vaha yA to cakravartI rAjA hogA yA dharmacakra kI sthApanA kregaa| apane bhAvI putra ke guNoM kI mahimA sunakara mAtA trizalA kA roma-roma harSa se pulakita ho uThA / vaha apane garbhastha zizu kI surakSA ke prati sAvadhAna va saceSTa ho gii| mAtA trizalA garbha kA poSaNa karatI huI zubha cintana meM apanA samaya vyatIta karatI thii| zanaiH zanaiH garbha kI vRddhi hone lgii| garbha ke halana 1. (ka) AyAracUlA 15 / 25, (kha) jaina darzana-manana aura mImAMsA, pR0 20 2. digambara paramparA meM ceTaka kI putrI kA nAma priyakAriNI ullikhita hai / uttarapurANa, pR0 460-AcArya guNabhadra 3. kalpasUtra-37 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM calana se mAtA ko kabhI kaSTa kA anubhava hotA va kabhI Ananda kA / karuNA evaM ahiMsA kI pratimUrti mahAvIra ne garbha meM yaha socakara ki unake halana-calana se mAtA ko kaSTa na ho isalie unhoMne halanacalana banda kara diyaa| acAnaka garbha ke sthira hone se rAnI trizalA ko AzaMkA huI ki kisI deva yA vyaMtara ne mere garbha kA haraNa to nahIM kara liyA? yA vaha gala gayA yA mara gayA? ina azubha zaMkAoM se rAnI trizalA kA mukha glAni se nirjIva-sA ho gyaa| aMtaHpura meM cintA kI lahara daur3a gaI, rAja-bhavana kA samasta Amoda-pramoda evaM maMgalamaya vAtAvaraNa zoka aura cintA meM pariNata ho gyaa| sUcanA pAkara rAjA siddhArtha bhI ciMtita ho gaye tathA samasta rAja karmacAro kiMkartavyavimUr3ha ho gye| garbhastha putra ne avadhijJAna dvArA mAtA kI yaha zokAkula avasthA aura rAjabhavana kI viSAdamayI sthiti ko dekhA aura socane lage ki aho ! maiM to mAtA kI anukampA va bhakti se prerita hokara nizcala aura nispanda haA thA para isakA pariNAma viparIta huaa| ataH mAtA kI manodazA jAnakara bAlaka mahAvIra ne apane zarIra kA eka aMga hilaayaa| rAnI trizalA garbha ke halana se punaH santuSTa huii| mAtA-pitA ke atyadhika vAtsalya sneha kI pratIti unheM garbha meM hI hii| ataH mahAvIra ne yaha nirNaya kiyA ki jaba taka mere mAtA-pitA jIvita raheMge taba taka maiM saMsAra-tyAga nahIM kruuNgaa|' trizalA rAnI bhI garbha ke kuzala-kSema kA dhyAna rakhatI huI Ananda se rahane lgii| eka samaya garbha ke prabhAva se trizalA rAnI ko uttama dohada (icchA) haA ki maiM rAjya meM sabhI prANiyoM kI hisA banda karavAne kI ghoSaNA karavAU~, dAna +, gurujanoM kI acchI taraha abhyarthanA karU~, jina maMdira meM pUjA karavAU~, hAthI ke siMhAsana para baiThakara chatra dhAraNa kruuN| cAmara AsapAsa hoM, sAmane patAkAe~ phaharA rahI hoM, vAdhitroM se dizAe~ gUMja rahI hoM, Age jana-samudAya jaya-jaya zabda kara rahe hoM, taba maiM udyAna kI nirdoSa krIr3A karU~ / rAjA ne rAnI trizalA ke pUrvokta samasta manoratha pUrNa kiye| unake kisI bhI dohada kI avagaNanA nahIM kI / isI prakAra garbha ko sukhapUrvaka dhAraNa karato haI, caitra mAsa kI zakla trayodazI ke citrA nakSatra meM navamAsa va sAr3he sAta dina sampUrNa hone para trizalA ne svarNima AbhA se yukta zarIravAle putra ko janma diyaa| prAtaHkAla aMtaHpura. kI dAsI priyavaMdA ne rAjA siddhArtha ko putra-janma ko badhAI dii| isa 1. kalpasUtra 49, vinayavijayajI kI subodhikA TIkA kA hindI bhASAMtara / 2. kalpasUtra 50 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAeM : 59 zubha saMdeza se atirSita ho rAjA ne mAtra mukUTa chor3akara dhAraNa kiye hue samasta AbhUSaNa dAsI ko upahAra meM de diye aura use dAsatva se mukta kara diyaa| __Aja kSatriyakuNDa kI sajAvaTa kA kahanA hI kyA ? kSatriyakuNDa kA hara nara-nArI atIva prasanna thA, vaizAlI ke rAjA, mahArAjA, evaM nara-nArI hI rAjaprAsAda meM nahIM Aye apitu svarga ke devatA bhI mahAvIra ke janma ke samaya bhUtala para utara aaye| cAroM ora harSa sAkAra rUpa le rahA thA / paramparAnugata praNAlI ke anusAra isa utsava kI khuzo meM bandIgaha ke samasta bandiyoM ko mukta karane kI rAjA siddhArtha ne AjJA dii| rAja-koSa se yAcakoM va sevakoM ko muktahasta se dAna diyA gyaa| mAtA trizalA ke harSa ko prakaTa karane ke lie to vidvAnoM va kaviyoM ke pAsa zabda hI nahIM the / aisA putra-ratna pAkara mAtA trizalA hI nahIM balki sArA nArI jagata gauravAnvita ho utthaa| bAlaka ke garbha meM Ane ke sAtha hI rAjya meM dhana-dhAnya kI vRddhi hone ke kAraNa mAtA ne apane zizu kA nAma 'varddhamAna' rkhaa| ___ mAtA trizalA sAmAnya putra kI jananI nahIM thiiN| unhoMne trikAladarzI jinendra ko janma diyA thA, jisakI sevA karane ko surendra lAlAyita rahate the| saudharma indra ne avadhijJAna se prabhu ke janma ko jAnA, jAnakara parivAra sahita mAtA trizalA ke nivAsa sthAna para Aye evaM unheM praNAma kiyA / bhogaMkarA Adi nAma kI chappana dik kumAriyoM ne bAlaka va mAtA kA sUtikA karma kiyaa| tatpazcAt surendra ne prabhu kA janmotsava mnaayaa| zanaiH zanaiH apanI bAlakrIr3A se mAtA-pitA ko AnaMdita karate hue varddhamAna bar3e hone lage / eka samaya nagara ke bAlaka Amra vRkSa ke AsapAsa lukA-chipI khela rahe the| itane meM unhoMne eka bhayaMkara sarpa ko jhAr3a se utarate dekhaa| bhaya se krandana karate hue bAlaka bhAga khar3e hue para varddhamAna to niDara the, dUsare baccoM ko sarpa Dasa na le isa hetu dayA kI bhAvanA se prerita hokara unhoMne sA~pa ko jora se pakar3A aura rassI ke samAna pUrNa zakti se dUra pheMka diyA / bAlaka unakI isa niDaratA se bar3e prabhAvita hue aura phira khela meM magna ho gaye / yaha bAta mAtA trizalA ke kAnoM meM par3I, 1. kalpasUtra 52, pR0 52; triSaSTizalAkApuruSa, parva 10-18 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 : jainadharma ko pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAeM mAtA ne putra kI balaiyA lekara pyAra se chAtI se lagAyA aura 'cora' nAma se sambodhita karane lgii| zanaiH zanaiH varddhamAna ne yauvana vaya meM padArpaNa kiyaa| rAjamahala ke rAjaraMga, yuvA mitroM ko goSThI tathA bhautika jIvana meM unakA mana nahIM rama skaa| jaba mitroM va rAjamahala kI dAsiyoM dvArA yaha saMdeza mAtA trizalA taka pahuMcA taba ve vyAkula ho uThIM / apane kizora putra kI bhautika jIvana ke prati aruci dekhakara usake bhaviSya ke prati cintAkula hokara kumAra varddhamAna ke pAsa svayaM giiN| mAtA kA abhivAdana karane ke pazcAt putra ke pUchane para vAtsalya bhAva se trizalA ne kahA, "putra, tumane yauvana meM padArpaNa kiyA hai, aba gRhastha jIvana meM padArpaNa kro|" kumAra varddhamAna kI cintana dhArA to gaha-tyAga tathA AtmakalyANa karane kI ora cala rahI thii| ve apanI antarvyathA mAtA ko dikhAkara gRha-tyAga kI AjJA mAMgane kA vicAra kara rahe the, para mAtA ke vAtsalya sneha ke sAmane ve mauna rahe / putra ke aMtardvandva ko samajhate hue mAtA ne pUchA, "putra, tuma kyA cAhate ho ?" isa para varddhamAna bole, "mAtA, maiM gRhastha jIvana se dUra rahakara AtmakalyANa ke mArga para agrasara honA cAhatA huuN|" ina zabdoM ko sunate ho mAtA trizalA akalpanIya pIr3A se sihara gii| vaha bolI-"kumAra, maiM yaha kyA suna rahI hU~ ? rAta-rAta jAgakara jo sapane maiMne saMjoye the, ve kyA isa prakAra dhUmila ho jAyeMge ? kyA maiM tumheM dekhe binA jIvita raha sakU~gI ? kyA maiM mahaloM meM sukha-bhoga karU~ aura tuma sukumAra kaMcanakAyA vAle mere lAla, zIta, garmI va varSA ko sahana karo aura maiM mAtA banakara tumhArA yaha kaSTapUrNa jIvana dekhatI rahU~ ? nhiiN| nahIM kumAra, yaha kadApi nahIM ho sktaa|" ___anicchA hote hue bhI varddhamAna ne bahuta namratA se mAtA kI AjJA ko zirodhArya kiyaa| mAtA trizalA putra ke isa hRdaya parivartana se Ananda vibhora ho utthiiN| rAjA siddhArtha tathA rAnI trizalA ne ekamata se apane samakakSa gauravAnvita rAjavaMza kI lAvaNya evaM guNoM se alaMkRta rAjakumArI yazodA se apUrva dhamadhAma va sajadhaja ke sAtha varddhamAna kumAra kA vivAha kiyaa|' sarvaguNa sampanna putravadhU yazodA ko pAkara mAtA trizalA svayaM ko dhanya anubhava karane lgiiN| AzA kI kiraNa unheM mAno dikhAI dene lagI 1. AvazyakaniyuktibhASya, pR0 259 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAeM ; 61 ki kadAcit aba merA putra saMnyAsa grahaNa kI abhilASA ko tyAga degaa| kucha varSoM ke anantara yazodA ne kanyA ko janma diyA, jisakA nAma priyadarzanA rakhA gyaa| priyadarzanA, mAtA trizalA kI goda meM khelane lagI / mAtA trizalA Atmika sukha kA anubhava karane lgiiN| mahAvIra ke mAtA-pitA bhagavAn pArzvanAtha ke zramaNopAsaka the| bahuta varSoM taka zrAvaka dharma kA paripAlana kara jaba antima samaya nikaTa samajhA to pApoM ke lie prAyazcitta kiyA, caturvidha AhAra kA tyAga kara saMthArA grahaNa kiyA aura maraNAntika saMlekhanA se deha tyAga kara bArahaveM svarga meM deva rUpa meM utpanna hue| kisI bhI patnI kA nAma nirdeza na karake varddhamAna svAmI kA aneka kanyAoM ke sAtha pANigrahaNa batalAyA gayA hai / yazodA : varddhamAna mahAvIra kI jIvana sahacarI yazodA, vasaMtapura ke mahAsAmanta samaravIra rAjA kI putrI thI / atyanta sundara va guNavAn putravadhU ko pAkara mAtA trizalA ati prasanna thiiN| mAnava zreSTha pati varddhamAna kI sahadharmiNI hone se yazodA apane jIvana ko dhanya mAnatI thii| pati kI tyAgamayI manokAMkSAoM ko samajhakara patiparAyaNA yazodA ne apanI manovRttiyoM ko unake anurUpa mor3a diyA thaa| kAlAntara meM saphala dAmpatya jIvana ke phalasvarUpa unheM eka kanyA kI mAtA banane kA gaurava prApta haA, jisakA nAma priyadarzanA rakhA gyaa| vivAhoparAnta bhI kumAra varddhamAna kA mana sAMsArikatA meM lipta na ho pAyA aura ve apanI sahadharmiNI yazodA ko saMsAra kI asAratA ke bAre meM samajhAne lage / ve rAja vaibhava se dUra rahate, dharatI para sote tathA sAdA bhojana karate / yazodA bhI pati ke virAga bhAva ko samajhate hue 1. AvazyakacUNi, AcArya jinadAsa gaNi, bhAga 1, pR0 249 2. cauppannamahApurisacariya pR0 272 3. AcArAMga, 2, 177, kalpasUtra 109, AvazyakabhASya 79-80, Avazyaka cUNi, pra0, pR0 245, 416 uttarAdhyayanavRtti pR0 101 vizeSAvazyaka bhASya, 1874-5 4. harivaMzapurANa-digambara paramparA mahAvIra ko avivAhita mAnatI hai| kalpasUtra-kaliMga nareza jitazatru kI putrI thI yaha ullekha bhI AtA hai| 5. triSaSTizalAkApuruSa parva 10, sarga 2, pR0 24 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '62 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM tyAgavRtti se rahatI, unheM kisI prakAra kaSTa na ho, usakI sAvadhAnI rakhatI / sAMsArika sukhoM kI nazvaratA tathA bhautika jIvana kI kSaNabhaMguratA ke upadezoM ko apane pati se AdarapUrvaka sunatI tathA AcaraNa meM lAne kA prayatna krtii| pati varddhamAna ke isa kathana para ki mRtyu ko kauna roka sakatA hai, saMsAra asAra hai, vijayo puruSa vahI kahalAtA hai jo ki saMsAra ke viSaya bhogoM se dUra rahakara Atma-kalyANa meM lIna ho jaaye| yazodA apane pati ke sukha meM apanA sukha mAna kara saMtoSa karatI thii| vaha kahatI, "nAtha ! ApakA sukha jagat ke sukha meM hai, merA sukha Apake sukha meM hai|" dIkSA ke samaya bidA hote hue varddhamAna svAmI se yazodA ne kahA, "AryapUtra ! zarad Rtu meM kSatriya, pravAsa va saMgrAma ke lie jAte haiM, kSatrANiyA~ apane zUravIra pati ko kuMkuma, kezara se tilaka kara unheM vidA detI haiM, Apa to saMsAra jItane ke lie prayANa kara rahe haiM ataH ApakA mArga sarala ho, Apa vijayI hoN|" ___isa mahAn nArI ne svayaM ke sukhoM kI Ahuti dekara pati mahAvIra ke mArga ko Alokita kiyaa| yaha nArI ke mauna tyAga kA anUThA va durlabha udAharaNa hai| yazodA-mUlyAMkana ___ mahAvIra kI sahadharmiNI yazodA ke jIvana para jaina sAhitya meM vistAra se prakAza nahIM DAlA gayA hai| isa mahAn tyAgamayI nArI ke jIvana kA bar3A bhAga ajJAta hI hai| varddhamAna mahAvIra bhrAtR-sneha ke vazIbhUta hokara jaba do varSa gRha meM anAsakta bhAva se rahe taba yazodA ne unako kisa prakAra sevA ko ? mahAvIra kI pravrajyA ke samaya yazodA ko kyA manodazA thI? pati ke dIkSita hone ke pazcAt unhoMne apanA jIvana kaise va kina manobhAvanAoM ke bIca vyatIta kiyA ? isa sabakA vistRta varNana kisI bhI prAmANika grantha meM upalabdha nahIM ho pAyA / ye saba prazna pahelI banakara jijJAsu ke sAmane upasthita ho jAte haiM / yazodA ke manobhAvoM aura anubhUtiyoM kI kevala kalpanA hI kI jA sakatI hai, unakA mAnasika cintana va manobhAvoM kA citraNa kevala kalpanA ke viSaya hI raha jAte haiN| isa Adarza nArI ne yauvana meM pati kI tyAgavRtti meM sahayoga diyA tathA zeSa jIvana bhI bhogoM se dUra AtmakalyANa meM vyatIta kiyA aisA pratIta hotA hai| 1. jayabhikkhu-bhagavAn mahAvIra pR0 33 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra ke yuga kI jana sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ : 63 rAmAyaNa meM jisa prakAra lakSmaNa ko jIvana sahacarI urmilA ke jIvana, manodazA tathA kriyAkalApoM kI upekSA kI gaI hai, usI prakAra jaina sAhitya meM varddhamAna mahAvIra kI jIvana sahacarI yazodA kI jIvanajhA~kI tathA unake mAnasika manobhAvoM kI sarvathA upekSA kI gaI hai| isI prakAra bauddha sAhitya meM gautama buddha kI patnI yazodharA ke jIvana kI ghaTanAoM ke digdarzana kI bhI upekSA kI gaI hai, aisA pratIta hotA hai / priyadarzanA: priyadarzanA mAtA yazodA tathA usa samaya ke mahAna tapasvI, vicAraka varddhamAna mahAvIra kI ikalautI putrI thii| rAjavaMza kI paramparA ke anusAra use kaI kalAoM kI zikSA dI gaI thii| yauvanArUr3ha hone para mahAvIra kI bahina sudarzanA ke putra rAjakumAra jamAlI se isakA vivAha huA thaa| yaha parivAra apane yuga kA atyadhika sampanna, vaibhavazAlI evaM pratiSThita thaa| kaI sthAnoM para upadeza dete hue tIrthaMkara mahAvIra kSatriyakuNDa padhAre / sarvajJa mahAvIra kA Agamana jAna nagara-nivAsI bhakti aura zraddhA se vandana va upadeza sunane ko usa ora cala pdd'e| jamAlI bhI apanI patnI priyadarzanA sahita prabhu kI vandanA karane Aye / samavasaraNa meM dharmopadeza zravaNa kara unheM arhanta-dharma para zraddhA utpanna huii| arhanta ke upadeza se prabodha pAkara tathA gurujanoM kI anumati se jamAlI aura priyadarzanA ne dIkSA grahaNa karane kA nizcaya kiyaa| jamAlI ne pAMca sau puruSoM ke sAtha tathA priyadarzanA ne eka hajAra mahilAoM ke sAtha tIrthaMkara mahAvIra se pravrajyA grahaNa kI / priyadarzanA ne sAmAyika Adi gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA tathA vaha AryA candanA ke sAdhvI saMgha meM sammilita hokara ugra tapa karane lgii| eka samaya zrAvastI ke koSTaka udyAna meM zramaNa jamAlo apane pA~ca 1. AvazyakabhASya 80, kalpasUtra 109, AcArAMga 2, 177, AvazyakacUrNi pra0 pR0 245, 416, uttarAdhyayana vRtti pR0 101, vizeSAvazyaka bhASya, 2825, 2832 2. (ka) bhagavatosUtra, 2-6-3-33 / (kha) triSaSTizalAkApuruSacaritra parva 10, sarga 8, pR0 144 3. bhagavatI zataka 9 / 3 / 6 / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 : jainadharma kI pramukha sAdhviyoM evaM mahilAe~ sau sAdhuoM ke sAtha Thahare hue the / saMyama aura tapa kI kaThora sAdhanA se jamAlI kA zarIra rogoM se ghira gayA, vipula vedanA ke vazIbhUta hokara unhoMne sAdhuoM se kahA, "he devAnupriya ! zIghra bichaunA karo (saMthArA) sAdhu bichaunA karane lage / asAdhya pIr3A se vyAkula hokara jamAlI bArabAra sAdhuoM se pUchane lage to sAdhuoM ne kriyA pUrNa hone ke pahile hI kaha diyA ki bichaunA ho gayA / jaba jamAlI ne jAkara dekhA to kArya pUrNa nahIM huA thA / yaha dekhakara jamAlI kI mahAvIra dvArA upadezita saiddhAntika dhAraNA hila gaI / ataH kiyA jA rahA hai, aise kArya ko, " kiyA jA cukA hai" - aisA kahanA asatya hai isa siddhAnta ko unhoMne mAnya kiyA tathA dUsare sAdhuoM ko bhI yaha satya aMgIkAra karane ko kahA / kucha zramaNa isa siddhAnta ko mAnakara jamAlI ke sAtha rahe aura kucha ise amAnya kara tIrthaMkara mahAvIra ke saMgha meM sammilita ho gaye / sAdhvI priyadarzanA ne bhI isa siddhAnta kI carcA sunI to maulika cintaka tathA satyazodhaka sAdhvI ko isa siddhAnta meM bhI satya kA AbhAsa pratIta huA / bahuratavAda kArya kI pUrNatA hone para use pUrNaM kahanA hI yathArtha hai tathA vahI spaSTa rUpa se kiyA huA kahA jA sakatA hai| sAdhvI priyadarzanA ne apanI buddhi va ciMtana ke AdhAra para strI jAti sulabha pUrvaM prIti sneha ke kAraNa eka hajAra sAdhviyoM ke sAtha jamAlI ke mata ko svIkAra kiyA' / eka samaya sAdhvI priyadarzanA apane sAdhvI saMgha ke sAtha vihAra karatI huI zrAvastI nagara ke DhaMka nAmaka kumhAra ke bAr3e meM ThaharI huI thIM / yaha arhanta dharma ke siddhAntoM para vizvAsa karane vAlA parama zrAvaka thA / usane sAdhvI priyadarzanA kA bhrama meM par3A dekhakara vicAra kiyA ki kisI bhI upAya se yadi maiM inheM ThIka rAha para lA dU~ to zreyaskara hogA / yaha socakara usane eka samaya bAr3e meM se miTTI ke pAtroM ko ikaTThA karate samaya eka jalatA huA tinakA bahuta hI gupta rIti se sAdhvI priyadarzanA ke vastra para pheNkaa| kucha samaya pazcAt vastra ko jalatA huA dekha priyadarzanA sAdhvI bolI - "are zrAvaka DhaMka, tumhAre pramAda se merA vastra jala gayA" / isa para DhaMka ne kahA- sAdhvajI ! Apa asatya bola rahI haiM / Apake matAnusAra jaba pUrNa vastra (sArA) jala kara rAkha ho jAya tabhI use 'jalA " 1. (ka) vizeSAvazyakabhASya, pa. 2325 (kha) triSaSTizalAkApuruSacaritra, parva 10, sarga 8, pR0 147 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ / 65 huA kaha sakatI haiM / jalate hue ko jalA huA kahanA yaha to zrI arhanta kA vacana hai| yaha sunate hI sAdhvI priyadarzanA ko zuddha buddhi utpanna huI, unakA bhrama dUra ho gayA / ve bolIM- "zrAvaka DhaMka, tumhArA kahanA yathArtha hai| jo kiyA jA rahA hai use kiyA huA kaha denA, aisA sarvajJa kA kathana satya hai"| apanI bhUla para pazcAttApa karatI huI sAdhvo priyadarzanA jamAlo ke siddhAnta ko tyAga kara apane sAdhvI samudAya ke sAtha tIrthaMkara mahAvIra ke saMgha meM punaH sammilita huii| sudarzanA2 : __tIrthaMkara mahAvIra kI sahodarA sudarzanA zramaNa sAhitya meM eka mahattvapUrNa mahilA ke rUpa meM jAnI jAtI haiN| inakA vivAha kSatriyakuNDa ke eka atyanta sampanna tathA pratiSThita parivAra meM huA thaa| inheM jamAlI nAmaka eka pratibhA sampanna, udAramanA, vivekazIla putra kI mAtA banane kA saubhAgya prApta thaa| isI ikalaute putra kA pANigrahaNa saMskAra unhoMne varddhamAna mahAvIra ko sarvaguNa sampanna viduSI kanyA priyadarzanA ke sAtha kiyaa| paramparAnusAra kulavRddhi ko dhyAna meM rakhate hue anya kulIna ATha kanyAoM kA bhI jamAlI ke sAtha vivAha kiyaa| isa prakAra sudarzanA kA tIrthaMkara mahAvIra se nikaTatama sambandha thaa| ve svayaM bhI zramaNopAsikA thIM aura mahAvIra ke upadezoM va dArzanika kathanoM para zraddhA-bhaki rakhatI thiiN| eka samaya tIrthaMkara mahAvIra ke upadezoM se prabhAvita hokara jamAlI ne mahAvIra se pravrajyA grahaNa karane kI bhAvanA mAtA-pitA ke sAmane prakaTa kI / putra viyoga kI AzaMkA se mAtA-pitA kI A~khoM meM AMsU A gaye / apanI ekamAtra saMtAna dvArA yuvAvasthA meM saMsAra tyAga va dIkSita hone kI bAta sunakara mAtA sudarzanA zoka vihvala ho gaI aura isa AghAta ko sahana na kara sakane ke kAraNa mUcchita ho giiN| svastha hone para mAtA ne svaputra ko isa Ayu meM pravrajyA nahIM lene hetu hara prakAra se samajhAyA / para 1. (ka) bhagavatIsUtra, zataka 15 / (kha) triSaSTizalAkApuruSacaritra-parva 10, sarga 8, pR0 147 2. AcArAMga 2, 177, kalpasUtra 109, vizeSAvazyakabhASya 2807, Avazyaka cUNi pra0, pR0 245, 416, AvazyakabhASya 125, nizIthabhASya 5597 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 : jainadharma ko pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM jamAlI ne snehamayI mAtA kI zaMkAoM kA samAdhAna kara unheM saMtuSTa kiyA aura apane saMkalpa para dRr3ha rahe / antataH mAtA-pitA ne vivaza hokara pravrajyA lene kI anumati de do / rAjyocita samArohapUrvaka dIkSA-mahotsava Ayojita kiyA gayA aura zubha muhUrta meM jamAlI ne pA~ca sau anya puruSoM ke sAtha tIrthakara mahAvIra se pravrajyA aMgIkAra kii| azrupUrita netroM se mAtA ne AzIrvAda diyA, "terI dharma meM, tapa meM jaya ho, kalyANa ho, tuma saMyama meM dRr3ha rahanA, parAkrama karanA aura saMyama pAlana meM kiMcita bhI pramAda mata krnaa"| mAtA sudarzanA ne mahAvIra ke samavasaraNa meM upasthita hokara vaMdana karake kahA, "bhagavan, yaha hamArA ikalautA putra hai, Apake pAsa anAgAra dharma svIkAra karanA cAhatA hai| hama yaha ziSyarUpI bhikSA samarpita karate haiM, Apa ise svIkAra kreN| ___ mAtA sudarzanA ne apane ikalaute putra kA moha tyAga kara use mahAvIra ke saMgha meM praviSTa hone kI anumati dI / mAtA ke isa mahAn tyAga ko zabdoM meM baddha kara pAnA saMbhava nhiiN| jyaSThA: ___jyeSThA kSatriyakuNDa ke adhipati rAjA siddhArtha ke jyeSTha putra naMdivarddhana kI patnI tathA vaizAlI gaNarAjya ke adhyakSa ceTaka kI putro tho / unako zikSA va lAlana-pAlana rAjaparivAra ke anukUla sampanna huA thaa| donoM pati-patnI pArzvanAtha ke dharmAvalambI the, jo mahAvIra ke vaMza kA kula dharma thaa| __ jyeSThA apane rUpa guNa meM zreSTha to thI ho sAtha hI kalA-kauzala meM bhI atyanta nipuNa thii| usake rUpa aura zIla kI mahimA va prazaMsA sarvatra thii| jaina anuzruti ke anusAra eka bAra devatA ne unake zIlavrata kI parIkSA lenI caahii| devatA ne kaI prakAra ke bhaya batAye, pralobhana diye, para jyeSThA rAnI apane pativrata dharma para aTala rahI, antataH devatA parAjita hokara cale gaye / naMdivarddhana ko jaba yaha saba vidita huA to ve 1. bhagavatI zataka 9, U 33, sUtra 384, jaina dharma kA maulika itihAsa, pR0 405 2. AvazyakacUNi di0, pR0 164 3. (ka) AvazyakacUrNi bhAga-1, patra 245 (kha) bhagavatI sUtra, 21-12-3-2 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyoM evaM viduSI mahilAe~ : 67 apanI patnI dvArA satItva - rakSA kI isa ghaTanA se bahuta prabhAvita hue / pati-patnI ne gRhasthAzrama meM rahakara dharma, artha, kAma, mokSa cAroM puruSArtha va zramaNa dharma ke bAraha vratoM ko grahaNa kara jIvana ko sArthaka banAyA / janazruti ke anusAra aisA mAnA jAtA hai ki mahAvIra kI dharmadezanA sunakara jyeSThA ko vairAgya utpanna huA aura pati kI AjJA lekara mahAvIra se dIkSA grahaNa kara AryA candanA ke sAdhvI saMgha meM sammilita huI / rAjA ceTaka kI anya putriyoM ke samAna jyeSThA ne bhI saMyama va zIla kA durlabha paricaya dekara jIvana dhanya kiyA / zeSavatI' : zeSavatI zramaNopAsakA mAtA priyadarzanA evaM atula samRddhizAlI pitA jamAlI kI putrI thI / zeSavatI kA yazasvatI nAma bhI kahIM kahIM pAyA jAtA hai / mAtR pakSa se vaha bhagavAn mahAvIra kI dohitrI thI / mAtR va pitR donoM pakSa se unakA mahAvIra se pArivArika sambandha thA / dharma meM nirata kanyA zeSavatI kA bAlyakAla se hI dharma meM anurAga thA / zeSavatI kA lAlana-pAlana va zikSA rAjaparivAra kI paramparAnusAra huA thA / mAtA priyadarzanA va pitA jamAlI ne tIrthaMkara mahAvIra se pravrajyA grahaNa kI thI, mAtA-pitA ke dharmAnurAga va dRr3ha AsthA niSThA kA prabhAva zeSavatI para kaise nahIM hotA ? ataH vaha bhI zramaNa dharma ke AdarzoM kA pAlana karatI thI / candanabAlA' : jaina itihAsa kI solaha mukhya satiyoM meM mahAsatI candanabAlA kA caritra aura sthAna anupama hai / ye bhagavAn mahAvIra dvArA pravartita prathama sAdhvI saMgha kI pramukha thIM / candanabAlA kA nAma vasumatI thA / ye campA nareza mahArAja dadhivAhana kI putrI thiiN| inakI mAtA kA nAma dhAriNI thA / dhAriNI eka ucca koTi kI viduSI, vicAraka aura dharmaniSTha mahilA thI / mAtA 1. AcArAMga 2, 177, kalpasUtra 109, AvazyakacUrNi pra0, pR0 245, kalpasUtravRtti pR0 143 2. (ka) kalpasUtra - 61 1 (kha) muni nathamala - - jaina darzana-manana aura mImAMsA, pR0 22 3. Avazyaka pR0 28, kalpasUtra 135, tIrthodgAlika 462, dazAzrutaskaMdhacUrNi pR0 50, bhagavatI 382, antakRddazA 17.26, samavAyAMga 157 Adi / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM kI zikSA kA hI pariNAma thA ki candanabAlA bacapana se tyAga, sahiSNutA aura dharmaniSThA kI pratimUrti bana gii|' Atma kalyANa ke lie AjIvana brahmacarya dhAraNa kara lokonnati karane ke saMskAra usameM bacapana se hI bana gae the| vaya vikAsa krama se isake vicAra dRr3ha se dRr3hatara hote gae / yogya vara ke sAtha kanyA kA vivAha ho jAe, mAtA-pitA kI yaha svAbhAvika icchA thI parantu rAjakumArI ke avivAhita rahane kA dRr3ha nizcaya dekhakara unhoMne isakA pratikAra nahIM kiyA aura putrI ko apane vrata para dRr3ha rahane ko saharSa anu mati de dii| durbhAgyavaza eka samaya kauzAmbI ke rAjA zatAnika ne campAnagarI para AkramaNa kara use jIta liyaa| vijaya ke mada meM eka rathI sainika chalapUrvaka rAjamahala meM ghusa AyA aura balapUrvaka rAno dhAriNo aura candanabAlA ko ratha meM biThAkara jaMgala ko ora cala par3A / ina sainika ne dhAriNI kA zIlabhaMga karanA cAhA, para apane satItva kI rakSA kA koI anya upAya na dekha usane svarakSA ke liye apanI jIbha kATa lii| isa prakAra apane prANoM kA utsarga karake satItva ko rakSA kI / isa karuNa aura balidAnayukta ghaTanA se sainika kA kaThora hRdaya vicalita ho gayA / prANa-tyAga ke lie Atura candanabAlA ko usane samajhAyA aura use apanI putro mAnakara apane ghara le gayA / 2 rAjamahala meM palI bAlikA candanabAlA ne sainika ko pitA kI taraha 1. hemacandrAcArya-triSaSTizalAkApuruSa, parva 10, sarga 4, pR0 84 2. (ka) vahI, parva 10, sarga 4, pR0 84 (kha) AcArya guNabhadra ne uttarapurANa meM candanA kA varNana isa prakAra kiyA hai "eka bAra ceTaka kI putrI candanA vana krIr3A meM magna thI taba eka vidyAdhara usake rUpa para mohita hokara use kisI upAya se uThAkara le gyaa| jaba vaha ghara pahuMcA to usakI patnI ne use bahuta bhalA-burA kahA / ataH vidyAdhara ne apanI galatI svIkAra kI aura candanA ko kisI vana meM chor3a gyaa| vahA~ eka bhIla ne paise ke lobha meM par3akara candanA ko vRSabhadatta seTha ke hAthoM beca diyA / nArI ke prati samAja meM hIna bhAvanA thI, usakA zabdoM ke dvArA virodha kiye binA hI candanabAlA ne apane kartavya aura dharmaniSTha jIvana se nArI ko sammAnita kiyaa|" Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAeM : 69 mAnakara usake ghara meM sabhI prakAra sevA karake tyAga aura vinayazIlatA kA paricaya diyA parantu candanabAlA ke anupama saundarya, niSThApUrNa sevA aura vinaya ne sainika kI patnI ke mana meM IrSyA aura saMdeha paidA kara diyaa| isa saMdeha ke kAraNa sainika ne caMdanabAlA ko dAsI ke rUpa meM becane kA nizcaya kiyA aura bAjAra le gyaa| usane caMdanabAlA ko eka dhanika gaNikA ke hAthoM beca diyaa| caMdanabAlA ne usake yahA~ jAne se inkAra kiyA kintu vezyA kA Agraha prabala thA aura vaha apane sevakoM dvArA balapUrvaka use le jAne kA prayAsa karane lgii| tabhI eka vicitra ghaTanA huii| bahuta se baMdara usa vezyA para TUTa pdd'e| kisI ne use bacAne kA sAhasa nahIM kiyA parantu caMdanabAlA ne use bacAyA / vezyA upakRta aura lajjita thii| usI samaya dhanavAha seTha vahA~ AyA aura usane dharma, kartavya aura vAtsalya se prerita hokara vezyA ko samucita mUlya diyA aura candanabAlA ko snehapUrvaka apane ghara laayaa| parantu vidhi kI viDaMbanA hI kucha aura thii| candanabAlA kA rUpa aura sevA dekhakara seTha kI patnI sazaMkita ho gaI aura usane seTha ke sAtha kalaha aura candanabAlA para atyAcAra karane zurU kara diye| eka bAra seTha nagara se bAhara gaye hue the| seThAnI ne avasara dekha candanA ke sundara keza kATa diye aura muMha kAlA kara diyaa| eka choTA sA vastra pahanane ko diyA, hAthoM meM hathakar3I aura pairoM meM ber3iyA~ DAlakara use tahakhAne meM DAla diyA tathA svayaM apane pitA ke ghara calI gii|' ___ isa ghora vipatti ke kAraNa candanA ne Atma-ciMtana karanA zurU kara diyaa| tIna dina bAda jaba dhanavAha seTha ghara lauTakara Aye to candanA ko nahIM dekha duHkhita hue aura dAsI ke dvArA saMketa prApta kara candanA ko. bAhara nikaalaa| use bhUkha se vyAkula dekhakara seTha ne sUpa meM rakhe hue ur3ada ke vAkale de diye, vrata meM dRDhanizcayI candanA tyAgI mahAtmA kI rAha dekhane lgii| __ bhagavAn mahAvIra ne eka vikaTa pratijJA kI thI jisake lie pAMca mAha aura 15 dina ho gae kintu AhAra prApta nahIM ho sakA / acAnaka candana 1. (ka) hemacandrAcArya-triSaSTizalAkApuruSacarita, parva 10, sarga 4, pR0 85 (kha) kalpasUtra, hindI anuvAda, pR0 81 / / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 : jainadharma kI pramukha sAdhviyoM evaM mahilAeM bAlA ne eka mahAna tapasvI ko Ate dekhA to usake roma-roma harSita ho gye| ahA ! prabhu mere hAthoM AhAra lene Aye haiM kitanI prasanna thI vaha, parantu yaha kyA? prabhu eka kSaNa Thahare aura lauTanA hI cAhate the ki usake netroM se A~suoM kI dhArA baha calI' jisase prabhu kI aMtima pratijJA bhI pUrI ho gii| AhAra dete hI candanA ke hAthoM-pairoM kI hathakar3iyAM khula gaI aura pUrNa sundarI bana gii| yaha khabara nagara meM cAroM ora phaila gii| jana samudAya candanabAlA kA darzana karane cala pdd'aa| isa ghaTanA se prabhAvita hokara rAjA zatAnIka ne kSamA yAcanA kii| seThAnI ne bhI apane kukRtyoM para pazcAttApa kiyA aura kSamA yAcanA kii| bhagavAn mahAvIra kA upadeza sunakara candanabAlA ko saMsAra se virakti ho gii| candanabAlA jJAnavatI, guNavatI, tapasvinI thI hI, ataH dIkSA grahaNa kara mahAvIra kI prathama ziSyA tathA zramaNI saMgha kI pravartinI kA pada prApta kiyaa| isake netRtva meM 36 hajAra sAdhviyoM kA samudAya thA, jo jJAnArjana aura dharmAcaraNa karate hue Atma kalyANa meM pravRtta thaa| isa prakAra mAnava jAti kA patha-pradarzana karate hue candanabAlA ne divya jJAna kI prApti kii| candanA kA caritra zatAbdiyoM ke bAda Aja bhI preraNA kA jyoti stambha hai| prabhAvatI : prabhAvatI mahArAjA ceTaka kI putrI thI / usakA vivAha sindhu sauvIra rAjya ke parAkramI rAjA udayana se huA thaa| udayana kI rAjadhAno votabhaya (nagara) usa samaya ke anya nagaroM kI tulanA meM sabase adhika samRddha thaa| rAjA va rAnI zramaNopAsaka the| sarvaguNa sampanna abhici nAmaka putra 1. (ka) kalpasUtra-hindI anuvAda, pR0 81 (kha) hastImalajI mahArAja-jaina dharma kA maulika itihAsa, pR0 483 2. (ka) uttara purANa meM candanA ne yazasvatI AryikA ke samIpa zrAvikA vrata grahaNa karane kA ullekha hai / pR0 484 (kha) triSaSTizalAkApuruSa, parva 10, sarga 6, pR0 100 (ga) muni nathamalajI-jaina darzanaH manana aura mImAMsA, pR0 30 3. AvazyakacUNi di0 pR0 164; praznavyAkaraNavRtti pR0 89; uttarAdhyayana niyukti pR0 96; bhagavatI 491; nizIthacUNi tR0 pR0 142-6 ityAdi / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAeM : 71 prApti se donoM Anandita the| eka samaya vItabhaya nagara ke cauka meM eka vajanadAra kASTha kI peTI eka nAvika ne lAkara rakha dii| vahA~ ke nAgarika va kaI anya dharmoM ke sAdhusaMta apane maMtrAdi ke prabhAva se usa peTI kA Dhakkana kholanA cAhate the para unheM saphalatA nahIM milii| rAjA udayana bhI maMtrI ke sAtha vahIM khar3e-khar3e yaha saba dekha rahe the| madhyAhna ho gayA taba bhI rAjA bhojana ke liye rAjamahala meM nahIM lautte| rAnI prabhAvatI ne ciMtita ho apanI dAsI ke dvArA rAjA ko bulA bhejaa| rAjA ne dAsI dvArA saMdeza pahuMcA kara rAnI ko yaha Azcarya dekhane ke liye vahIM bulvaayaa| rAnI prabhAvatI bhI yaha kautUhala dekhane ke liye ratha meM ArUr3ha ho nagara ke cauka meM aaiiN| arahanta dharma meM aTala vizvAsa vAlI rAnI ne kahA ki "devI-devatAoM kI apekSA arahanta deva ke nAma-smaraNa se hI yaha kASThapeTI kA Dhakkana khula jAyegA, aisA mujhe pUrNa vizvAsa hai / " rAjA kI AjJA va sahamati prApta kara rAnI ne sandUka ke UparI sataha ko dhoyA, candana, pUSpa arpita kara ucca svara se bolI-'he rAga, dveSa aura moha rahita tathA aSTa pratihArI AvRta aise devAdhideva arahanta mujhe darzana do|" itanA bolane ke sAtha ho usa maMjuSA kA Dhakkana dhIre se khulA aura usameM sthita deva kI pratimA kA darzana sabako huaa| isa ghaTanA ke pariNAmasvarUpa arahanta dharma para janatA kA vizvAsa dRr3ha huA tathA rAjA bhI arahanta kI pUjA va stuti karane lge| unhoMne bhavya maMdira banavAkara usameM pratimA kI sthApanA kI tathA rAnI prabhAvatI pratidina pUjA karane lgiiN| eka bAra rAnI prabhAvatI ne pratimA kI pUjA karake saMgIta AraMbha kiyA tathA bhAva vibhora hokara nRtya karane lgiiN| rAjA tanmayatA se vINA bajAne lge| tallInatA ke una kSaNoM meM rAjA ko eka kSaNa ke liye rAnI kA sira nahIM dikhAI diyA, kevala nIce kA dhar3a hI dikhAI diyaa| ise azubha mAnakara rAjA ko kSobha huA aura hAtha se vINA jamIna para gira pdd'ii| rAnI jo ki nRtya meM magna thI, ekadama vighna upasthita hone se ruka gaI aura rAjA se ekAeka vINA vAdana banda karane kA kAraNa pUchane lgii| rAnI ke kAraNa jAnane ke ati Agraha se rAjA ne jo dRzya 1. (ka) triSaSTizalAkApuruSa, parva 10, sarga 6, pR0 111 (kha) AcArya hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa, pR0 516 2. triSaSTizalAkApuruSa, parva 10, sarga 11, pR0 215 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM dekhA vaisA batA diyaa| yaha sunakara rAnI ko raMcamAtra bhI mRtyu kA bhaya nahIM huaa| eka dina rAnI prabhAvatI ne apane nitya niyamAnusAra snAna karake bhagavat pUjA ke avasara para dAsI se zuddha vastra pahanane ke liye maMgavAyA / vastra para rAnI ko azubha cihna ke rUpa meM rakta ke dAga.dikhAI diye / bhagavAna kI pUjA ke liye azuddha vastra hai, yaha jAnakara usane dAsI ko phaTakArA tathA krodha ke vazIbhUta hokara usa para prahAra kiyA jisase dAsI ko mRtyu ho gii| kucha samaya pazcAt vahI vastra use sapheda dikhAI diye| paMcendriya jIva kI tathA strI jAti ko krodha ke vaza hatyA ho jAne para rAnI svayaM ko dhikkArane lgii| isa ghaTanA kI jAnakArI rAnI ne rAjA ko dI tathA apane jIvana kI zeSa Ayu alpa jAnakara saMsAra tyAgane tathA dIkSita hone kI anumati mAMgI / rAjA ko pahale se hI yaha sandeha ho cukA thaa| unhoMne rAnI prabhAvatI ko dIkSita hone kI anumati de dI / rAjA vyathita hokara kahane lage "mahAdevI, apane ucca bhakti bhAva se yadi tuma devabhava meM jAnA, to mujhe avazya pratibodha denaa|" pati kI AjJA mila jAne se rAnI prabhAvatI ne dIkSA aMgIkAra kii| dIkSita hone ke pazcAt kaThora saMyama tapa kI ArAdhanA kI tathA anazana karake devagati prApta kii|' jaina dharma kI satiyoM meM prabhAvatI ko viziSTa sthAna prApta hai, unakI dharma niSThA ne hI rAjA ko zramaNopAsaka banAne ke lie prerita kiyaa| padmAvatI : zramaNopAsikA padmAvatI (dhAriNI) rAjA dadhivAhana kI patnI evaM ceTaka rAjA kI putrI thii| usane caMpAnagarI ko jaina dharma kA kendra bnaayaa| ise zilpakArya, citrakalA va dharmazAstra kA aparimita jJAna thaa| rAnI dhAriNI apane pati kI sevA evaM dharma-dhyAna meM kartavyarata rahakara sukha-zAnti se rahatI thii| unakI putrI vasumatI acchI zikSA tathA ucca saMskAroM se alaMkRta thii| rAjA zatAnoka usa samaya kA adhika baliSTha evaM parAkramI rAjA 1. (ka) AvazyakacUrNi, 399 (kha) triSaSTizalAkApuruSa, parva 10, sarga 11, pR0 216 2. AvazyakacUNi dvi0, pR0 204-5; nizIthacUNi di0, pR0 232; bRhatkalpa bhASya 5099; uttarAdhyayanavRtti (zAntisUri) pR0 300 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyoM evaM viduSI mahilAeM : 73 bhara kara lUTA | thA / usane eka bAra rAjA dadhivAhana para car3hAI kara dI / dadhivAhana apane sImita sainya bala ke sAtha usake sAmane Tika nahIM sakate the / ve yuddha kiye binA hI rAjadhAnI chor3akara jaMgala kI ora cale gaye / isaliye rAjA zatAnIka ne yaha ghoSaNA kI, "jo koI cAhe vaha yahA~ se kucha bhI le sakatA hai / " AkrAmaka rAjA ke sainikoM ne zahara ko jI eka rathI, rAnI dhAriNI va vasumati ko baMdI banAkara jaMgala meM le gayA / vahA~ usa rathI ne unheM apanI patnI banane ko kahA para pativratA rAnI dhAriNI ne apane jIvana kA anta karanA svIkAra kiyA tathA rathI - ko kuvicAra tyAgane ke liye samajhAyA / rathI para kisI bhI bAta kA asara nahIM huA / rAnI dhAriNI ne jIbha kATakara apane zarIra kA anta kiyaa| isa ghaTanA se rathI ko bahuta duHkha huA aura usane vasumatI ko apanI beTI banAkara apane ghara rakhA / ' rAnI padmAvatI dvArA satItva rakSA ke liye prANoM kI Ahuti denA bhAratIya nArI ke sAmane Adarza upasthita karatA hai / mRgAvatI' : mRgAvatI vaizAlI ke gaNarAjA ceTaka kI putrI tathA kauzAmbI ke rAjA - zatAnIka kI rAnI thI / varddhamAna ke parivAra se bhI ve sneha-baMdhana se sambaddha thIM / vaizAlI kI isa sarvaguNa sampanna kanyA kA tatkAlIna samAja meM bahuta Adara thA / rAjA zatAnIka mRgAvatI ke rUpa guNa para to mugdha the hI sAtha ho usakI vilakSaNa buddhi ke kAraNa rAjakIya samasyAoM para bhI usase parAmarza lete the / eka samaya rAnI mRgAvatI dopaharI meM grISma-tApa se vyAkula hokara apane prAsAda meM vizrAma kara rahI thIM / usa samaya rAjamArga para ho rahe kolAhala aura jaya ghoSa se unakA dhyAna usa ora AkRSTa huA / rAnI apanI sevikA se isa bAre meM pUchA / itane meM eka sevaka daur3A-daur3A AyA aura kahA - "svAmin, kaI mahInoM se nagara meM jo eka muni nirA 1. (ka) triSaSTizalA kApuruSa, parva 10, sarga 4, pR 84 (kha) bhArata kI deviyA~ - grantha 3, pR0 10 (gujarAtI) 2. AvazyakacUrNi pra0, pR0 88; vizeSAvazyakabhASyavRtti pR0 332; Avazyakaniyukti 1055; dazavaikAlikacUrNi pR0 50; nizothabhASya 6606 ; sthAnAMgavRtti pR0 258 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ hAra bhramaNa kara rahe the, Aja unhoMne dhanavAha zreSThI kI dAsI se AhAra grahaNa kiyA hai / isa samAcAra se rAnI mRgAvatI ko atyanta prasannatA huI / isa sukhada saMvAda ne rAnI mRgAvatI ko socane kA samaya bhI nahIM diyA / ve usI samaya ratha meM baiThakara zreSThI dhanavAha ke nivAsa para gaIM / vahA~ unhoMne candanA ko dekhA, jisake hAthoM se munirAja ne AhAra grahaNa kiyA thA / candanA pulakita aura Ananda vibhora thI / usI samaya eka: sainika ne candanA ko pahacAna liyA / sainika ne kahA - "svAmin, yaha to hamAre rAjA dadhivAhana kI putrI vasumatI hai|" candanA, rAnI mRgAvatI kI bar3I bahana kI putrI thI / mRgAvatI ne apAra utsAha aura sneha se candanA ko gale lagAyA aura use apane sAtha rAjamahala meM le gaIM / ' rAnI mRgAvatI anupama saundarya ko svAminI thI / rAjA zatAnoka aisI rUpavAna patnI ko pAkara apane ko dhanya samajhate the / eka samaya kauzAmbI ke rAja darabAra meM eka yuvA citrakAra AyA / vaha apanI kalA meM itanA pravINa thA ki kisI vyakti ke aMga kA eka bhAga dekhakara bhI pUrNa citra banA letA thA -- mAno isa vidhA meM use devI varadAna prApta thA / lalitakalA premI rAjA zatAnIka ne isa adbhuta citrakAra ko apane rAjya meM Azraya diyaa| eka bAra anAyAsa ho rAjamahala kI ora usakI dRSTi calI gaI / vahA~ use daravAje meM se paira kA aMgUThA dikhAI diyA / usane apanI kalA-nipuNatA se paira kA aMgUThA mAtra dekhakara hI sampUrNa citra banA liyA / citra banAte samaya raMga kI eka bUMda citrita rUpasI kI jA~gha para gira par3I, use poMcha liyA, parantu punaH raMga vahIM girA / antataH kaI. bAra poMchane para bhI baMda vahIM giratI gaI to citrakAra ne socA ki citrita vyaktitva kI jA~gha para prAkRtika tila honA cAhiye / ataH usane use vaisA hI rahane diyA / citrakAra apanI isa kalAkRti ko sajIva karane meM rAta-dina lagA rhaa| use bhAna hI nahIM thA ki usakI tUlikA se eka anupama sundarI kA citra bana rahA hai / / akasmAt eka dina rAjA zatAnIka apane kalA-prema ke kAraNa raMgazAlA meM Aye / citrakAra ne apanI sundara kRti para se pardA zatAnIka apanI rAnI mRgAvatI kA aisA manamohaka va kara atyanta prasanna hue / para jaise hI vaha kalAkAra kI 1. triSaSTizalAkApuruSa, parva 10, sarga 4, pR0 88 haTAyA / rAjA sajIva citra dekha prazaMsA karane lage : Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyoM evaM viduSI mahilAe~ : 75 unakI dRSTi jA~gha ke tila para par3a gaI / ataH rAjA ke prazaMsA ke vicAra ekadama krodha meM pariNata ho gaye tathA unheM rAnI va citrakAra ke caritra para saMzaya ho gayA / mana meM vicAra utpanna huA ki binA rAnI ko dekhe citrakAra ko isa gupta-sthAna ke tila kA kaise patA cala sakA / citrakAra ne rAjA ko yakSa ke varadAna kI bAta batAI parantu rAjA ko zaMkA kA nivAraNa nahIM ho skaa| rAjA ne citrakAra kA aMgUThA kaTavA kara use citrazAlA se haTA diyA / isa anahonI ghaTanA se citrakAra ko AghAta lagA tathA vaha apanI kalA ke isa apamAna ko sahana nahIM kara paayaa| badale kI bhAvanA ke vazIbhUta hokara rAnI mRgAvatI kA nayanAbhirAma citra banAkara tatkAlIna ujjaina nagarI ke strI-lolupa rAjA candrapradyota ko dikhAyA / candrapradyota ne rAnI mRgAvatI ko prApta karane kI icchA se zatAnIka kI rAjadhAnI kauzAmbI para car3hAI kara dI rAjA zatAnIka yaha AghAta sahana nahIM kara pAye jisase unako mRtyu ho gaI / rAnI mRgAvatI para mAno vajrapAta ho gyaa| pati kI acAnaka mRtyu, rAjakumAra udayana kA avayaska honA va rAjya para zaktizAlI rAjA kA AkramaNa va nagara kA gherAva ina paristhitiyoM kA sAmanA rAnI mRgAvatI ne bahuta dhairya, caturatA va sAhasa ke sAtha kiyA / unhoMne apane vizvasta dUta ke dvArA rAjA pradyota ke sainyazivira meM sandeza bhijavAyA, "mere pati rAjA zatAnIka kA svargavAsa ho gayA hai, maiM ApakI zaraNa meM hU~ parantu putra udayana abhI avayaska hai / AsapAsa ke rAjA bhI isa nagarI para car3hAI karane ke liye tatpara haiM / ataH isa nagara ko surakSita rakhane ke liye isake cAroM ora IMToM kA koTa ba~dhavA dIjiye tathA. dhana-dhAnya se kauzAmbI nagarI ko bharapUra kara dIjiye / " moha ke vazIbhUta rAjA ne yaha saba svIkAra kara liyaa| rAnI mRgAvatI ne apane ko pUrNaM surakSita pAkara kile ke dvAra banda karavA diye / ' ina saba ghaTanAoM se duHkhita ho use jIvana kI nazvaratA kA bhAna huA aura vaha mahAvIra ke Agamana kI AturatApUrvaka rAha dekhane lagI / eka dina mahAvIra ke Agamana kA sandeza pAkara vaha dhanya ho uThI / usane dIkSita hone kA dRr3ha saMkalpa kiyA tathA nagara ke daravAje khulavAkara rAjasI ThATha se bhagavAn mahAvIra ke darzana va pravacana sunane nagara ke madhya 1. triSaSTizalAkApuruSa - parva 10, saga~ 8, pR0 151 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ meM prasthita huii| rAjA pradyota bhI (zrAvaka) prabhu kA bhakta hone se vahA~ Akara dharma-dezanA sUnane lge| dharma-dezanA ke pazcAt anukUla avasara pAkara rAnI magAvatI ne apane dIkSita hone kI manokAMkSA prabhu ke samakSa prakaTa kii| rAjA pradyota ko apanA putra udayana sauMpate hue unase bhI AjJA caahii| rAjA pradyota kI Antarika bhAvanA na hote hue bhI itanI bar3I pariSad meM tathA mahAvIra ke vairAgya ke prabhAva se usane mRgAvatI ko AjJA dii| magAvatI parivrAjikA hokara sAdhvI vandanA ke sAnidhya meM apanI Atmonnati meM lIna ho gii| eka samaya bhagavAn mahAvIra kA apane saMgha ke sAtha punaH kauzAmbI meM zubhAgamana huaa| samAja ke cAroM varga sAdhu-sAdhvI va zrAvaka-zrAvikAe~ pravacana ke sArabhUta tathyoM ko zravaNa karane meM nimagna the| saMdhyA ho calI thii| sAdhvI candanA bhI apane sAdhvI samudAya ke sAtha AcArasaMhitA ke niyamoM kA dhyAna rakhakara andherA hone ke pUrva hI upAzraya meM calI gii| mRgAvatI prabhu kA upadeza tanmayatA se suna rahI thI ataH candra-sUrya ke prakAza se prakAzita saMdhyA kA bhAna hI nahIM rhaa| jaba apane Atma-dhyAna se haTakara dekhA to cAroM ora andherA chAyA huA thaa| vaha ghabar3A kara zIghra do-tIna anya sAdhviyoM ke sAtha upAzraya gaIvahA~ AcAryA candanA ne unheM upAlambha dete hue kahA-"mRgAvatI, tuma jaisI kulIna striyoM ko rAtri meM akele bAhara rahanA zobhA nahIM detaa|" mRgAvatI ne apane aparAdha ko svIkAra kara liyA aura AcAryA se antaHkaraNa se kSamA mAMgane lgii| vaha socane lagI ki mere dvArA AcAra'saMhitA ke niyamoM kA ullaMghana kiye jAne se AcAryA ko santApa huA / ataH vaha samabhAva se svayaM kI truTi para vicAra karane lagI evaM socatesocate apane ho vicAroM meM kho gii| zubha bhAvanAe~ udita huIM tathA 'ghAtikarmoM kA kSaya hokara unheM kevalajJAna prApta huaa| usI rAtri ke andhakAra meM jaba candanA jI so rahI thIM, kahIM se eka sarpa candanA jI ke saMthAre ke pAsa se hokara jAne lgaa| magAvatI ne divyadRSTi se gahana andhakAra meM bhI use dekha liyA tathA AcAryA 1. (ka) Avazyaka cUrNI, pra0 1, pR0 91 / (kha) triSaSTizalAkApuruSa, parva 10, sarga 8, pR0 154 -2. (ka) guNacandra-mahAvIra caritra, prastAvanA 8, patra 175 (kha) triSaSTizalAkApuruSa, parva 10, sarga 8, pR0 159 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 77 candanA kA hAtha eka ora haTA diyaa| candanA sparza se jAgRta hokara sparza karane kA kAraNa pUchane lagI, taba mRgAvatI ne saba vRttAnta kaha sunaayaa| isa para saMgha-AcAryA ne pUchA-'tumheM isa gahana-andhakAra meM sarpa kaise dikhAI diyaa| isa para mRgAvatI ne kahA-'ApakI kRpA se mujhe divya-jJAna prApta huA hai|' ___ sAdhvI candanA ne bhI divya-jJAna prApta mRgAvatI ko vinayapUrvaka namaskAra kiyaa| unake antaHkaraNa meM bhI zubha-bhAvanAoM kA prAdurbhAva huA va divya-jJAna prApta huaa| dhanya hai, mRgAvatI jisane sAMsArika jIvana meM apanI vilakSaNatA se vijaya prApta kii| AdhyAtmika jIvana meM bhI AcAryA se pahale hI divyajJAna prApta kara liyA / ' __ mRgAvatI-mUlyAMkana mRgAvatI, rAjavaibhava meM palI nArI thI, usane bAlyakAla meM hI pitA ceTaka ke yahA~ rAja kauzala va rAja dakSatA kI zikSA prApta kI thii| jIvana meM hara samaya bhA~ti-bhAMti ke duHkha sahana kiye tathA ativikaTa paristhitiyoM meM sAhasa tathA dhairya rakha saMkaToM kA sAmanA kiyaa| isa nArI ke parAkrama tathA satItva kI kathA vaidika, bauddha tathA jaina tInoM sAhitya meM samAna rUpa se prasiddha hai| ceTaka kI sAtoM putriyA~ mahAvIra ke arhat dharma para pUrNa vizvAsa rakhatI thIM phalataH kaThina paristhitiyoM meM bhI unhoMne dharma para apane vizvAsa ko aDiga rkhaa| kauzAmbI nareza zatAnIka kI rAnI tathA udayana kI mAtA mRgAvatI kA jaina dharma meM mahattvapUrNa sthAna hai| jaina dharma meM solaha satI striyA~ mAnI gaI haiM, jinakA nAma prAtaHkAla bar3I zraddhA se liyA jAtA hai, mRgAvatI unhIM solaha meM se eka hai| solahavIM zatAbdI ke musalamAna sUphI kavi kutabana ne bhI mRgAvatI kI kathA likhii| bhagavatI sUtra tathA Avazyaka cUrNi meM mRgAvatI sambaddha kathA kA ullekha huA hai| isake atiriktatA kucha svataMtra racanAe~ upalabdha hotI haiM: 1. (ka) bhagavatIzataka 1-3-5, udohara pR0 550-551 (kha) Avazyaka cUrNI-pUrva bhAga, pR0 91 2. kalyANa kA nArI aMka 710 (zrI agaracandra nAhaTA likhita) Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 : jainadharma kI pramukha sAdhviyoM evaM mahilAe~ 1. mRgAvatI caritra (saMskRta) devaprabhasUri 13vIM zatAbdI 2. mRgAvatI caupAI sakalacanda saM0 1943 pUrva vinayasamudra saM0 1602 samaya sundara saM0 1668 3. 4. "" zivAdevI' : "1 19 ujjainI ke mahApratApI rAjA caMDapradyota kI rAnI zivAdevI vaizAlI - gaNarAjya ke adhyakSa ceTaka kI putrI thI / eka samaya ujjainI meM mahAmArI - kA prakopa huA, isa bhayaMkara mahAmArI se nagara nivAsI trasta ho gaye, * kahIM bhI unheM caina nahIM milatA thA / rAjya maMtrI ne nagara nivAsiyoM ke * asahanIya kaSTa se rAjA caMDapradyota ko avagata kraayaa| isa mahAmArI - se bacane ke upAya para maMtraNA karane ke liye vibhinna rAjavaidyoM ko AmaMtrita kiyA gayA kaI prakAra ke lekina usase chuTakArA nahIM mila pAyA / upAya kiye gaye, / rAjA caMDapradyota ne vidvat-maMDala se parAmarza kiyA, isa AtaMka se - bacane ke lie sabhI upAyoM para vidvAnoM ne paraspara maMtraNA kI / unameM se eka ne rAjA se kahA ki yaha daivIprakopavaza huA hai, ataH Apake anta:pura kI zIlavatI rAnI, yakSa ko pUjA se santuSTa kara sakeM to isa mahAmArI kA zamana honA sambhava jAna par3atA hai / satItva parIkSA : rAjA caMDapradyota ke antaHpura meM isa saMvAda se saba rAniyoM meM halacala maca gii| saba rAniyoM meM se rAnI zivAdevI isake liye taiyAra huii| unhoMne yakSa kA pUjana paramarza anusAra kiyA aura pUjana ke prabhAva se ujjainI meM mahAmArI kA prakopa zAnta ho gayA / kahIM-kahIM yaha bhI ullekha milatA hai ki eka samaya ujjainI meM bhayaMkara Aga lagI, saba upAya kiye gaye lekina agni zAnta nahIM ho sakI / rAjA caMDapradyota ne maMtraNA kI, unheM batAyA gayA ki, jo agni saba upAya kiye jAne para bhI zAnta nahIM ho rahI hai, vaha daivIya jAna par3atI hai / ataH koI pativratA strI agni para jala chir3ake to ho sakatA hai ki, 1. AvazyakacUrNi dvi0 160, 168, 176, Avazyaka pR0 28, uttarAdhyayana vRtti pR0 188 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAeM : 79 agni kA prakopa zAnta ho jaae| rAno zivAdevI sampUrNa niSThA evaM Atma vizvAsa ke sAtha isa kArya ke liye taiyAra huI, unake dvArA jala kA chir3akAva karate ho bhayaMkara agni prakopa zAnta ho gyaa| __ kauzAmbI meM bhagavAn mahAvIra kA Agamana huaa| unake upadeza se prerita hokara rAnI aMgAravatI sahita anya rAniyoM ne dIkSA aGgIkAra ko / rAnI zivAdevI bhI dIkSA aGgIkAra kara AryA candanA ke sAdhvI saMgha meM sammilita hokara vrata, tapa karate hue AtmakalyANa meM pravRtta huii| sujyeSThA vaizAlI ke mahAgaNarAjya ke adhyakSa rAjA ceTaka ko putrI sujyeSThA apanI chaH bahanoM ke samAna sabhI kalAoM meM pravINa thii| anya bahanoM kA vivAha samRddha rAjAoM ke sAtha hone ke pazcAt rAjakumArI sujyeSThA apanI bahana celanA ke sAtha atyanta snehapUrvaka rahatI thii| rAjamahala meM rahakara donoM rAjakumAriyoM ne kaI kalAoM meM nipuNatA prApta kara lI thii| saMgIta va citrakalA meM vizeSa nipuNa hone ke sAtha-sAtha dharma ke prati bhI vizeSa jAgarUka thiiN| ___ antaHpura meM eka bAra donoM kanyAoM ke pAsa eka tApasI AI aura aura unheM zuci dharma kA ADambarapUrNa dharmopadeza dene lagI parantu donoM rAja-kanyAoM ne zramaNopAsaka-dharma ke siddhAntoM se usake tarkoM kA khaNDana kiyA tathA bhagavAn mahAvIra dvArA batAe gae mArga para calane ke liye smjhaayaa| sujyeSThA va usako bahana dvArA batAye mArga ko apanA apamAna samajha kara vahAM se turanta cala dii| tApasI isa apamAna kA badalA lene kA vicAra karane lgii| ___ tApasI ne sujyeSThA kA eka sundara citra banAkara rAjA zreNika ko dikhAyA / zreNika isa rUpasI kanyA ko dekha use pAne ke liye vyAkula ho utthaa| maMtrI abhayakumAra ke buddhi kauzala se rAjA zreNika sujyeSThA ko prApta karane ke lie suraMga dvArA vaizAlI ke antaHpura meM gupta rUpa se 1. triSaSTizalAkApuruSa, parva 10 sarga 11, pR0 208 2. AvazyakacUNi di0, pR0 164-6, 174; - AvazyakavRtti pR0 676-7, Avazyaka pR0 28, sthAnAMga vRtti pR0 457, uttarAdhyayana vRtti 81 3. sujyeSThA Avazyaka cUrNI vairAgyeNa pravrajyA 4-A0 3. 3. 927 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM se gaye / sujyeSThA rAjA zreNika ke sAtha jAne ko taiyAra ho gaI / sujyeSThA ne apanI choTI bahina celanA ko sampUrNa vRttAnta batA diyaa| celanA nairAzyapUrNa zabdoM meM kahane lagI-"bahina, hama donoM itane varSa sAtha rahe, aba tuma mujhe chor3a kara kyoM jA rahI ho, mujhe bhI sAtha le clo"| bahina kI vedanA va prema dekhakara sujyeSThA ne celanA ko bhI sAtha le liyaa| jaba donoM bahaneM gahana andhakAra meM khar3e ratha para baiTha rahI thIM, tabhI sujyeSThA ko kakSa meM rakhI apanI ratnAbhUSaNoM ko maMjUSA kA smaraNa huA aura vaha celanA ko ratha meM akelI chor3a kara maMjUSA lene gaI vaha vahA~ se zIghra nahIM lauTa sakI / zatru sImA meM adhika samaya rukanA ucita na samajha kara rAjA zreNika ne ratha se prasthAna kiyA jisameM sujyeSThA nahIM thii| jaba saMkaTa kA samaya Tala gayA taba rAjA zreNika ne sujyeSThA ko AvAja dI / use uttara milA-"maiM sujyeSThA nahIM usakI bahina celanA huuN"| __ idhara jaba sujyeSThA ratnAbhUSaNoM kI maMjUSA lekara lauTI to ratha vahA~ na pAkara rudana karane lgii| ghaTanA jAnakara rAjA ceTaka ke senApati ne rAjA zreNika kA pIchA kiyaa| donoM daloM meM muThabher3a huI jisameM sulasA ke battIsa putra jo rAjA zreNika ke aMgarakSaka the, mAre gae / sujyeSThA ko apanI bahana celanA ke isa vyavahAra se kSobha huaa| suraMga mArga meM haI muThabher3a meM sulasA ke battIsa putroM ke mAre jAne ko duHkhada ghaTanA ke saMvAda kA sujyeSThA para pratikUla prabhAva pdd'aa| use ve dRzya dikhAI dene lage aura saMsAra asAra lagane lagA, isase sujyeSThA ko sAMsArika jIvana se virakti ho gii| usane apane pitA rAjA ceTaka se dIkSita hone kI anumati caahii| pitA ne rAjasI ThATha va samArohapUrvaka apanI putrI sujyeSThA ko mahAvIra ke saMgha meM dIkSita kiyaa| vaizAlI ke adhyakSa rAjA ceTaka bhagavAn mahAvIra ke siddhAntoM kA pAlana karate the| unake svajanoM meM se unhIM kI putrI sujyeSThA ne dIkSita hokara rAja-parivAra meM sAdhvo paramparA kA prAraMbha kiyaa| rAjA ceTaka kI anya putriyA~ bhI bhagavAn mahAvIra ke saMgha meM praviSTa huI tathA AryA candanA ke sAnidhya meM rahakara Atma kalyANa kI ora agrasara huiiN| 1. (ka) Avazyaka cUNi, 164-166 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 81 celanA celanA rAjA zreNika kI patnI aura ceTaka kI putrI thii| rAjA zreNika ko jaina dharmAvalambI banAne va dharma ke prati AsthA tathA vizvAsa kI uttarottara vRddhi karane kA zreya isa mahAn nArI celanA ko diyA jAtA hai| rAjA zreNika tathA celanA sukhapUrvaka prajA kA pAlana karate hae Ananda se jIvana vyatIta karate the| kAlAntara meM rAnI ke garbha se pUrvabhava meM sainika kA jIva pUtra (kRNika) ke rUpa meM paidA huA isake alAvA hala aura vihala nAma ke do putra aura bhI paidA hue / eka bAra rAjA zreNika ne vicAra kiyA ki maiM rAnI celanA ke liye eka adbhuta prAsAda banavAU~ jisameM rahakara vaha dharma dhyAna kre| rAjA ne apane mahAmaMtrI evaMputra abhayakumAra ko AjJA dii| kathAnusAra abhayakumAra ne vana meM eka sarva lakSaNoM se yukta vRkSa dekhA aura usameM rahanevAle adhiSThAyaka deva kI vinatI kI, phalasvarUpa usa deva ne zIghra hI eka stambhavAlA mahala banAyA aura nandanavana jaisA udyAna bhI taiyAra kara diyaa| rAjA yaha dekha AnaMdita huA aura apanI priya rAnI celanA ko usa bhavana meM rakhA / vahA~ rahakara satI celanA sabhI RtuoM ke phUloM kI mAlA banAkara usase sarvajJa prabhu kI pUjA karane meM apanA samaya vyatIta karane lagIM' | celanA kI sAdhubhakti mahAvIra ke Agamana kA zubha-saMdeza pAkara unakA upadeza sunane hetu rAnI celanA apane pati zreNika ke sAtha udyAna meM gii| lauTate samaya rAste meM eka muni ko uttarIya vastrarahita (binA vastra ke) zIta parISaha sahana karane kI tapasyA karate hue dekhaa| donoM ne ratha se nIce Akara unheM bhI namana kiyaa| rAtri ke samaya rAnI celanA kA eka hAtha galatI se or3he hue vastra se bAhara nikala gayA aura ThaMDa meM ThiThura gyaa| use ekAeka muni kA vicAra AyA-"bhalA aisI zIta meM paridhAnarahita usa muni kA kyA hogA' ? aise zabda dhIre se muha se Aha ke sAtha nikala pdd'e| rAjA zreNika ne yaha sunA aura use apanI priya rAnI ke caritra para zaMkA huii| IrSyAvaza usane sArI rAta jAgRta rahakara bitaayaa| prAtaHkAla abhayakumAra ko bulAkara krodha va kSobha meM yaha AjJA dI ki 2. AvazyakacUNi pra0, pR0 371, dvi0, pR0 164-66, AvazyakavRtti pR0 677-8 dazAzrutaskaMdha 10,1 1. jainadharma kA maulika itihAsa, pR0 534 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ mere antaHpura meM durAcAra phaila gayA hai ataH use jalA do / abha yakumAra ne apane buddhicAturyaM se eka hAthI bA~dhane kA jIrNa ghara jalavA kara rAjA zreNika ko antaHpura jala jAne kA vizvAsa dilAyA / __ rAjA zreNika mahAvIra ko vaMdana karane gaye, vahA~ unhoMne bhagavAn se pUchA ki celanA pativratA hai ki nhiiN| prabhu bole, rAjan tumhArI dharmapatnI celanA mahAsatI hai tathA zIla aura alaMkAra se zobhita hai rAjA tatkAla nagara kI ora vApasa AyA aura abhayakumAra ke buddhi kauzala se apane anta pura ko surakSita pAkara atyanta harSita huaa| celanA kI patibhakti : __ abhayakumAra ke dIkSita hone ke bAda rAjA kUNika ne kisI kAraNa vaza zreNika ko bandIgRha meM DAla diyaa| unake pAsa jAne kI ijAjata kisI ko nahIM thii| kartavya bodha se prerita hokara kUNika ne mAtA celanA ko jAne kI anumati de dI thii| celanA sau bAra sUrA se (zarAba se) bAloM ko dhokara gIle bAloM ko bAMdhakara zIghratA se zreNika ke kArAvAsa meM jAtI thI aura keza ke bIca kUlmASa (ur3ada) kA eka laDDU bhI chipA kara le jAtI thii| ise hI rAjA divya bhojana samajhakara khAtA thA tathA bAloM se Tapakane vAlI surA kA pAna karake tRpta hotA thA / eka samaya jaba rAjA kUNika bhojana kara rahA thA taba usakA putra usakI goMda meM baiThA aThakheliyAM kara rahA thA tathA mAtA celanA bhI pAsa meM baiThI huI thiiN| bhojana karate samaya pUtra ne pezAba kara diyA tathA bhojana ke thAla meM bhI usakA kucha aMza calA gyaa| rAjA kUNika bhojana kA kucha hissA pheMka kara bAkI khAnA khAne lagA aura mAtA celanA se pUchane lagA ki mere jaisA pUtra-prema aura koI pitA karatA hogA kyA ? rAnI celanA ne kahA are pApI, tere pitA zreNika isase bhI adhika tujhe pyAra karate the| mere garbha meM jaba tU AyA usa samaya mujhe apane pati kA kalejA khAne kA dohada utpanna huA aura rAjA zreNika ne abhayakumAra kI madada se merI icchA tRpta bhI kI thii| tabhI maiMne yaha jAna liyA thA ki tU pitA kI bairI banegA ataH janma se ho maiMne tujhe jaMgala meM bhijavA diyA, para rAjA zreNika ne putrasneha ke vazIbhUta hokara tujhe punaH maMgavA liyA 1. (ka) triSaSTizalAkApuruSa, parva, 10, sarga 7, pR0 125 (kha) AvazyakacUNi, dvi0, pR0 164-66 (ga) jainadharma kA maulika itihAsa, pR0 534 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAeM : 83 aura pAla poSakara bar3A kiyaa| unake putrasneha ke sAmane terA putrasneha nahIM ke barAbara hai| yaha vRttAnta sunakara kUNika ko apane Upara bahuta kSobha huaa| vaha svayaM ko dhikkArane lagA, tathA zIghra ho pitA ko ber3iyoM ke baMdhana se makta karane ke lie lauha daNDa lekara zreNika ke bandIgRha kI ora daudd'aa| rAjA zreNika ne kaNika ke rUpa meM apanI mRtyu sAmane khar3o dekhakara svayaM hI tAlapuTa viSa jihvA para rakhakara apane prANa tyAga diye| isa prakAra rAnI celanI ne patnI va mAtA ke kartavya ko nibhAkara eka Adarza upasthita kiyA / dhAriNI: ___ rAjagRha ke rAjA zreNika kI sahadharmiNI rAnI dhAriNI meghakumAra kI mAtA thii| rAnI dhAriNI rAjA zreNika kI priya rAnI thI jo rUpa, zIla Adi gaNoM se sarvatra priya thii| eka samaya rAtri ke cauthe prahara meM rAnI dhAriNI ne eka adbhuta svapna dekhA ki cAra danta vAlA ujjvala varNa kA hAthI unake mukha meM praveza kara rahA hai| isase rAnI kI nIMda TUTa gaI aura ve uThakara iSTa prabhu kA smaraNa kara, rAjA ke zayanAgAra meM paha~cI, rAjA ko mRdu zabdoM se jagAtI huI, apane anokhe svapna kI bAta khii| svapna jJAna rakhane vAle rAjA ne harSita hokara rAnI se kahA 'he devAnupriya ! yaha zubha svapna hai tathA tuma eka zubha lakSaNoM vAle putra ko janma dogii|' tIsare mAha rAnI dhAriNI ko dohada huA-maiM meghoM se AcchAdita AkAza ko dekha aura usI prAkRtika vAtAvaraNa meM pati ke sAtha krIr3A kruuN| kintu varSARtu ke abhAva meM meghoM se AcchAdita AkAza kA darzana ho kaise hogA, isa vicAra ne rAnI dhAriNI ko cintita kara diyaa| ve mana hI mana duHkhI rahane lgiiN| rAjA zreNika ko kisI prakAra 1. jJAtAdharmakathA sUtra prathama adhyAya pR0 21-45 triSaSTizalAkApuruSa0, parva 11, sarga 12, pR0 234-235 2. jJAtAdharmakathA 8-10, 13, 15-17, 23 kalpasUtravRtti pR0 30-31 anuttaropapAtika, 1-2 3. triSaSTizalAkApuruSa0, parva 10, sarga 6, pR0 117 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ w yaha saba mAlUma huA to unhoMne rAnI ko Azvasta kiyA aura kahAtumhArI kAmanA avazya pUrI hogI / unhoMne apane putra abhayakumAra ( rAjya ke maMtrI ) se sArA vRttAnta kahA | abhayakumAra ne tIna dinoM taka nirantara upavAsa rakhakara apane ArAdhyadeva kI ArAdhanA kI / sAdhanA meM dRr3ha abhayakumAra ko dekhakara unake pUrvabhava ke mitra ( jo aba devayoni meM the ) ne unakI sahAyatA karane kA nirNaya liyA / ataH abhayakumAra kI sahAyatArthaM deva ne AkAza meM akAla megha kI racanA kara mAtA dhAriNI kA dohada pUrNa kiyA / ' kAlAntara meM garbhaM kAla pUrNa hone para rAnI dhAriNI ne sundara putra ko janma diyA / mAtA ko megha kA dohada huA thA ataH putra kA nAma meghakumAra rakhA gayA / unakA pAlana-poSaNa bar3o satarkatApUrvaka kiyA gyaa| jaba ve yuvA hue taba unakA pANigrahaNa saMskAra ATha viduSI rAjakumAriyoM ke sAtha kiyA gyaa| kisI samaya bhagavAn mahAvIra bhramaNa karate hue nagara meM padhAre, meghakumAra bhI unake pravacana sunane gaye / bhagavAn mahAvIra ke upadezoM se prabhAvita hokara ve aizvarya kI ora se vimukha hue tathA dIkSA lene kA saMkalpa kiyaa| mAtA dhAriNI se pravrajyA lene ke liye AjJA cAhI / mAtA ko apane putra ke isa saMkalpa se AkulatA huI aura vAtsalya sneha se prerita hokara putra se bolI 'he putra ! tuma sukumAra ho, dIkSA - paryAya sarala nahIM hai tumheM mahAkaThina pA~ca mahAvrata pAlana karane hoNge| tumako rAtri bhojana kA tyAga karanA par3egA, udgamazuddha, utpAdanAzuddha, grAsazuddha tathA eSaNAzuddha AhAra grahaNa kara jIvana nirvAha karanA par3egA / lobha ko chor3akara aparigraha se rahanA hogA, tIna gupti aura paMca samiti dhAraNa karanA hogA / mAtA ne sAdhu- vra - vratoM ke bAre meM vistAra se batAyA / unhoMne kahA - he vatsa ! tumheM jIvanaparyanta snAna kA tyAga karanA hogA / bhUmizayana, kezaloca tathA sAdhu-saMgha ke sAtha upAzraya meM rahanA hogA / kSudhA ke 22 pariSahoM ko sahanA hogA tathA zUdra, tiryaJca, nara aura devoM ke upasargoM ko bhI sahana karanA hogA / vatsa ! dIkSA lenA, lohe ke cane cabAne se bhI duSkara hai / yaha sarala kArya nahIM hai, yaha saba khaDga kI tIkSNa dhAra para calane ke samAna hai / -- asamaya ho megha AcchAdita hue - jJAtAdharmakathAMgasUtra | a - 1, pR0 28-45 2 - abhayakumAra maMtrI zvaranuM jIvanacarituM ( pR0 saM0 144 ) upAdhyAyacandra tilaka-- Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ : 85 mAtA dhAriNI ne aneka prakAra se samajhAyA lekina meghakumAra apane saMkalpa se tanika bhI nahIM Dige / unhoMne bhagavAn mahAvIra ke sAnnidhya meM pravrajyA aMgIkAra kI / unake sAtha unakI AThoM rAniyoM ne bhI dIkSA grahaNa kii| meghakumAra mAtA dhAriNI ke ekamAtra putra the, putra ke pravrajyA grahaNa karane ke saMkalpa se svAbhAvika rUpa se unheM vyathA huI / A~khoM meM mamatAzru ke sAtha unhoMne apane ekamAtra putra ko pravrajyA ke lie anumati dI / putra ko anumati dete samaya mAtA ke samakSa putra kI zaizavAvasthA ke citra bAra-bAra upasthita hokara unheM vicalita kara rahe the / dhAriNI-mUlyAMkana meghakumAra ne dIkSA lene ke pUrva mAtA se hI yaha saba jAnA ki sAdhu-jIvana sarala nahIM hotA, yaha eka kaThina mArga hai / mAtA dhAriNI ke caritra se yaha bodha hotA hai ki bhagavAn mahAvIra ke samaya meM bhI strI meM zakti, sahayoga aura tyAga vidyamAna rahA / saddharma ke prasAra meM nArI kA apratima tyAga rahA, jisakI tulanA anyatra saralatA se sulabha nahIM hai / aMgAravatI' : aMgAravatI ujjainI ( avantikA ) ke mahApratApI rAjA caMDapradyota kI rAnI lakSmyavatAra rUpa putrI vAsavadattA kI mAtA thI / zArIrika sauSThava tathA sarva-lakSaNoM se paripUrNa, vinayAdi guNoM kI AgAra rAjakanyA vAsavadattA ko mAtA aMgAravatI va pitA caMDapradyota putra se bhI adhika sneha va vAtsalya se rakhate the / eka samaya rAjya darabAra meM rAnI mRgAvatI ( kauzAmbI ke rAjA zatAnIka kI rAnI ) kA atyanta sundara citra dekhakara strI-lolupa rAjA caMDapradyota Asakta ho gayA aura mRgAvatI ko apanI rAnI banAne kI icchA se kauzAmbI nagarI ko cAroM ora se ghera liyaa| rAjA zatAnIka ko isa apratyAzita AkramaNa se AghAta pahu~cA / ve ise sahana nahIM kara pAye aura kucha dinoM bAda unakI mRtyu ho gaI / kauzAmbI ke isa yuddha meM rAjA caMDapradyota apane aMtaHpura kI sabhI rAniyoM ko sAtha le gaye the / bAda meM rAniyoM ko yaha mAlUma huA ki rAjA kauzAmbI kI rAnI mRgAvatI ko apane antaHpura meM rAnI banAkara rakhanA cAhate haiM / rAjA ke isa kRtya se rAniyoM ke Atma-sammAna ko gaharI Thesa lagI / 1. AvazyakacUrNi dvi0 pR0 161, 199 AvazyakavRtti ( malayagiri ), pR0 104 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ tIrthaMkara mahAvIra bIsaveM cArtumAsa ke samaya kauzAmbI nagarI padhAre, kauzAmbI ko caMDapradyota ne apane sainya dala ke sAtha ghera rakhA thA / rAnI mRgAvatI ko jaba yaha susaMvAda prApta huA ki mahAvIra padhAre haiM to vaha bhI darzana hetu tIrthaMkara mahAvIra ke samavasaraNa meM gaI / rAnI aMgAravatI tathA zivA Adi rAniyoM ne mahAvIra ke samavasaraNa meM jAne hetu caNDapradyota se AjJA prApta kI / iso avasara para kauzAmbI kI rAnI mRgAvatI ne dIkSA grahaNa kii| tIrthaMkara mahAvIra ko zraddhA-vinayapUrvaka vaMdana ityAdi kara rAnI aMgAravatI vicAra karane lagI ki maiM tathA merI bhA~ti rUpa-guNa sampanna anya rAniyoM ke antaHpura meM hote hue bhI rAjA mRgAvatI ko pAne ke lie pAgala ho rahe haiN| yaha kSaNabhaMgura saundarya kA AkarSaNa manuSya kI adhogati kA kAraNa hai / puruSa kevala hameM bhoga kI vastu samajhakara anAdara karatA hai, phira isa jIvana kI sArthakatA hI kyA hai ? ataH maiM bhI tIrthaMkara mahAvIra se pravrajyA grahaNa kara Atma-kalyANa ke mArga kA anusaraNa kruuN| eka dar3ha-saMkalpa ke sAtha usane magAvatI kI bhAMti apane svAmI rAjA caMDapradyota se AjJA prApta kara tIrthaMkara mahAvIra se pravrajyA aMgIkAra kii|' isa prakAra sAdhvI aMgAravatI AryA candanA ke-sAdhvIsaMgha meM sammilita huI tathA kaI prakAra ke tapa, vrata karate hue AtmakalyANa meM saMlagna rhii| nandA vennAtaTa nagara ke vyApArI bhadra zreSThI kI guNavAn putrI nandA rAjagRha ke kumAra zreNika kI patnI thI / mAtA-pitA ne use lAr3a-pyAra se pAlAposA aura striyocit zikSA dekara sarva kAryoM meM nipuNa banAyA / snehavaza use sunandA nAma se bhI pukArA jAtA thA / zanaiH zanaiH nandA kizora vaya ko prApta huii| mAtA-pitA usake lie yogya vara kI talAza karane lge| isI bIca rAjagRha nareza prasenajit ke putra zreNika bhadra zreSThI kI dukAna para vicaraNa karate hue aaye| kumAra zreNika ne zreSThI ko usake kArya meM sahAyatA kI jisase bhadra zreSThI prasanna hue aura unheM apane nivAsa sthAna para le gaye / yathocit atithi satkAra kara apane sAtha bhojana kraayaa| 1. triSaSTizalAkApuruSa, parva 10, sarga 8, pR0 134 1. antakRddazA 16, anuttaropapAtika 1, nirayAvalikA 1.1 jJAtAdharmakathA 6. AvazyakacUrNi, dvi0 pR0 171 Adi / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyoM evaM viduSI mahilAe~ : 87 zanaiH zanaiH paricaya bar3hatA gayA aura nandA bhI isa yuvaka kI ora AkRSTa ho gii| nandA ke pitA bhadra zreSThI ko jaba mAlUma huA to ve bar3e prasanna hue aura nandA kA vivAha zreNika se karane ko taiyAra ho gye| zreNika ko jaba yaha bAta mAlUma huI to vaha zreSThI putrI nandA se bole, 'bhadre ! mere samAna aparicita vyakti jisake mAtA-pitA va vaMza kA Apako patA na ho, usase vivAha karanA kadApi ucita na hogaa|' isa para nandA ne maryAdApUrvaka uttara diyA, 'he bhAgyavAn ! maiMne nizcaya kara liyA hai ki yadi maiM vivAha karUMgI to Apase hI karU~gI, nahIM to saMyamapUrvaka kaumArya vrata dhAraNa kara jIvana bitaauuNgii| Apa paradezI haiM, vivAhoparAnta mujhe chor3akara yadi cale bhI jAyeMge to maiM pativrata dharma kA pAlana karatI huI dina-rAta ApakA nAma japatI rhuuNgii|' zreSThI ne apanI putrI kA dRr3ha nizcaya jAnakara bahuta dhUmadhAma se donoM kA vivAha saMskAra sampanna kiyaa| bhAryA nandA ke sAtha zreNika ne kucha samaya Ananda se vyatIta kiyaa| tatpazcAt zreNika ke pitA prasenajit ke vyAdhigrasta hone para zreNika apanI eka nizAnI nandA ko dekara rAjagRha cale gye| yahA~ nandA ke garbha ko jaba tIna mahIne hue to use eka dohada utpanna huA ki maiM hAthI para car3hakara bAje-gAje ke sAtha nikalU, rAste meM jo dIna-duHkhI mileM unheM dAna dekara unakA duHkha dUra karU~, ahiMsA dharma kA pAlana karU~ aura sAdhu-santoM ko sAtvika bhojana karAke dharma pracAra karavAU~ / putrI nandA kI isa abhilASA ko jAnakara usakI mAtA prasanna huii| mAtApitA ne nagara ke rAjA se hAthI mA~gakara putrI kA manoratha pUrNa kiyaa| yathAsamaya nandA ne eka tejasvI putra ko janma diyA / mAtA mahe ( mAtA ke pitA ) ne zubha dina aura muhUrta meM 'abhayakumAra' nAmakaraNa kiyA / 3 kAlAntara meM abhaya kumAra kaI kalAoM meM pAraMgata hue| mAtA se pitA kA paricaya prApta kara mAtA nandA ko sAtha lekara rAjagaha kI ora 1. (ka) upA0 candratilaka-abhayakumAra maMtrIzvara jIvana caritra, pR0 24 (kha) triSaSTizalAkApuruSa, parva 10, sarga 6, pR0 108 2. kalyANa, nArI aMka, pR0 713 3. bauddha paramparA meM abhayakumAra ujjainI kI padmAvatI gaNikA se utpanna hae zreNika kA putra thA aisA ullekha prApta hotA hai| (therIgAthA-31-32) . Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAe~ cala pdd'e| rAjA zreNika, patnI va buddhimAna putra ko pAkara atyanta Anandita hae / rAjA zreNika ne bhavya samAroha ke sAtha nandA ko apanI paTarAnI bnaayaa| rAnI dIna-daridroM ko sevA, dharmopadeza, Izvara kI ArAdhanA tathA satkAryo meM apanA jIvana vyatIta karane lgii| eka samaya tIrthaMkara mahAvIra ke upadezoM kA prabhAva rAnI nandA para bahuta gaharA par3A / usane rAjA zreNika se dIkSA lene kI abhilASA prakaTa kii| zramaNopAsaka rAjA zreNika ne saharSa svIkAra kara rAjyocitsamArohapUrvaka rAnI nandA ko tIrthaMkara mahAvIra ke samavasaraNa meM preSita kiyaa| yahA~ sarvajJa prabhu ke pAsa nandA ne bhAgavatI dIkSA grahaNa kI / inhIM kI preraNA se rAjA zreNika ko anya rAniyoM ne bhI dIkSA aMgIkAra kI ( jisakA vivaraNa Age diyA gayA hai ) inhoMne sAmAyika Adi gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyaa| sAdhvI saMgha kI pramukha AcAryA candanA ke saMgha meM sammilita hokara aneka prakAra kI ugra tapasyA kara karmoM kA kSaya kiyaa| bIsa varSoM taka cAritraparyAya kA pAlana tathA do mAsa taka saMthArA kara sabhI karmoM kA kSaya karate hue mokSa kI adhikAriNI huI / nandA ke sAtha hI zreNika kI anya rAniyoM ne bhI dIkSA grahaNa kI-2. naMdamatI, 3. naMdotarA, 4. naMdiseNiyA, 5. marUyA, 6. sumariyA, 7. mahAmarUtA, 8. marudevA, 9. bhadrA, 10. subhadrA, 11. sujAtA, 12. sumanA, aura 13. bhUtadatA Adi ne bhagavAn ke sAdhvI saMgha meM praveza kiyaa| zvetAmbara paramparA meM ceTaka kI putriyoM kA ullekha ceTaka kI putriyoM ceTaka ke jAmAtAoM unakI rAjadhAnI ke nAma ke nAma ke nAma prabhAvatI udAyana siMdhu sauvIra padmAvatI dadhivAhana campA mRgAvatI zatAnIka kauzAmbI zivA caNDapradyota avantI jyeSThA bhagavAn ke bhAI kuNDagrAma nandivardhana sujyeSThA (sAdhvI bana gaI ) celaNA bimbasAra (zreNika ) magadha srotaH-triSaSTizalAkApuruSa, pR0 111 uda0 bhagavatI zataka-7, pR0 121 ceTaka kI sAta putriyoM kA varNana 1. ema. sI. modI-aMtagaDadasAsUtra, anuttarAvavAiya-varga-1 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ celanA tIrthakara mahAvIra ke yuga ko jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 89 digambara paramparA meM ceTaka ko putriyoM kA ullekha ceTaka kI putriyoM ceTaka ke jAmAtAoM unakI rAjadhAnI ke nAma ke nAma ke nAma priyakAriNI siddhArtha kuNDapura mRgAvatI zatAnoka kauzambI suprabhA dazaratha ayodhyA prabhAvatI udAyana siMdhu sauvIra zreNika magadha jyeSThA virakti caMdanA mahAvIra kI prathama sAdhvI srotaH-mahAkavi puSpadaMta-vIrajiNidacariu, saM0 DA0 hIrAlAla jaina, pR0 63 vAsavadattA': avantikA (ujjayinI) ke mahAparAkramI rAjA caMDapradyota tathA rAnI aMgAravatI kI putrI vAsavadattA thii| sulakSaNA, suzIlA bAlikA ko mAtApitA atyanta sneha se rakhate the / kanyA vAsavadattA ne kaI kalAoM meM nipuNatA prApta kI lekina gaMdharva kalA (saMgIta) kI zikSA guru ke abhAva meM prApta nahIM kara pAI thii| rAjA caMDapradyota apanI putrI ko saMgIta vidyA meM pAraMgata karAnA cAhatA thA / rAja maMtriyoM se yaha vidita hone para ki kauzAmbI kA rAjA udayana saMgIta vidyA meM pAraMgata hai, rAjA pradyota ke catura sevakoM ne chala-kapaTa pUrvaka rAjA udayana ko pakar3akara rAjya darabAra meM upasthita kiyA / pradyota ko yaha AzaMkA thI ki kahIM udayana merI putrI para mohita na ho jAya, isaliye usane putrI ko eka A~khavAlI tathA udayana ko kuSTa roga se pIr3ita batAkara vidyA sikhAne ke samaya bIca meM paradA DalavA diyA / kucha samaya pazcAt yaha asatya kathana kA bheda pratyakSa ho gayA aura bIca ke vyavadhAna ke dUra hote hI donoM eka dUsare para mohita ho gaye tathA 1. AvazyakacUNi dvi0, pR0 161-62, uttarAdhyayanasUtra evaM niyukti, pR0 142 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAe~ praNayasUtra meM ba~dha gaye / eka samaya pradyota ke anagagirI hAthI ko vaza meM karane meM vAsavadattA tathA udayana ne apanI kalA kA paricaya diyA jisase rAjA prasanna ho gayA / rAjA udayana apanI rAjadhAnI jAne ke avasara kI tAka meM thA / kaumudI (vasaMtotsava) utsava ke samaya jaba rAjA tathA prajA nagara ke bAhara ke udyAnoM meM raMga- rAga meM vyasta the, usI samaya vAsavadattA, usakI sakhI kaMcanamAlA, ghoSavatI vINA tathA vasaMta mahAvata ko lekara pUrva nirdhArita yojanA ke anusAra rAjA udayana vegavatI hathinI para ArUr3ha hokara apanI rAjadhAnI lauTa AyA / anta meM putrI ke vAtsalya ke kAraNa pradyota ne guNI rAjA udayana ko apanA dAmAda svIkAra kiyA / " vAsavadattA - mUlyAMkana isa kathA se yaha AbhAsa hotA hai ki usa samaya kanyAoM kI causaTha kalAoM meM pAraMgata karane kI prathA thI / kanyAoM ko sarvaguNa sampanna banAne kA kArya mAtA-pitA kA hotA thA / yahI kanyAe~ apane bhAvI jIvana kI kaThinAiyoM kA sAmanA apane jJAna tathA viveka se kiyA karatI thIM / durgandhA : rAjagRha ke rAjA zreNika kI choTI rAnI kA nAma durgandhA thA / isane alpakAla meM hI karmoM kA kSaya kara pravrajyA grahaNa kara lI / durgandhA ke vivAha prasaMga ke bAre meM nimna prakAra kA varNana prApta hotA hai | eka bAra rAjA zreNika bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa meM jA rahe the / taba sainikoM ne mArga meM unheM batAyA ki nikaTa vRkSa kI chA~va meM eka bAlikA par3I huI hai jisake badana se tIvra durgandha A rahI hai aura pathika usa ora jAne se mu~ha mor3a rahe haiM / isa saMvAda ne zreNika rAjA kI vicAradhArA mor3a dI aura unheM isa abodha bAlikA ke bhUta-bhaviSya ke bAre meM jAnane kI jijJAsA huI / Atura rAjA ne sarvajJa mahAvIra se sampUrNa vRttAnta nivedita kiyA aura kAraNa jAnane kI icchA prakaTa kI / bhagavAn mahAvIra ne kahA " he Aryaputra ! yaha durgandhA bAlikA pUrvabhava meM zAligrAma ke dhanamitra kI dhanazrI nAmaka kanyA thI / jaba dhanazrI kA vivAha mahotsava bahuta dhUmadhAma se manAyA jA rahA thA usa samaya nirgrantha 1. triSaSTizalAkApuruSa parva 10, sarga 10 pU0 204 " Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ : 91 zramaNa bhikSA ke liye unake yahA~ aaye| zreSTho ne vinaya se vandana kara dhanazrI se sAdhuoM ko annAhAra dene ke lie khaa| dhanazrI ne bhojana unake kASTha ke pAtroM meM arpita kiyA, para unake malina vastroM kI durgandha use AI aura vaha socane lagI ki zramaNa dharma ke saba siddhAnta ucca koTi ke haiM, para sacitta jala (bahatA pAnI) meM muniyoM ko snAna karane kI anumati hotI to usameM kyA doSa ho jAtA? yaha dugandha, snAna nahIM karane se hI AtI hai| pariNAmasvarUpa muniyoM kI malinatA se ghRNA karane para jo jugupsA utpanna huI usase jo karmabandha huA usake. kAraNa yaha isa bhava meM vezyA kI putrI huI, durgandha ke kAraNa vezyA ne use nirjana vana meM chor3a diyA hai|" rAjA zreNika ko usake bhaviSya ke bAre meM batAte hue bhagavAn mahAvIra ne kahA "he devAnupriye ! yaha bAlikA azubha karmoM ke kSaya hAne. para tumhArI rAnI hogI aura tuma use paTarAnI bnaaoge| usake pahacAnane kA lakSaNa yaha rahegA ki jaba vaha zataraMja meM tumase jotego to tumhArI pITha para baiTha jAyegI jabaki dUsarI rAniyA~ kevala apanA pallA (AMcala) DAleMgo isase tuma pahacAna jAoge ki yaha vahI durgandhA bAlikA hai|" isa adbhuta karmagati kI vicitra bAta sunakara rAjA Azcaryacakita ho gaye aura upadeza zravaNa kara apane mahala ko lauTa aaye| eka samaya kaumudI mele meM rAjA zreNika tathA mahAmaMtrI abhayakumAra veza badalakara mele kA Ananda le rahe the, sAtha hI nAgarikoM ko vicAradhArA tathA carcA ko bhI jAnanA cAhate the / usa samaya eka kanyA rAjA zreNika para apanA hAtha rakhakara kautuka dekhane lgii| yaha durgandhA bAlikA thI, jise mArga para se eka niHsaMtAna gvAlina ne uThAkara apanI putrI kI bhA~ti pAlA thA / karmakSaya hone para yaha bAlikA eka sundara yuvatI meM parivartita ho gaI / bahu patniyoM kA svAmI rAjA zreNika isa navayuvatI ke rUpa va samparka se mohita ho gayA aura use pAne ke liye apanI mudrikA usake pallU meM bA~dha dii| abhayakumAra ne apanI vilakSaNa buddhi se rAjA kA mantavya jAna liyA aura usa navayuvato se rAjA zreNika kA vivAha ho gayA tathA pUrva meM kI gaI tIrthaMkara mahAvIra kI bhaviSyavANI bho satya huii| durgandhA ko apane pUrvabhava ke karmabaMdhana kI kriyA, isa bhava meM durgandhapUrNa zarIra tathA tatkAlIna bahupatniyoM vAle pati ke bIca svayaM ko dekha Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAeM kara glAni huI, ataH vaha ciMtana kI gaharAI meM DUba gii| bhautika jIvana kI kSaNabhaMguratA ko dekha usane rAjA zreNika se dIkSita hone kI icchA prakaTa kii| rAjA ne rAjasI vaibhavapUrvaka dIkSA mahotsava kA Ayo. jana kiyaa| rAnI durgandhA sAdhvI banakara AcAryA candanA ke sAdhvI saMgha meM sammilita hokara Atma kalyANa meM pravRtta rahane lgii|' durgandhA-mUlyAMkana pravrajyA ke anantara jIvana ko surabhi eka alaga prakAra kI hotI hai, malinatA kA prazna zeSa nahIM raha jaataa| bodhatA athavA abodhatA ke kAraNa jIvanamAtra ke prati mana meM ghRNA kA bhAva utpanna na hone pAye, yaha saba abhyAsa para nirbhara hai| durgandhA kA jIvana bhI isI prakAra kI bhAvanA iMgita karatA hai jo ki 'vasudhaiva kuTumbakam' ke nikaTa le jAtI hai| pRthA : vaizAlI gaNarAjya ke adhyakSa ceTaka kI rAnI pRthA' sAta viduSI kanyAoM tathA dasa vIra putroM kI mAtA thI / mAtA kI adbhuta sUjha-bujha ke kAraNa sAtoM kanyAoM ne vibhinna kalAoM meM zikSA va nipuNatA prApta kI, tatkAlIna samAja meM, tyAga, tapasyA tathA sevA ke kAraNa ina kanyAoM kA nAma va yaza cAroM ora phailA huA thaa| rAnI pRthA va rAjA ceTaka zramaNa dharma ke upAsaka the| rAjA niSThA va dRr3hatApUrvaka zramaNa dharma ke bAraha vratoM kA pAlana karate the| dharma ke siddhAntoM ko AcaraNa meM lAne ko tatpara rahate the| inhIM vratoM ke pAlana meM ve AraMbha-sAraMbha vAle kAryoM se dUra rahate the| apanI vibhinna kalAoM meM nipuNa kanyAoM ke vivAha ke liye bhI ve udAsIna rahate the / rAnI ne kaI prakAra se rAjA ko isa dAyitva nirvAha ke liye samajhAyA para rAjA ne isa kArya meM adhika utsAha nahIM dikhAyA, kyoMki vivAha Adi saMsAravRddhi ke AyojanoM se dUra rahane kA ve praNa le cuke the| antatogatvA rAnI pRthA ne yaha jimmedArI svayaM vahana karane kA nizcaya kiyA aura apanI pA~coM kanyAoM kA nikaTavartI rAjya ke prasiddha rAjAoM se vivAha kiyA / 1. triSaSTizalAkApuruSa, parva 10, sarga 7, pR0 131-133 2. digambara paraMparA meM ceTaka kI rAnI kA 'subhadrA' nAmollekha hai| __'virajiNiMda cariu' 3. triSaSTizalAkApuruSa, parva 10, sarga 6, pR0 111 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIthaMkara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 93 mahArAnI pRthA dhArmika kAryoM meM rAjA ceTaka ko pUrNa sahayoga detI thiiN| unake sAhasa va udAtta guNoM kA pravAha unakI putriyoM ke jIvana meM bhI spaSTa parilakSita hotA hai| unhoMne jIvana ko kaI kaThina samasyAoM kA bahuta vIratA se sAmanA kiyA aura satItva-rakSA ke liye prANoM kA bho moha tyAga diyA / ataH ve sabhI kanyAe~ vIra va dharma parAyaNA thIM, jinakA. tatkAlIna mahilA samAja para bahata prabhAva thaa| padmAvatI, magAvatI Adi kanyAoM kI vIratA evaM dhArmika guNoM ke kAraNa tatkAlIna mahilA samAja meM rAnI pRthA ko bhI sammAnita sthAna prApta thaa| jaina dharma ke itihAsa meM inakI gaurava gAthA svarNAkSaroM se likhI gaI hai| pRthA-mUlyAMkana mahArAnI pRthA kA jovana yaha bodha karAtA hai ki saMtAnoM kA dAyitva pati-patnI donoM kA to hai hI kintu mAtA kA dAyitva santAna ke prati pitA se bhI bar3hakara hai / mAtA saMtAna kI prathama guru hai aura usakI zikSAdIkSA ke anurUpa hI santAna apane jIvana nirmANa karane kI ora agrasara hotI hai / eka saccI sahadharmiNI kA darzana nizcaya hI mahArAnI pRthA ke jIvana se hotA hai| kAlI: rAjagRhI ke rAjA zreNika kI rAnI kAlI kUNika (ajAtazatru) kI vimAtA evaM kAlakumAra kI dharmaparAyaNA mAtA thii| rAjA zreNika kI mRtyu ke pazcAt apanA samaya dharmadhyAna meM vyatIta karatI thii| eka samaya tIrthaMkara mahAvIra vibhinna nagaroM va grAmoM meM dharmadezanA dete hue campAnagarI ke pUrNabhadra caitya (udyAna) meM padhAre / unake Agamana kA zabha sandeza nagara meM phailate hI, nAgarika tathA rAjA ke antaHpura kI rAjamahiSiyA~ bhI trikAladarzI mahAvIra ke darzana tathA pravacana zravaNa karane ke lie gii| dezanA ke anantara anukUla avasara dekha kAlI rAnI ne vinayapUrvaka jijJAsA vyakta kI "he bhagavan ! kAlakumAra yuddha meM gaye hue haiM, kyA ve sakuzala vApasa lauTeMge ?" / putra sneha se vyAkula rAnI ke isa prazna ke uttara meM mahAvIra ne kahA . 1. antakRddazA 17, nirayAvalikA 1-1, AvazyakavRtti, pR0 687 gacchAcAra prakIrNakavRtti, pR0 31, uttarAdhyayanasUtra, pR0 84 2. kUNika ne rAjagRha ke sthAna para campA ko apanI rAjadhAnI banAyA thaa| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM "he devAnupriya ! tumhArA putra yuddha meM mArA gayA hai|" putra viyoga se duHkhI mAtA ko mahAvIra ne saMsAra kI nazvaratA tathA saMyoga-viyoga ke sambandha meM upadeza diyA / putra kI akAla mRtyu ne mAtA kA hRdaya parivartita kara diyA / rAnI saMsAra ke sukha vaibhava se vimukha hokara tyAga aura vairAgya mArga apanAne ke liye tatpara ho gaI / tIrthaMkara mahAvIra se pravrajyA grahaNa kara kAlI rAnI AryA candanA ke sAdhvI saMgha meM sammilita hokara apanA jIvana sArthaka karane lgii| isa prakAra dIkSita hone ke pazcAt sAdhvI kAlI kaThora tapasyA kara karmoM kI nirjarA karane lgii| Atmazakti kA yaha adbhuta paricaya bhAratIya nAriyoM meM kUTa-kUTa kara bharA hai jisakI jhalaka Aja taka hameM dikhAI detI hai| eka dina sAdhvI kAlI ne AryA candanA se pUchA ki Apa AjJA deM to maiM 'ratnAvalI tapa' kruuN| AryA candanA kI anumati prApta hone para unhoMne 'ratnAvalI tapa' prArambha kiyaa| isa kaThora tapasyA se sAdhvI kAlI kA deha atyanta kSINa ho gyaa| usake zarIra kA rakta aura mAMsa sUkha gayA, zarIra mAtra haDDiyoM ko DhA~cA raha gyaa| zarIra ke sUkha jAne para bhI bhasma se AcchAdita agni ke samAna unakA zarIstejasvI lagatA thaa| eka dina apane zarIra kI zakti kSINa hote dekha sAdhvI kAlI ne vidhipUrvaka sallekhanA (anna, jala kA tyAga) lene kA saMkalpa kiyA / AryA candanabAlA se AjJA prApta kara unhoMne sallekhanA vrata liyaa| kAlI sAdhvI ne ATha varSa taka cAritra paryAya kA pAlana kara utkRSTa tapasyA se karmoM kA kSaya karake anta meM eka mAsa kI sallekhanA vidhi se prANa tyAga kara siddha gati ko prApta kiyaa|' sukAlI : campA nagarI ke rAjA kUNika kI mAtA sukAlI rAjagaha ke rAjA zreNika kI rAnI thii| apane putra sukAlakumAra kI mRtyu kA samAcAra sunakara sukAlI ko vairAgya utpanna huA aura unhoMne AryA candanabAlA ke pAsa dIkSA grahaNa ko tathA sAmAyika Adi gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyaa| sukAlI ne kanakAvalI nAmaka tapa prArambha kiyaa| isakI eka paripATI meM eka varSa pA~ca mAha va aTThAraha dina lagate haiN| 1. ema0 sI0 modI-antagar3adasAo-aTThamo vaggo, sUtra 17, pR0 53-56 2. nirayAvalikA 2. 2, antakRddazA 18 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAeM : 95 isameM aTThAisa dina pAraNe ke aura eka varSa do mahIne caudaha dina tapasyA ke hote haiN| cAroM paripATI ko pUrA karane meM pA~ca varSa nau mahIne aTThAraha dina lagate haiN| sUkAlI AryA ne bhI kAlI AryA kI taraha kiyA aura cAritra pAlana kara sATha bhaktoM kA anazana kara kevalajJAna prApta kiyA aura muktAtmA huii|' mahAkAlI: mahAkAlI rAjA zreNika kI rAnI aura kUNika rAjA kI choTo mAtA thii| putra kI akAla mRtyu tathA bhagavAn mahAvIra ke upadeza zravaNa se unheM vairAgya huaa| sukAlI AryA kI taraha AryA candanabAlA se dIkSA lekara sAmAyikAdi 11 aMgasUtroM kA adhyayana kara aneka prakAra kI choTI bar3I tapasyA kI / eka samaya AryA candanabAlA kI AjJA prApta kara isa sAdhvI ne 'laghusiMhaniSkrIr3ita' tapa prArambha kiyA / isa eka paripATI meM cha: mahIne sAta dina lage / isa prakAra mahAkAlI AryA ne cAra paripATI kI jinameM do varSa aura aTThAisa dina lge| isa prakAra mahAkAlI AryA ne sUtrokta vidhi se 'laghusiMhaniSkrIr3ita tapa' kI ArAdhanA kii| antima samaya meM saMthArA karake sampUrNa karmoM kA kSaya kara mokSa gii| isa AryA ne dasa varSa taka cAritra kA pAlana kiyaa| kRSNA3: rAjA zreNika kI rAnI kRSNA campA ke mahArAjA kUNika kI choTI mAtA thii| putra kI mRtyu ke samAcAra tathA bhagavAn ke upadeza se inheM vairAgya utpanna huA aura inhoMne AryA candanabAlA ke samIpa dIkSA grahaNa kii| dIkSA lekara AcAryA ko AjJA se 'mahAsiMhaniSkroDita' tapasyA kii| isa tapasyA kI cAra paripATI meM 6 varSa 2 mahIne aura 12 dina lge| isa taraha kRSNA AryA ne 'mahAsiMhaniSkrIDita' tapa zAstrokta vidhi se pUrA kiyaa| isa kaThora tapa-sAdhanA ke kAraNa kRSNA sAdhvI kA deha 1. (ka) triSaSTizalAkApuruSa , parva 10, sarga 12, pR0 246 (kha) nirayAvalikA adhyayana, 1 (ga) ema0 sI0 modI-aMtagar3adasAo-aTThamo vaggo, sUtra 18, pR0 56-57 2. antakRddazA 19, 26 3. ema0 sI0 modI-aMtagar3adasAo-aTThamo vaggo, sUtra 19, pR0 57-58 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM kSINa ho gyaa| inhoMne 11 varSa taka dIkSA paryAya kA pAlana karate hue mokSapada prApta kiyaa| sukRSNA : rAnI sukRSNA campA ke rAjA kUNika kI laghu mAtA evaM rAjagRha ke mahArAjA zreNika kI rAnI thii| putra kI akAla mRtyu tathA bhagavAn mahAvIra ke upadeza se unheM saMsAra se virakti ho gaI aura candanabAlA ke pAsa dIkSA grahaNa kara sAmAyikAdi gyAraha aMga sUtroM kA adhyayana karane lgii| candanabAlA se AjJA lekara sukRSNA ne aSTa-aSTamikA bhikSu pratimA tapa kiyaa| yaha tapasyA causaTha dina rAta meM pUrNa huii| jisameM AhAra pAne kI 288 datti huI / sukRSNA ne zAstrokta vidhi se isa aSTa aSTamikA pratimA kI ArAdhanA kii| isake pazcAt unhoMne nava-navamikA bhikSu pratimA tathA dasa-dasamikA bhikSu pratimA tapasyA pUrNa kii| isa prakAra yaha tapa una pacAsa, cauMsaTha, ikyAsI aura eka varSa meM pUrNa huA / isa prakAra ina bhikSa pratimAoM kI zAstrokta vidhi se ArAdhanA kara sukRSNA AryA arddhamAsa khAmaNa va mAsakhAmaNa Adi vibhinna prakAra kI tapasyA se AtmA ko bhAvita karato huI vicarane lgii| isa prakAra ghora tapasyA ke kAraNa sUkRSNA AryA atyadhika durbala ho gii| anta meM eka mAha kA saMthArA karake sampUrNa karmoM kA kSaya kara siddha gati ko prApta huI / isane 12 varSa taka cAritra kA pAlana kiyA thA / mahAkRSNA: kUNika rAjA kI choTI mAtA tathA zreNika rAjA kI chaThI rAnI kA nAma mahAkRSNA thaa| isane bhI kAlI rAnI kI taraha bhagavAn mahAvIra se pravrajyA grahaNa kii| sAmAyikAdi gyAraha aMga sUtroM kA adhyayana kiyaa| isane 'laghusarvatobhadra tapa' kiyaa| isa tapa kI cAroM paripATI ke pUrNa karane meM 400 dina lagate haiN| isa prakAra zAstrokta vidhi se tapa kI ArAdhanA kara anta meM saMthArA grahaNa kiyA aura siddha pada prApta kiyaa| isane teraha varSa taka cAritra kA pAlana kiyaa| 1. ema0 sI0 modI-antagar3adasAo-aTThamo vaggo, sUtra 20, pR0 58 2. nirayAvalikA 1, 5, antakRddazA-21 3. ema0 sI0 modI-aMtagar3adasAo vaggo, sUtra 20121, pR0 58-60 4. antakRddazA 22 5. ema0 sI0 modI-antagar3adasAo-aTThamo vaggo, sUtra 22, pR060 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ ; 97 vIrakRSNA': kUNika rAjA kI choTI mAtA zreNika rAjA kI sAtavIM rAnI kA nAma vIrakRSNA thaa| anya rAniyoM kI bhA~ti vaha bhI dIkSA lekara aneka prakAra kI tapasyA karane lgii| inhoMne AryA candanA se anumati lekara 'sarvatobhadra tapa' prArambha kiyaa| isa tapa kI cAra paripATI ko pUrNa karane meM do varSa, ATha mAsa, 20 dina lge| umane tapa kI zAstrokta vidhi se ArAdhanA ko| anta meM saMthArA kara sampUrNa karmoM kA kSaya karake siddha gati ko prApta huii| isakA paryAya 14 varSa kA thaa| rAmakRSNA: kUNika rAjA kI choTI mAtA evaM zreNika rAjA kI AThavIM rAnI kA nAma rAmakRSNA thaa| dIkSA dhAraNa kara AryA candanabAlA kI AjJA se 'bhadrottara pratimA tapa' karane lgii| ___ isa tapa kI cAroM paripATI ko pUrNa karane meM do varSa; do mahIne aura bIsa dina lge| rAmakRSNA AryA ne isa tapa ko zAstrokta vidhi se kiyA aura sAmAyikAdi gyAraha aMgoM kA adhyayana karatI huI vicarane lgii| antima samaya meM kevalajJAna, kevaladarzana prApta kara mokSa pada ko prApta kiyaa| pitRsenakRSNA" : __ kUNika rAjA kI choTI mAtA aura zreNika rAjA kI nauvIM rAnI kA nAma pitRsenakRSNA thaa| dIkSA ke bAda vaha sAmAyikAdi gyAraha aMgoM kA adhyayana kara aneka prakAra tapa karato huI vicarane lgii| satI candana bAlA kI AjJA lekara usane "muktAvalI tapa' kiyaa| isa tapa ko cAroM paripATiyoM ko pUrNa karane meM tIna varSa aura dasa mahIne lge| isa prakAra tapa karate hue pitRsenakRSNA rAnI ne dekhA ki aba merA zarIra tapasyA karane se ati durbala ho gayA hai| ataH usane satI candanabAlA se AjJA 1. antakRddazA, sU0 23 2. vahI, sUtra 23 3. vahI, sUtra 24, 26 4. ema0 sI0 modI-aMtagaDa dasAo-aTThamo vaggo, sUtra 24, pR0 61 5. antakRddazA sU0 25 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 : jainadharma ko pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM lekara eka mAsa kI sallekhanA kii| isane 16 varSa taka cAritra kA pAlana kiyaa| mahAsenakRSNA : zreNika rAjA kI dasavIM rAnI kA nAma mahAsenakRSNA thaa| apane putra kI mRtyu kA sandeza pAkara use saMsAra se virakti huI tathA AryA candanabAlA ke pAsa dIkSA lekara "AyaMvila varddhamAna tapa" karanA zurU kara diyaa| mahAsenakRSNA AryA ne isa tapa ko zAstrokta vidhi se kiyA tathA anya bhI bahuta prakAra ke tapa kara sAmAyikAdi gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyaa| kucha samaya pazcAt AryA candanabAlA se AjJA lakara sallekhanA kii| maraNa kI vAMchA na karatI huI tathA AryA candanabAlA ke pAsa par3e hue gyAraha aMgoM kA smaraNa karatI huI dharma dhyAna meM tallIna rahane lgo| eka mahIne kA saMthArA kara kevalajJAna aura kevaladarzana prApta kara mukta huI / isane 17 varSa taka saMyama kA zuddhabhAva se pAlana kiyA / susenAMgajA : susenAMgajA rAjagRha ke rAjA zreNika kI bahina susenA kI ikalautI putrI thii| bahana susenA kA vivAha zreNika ne apane parama mitra vidyAdhara ke sAtha kiyA thaa| susenAgaMjA bAlyakAla meM hI mAtA kI goda se vaMcita ho gii| patnI susenA kI mRtyu ke bAda putrI susenAMgajA ke ucita pAlanapoSaNa hetu usake pitA cintAtura rahate the / ataH apanI priya patnI susenA kI ekamAtra nizAnI, putrI kI rakSA ke liye pitA ne rAjA zreNika se kahA "he rAjan ! maiM apanI ikalautI putrI ko tumhAre saMrakSaNa meM chor3atA hU~, tumhArI bahana kI yahI eka smRti hai, tumhoM isakA yogya pAlana-poSaNa kara skoge|"4 bahana susenA kI putrI zreNika ke antaHpura meM apanA bAlyakAla 1. ema0 sI0 modI-aMtagaDa dasAo-aTThamo vaggo, sUtra 25, pR0 61-62 2. antakRddazA sU0 26 3. (ka) nirayAvalI adhyayana, pR0 60 (kha) ema0 sI0 modI-aMtagaDadasAo-aTThamo vaggo, sUtra 26, pR0 64 4. upA0 zrImat candratilakajI-abhayakumAra maMtrIzvara kA jIvana caritra-159 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra ke yuga ko jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ : 99 vyatIta karane lagI / zanaiH zanaiH saba kalAoM meM nipuNatA prApta kara yauvana vaya meM praveza kiyaa| ___ mahAmaMtrI abhayakumAra ko yogya vara jAnakara, rAjA zreNika ne bahana kI AtmajA susenAMgajA se bahuta dhUmadhAma se vivAha kiyA / abhayakumAra kI rAnI banakara isa nArI ne unake kaThina tathA vicitra kAryoM meM kaI prakAra se sahAyatA kii| vilakSaNa buddhi va pratibhAvAn pati prApta hone se isa rAjamahiSi ne apane jIvana ko dhanya bnaayaa| arhat dharma meM donoM pati-patnI anurAga rakhate the| tIrthaMkara mahAvIra ke upadezoM ko jIvana meM AtmasAt kara tadanukUla AcaraNa karate the| 'padmAvatI : tetalipura nagara ke rAjA kanakaratha kI rAnI padmAvatI arhat dharma para AsthA rakhatI thI aura rAjA ko bhI isa ora mor3anA cAhatI thii| kanakaratha rAjA apane rAjya tathA vibhinna prakAra ke bhautika sAdhanoM meM lipta rahate the| ve isa bhautika aizvarya ko raMcamAtra bhI chor3anA nahIM cAhate the| unheM isa bAta ko cintA thI ki yadi putra huA to vaha mujhe siMhA. sanacyuta karake svayaM rAjya kA svAmI bnegaa| ataH svanirmita isa AMtarika bhaya ke kAraNa vaha rAnI padmAvatI ke jo bhI pUtra paidA hote the, unheM janma ke samaya hI vikalAMga kara detA thaa| kyoMki usa samaya ko vyavasthA ke anusAra vikalAMga (khaMDita) vyakti rAjya kA adhikArI nahIM ho sakatA thaa| ___ apane putroM ko isa prakAra vikalAMga kiye jAne se rAnI arthAt padamAvatI ko atyadhika kaSTa hotA thaa| vaha putra vAtsalya ke kAraNa duHkhI hokara apane honevAle zizu kI surakSA ke liye socane lgii| usane rAjya ke vizvAsapAtra amAtya tetaloputra se isa bAre meM carcA kii| amAtya ne rAnI ko AzvAsana diyA ki rAjaputra ko janma lete hI surakSita sthAna para paha~cA deMge tAki tetalopurAdhipati apane navajAta zizu ko vikalAMga na kara ske| ____ garbhavatI rAnI ne jaba rAjaputra ko janma diyA to eka vizvAsapAtra dhAyamAtA ke sAtha usa navajAta zizu ko amAtya tetalIputra ke yahA~ 1. trizaSTizalAkApuruSacarita, parva 10, sarga 6, pR0 110 2. jJAtAdharmakathA sUtra 96, AvazyakacUNi pra0 pR0 499 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 : jainadharma kI pramukha sAdhviyoM evaM mahilAeM pahu~cA diyA tathA usake sthAna para tetalIputra kI mRta kanyA ko lAkara rAnI ke pAsa sulA diyaa| dhAyamAtA ne rAjA ko sandeza diyA ki rAnI ne eka mRta kanyA ko janma diyA hai| amAtya tetalopUtra ne yaha saba vRttAnta apanI patnI poTTilA ko pahale ho batA diyA thaa| poTilA bhI Anandita hokara rAjaputra kA pAlana-poSaNa karane meM koI kasara nahIM rakhatI thii| cUMki yaha bAlaka rAjA kanakaratha kA putra thA isaliye isakA nAma kanakadhvaja rakhA / dhIre-dhIre bAlaka bar3A huA aura sarvakalAoM meM pAraMgata huaa| kucha samaya pazcAt rAjA kanakaratha kI mRtyu ho gii| nagara nivAsI taitalIputra amAtya ke kArya kI prazaMsA karate hue unake putra ko rAjagaddI para baiThane kI yAcanA karane lge| isa para nagarajanoM ke sAmane amAtya ne saccI ghaTanA ko kaha sunAyA aura yaha kumAra rAjA kanakaratha tathA padmAvatI kA Atmaja hai yaha vizvAsa dilAyA / kumAra kA paricaya prApta hone para nagaravAsI atyanta haSita hue aura rAja lakSaNoM se yukta kumAra kA rAjyAbhiSeka kiyaa|' rAjA kanakadhvaja bhI sucAru rUpa se rAjya kA pAlana karatA huA Ananda se jIvana vyatIta karane lgaa| padamAvatI-malyAMkana apanI saMtAna kI surakSA ke liye mAtA ne asatya kA sahArA liyA tathA putra ko yogya banAkara rAjya kArya meM saMlagna kiyaa| usa kAla meM rAjA apanI rAjya lipsA ko tRpta karane ke lie koI bhI ghora aparAdha karane meM saMkoca nahIM karate the / putra vAtsalya ke vazIbhUta hokara rAnI ne bar3I caturatA se putra kA saMrakSaNa kara use rAjya kA adhikArI banAyA / jayantI: mahAvIra kAlIna rAjamahiSiyoM meM tattva ciMtaka jayantI kA nAma bahata Adara ke sAtha liyA jAtA hai| jayantI vatsa deza kI rAjadhAnI kauzAmbI ke sahastrAnIka rAjA kI putrI, zatAnIka rAjA kI bhagino 1. A. Ananda RSijI ma.-zobhAcandra bhArilla zrImad jJAtAdharmakathAMga, pR0 406-408 2. Avazyaka pR0 28, bhagavatI 441-3, bhagavatIvRtti pR0 558 bRhatkalpabhASya, 3386 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 101 tathA tatkAlIna udayana rAjA kI buA thii|' vaha zramaNopAsikA thI tathA arhat dharma para zraddhA karane vAloM kA Adara-satkAra karanA apanA dharma samajhatI thii| tIrthaMkara mahAvIra kaivalya prApti ke tRtIya varSa meM vihAra karate hue kauzAmbI ke 'candrAvataraNa' caitya meM padhAre / yaha zubha sandeza sunakara jayantI rAjA udayana tathA mRgAvatI ke sAtha samavasaraNa meM vandana karane gii| dezanA ke pazcAt jayantI ne arhat dharma ke tattva tathA dArzanika pahaluoM ko vistAra se samajhane ke liye cAra mahattvapUrNa prazna kiye prazna 1 : bhagavan ! jIva halkA kaise hotA hai aura bhArI kaise hotA hai ? prazna 2 : bhagavan ! bhavyapana, arthAt mokSa prApta karane kI yogyatA, jIva meM svabhAvataH hotI hai yA pariNAma se ? prazna 3: bhagavan ! kyA saba bhava-siddhika mokSa jAne vAle haiM ? prazna 4 : bhagavan ! yadi saba bhava-siddhika jIvoM kI mukti honA mAnA jAya to kyA saMsAra kabhI bhavya jIvoM se khAlI zUnya ho jAyegA ? uparokta cAroM praznoM ke uttara bhagavAn mahAvIra ne isa 'prakAra diye :uttara prazna kra0 1-hiMsA, asatya Adi aThAraha doSoM ke sevana se isa jIva para itanA adhika pApa karmoM kA bhAra ho jAtA hai ki vaha naraka, tithaMca Adi gatiyoM meM nimna sthAna prApta kara mahAn duHkha sahana karatA hai| uttara prazna kra0 2-hiMsA, asatya Adi kI nivRtti se jIva ko tIvra karma kA baMdha nahIM hotA aura vaha saMsAra bhramaNa se bacakara zIghra mukti mArga ko prApta karane meM saphala hotA hai| uttara prazna kra0 3-isakA uttara prApta haA ki mokSa prApta karane ___kI yogyatA pariNAma se nahIM hai kintu svabhAva se hai| 1. bhagavatImUtra zataka, 12-3-2, sUtra 443 2. A0 hastImalajI mevAr3I-Agama ke anamola ratna, pR0 785 3. A0 hastImalajI-jainadharma kA maulika itihAsa-pR0 406 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAeM jIva meM ratnatraya ( samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra ) prApti kI zakti se svabhAva hai / yaha zakti pratyeka jIva meM svabhAva se hotI hai| isIliye vaha puruSArtha karake mukta ho jAtA hai / uttara prazna kra0 4-isake uttara meM bhagavAn se samAdhAna milA ki bhavasiddha arthAt bhavya jIva hI mukti prApta karate haiM, abhavya jIva nhiiN| __isI prazna ke spaSTIkaraNa hetu punaH jayantI ne zaMkA prastuta kI ki bhagavan ! bhavya jIvoM ke mukta ho jAne para kyA saMsAra unase rahita ho jAyegA? samAdhAna milA ki saMsAra kI abhavya aura bhavya rAzi anaMta hai| kitane hI jIva bhavya rAzi meM se mukta ho jAya~, parantu ananta sadA akSaya hI rahatA hai| gaNita kA yaha siddhAnta hai ki ananta meM se ananta ghaTAne para bhI ananta avaziSTa rahatA hai| jisa prakAra AkAza ananta hai usI prakAra jIva dravyarAzi bhI ananta hai / pudgala, paramANu bhI ananta haiM / yaha anantarAzi kabhI samApta nahIM hotii| isI sandarbha meM eka anya udAharaNa bhI prastuta haimiTTI meM ghar3e banane kI, aura acche pASANa meM mUti banane kI yogyatA hai, phira bhI kabhI aisA nahIM ho sakatA ki saba ke ghar3e aura mUrtiyA~ bana jAyeM aura pIche vaisI miTTI aura pASANa na raheM / bIja meM pakane kI yogyatA hai phira bhI kabhI aisA nahIM hotA ki koI bhI bIja sIjhe binA na rahe / vaisA hI bhavyoM ke bAre meM bhI samajhanA caahie| uparokta mukhya praznoM ke uttara se saMtuSTa hokara jayantI ne kucha anya prazna bhI kiye jo isa prakAra haiM 'bhagavan, jIva sotA huA acchA hai yA jAgatA huA ? bhagavan ne uttara diyA ki kucha jIva sote hue acche aura kucha jAgate acche / jo loga adharma ke premI adharma ke pracAraka aura adharmAcaraNa meM hI raMge rahate Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ : 103 haiM, unakA sonA acchA / isake viparIta jo dharma kI ArAdhanA karate haiM unakA jAganA acchA hai / phira jayantI ne pUchA-'bhagavan / jIvoM kI durbalatA acchI yA sbltaa|' 'jIvoM kA dakSa aura udyamI rahanA acchA hai yA AlasI honA?' bhagavAn ne kahA ki jo jIva dhArmika haiM, dharma karake svayaM kA uddhAra karatA hai, dUsaroM ke duHkha va kaSTa kama karane meM madada karatA hai usakA sabala rahanA ucita hai| usake viparIta jo adhArmika haiM tathA adharma se jIvikopArjana karate haiM unakA durbala rahanA hI acchA hai| unhoMne Age kahA ki dharmAcaraNa tathA upakAra karanevAle jIva kA udyamI rahanA ucita hai| isake viparIta jo jIva adharmAnusAra vicaraNa karatA hai usakA AlasI honA acchA hai / jayantI-mUlyAMkana : ina praznottara se hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki Aja se 2500 varSa pahale bhI kucha mahilAe~ dharma ke tattva ko samajhane ko utsUka thI tathA viziSTa jJAna prApta dharma gurU se niHsaMkoca hokara apanI zaMkAoM kA samAdhAna kiyA karatI thIM / deza, kAla evaM samaya kI paridhi, jJAna prApta karane meM bAdhaka nahIM ho sakatI thii| jayantI ne aise gar3ha tattvoM kA vivecana kara usa samaya kI viduSI mahilAoM kA pratinidhitva kiyA hai / yahA~ hameM vaidika sAhitya kI gArgI vAcakavvI kA ullekha upayukta pratIta hotA hai| vaha bhI tattva jJAna kI carcA karatI thI tathA acche-acche RSi-muniyoM ko apane gahana jJAna se prabhAvita karatI thii| vaha AtmajJAna kI itanI gaharAI taka pahuMca gaI thI ki use deha kA bhI bhAna nahIM rahatA thaa| zivAnandA : vANijya grAma ke zAsaka jitazatru ke rAjya meM, zivAnandA apane pati Ananda ke sAtha sukhamaya jIvana vyatIta karatI thii| eka samaya vANijya rAjya ke zAsaka jitazatru mahAvIra ke Agamana para unakA darzana karane gaye / Ananda kI kIrti cAroM ora phailI huI thii| unakI patnI zivAnandA eka suzIla, zAnta, saumya, sahiSNu, madhurabhASI, snehazIla, catura aura sundara nArI thiiN| zivAnandA ke atirikta Ananda zreSThI kI aura bhI patniyA~ thIM, phira bhI zivAnandA aura Ananda kA dAmpatya jIvana atyanta 1. jagadIzacandra jaina-lAifa ina eMsieNTa iNDiyA, pR0 52 2. upAsakadazAMga, sU0 3 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ sukhamaya va samRddha thA / dUtipalAsa nAmaka udyAna meM tIrthaMkara mahAvIra ke Agamana para Ananda bhI prabha kI dharmadezanA sUnane hetu vahA~ gye| mahAvIra svAmI ke upadeza aura dharmadezanA kA zreSThI Ananda para bahuta prabhAva huaa| isa dharmadezanA se prabhAvita hokara Ananda ne zrAvaka ke bAraha vrata ko aMgIkAra kiyA tathA apanI sampadA ko sImita karane kI pratijJA kii| dUtipalAsa udyAna meM mahAvIra svAmI kA sAnnidhya prApta kara zreSTho ullAsa se apane ghara aaye| unhoMne harSAtireka se apanI patnI zivAnandA ko una bAraha vratoM ke sambandha meM batAyA jo ki unhoMne aMgIkAra kiye the / Ananda ne apanI sahadharmiNI zivAnandA se kahA-'maiMne sabhI prakAra kI sampadAoM, jisameM dhana-dhAnya, cala-acala sampatti, rajata-svarNa, gokula ( arthAt gAyoM kA samUha ) Adi sabhI ko sImA kA nirdhAraNa kara diyA hai|' zreSThI Ananda ne apanI patnI ko batAyA ki samyak vrata ke anusAra eka patnIvrata kA niyama unhoMne apane lie aMgIkAra kiyA hai| __ guNazIlA zivAnandA pati ke saMkalpa ko sunakara atyadhika prasanna huii| zreSThI ne apanI patnI zivAnandA ko prerita kiyA ki vaha bhI bhagavAn mahAvIra kI dezanA kA zravaNa kara bAraha vrata ko unake samAna aMgIkAra kara le| zivAnandA pati ko isa preraNA se praphullita hokara dRr3ha saMkalpazakti ko dhAraNa kara samavasaraNa meM gii| udyAna meM virAjamAna bhagavAn mahAvIra ke darzana vandana ke pazcAt zivAnandA ne tIrthaMkara se zrAvikA ke bAraha vrata aMgIkAra kiye| prabhu ke mukha se dharmopadeza sunakara vaha ati prasanna haI tathA use apane pati ke isa kathana kA satya darzana hone lagA ki bhagavAn mahAvIra kA dharma iSTa hai aura AtmakalyANa kA yahI saccA mArga hai| vaha gArhasthya dharma kA pAlana karate hue Atmahita meM saMlagna ho gii| bhautika sukha-sampadA se mukha mor3akara AdhyAtmika cintana-manana unake jIvana kA lakSya bana gyaa| bhadrA: kisI samaya campAnagarI meM samRddha zreSThI kAmadeva rahate the, unake atula vaibhava ko kIrti cAroM ora phailI huI thii| ye vipula dhanapati hote hue bhI dharmAcaraNa se jIvana vyatIta karate the / 1. upAsakadazAMga sU0 18 2. pU0 ghAsIlAlajI-upAsakadazAMgasUtra, adhyAya 1, sUtra 59-62, pR0 333-335 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra ke yuga ko jaina sAdhviyAM evaM viduSo mahilAeM : 105 kucha samaya pazcAt campAnagarI ke pUrNabhadra caitya meM bhagavAn mahAvIra kA Agamana haa| Agamana kA samAcAra phailate hI apAra janasamudAya unake darzanArtha vahA~ jamA ho gayA / zreSTho kAmadeva bhI bar3I AturatA aura zraddhA se nagara nivAsiyoM ke sAtha mahAvIra svAmI ke darzanArtha vahA~ gye| vahA~ unhoMne arhanta dharma ke siddhAntoM kA dhyAnapUrvaka zravaNa aura manana kiyaa| unhoMne mahAvIra svAmI se zrAvaka ke bAraha vratoM ko jovana ke liye aMgIkAra kiyA / ve Ananda-ullAsa ke sAtha apane ghara aaye| unhoMne aNuvratoM ko grahaNa karane kI bAta apanI sahamiNI bhadrA se kahI tathA use prerita karate hae unhoMne kahA-'maiMne tIrthaMkara mahAvIra ke kalyANaprada upadezoM ko apane liye aMgIkAra kiyA hai| unake upadezoM se AtmakalyANa saMbhava hai, tuma bhI aisA karo' / / pati se preraNA pAkara bhadrA, sundara vastra AbhUSaNoM se yukta ratha meM baiThakara mahAvIra kI dharma pariSad meM gii| mahAvIra svAmI se sacce dharma kI vyAkhyA sUnakara unheM Atma santuSTi huii| apAra vaibhava ke svAmI zreSThI kAmadeva kI patnI zreSThinI bhadrA ne bhagavAn mahAvIra se gArhasthya dharma ke bAraha vratoM ko aMgIkAra kiyaa| upadezoM kA itanA prabhAva huA ki vaha vairAgya bhAva se ArAdhanA meM saMlagna ho gii| bIsa varSoM taka zrAvikA paryAya kA pAlana kara dharmAnukUla jovana vyatIta kiyA / ' zyAmA : __ vArANasI meM zreSThI culanIpitA rahate the, unako sahamiNI zyAmA na kevala rUpa va guNa meM advitIya tho apitu vyavahAra kuzala bhI thii| kisI samaya tIrthaMkara mahAvIra ke Agamana kA saMdeza pAkara asIma utsAha se zreSThI culanIpitA koSTaka caitya meM gaye / bhagavAn mahAvIra kI dharmadezanA kA una para atyanta prabhAva huA / ve praphulla mana se apane ghara Aye aura dharmapatnI zyAmA ko vivaraNa batAte hue kahA-"maiMne vItarAgI mahAvIra ke dharma siddhAntoM ko mAnya kara liyA hai, ve siddhAnta vAstava meM jIvana ko sArthaka karane vAle haiN|" zreSTho ne apanI patnI ko prerita kiyA ki vaha bhI jAkara bhagavAn mahAvIra kA vidhipUrvaka vandana kara dharmadezanA kA zravaNa kre| zyAmA se unhoMne kahA-"ve caitya meM jAkara 1. pU0 ghAsIlAlajI-upAsakadazAMgasUtra, adhyAya 2, sUtra 91-93, pR0 361 2. upAsakadazA sU0 27 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ pA~ca aNuvrata aura sAta zikSAvrata isa taraha bAraha vratoM vAlA gArhasthya dharma svIkAra kareM / " zyAmA apane pati kI preraNA se apanI sevikAoM sahita ratha meM baiTha-kara mahAvIra kI pariSad meM pahu~cI / zyAmA ne mahAvIra kI zraddhApUrvaka tIna bAra pradakSiNA kii| mahAvora ke sammukha vinayAvanat hokara unase kahA - " prabhu ! maiM gArhasthya dharma ke bAraha vrata aMgIkAra karane kI icchuka hU~ / " mahAvIra ne ise svIkRti pradAna kI / zyAmA ne apane pati kI bhA~ti bAraha vratoM ko aMgIkAra kiyA / harSita mana se vaha apane nivAsa ko lauTa AI / eka bAra zrAvaka culanIpitA poSadhazAlA meM dharmasAdhanA meM magna the / rAtri ko upasarga (deva bAdhA) kA sAmanA karanA par3A / deva dvArA cetAvanI dI gaI ki mAtA bhadrA ko maareNge| isase zreSThI ke dhyAna meM tanika vyava -- dhAna upasthita ho gayA / mAtA bhadrA ne culanIpitA ko Azvasta kiyA ki ve svastha haiM / unhoMne culanIpitA ko vizvAsa dilAyA ki ve apane dhyAna-sAdhanA se vicalita na hoM / phalataH zreSThI punaH dRr3hatA se ArAdhanA kArya meM magna ho gayA ! unhoMne apane gRhastha jIvana meM bAraha vratoM kA pAlana sucAru rUpa se caudaha-pandraha varSoM taka kiyA / tadanantara apane jyeSTha putra ko kuTumba ke dAyitva kA bhAra sauMpakara zreSThI culanIpitA patnI zyAmA ke sAtha sAMsA -- rika bhAra se nivRtta hue / bIsa varSoM taka dharma kA pAlana karate hue unhoMne AtmA ko pavitra kiyA / " dhanyA : banArasa ke saMpattizAlI zreSThI surAdeva kI dharmaparAyaNA patnI kA nAma dhanyA thA / tIrthaMkara mahAvIra kA koSTaka caitya meM Agamana sunakara surAdeva bhI AnaMda zrAvaka ke samAna prabhu ke vaMdanArtha gaye / unhoMne mahAvIra svAmI ke " bAraha vrata" aMgIkAra kiye / surAdeva ne apanI vipula sampatti kI sImA nirdhArita kI aura dharmopadenA zravaNa kara apane nivAsa ko lauTe tathA apanI sahadharmiNI dhanyA se bole, "he devAnupriye ! maiMne zrAvaka ke 1. pU0 ghAsIlAlajI - upAsakadazAMgasUtra, adhyayana 3, pR0 395-396 2. vahI, sUtra 0 30 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAeM : 1070 "bAraha vrata" aMgIkAra kiye haiM, tuma bhI zIghra jAo aura prabhu se zrAvikA ke kalyANakArI vrata grahaNa kro|" pati kI AjJAnusAra dhanyA upayukta vastrAbhUSaNa se vibhUSita hokara samavasaraNa meM jAkara tIrthaMkara mahAvIra se vinayapUrvaka kahI, "he sarvajJa, maiM saMmAra kA sarvathA tyAga to nahIM kara sakatI, kintu maiM gRhastha jIvana ke sAtha vrata aMgIkAra karanA cAhatI huuN| tIrthaMkara mahAvIra ne dhanyA zrAvikA ko gRhastha jIvana meM pAlana karane vAle kalyANakArI vratoM ke mahattva ko samajhAyA / dhanyA ne vratoM ko aMgIkAra kiyA aura harSita hotI huI svagRha calI aaii| __ eka samaya surAdeva pauSadhazAlA meM dharma-dhyAna meM lIna the, usa samaya deva ne kaI prakAra se vighna upasthita kiye jisase kucha samaya ke liye surAdeva kA dhyAna vicalita haA, para patnI dhanyA ne unheM pUnaH dharma meM sthita kiyaa| ataH dhanyA zrAvikA ne pati ko zrAvaka ke vrata-niyamoM kA pAlana karane meM sampUrNa niSThA se sahayoga diyA tathA svayaM bhI zramaNo-- pAsikA ke niyamoM kA pAlana karatI huI Atma kalyANa meM pravRtta rhii| bahulA' : cullazataka AlaMbhikA nagara ke samRddha aura pratiSThita zreSThI the / ' unakI dharmapatnI bahalA dharmaparAyaNA thii| eka bAra zaMkhavana meM bhagavAn mahAvIra kA Agamana huaa| zrAvaka kAmadeva kI bhAMti zreSThI cullazataka, mahAvIra ke darzana va upadeza zravaNa ke liye utkaMThA ke sAtha phuNce| mahAvIra ke upadezoM kA zravaNa kara zreSThI ne zraddhA va vizvAsa ke sAtha bAraha vratoM ko aMgIkAra kara apano sampatti kI sImA niyata kara dii| jaba ve svagRha Aye to patnI bahalA ko samavasaraNa meM dharma upadeza sunane jAne kI preraNA dii| vaha dharma pariSad meM pahu~cI aura mahAvIra se zrAvikA ke bAraha vrata aMgIkAra kara apane jIvana kA AtmakalyANa karane lgii| puSpA : kAMpilya nagara meM zreSThI kuNDakaulika gAthApati kI patnI puSpA thii| 1. pU0 ghAsIlAlajI, upAsakadazAMga, a0 5, sUtra 151, pR0 415: 2. upAsakadazAMga, sU0 34 3. pU0 ghAsIlAlajI, upAsakadazAMga, a0 5, sUtra 158, pR0 419 4. upAsakadazAMga, sU0 35-36 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "108 : jainadharma ko pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAeM puSpA sukha-suvidhAoM meM apanA jIvana sAnanda vyatIta karatI thii| eka samaya kAMpilya nagara ke sahastrAvana udyAna meM bhagavAna mahAvIra kA Agamana huaa| unake pahu~cane kA samAcAra nagara meM phailate hI janasamUha darzanArtha ekatrita ho gyaa| kuNDakaulika bhI mahAvIra kI pariSad meM dharmadezanA sunane ke liye gyaa| dharmadezanA zravaNa kara zreSThI atyanta prabhAvita huaa| aNuvratoM ke anusAra usane vaibhava ko sImita kara apano sampadA kI maryAdA nizcita kii| patise preraNA pAkara patnI pUSpA ne bhI samavasaraNa meM jAkara zrAvikA ke bAraha vrata aMgIkAra kiye / kAlAMtara meM puSpA ne zrAvikA dharma kA pAlana karate hue apane dharmaniSTha pati ko sahayoga diyA aura apanA bhI kalyANa kiyA / ' agnimitrA : _agnimitrA, polAsapura nagara ke dhanADhya kaMbhakAra sadrAlaputra kI dharmapatnI thii| agnimitrA ke pati kI maMkhali gozAlaka dvArA pratipAdita dharma siddhAntoM meM AsthA thii| kumbhakAra dampatI atula vaibhava sampadA ke madhya jIvana vyatIta kara rahA thaa| ___ "he sadAlaputra ! nagara meM trikAladarzI mahAmAnava kA Agamana ho rahA hai, tuma unake vandana ke liye jaanaa"| isa maMgala-saMvAda se saddAlaputra apane guru maMkhali gozAlaka kA Agamana jAnakara harSita huA / saddAlaputra ne udyAna meM ho rahI dharmasabhA meM dekhA ki usake parama pAvana guru kI Asando para tIrthaMkara mahAvIra virAjamAna haiN| usane bhagavAn kA abhivandana kiyaa| bhagavAn mahAvIra ne saddAlaputra ko karmavAda kA upadeza diyaa| kumbhakAra atyanta prabhAvita huA aura gRhastha dharma ke sacce svarUpa ko samajha kara dvAdaza vrata aMgIkAra kiyaa| bhagavAn mahAvIra kA vandana kara vaha svagRha aayaa| usane apanI sahamiNo agnimitrA ko tIrthaMkara mahAvIra kA dharma samajhAte hue pariSad meM jAne kI preraNA dii| __ pati se preraNA pAkara dharmaparAyaNA kuzala gRhiNI, aizvaryazAlinI agnimitrA sahastrAbhavana udyAna meM ho rahI pariSad meM ratha meM baiThakara gii| usake sAtha bar3o saMkhyA meM sevikAe~ thIM, usane zraddhA se tIna bAra mahAvIra 1. pU0 ghAsIlAlajo-upAsakadazAMga-a0 6, sUtra 169, pR0 405 2. upAsakadazAMga, sU0 39 . Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAeM : 109 kI pradakSiNA kI, tIrthaMkara mahAvIra ne agnimitrA ko dharmopadeza diyaa| dharmopadeza zravaNa kara agnimitrA parama utsAhita huii| usane bhagavAn se nivedana kiyA, "he bhagavan ! maiM nirgrantha pravacana para zraddhA rakhatI huuN| ataH maiM zrAvikA ke bAraha vratoM ko aMgIkAra karanA cAhatI huuN|" saddAlaputra nirbhaya manobhAva se apane dharma para pUrNa vizvAsa rakhatA thaa| daiva unheM apane dharma va vratoM se vicalita karanA cAhate the| daiva ne usakI parIkSA lii| deva ne pAyA ki saddAlaputra nirbhaya dharmAcaraNa kara rahA hai| jaba deva apane kRtya meM saphala nahIM ho pAyA taba usane saddAlaputra ko yaha cetAvanI dekara bhayabhIta kiyA ki vaha usakI patnI agnimitrA ko mAra ddaalegaa| isa saMvAda se saddAlaputra kucha vicalita huA lekina nirbhayatA ke sAtha vaha deva ko pakar3ane daur3A aura usakA pIchA karane lgaa| kolAhala hone se agnimitrA bhI vahA~ A gaI, usane yaha saba dRzya dekhaa| agnimitrA ne pati ke santapta mana ko zAnta karate hue unase Agraha kiyA ki ve bhayagrasta na hoM aura na hI dharma se vicalita hoM, maiM surakSita haiN| dharma mArga meM aTala rahanA hI unake liye zreyaskara hai| vicalita hone ko raMcamAtra bhI AvazyakatA nahIM hai / sahadharmiNI agnimitrA kI isa dRr3ha preraNA aura bhakti se saddAlaputra punaH dhyAnAvasthita huaa|' revatI : revatI, devagRhI ke sampattivAn zreSThI mahAzataka kI patnI thii| samRddhizAlI mAtA-pitA kI putrI hone ke kAraNa revatI ko ATha karor3a svarNa mudrA tathA dasa-dasa hajAra gAyoM ke ATha gokUla daheja meM mile the| mahAzataka kI anya bAraha paliyA~ apane daheja meM kevala eka-eka karor3a svarNa madrA tathA dasa-dasa hajAra gAyeM lAI thiiN| ataH revatI sautiyA DAha se anya sahapatniyoM se IrSyA-dveSa rakhatI thii| tIrthaMkara mahAvIra ke Agamana para anya upAsakoM ke samAna mahAzataka ne bhI dharmadezanA ke pazcAt zrAvaka ke bAraha vrata aMgIkAra kiye tathA apanI vipUla sampatti kI sImA nirdhArita kii| mahAzataka zrAvaka ne apanI teraha patniyoM ke atirikta anya kisI nArI se daihika samparka na rakhane kA praNa liyaa| 1. pU0 ghAsIlAlajI-upAsakadazAMga-a0 7, sUtra 184, pR0 445 2. upAsakadazAMga sU0 46-48; sthAnAMgavRtti (abhayadeva) pR0 509 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 : jainadharmaM kI pramukha sAdhviyoM evaM mahilAe~ revatI ko pati ke isa praNa kA patA zIghra hI laga gayA, usane sautiyA ke vazIbhUta hokara mana meM socA ki yadi maiM ina bArahoM kA kisI bhI prakAra anta kara dU~ to sampUrNa samRddhi evaM pati ke sAtha sAMsArika sukhoM kA bhoga akelI kara sakUMgI / aisA socakara usane anukUla avasara dekhakara chaH ko zastra dvArA tathA chaH ko viSa dekara maravA diyA / isake pazcAt vaha AnaMdita hokara apane pati mahAzataka ke sAtha sAMsArika sukha bhogane lagI / revatI mAMsa bhakSaNa ko doSa na jAnakara kaI prakAra ke mAMsa se bane hue vibhinna vyaMjanoM kA bhojana karatI thI tathA madirA pAna karake unmatta hokara vyavahAra karatI thI / 1 eka samaya rAjagRha nagarI meM amAri (hiMsA bandA ) kA ghoSaNA huI taba revatI ne apane pitA ke yahAM ke sevakoM ko bulAkara kahA, "he bhRtya, tuma loga mere mAtA-pitA ke yahA~ se pratidina do bachar3e mere liye mArakara lAyA karo / " unhoMne yaha bAta svIkAra kI, ataH ve loga do bachar3e " nitya mArakara revatI ke pAsa lAne lage / revatI pahale kI taraha mAMsamadirA kA pratidina sevana karatI huI samaya bitAne lagA / idhara mahAzataka zreSThI ko vibhinna prakAra ke vrata niyamoM kA pAlana karate hue caudaha varSa vyatIta ho gaye / Ananda zrAvaka ke samAna apane jyeSTha putra ko kuTumba kI jimmedArI sauMpakara poSadhazAlA meM adhika samaya taka dharma dhyAna meM lIna rahane lage / eka dina revatI pauSadhazAlA meM pahu~cI aura apane pati se bolI, "he zrAvaka, tuma svarga tathA mokSa kI AkAMkSA ke liye dharma dhyAna karate ho, kyoMki manuSya dharma, puNya Adi sukha prApti ke liye hI karate haiM / saMsAra meM viSaya bhoga se bar3hakara dUsarA koI sukha nahIM hai / ataH ina saba jhaMjhaToM ko chor3akara mere sAtha sAMsArika jIvana ke sukha / Ananda kA upabhoga karo / " mahAzataka zrAvaka tIrthaMkara mahAvIra dvArA upadezita bAraha vratoM kA gahana artha samajha cuke the tathA sAdhanA ko hI jIvana kA dhyeya mAnate the / unhoMne revatI ke isa prakAra ke ghRNita va nirarthaka kathana para raMcamAtra bhI dhyAna nahIM diyA / revatI ke bAra-bAra isI prakAra krodhita hokara bolane para bhI ve apane dharma dhyAna se vicalita nahIM hue / zanaiH zanaiH mahAzataka zrAvaka dharma kI gaharAI meM jAne lage aura 1. pU0 ghAsIlAlajI -- upAsakadazAMga - a0 8, sUtra 240, pR0 495 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra ke yuga kI jaina sadhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 111 unhoMne gyAraha pratimAoM kA zAstrAnusAra pAlana kiyA / isa kaThora va ugra tapasyA ke kAraNa unakA zarIra atyanta kRza ho gayA / ataH unhoMne anta meM sallekhanA lene kA dRr3ha saMkalpa kiyA / unhoMne anna, jala kA tyAga kiyA aura mRtyu kI kAmanA nahIM karate hue dharma dhyAna meM lIna ho gaye / isa zubha adhyavasAya (dRr3ha saMkalpa) ke kAraNa unheM abodha jJAna prApta huA / eka bAra revatI punaH unmAdinI hokara mahAzataka ke pAsa AI aura pahale ke samAna mahAzataka ko apane praNa (saMkalpa) se vicalita karane kA "prayatna karane lagI / isa bAra mahAzataka zrAvaka ko krodha A gayA aura ve -bole, "apanA aniSTa cAhane vAlI he revatI, tU saba avaguNoM kI sAkSAt mUrti hai - tU sAta dina meM hI alasa roga (maMdAgni ke roga ) se pIr3ita - hokara asamAdhi mRtyu prApta kara ratnaprabhA pRthvI ke nIce lolupacyuta naraka meM caurAsI hajAra varSa kI sthiti vAle nArakIya jIvoM meM utpanna hogI" / zrAvikA ke bAraha vratoM kA pAlana nahIM karane se revatI ke jIvana kA duHkhada anta huaa'| azvinI' : azvinI, zrAvastI ke vaibhavazAlI zreSThI nandinIpitA kI dharmapatnI thI / vaha rUpavatI, guNavatI tathA vidyAvatI ke nAma se jAnI jAtI thI / tIrthaMkara mahAvIra sAdhu sAdhviyoM ke samudAya sahita jaba zrAvastI ke koSTaka caitya meM padhAre taba nagara ke nara-nArI utkaMThA, utsAha aura zraddhApUrvaka caitya kI ora cala par3e / nandinIpitA bhI samavasaraNa meM gaye aura mahAzataka ke samAna bAraha vratoM ko aMgIkAra kiyA tathA apanI saMpatti kI sImA nirdhArita kI / svagRha Akara unhoMne apanI sahadharmiNI azvinI ko preraka zabdoM meM batAyA - "he devAnupriye ! mahAvIra kA sAnnidhya prApta kara maiM apane ko unase atyanta prabhAvita anubhava kara rahA huuN| maiM jIvana ke liye kalyANakArI, asIma zAntipradAyaka, zrAvaka ke liye Avazyaka upadezita bAraha vratoM ko aMgIkAra kara cukA hU~ / tuma bhI vahA~ zIghra pahu~co, alabhya kSaNoM kI sulabhatA ke liye vilamba mata karo / bhagavAn mahAvIra ke pAvana darzana kara, 1. pU0 ghAsIlAlajI - upAsaka dazAMga - a0 8, sUtra 231-250, pR0 491-500 2. upAsakadazAMga, sU.0 55 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM upadezoM kA zraddhAsahita zravaNa kara Atmonnati ke liye dvAdazavatoM ko aMgIkAra kro"| azvinI ne koSTaka caitya meM bhagavAn mahAvIra ke sAnnidhya meM pA~ca aNuvrata aura sAta zikSAvratoM ko samajhakara gRhastha dharma ke bAraha vratoM ko aMgIkAra kiyA tathA apane ghara Akara usakA dRr3hatApUrvaka pAlana karane lgii'| phAlgunI : phAlgunI, zrAvastI ke zreSThI zAlinIpitA kI patiparAyaNA sahamiNI thii| eka samaya tIrthaMkara mahAvIra vibhinna prAntoM kA bhramaNa karate hue zrAvastI nagara ke koSTaka caitya meM padhAre taba zAlinIpitA ne bhI anya zreSThiyoM ke samAna tIrthaMkara mahAvIra ke samavasaraNa meM jAkara zrAvaka ke bAraha vratoM ko grahaNa kiyA tathA apanI patnI ko bhI prerita kiyaa| zreSThI nandinIpitA ke samAna zAlinIpitA zreSTho, bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa meM A gye| phAlgunI samavasaraNa meM upadeza zravaNa kI pipAsA se koSTaka caitya meM gaI / vahA~ mahAvIra kI tIna bAra zraddhApUrvaka pradakSiNA karake vaha sabake sAtha pariSad meM baiThI aura dharmadezanA zravaNa kiyA / phAlgunI ne jaba bAraha vratoM ko sunA to unake mana meM yaha vizvAsa ho gayA ki gRhasthI meM pravRtta rahate hue ina sabakA sahaja rUpa se pAlana kiyA jA sakatA hai| usane una vratoM ko aMgIkAra kiyA aura prasanna mana se usane apane jIvana meM bAraha vratoM kA pAlana karate hue apanI AtmA kA kalyANa kiyaa| zrImatI: vasaMtapura ke devadatta zreSThI kI putrI zrImatI kI mAtA kA nAma dhanavatI thaa| mAtA dhanavatI apanI kanyA kA lAlana-pAlana putra kI bhA~ti karatI haI use aneka jIvanopayogI kalAoM meM pAraMgata kiyaa| 1. pU0 ghAsIlAlajI-upAsakadazAMga-a0 910, sUtra 273-276, pR0 518 521 2. upAsakadazAMga, sU0 56 3. pU0 ghAsIlAlajI-upAsakadazAMga-a0 10, sUtra 273-276, pR0 518-521. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 113 eka samaya vaha apanI saheliyoM ke sAtha nagara ke bAhara sthita jinAlaya meM gaI / vahA~ saba bAlikAe~ pativaraNa kA khela khelane lgiiN| anya kanyAoM ne jinAlaya ke khambhoM ko apanA pati mAna liyA lekina zrImatI ne bhramavaza kone meM dhyAnAvasthita khar3e eka muni ko khambhA samajhakara pati cuna liyA / vAstava meM ye muni ArdrakumAra the, jo anArya deza ke rAjakumAra the, aura rAjagRha ke mahAmaMtrI abhayakumAra se bheMTa karane Aye the| ArdrakumAra ne sAdhutva aMgIkAra kara liyA thaa| ___ kanyA zrImatI ke sAtha vivAha karane hetu ati Agraha kiye jAne para bhI ArdrakumAra ne apanI sAdhuvRtti nahIM tyAgI aura vahA~ se anyatra cale gye| zrImatI unhIM (munivara) ko apanA pati mAna cukI thI isaliye anya puruSa se vivAha karane meM apanI asahamati vyakta kii| pitA devadatta ne putrI ke isa praNa kI pUrti ke liye ghara para hI sadAvrata khulavA diyaa| jo bhI tyAgI mahAtmA nagara meM Ate vaha unheM yogya sAmagrI pradAna karatI / eka dina muni ArdrakumAra vahA~ Aye, zrImatI ne unheM pahicAna liyA / zrImatI ne bAraha varSa pUrva kI ghaTanA kA smaraNa karAyA tathA apane vivAha ke saMkalpa ko duharAyA / zrImatI kA aTala praNa tathA svayaM ke karmoM kA bhoga jAnakara ArdrakumAra muni ne gRhastha dharma svIkAra kiyaa| kAlAntara meM unheM eka putra prApta huA / ArdrakumAra ne apanI sahadharmiNI zrImatI se kahA, "aba yaha putra tumhArI dekha-bhAla karegA aura maiM punaH dIkSita honA cAhatA huuN"| zrImatI pati kA yaha nizcaya jAnakara cintita huii| jIvana nirvAha kA sAdhana na hone tathA putra ke alpavayaska hone se zrImatI ko pati ke isa saMkalpa se ciMtA honA svAbhAvika thaa| ataH jIvanayApana hetu usane carakhe para sUta kAtanA prArambha kiyaa| nirbodha aura nirdoSa putra ko yaha saba parivartana samajha meM nahIM aayaa| eka dina mA~ se carakhA kAtane kA kAraNa pUchane para mA~ ne kahA-"he lADale, tere pitA hama saba ko chor3akara jA rahe haiM, ataH maiM isI carakhe ke sUta se arthopArjana kara tumhArA pAlana kruuNgii"| isa para putra ne usa kacce sUta ko pitA ke pairoM meM lapeTa diyA / putra ke sUta rUpI bandhana ne pitA ArdrakumAra ko punaH bAraha varSa taka gRhastha jIvana meM rahane ko bAdhya kara Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAeM diyA / putra ke vayaska hone para apanI patnI se anumati lekara ArdrakumAra punaH pravajita hue| uparyukta kathAnaka se zrImatI kI dRr3ha saMkalpazakti tathA svAvalambI pravRtti kA udAharaNa prastuta hotA hai / zrImatI apane putra kA lAlana-pAlana karate hue dharma dhyAna meM apanA samaya vyatIta karane lgii| utpalAra : utpalA zrAvastI nagara ke zreSThI zaMkha kI viduSI bhAryA thI / vaha pati kI bhA~ti hI samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakacAritra kA pAlana karatI thii| use jIva-ajIva, puNya-pApa, Asrava-saMvara, nirjarA-baMdha evaM mokSa ina nau tattvoM kA gaharA jJAna thaa| pati zaMkha evaM unake mitroM ke sAtha hone vAlI dharma-carcA ko utpalA bahuta dhyAna se sunA karatI thii| eka bAra zaMkha zrAvaka ne puSkalI zrAvaka ke sAtha pauSadha karane kA nizcaya kiyA / isI uddezya se puSkalI zrAvaka zaMkha zrAvaka ko bulAne unake ghara gaye / pati ke mitra ko AtA huA dekhakara utpalA harSita huI aura apane Asana se uThakara namaskAra kara Avabhagata kI evaM baiThane ke liye Asana diyaa| vinIta bhAva se usane pUSkalI zrAvaka se Agamana kA prayojana jAnanA caahaa| isa para ve bole-'he devAnupriye ! hama zaMkha zrAvaka ke sAtha pauSadha karane ke icchuka haiM, ve kahAM gaye hue haiN"| mitrapatnI ke vinaya yukta vyavahAra se santuSTa hokara puSkala zrAvaka pauSadhazAlA kI ora cala diyaa| pati kI anupasthiti meM atithi ko satkAra dekara ucita nirdezana denA bhI mahilAeM karatI thiiN| isa dRSTAnta se nArI svataMtratA kI jhalaka prApta hotI hai| sulasA : rAjA zreNika ke nagara rAjagRha (bhaddilapura) meM nAga nAmaka rathika 1. triSaSTizalAkApuruSa caritra, pR0 139 2. bhagavatIsUtra 437, sthAnAMga vRtti (abhayadeva), pR0 456 3. bhagavatIsUtra-11-22-3-1 4. AvazyakacUNi pra0, pR0 159, AcArAMgacUNi pR0 33, kalpasUtra, sUtra 137, dazAzrataskaMdhaNi 10 96, 102, nizIthabhASya 32, AvazyakavRtti (malayagiri) pR0 209, vyavahArasUtra pra0 pR0 27, prajJApanAvRtti (malaya) pR0 61, sthAnAMgavRtti (abhayadeva) pR0 458, samavAyAMga, sUtra 159 ityAdi / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 115 rahate the| ve mahArAjA zreNika ke vizvAsapAtra the| unakI patnI sulasA zreSTha guNoM se yukta, suzIla evaM zAntacitta thiiN| unheM kabhI krodha nahIM AtA thA, anyAnya sukha hone para bhI unheM santAna kA abhAva sadA khaTakatA rahatA thA / nAga rathika ise apane azubha karmoM kA udaya mAnakara, dAna, tyAga aura tapasyA Adi dhArmika kAryoM meM vizeSa anurAga rakhane lge| eka bAra nAga rathika patra nahIM hone se udAsa hokara karmoM ko doSa de rahe the| unakI isa udvignatA kA anubhava kara sulasA ne namratA se kahA-"Aryaputra, Apa kisI anya kanyA se pANigrahaNa karake putra prApta kreN"| nAga ne uttara diyA, "priye, yadi mujhe putra prApta hogA to tumhIM se hogA" | pratyuttara sunakara dhArmika bhAvanA evaM saMskAroM meM sarvathA pravRtta sulasA ne dharma dhyAna meM apanA mana lagAyA tathA AyaMbila kA tapa karane lagI arthAt aisA bhojana grahaNa karane lagI, jisameM ghI, dUdha, dahI, tela, mIThA ityAdi na ho| sahanazIlatA kI parIkSA evaM varadAna : sulasA zrAvikA ke tapa va dharma meM dRr3ha AsthA kI carcA cAroM ora phailane lgii| IrSyA va jijJAsAvaza do sAdhuoM ne sulasA kI dharma meM dRr3hatA ko parIkSA lene kA vicAra kiyaa| isa prasaMga meM Avazyaka cUrNI meM likhA hai, "indra dvArA prazaMsA karane para do devatA brAhmaNa kA rUpa dhAraNa kara sulasA kI parIkSA lie"| muniyoM ko apane ghara para AyA dekha sulasA atyadhika prasanna huI / abhyarthanA kara unake Agamana kA kAraNa puuchaa| sAdhuoM ne kahA, "hamAre sAtha eka rogI sAdha hai, usake upacAra ke liye 'lakSapAka tela' kI AvazyakatA hai" / sulasA harSita ho tela kA kumbha (ghar3A) lene andara ke kakSa meM gaI / ghar3A uThAte ho vaha akasmAt chUTakara nIce gira par3A / isa prakAra bahumUlya tela ke tIna ghar3e gira pdd'e| isa para bhI use tanika bhI krodha utpanna nahIM huA / parantu use muni ke pAtra meM tela na pahu~cane kA atyanta kSobha ho rahA thaa| sulasA kI isa apUrva kSamAzIlatA ko dekhakara muni bahuta prasanna hue aura AzIrvAda diye tathA putra prApti ke liye 32 viziSTa goliyA~ dekara kahA ki tumheM 32 lakSaNoM vAle 32 putra prApta hoMge / putra varadAna prApta hone para sulasA harSita huii| sulasA ne pUrNa zraddhA, vizvAsa, bhaktibhAva se una goliyoM kA sevana kiyA para use eka-eka na khAte hue 32 goliyA~ eka sAtha le lo| pariNAmasvarUpa unhoMne 32 lakSaNoM vAle 32 putroM ko janma diyaa| 1. triSaSTizalAkApuruSacarita parva 10, sarga 6, pR0 106 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAeM kAlAntara meM saba vidyAoM meM pAraMgata hue 32 putroM ko rAjA zreNika ne apane aMgarakSaka ke sthAna para niyukta kiyaa| eka samaya apane aMgarakSakoM ke sAtha rAjA zreNika vaizAlI meM sujyeSThA kA apaharaNa karane gaye / vahA~ suraMga ke gahana aMdhakAra meM svAmibhakta aMgarakSakoM kI mRtyu ho gaI / battIsa vora putroM kI jananI sulasA isa samAcAra se mRtaprAya ho gii| varSoM bAda dharmaniSThA tathA tapasyA ke phalasvarUpa putra ratnoM kI prApti aura usake pazcAt pUrNa yuvAvasthA meM unakI Akasmika mRtyu, eka mAtA kaise sahana kara sakatI tho? sulasA ke dhairya ko dhanya hai ki dharma meM aTUTa zraddhA hone se usane isa vajrapAta ko bhI sahana kiyA tathA dharma meM aura dRr3ha ho gii| karmoM kI lIlA vicitra hai ? rAjA zreNika ke mahAmaMtrI abhayakumAra svayaM sulasA zrAvikA ko sAntvanA dene gaye aura usake putroM ke zaurya ko bhUri-bhUri prazaMsA kii| ____samakita ko parIkSA : kucha samaya pazcAt tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra kA Agamana campA nagarI meM huA / vahA~ unhoMne dezanA dii| dezanA ke pUrNa hone para rAjagRhI ke ambar3a parivrAjaka ne khar3e hokara vandana kiyA va kahA--'bhagavan, ApakI dharmadezanA suna merA janma saphala ho gayA, maiM rAjagRhI jA rahA huuN|' mahAvIra ne kahA-'rAjagRhI meM sulasA nAma kI zrAvikA ko 'dharmalAbha' khnaa| sulasA ke isa ahobhAgya para ambar3a parivrAjaka Azcaryacakita ho gayA tathA sulasA ke samyaktva kI parIkSA lene kA nizcaya kiyaa| yaha nizcaya kara ambar3a ne saMnyAsI kA rUpa dhAraNa kiyA va sulasA ke ghara jAkara bhojana mAMgA / sulasA ne samyaka sAdhuoM ko hI bhojana dene kA praNa kiyA thA ataH usane bhojana nahIM diyA / usane apane jJAna dvArA kaI prakAra ke vicitra veza dhAraNa kara sulasA ko bhulAvA dene kI koziza kI para usa para koI prabhAva nahIM huaa| vaha apane vizvAsa para dRr3ha rhii| anta meM usane jaina muni kA rUpa dhAraNa kara namokkAra mantra kA uccAraNa karate hue sulasA ke gRha meM praveza kiyaa| sulasA ne muni jAnakara ucita sammAna kiyA / taduparAnta ambar3a ne apanA paricaya dete hue sulasA ke dRr3ha samakita va bhagavAn mahAvIra para dRr3ha vizvAsa kI bahuta prazaMsA kii| use mahAvIra dvArA kahe gaye dharmalAbha kA sandeza diyA / apane Apako 1. vahI, parva 10, sarga 6, pR0 114 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 117 puNyazAlI samajhakara bhagavAn mahAvIra jisa dizA meM the usa dizA meM unako tIna bAra namaskAra kiyA hai|' sulasA kA caritra hamAre lie Adarza kA pratIka hai usane jaina dharma kA dRr3hatA ke sAtha pAlana kiyaa| AyaMbila jaise kaThora vrata ke uparAnta, putroM kI prApti huI kintu unakI asAmayika mRtyu se vicalita hokara bhI sulasA ne dharma mArga nahIM chodd'aa| vaha lakSapAka jaise bahumUlya tela ke jamIna para gira jAne para bhI vicalita nahIM huii| isake alAvA ambar3a zrAvaka kI parIkSA meM saphala hokara usane mahAna tyAga kA paricaya diyA hai / inhIM zubha karmoM ke kAraNa sulasA ne tIrthaMkara gotra kA baMdha kiyA | sulasA mUlyAMkana : mahAvIra kI gRhastha zrAvikAoM meM sulasA kA nAma vizeSa zraddhA se liyA jAtA hai| dAnazIlA sulasA zrAvaka ke bAraha vratoM kA sajagatA se pAlana karatI thii| utkRSTa tapa-sAdhanA Adi se use putra prApti huI kintu unakI mRtyu asamaya meM hI ho gii| isa asahya AghAta ke lagane para bhI vaha vicalita hue binA dharma meM aDiga rahI aura bhagavAn mahAvIra ke siddhAntoM para aTUTa zraddhA ke sAtha saMyamabaddha rhii| inhIM saba guNoM se AgAmI bhava cakra meM vaha solahaveM tIrthaMkara pada ko prApta kregii| revatI : zrAvastI nagara ke mer3hiyA grAma meM revatI nAma kI gAthApatnI rahatI thii| vaha mahAvIra ke upadeza va siddhAntoM para vizvAsa rakhatI thii| revatI auSadhi banAne kI vizeSa kalA meM nipuNa thI / vaha kaI prakAra kI auSadhi va pAka banAkara taiyAra rakhatI thii| AsapAsa ke grAma va nagara ke kaI vyAdhigrasta puruSa, strI va bacce usakI auSadhiyoM kA sevana kara svAsthyalAbha karate the / kaI sAdhu va parivrAjaka bhI isake dvArA banAI gaI auSadhi ke sevana se apane zArIrika kaSTa dUra karate the / eka samaya revatI ne kUSmAMDaphala (kumhar3A ) ko saMskRta karake pAka 1. AvazyakacUrNI-bhAga 2, pR0 164 2. sthAnAMga, sUtra 691 3. samavAyAMgasUtra, 159, sthAnAMgasUtra 691, sthAnAMgavRtti (abhayadeva) pR0 456 4. kalpasUtra 137, sthAnAMgasUtra, 691, AvazyakasUtra pR0 28, AvazyakavRtti ( malayagiri ) pR0 209 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAeM taiyAra kiyA, tathA dUsarA bijorA pAka bhI taiyAra kiyaa| usane mana meM yaha socA ki tIrthaMkara mahAvIra apane ziSya samudAya ke sAtha kabhI isa ora vihAra kareMge taba yaha vizeSa prakAra se taiyAra kiyA huA kUSmAMDaphala kA pAka unake pAtra meM arpita karane kA suavasara prApta kruuNgii| isa prakAra dAna kI uttama bhAvanAoM ke sAtha vaha dharma dhyAna meM saMlagna raho / ' eka bAra tIrthaMkara mahAvIra apane ziSya samudAya ke sAtha zrAvastI nagarI ke mer3hiyA gAMva ke bAhara sAlakoSTaka udyAna meM pdhaare| mahAvIra ke ziSya gozAlaka ne krodha meM Akara tyAgI mahApuruSa para tejolezyAH vidyA kA prayoga kiyaa| jisase mahAvIra ko dAha-jvara utpanna huA tathA atisAra se pIr3ita ho gaye / isa vyAdhi se mahAvIra kA zarIra atyanta kRza hone lagA / apane AcArya ko yaha vyAdhi dekhakara ziSyagaNa cintita hokara santApa karane lge| isa zArIrika vyAdhi kI bAta sarvatra phaila gaI aura mAlukAkaccha meM kaThina tapasyA karate hue bhagavAn ke ziSya 'siMha' anagAra ne bhI isa duHsaMvAda ko sunA / ve chaTha ( do dina ke upavAsa) ke sAtha kar3I dhUpa meM AtApanA karate the| ve dharmAcArya kA aniSTa hone kI kalpanA se rUdana karane lge| sarvajJa antaryAmI mahAvIra ko jaba isakA patA calA to unhoMne 'siMha' anagAra ko apane pAsa bulAkara kahA ki, yadi tuma mere svAsthya ke bAre meM atyanta cintita va duHkhI ho to tuma mer3hiyA grAma meM gAthApatnI revatI ke ghara jAo aura usane jo vAyu ko upazAnta karanevAlA bijaura-pAka banAyA hai use le aao| vaha isa roga nivRtti ke liye upayukta hai / isa para anagAra 'siMha' revatI ke ghara pAka lene gaye / zramaNamuni ko apane dvAra para AyA dekha revatI ne zraddhA se vandana kiyA aura prabhu mahAvIra kA kuzalakSema pUchA / taba siMha zramaNa ne azrupUrita netroM se kahA, he zrAvikA ! arhat prabhu dAhajvara se pIr3ita haiM aura tumane jo kuSmAMDaphala kA pAka unake lie vizeSa rUpa se banAyA hai, usakI AvazyakatA nahIM hai, para jo bijorApAka anya prayojana ke lie banAyA hai, usakI AvazyakatA hai|' Azcaryacakita hokara revatI bolI, 'he muni, kisa jJAnI va tapasvI ne mere isa gupta kArya va manobhAvoM kA bheda Apase kahA hai ?' siMha anagAra ne apane guru ke jJAna kI mahimA batAI / zrAvikA revatI bahuta hI zraddhA bhAva se vaha auSadhi 'siMha anagAra' 1. bhagavatIsUtra-za. 15, sUtra 557 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ : 119 ko arpita kii| mahAvIra ne anAsakta bhAva se auSadhi kA sevana kiyA, jisase zIghra svastha ho gye| isa zubha bhAvanA se diye hue dAna ke kAraNa revatI zrAvikA ne bhAvI satrahaveM tIrthaMkara nAma gotra karma kA bandha kiyA / revato ne apanI sevA bhAvanA se viziSTa sthAna prApta kara apanA jIvana sArthaka kiyaa| usake dvArA nirmita auSadhi se mahAvIra kI vyAdhi dUra ho gaI / revatI kA jIvana dhanya hai, sevA-bhAvanA tathA auSadhi vizeSajJoM meM usakA sthAna AdaraNIya rhegaa| revatI-mUlyAMkana : revatI zrAvikA ke udAharaNa se yaha pramANita hotA hai ki, usa kAla kI mahilAe~ auSadhi nirmANa meM ati nipuNa thiiN| usa samaya ke zrAvaka-zrAvikAeM sAdhu jIvana kI kaThora dinacaryA se paricita the| revatI isI ko dhyAna meM rakhakara vibhinna taraha kI auSadhiyA~ banAkara rakhatI thI tAki kabhI bhI zramaNa, muni, parivrAjaka Adi ke kAma A sake aura ve vyAdhi se vimukta ho skeN| revatI kI ukta kathA se usakI tyAgavRtti kA darzana hotA hai| subhadrAH __vasantapura ke rAjA jitazatru ke amAtya jinadAsa kI putrI subhadrA thii| jinadAsa jaina dharma ke anuyAyI the, isaliye unhoMne putrI ko bhI jaina dharma kI chatra-chAyA meM pAlA-posA va zikSA dekara bar3A kiyaa| vaha bahuta vinayazIla va dharmAnurAginI thI / mAtA-pitA ne kisI supAtra jaina dharmAvalambI yuvaka se putrI kA vivAha karane kA vicAra kiyaa| usa samaya campA nagara meM buddhadAsa nAmaka eka vaNik rahate the| unakA sampUrNa parivAra bauddha dharma kA anuyAyI thaa| buddhadAsa subhadrA ke guNa aura saundarya para mugdha the aura usase vivAha karanA cAhate the| cUMki 1. triSaSTizalAkApuruSacarita-parva 10, sarga 8, pR0 169 . 2. bhagavatIsUtra, za. 15, sUtra 557, kalpasUtravRtti ( dharmasAgara ) pR0 127; sthAnAMgasUtra 691, sthAnAMgavRtti (abhayadeva) pR0 456, samavAyAMgasUtra 159 / AvazyakacUNi dvi0 pR0 269-70, Avazyakaniyukti 15-45, dazAzrutaskaMdha cUNi pR0 48, vyavahArasUtrabhASya tR0 374, sthAnAMgavRtti (abhayadeva), pR0 257 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAeM subhadrA ke mAtA-pitA anya dharmAvalambI se apanI putrI kA vivAha karane ko icchuka nahIM the ataH buddhadAsa ne jaina dharma aMgIkAra kara liyA tathA subhadrA se vivAha kiyaa| subhadrA kI sasurAla ke sabhI sadasya bauddha dharma ke anuyAyI the / subhadrA kI jaina dharma meM AsthA rakhanA tathA pUjA-arcanA karanA usakI sAsa ko rAsa nahIM AyA, phalataH vaha aprasanna hokara bahU ke viruddha buddhadAsa ko bhar3akAne lagI parantu buddhadAsa ko bhAryA para pUrNa vizvAsa thaa| subhadrA jaina dharma ke anusAra sadAcaraNa sahita Adarza gRhiNI ke anukUla jIvana bitAne lgii| eka dina eka zramaNa sAdhu subhadrA ke yahA~ bhikSA hetu Aye / sAdhu kI A~kha tinakA par3ane se lAla ho gaI thI, jisase unheM adhika kaSTa ho rahA thaa| karuNArdra subhadrA se yaha nahIM dekhA gayA aura sAdhu ke pAsa baiThakara tinakA nikAlane lgii| usakI sAsa aise avasara kI khoja meM thI hI, usane putra buddhadAsa ko bhI yaha dRzya dikhalAyA / isase pati ke mana meM bhI patnI ke satItva ke bAre meM zaMkA utpanna ho gaI aura vaha patnI subhadrA se aprasanna rahane lagA / pati-prema se vaMcita rahane para subhadrA ko asahya vyathA hii| usane bhagavAn kA dhyAna aura vrata upavAsa kA anuSThAna prArambha kiyA / vaha apane Upara mar3he gaye isa nirarthaka mithyA kalaMka ko miTAnA cAhatI thii| isI bIca eka adbhuta ghaTanA ghaTo / campA nagarI ke rAjA ke mahala ke daravAje banda ho gaye ve kisI bhI upAya se nahIM khula rahe the| jyotiSiyoM ne batAyA ki yaha koI daivI prakopa hai| yadi koI pUrNa pativratA strI kacce sUta meM calanI bA~dhakara kueM se pAnI nikAlakara dvAra para chir3ake aura phira dvAra khole to sambhava hai ki ve khula jaayeN| isa para rAjA ne ghoSaNA karavAI ki rAjya kI saba striyA~ kacce sUta meM calanI bA~dhakara kue~ se pAnI nikAlane kI koziza kreN| anta meM rAjAjJA ke anusAra subhadrA bhI pAnI nikAlane gii| ekatrita sabhI mahilAoM ne bar3e Azcarya se dekhA ki kaccA sUta TUTe binA calano meM pAnI A gayA aura yaha pAnI mahala ke daravAje para chir3akane se daravAje khula gaye / pativratA subhadrA dhArmika AsthA meM rahakara apane dharma meM dRr3ha Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM biduSI mahilAe~ : 121 rahI, jisase sabhI kuTumbIjana isa nArI kA guNagAna karane lge| subhadrA : subhadrA rAjagRha nagara ke zreSThI dhanyA kI patnI thI, usakI mAtA kA nAma bhadrA tathA bhAI kA nAma zAlibhadra thaa| subhadrA ko apane bhAI zAlIbhadra ke tyAga aura ekAeka vairAgya bhAvanA kI ora jhukAva kI ghaTanA vidita huI ki ve pratidina eka-eka patnI tathA eka-eka zayyA kA parityAga kara rahe haiN| isa saMvAda se subhadrA bahuta hI udAsa va cintita rahane lgii| isI mAnasika tanAva meM eka dina jaba vaha apane pati dhannA zreSThI ko snAna karavA rahI thI usI samaya usake netra se garama AMsU kI bUMde pati kI pITha para gira pdd'iiN| sukomala aMgoM vAle zreSThI azru ba~da kI uSNatA se vicalita ho utthe| unhoMne isakA kAraNa jAnanA cAhA / pati ke Agraha para subhadrA ne batAyA ki merA bhAI zAlibhadra pratidina vairAgya kI ora agrasara hotA jA rahA hai| sAtha hI pratidina eka-eka zayyA tathA eka-eka patnI kA tyAga kara rahA hai| isa para dhannA zreSThI ne zAlibhadra ke kramazaH tyAga ko usakI nirbalatA tathA kAyaratA btaayaa| unhoMne kahA ki yadi tyAga karanA hI hai to use eka sAtha hI kyoM na kara diyA jAya / bhAI ke tyAga ke prati pati ke isa kathana ne subhadrA ke mana ko caMcala banA diyA ataH vaha bola par3I-"kahanA to sarala hai kintu karanA kaThina hotA hai / yadi tyAga itanA hI sahaja hai to Apako aisA udAharaNa prastuta karanA cAhiye" / dhannA ne pratyuttara meM mAtra itanA kahA ki, "mere vrata meM eka mAtra tumhIM bAdhaka rahI lekina aba mujhe isakA bodha ho gayA hai ki strI, dhana Adi sAMsArika AkarSaNa nazvara hai / ataeva maiM bhI avazya dIkSA luuNgaa'| pati ke gRhatyAga ke dRr3ha saMkalpa ne subhadrA ke nArI hRdaya ko udvelita kiyA, kintu jaba subhadrA ko yaha AbhAsa ho gayA ki usake pati apane 1. (ka) AvazyakacUrNi bhAga 2 pRSTha 269-270 Avazyakaniyukti, pR0 48 (kha) prAkRta praoNparanemsa pR0 827 (ga) 'kalyANa' kA nArI aMka pR0 712 digambara sampradAya ke sAhitya meM nolIbAI kA varNana satI subhadrA ke __ samAna hI hai| 2. zreSThI dhanyA kI patnI subhadrA kA ullekha sthAnAMgavRtti (abhayadeva) pR0 510 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM praNa para dRr3ha haiM to vaha unheM roka na sakI / aMtatogatvA zreSThI dhannA ne zAlibhadra ko sAtha lekara tIrthaMkara mahAvIra se dIkSA grahaNa kii| ___ apane tyAga tathA bhrAtR prema ke kAraNa subhadrA kA sannAriyoM meM gauravapUrNa sthAna hai / apanI mAtA bhadrA tathA 32 bhAbhiyoM ke sAtha usane zrAvikA ke bAraha vratoM ko aMgIkAra kiyA aura Atma kalyANa karane lgii| yahA~ hameM subhadrA ke bhAtRprema kA udAharaNa prApta hotA hai / ikalaute bhAI kI tyAga-vairAgya bhAvanA se duHkhita hokara vaha apane A~sU bhI nahIM roka skii| jabaki apane pati ko vairAgya kI preraNA isI mahilA ne dii| bhadrA: rAjagRha meM dhanADhya gRhapati gobhadra kI patnI kA nAma bhadrA thaa| unake putra kA nAma zAlibhadra tathA putrI kA nAma subhadrA thaa| jaina sAhitya meM varNita isa mahAn mahilA kI yazogAthA kA vAstavika Arambha usa samaya se hotA hai, jaba pati ke asAmayika nidhana ke kAraNa bhadrA ko na kevala apane putra, putrI ke lAlana-pAlana kI jimmedArI nibhAnI par3I, varan pati ke vistIrNa vikasita vANijya vyavasAya kI dekharekha kA bhAra bhI uThAnA par3A / vAtsalya prema ke kAraNa bhadrA ne zAlibhadra ko vyApAra saMcAlanAdi ke dAyitva kA bhAra nahIM sauMpA thaa| mAtA ne rUpa, guNa tathA zIlayukta battIsa zreSThI kanyAoM ke sAtha apane ikalaute putra zAlibhadra kA vivAha kiyA aura zAlibhadra apane sapta khaMDI prAsAda para aharniza sAMsArika sukha bhogane meM satata lIna rahane lgaa| bhadrA kI asAdhAraNa sUjhabUjha tathA vyAvasAyika kuzalatA ke kAraNa vyApAra meM nirantara vRddhi hotI rhii| bhadrA kI vyAvasAyika saMcAlana kSamatA va saphalatA ne daivI-camatkAra kI saMbhAvanA utpanna kara dii| kiMvadantI to yaha hai ki pati gaubhadra mRtyoparAnta deva-yoni meM utpanna haA thA / vaha apane putra sneha ke kAraNa apane putra evaM putra-vadhuoM kI sukhasuvidhA ke liye vastra aura AbhUSaNoM se pUrita taiMtIsa piTAre pratidina 1. (ka) triSaSTi zalAkApuruSacarita parva 10, sarga 10, pR0 193 (kha) zrIdhanyacaritra, 2. sthAnAMgavRtti ( abhayadeva ) pR0 510, bRhatkalpabhASya 4219, 4223, AvazyakasUtra pR0 27, AvazyakacUNi pra0 pR0 372, rAjapraznIyavRtti (malayagiri) pR0 118 Adi / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ : 123 pradAna karatA rahatA thA / pitA kI dAnazIlatA evaM mAtA kI kArya kuzalatA ne zAlibhadra ko nizcinta kara diyA aura vaha apane rAga-raMga meM rata, bhautika sukhoM meM jIvana vyatIta karatA thA / eka dina rAjagRha meM nepAla ke vyApArI solaha ratna jaTita kambala lekara Aye, inameM pratyeka kI kImata savA lAkha svarNa mudrA thI jise rAjagRhI meM koI kraya nahIM kara sakA / zreSThI bhadrA ne nagara kA gaurava rakhane ke liye una sabhI kambaloM ko kharIda liyA aura eka-eka ke do-do Tukar3e banAkara battIsa putra vadhuoM ko de diyA / ina kambaloM kI yaha vizeSatA thI ki ye zIta Rtu meM garmI aura garmI meM zItalatA pradAna karate the / ina adbhuta kambaloM ko prApta karane kA rAnI celanA kA ati Agraha dekhakara rAjA zreNika ne vyApAriyoM ko bulAyA para unhoMne vivazatA prakaTa karate hue kahA, "Apake nagara kI bhadrA zreSThinI ne saba kambala kraya kara liye haiM / rAjA zreNika kA saMdezA pAkara bhadrA rAjA ke yogya bahumUlya upahAra lekara rAjadarabAra meM gaI aura namratA se bolI - " rAjan, mere divaMgata pati devagati meM haiM aura ve putra sneha ke vazIbhUta hokara zAlibhadra tathA putravadhuoM ko vastrAbhUSaNa tathA aMga-rAga Adi kI taiMsIsa piTAre pratidina bhejate haiM / ratna kambala kA sparzaM putravadhuoM ko kaThora anubhava huA aura isaliye unhoMne unakA upayoga paira poMchane ke vastra ke rUpa meM kiyA" / isa nivedana ke bAda bhadrA ne ati AgrahapUrvaka rAjA zreNika ko apane yahA~ padhArane kA nimaMtraNa diyA / rAjA ne saharSa nimaMtraNa svIkAra kara liyA / bhadrA apane ratha meM baiThakara AvAsa para AI, rAjA ke svAgata kI taiyArI meM vyasta ho gaI aura rAjA bhI rAjakIya samArohapUrvaka bhadrA ke nivAsa para Aye / bhadrA ne zreNika kA apane gRha para ucita svAgata kiyA tathA putra zAlibhadra ko bhI rAjA se bheMTa karane ko bulAyA / mAtA kA sambodhana ki " rAjA zreNika apane nAtha haiM", zAlibhadra ko ucita nahIM lagA / vaha to svayaM svAmI bananA cAhatA thA / ataH dAsatA kI isa tIvra bhAvanA se usakA mana sAMsArika bhogoM se virakta hokara rAgya kI ora pravRtta huA, kintu mAtA ke ati Agraha se pratidina eka 1. ( ka ) triSaSTizalAkApuruSa - parva 10, sarga 10, pR0 191 - 192 (kha) Agama aura tripiTaka ( muni zrI nagamalajI ) Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM *patnI aura eka zayyA kA tyAga karate hue kramazaH vairAgya kI ora agrasara huaa| tIrthaMkara mahAvIra ke rAjagaha Agamana para zAlibhadra tathA dhanya donoM ne pravrajyA grahaNa kii| mAtA bhadrA bhI putravadhuoM ke sAtha zrAvaka-dharma svIkAra kara sAdhanAmaya jIvana vyatIta karane lgii| ___ eka bAra tIrthaMkara mahAvIra apane dharma samudAya ke sAtha rAjagRhI padhAre / zAlibhadra muni ne kaThora sAdhanA se apanI kAyA ko kRza kara liyA thaa| ve mahAvIra svAmI kI AjJA lekara bhadrA mAtA ke yahA~ AhAra ke liye gaye / para mahAvIra ke darzanArtha jAne kI AkulatA meM mAtA bhadrA apane putra (muni) ko nahIM pahacAna sakI aura zAlibhadra binA AhAra prApta kiye hI lauTa gye| mArga meM eka gvAlin ne vAtsalya ke vazIbhUta hokara unheM dahI se pAraNA krvaayaa| muni zAlibhadra mahAvIra kI AjJA prApta kara sallekhanA lekara parvata para cale gye| mAtA bhadrA apane parivAra sahita samavasaraNa meM AI bhagavAn mahAvIra ne isa avasara para zAlibhadra kI bhikSAcArI se lekara anazana taka kA sArA vRttAnta kaha sunAyA / yaha jJAta hone para ki dvAra para Aye upekSita muni koI aura nahIM balki putra zAlibhadra tathA jAmAtA dhanya hI the, mAtA bhadrA ko vajrAghAta-sA lgaa| vaha zIghratA se parvata para putra ko dekhane gii| putra kI kRzakAyA tathA sAdhanAmaya jIvana ko dekhakara mAtA kA hRdaya vikala ho uThA / vaha macchita ho gii| isa samaya vahA~ samrATa zreNika bhI the, unhoMne mAtA bhadrA ko Azvasta kiyA tathA dharma meM dRr3ha rahane ke lie sAgraha prerita kiyaa| __ mAtA bhadrA ke putra zAlibhadra kA vaibhava vilAsamaya sAMsArika jIvana tathA kaThora sAdhanA yukta sAdhu jIvana donoM hI asAdhAraNa tathA advitIya thaa| bhadrA-mUlyAMkana-bhadrA kI kAryakuzalatA, sakSamatA, vyavahAra dakSatA va buddhi cAturya se spaSTa hotA hai ki ve eka vilakSaNa pratibhAzAlI gRhaNI thIM, jinhoMne svayaM apane pati ke vyavasAya vANijya kA caturdika vikAsa aura vistAra kiyA / unakA caritra isa bAta kA dyotaka hai ki tatkAlIna samAja meM zreSThI kI patnI sarvaguNasampanna evaM nipuNa hotI thIM / vANijyavyavasAya ke kArya saMcAlana kI unameM adbhuta kSamatA thii| jIvana ke pratyeka kSetra meM unakI dakSatA kA pramANa svataH siddha hai, tatkAlIna samAja meM inhIM guNoM ke kAraNa unheM gaurava aura.Adara prApta thaa| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 125 bhadrA' : rAjagRhI nagara ke rAjA zreNika ke rAjya meM dhanya sArthavAha apanI pativratA sahadharmiNI bhadrA ke sAtha sukhapUrvaka jIvana vyatIta karate the / unheM saba taraha kA sukha thA para patnI bhadrA ke koI saMtAna nahIM thI / saMtAna na hone se vaha khinna va nirAza rahatI thI / niHsaMtAna bhadrA apane isa duHkha ko dUra karane ke liye zraddhA se nAga devatA kI ArAdhanA karane lagI aura isa zraddhA ke phalasvarUpa use putra kI prApti huii| isakA nAma devadatta rakhA tathA ceTaka nAma ke sevaka ko usakI paricaryA hetu niyukta kiyA / eka bAra bhadrA ne apane putra devadatta ko nahalAkara sundara vastrAbhUSaNoM se vibhUSita kara ceTaka kI dekharekha meM khelane ke liye bhejA / vaha ceTaka bAlaka devadatta ko eka jagaha baiThAkara anya bAlakoM ke sAtha asAvadhAna hokara khelane lagA / isI samaya vijaya cora ne bAlaka devadatta ke AbhUSaNoM ko dekhakara lobhavaza cupake se usakA apaharaNa kara liyA aura nirjana sthAna meM le jAkara usakI hatyA kara zava nirjana aMdhere kue~ meM DAla diyA tathA bhaSaNa lekara bhAga gayA / rAjya karmacAriyoM dvArA pakar3e jAne para vijaya cora ko kar3I sajA huI tathA kArAvAsa meM DAla diyA gayA / tatpazcAt kisI rAjakIya aparAdha meM dhanya sArthavAha ko kucha samaya ke liye kArAvAsa meM jAnA pdd'aa| vijaya cora bhI vahA~ seTha se milA / zreSTho kA bhojana ghara se AtA thA / vijaya cora ne zreSThI se kahA ki isameM se kucha bhAga mujhe bhI do taba unhoMne uttara meM kahA ki - " mere putra ke hatyAre, tumheM yaha bhojana nahIM dUMgA / " kArAgAra meM anya sAthI na hone se kabhI-kabhI na cAhate hue bhI kisI kAma ke liye vijaya cora kI sahAyatA lenI par3atI thI / dhIre-dhIre nikaTatA bar3hI aura zreSThI apane bhojana meM se kucha hissA vijaya ko pratidina dene lagA / naukara dvArA apane pati aura vijaya cora kI nikaTatA ko jAnakara bhadrA ko asIma vedanA huI / jaba dhanya sArthavAha kArAvAsa se mukta hokara ghara Aye to kuTumba ke anya logoM ne sammAnapUrvaka unakA kuzala kSema pUchA lekina bhadrA ne unase acchI taraha bAta bhI nahIM kI / zreSThI dvArA isakA kAraNa pUchane para usane batAyA ki- "Apa merI santAna ke hatyAre ko apanA bhojana dete. 1. jJAtAdharmakathAsUtra 33 - 37 / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "126 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ the tathA usase sahAyatA lete the" / zreSThI ne bhadrA ko acchI taraha samajhAyA ki maiMne bAhya zArIrika prayojana se hI usakA sahayoga liyA thA / isa para bhadrA saMtuSTa huI tathA pUrvavat pati kI sevA karane lgii| eka bAra AcArya dharmaghoSa rAjagRha Aye unake pravacana se prabhAvita hokara dhanya sArthavAha ne dIkSA grahaNa kI tathA ugra tapasyA karake kAlAntara meM saudharma devaloka meM deva rUpa meM utpanna hue' / bhadrA mUlyAMkana - isa rUpaka kathA ke mAdhyama se tyAgI varga ko saceta kiyA gayA hai ki bhojana kevala zarIra rakSaNa ke liye kiyA jAnA cAhiye tAki zarIra se sAdhu-jIvana aura niyamoM kA pAlana ho sake / rohiNI : rohiNI zreNika rAjA kI rAjadhAnI rAjagRha ke sArthavAha dhanyA kI sabase choTI putravadhU thI / eka samaya sArthavAha ne apanI cAroM putravadhuoM kI yogyatA ko parIkSA lene kA vicAra kiyA / usane kuTumbiyoM tathA jJAtijanoM ke samakSa apanI cAroM putravadhuoM ko bulAkara pA~ca-pA~ca cAvala ke dAne dete hue kahA, 'he putriyoM, tuma ye pA~ca-pA~ca cAvala ke dAne lo, inheM lekara anukrama se inakA saMrakSaNa aura saMvarddhana karatI raho tathA jaba maiM punaH mA~geM taba mujhe lauTA denaa|' isa prakAra ujjhikA, bhogavatI, rakSikA evaM rohiNI -- una cAroM putravadhuoM ko yaha Adeza dekara sArthavAha ucita samaya kI pratIkSA karane lagA / pA~ca varSa bAda cAroM putravadhuoM ko bulAkara sArthavAha ne cAvala ke dAne punaH lauTAne ko kahA / prathama ne dAne naSTa kara diye the / dvitIya ne una dAnoM ko svayaM khA liyA thA, tRtIya ne eka maMjUSA (peTI) meM cAvala ke dAne saMbhAlakara rakhe the vaha lAkara vApasa kie| jaba cauthI putravadhU rohiNI ko cAvala ke dAne lauTAne ko kahA to usane kahA - ' tAta ! Apa mujhe bahuta-sI gAr3iyA~ dIjie jisase maiM Apako vaha pA~ca cAvala ke dAne lauTA skuuN| kyoMki rohiNI ne una pA~ca dAnoM ko sevakoM ke mAdhyama se prathama varSa meM eka choTI kyArI meM, dUsare varSa kheta meM tathA isI anukrama se bote hue pA~ca varSa meM paryApta dhana ekatrita kara liyA thA / 1. ( ka ) AnaMdaRSijI - jJAtAdhamaMkathAMgasUtra -a 2, pR0 142 - 154 (kha) hastImalajI mevAr3I - Agama ke anamola ratna - pR0 592 2. A0 AnandaRSijI - jJAtAdharmakathAsUtra - a0 7, pR0 225 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 127 sArthavAha ne rohiNI kI caturAI se prasanna hokara use gRhasthI ke aneka rahasyapUrNa kAryoM meM parAmarzadAtrI niyukta kiyA tathA anya putravadhuoM ko unakI yogyatA ke anusAra gahasthI ke anya kAryoM kA dAyitva sauNpaa| yahA~ para rohiNI kI vilakSaNa kAryakSamatA evaM vicArazakti kA paricaya prApta hotA hai| rohiNI-mUlyAMkana-isa dRSTAnta se pratIta hotA hai ki usa samaya kI mahilAoM kI buddhimattA tathA kArya nipuNatA kI parIkSA lI jAtI thii| yaha rUpaka sAdhu-sAdhvI ke AcAra ke liye bhI upayukta hai| jo sAdhu-sAdhvI anagAra dharma ke pA~ca mahAvratoM kI rakSA karate haiM, ve isI janma meM dUsare sAdhu, sAdhvI tathA zrAvaka zrAvikAoM meM pUjanIya hote haiN| 'nandA : kauzAmbI rAjya ke maMtrI sugupta kI patnI nandA dayA tathA karuNA kI 'mUrti thii| tIrthaMkara mahAvIra ke prati usameM apAra zraddhA evaM dRr3ha niSThA thii| rAjarAnI mRgAvatI se use apratIma sneha thA aura isIlie una donoM ke madhya sakhI bhAva thaa| eka bAra tIrthaMkara mahAvIra kauzAmbI evaM usake caturdik vistIrNa 'bhAgoM meM bhramaNa kara rahe the| eka dina mahAvIra bhikSA prApta karane ke lie nandA ke nivAsa kI ora cale unheM apane nivAsa kI ora AtA dekhakara nandA ko apAra harSa huaa| vaha utsAhita hokara uThI aura arpita karane yogya bhikSA lekara muni ke samakSa upasthita huii| nandA dvArA diye gaye bhojya sAmagrI se abhigraha pUrA na hone kA anubhava kara tapasvI tatkSaNa Age bar3ha gaye / nandA kucha hI kSaNoM meM harSa aura viSAda kI isa ghaTanA se atyanta vyathita huii| usane isa sampUrNa ghaTanA ko jAnakArI rAnI magAvatI taka phuNcaaii| zraddhAvAn nArI dvaya ne apane-apane pati se isa bAre meM apanI cintA vyakta kI, lekina ve bhI yaha nahIM batalA pAye ki tapasvI muni kA abhigraha kyA thA / 1. vahI, a. 7, pR0 235 2. AvazyakacUNi pra0 pR0 316-17, Avazyakaniyukti 520-22, vizeSA vazyakabhASya 1976, kalpasUtravRtti (vinayavijaya) pR0 170, kalpasUtravRtti (dharmasAgara) pR0 109 3. kalpasUtra, 82 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe dRr3ha niSThA, dharmAnukUla sadAcAra, zubha vicAroM evaM mahAvIra ke abhigraha ko jAna pAne kI manobhilASA ne samAja meM unheM prasiddha kara diyA / yadyapi bhagavAn mahAvIra ko sAkSAt prApta karake bhI unake abhigraha ko nahIM jAna pAI / lekina jIvana meM upasthita hue ina anamola kSaNoM ne usake mana ko ekAgratA aura dRr3hatA pradAna kI, jisase vaha saMyama, niyama tathA Atmahita sAdhanA meM aura dRr3ha huI ' / nandA - mUlyAMkana - nandA kI manodazA se yaha pratIta hotA hai ki tatkAlIna samAja meM sAdhu, muni va tyAgI varga ke liye janamAnasa meM bahuta Adara thA / vizeSatayA mahilAe~ unake kaSTa pIr3A ko dUra karanA apanA parama kartavya va dharmaM samajhatI thIM / bahulikA : sAnuyaSTika gA~va ke Ananda nAmaka gRhastha ke yahA~ kaI dAsiyA~ thIM / unameM eka bahulA nAmaka dAsI bhI thI / bahulA apane kArya, niSThA aura parizrama se apane svAmI ko sadA prasanna rakhatI thI / eka samaya kaI prakAra kI kaThora tapasyA pUrNa karane ke pazcAt mahAvIra AhAra ke liye nikale / Ananda zreSThI ke yahA~ gaye / bahulA dAsI avaziSTa bhojana ko eka ora rakhakara rasoI ke bartana sApha kara rahI thI / usa samaya tapa se kRzakAya hue muni ko dekhakara dAsI ne pUchA, 'he munirAja ! yaha anna Apake yogya hai kyA ?' dAsI ne bahuta hI bhaktibhAva se bhojana ke pazcAt bace hue avaziSTa bhojya padArtha mahAvIra ko die / mahAvIra ne isa nirdoSa anna tathA bAsI bhojana se sahaja bhAva se pAraNA kiyA / isa AhAra dAna kI mahimA se zreSThI ke yahA~ pA~va divya pragaTa hue / jana mAnasa meM Ananda kI lahara daur3a gaI / isa dAna kI mahimA se bahulA ko dAsatva se mukti milI aura usane mahAvIra ke siddhAntoM kA pAlana karate hue dharma dhyAna meM apanA zeSa jIvana vyatIta kiyA | 3 1. triSaSTizalAkApuruSacarita - parva 10, sarga 2, pR0 82- 110 2. AvazyakacUNi, pra0 pR0 300 AvazyakavRtti, (malayagiri) pR0 228 3. AcArya hastImala jI 'jainadharma kA maulika itihAsa' pR0 387 (ka) paM0 kalyANa vijayajI gaNI, zramaNa bhagavAn mahAvIra pR0 38 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyoM evaM mahilAeM : 129 vatsapAlikA: sAdhanA ke gyArahaveM varSa meM chaH mAsa kI tapasyA pUrNa kara mahAvIra vajragAma meM gocarI lene gye| vatsapAlikA nAma kI vRddhA gvAlina ne kRzakAya tapasvI ko dekhakara zraddhApUrvaka vandana kiyA aura bhaktibhAva se apane yahA~ pAraNA karane ko nimaMtrita kiyA / gvAlina ne prabhu ko parama anna (dUdha kI khora) se pAraNA krvaayaa| isa dAna kI mahimA se vahA~ paMca divya pragaTa hue| vaha mahAvIra kI saMyama deva ke upasarga ke samaya kI dIrghakAlika tapasyA kA pAraNA thA / gvAlina vatsapAlikA kA dAridraya sadA ke liye miTa gyaa| vaha mahAvIra ko bhakta bana gii|2|| vatsapAlikA-mUlyAMkana-tatkAlIna sAmAjika vyavasthA meM nimna zreNI ke logoM se AhAra grahaNa kara mahAvIra ne jAti-pA~ti ke bheda ko sarvathA miTA diyA thaa| vijayA aura pragalbhA : jainadharma ke teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha ke dhArmika siddhAntoM para vizvAsa karane vAlI ye donoM parivrAjikAeM bhadidayA nagarI ke pAsa kUpiya sanniveza (grAma) meM rahatI thiiN| inhoMne pUrva meM zramaNa dharma meM dIkSA grahaNa kI thI, parantu sAdhvI saMgha ke kaThora niyama pAlana meM svayaM ko asamartha pAkara usa saMyama vrata ko tyAga diyA aura parivAjikA banakara apanA samaya dharma-dhyAna meM vyatIta karane lgiiN| eka samaya vardhamAna mahAvIra vicaraNa karate hue pA~caveM cAturmAsa meM kUpiya gA~va meM Aye / vahA~ ke ArakSakoM ne unheM guptacara samajha kara bandI banA liyA / zramaNa muni ko bandI banAne kI carcA donoM parivrAjikAoM ne bhI sunii| isa samAcAra ko sunakara karuNA se donoM vigalita ho gaI aura zIghra hI usa sthAna para pahuMcI jahA~ ki nagara-rakSaka mahAvIra ko 1. AvazyakavRtti (malayagiri) pR0 293 2. AcArya vinayavijayasUri-kalpasUtra' subodhikA TokA, pR0 80 3. AcArya hastImala jI jaina-dharma kA maulika itihAsa pR0 391 4. AvazyakacUrNi, pR0 291, Avazyakaniyukti 485, vizeSAvazyaka 1939, AvazyakavRtti (malaya0) pR0 282, kalpasUtravRtti Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 : jainadharma kI pramukha sAdhviyoM evaM mahilAeM pakar3akara kaSTa de rahe the| donoM parivAjikAoM ne una grAma-rakSakoM ko mahAvIra kA paricaya dete hue unheM batAyA ki 'kSatriyakuNDa ke tatkAlIna rAjA nandivardhana ke bhAI uccakoTi ke parama sAdhaka haiM tathA sAdhanA kAla meM maunavrata liye hae haiN| ataH inheM zIghra bandhana-makta kara do|' isa para rakSakoM ne zIghra hI mahAvIra ko bandhana mukta kara diyA aura unase kSamA yAcanA kii| zramaNa dharma ke kaThora niyamoM se paricita hone ke kAraNa sAdhanAratamani ke kaSTa kA nivAraNa kara una donoM ne kartavya pAlana kiyaa| vijayA aura pragalbhA ne vinayAvanat hokara vardhamAna mahAvIra kA vandana kiyA aura unakI kaThora sAdhanA tathA sahanazIlatA kI sarAhanA karatI huI apane sthAna ko vApisa gii|2|| somA aura jayantI : vijayA aura pragalbhA ke anurUpa ho somA aura jayantI nAmaka parivAjikAoM ne bhI gA~va ke ArakSakoM ko mahAvIra se durvyavahAra karane para rokA aura kaSTa ke liye unase kSamA mAMgI / " ___ mahAvIrakAlIna nAriyoM meM candanabAlA kA caritra aisA jAjvalyamAna nakSatra haiM, jo tyAga, tapasyA aura sahiSNutA ke sAtha apane lakSya para daDha rahakara calane vAle pathikoM kA mArga sadaiva prazasta karatA rhegaa| usa yuga kI nAriyAM na kevala viduSI aura vicAraka thIM, balki hara 1. Avazyakaniyukti 485, vizeSAvazyaka 1939, kalpasUtravRtti, pR0 166, AvazyakavRtti (malayagiri), pR0 282 / 2. paM0 kalyANa vijayajI gaNI 'zramaNa bhagavAna mahAvIra, pR. 32 (ka) AcArya hastImalajI-jainadharma kA maulika I0, pR323 3. AvazyakacUNi pra0 pR0 286, Avazyakaniyukti 478, vizeSAvazyaka 1931, AvazyakavRtti ( haribhadrIya ) pR0 204, kalpasUtravRtti, pR0 106 Adi / 4. Avazyakaniyukti 478, AvazyakacUNi pra0 pR0 186, kalpasUtravRtti, pR0 106, vizeSAvazyaka, 1932 5. (ka) vahI pR0 29 (kha) vahI pR0 379 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra ke yuga kI jaina sAdhviyoM evaM mahilAe~ : 131 kaThina paristhiti meM ve saMyama aura viveka se apane kartavyoM kA pAlana karatI thIM / sevA aura vinayazIla tA unake svAbhAvika guNa the / tatkAlIna samAja meM nArI ko atyanta heya dRSTi se dekhA jAtA thA aura isI heya dRSTi kI zikAra candanabAlA Adi nAriyA~ huI thIM, phira bhI unake mana meM samAja ke prati kisI prakAra kI kar3avAhaTa paidA nahIM hii| ve apane samakSa upasthita kaThina paristhitiyoM ko apane karmoM kA pratiphala mAnate hue unakA sAhasa ke sAtha sAmanA karatI thiiN| udAharaNArtha candanabAlA ne apane rAjakumArI hone kA AbhAsa nahIM hone diyA, yaha usakI mahAnatA kA paricAyaka hai| tIna dina taka bhakhI-pyAsI rahane para bhI atithi ko pahale bhojana dene kI bhAvanA usa yuga kI nAriyoM kI dAna ko ucca tama bhAvanA kI pratIka hai| tIrthaMkara mahAvIra ke sAtha candanabAlA kA nAma usI prakAra jur3A huA hai, jisa prakAra bhagavAn rAma ke sAtha zabarI kaa| jisa prakAra bhagavAn rAma ne samAja dvArA tiraskRta va upekSita bhIla strI zabarI ke jUThe bera bhAI lakSmaNa ke manA karane para bhI khA liye aura U~ca-nIca ke bhedabhAva kI khAI ko miTAyA, ThIka usI prakAra bhagavAn mahAvIra ne bhI vividha prakAra kI ghora yAtanAoM, saMgharSoM aura sAMsArika thaper3oM se trasta bandino candanabAlA kA uddhAra kara tathA use tatkAlIna zramaNa saMgha kI chattIsa hajAra sAdhviyoM kA netRtva pradAna kara mahilA varga ko mahanIyatA pradAna kii| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya mahAvIrottara jaina sAdhviyA~ evaM mahilAe~ tIrthaMkara mahAvIra ke nirvANa ( I0 pUrva 527 ) ke pazcAt pA~caveM gaNadhara zrI sudharmA svAmI saMgha ke prathama AcArya bane / ' inake netRtva meM tIrthaMkara mahAvIra dvArA sthApita saMgha ke cAroM vargoM ne ( sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikAe~) jainadharma kA pracAra evaM prasAra bar3I niSThA tathA utsAha ke sAtha kiyaa| tIrthaMkara mahAvIra ke samaya sAdhvI candanabAlA ke netRtva meM 36 hajAra sAdhviyoM ke dIkSita hone kA ullekha prApta hotA hai| itanI bar3I saMkhyA meM mahilAoM ne saMsAra tyAga kara dIkSA aMgIkAra kI, yaha jainadharma ke viziSTa guNoM kA prabhAva hI thaa| mahAvIra dvArA dIkSita ina sAdhviyoM kI zRkhalA unake nirvANa ke pazcAt bhI calatI rahI aura kaI rAja mahiSiyoM, rAja putriyoM tathA zreSThi mahilAoM ne saMsAra tyAga kara pravrajyA lii| isa prakAra sAdhvI paramparA kI nIva jo pUrvavartI tIrthaMkaroM ke samaya se calI A rahI thI, use mahAvIra ne itanA sudRr3ha evaM vyAvahArika rUpa pradAna kiyA ki vaha kAla cakra ke thaper3e khAkara bhI akSuNNa banI rhii| isa nivRttimArgI purAtana paramparA ne vartamAna meM bhI mahilA jagat meM apanA varcasva banAye rkhaa| pramANa rUpa meM Aja bhI hama dekhate haiM ki jaina dhArmika paramparA meM sAdhuoM kI ( muniyoM ko ) apekSA sAdhviyoM kI saMkhyA adhika hai| Aja bhI vividha jaina saMghoM meM sAdhviyoM kI saMkhyA sAdhuoM kI saMkhyA ke anupAta meM tigunI hai / 1. upA0 vinayavijayajI-kalpasUtra-subodhikA TIkA-pR0 97 2. vahI-pR0 98 3. (ka) kavi puSpadanta-vIra jiNida cariu-pR0 35 (kha) nandI sUtra-pR0 79 . 4. jainadharma kA maulika itihAsa-10 202 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrottara jaina sAdhviyA~ evaM mahilAeM : 133 dhAriNI: dhAriNI rAjagRha ke dhana kubera zreSThi RSabhadatta kI bhAryA thii| pati-patnI donoM dhArmika, dayAlu, dRr3hapratijJa evaM dAnazIla the| dhAriNI zIlavatI, niSkalaMka evaM svaccha sphaTika maNi ke samAna nirmala svabhAva vAlI tathA jaina dharma ke prati aTUTa AsthAvAn thii| lekina niHsaMtAna hone se dhAriNI cintita evaM duHkhI rahatI thii| kAlAMtara meM niSkapaTa bhAva se niraMtara dharma ArAdhanA karane se dhAriNo ne garbha dhAraNa kiyA aura sudharmA svAmI dvArA vighna batalAne para eka sau ATha AyaMbila (AcAmla) vrata kiyaa| garbha ke praveza para dhAriNI ne jambU phala kA svapna dekhA aura usake bAda garbha kA yathocita pAlana kiyaa| garbhakAla pUrNa hone para dhAriNI ne eka mahAtejasvI putra ko janma diyaa| bAlyakAla pUrNa hone para usane apane putra kA ATha zreSThikanyAoM se vAgdAna kiyaa| bAda meM putra ke dIkSita hone para mAtA ne bhI dIkSA grahaNa kii| eka samaya AcArya sudharmAsvAmI apane dhArmika parivAra (sAdhu, sAdhvI) ke sAtha rAjagRha Aye / yahA~ zreSThi putra jaMbUkumAra ne inake pravacana tathA dhArmika siddhAntoM se prabhAvita hokara navavivAhita ATha patniyoM ke sAtha pravrajyA grahaNa kI / isa prasaMga meM varNita kathAnaka nimnavat hai rAjagRha ke saMpanna evaM samRddha zreSThi RSabhadatta apanI patni dhAriNI ke sAtha AcArya ke darzana evaM unake dhArmika pravacana sunane gye| unake ikalaute putra jaMbUkumAra bhI apanI mitra maNDalI ke sAtha AcArya ke pAsa gye| vairAgyamaya dhArmika upadeza se jaMbUkumAra itane prabhAvita hue ki unhoMne pravacana ke pazcAt AcArya se zrAvaka vrata grahaNa kiye tathA AjIvana brahmacarya rahane kI pratijJA ko / / tatkAlIna sAmAjika prathA ke anusAra rUpa, guNa tathA aneka kalAoM 1. vahI pR0 204 2. (ka) muni ratnaprabha sUri-jambU caritra (kha) vijayavinayajI-kalpasUtra subodhikA ttokaa| 3. upA0 vinayavijayajI-kalpasUtra-subodhikA TIkA-pR0 120 4. (ka) vahI, pR0 130 (kha) jinavijayajI-jaMbU svAmI / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM meM pAraMgata jaMbUkumAra kA vAgdAna pratiSThita evaM samRddha zreSThiyoM kI ATha guNavAn kanyAoM ke sAtha huA thA, jinake nAma samudrazrI, padmazrI, padmasenA, kanakasenA, nabhasenA, kanakadhI, kanakavatI evaM jayazrI the| kaI kalAoM meM nipuNa ye zreSThikanyAeM eka dUsare kI saheliyA~ thiiN| nagara ke zreSTha parAkramI tathA rUpavAn zreSThi putra se sagAI hone para ye sabhI apane ko bhAgyavAn samajhatI thiiN|| jaMbukumAra ke AjIvana brahmacarya ke praNa kI carcA zIghra hI nagara meM phaila gaI / AThoM zreSThiputriyoM ke mAtA-pitA isa samAcAra se stabdha raha gaye / kanyAoM kI madhura AkAMkSAoM tathA bhAvI jIvana ke raMgIna svapna dhala-dhasarita ho gye| unheM citita dekha kara unakI mAtAoM ne unheM anya yogya vara se vAgdAna karavAne kA AzvAsana diyaa| parantu bhAratIya saMskRti va sadAcAra kI pratimUrti ina zreSThi putriyoM ne apane mAtA-pitA se spaSTa zabdoM meM kaha diyA-"Apane hameM unheM vAgdAna meM de diyA hai ataH ve hI hamAre svAmI haiN| ve jisa patha kA avalambana kareMge, cAhe vaha kitanA hI durgama kyoM na ho, hamAre liye vahI anukaraNIya hogaa| Apa anya kisI vikalpa kA vicAra na kreN|"2 __ kanyAoM ke dRr3ha nizcaya ko suna kara unake pitRjanoM ne RSabhadatta (vara ke pitA) ko vivAha kI svIkRti kA saMdeza preSita kara diyaa| donoM ora vivAha kI taiyAriyA~ hone lgiiN| mAtA-pitA ne vidhi-vidhAna ke sAtha jambUkumAra kA AThoM kanyAoM ke sAtha pANigrahaNa krvaayaa| vivAha kI prathama rAtri ko jaMbUkumAra navavivAhitA patniyoM ko saMsAra kI kSaNabhaMguratA ke bAre meM samajhAne lge| vidvAn zreSThi kanyAoM ne bhI pati jaMbUkumAra ko samajhAne kI koziza kii| usakI patnI padmazrI ne jaMbUkumAra ko sAMsArika sukha na bhogane para eka dRSTAnta diyA-"eka samaya eka vAnara apanI patnI ke sAtha eka vRkSa para raha rahA thaa| eka dina vaha vRkSa ke nIce kisI dravya kUpa meM kUda par3A aura ati sundara rAjakumAra bana gayA / yaha dekha vAnarI bhI kUdI aura vaha bhI eka sundara rAjakumArI bana gaI / parantu rAjakumAra deva banane ke lobha se punaH vRkSa ke nIce dravya 1. DA0 hIrAlAla jaina-bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna-pR0 149 2. A0 hastImalajI-jainadharma kA maulika itihAsa-dvitIya khaNDa, pR0 213 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrottara jaina sAdhviyoM evaM mahilAeM : 135 kUpa meM kUdA para vaha punaH vAnara bana gayA / ataH Apa bhI saMsAra-sukha bhoga se virakta hokara isa dazA ko prApta na hoie|" ___isake pratyuttara meM jambUkumAra ne saMsAra kI atRpta bhAvanA kA udAharaNa diyA-"sAMsArika bhoga usa tRSNA ke samAna hai, jisameM aMgArakAraka ( koyale banAne vAle ko) kI ati tIvra pyAsa kisI bhI prakAra ke jala se nahIM bujhI / ataH saMsAra sukha ke bhoga-vilAsa kI kAmanAe~ kabhI bhI tRpta nahIM hotiiN|' isa prakAra AThoM kanyAoM ne ATha dRSTAnta diye jisake uttara meM jambUkumAra ne tyAga kI mahattA para prakAza ddaalaa| ataH tyAga vairAgya meM lIna jambUkumAra ne apanI navavivAhita patniyoM ko apane mArga kI anugAminI banA liyA aura isa prakAra sampUrNa rAtri AtmotthAna ke gaMbhIra vArtAlApa meM samApta ho gii| usI rAtri kukhyAta DAkU prabhava ne apane 491 sAthiyoM ke sAtha jaMbUkumAra ke ghara meM corI ke lie praveza kiyaa| saMyoga se prabhava ne daravAje kI oTa se jambakumAra aura usakI ATha navavivAhitA patniyoM ke sAtha ho rahI tyAga tathA vairAgya sambandhI carcA ko sunA, pariNAmasvarUpa usake mana meM bhI AtmakalyANa kI bhAvanA kA sUtrapAta huA / prAtaHkAla jambukumAra, usakI AThoM rAniyA~, usake mAtA-pitA tathA prabhava sahita pA~ca sau coroM, kula milAkara pA~ca sau sattAIsa logoM ne saMsAra tyAga kara, pravrajyA grahaNa kii| mahAvIra nirvANa ke pazcAt AcAryA candanabAlA ke sAdhvI saMgha meM eka sAtha satraha suzikSita zreSThi kanyAoM tathA mahilAoM ne dIkSA lekara saMgha meM praveza kiyaa| usa samaya saMgha kA netRtva AryA suvratA nAma kI sAdhvI ke hAtha meM hone kA ullekha milatA hai / vIrajiNidacariu (digambara) grantha meM jambUkumAra kI cAra patniyoM kA ullekha prApta hotA hai| mUlyAMkana : karma siddhAnta ke anusAra ina mahilAoM ke bhI karma kSaya ho cuke the isalie ve vairAgya vRtti meM Akara sAdhanA rata haI / sAmA 1. (ka) upA0 vinayavijayajI-kalpasUtra subodhikA-pR0 130 (kha) vIra jiNida cariu-10 49 (4-6-26) (ga) naMdIsUtra cUNi-pR0 26 2. rAjamalajI-jaMbUsvAmI caritra-pR0 41-43 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 / jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM jika tathA vyAvahArika dRSTi se pati kI anugAminI banakara usI mArga kA anusaraNa kiyA tathA deha-sukha ke sthAna para Atma-sukha ko mahattva diyA / ataH pUrNa yauvana meM indriyasukhoM ko tyAgakara una nAriyoM ne eka adbhuta udAharaNa prastuta kiyaa| sAdhvI vigatabhayA: rAjA avantisena ke rAjya meM ujjayinI jaina dharma kI pramukha nagarI thI / yahA~ sAdhu-sAdhviyoM ke Thaharane ke lie upAzraya tathA anya suvidhAe~ upalabdha thiiN| yahIM para mahattarA vijayavatI ke saMrakSaNa meM kaI sAdhviyA~ tapa, japa Adi sAdhanoM se Atmonnati meM lIna thiiN| isa sAdhvI saMgha meM vigatabhayA nAma kI sAdhvI tapa, dhyAna Adi meM agraNI thii| usane dhArmika vidhi se anazana kara sallekhanApUrvaka mRtyu ko varaNa kiyaa| isa sAdhvI ke apUrva dehatyAga ke samaya kauzAmbI ke catuvidha saMgha ne mahotsava kA Ayojana kiyA thA / isa ghaTanA se vizvasanIya taura para hama kaha sakate haiM ki sAdhvI saMgha Asa-pAsa ke nagaroM va grAmoM meM paidala vihAra karake jaina dharma ke siddhAntoM kA pracAra karatA thA + sAdhvI dhAriNI ke varNana se bhI yaha puSTi hotI hai ki unhoMne kauzAmbI jAkara isI sAdhvI saMgha meM dIkSA grahaNa kI thii| dhAriNI : tIrthaMkara mahAvIra ke ananya upAsaka ujjayinI ke rAjA caNDapradyota ko mRtyu ke pazcAt rAjA pAlaka zAsaka bnaa| zramaNopAsaka rAjA pAlaka ke do putra the-avantivardhana tathA rAjyavardhana (rASTravardhana) / eka samaya laghubhrAtA rAjyavardhana kI patnI para mohita hokara, avantivardhana ne apane choTe bhAI kI hatyA kara dI / bAda meM usane rAnI dhAriNI ko apanI rAnI banAne kA sandeza preSita kiyA / apane satItva kI rakSA hetu dhAriNI 1. Avazyakaniyukti 1281, AvazyakavRtti ( haribhadra ) pR0 699 2. (ka) Avazyaka cUrNi-bhAga, 2, pR0 191 (kha) A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa-bhAga 2, pR0 760 3. Avazyakaniyukti 1282, AvazyakacUNi, dvi0 pR0 189, uttarAdhyayanavRtti (kamalasaMyama) pR0 73 . Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrottara jaina sAdhviyoM evaM mahilAe~ : 137 cupake se rAjya tyAga kara kauzAmbI rAjya meM calI gaI aura vahAM sAdhvI samudAya meM dIkSita hokara unake sAtha rahane lgii| dhAriNI apane eka putra ko ujjayinI chor3a AI thI tathA vaha dIkSita huI taba garbhavatI thii| yadyapi garbhAvasthA meM dIkSita honA doSapUrNa thA kintu usane zIla rakSA ko sarvopari mAnate hue ise rahasya hI rahane diyaa| garbhAvadhi pUrNa hone para dhAriNI ne eka putra ko janma diyA, isa avasara para nagara ke zrAvikA saMgha ne paryApta sahayoga kiyA / sAdhvI saMgha ke niyamoM ke anusAra zizu ko apane pAsa meM rakhanA sambhava nahIM thA / ataH usane kaThora hRdaya karake putra ko jaMgala meM chor3a diyaa| kucha samaya pazcAt usI rAste se kauzAmbo ke rAjA ajayasena lauTa rahe the, unhoMne isa navajAta zizu ko dekhakara uThA liyA aura le jAkara rAnI ko diyaa| niHsaMtAna rAnI zizu ko pAkara atyanta harSita huIM aura zizu kA putravat pAlana karane lgiiN| kAlAMtara meM usakA nAma maNiprabha rakhA gyaa| samayAvadhi ke sAtha donoM putra vayaska hue aura alaga-alaga rAjya ke adhikArI bana gaye / eka samaya sAdhvI dhAriNo ne sunA ki kauzAmbI ke rAjA maNiprabha tathA avanti ke rAjA avantisena kI senAe~ yuddha sthala para taiyAra khar3I haiM / yuddha meM raktapAta rokane ke lie sAdhvI dhAriNI yuddhasthala para gaI / vahA~ donoM rAjAoM ko samajhAte hue kahA-"tuma donoM mere 'putra tathA sahodara ho, yaha hiMsAtmaka yuddha tumhAre madhya ucita nahIM hai| sAdhvIjI ne apane bhUtakAla kI ghaTanA donoM putroM ko sunaayii| donoM rAjakumAra apanI mAtA ke jIvana kI hRdayavidAraka ghaTanA sunakara, unake tyAgamaya jIvana se prabhAvita hue| unhoMne mAtA ko praNAma kiyA aura bhrAtRbhAva se rahane lage / dhAriNI-mUlyAMkana : dhAriNI apane satItva kI rakSA hetu jaina sAdhvI saMgha meM sammilita huI / pramukha sAdhvI ne bhI eka vivaza nArI ko Azraya dekara dayA-karuNA kA pratyakSa udAharaNa prastuta kiyaa| zrAvikA saMgha ne bhI 1. (ka) AvazyakacUrNi-bhAga 2, pR0 189-190 (kha) A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa-bhAga 2, pR0 787 2. upA0 vinayavijayajI-kalpasUtra subodhinI 3. (ka) prAkRta prApara nemsa-10 27 (kha) A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa-bhAga 2, pR0790 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ kaThina samaya meM pUrNa sahayoga diyA tathA sAdhvI saMgha ne dhAriNI ko punaH saMgha meM sammilita kara liyA / yaha udAharaNa sAdhvI samudAya ke udAra manobhAvoM kA prakaTana hai / sAdhvI dhAriNI ne yuddha kI bhayAvaha hiMsA ko rokakara ahiMsA ke mahattva ko sthApita kiyA / zrAvaka manaka kI mAtA ( zrAvikA ) ' tIrthaMkara mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt bhI AryA candanabAlA sAdhvI paramparA meM vRddhi hotI rahI / guru prabhava svAmI ke dravya yajJa aura bhAva yajJa kI tAttvika vivecanA sunakara zayyaMbhava bahuta prabhAvita hue tathA unameM vairAgya bhAva jAgRta huA / zubha kArya meM zithilatA ucita nahIM, aisA socakara unhoMne apanI garbhavatI patnI ko tyAga kara dIkSA grahaNa kii| kAlAMtara meM inhoMne AcArya pada grahaNa kiyA / kucha samaya pazcAt unakI patnI ( zrAvikA ) ne putra ko janma diyA / putra manaka ko bhI kama umra meM dIkSita hone kI bhAvanA jAgRta huI / putra ke manobhAvoM ko dhyAna meM rakhate hue mAtA ne apanI bhAvanAoM ko rokakara use dIkSA kI svIkRti de dI / jyotiSazAstra ke mAdhyama se putra manaka kI alpa Ayu ko jAnakara zayyaMbhava ne usake AtmotthAna ke liye 'dazavekAlika sUtra' kI racanA kI / AcArya ne putra kI Atmonnati hetu dharma siddhAntoM kA saMkSiptIkaraNa kara usake vAstavika marma se avagata karAyA / alpa Ayu meM hI putra-viyoga ke AghAta ko dhairyapUrvaka sahana karate hue manaka kI mAtA ne bhI apane jIvana ko dharma dhyAna kI ora mor3a diyA ! manaka kI mAtA kA mUlyAMkana - sagarbhA hote hue bhI pati ko saMsAratyAga kI AjJA pradAna kara svayaM jIvana kI kaThinAiyoM kA sAmanA kiyA tathA hRdaya kI pIr3A ko dabAkara apane putra ke dIkSA samAroha para prasannatA bhI vyakta kI / isa prakAra apane kRtya se dhArmika jIvana ko prazasta karane vAlI isa mahilA ne eka Adarza upasthita kiyA / 1. dazavaikAlikacUNi, pR0 6-7 dazakAlika niyukti pR0 10, mahAnizItha pR0 116, dazavekAlikavRtti (haribhadra) pR0 248, Avazyaka pU0 27 2. prabhava svAmI ne dravya yajJa (vastuoM ko agni meM samarpaNa karanA) tathA bhAva yajJa kA bahuta mArmika vivecana kiyA, jisakI saccAI se prabhAvita hokara vaidika dharma tyAga kara jaina dharma apanAyA / 3. (ka) suzIlamuni - jainadharma kA itihAsa - pR0 129 (kha) A0 hastImalajI - jaina dharma kA maulika itihAsa - pR0 81, 316: Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrottara jaina sAdhviyA~ evaM mahilAe~ : 139 yakSA': jaina paramparA meM mahAsatI candanabAlA ke pazcAt yakSA, yakSadattA Adi sAta parama prabhAvaka sAdhviyoM kA varNana upalabdha hotA hai| bhAratIya aitihAsika sarvekSaNa se itanA spaSTa hai ki naMda vaMza ke rAjAoM ne jaina dharma ke pracAra-prasAra meM apanA mahattvapUrNa yogadAna diyaa| pATaliputra ke nandarAjA mahApadma ke mahAmaMtrI zakaDAla zramaNopAsaka the| unake do putra-sthUlabhadra va zreyAMka tathA adbhuta smaraNazakti vAlI yakSA, yakSadattA, bhUtA, bhUtadattA, senA, venA aura reNA nAma kI sAta putriyAM thIM / maMtrI zakaDAla tathA unakI patnI lAMchana devI jaina dharmAnuyAyo the, ataH bAlyakAla se hI apane putra-putriyoM ko dhArmika saMskAroM kI ucita zikSA pradAna kie / prathama putrI yakSA kaThina se kaThina gadya athavA padya ko kevala eka bAra suna kara use apane smRtipaTala para aMkita kara tatkSaNa yathAvat sUnA detI thii| isI prakAra kramAnusAra anya bahaneM bhI do, tIna, cAra, pA~ca, chaH aura sAta bAra kisI bhI gadya athavA padya ko sunakara yathAvat sunA detI thiiN| rAjA nanda ke darabAra meM vararuci nAmaka kavi ko pratidina eka zloka sunAne ke badale meM eka sau svarNa mahareM prApta hotI thiiN| svAmibhakta maMtrI zakaDAla ko rAjya ke dhana kA isa prakAra apavyaya ucita nahIM lgaa| eka samaya rAjadarabAra meM maMtriputriyoM ne vararuci ke banAye hue zlokoM ko sunA aura tatkSaNa doharA diyA / sAtoM viduSI kanyAoM dvArA zlokoM kI punarAvRtti sunakara rAjA nanda unakI smaraNa zakti tathA vidvattA se prabhAvita huaa| isa ghaTanA se vararuci apamAnita hokara maMtrI zakaDAla 1. AvazyakacUNi dvi0 pR0 183, Avazyakaniyukti 1279, AvazyakavRtti (haribhadrIya) pR0 693-94, uttarAdhyayananiyukti aura utta0 sUtra pR0. 105, kalpasUtravRtti pR0 252 Adi / 2. (ka) Avazyaka cUNi-bhAga 2, pR0 183 (kha) prAkRta prApara nemsa, pR0 747 / (ga) eNaka Apha impIriyala yUniTI, pR0 34-35 (gha) A0 vinayavijayasUri-kalpasUtra, pR0 132 3. A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa, pR0 778 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAe~ se badalA lene kA SaDyaMtra racane lgaa| maMtrI zakaDAla ko jaba isa ghRNita SaDyaMtra kA patA calA to rAjya tathA kuTumba ko bacAne kA nirNaya kiyaa| isa hetu usane apane choTe putra ko rAjya darabAra meM svayaM kA vadha karane kA Adeza diyaa| zreyAMka ne pitA kI AjJAnusAra rAjadarabAra meM hI pitA kA vadha kara diyaa| pitA ke tyAga aura balidAna se putriyoM ko gaharA AghAta lagA aura jIvana kI kSaNabhaMguratA ko dekhate hue unhoMne saMsAra tyAgane kA dRr3ha saMkalpa kiyaa| __ maMtrI zakaDAla kI mRtyu ke pazcAt naMda zAsana kI paramparAnusAra rAjA ne jyeSTha putra sthUlabhadra ko isa uttaradAyitvapUrNa pada ko grahaNa karane kA Agraha kiyA / rAjabhakta pitA ke balidAna tathA svayaM ke vilAsapUrNa jIvana kI tulanA karate hue pratibhA sampanna sthUlabhadra ne jIvana ke ucca dharAtala arthAt nivRttimArga kA anusaraNa kiyA aura bAda meM AcArya saMbhUtivijaya ke pAsa pravrajyA grahaNa kii| yakSA, yakSadattA Adi sthUlabhadra ko sAtoM bahanoM ne bhI AcArya saMbhUtivijaya ke pAsa dIkSA grahaNa kI tathA mahAvIra dvArA sthApita sAdhvI saMgha meM sammilita hokara nivRttimArga meM pravRtta huiiN| eka bAra sAdhvI yakSA ne apane bhAI zreyAMka ko paryuSaNa parva meM zArIrika tapa kA mahattva samajhAte hue tapasyA karane ko khaa| zreyAMka kSudhA-pIr3A ko sahana nahIM kara sake aura bhUkha kI vyAkulatA se usakA dehAnta ho gayA | sAdhvI yakSA ko isa apratyAzita ghaTanA se bahuta duHkha huA aura RSighAtaka aparAdha kA prAyazcitta lene hetu saMgha ke pAsa gaI / yadyapi saMgha ke cAroM vargoM ne (sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA) zaddha bhAva se preraNA dene ke kAraNa prAyazcitta lene kI AvazyakatA ko mAnya nahIM kiyA, phira bhI 1. A0 vinayavijayasUri-kalpasUtra, pR0 132 2. ratibhAnusiMha nAhara-prAcIna bhArata kA rAjanaitika va sAMskRtika itihAsa, pR0 223 3. AvazyakacUNi-bhAga 2, pR0 183 A0 vinayavijayasUri-kalpasUtra, pR0 132 4. praznottara ratna cintAmaNi tathA aThAraha duSaNa nivAraNa, pR0 2 5. vhii| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrottara jaina sAdhviyAM evaM mahilAeM : 141 yakSA sAdhvI ne zrI sImaMdhara svAmI se isake (prAyazcitta) spaSTIkaraNa kA Agraha kiyaa| yakSA sAdhvI ne tIna dina taka anna-jala kA tyAga kara zAsanadevI kI ArAdhanA kI tathA unakI sahAyatA se sImaMdhara svAmI ke pAsa gii| unhoMne prAyazcitta svarUpa cAra calikAe~ sUnAIM jise yakSA ne kaMThastha kara liyaa| svAmIjI ko una paMktiyoM ko usane apane samakSa yathAvat doharA diyA / saMgha ne AcArAMga sUtra tathA dazakAlika sUtra meM inheM saMkalita kiyA / Aja bhI 'bhAvanA' tathA 'vimukti' ko AcArAMga sUtra meM tathA 'ratikalpa' va 'vicitracaryA' ko dazavaikAlika sUtra kI cUlikAoM ke rUpa meM sammilita kiyA gayA hai / kozA: magadha kI rAjadhAnI pATalIputra meM rAjagaNikA kozA rUpa, lAvaNya va cAturya meM prasiddha thii| vaha tatkAlIna rAjaputroM tathA zreSThi putroM ke AkarSaNa kA kendra thii| yuvakagaNa usakA sAnnidhya prApta karane ke liye sadaiva lAlAyita rahA karate the| kozA gaNikA ke rUpa-lAvaNya se AkarSita hokara sthalabhadra (maMtrI zakaDAla ke jyeSTha putra) bAraha varSa taka usI ke AvAsa para rhe| sthalabhadra rUpasI yuvatI kozA ke sAnnidhya meM rahakara apane kartavya se vimukha ho gaye the / kozA bhI aise pratibhAzAlI maMtrI-putraH ko pAkara dhanya ho utthii| vaha unake viyoga kI kalpanA bhI nahIM kara sakatI thii| 1. (ka) A0 hastImalajI mevAr3I-Agama ke anamola ratna, pR0 387 (kha) A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa, pR0 316 2. jaina vizvAsa ke anusAra mahAvideha kSetra meM kevalajJAna prApta AcArya vicaraNa __ karate haiN| 3. muni suzIlakumAra-jaina dharma kA itihAsa, pR0 128 4. AvazyakacUNi pra0 pR0 554, tIrthodgAlika 777, kalpasUtravRtti pR0 252, uttarAdhyayanavRtti (zAntisUri) pR0 106, kalpasUtravRtti (dharmasAgara) pR0 163, bhaktaparijJA 128, AvazyakacUrNi di0, pR0 185 5. A0 hastImalajI mevAr3I-Agama ke anamolaratna / 6. (ka) nandIsUtra, 24 (kha) kalpasUtra-sthavirAvalI, 6-jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara / ' Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 : jainadharma kI pramukha sAdhviyoM evaM mahilAe~ eka samaya nanda rAjA kA rAjapraharI sthUlabhadra ko maMtrI pada svIkAra karane kA nimaMtraNa lekara kozA ke dvAra para AyA / sthUlabhadra darabAra meM gaye kintu rAjamaMtrI kA pada asvIkAra karate hue dIkSita ho gaye / rAjagaNikA kozA ko jaba yaha ghaTanA vidita huI to vaha atyanta duHkhI ho gaI / use sthUlabhadra ke sAtha jIvana ke rAga-raMga va Amoda-pramoda pUrvaka bitAye gaye bAraha varSa prati kSaNa udvelita karane lage / vaha atIta kI yAda meM apanA zUnya-sA jIvana vyatIta karane lago | varSARtu ke Agamana ke pUrva prakRti ne apanI suSamA cAroM ora bikhera - dI thI / usI samaya gaNikA kozA ke prAsAda kI ora eka muni Ate hue dikhAI diye / kucha samaya bAda kozA kI dAsI ne Akara use saMdezA diyA ki eka muni Apake prAsAda meM cAturmAsa karane kI svIkRti cAhate haiM / kozA mahala se nIce AI aura muni ko dekhakara stabdha raha gaI / usane bAraha varSa taka sAtha raha cuke yauvana sAthI sthUlabhadra ko pahacAna kara harSa tathA glAni ke mizrita bhAva se namana karate hue ati sundara bhavana . ( citrazAlA ) meM Thaharane kI anumati dI / kAma para pUrNa vijaya hAsila karane ke uddezya se sthUlabhadra ne svayaM hI pUrva meM raha cukI premikA (gaNikA kozA) kI citrazAlA meM SaDsa bhojana ke madhya rahakara cAturmAsa - vyatIta karane kI AjJA apane guru se prApta kI thI / kozA ne apane yauvana sAthI ko lubhAne ke liye SaDsa bhojanoM kA AhAra tathA apane rUpa lAvaNya evaM cAturya kA kaI prakAra se prayoga kiyA parantu kAma vijetA sthUlabhadra para usakA koI asara nahIM huA / jaba-jaba kozA ne sthUlabhadra ko sAdhanA patha se vicalita karane kA prayAsa kiyA, taba-taba unake dhyAna kI ekAgratA uttarottara bar3hatI hI gaI / antatogatvA cAturmAsa vyatIta hote-hote kozA ne apanI hAra svIkAra kara * lI tathA pazcAttApa bhare svara meM kahane lagI, " kSamAsAgara mahAmuni ! mere sabhI aparAdha kSamA kara dIjiye / asAdhya ko sAdhya karane vAle yogirAja - Apako merA koTizaH praNAma" / muni sthUlabhadra ke upadeza se kozA ne zrAvikA dharma aMgIkAra kiyA aura vaha pUrNa vizuddha manobhAvoM ke sAtha unako jIvana meM caritArtha karane lagI / cAturmAsa kI samApti para siMhaguphA, dRSTiviSa - viSadhara valmIka aura kUpamANDaka para cAturmAsa karane vAle tInoM muniyoM ke Ane para AcArya - sambhUtivijaya ne kahA - " duSkara sAdhanA karane vAle tapasviyoM ! tumhArA Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrottara jaina sAdhviyAM evaM mahilAe~ : 143 svAgata hai|" cauthe ziSya sthUlabhadra ko Ate hue dekha kara AcArya ne svAgata karate hue kahA, "duSkara se bhI atiduSkara kArya ko karane vAle sAdhakaziromaNi ! tumhArA svAgata hai / "1 / __siMhaguphA ke dvAra para sAdhanA karane vAle sAdhu ne agale cAturmAsa para kozA gaNikA ke yahA~ cAturmAsa vyatIta karane kI AjJA guru se maaNgii| citrazAlA ke vAtAvaraNa tathA kozA ke rUpa-raMga se AkarSita hokara muni vicalita ho uThe aura kozA ke saMga se sAMsArika sukha bhogane kA Agraha karane lge| isa para zrAvikA kozA ne unheM cAritra meM sthira karane ke liye nepAla se ratnakaMbala prApta karane ko kahA / viSayAndha muni apane muni cAritra tathA muni dharma ko tyAga kara nepAla ko ora ratna kaMbala lene cala pdd'aa| ratnakaMbala kI prApti se AnaMdita hokara muni punaH kozA ke AvAsa meM AyA lekina dharma meM dRr3ha kozA ne usa kambala ke Tukar3e kara, paira poMchakara nAlI meM pheMka diyA / ___ athaka parizrama se prApta ratnakaMbala kI yaha durdazA dekha kara muni khinna evaM AzcaryapUrNa svara meM bolA, "mInAkSI! itane kaThina parizramoM se prApta isa amUlya ratnakambala ko tumane azucipUrNa kIcar3a meM pheMka 'diyA, tuma bar3I mUrkhA ho / " kozA ne tatkSaNa uttara diyA-"tapasvin, Apa apane amUlya cAritra. ratna ko azucipUrNa gahana garta meM girA rahe haiM / " isa bodha se muni punaH cAritra para dRr3ha hue aura kozA kA upakAra mAna kara guru ke pAsa jAkara prAyazcitta grahaNa kiye| yUnAnI yAtrA varNana-zramaNiyoM kA ullekha : bhArata para yUnAnI nareza sikandara kA AkramaNa I0 pU0 327 meM huA thaa| yUnAniyoM ke yAtrA varNana meM zramaNa tathA zramaNiyoM kA ullekha prApta hotA hai| ___"jaba sikandara ke senApati punaH lauTa kara takSazilA ke pAsa se jA rahe the, taba yUnAnI pratyakSadarziyoM ne pAyA ki puruSoM ke sAtha striyA~ bhI 1. A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa-pR0 399 2. vahI pR0 402 3. maikriNDala I0 ena0 TI0 za0 roDa-aiziyeNTa iNDiyA-pR0 18 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM darzana zAstra kA adhyayana kara rahI thIM tathA apanI paramparAnusAra atyanta saMyamI jIvana vyatIta kara rahI thiiN| isake atirikta yaha bhI ullekha prApta hotA hai___ "brAhmaNa apanI patniyoM ko apane darzana ke rahasyoM se paricita nahIM karAte the| unheM bhaya thA ki ve yA to unake dhArmika rahasyoM ko dUsaroM ke samakSa kaha deMgI athavA svayaM jJAnI bana kara pati ko chor3a kara calI jaayeNgii|" uparyukta yAtrA vivaraNa se vidita hotA hai ki usa samaya bhArata meM koI aisI paramparA avazya thA jisameM nAriyoM ko puruSoM ke samAna dharmadarzana Adi kA adhyayana karane kI pUrI svataMtratA thii| maurya vaMza ke pUrva pATalIputra (magadha) meM nanda rAjAoM ne jaina dharma ko rAjyAzraya diyA thaa| maurya vaMza ke pratApI rAjA candragupta ne nanda ko parAjita kara pATalIputra para apanA rAjya sthApita kiyaa| usake rAjya meM bhI jaina dharma ko pUrNa rAjyAzraya prApta thaa| suprabhA: parAjita rAjA nanda apanI putrI suprabhA ko ratha meM sAtha lekara rAjadhAnI se dUra jA rahA thaa| ratha meM baiThI huI suprabhA kI dRSTi vIra candragupta ke Upara pdd'ii| putrI ke AkarSaNa evaM viSama paristhitiyoM ko dhyAna meM rakhate hue rAjA nanda ne suprabhA kA vivAha candragupta se kara diyaa| suprabhA bhI zramaNopAsikA thii| pitA ke samAna vaha bhI AcAryoM tathA sAdhuoM ko Adara kI dRSTi se dekhatI thI / I0 pU0 317 meM pATalIputra meM candragupta ke samrATa ghoSita kie jAne para usakI rAnI suprabhA ko agramahiSI kA ucca sthAna diyA gayA / yaha usake viziSTa guNoM kA hI pariNAma thA ki zatru rAjA kI putrI hote hue bhI use agramahiSI hone kA gaurava milaa| usa samaya uttarI bhArata meM bhinna-bhinna saMpradAyoM ke saMnyAsI tathA parivrAjaka Atma sAdhanA meM lIna rahA karate the| maurya vaMza ke rAjAoM 1. DaoN0 mukarjI-candragupta maurya aura usakA kAla-pR0 250 2. (ka) DaoN. jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAe~ pR0 40 . (kha) A0 hastImalajI-jainadharma kA maulika itihAsa-bhAga 2, pR0 433 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrottara jaina sAdhviyoM evaM mahilAeM : 145 ne tatkAlIna rAjakIya paristhiti ko dekhakara rAjya kI ora se yaha niyama banAyA ki koI bhI vyakti saMnyAsa tabhI le sakatA hai jaba ki use rAjya ke kisI vizeSa adhikArI ko anumati prApta ho| sAtha hI yaha bhI Avazyaka thA ki gRhastha jIvana tyAgane se pUrva apane putra evaM patnI ke bharaNa-poSaNa kI ucita vyavasthA kre| isa niyama ke sakhtI se paripAlana hetu grAmavAsiyoM ko Adeza diyA gayA thA ki apramANita saMnyAsI ko koI bhI apane yahA~ zaraNa na de / unheM bhaya thA ki aisA karane se rAjya kI samAjArthika sthiti saMkaTApanna ho sakatI hai|' ___ kAlAMtara meM bauddha dharmAnuyAyI samrATa azoka candragupta maurya ke dakSiNa kI ora prasthAna karane para, pATalIputra tathA ujjayinI kA zAsaka bnaa| asandhyamitrA : samrATa azoka ne vidizA ke jaina zreSThi ko rUpavatI kanyA asandhyamitrA me vivAha kiyA thA, jisase kuNAla nAma kA putra utpanna huA thaa| kuNAla kA mAtR dharma to jaina hI thA ataH vaha bhI usase aprabhAvita na raha skaa| janmAndha kuNAla ko mAtA evaM patnI donoM hI parama jina bhakta thIM, unake sAnnidhya se kUNAla bhI eka uttama jaina zrAvaka bnaa| isakI puSTi AcArya hemacandra ke kathAnakoM se hotI hai| jisa prakAra mauryavaMzIya samrATa azoka ne apane zAsanakAla (I0 pU0 273) meM bauddha dharma kA pracAra-prasAra bhArata tathA anya sudUra dezoM meM kiyaa| usI prakAra rAjA samprati (azoka kA pautra) ne apane zAsanakAla (I0 pU0 230-190) meM jainadharma kA pracAra-prasAra kiyaa| kathAnusAra eka bAra AcArya suhasti ko dekhakara rAjA samprati ko apane pUrva janma kA smaraNa huA aura usase prabhAvita hokara vaha AcArya kA 1. DaoN0 rAdhAkumuda mukarjI-candragupta maurya aura usakA kAla-pR0 243 (hindI munIza saksenA) 2. candragupta, azoka, kuNAla evaM samprati kA Agamika ullekha to hai lekina asandhyamitrA (azoka kI patnI) kA ullekha nahIM huA hai| samprati-prAkRta prApara nemsa pR0 741 tathA kuNAla-pR0 188 3. DA0 jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAeM 48-49 / 10 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM ziSya bnaa| kAlAntara meM usane jaina dharma ke pracAra va prasAra ke liye vividha kSetroM meM mahattvapUrNa kArya kiyaa| samprati bar3A dayAlu aura bhadra prakRti kA rAjA thaa| usane nirdhana logoM kI bhalAI ke lie sAta sau dAnazAlAe~ kholI tathA dIna duHkhI nirAdhAra logoM ke lie rAjyakoSa bhI arpita kara diyA / ' samprati ne jaina dharma ke stUpa, mandira tathA jinAlaya Adi nirmANa karAye, lAkhoM jina pratimAoM ke naye bimba bharavAye tathA purAne jinAlayoM | mandiroM kA jirNoddhAra krvaayaa|2 samprati bhAratavarSa kA eka pratApI samrAT thaa| usane apane sampUrNa rAjya meM jainadharma ko rAjya dharma ke rUpa meM sthApita kiyaa| bRhatkalpasUtra ke bhASya meM likhA hai ki samprati ne apane karmacAriyoM ko sAdhu veza meM Andhra Adi sudUra pradezoM meM jaina dharma ke pracAra ke liye bheje the, tAki sAdhusAdhviyoM ko bhojana tathA Thaharane kI ucita vyavasthA rhe| usane misra, araba, IrAna, yUnAna, cIna, jApAna Adi dezoM taka jaina dharma kA pracAra kiyA thaa| rAnI uvilA: prAcIna kAla meM mathurA nagarI ke rAjA pUtimukha kI rAnI uvilA thii| kisI samaya eka prAcIna stUpa ko lekara rAjA kI patniyoM meM ApasI saMgharSa hone lagA / rAjA ko dUsarI patnI bauddhadharmAnuyAyI thI, usane stUpa para apanA kabz2A jamA liyaa| rAnI uvilA ne dUra-dUra se jaina vidvAnoM ko bulAkara zAstrArtha karavAyA aura athaka chAnabIna ke bAda yaha siddha kiyA ki yaha stUpa jainoM kA hI hai| isa zubha avasara para dhArmika utsava manAye jAne ke pazcAt rAnI ne anna-jala grahaNa kiyaa|| 1. gupta sAmrAjya kA itihAsa-pR0 10 2. rathayAtrA-rAjA samprati ke samaya kI rathayAtrA kA varNana vasudeva hiNDI tathA AvazyakacUNi meM prApta hotA hai / 3. (ka) bRhatkalpabhASya-1, 50, gA0 3275 se 3289 (kha) kalpasUtra-pR0 132-133 (ga) jaina dharma kA itihAsa-pR0 136 4. DaoN. jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAeM pR0 59 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrottara jaina sAdhviyAM evaM mahilAeM : 147 pUrNamitrA : ____ kaliMga ke rAjA khAravela kI agramahiSI pUrNamitrA rAjA lalAka hatthisiMha kI putrI thiiN| rAjA khAravela ne hAthI gumphA nAma ke eka vizAla evaM prAcIna kRtrima gaphA meM mandira ke mukha evaM chatra para brAhmI lipi meM lekha khudavAye the / unhoMne udayagiri ke kumArI parvata para bhI eka guphA kA nirmANa karavAyA thaa| rAnI pUrNamitrA jaina dharma evaM siddhAntoM para aTUTa zraddhA rakhate hue jaina sAdhu-sAdhviyoM kA vizeSa Adara karatI thiiN| himavanta sthavirAvalI meM aMga zAstroM ke uddhAra ke sambandha meM spaSTa ullekha ke sAtha-sAtha yaha bhI batAyA gayA hai ki kumAragiri para khAravela dvArA Ayojita isa caturvidha saMgha ke sammelana meM kina-kina zramaNoM, zramaNiyoM, zrAvakoM aura zrAvikAoM ne bhAga liyaa| Arya balissaha, Arya sasthita Adi ke sAtha AryA poiNI Adi 300 zramaNiyoM tathA pUrNamitrA Adi 700 zrAvikAoM ne isa sammelana meM bhAga liyaa| bhikkhurAya khAravela kI prArthanA para una sthavira zramaNoM evaM zramaNiyoM ne avaziSTa jina pravacana ko sarvasammata svarUpa meM bhojapatra, tAr3apatra tathA valkala Adi para likhA aura isa prakAra ve sudharmA dvArA upadiSTa dvAdazAMgI ke rakSaka bane / ataH jaina dharma ke itihAsa ke lie yaha zilAlekha (jisameM isa sammelana kA vivaraNa hai) atyanta mUlyavAna hai| bhadrabAhu zrutakevalI ke uparAnta maukhika dvAra se pravAhita cale Aye Agamazruta ko pustakArUr3ha karane tathA pustaka sAhitya kA praNayana karane ke lie calAye gaye sarasvatI Andolana kA prArambha ityAdi tathyoM kA isa lekha se samarthana hotA hai| isameM adhika mahattvapUrNa tathya yaha hai ki isa sammelana meM sAdhviyAM tathA zrAvikAe~ bhI upasthita thiiN| aMga sAhitya kI sevA karane 1. himavanta sthavirAvalI se uddhRta (aprakAzita) AcArya hastImalajI mahA rAja dvArA uddhRt| 2. (ka) DaoN0 jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAe~ pR0 484 (kha) DaoN0 hIrAlAla jaina-bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna pR0 307 3. DaoN0 jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAeM pR0 56 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM kA unheM bhI samAna avasara prApta huaa| isase yaha pramANita hotA hai ki usa kAla kI sAdhviyA~ tathA zrAvikAeM jJAna-garbhita thIM evaM sAhitya sevA meM unakA bhI mahattvapUrNa yogadAna thA / rAnI guphA udayagiri va kheDagiri nAmaka parvatoM para banavAI gaI thii| isa para khude lekha meM yaha bhI spaSTa ullekha hai ki tIrthaMkara jinezvara kI mUrti ko apane deza loTA lAyA thA jise pahale nandarAjA apaharaNa karake pATalIputra le gayA thaa| isakA eka pramANa manchApurI gaphA meM bhI dikhAI detA hai jahA~ kaliMga rAjA tathA rAnI donoM ne jina pratimA kI pUjA kI thii| dakSiNa ke tamila prAnta meM cola va pAMDya narezoM ne jaina dharma ko Azraya diyA thaa| yaha bhI ullekha prApta hotA hai ki khAravela ke rAjyAbhiSeka ke avasara para pAMDya nareza ne kaI jahAjoM meM upahAra bharakara bheje the| kyoMki donoM rAjA jaina dharma ke anuyAyI the| "nAlidiyara" tAmila grantha kI racanA ke sambandha meM kahA jAtA hai ki uttara bhArata ke ATha hajAra sAdhu punaH uttara bhArata lauTanA cAhate the parantu pAMDya nareza unheM vahIM basAnA cAhate the| rAtri ko lauTate samaya pratyeka sAdhu ne eka-eka tAr3apatra para eka-eka pada likhakara rakha diyaa| inhIM ko ekatrita kara 'nAlidiyara' grantha kA saMkalana huA | AryA poiNI AryA poiNI kA ullekha kaliMga nareza khAravela ke samaya meM prApta hotA hai| bhagavAn mahAvIra-nirvANa kI caturtha zatAbdI ke prathama caraNa meM rAjA khAravela ne Agama sAhitya ko surakSita va suvyavasthita karane ke liye eka pariSad kA Ayojana kiyA jisameM AcArya susthita kI paramparA ke 500 zramaNa sammilita hue the| usa samaya AryA poiNI ke 1. DaoN0 hIrAlAla jaina-bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna pR0 307 2. ke0 pI0 pANIgrahI-Aryolojikala rImensa-uddhRta ena0 ke0 sAhu, pR0 359-368 3. khaNDagiri meM prApta zilAlekha se uddhRta / A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa-bhAga 2, pR0 782 4. sAdhuoM ke pramukha ko AcArya nAma se saMbodhita karate haiN| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrottara jaina sAdhviyAM evaM mahilAe~ / 149 netRtva meM tIna sau jaina sAdhviyAM bhI isa pariSad meM sammilita huI thiiN| isa vivaraNa se yaha spaSTa ho jAtA hai ki usa samaya taka tIrthaMkara mahAvIra ke caturvidha saMgha kA astitva thA, tathA dharma kI DAMvADola sthiti ko punaH sthApita karane meM sakriya kArya kara rahA thaa| tIrthaMkara mahAvIra ke pazcAt bhI jaina dhArmika itihAsa meM sAdhviyoM kA bahuta bar3A yogadAna rahA hai| yadyapi AryA poiNo ke kula, vaya, zikSA, dIkSA evaM sAdhanA saMbaMdhI vistRta vivaraNa upalabdha nahIM haiN| phira bhI upalabdha kathAnakoM ke AdhAra para sAdhvI yakSA ke pazcAt AryA poiNI kA sAdhvI saMgha meM pramukha sthAna thaa| ise mAna lene meM kisI ko etarAja nahIM honA cAhie / ve eka bahuzrutA, saMgha-saMcAlana meM kuzala evaM AcAravAn sAdhvI thiiN| sAdhvI saMgha meM AryA poiNI ke jJAna garimA kA vizeSa Adara evaM mahattvapUrNa sthAna thaa| prAkRta poiNI zabda kA saMskRta rUpAntara potinI jisakA hindI artha jahAja hotA hai, yaha AryA bhavya jana ko bhavasAgara se pAra lagAne vAlI dharma jahAja thii| vIra nirvANa kI cauthI zatI meM bhArata ke vibhinna prAntoM meM zramaNoM kI taraha zramaNiyA~ bhI sAhasa va vizvAsa ke sAtha paidala vihAra (eka jagaha se dUsare sthAna para jAnA) karatI huI janamAnasa meM AdhyAtmika cetanA utpanna karatI thIM tathA dharma-pracAra ke kAryoM meM saMgha ko sahAyatA pradAna karatI thiiN| sAdhvI sarasvatI : dhArAvAsa ke rAjA vajrasiMha aura unakI rAnI surasundarI ke putra kA nAma kAlaka tathA putrI kA nAma sarasvatI thaa| rAjakumArI nAma ke anurUpa rUpa aura guNoM meM bho sarasvatI ke samAna thii| donoM bhAI-bahana paraspara sneha ke kAraNa sAtha hI rahate the| 1. himavanta sthavirAvalI (aprakAzita) 2. A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa-bhAga 2, pR0 782 3. kalpasUtravRtti pR0 131, nizIthacUNi tR0 pR0 59, vyavahArasUtrabhASya, 12, pR0 94 Adi / 4. A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa pR0 510 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM eka samaya kAlakakumAra apanI bahina sarasvatI ke sAtha nagara ke bAhara udyAna meM gaye, vahA~ eka jaina muni dharmopadeza de rahe the| donoM ne zraddhA se AcArya kA upadeza sunA aura gahana vicAra meM kho gaye / Atmonnati hetu donoM ne saMsAra-tyAga kA dRr3ha nizcaya kara mAtA-pitA se AjJA prApta kara dIkSA aMgIkAra kii| eka samaya dvitIya kAlakAcArya vihAra karate hue ujjayinI kI ora aaye| nagara ke bAhara udyAna meM AcArya kAlaka ke darzanArtha sarasvatI sAdhvI anya sAdhviyoM ke sAtha AI / usa samaya ujjayinI kA tatkAlIna rAjA gardabhilla vana vihAra karake lauTa rahA thaa| usakI daSTi sAdhvI sarasvatI para par3I tathA unakI sundaratA dekhakara vaha mohita ho gyaa| usane apane anucaroM ko bhejakara balAt apaharaNa karavAkara unheM apane antaHpura meM pahu~cA diyA / 3 sAdhvI sarasvatI ko bandI banAne ke pazcAt aneka prakAra kI yAtanAe~, bhaya aura pralobhana bhI diye gaye / parantu sAdhvI sarasvatI apane brahmacarya praNa para aTala rhii| tatkAlIna zrAvaka saMgha tathA anya pratiSThita nAgarikoM ne rAjA ko bahuta samajhAyA parantu usane apanI jida nahIM chodd'ii| jaba rAjA ko samajhAne-bujhAne para bhI kucha asara nahIM huA to muni kAlaka (sarasvatI ke bhAI) sAdhu veSa tyAgakara yuddha kI taiyArI karane lage / kAlakAcArya (muni kAlaka) ne sindhu deza ke zakazAhoM (rAjAoM) kI madada se ujyayinI para car3hAI kI tathA rAjA gardabhilla ko yuddha meM parAsta kiyA aura apanI bahana sAdhvI sarasvatI ko vimukta kiyaa| sAdhvI sarasvatI ne prAyazcitta karate hue jIvana paryanta kaThora tapa kiyA tathA anta meM samAdhipUrvaka dehatyAga kiyaa| isa ghaTanA se yaha pramANita hotA hai ki uttara bhArata meM muni tathA sAdhvI saMgha kA astitva I0 sa0 pUrva prathama zatAbdI meM vidyamAna thA / tatkAlIna sAmAjika pari1. (ka) nizIthacUrNi-bhAga 3, pR0 59-60 (kha) DaoN0 hIrAlAla jaina-bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna pR0 34 2. DaoN0 hIrAlAla jaina-bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna-pR0 34 3. upA0 amaramunijI-ralamuni smRti grantha-pR0 20 4. vahI pR0 20 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrottara jaina sAdhviyAM evaM mahilAeM : 151 sthitiyoM se AbhAsa hotA hai ki prAcIna kAla meM sAdhviyoM kA jagahajagaha vihAra karanA tathA cAritra pAlana karate hue dharma kA upadeza denA bahuta mahattva rakhatA thaa| I0 sa0 pUrva prathama zatAbdI taka jaina sAdhviyA~ avicchinna rUpa se mahAvratoM kA pAlana karatI huI Atma kalyANa meM apanA jIvana vyatIta karatI thiiN| jaina itihAsa meM tIrthaMkara mahAvIra nirvANa ke pazcAt yaha pahalA udAharaNa milatA hai jisameM kisI rAjA ne sAdhvI ko balAt apahRta kara rAjamahala meM bandI banAyA ho| isa ghaTanA ke pazcAt bhAratIya itihAsa meM aisA koI bhI udAharaNa nahIM milatA jisameM kisI jaina sAdhvI ko rAjA athavA rAjyakarmacAriyoM dvArA apamAnita kiyA gayA ho / sAdhvI-murUNDa': kAlakAcArya ne zaka rAjAoM kI sahAyatA se ujjayinI ke gardabhilla rAjA ko hraayaa| usake pazcAt vahA~ zaka rAjAoM ne kucha varSoM taka rAjya kiyaa| zaka rAjAoM ke pazcAt usake pramukha adhikArI murUNDa ne rAjya sattA para apanA Adhipatya kAyama kara liyA / / vizeSAvazyakabhASya evaM nizIthacUNi ke ullekhAnusAra murUNDarAja (videzI zaka zAsaka) ke samakSa usakI vidhavA bahana ne pravRjita hone kI icchA prakaTa kii| zaka rAjA kI bahana zramaNa dharma ke siddhAntoM se prabhAvita thii| vaha saMsAra tyAga kara nivRtti mArga apanAnA cAhatI thii| murUNDarAja usa samaya ke pracalita kaI dharma sampradAyoM meM sabase zreSTha dhArmika saMgaThana meM apanI sahodarA ko dIkSita karanA cAhatA thaa| eka samaya murUNDarAja ne apanI mahala kI khir3akI se dekhA ki rAjamArga para kucha kolAhala ho rahA hai| sevakoM se pUchane para yaha vidita huA ki eka kRzakAya jaina sAdhvI ne apanA vastra-pAtrAdi pAgala hAthI 1. bRhatkalpabhASya 4123-26, bRhatkalpavRtti (kSemakIrti ) pR0 1123, nizIthabhASya, 4215, AvazyakacUNi dvi0, pR0 291, AvazyakavRtti (hAribhadrIya), pR0 424 / 2. DaoN0 hIrAlAla jaina-bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna-pR0 146 3. (ka) vAkATaka rAjavaMza aura usake abhilekha-10 19-20 (kha) A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa-bhAga 2, pR045-51 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAe~ ke samakSa DAlakara apane prANoM kI rakSA kii| sAdhvI kI isa niDaratA se Asa-pAsa ke nAgarika bar3e prabhAvita hue aura jaya-jayakAra karate hue jaina dharma evaM siddhAntoM kI prazaMsA karane lge| yaha dekhakara rAjA ati prabhAvita huA aura usane apanI bahana se kahA, 'sahodare, isa agAdha dhairyazAlinI sAdhvI ke pAsa tuma pravrajita ho sakatI ho| kyoMki isa sAdhvI kA dharma zreSTha aura sarvajJa prarUpita hai|" sunandA : ujjayinI nagarI ke nikaTastha tumbavana grAma ke dhanapAla zreSThi kI putrI kA nAma sunandA thaa| usake bhAI kA nAma sumati tathA pati kA nAma dhenagiri thA / usa samaya ke prabhAvazAlI AcArya siMhagiri ke prabhAva se bhAI sumati ne unase dokSA grahaNa kI tathA unhIM kI AjJAnuvartanI sthavirA sAdhvI ke pAsa sunandA ne zramaNa dharma ke bAraha vratoM ko grahaNa kiyA thA / svayaM garbhavatI hote hue bhI pati ko saMsAra - virakti ko dekhakara sunandA ne unheM dIkSita hone kI salAha dI garbhAvadhi pUrNa hone para sunandA ne eka bhAgyazAlI evaM tejasvI putra ko janma diyA / kAlAMtara meM vaha sunandA-putra ke nAma se prasiddha huA / zaizavAvasthA meM hI vajra ne apane kAnoM se pitA ke dIkSita hone kI bAta bAra-bAra sunI thI / / vilakSaNa buddhi tathA pUrvabhava ke nivRttimArgI saMskAroM ke kAraNa zizu vajra ne atyadhika rudana karanA zurU kara diyaa| mAtA sunandA ne aneka upAya kiye para usakA rudana kama nahIM ho sakA / " eka bAra muni dhana 1. A0 hastImalajI - jaina dharma kA maulika itihAsa - bhAga 2, pR0 450-451 2. AvazyakacUrNi pra0 pR0 390, AvazyakavRtti ( hAribhadrIya), pR0 289-90, kalpasUtravRtti (vinayavijaya), pR0 262 uttarAdhyayanavRtti (zAntisUri ) pR0 333 / 3. upA0 vinayavijayajI - kalpasUtra - pR0 137 4. (ka) A0 hastImalajI - jaina dharma kA maulika itihAsa - bhAga 2, pR0 566, 572 (kha) Avazyaka malayavRtti upodghAta - pR0 387 (ga) upA0 amaramuni - pUrva itivRtta ratnamuni smRti grantha - pR0 21 5. ( ka ) A0 hastImalajI - jaina dharma kA maulika itihAsa - bhAga 2, pR0 566-572 (kha) upA0 amaramunijI - ratnamuni smRti grantha - pR0 21 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrottara jaina sAdhviyAM evaM mahilAe~ : 153 'giri (vajra ke pitA) bhikSArtha sunandA ke yahA~ pahu~ce, jyoMhI unhoMne bhikSA -pAtra Age kiyA tyoMhI sunandA ne Aveza meM Akara bAlaka ko hI pAtra meM DAla diyA aura kahA, 'Apa to cale gaye phira ise yahA~ kyoM chor3a diye| isako bhI sAtha le jAie / ' upAzraya meM gurU kI AjJA se zayyAtarI zrAvikAoM ne bAlaka (vajra) kA pAlana-poSaNa kiyaa| kucha vayaska hone para vajra bhI zrAvikAoM ke sAtha sAdhu-sAdhviyoM ke pAsa jAte rahate the / zramaNoM ke tyAgamaya upadezoM ko sunakara unameM vairAgya kI bhAvanA jAgata haI aura jAti-smaraNa jJAna bhI utpanna huaa| bAda meM AcArya siMhagiri ne unheM muni dIkSA pradAna kii|' kathAnusAra jaba bAlaka vana tIna sAla kA huA taba sunandA zrAvikA ne rAjasabhA ke samakSa putra ko apane pAsa rakhane kI koziza kI / isa hetU putra ko kaI prakAra ke bhautika pralobhana bhI die, kintu vajra ne sAdhu dhanagiri kA diyA huA rajoharaNa hI liyA / / isa ghaTanA se sunandA ko jIvana ko yathArthatA kA bodha huA tathA vaha bhI sAMsArika moha-jAla ko tor3akara sAdhvI saMgha meM dIkSita ho gii| kAlAMtara meM pati va putra kA anusaraNa karate hue nivRtti mArga meM pravRtta huii| rUkmiNI : ___ sAdhvI paramparA kI zrRMkhalA meM isa mahimAmayI mahilA rUkmiNI kA tyAga apane Apa meM sabase nirAlA tathA anUThA rahA hai / pATaliputra ke dhanakubera dhanadeva kI putrI apane adbhuta rUpa, saundarya ke liye zreSThi varga meM carcA kA viSaya banI huI thii| kisI samaya Arya vajra vihAra karate hue pATaliputra padhAre / darzanoM ke liye jana samUha umar3a pdd'aa| dhanadeva kI ikalautI putrI rUkmiNI bhI apanI saheliyoM ke sAtha upavana meM pahu~cI / pravacana sunate hue Arya vajra ke rUpAdi guNoM para mohita hokara rUkmiNI ne mana hI mana unheM apane pati ke rUpa meM varaNa kara liyaa| isa saMkalpa ko apane mAtA-pitA ko batAyA / aura yaha bhI 1. upA0 vinayavijayajI-kalpasUtra-hindI anuvAda, pR0 137 2. vajrasena (vajra) kA varNana prA0 prA0 nemsa, pR0 662, yahA~ rukmiNI kA varNana prApta nahIM hotaa| 3. upA0 amaramuni-itivRtta-ratnamuni smRti grantha-pR0 22 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 : jainadharma kI pramukha mAdhviyA~ evaM mahilAeM kahA ki yadi yaha vivAha sampanna nahIM ho sakA to maiM agni meM praveza kara AtmadAha kara luugii| putrI kI isa pratijJA se cintita hokara usake pitA ne Arya vajra ko sampatti Adi se prabhAvita kara sAMsArika jIvana meM lauTa Ane kA sujhAva diyA, kintu nivRtti mArga meM dRr3ha-pratijJa Arya vajra para isakA koI prabhAva nahIM pdd'aa| kucha samaya pazcAt Arya vajra ke upadeza se rUkmiNI kA sAMsArika nazA zIghra utara gyaa| moha rUpI mAdaka naze ke vazIbhUta hokara rUkmiNI ne jise apane pati rUpa meM svIkArA thA, kucha hI samaya pazcAt usI ke upadezoM se prabhAvita hokara svayaM sAMsArika bhogopabhogoM se virakta hokara unheM apane sAdhanA mArga kA ArAdhyadeva svIkAra kiyaa| bAda meM unhIM se dIkSA lekara nivRtti mArga meM pravRtta huii| mUlyAMkana-rUkmiNI bhautika sAMsArika sukhoM ke liye jise varaNa karanA cAhatI thI, usI muni (vajra svAmI) ne amaratva kI rAha btaaii| rUkmiNI saundarya tathA samRddhi ko taNavat tyAga kara apane priyatama ke pIche Atma tattva kI khoja meM nikala pdd'ii| nArI ke isa apUrva tyAga kI mahimA va gaharAI ko zabdoM tathA bhAvoM meM kauna bA~dha sakA hai ? rUkmiNI apane karmabandhoM kA kSaya karane ke liye darzana, jJAna, cAritra kI ArAdhanA karatI huI mokSa mArga para agrasara huI / uparyukta carcA meM sAdhviyoM ke upAzraya kA ullekha huA hai-jahA~ zrAvikAe~ bAlaka vajra ko lekara AtI thiiN| sAdhvI tathA zrAvikA saMgha apane-apane kartavyoM kA yathAvat pAlana kara rahA thaa| yaha bhI satya prakaTa hotA hai ki Aja se do hajAra tIna sau varSa pUrva bhI gRhastha mahilAe~ upAzraya meM jAkara sAdha evaM sAdhviyoM se dharma-carcA sunatI thIM tathA vrata, tapa ityAdi meM tatpara rahatI thiiN| ataH isa dRSTAnta se yaha spaSTa hotA hai ki sAdhvI tathA zrAvikA saMgha eka dUsare para nirbhara hote the, sAtha hI jIvana meM vibhinnatA (tyAgI, 1. babhASe janakaM svayaM, satyaM madbhASitaM zRNu / zrImadvajrAya mAM yaccha, zaraNaM me'nyathAnalaH / / 138 // -prabhAvaka caritra, pR06 2. upAdhyAya vinayavijayajI-kalpasUtra-137 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrottara jaina sAdhviyAM evaM mahilAeM : 155: saMnyAsI) hote hue bhI Atmonnati ke liye eka dUsare ko preraNA dete rahate the / Aja bhI yaha prAcIna paramparA kAyama hai| sAdhvI IzvarI: sopAraka nagara meM jinadatta zrAvaka tathA zrAvikA IzvarI jaina dharma para pUrNa zraddhA rakhate the / usa samaya bAraha varSa kA duSkAla cala rahA thA / bhojana bahata muzkila se juTA pAte the| eka dina isa duHkha se chuTakArA pAne ke liye IzvarI ne kaI prakAra ke vyaMjana banAye aura mana meM socA ki isameM viSa milA dUM tAki pratidina kA dAruNa dRzya dekhanA na par3e / ' itane meM AcArya vajrasvAmI ke ziSya vajrasena AhAra ke liye Aye aura ati uttama bhojana dekhakara unheM guru kI bAta yAda A gii| unhoMne zrAvikA se kahA, 'aba durbhikSa dUra ho jAyegA' aura IzvarI ne guru ke vacanoM para vizvAsa kiyaa| dUsare dina jahAja dvArA dhAnya A. jAne se sukAla ho gyaa| isa ghaTanA se prabhAvita hokara IzvarI ne saMsAra tyAga kara dIkSA grahaNa ko aura Atmonnati karane meM apanA zeSa jIvana vyatIta kiyA / pati jinadatta ne bhI nAgendra, candra, nivRtti aura vidyAdhara nAmaka cAra putroM sahita dIkSA grahaNa ko / Arya vajrasena ke ina cAra putroM se jaina zramaNasaMgha meM nAgendra, candra, nivRtti aura vidyAdhara nAmaka kula utpanna hue| sAdhvI rudrasomA : __ rudrasomA dazapura ke mahArAja ke rAjapurohita somadeva kI patnI thii| rudrasomA ne vI. ni. saM. 522 meM eka mahAn bhAgyazAlI putra rakSita ko janma diyaa| rakSita ko ucca zikSA ke liye pATaliputra bhejA gyaa| vI. ni. saM. 544 meM jaba vaha sabhI vidyAoM meM pAraMgata hone ke pazcAt dazapura lauTA to usakA bar3e ThATa-bATa se svAgata samAroha kiyA gayA / 1. (ka) upA0 vinayavijayajI-kalpasUtra-pR0 138 (kha) A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa-bhAga 2, pR0 797 2. AvazyakacUNi pra0 pR0 397, 401, Avazyakaniyukti 776, vize SAvazyaka 2787, uttarAdhyayananiyukti aura uttarAdhyayanavRtti (zAntisUri) pR0 96-97 3. upA0 amaramunijI-pUrva itivRtta-ratnamuni smRti grantha-pR0 22 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM rakSita kI mAtA rudrasomA dharmaparAyaNa zrAvikA thiiN| jaba vaha ghara lauTA usa samaya rudrasomA sAmAyika kara rahI thI, usane rakSita ke . sAtha samabhAvayukta vyavahAra kiyA / use na to ati harSa huA aura na hI usane AzAjanaka sneha kA pradarzana kiyaa| sAmAyika pUrNa karane para jaba yuvaka rakSita ne mAtA se pUchA ki mA~ ta prema vibhora hokara mujhase kyoM nahIM milI to usane kahA, 'putra tuma itane varSa bAda Aye ho to aisI kauna sI abhAgina mA~ hogI jo apane putra ke saphalatApUrvaka vidyAdhyayana karane ke pazcAt lauTane para prasanna nahIM hogI kintu isa vidyA kA phala sAMsArika sukhopabhoga pradAna karane tathA apane aura apane parijanoM kA "bharaNa-poSaNa karane taka hI sImita hai / sva-para-kalyANa athavA AdhyAtmika abhyutthAna meM vaha vidyA kiMcit mAtra bhI sahAyaka nahIM hai / mujhe saccI khuzI tabhI hotI jaba tuma Atma-vidyA se otaprota (dRSTivAda) viSayoM kA adhyayana karake Ate aura adhyAtma-mArga ke saphala pathika banakara kuzala patha pradarzaka bnte|' Arya rakSita ne mAtA rudrasomA ke mArga darzana se nagara ke bAhara ikSu vATikA meM AcArya toSaliputra ke pAsa jAkara pravrajyA grahaNa kI aura ekAdazAMgI kA gahana adhyayana karane ke pazcAt Arya vajra kI sevA meM pahu~cakara sArddhanavapUrNa kA jJAna prApta kiyaa| jaba Arya rakSita ko usakA bhAI phalgurakSita ghara livA jAne ke lie AyA to vaha svayaM bhI dIkSita ho gyaa| unake dazapura pahu~cane para mAtA-pitA ne bhI anagAra dharma grahaNa kara dIkSA le lii| AryA rudrasomA ne kaThora tapazcaryA karake dIrghakAlIna saMyama kI sAdhanA kii| unake vaMza kA nAma Age calegA yA nahIM isa bAta ko kiMcit mAtra bhI cintA na karake mAtA-pitA ne donoM putroM ko ucca saMskAroM se abhipreta kara AdhyAtmika sAdhanA patha kA pathika aura patha pradarzaka banane tathA auroM kA bhI kalyANa karane kI preraNA dii| rudrasomA kI preraNA kA hI pratiphala hai ki bAlaka rakSita Age calakara yugapradhAna AcArya bane / rudrasomA se lekara Aja taka asaMkhya mahilAe~ huIM jinako saMtati vaMza paramparA calI parantu unheM koI nahIM jaantaa| lagabhaga 2000 varSa vyatIta ho jAne ke bAda bhI rudrasomA kA nAma bar3e Adara ke sAtha liyA jA rahA hai| 1. (ka) A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa, dusarA bhAga pR0 793 (kha) upA0 amaramunijI-pUrva itivRtta-ratnamuni smRti grantha-pR0 24 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrottara jaina sAdhviyAM evaM mahilAeM : 157 taraMgavatI' : AcArya pAdalipta sUri dvArA likhita taraMgavatI sambaddha kathA nimna likhita hai| --- 'eka samaya rAjA kUNika ke rAjya meM taraMgavatI nAma kI eka sAdhvI nagara meM bhikSA lene gaI / dhanADhya seTha kI patnI ne sAdhvI ke rUpa se AkRSTa hokara unase dIkSA lene kA kAraNa puuchaa| bAra-bAra Agraha karane para sAdhvI taraMgavatI ne apane bhUtakAla ke jIvana-vRttAnta ko nimna prakAra sunAyA maiM yauvanAvasthA meM sakhiyoM ke sAtha vana vihAra kara rahI thI tabhI eka cakavA pakSI ko dekhakara mujhe apane pUrva janma kA smaraNa ho AyA ki maiM bhI cakavI ke rUpa meM gaMgA ke kinAre apane priya cakave ke sAtha krIr3A kiyA karatI thI / cakavA (pakSI) eka vyAdha ke bANa se viddha hokara mara gayA, taba maiMne bhI prANa parityAga kara yaha janma dhAraNa kiyA / isa prakAra se jAti-smaraNa hone para maiMne apane pUrva janma ke vRttAnta kA citrapaTa likhakara kaumudI mahotsava ke samaya kauzAmbI nagara ke caurAhe para rakhavA diyA / citrapaTa dekhakara zreSThiputra padmadeva ko bhI apane pUrva janma kA smaraNa ho gyaa| bAda meM hama donoM kA prema bar3hA, kintu pitA ne usa yuvaka se merA vivAha nahIM kiyA, kyoMki vaha paryApta dhanI nahIM thA / taba hama donoM eka rAtri nAva meM baiThakara vahA~ se nikala bhAge / ghUmate-bhaTakate hama eka coroM ke dala dvArA pakar3e gaye / coroM ne kAtyAyanI ke sammukha hamArA balidAna karanA cAhA / kintu mere vilApa se dravita hokara coroM ke pradhAna ne hameM chur3avA diyA / hama kauzAmbI vApasa Aye aura dhUmadhAma se hamArA vivAha ho gayA / kuchasamaya pazcAt meM candanabAlA ko ziSyA bana gaI aura unhIM ke sAtha vihAra karatI huI yahA~ A pahu~cI / 2 Agama pariSad : pATaliputra pariSad : ( prathama vAcanA ) jaina AgamoM kA samaya-samaya para punargaThana hotA rahA, jise jaina: sAhitya meM Agama pariSad ke nAma se saMbodhita kiyA gayA hai / 1. dazAzrutaskandha cUrNa, pR0 106, 109; vizeSAvazyaka, 1516; nizIthacUrNi dvi 0 pR0 416; bRhatkalpabhASya 564-65 Adi / 2. DaoN0 hIrAlAla jaina - bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna, pR0 137 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 : jainadharma kI pramukha sAdhviyoM evaM mahilAe~ I0 sa0 pUrva 367 (vIra saM0 160) meM nandarAjA ke samaya pATaliputra meM bAraha varSa kA bhISaNa duSkAla pdd'aa| durbhikSa ke kAraNa zramaNa-zramaNI kA nirvAha honA kaThina ho gyaa| kucha tyAgIvarga anyatra vihAra kara gaye aura kucha ne samAdhi-maraNa ko prApta kiyaa| duSkAla ke samApta hone para zramaNa saMgha pATaliputra meM ekatrita huA aura apanI-apanI smRti ke anusAra ekAdaza aMgoM ko vyavasthita kiyaa| AcArya sthUlabhadra ne isa pariSad kA netRtva kiyaa| usa samaya sAdhvI saMgha kA kyA astitva thA, isakA varNana prApta nahIM hotA hai| dUsarI pariSad : __rAjA khAravela ke samaya meM AcArya mahAgiri evaM Arya susthita ke -netRtva meM Agama sAhitya ko punaH gaThita karane ke liye eka pariSad kA Ayojana kiyA gayA jisameM AryA poiNI ke netRtva meM tIna sau -sAdhviyA~ bhI sammilita huI thIM / tIsarI pariSada punaH zruta paramparA ke pravAha ko pravAhamAna rakhane ke liye vIra saM0 825 tathA I0 san 298 (vora nirvANa kI navIM zatAbdI) meM AcArya -skandila ke netRtva meM zramaNa saMgha kA sammelana huA / isI samaya nAgArjuna ke netRtva meM vallabhI meM bhI kucha zramaNoM kA sammelana huaa| usa samaya kI sAdhviyoM evaM zrAvikAoM kA ullekha prApta nahIM hotA hai| isase yaha pratIta hotA hai ki sAdhviyoM se Agama (zruta) sAhitya punargaThana meM sahayoga nahIM liyA gyaa| cauthI pariSada : Agama saMkalana kI cauthI pariSad AcArya devaddhigaNi dhamAzramaNa ke 1. muni samadarzI prabhAkara-Agama sAhitya : eka anucintana-uda0 gurudeva ratnamuni smRti grantha, pR0 13 2. khaNDagiri se prApta IsA kI dUsarI zatAbdI ke zilAlekha-uda0 muni suzIlakumAra jaina dharma kA itihAsa-pR0 138 3. himavanta sthavirAvalI (aprakAzita), uda0 jaina dharma kA maulika itihAsa, pR0 5, bhAga 2, Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrottara jaina sAdhviyAM evaM mahilAeM : 159 netRtva meM vI0 saM0 980 meM vallabhI nagara meM bulAI gii| isa samaya AgamoM ko lipibaddha kiyA gyaa| isa samaya AcArya devaddhigaNa ne nandI sUtra kI racanA kii| ina Agama pariSadoM meM sAdhviyoM evaM zrAvikAoM ke sammilita hone ke ullekha nahIM milate / 1. muni samadarzI prabhAkara-Agama sAhitya : eka anucintana, pR0 15 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya prathama zatAbdI se sAtavIM zatAbdI taka kI jaina sAdhviyA~ va viduSI mahilAe~ uttara bhArata meM nanda rAjAoM ke pazcAt gupta vaMza ke rAjAoM ne bhI jaina dharma ko mAnyatA pradAna kI thii| cInI yAtrI phAhyAna ke yAtrA vivaraNa se prakaTa hai ki sAmrAjya meM jana sAmAnya para khAna-pAna sambandhI jenI ahiMsA kA pUrA prabhAva thaa| gapta vaMza kA prathama zAsaka zrI gupta 'candraprabhu' kA parama bhakta thaa| usane candraprabhu kA mandira banavAyA thaa| vidizA kI khudAI meM candraprabhu kI aisI kalApUrNa mUrti prApta huI hai jisa para gupta vaMzI brAhmI bhASA meM candraprabhu nAma khudA hai| isI prakAra tRtIya nareza rAmagupta ke samaya kI jaina tIrthaMkaroM kI pratimAe~ vidizA meM prApta huI haiM, jisa para gupta saMvat likhA huA mAlUma hotA hai| prAcIna samaya meM mAlavA jaina dharma kA prasiddha kendra thaa| samAja meM jaina dharma para zraddhA rakhane vAle bahasaMkhyaka zrAvakazrAvikA ke kAraNa hI ukta rAjAoM ne mUrti banavAkara pratiSThA krvaaii| isa zreSTha dhArmika kArya ke nimitta protsAhana tathA preraNA dene kA kArya nizcaya hI sAdhviyoM ne kiyA hogaa| kumAradevI : __ gupta vaMza ke mahApratApI rAjA candragupta prathama (I0 sa0 319-335) kA vivAha bhagavAn mahAvIra ke licchavI vaMza kI jaina rAjakumArI kumAra 1. (ka) DaoN0 jyotiprasAda jaina-bhAratIya itihAsa : eka dRSTi-pR0 140 (kha) bundelakhaNDa kA itihAsa evaM jaina purAtattva, uda0 mahAvIra smArikA, aMga 71, pR0 117 2. (ka) DaoN0 hIrAlAla jaina-bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna (kha) pro0 kRSNacandra vAjapeI-prAcIna bhAratIya saMskRti-pR0 483 (ga) pro0 kRSNacandra vAjapeI-bhAratIya saMskRti meM madhyapradeza kA yogadAna 3. DaoN0 jyotiprasAda-bhAratIya itihAsa : eka dRSTi, pR0 140 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-7vIM sadI kI jaina sAdhviyAM va viduSiyA~ : 161 devI ke sAtha huA thaa'| rAnI kA rAjA para itanA prabhAva thA ki rAjamudrAoM para bhI unakI mUrti aMkita karavAI gii| rAjamahiSI kI jaina dharma meM zraddhA hone se anya mahilAoM ne bhI ise apnaayaa| rAnI kI preraNA se ho mandiroM meM tIrthaMkaroM kI mUrtiyA~ sthApita kI gii| rAjA samudragupta ne mandiroM meM pUjArthaM Dhera sA dravya diyA / candragupta vikramAditya (zAsana kAla I0 san 375 se 414 taka) kI rAjasabhA meM jaina AcArya siddhasena divAkara kA bahuta prabhAva thaa| inakA senApati amarakara deva jaina thA jisane I0 san 411 meM jaina mandira ko tIrthaMkaroM ko pUjA hetu eka grAma aura 25 svarNa mudrAe~ bheMTa kI thii| jaina dharma ke prakANDa vidvAn siddhasena divAkara ko rAjyAzraya prApta thaa| usa samaya gupta rAjAoM kI rAjadhAnI ujjayinI saba dharmoM kI kendra thii| zrAvikA zyAmADhya : kumAragupta ke rAjya meM jaina dharmAvalaMbiyoM ko Adara kI dRSTi se dekhA jAtA thaa| usa samaya ke jaina AcArya daMtilAcArya kI ziSyA zrAvikA zyAmADhya ne eka jinapratimA kI pratiSThA krvaaii| yaha gRhastha mahilA zramaNopAsikA thI aura dharma meM dRr3ha AsthA rakhatI thii| karmoM kI nirjarA karane ke liye devAdhideva kI pratimA kA nirmANa apane kharca se karavAyA tathA pratiSThA kA utsava bahuta dhUmadhAma se kiyA / isase yaha spaSTa hotA hai ki usa samaya kI gRhastha mahilAe~ sthApatya kalA tathA dhArmika pratiSThAnoM meM ruci rakhatI thiiN| sAtha hI vibhinna dhArmika utsavoM meM utsAha se sammilita hotI thiiN| kumAragupta ke kAla (I. san 425) meM udayagiri meM eka aura lekha milA hai, jisameM pArzvanAtha kI mUrti kI pratiSThA kA ullekha hai, jo vartamAna meM bhI 1. DaoN0 jyotiprasAda-bhAratIya itihAsa : eka dRSTi-pR0 118 2. DaoN0 kAmaTe-rilijana oNpha tIrthakarAja-jainijma ina nArtha iNDiyA bhAga 2, pR0 258 3. vhii| 4. zrImatI sTIvensana-hArTa oNpha jainijma 5. (ka) DaoN0 hIrAlAla jaina-bhAratIya saMskRti meM - jaina dharma kA yogadAna pR0 35 (kha) pro0 kRSNacandra vAjapeyI-prAcIna bhAratIya saMskRti-pR0 518 (ga) DaoN0 jyotiprasAda-bhAratIya itihAsa : eka dRSTi-pR0 198 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM pratiSThita hai| mUrti-pratiSThA kA kArya gRhastha apane karmoM kI nirjarA karane ke liye karate the| AcAryagaNa zrAvaka-zrAvikAoM ko isa prakAra ke dhArmika kArya karane ke liye protsAhita karate the| skaMdagupta ke kAla (I0 san 460) meM rAjA ke ullekha sahita jo zilAlekha prApta huA hai, usameM ullekha hai ki pA~ca arahaMtoM kI sthApanA devariyA janapada ke dhanADhya zrAvaka ne mandra nAma ke dharma-puruSa se karAI thI aura zaila-stambha khar3A kiyA thaa| antima gupta rAjAoM meM devagupta aura harigupta ne saMsAra tyAga kara digambara muni kI dIkSA grahaNa ko thI / upayukta aitihAsika pramANoM ke AdhAra para yaha siddha hotA hai ki guptakAla meM 300 varSa taka jaina dharma kA prabhAva rhaa| harSavardhana ke rAjyakAla meM uttara bhArata meM sAdhviyoM kA saMgha apane niyamoM kA pAlana karate hue vicaratA thaa| uttara bhArata para kaI zatAbdiyoM taka videzI rAjAoM ke hamale hote rhe| uttarabhAratIyoM ko tIna bAra bhISaNa akAla tathA anya rAjanaitika, sAmAjika Adi kaThinAiyoM kA sAmanA karanA pdd'aa| ina saba viSama paristhitiyoM ke bAvajUda bhI candanabAlA dvArA calAye gaye sAdhvI saMgha kA astitva akSuNNa rhaa| zanaiH zanaiH rAjanaitika tathA sAmAjika kAraNoM se jaina dharma bihAra tathA ur3IsA Adi prAntoM se nikala kara rAjasthAna va gujarAta meM phailane lgaa| 1. pro0 kRSNacandra vAjapeyI-prAcIna bhAratIya saMskRti-pR0 518 bra0 paM0 candAbAI abhinandana grantha, pR0 498 / DaoN. hIrAlAla jaina-bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna-pR0 35 jJAtAdharmakathA meM tIrthaMkara gotra ke upArjana ke liye bIsa sthAnoM kI ArAdhanA ko mAnA hai| digambara paramparA meM SoDaza bhAvanAe~ haiN| bhAva samAna hai| 2. A0 hastImalajI-jaina dharma kA maulika itihAsa bhAga 2, pR0 697 3. vhii| 4. DaoN0 kAmaTe, rilijana Apha tIrthakarAz2a-jainijma ina nArtha iNDiyA, pR0 210-216 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-7vIM sadI kI jaina sAdhviyoM va viduSiyAM : 163 harSavardhana ( I0 san 640 ) ke rAjya kAla meM bhI jaina dharma ko rAjyAzraya prApta thA / isI samaya yuga pradhAna AcArya mahAkavi mAnatuMga hue the- jinhoMne saMgha kI surakSA tathA RSabhadeva kI stuti ke liye 'bhaktAmara stotra' kI racanA kI / yaha stotra bhAva pradhAna pravAhamaya zailI meM racA gayA hai / bhaktAmara kI racanA bhASA-bhAva, kalA aura kalpanA ke anUThe sAmaJjasya se anokhI pratIta hotI hai / cInI yAtrI hvenasAMga ( I0 san 626 se 643) ne bhArata kI yAtrA kI thI / usane likhA hai ki- 'harSavardhana ke rAjya meM jaina sAdhu bahutAyata se bhramaNa karate hue dikhAI dete the / harSavardhana prayAga meM hara pA~caveM varSa eka mahAna dhArmika anuSThAna karatA thA jisameM bauddha, jaina (nirgrantha), zaiva aura vaiSNava sAdhuoM ko nimantrita karatA thA aura bharapUra dAna dekara saba ko saMtuSTa karatA thA / vaha guNiyoM aura vidvAnoM kA Adara karatA thA / usakA rAjakavi bANa thA jo harSacarita, kAdambarI Adi racanAoM ke lie suprasiddha hai' / harSavardhana ke samaya meM jaina dharma ko mAnyatA thI lekina dhArmika pracAraprasAra bauddha dharma kA adhika huaa| isakA mukhya kAraNa bauddha dharma ke prati harSa kA vizeSa anurAga thaa| rAjya meM cUMki mahAkavi mAnatuMga jaise vidvAn AcArya the ataH sAdhu-sAdhvI tathA zrAvaka-zrAvikA saMgha kA bhI astitva rahA hogaa| hAlA~ki sAhityika pramANoM se harSakAlIna kisI viziSTazramaNI athavA zrAvikA kA ullekha prApta nahIM hotA hai / isa kAla meM udyotana sUri ne lagabhaga I0 san 778 meM kuvalayamAlA grantha kI racanA kI jisakA jaina dharma meM bahuta pracAra huA / inhIM udyotana sUri ne hUNa nareza toramANa ko apane teja se parAsta karake use jaina dharma kA bhakta banAyA thaa| cInI yAtrI phAhyAna ne uttarI bhArata ke vividha sthAnoM meM jina sampradAyoM aura dhArmika saMsthAnoM ko dekhA thA, unameM se aneka jaina the / ataH yaha vizvAsa kiyA jAtA hai ki usa samaya uttarI bhArata meM jaina dharma kA paryApta pracAra thA / 1. muni suzIlakumAra - jaina dharma kA itihAsa - pR0 190 2. DaoN0 jyotiprasAda jaina - bhAratIya itihAsa : eka dRSTi, pR0 155 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya dakSiNa bhArata kI jaina sAdhviyA~ __ evaM viduSI mahilAe~ dakSiNa bhArata ko jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAeM mahAvIra-nirvANa ke pazcAt ( I0 sa0 pUrva 467) kI AcAryaparamparA meM saMbhUtivijaya sAtaveM AcArya hue| inakI mRtyu ke pazcAt inake guru-bhAI bhadrabAhu eka mahAn dharma pravartaka AcArya hue| usa samaya samrATa candragupta maurya magadha rAjya para zAsana kara rahe the| unake zAsanakAla meM magadha meM bAraha varSa kA bhayAnaka akAla pdd'aa| aise kaThina samaya meM magadha ke AsapAsa vizAla sAdhu saMgha kA bharaNa-poSaNa honA kaThina samajhakara AcArya bhadrabAhu apane anuyAyI sAdhuoM ko sAtha lekara dakSiNa ke karnATaka rAjya meM cale gye| isa prakAra maurya-kAla meM jaina dharma kA dakSiNa bhArata meM praveza mAnA jAtA hai| bauddhoM ke pAli sAhityAntargata mahAvaMza ke laMkA-vivaraNa meM aisA ullekha milatA hai ki buddha-nirvANa ke 106 varSa pazcAt pANDukAbhaya rAjA kA abhiSeka huA, usa samaya unhoMne nirgrantha zramaNoM ke lie aneka nivAsa sthAna banavAe / saMbhavataH siMhala dvIpa meM jaina dharma dakSiNa bhArata se hI hotA huA pahu~cA hogA' / ataH aisI mAnyatA hai ki jaba AcArya bhadrabAhu ne vizAla muni saMgha lekara dakSiNa kI ora vihAra kiyA, usake pahale vahA~ kI janatA meM jaina dharma kA pracAra rahA hogaa| rAmAnanda aura TinnAvalI ko guphAoM meM brAhmI lipi ke zilAlekhoM tathA prAcInatama tamila granthoM ke AdhAra parasa upradeza meM ati prAcIna kAla se jaina dharma kA pracAra siddha hotA hai| uttara bhArata se AcArya bhadrabAhu ne jaba dakSiNa kI ora prasthAna 1. (ka) DaoN0 hIrAlAla jaina-bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna pR0 36 (kha) bI0 ena0 lUniyA-prAcIna bhAratIya saMskRti-pR0 367 (ga) muni suzIlakumAra-jaina dharma kA itihAsa-pR0 112 / 2. DaoN. horAlAla jaina-bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna-pR0 36 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dakSiNa bhArata kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAeM : 165 kiyA, usa samaya vihAra meM sAdhviyoM kI kyA sthiti thI, isakA ullekha prApta nahIM hotA hai| yaha to nizcita hai ki usa kaThina paristhiti meM sAdhu varga ke sAtha adhika saMkhyA meM sAdhviyA~ dakSiNa kI ora nahIM gaI hogii| kisI paTTAvalI meM bhI aisA ullekha nahIM milatA jisase sAdhviyoM ke dakSiNa bhArata meM jAne kI puSTi hotI ho| zrutakevalI bhadrabAhu evaM vizAkhAcArya Adi ziSyoM ne karnATaka evaM tamila pradezoM meM jaina dharma meM navIna prANa-saMcAra kiyaa| I0 san ke prArambha meM kundakundAcArya kI, jo usI pradeza ke nivAsI the, preraNA se tamila bhASA ke vizvavikhyAta nIti-grantha 'kurUla kAvya' kI racanA unake gahastha ziSya tirUvalluvara ne kii| isa lekhaka kI zAnta svabhAva vAlI patnI ke gRhastha jIvana kI eka ghaTanA yahA~ uddhRta hai| lekhaka kI patno vAsukI kI pati-bhakti kA vivaraNa nimna prakAra hai :vAsukI : ___ vAsukI tamila bhASA ke vizvavikhyAta granthakAra tirUvalluvara kI patnI thii| usakA vaivAhika jIvana atyanta sukhamaya thaa| pati kA pratyeka zabda usake liye Izvara kI AjJA ke samAna thaa| eka bAra eka muni (sAdhu) ne inake dAmpatya jIvana kI saphalatA kA rahasya pUchA to unhoMne kucha dina sAdhu ko apane yahAM rahane ke liye khaa| unakI rAya mAna kara sAdhu vahIM rahane lge| eka dina tirUvalluvara ne apanI patnI ko muTThIbhara nAkhUna tathA lohe ke Tukar3oM kA bhAta pakAne ko khaa| vAsukI ne lezamAtra bhI sandeha na karate hue vaisA hI kiyaa| usI prakAra eka bAra ThaNDe bhAta ko 'bahuta garma hai, merA to chUte hI hAtha jala gayA', pati ke aisA kahane para vaha zIghra AI aura paMkhA jhalane lgii| eka bAra garmI se tapatI huI dopahara ko ghanA andhakAra batAkara pati ne dIpaka jlvaayaa| vAsukI ne binA hicakicAhaTa ke zIghra dIpaka jalA diyA / 1. (ka) DaoN0 jyotiprasAda jaina, pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAeM pR0 69 (kha) DaoN0 hIrAlAla jaina, bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna pR0 36 2. AcArya vijayavallabhasUri smAraka grantha, paM0 mahendrakumAra jaina nyAyazAstrI, kurula-pR0 83 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ ina sabhI bAtoM ko dekhakara sAdhu samajha gayA ki jaba pati-patnI meM pUrNa ekatA ho aura leza mAtra bhI sandeha na ho, tabhI vaivAhika jIvana sukha kA sAgara bana sakatA hai / yaha saba dekha sAdhu bole, 'maiM Apake sukho jIvana kA marma samajha gayA haiN|' itanA kahakara muni apane sthAna para cale gye| pati ke prati patnI kI zraddhA kA yaha apUrva udAharaNa hai / isI prakAra dharma ke siddhAntoM para jaba taka pUrNa vizvAsa na ho, taba taka dharma. ArAdhanA kaThina hai| I0 san kI dUsarI sadI meM cola tathA cedi rAjya meM jaina dharma kA prabhAva thaa| tricurApallI ke rAjA killIkavarmana ke kaniSTha putra zAntivarmana ne jaina dharma ke siddhAntoM ko jIvana meM apanAyA tathA muni dIkSA grahaNa kii| yahI muni dakSiNa bhArata meM AcArya samantabhadrasvAmI ke nAma se vikhyAta hue| pAmavve pediyara dorapayya kI jyeSTha rAnI tathA butuMga kI bar3I bahana thI / nANavve kanti nAma kI tatkAlIna eka vidvAn AryikA kI preraNA se prerita hokara pAmavve ne bhI saMsAra tyAga pravrajyA grahaNa kI thii| isa rAjamahiSI ne dIkSita hokara 30 varSoM taka pA~ca mahAvratoM kA pAlana kiyA tathA karmoM kA kSaya kara sAdhvI jIvana ko ujjvala banAyA aura anta samaya meM samAdhipUrvaka deha-tyAga kiyaa| auve : yaha mahilA cera rAjya kI eka jaina rAjakumArI tho, jo Aja suprasiddha prAcIna tamila kavayitrI ke rUpa meM vikhyAta haiM / ye jIvana paryanta bAla brahmacAriNI rahIM aura apanI niHsvArtha samAja sevA, sumadhura vANI aura nItipUrNa upadezoM ke lie Aja bhI tamila bhASA-bhASiyoM ke liye 'mAtA auve' (AryikA mA~) ke rUpa meM smaraNIya evaM pUjyanIya banI 1. (ka) DaoN0 jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAeM pR080 (kha) bra0 paM0 candAbAI abhinandana grantha-pR0 69 2. DaoN0 jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAe~ pR0 70 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dakSiNa bhArata kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 167 gaMgavaMza gaMgamahAdevI : gaMgavaMza rAjya kI nIMva DAlane meM jainAcArya siMhanandi ne bar3I sahAyatA kI thii| I0 san 430 meM gaMgarAjA avinIta ne garu vijayakIti kI preraNA se mandira tathA vihAra ke liye pracura dAna diyaa| ___ isa vaMza ko gaMgamahAdevI jaina dharma kI ananya bhakta thIM / eka prazasti meM gaMgamahAdevI ko jinendra ke caraNa kamaloM meM 'lubdha bhramarI' ke nAma se sambodhita kiyA gayA hai| jaina dharma ke pracAra ke liye inhoMne kaI nirmANakArya karavAye / mahAdevI gaMga hemmAdi mAndhAtAbhUpa kI patnI thiiN| kAlaladevI: ___ gaMganareza rAcamalla satyavAkya caturtha ke mantrI cAmuNDarAya kI mAtA kA nAma kAlaladevI thaa| dharmaparAyaNa tathA mAtRbhakta putra cAmuNDarAya ne apanI snehamayI jananI kI bhAvanA ko mAna dete hue I0 sa0 978 meM gomaTezvara (bAhubali) kI vizva-vizruta vizAla (57 phITa utuMga khar3agAsana) pratimA kA nirmANa karAkara pratiSThA karAyI thI jo zilpakalA tathA mUrtivijJAna kI advitIya kalAkRti hai / ajitAdevI : Apa paramavaijJAnika tathA jinendra bhakta cAmuNDarAya kI patnI thiiN| patiparAyaNa tathA dharmaparAyaNa yaha mahilA apane pati ke dharma kAryoM meM sotsAha sahayoga detI thii| ardhAMginI kA sakriya sahayoga cAmuNDarAya ke dhArmika kAryoM meM utsAha bar3hAtA thaa| mAtA-pitA ke samAna putra jinadeva ne bhI ajitasena bhaTTAraka kI preraNA se zravaNabelagola meM eka bhavya pArzvajinAlaya banavAyA thaa| 1. DaoN0 jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAe~ pR0 74 2. (ka) DaoN0 hIrAlAla jaina-bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna pR0 38 (kha) DaoN0 jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAe~ pR0 78 3. vahI, pR0 84 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ pallaviyA : gaMgarAjya ke mahAmaMtrI cAmuNDarAya kI laghu bhaginI pallaviyA bhI jaina dharma meM dRr3ha AsthA rakhatI thii| isa dharmaprANa mahilA ne laghu vaya meM hI sAMsArika sukha-samRddhi ko tyAgakara AryikA vrata grahaNa kiyA thA / kaThina niyamoM kA pAlana karatI huI, tapa, saMyama tathA svAdhyAya se AtmakalyANa karatI huI, anta meM sallekhanA vrata grahaNa kara inhoMne candranAtha vasati meM apane prANa tyAge / kundAcci ( kadAcchikA) : gaMga nareza zrIpuruSa ( I0 san 726 se 776 ) ke rAjyakAla meM zrIpura kI uttara dizA meM 'lokatilaka' nAmaka jinAlaya kA nirmANa kundAcci nAmaka rAjamahilA ne karAyA thaa| inakI mAtA pallavarAja kI priya putrI tathA pitA sagarakula- tilaka maruvarmA the / ApakA vivAha paramagula ke sAtha huA thA / isa jinAlaya ko rAnI kI preraNA se samasta karoM se mukta karake ponnali nAmaka saMpUrNa grAma tathA aura bahuta sI bhUmi pradAna kI gaI thI / sAviyavbe : yaha vIra mahilA - ratna parAkramI vIra bAyika tathA usakI dharmapatnI jAba kI putrI thI aura udaya vidyAdhara kI (aparanAma vaddega) kI bhAryA thI / eka samaya rAjA rakkasagaMga ke rAjyakAla meM yaha vIrAMganA apane pati ke sAtha 'bagepura' ke yuddha meM gaI thI, vahA~ raNabhUmi meM yuddha karate hue hI usane vIragati pAyI thI / zravaNabelagola ke eka pASANa para isa yuddhapriya mahilA kI vIragati lekhAMkita hai / lekha ke Upara eka dRzya hai jisameM yaha vIra nArI ghor3e para savAra hai aura hAtha meM talavAra uThAye hue apane sammukha eka gajArUr3ha yoddhA para prahAra kara rahI hai / lekha meM isa mahilA ratna ko revatI - rAnI jaisI pakkI zrAvikA, sItA jaisI pativratA, devakI 1. DaoN0 soletara - vijayanagara kA itihAsa - pR0 168 2. (ka) DaoN0 jyotiprasAda jaina - pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAe~pR0 75 (kha) bra0 paM0 candAbAI abhinandana grantha, pR0 477 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dakSiNa bhArata kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 169 jaisI rUpavatI, arUndhatI jaiso dharmapriyA aura zAsana devI jaisI jinendra bhakta batAyA hai| rASTrakUTa candravallabhA : candravallabhA rASTrakUTa nareza amoghavarSa rAsakRtA kI putrI tathA rAjA rAjamala dvitIya kI patnI thii| apane pitA ke padacihnoM para calanevAlI isa rAjakumArI ne apanI dRr3ha AsthA ke kAraNa jaina dharma ke pracAra-prasAra meM vizeSa saphalatA prApta kii| apane guru zubhacandra siddhAntadeva kI preraNA se eka vizAla jaina pratimA kI sthApanA karavAI, jisakA ullekha zravaNabelagola ke zilAlekha naM0 489 meM milatA hai| pati ke samAna candravallabhA bhI bAraha sau (1200) brAjila ke ucca padAdhikArI ke pada para kArya karatI thI, jo usa samaya ke itihAsa meM gauravazAlI pada mAnA jAtA thaa| apane vyaktigata jIvana meM vratoM kA pAlana karate hue anta samaya se vidhipUrvaka vrata dhAraNa kara zarIra kA tyAga kiyaa| voratA tathA parAkrama se yukta yaha mahilA jinendra zAsana kI bhakta tathA apanI yogyatA evaM saundarya ke lie prasiddha thii| isane sAta-ATha varSa taka apane pradeza kA suzAsana kiyaa| anta meM I0 san 918 meM vaha rugNa ho gaI to zarIra aura saMsAra ko kSaNa bhaMgura jAnakara, apanI putrI ko sampatti evaM padabhAra sauMpa diyaa| svayaM bandani tIrtha kI vasati meM jAkara zraddhA ke sAtha sallekhanA vrata pUrvaka deha kA tyAga kiyaa| jakkisundarI: __ kRSNarAja tRtIya kI mRtyu ke pazcAt unakA laghubhrAtA (khoTTiMga 1. (ka) paramAnanda zAstrI-zramaNa saMskRti meM nArI-bra0 paM0 candAbAI abhinandana grantha-pR0 477 (kha) DaoN0 jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAeM pR0 84-85 (ga) candragiri parvata ke zilAlekha naM0 61, (139) 2. (ka) sAutha iNDiyana hisTro eNDa kalcara-pR0 111 (kha) bra0 paM0 candAbAI abhinandana grantha, pR0 551 (ga) DaoN0 jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAe~ pR0 108 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ nityavarSa I0 san 967-972) rASTrakUTa siMhAsana para baitthaa| isa nareza ke sAmanta paDDiga ne apanI dhArmika bhAryA jakkisundarI dvArA kAkambala meM nirmita bhavya jinAlaya ke liye do grAma pradAna kiye the (I0 san 968) / inake guru kavaliguNAcArya kI preraNA se sAdhu-sAdhviyoM ke Thaharane ke lie eka vasati banavAI gaI thii| yaha mahilA rAjavaibhava tathA vilAsitA se dUra rahakara dharma dhyAna para zraddhA rakhatI thii| mAlaladevI: yaha kadamba kula ke mahArAjA kIrtideva kI parama jina bhakta aura dharmaparAyaNa agramahiSI thI / kuppaDUra nAma ke nagara meM inhoMne atibhavya pArzvadeva caityAlaya kA nirmANa karAkara AcArya padmanandi ke siddhAnta se usakI pratiSThA karavAI / jinendradeva kI nitya pUjA evaM sAdhuoM ke AhAra Adi kI vyavasthA ke liye svayaM mahArAja kIrtideva se eka gA~va prApta kara guru ko (samarpita) dAna diyA thaa| cAlukya vaMza atimavve : dasavIM zatAbdI ke antima caraNa meM dakSiNa bhArata meM dAnavIrA atimabbe kA nAma jaina dharma meM camaka uThatA hai / viziSTa guNa tathA utkRSTa dAna ke kAraNa jaina nAriyoM ke itihAsa meM inhoMne ucca sthAna prApta kiyA hai| Apake pati nAgadeva cAlukya rAjA Ahavamalladeva ke senApati the| ApakA gRhasthAzrama Anandamaya thaa| parantu nirdayI vidhi ko sahana nahIM huA va anAyAsa hI pati kI mRtyu se atimabbe kA jIvana andhakAramaya ho gyaa| usa samaya kI prathA ke anusAra nAgadeva kI dUsarI patnI 'gaMDamabbe' pati ke sAtha sato ho gii| para satI prathA ko jaina dharma ke siddhAntoM ke viruddha samajha kara atimavbe ne aisA karanA ucita nahIM smjhaa| vaha apane ekamAtra putra aNNigadeva kI rakSA karatI huI zrAvikA vratoM kA pAlana 1. (ka) sAutha iNDiyana hisTrI eNDa kalcara-pR0 111 (kha) bra0 paM0 candAbAI abhinandana grantha-pR0 553 2. DaoN0 jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAe~ pR0 125 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dakSiNa bhArata kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 171 karate hue gRhasthAzrama meM rhii| yadyapi atimabbe AmaraNa jaina zrAvikA rahI, phira bhI kaThina se kaThina vratoM ke dvArA isane apane zarIra ko itanA kRza kara liyA thA ki tatkAlIna mahAkavi ratna ne unako kAmaparAGmukhatA tathA dehadaMDana nAma ke donoM guNoM kI sAkSAt mUrti batAkara bar3I prazaMsA kI hai| dAnazilA atimabbe kI jina dharma para itanI gaharI zraddhA thI ki unhoMne apanI nijI dhanarAzi ko dharma-pracAra ke liye vyaya kiyaa| kahA jAtA hai ki isI devI ne apane vyaya se kannar3a kavi ponna dvArA san 933 meM likhe gaye 'zAntipUrANa' kI eka sahastra hastalikhita pratiyA~ likhAkara dAna meM bttvaaii|2 isase karnATaka meM sarvatra jaina dharma kA bahuta pracAra huaa| isI prakAra anya hastalikhita kAvyoM kI bhI rakSA kI / mudraNAlayoM ke abhAva ke kAraNa usa jamAne meM pratyeka grantha kI pratyeka prati ko hAtha se likhanA-likhavAnA par3atA thaa| ataH jisa grantha kI pratiyA~ adhika taiyAra hotI thIM, usa grantha kA pracAra utanA hI adhika huA karatA thaa| isakI sucAru vyavasthA na hone ke kAraNa atyanta mahattvapUrNa grantha aura usake racayitA kA nAma hamezA ke lie lupta ho jAyA karatA thaa| atimabbe kI preraNA se aise kaI mahattvapUrNa granthoM ko punarjIvita kiyA gyaa| sAhitya sevA ke sAtha-sAtha unhoMne 'maNikanakakhacita' (sone tathA ratnoM se mar3hI huI) 1500 jina-pratimAe~ vidhivata banavAkara saharSa dAna dI thI / pratyeka pratimA ke liye eka-eka cittAkarSaka bahumUlya maNighaTA, dIpamAlA, ratna-toraNa tathA bitAna (caMdaravA-mUrti ke Upara bA~dhane kA nakSIdAra caukora kapar3A) bhI bheMTa kiyaa| mahAkavi ratna ne atimavbe ke isa dharmAnurAga kI bhUri-bhUri prazaMsA kI hai| vastutaH dAna ciMtAmaNi atimavbe kA yaha dAna sAmAnya dAna nahIM, kintu mahAdAna thaa| sAtha hI sarvatomukhI mahAdAna se prApta 'dAna-ciMtAmaNi' upAdhi sarvathA upayukta hai| 1. bra0 paM0 candAbAI abhinandana grantha-pR0 521 2. (ka) DaoN0 hIrAlAla jaina-bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna pR0 38 (kha) madrAsa vizvavidyAlaya kI ora se prakAzita zaktipurANa kI prastAvanA meM uddhRta / (ga) ba0 paM0 candAbAI abhinandana grantha, pR0 523 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM kaI zilAlekhoM meM bhI dAnacintAmaNi kI mahimA vizeSa rUpa se aMkita hai| bambaI-karnATaka zAsana-saMgraha dvArA prakAzita 52 tathA 53 nambara vAle zilAlekha atimavbe se sambaddha haiN|' isa zilAlekha meM tatkAlIna mahAkavi ratna dvArA ajitapUrANa kA yaha varNana bhI hai ki 'jaba atimavbe zravaNabelagola darzana ko gaI thIM to vahA~ unake prabhAva se akAla vRSTi haI thii|' isI prakAra lekha meM inakI mahimA kA ullekha isa prakAra hai, 'atimabbe rAjA ke kahane para pavitra jina pratimA ko mastaka para dhAraNa karake jaba nirbhaya hokara godAvarI meM utarI to isakI mahimA se nadI kA pravAha ekadama ruka gayA / 2 tatkAlIna kaviyoM ne dAnacintAmaNi atimabbe ko kaI upAdhiyoM se vibhUSita kiyA hai tathA zilAlekha meM jina pratimAoM ko nirmANikA ke rUpa meM unakA sAdara smaraNa kiyA hai| vastutaH dAnaciMtAmaNi atimanne eka Adarza jaina mahilA thI, jisakA smaraNa kara Aja bhI nArI jAti kA mastaka gauravAnvita hotA hai| jAkaladevI : Apa cAlukya rAjA tribhuvanamalla vikramAditya kI dharmapatnI thiiN| jAkaladevI kA janma jaina kula meM huA thaa| isakA pramANa gulabargA jile ke zilAlekha se prApta hotA hai| inhoMne jaina zAsana kI apAra sevA kI thii| ___ jAkala devI ke pati cAlukya rAjA tribhuvanamalla jaina dharma ke virodhI the aura jaina mUrtiyoM tathA jaina bimboM se ghRNA karate the| eka samaya eka "zilpa kalAkAra ne eka atizaya sundara, bhavya aura vizAla jina pratimA taiyAra kara rAjA ke sammukha upasthita kiyaa| rAnI usa hRdayahAriNI pratimA ke darzana kara bhagavadbhakti meM rama gaI, para pati cAlukya rAjA kI makhAkRti se rAnI usake hRdaya ke bhAvoM ko tAr3a gaI aura vinayapUrvaka rAjA se bolI, 'he rAjan, isa prakAra kI ramaNIya, manohara, vizAla aura zAntamudrA-sampanna mUrti apane rAjadarabAra meM avazya honI 1. esa0 AI0 AI0 11-1, bambaI-karnATaka iMsakripzansa 2. (ka) bra0 paM0 candAbAI abhinandana grantha, pR0 523 (kha) DaoN0 jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAe~ pR0 118 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dakSiNa bhArata kI jaina sAdhviyoM evaM viduSI mahilAe~ : 173 caahiye|' rAjA ko anyamanaska tathA udvigna dekha punaH rAnI bolI, 'rAjan, jarA sociye ki yaha rAjamahala kI aTArI kitane dina ke lie hai, yaha rAga-raMga anitya hai, kintu yaha jina pratimA to saMsAra sAgara se pAra lagAkara nirantara abhaya sukha dene vAlI hai|' yaha sunate hI kaTTara vidrohI rAjA kI manobhAvanA meM parivartana ho gyaa| usane bhI patnI kI preraNA se jaina dharma aMgIkAra kiyA evaM rAjya meM jaina dharma ke pracAraprasAra ke liye kAphI dhana kharca karake mandira, jinAlaya Adi banavAye / kAliyakA : cAlukya tribhuvanamalla ke daNDanAyaka sUrya kI bhAryA, svayaM jyeSTha daNDanAyakiti kAliyakA bar3o dharmAtmA mahilA thii| usane I0 san 1128 meM sembUra meM pArzvanAtha bhagavAn kA eka ati sundara jinAlaya banavAkara usake lie svaguru zAntizayanapaNDita ko prabhUta bhUdAna diyA thaa| akkAdevI: akkAdevI cAlukya vaMzI rAjA satyAzraya kI bahina evaM dazavarmana kI putrI thiiN| rAjya kArya meM dakSa hone ke kAraNa ve rAjya ke eka prAnta kI gavarnara niyukta kI gaI thIM (I. san 1037) / rAjya zAsana meM sahayoga dene ke liye unake sAtha sAta maMtriyoM kI eka kauMsila thI, jo prAnta kI vyavasthA sucAru rUpa se karate the jisameM akkAdevI svayaM rAjasva maMtrI thiiN| inake zAsana-kAla meM rAjasva maMtrI ko hI dhArmika kArya ke liye sarakArI jamIna binA mUlya dene kA adhikAra thaa| isI prakAra rAjasva adhikArI ko yaha bhI Adeza thA ki sarakArI kara vasUlI meM se kucha dhanarAzi dhArmika kAryoM ke liye dI jaay| kucha ucca adhikAriyoM 1. bra0 paM0 candAbAI abhinandana grantha, pR0 528 2. DaoN0 jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAeM pR0 126 3. hisTrI eNDa kalcara oNpha iMDiyana pIpula, bhAga 5, pR0 278 4. hisTrI eNDa kalcara Apha iNDiyana pIpula, pR0 167, 279 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ ko dhArmika kAryoM ke liye gA~va taka de dene ke adhikAra rAjya kI ora se prApta the|' rAjya zAsana dvArA dhArmika kArya meM sahUliyata prApta hone se kaI dhanADhya tathA madhyama sthiti ke nAgarika apane dhana ko dhArmika kAryoM meM lagAkara usakA sadupayoga karate the| aise hI eka dAna kA varNana eka zilAphalaka para prApta huA hai| cAlukya nareza vikramAditya ke samaya siMgavAr3I kSetra kI nAlikabbe nAma kI mahilA ne apane svargIya pati ko smRti meM eka mandira kA nirmANa krvaayaa| isa mandira ke kharca ke liye rAjya dvArA bhUmi tathA anya vastue~ dI gaI jisakA zilAlekha meM ullekha prApta hotA hai| ketaladevI : hoyasala rAjavaMza ke rAjA Ahavamalla (I0 san 1042-1068) ke zAsana-kAla meM yaha mahilA 'ponnavADa agrahAra' kI zAsikA thiiN| inheM somezvara kI mahArAnI ketaladevI ke nAma se sambodhita kiyA jAtA thaa| inhoMne tribhuvana-tilaka jinAlaya meM kaI upa-mandiroM kA nirmANaM I0 san 1054 meM krvaayaa| usake kharca ke liye mahAsena muni ko dAna meM bahutasA dhana diyA tAki mandira kA kharca suvidhA se cala sake / prasiddha arhat zAsana kA stambha cAkirAja rAnI kA dIvAna thaa| isI rAjya ke bellArI jile kA koMgalI nAmaka sthAna purAtana kAla se eka prasiddha jaina kendra rahA thaa| yahA~ tabhI se eka mahattvapUrNa jaina vidyApITha kI sthApanA huI thii| isa mahattvapUrNa jaina vidyApITha meM kaI zilAlekhoM kA saMgraha kiyA gayA thaa| zAntaladevI ____ Apa hoyasala vaMza ke mahArAjA viSNuvardhana kI rAnI evaM zramaNopA 1. hisTrI eNDa kalcara Apha iNDiyana pIpula pR0 279 2. mahAvIra jayantI smArikA-jayapura, san 1975, sa0 rAjasthAna jaina sabhA, __ jayapura pR0 3-9 -- 3. DaoN0 jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAeM-pR0 120, bra0 paM0 candAbAI smRti grantha Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dakSiNa bhArata kI jaina sAdhviyoM evaM viduSI mahilAe~ : 175 sikA thiiN| apanI sundaratA evaM saMgIta, vAdya tathA nRtya Adi kalAoM meM nipuNatA ke liye vaha viduSI - ratna sarvatra vikhyAta thii| rAnI ke pitRkula tathA mAtR-kula donoM dharmaparAyaNa the / pitA mArasiMgacyapaggeDe kaTTara zaiva the / svayaM mahArAjA viSNuvardhana inakA bahuta Adara karate the tathA inheM 'udvRna- sabati-gandhavAraNa' arthAt ucchRGkhala sotoM ko kAbU meM rakhane ke lie 'matahasti' viruda diyA thA / Apake dhArmika guru prabhAcandra siddhAntadeva the, jinakI yaha gRhastha ziSyA thIM / isa dharmAtmA mahArAnI ne zravaNabelagola meM apane nAma para 'savati - gandhavAraNa vasati' nAma kA eka atyanta sundara evaM vizAla jinAlaya banavAyA thaa| ukta jinAlaya meM bhagavAn zAntinAtha kI pA~ca phuTa U~cI kalApUrNa mUrti kI pratiSThA karavAI thI / apane samaya zAntaladevI dAna ke lie prasiddha thIM / mandira ke lie eka gA~va kA dAna tathA anya kaI choTe-choTe dAna diye / mahArAnI ne jinAbhiSeka ke lie vahA~ gaMga-samudra nAma ke sundara sarovara kA nirmANa karavAyA thA / mahAdevI zAntaladevI ne zivagaMge nAmaka sthAna meM I0 san 1921 meM saMllekhanA jaina samAdhi maraNa kI vidhi se dehatyAga kiyA | gandhavAraNa- vasati ke maNDapa ke tIsare stambha para utkIrNa zilAlekha meM mahArAnI ke svargagamana kI ghaTanA kA varNana karate hue unake guNoM evaM dharma kAryoM kI bhUri-bhUri prazaMsA kI gaI hai / mAcikavbe : Apa mahArAnI zAntaladevI kI mAtA aura pratApI daNDanAyaka baladeva kI putrI thIM / pati mArasiMgapya ko chor3akara mAcikabbe kA zeSa samasta parivAra parama jina bhakta thaa| pati ke anya dharmavizvAsI hote hue bhI yaha nArI svadharma kI ArAdhanA karane meM svataMtra thI / dharmAnurAgI putrI zAntaladevI ke nidhana se mAtA ko vaha saMsAra se virakta ho gaI / ataH unhoMne atyanta du:kha huA aura zravaNabelagola meM jAkara 1. (ka) DaoN0 jyotiprasAda jaina - pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAe~ pR0 140 (kha) bra0 paM0 candAbAI abhinandana grantha, pR0 478 (ga) bI0 e0 soletara - miDiyevala jainiz2ma (gha) DaoN0 hIrAlAla jaina - bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna - pR0 40 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 : jainadharma kI pramukha sAdhviyoM evaM mahilAeM prabhAcandra, vardhamAna aura ravicandra Adi guruoM kI upasthiti meM eka mAsa kA anazanapUrvaka sallekhanA vrata liyA aura samAdhimaraNa kiyA / ukta tyAgI muniyoM ne usa sAdhvI ke tapa-saMyama evaM niSThA kI bhUri-bhUri prazaMsA kI thii| hariyambarasi : ___ Apa hoyasala vaMza ke viSNuvardhana kI suputrI tathA ballAladeva kI bahana thIM / inake dharmaguru siddhAntadeva the, jo apanI vidvattA ke liye tatkAlIna rAjAoM meM vikhyAta the / hantUra nAmaka sthAna ke eka dhvasta jinAlaya meM prApta 1130 I0 san ke zilAlekha se jJAta hotA hai ki ukta prAnta ke tatkAlIna zAsaka ballAladeva kI rAjakumArI aparanAma hariyala devI ne apane guru kI preraNA tathA bhAI ke sahayoga se svadravya se hantiyara nagara meM eka atyanta vizAla evaM manorama jinAlaya banavAyA, jo ratnakhacita tathA sundara maNimaya kalazoM se yukta uttuMga zikharoMvAlA thaa| ukta jinAlaya meM nitya pUjA, sAdhuoM ke AhAradAna, asahAya. vRddhA striyoM kI zIta Adi se rakSA hetu AvAsa evaM bhojana Adi kI suvidhA dene ke lie tathA jinAlaya ke jIrNoddhAra Adi ke lie bahuta-sI rAjakaramukta bhUmi guru siddhAntadeva ko samarpita kI gaI thii| isa dAnapatra meM rAjakumArI kI tulanA sItA, sarasvatI Adi prAcIna mahilAoM se kI gaI hai tathA unheM patiparAyaNa, viduSI aura samyaktva cUr3AmaNi likhA hai| isa dAna meM pitA mahArAjA viSNuvardhana kI sahamati thii| lakSmImati : __ Apa mahArAjA viSNuvardhana ke senApati gaMgarAja kI dharmaparAyaNA patnI thIM, jinheM apane pati kI "kAryanItivadhU" aura 'raNejayavadhU' kahA gayA hai / gaMgarAja ne apanI zara-vIratA, rAjya-sevA aura dharmotsAha ke pratApa se hoyasala rAjavaMza ko prabhAvita kiyA thA tathA rAjya meM jaina dharma kI nIMva ko majabUta karane meM bahata sarAhanIya kArya kiyA thA / lakSmImati ne pati kI sahAyatA se, jaina dharma meM varNita cAroM dAnoM-AhAra 1. DaoN0 jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAeM pR0 141 1. DaoN. jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAeM pR0 141-142 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dakSiNa bhArata kI jaina sAdhviyoM evaM viduSI mahilAe~ : 177 dAna, abhayadAna, auSadhidAna, jJAnadAna evaM zAstradAna - ko satata dekara " saubhAgyakhAni" kI upAdhi prApta kI thI / lakSmIdevI ne zravaNabelagola meM eka sundara jinAlaya banavAyA jo eraDukaTTevasati ke nAma se prasiddha hai / unhoMne anya kaI jinAlaya banavAye tathA jIrNoddhAra karavAyA ! jaina dharma kI parama upAsikA isa mahilA ne anta meM saMnyAsa vidhipUrvaka zarIra kA tyAga kiyA' / pocikavbe : Apa jaina dharma ke mahAn sevaka gaMgarAja ko mAtA tathA buddhamitra kI guNavato evaM dharmAtmA patnI thIM / Apane aneka dharma kArya kiye the, yathAdAna diye tathA belagola meM aneka maMdira banavAye aura anta meM I0 san 1921 meM sallekhanA vidhipUrvaka deha tyAga kiyA / mahAn senApati gaMgarAja se jaba mahArAjA viSNuvardhana ne unake apUrvaM kAryoM ke liye icchita puraskAra mA~gane ke liye kahA to usa dharmavIra ne 'gaMgavADI' nAma kA pradeza mA~gA / kyoMki isa prAnta meM prAcIna jaina tIrthoM aura jina maMdiroM kA bAhulya thA / una bhagna mandiroM kA jIrNoddhAra puraskAra meM prApta 'gaMgavADI' prAnta kI samasta Aya se hotA thA / apanI mAtA aura patnI ke samAdhimaraNa kI smRti meM usane zravaNabelagola meM smAraka bhI sthApita kiye the / puraskAra meM prApta 'parama' nAmaka grAma ko apanI mAtA tathA bhAryA dvArA nirmita jina maMdiroM ko bheMTa kara diyA / eka zilAlekha meM likhA hai ki jisa prakAra pUrvakAla meM jinadharmAgraNI atima ke prabhAva se godAvarI nadI kA pravAha ruka gayA thA vaise hI kAverI nadI ke pUra se ghira jAne para bhI jinabhakti ke prasAda se gaMgarAja kI lezamAtra bhI kSati nahIM huI / zilAlekhoM meM kahA gayA hai ki jisa prakAra indra kA vajra, balarAma kA hala, viSNu kA cakra, zaktidhara kI zakti aura arjuna kA gANDIva thA usI prakAra viSNuvardhana kI vAstavika zakti gaMgarAja the / 1. (ka) DaoN0 jyotiprasAda jaina, pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAe~, pR0 142 (kha) DaoN0 hIrAlAla jaina - bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna - pR0 40 (ga) bra0 paM0 candAbAI abhinandana grantha, pR0 479 2. DaoN0 jyotiprasAda jaina - pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAe~pR0 144 12 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM Aciyakka yA AcaladevI : __AcaladevI hoyasala nareza ballAla dvitIya ke maMtrI candramauli kI patnI parama jina bhakta thii| rUpa, guNa aura zIla-sampanna yaha mahilAratna bAlacandra muni kI gRhastha ziSyA thii| isa mahilA ne 1112 I0 san meM zravaNabelagola meM bar3I bhaktipUrvaka eka ati bhavya evaM vizAla pArzvajinAlaya kA nirmANa karAyA thaa| Aciyakkana kA saMkSipta rUpa 'akkana' hone se yaha mandira akkana vasati ke nAma se bhI prasiddha hai| kahA jAtA hai ki mandiroM ke ukta nagara meM yahI eka jinamandira hoyasalakalA kA avaziSTa tathA utkRSTa namUnA hai| saptaphaNI pArzvanAtha kI pA~ca phuTa U~cI pratimA ke sAtha dharaNendra, padmAvatI kI sAr3he tIna phuTa U~co mUrtiyA~ haiN| sundara jAliyA~, cAra camakadAra stambha, kalApUrNa navachatra aura zikhara para siMhalalATa haiN| isa mandira ke nirmANa ke liye svayaM usake pati mantrI candramauli ne, jo vedAnuyAyo brAhmaNa the, mahArAja se prArthanA karake 'bammeyanahalli' grAma prApta kiyA aura guru bAlacandra ko dAna dilAyA thA / gommaTezvara kI pUjA ke lie bhI 'bekka' nAmaka grAma ko rAjA se prApta karake AcaladevI ne dAna karAyA thaa| pati ke kaTTara zaivabhakta hote hue bhI isa mahilA ne unase pUrA sahayoga prApta kiyA aura pati ne bhI apanI dharmAtmA jaina patnI AcaladevI ke dhArmika kAryoM meM pUrA sahayoga diyaa| yaha usakI tathA usake rAjya evaM kAla ko dhArmika udAratA kA paricAyaka hai| hayurvale: hoyasala rAjya ke eka vIra sAmanta kI patnI hayurvale cAndrAyaNa deva kI gRhastha ziSyA thii| apane putra ko dharma meM dRr3ha dekhakara vaha atyanta prabhAvita huI aura usane bhaktipUrvaka jinendra bhagavAn kA abhiSeka kiyA aura usa pakSAla (gaMdhodaka) ko samasta pApoM ko dhonevAlA samajha kara apane putra ke mastaka para car3hAyA tathA svayaM ne moha bandhanoM ko tor3akara 1. (ka) DaoN0 jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAeM pR0 160 (kha) paramAnanda zAstrI-zramaNa saMskRti meM nArI bra0 paM0 candAbAI abhinandana grantha-pR0 478 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dakSiNa bhArata ko jaina sAdhviyoM evaM viduSI mahilAe~ : 179 dharmAcaraNa karate hue samAdhipUrvaka mRtyu ko prApta kiyaa|' sobaladevI sobaladevI vIra ballAla ke maMtrI IcaNa kI patnI thii| isa jinabhakta dampati ne gogga nAmaka sthAna meM vIrabhadra nAmaka sundara jinAlaya kA nirmANa karAyA thaa| eka aura vasati kA nirmANa karAke usake liye dAnAdi diyA thaa| isa dharmAtmA patiparAyaNa mahilA kI upamA sItA aura pArvatI se dI gaI hai| cAgaladevI : trailokyamalla-vIra-sAntaradeva kI rAnI cAgaladevI rUpa, guNa aura zIlasampanna mahilA thii| vaha sAntara nareza kI vAkzrI, koti-vadhU aura vijayazrI thii| usane lokkica vasati ke sanmukha eka ati sundara makaratoraNa banavAyA thaa| balli gA~va meM cA~gezvara nAma kA jinAlaya banavAyA thaa| aneka brAhmaNa kanyAoM kA apanI ora se vivAha karake mahAdAna kiyA thaa| guru mAdhavasena ko isa vasati ke kharca ke liye dekarasa nAmaka zrAvaka ne eka grAma dAna meM diyA thaa| pampAdevI: vikrama dvitIya sAntara kI bar3I bahana rAjakumArI pampAdevI bar3I dharmAtmA thiiN| hamacca ke 1147 I0 san ke zilAlekha ke anusAra unake dvArA citrita caityAlayoM ke zikharoM se cAroM ora jinAlayoM kA bhavya dRzya dikhAI detA thaa| jinendra kI pUjA hetu phaharAyI jAne vAlI dhvajAoM se AkAza bhara gayA thaa| vaha ananya paNDitA thiiN| unhoMne 'aSTa-vidyArcana-mahAbhiSeka' aura 'caturbhakti' nAmaka granthoM kI racanA kI thii| 1. DaoN0 jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAe~ pR0 160 2. vahI, pR0 161 3. vahI, pR0 172 4. vahI, pR0 176 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 : jainadharma ko pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM kaMtIdevI: sAhitya ke kSetra meM apanA advitIya sthAna rakhanevAlI yaha mahilA viSNuvardhana ke rAjyakAla meM huI thii| prasiddha kavayitrI hone ke kAraNa dvArasamudra gAMva ke rAja darabAra meM kaMtIdevo ko sammAnanIya aura ucca pada prApta thaa| rAja darabAra ke suvikhyAta kavi paMpa ke sAtha lohA lene meM Apako apUrva saphalatA prApta huI thii| rAjakavi paMpa ne kaMtI ko parAsta karane ko bahuta koziza kI para usameM saphalatA nahIM milii| Apane apane kAvya sAhitya se bhAratIya nArI ke gaurava aura dharma kI rakSA ko tathA Azcaryajanaka kAvya-zakti dvArA jaina nAriyoM ko naI dizA pradAna ko| bhImAdevI : bhImAdevI vijayanagara ke rAjA devarAya kI dharmaparAyaNA patnI thiiN| zravaNabelagola ke eka zilAlekha se prakaTa hotA hai ki ve jaina dharma ko bahuta mAnatI thiiN| bhImAdevI ne svayaM kA bahuta-sA dravya dekara maMdira banavAyA tathA zAntinAtha kI mUrti ko zravaNabelagola meM sthApita krvaayaa| vijayanagara ke rAjA kAMga ne rAjya ko apane niyaMtraNa meM liyA aura jaina dharma kA pracAra kiyA / vijayanagara ke rAjA bukkA ne nimna prakAra kI ghoSaNA apane rAjya meM karavAI thI .__ 'jaba taka cA~da va sUrya rhegaa| taba taka jaina tathA vaiSNava donoM saMpradAya kA samAna Adara rAjya meM rhegaa| vaiSNava tathA jaina eka hI dharma hai, inheM samAna mAnyatA denA cAhiye'2 / ___dakSiNa bhArata meM dharma ke pracAra-prasAra meM rAjA tathA unake maMtrIgaNoM ne to sarva prakAra kI sahAyatA dI parantu muni tathA AcAryoM kI preraNA se mahilAoM ne adbhuta kArIgarovAle evaM sundara mandira banavAkara jo sthApatya kalA meM yogadAna diyA hai usakI dUsarI misAla bhAratIya itihAsa tathA anya dezoM ke itihAsa meM milanA asaMbhava hai / aizo ArAma tathA bhoga ke sampUrNa sAdhanoM ko tyAga kara dharma tathA tapaniSTha hokara jaina dharma ke siddhAntoM ko apanAkara jIvana meM caritArtha karane kA jo kArya dakSiNa bhArata kI mahilAoM ne kiyA usase jaina dharma hI nahIM, bhArata ke sarva dharmasampradAya gauravAnvita hue haiN| 1. candAbAI abhinandana grantha, pR0 550-51 2. bI0 ela0 soletara-vijayanagara kA itihAsa-pR0 170 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dakSiNa bhArata kI jaina sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 181 zrImatI: dakSiNa bhArata ke kurUmaI nAmaka grAma ke karamaNDu nAma ke eka dhanika vaizya kI patnI kA nAma zrImatI thaa| usake yahA~ eka gvAlA rahatA thaa| eka dina jaba vaha jaMgala meM gAyeM carA rahA thA, usI samaya usane sArA jaMgala dAvAgni se jala kara bhasma hotA dekhA kintu madhya ke kucha vRkSa harebhare the / use usakA kAraNa jAnane kI utsukatA huI / vaha usa sthAna para gayA to use jJAta haA ki yaha kisI manirAja kA nivAsa sthAna hai aura vahA~ eka peTI meM Agama grantha rakhe haiN| unheM bar3e Adara se ghara le gayA aura kucha dina pazcAt muni ko ve sabhI Agama de diye| usI bAlaka ne muni ke AzIrvAda se kundakundAcArya ke rUpa meM seTha ke yahA~ janma liyaa| pAlane meM jhulAte samaya mAtA zrImatI isa prakAra kahatI thIM "suddho'si buddho'si niraMjano'si saMsAra mAyA privjito'si"| mAtA ke isa udgAra ke kAraNa yaha bAlaka jaina dharma kA prakANDa paMDita evaM digambara sampradAya kA mahAn AcArya huaa| dakSiNa bhArata meM jaina dharma kI noMva ko sudRr3ha karane kA zreya isI AcArya ko hai jinhoMne tatkAlIna rAjAoM ko jaina dharma ke siddhAntoM se prabhAvita kara unheM dharmAnurAgo banAyA tathA unakI rAjamahiSiyoM ne bhI jaina dharma apanAkara Atmonnati kii| 1. saM0 kailAzacandrajI-kundakundaprAbhRta-prastAvanA, pR0 4 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya SaSTama AThavIM zatAbdI se pandrahavIM zatAbdI taka kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ yAkinI-mahattarA : rAjasthAna ke mevAr3a pradeza kI rAjadhAnI cittaur3a, prAcIna kAla meM eka prasiddha nagarI thii| yahA~ ke sisodiyA rANA bappA rAvala (I0 san 750) sarva dharmoM ko samAna sanmAna dete the| unake samaya meM cittaur3a ke eka rAjamAnya brAhmaNa rAjapurohita the| ve apane jJAna garva ke kAraNa pRthvo, jala aura AkAza ke samasta vidvAnoM se zAstrArtha karane ko pratipala tatpara rahate the| usa samaya guru pravAha (vidvAn vyakti ko guru banAnA) bhI bahuta prabala thA, tathA pratyeka jJAnI vyakti kisI mahAn vidvAn ko apanA guru banAne meM gaurava anubhava karatA thaa| haribhadrajI ke sAmane bhI yaha samasyA thI ki kise guru banAyA jAya, jo unase adhika vidvAn ho| unhoMne pratijJA kI ki "jisa vyakti ke bole hae zloka yA gAthA kA maiM artha nahIM samajha sakU~gA, use apanA guru mAnya kruuNgaa|" unake isa bauddhika abhimAna kA khaMDana jaina dharma kI sAdhvI yAkinI mahattarA ne kiyA thA / 2 eka dina ve jaina sAdhviyoM ke upAzraya ke pAsa se hokara jA rahe the| usa samaya unake kAnoM meM eka madhura svara sunAI diyA-eka sAdhvIjI prAkRta meM eka zloka raTa rahI thIM 'cakkidugaM, haripaNagaM, paNagaM cakkINa kesavo cakko' 1. (ka) DaoN. jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAeM pR0 216 (kha) muni suzIlakumAra-jaina dharma kA itihAsa-pR0 193 (ga) DaoN0 hIrAlAla jaina-bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna pR0 73 2. agaracandajI nAhaTA-050 candAbAI abhinandana grantha-pR0 574-575. 3. muni suzIlakumAra jaina dharma kA itihAsa,-pR0 194 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-15vIM zatAbdI kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ : 183 arthAt-anukrama se do cakravartI, pAMca vAsudeva, pA~ca cakravartI, eka vAsudeva, eka cakravartI, eka vAsudeva, do cakravartI, eka vAsudeva aura eka cakravartI hote haiM-yaha gAthA eka sAdhvIjI madhura kaMTha se doharA rahI thoM / haribhadra usa maMjula evaM vilakSaNA vANI para Thahara gaye / isa madhura gAthA ko sunate hue tathA usakA artha samajhane kI koziza karate hue ve bahuta dera taka vahAM khar3e rahe / sunane meM Ananda A rahA thA para usakA artha na lagA sake / unheM apanI pratijJA smaraNa ho AI tathA ve usa sAdhvI ke pAsa jAkara unheM apanA guru mAna lie| unhoMne sAdhvIjI ko isa gAthA kA artha samajhAne ke lie vinayapUrvaka nivedana kiyaa| mahattarA yAkinI ne baddhimatApUrvaka usakA artha samajhAyA, jisase vidvAn rAjapurohita saMtuSTa hue aura ziSya banA lene kI vinatI kii| sAdhvojo ne isa para uttara diyA ki yadi Apa kisI ko guru banAnA cAhate haiM to mere guru ke pAsa jaaiye| haribhadrajI sAdhvI kI bAta mAnakara AcArya jinadattasUri kI sevA meM gye| jinadattasUrijI pratApI, tejasvI, zAnta evaM gambhIra mahAtmA the| unakA tapa, japa, jJAna aura saMyama dekhakara haribhadrajI ko jaina dharma para AsthA ho gaI aura sUrijI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| yAkinI mahattarA kI vidvattA tathA pANDitya se ve itane prabhAvita the ki unhoMne apanI bRhat racanAoM ke anta meM 'yAkinI mahattarA sunU" arthAt apane ko yAkinI ke putratulya kahA hai| yaha ghaTanA jaina dharma kI sAdhviyoM ke itihAsa meM bahuta mahattva rakhatI hai kyoMki eka sAdhvo itane prakANDa vidvAn ke guru pada para pratiSThita huii| AThavIM zatAbdI ke ye AcArya haribhadrasUri jaina dharma ke prakANDa vidvAn the / unake jJAna ke garva ko dUra karane vAlI yaha pratibhAzAlI viduSI sAdhvI thiiN| yaha vAstava meM tatkAlIna tathA vartamAna mahilAoM ke lie gaurava kI bAta hai| 1. DaoN0 hIrAlAla jaina-bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna-pR0 10 2. (ka) AdarIza banarjI-jaina kaoNmio aiTa cittaur3agar3ha-choTelAla smRti grantha, pR0 76 (kha) muni suzIlakumAra-jaina dharma kA itihAsa-pR0 165 (ga) DaoN0 jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAe~ pR0 216 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM isa ghaTanA se dUsarI bAta yaha spaSTa hotI hai ki sAdhvI samudAya jJAnopArjana ke lie niyamita abhyAsa karatA thA / sAdhvI yAkino apanA pATha bAra-bAra duharA rahI thIM jisase ve use smaraNa rakha sakeM / ve saMgIta tathA rAga kI bhI jJAtA rahI hoMgI tabhI sundara rAga meM usa gAthA ko yAda kara rahI thIM / tIsarI bAta yaha hai ki usa zloka ke bhAvArtha ko samajhane lAyaka dhArmika sAhitya kA unheM jJAna thA / isameM jaina dharma kI mAnyatAnusAra avasarpiNI kAla meM hone vAle cakravartI, vAsudeva, baladeva Adi kA varNana kiyA gayA hai / dhanapAla kI pratibhAzAlinI putrI I0 0 san 970 meM dhArA nagarI ke prasiddha rAjA bhoja ke darabAra meM dhanapAla ko rAja kavi kA sthAna prApta thA / svayaM rAjA bhoja eka mahAn kavi aura vidvAn lekhaka the / ataH unake darabAra meM kaI prasiddha vidvAnoM, paMDitoM, kaviyoM tathA lekhakoM ko sammAna prApta thA / dhanapAla apane pitA ke sAtha ujjaina meM Akara basa gaye the| unake bhAI zobhana ne jaina dharma se prabhAvita hokara mahendrasUri se dIkSA aMgIkAra kI thI / dhanapAla pahale kaTTara brAhmaNa the, para anuja se prabhAvita hokara unhoMne bhI jaina dharma svIkAra kiyA / bahina sundarI bhI zramaNopAsikA thI / dhanapAla bacapana se hI adhyavasAyI the / inhoMne veda-vedAnta, smRti, purANa Adi kA pragAr3ha adhyayana kiyA thA / inakA vivAha 'dhanazrI' nAmaka ati kulIna kanyA se huA, jisase unheM prakhara buddhizAlI putrI huI jisako smaraNa zakti adbhuta thI / inakI prasiddha racanA tilakamaMjarI saMskRta bhASA kA zreSTha gadya kAvya hai, jise bANa kRta kAdambarI ke samatulya mAnA jAtA hai / isa 'tilakamaMjarI' racanA ke sAtha eka ghaTanA kA ullekha prApta hotA hai / rAjA bhoja ne kisI kAraNa ruSTa hokara ise jalA diyA / 1. DaoN0 harIndrabhUSaNa jaina - mahAkavi dhanapAla : vyaktitva evaM kRtitva'muni jinavijaya abhinandana grantha', pR0 106 2 . vahI / 3. vahI / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-15vIM zatAbdI kI jaina sAdhviyoM evaM viduSI mahilAe~ : 185 varSoM ke parizrama se likhI kAdambarI ke samAna sundara kRti ko isa prakAra agni meM bhasma hote dekha dhanapAla atyanta udvigna ho gaye / apane pitA ko glAniyukta tathA udAsa dekhakara unakI nau varSa kI bAla paNDitA putrI ne unake udvega kA kAraNa pUchA dhanapAla ne rAjadarabAra kI ghaTanA kaha sunAI / bAlikA ne unheM sAntvanA dete hue dhIraja ba~dhAyA tathA tilakamaMjarI kI mUla prati kA AdhA bhAga apanI smaraNa zakti se -bolakara sunAyA jise pitA ne likha liyA / dhanapAla ne zeSa Adhe bhAga kI punaH racanA karake tilakamaMjarI ko sampUrNa kiyA / isaprakAra isa adbhuta pratibhAzAlinI bAlikA ne eka bahumUlya graMtha ko lupta hone se bacA liyA / sundarI : kavi dhanapAla ko bahina sundarI bho prAkRta va saMskRta bhASA kI jJAtA evaM vidvAn mahilA thI / usa samaya saMskRta ke amarakoSa jaisA prAkRta meM koI grantha nahIM thA / dhanapAla ne vi0 saM0 1029 ( I097 ) meM dhArA nagarI meM 'pAiyalacchInAmamAlA' nAmaka prAkRtakoSa kI racanA kI / bahina sundarI ne isI grantha se prAkRta bhASA kA abhyAsa kiyA / isalie prAkRta bhASA ke isa amara grantha ko racanA ko preraNAsrota sundarI ko mAnA jA sakatA hai / ataH yaha nirvivAda hai ki dhanapAla kI putrI va bahina donoM viduSI tathA saMskRta, prAkRta bhASA ko jJAtA thIM aura sAhitya racanA meM ruci rakhatI thIM / isa prakAra dasavIM zatAbdI meM bhI sAhitya, bhASA tathA dharma ke kSetra meM zrAvikAoM aura sAdhviyoM ne mahattvapUrNa bhUmikA kA nirvAha kiyA hai / ve jaina dharma para dRr3ha AsthA rakhatI thIM aura prAkRta bhASA kA adhyayana aura unnayana karatI thIM / guNAsAdhvI : Apa eka uccakoTi kI viduSI sAdhvI thIM / inakA janma gujarAta meM huA thA / Apa saMskRta bhASA kI prakANDa vidvAn thIM / Apane usasamaya 1. prabandhacintAmaNi ( dhanapAla prabandha) siMdhI jaina granthamAlA, pR0 51 2. ( a ) bra0 10 candAbAI abhinandana grantha, pR0 437 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM ke saMskRta ke prakANDa vidvAn siddharSi sUri ke vizAla grantha 'umiti bhavaprapaMca kathA' kA saMskRta anuvAda bahuta vidvattApUrNa va rocaka DhaMga se kiyA thaa| isa manohArI kathA kI racanA siddharSi maharSi ne saMvat 962 meM zrImAla nagara meM pUrNa kI thii| yaha zrImAla nagara gurjaroM kA pradhAna zahara thaa| siddharSi sUri ne isa AlaMkArika rUpaka kathA ko isI nagara meM likhA thA, aisA ullekha prApta hotA hai| isa grantha meM bhAvAtmaka saMjJAoM ko mUrtimAna svarUpa dekara vividha dharmakathAyeM va nAnA avAMtara kathAe~ kahI gaI haiN| udAharaNa ke liye nagara kA nAma nivRttipura hai| rAjA karmapariNAma, rAnA kAla pariNati, sAdhusadAgama va anya vyakti saMsArI, niSpuNyaka Adi nAma bhI rUpakAtmaka haiN| isa kathA meM aise rocaka varNana haiM ki aMgreja kavi jaoNna baniyana kRta 'pilagnimsa progresa' kA anAyAsa smaraNa ho AtA hai| isa AlaMkArika graMtha ko saMskRta bhASA meM likhakara guNAsAdhvI ne jaina dharma kI sAdhviyoM meM eka kIrtimAna sthApita kiyA hai tathA aneka sAdhviyoM kI preraNA kA srota banI haiM / itane prasiddha vidvAna ke grantha ko saMskRta meM likhane kA sAhasa karake sAdhvojI ne sAhityika kSetra meM eka kIrtimAna sthApita kiyA hai| noTa : dasavIM zatAbdI meM sAdhvo dvArA likhita yaha saMskRta grantha Aja bhI bhaMDArakara oriyaNTala risarca, insTITyUTa pUnA meM surakSita hai jisake hastalikhita akSara itane sundara haiM ki mAno TAipa kiye gaye hoN| sammedazikhara tIrtha-darzana vibhAga 1 meM sAdhvIjI ke bAre meM nimna zloka likhA huA prApta hotA hai : prathamAdarzalikhitA, sAdhvI zrutadevatAnukAriNyA durgasvAmigurUNAM, ziSyakA guNAbhivayA / 1. (a) muni suzIlakumAra-jaina dharma kA itihAsa, pR0 210-212 (ba) zrImatI sTIvensana-hArTa Apha jainijma, pR0 81 2. ( ka ) hIrAlAla jaina-bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna,. pR0 174 ( kha ) jaina prakAza 15, akTUbara, 1969 ( bambaI) Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-15vIM zatAbdI kI jaina sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ : 187 AcArya siddharSi kI prazasti meM bhI isa prakAra kA ullekha prApta hotA hai / ataH isa prakAra ke ucca AlaMkArika saMskRta graMtha kA saMskRta meM hI anuvAda karanA sAdhvIjI kI vizeSa jJAna - zakti kA dyotaka hai / sAdhvIjI ke jIvana ke bAre meM adhika vistRta varNana prApta nahIM hotA hai, parantu unake dvArA likhita prati Aja bhI vidyamAna hai / zrImatI : Apa vizvavikhyAta AbU ke kalAtmaka maMdira ke nirmAtA tathA rAjA bhImadeva ke ( I0 san 1010 1062 ) ke maMtrI vimalazAha kI patnI thIM / isa adbhuta sthApatya kalA ke pIche maMtrI vimalazAha kI dharmaniSThA tathA unakI dharmaparAyaNA patnI zrImatI ke adbhuta tyAga kI kahAnI jur3I huI hai / AcArya vijayadharmasUri ne isa zrAvikA kI mahimA batAte hue likhA hai jo yahA~ uddhRta hai " zrAvikA zrImatI tathA vimalazAha sukha-samRddhi ke saba sAdhana hote hue bhI cintita rahate the / zrImatI ko koI saMtAna nahIM thI / ataH unheM apanA jIvana nirarthaka lagatA thA / pati dvArA udAsI kA kAraNa pUchane para patnI ne apanI manokAmanA vyakta kI / anuzruti ke anusAra vimalazAha ne apanI iSTa devI ambikA kI tona dina taka anna-jala tyAgakara ArAdhanA ko / maMtrIzvara ko bhakti tathA unake puNya prabhAva se tIsare dina ardharAtri kA devI ne darzana diyA tathA varadAna mA~gane ko kahA / maMtrI ne do vara - eka putra prApti tathA dUsarA AbU parvata para mandira kA nirmANa - mA~ge / isa para devI ne kahA, "tumhArA puNya saMcaya eka varadA jitanA hI hai" / maMtrIzvara ne yaha bAta apanI arddhAMginI se jAkara kahI / 1. (ka) A0 vijayadharma sUri - AbU - pR0 24 ( kha ) agaracandajI nAhaTA - zvetAmbara jaina mahilAe~ - bra0 pa0 candrAbAI abhinandana grantha, pR0 334 (ga) DaoN0 jyotiprasAda jaina - pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAe~pR0 230 2. A0 vijayadhamaM sUri-AbU - pR0 24 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 188 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ isa para zrImatI ne putra kA moha tyAga kara kahA, "prANezvara, saMsAra to asAra hai, putra se bhI koI mahilA cirakAla taka amara nahIM rahatI / saMtAna kusaMtAna bhI nikala sakatI hai aura usake duSkRtyoM se sAta pIr3hI badanAma bhI ho sakatI hai / mAtA, putra, pati Adi to sAMsArika jIvana ke nAte haiM / para yadi tIrthoddhAra huA to usakA puNya janma-janmAntara taka rahegA | ataH putra prApti ke sthAna para mandira ke tIrthoddhAra kA vara devI se prApta kareM "" / dharmaniSTha zrAvikA zrImatI ne saMtAna prApti kA moha chor3akara jisa * mahAn tyAga kA udAharaNa diyA hai, vaha vAstava meM Adarza va anukaraNIya hai / putra prApti tathA mAtRtva pada prApta karane ke liye striyAM kaI prakAra ke tapa, japa karatI haiM tathA siddha puruSoM se AzIrvAda prApta karatI haiM / parantu Adarza nArI zrImatI ne apane vyaktigata kSaNika sukha ko samaSTi ke sukha-Ananda ke liye nyochAvara kara diyA aura isa tyAga kI nIMva para I0 san 1032 meM eka aise jinAlaya kA nirmANa huA, jisake samAna sthApatya kalA kA dUsarA udAharaNa saMsAra meM milanA durlabha hai / itihAsa meM suvarNa akSaroM meM zrImatI ke isa tyAga kI mahimA jaina likhI jAne yogya hai / pAhinI : mAtA pAhinI tathA pitA cAciga ke putra hemacandrAcArya jaina dharma ke.. sarvatomukhI tathA vilakSaNa pratibhA vAle AcArya hue / I0 san kI gyArahavIM zatAbdI meM (san 1088 meM) gujarAta meM jaina dharma ko rAjya dharma ke zikhara para pahu~cAne vAle AcArya ke saMbaMdha meM jainetara vidvadratna pITarsana ne apanA abhiprAya ina zabdoM meM vyakta kiyA hai "AcArya hemacandra ija da osana Apha da nAleja 4 1. A0 vijayadharma sUri-AbU - pR0 24 2. (ka) vahI, pR0 25 (kha) agaracandajI nAhaTA - zvetAmbara jaina mahilAe~ - pR0 334 3. DaoN0 jI0 bulara - hemacandrAcArya - jIvanacaritra - anu0 kastUramala bAThiyApR0 10 4. muni suzIlakumAra - jaina dharma kA itihAsa - pR0 233-234 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-15vIM zatAbdo ko jaina sAdhviyoM evaM viduSI mahilAe~ : 189. hemacandra kA janma va bAlyakAla-gujarAta ke dhaMdhUkA nAmaka nagarI (vartamAnaahamadAbAda) ke dhArmika gRhastha cAciga kI dharmapatnI pAhino ne isa putraratna ko janma diyA / putra janma se pUrva mAtA ko rAtri meM eka svapna AyA ki usane eka cintAmaNi ratna apane guru devacandra muni ko bheMTa kiyaa| isa svapna kA artha guru se pUchane para unhoMne batAyA ki tumheM zIghra ho putraratna prApta hogaa| yathAsamaya pAhinI ne eka tejasvI putra ko (vi. saM. 1145 I0 san 1088 meM kArtika zuklA pUrNimA ) janma diyA jisakA nAma cAMga rakhA gayA / bAlaka cAMga zanaiH zanaiH baDA hone lagA / eka samaya mAtA pAhinI bAlaka cAMga ke sAtha jina-maMdira meM devapUjA karane gaI / bAlaka cAMga khelate hue upAzraya meM devacandra muni ke pITha (pravacana dene kA pATa ) para jA baiThA / guru devacandra ne viziSTa lakSaNoM vAle bAlaka ko dekhakara use ziSya rUpa meM prApta karane kI icchA mAtA pAhinI ke sAmane rakhI evaM pAhino ko svapna kI bAta kA smaraNa kraayaa| (sAdhaoM kI paramparA meM cAMgadeva ke dIkSita hone ko kaI prakAra kI kathAe~ pracalita haiM ) / pAhinI isa sujhAva se avAk raha gaI parantu guru para zraddhA tathA unake atyadhika Agraha se prabhAvita hokara usane apanI icchA na hote hue bhI guru ko apanA putra bheMTa kara diyaa| guru devacandra bAlaka cAMga ko lekara stambhatIrtha ( khaMbhAta ) kI ora vihAra kara gaye aura khaMbhAta ke pArzvanAtha maMdira meM bAlaka cAMga ko dIkSita kiyaa| usa samaya tatkAlIna gujarAta ke suprasiddha maMtrI udayana bhI dIkSA mahotsava meM sammilita hue / dIkSA ke pazcAt cAMgadeva kA nAma 'somacandra' rakhA gyaa| AcArya merutuMga ke varNana ke anusAra isa viziSTa bAlaka ko dekhakara unhoMne nagara ke pratiSThita zrAvakoM ko ikaTThA kiyA aura saba cAciga zrAvaka ke yahA~ gye| pati ko anUpasthiti meM zrAvikA pAhino ne saMva ke zrAvakoM kA AdarapUrvaka ucita svAgata kiyaa| AcArya devacandra ne kahA, "saMgha ke zrAvaka tathA jJAti ke loga tumhAre putra ko saMgha kI sevA ke liye mA~ganA cAhate haiN|" isa prakAra kI yAcanA se vaha apane ko gauravAnvita mAnatI huI harSAzruoM se gadgad ho gii| pAhinI ne pahale to isa mAMga ko svIkAra karane meM 1. DaoN0 jI0 bulara-hemacandrAcArya jIvana caritra-pR0 10 2. vhii| 3. vahI, pR0 11 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM apanI asamarthatA prakaTa kI tathA saMgha ke zrAvakoM ko vinayapUrvaka kahA ki "mere pati upasthita nahIM haiM aura ve anya mata vAle haiM"' para kauTumbika zrAvakoM kA Agraha vaha TAla na sakI, kyoMki ve saba to honahAra bAlaka ko saMgha kI tathA jaina zAsana kI pratiSThA baDhAne ke liye mA~ga rahe the| kucha samaya ke liye mAtA ke hRdaya meM vAtsalya aura zraddhA kA saMgrAma cala par3A, para anta meM dhArmika zraddhA kI hI vijaya hii| mAtA pAhinI ne AcAryazrI ke caraNoM meM apane priya putra ko samarpita kara apane jIvana ko dhanya banAyA / jaba pitA cAciga ko isa ghaTanA kA patA calA to ve krodhita ho khaMbhAta AcAryazrI ke pAsa gaye, para rAjyamaMtrI udayana ke vAtsalyapUrNa vyavahAra tathA putra ke ujjvala bhaviSya kI kalpanA ne unheM zAnta kiyA aura ve dIkSA mahotsava meM bhI sammilita hue / __ ataH hemacandrAcArya ke bAlyakAla ke rocaka tathA paraspara virodhI kathAnaka prApta hote haiN| para isa bAta kA samarthana sabhI kathAnaka karate haiM ki devacandra muni ne cAMgadeva ko usakI mA~ se bhikSA meM mAMgakara prApta kiyA thaa| guru ne mAtA kI vAtsalya bhAvanA tathA dharmazraddhA kA buddhikauzalya se lAbha uThAkara apanA dhyeya pUrNa kiyaa| prabhAvaka caritra meM svapna kI bAta jo kahI gaI hai, vaha jainadharma meM svapnoM para pracalita vizvAsa ke kAraNa kahI gaI pratIta hotI hai| mahAn vyakti ke janma ke pUrva hI mAtA ko svapna dvArA vizeSa vivaraNa prApta hote haiN| cAciga dvArA putra ko lauTA lAne ke prayatna ke pIche zAyada yaha preraNA bhI rahI ho ki svarga meM sukha zAMti kI prApti ke lie putra dvArA piNDadAna diyA jAnA, bhAratIya saMskRti meM Avazyaka mAnA gayA hai aura isaliye unhoMne putra kI asamaya dIkSA kA virodha kiyA ho / muni somacandra vidyAbhyAsa meM AzAtIta pragati karane lge| unhoMne vyAkaraNa, alaMkAra, koSa, nyAyadarzana, jyotiSa, triSaSTizalAkApuruSa Adi 1. (ka) DaoN0 jI0 bulara-hemacandrAcArya kA jIvana caritra-pR0 11 (kha) muni suzIlakumAra-jaina dharma kA itihAsa-pR0 233 2. DaoN0 jI0 bulara-hemacandrAcArya kA jIvana caritra-pR0 12 3. prabandha cintAmaNi (dhanapAla prabandha), pR0 207 DaoN0 jI0 bulara-hemacandrAcArya jIvana kA caritra-pR0 103 4. vahI, pR0 14 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8- 15vIM zatAbdI kI jaina sAdhviyoM evaM mahilAe~ : 191 sabhI viSayoM para grantha racanA kara jainadharma ke sAhitya kA bhaMDAra bhara diyA / 21 varSa kI umra meM vi. saM. 1966 meM Apa AcArya pada se vibhUSita hue aura 'AcArya hemacandra' nAma diyA gayA / prabhAvaka caritra nAmaka prabandha grantha meM yaha varNana prApta hotA hai ki putra ke AcArya pada prApta karane ke pazcAt pAhinI sAdhvI samudAya meM dIkSita ho gaIM aura bahuta kAla taka cAritra dharma pAlana kara vi. saM. 0 1211 ke lagabhaga apanI ihalIlA samApta kIM / tatkAlIna gujarAta meM jaina saMgha ke vizeSa varcasva kI sthApanA mandrAcArya ne kii| bhAratIya dharmaparAyaNa mahilA ke mana meM putraiSaNA ke sAtha hI putra ke dhArmika iSTa maMgala aura kIrtimAna hone kI bhAvanA svAbhAvika hI rahatI hai / isIliye mAtA pAhinI ne apane hRdaya ke Tukar3e ko jaina dharma kI sevA ke liye samarpita kiyA / mAtA ne apane vAtsalya ko vyApaka dharAtala dete hue dharma zAsana kI vRddhi kI bhAvanA se prerita hokara saMkucita putra sneha kI bhAvanA tyAgakara samaSTivAdI dRSTi apanAI / yaha bahuta bar3A tyAga eka dhArmika mAtA ne kiyA, jo ki manovaijJAnika dharAtala para bhI apanA viziSTa mahatva rakhatA hai / jaina dharma meM sUrya ke samAna sadA camakane vAle isa mahAn vidvAn ke prabhAva se jaina dharma va saMgha kA sabhI dizAoM meM vikAsa huA / AcArya hemacandra jaise prakANDa vidvAn ko janma dene vAlI mAtA dhanya hai | pAhinI jaisI mAtA ke tyAga ne hI putra ko itihAsa meM sadA ke lie amara kara diyA / kAzmIrI : gujarAta (pATaNa) ke solaMkI vaMza ke rAjA kumArapAla ko mAtA kAzmIrI devI rAjA tribhuvanapAla kI patnI thI / mAtA ne bAlyakAla se hI putra ko kaThinAiyoM kA sAmanA karane kI zikSA dI thI / mAtA ko yaha AzaMkA thI ki kahIM putra kA amaMgala na ho isaliye putra viyoga ko sahana kara vaha apanA jovana adhikatara dharmadhyAna meM vyatIta karatI thI / kAzmIrI devo ke premaladevI aura devaladevo nAmaka do viduSo kanyAe~ 1. DaoN0 jI0 bulara, hemacandrAcArya - jIvanacaritra, pR0 18 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ thIM, parantu unakA adhika vivaraNa prApta nahIM hotA hai| kumArapAla ne apane dharma guru hemandrAcArya ko ucca sammAna diyA thaa| ataH isase yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki samAja meM tathA nAgarikoM meM jaina dharma ke prati zraddhA thii| zrAvikAe~ maMdiroM evaM upAzrayoM meM sAdhviyoM se vyAkhyAna sunane jAyA karatI thiiN| muni jina vijayajI ke zabdoM meM 'maharSi hemacandra ke kAla meM gujarAta meM jaina dharma kI sthiti kevala sudar3ha hI nahIM huI thI kintu kucha samaya ke lie vaha rAjya dharma bhI bana gayA thaa| zrAvaka zrAvikAoM ne bhI isa dharma ko apanA kara apanA Atma kalyANa kiyaa|' kumArapAla ne apane AdhyAtmika guru hemacandra se vikrama saMvat 1216 I0 san 1160 meM saMgha ke samakSa jaina dharma svIkAra kiyaa| bhopAlA : kumArapAla ke tIna rAniyoM meM se bhopAlA devI kA hI vivaraNa prApta hotA hai| rAjya prApti se pUrva jaba ve jayasiMha ke Dara se idhara-udhara ghUmate the taba yahI rAnI unake sAtha thii| ___yaha rAno unake sukha-duHkha meM hamezA sAtha rahI aura unheM bahuta sahayoga diyaa| rAno para bhI AcArya hemandrAcArya kA bahuta prabhAva thaa| isa dharmaparAyaNA rAno bhopAlA devI ke eka putra thA, jisakA nAma lIlU thaa| janazruti ke anusAra AcArya hemandrAcArya ke I0 san 1172 meM hue svargavAsa ke pazcAt rAno ko apane pati kI mRtyu kA bhI dAruNa duHkha sahanA par3A thaa| 1. (ka) vijayamuni-AcArya hemacandra aura samrATa kumArapAla-zrI ratnamuni grantha-pR0 433 / (kha) muni jinavijayajI-rAjarSi kumArapAla-pR0 19 (ga) DaoN0 jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAeM pR0 232 2. (ka) DA0 jo0 vulara-hemandrAcArya-jIvana caritra-a. 7, pR0 65 (kha) rAjarSi kumArapAla-muni jinavijayajI smRti grantha-pR0 204 3. dekheM-cAlukya kumArapAla-pR0 134 4. DaoN0 jyotiprasAda jaina-pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAeM pR0 235 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8- 15vIM zatAbdI kI jaina sAdhviyoM evaM mahilAeM : 193 mInaladevI : Apa gujarAta ke cAlukya nareza jayasiMhasiddharAja kI mAtA tathA rAjA karNa kI rAnI thIM / Apa jaina dharma para AsthA rakhatI thIM / inhoMne rAjA ke pradhAnamaMtrI bhuMjAla mahetA ke, jo osavAla jaina the, mArgadarzana meM kaI dhArmika kArya kiye' / rAjamAtA mInaladevI ne I0 san 1100 ke AsapAsa varUma gA~va meM 'mAnasUna' jhIla banavAI thii| jaina dharma ke pracAra-prasAra meM rAjamAtA mInaladevI kA bahuta yogadAna thA / mAtA kI dhArmikatA kA prabhAva putra jayasiMha para bhI bahuta thA / rAjA siddharAja ne jaina tortha zatrujaMya kI yAtrA karake AdinAtha jinAlayako bAraha grAma samarpita kiye the / siddhapura meM rAyavihAra nAmaka sundara AdinAtha jinAlaya tathA girinAra tIrtha para bhagavAn neminAtha kA maMdira banavAne kA zreya rAjA jayasiMha ko hai / I. 0 san 1094-1943 meM jaina dharma ko gujarAta meM rAjyAzraya prApta thA / AnaMda mahattarA evaM vIramati gaNinI : vidvAn jainAcAryoM ke sAhitya sRjana meM kaI sAdhviyoM ne vizeSa sahAyatA pradAna kI hai / sAtavIM zatAbdI ke AcArya jinabhadragaNI ne vizeSAvazyaka bhASya kI racanA kI thI / unake bhASya para maladhArI hemacandrasUri ne vi. saM. 1175 ( I0 san 1914 ) meM 37 hajAra zloka parimANa kI mahattvapUrNa TIkA banAI jisakI racanA meM sAta vyaktiyoM ne yogadAna diyaa| inameM se do viduSIM sAdhviyoM - 'Ananda mahattarA' va 'vIramati gaNinI' kI sahAyatA kA ullekha granthakAra ne svayaM kiyA hai | "tatzcAbhayakumAragaNi, dhanadevagaNa, jinabhadragaNi, lakSmaNagaNi, vibudhacandAdi munivRnda zrImahAnandazrI mahattarA, vIramatIgaNiNyA disAhAyyAt rere niHzcitamidAnI hatA, vadam yathetantiSa dhAte, tato ghAvat dhAvat gRhIt, lagata, lagata ityAdi bhuvaMtA" / isase tatkAlIna sAdhvI samAja kI jJAna garimA kA digdarzana hotA haiM jinhoMne mahAn vidvAn paMDitoM ko unake lekhana kArya meM madada dekara 1. (ka) DaoN0 jyotiprasAda jaina - pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAe~ - pR0 231 (kha) prabandha cintAmaNI ( dhanapAla prabandha ) 2. hisTrI eNDa kalcara Apha da iNDiyana pIpula - bhAga 5, pR0 428 3. muni nathamala - - jaina darzana manana aura mImAMsA -- pR0 90 13 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAeM bahumUlya sAhitya sevA kii| isa TIkA ke anta meM ina donoM sAdhviyoM kA ullekha mahattvapUrNa hai jisase unakI sAhityika kSamatA tathA jJAna-garimA kA AbhAsa milatA hai| zAntimati gaNinI: kharataragaccha sampradAya ke AcArya jinadattasari ne Apako mahattarA pada vi. saM. 1215 meM diyA thaa| Apake dvArA likhita saMgraha kI prati jaisalamera bhaMDAra meM surakSita hai / sUrijI sAdhviyoM ke jJAnavardhana ke lie hamezA tatpara rahate the| unhoMne apane ziSyoM ke sAtha ziSyAoM ko bhI zAstroM ke paThana-pAThana ke lie dhArAnagarI bhejA thA, jo usa samaya prakhyAta zikSA kA kendra thii| vaThiMDA kSetra kI zrAvikA ne Apase kaI gahana prazna pUche the| ina praznoM ke uttara meM Apane sandeha-dohAvalI kI racanA kI thii| anupamA : gujarAta ke prasiddha bandhu-yugala-maMtrI tejapAla aura vastupAla tathA unakI patniyoM kA jaina itihAsa meM viziSTa sthAna hai / anupamA inhIM zreSThi tejapAla kI patnI thIM, jo rAjA vIsaladeva baghele ke maMtrI the| unheM kalA kI viziSTa jAnakArI thii| pati tejapAla dvArA I0 san 1232 meM nirmita AbU ke AdinAtha maMdira ke pAsa delavAr3A ke neminAtha maMdira ke nirmANakArya kI dekharekha isI mahilA ne kI thii| nirmANa kArya meM ativilamba dekha vaha svayaM nirmANa-sthAna para gaI aura kalApUrNa kotaraNI ke kArya karane vAle kArIgaroM ko sabhI suvidhAe~ pradAna kii| vAstukalA meM pravINa hone se unhoMne kaI sujhAva diye, jisase yaha maMdira bhI apanI zilpakalA meM AbU ke AdinAtha maMdira se tulanIya bana sakA hai| isa dRSTAnta se yaha pratIta hotA hai ki usa samaya gujarAta meM sthApatyakalA kI ora vizeSa dhyAna diyA jAtA thA aura dhanika varga tathA rAjyapramukha apane putroM ke sAtha putriyoM ko bhI isa kalA meM pAraMgata karate the / 1. (ka) agaracandajI nAhaTA-candAbAI abhinandana grantha-pR0 573 (kha) vahI, pR0 573 2. (ka) vahI, candAbAI abhinandana grantha-pR0 573 (kha) vahI, khataragaccha kA itihAsa-pR0 39 3. agaracandajI nAhaTA-candAbAI abhinandana granya-pR0 575 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-15vIM zatAbdI kI jaina sAdhviyoM evaM mahilAe~ : 195 sthApatyakalA kI sUkSmatA kisI manogata bhAva kA sthUla pratIka hai| kalA sAmagrI ke bAhya rUpa se hameM usa samaya kI aitihAsika aura sAMskRtika pRSThabhUmi kA adhyayana karane meM suvidhA hotI hai| itane kalAtmaka bhavya maMdira kI dekharekha karane tathA usa kArya meM sakriya mArgadarzana dene kI nipuNatA va kSamatA isa anupamA nArI meM avazya rahI hogii| yaha bhI ullekha prApta hotA hai ki inhoMne zatrujaMya maMdira-nirmANameM bhI apane sujhAva diye the, jo mAnya kiye gaye the| __ adhyAtma-rasika paMDita devacandajI ko aThArahavIM zatAbdI ke zrAvikAoM ke likhita do panne mile haiM, jisameM anupamA zrAvikA ke guNagAna kiye gaye haiM, tathA ve kitanI viduSI evaM adhyAtmAnubhUtipUrNa thIM, usakA bhI varNana hai / anupamA vAstava meM anupama guNoM kI bhaMDAra thii| nItAdevI: ___ Apa gujarAta ke kSatriya rAjA zAntideva ke putra vijayapAla kI nItijJa tathA rAjya saMcAlana ke guNoM se vibhUSita rAnI thiiN| vidvAn muni vidyAkumAra ke sadupadeza se rAnI nItAdevI ne pATaNa meM pArva jinezvara ke caitya aura pauSadhazAlA kA nirmANa karavAyA / aJcalagaccha kI pramukha sAdhviyA~ somAI : aMcalagaccha kI sthApanA san 1079 meM AcArya AryarakSita sUrijI ne kI / ve usa yuga meM advitIya pratibhA ke dhanI the| eka samaya AcArya vihAra karate hae 'bepANa' nagara meM Aye aura zrAvaka koDI evaM usakI putrI somAI ko pratibodha diye| aisI kahAvata hai ki somAI eka karor3a mUlya ke sone ke gahane pahanatI thii| AcArya kA 'saMsAra nazvara hai' yaha upadeza sunakara usane saba tyAga diyA aura dIkSA grahaNa kii| yaha aMcalagaccha kI prathama mahattarA haI jisakA nAma 'samayazrIjI' rakhA gyaa| inakI aguvAI meM anya mahilAoM ne bhI dIkSA grahaNa kI-jinakI saMkhyA eka hajAra eka sau tIsa thii| mahattarA samayazrIjI inakI pramukha thiiN| 1. vAsudevazaraNa agravAla-bhAratIya kalA ke mukhya tattva-(uda. munijina vijaya abhinandana grantha), pR0 246 2. (ka) paM0 lA0 bha0 gAMdhI-aitihAsika lekha saMgraha, pR0 341 (kha) jaina pATaNa bhaMDAra grantha sUcI naM 76, pR0 280 3. aMcalagaccha kA digdarzana, pR0 117 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM __ aMcalagaccha meM anya bahuta sI mahattarA sAdhviyoM kA ullekha prApta hotA hai, jisameM tilakaprabhA gaNinI, merulakSmI, mahimAzrIjI Adi ke nAma vizeSa ullekhanIya haiN| sAdhvI merulakSmIjI dvArA racita AdinAtha stavana aura tAraMgAmaMDana Adi racanAe~ prApta hotI haiN| sAdhvI guNazrI: Apa aMcalagaccha ke dharmamati sUri ke samaya kI sAdhvI thiiN| Apane apanI racanA 'guruguNa cauvisI' nAmaka gahu~lI meM mahopAdhyAyajI ke jIvana para vizeSa prakAza DAlA hai / yaha racanA guNazrI sAdhvI ne saM0 1721 meM kapaDavaMja meM cAturmAsa meM kI thii| isI prakAra aMcalagaccha kI kaI sAdhviyoM ne I. san 1500 se 1700 ke bIca meM kaI vidvatApUrNa racanAeM kii| kharataragaccha kA sAdhvI evaM zrAvikA saMgha : jaina dharma kA prasAra-pracAra rAjasthAna evaM gujarAta meM vyApaka rUpa se ho rahA thA / gujarAta ke durlabha rAjA ke samaya pATaNa meM vardhamAna sUri kA varcasva thaa| unake ziSya jinezvara sUrijI ne 'dazavaikAlika' Agama meM likhe gaye sAdhu ke niyamoM se rAjA ko avagata karAyA thA aura isaliye rAjA ne unheM 'kharataragaccha' viruda se sammAnita kiyA thA / kalyANamati gaNi: jaina sAhitya meM kalyANamati kA nAma kharataragaccha kI pravartanI ke rUpa meM ullekhanIya hai / saMvat 1305 (san 1248) meM jinezvara sUri ne apanI bahina kalyANamati ko dIkSita kara pravartanI pada kI jimmedArI dii| sAdhvIjI ke dharmaniSTha va sarala svabhAva se AkarSita hokara kaI anya zrAvikAoM ne bhI Apake pAsa dIkSita hone kI icchA prakaTa kI tathA kaI mahilAoM ne saMsAra tyAga kara dIkSA grahaNa kii| marudevI mahattarA : isa tapasvinI sAdhvI ne AcArya jinezvara sUrijo ke pAsa jJAnopArjana kiyA tathA cAlIsa dina kA saMthArA grahaNa kara deha tyAga kiyA / 1. jaina satyaprakAza varSa 9, pR0 1401 2. somacanda ghArasI dvArA sampAdita padyAvalI, pR0 390 3. agaracanda nAhaTA-kharataragaccha kA itihAsa--pR0 7 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-15vIM zatAbdI kI jaina sAdhviyoM evaM mahilAe~ : 197 sUrijI ne bahuta bhaktibhAva se usa samAdhikAla meM unheM sallekhanA pATha sunAyA thaa|' mahattarA hemadevI: isa vizeSa guNavAlI sAdhvIjI ko AcArya jinacandra sUrijI ne mahattarA pada diyA thaa| inake dhArmika pravacanoM se AkRSTa hokara jagazrI, sarasvatI aura guNazrI zrAvikAoM ne dIkSA grahaNa kii| inake samaya meM dillI meM rAjA madanapAla kA rAjya thaa| rAjA sarva dharmoM ko sammAna dete the va dharmAcAryoM ko Azraya dete the| tapAgaccha kA AvirbhAva : AcArya jagatacandra sUrijI ne eka samaya bAraha varSa taka ugra AyaMbila tapa kiyaa| usase prabhAvita hokara mevAr3a ke rAjA ne inheM 'tapA' viruda diyA, jisase Age calakara tapAgaccha kI sthApanA huii| isa prakAra pUrvavartIgacchoM ko burA na kahate hue bhI tyAga, tapa tathA jJAna ke prabhAva se sAdhu-mArga ko punaH pratiSThA karane ke lie tapAgaccha kI sthApanA kI gii| isa sampradAya kA mukhya dhyeya saMyama ke niyamoM kA sahI DhaMga se pAlana karanA thA, jisameM unheM saphalatA bhI prApta huii| vibhinna AcAryoM ke nAma para isa gaccha meM vibhinna upasampradAya bhI haiN| tapAgaccha AcAryoM va sAdhuoM kI paTTAvalI meM sAdhviyoM ke bahuta kama nAma Ate haiM, jina sAdhviyoM ne vizeSa tapa, ArAdhanA va sAhitya-sRjana kiyA hai, unake nAma kahIM-kahIM prApta hote haiN| usa samaya kI sAdhvI samAja kA jaina samAja meM kyA sthAna thA, usakA spaSTa vivaraNa prApta nahIM hotA hai| lokAzAha kI dharma-krAnti kA tatkAlIna mahilAoM para prabhAva : isa mahApuruSa kA janma mAtA gaMgAbAI (kezarabAI) tathA pitA hemAzAha ke yahA~ I0 san 1452 meM gujarAta ke arahaTTavADA zahara meM 1. agaracanda nAhaTA-kharataragaccha kA itihAsa, pR0 12 2. vahI, pR0 12 3. zrI paTTAvalI parAga saMgraha-paM0 kalyANa vijaya gnni| . Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAeM haa| pitA svatantra rUpa se javAharAta kA dhandhA karate the, mAtA dharmaparAyaNa aura pativratA mahilA thiiN| bAlyakAla se hI inakI vairAgyavatti thI, parantu mAtA-pitA ke Agraha ke kAraNa sampanna vaNika odhavajI kI vilakSaNa viduSI putrI sudarzanA ke sAtha inakA vivAha huaa| unheM sUkhI dAmpatya jIvana ke phalasvarUpa eka pUrNacandra nAmaka putraratna bho huaa| tatkAlIna rAjanaitika va sAmAjika kAraNoM se unheM ahamadAbAda jAnA par3A aura vahA~ ve prAmANikatA se jauharI kA kArya karane lge| eka bAra unake ghara gocarI ke liye gaye hue jJAnasundarajI yati ne unake sundara akSaroM ko dekhA to ve apane zAstroM kI pratilipi karavAne kA lobha saMvaraNa na kara sake aura kaI zAstroM kI lokAzAha se pratilipiyAM krvaaii| lokAzAha ne zAstra likhane ke sAtha-sAtha tIna jijJAsA vRtti hone ke kAraNa zAstra jJAna bhI prApta kara liyaa| AcArAMga tathA dazavaikAlika jaise sUtroM meM varNita sAdhu-saMsthA ke kaThora niyamoM tathA usa yuga meM vyApta zithilAcAra ko dekhakara lokAzAha ne zithalAcAra kA ghora virodha kiyA tathA usa yuga ke zvetAmbara jaina samAja meM eka naI cetanA prakaTa-kI evaM tatkAlIna jaina samAja ko mUrtipUjA kI rUr3ha paramparA ko badalane ke lie socane ko majabUra kara diyaa| unhoMne jaina samAja ke sAmane mukhyataH tIna siddhAnta rakhe, jinakA pAlana karanA muni varga ke lie anivArya thA, ve nimnavat haiM : 1. aparigraha kA kaTTaratA se pAlana karanA, 2. sAdhu varga kA jIvana mukhyataH AtmasAdhanAparaka honA, tathA 3. jaina caturvidha saMgha kA maTha-sattA AdhArita na hokara jana AdhArita honaa| unhoMne aura bhI kaI pracalita dharma-viruddha paramparAoM kA virodha kiyaa| isa yuga-puruSa ne ina sabakA pramANa sahita khaNDana karate hue ina 1. zrImatI sTIvanasan-hArTa oNpha jainijma2. muni suzIlakumAra jaina dharma kA itihAsa-pR0 274, 276 3. paNDita dalasukha mAlavaNiyA lokAzAha aura unakI vicAradhArA-uda, zrI ratnamuni smRti grantha, pR0 366 4. muni zrI santabAlajI-sthAnakavAsI jaina paramparA-uda0 zrI ratnamuni smRti grantha, pR0 219 . Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-15vIM zatAbdI kI jaina sAdhviyAM evaM mahilAe~ : 199 rUr3hiyoM para kaThora prahAra kara unheM samApta kiyA jaise - mahilAoM ko dharma saMgha meM pUrNa svatantratA nahIM thI, zAstra par3hane kA adhikAra bhI puruSa ke samAna nahIM thA tathA sAdhviyoM ko vyAkhyAna dene kA adhikAra bhI prApta nahIM thA / tatkAlIna musalamAna zAsakoM ke pardA prathA ke kAraNa yA anya sAmAjika athavA rAjanaitika kAraNoM se mahilAoM ke kaI adhikAra jo unheM mahAvIra ke kAla meM prApta the, prAyaH luptaprAya ho gaye the / guru ADambara ke kAraNa bhI mahilAe~ apanA svatantra astitva kho cukI thIM / lokAzAha kA mukhya uddezya sAdhuoM meM vyApta zithilatA ko dUra karanA thA tathA ve saMgha kI isa kamI ko sudhArane ke lie kaTibaddha the / lokAzAha kI isa dhArmika krAnti se sAdhviyoM tathA zrAvikAoM ko kaI adhikAra punaH prApta hue, jisameM vyAkhyAna denA, dhArmika carcA karanA, jJAna-vRddhi ke liye paThana-pAThana karanA ityAdi mukhya the / isa maulika krAnti kA asara dUra-dUra taka phailA aura aneka sAdhu-sAdhviyA~ evaM zrAvakazrAvikAe~ isa ADambara vihIna tyAgamArga kI ora AkarSita huIM jisase sthAnakavAsI sampradAya kA sUtrapAta huA / sthAnakavAsI sampradAya sthUla kriyA se sUkSma AtmaciMtana kI ora jAne kI preraNA detA hai / tyAga, tapa, japa aura saMyama hI isa paramparA ke mUla tattva haiM / zuddha caitanya tattva hI isakI sAdhanA paddhati kA mukhya lakSya hai' / lokAzAha ke sudhAravAdI Andolana ke kAraNa mahilA varga meM bhI eka navacetanA kA saMcAra to huA, kintu kaunasI pramukha mahilAoM ne isa Andolana kA sAtha diyA, isakA itihAsa prAmANika sAkSyoM ke abhAva meM Aja bhI andhakAra ke garbha meM hai / yadyapi isa Andolana ke pariNAma svarUpa hI astitva meM Aye sthAnakavAsI aura terApanthI sampradAyoM meM sAdhvI varga kI eka mahattvapUrNa bhUmikA rahI hai, jisakI carcA hama agrima adhyAyoM meM kareMge / 1. vijaya muni - zrI ratnamuni smRti grantha, pU0 33 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya saptam solahavIM zatAbdI se aThArahavIM zatAbdI kI jaina dharma kI sAdhviyA~ evaM viduSI mahilAe~ bhAvalakSmI: Apa tapAgaccha kI mahattarA 'ratnacUlA' kI ziSyA thI tathA ratanasiMha sUri ( saMsAra pakSa se bhAI ) kI preraNA se dIkSita huI thiiN| Apa gujarAta ke poravADa vaMzIya pitA sAlAhA tathA mAtA jhabaka kI sundarI nAmaka putrI thiiN| sAMsArika sUkha inheM AkarSita nahIM kara sake aura mahattarA ratnacUlA ke sAnnidhya meM dIkSA grahaNa kI tathA inakA nAma bhAvalakSmI pdd'aa| bhAvalakSmI sAdhvo kA samaya solahavoM zatAbdI kA pUrvArddha mAnA jAtA hai| udayadharma ke ziSya ne bhAvalakSmI dhula kI racanA kii| bhAvalakSmI sAdhvIjI para jo dhUla likhI thI usakI racanA mukaMda dvArA kI gaI pratIta hotI hai| yaha pustaka pATaNa ke jaina bhaNDAra meM surakSita hai| yaha racanA samvat 1507 ( I0 san 1451 ) meM likhI gaI thii| AryikA palhaNazrI: meghacaMdrazrI kI ziSyA palhaNazrI thiiN| inhoMne bhagavAn AdinAtha kI brAhmI, sundarI putriyoM kI taraha Atma-sAdhanA ke pratIka cAritra-dharma kA pAlana kara AryikA pada ke ucca sthAna ko prApta kiyA thaa| palhaNazrI apane samaya kI yogya AryikA thIM, jinake sAnnidhya meM aneka zrAvikAoM ne dIkSA grahaNa kara dharma-sAdhanA kI / AryikA palhaNazrI ne humAyUM ke samaya meM eka naI gRhastha ziSyA paramparA kAyama kI, jo kAphI samaya taka calatI rhii| inameM pyArIbAI, gaurIbAI, savirIbAI, surasarIbAI Adi ziSyAoM kA ullekha sonIpata nagara meM likhe gaye eka guTake meM huA hai| isI paramparA kI eka ziSyA taMbolIbAI ne cauvIsa ThANe kI saMcikA likhvaaii| aba taka AcAryoM, bhaTTArakoM, muniyoM aura vidvAnoM kI ziSya paramparA 1. zrI agaracandajI nAhaTA dvArA likhita-sudharmA aMka 15-10-70, pR0 28 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16-18vIM zatAbdI ko jaina dharma kI sAdhviyAM va viduSI mahilAe~ : 201 kA hI ullekha prApta hotA hai, para AryikA kI ziSyA paramparA kA ullekha 11-12 hajAra pANDulipiyoM ke sarvekSaNa karane para bhI kahIM dekhane meM nahIM AyA thA / yaha pahalA avasara hai, jo ayikA palhaNazrI kI ziSyA paramparA kA ullekha eka guTake meM dekhane ko milaa| vinayacUlA gaNinI: dharmaparAyaNa, kAvya pravINa sAdhvI vinayacUlA hemaratna sUri kI ziSyA thIM / sAhitya kSetra meM jahA~ eka ora sAdhu samAja kA bahuta bar3A yogadAna mAnA jAtA hai, vahA~ sAdhviyoM ko isase achUtA nahIM mAnA jA sktaa| Agama-gaccha ke AcArya hemaratna sUri se sambandhita kAvya 'phAgu' ko inakI ziSyA ne 11 padyoM meM likhA hai, jisakA lekhana saMvat 1513 ( san 1456 ) ke AsapAsa mAnA gayA hai / 'phAgu' racanA meM 'viduSI' zabda ke prayoga se siddha hotA hai ki 'vinayaculA gaNinI' guNavAna aura kAvya-pravINa sAdhvI thiiN| ___phAgu' kAvya adhikAMzataH sAdhuoM aura zrAvakoM dvArA racita hI pAye gaye / AcArya hemaratna sri 'phAgu' eka sAdhvI ke dvArA racita hone se vizeSa ullekhanIya hai| prastuta kAvya meM vasaMta varNana yA vasaMta Rtu meM gAye jAne vAle gItoM kI pradhAnatA hai jo utkRSTa bhAvoM ko lie hue haiN| AryikA raNamati : mahAkavi puSpadanta dvArA likhita jasahara cariu nAmaka apabhraMza carita-kAvya para inhoMne yazodhara carita TippaNI saMskRta meM likhI', jisake anta meM yaha vAkya likhA huA hai "iti zrI puSpadanta yazodhara kAvya (""TippaNa) ajikA zrI raNamati kRta smpuurnnm"| TippaNI ke isa vAkya se TippaNa grantha kI racayitrI AyikA raNamati haiM, yaha siddha hotA hai| isakI racanA saM0 1566 ( I0 san 1509 ) meM huI hai, aisA mAnya kiyA jAnA caahiye| 1. zrI agaracandajI nAhaTA-sudharmA aMka 15-10-70-vinayacUlA racita hemaratna sUri 'phAgu' (lekha) 2. 70 paM0 candAbAI abhinandana grantha-pR0 480 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ __yazodhara carita TippaNI kI khaMDita prati dehalI ke paMcAyatI mandira ke zAstra bhaMDAra meM maujada hai| yazodhara carita meM varNita hiMsA ke doSa aura ahiMsA ke gaNa kA varNana jaina sAhitya meM bahata lokapriya haA hai| usa viSaya para saMskRta meM somadeva kRta yazastilaka campU se lagAkara 17vIM zatAbdI taka lagabhaga 30 grantha race gaye haiN| kAvya-kalA kI dRSTi se apabhraMza meM puSpadanta kRta 'jasahara cariu' sarvazreSTha hai|| ___AryikA raNamati ne mahAkavi kI apabhraMza racanA kA saMskRta anuvAda kiyA isase unakI vidvattA kA AbhAsa hotA hai| AryA ratnamati: saMskRta meM 'samyaktva-kaumudI' kI racanA kaI vidvAn kaviyoM ne kI thii| isa grantha kA gujarAtI meM anuvAda AryA ratnamati ne kiyA hai| isa grantha kI patra saMkhyA 89 hai| yaha laghu kathAoM kA eka koSa hai| isa grantha meM samyaktvotpAdaka ATha kathAe~ dI huI haiN| jinheM ahaMdAsa seTha apanI ATha patniyoM ko sunAkara batAtA hai ki use kisa prakAra samyaktva prApta huA aura phira patniyA~ apane anubhava sunAtI haiN| isI ke sAtha prasaMgavaza aneka avAMtara kathAeM bhI yathAsthAna dI gaI haiN| dUsare zabdoM meM yaha grantha saMskRta samyakatva-kaumudI kA gujarAtI padyAnuvAda hai| isa gujarAtI grantha kI racayitrI AryA ratnamati haiM / AryA ne yaha rAsa guruvaryA AryA candramatI kI AjJA se tathA AryA vimalamatI kI preraNA se racA thaa| yaha racanA vikrama kI 16vIM zatAbdI ke madhyakAla kI jAna par3atI hai| yaha grantha ailaka pannAlAla digambara jaina sarasvatI bhavana jhAlarApATaNa ke zAstra bhaMDAra meM surakSita hai| solahavIM zatAbdI meM jaina sAdhviyoM tathA AryikAoM ko bhASA kA 1. DaoN0 hIrAlAla jaina-bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna-10 158 2. bra0 paM0 candAbAI abhinandana grantha-pR0 480 3. DaoN0 hIrAlAla jaina-bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna-pR0 178 4. jainadharma ke siddhAntoM ko jIvana meM pAlana karane ko samyaktva prApti kahA gayA hai| 5. bra0 paM0 candAbAI abhinandana grantha-10 480, 482 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16-18vIM zatAbdI kI jaina dharma kI sAdhviyAM evaM viduSI mahilAe~ : 203 acchA jJAna thA tathA kaI bhASAoM meM granthoM kI racanA evaM anuvAda bhI kara letI thIM, isakA pratyakSa pramANa maujUda hai| usa samaya bhArata para musalamAnoM ke hamale hote rahate the tathA kaI rAjakanyAoM ko musalamAna vijetA pakar3a kara dAsiyA~ banA lete the| isI kAraNa satI-prathA kA bhI adhika pracAra huaa| aise kaThina samaya meM bhI jaina sAdhviyA~ AcAryoM tathA dharmaniSTha zrAvaka-zrAvikAoM ke saMrakSaNa meM rahakara apanA dharma dhyAna niDaratA se karatI rahatI thiiN| mugala kAla meM sAdhviyAM evaM zrAvikAoM kA astitva : mugala-rAjyakAla meM uttara bhArata meM jainadharma ke do zve0 sampradAyoM ke sAdhu varga apane dharma kA pracAra karate hue dikhAI dete haiN| buddhisAgarajI tapAgaccha evaM sAdhukIti kharataragaccha sampradAya ke the| donoM jainadharma ke. siddhAntoM ke bAre meM akabara se darabAra meM carcA karate rahate the| __isake pazcAt hIravijaya sUri jo akabara ke nimaMtraNa para phatehapura sIkarI Aye the,' unhoMne jainadharma ke ahiMsA, satya, asteya, aparigraha, brahmacarya ke siddhAntoM se jaina dharma kI mahattA para prakAza DAlakara akabara ko prabhAvita kiyA thaa| campA zrAvikA kA tapa : eka samaya rAjadhAnI meM eka bahuta bar3A julUsa niklaa| darabAriyoM se isa julasa kI mAhitI prApta karane para patA calA ki jaina dharma pAlana karane vAlI eka zrAvikA ne chaH mahIne ke upavAsa kiye haiM aura usake tapa ko bahumAna dene ke lie yaha utsava manAyA jA rahA hai / akabara isa utkRSTa tapa se bahuta prabhAvita huaa| usakI saccAI svayaM dekhane ke lie usane campA zrAvikA ko apane mahala meM rakhA, jahA~ usane lambI avadhi taka upavAsa kara akabara bAdazAha ko Azcaryacakita kara diyA / jitane dina usane vrata rakhA bAdazAha ne rAjya meM amAri ( jIva hiMsA banda) kA Adeza diyaa| ataH anya dharmoM ke sAtha-sAtha akabara ke rAjya meM jaina dharma ke AcAryoM kA bahata Adara thA aura akabara ne jaina tIrtha yAtriyoM para lagane vAlA jajiyA kara bhI mApha kara diyA thaa| 1. bI0 ena0 luniyA-akabara mahAna, pR0 260-261 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM noTa :-campA zrAvikA kA yaha vRtAnta, paryuSaNa parva ke pahale Aja bhI __ vyAkhyAna meM par3hA jAtA hai / terApaMthI sampradAya meM sAdhviyAM evaM viduSI mahilAeM : isa sampradAya kI zurUAta rAjasthAna meM AcArya bhikSu ne kI thii| isameM kaI prasiddha sAdhviyA~ huI haiM / mAtA dIpAbAI : __ Apa osavAla samAja ke zAha bAlUjI kI dharmaparAyaNA patnI thiiN| bAlaka bhIkhaNajI jaba garbha meM the taba mAtA ne siMha kA svapna dekhA thaa| vilakSaNa buddhivAle isa bAlaka ke yauvana vaya meM Ane para mAtA-pitA ne usakA vivAha kara diyaa| parantu kucha varSoM pazcAt pitA evaM patnI kA dehAnta ho gyaa| saMsAra kI isa gati ko dekha bhIkhaNajI ko vairAgya utpanna huA aura mAtA ko bahuta samajhA-bujhAkara unhoMne dIkSA grahaNa kii| mAtA dIpAbAI ne apane vaidhavya duHkha se duHkhI hote hue bhI putra ke kalyANa mArga ko prazasta kiyaa| dIpAbAI ke isa mahAn tyAga ne nArI jAti kA mastaka unnata kiyA tathA bhAratIya saMskRti meM tyAga tapasyA kI eka vibhUti aura jur3a gii| unakA yaha mahAn tyAga hajAroM manuSyoM ke kalyANa kA kAraNa bnaa| abbujI kA vizeSa praNa : ___AcArya bhIkhaNajI ne sarvaprathama abbujI tathA anya do sAdhviyoM ko dokSA dii| sAdhvI niyamoM ke anusAra tIna se kama sAdhviyoM kA rahanA niyama viruddha thaa| ataH AcArya ne tInoM sAdhviyoM ko dIkSita karane ke pahale isa bAta kA spaSTIkaraNa maaNgaa| isa para ina niDara sAdhviyoM ne praNa kiyA ki hama meM se yadi koI bhI sAdhvI kAla kA grAsa huI to anya donoM bhI saMthArA karake prANa tyAga kara degiiN| ataH isa prakAra tIna sAdhviyoM ke aTala saMkalpa se terApaMthI sAdhvI samudAya kI zurUAta huii| vartamAna sAdhvI-saMsthA meM sabase adhika vyavasthita evaM anuzAsana ko pAlane vAlI pAMca sau sAdhviyAM eka pravartanI kanakaprabhAjI kI AjJA meM rahatI haiM / AcArya tulasI kA yaha sAdhvI saMgha jJAna, dhyAna evaM buddhi meM 1. terApaMtha kA itihAsa, khaNDa 1, pR0 21-24 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16-18vIM zatAbdI kI jaina dharma kI sAdhviyoM evaM viduSI mahilAe~ : 205 vartamAna ke anya sAdhvI saMghoM meM viziSTa sthAna prApta kiye hue haiN| kaI viduSI sAdhviyoM ne vibhinna granthoM kI racanA bhI kI hai| terApaMtha sampradAya AtmAnuzAsana kA eka alabhya udAharaNa hai| prAraMbha se Aja taka (san 1973) isa sampradAya meM dIkSA lenevAloM meM 668 sAdhu evaM 1305 sAdhviyAM huI haiN| saradAra satiyAjI kA jIvana bahuta krAntikArI thaa| unhoMne kaI parivartana sAdhvI jIvana meM kiye| Aja bhI 500 viduSI sAdhviyoM kA inakA yaha saMgha jahA~ bhI jAtA hai apane tyAga, tapasyA, saMyama tathA vilakSaNa buddhi se janatA ko prabhAvita karatA hai| 1. terApaMtha kA itihAsa, khaNDa 1, pR0 37 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa samakAlIna jaina sAdhviyA~ [ isa zodha prabandha ko adyatana banAne ke liye 19vIM evaM 20vIM zatI kI pramukha jaina sAdhviyoM para prakAzita kucha lekhakoM ke AlekhoM ko hamane pariziSTa ke rUpa meM isameM sammilita kara liyA hai / jina lekhakoM evaM prakAzakoM ke Alekha isameM samAhita kiye gaye haiM unake hama AbhArI haiN| -sampAdaka] Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sampradAya kI arvAcIna AryikAyeM' --AyikA jJAnamatI mAtAjI A0 abhayamatI mAtAjI Apa AcArya dharmasAgara mahArAja kI ziSyA haiN| ApakA janma san 1943 meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI choTelAla thaa| san 1963 meM mAtAjI jJAnamatIjI ne Apako kSullikA dIkSA pradAna kii| san 1969 ke phAlguna mahIne meM ApakA saMgha vihAra karatA huA 'zrI mahAvIrajI' A gyaa| muni dharmasAgara jI ne paMcakalyANaka sampanna karAyA evaM Apako AryikA dIkSA pradAna kii| Apane apane 20 varSa ke dIkSita jIvana meM AcAryoM dvArA racita kaI granthoM ke padyAnuvAda kiye tathA svayaM bhI choTIchoTI 10-15 pustakoM kI racanA kii| AryikA anantamatI jI AryikA anantamatI jI ke pArthiva zarIra kA janma 13 maI 1935 I0 ke dina sthAnakavAso mAnyatA vizvAsI zrI miTThanalAla jI evaM zrImatI pArvatI devI ke ghara gar3hIgAMva meM huA thaa| digambara zramaNa paramparA se prabhAvita hokara ilAyacI devI ne AcArya dezabhUSaNa se 18 varSa kI avasthA meM AryikA dIkSA lI aura AryikA anantamatI saMjJA se vibhUSita huiiN| AyikA AdimatI jI rAjasthAna ke bharatapura maNDalAntargata kAmA nivAsI zrI sundaralAla jI evaM zrImatI monIbAI kI putrI mainAbAI kA vivAha mathurA nivAsI zrI kapUracandra jaina se huA kintu durbhAgya se unheM eka varSa bAda hI vaidhavya ne A gherA / saMsAra ko asAra jAna unhoMne vi0 saM0 2017 meM kampilAjI kI pAvana dharA para kSallikA dIkSA lii| taduparAnta vratoM kA pAlana karate hue cAritra kI abhivRddhi kI jisake pariNAmasvarUpa 1. pUjya AryikA ratnamatI abhinandana grantha se sAbhAra / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM vi0 saM0 2021 meM muktAgiri pAvana kSetra para AcAryazrI vimalasAgara jI se AryikA vrata grahaNa kara AdimatI nAma se vikhyAta huiiN| AryikA arahamatI jI vIragAMva ke nivAsI zrI gulAbacandra jI evaM zrImatI hariNobAI kI santAna vorabAlA kundanaMbAI ko vaidhavya jIvana meM virakti kI bhAvanA jAgRta huii| phalasvarUpa vi0 saM0 2020 meM munizrI supArzvasAgara se kSullikA dIkSA aura eka varSa pazcAt hI vi0 saM0 2021 meM AcAryazrI 108 zivasAgara mahArAja se zAntivIra nagara mahAvIra jI kSetra para AryikA dIkSA lekara carama lakSya prApta kara liyaa| AcArya pradatta AryikA dIkSA kI arahamatI saMjJA hai| kSullikA arahamatI mAtAjI 'jisane saMsAra ko asAra dekhA usane sAra pA liyaa|' saMsAra ko asAra dekhane vAlI kSullikA arahamatI kA janma vIramagA~va meM huA thaa| bacapana kA nAma kundanamatI thaa| inake pitA khaNDelavAla jAtoya zrI kundanalAla jaina haiN| dIkSA munizrI 108 supArzvasAgara mahArAja se rAmapura meM grahaNa kI thii| samprati kSu0 arahamato lakSyaprApti meM saMlagna haiN| AryikA zrI indumatI jI rAjasthAna prAntAntargata 'nAgaura' maNDala ke Deha grAma ke nivAsI zrI caraNamala jI pATanI kI dharmapatnI ne vi0 saM0 1964 meM eka nanhIMmunnI ko janma diyA thA, jisakA nAma mohinIbAI rakhA gyaa| mohinI bAI kA vivAha 12 varSa kI alpAyu meM zrI campAlAla seThI jI ke sAtha bArasoI (pUrNiyA~) meM huA thA kintu durbhAgyavaza chaH mahIne ke anantara pati kA dehAnta ho gyaa| pati viyoga ne mohinI kI dizA parivartita kara dii| vaha preyamArga se haTakara zreyamArga kI ora unmukha huI, jisase unhoMne AcAryakalpa zrI 108 candrasAgara jI mahArAja se saptama pratimA ke vrata grahaNa kiye| vi0 saM0 2000 mitI Azvina sudI 11 ko kSullikA dIkSA lI / munizrI ke svargArohaNa ke bAda Apane AcAryazrI vIrasAgara jo se AryikA dIkSA grahaNa kara indumatI rUpa abhidhAna ko alaMkRta kiyaa| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sampradAya kI arvAcIna AryikAyeM : 211 AryikA kanakamatI mAtAjI Tokamagar3ha janapada ke bar3AgAMva meM di0 golApUrva jAti ke zrI hajArI. lAla jI jaina evaM zrImatI paramAbAI kI bAlikA kA nAma cirojAbAI thA / cirojAbAI kA vivAha bAraha varSa kI alpAyu meM huA thA kintu durbhAgya se ye 16 varSa kI alpAyu meM hI vidhavA ho gyoN| anantara AcAryazrI 108 vimalasAgara jI mahArAja kI satsaMgati se Apa meM vairAgya pravRtti jAgRta huii| Apane zivasAgara mahArAja se kSullikA dIkSA grahaNa kara lii| anantara vaisAkha sudI 11 saM0 2009 ke dina zAntivIra nagara meM zrI mahAvIra jo kI paramapAvana dharA para AcArya 108 zivasAgara mahArAja se AryikA dIkSA grahaNa kara svayaM ko dhanya kiyaa| AryikA kalyANamatI jo __uttara pradeza prAnta ke antargata mubArikapura ( mujaphpharanagara ) nAmaka grAma ke zrI samayasiMha evaM zrImatI samudrIbAI kI vilAsamatI nAma kI patrI thii| vilAsamatI ko zikSA sAdhAraNa huI thI aura vivAha bhI huA thaa| A0 santa gaNezaprasAda varNI kI satsaMgati ke kAraNa vilAsamatI ke hRdaya meM vairAgya pravRtti jAga uThI phalasvarUpa sammedazikhara ke paramapAvana sthala para sAtavI pratimA ke vrata grahaNa kara lie| isake bAda inhoMne AcAryazrI 108 zivasAgara jI se vi0 saM0 2022 zAntinagara mahAvIra jo meM kSallikA dIkSA lI aura kalyANamatI saMjJA se vibhUSita ho gyiiN| anantara AcAryazrI zivasAgara se hI koTA nagara ke madhya AryikA ke mahAvata lie| kSullikA kamalazrI mAtAjI zAnta svabhAva, gurubhakti, dharmapracAra aura AtmakalyANa ke sAtha janakalyANa karane vAlo kamalazrI mAtAjI kA dIkSA ke pUrva kA nAma padmAvato thaa| padmAvatI kA janma akSaya tRtIyA ke dina 1915 I0 ko vasagaDe jilA kolhApura (mahArASTra) meM huA thaa| inake pitA kA nAma zrI tAsobA saude aura mAtA kA nAma zrImatI gAndhArI thaa| padmAvatI kA vivAha zrI bAbUrAva kiNe ke sAtha 6 varSa kI alpa Ayu meM ho gayA thaa| dharmaparAyaNa hone se A* vizAlamatI kI satpreraNA se I0 1955 meM Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ AcArya dezabhUSaNa mahArAja se kSullikA dIkSA lekara kamalazrI sampanna aba dharmakArya meM dattacitta haiM / kSullikA kIrtimatI jI ApakA janma kusumbA jilA dhUliyA ( mahArASTra ) meM huA / pitA kA nAma zrI hIrAlAla brajalAla zahA tathA mAtA kA nAma zrImatI jhamakora bAI hai / 15 varSa kI Ayu meM vivAha huA aura do bacce bhI hue, kintu saMsAra ke prati anAsakti hone se 24 varSa kI Ayu meM hI saptam pratimA ke vrata AcArya dezabhUSaNa se grahaNa kara lie| mahArAjazrI ke saMgha meM raha rahI thIM ki phalaTaNa meM kSu0 cAritrasAgara se bheMTa huii| unake sAtha sammeda - zikhara meM pahu~cakara AcAryazrI vimalasAgara jI se phAlguna zuklA 5 saM0 2033 ko kSullikA dIkSA grahaNa kara lI / Apa zAMta svabhAvI satata adhyayanazIla haiM / AryikA guNamatI mAtAjI atizaya kSetra mahAvIra jI kA pAvana parisara jana-jana kI bhAvanAoM ko vizuddha karane meM parama sahAyaka hai| isI parisara ke madhya zrI mUlacandra jI evaM zrImatI badAmIbAI ke yahA~ eka bAlikA kA janma huA thA / inhoMne usa bAlikA kA nAma asarphIbAI rakhA kyoMki isake janma hone para unheM asarphI prApta huI thI / asarphIbAI kI laukika zikSA kakSA 4 taka thI, kintu dhArmika zikSA zAstrI paryanta / vivAha seTha bha~varalAla se huA aura do putra, eka putrI thI / dhArmika saMskAra aura aneka muniyoM- AryikAoM ke samparka se vairAgyarUpa bIjAMkura prasphuTita huA ki AcAryazrI 108 dharmasAgara se dIkSA lekara AryikA guNamatI rUpI kalpataru ho gayA, jisameM mahAvrata, dezasaMyama Adi rUpa phala phalita haiM / AryikA candramatI mAtAjI aneka araNya, mahIdhara, saritA evaM udyAna Adi prAkRtika suramya dRzyoM se manorama uttara pradeza ke mainapurI maNDalAntargata belAra grAma nivAsI zrI lAlArAma jI evaM zrImato kastUrIbAI nAmaka dampati se Apake pArthiva zarIra kA udaya huA thA / ApakA janmakAla agahana kRSNA 2 vikrama saM0 1982 hai aura bacapana kA nAma candrakalI hai / saMsAra ko asAratA dekhakara svayaM vairAgya bhAvanA se prerita hokara AryikA Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sampradAya kI arvAcIna AyikAyeM : 213 vimalamatI evaM AryikA vijayamatI kI upasthiti meM guruvarya se apanI 30 varSa kI alpAyu meM AryikA nAmnI jinadIkSA grahaNa kI thii| vartamAna meM jinendramArga kA pracAra-prasAra karatI huI AtmasAdhanArata haiN| AryikA candramatI mAtAjI bhavabhramaNa se mukta hone kA saMkalpa sulocanA bAI ne kiyaa| sulocanA bAI jaina kesariyA ( RSabhadeva ) rAjasthAna nivAsI zrI amaracandra jaina evaM lalitAbAI jaina kI saMtAna haiN| inakA janma kArtika vadI amAvasyA vIranirvANa ke zubha dina haA thaa| sulocanA bAI ke saMkalpa ne mAgha sUdI 3 saM0 2032 ke zubhamuhUrta meM 108 AcAryazrI sumatisAgara mahArAja se AryikA dIkSA grahaNa kara sAkArarUpatA prApta kii| AryikA mahAvrata grahaNa ke anantara gurupradatta candramatI nAma ko sArthaka karatI huI dharma bhAvanA meM tatpara haiN| AryikAzreSTha candramatI mAtAjI mahArASTra prAnta ke pUnA maNDalAntargata vAlhegAMva meM mAtA candramatI kA janma huA thaa| gRhastha jIvana meM Apako kesarabAI nAma se pukArA jAtA thaa| AcArya zAntisAgara jI mahArAja ne kesarabAI ko satpAtra vicAra kara dIkSA de dii| mahArAjazrI ne aneka mahilAoM ko anekazaH prArthanA karane para bhI dIkSA nahIM dI thI kintu kesarabAI ko yaha kahakara dIkSita kiyA thA ki namUnA to bno| ye vartamAna samaya kI prathama AryikA dIkSita huI thiiN| inake pUrva uttara bhArata meM AryikA pada para koI bhI vidyamAna nahIM thaa| inhoMne 500 varSa se vicchinna zramaNomArga ko punaH uttara bhArata meM gauravAnvita kiyaa| kSullikA candramatI mAtAjI ___ ApakA janma di0 17-4-44 ko baijApura (mahArASTra) meM huA thaa| pitA chaganalAla aura mAtA sau0 sonubAI haiN| janma nAma ku0 khIranamAlA tathA vidyAlayIya nAma ku0 zakuntalA hai| laukika zikSaNa meM Apane bI0 e0 Anarsa tathA H. M. D. S. vaidyakIya upAdhi prApta ko hai| vivAha DaoN0 candrakAnta gulAbacandra dozI (vartamAna meM pUjya 108 bIrasAgara mahArAja) ke sAtha huA thaa| Apane aneka AdhyAtmika jaina granthoM kA sUkSmarItyA adhyayana kiyA hai| samprati prANiyoM ko Atmonnati kA upAya darzAtI huI sAdhanArata haiN| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM kSullikA candramatI jI __ vayovRddha, zAnta aura svAdhyAyazIlA ApakA janma alavara nivAsI zrI saradAra siMha evaM zrImatI bhUrIbAI ke yahA~ huA thaa| dharmabhAvanA ke phalasvarUpa Apane AcAryazrI mahAvIrakIti mahArAja se kSallikA rUpa zrAvakavrata grahaNa kiye haiN| ApakI satpreraNA se vAsupUjya bha0 ke garbha, janma, tapa, jJAna aura nirvANa sthAna para 70 phuTa U~cA mAnastambha 24 ToMka, bha0 vAsupUjya kI 25 phuTa U~cI pratimA, svAdhyAya bhavana Adi kArya ho rahe haiN| kSullikA celanAmatI jI ApakA janma 25 julAI 1928 ke dina zrI prakAzacandra jaina kI dharmapatnI zrImatI trizalAvatI jI kI kukSi se huA thaa| janmasthAna gar3hI hasanapura, jilA mujaphpharanagara (u0 pra0 ) hai| Apane AcArya dezabhUSaNa mahArAja se brahmacAriNI dIkSA aura zrI sammedazikhara jI kI pAvana puNyabhUmi para AcAryazrI 108 vimalasAgara mahArAja se kSullikA dIkSA grahaNa kii| Apa kaSAya ko pakar3a se chUTane meM prayatnazIla haiN| AryikA zrI jinamatI jI ____ "yadi kalyANa kI icchA hai, to viSayoM ko viSa ke samAna tyAga denA caahie| kSamA, saralatA, dayA, pavitratA aura satya ko amRta ke samAna grahaNa karanA cAhie" isa tathya kA bodha prabhAvatI ko huA aura AryikAratna jJAnamatI ke sAnnidhya meM vratI bana giiN| prabhAvatI ke pitA zrI phUlacandra jaina aura mAtA zrI kastUrI devI thIM, kintu durbhAgya se pitRmAtR viyoga bacapana meM hI ho gayA, jisake kAraNa lAlana-pAlana mAtula gRha para huaa| inakA janma phAlguna zuklA 15 saM0 1990 ke dina mhasabar3a (mahArASTra) nAmaka sthAna para huA thaa| AryikAratna zrI jJAnamatI jI ko satsaMgati ke kAraNa prabhAvatI kI vairAgya bhAvanA tIvra hotI gyii| phalasvarUpa zrI 108 AcArya vIrasAgara mahArAja se vi0 saM0 2012 meM mAdhorAjapurA meM kSullikA dIkSA le lii| zrAvaka ke vratoM kA pAlana karate hue AryikA jJAnamatI se nyAya, vyAkaraNa aura saiddhAntika granthoM kA adhyayana kiyaa| apanI kuzAgrabuddhi ke kAraNa Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sampradAya kI arvAcIna AyikAyeM : 215 parama viduSI ho gaIM aura guruvarya se prApta 'jinamatI' nAma ko sArthaka kiyaa| jJAna aura cAritra kI bar3hatI dhArA ne mahAvrata dhAraNa kI kSamatA utpanna karA dii| pariNAmasvarUpa kArtika zuklA 4 vi0 saM0 2016 ke dina sIkara (rAjasthAna ) ke manorama samAroha meM AcAryazrI zivasAgara mahArAja se AryikA dIkSA grahaNa kara lo| __ saMskRta, prAkRta, hindI bhASA kA samyakrItyA adhyayana hone se Apane nyAya, vyAkaraNa, koSa evaM saiddhAntika granthoM kA parAyaNa kiyA aura prameyakamalamArtaNDa jaise mahAna dArzanika grantha kI hindI TIkA karake dArzanika kSetra kI mahatI pUrti kI hai| AryikA zrI jinamatI jI ApakA janma pADavA (sAgAvADA) meM vikrama saMvat 1973 meM huA thaa| bAlyAvasthA meM Apako maMkubAI nAma se pukArA jAtA thaa| maMkubAI ke pitA narasiMhapurA jAti ke zrI candulAla jo evaM mAtA zrImatI durIbAI haiN| maMkubAI kA vivAha pArasolA meM huA thA kintu 6 mAha bAda hI vaidhavya ke duHkha se AkrAnta ho gyiiN| vaidhavya ne jIvana dizA ko mor3a diyA jisase mahAvIrakIrti mahArAja se prathama pratimA ke vrata lie / anantara vardhamAnasAgara mahArAja se sAtavoM pratimA aura 2024 meM kSullikA dIkSA grahaNa kii| saMyamocita vratopavAsa Adi niyamoM kA pAlana karatI rahI aura cAritra kI vizuddhi karatI rhiiN| phalasvarUpa sammedazikhara ke paramapAvana sthala para AcAryazrI vimalasAgara se AryikA ke mahAvratoM ke sAtha jinamatI rUpa abhidhAna ko hastagata kiyaa| Apa saMgha kI tapasvinI AryikA haiM / kSu0 jayamatI jI ___ bhAratIya nArI sanmAna ko pAtrA hai kintu yadA-kadA use apamAna bhI sahanA par3atA hai| isa apamAnita jIvana ko nindya mAnakara zAnti devI ne 17 sitambara 1969 meM kSullikA dIkSA grahaNa kara lii| zAnti devo ke pitA zrI padamacanda jaina evaM mAtA zrImatI mainA devI jaina, mujaphpharanagara ( u0 pra0 ) ke nivAsI haiN| Apane laukika adhyayana iNTaramIDieTa paryanta kiyA kintu dhArmika SaTkhaNDAgama Adi granthoM ke bhI svAdhyAya se jJAnArjana meM tallIna haiN| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAe~ kSullikA jayazrI jI viSaya vAsanAoM ke prati Asakti aura krodha ke Aveza ko vaza meM kara lene para Atmabala bar3hatA hai aura yahI saphalatA kA rahasya hai | viSaya vAsanA ke AdhIna na hone vAlI mAtuzrI jayazrI kA janma akkalakoTa jilA solApura (mahArASTra) meM huA thA / Apane vivAha na karake 20 varSa kI Ayu meM hI svargIya AcArya pAyasAgara se sAtavI pratimA ke vrata le lie the| AcArya dezabhaSaNa ke saMgha meM sammilita ho AptamImAMsA, AptaparIkSA, nyAyadIpikA Adi granthoM kA adhyayana kara I0 1959 zravaNabelagola meM hI unhIM se kSullikA dIkSA grahaNa kara lii| AryikA dayAmatI mAtAjI sAgara nagara ke siMghaI gorelAla jaina ke sUkhasampanna parivAra meM ApakA janma haA thA / bAlyAvasthA kA nAma nanhoMbAI hai| prArambhika kAla meM sAmAnya adhyayana kara vaivAhika jIvana yApana karane vAlI Apake gArhasthika jovana meM vajrapAta haA ki vaidhavya jIvana meM A gayIM / samaya ke sAtha duHkha dUra huA aura eka nayA abhyudaya huA ki ApakA kanakamatI jI se samparka huA / anantara unakI preraNA se AcArya zivasAgara mahArAja se dIkSA grahaNa kI aura dayAmatI rUpa vargoM ko alaMkRta karate hue mahAvratI jIvana apnaayaa| vartamAna meM AcArya 108 ajitasAgara mahArAja ke saMgha meM virAjamAna haiM / kSullikA dayAmatI jI pragatizIla manuSya ke mArga meM Ane vAlA ekamAtra bAdhaka bhaya hai| isa bhaya ko lalitapura nivAsI kAzIrAma jaina evaM zrImatI kezarabAI kI putrI aura zro bhAgacandra jaina kI patnI jamanAbAI ne tilAJjali dii| siddhakSetra sonAgira ke manorama prAMgaNa me AcAryazrI sumatisAgara mahArAja se kSullikA dIkSA grahaNa kara dayAmato saMjJA ko prApta kiyA / dayAvanta jIvana ko vyatIta karatI huI karma ber3I kA jIrNa kara rahI haiM / mahAsAdhvI AyikA zrI dharmamatI mAtAjo ___ saMyama aura cAritra se alaMkRta mahAsAdhvo A0 dharmamato mAtAjo kA janma 1898 I0 me kucAmana nagarI ke samIpastha lUNavA nAmaka grAmameM zrI Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sampradAya kI arvAcIna AryikAyeM : 217 campAlAla jaina ke ghara huA thaa| ApakA vivAha vardhA nivAsI zrI lakhamIcandra kAsalIvAla se huA thA kintu 14 varSa kI alpAyu meM hI saubhAgya asta ho gayA / I0 san 1936 meM zrI kunyalagiri kSetra ke pAvana sthala para 108 zrI jayakIrti mahArAja se Apane parama zreyaskAriNI AryikA dIkSA lekara dharmamatI nAma prApta kiyA / kSullikA dharmamatI mAtAjI vicAra svayaM hI kArya meM pariNata hone ke lie mArga khAja letA hai / yaha tathya kSu0 dharmamato ke sAtha pUrNarUpa se ghaTita hotA hai / Apa kothalI nivAsI seTha kAlIzAha evaM zrImatI dhuMdhubAI ko putro indu se kSu0 dharma- matI bniiN| Apane apane vicAra ke anurUpa kSullikA dokSA munivara 108 zrI nirmANasAgara se sonAgiri para prApta ko hai / samprati mokSarUpI kArya kI siddhi hetu prayatnazIla haiM / AryikA naMgamatI jI sudharmAbAI kA janma 1951 I0 meM indaura nivAsI zrI mANikacandra jI kA salIbAla kI gRhiNI zrImatI mANikabAI kI kukSi se huA thA / samasta parivAra dhArmika saMskAroM se saMskArita hone se sudharmA meM dharma ke prati tIvra abhiruci jAgRta huI aura 18 varSa kI avasthA meM hI zrI 108 jJAnabhUSaNa mahArAja se Ajovana brahmacarya vrata le liyA / zanaiH zanaiH adhyavasAyI sudharmA ne jIvakANDa, karmakANDa Adi granthoM kA adhyayana kara parIkSA uttIrNa kI aura zrAvaNa zuklA 15 ( rakSAbandhana ) tadanusAra 8-81979 ke zubha dina candraprabhu ke prAMgaNa vAle sonAgiri tIrthakSetra para AcAryazrI vimalasAgara jo mahArAja se AryikA dIkSA grahaNa kara jovana kI parIkSA uttIrNa kIM / AryikA nandAmato jI saMsAra eka raMgamaMca hai / isameM pratyeka prANI ko dazA badalatI rahatI hai / saMsAra rUpI maJca para jayamAlA devI ke jAvana meM bhI acAnaka parivartana AyA ki Apa ke pati AgarA nivAso zro sugandholAla jaina kA dehAvasAna ho gayA / jayamAlA ke pitA zrI munnIlAla evaM mAtA zrAmatI kapUro devo ko bhI gaharA AghAta pahu~cA / zrA vimalasAgara mahArAja se 1969 I0 meM Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM jayamAlA ne kSullikA ke vrata grahaNa kara liye| isake anantara kArtika zukla 2 maMgalavAra vi0 saM0 2030 A0 vimalasAgara mahArAja se hI AryikA dIkSA ke sAtha nandAmatI saMjJA ko grahaNa kiyaa| AyikA nirmalamatI mAtA jI jayapura maNDala ke antargata bairATha grAma ke nivAsI zrI mahAdeva siMghaI kI dharmapatnI gopAlIbAI ne magasira vadI 12 saM0 1980 ke dina eka bAlikA ko janma diyA thaa| isa bAlikA kA manaphala bAI nAmakaraNa kiyA gayA thA / manaphUla bAI kA vivAha 13 varSa kI alpAyu meM ho gayA thA kintu 11 mahIne bAda vaidhavya jIvana ko apanAnA pdd'aa| isa zokasAgara meM nimagna hone ke kAraNa saMsAra se virakti dhAraNa kara AcArya dharmasAgara mahArAja se AryikA ke mahAvratoM ko aGgIkAra kiyaa| vartamAna meM jinadharma prabhAvanA karatI huIM bhAratadharA para vihAra kara rahI haiN| AryikA nemavatI mAtA jI nemavatI kA janma phaphotU (TUMDalA) AgarA (u0 pra0) ke zrI vyArelAla evaM zrImatI jayamAlA jaina zrAvaka yugala se maI 1930 I0 meM haA thaa| ApakA gRhasthAvasthA kA nAma biTuMbAI thaa| dhArmika adhyayana karate hue jIvana yApana kara rahI thIM ki Apako saMsAra se vairAgya ho gyaa| anantara Apane apraila 1975 I0 meM kalakattA nagara ke madhya AcAryazrI 108 sanmatisAgara mahArAja se AryikA dIkSA grahaNa kii| vartamAna meM tapasvI jIvana ko vyatIta karatI huI nirantara vratopavAsa tathA dharma sAdhanA meM tallIna rahatI haiN| AyikA nemImatI mAtA jI jJAnArjana meM dattacitta bhaMvara kumArI kA janma zrAvaNa kRSNA 7 vi0. 1955 kI zAma ko jayapura meM huA thaa| inake pitA zrI rikhabacandra jI vindAyakyA aura mAtuzrI mehatAba bAI thiiN| inake pati lAlA gaNezalAla vilAlA the| pati aura patnI donoM jinasAdhuoM kI vaiyAvRtti meM lage rahate the| pati ke viyoga ke anantara bhaMvara kumArI ne AcArya zivasAgara se kSullikA evaM vi0 saM0 2017 meM sujAnagar3ha nagara ke madhya AryikA ke. mahAvratoM ko grahaNa kiyaa| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sampradAya kI arvAcIna AryikAyeM : 219. kSullikA nirmalamatI jI bAlyakAla se vairAgya bhAva ko dhAraNa karane vAlI munnI jaina kA janma kaTanI (ma0 pra0) meM huaa| Apake pitA zrI kapUracandra jaina evaM mAtA zrImatI caina bAI haiN| Apane 16 varSa kI alpAyu meM AcArya sanmatisAgara mahArAja se ASAr3ha kRSNA 11 vi0 saM0 2008 meM kSullikA dIkSA grahaNa kara kSu0 nirmalamatI nAma pAyA / vairAgyamaya jIvana ke sAtha aba sanmArga para avasthita haiN| kSullikA nirmANamatI mAtA jI madhyapradeza ke pannA maNDala ke nikaTastha khavarA nAmaka grAma hai| isa grAma meM zrI hIrAlAla aura kesarabAI nAmadheya zrAvaka-yagala dharmArAdhana karate hue raha rahe the kintu pArivArika paristhitiyoMvaza jabalapura pravAsI ho gye| isa zrAvaka-yugala ne tIna putra aura do putriyoM ko janma diyA thaa| yugala parivAra meM rahate hue bhI dharma bhAvanA meM tallIna rahatA thaa| kAlAntara meM zrI hIrAlAla jI kSallaka dIkSA aura kesara bAI ne vi0 saM0 2036 kI phAlguna zuklA 2 ke dina AcAryakalpa zrI sanmatisAgara mahArAja se sammedazikhara nAmaka tIrthasthala ke pAvana parikSetra meM kSullikA dIkSA grahaNa kii| AryikA prajJAmatI mAtA jI rAjasthAna prAnta ke udayapura jile ke kUNDA nAmaka grAma meM zrI rAmacandra jI evaM unakI dharmapatnI zrImatI kUnaga bAI kI putrI kA nAma lalitA thaa| 18 varSa kI avasthA meM pati kA dehAvasAna ho gyaa| tabhI se lalitA dharmArAdhanApUrvaka jIvana vyatIta karane lgiiN| kAlAntara meM ghATaula paJcakalyANaka ke avasara para akSaya tRtIyA ke zubha dina meM mahArAjazrI se AyikA dIkSA grahaNa kara lii| isa samaya prajJAmatI nAma dhAriNI Apa mahilAoM ko saMyama, vrata niyama, strIparyAya uccheda Adi saiddhAntika upadezoM ko detI huI sthAna-sthAna para munisaMgha meM vihAra kara rahI haiM / sva0 AryikA pArvamatI mAtA jI jayapura ke samIpastha kher3A grAma meM zrI motIlAlajI evaM zrImatI jar3AbAI nivAsa karate the / inakI putrI kA nAma gendAbAI thaa| gendAbAI Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAeM 24 varSa kI avasthA meM vidhavA ho gyiiN| AcAryazrI zAntisAgara ke saMgha darzana ke kAraNa vairAgya pravRtti jAga uThI aura unase sAtavIM pratimA ke vrata lie / anantara AcAryazrI vIrasAgara mahArAja se vi0 saM0 1997 meM kSullikA ke vrata grahaNa kara zrImatI gendAbAI 90 pAzrvamatI ho gyiiN| isake bAda sAdhanA meM rata Apane vikrama saMvat 2042 meM AcAryazrI vIrasAgara mahArAja se hI aryikA ke vrata jhAlarApATana meM grahaNa kiye| dIkSA ke anantara aneka sthAnoM para cAturmAsa kara dharmaprabhAvanA kI thii| AryikA pArvamatI mAtA jI bihAra prAnta kI kendrabindu ArA nagarI zobhA pratiSThAnoM se samalaMkRta hai / isa prasiddha nagarI ke nivAsI zrI mahendrakumAra jaina evaM zrImatI rAjadulArI jaina kI suputrI bRjamohinI bAI ne AcAryazrI 108 sumatisAgara mahArAja se zrAvaNa zaklA 9 saMvat 2030 ke zubha dina AyikA ke mahAvratoM ko grahaNa kiyaa| AyikA ke rUpa meM pArvamatI alaMkaraNa se alaMkRta ho madhyabhArata meM jina prabhAvanA kara rahI haiN| AryikA pArzvamatI mAtA jI pArzvamatI mAtAjI kA janma magasira vadI 12 saM0 1956 ke dina ajamera (rAjasthAna) meM huA thaa| bacapana meM bArasIbAI nAma se pukArI jAtI thiiN| bArasI ke pitA zrI saubhAgyamala jaina evaM mAtA zrImatI surajIbAI haiM, jo khaNDelavAla jAti ke haiN| inhoMne brahmacAriNI, kSallikA aura AryikA dIkSAe~ sva. garuvarya zrI candrasAgara jI mahArAja se grahaNa kI thiiN| vartamAna meM zarIra ke kSINa hone para bhI satata sAdhanArata haiN| kSullikA pravacanamatI jI karnATaka prAnta ke belagA~va maNDalAntargata grAma sadalagA meM zrImallappA jI kI dharmapatnI zrImatI devI kI kukSi se zrAvaNa zuklA 15 ( rakSAbandhana) vi0 saM0 2012 ke dina ApakA janma haA thaa| Apake gahastha jIvana ke mAtA-pitA vartamAna meM jainezvarI dIkSA meM haiM, jinake nAma AryikA samayamatI evaM muni zrI 108 mallisAgara jI haiN| paramapUjya AcArya zrI vidyAsAgara mahArAja Apake gahastha jIvana ke bhAI haiN| Apa dharmaniSTha parivAra meM utpanna huI aura kakSA sAtavIM taka adhyayana kiyaa| vairAgya bhAvanA prabala hone se Apane mAgha zuklA 5 vi0 saM0 2032 ke Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sampradAya kI arvAcIna AyikAyeM : 221 dina mujaphpharanagara meM AcArya dharmasAgara se AryikA ke mahAvrata grahaNa kiye kintu azubha karmoM kI balavattA ke kAraNa bahuta bImAra rahane lagI taba 108 munizrI vidyAnanda ne Apako kSullikA ke vrata pAlana kI AjJA dii| taba se kSu0 ke rUpa meM dharmArAdhana kara rahI haiN| kSullikA padmazrI jI svAdhyAya japa tapa aura vaiyAvRtti meM hI jIvana vyatIta karane vAlI Apa (kSu0 padmazrI) kA bAlyAvasthA kA nAma sIdhArabAI thA / sIdhArabAI ke pitA kA nAma zrI pUnamacandra, mAtA kA nAma zrImatI rUpIbAI thaa| vivAha zrI dIpacandra jI ke sAtha huA thA aura eka putra ko bhI janma diyA thA / saMsAra se virakti hone ke kAraNa dUsarI pratimA munizrI zAntisAgara se, sAtavI pratimA A0 mahAvIrakIrti jI se evaM AcArya vimalasAgara se phAlguna zukla 14 ke zubha dina pArasolA (pratApagar3ha) nAmaka apane janma sthAna se kSullikA ke vrata ke sAtha padmazrI saMjJA ko prApta kiyaa| AyikA brahmamatI jI - saMyama ke abhAva meM manuSya kA jJAna athavA dhana-sampatti usake lie lAbhaprada nahIM hai| isakA vicAra kara zrANI jilA udayapura (rAjasthAna) nivAsI zrI homa jI evaM zrImatI campAbAI kI suputrI zakkara bAI ne AryikA zAntimatI ke sadUpadeza se saMyama lene kA niyama liyaa| zakkara bAI kA doSI (dasA UmaDDa) jAti ke zrI kurIsana jI ke sAtha vivAha haa| saMyama ke niyama ke phalasvarUpa zrAvaNa kI pUrNimA (rakSA bandhana) 1971 ke zubha dina rAjagRhI pAvana kSetra para AcArya zrI vimalasAgara mahArAja se sIdhe AryikA dIkSA grahaNa kii| deza saMyama kA paripAlana karatI huI Apa A0 brahmamatI jI dharmArAdhana meM samaya bitA rahI haiN| AyikA bhadramatI jI putrIbAI kA janma kuNDalapura ke samIpastha kuhanArI (damoha), ma0 pra0 meM huA thaa| pitA kA nAma zrI paramalAla jaina evaM mAtA kA nAma hIrAbAI thaa| vivAha ke 1 varSa bAda hI Apako vaidhavya kI viDambanA ne A gherA / AryikA vAsumatI jI kI satsaMgati se evaM jaga kI asAratA kA jJAna hone se puttIbAI kI vairAgya bhAvanA jAga utthii| vikrama saMvat 2020 meM khuraI ke bhavya samAroha ke madhya AcArya dharmasAgara jI se kSullikA ke vrata le lie / anantara vi0 saM0 2023 meM unhIM AcAryapravara se AryikA Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM ke mahAvrata grahaNa kiye aura bhadramatI saMjJA se vibhUSita hokara dharmArAdhana meM tatpara haiN| A0 yazomatI mAtA jI Apa dillI pahADI dhIraja para rahane vAlI dhArmika vicAroM kI mahilA thiiN| ApakA gRhastha nAma mInAbAI thA / vRddhAvasthA ke bar3hate hue kadamoM meM bhI Apane apanA jIvana sArthaka kiyaa| san 1972 meM pU0 AryikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI kI preraNA se dillI meM AcArya dezabhUSaNa mahArAja se AryikA dIkSA prApta kI aura yazomatI nAma prApta huaa| Apa apane saMyama ko niraticAra pAlana karate hue dharmaprabhAvanA kara rahI haiM / AryikA yazomatI mAtA jI bhagavajjinendra dvArA pratipAdita nirgrantha mArga para ArUr3ha paramapUjya bAlabrahmacAriNI AryikA yazomatI mAtAjI kA janma sthAna udayapura (rAjasthAna) hai| Apane AcAryazrI 108 dharmasAgara mahArAja se Azvina mAsa saMvat 2035 meM udayapura nagara ke vizAla jana samUha ke madhya AryikAdIkSA ko grahaNa kiyaa| vartamAna meM saMyama ko paripAlana karatI huI upAsanArata haiN| AryikA ratnamatI mAtA jI Apa AcArya dharmasAgara mahArAja kI dIkSitA ziSyA haiN| vartamAna meM pU0 AryikA zrI jJAnamatI mAtAjI ke saMgha meM raha rahI haiN| AryikA zrI rAjamatI mAtA jI ___ madhyapradeza ke 'murainA' maNDalAntargata 'ambA' nAmaka grAma meM AryikA zrI rAjamatI mAtAjI ke pArthiva zarIra kA udaya huA thaa| Apake zarIravikAsa ke sAtha dharmabhAvanA kA bhI vikAsa huaa| zanaiH-zanaiH jaba dharmabhAvanA kA cintana bar3hatA gayA taba usakA pariNAma yaha huA ki Apane AcAryazrI 108 sumatisAgara mahArAja se AryikA ke mahAvratoM ko dhAraNa kara svayaM ko dhanya kiyaa| vartamAna meM Apa dharmaprabhAvanA meM tatpara haiN| jisake udAharaNa koTA (rAjasthAna) meM jaina auSadhAlaya evaM jaina vidyAlaya, sAgara (ma0 pra0) meM varNIbhavana, vAkala (ma0 pra0) meM pAThazAlA evaM pANDicerI meM jinAlaya Adi haiN| . Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sampradAya ko arvAcIna AryikAyeM : 223 kSullikA rAjamatI mAtA jI saccA sAdhaka vahI hai, jo anAsakta hotA hai / anAsakta bhAvapravaNa kSu0 rAjamatI jI kA bacapana kA nAma pArvatI thA / pArvatI kA janma bUcAkheDI nivAsI zrI zIlacandra jaina evaM zrImatI aMgUrI devI jaina se huA thA / saMsAra se virakta hokara Apane vaisAkhasudI 12 budhavAra ke zubha dina kolhApura meM kSullikA rAjamatI rUpa meM cAritra pakSa grahaNa kiyA / Apa 1500 upavAsa kara cukI haiN| devalapura meM dIkSA se pUrva apane dravya se Apane vedI pratiSThA karAyI thI jisameM AdinAtha aura mahAvIra svAmI kI manorama pratimAe~ haiM / AryikA vijaya mato jI viveka meM adbhuta zakti hotI hai / usake anusAra hI manuSya ke mAnasa paTala para vicAroM kA AvirbhAva hotA hai / isI viveka kA Azraya lekara ahilyAbAI ne AcAryazrI 108 nirmalasAgara ke ziSya munizrI sanmati - sAgara jI se kArtika sudI 3 saM0 2032 meM koTA (rAjasthAna) meM dIkSA lekara AryikA vijayamatI nAma ko prApta kiyA / ahilyAbAI kA janma pir3AvA ( rAjasthAna ) I0 1928 meM zrI rAjamala evaM zrImatI kastUrI devI ke ghara huA thA / inheM sAmAnya hindI evaM rAjasthAnI kA bodha hai kintu cAritra kI vizuddhi se vartamAna meM vijayamatIrUpa ko sArthaka kara rahI haiM / AryikA vijayamatI jo sarasvatI bAI kA janma vaisAkha zuklA 12 saM0 1984 ke dina grAma kAmA, jilA bharatapura (rAjasthAna ) nivAsI zrI santoSIlAla jaina kI dharmapatnI zrImatI ciroMjI bAI kI kukSi se huA thA / ApakA vivAha zrI bhagavAnadAsa se huA thA parantu durbhAgya se vaidhavya prApta huA / vaidhavya honepara apane jJAna prApti ke nizcaya ko sAkAra karane hetu AcAryazrI vimalasAgara mahArAja se 24 mArca 1960 ke dina AgarA nagara ke bhavya samAroha meM Apane AryikA ke mahAvrata grahaNa kiye / AryikA dIkSA ke bAda Apane zrI 108 AcArya mahAvIrakIrti jI se zikSA grahaNa kI / apane adhyavasAya evaM guruvarya ke AzIrvAda se gahana adhyayana kiyA / kAlAntara meM Apane granthoM kI racanA kI / grantha racanA -- (1) AtmAnubhava (2) AtmAnveSaNa nArI | hindI TIkA - (1) bhagavatI ArAdhanA ( 2 bhAga ) / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM AryikA vidyAmatI mAtAjI ___ jIvana ke vikAsa kA mArga Adi se anta taka kaThinAiyoM se bharA huA hai| usa para calane vAlA yAtrI tabhI Age bar3ha sakatA hai, jaba usakA hRdaya dar3ha ho aura AzaMkAoM se rahita ho| isI siddhAnta kI anugAminI A0 vidyAmatI jI haiN| ApakA janma nAma lakSmIbAI hai| janma sthAna udayapura aura pitA-mAtA ke nAma kramazaH zrI udayalAla jI, zrImatI suhAgadevI haiN| pati nAma tArAcandra hai| lakSmIbAI ne saMvat 2038 meM marainA nAmaka sthAna ke bhavya prAMgaNa meM AcArya zrI sumatisAgara mahArAja se dIkSA lekara AryikA vidyAmatI rUpa gaurava ko prApta kiyaa| AryikA vidyAmatI jo zAntibAI kA janma phAlguna kRSNA 13 vi0 saM0 1992 ke zubhadina lAlagar3ha (bIkAnera) nivAsI zrI nemIcanda vAkalIvAla ke sukhasamaddhi sampanna parivAra meM huaa| vaisAkha kRSNA 4 vi0 saM0 2005 ke dina zrI mUlacandra jI ke sAtha ApakA pANigrahaNa huA / vaisAkha sudI 6 vi0 saM0 2008 ke dina zAnti ke pati zrI mUlacandra jI kalakattA se ekAeka kahIM cale gaye / duHkhI zAnti kI A~kheM rAha dekhatIM-dekhatIM thaka gayIM kintu kucha samaya pazcAt AcAryazrI 108 zivasAgara jI mahArAja se sujAnagar3ha meM AryikA dIkSA [vi0 saM0 2017] grahaNa kii| dIkSoparAnta AcArya zreSTha ne navIna nAmakaraNa vidyAmatI jI kiyA / sAkSAt vidyA kA rUpa dhAraNa kara rahIM Apa jJAna-dhyAna meM tallIna haiN| AryikA vimalamatI mAtA jI ApakA bAlyAvasthA kA nAma mathurAbAI hai| mathurAbAI madhyapradezavartI zAhagar3ha ke nikaTastha muMgAvalI nagara nivAsI paravAra jAtIya zrI rAmacandra jaina kI chaThavIM choTI putrI haiM / tatkAlIna bAla vivAha kI prathAnusAra 12 varSa kI bAlikA mathurAbAI kA vivAha bhopAla nivAsI zrI bAbahIrAlAla jI ke sAtha kara diyA gyaa| kintu durdaiva se kucha hI dina bAda zrI hIrAlAla jI kA dehAvasAna ho gayA / saubhAgya se nAgaura meM munizrI candrasAgara jI pdhaare| unake vacanAmRta se prabhAvita hokara Apane apanI jIvana dRSTi badalI aura tyAga mArga meM avatarita ho gyiiN| munizrI candrasAgara se kArtika kRSNA 5 vi0 saM0 2000 ke dina kSullikA ke vrata lie| ApakA nAmakaraNa 'mAnastambhinI' huaa| anantara Apane zAstrIya jJAna aura Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sampradAya kI arvAcIna AryikAyeM: 225 Atmazuddhi meM pragati kI, jisase pU0 AcAryazrI vIrasAgara jI se AryikA ke mahAvrata grahaNa kara navIna 'vimalamatI' nAma ko prApta kiyA / AryikA vIramato jo dhArmika niyamAdi paripAlana karane meM nipuNa zrI dAdA bhagaduma aura zrImatI kRSNAbAI kI putrI padmAvatI kA janma nasalApura tAllukA rAyabAga jilA belagA~va (karnATaka) meM huA thA / inakA janma 1925 meM huA thA / bAlyAvasthA se hI munisevA, jinadarzana evaM dhArmika kAryoM meM abhiruci hone se padmAvatI 2 maI 1976 meM AryikA suvarNamatI se dIkSita hokara AryikA vIramatI ho gayIM / vartamAna meM AryikA vRtti kA AcaraNa karatI huIM sAdhu saMgati meM gA~va-gA~va meM bhramaNa kara rahI haiM / AryikA vIramatI jo nazvara jIvana ko saphala banAne kA ekamAtra mAtra AdhAra saMyama hai ataeva lonI (uttara pradeza) nivAsI zrI baMsIlAla evaM zrImatI sundarabAI kI putrI jamanAbAI ne AcAryazrI mahAvIrakIrti jI se AryikA dIkSA grahaNa kara A0 vIramatI abhidhAna ko prApta kiyA / Apa saMyama yathAvidhi pAlana kara rahI haiM / AryikA vIramatI mAtAjI bra0 cA~dabAI ne apane pati zrI kapUracandra bha~vasA ke viyoga ke duHkha ko sahana kiyA / saMsAra ke svarUpa kA cintavana kiyA aura apane vaidhavya jIvana ko zAnti aura dharma kI goda meM samarpita karane kA nizcaya kiyA / cA~dabAI ke pitA zrI jamanAlAla jI sonI aura mAtA zrImatI gulAbabAI thiiN| lagabhaga vi0 saM0 1988 meM cAritracakravartI AcAryazrI zAntisAgara jI mahArAja ke sAnnidhya se cAritrika vizuddhi bar3hatI gayI aura cA~dabAI pauSavadI 5 vi0 saM0 1995 ke dina siddhavarakUTa ke paramapAvana sthAna para AcAryazrI vIrasAgara se kSullikA dIkSA lekara kSa0 vIramatI bana gayIM / kAlAntara meM mahArAjazrI ne kArtika sudI 11 saM0 1996 ke zubhadina indaura ke vizAla samAroha meM mAtuzrI ko AryikA ke gaurava se gauravAnvita kiyA / AryikA vIramatI mAtAjI AcAryaziromaNi dezabhUSaNa mahArAja ne aneka nara-nAriyoM ko samyak mokSamArga kA avalambana karAyA hai / inhIM kI ziSya paramparA kI eka 15 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM kar3I AryikA vIramatI mAtAjI haiN| inakA gRhasthAvasthA kA nAma umAdevI hai| umAdevI ke pitA devappA aura mAtA gaMgAbAI thiiN| inake pati sakhArAma pATila grAma mAMgura jilA belagA~va (karnATaka) ke rahane vAle the| sAMsArika jIvana se mukta hone ke lie munisaMgha ke sAtha vihAra karake zrImatI umAdevI ne AcArya dezabhUSaNa se mAMgUra (karnATaka) meM AryikA dIkSA grahaNa kara vIramatI nAma ko prApta kara jIvana ko sArthaka bnaayaa| AryikA vizuddhamatI mAtA jI jabalapura ke rIThI nAmaka grAma meM zrImAn siMghaI lakSmaNalAla jaina evaM mathurAbAI ne vi0 saMvat 1986 [12 / 4 / 1999 I0] meM eka saumya bAlikA ko janma diyaa| mAtA-pitA ne apanI bAlikA kA sumitrAbAI nAmakaraNa kiyA / paramapUjya AcArya 108 zrI dharmasAgara mahArAja ke san 1962 sAgara (ma0 pra0) cAturmAsa meM mahArAjazrI kI zAntavRtti evaM saMghastha 108 zrI sanmatisAgarajI mahArAja ke mArmika sambodhana se sumitrAbAI kI vairAgya bhAvanA uddIpta ho gayI / anantara adhyAtmavettA digambarAcArya 108 zrI zivasAgara mahArAja se saM0 2021 zrAvaNa zuklA saptamI di. 14 agasta 1964 I0 ke dina atizaya kSetra papaurA (ma0 pra0) meM AryikA dIkSA grahaNa kI jisase sumitrAbAI kI vairAgyabhAvanA phalavatI huI aura vizuddhamatI se abhidhAna ko prApta kara apanA jIvana dhanya kiyA / AryikA vizuddhamatI kI maulika kRtiyA~-(1) zruta nikuJja ke kiJcit prasUna, (2) guru-gaurava, (3) zrAvaka sopAna aura bAraha bhAvanA haiM / AryikA zAntamatI mAtAjI sadguru AcAryazrI 108 vimalasAgara mahArAja se kArtika zuklA 2 saMvat 2029 (2 / 11 / 1972) ke zubha dina sammedazikhara jI ke paramapAvana sthala para zAntamatI mAtA jI ne AryikA ke mahAvratoM ko grahaNa kara mAnava paryAya kA upayukta upayoga kiyA / ApakA janma kolhApura gA~va kabalApura jilA sAMgalI (mahArASTra) meM huA thaa| Apa vrata, upavAsa Adi niyama pUrvaka Atmazuddhi meM tatpara haiN| AyikA zItalamatI jI dharma para kisI prakAra kA pratibandha nahIM hotaa| pratyeka sthiti aura pratyeka samaya meM use apanAyA jA sakatA hai| isameM bAla-vRddha kA antara nahIM hai / AryikA zItalamatI jI ne bacapana se hI dharma kA Azraya liyaa| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sampradAya kI arvAcIna AryikAyeM : 227 Apa bAla brahmacAriNI haiM / ApakA janma grA0 sirasApura, jilA parakaNI (mahArASTra) meM huA thaa| Apake dIkSAguru AcArya mahAvIrakIrti mahArAja haiN| ApakI AryikA dIkSA nAsika (mahArASTra) meM zrAvaNa zuklA 6 saMvat 2015 meM huI thii| tabhI se paJcama guNasthAnavartI AcaraNa kA yathAvidhi pAlana kara rahI haiN| AyikA zrI zAntimato mAtAjI ___sAdhanArUpI rAjamArga para calane ke lie AcAra aura vicAra donoM hI sambala haiM, pAtheya haiN| isa bAtako samajhakara hI zrI ambAlAla jI bar3ajAtyA (khaNDelavAla) evaM phundI devI ke putrI gulAbabAI ne sAdhanArUpI sanmArga para gamana karane hetu AcAryazrI 108 sanmatisAgara mahArAja se AryikA rUpa AcAra ko grahaNa kiyaa| zAntimatI nAmadheya prApta karake zAnti kI khoja meM dattacitta huiiN| ApakA janma amerapura (jayapura) vi. saM0 1967 meM aura AryikA dIkSA magasira kRSNA 6 saM0 2028 meM huI thii| vrata, upavAsa, svAdhyAya pUrNa jIvana se kAla yApana kara rahI haiM / AryikA zAntimatI mAtAjI zarIra dharmasAdhanA karane ke lie pradhAna sAdhana haiN| isa sAdhana ke binA sAdhanA sambhava nahIM hai| zarIra yantra rUpI sAdhana se lakhuA nivAsI zrI nAthUrAma evaM zrImatI phUlAbAI kI putrI kalAvatI ne dharma sAdhanA kI siddhi kA nizcaya kiyaa| sAdhAraNa hindI kA parijJAna hone mAtra se bhI kalyANa ke mArga kA anveSaNa kiyaa| AcArya sumatisAgara mahArAja se kSullikA evaM AcAryazrI kunthusAgara mahArAja se porasAsthAna meM AryikA dIkSA grahaNa kara svayaM ko ucca AdarzoM kI khoja meM lgaayaa| AryikA zItalamatI mAtAjI ___ mAtAjI kA janma saM0 1995 meM gAmar3I (rAjasthAna) ke nivAsI zrI nihAlacandra jI evaM zrImatI janakU bAI jaina se huA thA / bacapana meM inakA nAma bra0 gendIbAI thA / inhoMne strIparyAya uccheda hetu mAgha zuklA 5 saM0 2019 ko kSa llikA evaM magasira kRSNA 10 saM0 2023 ke zubhadina renavAla nagara ke madhya AcAryakalpa zrI 108 zrutasAgara mahArAja se AryikA dIkSA grahaNa kI / vartamAna meM nirvighna rIti se AryikA ke mahAvratoM kA pAlana kara rahI haiN| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 : jainadharmaM kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ kSullikA zItalamatI jI saMsAra ke bhayAvaha duHkhoM ke nAza kA mUlabhUta hetu dharma hai / isIlie saMsAra ke dukhoM se bacane ke lie indaura nivAsI cauthamala evaM kezarabAI kI putrI ne vi0 saM0 2026 meM jayapura ke janasamaha ke madhya AcAryazrI dezabhUSaNa mahArAja se saddharmamArgabhUta kSullikA dIkSA grahaNa kii| sAtha meM zItalamatI abhidhAna ko prApta kara zrAvaka ke vratoM kA yathAvidhi paripAlana kara rahI haiM / kSullikA zuddhamatI mAtAjI bundelakhaNDa kI zobhAsthalI gvAliyara nagarI durga, udyAna, jinAlayoM me maNDita hai / isa pramukha nagarI meM jJAnamatI kA janma huA thA / inake pitA kA nAma zrI udayarAja jaina aura mAtA kA nAma pyArIbAI jaina hai / kAlAntara meM jJAnamatI ne AcAryazrI 108 sumatisAgara mahArAja se kSullikA dIkSA lI aura zuddhamatI nAmakaraNa ko alaMkRta kiyA / vartamAna meM Apa vrata, upavAsa Adi niyamoM kA paripAlana karatI huIM Atmazodhana kara rahI haiM / AryikA zubhamatI jI saMyama binA janama nara terA, nahIM sArtha ho pAyegA ! viSaya vAsanA meM rata hoke, durgati duHkha uThAyegA || ina paMktiyoM ke bhAva kI kiJcit jhalaka kumArI vimalA ke mAnasa paTala para jhalakI aura vaha AryikA jJAnamatI, A0 saMbhavamatI, A0 jinamatI ke samparka meM pahu~cIM / abodha bAlikA vimalA kA janma vaizAkha zuklA 3 saM0 2004 ke zubhadina khuraI ( sAgara ) ma0 pra0 meM huA thA / inake pitA zrI gulAbacandra jaina evaM mAtA zrImatI zAnti devI haiM / sAmAnya jJAnasampanna ku0 vimalA ne AryikAratna jJAnamatI jI se aneka saMskRta granthoM kA adhyayana kiyA / anantara AryikA jinamatI ke sAnnidhya meM adhyayana rata rahIM / jJAna ke sAtha vimalA kI vairAgya bhAvanA bar3hatI gayI, jisake phalasvarUpa magasira vadI 3 vi0 saM0 2028 ke zubha dina ajamera ( rAjasthAna ) ke madhya AcAryazrI 108 dharmasAgara mahArAja se AryikA ke mahAvratoM ko grahaNa kiyA / jinamatI ke Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sampradAya kI arvAcIna AryikAyeM : 229 sAtha anekAneka granthoM kA adhyayana aura manana karatI huI vratI jIvana bitA rahI haiM / kSullikA zrImatI jI zAnta, bhadrapariNAmI, adhyayanazIla Apa kA janma rur3akI kolhApura meM huA thA / gRhasthAvasthA kA nAma mAlatIbAI hai| Apa pitA zrI nemIcandra aura mAtA zrImatI sonI bAI kI putrI haiM / ApakA vivAha chIrI zirahRdI (belagA~va) nivAsI zrI pArikhA AdinAtha upAdhyAya se huA thA / kintu 10 varSa ke anantara vaidhavya ne A gherA / putrI kA bhI viyoga ho gayA / pati aura putrI ke viyoga se saMsAra ke prati aruci utpanna ho gayI / ataeva caitra zuklA 4 vi0 saM0 2029 tadanusAra 18|3|1972 ke zubha dina rAjagRha kSetra para A0 vimalasAgara mahArAja sekSullikA dIkSA grahaNa kara lI / AryikA zrutamatI jI jinake hRdaya meM dharma kA saccA rUpa hotA hai, ve udAra hRdaya vAle vyakti saMsAra ke prati virakta bhAva hote haiM / dharmahRdaya suzIlAbAI bhI - saMsAra se anyamanaska thIM / inakA janma 15 agasta 1947 I0 ke dina kalakattA nivAsI zrI phAgUlAla jaina kI patnI zrI basaMtIbAI kI kukSi huA thA | AryikAratna jJAnamatI ke samparka se vairAgya kA bIjAMkura phUTa par3A, jisake kAraNa unake sAmIpya meM adhyayana karatI rahIM aura kAlabdhi Ane para magasira kRSNA 10 vi0 saM0 2031 ke dina AcAryazrI dharmasAgara se AryikA ke mahAvrata grahaNa kara svayaM ko kRtakRtya kiyA / AryikA zreyAMsamatI mAtAjI manuSya ko sadA smaraNa rakhanA cAhie ki zarIra aura mana kI apAra zakti jIvana ke ucca AdarzoM kI siddhi ke lie prApta huI hai / isI viveka kA Azraya lekara pUnA ( mahArASTra ) nivAsI zrI dulIcandra evaM zrImatI sundarabAI kI suputrI lIlAvatI ne AcArya zrI zivasAgara mahArAja Arthika mahAvrata grahaNa kiye / lIlAvatI kA vivAha zrI mUlacandra pahAr3e se huA thA, jo Age calakara muni zreyAMsasAgara jI hue| lIlAvatI kA janma 10 agasta 1925 ko huA thA / mUlataH khaNDelavAla jAtIya haiM / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ dIkSA ke anantara zreyAMsamatI nAma ke sAtha mahAvratoM ko dhAraNa kara zreyamArga para ArUDha haiN| AryikA zreSThamatI jI ___ jaba taka viSayabhogoM meM Asakti rahatI hai taba taka svayaM ko jAnanA kaThina hai / AtmasvarUpa ke jAnane kI icchuka zrImatI ratanabAI ne viSayabhogoM ko tilAJjali de dI / inakA janma phatehapura ( sIkarI) rAjasthAna nivAsI zrI vAsudevajI evaM zrImatI indrA devI ke parivAra meM huA thaa| parivAra meM do bhAI evaM do bahina haiM / vivAha zrI nemicandra jaina ke sAtha huA, kintu Apake nagara meM zivasAgara mahArAja kA saMgha paha~cA, jisase ApakI vairAgya pravRtti jAga utthii| vi0 saM0 2019 meM 108 AcArya zivasAgara mahArAja se kSullikA dIkSA grahaNa kara AryikA jAnamatI ke sAnnidhya meM dhArmika jJAna bar3hAtI rhiiN| anantara AryikA dIkSA grahaNa kara zreSThamatI nAmakaraNa ke sAtha zreSTha cAritra meM caraNa kara rahI haiN| cAritra zuddhi vrata ke upavAsa karatI haiM jisase bAhya jagat se pUrNa anAsakta rahatI haiN| AyikA saMyamamatI jI ___ Apa dillI pahAr3IdhIraja kI rahane vAlI thiiN| gRhasthAvasthA kA nAma manabharI thA / san 1972 meM pU0 AyikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI kI preraNA se dillI meM A0 dezabhUSaNa mahArAja se kSullikA dIkSA dhAraNa kara manovatI nAma prApta kiyA aura san 1974 nirvANotsava para A0 dharmasAgara ke karakamaloM se dillI meM hI AryikA dIkSA dhAraNa kara saMyamamatI saMjJA prApta kara AtmasAdhanA karate hue dharma kI prabhAvanA kara rahI haiN| kSullikA saMyamamatI jI 105 kSullikA saMyamamatIjI kA janma nAma sItAbAI thaa| ApakA janma vi0saM0 1987 meM nivArI (bhiNDa), ma0pra0 meM huA thaa| Apake pitA zrI sanokhanalAlajI evaM mAtA zrImatI laThaitAbAI thoN| Apa golAlArIya jAti kI bhUSaNa haiN| laukika zikSaNa sAdhAraNa hai| saM0 2000 meM zAdI huii| sukhamaya jIvana vyatIta kara rahI thIM kintu vairAgya bhAvanA jAgRta ho gyii| vairAgya bhAvanA AcArya vimalasAgara kI saMgati se bar3hI thI ataeva inhIM se vi0 saM0 2026 meM sujAnagar3ha meM kSullikA ke vrata grahaNa kara lie| Apa NamokAra maMtra meM bar3I AsthA rakhatI haiN| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sampradAya kI arvAcIna AyikAyeM : 231 jhullikA saguNamatI jI ___ ApakA janma nAma basantIbAI aura janmasthAna hAlanUla (rAjasthAna) hai| Apa khaNDelavAla jaina jAti ke zrI gulAbacandrajI evaM zrImatI AsarAbAI kI suputrI haiN| ApakI kSu0 dIkSA zrAvaNa sudI 9 vIra saM0 2498 (16 / 872) ke dina huI thii| vartamAna meM phalaTaNa, gajapanthA, nAMdagA~va Adi kA bhramaNa karatI huIM vratoM kA pAlana kara rahI haiN| . AyikA sanmatimatI mAtAjI ApakA janma caitra zuklA 9 saMvat 1975 ke zubhadina banagoThar3I jilA sIkara (rAjasthAna) nivAsI zrI bhurAmala jI kAsalIvAla kI dharmapatnI zrImatI sUrajabAI kI kukSi se huA thaa| bacapana kA nAma kamalAbAI thaa| " kamalAbAI kI zAdI bhadAla ( rAjasthAna) nivAsI zrI kastUracandra jI kAlA se huI thI aura eka kanyA ko janma diyA thaa| kAlAntara meM saMsAra ko asAra jAnakara apane vicAra evaM saMkalpa ke anusAra Apane AcAryazrI zivasAgara mahArAja se kArtika zukla 10 saM0 2022 ke dina zrI mahAvIrajI para kSullikA evaM koTA nagara meM bhAdra kRSNA 2 saM0 2023 ke dina AryikA dIkSA grahaNa kI thii| AryikA ke vratoM kA paripAlana karatI huI sanmati nAmakaraNa ko alaMkRta kara rahI haiN| AryikA samayamatI mAtAjI zrI mallapA jI kI dharmagRhiNI zrImatI jI kA janma belagAMva jile ke antargata akolA meM mAtezvarI bahiNAbAI kI kokha se huA thaa| inakA laukika zikSaNa mAtra 4 kakSA paryanta thA / zrImatIjI ne sukha samRddhi pUrNa parivAra meM rahate hue cAra putra evaM do putriyoM ko janma diyaa| una putraputriyoM ko Apane susaMskAroM se saMskArita kiyA, jisase mAtra jyeSTha putra ko chor3akara sabhI mokSamArga meM rata haiN| AcAryapravara vidyAsAgara ApakI hI dena haiM / choTI putrI pravacanamatI haiN| ___zrI mallapAjI ke sAtha Apane bhI jinadIkSA grahaNa kI aura apane putraputriyoM ko bhI dIkSita karA diyA / Apa sabakI dIkSA vizAla janasamudAya ke madhya mujaphpharanagara (u0 pra0) meM AcAryazrI dharmasAgarajI dvArA huii| dIkSA ke anantara zrImatI se samayamatI AyikA bniiN| vartamAna meM Apa Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM dharmArAdhanapUrvaka jinadharma kI prabhAvanA karatI huIM yatra-tatra bhramaNa kara rahI haiN| AryikA saralamatI mAtA jI - TIkamagar3ha (ma0pra0) ke nivAsI zrI cunnIlAla jaina kI dharmapatnI zrImatI sagunabAI jaina ne zrAvaNa zuklA 13 saM0 1980 ke dina nanhIM munnI baccI ko janma diyA thA / anantara apanI nanhIM bAlikA kA zrAvaka yugala ne sumitrAbAI nAma rkhaa| sumitrAbAI kI sAmAnya zikSA TIkamagar3ha meM hI huii| zanaiH-zanaiH jIvana patha para ArUr3ha sumitrAbAI ne apanI gRhasthAvasthA kA kAla vyatIta kiyaa| - samaya ne karavaTa lI, sumitrAbAI kI vairAgya bhAvanA jAgRta huI jisake pariNAmasvarUpa AcAryakalpa zrI zrutasAgara mahArAja se unhoMne vaizAkha sudI 10 saMvat 2026 ke dina udayapura nAmaka rAjasthAna ke zobhAsthala para AryikA dIkSA grahaNa kara svayaM ko jinamArga para ArUr3ha kiyA / samprati zramaNI AryikA ke pada ko alaMkRta kiye hue AtmakalyANa meM dattacitta haiN| AryikA siddhamatI mAtAjI pratyeka dharma kriyA meM tathA bhagavAn kA smaraNa karane meM sarvaprathama satyatA aura saralatA Avazyaka hai| satyatA aura saralatA kA mUlabhUta sAdhana tyAga hai| ataeva vaizAkha zuklA 15 saMvat, 1971 ke dina zrI kesaralAla jaina evaM zrImatI baccIbAI jaina se janma lene vAlI kallI bAI ne gRha tyAga kA nizcaya kiyaa| kAlAntara meM apanI janmabhUmi khora jesAnapurA kA parityAga kara AcArya dharmasAgara ke saMgha meM pahu~ca gyiiN| kArtika zuklA 12 saM0 2029 ke zubha dina jayapura nagara ke madhya AcAryazrI 108 dharmasAgara mahArAja se AyikA ke mahAvratoM ke sAtha siddhamatI nAmakaraNa ko prApta kara svayaM ko kRtArtha kiyaa| satyatA aura saralatA kI ora bar3hatI huI paramapada ko prApta karane meM prayatnazIla haiN| AyikA zrI supArzvamatI jI ... saMsAra rUpI raMgamaMca para janma-maraNa ke nATaka kA abhinaya anAdikAla se ho rahA hai usI ke antargata vi0 saM0 1985 mitI phAlgana sudI 9 ko rAjasthAna ke 'mainasera' grAma nivAsI zrI harakha candra jI cUr3IvAr3a ke yahA~ Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sampradAya kI arvAcIna AyikAyeM : 233 putrI kA janma huA, jisakA bha~varIbAI nAmakaraNa kiyaa| bAlikA kA rUpa bAlA hone jA rahA thA ki pitA ne nAgora (rAjasthAna) nivAsI zrI chogamala bar3ajAtyA ke suputra zrI indracandra jI ke sAtha inakA vivAha sampanna kara diyaa| vivAha ke 3 mAha pazcAt hI pati viyoga ke asahya duHkha ne A gheraa| samaya parivartana ne jIvana kI vAstavika dhvani ko udghoSita kara diyA ki 'mujhe zAnti cAhie, mujhe sukha cAhie' mujhe nirAkulatA cAhieyaha dhvani kRtrima nahIM thI, svAbhAvika thI phalataH hRdaya vairAgya kI ora jhuka gayA / vi0 saM0 2006 meM zrI indumatI saMgha mainasera pahu~cA / saMgha ke samakSa bha~varIbAI ne AjIvana lavaNa kA tyAga kara saptama pratimA ko grahaNa kiyA / mAgha zuklA 4 ko bandhubAndhavoM kA moha chor3akara pUrNatayA AdhyAtmika jIvana apanA liyaa| ___ indumatI saMgha ke sAtha pavitra tIrtha sthaloM para bhramaNa kara vairAgyabhAvanA se otaprota hokara bhAdra sudI 6 vi0 saM0 2014 ko khAniyA (jayapura) meM A0 mahAvIrakIrti, AryikA zrI indumatI jI Adi vizAla saMgha aura janasamudAya ke madhya AcAryazrI 108 vIrasAgara mahArAja se AryikA ke mahAvrata grahaNa kiye / mati ko bhalIbhA~ti apane samIpastha karane ke kAraNa supArzvamatI abhidhAna ko alaMkRta kiyaa| satata adhyayana ke pariNAma svarUpa Apane jaina siddhAnta, vyAkaraNa, nyAya, jyotiSa, maMtra-taMtra Adi kA jJAna arjana kara aneka kRti pariNAmoM se jJAnapipAsu aura jijJAsuoM ko jJAnasudhA kA pAna karAkara tRpta kara rahI haiN| AryikA suprabhAmatI jI svAdhyAya meM tallIna rahanevAlI ApakA janma pitA zrI nemIcandra jI jaina ke ghara kurar3avAr3I (mahArASTra) meM huA thA / bAlyAvasthA kI sImA kA atikramaNa kara hI nahIM pAyI ki bAlikA zrI motIlAla jI ke sAtha saMsArabandhana meM ba~dha gyii| bAlA ke caraNoM meM lagI meMhadI kI lAlI halkI bhI na ho pAyI ki vidhavA ho gii| zIghra hI apanA citta dharmadhyAna kI ora lagAyA tathA nyAya prathamA ke sAtha lokika iNTara parIkSA uttIrNa kara lii| tatpazcAt solApura meM rAjumatI zrAvikAzrama meM 15 saMvatsara paryanta adhyApana kArya kiyaa| vi0 saM0 2024 mitI kArtika zuklA 12 ke. zubha muhUrta kumbhoja bAhubalI ke prAMgaNa meM AcAryazrI 108 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAe~ samantabhadra jI mahArAja se AryikA ke mahAvratoM ke sAtha suprabhAmatI saMjJA ko prApta kara jIvana kA sarvasva prApta kara liyaa| AryikA indumatI aura bha0 supArzvamatI ke sAtha jJAna kI abhivRddhi karane meM lIna haiM / AryikA suratnamatI mAtA jI ApakA janma pannA maNDala ke gunaura nAmaka grAma meM 19/4/1956 I0 ke dina golAlArIya zrI benIprasAda jainakI dharmapatnI zrImatI kamalAbAI kI kukSi se huA thA / bAlyAvasthA kA nAma sudhA hai / sudhA ke pA~ca bhAI aura eka bahina hai / inhIM ke bhAI kSu0 suratnasAgara mahArAja haiM / bAlabrahmacAriNI sudhA jaina ne AcArya dharmasAgara mahArAja se 5 pharavarI 1976 ke dina mujaphpharanagara ke bhavya samAroha meM AryikA dIkSA grahaNa kI thI / mahArAjazrI se suratnamatI abhidhAna rUpa alaMkaraNa ko grahaNa kara lakSyarUpa kartavya mArga para ArUr3ha hokara Apa apanI strIparyAya ke. uccheda meM saMlagna haiM / AryikA suzIlamatI jI mAnava ke andara jJAna nAmaka jo cetanAzIla tattva hai, usako tulanA saMsAra kI kisI bhI vastu se nahIM ho sakatI hai / ataeva atulanIya usa jJAna kI prApti hetu mastApura ( ma0pra0) nivAsI zrI mohanalAla evaM gaMgAdevI kI suputrI tathA gadayAnA vAle zrI dharmacandra jaina kI dharmapatnI kAzIbAI ( janma saM0 1973) ne gRhastha jIvana ke parityAga kA dRr3ha nizcaya kiyA / nizcaya ke phalasvarUpa saM0 2009 meM ghara chor3akara AcArya zivasAgara se papaurA meM brahmacarya vrata liyA / anantara inhIM AcAryapravara se 2022 meM zrI mahAvIra kI pAvanabhUmi meM kSullikA aura katipaya dinoM ke vyatIta hone para koTA meM AryikA dIkSA grahaNa kara apane jIvana ko kRtArtha kiyA / jJAna aura cAritra se samanvita svayaM ko sanmArga meM lagAye hue haiM / AryikA sUryamatI mAtAjI ajJAnarUpI timira se AcchAdita cakSuoM ko jJAnAJjana kI zalAkA se unmIlita karane vAlA eka mAtra guru hotA hai / aise guruvarya AcAryazrI 108 vimalasAgara mahArAja ne bur3hAra (vilAsapura) nivAsI zrI vizAlalAla jaina evaM zrImatI lalitAbAI jaina kI suputrI brahmacAriNI gendAbAI ko Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sampradAya kI arvAcIna AryikAyeM : 235 ASAr3ha kRSNA 3 saM0 2017 ke dina khaNDagiri-udayagiri meM kSu llikA evaM mAgha kRSNA 14 saM0 2021 ke zubha dina muktAgiri tIrtha kSetra ke pAvana prAMgaNa meM AryikA dIkSA pradAna kara saMsArasAgara se pAra hone ke rAste ko drshaayaa| bra0 gendAbAI ne AryikA ke mahAvratoM ke sAtha sUryamatI nAmarUpI alaMkaraNa ko guruvarya se prApta kara apane jIvana ko kRtakRtya kiyaa| AyikA svarNamatI jI zaizavAvasthA ke uttama saMskAra bhaviSya meM uttama pariNati karAte haiM / uttama saMskAroM meM sonAbAI zrI sAvakAppA evaM zrImatI satyavatI kI suputrI haiN| inakA janma grAma sIraguppI, tAlukA jamakaNDI jilA bIjApura (karnATaka) meM huA thA / sonAbAI ne 18 varSa kI avasthA meM hI brahmacarya vrata le liyA thaa| anantara zrAvaNa zaklA 5 hastanakSatra tadanusAra 7 agasta 1970 I0 ko zeDavAra meM zrI 108 muni AdisAgara se AryikA ke mahAvrata grahaNa kara sonAbAI se AryikA svarNamatI ho gyiiN| vidyAbhyAsa karatI huI Apa dharmabhAvanA meM saMlagna haiM / kSullikA suzIlamatI jI / pratyeka prANI ko cAhie ki jo zreyaskara hai use prApta kare / ataeva kSatrIgrAma nivAsI sundaralAla jI evaM halakIbAI kI putrI ratanamAlA ne bhArata kI rAjadhAnI dillI meM AcArya kunthusAgara mahArAja se kSu llikA dIkSA grahaNa kara apanA zreyamArga khoja nikaalaa| AyikA syAdvAdamatI jI __RSiyoM muniyoM kI prAJjala vAgdhArA prANI ko yathArtha mArga para pahuMcA detI hai| A0 kalpa zrI jJAnabhUSaNa jI mahArAja ke sadupadeza ne ku0 airAvatI pATanI kI jIvanadhArA hI parivartita kara dI, jisase inhoMne mahArAjazrI se apanI 16 varSa kI alpAyu meM AjIvana brahmacarya vrata aMgIkAra kiyaa| kucha airAvatI kA janma 14 maI 1953 I0 ke dina indaura (ma0 pra0) nivAsI zrI dhannAlAla pATanI aura zrImatI kamalA devI nAmaka zrAvaka dampati ke yahA~ huA thaa| snAtaka paryanta adhyayana karane apane jIvana ko sAdhvI rUpa meM vyatIta karane kA nizcaya kiyaa| sAMsArika sukhoM ko tilAJjali dekara AtmasAkSAtkAra karane ke Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM lie zrAvaNa zuklA 12 tA0 5/8/1979 ravivAra ke dina airAvatI ne sonAgiri siddhakSetra para AcAryazrI vimalasAgara mahArAja ke dvArA kSu llikA dIkSA grahaNa kii| usa samaya nAma badala kara anaMgamatI rakhA gyaa| vartamAna meM Apa A0 syAdvAdamatI ke pada ko alaMkRta karate hue AcAryazrI ke saMgha meM dharmadhyAna meM tatpara haiN| AryikA jJAnamatI mAtAjI saurASTra ke antargata pozInA (sAvarakANDA) nAmaka nagara hai / isa nagara ke zrI sAMkalacandra jI evaM zrImatI maNibAI jaina nAmaka zrAvaka dampati se kaJcanabAI nAmaka bAlA kA janma haA thaa| kaMcanabAI jaina sadaiva jinendra bhagavAn kI upAsanA meM tallIna rahatI thii| saMyogavaza magasira kRSNA 5 saMvat 2031 ke zubha dina kaMcanabAI ne kSullikA dIkSA AcAryazrI 108 sumatisAgara mahArAja se lii| anantara mAgha zuklA 3 saMvat 2032 ko inhIM mahArAjazrI se AryikA ke mahAvratoM ke sAtha jJAnamatI nAma ko grahaNa kiyA / Apa jJAna kA saMvarddhana karatI huI bAlabrahmacArI jIvana kA yApana kara rahI haiN| AryikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI hastinApura meM bana rahI mahAn jambUdvIpa racanA kI pAvana prerikA pU0 AryikAzrI se sArA deza paricita hai| __ApakA janma mAtA mohinI kI kukSi se vi0 saM0 1991 (san 1934) kI Asoja zuklA pUrNimA (zarada pUrNimA) ko huA / san 1952 kI Asoja zuklA pUrNimA ko hI Apane saptama pratimArUpa brahmacarya vrataM grahaNa kiyA aura san 1953 meM kSullikA dIkSA grahaNa kii| Apako pUjya zAMtisAgarajI ma0 ke darzana evaM sAnnidhya kA lAbha milA / san 1956 meM unhIM ke paTTadhara AcArya vIrasAgarajI se Apane AryikA dIkSA grahaNa kii| ApakI aneka ziSyAyeM haiM / ApakI bauddhika pratibhA vilakSaNa hai / adhyayana adhyApana ApakI sAdhanA kA mahatvapUrNa aMga hai| Apane 8 bar3e aura 178 choTe grantha likhe haiM / aSTasahasrI jaise kliSTatama dArzanika grantha kA Apane anuvAda kiyA hai| Apa vilakSaNa pratibhA kI dhanI prabhAvazAlI sAdhvI ratna haiN| (sampAdaka) sUcanA-digambara paramparA meM AcArya vidyAsAgarajI kI saMghastha AryikAoM aura kSullikAoM kA paricaya prApta nahIM hone se nahIM diyA jA sakA hai-etadartha kSamAprArthI haiN| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zve0 kharataragacchIya sAdhvI paramparA aura samakAlIna sAdhviyA~ * DaoN0 zivaprasAda samAja kI sRSTi meM nArI kA viziSTa yogadAna hai / samAja kA artha hI hai nara aura nArI / usakA artha na to nara hI hai aura na kevala nArI / nArI ke binA sRSTi kI racanA, samAja kA saMgaThana, jAtIya kAryakalApa, gRhastha jIvana sabhI adhUre haiM / jIvana ke pratyeka kSetra, cAhe vaha dhArmika Adarza ho, cAhe samAja-sudhAra athavA rAjanIti ho, meM nArI kA sakriya yogadAna rahA hai / jahA~ taka nAriyoM ke saMnyAsa yA pravrajyA kA prazna hai, vaidika yuga meM nAriyoM ke liye aisI koI vyavasthA nahIM thI / bRhadAraNyaka upaniSad', rAmAyaNa aura mahAbhArata meM nAriyoM ke saMnyAsa lene ke prasaMga milate haiM / ina nAriyoM ne pati ke saMnyAsa lene, usakI mRtyu athavA yogya vara na milane para saMnyAsa kA Azraya liyA thA / zramaNa paramparA ke jaina aura bauddha donoM dharmoM meM ina kAraNoM ke sAtha-sAtha vairAgya ke kAraNa bhI striyoM ke saMnyAsa lene kI vyavasthA dRSTigata hotI hai / jahA~ taka jainadharma meM pravrajyA kA prazna hai, sUtrakRtAMga ke dvitIya zrutaskandha* se jJAta hotA hai ki pArzvanAtha kI AcAra -paramparA mahAvIra se bhinna thI / uttarAdhyayanasUtra 23/87 meM to pAzrvApatyIya zramaNoM aura zramaNiyoM ko paMcamahAvrata svIkAra karavAkara hI mahAvIra ke saMgha meM sammilita karane kA ullekha hai / isI prakAra spaSTa hai ki mahAvIra ke pUrva hI jainadharma meM bhikSu bhikSuNI saMgha kI sthApanA ho cukI thI / AcArAMgasUtra zramaNa evaM zramaNiyoM ke AcAra sambandhI niyamoM kI carcA se spaSTa hai ki jainadharma meM zramaNa saMgha aura zramaNI saMgha donoM kI hI sAtha-sAtha sthApanA huI thI / samAja ke pratyeka varga kI mahilAoM ke praveza ke lie jaina zramaNI * 'mahAzramaNI' nAmaka grantha se sAbhAra 1. bRhadAraNyakopaniSad, 4-4 2. rAmAyaNa 2/29/13, 3/03/26, 3/74/3 3. mahAbhArata, Adiparva 3/74/10 4. sUtrakRtAMga 2,7,71-80 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM saMgha kA dvAra khulA huA thaa| sthAnAMgasUtra aura usakI TIkA' meM una 10 vibhinna kAraNoM kA ullekha hai, jinake kAraNa hI striyA~ dIkSA grahaNa karatI thiiN| ye kAraNa mukhya rUpa se sAmAjika, pArivArika evaM Arthika haiM / sAmAnyataH nArI apane pati, putra, bhAI yA anya kisI priya sambandhI kI mRtyu yA pravrajyA grahaNa karane para svayaM bhI pravrajita ho jAtI thii| kabhI-kabhI dharmAcAryoM ke upadeza se bhI striyoM dvArA pravrajyA lene kA ullekha milatA hai| ____ jaina paramparA meM prArambha se hI striyoM ko samAna dhArmika adhikAra diye gaye aura caturvidha saMgha meM sAdhu ke sAtha sAdhvI tathA zrAvaka ke sAtha zrAvikA bhI sammilita kI gyii| jainadharma ke donoM sampradAyoM aura unakI zAkhAoM meM Aja bhI bar3I saMkhyA meM sAdhviyA~ vidyamAna haiN| isa lekha meM zvetAmbara sampradAya kI eka prAcIna aura mahatvapUrNa zAkhA-kharataragaccha kI sAdhvI paramparA para prakAza DAlA gayA hai| vikrama saMvat kI gyArahavIM zatAbdI meM apane abhyudaya se lekara Aja bhI yaha gaccha jainadharma ke lokakalyANakArI siddhAntoM kA pAlana kara vizva ke samakSa eka ujjvala Adarza upasthita kara rahA hai| ___ kharataragaccha meM aneka prabhAvaka AcArya, upAdhyAya, vidvAn sAdhu evaM sAdhviyA~ tathA bar3I saMkhyA meM tantra-mantra ke vizeSajJa, jyotirvida, vaidyaka zAstra ke jJAtA yatijana ho cuke haiM, jinhoMne na kevala samAjotthAna balki saMskRta. prAkRta, apabhraMza aura dezya bhASAoM meM sAhitya-sajana kara use samRddha banAne meM mahAn yoga diyA hai / 3 caityavAsa kA unmUlana kara suvihitamArga ko punaH pratiSThita karanA kharataragacchIya AcAryoM kI sabase bar3I dena hai|4 kharataragaccha bRhadgurvAvalI' meM isa gaccha ke mahAn AcAryoM ke dIkSA, 1. sthAnAMga 10/712, TokA bhAga-5, pR0 365-66 2. jaina aura bauddha bhikSuNI saMgha; DaoN0 aruNapratApasiMha, pR0 12-13 3. kharataragaccha kA itihAsa (prathama khaNDa) mahopAdhyAya vinayasAgara, bhUmikA pR0 4-5 / 4. kharataragaccha kA itihAsa (prathama khaNDa) mahopAdhyAya vinayasAgara, bhUmikA pR0 4-5 / 5. yaha grantha muni jinavijaya jI ke saMpAdakatva meM sindhI jaina granthamAlA ke antargata 1956 I0 meM prakAzita ho cukA hai| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragacchIya sAdhvI paramparA aura samakAlIna sAdhviyAM : 239 vihAra, sAdhu-sAdhvI samudAya, sthAnIya zrAvakoM ke nAma, rAjAoM ke nAma, pratidvandvI dharmAcAryoM se zAstrArtha, tIrthoddhAra Adi aneka bAtoM para vizad prakAza DAlA gayA hai| samprati lekha meM isI gurvAvalI ke AdhAra para kharataragacchIya sAdhvI paramparA kI eka jhA~kI prastuta hai| ___ vardhamAnasUri kharataragaccha ke Adima AcArya mAne jAte haiN| unake ziSya jinezvarasUri ne caulukya nareza durlabharAja kI rAjasabhA meM caityavAsI AcArya ko zAstrArtha meM parAjita kara gurjaradharA meM suvihitamArgIya muniyoM ke vihAra ko sambhava bnaayaa| AcArya jinezvarasUri dvArA dIkSita jinacandrasUri, abhayadevasUri, jinabhadra apara nAma dhanezvarasUri, haribhadrasUri, prasannacandrasUri, dharmadeva, sahadeva Adi aneka muniyoM kA ullekha to hameM milatA hai, parantu inake dvArA kisI mahilA ko dIkSA dene kA ullekha nahIM milA hai| kharataragacchabRhadgurvAvalI' se jJAta hotA hai ki inhoMne svagacchIya marudevI pravartinI ko AzApallI meM usake saMthArA ke samaya sallekhanA pATha sunAyA thaa| jinezvarasUri ke ziSya upAdhyAya dharmadeva kI AjJAnuvartinI sAdhviyoM dvArA dholakA nivAsI bhakta vAchiga aura usakI patnI bAhar3adevI ke putra somacandra ko sarvalakSaNoM se yukta dekhakara use dIkSA dene hetu prApta karane kA ullekha milatA hai / yahI bAlaka Age calakara jinadattasUri ke nAma se kharataragaccha kA nAyaka bnaa| jinacandrasUri aura abhayadevasUri dvArA dIkSita sAdhviyoM kA ullekha to nahIM milatA hai, parantu inake samaya meM bhI kharataragaccha meM sAdhvI saMgha kI vidyamAnatA ko asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA hai| jinavallabhasUri kA atyadhika samaya vidhimArga ke prasAra meM hI vyatIta huA / unake upadezoM se gujarAta, rAjasthAna aura mAlavA ke aneka sthAnoM para vidhicaityoM kA nirmANa huaa| AcArya pada para pratiSThita hone ke kucha mAha pazcAt hI unakA svargavAsa ho gayA, tatpazcAt somacandragaNi ko jinadattasUri ke nAma se jinavallabha kA paTTadhara banAyA gyaa| jinadattasUri dvArA aneka sAdhu-sAdhviyoM ko dIkSA dene kA ullekha milatA hai| unake varadahasta se bAgar3a deza meM zrImati, jinamati, pUrvazrI, jJAnazrI aura jinazrI ko sAdhvI dIkSA prApta huI / 3 jinadattasUri atyanta 1. jinavijaya jI, saMpA0 kharataragacchabRhadgurvAvalI pR0 5 (bambaI-1956) 2. jinavijayajI, saMpA0 kharataragacchabRhadgurvAvalI pR0 14-15, bambaI 1956 3. jinavijayajI, saMpA0 kharataragacchabRhadgurvAvalI pR0 15 (bambaI 1956) / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 : jainadharmaM kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAe~ vidyAnurAgI AcArya the, isIlie unhoMne apane gaccha ke sAdhu-sAdhviyoM kI zikSA para atyadhika bala diyA / zrImati, jinamati aura pUrva zrI ina tIna sAdhviyoM ko anya svagacchIya muniyoM ke sAtha unhoMne adhyayanArtha dhArA nagarI bhejA thA / " unakI hI ziSyA gaNinI zAMtimati ne vi0 saM0 1215 meM prakaraNa saMgraha kI pratilipi kI, jo jaisalamera grantha bhaNDAra meM surakSita hai / AcArya jinadattasUri ke svargArohaNa ke pazcAt maNidhArI jinacandra-sUri kharataragaccha ke nAyaka bane / inake alpakAla ke nAyakatva meM bhI kharataragaccha meM aneka sAdhu-sAdhviyoM ka dIkSA huI / vi0 samvat 1214 meM inhoMne tribhuvanagiri meM zAntinAtha jinAlaya para bhavya mahotsava ke sAtha suvarNadhvaja aura kalaza kA AropaNa kiyA aura sAdhvI hemAdevI ko pravartinI pada se vibhUSita kiyA 13 vi0 saM0 1218 meM uccAnagarI meM unhoMne 5 muniyoM ke sAtha jagazrI, guNazrI aura sarasvatI ko sAdhvI dIkSA pradAna kI / 4 vi0 saM0 1229 meM AcAryazrI ne devabhadra aura usakI patnI ko anya 4 sAdhuoM ke sAtha dIkSita kiyA / " vi0 saM0 1223 bhAdrapada vadI caturdazI ko dillI meM AcAryazrI kA svargavAsa ho gayA, tatpazcAt AcArya jinapatisUri ko unake paTTa para pratiSThita kiyA gayA / jinspatisUri ne vi0 saM0 1227 meM uccAnagarI meM dharmazIla aura usakI mAtA ko 5 anya vyaktiyoM ke sAtha dIkSita kiyA / isake pazcAt ve vihAra karate hue marukoTa padhAre, jahA~ ajitazrI ne unase pravrajyA lI vi0 saM0 1229 meM phalavadhikA meM abhayamati, Asamati aura zrIdevI ne unase sAdhvIdIkSA.. prApta kI / yahIM vi0 saM0 1234 me sAdhvI guNazrI ko mahattarA pada aura jagadevI ko sAdhvI dIkSA dii| isI nagarI meM vi0 saM0 1241 meM dharmazrI aura dharmadevI ko unhoMne zramaNI saMgha meM sammilita kiyA / " vi0 saM0 1245 meM puSkaraNI nagarI meM saMyamazrI, zAntamati evaM ratnamati ko sAdhvI dIkSA dI gayI / 1 vi0 saM0 1254 meM dhArA nagarI meM unhoMne 1. kharataragacchabRhadgurvAvalI pR0 18 2. kharataragacchabRhadgurvAvalI pR0 18 3. zrI jaisalamera durgastha jaina tAr3apatrIya grantha bhaNDAra sUcI- patra, saMpA0 munipuNyavijaya, kramAMka 154 pR0 51-52 / 4. kharataragacchabRhadgurvAvalI pR0 20 6. kharataragacchabRhadgurvAvalI pR0 20 8. kharataragacchabRhadgurvAvalI pR0 23 10. kharataragacchabRhadgurvAvalI pR0 24 5. kharataragacchabRhadgurvAvalI pR0 20 7. kharataragacchabRhadgurvAvalI pR0 23 9. kharataragacchabRhadgurvAvalI pR0 24 11. kharataragacchabRhadgurvAvalI pR0 34 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragacchIya sAdhvI paramparA aura samakAlIna sAdhviyA~ : 241 sAdhvI ratnazrI ko dIkSita kiyA / yahI sAdhvI ratnazrI Age calakara gaccha pravartinI bniiN| vi0 saM0 1260 meM AcAryazrI ne lavaNakheDa meM AryA AnandazrI ko mahattarA pada pradAna kiyaa| isI nagarI meM vi saM0 1263 meM vivekazrI, maMgalamati, kalyANazrI aura jinazrI ne unake varadahasta se bhAgavatI dIkSA lI aura sAdhvI dharmadevI ne pravartinI pada prApta kiyaa| lavaNakher3a meM hI vi0 saM 1265 meM Asamati aura sundaramati tathA vi0 saM0 1266 meM vikramapura meM jJAnazrI ne unase sAdhvI dIkSA lii|4 vi0 saM0 1269 meM candrazrI aura kevalazrI ko sAdhvI-dIkSA dI gayI aura sAdhvI dharmadevI ko mahattarA pada pradAna kara unheM prabhAvatI ke nAma se prasiddha kiyA gyaa| vi0 saM0 1275 meM AcAryazrI ne bhuvanazrI, jagamati aura maMgalazrI ko bhAgavatI dIkSA dekara zramaNIsaMgha meM praviSTa kraayaa| isa prakAra spaSTa hai ki AcArya jinapatisUri ke samaya kharataragacchIya zramaNIsaMgha meM paryApta sAdhviyA~ thiiN| AcArya jinapatisUri ke svargArohaNa ke pazcAt jinezvarasUri (dvitIya) kharataragaccha ke pradhAna AcArya bane / ' inake samaya meM bhI aneka mahilAeM sAdhvIsaMgha meM praviSTa huiiN| inhoMne vi0 saM0 1279 meM zrImAlapura meM jyeSTha sudI 12 ko cAritramAlA, jJAnamAlA aura satyamAlA ko sAdhvI dIkSA dii| vi0 saM0 1279 mAgha sudI paMcamI ko Apane vivekazrI gaNinI, zIlamAlA gaNinI aura vinayamAlA gaNinI ko saMyama pradAna kiyA / ' vi0 saM0 1280 mAgha sudI dvAdazI ko zrImAlapura meM pUrNazrI tathA hemazrI aura vi0 saM0 1281 vaizAkha sudI 6 ko jAvAlipura meM kamalazrI evaM kumudazrI ko sAdhvI dIkSA pradAna kI gii|'' vi0 saM0 1283 mAgha vadi 6 ko vAMgasera meM AryAmaMgalamati pravartinI pada para pratiSThita kI gayIM / 11 vi0 saM0 1284 meM bIjApura vAsupUjya jinAlaya meM pratimA-pratiSThA ke avasara para zrAvakoM dvArA bhavya mahotsava kA Ayojana kiyA gayA / 12 isI nagarI meM vi0 saM0 1284 ASAr3ha sudI dvitIyA ko AcAryazrI ne cAritra1. kharataragacchabRhadgurvAvalI pR0 35 2. vahI pR0 34 3. vahI pR0 35 4. vahI pR0 34 5. vahI pR0 34 6. vahI pR0 34 7. vahI pR0 44 8. vahI pR0 44 9. vahI pR0 44 10. vahI pR0 44 11. vahI pu0 44 12. vahI pR0 44 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAe~ sundarI aura dharmasundarI ko sAdhvI dIkSA pradAna kii|' vi0 saM0 1285 jyeSTha sudI dvitIyA ko bIjApura meM hI udayazrI ne bhagavatI dIkSA grahaNa kii|2 vi0 saM0 1287 phAlguna sudI 5 ko pAlanapura meM kulazrI aura pramodazrI sAdhvI saMgha meM sammilita huiiN| vi0 saM0 1288 bhAdrapada sudI 10 ko AcAryazrI ne jAvAlipura meM stupadhvaja kI pratiSThA kii|4 isI varSa isI nagarI meM pauSa zukla ekAdazI ko dharmamati, vinayamati, vidyAmati aura cAritramati kharataragacchIya zramaNIsaMgha meM dIkSita kI gii| vi0 saM0 1289 jyeSTha sudI 12 ko cittaur3a rAjImatI, hemAvalI, kanakAvalI, ratnAvalI aura muktAvalI ko AcAryazrIne pravrajyA dI / cittaur3a meM isI varSa ASADha vadI 2 ko AcAryazrI ne RSabhanAtha, neminAtha aura pArzvanAtha ke navanirmita jinAlayoM meM pratimAoM kI pratiSThA kii| vi0 saM0 1291 vaizAkha sudI 10 ko jAvAlipura meM zIlasundarI aura candanasundarI ne pravajyA lii| vi0 saM0 1309 mArgazIrSa zukla dvAdazI ko muktisundarI ko sAdhvI dIkSA dI gayI / ' vi0 saM0 1313 phAlguna sudI caturdazo ko jAvAlipura meM jayalakSmI, kalyANanidhi, pramodalakSmI aura gacchavRddhi ina vAra nAriyoM ko zramaNI dIkSA dI gayI / 10 vi0 saM0 1315 ASAr3ha sudI 10 ko pAlanapura meM buddhisamRddhi, RddhisamRddhi, RddhisundarI aura ratnasundarI ko AcAryazrI dvArA sAdhvI dIkSA dI gyii|11 vi0 saM0 1316 mAgha sudI caturdazI ko jAlaura meM AcAryazrI ne pravartinI pada para pratiSThita kiyA / 2 vi0 saM0 1319 mAgha vadi paMcamI ko vijayazrI tathA vi0 saM0 1321 phAlguna sudI 2 ko citta samAdhi evaM zAntisamAdhi ko pAlanapura meM AcAryazrI ke hAthoM sAdhvI dIkSA pradAna kI gii|13 vikramapura meM vi0 saM0 1322 mAgha sudI caturdazI ko muktivallabhA, nemivallabhA, maMgalanidhi aura priyadarzanA tathA vi0 saM0 1323 vaizAkha sudI ko vIrasundarI 1. kharataragaccha bRhadgubarbAlo pR0 44 2. vahI pR0 44 3. vahI pR0 44 4. vahI pR0 44 5. vahI pR0 44 6. vahI pR0 49 7. vahI pR0 49 8. vahI pR0 49 9. vahI pR0 50 10. vahI pR0 51 11. vahI pR0 51 12. vahI pR0 51 13. vahI pR0 52 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragacchIya sAdhvI paramparA aura samakAlIna sAdhviyAM : 243 kI pravrajyA huii|' isI varSa vikramapura meM hI mArgazIrSa sudI paMcamI ko vinayasiddhi aura Agamasiddhi ko sAdhvI dIkSA dI gyii| vi0 saM0 1324 agahana vadI 2 zanivAra ko jAvAlipura meM anantazrI, vratalakSmI, ekalakSmI aura pradhAnalakSmI tathA vi0 saM0 1325 vaizAkha sudI 10 ko padmAvatI ne bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kii| vi0 saM0 1326 meM AcAryazrI ne zreSThivarga ko prArthanA para 23 sAdhuoM tathA lakSmInidhi mahattarA Adi 13 sAdhviyoM ke sAtha zatrujaya tIrtha kI yAtrA kii|4 / _ vi0 saM0 1328 jyeSTha vadI caturthI ko jAvAlipura meM hemaprabhA ko sAdhvI dIkSA tathA vi0 saM0 1330 vaizAkha vadI 6 ko kalyANaRddhi gaNinI ko mahattarA pada diyA gayA / 5 vi0 saM0 1331 meM AcArya jinezvarasUri (dvitIya) kA svargavAsa huA / 6 / / AcArya jinezvarasUri ke svargArohaNa ke pazcAt vi0 saM01331 phAlguna vadI 8 ko AcArya jinapramodasUri ne kharataragaccha kA nAyakatva prApta kiyaa| Apake varadahasta se aneka mumukSu mahilAoM ne dIkSA prApta kI, jisakA vivaraNa isa prakAra hai___ AcAryazrI ne vi0 saM0 1331 phAlguna sudI 5 ko kevalaprabhA, harSaprabhA, jayaprabhA, yazaprabhA ina cAra mahilAoM ko dokSA pradAna kara zramaNIsaMgha meM sammilita kiyaa| dIkSA-mahotsava jAvAlipura meM sampanna huaa| vi0 saM0 1332 jyeSTha vadI pratipadA zukravAra ko jAvAlipura meM hI labdhimAlA aura puNyamAlA ko sAdhvI dIkSA pradAna kI gyii| vi0 saM0 1333 mAgha vadI 13 ko AcAryazrI ne gaNinI kuzalazrI ko pravartinI pada para pratiSThita kiyA / ___ vi0 saM0 1334 caitra vadI 5 ko AcAryazrI zatruJjaya tIrtha kI yAtrA para gye| isa yAtrA meM unake sAtha 27 muni tathA pravartinI kalyANa Rddhi Adi 15 sAdhviyAM bhI thiiN|10 zatrujaya tIrtha para hI 1. kharataragacchabRhadgurvAvalI pR0 52 3. vahI pR0 52 5. vahI pR0 52 7. vahI pR0 54 9. vahI pR0 55 2. vahI pR0 52 4. vahI pR0 52 6. vahI pR0 54 8. vahI pR0 55 10. vahI pR0 55 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM AcAryazrI ne jyeSTha vadI 7 ko bhagavAna AdinAtha kI pratimA ke samakSa puSpamAlA, yazomAlA, dharmamAlA aura lakSmImAlA ko sAdhvI dIkSA pradAna kii| vi0 saM0 1334 mArgazIrSa sudI 12 ko jAlaura meM gaNinI ratnazrI ko AcArya jinaprabodhasUri ne pratinI pada pradAna kiyA / 2 vi0 saM0 1340 jyeSTha vadI 4 ko jAvAlipura meM hI Apane kumudalakSmI aura bhuvanalakSmI ko dIkSA pradAna kii| agale dina arthAt jyeSTha vado 5 ko Apane sAdhvI candanazrI ko mahattarA pada pradAna kiyA / vi0 saM0 1341 jyeSTha sudI 4 ko AcAryazrI ke varadahasta se jaisalamera meM puNyasundarI, ratnasundarI, bhuvanasundarI aura harSasundarI ko sAdhvI dIkSA prApta huii| __ isI varSa phAlguna vadI 11 ko AcAryazrI ne jaisalamera meM hI dharmaprabhA aura hemaprabhA ko unakI alpAyu ke kAraNa sAdhvI dIkSA na dekara kSullaka dIkSA dii|5 vi0 saM0 1341 vaizAkha sudI 3 akSaya tRtIyA ko Apane jinacandrasUri ko apanA paTTadhara ghoSita kara vaizAkha sudI 11 ko devaloka prayANa kiyaa| AcArya jinacandramUri (dvitIya) ne bhI aneka mumukSumahilAoM ko sAdhvI dIkSA pradAna kara kharataragacchIya zramaNasaMgha ke gaurava kI vRddhi kii| Apake varadahasta se vi0 saM0 1342 vaizAkha sudI 10 ko jAvAlipura meM jayamaMjarI, ratnamaMjarI aura zAlamaMjarI ko kSullaka dIkSA tathA gaNino baddhisamaddhi ko pravartinI pada pradAna kiyA gyaa| isa dIkSA mahotsava meM prIticandra aura sukhakIrti ko bhI kSullaka dIkSA dI gyii| vi0 saM0 1345 ASAr3ha sudI 3 ko jAvAlipura meM hI cAritralakSmI ko sAdhvI dIkSA dI gyii| isI nagarI meM vi0 saM0 1346 phAlgana sadI 8 ko ratnazrI evaM vi0 saM0 1347 jyeSTha vadI 7 ko muktilakSmI aura yukti-lakSmI ko AcAryazrI ke varadahasta se sAdhvo dokSA prApta huii|10 1. kharataragacchabRhadgurvAvalo pR0 55 3. vahI pR0 58 5. vahI pR0 58 7. vahI pR0 59 9. vahI pR0 59 2. vahI pR0 56 4. vahI pR0 58 6. vahI pR0 58 8. vahI pR0 59 10. vahI pR0 59 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragacchIya sAdhvI paramparA aura samakAlIna sAdhviya : 245 vi0 saM0 1347 mArgazIrSa sudI 6 ko pAlanapura meM Apane sAdhu-sAdhviyoM ko bar3I dIkSA pradAna kI / vi0 saM0 1348 caitra vadI 6 ko bIjApura meM mukticandrikA tathA isI varSa vaizAkha sudI 6 ko pAlanapura meM amRtazrI ko sAdhvI dIkSA pradAna kI gayI / 2 vi0 saM0 1351 mAgha vadI 5 ko pAlanapura meM hI hemalatA ko sAdhvI dIkSA dI gayI / vi0 saM0 1354 jeSTha vadI 10 ko jAvAlipura meM AcAryazrI ne jayasundarI ko dIkSA dekara zramaNIsaMgha meM sammilita kiyA / 4 vi0 saM0 1366 jyeSTha vadI 12 ko AcArya jinacandrasUri zatruJjaya, giranAra Adi tIrthoM kI yAtrA para nikle| isa yAtrA meM Apake sAtha pravartinI ratnazrI gaNinI Adi 5 sAdhviyA~ tathA kucha muni bhI the / " tIrthayAtrA pUrNa kara Apa bhI mapallI padhAre jahA~ dRDhadharmA aura vratadharmA ko do anya vyaktiyoM ke sAtha kSullaka dIkSA pradAna kii| isI avasara para gaNinI priyadarzanA ko pravartinI pada tathA gaNinI ratnamaMjarI ko mahattarA pada pradAna kiyA / vi0 saM0 1369 mArgazIrSa badI 6 ko Apane pATaNa meM gaNinI kevalaprabhA ko pravartinI pada pradAna kiyA / vi0 saM0 1371 phAlguna sudI 11 ko bhImapallI meM priyadharmA, yazolakSmI aura dharmalakSmI ko bhAgavatI dIkSA pradAna kI gayI / " isI varSa jyeSTha badI 10 ko jAvAlipura meM puSpalakSmI, jJAnalakSmI, kanakalakSmI aura matilakSmI ne pravrajyA lI / " / prAkRta bhASAmaya aMjanAsundarIcarita ( racanAkAla vi0 saM0 1407 ) kI racayitA aura prAkRta bhASA kI ekamAtra lekhikA sAdhvI guNasamRddhi mahattarA ApakI ziSyA thIM / " 1. kharataragaccha bRhadgurvAvalI pR060 2. vahI pR0 60 3. vahI pR0 61 4. vahI pR0 62 5. vahI pR0 62 6. vahI pR0 63 8. vahI pR0 64 10. vahI, pR0 64 vikkamacaudasahasatuttaraM varise / kiyamaMjaNasundarIcariyaM // 503 // 7. vahI pR0 64. 9. vahI pR0 64 11. sirijesalamerapure vIrajiNajammadivase Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 : jainadharmaM kI pramukha mAdhviyA~ evaM mahilAe~ vi0 saM0 1375 mAgha sudI 12 ko nAgaura meM eka bhavya samAroha meM zIrSasamRddhi, durlabhasamRddhi aura bhuvanasamRddhi ko sAdhvI tathA gaNinI dharmamAlA evaM gaNinI puNyasundarI ko pravartinI pada pradAna kiyA gayA / " isI avasara para AcAryazrI ne paM0 kuzalakIrti ko apanA uttarAdhikArI ( paTTadhara ) ghoSita kara unheM vAcanAcArya pada diyA / saMvat 1376 ASAr3ha sudI 9 ko 65 varSa kI Ayu meM AcArya jinacandrasUri kA nidhana ho gyaa| gacchanAyaka AcArya ke nidhana ke pazcAt gaccha ke jyeSTha munijanoM, sAdhviyoM evaM zrAvakoM ne eka sabhA Ayojita kara svargIya AcArya ke pUrvaAdezAnusAra gaNi kuzalakIrti ko pATana meM jinakuzalasUri ke nAma se unake paTTa para AsIna karAyA / AcArya jinakuzalasUri ne vi0 saM0 1389 vaizAkha badI 6 ko pATana meM dharmasundarI aura cAritrasundarI ko sAdhvI dIkSA dI / " vi0 saM0 1383 vaizAkha baDhI 5 ko kamalazrI aura lalitazrI kI dIkSA huI / vi0 saM0 1386 ko devarAjapura meM kuladharmA, vinayadharmA aura zIlarmA ne sAdhvI dIkSA grahaNa kii| isI nagarI meM vi0 saM0 1388 meM jayazrI aura dharmazrI ko kSullikA dIkSA dI gayI / " isa prakAra spaSTa hai ki kharataragaccha meM isa samaya bhI sAdhviyoM kI bar3I saMkhyA thI / vi0 saM0 1389 phAlguna badI 5 ko AcArya zrI jinakuzalasUri kA svargavAsa huaa|' divaMgata AcArya jinakuzalasUri ke pUrva AdezAnusAra kSullaka padmamUrti padmasUri nAma se vi0 saM0 1390 jyeSTha sudI 6 ko AcArya pada jo AsAyaNa kuNaI anaMta saMsArU bhamaI so jIvo / jo AsAyaNa rakkhai so pAsai sAsayaM ThANaM ||504|| iti zrI aMjaNAsundarI mahAsatI kathAnakaM samAptam / kRtiriyaM zrIjinacandrasUriziSyaNI zrIguNasamRddhimahattarAyAH || || 'zrI jaisalamera durgastha jaina tAr3apatrIya grantha bhaNDAra sUcIpatra' saMpA0 munipuNya vijayajI ahamadAbAda, 1972 I0 kramAMka - 1278 pR0 282-283 1. kharataragacchabRhadgurvAvalI pR0 65 2. vahI pR0 65 4. vahI pR0 70 6. vahI pR0 80 8. vahI pR0 85 3. vahI pR0 68 vahI pR0 77 7. vahI pR0 82 9. vahI pR0 85 / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragacchIya sAdhvI paramparA aura samakAlIna sAdhviyAM : 247 para pratiSThita kiyA gayA / ' yaha paTTamahotsava devarAjapura sthita vidhicaitya meM svagacchIya sAdhu-sAdhviyoM tathA samAja ke svapakSIya zrAvakoM ke samakSa bar3e dhUma-dhAma se sampanna huA / AcArya jinapadmasUri ne vi0 saM0 1391 pauSa vadI 10 ko lakSmImAlA nAmaka gaNinI ko pravartinI ke pada para pratiSThita kiyaa| vi0 saM0 1394 caitra zukla pUrNimA ko Apa 15 muniyoM tathA japaddhi mahattarA Adi 8 sAdhviyA~ aura kucha zrAvakoM ke sAtha arbudatIrtha kI yAtrA para gye| jinapadmasari dvArA kisI mahilA ko sAdhvI dIkSA dene kA ullekha nahIM milatA / vi0 saM0 1404 vaizAkha zukla caturdazI ko alpAyu meM hI inakA dukhada nidhana ho gayA / 5 / ___bAda kI zatAbdiyoM meM bhI kharataragaccha meM sAdhviyoM kI paryApta saMkhyA rahI / nAhaTAjI dvArA saMkalita aura sampAdita 'bIkAnera jainalekha saMgraha" meM bhI 18 sAdhviyoM kA ullekha milatA hai| anya lekha saMgrahoM meM bhI khojane para kaI sAdhviyoM kA nAma mila sakatA hai / kharataragacchIya zramaNIsaMgha meM yadyapi bar3I saMkhyA meM sAdhviyA~ thIM, parantu unhoMne svayaM ko dhArmika anuSThAnoM taka hI sImita rakhA / jahA~ isa gaccha meM aneka sAhityopAsaka muni ho cuke haiM, vahA~ zramaNIsaMgha meM mAtra 4-5 viduSI sAdhviyoM kA ullekha prApta hotA hai, zrI agaracandajI nAhaTA ne nArI zikSA kA abhAva isakA pramukha kAraNa batalAyA hai jo satya pratIta hotA hai| vartamAna yuga meM nArI zikSA ke uttarottara pracAra ke kAraNa zvetAmbaradigambara donoM sampradAyoM kI sabhI zAkhAoM meM Aja aneka viduSI sAdhviyA~ haiM jo tapazcaraNa ke sAtha-sAtha svAdhyAya meM bhI samAna rUpa se rata haiN| kharataragaccha meM sAdhvI sajjanazrI aisI viduSI sAdhvI haiM jo apanI vidvattA ke kAraNa hI prasiddha haiM / vastuta nArI zikSA ke pracAra ke kAraNa madhyakAla kI apekSA Aja kharataragaccha hI nahIM varan sampUrNa jaina zramaNIsaMgha kA bhaviSya ujjvala hai / 1. kharataragacchabRhadgurvAvalI pR0 85 2. vahI pR0 86 / / 3. vahI pR0 87 4-5. vahI pR0 177 6. draSTavya-pariziSTa-ca, pR. 38 7. nAhaTA, agaracanda--katipaya zve0 viduSI kaviyitriyA~, candAbAI abhi nandana grantha ( ArA, vihAra 1954 ) pR0 570 aura Age 8. vahI pa0 573 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragacchIya sukhasAgara mahArAja ke samudAya kI sAdhvI-paramparA kA paricaya santoSa vinayasAgara jaina jisa prakAra zithilAcAra parihArI kriyoddhAraka saMvigna sAdhu paramparA kA prArambha 19vIM zatAbdI meM upAdhyAya prItisAgara gaNi se mAnakara unakI paramparA kA itivRtta diyA hai/paricaya diyA hai / usI prakAra sAdhvI varga ne bhI ina muni-vRndoM ke sAtha kriyoddhAra avazya kiyA hogA, kintu isakA koI prAmANika ullekha prApta nahIM hai / kriyoddhArikA ke rUpa meM sarvaprathama 19 vIM zatAbdI meM udyota zrIjI kA hI nAma prApta hotA hai / varta - mAna meM samudAya kI paramparA bhI udyota zrIjI kI hI ziSyA paramparA hai ataH udyotazrIjI se hI paricaya prastuta kiyA jA rahA hai :(1) udyotazrIjI -- inakA nivAsa sthAna phalodI thA / nAma nAnIbAI thA / bAlyAvasthA meM hI phalodI ke ho ratanacandajI golechA ke sAtha vivAha huA thA / azubhakarmodaya ke kAraNa inake pati kA svargavAsa ho gyaa| pati ke acAnaka svargavAsa se mana saMsAra se virakta ho gayA / rUpazrI jI se prabhAvita hokara inhoMne samvat 1918 meM rAjazrI jI ke pAsa dIkSA grahaNa kI, nAma udyotI rakhA gayA / phalodI meM cAturmAsa ke samaya hI inheM sadguru kA sahayoga milA / sadguru the kriyoddhAraka sukhasAgarajI / sukhasAgarajI kI utkRSTa kriyA pAtratA dekhakara udyota zrIjI ne bhI kriyoddhAra kiyA aura unakI AjJAnuyAyinI bana gaIM / kAlAMtara meM inhoMne 4 sAdhviyoM ko dIkSA dekara apane sAdhvI samudAya kI vRddhi kii| cAroM sAdhviyA~ thIM - dhanazrI, lakSmIzrI, maganazrI aura puNyazrI / sAdhviyoM ko zikSA-dIkSA detI huI aneka sthAnoM para vicaraNa karatI rahIM / saMvat 1940 ke bAda phalodI meM ApakA svargavAsa huA / inakI ziSyAoM - lakSmIzrIjI aura zivazrIjI kI ziSyAoM meM atyadhika mAtrA meM vRddhi hone ke kAraNa udyotazrIjI kI paramparA do bhAgoM meM vibhakta ho gaI / eka lakSmIzrIjI kI paramparA aura dUsarI zivazrIjI kI paramparA / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragacchIya sukhasAgarajI mahArAja ke samudAya kI sAdhvI : 249 (2) pravartanI lakSmIzrIjI inakA nivAsa sthAna phalodI thA / jItamala jI golechA kI suputrI thIM aura kanIrAmajI jhAbaka ke putra saradAramalajI kI patnI thiiN| inakA nAma lakSmIbAI thA / bAlavidhavA ho jAne se ApakI bhAvanA vairAgya kI ora agrasara huIM / sukhasAgarajI mahArAja kI dezanA se pratibodha pAkara samvat 1924 migasara vadI 10 ko dIkSA grahaNa kIM / inhoMne aneka mahilAoM ko -dIkSA dI thIM / samvat 1931 meM puNyazrI ko dIkSA dI thIM / Apa kaba taka vidyamAna rahIM, kaba svargavAsa huA aura kahA~ huA ? isakA koI ullekha prApta nahIM hai / (3) pravartanI puNyazrIjI jaisalamera ke nikaTa girAsara nAmaka gA~va meM pArakha gotrIya jotamalajI kI dharmapatnI kundanadevI ne samvat 1915 vaizAkha sudI chaTha ko eka bAlikA - ko janma diyA usakA nAma pannIbAI rakhA gayA / 11 varSa kI umra meM hI phalodI nivAsI daulatacanda jhAbaka ke sAtha patnIbAI kA vivAha huA / kintu, vivAha ke 18 dina pazcAt hI patnIbAI ko durdeva se vaidhavya jIvana svIkAra karanA par3A | bar3I kaThinatA se dIkSA kI anumati prApta kara saMvat 1931 meM gaNanAyaka sukhasAgarajI mahArAja ke hAthoM dIkSA grahaNa kara - lakSmIzrIjI kI ziSyA banIM aura inakA nAma puNyazrI rakhA gayA / samvat 1931 se lekara 1976 taka 45 varSa paryanta sthAna-sthAna para vacaraNa karatI huIM, dharmopadeza detI huIM zAsana kI sevA aura kharataragaccha kI vRddhi meM satat saMlagna rahIM / isa avadhi meM ApakI nizrA meM 116 dIkSAe~ vibhinna sthAnoM para huIM aura ve bhI bar3e mahotsava ke saath| ina 116 dIkSAoM meM se 49 to inhIM kI ziSyAe~ thIM aura zeSa inakI ziSyAoM kI aura praziSyAoM kI ziSyAe~ banI thIM / gaNanAyaka sukhasAgarajI mahAMrAja kA vaha svapna ki "kucha bachar3oM ke sAtha gAyoM kA jhuNDa dekhA" vaha puNyazrI ke samaya meM sAkAra rUpa le gayA / 1972 se 1976 ke Apake cAturmAsa jayapura meM hI hue / antima avasthA meM Apa jayapura aaiiN| jayapura kA pAnI Apako laga gayA / phalataH asvastha rahane lagIM, zarIra vyAdhigrasta aura jarjara ho gayA / dharmArAdhana aura zAstra vaga karatI huIM saMvat 1976 phAlguna sudI 10 ko jayapura meM Apa svargavAsinI huIM / mohanabADI meM ApakA dAhasaMskAra kiyA gayA / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ aura vahIM zivajIrAmajI mahArAja kI chatarI ke pAsa ApakI chatarI banAkara caraNa pAdukA sthApita kI gii| (4) pravartinI suvarNazrIjI pravartinI puNyazrIjI ke svargavAsa ke pazcAt unhIM ke nirdezAnusAra pravartinI suvarNazrIjI huiiN| ye ahamadanagara nivAsI seTha yogIdAsajI boharA kI putrI thiiN| mAtA kA nAma durgAdevI thaa| inakA janma samvat 1927 jyeSTha badI 12 ke dina huA thA / sundarabAI nAma rakhA gayA thaa| 11 varSa kI avasthA meM saMvat 1938 mAgha sudI 3 ke dina nAgaura nivAsI pratApacandajI bhaMDArI ke sAtha inakA zubha vivAha huaa| samvat 1945 meM puNyazrIjI ke samparka se vairAgyabhAvanA jAgRta huI / bar3I kaThinatA se apane pati se dIkSA kI AjJA prApta kara saMvat 1946 migasara sudI 5 ko dIkSA grahaNa kara kesarazrIjI kI ziSyA bniiN| sAdhvI jIvana meM nAma rakhA gayA suvrnnshrii| puNyazrIjI kA ina para atyadhika sneha thA / svargavAsa ke pUrva inhIM ko gaNanAyikA ke pada para ghoSita kiyA thaa| samvat 1976 se suvarNazrIjI ne pravartinI pada kA bhAra kuzalatA ke sAtha nirvAha kiyaa| inakI svayaM kI 18 ziSyAe~ thiiN| (5) pravatinI jJAnazrIjI pravartinI svarNazrIjI ke svargavAsa ke pazcAt jJAnazrIjI pravartinI huiiN| inakA janma samvat 1942 kArtika badI 13 ke dina phalodI meM haA thaa| inakA nAma thA giitaakumaarii| kevalacaMdajI golechA kI ye sapatrI thiiN| mAravAr3a kI purAnI paramparA ke anusAra gItA/gIthA kA vivAha nau varSa kI avasthA meM hI bhaumacandajI veda ke sAtha kara diyA thaa| durbhAgya se eka varSa meM hI bhIkamacandajI veda kA svargavAsa ho gayA aura Apa bAlavidhavA ho gii| sAdhvI ratnazrIjI ke samparka se vairAgya kA bIja panapA aura Akhira meM samvat 1955 pauSa sudI 7 ko gaNanAyaka bhagavAnasAgarajI, tapasvI chaganasAgarajI, trailokyasAgarajI kI upasthiti meM phalodI meM hI inakI dIkSA huii| puNyazrIjI kI ziSyA ghoSita kara jJAnazrI nAmakaraNa. kiyA gyaa| (6) upayogazrIjI ___ Apa phalodI nivAsI kanhaiyAlAlajI golechA kI putrI thiiN| kesarabAI nAma thA / inakA vivAha gujarAjajI varar3iyA ke sAtha huA thaa| choTI Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragacchIya sukhasAgarajI mahArAja ke samudAya kI sAdhvI : 251 avasthA meM hI vidhavA ho gaI thiiN| jJAnazrIjI ke upadeza se 1974 mAgha sudI 13 ko phalodI meM dIkSA grahaNa kI thiiN| ziSyA avazya hI puNyazrIjI kI khlaaii| kintu sArA jIvana jJAnazrIjI kI sevA meM hI biitaa| udArahRdayA aura sevAbhAvinI thiiN| samvat 2016 meM jayapura meM inakA akasmAt hI svargavAsa ho gayA thaa| (7) pravartinI vicakSaNazrIjI ___ jaina kokilA prakhara vaktrI viduSI vicakSaNazrIjI kA janma 1969 meM amarAvatI meM huA thaa| inake pitA kA nAma mizrImalajI mUthA aura mAtA kA nAma rUpAdevI thaa| inakA janma dAkhIbAI thaa| choTI avasthA meM hI inakI sagAI pannAlAla muNota ke sAtha kara dI gii| mizrImalajI ke acAnaka svargavAsa ho jAne tathA svarNazrIjI ke satata samparka meM Ane ke kAraNa mAtA aura putrI donoM hI dIkSA kI icchuka ho giiN| jatanazrIjI, jJAnazrIjI, upayogazrIjI Adi kI upasthiti meM saMvat 1981 meM mA~-beTI donoM ko dIkSA dI gii| rUpAbAI kA nAma vijJAnazrI aura dAkhA~ kA nAma vicakSaNazrI rakhA gayA aura donoM ko svarNazrIjI mahArAja kI ziSyA ghoSita kiyaa| ina donoM ko bar3I dIkSA gaNanAyaka harisAgarajI mahArAja. ne dI aura vicakSaNazrIjI ko jatanazrIjI kI ziSyA ghoSita kiyaa| - ApakI vANI meM zrotA ko mugdha karane kA jAdU thaa| bar3I-bar3I vizAla sabhAoM meM nirbhIkatA ke sAtha bhASaNa/pravacana detI thiiN| bar3e-bar3e jainAcAryoM ke samakSa bhI bhASaNa dene meM kabhI bhI hicakicAI nahIM / tapAgaccha ke prasiddha AcArya yuga divAkara vijaya ballabhasUrijI ne to inake bhASaNoM se mugdha hokara inheM "jaina kokilA' se sambodhita kiyA thaa| pravartinI jJAnazrIjI mahArAja ke svargavAsa ke pazcAt isa samudAya kA bhAra inhIM ke kandhoM para A gayA aura inhoMne saphalatApUrvaka nibhaayaa| (8) pravartinI sajjanazrIjI gulAbI nagarI jayapura meM hI janmIM, yahIM khelIM, bar3I huIM, yahIM vivAhita jIvana jIyA, yahIM dIkSA grahaNa kI / saMvat 2037 se pravartinI pada ko suzobhita kara rahI haiN| abhI . ApakI AjJA meM nimnAMkita sAdhvI samudAya vicaraNa kara rahA hai : 1. zaziprabhAzrIjI Adi 12 ThANA, sajjanazrIjI mahArAja kI hI. ziSyAe~ haiN| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM 2. svargIyA campAzrIjI mahArAja kI ziSyAe~ jitendrazrIjI, 12 ThANA se vicaraNa kara rahI haiN| 3. vicakSaNa maNDala kI 51 sAdhviyA~ aneka sthAnoM para vicaraNa kara rahI haiN| 4. ratizrIjI 7 ThANA ke sAtha phalodI meM virAjamAna haiN| 5. svargIyA pavitrazrIjI kI ziSyAoM meM divyaprabhAzrIjI 8 ThANA ke sAtha haiN| anta meM pravartinI sajjanazrIjI mahArAja dIrghajIvI hoM aura zAsana tathA kharataragaccha ke abhyudaya meM nirantara sahayoga detI raheM, yahI hArdika zubhakAmanA hai| (2) zivazrIjI mahArAja kA samadAya udyotazrIjI mahArAja kI laghu ziSyA thIM zivazrIjI / inake sambandha meM kisI bhI prakAra kI jAnakArI abhI taka prApta nahIM ho sakI hai| kiMtu ApakA sAdhvI samudAya bhI vizAla hone ke kAraNa yaha samudAya zivazrIjI ke samudAya ke nAma se prasiddha hai| bahutoM ko dIkSA dI hogI, kiMtu jinakI bAda meM paramparA calI ve mukhyataH 5 huI thiiN| una pA~coM ke nAma isa prakAra haiM : pratApazrIjI, devazrIjI, jJAnazrIjI, premazrIjI aura vimlshriijii| aba ina pA~coM ke parivAra kA saMkSipta byaurA isa prakAra hai :(1) pravartinI pratApazrIjI zivajIzrI ke svargavAsa ke pazcAt ye pravartinI bniiN| inakI dIkSA saMvat 1948 migasara vadI dUja ko huI thI / gRhasthAvasthA meM ye sUrajamalajI jhAbaka kI patnI thIM aura nAma jyotibAI thaa| Apane aneka ziSyAe~ banAI thIM, inameMse divyazrIjI, mohanazrIjI Adi Aja vidyamAna haiM / (2) pravartinI devIzrIjI inake sambandha meM kisI bhI prakAra kI jAnakArI prApta nahIM hai| pratApazrIjI ke svargavAsa ke pazcAt isa samudAya kA netRtva inhoMne sa~bhAlA thA aura inhoMne pratinI pada prApta kiyA thaa| candrakAntAzrIjI Adi kucha sAdhviyA~ inakI paramparA meM vidyamAna haiN| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragacchIya sukhasAgarajI mahArAja ke samudAya kI sAdhvI : 253 (3) pravartinI premIzrIjI pravartinI devazrIjI ke pazcAt premIzrIjI ne pravartinI pada prApta kiyA thaa| phalodI meM hI inakA svargavAsa huA thaa| inakI paramparA meM nimnAMkita sAdhviyA~ vidyamAna haiM : 1. vikAsazrIjI ThANA 3 2. vinodazrIjI 3. viduSI sAdhvI hemaprabhAzrIjI ThANA 14 jinake upadeza se bIkAnera meM upadhAna tapa huA thA / zAstroM kI acchI jAnakAra haiM aura acchI vaktA haiN| 4. sulocanAzrIjI ThANA 9 / (4) pravartinI vallabhazrIjI premazrIjI mahArAja ke svargavAsa ke pazcAt sAdhvI samudAya kA netRtva vallabhazrIjI ke kandhoM para AyA, pravartinI bniiN| vallabhazrI jI mahArAja kI ziSyA thIM / jJAnazrIjI premazrIjI se bar3I thIM kintu svargavAsa pUrva ho jAne ke kAraNa pravartinI pada premazrIjI ko prApta huA thA aura tatpazcAt vallabhazrIjI ko / vallabhazrI jI acchI viduSI thIM, AgamoM kI jAnakAra thIM, upadeza dene meM paTu thiiN| ApakA svargavAsa bhI phalodI meM huA thA / inakI ziSyA-praziSyAoM meM lagabhaga 35 abhI vidyamAna haiN| vivaraNa isa prakAra hai 1. pravartinI jinazrIjI Adi 6 ThANA 2. nipuNAzrIjI Adi 3. chattIsagar3haziromaNi manoharazrIjI Adi 19 tthaannaa| ye acchI viduSI sAdhvI haiM / inakI samasta sAdhviyA~ vyAkhyAna dene meM paTu haiN| 4. kusumazrIjI aadi| (5) pravartinI pramodazrIjI pravartinI vallabhazrIjI ke svargavAsa ke pazcAt pravartinI pada para pramodazrIjI kI sthApanA huI / pramodazrIjI mahArAja kI praziSyA aura vimalazrIjI kI ziSyA thiiN| inakA janma saM0 1955 kArtika sudI 5 ko phalodI meM huA thA / golechAgotrIya sUrajamalajI kI patnI zreThIbAI kI putrI thIM / inakI dIkSA saM0 1964 mAgha sudI 5 ko phalodI meM huI thii| ye bhI Agama sAhitya kI acchI jAnakAra thiiN| inakI sAdhvI paramparA meM Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 : jainadharma ko pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ prakAzazrIjI, vijayendrazrIjI, vidyutaprabhAzrIjI Adi ThANA 7 vidyamAna haiN| vidyutaprabhAzrIjI acchI lekhikA haiM aura DAkTareTa ke lie zodha prabaMdha 'likha rahI haiM / pramodazrIjI mahArAja kA 2039 pauSa badI 10 ko bAr3amera meM svargavAsa huaa| (6 ) pravartinI jinazrIjI pramoda zrI jI ke pazcAt pravartinI pada para pravartinI vallabhazrIjI mahArAja kI ziSyA jinazrIjI vibhUSita hiiN| inakA janma saMvat 1957 Azvina sudI 8 ko tivarI meM huA thaa| pitA kA nAma bUraDa lAdhUrAmajI aura mAtA kA nAma dhuNIdevI thA / saMvat 1976 meM migasara sudI 5 ko Apane ballabhazrI jI mahArAja ke pAsa dIkSA grahaNa kI thii| 2040 vaizAkha zuklA dUja ko Apane pravatinI pada prApta kiyA thaa| 88 varSa kI vRddhAvasthA aura zArIrika asvasthatA ke kAraNa abhI Apa 6 ThANoM se amalanera meM virAjamAna haiM / zivazrIjI samudAya kI lagabhaga 90 sAdhviyoM kA Apa netRtva kara rahI haiN| zivazrIjI mahArAja ke samudAya kA byaurevAra vistRta itihAsa samaya aura sAmagrI ke abhAva ke kAraNa nahIM likhA jA sakA hai| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragacchIya pravartinI siMhazrIjI ma0 ke sAdhvI- samudAya kA paricaya * * sAdhvI hemaprabhAzrIjI jaina dharma paramparA meM - mokSa ko rAha para calane kA nArI va puruSa ko samAna adhikAra hai / AtmasamAnatA ke saMgAyaka bhagavAn mahAvIra ne sAdhanA ke kSetra meM jAti-bheda, varga-bheda aura raMga-bheda Adi ko kabhI nahIM svIkArA / unakA sadA udghoSa rahA ki sAdhanA karane kA, AtmavikAsa karane kA, mukti prApta karane kA sabako samAna adhikAra hai / Atma- pradhAna darzanoM meM paraspara vibheda rekhAyeM ho hI nahIM sakatIM / jo ananta-guNa-yukta Atmajyoti puruSa meM hai, vaisI ho Atmajyoti nArI meM hai / ataH sAdhanA ke kSetra meM puruSa evaM nArI kA koI bheda nahIM / yahI kAraNa hai ki catuvidha saMgha kI sthApanA meM sAdhu ke sAtha sAdhvI aura zrAvaka ke sAtha zrAvikA ko bhI unhoMne samAna sthAna diyA / netRtva kI dRSTi se yadyapi sAdhviyAM pIche haiN| sAmAnya sthiti meM saMgha kA netRtva kabhI unake hAthoM nahIM AyA, tathApi saMyama-sAdhanA, zAsana prabhAvanA, vidvattA Adi kI dRSTi se saMgha meM unakA sthAna gauravapUrNa rahA, aura hai / sAhasa va saMkalpa kI dRSTi se dekhA jAya taba to kabhI-kabhI nArI-puruSa kI preraNA banane kA divya aura bhavya saubhAgya prApta kara cukI hai / brAhmI, sundarI, rAjImatI, yAkinI mahattarA, nAgilA Adi isake anupama udAharaNa haiM / unhoMne apanI rAha meM DagamagAte sAdhakoM ko sthira hI nahIM kiyA, unhoMne mahAn tyAgI va saMyamI banAkara mukti kA pathika bnaayaa| itanA hI nahIM, sAdhakoM kI saMyama - rakSA hetu unhoMne apane jIvana kA utsarga taka kara diyA / sAdhvI bandhumatI, isakA jvalanta udAharaNa hai / bhagavAn mahAvIra ke samaya meM vidyamAna sAdhvI pramukhA AryA candanabAlAjI se lekara sAdhviyoM kI yaha gauravapUrNa paramparA Aja taka avicchinna rUpa se calI A rahI hai / isa paramparA meM kaI saMyamI, tapasvI, viduSI, kavayitrI evaM lekhikA AryAyeM huIM aura vartamAna meM haiM, jinakI gauravagAthA prakAzastambha kI taraha Aja bhI mAnava jAti kA dizA-nirdeza karatI haiM / * 'mahAzramaNI' nAmaka abhinandanagrantha se sAbhAra / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM isa paramparA meM kharataragacchIya sAdhvImaMDala saMyamaniSThA, vidvattA, vaktRtva, lekhana Adi kI dRSTi se apanA viziSTa sthAna rakhatA hai| Aja bhI isa paramparA meM, kama saMkhyA meM hote hue bhI, uccakoTi kI saMyamasAdhikAyeM, vaktA, kavayitrI, lekhikA Adi bar3I viduSI sAdhviyA~ haiM, jo Atma-sAdhanA karatI huI apane jJAna evaM pratibhA ke dvArA jana-jana taka bhagavAna mahAvIra kA divya sandeza pahu~cA rahI haiN| samaya ke pravAha ke sAtha yaha paramparA kaI zAkhA-upazAkhAoM se samRddha bnii| pa0 pU0 kharataragacchAdhipati sukhasAgarajI ma0 ke samudAya meM vartamAna meM sAdhviyoM kI do samRddha paramparAyeM haiM jo puNyamaNDala aura zivamaNDala ke nAma se prasiddha haiN| puNya-maNDala kI pramukhA haiM, puNyazlokA puNyazrIjI ma0 sA0 evaM zivamaNDala kI netrI haiM, pa0 pU0 svanAmadhanyA saMyamamUrti zivazrIjI ma0 sA0 / donoM kA mUla eka hI hai, donoM hI pa0 pU0 lakSmIzrIjI ma0 sA0 kI ziSyAyeM haiN| lakSmI zrIjI lakSmIzrIjI vAstava meM gaccha ke lie lakSmIsvarUpA siddha huiiN| ApakI paramakRpA kA supariNAma hai ki Aja donoM maNDala suyogya sAdhviyoM se samRddha haiN| Apa phalaudI nivAsI jItamalajo gulechA kI suputrI thiiN| Apako zAdI usa samaya ke rivAja ke anusAra choTI umra meM hI jhAbaka parivAra meM huI / kucha samaya bAda hI acAnaka Apake pati kI mRtyu ho gii| choTI umra, dharmaruci, pArivArika suvidhA ne Apako satsaMga se jor3a diyaa| pa0 pU0 kharataragaNAdhIza sukhasAgarajI ma. sA. ke tyAga, vairAgyapUrNa pravacana evaM pa0 pU0 guruvaryA zrI udyotazrIjI ma0 sA0 kI satpreraNA se Apa viraktA banI aura vi0 saM0 1924 kI migasara vadI 10 ko dIkSA grahaNa kii| pU0 gurudeva evaM guruvaryAzrI kI nizrA meM zAstrAdhyayana kara Apane vidvattA prApta kI thii| Apa viduSI hone ke sAtha prakharavyAkhyAtrI, tapasvinI, saMyama evaM prabhAvazAlinI thii| ApakI do ziSyAyeM thIM 1.50 pU0 maganazrI jI ma0 sA0 2. zivazrIjI ma0 sA0 / kharataragaccha meM zivamaNDala ke nAma se prasiddha sAdhvI maNDala ApakI hI paramparA meM hai| siMhazrIjI ___ ApakA nAma zivazrIjI aura siMhazrIjI donoM milate haiN| ApakA janma vi0 sa0 1912 meM phalodI meM huA thaa| pitA kA nAma lAlacandrajI aura mAtA amolaka devI thiiN| ApakA janma nAma zerU thA / 20 sAla Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarataragacchIya pravatinI siMhazrIjI ma0 ke sAdhvI-samudAya kA paricaya : 257 kI umra meM hI vidhavA ho jAne se vairAgyavRtti jAgRta huii| Apa 1932 kI akSayatRtIyA ko pa0 pU0 lakSmIzrIjI ma0 ke caraNoM meM saMyama svIkAra kara samarpita ho gii| ApakA pravacana bar3A hI prabhAvazAlI, rocaka va preraka hotA thaa| yahI kAraNa hai ki Apane kaI AtmAoM ko pratibodha de saMyamI bnaayaa| dUsaroM kI bhAvanA ko apane vicAroM se anuprANita kara dene kI kSamatA prApta kara lenA, bahuta bar3I upalabdhi hai| Apa hI kA puNya prabhAva hai ki Aja ApakI paraMparA suyogya-sAdhviyoM se samRddha hai, aura ziva-maMDala ke nAma se prasiddha hai| ApakI 7 ziSyAyeM prasiddha haiM / 1. pratApazrIjI ma0 2. devazrIjI ma0 3. premazrIjI ma0 4. jJAnazrIjI ma0 5. vallabhazrIjI ma0 6. vimalazrIjI ma0 7. pramodazrIjI ma0 / Apa vi0 saM0 1965 pau0 su0 12 ko ajamera meM divaMgata hii| ina sAta pUjyAoM kA vizAla ziSyA-praziSyA parivAra ziva-maNDala hai| raMga-viraMge puSpoM se jaise vATikA mahakatI hai, vaise guNa-saurabha saMpanna 85-90 sAdhviyoM se yaha ziva-maNDala kA bagIcA mahaka rahA hai| pratApazrIjI ApakA janma vi0 saM0 1925 pauSasuda 10 ko phalodI meM huA thaa| Apake pitA mukanacandajI laMkar3a evaM mAtA sukana devI thiiN| ApakA nAma AsIbAI thaa| 12 varSa kI alpAyu meM sUrajamalajI jhAbaka ke sAtha ApakA vivAha huA kintu ApakA gRhastha-jIvana lambe samaya taka nahIM claa| kucha varSoM meM hI ApakA saubhAgya china gyaa| AsIbAI 'bItI tAhi bisAra de, Age kI sudha leya' ke anusAra jo kucha huA use bhUlakara, Age kyA karanA hai, usa prayAsa meM juTa gii| sarvaprathama unhoMne zrAvakocit sUtroM kA adhyayana prArambha kiyaa| dharmArAdhanA meM mana piroyaa| isase unheM vedanA meM vizrAma milaa| zAMti evaM sAntvanA milii| karmabandhana se UbA mana mukti kI sAdhanA kI rAha khojane lgaa| ThIka isI samaya Adarza tyAga-pratimA, vizaddha saMyamI zivazrIjI ma0 sA0 kA Apako suyoga milaa| unakI preraNA se AsIbAI meM pUrNa sAdhanAmaya saMyamI jIvana-jIne kA dar3ha saMkalpa banA aura vi0 saM0 1947 migasara badI 10 ko Apane dIkSA grahaNa kii| Apane pU0 zivazrIjI ma0 sA0 kI pradhAnaziSyA banane kA gaurava prApta kiyaa| devazrIjI Apa prakRti se gambhIra, zAnta evaM zucimanA thiiN| ApakA janma vi. Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM saM0 1928 meM phalodI meM huA thaa| vaidhavya ke pazcAt pU0 guruvaryA siMhazrIjI ma. sA. ke sAnnidhya meM dIkSA grahaNa kii| Apa uccakoTi kI vidvattA to nahIM prApta kara sakIM, parantu vinaya evaM sevA ke kSetra meM agragaNya rhiiN| guru evaM gurubahinoM ke prati ApakA jo sevA-zuzrUSA evaM sneha bhAva thA, vaha anyatra milanA durlabha hai| apanI gurubahinoM kA kArya svayaM karake unheM adhyayana kA avasara denA ApakI mahAnatA kA paricAyaka hai / jahA~ pArasparika pratispardhA honA svAbhAvika hai, vahA~ gurubahinoM ko Age bar3hAne meM premapUrvaka sahayoga karanA, ApakI mahAn viziSTatA hai / sneha ke sAtha Apa meM anuzAsana kI kuzalatA bhI thii| sneha aura anuzAsana, eka acchI saMrakSikA ke donoM hI guNa ApameM maujUda the| Apake inhIM sadguNoM ko dekhakara vi0 saM0 1997 mAgha vadI 13 ko pratinI pada se vibhUSita kiyA gyaa| ___Apa 10-11 ziSyAoM ke gurupada ko suzobhita karatI thiiN| ApakI ziSyAoM meM pa0 pU0 viduSIratnA bA0 bra0 hIrAzrIjI ma0 sA0 "yathAnAmA tathAguNA' hI thiiN| ApakA svargavAsa vi0 saM0 2010 bhAdavA vadI 13 ko phalodI meM huaa| premazrIjI ___ ApakA janma phalodI nivAsI kizanalAlajI kI dharmapatnI lAbhUdevI kI kukSi se vi0 saM0 1938 kI zarada-pUrNimA ko huA thaa| ApakA nAma dhUli rakhA gyaa| dharmasaMskAroM meM palI, yogya zikSA-dIkSA sampanna 'dhUli' ko 13 varSa kI umra meM, aIdAnajI gulechA ke sAtha, vivAhasUtra meM bA~dha diyA gayA kintu kudarata ko kucha aura hI maMjUra thaa| zAdI ko sAla bhara bhI pUrA nahIM huA, pati kI mRtyu ho gaI, dukha honA svAbhAvika thaa| ___saMyamI siMhazrIjI ma0 sA0 ke suyoga evaM sadupadeza se dhUlibAI ke hRdaya meM samyagjJAna kI jyoti prajvalita huii| dhIre-dhIre cirasaMcita vairAgyabhAvanA ko poSaNa milA / saMsAra meM hone vAle karmabandhana ke cintana se ve kA~pa utthiiN| Akhira guruvaryAzrI ke caraNoM meM saMyama lene kI prabalabhAvanA jAga utthii| suyogya pAtra dekhakara guruvaryAzrI ne bhI unheM saharSa svIkRti de dii| 16 varSa kI umra meM vi0 saM0 1954 mi0 vadI 10 ko Apane bar3e samArohapUrvaka dIkSA grahaNa kii| Apake jIvana meM prANImAtra ke prati prema kA mAdhurya chalakatA dekhakara guruvaryAzrIjI ne ApakA anvarthaka nAma 'premazrIjo' rakhA / tIkSNa buddhi, prakhara-pratibhA, guru-samarpaNa, aTUTa-lagana, Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragacchIya pravartinI siMhazrIjI ma0 ke sAdhvI-samudAya kA paricaya : 259 sevAbhAva, saMyamaniSThA, nispRhatA Adi alaukika guNoM ne Apako jJAnI, prakhara-vyAkhyAtrI, vizuddha-saMyamI evaM dhyAnI banA diyaa| vi0 saM0 2010 kI bhAdavA su0 15 ko anicchA se Apako pravartinI pada se vibhUSita kiyA gyaa| apane pUrva saMketAnusAra A0 kR0 13 ko mAno vastra parivartana kara rahI hoM, isa taraha pUrNa taiyArIpUrvaka ha~sate-ha~sate mRtyu kA varaNa kiyaa| Apane gaccha va zAsana ko 17 viduSI, vizuddhasaMyamI, zAsana-prabhAvikA, prakhara vyAkhyAtrI ziSyAoM kI apUrva bheMTa dii| jinake dvArA kI gaI zAsana sevA evaM vartamAna meM 25 praziSyAoM dvArA ho rahI zAsanasevA ke liye gaccha ko bar3A gaurava hai| Apake yazazrIjI ma0, zAntizrIjI ma0, kSamAzrIjI ma0, anubhavazrIjI ma0, zubhazrIjI ma0, tejazrIjI ma0 Adi aneka ziSyAyeM huiiN| vartamAna meM sAdhvIzrI vinodazrIjI ma0, priyadarzanAzrIjI ma0, vikAsazrIjI ma0, hemaprabhAzrIjI, sulocanAzrIjI ma0 Adi vicaraNa kara rahI haiN| jJAnazrIjI Apa lohAvaTa nivAsI pArakha gotrIya mukanacandajI evaM kastUradevI kI suputrI thiiN| ApakA janma vi0 saM0 1928 kI zrAvaNa zuklA 3 ko haA thaa| ApakA nAma jar3Ava thaa| vAstava meM ApakA jIvana susaMskAra evaM sadguNoM se jar3A huA thA / ApakA vivAha lohAvaTa meM hI lakSmIcanda jI sA0 caupar3A ke sAtha huaa| kintu kAla ne 12 varSa kI alpa avadhi meM hI saMskAro yugala ko viyukta kara diyaa| jar3AvabAI vidhavA ho gii| pativiyoga kI vyathA unakI Atmonnati meM preraka banI / ise saphala banAne kA kAma kiyA pU0 zrIsiMhazrIjI ma. ke sadupadezoM ne| 5 varSa ke athaka prayAsa se Akhira saphalatA milI aura vi0 saM0 1961 kI mArgazIrSa zaklA paMcamI ke dina dIkSA grahaNa kii| jJAnazrIjI ke nAma se prasiddha hii| baDI umra meM dIkSA lekara bhI ApakI par3hane kI ruci advitIya thii| yahI kAraNa hai ki Apane bar3I umra meM acchA adhyayana kiyA / ApakI jJAnaruci ne hI lohAvaTa phalodI Adi meM kanyA pAThazAlA khulvaaii| Apake upadeza se khIcana, jaisalamera kA saMgha niklaa| vallabhazrIjI ma0 jaisI mahAn sAdhvI-ratna ApakI hI dena hai| dharmazAlAoM kA nirmANa huaa| 1996 vai0 su0 13 ko phalodI meM Apa samAdhipUrvaka divaMgata huii| Apa 13 suyogya ziSyAoM kI guruNI thiiN| pa0 pU0 zAsana dIpikA manoharazrIjI ma0 sA0 ApakI hI praziSyA hai / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM vallabhazrIjI ApakA janma lohAvaTa meM pArakha gotrIya sUrajamalajI kI dharmapatnI zrImatI gogAdevI kI kukSi se vi0 saM0 1951 pauSa kRSNa 7 ko huA thaa| 10 varSa kI umra meM hI bhuvAjI ( jJAnazrIjI ma0 ) dvArA pradatta saMskAra pa0 pU0 guruvaryA zrI siMhazrIjI ma0 ke prabhAvazAlI, vairAgyamaya pravacanoM se aMkurita hue| bhuvAjI ke sAtha dIkSA lene kA saMkalpa kara liyaa| mahAn tapasvI chaganasAgara jI ma0 sA0 ke kara-kamaloM se dIkSita ho bhuvA-bhatIjI kI yaha alabelI jor3I pU0 guruvaryA siMhazrIjI ma0 sA0 kA ziSyatva svIkAra kara kRtArtha banI / choTo umra, tIkSNa buddhi, dRDha lagana, adhyayana ruci se Apa thor3e varSoM meM hI mahAn viduSI bana giiN| pa0 pU0 premazrIjI ma0 sA0 ke divaMgata hone ke pazcAt unakI parama kRpA-pAtra Apako choTI sAdaDI meM vi0 saM0 2010 zaradapUrNimA ko bhavya samAroha ke sAtha zivamaNDala kA netRtva rUpa pravartinI pada se vibhUSita kiyA gayA / Apake hAthoM zAsana-prabhAvanA ke anekoM kArya hue| anta meM jaMghAbala kSINa hone para amalanera mahArASTra meM 6 sAla sthAnApanna rahIM / Apa vi0 saM0 2018 phA0 su0 14 ko samAdhipUrvaka svarga sidhaarii| Apake vizAla ziSyA praziSyA parivAra meM kaI sAdhviyA~ bar3I viduSI, acchI vyAkhyAtrI, lekhikA evaM kavayitrI haiN| ApazrI ne karIba 20 pustakoM kA lekhana, saMpAdana va prakAzana karavAyA thaa| jinazrIjI Apa vartamAna meM ziva-maMDala ke pravartinI pada para pratiSThita pa0 pU0 pra0 zrI vallabhazrIjI ma0 sA0 kI pradhAna ziSyA haiN| ApakA janma vi0 saM0 1957 Azvina su0 8 ko tivarI ( rAja0 ) meM huA thaa| Apake pitA zrI lAdurAma jI burar3a evaM mAtuzrI ghUr3I devI thiiN| ApakA nAma 'jeThIbAI' thaa| 14 varSa ko umra meM ApakA vivAha rAjamalajI zrImAla ke sAtha huA thA kintu Der3ha varSa ke bAda hI Apa vidhavA ho giiN| kabhIkabhI duHkha sukha ke lie hotA hai| andhakAra meM prakAza ko kiraNa camaka jAtI hai| vi0 saM0 1976 meM pa0 pU0 jJAnazrIjI evaM pra0 pU0 vallabhazrIjI ma0 tivarI padhArI / Apa bhI guruvaryAoM ke darzanArtha gii| kucha hI kSaNoM ke saMsarga ne jeThIbAI kI cetanA ko jgaayaa| guruvaryA zrI to dUsare dina jodhapura kI ora vihAra kara gaIM kintu jeThIbAI ke dila meM halacala bar3hatI gii| unake puNya se khicI pU0 guruvaryA kA vaha cAturmAsa tivarI meM hI Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragacchIya pravartinI sihazrIjI ma0 ke sAdhvI- samudAya kA paricaya : 261 ho gayA / jeThIbAI kI manokAmanA saphala huI / pU0 guruvaryA ke sAnnidhya se unhoMne adhyayana ke sAtha-sAtha apane Atmabala evaM vairAgya - bhAvanA ko dRr3ha banAyA / cAturmAsa bAda vi0 saM0 1976 mi0 su0 5 ko dIkSA grahaNa kara pU0 vallabhazrIjI ma0sA0 kI pradhAna ziSyA bniiN| adhyayana ke sAtha Apa sAmudAyika vicAra-vimarza, dekhabhAla Adi kA uttaradAyitva nibhAne meM apanI guruvaryA kA pUrNa sahayoga karane lagIM / ApakI sUjha-bUjha itanI vivekapUrNa thI ki bigar3atI bAta banA letI thIM / pUjyA pravartinI jI ke pAsa ApakA pada sadA 'mantrI' jaisA hI rahA / gurusevA Apake jIvana kA sarvasva thA / ziSya kA vinaya, guru ke vAtsalya ko khIMcatA hai / jahA~ ye donoM hote haiM, vahA~ Ananda kA pUchanA hI kyA ? Apane apane samUce astitva ko guru meM vilIna kara diyA thA / unakI apanI icchA, bhAvanA kucha bhI nahIM saba kucha guru samarpita thA / Apa una ziSyAoM meM thIM, jo guruhRdaya meM basakara 'dhanyatama' kI koTi meM Ate haiM / isI ke pariNAmasvarUpa pa0 pU0 pramoda zrIjI ma0 sA0 ke svargavAsa ke bAda ziva-samudAya kA saMcAlana Apake hAthoM sauMpA gyaa| Aja ApakI umra 88 varSa kI hai phira bhI apane uttaradAyitva ko bar3I kuzalatA ke sAtha nibhA rahI haiM / ApakI dIrghAyu kI kAmanA ke sAtha zAsana deva se prArthanA hai ki Apake saphala netRtva meM, samudAya adhikAdhika ratnatraya kI ArAdhanA evaM zAsana prabhAvanA karate hue samRddha bane / vartamAna meM vicaraNa kara rahI sAdhvI zrI kusumazrIjI ma0, nipuNazrIjI ma0, kamalaprabhAzrIjI ma0 Adi pravartinI zrI vallabhazrIjI ma0 sA0 kI hI viduSo ziSyAe~ haiM / vimalazrIjI ApakA janma sthAna evaM samaya upalabdha na ho skaa| Apa zivazrIjI ma0 sA0 kI ziSyA thIM / ApakA sabase bar3A yogadAna hai pa0 pU0 pra0 pramoda zrIjI ma0 sA0 jaise vyaktitva kA nirmANa karanA / pU0 zivazrIjI ma0 sA0 to mAtAputrI ( pU0 jayavantazrIjI ma0, pramodazrIjI ma0 ) ko dIkSA dekara unakI zikSA-dIkSA kA sArA uttaradAyitva pU0 vimalazrIjI ma0 ko sauMpakara ajamera padhAra gaI thIM / karIba 11 mahIne bAda ApakA svargavAsa bhI ho gayA thA / ataH bAlasAdhvI pramodazrIjI kI vilakSaNa buddhi aura vilakSaNa pratibhA ko saphala banAne kA sArA uttaradAyitva Apa para hI thA / Apane usako bakhUbI nibhAyA aura eka tejasvI vyaktitva kA Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ nirmANa kara zAsana kI apUrva sevA kii| ApakA yaha yogadAna sadA avismaraNIya rhegaa| pramodazrIjI zArIrika sondarya se bAhya-vyaktitva evaM jJAna kI AbhA se ApakA Antarika vyaktitva dedIpyamAna thaa| Apa phalodI meM sUrajamalajI gulechA kI saddharmaparAyaNa patnI jeThI devI kI kukSi se vi0 saM0 1955, kArtika su0 5 ko janmI thiiN| ApakA nAma lakSmI thaa| jJAnapaMcamI ko janmI lakSmI zAyada jJAna sAdhanA ke lie hI avatarita huI thiiN| yuvAvasthA meM hI pati kI mRtyu ho jAne se lakSmI kI mAtA kA jhukAva dharma kI ora bar3hane lgaa| pa0 pU0 garuvaryA siMhazrIjI ma. sA0 ke samparka ne unameM eka naI cetanA, naI-sphati aura nayA jIvana jIne kI tIvra AkAMkSA paidA kara dI tathA rAga ke sthAna para unake mana meM vairAgya ghola diyaa| idhara lakSmI kI sagAI DhAI sAla kI umra meM hI, saMpanna DhaDhDhA parivAra ke sapUta. zrIlAlacandajI se kara dI gaI thii| jaise-jaise bar3I hotI gaIM, mAtA ke. sAtha unakA bhI guruvaryA se samparka bar3hatA gayA / 9 varSa kI umra hote-hote to pUrvajanma ke saMskAra evaM vartamAna ke vAtAvaraNa ke kAraNa lakSmI pUrNa viraktA bana gaIM / buddhi itanI tIvra thI ki eka bAra suna liyA to sadA ke lie hRdayaMgama ho gyaa| pratibhA itanI prakhara ki kaisA bhI prazna kyoM na. ho, turanta javAba taiyAra, sAhasa itanA ki bar3oM-bar3oM ko behicaka javAba de detii| mAtA se adhika jaldI thI unheM dIkSA grahaNa kii| dAdAjI, nAnAjI evaM zvasurapakSa tInoM kI mamatA kA kendra lakSmI ke lie itanA AsAna nahIM thA, ghara chor3anA / kintu jahA~ saMkalpa hai, vahA~ siddhi hai| eka sunaharA prabhAta A hI gayA, mAtA-putrI ke saMyama-grahaNa kaa| vi0 saM0 1964 mAgha0 su0 5 ko donoM siMhazrIjI ma0 sA0 kA ziSyatva svIkAra zAsana ko samarpita ho gii| __ Apa kaI viSayoM meM niSNAta thIM kintu Agama-adhyayana ke prati ApakI vizeSa ruci evaM prayAsa rhaa| yahI kAraNa thA ki ApakA Agama-jJAna agAdha evaM mArmika thA / Apane apanI vilakSaNa pratibhA evaM satata-cintana ke AdhAra para pracalita kaI mAnyatAoM ko nayA mor3a diyA / kaI bAra ve zAstrIya carcA meM acche bhale vidvAn munivaroM ko viSaya kI atala gaharAI meM le jAkara cakita kara detI thiiN| Apa ojasvI pravacanakAra thIM, ApakI pravacana-zailI itanI nirAlI evaM rasapUrNa thI ki eka-eka zabda se amRta rasa Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragacchIya pravartinI siMhazrIjI ma0 ke sAdhvI-samudAya kA paricaya : 263 jharatA thaa| Apa kevala viduSI hI nahIM tapasvinI bhI thiiN| 74 varSa kI umra meM Apane mAsa-khamaNa jaisI mahAn tapasyA kii| Apake dvArA likhita vairAgya-zataka kA saMkSipta vivecana upalabdha hai| ApakI 13-14 ziSyAyeM haiN| Apa antima avasthA meM asvasthatA ke kAraNa bAr3amera meM sthAnApanna ho gaI thiiN| vahA~ vi0 saM0 2039 kI pauSa kRSNa 10 ko samAdhipUrvaka ApakA svargavAsa huaa| ___ sAdhvI zrIrAjendrazrIjI ma0, zrIcandrayazAzrIjI ma0, zrIcandrodayazrIjI ma0, zrIcaMpakazrIjI ma0, Adi ApakI prakhara ziSyAoM meM se thiiN| vartamAna meM sAdhvI prakAzazrIjI ma0, vijayendrazrIjI ma0, svayaMprabhAzrIjI ma0, komalazrIjI ma0, ratanamAlAzrIjI ma0, vidyutprabhAzrIjI ma0 Adi ApakI ziSyA samUha rUpI sAdhvImaNDala vicaraNa kara rahA hai| .. Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI AcArya amarasiMhajI kI paramparA kI jaina sAdhviyA~ * - upAcArya devendramuni jI sAdhvIzrI bhAgAjI bhAgAjI ne sthAnakavAsI AcAryazrI amarasiMha jI ke samudAya meM kisI sAdhvI ke pAsa ArhatI dIkSA grahaNa kI thI / inake zramaNI - jIvana kA nAma mahAsatI bhAgAjI thA / inake mAtA-pitA tathA sAMsArika nAma Adi ke viSaya meM koI jAnakArI nahIM milatI / inake dvArA likhe hue anekoM zAstra, rAsa tathA anya granthoM kI pratilipiyA~ zrI amara jaina jJAna bhaNDAra, jodhapura meM saMgrahIta haiM / lipi utanI sundara to nahIM hai, para prAyaH zuddha hai / AcAryazrI amarasiMha ke netRtva meM paMcevara grAma meM jo santa sammelana huA thA usameM unhoMne bhI bhAga liyA thA, aura jo prastAva pArita hue the usa para unake hastAkSara bhI haiM / bhAgAjI kA vihAra-kSetra dillI, paMjAba, jayapura, jodhapura, mer3atA aura udayapura rahA hai - aisA prazastiyoM ke AdhAra se jJAta hotA hai / inakI aneka viduSI ziSyAyeM thiiN| unameM vorAjI pramukha thIM / vIrAjI kI janmasthalI Adi ke sambandha meM sAmagrI prApta nahIM hai / sAdhvIzrI saddAjI saddAjI vIrAjI kI pramukha ziSyA thiiN| inakA janma rAjasthAna ke sAMbhara grAma meM vi0 saM0 1957 meM huA thA / saddAjI kI mAtA kA nAma pATanade tathA pitA kA nAma pIthAjImodI thA / inake jyeSTha bhAI mAlacanda aura bAlacanda the / jodhapura ke tatkAlIna mahArAjA abhayasiMha ke manonIta adhikArI sumerasiMha mehatA saddAjI ke rUpaguNa se atyadhika prabhAvita the / bAda meM saddAjI kA pANigrahaNa sumerasiMha ke sAtha sampanna huA / yuvAvasthA meM pati kI Akasmika mRtyu se saddAjI kA mana sAMsArikatA se pare vairAgya kI ora unmukha huA antataH ve sAdhvI vIrAjI ke pAsa dIkSita * yaha vivaraNa upAcArya devendramunijI ke lekha kA saMkSiptikaraNa hai, jo puSkara muni abhinandana grantha meM chapA hai / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI AcArya amarasiMhajI kI paramparA kI jaina sAdhviyA~ : 265 huii|| saddAjI kI aneka ziSyAyeM huIM jinameM phattUjI, ratnAjI, cenAjI aura lAdhAjI mukhya thiiN| anta samaya meM mahAsatI saddAjI ne tivihAra saMthArA dhAraNa kara deha kA tyAga kiyaa| sAdhvIzrI lachamAjI lachamAjI kA janma udayapura rAjya ke tirapAla grAma meM saM0 1910 meM huA thaa| Apake pitA kA nAma rikhabacandajI mANDota aura mAtA kA nAma nandUbAI thaa| Apake do bhrAtA the kisanAjI aura vaccharAjajI / ApakA pANigrahaNa mAdaDA gA~va ke sA~kalacandajI caudharI ke sAtha huA thaa| kucha samaya ke pazcAt pati kI Akasmika mRtyu ho gii| usa samaya mahAsatI ratnAjI kI ziSyA gulAbaka~vara mAdaDA AyIM aura unake upadeza ko sunakara lachamAjI ke mana meM vairAgya-bhAvanA vikasita huyii| vi0 saM0 1928 meM lakSamAjI ne gulAbaku~vara se bhagavatI dIkSA grahaNa kii| saMthArA dhoraNa karane ke 67 dina bAda vi0 saM0 1956 meM unhoMne prANa tyAga diyaa| lachamAjI kI ziSyA paramparA ke bAre meM koI jAnakArI nahIM miltii| parama viduSI mahAsatI zrI saddAjI kI ziSyAoM meM mahAsatI zrI ratnAjI parama viduSI satI thiiN| unakI eka ziSyA raMbhAjI huii| raMbhAjI pratibhA kI dhanI thiiN| unakI suziSyA mahAsatI navalAjI huiiN| sAdhvIzrI navalAjI navalAjI parama viduSI sAdhvo thIM, inakI pravacana zailI atyaMta madhura thii| jo eka bAra Apake pravacana ko suna letA vaha ApakI tyAga, vairAgyayukta vANI se prabhAvita hue binA nahIM rhtaa| ApakI aneka ziSyAyeM huIM jinameM pA~ca ziSyAoM ke nAma aura unakI paramparA upalabdha hotI hai-(1) kaMsuvAjI, (2) gumAnAjI, (3) kesaraku~varajI, (4) jasAjI aura (5) amRtaajii| sAdhvI kaMsuvAjI kaMsuvAjI mahAsatI navalAjI kI suziSyA thiiN| kaMsuvAjI kI ekamAtra . ziSyA kA nAma sirekuMvarajI thaa| sireku~varajI kI do ziSyAyeM-sA~karaku~varajI aura najarakuMvarajI thiiN| mahAsatI sA~karakuMvarajI kI kitanI ziSyAyeM huIM yaha vidita nahIM hai, najarakuMvarajI kI pA~ca ziSyAyeM huiiN| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 : jainadharma kI pramukha sAdhviyoM evaM mahilAe~ sAdhvI najarakaMvarajI najara ku~varajI eka viduSI sAdhvI thiiN| inakI janmasthalI udayapura rAjya ke vallabhanagara ke sannikaTa menAra gA~va thI / Apa jAti se brAhmaNa thIM / ApakI pA~ca ziSyAoM ke nAma isa prakAra haiM- rUpaku~varajI - ye udayapura ke sannikaTa delavAr3A grAma kI nivAsinI thIM / sAdhvI pratApa-ku~varajI - ye bhI udayapura rAjya ke vIrapurA grAma kI thiiN| sAdhvI pATjIye samadar3I ( rAjyasthAna ) kI thiiN| inake pati kA nAma goDAjI luMkaDa thA / inakI dIkSA vi0 saM0 1978 meM huI / cauthAjI - inakI janmasthalI udayapura rAjya ke baMborA gA~va meM thI aura inakI sasurAla vATI grAma meM thI / mahAsatI ejAjI - ApakA janma udayapura rAjya ke zizode grAma meM huA, Apake pitA kA nAma bherUlAlajI aura mAtA kA nAma katthUbAI thA / ApakA pANigrahaNa vArI ( mevAr3a ) meM huA aura vahIM para mahAsatIjI ke upadeza se prabhAvita hokara dIkSA grahaNa kii| vartamAna meM inameM se cAra sAdhviyoM kA svargavAsa ho gayA tathA ejAjI jIvita haiM kintu inakI koI ziSyA nahIM hai, isa prakAra yaha paramparA yahA~ taka rahI hai / mahAsatI gumAnAjI mahAsatI zrI navalAjI kI dvitIya ziSyA gumAnAjI thiiN| unakI ziSyA paramparA meM bar3I Anandaku~vara viduSI thIM / ve bahuta prabhAvazAlI thiiN| unakI pradhAna ziSyA bAlabrahmacAriNI abhayaku~bara huiiN| sAdhvI abhayaku~vara ApakA janma vi0 saM0 1952 phAlguna vadI 12 maMgalavAra ko rAjavI ke bATelA gA~va meM huA / ApakI mAtA kA nAma hemaku~vara thA / kAlAMtara meM Anandaku~varajI ke upadeza se prabhAvita hokara vi0 saM0 1960 meM pAlImAravAr3a meM dIkSA grahaNa kii| ApakA zAstra jJAna gaMbhIra thA / jIvana kI sAndhyabelA meM netra jyoti calI jAne se Apa mevAr3a ( bhIma ) meM sthiravAsa rahIM aura vi0 saM0 2033 meM saMthArApUrvaka svargavAsa huA / ApakI do ziSyAyeM huIM -- badAmakuMvarajI tathA jasaku~varajI / sAdhvI badAmaku~vara badAmaku~vara kA janma vi0 saM0 1961 ko bhIma gA~va meM huA / ApakA pANigrahaNa bhI vahIM huA / vi0 saM0 1978 meM Apane mahAsatI abhaya-ka~vara ke pAsa dIkSA grahaNa kii| ApakA svargavAsa bhIma grAma meM saM0 2033. huA / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI AcArya amarasiMhajI ko paramparA kI jaina sAdhviyAM : 267, sAdhvI jasaku~vara .. ApakA janma saM0 1953 meM padarADA grAma meM huaa| Apane mahAsatI Anandaku~vara ke pAsa saM0 1985 meM kambola grAma meM dIkSA grahaNa kI aura mahAsatI abhayaku~varajI kI sevA meM rahane se ve unheM apanI guruNI kI taraha. mAnatI thiiN| ApameM sevA kI bhAvanA atyadhika thii| saM0 2033 meM ApakA svargavAsa bhIma grAma meM huaa| isa prakAra yaha paramparA yahA~ taka clii| ___mahAsatI navalAjI kI tRtIya ziSyA kesarakuMvarajI thiiN| unakI suziSyA chaganaku~vara huiiN| sAdhvI chaganaku~vara ___Apa kuzalagar3ha ke sannikaTa kelavAr3e grAma kI nivAsinI thIM / laghuvaya meM hI ApakA pANigrahaNa ho gayA thaa| kintu kucha samaya ke pazcAt pati kA dehAnta ho jAne se Apake antamAnasa meM dhArmika sAdhanA ke prati vizeSa ruci jAgRta huii| Apa tIrthayAtrA ke daurAna mahAsatI gulAbaku~vara ke upadeza ko sunakara ati prabhAvita huIM aura bAda meM unhIM se dokSA grahaNa kara liiN| chaganakuMvarajI kI aneka ziSyAyeM thIM jinameM phUlaku~vara pramukha thiiN| udayapura meM vi0 saM0 1965 meM saMthAre dvArA ApakA svargavAsa huaa| sAdhvI jJAnakuMvara * mahAsatI chaganakuvarajI kI eka ziSyA jJAnavara thiiN| ApakA janma vi0 saM0 1905 meM ummaDa grAma meM huA aura bamborA ke zivalAlajI ke sAtha ApakA pANigrahaNa huA thaa| saM0 1940 meM Apane eka putra ko janma diyA jisakA nAma hajArImala rakhA gyaa| AcArya zrI pUnamacandajI tathA mahAsatI chaganakuMvarajI ke upadeza se prabhAvita hokara Apane 1950 meM mahAsatI chaganakuMvarajI ke pAsa jAloTa meM dIkSA grahaNa kii| Apake putra ne Age calakara dIkSA grahaNa kii| dIkSA lene ke uparAnta unakA nAma tArAcandajI mahArAja rakhA gyaa| kAlAMtara meM tArAcandajI upAdhyAya zrI puSkaramuni ke guru bne| jJAnakuMvarajI bahuta hI sevAbhAvI tathA taponiSThA sAdhvI thiiN| mahAsatI zrIgulAbaku~varajI ke udayapura virAjane para Apane unakI varSoM taka sevA kI aura vi0 saM0 1987 meM udayapura meM saMthArA sahita prANa tyAga diyaa| sAdhvI phUlakuvarajI ___ ApakA janma udayapura rAjya ke dulAvatoM ke gur3he meM vi0 saM0 1921 meM huaa| Apake pitA kA nAma bhagavAnacandajI aura mAtA kA nAma: Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 : jainadharma ko pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM cunnIbAI thA / laghuvaya meM ApakA pANigrahaNa tIrapAla meM huA kintu kucha samaya ke pazcAt pati kA dehAnta ho jAne se mahAsatI chaganakuMvarajI ke upadeza ko sunakara virakti huI aura 17 varSa kI umra meM Apane pravrajyA grahaNa kii| ApakI mukhya ziSyAyeM nimna thIM-mANakakuMvarajI, dhUlaoNvarajI, AnandakuMvarajI, lAbhakuMvarajI, sohanakuMvarajI, premakuMvarajI aura mohnkuNvrjii| vi0 saM0 1989 meM bAraha dina kA saMthArA pUrNa karane para ApakA svargavAsa huaa| sAdhvI mANakaku~varajI ApakA janma udayapura rAjya ke kAnoDa meM vi0 saM0 1910 meM huaa| ApakI prakRti sarala evaM sarasa thii| sevA kI bhAvanA atyadhika thii| 75 varSa kI umra meM vi0 saM0 1985 meM ApakA udayapura meM svargavAsa huaa| sAdhvI dhUlakuMvarajI ApakA janma udayapura rAjya ke mAdaDA grAma meM vi0 saM0 1935 meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI pannAlAla evaM mAtA kA nAma nAthIbAI thaa| 13 varSa kI Ayu meM ApakA pANigrahaNa cimanalAla ke sAtha huA, kintu kucha samaya pazcAt pati ke dehAnta hone para, ApakI bhAvanA phUlakuMvarajI ke upadeza ko sunakara saMyama grahaNa karane kI hii| bAda meM vi0 saM0 1956 meM mahAsatI phUlakuvara se dIkSA grahaNa kii| ApakI ziSyAyoM meM AnandakuMvarajI, saubhAgyakuvarajI, zambhUkuvarajI, zIlakuMvarajI, mohanakuMvarajI, kaMcanakuMvarajI, sumanavatIjI aura dayAkuMvarajI pramukha thiiN| puSkaramunijI ko sarvaprathama Apake upadeza sunane se hI vairAgya jAgRta huA thaa| ApakA vihAra-kSetra mevAr3a, mAravAr3a, madhya pradeza, ajamera aura byAvara thaa| vi0 saM0 2003 meM Apa gogundA grAma meM virAjI aura vi0 saM0 2013 meM 24 ghaNTe ke saMthAre ke bAda ApakA svargavAsa huaa| sAdhvI lAbhakuvarajI __ApakA janma vi0 saM0 1933 meM udayapura rAjya ke Dhola grAma meM huA thaa| Apake pitA kA nAma motIlAlajI DhAlAvata aura mAtA kA nAma tIjabAI thaa| laghuvaya meM hI pati kA dehAnta ho jAne se ApakA mana vairAgya kI ora agraSita huA / mahAsatI phalavara ke upadeza se prabhAvita hokara vi0 saM0 1959 meM Apane mAravAr3a meM dIkSA grahaNa kii| ApakI Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI AcArya amarasiMhajI kI paramparA kI jaina sAdhviyAM : 269. bo ziSyAyeM huIM - (1) laharaku~varajI aura (2) dAkhaku~varajI / ApakA svargavAsa vi0 saM0 2003 meM yazavaMtagar3ha meM huA / sAdhvI laharakuvarajI ApakA janma nAndezamA grAma meM huA thA / Apake pitA kA nAma sUrajamala siMghavI aura mAtA kA nAma phUlakuvarabAI thA / ApakA pANigrahaNa Dhola nivAsI gegarAjajI DhAlAvata ke sAtha huA thaa| pati kA dehAnta hone para kucha samaya ke pazcAt eka putrI kA bhI dehAnta ho gayA / apanI sAta varSIyA dUsarI putrI ko usakI dAdI ko sauMpakara vi0 saM0 1981 meM nAndezamA grAma meM dIkSA grahaNa kii| ApakI eka ziSyA kA nAma khamAnakuMvarajI hai / ApakA svargavAsa vi0 saM0 2026 meM 12 ghaNTe ke saMthAre ke uparAnta huA / sAdhvI premakuMvarajI ApakA janma udayapura rAjya ke gogundA grAma meM huA aura ApakA pANigrahaNa udayapura meM huA thaa| pati kA dehAnta hone para mahAsatI phUlaku~varajI ke upadeza se prabhAvita hokara Apane dIkSA grahaNa kii| ApakI ziSyA kA nAma pAnaku varajI thA ApakA svargavAsa vi0 saM0 1994 meM udayapura meM huA / sAdhvI mohanakuvarajI ApakA janma udayapura rAjya ke vATI grAma meM huA thA / Apa lodA parivAra kI thIM / ApakA pANigrahaNa molerA grAma meM huA thA / mahAsatI phUlakuvarajI ke upadeza ko zravaNa kara cAritradharma grahaNa kiyA / Apako thokar3oM kA acchA abhyAsa thA aura sAtha hI madhura vyAkhyAnI bhI thIM / sAdhvI saubhAgyaku varajI ApakA janma bar3I sAdaDI nAgorI parivAra meM huA thA tathA sAdaDInivAsI pratApamalajI mehatA ke sAtha ApakA pANigrahaNa huA thA / Apane eka putra ko janma diyaa| mahAsatI dhUlakuMvarajI ke upadeza ko sunakara Apane pravrajyA grahaNa kii| ApakI prakRti bhadra thI tathA jJAnAbhyAsa sAdhAraNa thA / vi0 saM0 2027 meM gogundA meM ApakA svargavAsa huA / sAdhvI zambhuku varajI ApakA janma vi0 saM0 1958 meM vAgapurA grAma meM huA thA / Apake pitA kA nAma gegarAjajI dharmAvata aura mAtA kA nAma nAbhIbAI thA / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM khAkhar3a nivAsI dhanarAjajI ke sAtha ApakA pANigrahaNa huA thaa| Apake do putriyA~ huiiN| bar3I putrI bhUrabAI kA pANigrahaNa udayapura nivAsI candanamalajI karNapuriyAke sAtha huaa| kucha samaya pazcAt pati kA nidhana hone para Apa udayapura meM apanA putrI ke sAtha rahane lgiiN| mahAsatI dhUlakuMvarajI ke upadeza ko sunakara vairAgya bhAvanA jAgRta huii| apanI laghu putrI acarajabAI ke sAtha vi0 saM0 1982 meM khAkhar3a grAma meM dIkSA grahaNa kii| dIkSA ke uparAnta putrI kA nAma zIlakuMvarajI rakhA gyaa| Apako thokar3oM kA tathA Agama sAhitya kA acchA parijJAna thaa| ApakA svargavAsa vi0 saM0 2023 meM saMthArApUrvaka huaa| isI paramparA meM parama viduSI mahAsatI zrI zIlakuvarajI huI / unakI pramukha ziSyAe~ mohanakuMvarajI, sAyarakuMvarajI, candanabAlAjI, celanAjI, sAdhanAkuvarajI, vinayaprabhAjI Adi huii| sAdhvI jasAjI ___ mahAsatI navalAjI kI caturtha ziSyA jasAjI huii| unake janma Adi vRtta ke sambandha meM sAmagrI prApta nahIM ho sakI hai| unakI ziSyA-paramparAoM meM lAbhakuMvarajI thiiN| sAdhvI lAbhakuvarajI ApakA janma udayapura rAjya ke kaMbola grAma meM huA thA / inhoMne laghuvaya meM dIkSA grahaNa kii| ye bahuta hI nirbhIka vIrAMganA thiiN| eka bAra apanI ziSyAoM ke sAtha khAmanera grAma se semala gA~va jA rahI thiiN| rAste meM sazastra DAka Apako laTane ke lie A paha~ce / anya sAdhviyA~ atyadhika bhayabhIta ho gaI kintu lAbhakuvarajI ne Age bar3hakara kahA-tuma vIra ho ! kyA apanI baha-beTI sAdhviyoM para hAtha uThAnA tumhArI vIratA ke anukUla hai ? tumheM zarma AnI cAhie, isa vIrabhUmi meM tuma sAdhviyoM ke vastrAdi lene para utArU ho rahe ho| kyA tumhArA kSAtrateja tumheM yahI sikhAtA hai ? isa prakAra mahAsatI ke nirbhikatApUrvaka vacanoM ko sunakara DAkuoM ke dila parivartita ho gye| ve mahAsatI ke caraNoM meM gira par3e aura unhoMne pratijJA kI ki hama bhaviSya meM kisI bahana yA mA~ para hAtha nahIM uThAyeMge aura na bAlakoM pr| DAkA DAlanA to hama nahIM chor3a sakate, para isa niyama kA hama dRr3hatA se pAlana kreNge| isI prakAra kI anya kaI mahattvapUrNa ghaTanAe~ sAdhvIjI ke sAdhanAmaya Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI AcArya amarasiMhajI kI paramparA kI jaina sAdhviyA~ : 271 jIvana meM ghaTita huI kintu inhoMne pratyeka dazA meM apane zIla ko surakSita rakhate hue niDaratA pUrvaka sAmanA kiyaa| lAbhakuMvarajI kI aneka ziSyAoM meM eka ziSyA choTe Ananda kuMvarajI pramukha thiiN| sAdhvI choTe AnandakuvarajI ApakI janmasthalI udayapura rAjya ke kamola grAma meM thI / ye bahuta hI madhurabhASiNI thIM / Apake jIvana meM tyAga kI pradhAnatA thI, isalie inake pravacanoM kA asara janatA ke antamAnasa para sIdhA hotA thaa| ApakI aneka ziSyAeM huI jinameM mohanakuMvarajI aura laharakuvarajI kA yahA~ saMkSipta paricaya diyA jA rahA hai| sAdhvI mohanakuvarajo ApakA janma udayapura rAjya ke bhUtAlA grAma meM huA thaa| ApakA gRhasthAzrama kA nAma mohanabAI thaa| jAti se Apa brAhmaNa thiiN| nau varSa kI laghuvaya meM ApakA pANigrahaNa ho gyaa| eka bAra tIrthayAtrA ke daurAna narmadA nadI meM snAna kara rahe Apake pati kI pAnI meM baha jAne se mRtyu ho gaI / vidhavA jIvana jI rahI mohanabAI mahAsatI Anandaku~vara ke upadezoM se atiprabhAvita huii| vairAgya bhAvanA ke vazIbhUta ho jaba inhoMne dIkSA grahaNa karane kA saMkalpa kiyA, taba parivArajanoM kI ora se atyadhika rukAvaTeM DAlI gii| kintu dar3ha vairAgya bhAvanA ke Age sabako jhakanA par3A aura inhoMne 16 varSa kI Ayu meM ArhatI dIkSA grahaNa kI / 32 varSa kI Ayu meM saMthArA vidhipUrvaka deha kA tyAga kiyaa| sAdhvI laharakuMvarajI ApakA janma udayapura rAjya ke salodA grAma meM huA aura pANigrahaNa bhI sarodA meM hI huA / laghuvaya meM pati kA dehAnta ho jAne se Apa mahAsatI AnandakuMvarajI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| Apane Agama sAhitya kA acchA abhyAsa kiyaa| eka bAra sAyarA grAma meM zvetAMbara mUrtipUjaka aura terApaMtha kI satiyoM ke sAtha ApakA zAstrArtha haA jisameM Apane apane akATya tarkoM se unheM parAsta kiyaa| saM0 2007 meM ApakA varSAvAsa yazavantagar3ha ( mevAr3a ) meM thaa| zarIra meM vyAdhi utpanna huI aura saMthAre ke sAtha ApakA svargavAsa huaa| ApakI do ziSyAeM huI-(1) sajjanakuMvarajI aura (2) kaMcanakuMvarajI / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM sAdhvI sajjanakuvarajI sajjanakuMvarajI kA janma udayapura rAjya ke tirapAla grAma ke baMborI parivAra meM huaa| Apake pitA kA nAma bhairUlAlajI aura mAtA kA nAma raMgUbAI thA / 13 varSa kI avasthA meM ApakA pANigrahaNa kamola ke tArAcandajI dozI ke sAtha sampanna huaa| ApakA gRhasthAzrama kA nAma jamunAbAI thA / solaha varSa kI umra meM pati kA dehAnta hone para viduSI mahAsatI AnandakaMvarajI ke upadeza se saM0 1976 meM dIkSA grahaNa kii| 54 varSoM taka dIkSA paryAya kA pAlana kara saM0 2030 meM ApakA yazavantagar3ha meM svargavAsa huA / sajjanakuMvarajI kI eka ziSyA huI jisakA nAma bAlabrahmacAriNI kauzalyAjI thaa| kauzalyAjI kI cAra ziSyAeM huI-(1) vijayavatIjI, (2) hemavatIjI, (3) darzanaprabhAjI aura (4) sudrshnprbhaajii| sAdhvI kaMcanakuMvarajI mahAsatI laharakuMvarajI kI dUsarI ziSyA kaMcanavara thiiN| ApakA janma udayapura rAjya ke kamgela gA~va ke dozI parivAra meM huaa| teraha varSa kI Ayu meM ApakA vivAha padarADA meM huA aura cAra mahIne ke pazcAt hI pati ke dehAnta ho jAne se laghuvaya meM vidhavA ho gii| mahAsatI laharakuMvarajI ke upadeza ko sunakara dIkSA grahaNa kii| ApakA svargavAsa nAndezamA grAma meM saMthAre ke sAtha huaa| ApakI eka ziSyA haiM jinakA nAma mahAsatI vallabhakuMvarajI hai| mahAsatI amRtAjI mahAsatI saddAjI kI pA~ca ziSyAoM meM ratnAjI, raMbhAjI evaM navalAjI kI pA~ca ziSyAe~ huI, unameM se cAra ziSyAoM ke parivAra kA paricaya diyA jA cukA hai| unakI pA~cavIM ziSyA amRtAjI huii| unakI paramparA meM hI rAyakuMvarajI huI jo mahAn pratibhA sampanna thiiN| mahAsatI rAyaku~varajI ApakI janmasthalI udayapura ke sannikaTa kavitA grAma meM thii| Apa osavAla talesarA vaMza kI thiiN| Apake anya jIvanavRtta ke sambandha meM vizeSa sAmagrI upalabdha nahIM ho sakI hai| para yaha satya hai ki ve eka pratibhAsampanna sAdhvI thiiN| Apake upadeza se prabhAvita hokara aneka ziSyAe~ banIM / unameM se dasa ziSyAoM ke nAma upalabdha hote haiM, anya ziSyAoM ke viSaya meM jAnakArI upalabdha nahIM ho sakI hai| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI AcArya amarasiMhajI kI paramparA kI jaina sAdhviyAM : 273 mahAsatI sUrajakuMvarajI ___inakI janmasthalI udayapura thii| ApakA pANigrahaNa sADola ( mevAr3a) ke hanota parivAra meM huA thA / mahAsatIjI ke upadeza se prabhAvita hokara Apane sAdhanAmArga svIkAra kiyA / ApakI kitanI ziSyAeM huI yaha jJAta nahIM hai| sAdhvI phUlaku~varajI ApakI janmasthalI bhI udayapura thii| AMcaliyA parivAra meM ApakA pANigrahaNa huA thA / mahAsatI ke pAvana pravacanoM se prabhAvita hokara zramaNIdharma svIkAra kiyA, ApakI kitanI ziSyAe~ huI jJAta nahIM hai| sAdhvI hullAsaku~varajI ApakI janmasthalI bhI udayapura thI / ApakA pANigrahaNa harakhAvata parivAra meM huA thA / Apane bhI mahAsatI ke upadeza se prabhAvita hokara saMyama dharma grahaNa kiyA thaa| Apake upadeza se prabhAvita hokara pA~ca ziSyAeM banIM jinakA paricaya nimnavat haisAdhvI devaku~varajI ... ApakA janma karNapura ke poravADa parivAra meM huA thA tathA vivAha udayapura ke poravADa parivAra meM huA thaa| sAdhvI pyArakuMvarajI ApakA janma bAjeMDA tathA vivAha Daboka meM huA thaa| sAdhvI padamakuMvarajI ApakA janma uyadapura ke sannikaTa thAmalA ke siyAra parivAra meM huA thA aura pANigrahaNa Daboka ke jhagar3Avata parivAra meM huA thA / ApakI pramukha ziSyA kailAzaku~varajI thiiN| sAdhvI kailAzakuvarajI ApakI janmasthalI udayapura tho| Apake pitA kA nAma hIrAlAla aura mAtA kA nAma indirAbAI thaa| ApakA pANigrahaNa gaNezIlAlajI . ke sAtha huA thA / saM0 1993 meM Apane delavAr3A meM dIkSA grahaNa kii| ApakI caritra-vAcana kI zailI bahuta hI sundara thii| saM0 2032 meM ApakA ajamera meM saMthArA sahita svargavAsa huaa| ApakI eka ziSyA huI jinakA nAma ratanaku~varajI hai| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM sAdhvI saubhAgyakuMvarajI __ ApakI janmasthalI udayapura thI / Apake pitA kA nAma moDIlAlajI khokhAvata aura mAtA kA nAma rUpAbAI thaa| ApakA svabhAva madhura hai| ApakI ziSyA mohanakuMvarajI huIM jinakA janma darIbA ( mevAr3a ) meM huA aura pANigrahaNa Daboka grAma meM huA / vi0 saM0 2006 meM Apane dIkSA grahaNa kI aura saM0 2031 meM ApakA udayapura meM svargavAsa huaa| mahAsatI hullAsaku~varajI kI pA~cavI ziSyA caturakuMvarajI haiM jo bahuta hI sevAparAyaNA sAdhvI haiN| sAdhvI hukumakuvarajI ___mahAsatI rAyakuMvarajI kI caturtha ziSyA hukumaku~varajI thIM unakI sAta ziSyAe~ huIM, jinakA ullekha agralikhita hai / sAdhvI bhUrakuMvarajI ApakA janma udayapura rAjya ke kavitA nAmaka grAma meM huA thaa| Apako thokar3e / sAhitya ) kA acchA jJAna thA / pacahattara varSa kI umra meM ApakA svargavAsa huaa| ApakI eka ziSyA huI jinakA nAma pratApaka~varajI thaa| sAdhvI rUpakuvarajI hukumajI kI dUsarI ziSyA rUpaku~vara thIM / ApakI janmasthalI devAsa ( mevAr3a ) thI / loDhA parivAra meM ApakA pANigrahaNa huA thaa| Apane mahAsatI ke pAsa dIkSA grahaNa kara varSoM taka saMyama kA pAlana kiyA, anta meM ApakA udayapura meM svargavAsa huA / sAdhvI ballabhakuvarajI hukumaku~varajI kI tRtIya ziSyA ballabhaka~vara thiiN| ApakA janma udayapura ke bAphanA parivAra meM huA thA aura ApakA pANigrahaNa udayapura ke gelaDA parivAra meM huA thA / Apane dIkSA grahaNa kara Agama zAstra kA acchA abhyAsa kiyaa| ApakI eka ziSyA huIM jinakA nAma mahAsatI gulAbaka~varajI thaa| gulAbaka~varajI kA janma 'guluMDiyA' parivAra meM haA thA aura pANigrahaNa 'vayA' parivAra meM huA thA / Apako Agama va stoka sAhitya kA samyak jJAna thaa| ApakA svargavAsa saMthArA vidhipUrvaka udayapura meM huaa| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI AcArya amarasiMhajI ko paramparA ko jaina sAdhviyoM : 275 sAdhvI sajjanakuvarajI mahAsatI hukumaku~varajI kI cauthI ziSyA sajjanakuMvara thiiN| ApakA janma udayapura ke bAphanA parivAra meM tathA pANigrahaNa dUgar3oM ke parivAra meM huA thA ! ApakI eka ziSyA huI jinakA nAma mohanaku~varajI thaa| mohanaka~varajI kI janmasthalI alavara tathA sasurAla khaNDavA meM thii| varSoM taka saMyama-sAdhanA kara udayapura meM ApakA svargavAsa huaa| sAdhvI rAjakuvarajI mahAsatI hukumajI kI pA~cavIM ziSyA rAjakaMvarajI thiiN| Apa udayapura ke mAhezvarI vaMza kI thiiN| mahAsatI hukumaku~varajo kI eka ziSyA devaku~varajI thIM jo udayapura ke sannikaTa karNapura grAma kI nivAsinI thiiN| hukumaku~vara kI sAtavI ziSyA geMdaku~vara thiiN| ApakA janma udayapura ke sannikaTa bhuAnA ke pagAriyA kula meM huA thaa| candesarA gA~va ke bokar3iyA parivAra meM ApakI sasurAla thii| saM0 2010 byAvara meM ApakA svargavAsa huaa| sAdhvI madanaku~varajI ___ ApakI janmasthalI udayapura thI / ApakI pratibhA gaz2aba kI thii| eka bAra AcArya zrI munnAlAlajI jo Agama sAhitya ke marmajJa vidvAn the, unhoMne udayapura meM Ayojita eka pravacana sabhA meM madanaku~varajI se unnIsa prazna kiye / mahAsatIjI ne unake sabhI praznoM kA atizayapUrvaka uttara diyaa| madanaku~varajI jisa prakAra prakRSTa pratibhA kI dhanI thIM usI prakAra utkRSTa AcAraniSThA bhI thiiN| gupta tapa unheM pasanda thaa| ve sAdhviyoM ke AhArAdi se nivRtta hone para jo avazeSa AhAra baca jAtA aura pAtra dhokara jo pAno bAhara DAlane kA hotA usI ko khA-pIkara santoSa kara letIM / san 1941 meM tIna dina ke saMthAre ke sAtha udayapura meM unakA svargavAsa huaa| sAdhvI sallekuvarajI ___ ApakI janmasthalI udayapura thii| ApakA pANigrahaNa udayapura ke mehatA parivAra meM huA thaa| ApameM mahAsatIjI ke upadeza ko sunakara vairAgya-bhAvanA jAgRta huI / usake phalasvarUpa Apane apanI putrI sajjanaku~vara sahita ArhatI dIkSA aMgIkAra kii| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM sAdhvI tIjavarajI ApakI janmasthalo udayapura ke nikaTa tirapAla gA~va meM thii| ApakA pANigrahaNa usI gA~va ke seTha roDamalajI ke sAtha sampanna huA thaa| Apake do putra aura eka putrI thii| pati ke svargavAsa hone para mahAsatIjI ke upadeza se prabhAvita hokara do putra aura eka putrI sahita Apane dIkSA grahaNa kii| anta meM eka dina kA saMthArA grahaNa kara Apane dehatyAga diyaa| sAdhvI sohanakuvarajI ... ApakA janma udayapura ke sannikaTa tirapAla gA~va meM saM0 1949 ( san 1892 ) meM huA / Apake pitA kA nAma roDamalajI aura mAtA kA nAma gulAbadevI thA / nau varSa kI laghuvaya meM hI ApakA vAgdAna DulAvato ke guDe ke takatamalajI ke sAtha ho gyaa| kintu parama viduSI mahAsatI rAyaka~varajI aura paM0 muni nemIcandajI ke tyAga-vairAgyayukta upadeza ko zravaNa kara ApameM vairAgya bhAvanA jAgRta huI aura jinake sAtha vAgdAna kiyA gayA thA unakA sambandha chor3akara apanI mAtezvarI aura apane jyeSTha . bhrAtA pyArelAla evaM bhairUlAla ke sAtha kramazaH mahAsatI rAyaka~varajI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| ApakI pravacana zailI atyanta madhura thii| jisa samaya Apa pravacana karatI thIM, vividha Agama ke rahasyoM ke sAtha rUpaka, dohe, kavitta, zloka aura urdU zAyarI kA bhI yatra-tatra upayoga karatI thiiN| ___ adhyayana ke sAtha hI tapa ke prati ApakI svAbhAvika ruci thii| mAtA ke saMskAroM ke sAtha tapa kI paramparA Apako virAsata meM milI thii| Apane apane jIvana kI pavitratA hetu aneka niyama grahaNa kiye the| ajamera meM san 1963 meM zrI varddhamAna candanabAlA zramaNI saMgha kA nirmANa kiyA gayA tathA zramaNiyoM ke jJAna-darzana cAritra ke vikAsa hetu ikkosa niyamoM kA nirmANa kiyA / usameM paccIsa pramukha sAdhviyoM kI eka samiti kA nirmANa huaa| candanabAlA zramaNo saMgha kI pravartinI pada para sarvAnumati se sohanaka~varajI ko niyukta kiyA gayA jo ApakI yogyatA kA spaSTa pratIka thaa| saM0 2023 ( san 1966 ) meM saMthAre ke sAtha ApakA svargavAsa haa| mahAsatI sohanaka~varajI kI prathama ziSyA vidUSI kusumavatIjI haiM / unakI cAra ziSyAe~ haiM-(1) cAritraprabhAjI, (2) divyaprabhAjI, (3) darzanaprabhAjI aura (4) puSpavatIjI / puSpavatIko Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI AcArya amarasiMhajI kI paramparA kI jaina sAdhviyA~ : 277 tIna ziSyAeM haiM- ( 1 ) candrAvatIjI, (2) priyadarzanAjI aura ( 3 ). kiraNaprabhAjI | tRtIya suziSyA mahAsatI prabhAvatIjI kI cAra ziSyAe~. haiM - ( 1 ) zrImatIjI, (2) premakuMvarajI, (3) candraku~varajI tathA ( 4 ) harSa prabhAjI | isa prakAra prastuta paramparA vartamAna meM cala rahI hai / parama viduSI saddAjI kI eka ziSyA phattUjI huIM / phattUjI kA mukhya vihAra kSetra mAravAr3a rahA / unakI aneka ziSyAe~ huIM jinameM Ananda-ku~varajI eka tejasvI sAdhvI thIM / Anandaku~vara ne kaba dIkSA lI yaha nizcita rUpa se nahIM kahA jA sktaa| unakA svargavAsa saM0 1981 meM jodhapura meM saMthArA pUrvaka huA / ApakI pramukha ziSyAe~ rAjAjI aura nenUjI thIM / rAjAjI kA svargavAsa saM0 1978 meM huA / mahAsatI rAjAjI kI eka ziSyA rUpajI huii| AnandakaMvarajIkI eka ziSyA paratApAjI huI, jinakA vi0 saM0 1983 meM svargavAsa huA / phUlaku~varajI bhI Anandaku~vara kI ziSyA thiiN| phUlakuMvarajIkI ziSyA jhamakUjI thIM jinhoMne apanI putrI kastUrIjIke sAtha dIkSA grahaNa kI thI / kastUrIjIkI. eka ziSyA gavarAjI thIM, inakA svargavAsa jodhapura meM huA / mahAsatI Anandaku~varajI kI babhUtAjI, pannAjI, dhApUjI aura kisanAjI Adi aneka ziSyAe~ thIM / kisanAjI kI ziSyA harakUjI thIM / harakUjI kI samadAjI aura samadAjI kI pAnAjI ziSyA thIM / ApakA ( pAnAjI ) janma jAlaura meM huA, pANigrahaNa bhI jAlaura meM huA / gar3hasivAnA meM dIkSA grahaNa kIM aura vartamAna meM jAlaura meM virAjita haiM / isa samaya mahAsatI Anandaku~varajI kI vartamAna paramparA meM kevala eka sAdhvIjI vidyamAna haiM / mahAsatI phattUjI kI ziSyA - paramparA meM pannAjI huIM, unakI ziSyA jasAjI huI, unakI ziSyA sonAjI huI, unakI bhI ziSyAe~ huIM kintu nAma smaraNa nahIM hai / mahAsatI jasAjI kI nainUjI eka pratibhAsampanna ziSyA thiiN| unakI aneka ziSyAe~ huIM / mahAsatI phattUjI ke ziSyA - parivAra meM campAjI eka tejasvI sAdhvI thIM, unakI UdAjI, bAyAjI Adi aneka ziSyAe~ huIM, vartamAna meM unakI ziSyA paramparA meM koI nahIM hai / mahAsatI phattUjI kI ziSyA - paramparA meM dIpAjI, ballabhaku~varajI Adi aneka viduSI evaM Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ sevAbhAvI sAdhviyA~ huii| unakI paramparA meM sarala mUrti sAdhvI sItAjI, gavarAjI Adi vidyamAna haiN| isa prakAra AcAryazrI amarasiMhajI mahArAja ke samaya se mahAsatI bhAgAjI ko jo sAdhvI paramparA calI usa paramparA meM Aja taka gyAraha sau se bhI adhika sAdhviyA~ huI haiM / kintu itihAsa-lekhana ke prati upekSA hone se unake sambandha meM bahuta kama jAnakArI prApta hai| ina saikar3oM sAdhviyoM meM bahuta sI sAdhviyA~ utkRSTa tapasviniyA~ rahIM / aneka sAdhviyA~ bar3I hI pratibhAzAlinI thiiN| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI RSi sampradAya kI sAdhviyoM kA saMkSipta paricaya - paM0 20 motIRSijI mahAsatI zrI rAdhA jI inakA vizeSa paricaya to prApta nahIM hotA hai, lekina ye apane samaya kI prabhAvaka sthAnakavAsI sAdhviyoM meM thIM / inhoMne caturvidha saMgha ke saMgaThana evaM mahilA varga kI jAgRti meM vizeSa yogadAna diyA thA / pratApagar3ha bhaNDAra se prApta eka prAcIna patra se jJAta hotA hai ki inhoMne saM0 1810 ( I0 san 1753) meM hue cAra sthAnakavAsI sampradAyoM ke sammelana meM RSi sampradAya kI ora se bhAga liyA thA / inakI pradhAna ziSyA mahAsatI zrI kisanA jI, zrI kisanA jI kI ziSyA jotA jI, zrI jotA jI kI ziSyA tAjI huiiN| zrI motA jI kI ziSyA zrI kuzalaku~vara jI thIM / sAdhvI zrI kuzalakuMvara jI ye mAlavA prAnta meM bAgar3adezIya hAbar3A grAma ko thIM / inhoMne sAdhvI motAjI se dIkSA grahaNa kI thI / ve prabhAvaka evaM saMyamaniSTha tathA vyAkhyAnakuzala sAdhvI thiiN| inake jJAna aura cAritrika dharma se prabhAvita hokara 125 sAdhU, 150 sAdhvI saMgha ke pramukha zrI dhana RSi ne inheM agraNI mAnA aura pravartinI pada se suzobhita kiyA / inakI pramukha ziSyA thIM 1. sAdhvI zrI saradArA jI, 2. zrI dhanaka~vara jI, 3. zrI dayA jI, zrI lakSamA jI / inameM sAdhvI zrI dayA jI aura zrI lakSamA jI kI ziSyA - paramparA Age calI / sAdhvI zrI saradArA jo inhoMne sAdhvI zrI kuzala ku~vara jI se dokSA grahaNa kI thI / ye sAdhvI raMbhA jI se sneha rakhane ke kAraNa sAtha-sAtha vicaraNa karatI thIM / ye prakRti se sarala, bhadra pariNAmI, dhArmika aura vyAkhyAna kuzala thIM / * yaha vivaraNa paM0 20 motI RSijI kRta RSisampradAya ke itihAsa para AdhArita hai aura usakA hI saMkSiptIkaraNa mAtra hai / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAeM sAdhvI zrI dhanakuvara jI _ Apane apanA adhikAMza samaya apanI guruNI sAdhvI zrI kuzala ku~vara kI sevA meM bitAyA tathA mAlavA aura mevAr3a meM bhramaNa kara dharmopadeza diyaa| inako ziSyA paramparA meM zrI phala ka~vara jI kA nAma milatA hai / anya sAdhviyoM zrI sarasA jI, zrI kesara jI tathA zrI raMbhA jI kA paricaya prApta nahIM hotA hai| sAdhvI zrI dayAkuvara jI ye sAdhvI kuzala kuvara jI kI ziSyA thiiN| Agama-jJAna aura vyAkhyAna kuzala thiiN| inakA vihAra kSetra mAlavA, mevAr3a aura bAgar3a pradeza rahA / inakA antima samaya ratalAma meM biitaa| ye zArIrika lakSaNoM tathA samaya kI bhaviSya draSTA thiiN| * inakI pramukha ziSyA sAdhvI zrI ghIsA jI, zrI jhumakU jI, zrI hIrA jI, zrI gumanA jI, zrI gaMgA jI, zrI mAnakaMvara jI thiiN| inameM ghIsA jI aura mAnakaMvara jI ko chor3akara zeSa sabhI se ziSya paramparA Age clii| sAccI zrI jhumakU jI .. Apa pipalodA nivAsI zrI mANakacanda jI nAMdecA kI suputrI thiiN| saM0 1921 meM inakI dIkSA ke upalakSa meM bar3I mA~ jI ne ratalAma meM sAhU bAvar3I ke samIpa eka dharma sthAnaka bheMTa diyA thaa| inhoMne mAlavA aura dakSiNa meM dharma pracAra kiyaa| inakI 16 ziSyAe~ thiiN| sAdhvI zrI hIrA jI ye vastutaH RSi sampradAya kI satI maMDala meM hIre ke samAna thiiN| inakA janma sthAna ratalAma thaa| pitA kA nAma zrI dulIcanda jI surAnA aura mAtA kA nAma nAnUbAI thA / bAlyAvasthA meM hI inakI zAdI ho cakI thii| mAtA jI ko dIkSA lene ke lie pravRtta dekhakara ye bhI dIkSA lene ke lie taiyAra huiiN| pArivArika pralobhanoM ke bAvajUda bhI ye apane mArga se vicalita nahIM huii| ___ saM0 1935 meM jAvarA cAturmAsa pUrNa karane ke bAda jaba pUjya zrI tiloka RSi jI dakSiNa kI ora padhAre taba inhoMne bhI udhara vicaraNa hetu prasthAna kiyaa| vi0 saMvat 1940 meM tiloka RSi kA dehAnta ho . Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI RSi sampradAya ko sAdhviyoM kA saMkSipta paricaya : 281 jAne para ye ratnaRSi jI ke jJAnAbhyAsa ke lie preraNA-srota rahIM / inakI 13 ziSyAe~ thIM / sAdhvI zrI sirekaMvara jo inakA janma saM0 1935 meM huA / inakI mAtA kA nAma serubAI aura pitA kA nAma rAmacandra jI thA / inakI zAdI zrI tArAcanda jI se huI thI lekina zIghra hI pati kA svargavAsa ho gayA / inhoMne saMvat 1954 ASAr3ha kRSNa caturthI ko ratnaRSi jI se dIkSA aMgIkAra kI thI / ye bhadra prakRti kI viduSI sAdhvI thIM / RSi sampradAya dvArA inako saM0 1991 caitra kRSNa 7 ko pUnA meM pravartinI pada se alaMkRta kiyA gayA thA / inakA vicaraNa sthala dakSiNa hI rahA / saM0 2021 meM ghor3anadI meM inakA svargavAsa ho gayA / sAdhvI zrI sAyarakaMvara jI inakA janma jetAraNa ( mAravAr3a ) nivAsI zrI kundamala jI boharA kI dharmapatnI zrImatI zreyakaMvara jI kI kukSi se saM0 1958 kArtika vadI 13 ko huA thA / inakA vivAha sikandrAbAda nivAsI zrI sugAlacanda jI ke sAtha huA / inhoMne 32 varSa kI vaya meM saM0 1981 phAlguna kRSNa 2 ko mirI meM zrI amolaka RSi se dIkSA lI aura sAdhvI zrI. nanda jI kI nizrA meM ziSyA huIM / * inakA vihAra kSetra dakSiNa tathA madrAsa rahA / inake sadupadeza se aneka dhArmika evaM zaikSaNika saMsthAoM kA nirmANa huA / saM0 2001 meM inako munizrI kalyANaRSijI kI upasthiti meM pravartinI pada se alaMkRta kiyA gayA / sAdhvI zrI rAmakaMvara jI inake pitA ghor3anadI (pUnA) nivAsI zrI gambhIramala jI lor3hA the / mAtA kA nAma campAbAI thA / inakA laukika nAma choTIbAI thA / aThAraha varSa kI umra meM pati ke svargavAsI ho jAne para mAtA-pitA ne inheM saMyama mArga kI ora agrasara kiyA / saM0 1936 ASAr3ha zu0 1 ko mAtA sahita dIkSA grahaNa kara sAdhvI hIrA jI kI ziSyA huiiN| inakA svabhAva namra aura sevAbhAvI thA / inhoMne aneka zAstroM kA adhyayana kiyA / 53 varSa saMyamI jIvana bitAkara apane gRhanagara ghoDanadI meM saMvat 1989 kArtika kRSNA 2 ko madhya rAtri ke bAda anazana dvArA bhautika Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM zarIra kA tyAga kiyaa| inakI 23 ziSyAe~ huIM / 1. zrI raMgu jI, 2. zrI bar3e sundara jI 3. zrI hulAsA jI 4. zrI sUrajaku~vara jI 5. zrI bar3e rAjaku~vara jI 6. zrI bar3e kesara jI 7. zrI kastUrA jI 8. zrI choTe sundara ka~vara jI 9. zrI zAMti ka~vara jI 10. zrI sadA ka~vara jI 11. zrI choTe rAjaka~vara jI 12. zrI premaka~vara jI 13. zrI zreyaka~vara jI 14. zrI candraku~vara jI 15. zrI jaDAvaku~vara jI 16. zrI suvratA jI 17. zrI cA~da ka~vara jI 18. zrI pAna ka~vara jI 19. zrI jasaka~vara jI 20. zrI sarasa ku~vara jI 21. rambhA jI 22. zrI kesara jI 23. zrI sonA jii| sAdhvI zrI sumatikaMvara jI - inakA janma saM0 1973 caitra zu0 10 ko ghor3anadI meM huA thaa| inake mAtA-pitA kA nAma zrImatI hulAsabAI aura zrI hastImala jI dUgar3a thA / inhoMne bAlyakAla meM hI sAdhvI rAmakaMvara se dhArmika zikSA prApta kI thI / vivAha ke 18 mahIne bAda hI pati kA dehAvasAna hone se saM0 1992 meM dIkSA grahaNa kara lI / inakA nAma sumatikaMvara rakhA gyaa| dIkSA ke bAda inhoMne saMskRta, prAkRta, nyAya, vyAkaraNa, Agama sAhitya kA acchA adhyayana kiyaa| inhoMne deza ke sabhI kSetroM meM vihAra kiyA hai| vartamAna meM rAjagRha meM virAjita haiN| inakI sAdhvI candanAjI Adi aneka viduSI aura pratibhAzAlinI ziSyAe~ haiN| sAdhvI zrI gaMgA jI sAdhvI zrI gaMgA jI ne sAdhvI zrI jhumakU jI se dIkSA grahaNa ko / apanA sampUrNa jIvana saMyama aura sevA meM bitaayaa| Apane mAlavA, mevAr3a aura mAravAr3A meM vicaraNa kiyA / vRddhAvasthA meM ratalAma ke sAhubAbAr3I nAmaka dharma sthAnaka meM sthiravAsa virAjita rhiiN| vahIM ApakA svargavAsa bhI huaa| inakI do ziSyAe~ huii| sAdhvI zrI rAjaku~vara jI aura sAdhvI zrI sumati ku~vara jii| sAdhvI zrI gaMgA jI (dvitIya) inakA janma rAjapUta jAti meM huA thaa| Apa saMvat 1725 meM saparivAra ratalAma AyIM aura sAdhvI zrI dayAku~vara jI se dIkSita huI / zAstrIya jJAna prApta kara Apane mAlavA, mevAr3a, mAravAr3a Adi prAntoM meM dharmopadeza diyA / bhopAla meM Apane zrI amRtA jI ko apanI ziSyA banAyA / ApakA vargavAsa sujAlapura ( mAlavA) meM huaa| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI RSi sampradAya ko sAdhviyoM kA saMkSipta paricaya : 283 sAdhvI zrI amRtakuvara jI ye bhopAla (mAlavA ) kI rahanevAlI thI / inakA janma gor3a jAti meM huA thA / nau varSa kI avasthA meM inakA vivAha icchAvara meM huA kintu eka mAha meM hI vidhavA ho giiN| Apane sAdhvI zrI gaMgA jI se dIkSA grahaNa kii| bAMborI meM Apane sAdhvI zrI hemaku~vara jI, sAdhvI zrI jayaka~vara jI aura sAdhvI rAdhA jI ko dIkSA pradAna kii| ApakA svargavAsa barAra prAMta meM huaa| sAdhvI zrI hemakuMvarajI inakA janma saM0 1945 meM bhAdrapada kRSNa 14 ko pUnA jile ke bhivarI meM huA thaa| inake mAtA-pitA kA nAma kramazaH bhomabAI aura phojamala thA / parivAra dvArA vidhna upasthita karane para bhI ye vaDule meM saM0 1953 mAgha zukla 15 ke dina sAdhvI zrI gaMgAjI se dIkSA grahaNa kara sAdhvI zrI amRtakuMvarajo kI nizrA meM ziSyA huii| mAlavA, khAnadeza, Adi prAnta Apake vicaraNa sthala rahe / sAdhvI zrI jayakuvarajI .' ye bAMborI nivAsI zrImAn hajArImalajI pagAriyA kI putrI thiiN| inakA vivAha zrImAn phojamalajI khiMvasarA ( bhivarI, pUnA ) ke sAtha huA thaa| ye 25 varSa kI avasthA meM saM0 1954 caitra zakla 9 ke dina sAdhvI zrI amRtakuMvarajI se dIkSA grahaNa kii| inakI tIna ziSyAe~ huI / (1) zrI gulAbaku~varajI, (2) zrI rAmakuMvarajI ( 3 ) zrI durgaakuNvrjii| sAdhvI zrI gulAbakuvarajI __ ye sarAvagI jAti meM ajaMDa grAma meM paidA huI thiiN| ye 18 varSa kI vaya meM saMvat 1964 mAgha zukla 5 ( paMcamI ) ko sAdhvI zrI jayaku~varajI kI ziSyA bniiN| saM0 1990 mArgazIrSa 8 (aSTamI) ke dina barar3AvadA ( madhya bhArata ) meM svargavAsI huii| sAdhvI zrI rAmakuvarajI ye lalitapura kI rahanevAlI thiiN| inake mAtA-pitA kA nAma kramazaH zrImatI mUlIbAI aura zrImAn giradhArIlAlajI thaa| saM0 1989 phAlguna zukla 9 ( navamI), somavAra ke dina 14 varSa kI avasthA meM sAdhvI Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM zrI jayaku~varajI se dIkSA grahaNa kI aura nyAya, vyAkaraNa tathA sAhitya kA acchA jJAna prApta kiyA / sAdhvI zrI durgAkuvarajI ye kusuMbA ( nAsika ) nivAsI zromAn bAdaramalajI dhAr3IvAla kI dharmapatnI evaM zrImatI gaMgubAI kI putrI thiiN| caudaha varSa kI avasthA meM ApakA vivAha pIpalapAr3A (nAsika ) nivAsI zrI udayarAjajI solaMkI ke sAtha haA / mAtra bIsa dina meM hI vidhavA ho gii| saM0 1998 mAgha zukla 13 ( trayodazI ) zukravAra ke dina niphADa ( nAsika ) meM 51 varSa kI avasthA meM sAdhvI zrI jayaka~varajI se dIkSA grahaNa kii| sAdhvI zrI gumanAjI inakA janma pratApagar3ha sTeTa ke koTar3I nAmaka grAma meM huA thaa| inake mAtA-pitA kA nAma kramazaH jhamAbAI aura nAharamalajI thaa| inhoMne 21 varSa kI avasthA meM jAvarA zahara meM sAdhvI zrI dayAka~varajI se dIkSA grahaNa kI thii| inakA svargavAsa mAlavA prAnta meM huaa| inhoMne saM0 1939 meM amarAvatI meM zrI sireku~varajI ko dIkSita kiyaa| sAdhvI zrI sirekuvarajI ___ Apa nAgapura ke zrI navalamalajI ko dharmapatnI zrImatI vinayaku~vara bAI ko putrI thiiN| inakA vivAha amarAvatI nivAsI zrI nAharajI ke sAtha huaa| saMvat 1939 meM sAdhvI zrI gamanAjI se dIkSA grahaNa kI aura zAstrIya jJAna ajita kiyaa| inakA vicaraNa sthala mAlava deza thaa| saMvat 1958 mArgazIrSa 3 ( tIja ) ko svargavAsa ho gyaa| inakI nau ziSyAe~ huI / jinameM chaha ke nAma upalabdha haiN| (1) zrI cunAjI, (2) zrI galAbajI, (3) zrI gaMgAjI (4) zrI campAjI (5) zrI ghosAjI aura ( 6 ) zrI ratana ku~vara / inameM zrI ratana kuMvarajI kI paramparA clii| sAdhvI zrI ratanakuvarajI kI paramparA inakA janma saM0 1949 meM jodhapura sTeTa ke mogarA grAma meM huA thaa| inake pitA zrI gaNezarAmajI rAjapUta the aura mAtA zrI raMbhAbAI thiiN| ye ATha varSa kI umra meM saM0 1957 phAlguna kRSNa paMcamI ke dina sAdhvI zrI sireka~varajI kI ziSyA haIM / saMskRta aura prAkRta ke adhyayana ke sAthahindI, UrdU bhASA kA bhI vizeSa adhyayana kiyA / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI RSi sampradAya kI sAdhviyoM kA saMkSipta paricaya : 285 pratApagar3ha meM saMvat 1989 pauSa vadI 5 ko pravartanI pada se alaMkRta huiiN| inakA vicaraNa sthala, mAlavA, mevAr3a, mAravAr3a, paMjAba, khAnadeza, barAra, mahArASTra Adi kSetra rhaa| ApakA svargavAsa zAjApura ( madhyapradeza ) meM huA / ApakI dasa ziSyAe~ huiiN| unake nAma nimna haiM ( 1 ) zrI umarAva ku~varajI, (2) paM0 zrI vallabha ku~varajI ( 3 ) zrI zrImatIjI ( 4 ) zrI rAjImatIjI ( 5 ) zrI sohana ku~varajI ( 6 ) zrI pAna ku~varajo, ( 7 ) zrI sUraja ku~varajI, (8) zrI kusuma ku~varajI, ( 9 ) zrI vimala ku~varajI ( 10 ) zrIyata ku~varajI / sAdhvI zrI umarAva ku~varajI inakA janma saM0 1938 meM TAToTI ( ajamera) meM huA thA / inake mAtA-pitA kA nAma kramazaH zrImatI kezarabAI aura zrI pannAlAlajI DAba-riyA thA / 16 varSa kI Ayu meM ajamera nivAsI zrI kAnamalajI surANA ke sAtha vivAha sampanna huA / vivAha ke bAda mAtra pandraha dina meM hI vidhavA ho giiN| ajamera meM 20 varSoM taka dhArmika jIvana bitAne ke bAda saMvat 1975 kI caitra zukla paJcamI ke dina sAdhvI zrI ratanaku~varajI se dIkSA grahaNa kI ! ApakA svargavAsa zAjApura (ma. pra. ) meM sAdhvI zrI vallabhakuvarajI huA / inakA janma saMvat 1968 meM zAjApura (ma. pra. ) meM huA thA / inake mAtA-pitA kA nAma kramazaH zrImatI devaku~vara bAI aura zrI motIlAlajI koThArI thA / 11 varSa kI umra meM inakA vivAha nalakher3A ( mAlavA ) nivAsI zrI chaganalAlajI nAhara ke sAtha huaa| lekina vivAha ke eka varSa pazcAt Apa vidhavA ho giiN| saMvat 1983 ASAr3ha zukla paJcamI ke dina zAjApura meM sAdhvI zrI ratanaku~varajI kI ziSyA banIM / inheM zastrIya granthoM ke vizeSa jJAna ke sAtha-sAtha saMskRta, UrdU, arabI, phArasI evaM aMgrejI kA bhI jJAna thaa| mAlavA, mevAr3a, mAravAr3a, paMjAba, khAnadeza, dakSiNa mahArASTra inakA vicaraNa sthala rahA / ApakA svargavAsa zAjApura (ma. pra. ) meM huA / sAdhvI zrI zrImatojo inakA janma bakhatagar3ha ( jilA dhAra - madhyabhArata ) meM saM0 1976 meM Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM huA thaa| inakI mA~ kA nAma zrI pyArI bAI thA aura pitA kA nAma zrI campAlAlajI thaa| inakA vivAha nagadA nivAsI zrI vastImalajI surANA ke sAtha huA thaa| kintu zIghra hI vidhavA ho giiN| 21 varSa kI avasthA meM saMvat 1988 mArgazIrSa kRSNa paJcamI ke dina zrI ratanaku~varajI kI ziSyA bniiN| sAdhvI zrI sohanakuMvarajI inakA janma saMvat 1955 meM indaura meM huA thaa| inake mAtA kA nAma dAkhAbAI aura pitA kA nAma zrI indracandrajI surANA thaa| inakA vivAha ujjaina nivAsI zrI jJAnacandajI mUthA ke sAtha huA / sAdhvI ratnaka~varajI se 34 varSa kI umra meM saM0 1989 mAgha zakla 13 (trayodazI) ke dina dIkSita huiiN| vartamAna meM Apa zAjApura meM sthira vAsa kara rahI haiN| sAdhvI zrI pAnakuvarajI inakA janma saM0 1963 meM zAjApura ( ma0 pra0) meM huaa| inake pitA kA nAma zrI hukmIcandajo ostavAla thA / inakA vivAha kAnaDa nivAsI zrI devabakSajI ke sAtha huA / Apa vivAha ke 6 mAsa pazcAt vidhavA ho gii| ye zrI ratanaka~varajI ke pratibodha se vairAgya prApta hone para saM0 1993 kI mAgha paMcamI ke dina dIkSita huIM / Apa sarala svabhAvI aura svAdhyAyI sAdhvI haiN| vartamAna meM Apa zAjApura ( ma0 pra0) meM sthiravAsa haiN| sAdhvI zrI sUraja kuMvarajI inakA janma saM0 1959 meM cicoMDI paTela ( ahamadanagara ) meM huA thA / inake mAtA-pitA kA nAma kramazaH zrImato rAjakuMvara bAI aura zrI nemicandra jI thaa| inakA vivAha dhavalapurI (ahamadanagara) nivAsI zrI sulatAnacandajI pokharaNA ke sAtha huaa| inhoMne dhavalapurI meM hI saM0 1994 mArgazIrSa zukla paMcamI ke dina 35 varSa kI vaya meM zrI ratana ku~varajI se dIkSA grahaNa kii| sAdhvI zrI kusumakuMvarajI __ inakA janma saM0 1993 meM rAMjaNI (khAnadeza) meM haa| ye zrI bAlArAmajI kI dharmapatnI zrImatI dhApUbAI kI putrI haiN| ye dasa varSa kI umra se hI sAdhvI zrI ratanaku~vara ke sAnnidhya meM rahakara hindI tathA dhArmika granthoM Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI RSi sampradAyako sAdhviyoM kA saMkSipta paricaya : 287 kA adhyayana karatI rahIM aura phira unhIM se 14 varSa kI vaya meM saMvat 2007 meM baizAkha 20 tRtIyA ko dI kSita huiiN| sAdhvI zrI vimalakuMvarajI ye rANAvAsa ( mAravAr3a ) nivAsI zrI daulatarAmajI kI putrI haiN| inakA vivAha mAravAr3a nivAsI zrI hIrAcandajI ke putra se huA / saM0 2010 ke vaizAkha vadI 2 ko sAdhvI zrI ratanaku~varajI kI 'ziSyA bniiN| sAdhvI zrI catarakuMvarajI inakA janma saM0 1940 meM kAlUkher3A ( mAlavA ) nivAsI zrI hukumIcanda jo bhaMDArI kI dharmapatnI zrImatI dayAku~vara bAI kI putrI ke rUpa meM huA thaa| inakA vivAha ratalAma nivAsI zrI hajArImalajI ke sAtha haa| kintu zIghra hI vidhavA ho giiN| saM0 1968 vaizAkha zakla 3 ( akSayatRtIyA) ke dina28 varSa kI avasthA meM dIkSita hokara sAdhvI zrI ratanakuMvarajI kI ziSyA huii| inakI do ziSyAe~ huI-(1) zrI lakSamAjI aura ( 2 ) zrI mRgAvatI jo| sAdhvI zrI lachamAjI 'inakA janma kAlUkher3A ( mAlavA ) meM saM0 1954 meM huA thaa| inake pitA kA nAma zrI kizanAzrI aura mAtA kA nAma zrImatI navalakuMvara bAI thaa| sAta varSa kI kama umra meM inakI zAdI huI lekina 6 mAha bAda hI pati svargavAsI ho gaye / saM0 1969 mArgazIrSa vadI 2 ( dUja ) 15 varSa kI avasthA meM dIkSita hokara sAdhvI zrI catarakavarajI kI ziSyA bniiN| inhoMne saMskRta, prAkata, hindI, Urda, phArasI Adi bhASAoM kA bhI adhyayana kiyA / inakI eka ziSyA zrI zAMtiku~vara jI huI / sAdhvI zrI mRgAvatIjI inakA janma saM0 1971 meM mahU chAvaNo ( madhyabhArata ) meM huaa| inakI mAtA kA nAma zrImatI ghIsAbAI aura pitA kA nAma zrI pannA lAlajI thaa| inakA vivAha zrI geMdAlAlajI se huA thaa| saM0 1989 mArgazIrSa vado paMcamI ke dina talagArA grAma meM sAdhvI zrI ratanakuMvarajI se dIkSA grahaNa kara sAdhvI zrI cataraku~vara kI ziSyA huiiN| sAdhvI zrI nandajI inakA janma saM0 1914 mArgazIrSa meM huA thaa| inake mAtA-pitA kA Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM nAma kramazaH zrImatI candanabAI aura zrI megharAja jI nAbariyA thaa| inakA vivAha deravADI (nAsika) nivAsI zrI dagaDajI khicasarA ke sAtha huA / 22 varSa kI umra meM saMvat 1936 caitra zukla 13 ( trayodazI ) ko sAdhvI zrI hIrAjI kI ziSyA bniiN| zAstrIya jJAnoM kI acchI jAnakArI rakhatI rakhatI thiiN| saM0 1983 mArgazIrSa zuklA 3 (tIja) guruvAra ko upavAsa ke sAtha ahamadanagara meM inakA svargavAsa ho gyaa| inakI sAta ziSyAe~ thIM (1) zrI choTAjI, (2) zrI sirekuMvarajI, (3) rAyaku~varajI, (4) zrI rAdhAjI, (5 ) zrI kesarajI, (6) zrI sAyaraku~varajI, aura (7) zrI jddaavkuNvrjii| sAdhvI zrI hulAsavarajI inakA janma saMvat 1962 mArgazIrSa zukla ko gauravela (bIDa mogalAI ) meM huA thaa| inake mAtA-pitA kA nAma kramazaH zrImatI chaganIbAI aura zrI ratanacandajI gugaliyA thaa| inakA vivAha sambandha hiMDarA (bIr3a) nivAsI ratanacandajI muthA ke sAtha huA thA / saM0 1988 mAgha zukla 13 ( trayodazI ) ke dina ahamadanagara meM sAdhvI zrI sireku~vara se dIkSita huiiN| sAdhvI zrI rAyaku varajI ... inhoMne sAdhvI zrI nandajI se dIkSA grahaNa kI thI / inakI pravRtti nAmasmaraNa tathA tapazcaryA meM vizeSa thii| ye 43 dina taka anazana vrata kA pAlana karatI huI saM0 1985 caitra zukla 4 ( caturthI ) dina somavAra ko dina svargavAsI huI thii| sAdhvI zrI rAdhAjI ___ sAdhvI zrI nandUjI ke upadeza se dIkSita huIM / inakA svabhAva vinamra aura sevAbhAvI thaa| sAdhvI zrI kezarajI inakA janma saM0 1931 meM nArAyaNapura ( pUnA) meM huA thaa| inake pitA kA nAma zrI genamalajI dUgar3a aura mAtA kA nAma kundanabAI thaa| inakA vivAha pUnA nivAsI zrI pemarAjajI pokharaNA ke sAtha huA thaa| 32 varSa kI avasthA meM saM0 1963 mAgha zukla 3 (tIja) zanivAra ke dina apane paitRka grAma meM hI sAdhvI zrI nandUjI se dIkSA grahaNa kii| saM0 2012 meM anazana vrata dvArA svargavAsI huiiN| . Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI RSi sampradAya kI sAdhviyoM kA saMkSipta paricaya : 289 sAdhvI zrI sAyarakuvarajI inakA janma saM0 1958 kArtika vadI 13 (trayodazI ) ke dina jetAraNa ( mAravAr3a ) nivAsI zrImAn kundanamalajI boharA kI dharmapatnI zrImatI zreyakuvara bAI kI putrI ke rUpa meM huA / inakA vivAha sikandarA bAda ke zrI sugAlacandajI makonA ke sAtha huaa| dharma kI ora jhukAva hone ke kAraNa saM0 1951 phAlguna kRSNa 2 ( dUja ) budhavAra ke dina miri ( ahamada nagara ) meM zrI amolaka RSi se dIkSita hokara sAdhvI zrI nandajI kI ziSyA bniiN| inheM dhArmika granthoM kA acchA adhyayana thaa| inakI chaha ziSyAe~ huIM (1) zrI sonAjI ( 2) zrI sumatikuvarajI (3) zrI padamakuMvarajI ( 4) zrI pArasa kuMvarajI (5) zrI darzanakuMvarajI aura (6) zrI indrkuvrjii| vartamAna meM zrI indrakuMvarajI kI paramparA cala rahI hai| sAdhvI zrI hIrAjI kI ziSyA zrI caMpAjI ye ghor3anadI ( pUnA ) nivAsI zrI gambhIramalajI lor3hA kI dharmapatnI thIM / saM0 1936 ASAr3ha zukla 9 ( navamI) ke dina zrI tiloka RSijI se putrI sahita dIkSita hokara zrI hIrAjI kI ziSyA huiiN| saM0 1951 bhAdra pada zukla 3 (tIja) ke dina anazanavrata dvArA svargavAsI huI / inakI do ziSyAe~ huIM-(1) zrI choTAjI evaM (2) zrI jmunaajii| sAdhvI zrI rAmakuvarajI kI ziSyA zrI cA~dakuMvarajI inakA janma saM0 1959 meM salabatapura nivAsI zrI bhagavAnadAsa jI phirodiyA kI dharmapatnI zrImatI nAnIbAI kI putrI ke rUpa meM huA thaa| saM0 1972 mAgha zukla 13 ( trayodasI) ke dina 13 varSa kI vaya meM sAdhvI zrI rAmakuvarajI se dIkSita huiiN| inakI do ziSyAe~ huIM-(1) puSpakuMvarajI evaM ( 2) zrI manohara kuNvrjii| sAdhvI zrI bhUrAjI ye saM0 1937 ko dIkSA lekara mahAsatI zrI hIrAjI kI ziSyA banIM aura zAstrIya jJAnArjana kiyaa| saM0 1979 pauSa vadi 13 ko inakA svargavAsa ho gyaa| inakI cAra ziSyAe~ huIM-(1) zrI ratanakuMvarajI (2) zrI jayakuMvarajI ( 3) zrI pAnakuMvarajI aura (4) zrI rAjakuMvarajI / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM zrI pAnakuvarajI __inhoMne sAdhvI zrI bhUrAjI se dIkSA grahaNa kara zAstrIya jJAna prApta kiyaa| inakI do ziSyAe~ huIM-(1) zrI premakuMvarajI evaM ( 2) zrI phuulkuNvrjii| sAdhvI zrI rAjakuvarajI ye ratalAma nivAsI zrI kastUracanda jo muNota kI dharmapatnI premakaMvara kI putrI thiiN| ye vaizAkha zukla 6 (SaSThI) maMgalavAra saM0 1958 meM zrI bhAjI se dIkSita hokara unakI ziSyA bniiN| inhoMne saMskRta, prAkRta, hindI, urdU aura phArasI bhASAoM kA jJAna prApta kiyA aura viduSI sAdhvI bniiN| phAlguna zu0 4 budhavAra saMvat 1996 ko svargavAsI ho gyiiN| inakI 14 ziSyAe~ huiiN| (1) sAdhvI zrI suganakuMvara jo, (2) sAdhvI zrI candrakuMvarajI, ": (. 3) zrI jasakuMvara jI, (4) zrI zAntikuMvara jI, (5) zrI sire kuMvara jI, (6) zrI vinayakuMvara jI, (7) zrI badAmakuMvara jI, (8) * zrI lAbhakaMvara jI, (9) zrI ramaNIkakuMvara jI, (10) zrI sajjana ka~vara jI, (11) zrI candanabAlA jI, (12) zrI gulAbakuMvara jI, (13 ) zrI mANakakuMvara jI aura ( 14 ) zrI ujjvalakaMvara jii| inameM sAdhvI ujjvalakuMvara jI kI ziSyA-paramparA Age clii| inakA vivAha nyAyaDoMgarI nivAsI zrI bhAgacanda jI dUgar3a ke sAtha huA thaa| phAlgana za0 12 saM0 1979 ko zrI premakaMvara jI se 22 varSa kI vaya meM dIkSita hokara zrI rAjakuMvara jI kI ziSyA bniiN| ASAr3ha kR0 14, saM0 1994 meM inakA svargavAsa ho gayA / inakI eka ziSyA huIM-zrI sUrajakuMvara jii| sAdhvI zrI ujjvalakuvarajI ___ inakA janma caitra vadi 13 saM0 1975 ko baravAlA ( saurASTra) nivAsI zrImAn mAdhava jI bhAI DagalI kI dharmapatnI zrImatI caMcalabAI kI putrI ke rUpa meM huaa| inhoMne dokSA ke pUrva hI saMskRta, darzana, gujarAtI, hindI, urdU Adi kA vyApaka adhyayana kara liyA thaa| saM0 1991 kI " akSaya tRtIyA ke dina karamAlA meM muni zrI AnandaRSi jI se dIkSita hokara zrI rAjakuMvara jI kI ziSyA banIM aura saM0 1996 kI phAlguna zu0 5 guruvAra ke dina khAmagA~va meM pravartinI pada milaa| bambaI, pUnA, Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI RSi sampradAya kI sAdhviyoM kA saMkSipta paricaya : 291 ahamadAbAda, nAsika, khAnadeza, barAra Adi kSetra inakA vicaraNa sthala rhaa| ye bahuta hI prabhAvazAlI sAdhvI thiiN| mahAtmA gAMdhI Adi deza ke prabuddha netAoM se bhI ApakA vicAra-vimarza hotA rahatA thaa| inakI cAra pramukha ziSyAe~ huIM-( 1 ) zrI prabhAkuMvara jI, (2) zrI suganakuMvara jI, (3) zrI vimalakuMvara jI, (4) zrI pramodakuMvara jii| inakA ziSyA parivAra vizAla hai aura usameM kaI prabuddha sAdhviyA~ bhI haiM jinhoMne ema0 e0 aura pI-eca0 DI0 stara taka adhyayana kiyA hai| sAdhvI zrI lachamAjI inakA janmasthala mandasaura (mAlavA ) thA aura inake pitA kA nAma ghanarAja jI bIsA poravAr3a tathA mAtA kA nAma zrImatI gaMgUbAI thaa| ye kuzalakaMvara jI se dIkSita hokara unhIM kI ziSyA bniiN| inako bhagavatIsUtra kA acchA adhyayana thaa| cauvAlIsa varSa taka saMyama kA pAlana kiyaa| pratApagar3ha meM saMthArA dvArA apanA zarIrotsarga kiyA / inakI nimnalikhita ziSyAe~ thIM (1) zrI rukmAjI, ( 2 ) zrI hamIrAjI, ( 3.) zrI devakuMvara jI, ( 4 ) zrI raMbhAjI, ( 5 ) zrI dayAkuMvarajI, (6) zrI jar3AvakuMvara jI, (7) zrI geMdAjI, (8) zrI lADUjI, (9) zrI bar3e hamIrAjI aura (10) zrI sonaajii| inameM se nimna kI ziSya paramparA clii| sAdhvI zrI devakuvarajI ___ mAlavA prAnta meM paidA hokara sAdhvI zrI lachamAjI se dIkSA aMgIkAra kii| zAstrIya jJAna arjita kiyaa| saMyama kI ArAdhanA karake svargavAsI huiiN| zrI saradArA jI nAma kI inakI eka ziSyA huii| sAdhvo zrI saradArAjI inakA janma mAlavA prAnta ke iMgaNoda grAma meM mAlI birAdarI meM huaa| sAdhvI zrI devakuvara jI se dIkSita hokara unakI ziSyA banIM aura zAstrIya jJAna prApta kiyaa| inakI zrI sundarakuvara nAma kI eka ziSyA huii| sAdhvI zrI gulAbakuvarajo inakA janma saM0 1948 meM ninora ( mAlavA ) nAmaka sthAna meM huaa| inake mAtA-pitA kA nAma kramazaH zrImatI sarasAbAI aura zrI Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM amaracaMda jI thaa| karIba nau varSa kI vaya meM zrI lADUjI se caitra zu0 3 (tIja ) saM0 1947 meM dIkSita hokara zrI malAjI kI ziSyA bniiN| inheM sAdhAraNa jJAna thaa| mAlavA inakA vihAra kSetra rahA / inakI tIna ziSyAe~ huIM-(1) zrIdhApU jI, (2) zrI sUDA jI evaM ( 3 ) zrI sumatikuMvara jii| sAdhvI zrI ( bar3e .) hamIrAjI ye sAdhvI zrI lachamA jI se dIkSA grahaNa kara unakI ziSyA bniiN| mAlavA aura bAgar3a prAnta inake vihAra kSetra rahe / inakI pA~ca ziSyAe~ huI-(1) zrI choTA jI, (2) zrI jamanA jI, (3) zrI hulAsakuMvara jI, (4) zrI mAnakuMvara jI aura (5) zrI raMbhA jii| sAdhvI zrI raMbhAjI aura unakI paramparA inakA janma pratApagar3ha-nivAsI zrI ghAsIlAla jI poravAr3a kI dharmapatnI zrImatI rukmAbAI kI putrI ke rUpa meM huaa| nau varSa kI umra meM vivAha huA aura teraha varSa kI umra meM vaidhavya kI prApti ho gyii| do varSa pazcAt mAtA-pitA se anumati pAkara apane paitRka gA~va meM hI zrI (bar3e) hamIrA jI se dIkSita huii| saM0 1991 kI caitravadi 7 (saptamI ) ke dina pUnA meM pravartinI pada milaa| mAlavA, bAgar3a, gujarAta, mahArASTra, khAnadeza Adi prAnta inakI, vihAra bhUmi rhii| saM0 2002 kI jyeSTha zu0 15 ( pUrNimA) somavAra ko inakA svargavAsa ho gyaa| ___ inakI 18 ziSyAe~ huii| ( 1) zrI pAnakuMvara jI, (2) zrI rAjakuMvara jI, (3) zrI rAmakuMvara jI, (4) zrI kesara jI, (5) zrI gulAbakuMvara jI, (6) zrI jatana kuMvara jI, (7) zrI sundarakavara jI, (8) zrI jasakuMvara jI, (9) zrI sUraja kuMvara jI, (10) zrI vijaya kuMvara jI, (11) zrI jayakuMvara jI, (12) zrI jar3AvakuMvara jI, (13) zrI ratanakuvara jI, ( 14 ) zrI premakuMvara jI, (15) zrI phUlakuvara jI, (16) zrI basantakuvara jI, (17) zrI candrakuvara jI aura ( 18) zro AnandakUvara jii| inameM se nimna kI ziSyA paramparA clii| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI RSi sampradAya kI sAdhviyoM kA saMkSipta paricaya : 293 sAdhvI zrI candrakuvarajI inakA janma kar3A ( ahamada nagara ) meM huA thaa| inake pitA kA nAma navalamala jI siMdhI thaa| inakA vivAha pAranera nivAsI zrImAn cunnIlAla jI ke sAtha haA thaa| Der3ha varSa bAda unheM pativiyoga kA sAmanA karanA pdd'aa| 15 varSa kI umra meM unhoMne zrI raMbhA jI mahArAja se dIkSA grahaNa kii| ___ inhoMne saMskRta aura prAkRta ke mAdhyama se zAstrI taka kA jJAna prApta kiyaa| saM0 1993 meM jIvana kI antima avasthA dauMDa (pUnA ) meM bitAkara svargavAsI huii| ___ inakI do ziSyAe~ huI (1) zrI prabhAkuvara jI aura (2) zrI indrakuvara jii| sAdhvI zrI AnandakuvarajI inakA janma saM0 1960 meM mAgha zukla 7 (saptamI ) dina somavAra ko huaa| inakI mAtA kA nAma zrImatI ratanabAI aura pitA kA nAma zrI lAdharAma jI thA / inakA vivAha mAlegA~va nivAsI zrI malatAnamala jI ke sAtha haa| pati kI AjJA prApta karake saM0 1979 meM basaMta paMcamI ke dina zrI raMbhA jI kI ziSyA bniiN| manacara ( pUnA), bambaI, karNATaka inakA vicaraNa sthala rahA / inakI pA~ca ziSyAe~ huI (1) zrI sajjanakuMvara jI (2) zrI puSpa kuMvarajI (3) zrI madanaku~vara jI ( 4 ) zrI vallabhaku~vara jI aura (5 ) zrI harSaku~vara jii| sAdhvI zrI sonAjI inakA janma saMvat 1900 meM jAvada ( mAlavA-maMDala ) nAmaka kasbe meM huA thA / inakI mAtA kA nAma roDI bAI aura pitA kA nAma oMkAra jI thaa| taruNAvasthA meM sAdhvI zrI lachamA jI se dIkSita hokara saM0 1925 meM unakI ziSyA banIM aura zAstrIya jJAna ajita kiyaa| saM0 1956 meM pratApagar3ha meM saMsthArA dvArA svargavAsI huiiN| inakI gyAraha ziSyAe~ huIM, jinameM se pA~ca ke nAma upalabdha haiN| (1) zrI kAsA jI ( 2 ) zrI campA jI ( 3 ) zrI bar3e hamIrA jI (4) zrI pyArA jI aura ( 5 ) zrI choTe hamIrA jii| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM sAdhvI zrI kAsAjI inakA janmasthala mandasaura aura pitA kA nAma zrI tilokacanda jI aura mAtA kA nAma jotAbAI thaa| sAdhvI zrI sonA jI se dIkSita hokara jJAna aura vinaya kI pratimUrti bniiN| inakA vicaraNa sthala mAlavA, mevAr3a, bAgar3a Adi prAnta rhaa| saM0 1945 meM paitRka grAma Akara saMsthArA dvArA svargavAsI huii| inakI nimna ziSyAe~ thIM ( 1 ) zrI mathurA jI ( 2 ) zrI sarasA jI ( 3 ) zrI kastUrAjI aura (4) zrI hagAmakuvara jii| sAdhvI zrI phUlakuvarajI mAlavA prAnta ke gauravI grAma meM paidA huiiN| zrI bAlacanda jI inake pati the / 25 varSa kI taruNAvasthA meM zrI daulata RSi se dIkSita hokara saM0 1971 ke phAlguna mAsa meM sAdhvI zrI sarasA jI kI ziSyA banI aura zAstrIya jJAna prApta kiyaa| ___vi0 saM0 1992 meM ASAr3ha zu0 11 (ekAdazI ) ke dina pratApagar3ha meM inakA svargavAsa ho gyaa| sAdhvI zrI hagAmakuvara jI ye pratApagar3ha ke zrI mANakacanda caMDAliyA kI dharmapatnI evaM zrImatI amatAbAI kA putrI thiiN| inakA vivAha mAloTa nivAsI zrI gulAbacanda jI ke sAtha huA thaa| lekina saubhAgya thor3e dina taka rhaa| phAlguna zukla 3 (tIja) saM0 1960 meM sAdhvI zrI kAsA jI se dIkSita huI aura unakI ziSyA banIM aura zAstrIya jJAna arjita kiyA / mAlavA, mevAr3a, vAgar3a, varAra, madhyapradeza Adi inakA vihAra kSetra rhaa| saM0 1987 meM inheM pravartinI pada milaa| inakI nau ziSyAe~ huI, jinameM nimna nAma upalabdha haiM (1) zrI jAnakuMvara jI (2) zrI sundarakuMvara jI ( 3 ) zrI najarakuvara jI (4) zrI kesara jI (5) zrI hulAsa jI (6) zrI kastUrAjI (7) zrI dAkhA jo aura (8) zrI nandakuvara jI / sAdhvI zrI choTe hagAmavara jI inakA janmasthAna bhiMDara ( mevAr3a) hai| inake pitA kA nAma zrI Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI RSi sampradAya kI sAdhviyoM kA saMkSipta paricaya : 295 rAmalAla jI aura mAtA kA nAma kezarIbAI thaa| kuntA nivAsI zrI lAbhacaMda jI ganora ke sAtha inakA pANigrahaNa saMskAra haa| 22 varSa kI Ayu meM saM0 1965 mArgazIrSa kRSNa pratipadA ke dina dhariyAbAda meM zrI hamIrA jI kI ziSyA bniiN| ___ inakA vihAra sthala mAlavA aura madhyapradeza rahA / sAdhvI zrI jJAnakuMvara jI inakI janmabhUmi dhariyAbAda ( mAlavA ), pitA zrI tArAcanda jI koThArI aura mAtA kA nAma hulAsabAI thaa| dasa varSa kI alpAyu meM kUnthA nAmaka grAma meM saM0 1991, mAgha zukla caturthI, guruvAra ke dina zrI manasukha RSi se dIkSita hokara zrI hagAmavara jI kI ziSyA bniiN| tIvra buddhi ke kAraNa inhoMne saMskRta, gujarAtI, hindI ke sAtha-sAtha zAstrIyajJAna bhI prApta kiyaa| saM0 1994, ASAr3ha zukla pratipadA ke dina bhaNDArA ( madhya pradeza) meM inakA svargavAsa ho gyaa| inakI eka ziSyA zrI maganaku~vara jI huii| sAdhvI zrI kastUrAjI inakA janma garoTha ( mAlavA ) meM huA thaa| inake pitA kA nAma zrI lakSmIcanda jI poravAr3a aura mAtA kA nAma zrImatI candanabAI thaa| mAgha zukla tRtIyA vi0 saM0 1923 meM inakA pANigrahaNa saMskAra huA thaa| zAjApura meM ASAr3ha zukla 12, saM0 1949, meM sAdhvI zrI kAsA jI kI ziSyA banIM aura jJAnAbhyAsa dvArA zAstroM kA acchA jJAna prApta kiyaa| mAlavA, mevAr3a, madhyapradeza, vAgar3a, barAra Adi prAnta inake vicaraNa sthala rahe / saM0 1989 meM inheM pravattinI pada prApta huaa| . saM0 2008 meM kArtikavadi 8 ke dina svargavAsI ho gyiiN| inakI tIna ziSyAe~ huI-(1) zrI jar3Avakuvara jI ( 2) zrI indrakuMvara jI evaM ( 3 ) zrI najara kuvara jii| . sAdhvI zrI jar3Avakuvara jI inakA janma dhAra jilA ke kAnavana meM saM0 1940, zrAvaNa zukla SaSThI dina budhavAra ko huA thaa| inake pitA kA nAma zrI nandulAla jI aura mAtA kA nAma zrImatI motIbAI thaa| nAgadA nivAsI zrI lakSmI candra jI ke sAtha pANigrahaNa sambandha huA thaa| pIpalodA meM paM0 munizrI bhairoM RSi se dIkSita hokara sAdhvI zrI kastUrAjI kI ziSyA banIM / ye Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM zAnti, saralatA, vinamratA kI pratimUrti thiiN| mAlavA, mevAr3a Adi prAnta inake vicaraNa sthala rhe| saM0 1979, zrAvaNa zukla navamI ke dina pratApagar3ha meM saMsthArA dvArA svargavAsI huii| inakI tIna ziSyAe~ huI(1) zrI mAnaku~varajI (3) zrI barajUjI aura (3) zrI amRtkuNvrjii| sAdhvo zrI indrakuMvarajI inakA janma mandasaura meM saM0 1942 meM haA thaa| inakI mA~ kA nAma zrImatI saradAra bAI aura pitA kA nAma zrI campAlAlajI chAjer3a thA / 19 varSa kI umra meM, pauSa vadI 4 saM0 1960 ke dina sAdhvI zrIkasturAjI kI ziSyA banIM aura zAstrIya jJAna prApta kiyaa| ye prakRti se zAnti-priya thiiN| inakA vihAra kSetra mAlavA, madhya pradeza, vidarbha aura khAnadeza rhaa| ___ madhyapradeza meM inakA svargavAsa ho gyaa| inakI eka ziSyA zrI daulataku~varajI huii| sAdhvI zrI daulatakuMvarajI inakA janma dhAra jilA ke var3akA meM kArtika vadI 11 ( ekAdazI), saM0 1958 meM huA thaa| inake mAtA-pitA kA nAma kramazaH zrImatI rukmA bAI aura zrI cunnIlAlajI kaMdoI thaa| inakA vivAha pratApagar3ha nivAsI zrI kArUlAla kaMdoI ke sAtha haA thA / maMdasaura meM mArgazIrSa zukla paMcamI, saM0 1990 meM AnaMdaRSijI se dIkSita hokara sAdhvI zrI indraku~vara kI ziSyA banI aura hindI ke sAtha-sAtha zAstrIya jJAna bhI prApta kiyaa| mAlavA, barAra, madhya pradeza, khAnadeza Adi prAnta vihAra kSetra rahe / kArtika vadI caturdazI, saM0 2000 meM yavatamAla meM inakA svarga , vAsa ho gyaa| zrI hulAsaku~varajI aura zrI gulAbakuMvarajI inakI do ziSyAe~ huii| sAdhvI zrIamRtakuMvarajI aura unakI paraMparA inakA janma pratApagar3ha meM pauSa zukla dazamI, guruvAra ke dina saM0 1959 meM huA thaa| inake pitA kA nAma zrI bAlacaMdajI aura mAtA kA nAma sarasIbAI thaa| saM0 1974 meM zrI mahAvIra jayantI ke dina apane paitRka grAma meM sAdhvI zrI kAsAjI se dIkSita hokara sAdhvI zrI jar3Avaku~varajI kI ziSyA . Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI RSi sampradAya kI sAdhviyoM kA saMkSipta paricaya : 297 bniiN| isake uparAnta zAstroM aura thokar3oM Adi kA yathocit jJAna arjita kiyaa| mAlavA, vidarbha, khAnadeza, madhya pradeza, dakSiNa Adi prAnta inakA vihAra kSetra rhaa| manamAr3a meM caitra zu0 navamI, saM0 2006 meM inakA svargavAsa ho gyaa| inakI nimnalikhita ziSyAe~ huI-(1) zrI kaMcanaku~vara jI (2) zrI rAjA jI (3) zrI sonA jI (4) zrI phUlaka~vara jI (5) zrI kesara jI (6) zrI rAdhA jI (7) zrI jayaka~vara jI (8) zrI ajitaku~vara jI (9) zrI vimalaku~vara jI ( 10 ) zrI vallabhaku~vara jI (11) zrI cA~daku~vara jii| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI paMjAbI sampradAya kI pramukha sAdhviyA~* - sAdhvI saralA jI. 1. pravartanI mahAsatI pArvatI devI janma - ApakA janma saM0 1991 meM AgarA ke nikaTa eka gA~va mor3apurI meM huA thA / yaha gA~va cauhAnoM kA thA / inake pitA zrI baladeva siMha eka pratiSThita jamIMdAra the aura mAtA dhanavaMtI devI dhArmika saMskAroM kI mahilA thIM / sulakSaNoM ko dekhate hue bAlikA kA nAma pArvatI rakhA gayA / lar3akI svabhAva se zAnta, kintu tejasvI thI / usakI buddhi tIkSNa aura hRdaya sarala thA / adhyayana - pArvatI devI ke adhyayana kI ucita vyavasthA ke bAre meM zrI baladeva siMha jI soca ho rahe the ki isI bIca kisI mukadame ke silasile meM unheM AgarA jAnA pdd'aa| mukadame ke kAraNa ve kAphI cintita the / unake eka zubhacintaka ne unheM muni ratnacandra jI mahArAja ke darzana evaM unake pravacana zravaNa kI salAha dii| isase sacamuca zrI baladeva siMha jI ko bar3I zAnti milI aura unhoMne vicAra kiyA ki inhIM jJAnI tapasvI ke sAnnidhya meM kanyA pArvatI ko zikSA dilAI jAya / muni se prArthanA kI to ve taiyAra ho gaye aura pArvatI AgarA meM rahakara ka~varasena jI mahArAja: kI dekharekha meM adhyayana karane lagI / mahAsatI hIrAdevI kI chatrachAyA meM vaha rahatI aura munijanoM ke caraNoM meM baiThakara dinabhara adhyayana karatI thI / kucha hI dinoM meM usa vilakSaNa pratibhAzAlI bAlikA ne amarakoSa, dazavai-kAlika aura uttarAdhyayanasUtrAdi kaMThastha kara DAle / sAtha hI pAli-prAkRta,. hindI, paMjAbI Adi bhASAoM kA bhI acchA jJAna prApta kara liyA / vairAgya - satsaMgati ke prabhAva se pArvatI ke hRdaya kA svAbhAvika vairAgya kramazaH puSTa hotA gayA aura usake mana meM pravrajita hone kI utkaMThA prabala hone lagI / jaba unhoMne yaha prastAva apane abhibhAvakoM ke samakSa prastuta kiyA to ve loga stabdha raha gaye / bahuta U~ca-nIca samajhAyA kintu pArvatI apane nizcaya para aDiga rahI / antataH 13 varSa kI avasthA meM * prastuta vivaraNa 'sAdhanA patha kI amara sAdhikA' nAmaka pustaka se saMkSipta karake liyA gayA hai | sampAdaka Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI paMjAbI sampradAya kI pramukha sAdhviyAM : 299H vi0 saM0 1924, caitra sudI 1 ko zrI hIrAdevI jI mahArAja ke sAnnidhya meM kArdhaMlA ke nikaTaallamagA~va meM pArvatI kI dIkSA tIna anya kumArikAoM ke sAtha sollAsa sampanna huii| / unakI adhyayana kI pravRtti prabala thii| ve prAkRta-pAli ke sAtha AgamoM aura jainazAstra kA gaMbhIra adhyayana karanA cAhatI thIM ataH zrI hIrAdevI ma0 unheM lekara punaH AgarA paha~cI aura ka~varasena mahArAja ke nikaTa saM0 1925 se 28 taka zAstroM kA gaMbhIra adhyayana kraayaa| pArvatI ma0 ne aMgrejI par3hanA bhI prArambha kiyA kintu guruNI ne samajhAyA ki jitanA zrama aMgrejI ke lie karogI utanA Agama par3hane meM karane se adhika lAbha hogA, ataH guruNI kA saMketa pAkara unhoMne apanA pUrA samaya AgamoM ke anuzIlana meM hI lgaayaa| sampradAya parivartana-gambhIra jJAnaprApti ke pazcAt mahAsatI pArvatI mahArAja svataMtra cetA bana gyiiN| unakI icchA thI ki ve apane adhyayana kA lAbha jana-jana taka pahu~cAveM kintu sampradAyagata rUr3hiyA~ aura saMkIrNatAyeM Ar3e A rahI thiiN| sAdhviyoM ke lie svatantra vihAra, pravacana, dharma pracAra meM kaI prakAra ko bAdhAyeM thIM ataH unhoMne sampradAya parivartana kA nizcaya kiyA aura paMjAba ke pUjya amarasiMha jI ke sampradAya se saM0 1929 ke magasara vadi 13 ko nAtA jor3a liyaa| Apa isa sampradAya meM mahAsatI khUbA~jI tathA mahAsatI melojI kI anuvartinI banIM / saM0 1930 meM Apane guruNI jI ke sAtha dehalI se paMjAba-amRtasara, syAlakoTa, jammU Adi taka vihAra kiyA aura dharma pracAra kiyaa| - cAturmAsa, vrata, upavAsa-Apane saM0 1930 meM jammU aura 31 meM hoziyArapura meM cAturmAsa kiyaa| yahA~ bhakSyAbhakSa viSaya para apane tarkoM se inhoMne AtmArAma jI mahArAja ko camatkRta kara diyA / una dinoM paMjAba meM svAmI dayAnanda sarasvatI kA bar3A prabhAva thaa| ve mUrtipUjA kA khaMDana, rUr3hiyoM kA virodha, strI-zikSA, achUtoddhAra Adi kA pracAra karake vAstavika vaidika dharma kA svarUpa logoM ke samakSa prastuta kara rahe the / inakI bahuta sI bAteM sthAnakavAsI sampradAya se mela khAtI thiiN| donoM sampradAya sudhAravAdI the, mUrti-pUjA meM vizvAsa nahIM karate the ataH donoM meM kucha samAnatAoM ke bAvajUda kabhI-kabhI pratispardhA bhI hotI thI, pArasparika vAda-vivAda hote the| ina zAstrArthoM meM mahAsatI pArvatI jI apanI ojasvo vANI se apanA pakSa bar3e AkarSaka DhaMga se prastuta karatI thiiN| unakI dharma Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ pratipAdana zailI bar3I prabhAvazAlI, unakA jJAna vistRta aura svabhAva saumya, sarala thA / isalie unakA prabhAva vyApaka rUpa se par3atA thaa| ___ saM0 1938 meM jaba ve jammU meM cAturmAsa kara rahI thIM to jammU nareza ke pujArI kI zaMkAoM kA bhI samAdhAna unhoMne ucita DhaMga se kiyaa| mahArAja nAbhA ne saM0 1944 meM kucha prazna pUche the| pArvatI ma0 sa0 ne unakA yathocit uttara diyA jisase mahArAja unake prati AsthAvAna ho gye| pratinI pada-saM0 1951 meM caitra vadi 11 ko AcArya motIrAma jI ma0 ne Agama ke mahAn marmajJa pUjya zrI sohanalAla jI ma0 ko yuvAcArya pada diyA / usI ke sAtha unhoMne mahAsatI pArvatI ma0 ko pravartinI kA pada pradAna kara inakI yogyatA kA sammAna kiyaa| taba se lekara 47 varSoM taka nirantara mahAsatI pArvatI jI isa garimAmaya pada para suzobhita rahIM aura dUra-dUra taka jaina zAsana kI prabhAvanA thiiN| ziSyAyeM-mahAsatI pAvaMtI ma0 kI cAra pramukha ziSyAyeM huI(1) zrI jovI jI ma0, (2) zrI karmadevI jI ma0, (3) zrI bhagavAna devI jI ma0 aura (4) zrI rAjamaNI jI ma0 sN0| 1957 meM Apane jayapura meM cAturmAsa kiyA, usake pazcAt alavara pdhaarii| yahIM para mahAsatI jI ke caraNoM meM sevA kA saMkalpa lekara pannAdevI AI aura rohataka meM unakI bhagavatI dIkSA bar3I dhUmadhAma se sampanna huI / mahAsatI rAjImatI aura mahAsatI pannA kuMvara ma0 sa0 kA saMkSipta paricaya Age diyA jA rahA hai| __ antima dinoM meM vArdhakya aura zArIrika durbalatA ke kAraNa mahAsatI pArvatI jI jAlaMdhara meM sthiravAsa kara rahI thiiN| vahIM saM0 1996, mAgha vadi 9 zukravAra ko unhoMne svargArohaNa kiyA / 2. mahAsatI zrI rAjImatI ma0 sa0 bacapana-Apa kA janma syAlakoTa ke prasiddha jaina parivAra lAlA khuzahAla sAha ke ghara huA thaa| inake mAtA-pitA saMskAra sampanna the| unhoMne bacapana se hI inheM uttama guNoM kI zikSA dii| ve sarala-nirmala mana kI bAlikA thIM ho. isa zikSA se mAnoM sone meM sugandha A gii| yadyapi vidhivat pAThazAlA kI zikSA nahIM mila pAI phira bhI sAdhu satiyoM kI saMgati se inheM jainadharma evaM tattvajJAna kI acchI jAnakArI ho Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI paMjAbI sampradAya kI pramukha sAdhviyAM : 301 gaI thii| inakA vivAha jammU nivAsI prasiddha dhanika zrI dezarAja ke bhAI zrI jayadayAla malla ke sAtha huA thA / vairAgya evaM dIkSA - pArvatI ma0 sa0 ke satsaMga evaM pravacana - upadeza serAjImatI kA vairAgya puSTa ho gayA kyoMki saM0 1948 meM jaba pArvatIjI ma0 syAlakoTa AI thIM usI samaya rAjImatI bhI apane pitA ke ghara syAlakoTa AI thIM / yahIM unhoMne dIkSA kA saMkalpa le liyA / mahAsatI se prastAva kiyA to unhoMne pati aura pitA se AjJA lene kA sujhAva diyA / pitA ne inake vairAgya kI dRr3hatA dekhakara apanI anumati de dii| ve apanI sasurAla jammU gaI aura avasara pAkara pati ke sammukha apanI dIkSA kA prastAva prastuta kiyA / pati ne bahuta samajhAyA kintu ve apane nizcaya para aTala rahIM / antataH pati ko bhI svIkRti denI par3I / saM0 1948 vaizAkha sudI 13 somavAra ko dIkSA saMskAra mahAsatI pArvatI jI ke sAnnidhya meM sollAsa amRtasara meM sampanna ho gayA / svAdhyAya aura tapa sAdhanA-dIkSA ke pazcAt Apa kI ruci svAdhyAya, dhyAna, mauna japAdi kI ora adhikAdhika unmukha hotI gaI / Apa ghaNToM samAdhi lagAkara dhyAna, japa Adi karatI rahatI thIM / Apa parama titikSu thIM / kaThora sardI, bhayaMkara garmI Apa sahaja DhaMga se sahana karatI thIM / Apa eka nispRha, ekAnta sAdhikA thiiN| unakA ziSyA - samudAya choTA kintu mahAn prabhAvazAlI rahA / inakI agralikhita chaha pramukha ziSyAyeM thIM- ( 1 ) zrI hIrAdevI ma0 ( 2 ) zrI pannAdevI ma0, ( 3 ) zrI candrA jI ma0, ( 4 ) zrI mAnika devI jI ma0, ( 5 ) zrI ratanadevI jI ma0 aura ( 6 ) kI IzvarA devI jI ma0 / Aja ina ziSyAoM kA parivAra sthAnakavAsI sAdhvI samAja meM kAphI adhyayanazIla aura saMyama sAdhanA mArga para agraNI tathA jina zAsana kI prabhAvanA meM nipuNa mAnA jAtA hai / pravartinI pada - pravartinI mahAsatI pArvatI jI zArIrika asvasthatA ke kAraNa antima dinoM meM jAlandhara meM sthiravAsa rahIM / usa samaya mahAsatI rAjImatI ne apUrva niSThA evaM lagana se guruNI kI sevA kI / vi0 saM0 1996 meM jaba pravartinI jI kA dehAvasAna huA to unake pazcAt unakI sabase zreSTha yogya ziSyA hone ke kAraNa Apane usa pada ko suzobhita kiyA / svargArohaNa - aba taka Apa kA durbala ho calA thA / ataH Apa ne bhI zarIra bhI vRddhAvasthA ke kAraNa jAlandhara meM sthiravAsa kiyA / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAeM isa avasthA meM bhI Apa japa, dhyAna aura tapa Adi apUrva manoyoga pUrvaka nirantara vidhivat sampanna karatI rahIM / saM0 2010 kArtika zakla trayodazI ko vairAgya kI isa sAkSAt pratimUrti ne samAdhipUrvaka deha tyAga kiyaa| ina do mahAsatiyoM ke deha tyAga ( antima kalyANaka ) ke kAraNa jAlandhara eka tIrtha bana gayA hai| 3. mahAsatI pannAdevI jI ma0 Aja se prAyaH eka zatAbdI pUrva rAjasthAna-mAravAr3a ke sojata nagara nivAsI kSatriya zrI kizanacanda jI ko eka kanyA huI jo Age calakara sthAnakavAsI jaina samAja kI gauravamayI sAdhvI huI / inakI mAtA nAnakI devI bar3I dharmaprANa, sarala evaM suzIla mahilA thiiN| inakA prabhAva sukumAra kanyA para gaharA par3A aura vaha sundara tathA zIlavAna huii| kanyA kA nAma pannAkuMvara rakhA gyaa| usakI eka bar3I bahana thI tulasAbAI aura eka choTA bhAI thA kAnhacanda / pannA bacapana se hI jaina sAdhviyoM kA satsaMga karane lagI aura uttama kahAniyA~ sunA karatI thI jo use miThAiyoM se bhI jyAdA mIThI lagatI thI / ina kathA-kahAniyoM ke mAdhyama se vaha jainadharma kI gUr3ha bAteM bhI sahaja ho hRdayaMgama kara paaii| honahAra ko kauna roka pAyA hai / idhara ThAkura parivAra meM janmI kanyA para jaina sAdhviyoM ke sAtha satsaMga para roka lagI, udhara adRSTa kucha aura hI khela raca rahA thaa| zrI kisanacanda ke eka ghaniSTha osavAla jainI mitra hulAsa siMha ko koI kanyA na thI / ve use goda lene kA Agraha karane lge| unakI patnI geMdAbAI pannAvara kI mA~ nAnakI devI kI ghaniSTha sahelI thiiN| donoM meM kAphI samaya taka isa viSaya para carcA hotI rahI / anta meM yaha kSatriya kanyA eka osavAla jaina parivAra meM goda A gii| yahA~ use sAdhu-sAdhvI saMgati kA khuba suavasara milane lgaa| saM0 1957 meM mahAsatI pArvatI kA cAturmAsa jayapura meM thaa| unake upadeza se pannAkuvara ke supta saMskAra jAgrata ho gaye / usakA virakti bhAva dRr3ha hone lagA aura vaha dIkSA kA Agraha karane lgii| bahuta samajhAyA-bujhAyA gayA para vaha aDiga rahI / zrI bhAmArAma mahArAja ne isa bAlikA kI prakharatA se prabhAvita hokara geMdAbAI se usakI prazaMsA kI, unhoMne usake vairAgya kI aneka prakAra se parIkSA lii| pannAvara sabhI parIkSAoM meM kharI utrii| saM0 1957 meM pravartinI pArvatI mahAsatI jaba jayapura cAturmAsa ke bAda Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakavAsI paMjAbI sampradAya kI pramukha sAdhviyAM : 303 alavara gaI taba geMdAbAI ke sAtha pannAvara bhI vahA~ gaI aura mAtA'pitA kI svIkRti lekara sAdhvI jI se dIkSA lene kA nivedana kiyaa| dIkSA-mAtA-pitA aura pramukha gurujanoM kI prArthanA para mahAsatI ne unheM jJAnAbhyAsa zurU kraayaa| pratikramaNa sUtra, navatatva padArtha, dazavaikA'lika, uttarAdhyayana Adi aneka grantha kaMThastha karAye / mahAsatI pArvatI kA saM0 1958 kA cAturmAsa rohataka meM nizcita huA aura cAturmAsa se pUrva ASAr3ha sudI 10saM0 1958 ko dIkSA muhUrta nizcita huA / bar3I taiyArI aura dhUmadhAma ke sAtha samAroha sampanna huA aura pannAku~vara mahAsatI pannAdevI ke rUpa meM avatarita huI / Apane alpa samaya meM kaThora svAdhyAya karake AgamoM kA jJAna prApta kara liyA / saM0 1959 meM kAMdhalA cAturmAsa ke avasara para inhoMne apanI vidyA aura pravacana paTutA se logoM ko cakita kara diyaa| Apane svayaM to adhyayana kiyA hI, sAtha hI dUsaroM ko bhI adhyayana kI preraNA dI aura kraayaa| Apa sahiSNutA kI pratimUrti thIM / sevA ko divyajyoti Apake antasthala meM nirantara jalatI rahatI thI / Apa apane guruNIjI kI sevA meM prANapraNa se lagI rahatI thiiN| saM0 1996 meM jaba mahAsatI pArvatI jI ma0 kAphI asvastha ho gaI thIM usa samaya Apane unakI dina-rAta bar3I lagana se sevA kI aura unheM svAsthalAbha kraayaa| usI samaya rAvalapiMDI ke zrI saMgha ke Agraha para inheM vahA~ jAnA pdd'aa| ve jAlandhara, kapUrathalA, paTiyAlA, amRtasara, lAhaura hotI gujarAnavAlA pahu~cI tabhI inheM mahAsatI pArvatI ke svargavAsa kA duHkhada samAcAra milaa| isa samaya inheM vahI mArmika anubhUti huI jaisI gautama gaNadhara ko huI hogii| saM0 2001 meM Apane apanI gurubahana hIrA devI kI dehalI meM rahakara khUba sevA ko| Apane apanI sahadharmiNI evaM ziSyAoM ko bhI sevA kii| ApakI sevA parAyaNatA anyoM ke lie Adarza hai| ziSyA parivAra-1. ApakI cAra pramukha ziSyAyeM haiM :-zrI jayantI jI ma0 2. zrI rAmakalI jI ma0 sa0, 3. zrI harSAvatI jI ma0 4. zrI gaNavatI jI m0| zrI jayantI jI ma0 kI ziSyAoM meM prajAvatI aura vijendrakumArI jI ullekhanIya haiN| zrI prajAvatI jI ma0 sA0 kI ziSyAoM meM zrI mRgAvatI jI ma0 aura zrI pramoda kumArI ma0, kavitA kumArI ma0 isa samaya jaina vidyA aura saMyama ke kSetra meM mahattvapUrNa sAdhviyA~ haiN| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAe~ zrI pramoda kumArI jI ma0 hoziyArapura ke lAlA kizorIlAla jaina kI suputrI haiM / Apane 15 varSa kI vaya meM saM0 2014 meM dIkSA lI / Apane uccastarIya zikSA prApta kI hai / hindI ke sAtha aMgrejI meM bhI ApakI acchI gati hai / Apa madhurakaMThI, tejasvI vaktA evaM AgamoM kI marmajJasAdhvI haiM / ApakI choTI bahana zrI kavitA kumArI jI ma0 ne bhI 18 varSa kI avasthA meM saM0 2022 meM bar3I dhUmadhAma se dIkSA lI thI / ApakI dharma darzana ke sAtha hI anya sAhitya meM acchI paiTha hai / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kI agraNI sAdhviyA~ sAdhvI zrI madhusmitA eka vyakti ne eka bAra terApaMtha ke prathama AcArya bhokhaNajI se kahA-bhIkhaNajI ! ApakA tIrtha adhUrA hai| bhIkhaNajI ne pUchA-kaise ? usane kahA-Apake tIrtha meM sAdhu, zrAvaka aura zrAvikAe~ haiM sAdhviyA~ nahIM haiM / taba taka terApaMtha meM bahineM dIkSita nahIM huI thiiN| tIrtha vAstava meM adhUrA thA / saMyoga se vi0 saM0 1821 meM tIna bahineM dIkSita hone hetu AcArya bhikSuka ke sammukha upasthita huii| AcArya bhikSu ne unase prazna kiyA-yadi saMyogavaza eka kI mRtyu ho jAe to zeSa do ko AjIvana saMlekhanA karanI pdd'egii| tIna sAdhviyoM se kama rahanA kalpatA nhiiN| tatkSaNa tInoM ne kahA-hameM maMjUra hai / AcArya bhikSu ne tInoM ko pravrajita kara liyA / sAdhviyoM kI saMkhyA kramazaH abhivRddhi ko prApta hotI rhii| na kevala saMkhyA kI dRSTi se hI, apitu sAdhvI samAja kA guNAtmaka vikAsa bhI hotA gyaa| Aja terApaMtha dharma saMgha apane do zataka pUre kara aba tIsare zataka meM cala rahA hai| isa avadhi meM lagabhaga do hajAra bahinoM ne dIkSA lI aura Atma-sAdhanA ke sAtha-sAtha janahita meM pUrNa yoga diyA hai| AcArya bhikSu ne sAdhvI samAja ko eka vyavasthA dii| uttaravartI AcAryoM ne samaya-samaya para usako saMvaddhita kiyA, yugapradhAna AcArya zrI tulasI ne to sAdhvI samAja ke vikAsArtha apane bahumUlya samaya kA visarjana kiyA hai, kara rahe haiN| isa lekha meM kevala una sAdhviyoM ke jIvana prastuta kiye jA rahe haiM, jinhoMne sAdhvI samAja kA netRtva kara apanI buddhi aura viveka ke bala para nArI jAti ke jAgaraNa meM yogadAna diyA hai| aba taka terApaMtha zAsana meM 11 sAdhvI-pramukhAe~ huI haiM1. mahAsatI barajUjI 2. mahAsatI hIrAjI 3. mahAsatI dIpAMjI 4. mahAsatI saradArAMjI 5. mahAsatI gulAbAMjI 6. mahAsatI navalAMjI * kesarImala surANA abhinandana grantha se sAbhAra Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 : jainadharma kI pramukha sAdhviyoM evaM mahilAe~ 7. mahAsatI jeThAMjI 9. mahAsatI jhamakUjI 11. mahAsatI kanakaprabhAjI | 8. mahAsatI kAnakumArIjI 10. mahAsatI lADAMjI prathama tIna sAdhviyA~ pramukhA pada prApta nahIM thIM, kintu unhoMne sAdhvI pramukhA kI taraha sArA kAryabhAra sa~bhAlA thA, anya 8 sAdhviyoM ko AcAryoM ne sAdhvIpramukhA pada para sthApita kara sAdhvI samAja kI dekharekha kA kAryabhAra sauNpaa| sarvaprathama jayAcArya ne mahAsatI saradArAMjI ko vidhivat pramukhA pada para niyukta kiyaa| prastuta hai agraNI sAdhviyoM kA upalabdha jIvanavRtta / 1 1. mahAsatI dIpAMjI - sAdhvI zrI dIpAMjI kA jIvana aneka guNoM se paripUrNa thA / sahaja zraddhA kA udreka, cAritra ke prati niSThA, saMyama ke prati anurAga, sahadhArmikoM ke prati sneha aura vAtsalya ye Apake maulika guNa the / nirbhIkatA, vAkkauzala, gati, mati, sthiti gurudRSTi- anusAriNI thIM / paThana-pAThana meM vizeSa ruci thii| eka bAra DAkU se sAkSAtkAra huA / usane sAdhviyoM ko lUTanA cAhA / Apane oja bhare zabdoM se kahA - "hama jaina sAdhviyA~ haiM / puruSa kA sparza nahIM karatIM / chUnA mt|" sAmAna nIce rakha diyA / eka vRtta banAkara sabhI sAdhviyA~ baiTha gayIM / mahAsatI dIpAMjI unake bIca meM baiTha gayIM / ucca svara se namaskAra mahAmantra kA jApa zurU kara diyA, luTere ne samajhA yaha to kisI devI kI ArAdhanA kara rahI hai, na mAlUma merI kyA dazA kara degii| vaha Darakara sAmAna chor3akara bhAga gayA / ApakA janma sthAna jojAvara thA / AcArya bhAramalajI ke hAthoM 16 varSa kI avasthA meM dIkSA lI / 50 varSa taka sAdhanA kara vi0 saM0 1998 kI bhAdrapada kRSNA 11 ko AmeTa meM 20 prahara ke anazanapUrvaka svarga sidhArIM / 2. mahAsatI saradArAMjI - saMkalpa meM bala hotA hai aura AzA meM jIvana | saradArAM satI kA jIvana saMkalpa aura AzA kI rekhAoM kA spaSTa citra hai / vi0 saM0 1865 meM cUrU meM ApakA janma huA / dasa varSa kI bAlyAvasthA meM vivAha huA / cAra mAsa pazcAt pati kA viyoga sahana karanA par3A / sukumAra hRdaya para vajrAghAta lagA / usI varSa muni zrI jItamalajI kA cAturmAsa cUrU meM huA / saradArAM satI ne usa pAvasa meM apanI jijJAsAoM kA samucita samAdhAna pA tattvoM ko mAna, terApaMtha kI zraddhA svIkAra kI / 13 varSa kI avasthA meM yAvajjIvana cauvihAra kA vrata le liyA, sacitta-tyAga Adi aneka pratyAkhyAna kie, vividha prakAra kA Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kI agraNI sAdhviyAM : 307 tapa karake Apane sAdhanA pakSa ko parakhA / dIkSA grahaNa kI bhAvanA utkRSTa huI / pArivArika janoM ke bIca apanI bhAvanA rakhI / svIkRti na milane para saradArAMsatI ne aneka prayAsa kie, saba kasauTiyoM para kharI utarane ke pazcAt donoM parivAroM se anujJA prApta huI / dIkSA zrImajjayAcArya ke hAthoM sampanna huI / luMcana apane hAthoM se kiyA / prathama bAra AcAryazrI rAmacandajI ke darzana kie taba aupacArika rUpa se agragaNyA banA diyA / dIkSA ke 13 varSa bAda Apako sAdhvIpramukhA kA pada milA / jayAcArya ko ApakI yogyatA va viveka para vizvAsa thA / prakhara buddhi ke kAraNa eka dina meM 200 padya kaMThastha kara letI thIM / sahastroM pada kaMThastha the / una 'dinoM sAdhu-sAdhviyoM kA hastalikhita pratiyoM para apanA adhikAra thA / mahAsatI saradArAMjI ne eka upAya DhUMDha nikAlA / sArI pustakeM saradArasatI ko arpita kI giiN| saradArasatI ne sArI pustakeM jayAcArya ko bheMTa kara diiN| jayAcArya ne AvazyakatAnusAra sabakA saMgha meM vitaraNa kara diyA / viveka aura buddhi kauzala ke AdhAra para hI unhoMne sAdhviyoM ke hRdaya parivartana kara aneka grupa taiyAra kiye, jinheM terApaMtha kI bhASA meM saMghAr3A kahate haiM / jayAcArya kA Adeza pA Apane eka rAtri meM 52 sAdhviyoM ke 10 saMghATaka taiyAra kara zrImajjayAcArya se nivedana kiyA / AcAryazrI ApakI kArya-kuzalatA va tatparatA para bahuta prasanna hue / AhAra ke samavibhAga kI paramparA kA zreya bhI saradArasatI ko hI hai / sAdhu jIvana meM vividha tapasyAe~ kIM, aneka sAdhviyoM ko protsAhita kiyaa| anta meM vi0 saM0 1927, pauSa kRSNA 8 ko AjIvana anazana ( pA~ca prahara ke anazana ) meM ApakA svargavAsa huA / 3. mahAsatI gulAbAMjI - hRdaya meM komalatA, bhASA kI madhuratA aura A~khoM kI ArdratA - ye nArI ke sahaja guNa haiM / sAdhvI zrI gulAbAMjI meM inake sAtha-sAtha vyaktitva kA suyoga bhI thA / jisakA jIvana viveka rUpI saundarya se alaMkRta hai / vahI vAstava meM sundara hai, mahAsatI gulAbAMjI meM bAhya aura Antarika donoM prakAra ke saundarya kA sahaja mela thA / zarIra kI komalatA, avayavoM kI sundara saMghaTanA, gauravarNa - aisA thA unakA bAhya vyaktitva / milanasAritA, vidvattA, sauhArdra, vAtsalya aura nizchalabhAva - yaha thA ApakA Antarika vyaktitva / ApakI dIkSA jayAcArya ke karakamaloM se huI / mahAsato saradArAMjI se saMskRta vyAkaraNa tathA kAvya kA adhyayana kiyA / medhAvI tIvratA, aura grahaNa-paTutA se kucha samaya meM hI viduSI bana gayI / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 : jainadharma kI pramukha sAdhviyoM evaM mahilAeM zrImajjAcArya ne bhagavatI sUtra kI rAjasthAnI bhASA meM padyabaddha TIkA karanI prArambha kii| AcAryazrI padya pharamAte aura Apa eka bAra sunakara lipibaddha kara letIM / eka samaya meM 6, 7 padyoM ko sunakara yAda rakha letIM / ApakI lipi sughar3a aura spaSTa thI / Apane aneka grantha lipibaddha kie| vyAkhyAna kalA bejor3a thI / kaNTha kA mAdhurya rAste meM calate pathika ko roka letA thA / vi0 saM0 1927 meM sAdhvIpramukhA kA kAryabhAra sa~bhAlA / 15 varSa taka isa pada para rahIM / Apake anuzAsana meM vAtsalya mUrtimAna thA / samasta sAdhvI samAja kA vizvAsa Apako prApta thA / ApakA svargavAsa 1942 kI pauSa kRSNA navamI ko huA / 4. mahAsatI navalA~jI - ApakA janma saM0 1885 meM huA / bAlyAvasthA meM hI vivAha ho gayA / kucha varSa pazcAt hI pati kA viyoga sahana karanA par3A / tRtIya AcArya zrI RSirAya jI ke kara-kamaloM se dIkSA saMskAra sampanna huA / Apane dIkSA ke dina apanA keza - luMcana svayaM apane hAthoM se kiyA / viveka, namratA Adi guNoM se yogya samajhakara AcAryazrI ne unako bahuta sammAna diyA, usakA udAharaNa hai, unako usI dina 'sAjha' kI vandanA karavAI gaI / Apane battIsa AgamoM kA vAcana kiyA / tattva ko gaharAI se pakar3atIM aura nipuNatApUrvaka anya janoM ko samajhAtIM / kaNTha meM mAdhurya aura gAne kI kalA sundara thii| siMghAr3e kI sAdhviyoM ko pustakeM samarpita karane kI pahala Apane kI / jayagaNi ke zAsanakAla meM 13 varSa taka gurukula - vAsa kA sundara avasara Apako prApta huA / 12 varSa 6 mAha taka agraNI rUpa meM bahivihAra karate hue jana-jIvana ko jAgRta kiyA / AcAryazrI rAyacanda jI, AcAryazrI jItamalajI, AcAryazrI magharAjajI, AcAryazrI mANakacandajI, AcAryazrI DAlagaNi ina pA~ca AcAryoM kI AjJA aura iMgita kI ArAdhanA karatI huI AcAryoM kI karuNA-dRSTi kI pAtra banIM / jyeSThA aura kaniSThA sabhI sAdhviyoM ko Apa se anahada vatsalatA milatI / 3 varSa taka bIdAsara meM ApakA sthiravAsa huA / ASAr3ha kRSNA paMcamI ke dina nava prahara ke anazanapUrvaka 69 varSa kI avasthA meM samAdhipUrvaka svargagamana kiyA / 5. mahAsatI jeThA~jI - ApakA janma vi0 saM0 1901 meM huA / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kI agraNI sAdhviyAM : 309 dIkSA vi0 saM0 1916 meM cUrU meM huii| pramukhA pada vi0 saM0 1955 meM lADanUM meM prApta huaa| ApakA svargavAsa vi0 saM0 1981 meM rAjaladesara meM huaa| vyaktitva svayaM eka jyoti hai| vaha svayaM prakAzazIla hai| sAdhvIzrI jeThA~jI vyaktitva kI dhanI thiiN| zarIra sampadA se ApakI Antarika sampadA kahIM adhika mahAn thii| yahI kAraNa thA ki ApakA jIvana uttarottara Adarza banatA gayA aura Apane tapasyA ko apane meM mUrtakara zarIra ke prati abhayatva kI bhAvanA kA pATha par3hAyA / ___ Apake do dazaka gRhasthavAsa meM bIte / isa alpa avadhi meM aneka sukhaduHkhAtmaka anubhUtiyA~ Apako huiiN| ApakA kuTumba samRddhizAlI thaa| ApakA vivAha huA parantu 16veM varSa meM praveza pAte hI pati kA viyoga ho gayA aura ApakA sarvasva luTa gayA / saba kucha khokara bhI Apane vaha pAyA jo amara Ananda dene vAlA thaa| duHkha vairAgya kI sukhamaya anubhUti meM badala gyaa| ___jayAcArya ke kara-kamaloM se dIkSA saMskAra huaa| saradAra satI ke sAnnidhya meM zikSaNa calA / ruci ekaniSTha thii| mahAsatI saradArA~jI kI vaiyAvRtya aura zAsana ke katipaya kAryoM kA dAyitva svayaM le liyaa| Apane sevA vrata ko apane jIvana kA aMga banA liyaa| glAna sAdhu-sAdhviyoM ke lie auSadhi kA suyoga milAne kA kArya Apane pUrNa tatparatA se nibhAyA / navadIkSitA sAdhviyoM ko ApakI dekha-rekha meM rakhA jAtA / Apa unheM susaMskAroM se saMskArita banAtIM / kaSTasahiSNutA kA marma smjhaatiiN| terApaMtha ke saptamAcArya zrI DAlagaNi ne Apako pramakha pada para sthApita kiyA / ApakI sevAoM ke viSaya meM DAlagaNi kahate the-"jeThAMjI kI sevAe~ anukaraNIya haiM / inhoMne AcAryoM tathA sAdhu-sAdhviyoM kI bahuta sevAe~ kI / inase sevA karanA siikho|" __ sAdhvI zrI jeThAjI ne 17 aura 2 ko chor3akara 22 taka cauvihAra tapasyA kI / terApaMtha meM yaha cauvihAra tapasyA kA utkRSTa udAharaNa hai| sahaja saundarya, karttavya-niSThA, guru-bhakti sahaja hI jana-jana ko AkRSTa kara letI thii| ___ kAlUgaNi pharamAyA karate-"jeThA~jI kI dekharekha meM kitanI bhI sAdhviyoM ko rakhA jAe, unakI vyavasthA ke bAre meM mujhe cintA nahIM karanI pdd'tii|" ina vacanoM meM uttaradAyitva ke prati unakI niSThA evaM apane Azrita ke prati vAtsalya kI pUrNa jhalaka hai| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 : jainadharma kI pramukha sAdhviyAM evaM mahilAyeM 6. mahAsatI kAnaka~varajI- ApakA janma vi0 saM0 1930 meM zrI DUMgaragar3ha meM huA / dIkSA vi0 saM0 1944 meM vIdAsara meM huii| pramukhApada vi0 saM0 1981 ko carU meM prApta kiyaa| __ahiMsA aura abhaya ekArthaka hai / jahA~ abhaya hai vahA~ ahiMsA ke bhAva phUlate-phalate haiM / mahAsatI kAnakumArIjI kA jIvana ina donoM kA samavAya thA / unameM yadi nArI kI sukumAratA thI to sAtha-sAtha pauruSa kA kaThora anubandha / eka bAra vihAra meM eka choTe se gA~va meM rukanA par3A / rAtri meM vahA~ cora Aye, bAhara soye kAsIda ko rassI se bA~dha diyA aura andara ghuse / mahAsatI kAnaka~varajI ne saba sAdhviyoM ko jagAkara mahAmantra kA jApa karanA zurU kara diyA / cora bole tumhAre pAsa jo kucha hai, vaha hameM de do / mahAsatI ne panne nikAlate hue kahA-inameM amUlya ratna bhare haiM / aura saMgIta kI thirakatI huI svara laharI unake kAnoM meM gUMjane lgii| usameM bahuta sundara bhAva the / coroM kA mana badala gayA aura apanI dhRSTatA ke lie kSamA mA~gate hue cale gye| ___kalA jIvana kA udAtta pakSa hai / jo jIne kI kalA meM nipuNa hai, vaha saba kalAoM meM nipuNa hai / ApakA jIvana kalA kI sphuTa abhivyakti thaa| jIvana kalA ke sAtha-sAtha anyAnya kalAtmaka vastuoM ke nirmANa kA zikSaNa denA bhI Apa apanA kartavya samajhatI thiiN| apanI sannidhi meM rahane vAlI sAdhviyoM ko sabhI kalAe~ sikhaatiiN| Apa kalA meM bejor3a thiiN| Apake anuzAsana meM "vajrAdapi kaThorANi mRdUni kusumAdapi" yaha ukti caritArtha hotI thii| svAdhyAya kI vismRti na ho jAe, yaha svAdhyAya kA gauNa pakSa hai| mukhya pakSa hai tatsama AnandAnubhUti / mahAsatI kAnaka~varajI svAdhyAya meM lIna rhtiiN| 6 Agama, aneka bhajana, svatana, thokar3e kaNThastha the| rAta meM ghaNToM punarAvartana krtiiN| dina meM Agama-vAcana krtiiN| varSa bhara meM 32 AgamoM kA vAcana ho jaataa| Apako sAdhvI samAja kA aTUTa vizvAsa prApta thaa| isakA hetu thA apratima aura nizchala vAtsalya / dUsaroM ko samAdhi pahu~cAne meM apanA svArtha tyAga karane hetu sabase Age thiiN| vyAkhyAna zailI prabhAvotpAdaka thii| bar3e-bar3e sAdhu Apake sAmane vyAkhyAna dene meM sakucAte the| Apake prati sAdhuoM ke hRdaya meM bahumAna thaa| Apake bAre meM AcAryazrI tulasI ne 'kAlU yazovilAsa' meM likhA hai .. Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kI agraNI sAdhviyAM : 311 saMcAlana zailI sughar3a jJAna dhyAna galatAna / kAnaka~vara gaNa meM lahyo guru kRpA sammAna / nimala nIti yuta pAliyo caraNa ramaNa suvilAsa / bAlyakAla brahmacAriNI varSe guNa pacAsa / zruti svAdhyAya vilAsinI hrasinI-karmakaThora / vikathAvAda vinAsinI AzvAsinI mana mora / / ati sukhapUrvaka samAliyo nijasaMyama jItavya / vAha ! vAha satI mahAsatI avasara lahyo ! alabhya // vi0 saM0 1993 bhAdra pakSa kRSNA 5 ko atyanta samAdhistha avasthA meM rAjaladesara meM ApakA svargavAsa huaa| 7. mahAsatI jhamakUjI-ApakA janma-sthAna ratana nagara thaa| garbhAvasthA meM mAtA ko lakSmI kA svapna dikhAyI diyaa| svapna meM hI mA~ ne pUcha liyA-yaha kyA ? uttara milA-yaha kanyA tere kUla kI zRGgAra banegI / atula sneha aura vAtsalya se pAlana-poSaNa huaa| alpavaya meM pANigrahaNa ho gayA / sasurAla meM jana-dhana kI vRddhi hone se Apako lakSmI ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA / yogyatA ke kAraNa kucha dAyitva tatkAla sauMpa diye / acAnaka pati kA viyoga ho gyaa| putrI ke vaidhavya kI bAta suna pitA tIna dina mUcchita rahe / svapna meM AvAja AyI-yaha apratyAzita duHkha isake jIvana ko amaratva pradAna kregaa| eka bAra svapna meM mahAsatI ne Ana se lade hue vRkSa ko dekhaa| mana meM dIkSA kA saMkalpa kiyaa| mAtA-pitA kA sneha aura sAsa-sasura kA anurAga unheM bA~dha nahIM skaa| dIkSA se pUrva patigRha kI rakhavAlI kA bhAra Apa para thaa| dIkSA ke samaya Apake jeTha ne kahA-'jitanA duHkha mere kaniSTha bhrAtA kI matya para nahIM haA utanA Aja ho rahA hai| mere ghara kI rakhavAlI aba kauna karegA ?' ye udgAra dAyitva ke prati inakI gaharI niSThA aura kuzalatA ke paricAyaka haiN| __ Apake mana meM kalA ke prati sahaja AkarSaNa thaa| hara kArya meM sphUrti / aura viveka sadA banA rahatA thA / 15 minaTa meM colapaTTe ko sInA, eka dina meM rajoharaNa kI 25 kalikAoM ko gUMthanA sphUrti ke paricAyaka haiN| gRhastha-jIvana meM rahate hue bho Apane aneka sAdhviyoM ko sUkSma kalA sikhaayo| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 : jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAeM Apa svAdhyAya-rasika thiiN| zaikSa, glAna, vRddha kI paricaryA meM vizeSa AnandAnubhUti hotI thii| jaba kabhI zalya-cikitsA kA prasaMga AtA to apane hAthoM se usa kArya ko sampanna kara detiiN| hAtha thA halkA aura sAthasAtha kAryakuzalatA / eka bAra kAlUgaNi cAturmAsa ke lie cUrU padhAra rahe the| nagara praveza kA muharta 6 / / baje thaa| dUrI thI 6 mIla ko / AcAryazrI itane zIghra kisI hAlata meM vahA~ pahu~ca nahIM sakate the| ataH prasthAnA rUpa Apako bhejA / Apa eka ghaNTe meM 6 mIla pahu~ca gayIM / smRti aura pahacAna avikala thii| varSoM bAda bhI darzanArthI kI vandanA a~dhere meM nAmoccAraNapUrvaka svokAra karatIM / darzanArthI gadgad ho jAte aura apanA saubhAgya smjhte| harSa se vihvala aura zoka se udvigna hone vAle aneka haiN| donoM avasthAoM meM samarasa rahane vAle virale mileNge| kAlUgaNi kA svargavAsa huA / sarvatra zoka kA vAtAvaraNa thaa| aisI vikaTa sthiti meM Apane dhairya kA paricaya diyA / saba meM sAhasa kA mantra phuuNkaa| vaha zoka abhinava AcArya pada prApta tulasI gaNi ke abhinandana meM harSa banakara upasthita huaa| terApaMtha zAsana kI 37 varSoM taka sevAe~ kii| AcAryoM kA vizvAsa, sAdhu-sAdhviyoM kA anurAga, zrAvaka samudAya kI avikala bhakti ko svIkAra karatI huI sAdhanA kI Ananda muktAoM ko sameTatI-bikheratI vi0 sa0 2002 meM pUrNa samAdhi meM isa saMsAra se cala bsiiN| Aja unakI kevala smRti raha gayI hai jo aneka kAryoM meM pratibimbita hokara vismRti ko smRti banA detI hai| 8. mahAsatI lADAMjI-ApakA janma vi0 saM0 1960 meM lADanUM meM huA tathA dIkSA bhI lADanUM meM hI vi0 saM0 1982 meM huii| ___sAdhvI-pramukhA pada-prApti vi0 saM0 2002 meM huii| vivAha ke anurUpa Ayu hone para vivAha kiyA gayA gayA kintu alpasamaya pazcAt hI pativiyoga sahanA pdd'aa| vairAgya kA aMkura prasphuTita huaa| ApakI dIkSA aSTamAcAryazrI kAlUgaNi ke karakamaloM se muni tulasI, jo bAda meM terApaMtha ke navama AcArya bane, ke sAtha huii| kisane aisA cintana kiyA thA ki isa zubha muhUrta meM dIkSita hone vAle ye donoM sAdhaka zAsana ke saMcAlaka banegeM / zAsana kA saubhAgya thA / kAlUgaNike svargArohaNa ke pazcAt tulasIgaNi padAsIna hue| . Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha ko agraNI sAdhviyA~ : 313 mahAsatI lADAMjI ko gurukulavAsa milaa| mahAsatI jhamakUjI ke svargArohaNa ke pazcAt unakA kAryabhAra mahAsatI lADAMjI ko sauMpA gyaa| yugapradhAna AcAryazrI tulasI kA jIvana krAnti kA jIvana hai| AcAryavarya ke kuzala netRtva meM sAdhu-sAdhviyoM ne aneka kSetroM meM vikAsa kiyA / mahAsatI lADAMjo ne usa vikAsa ko zataguNita kiyaa| sAdhviyoM ne zikSA ke kSetra meM jo pragati kI hai usakA zreya pramukha rUpa se sAdhvIpramukhAjI ko ho hai / ve preraNAsrota thiiN| jIvana bhara preraNAdIpa banakara jalatI rhiiN| sAgara meM gAgara samAye isameM koI Azcarya nahIM kintu gAgara meM sAgara samA jAe vaha Azcarya hai| sAdhvIpramakhA zrI lADAMjI ne gAgara banakara jIvana biyAyA kintu unameM sAgara laharAtA rhaa| jijJAsA jIvana kA jIvanta AdhAra hai| Apa meM jijJAsAyeM prabala thiiN| yatra-tatra jijJAsAoM ko zAnta kara apano gAgara ko bhara letiiN| ___Apa abhaya thIM, bhaya thA to kevala pApa kA / AcAra-kauzala isakA phalita thaa| sAdhvIpramukhA kA pada unheM milA / ve pada se zobhita nahIM thIM, pada unase suzobhita haa| ve asAmAnya thIM, para unhoMne sAmAnya se kabhI nAtA nahIM todd'aa| ve niHspRha thiiN| unheM saba kucha milA para usameM Asakta na bniiN| unakI mRdutA, saumyatA, niDaratA aura kaSTa sahiSNutA vilakSaNa thii| unakA bhautika zarIra rogagrasta huA kintu manobala sadA svastha rhaa| bahuta varSa taka nirantara raktasrAva kI bImArI ne ApakI sahiSNutA ko dviguNita kara diyA / cikitsakoM ne to kaiMsara taka ko kalpanA kara lI / vi0 saM0 2023 meM AcArya pravara ne dakSiNa yAtrA prArambha kii| mahAsatI lADAMjo ko bIdAsara meM asvasthatA ke kAraNa rukanA pdd'aa| vyAdhi ne bhayaMkara rUpa dhAraNa kara liyaa| jalodara kI bhayaMkara vedanA meM bhI cAra-cAra sUtroM kA svAdhyAya cltaa| atyanta samabhAva se vedanA ko sahana kiyaa| thor3e hI mahInoM meM tIna bAra pAnI nikAlA gayA / DaoNkTara para DaoNkTara Ane lage / sabakI AvAja thI ki isa bImArI kA Aparezana ke sivA koI ilAja nhiiN| para Apane svIkRti nahIM dii| ha~sate-ha~sate samarAMgaNa meM subhaTa kI bhA~ti AtmavijayI bniiN| ApakI sahiSNutA ko dekha, sunakara mahAmanA AcArya pravara ne Apako "sahiSNutA ko pratimUrti" upAdhi se alaMkRta kiyaa| caitra zuklA trayodazI kI rAtri ke 3 / baje anazanapUrvaka kAyotsarga kI mudrA meM svarga ke lie prasthAna kiyaa| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 : jainadharma kI pramukha sAdhviyoM evaM mahilAeM 9. sAdhvIpramukhA kanakaprabhAjI-ApakA mUla nivAsa sthAna lADanUM thaa| vi0 saM0 1998 meM kalakattA meM ApakA janma huaa| Apane vi0 saM0 2017 ko ASAr3hI pUrNimA ko kelavA meM AcArya tulasI se dIkSA grahaNa kii| sAdhvIpramukhA kA pada vi0 saM0 2028 meM gaMgAzahara meM prApta huaa| dhArmika parivAra meM janma hone se bacapana se hI Apako dharma ke saMskAra prApta hae / Apake mana meM vairAgya ke aMkura prasphuTita hae, para saMkocazIlA bAlikA hone ke kAraNa sabake sAmane apane vicAra prakaTa nahIM kiye| vairAgya bhAvanA balavato hotI gii| Akhira saM0 2013 bhAdrapada zuklA trayodazI ke dina Apako zrI pAramArthika zikSaNa saMsthA meM praviSTa kiyA gyaa| ApakA pratyeka kArya zAlInatA va vivekapurassara hotA / sAdhanA kI bhUmikA meM niSNAta pAkara AcAryazrI tulasI ne ApakI dokSA kI svIkRti pradAna kii| phalasvarUpa terApaMtha dvizatAbdI samAroha ke aitihAsika sthala kelavA meM ApakI dIkSA saMmpanna huii| dIkSA ke pazcAt ApakI sphUrtaprajJA aura adhika unmiSita huii| ekAntapriyatA, gambhIratA, svalpabhASaNa, niSThApUrvaka kArya-saMcAlana ApakI virala vizeSatAe~ haiN| apramattatA ApakA vizeSa guNa hai |pshcim rAtri meM uThakara sahasra padyoM kA svAdhyAya ApakA svabhAva bana gayA hai| Aja bhI Apako 'dasaveAliya' nAmamAlA, nyAyakaNikA, nItizatakam, jaina siddhAnta dIpikA, zAntasudhArasa, sindUra prakara, 'SaDdarzana' Adi aneka grantha sampUrNa rUpa se kaNThAgra haiN| nyAya siddhAnta, darzana aura vyAkaraNa kA Apane gahana adhyayana kiyA hai| hindI, saMskRta, prAkRta bhASA para pUrNa adhikAra hai| aMgrejI bhASA meM bhI ApakI acchI gati hai| ApakA adhyayana AcArya pravara kI pAvana. sannidhi va sAdhvI zrI maMjulAjI kI dekha-rekha meM huaa| __ saba dRSTiyoM se pUrNa yogya samajhakara gaMgAzahara maryAdA mahotsava ke. avasara para saM0 2028 kI mAgha kRSNA trayodazI ko yugapradhAna AcArya pravara ne sAdhvIpramukhA ke rUpa meM ApakA manonayana kiyA / usa samaya Apa se 417 sAdhviyA~ ratnAdhika thiiN| Aja bhI lagabhaga 400 sAdhviyA~ dIkSA-- paryAya meM jyeSTha haiN| Apake namra vyavahAra ko dekhakara saba Azcaryacakita haiN| Apa eka kuzala anuzAsikA, vijJa vyasthApikA va saphala saMcAlikA hone ke sAtha-sAtha saphala saMpAdikA va lekhikA bhI haiN| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kI agraNI sAdhviyAM : 315. ApakI satata pravAhinI lekhanI janajIvana ko nayA cintana, navyapreraNA va nUtana sandeza detI hai| Agama sampAdana ke gurutara kArya meM bhI satata saMlagna haiM / AcAryapravara ke pramukha kAvya-kAlUyazovilAsa, DAlimacaritra, mANaka mahimA, nandana nikuja, candana kI cuTakI bhalI Adi kA Apane saphalatApUrvaka sampAdana kiyaa| 'AcAryazrI tulasI dakSiNa ke aMcala meM, Apako apUrva kRti hai aura 'saragama' meM Apako kAvyamayI pratibhA kI eka jhalaka milatI hai jo bhaktirasa se ota-prota hai| ApakA samarpaNa bhAva anaThA hai / AcAryazrI ke hara iGgita ko samajhakara usako kriyAnvita karatI haiN| niyamitatA tathA saMkalpa ko dRr3hatA Apake jIvana kI vizeSa upalabdhi hai-jisake phalasvarUpa itane vyasta kAryakrama meM bhI Apa jo karaNIya hai, vaha karake hI rahatI haiN| Apake mahAn vyaktitva aura kartRtva ko zabdoM kI sImA meM Abaddha karanA zakya nahIM hai| Apa Age Ane vAle saikar3oM yugoM taka jana-jana kA mArga prazasta karatI rheNgii| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahattarA zrI mRgAvatIzrI jI Adhunika yuga kI jaina sAdhviyoM meM tapAgaccha ke vijayAnanda sUri kI paramparA kI mahattarA sAdhvI zrI magAvatI jI kA nAma mahattvapUrNa hai| durbhAgya se zvetAmbara mUrtipUjaka sampradAya meM tapAgaccha kI sAdhviyoM ke sandarbha meM jAnakArI kA abhAva hI hai| ataH prastuta vivaraNa meM kharataragaccha ko chor3akara tapAgaccha evaM anya saMghoM kI sAdhviyoM ke saMbaMdha meM koI vivaraNa nahIM diyA jA sakA hai| kintu tapAgaccha meM mahattarA mRgAvatI zrI jI kAnAma eka aisA nAma hai jise vismRta nahIM kiyA jA sktaa| magAvatI zrI jI kA janma rAjakoTa se 16 mIla dUra saradhAra nAmaka grAma meM huA thaa| ApazrI ne apanI mAtA ke sAtha vikrama saM0 1995 pauSa zuklA dazamI ko bAraha varSa kI umra meM hI jaina sAdhvI kI dIkSA le.lI thii| ApazrI kA adhyayana Agama prabhAkara zrI puNyavijaya jI, paM0 sukhalAla jI, paM0 becaradAsajI, paM0 dalasukha bhAI mAlavaNiyA jaise jaina vidyA ke variSTha vidvAnoM ke sAnnidhya meM huA / ApazrI eka viduSI sAdhvI thiiN| udAradaSTi sampanna guruoM kA sAnnidhya pAkara Apa udArahRdayA bana gaIM thiiN| sAmpradAyika abhiniveza se mukta aura vaijJAnika dRSTi se cintana karane kI kSamatA ApameM adbhuta thii| mUlataH gujarAta kI hote hue bhI ApakA kAryakSetra mukhyarUpa se uttara bhArata rhaa| paMjAba kA sampUrNa jaina samAja-cAhe vaha sthAnakavAsI ho, yA mUrtipUjaka, vaha Apake prati ananya AsthAvAna rahA hai| ApakI pravacana zailI meM mAdhurya aura pravAhazIlatA thI / ApazrI ke bambaI, kalakattA Adi aneka kSetroM meM sArvajanika pravacana hue| ApazrI kI preraNA meM dehalI meM vallabhasmAraka aura bhogIlAla laharacanda bhAratIya vidyA saMskRti mandira kI sthApanA huii| isI prakAra kAMgar3A tIrtha kA jIrNoddhAra bhI ApakI preraNA se haA / Apake upadeza se AtmAnanda hAI skUla hariyANA, AtmAnanda jaina kAleja ambAlA jaisI aneka zikSaNa saMsthAoM kA sampoSaNa huA hai| isameM vallabha-smAraka kA nirmANa kArya to adbhuta hai| lagabhaga tIna karor3a rupaye ke vyaya se nirmita yaha smAraka sAdhvI zrI jI kI yazogAthA ko yuga-yugoM taka smRta karAtA rhegaa| Apa svayaM to viduSI thI hI, vidvAnoM ko sammAna dene meM bhI sadaiva sahRdaya rahatI thiiN| jahA~ Apa dUsaroM ke prati atyanta udAra thIM vahIM apane prati Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahattarA zrI mRgAvatI zrI jI : 317evaM apane sAdhvI varga ke prati niyama-vyavasthA kI dRSTi se atyanta kaThora bhI thIM / ADambara yukta kAryoM se Apa sadaiva dUra rahatI thIM aura sAdhvI jIvana ke niyamoM kA pAlana atyanta sajagatA pUrvaka karatI thIM / ApakI ziSyAoM meM pUjya sAdhvI sujyeSThA zrI jI, suvratAzrI jI, suyazA zrI jI evaM suprajJAzrI jI haiM / inameM meM sAdhvI sujyeSThA zrI jI kA svargavAsa ho gayA hai / ApakA ziSyA maNDala bhI prAjJa evaM sahRdaya hai aura apanI pUjya guruNI ke AdezoM aura nirdezoM ke pAlana meM sadaiva tatpara rahatA hai / Apa zrI kA svargavAsa 18 julAI 1986 ko vallabha smAraka dehalI meM huA / -sampAdaka Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSamAyAcanA samakAlIna sAdhviyoM meM hama kevala unhIM sAdhviyoM kA vivaraNa de pAye haiM, jinake sandarbha meM hameM kucha prakAzita sAmagrI upalabdha ho sakI hai| jina saMghoM aura sampradAyoM kI sAdhviyoM kA vivaraNa chuTa gayA hai usakA kAraNa hamArI unake prati upekSA bhAvanA nahIM, varan samucita sAmagrI kA abhAva hai| zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA meM hama kevala kharataragaccha kI sAdhviyoM kA vivaraNa prastuta kara rahe haiN| tapAgaccha ke vibhinna zAkhAoM kI sAdhviyoM kA koI bhI vivaraNa nahIM diyA jA sakA hai| yadyapi vaha zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA kA itanA vizAla gaccha hai ki sampUrNa jaina sAdhviyoM meM Adhe se adhika sAdhviyA~ isI gaccha kI haiM aura jinakI saMkhyA lagabhaga 4000 se adhika hai| isI prakAra aMcala gaccha, pAyacanda gaccha, tristhutika gaccha kI sAdhviyoM kA bhI koI vivaraNa nahIM diyA jA sakA hai| tristhatika gaccha meM Aja kaI viduSI sAdhviyA~ haiM / sAdhvI sudarzanAzrI jI, priyadarzanA zrI jI jaisI ema0 e0 pI-eca0 DI0 sAdhviyAM bhI isa gaccha meM haiN| sthAnakavAsI paramparA meM bhI hama pUjya campAlAla jI, pUjya nAnAlAla jI, pUjya hastImala jI aura gujarAta kI vividha sanpradAya ko sAdhviyoM ke sandarbha meM koI vivaraNa prastuta nahIM kara pA rahe haiN| isakA kAraNa usa sambandha meM hamArI jAnakArI kA abhAva hI hai / terApantha dharma kI sAdhviyoM ke sandarbha meM hamane kevala sAdhvI pramukhAoM kA vivaraNa diyA hai| isa saMgha meM bhI vartamAna meM aneka viduSI sAdhviyA~ haiN| prastuta pustikA to jaina mahilAoM aura sAdhviyoM ke itihAsa ke sandarbha meM mAtra prAthamika sUcanA hI hai| AzA hai bhaviSya meM isa kSetra meM eka suvyavasthita prayAsa kiyA jaayegaa| yadi hameM bhaviSya meM isa dizA sUcanAe~ upalabdha huI to hama unake ullekha kA prayatna kareMge, ataH jina saMghoM kI sAdhviyoM kA vivaraNa yahA~ nahIM diyA jA sakA hai unake prati hama kSamAprArthI haiM aura unase apekSA karate haiM ki isa sandarbha meM ve hameM jAnakArI preSita kareM tAki bhaviSya meM isa sandarbha meM jo bhI grantha prakAzita hoM, usameM unake varga kI sAdhviyoM ko samucita sthAna pradAna kiyA jA sake / -sampAdaka . Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 vartamAna jaina sAdhviyoM kA vivaraNa ( varSa 1990 ko cAturmAsa sUcI ke AdhArapara ) sAdhviyoM kI saMkhyA (a) sthAnakavAsI sampradAya (1) zramaNa saMgha ( AcArya Ananda RSi jI) (2) AcArya hastImala jI, AcArya nAnAlAla jI, pU0 campAlAla jI evaM anya rAjasthAnI sampradAya (3) zrI goMDala moTA pakSa sampradAya, zrI limbaDI moTA pakSa sampradAya evaM anya gujarAto samdrAya 913 (ba) zvetAmbara mUrtipUjaka sampradAya (4) tapAgaccha samudAya 4226 (5) aMcalagaccha samudAya (6) kharataragaccha samudAya (7) tristutigaccha samudAya (8) pAzvaMcandragaccha samudAya (sa) zvetAmbara terApaMtha sampradAya (9) zvetAmbara terApantha samudAya (10) svatantra navaterApantha samudAya (da) digambara sampradAya (11) digambara sampradAya kula sAdhviyA~ 7687 553 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lerivakA kA paricaya DaoN0 ( zrImatI ) horAbAI boradiyA kA janma ujjaina (madhyapradeza) meM I0 san 1918 meM huaa| unhoMne san 1647 meM hindI sAhitya sammelana, prayAga se sAhityaratna, san 1648 meM AgarA vizvavidyAlaya se bI0e0 tathA san 1957 meM vikrama vizvavidyAlaya se samAjazAstra meM ema0 e0 kI parIkSA uttIrNa kii| san 1676 meM "viduSI jaina mahilAe~ aura sAdhviyoM" viSaya para indaura vizvavidyAlaya ne Apako pI-eca0 DI0 kI upAdhi pradAna kii| ApakA vivAha vizva-prasiddha kSaya-roga vizeSajJa padmazrI DaoN. nandalAla boradiyA ke sAtha maI 1632 meM huA thaa| Apane apane pati ke sAtha amerikA, greTabriTena, phrAnsa, DenamArka, jarmanI Adi aneka dezoM kI yAtrAyeM kii| vidyA-prema ke sAthasAtha Apako samAja-sevA meM bhI prArambha se hI ruci rahI hai / Apa aneka samAjasevI saMsthAoM se jur3I raho haiM aura aneka saMsthAoM dvArA sammAnita bhI huiiN| Apake aneka nibandha vibhinna patra-patrikAoM meM prakAzita hue haiN| Apake ekamAtra putra DaoN. svAmI brahmezAnanda jI yuvAvasthA meM hI saMnyAsa grahaNa kara rAmakRSNa mizana ke antargata adhyAtma-sAdhanA aura sevA meM lage hue haiN| isa prakAra ApakA sampUrNa parivAra samAja sevA aura vidyopasanA ke prati samarpita hai|