Book Title: Bhagwati Sutra Part 12
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009322/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAja. viracitayA prameyacandrikAzyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM - hindI-gurjara-bhASA'nuvAdasahitam ||shrii-bhgvtiisuutrm // (dvAdazo bhAgaH) . niyojakaH . saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni paNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH prakAzakaH rAjakoTanivAsI zreSThizrI-zAmajIbhAI-velajIbhAI vIrANI na tathA kaDavIghAI-vIrANI smArakaTrasTapradatta-dravyasAhAyyena para a0 bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhaH . zreSThi-zrIzAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH __.. mu0 rAjakoTa prathamA-AvRttiH dhIra-saMvat vikrama saMvat IsavIsan prati 1200 2494 2024 1968 __ mUlyam-rU0 25-0-0 . ban poweco905PROGYORRY GE GHNA CN AHWA BANGANA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLavAnuM ThekANa? zrI a. bhA., sthAnakavAsI jainazAstroddhAra samiti, che. dareDiyA kUvA roDa, rAjakeTa, (saurASTra ). Pablished by : Shri Akhil Bharat S. S. Jan Shastri, seri, Courriiz l. 1: RIKOT, (Sri , 19' , ; je rAma riti pAna, nAnani je jinapinA ghA =1 utpansyate'gni mama ko'pi samAnadharmA, jhAlo hAyaM nirasazivipuga na pacI // 1 // SS harigInacchandaH karate avajJA jo hamArI ganna nA unake liye| jo jAnate haiM naca kuna phira ganna nA unake li|| janamegA mujhasA vyakti koI naca umame paargaa| hai ja nidhi purI thAna nA jAya che ? A mUlya rU. 25=oo prathama AvRtti prata 1200 vIra saMvata 2494 vikrama saMvata 2024 IsavIsana 1968 : : maNilAla chaganalAla zAha navaprabhAta prinTIMga presa, ghIkAMTA roDa, amadAvAda, Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAMka bhagavanIsUtra bhAga 123 kI viSayAnukramaNikA anukramAMka viSaya solahaveM zataka kA pahalA uddezA 1 solahaveM zatakakI avataraNikA 2 solahaveM zatakako uddezArtha saMgrahiNI gAthA kA nirUpaNa 2-4 3 adhikaraNI nAmake prathama uddezekA nirUpaNa 4 lohake dRSTAMta dvArA pAMca kriyAvatvakA nirUpaNa 10-17 5 adhikaraNa aura adhikaraNI kA nirUpaNa 17-31 6 jIva Adike adhikaraNa AdikA nirUpaNa 21-43 dUsarA uddezA7 jIvoMke jarA zoka AdikA nirUpaNa 44-68 8 mukhavastrikA bAMdhanA cAhiye isa viSaya kA nirUpaNa 68-77 9 karma ke svarUpakA nirUpaNa 77-85 tIsarA uddezA10 karmaprakRtikA nirUpaNa 86-94 11 kriyAvizeSa kA nirUpaNa 94-101 caturtha uddezaka - 12 karmakSapaNakA nirUpaNa 102-126 pAMcavAM uddezA-- 13 devoM ke Agamana Adi zaktikA nirUpaNa 127-135 14 zakendra ke viSayameM praznottara 136-150 15 gaMgadatta devakA Agamana AdikA nirUpaNa 150-160 16 gaMgadatta devake pUrvabhava ke viSayameM praznottara 16.1-188 chahA uddezA17 svapna ke svarUpakA nirUpaNa 189-200 18 svamake yathArtha aura ayathArthapane kA nirUpaNa 201-213 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 mahAvIra svAmI ke daza mahAsvamoM ko nirUpaNa ..: 213:233 20 svapnake phala kA nirUpaNa 233-249 21 gandhaMke grahaNa kA nirUpaNa 249-252 sAtavAM uddezA22 prakRSTavodhapariNAma (pazyatA) kA nirUpaNa 253-259 AThavAM uddezA23 lokake svarUpakA nirUpaNa, 260-293 24 paramANU kI kriyAvizeSakA nirUpaNa : ... / 213-296 25 puruSakI kriyAvizeSakA nirUpaNa 296-298 26 devakI kriyAvizeSa kA tirUpaNa. . . ." 298-303 navavA uddezA--- 27 vairocanendra valikI vaktavyatA 304-317 ___dazA uddezA28 avadhijJAna ke svarUpakA nirUpaNa " 318-321 gyArahavI uddezA29 dvIpakumAroM ke AhAra AdikA nirUpaNa 322-329 vArahavAM se. caudahavAM uddezA 30 udadhikumAroM ke AhAra AdikA nirUpaNa 330-331 satrahaveM zatakakA pahalA uddezA-- 31 satrahaveM zatakakI uddezArthasaMgraha karanevAlI gAthA 32 udAyI aura bhUtAnanda nAmake hastirAjoM kA varNana 332-334 335-340 33 tAlake dRSTAnta dvArA kAyikayAdi kriyAkA nirUpaNa 341-360 34 zarIra-indriya aura yoga meM kriyAkA nirUpaNa 361-375 dUsarA uddezA35 dharmAdimeM sthita jIva AdikA nirUpaNa 36 jIvoM ke bAlapaMDitapanA AdikA nirUpaNa 376-385 37 zarIra evaM jIva ke bhinnatvakA nirUpaNa... 15.. 385-393 38 jIva ke rUpitva aura arUpitvakA nirUpaNa ":394-408 408-120 ... Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAMcavAM uddezA-. . . 478-485 tIsarA uddezA39 jIvoM ke ejanApana kA nirUpaNa 421-435 40" ejanAvizeSa calanA ke svarUpa kA nirUpaNa. . . .436-446 41 saMvega Adi dharmoM kA nirUpaNa 447-453 ... caturtha uddezA- . 42 mANAtipAta Adi kriyA kA nirUpaNa 454-470 43 AtmakRta Adi duHkhake kAraNoM kA nirUpaNa 471-477 44 IzAnendra kI vaktavyatA chaThA uddezA- ... / / / . 45 saudharmAdi kalpAdiko meM pRthvIkAyika ....... ..... ...jIvoM kI utpattikA nirUpaNa 486-499 sAtavAM uddezA- . . . . . . * // 46 ratnaprabhAdi pRthvImeM pRthvIkAyikoM kI utpattikA nirUpaNa 500-503 ATha uddezA47 saudharmAdi kalpameM apkAyika jIvoM .... .. ke upapAta-utpatti kA nirUpaNa 514-507 . . . navavAM. uddezA.- . . ... ... 48 ratnaprabhAdi pRthvImeM apkAyika jIvoM kI utpattikA nirUpaNa 508-511 . dazavAM uddezA- / .. ... 49 saudharmAdikalpa meM vAyukAyika jIvoM kI utpattikA nirUpaNa 512-516 . . , gyArahavAM uddezA- : .. 50, ratnaprabhAdi pRthvImeM vAyukAyika jIvoM kI utpattikA nirUpaNa 517-520 / vArahavAM uddezA--.' 51 ekendriya jIvoM ke AhAra AdikA nirUpaNa 521-527 terahavAM uddezA-- . 52 nAgakumAroM ke AhAra AdikA nirUpaNa . 528-529 ___ caudahavAM uddezA53 vidyunkumAroM ke AhAra AdikA nirUpaNa ' ' 530-531 pandrahavAM uddezA-- - 54 vidyutatkumAroM ke AhAra AdikA nirUpaNa 532-533 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavAM uddezA-- 53455 vAyukumAroM ke AhAra AdikA nirUpaNa satrahavAM uddezAM-- 56 agnikumAroM ke AhAra AdikA nirUpaNa 535-536 ___aThArahavAM zatakakA pahalA uddezA 57 aThArahaveM zataka ke uddezAtha saMgrahiNI gAthA 537-538 58 jIva se lekara siddhau taka ke prathamAprathamatvakA nirUpaNa 529-549 59 prathamAprathamatva meM AhAradvAra kA nirUpaNa / 550-555 prathamAprathamatva meM bhavAbhavasiddhidvAra kA nirUpaNa 555-558 prathamAprathamatva meM saMjJidvAra kA nirUpaNa 558-562 62 prathamAprathamatva meM lezyAdvAra kA nirUpaNa 563-565 63 prathamAprathamasva meM dRSTidvAra kA nirUpaNa 565-569 64 prathamAprathamatva meM saMyatadvAra kA nirUpaNa 569-571 65 prathamAprathamatva meM kapAyadvAra kA nirUpaNa 572-574 prathamAprathamatva meM jJAnadvAra kA nirUpaNa 550-576 67 prathamApathamatva meM yogadvArakA nirUpaNa 577-578 68 prathamApathamatva meM upayogadvAra kA nirUpaNa 578-579 69 prathamAprathamatva meM vedadvAra kA nirUpaNa 579-580 70 prathamAprathamatva meM zarIradvAra kA nirUpaNa 581-582 71 prathamAdhyamatva meM paryAptidvAra kA nirUpaNa 283-584 72 caramAcaramatva meM jIvAdidvAroM kA nirUpaNa 584-609 dUsarA uddezA73 kArtikazeThake caramatva kA nirUpaNa 610-667 74 kArtikazeThakA dIkSAgrahaNa AdikA nirUpaNa 627-641 tIsarA uddezA75 pRthvIkAya Adi jIne ke antakriyA kA nirUpaNam 76 antakriyA meM jo nirjarA pudagala hai unakA nirUpaNa 650-667 77 chamastha ke saMbaMdhameM bhagavAna se praznottara 668-673 78 vandhake svarUpa kA nirUpaNa 674-679 79 karmake svarUpa kA nirUpaNa 680-686 80 pudgalake AhAra AdikA nirUpaNa 687-691 691-696 samApta Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "3 " asaMkhayaM jIviyaM mA pamAyae' zrI vinAdakumAra vIrANI (dIkSA lIdhA pahelAM zAstrAbhyAsa karatA ) janma : peA sudAna sAM. 1992 dIkSA khIcana - ( rAjasthAna ) sa. 2013 vaizAkha vada 12 tA. 26-5-57 ravivAra nirdeNa phlAdI - ( rAjasthAna ) - sAM. 2013 zrAvaNa suda 12 tA. 7-8-57 mudhavAra Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khA, zra. zrI vinAdamuninu sakSipta jIvanacaritra parama vairAgI ane dayAnA puMja jevA A puruSanA janma vikrama savaMta 1992 pATa sudAna (AphrikA)mAM ke jayAM vIrANI kuTuMbanA vyApAra Aja divasa sudhI cAlu che, tyAM thayA hatA. zrI vinedakumAranA puNyavAna pitAzrInuM nAma zeThazrI durlabhajI zAmajI vIrANI ane mahAbhAgyava'tA temanA mAtuzrInu' nAma ena maNibena vIrANI bannenu asala vatana rAjakeATa (saurASTra) che. ena maNimena dhArmika kriyAmAM pahelethI ja rucivALA hatA, para`tu zrI vinAkumAra garbha mAM AvyA pachI vadhAre dvedhamI ane priyadhamI banyA hatA. pUrva bhavanA sa`skArathI zrI vinAdyakumAranuM lakSa dhArmika abhyAsa ane tyAga bhAva taraphe vadhAre hAvA chatAM teezrIe nAnameTrIka sudhI abhyAsa karI vyavahArika keLavaNI lIdhelI ane vyApAranI peDhImAM kuzaLatA batAvelI. teozrIe yunAiTeDa kiMgaDama, phrAnsa, elbupama, hAlenDa, jarmanI svIjhalenDa, tema ja iTAlI, IjIsa vagere dezamAM pravAsa karela sAM. 2009nA vaizAkha mAsa, sane 1953mAM la'DanamAM rANI elIjhAbethanA rAjyArehaNu prasaMge teozrI laDana gayA hatA. kAzmIrane pravAsa paNa temaNe karela, deza paradeza pharavA chatAM paNa temaNe kaI vakhate paNa kadamULanA AhAra vAparela nahI'. ugatI AvatI yuvAnImAM teozrIe duniyAnA ramaNIya sthaLA jevAM ke kAzmIra, IjIpta ane yuropanAM suMdara sthaLAnI mulAkAta lIdhI hAvA chatAMe teone te ramaNIya sthaLeA ke ramaNIya yuvatIonuM AkarSaNa thayuM nahI. e enA pUrvabhavanA dhArmi'ka sa`skAranA ja roMga hatA ane e raMge ja temane te madhu na gamyuM. ane turata tyAMthI pAchA pharyAM ane sAdhu-sAdhvIjInAM dana-karavAne ThekaThekANe gayA ane temanA upadezane lAbha lIdhe ane vairAgyamAM ja mana lagADyuM. huMDAkAla aSapiSNuinA A duSama nAmanA pAMcamAM ArAnu vicitra vAtAvaraNa joi temane kaMika kSeAbha thatA ke turata ja tenA khulAse meLavI letA ane tyAga bhAvamAM sthira rahetA deza paradezamA paNa sAmAyika, pratikramaNa, cAvihAra Adi paccakkhANa vi. dhama kAya' tee cUkayA nahI. UMcI kATinI haiyAneA tyAga karI te sUvA mATe mAtra eka zetara'jI, eka esIku ane oDhavA eka cAdara phakta vAparatA ane palaMga upara nahI paNa bhUmi para ja Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zayana karatA. ane paheravA mATe eka khAdIne le che ane jhabbe vAparatA, keI vakhate kabaje paheratA bahu ThaMDI hoya te vakhate sAde garama koTa paherI letA ane muhapatti, pAtharaNuM, rajoharaNa ane be cAra dhArmika pustakanI jhenI sAthe rAkhatA saMDAsamAM nahIM paNa jaMgalamAM ekAMta jagyAmAM ghaNe bhAge zarIranI azuci " dura karavA jatA, hAlatAM cAlatAM, saMDAsa ane pezAba saMbaMdhamAM jIvadayAnI barAbara jatanA karatA, , ' ' . . . . * dezamAM ke paradezamAM jyAre temane koInI sAthe maLavAnuM thatuM tyAre temanI sAthe ahiMsAmaya jainadharmanuM svarUpa prakaTa karyA vagara rahetA nahIM. dIkSArthIone dIkSA levAnI preraNA karatA ane ema ja kahetA ke jIdagIne keI bhase nathI "aaaN UMdhiyuM mA umA " AyuSya tUTatAM vAra lAgatI nathI, jIvana tUTayuM saMdhAtuM nathI mATe dharmakaraNamAM samayamAtrane pramAda na karavo joIe. goMDala saMpradAyanA ghaNAkharA pU. munivare ane pU. mahAsatIjIene tathA boTAda saMpradAyanA pU. AcAryazrI mANekacaMdajI mahArAja ane dariyApurI saMpradAyanA zAMta-zAstra pU. munizrI bhAyacaMdajI mahArAja zramaNasaMghanA mukhya AcAryazrI AtmArAmajI mahArAja tapamaya jJAnanidhi zAstrodvAraka bA, cha pU. AcArya mahArAja zrI vAsIlAlajI mahArAja vagere aneka sAdhusAvInA upadezane temaNe lAbha lIdhelA muMbaImAM saM. 2011 sAlamAM zrI dharmasiMhajI mahArAjanA saMpradAyanA paMDitaratna zrI lAlacaMdajI mahArAjane paricaya thayo. lAlacaMdajI mahArAja pita, saMsArapakSanA traNa putro ane be putrIo ema kula 6 bake, AkhA kuTuMbe saMyama aMgIkAra karela, te jANI temane adUbhUta tyAgabhAvanA pragaTa thaI ke je kadI kSaya pAmI nahIM. A pahelAM teo jyAre mAtA-pitA sAthe pUjya AcArya zrI mANekacaMdajI mahArAjanA darzane boTAda gayelA tyAre temanA upadezanI je asara thaI te mukhya asara pahelI hatI ane bIjI asara te pUjya lAlacaMdajI mahArAjanA sahakuTuMbanI dIkSA e hatI. A beu prasaMge pUrvabhavanI bAkI ; rahelI ArAdhanAne pUrI karavAnA nimittarU hoIne vakhatovakhata teo mAtA-pitA pAse dIkSAnI AjJA mAgatA hatA ane tene javAba temanA pitAzrI taraphathI eka ja hatA. je haju vAra che samaya pAkavA dIo jJAnAbhyAsa vadhAre, Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AghamurabbIzrIo s #GIRLS E . zeThazrI zAMtilAla maMgaLadAsabhAI amadAvAda, (sva) zeThazrI zAmajIbhAI velajIbhAI vIrANuM-rAjakeTa. che Yka (4) zeThazrI chaganalAla zAmaLadAsa bhAvasAra - amadAvAda, * * * : , su - - - - - - * * khe 1 - che' 5 ST 1 , , zeThazrI rAmajIbhAI zAmajIbhAI vIrANu-rAjakeTa, vacce beThelA lAlAjI kizanacaMdajI sA. joharI ubhelA suputra ci. mahetAbacandajI sA nAnA - anilakumAra jaina (dayA) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AmurabbIzrIo ne 10 * ka * . (sva) zrI harakhacaMda kAlIdAsa vAriA bhANavaDa, (sva) zeTha raMgajIbhAI mohanalAla zAha amadAvAda, mA; (sva) zeThazrI dinezabhAI kAMtilAla zAha amadAvAda, paTela DosAbhAI gopAladAsa mu. sANaMda (jI. amadAvAda) -,' - 5 ' - , zeThazrI jesiMgabhAI piAcAlAlabhAI amadAvAda, sva. zeThazrI AtmArAma mANekalAla amadAvAda Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AghamurabbIzrIo ? ke , 1 kAraNa * * * * che, * . . * * zrI vRjalAla durlabhajI pArekha rAjakoTa, koThArI haragoviMda jecaMdabhAI rAjakoTa, ke je zeThazrI mizrI lAlajI lAlacaMdajI sA. luNiyA tathA zeThazrI jevaMtarAjajI lAlacaMdajI sA. : - ka , (.) zeThazrI dhArazIbhAi jIvaNalAla mArI , sva. zrImAna zeThazrI mukanacaMdajI sA bhAliyA pAlI mAravAha Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AghamurabbIzrIo - sa Sche , - ::.. * .: : . : - 3 sva. zeThazrI harilAla anepacaMda zAha 4. zeTha tArI sAhela hA, madrAsa khaMbhAta zrImAn zeTha sA. cImanalAlajI sA. RSabhacaMdajI sA ajItavAle (saparivAra) jA* karI jijara I / *:- vacce beThelA moTAbhAI zrImAnuM mUlacaMdajI - javAharalAlajI baraDiyA 1 bAjumAM beThelA bhAImigrIlAlajI barahiyA - 3 ubhelA sauthI nAnAbhAI pUnamacaMda baraDiyA zrImAn seThazrI thImarAna sA. joDiyAM Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa. 2012nA aSADha sudhI 15 thI zrI vinodakumAre goMDala saMpradAyanA zAstrajJa pU. AcAryazrI puruSottamajI mahArAja sAheba pAse verAvaLa cAturmAsa daramyAna khAsa niyamita rIte dIkSAnI taiyArI karavA mATe temanI pAse jJAnAbhyAsa karyo. tenI sAthe pU. AcArya zrI puruSottamajI mahArAjanA saMsAra pakSanA kuTuMbI dIkSAnA bhAvika zrI jasarAjabhAI paNa jJAnAbhyAsa karatA hatA. teoe tyAM evo nirNaya kare ke AcArya zrI puruSotama mahArAja pAse ApaNe banee dIkSA levI, pahelAM vinodakumAre ane pachI zrI jasarAjabhAIe dIkSA levI, zrI jasarAjabhAInI dIkSA tithi pU. zrI puruSotamajI mahArAja sAhebe saM. 2013nA jeTha suda 5 ne somavAre mAMgarola mukAme nakkI karI zrI jasarAjabhAI vinodakumArane rAjakeTa manyA zrI vinodakumAre zrI jasarAjabhAInI yathAgya sevA bajAvI, mAMgaroLa ravAnA karyA ane pote nizcayapUrvaka dIkSA mATe AjJA mAgI paNa teonA pitAzrInI ekane eka vANI sAMbhaLIne temane manamAM AghAta thayo ane dIkSA mATe temaNe bIjo rasto zodhI kADhaye. - pUjyazrI lAlacaMdajI mahArAja ane temanA ziSyone paricaya muMbaImAM thayela hatuM ane tyArabAda koI vakhata patravahevAra paNa thatuM hatuM. chelA patrathI temaNe jANela hatuM, je pU. zrI lAlacaMdajI mahArAja, khIcana gAme pU. AcArya zrI samarthamalajI mahArAja sAheba pAse jJAnAbhyAsa arthe gayA che. pitAne pitAzrInI AjJA (dIkSA mATe) maLe tema nathI ane dIkSA te levI ja che AjJA vinA keI sAdhu munirAja dIkSA Ape nahI ane svayameva dIkSA saurASTramAM laIne AcArya zrI puruSotamajI mahArAja pAse javAmAM ghaNAM vidane thaze, ema dhArIne teoe dUra rAjasthAnamAM cAlyA javAnuM nakkI karyuM. tA. 24-2-17 saM. 2013nA vaizAkha vada 10 ne zukravAranA roja sAMjanA temanA mAtuzrI sAthe chelluM jamaNa karyuM. bhejana karI, mAtuzrI sAmAyikamAM besI gayA. te vakhate keIne jANa karyA vagara dIkSAnA vidanemAMthI bacavA mATe ghara, kuTuMba, saurASTrabhUmi ane goMDala saMpradAyane paNa tyAga karI teo khIcana tarapha ravAnA thayA. zrI vinodamuninA nivedana parathI mAluma paDyuM ke tA. 24-5-57nA roja rAtre ATha vAge gherathI nIkaLI, rAjakeTa jaMkazane jodhapuranI TikiTa lIdhI. tA. 25-5-57nA savAre ATha vAgye mahesANA pahoMcyA tyAM aDhI kalAka gADI paDI rahe che, te daramyAna gAmamAM jaIne leca karavA mATenA vALa rAkhIne bAkInA kaDhAvI nAkhyAM ane gADImAM besI gayA. mAravADa jaMkazana tathA jodhapura jaMkazana thaIne tA. 26-5-57nI savAre phA vAgye phaledI Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahoMcyA tyAMthI page cAlIne khIcana upAzrayamAM jaI tyAM birAjatA munivaronA darzana karyA vadaNA namaskAra karI sukhazAtA pUchI, bahAra nIkaLyA ane pitAnA sAmAyikanA kapaDAM paheryA ane pachI pUjya zrI munivaronI sanmukha sAmAyika karavA beThA, temAM "sAva nica kuvAsa suvi vivi" nA badale "nAvanI pavAra rivi rivijha" bolyA te zrI lAlacaMdajI mahArAje sAMbhaLyuM ane teozrIe pUchyuM ke vinodakumAra ! tame A zuM kare che? tene javAba ApavAne badale "sa vosirA"i belI pATha pUro karyo ane pachI vinayapUrvaka be hAtha joDIne belyA ke "sAheba! e te banI cUkyuM ane meM svayameva dIkSA laI lIdhI, te barAbara che ane temAM koI pheraphAra thaI zake tema nathI. A sivAya ApazrInI bIjI koIpaNa prakAranI AjJA hoya te pharamAvo. te ja divase baporanA zAstrajJa pU munizrI samarthalAlajI mahArAja sAhebe zrI vinodakumAra munine pitAnI pAse belAvyA ane samajAvyA ke "tame eka sArA khAnadAna kuTuMbanI vyakti che. tamArI A dIkSA aMgIkAra karavAnI rIta barAbara nathI, kAraNa ke tamArA mAtA pitAne A hakIkatathI kakha thAya ane tethI mArI saMmati che ke rajoharaNanI DAMDI uparathI kapaDuM kADhI nAkhe jethI tame zrAvaka gaNAva ane jarUra paDe te zrAvakane sAtha laI zake, ema traNavAra pU. mahArAjazrIe samajAvelA paraMtu temaNe traNeya vakhata eka ja uttara Apela ke "je thayuM, te thayuM have mAre AgaLa zuM karavuM te pharamAve. zrI vinodamuninA zrI samarthamalajI jevA mahAmuninA praznanA javAba pachI khIcanane caturvidha saMgha vicAramAM paDI gaye ane munizrIo para saMsArIone keI paNa prakArane niSkAraNa humale na Ave te mATe vidamunine jaNAvavAmAM AvyuM ke "amArI salAmatI mATe tamAre jAhera nivedana bahAra pADavAnI jarUra che" tyAre zrI vinedamunie potAnA hastAkSara nivedana zrIsaMgha samakSa pragaTa karyuM, tene sArA nIce mujaba che - mArA mAtA-pitA mehane vaza thaIne dIkSAnI AjJA Ape tema na hatuM ane "basaMha jIvirya mA pamAyAne rAdhAre eka kSaNa paNa dIkSAthI vaMcita rahI zakuM tema nathI, ema mane lAgyuM. zrI lAlacaMdajI mahArAja sAheba vageree mane mArI dIkSA mATe vicArI pachI pagaluM bharavAnuM kahela paraMtu mane Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya mAtrane pramAde kara ThIka na lAge, tethI zrI arihaMta bhagavaMte tathA zrI siddha bhagavatenI sAkSIe mArA guru mahArAja samakSa pravajyAne pATha bhaNane mArA AtmAnA kalyANa mATe dIkSA aMgIkAra karI che. samAjane peTe khyAla na Ave ke mArI dIkSA kSaNika jussAthI agara gerasamajathI thaI che tethI tathA samAjamAM jainazAsananI prabhAvanA thAya te hetuthI mAre mArA vRttAMta pragaTa kare ucita che. uttarAdhyayana' sUtranA 19 mA adhyayana parathI mane lAgyuM ke manuSya jIvananuM kharUM kartavya mokSaphaLa ApanArI dIkSA ja che. chevaTa sudhI meM mArA bApujI pAse dIkSA mATe AjJA mAgI ane te vakhate paNa pahelAMnI jema vAta uDAvI dIdhI ane anaMta upakArI evA mArA bApujI samakSa huM temane kaDaka bhASAmAM paNa kahI zakatuM na hatuM ane bIjI bAjuthI mane thayuM ke AyuSya azAzvata che ane AvA uttama kArya mATe jarApaNuM pramAda kara ucita nathI. tethI meM vicArIne A pagaluM bharyuM che ane mane pUrNa vizvAsa che ke zrI vIraprabhu mahAvIra svAmIne sakaLa saMgha mArA A kAryane anudo ja " tathAstu". zakeTamAM zrI vinodakumAranA gayA pachI pAchaLathI khabara paDI ke vinoda kumAra dekhAtA nathI eTale tapAsa thavA mAMDI gAmamAM kyAMya patto na lAge eTale bahAragAma tAre karyo. kyAMyathI paNa saMtoSakAraka samAcAra sAMpaDyA nahIM. arthAt patto maLe ja nahIM. Ama vimAsaNanA pariNAme temanA pitAzrIne be mahinA pahelAMnI eka vAtanI yAda AvI te e hatI ke te vakhate zrI vinodakumAre AjJA mAgelI ke "bApujI! ApanI AjJA hoya te A cAturmAsa khIcana (rAjasthAna) jAuM kAraNa ke khIcanamAM pU. gurumahArAja zrI samarthamalajI mahArAja ke jeo siddhAMta vizArada che ane anekAMtavAdanA pUrA jANakAra che, teo tyAM birAjamAna che jeozrI pAse zAstrAbhyAsa karavA mATe pU zrI lAlacaMdajI mahArAja Adi ThANA 4 javAnA che. te mArI icchA paNa tyAM temanI pAse javAnI che. A vAtacItanuM smaraNa pitAzrIne AvavA sAthe teoe pa. pUrNacaMdrajI dakane pitAnI pAse bolAvyA ane vinodakumAra mATenI potAnI ciMtA vyakta karI. paMDitanuM A vAtane samarthana maLyuM. teozrIe jaNAvyuM ke ceDA samaya pUrve vinodakumAre mArI pAse jANavA mAgyuM hatuM ke, khIcanamAM kevA prakAranI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che ardho kalAka mADhA pahoMce. jo sadeze| samayasara paheAMcyA heta te mAtA-pitAne zrI vinAdamuninA zakharUpe paNa caherA jovAnA ane atima darzananA prasa`ga maLata, paraMtu aMtarAya kame tema banyuM nahI. AthI TveinanA progrAma paDatA mUkavAmAM AvyeA ane mAtA-pitA tA. 14-8-57nA rAja Treina mAraphata leAdI paheAMcyAM, zrI durlabhajIbhAi ane maNimene pUya tapasvIzrI lAlacaMdajI mahArAja sAhemanA darzana karyAM. A prasaMge zrI lAlacaMdajI mahArAja sAhebe avasarane pichANIne ane dhaiyanuM ekAeka akaya karIne, zrI vinedamuninA mAtA-pitAnA sAMtvana arthe upadeza zarU karyAM jene TUMkamAM sAra A pramANe che have te ratna cAlyuM gayu'! samAjane AzAdIpaka olavAI gayA ! jhaTa UgIne AthamI gayA ! have e dIpa pharIthI AvI zake tema nathI 17 zrI vinAdamuninA sa`sArapakSanA mAtuzrI maNibenane sunizrIe kahyuM kejaina ! bhAvi pramaLa che. A khAkhatamAM mahApurUSAe paNa hAtha dheAI nAkhyA che ema saune maraNane zaraNa thavuM paDe che, te pachI ApaNA jevA pAmara prANInuM zuM gajuM che ? have tA zAka dUra karIne ApaNe emanA mRtyunA Adaza oine mAtra dhIraja dharavAnI rahI. pU. zrI sama malajI mahArAja sAhebane abhiprAyaH prAthamika tema ja alpakALanA paricayathI mane zrI vinedamuninA viSe anubhava thaze, ke temanI dharmAMpriyatA ane dharmAbhilASA 'baTrimiMga pemALuratte' nA paricaya karAvatI hatI prApta saMsArika pracUra vaibhava tarapha temanI ruci chiMgAcara thatI na hatI. paraM'tu te vItarAgavANInA sa`saga`thI viSayavimukha dhasakA mAM sadA tatpara ane tallIna dekhAtA hatA. khAsa paricayanA abhAve vairAgya paNa temanI dhArAthItemanI dharmonurAgitA tathA jIvanacarcAthI kaThina kA karavAmAM paNa gabharATanA sthAne sukhAnubhavanI vRtti lakSamAM AvatI hatI. have zrI viAdamuninA jIvananA be prazno upasthita thAya che tenA khulAse karavAmAM Ave che. pra. 1 temaNe AjJA vagara svacamena dIkSA kema lIdhI ? uttara:-poMcamAM ArAnAM bhadrA zeThANInA putra evatA ( atimukta ) kumArane temanI mAtuzrIe dIkSAnI AjJA ApavAnI tadna nA pADI eTale teNe Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vayameva dIkSA lIdhI. tyAra bAda bhadrA zeThANIe potAnA kumArane gurune pI dIdhA. teja rAtre teNe bAramI bhikhunI DimA aMgIkAra karI ane ziyALaNanA parISahathI kALa karI nalInagulma vimAnamAM gayA tevI ja rIte zrI vinedakumAra svayaM dIkSita thayA pra. 2. AvA vairAgI jIvane A bhayaMkara parISaha kema Ave? uttara keTalAka carama zarIrI jIvane mAraNAMtika upasarga Avela che. juo gajasukumAra muni, metArya muni, kezala suni, kAraNa ke temanI sattAmAM hajAre bhavanAM karma hovA joIe tyAre temane ekadama ekSa javuM hatuM, te mAraNAMtika upasarga AvyA vagara eTalAM badhAM karma kevI rIte khape? bA. bra. zrI vinodamunine A parISaha Abe, je uparathI ema anumAna thAya che ke te ekAvatArI jIva heya. zrI vinodamuninuM vistRta jIvanacaritra judA pustakathI gujarAtI bhASA tathA hindI bhASAmAM chapAyela che temAthI sAra rUpe ahIM saMkSepa karela che. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI vItarAgAya namaH // zrI jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjyazrI ghAsIlAlavativiracitayA prameyacandrikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtam vyAkhyAprajJaptyaparanAmakam // zrI - bhagavatI sUtram // ( dvAdazI bhAgaH ) atha SoDazazatakaM mArabhyate itaH pUrvaM paJcadazaM zatakaM vyAkhyAtam, tatra pazcAdazazata ke ekendriyAdi kAyikeSu gozAlakajIvasyAnekadhA janmamaraNAdikaM kathitam, atrApi SoDazazatake jIvasya janmamaraNAdikameva kathyate, anena saMbandhenAyAtasya SoDazazatakasya caturdazodezakAH santi teSAmudezakAnAmabhidhAnasUcikA gAthA procyate'ahigaraNi' ityAdi / - solahaveM zatakakA prAraMbhapahalA uddezA isase pahile 15 zatakoM kI vyAkhyA kI jA cukI hai| inameM se 15 veM zataka meM gozAlaka jIva kA ekendriyAdikAyikoM meM aneka -prakAra se janmamaraNAdi saMbandhI kathana kiyA gayA hai, so isa solahaveM : zataka meM bhI jIva ke janmamaraNAdi kA kathana kiyA jAvegA, ataH . isI saMndha ko lekara prArambha kiye isa solahaveM zataka ke caudaha, hRddezaka haiM, hana uddezakoM ke nAmako sUcita karanevAlI gAthA isa prakAra se kahI gaI hai -- ' ahigaraNijarA kammaM' ityAdi / sALamA zatakanA prAraMbhauddeza pahelA AnAthI pahelA paMdara zatakAnI vyAkhyA karavAmAM AvI che. te paikInA paMdaramAM zatakamAM "geAzAlaka"nA jIvanuM ekendriyAdi kAyikAmAM aneka `prakArathI janmamaraNAdi sabadhI kathana karavAmAM Avyu che. ane A sALamAM prakAzatakamAM paNa jIvatu janmamaraNAdinuM kathana karavAmAM Avaze tethI te sakha dhane laI A seALamAM zatakanA prAraMbha karAyela che. A seALamAM zatakanA cauda uddezAo che. te uddezAonA nAmanA nirdeza karanArI gAthA A pramANe vAmAM bhAvI che, " ahigaraNi jarAimmaM " ityAhi bha0 1 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra mUlam-ahiMgaraNi jarA kamma, jAvaiyaM gaMgadatta sumiNe y| uvaoga loga baliohi dIva udahI disA thaanniyaa||1|| chAyA-adhikariNI jarAkarma yAvatikaM gaGgadattaH svapnazca / ___ upayogaH lokA baliH avadhiH dvIpaH udadhidizAstanitAH // 1 // TIkA-'ahigaraNi' adhikariNI adhikriyate saMsthApyate lohAdikaM kuTTanAyeM yasyAM sA adhikariNI, lohakArANAmupakaraNavizeSaH, 'eraNa' iti hindI bhASA prasiddhaH adhikaraNImabhRtipadArthavizeSitArthaviSayakauddezakopi adhikaraNIti nAmataH kathyate sacAna prathama uddezakaH 1 / 'jarA jarA vArddhakyam jarAdharthaviSayatvAt jareti dvitIyoddezakaH 2 / 'kamme karma-karmaprabhRtikArthaviSayatvAda karmanAmakastRtIya uddezakaH 3 / 'jAvaiya' yAvatikam 'nAdatiyaM' ityetadAdi, TIkArtha--kUTane ke liye lohAdika padArtha jisake Upara rakhe jAte haiM usakA nAma adhikriyate saMsthApyate lohAdikaM kuTTanArtha yasyAM sA . adhikariNI / isa vyutpatti ke anusAra adhikariNI eraNa-hai luhAra isa para rakhakara lohAdiko pITA karate haiN| hindI bhASA meM ise eraNa kahA gayA hai / prathama uddezaka meM sarvaprathama isI adhikariNI Adi ko 'lekara gautamane prabhu se prazna kiyA hai-ataH isa saMbandha se isa prathama 'uddezaka kA nAma bhI adhikariNI aisA kaha diyA gayA hai| jarA nAma vArddhakya avasthA kA hai| isa vAIkyAdiavasthArUpa viSayavAlA hone se dvitIya uddezaka kA nAma jarA aisA huA hai| karma AdirUpa arthaviSayaka hone se karma isa nAmakA tIsarA uddezaka hai / sarva prathama TIkAI-TapavA mATe lekhaMDa Adi padArtha jenA upara rAkhavAmAM bhAva cha. tenu nAma "adhikriyate saMsthApyate lohAdikaM kuTTanArtha yassAM sAadhikaraNI" mA vyutpatti bhanusAra adhi425-26 cha. duhAra tanA 52 khaMDa Adi rAkhIne TIpe che. tene eraNuM kahe che pahelA uddezAmAM sauthI pahelA A adhikaraNa kriyA Adine uddezIne gautamasvAmIe prabhune prazna karyo che. jenA saMbaMdhathI A pahelA u zAnuM nAma-adhikaraNa-e pramANe kahevAmAM AvyuM che. jarA nAma vRddhAvasthA (ghaTapaNu)nuM che. A vRddhAvasthA rUpa e viSayavALuM havAthI bIjA uddezAnuM nAma-jarA-e pramANe rAkhavAmAM AvyuM che. karma Adi rUpa arthanA viSayavALuM hovAthI trIjA-udezAnuM nAma-karma Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIko za0 16 u0 1 uddezArthasaMgrahagAthAnirUpaNam zabdenopalakSito yAvatikamiti caturthoddezakaH 4 / 'gaMgadatta' gaMgadattA gaMgadattanAmaka devasambandhiviSayapratipAdakatvAt uddezakopi gaMgadattanAmako bhavati sa ca paJcamaH 5 / 'mumiNe ya' svapnazca-svapnAtmakaviSayapatipAdakatvAdetasya svapna iti nAma bhavati sa cAtra SaSThoddezakaH 6 / 'uvaoge' upayoga:-upayogAtmakArtha pratipAdakatvAduddezako'pi upayoga iti nAmnA nirdizyate sa ca saptamaH 7 / 'loga' lokA-lokasvarUpamatipAdakatvAt loka iti nAmakoSTama uddezakaH 8 / 'bali' bali:-balirasurakumArendraH tatsaMbandhipadArthapratipAdakatvAd balinAmako, navama uddezakaH 9 / 'ohI avadhiH-avadhijJAnamarUpaNaparatvAdavadhizabdenocyamAna-, uddezako dazamaH 10 / 'dIva' dvIpa-dvIpakumAravaktavyatApatibaddhatvAt dvIpa iti nAmaka ekAdazoddezakA 11 / 'udahI' udadhiH-saptamabhavanapatIndra udadhikumArayAvatika isa pada se upalakSita hone ke kAraNa caturtha uddezaka yAvatika, isa nAmavAlA hai / gaMgadattanAmaka devasaMghandhi viSaya kA pratipAdaka hone. se pAMcA uddezaka gaMgadatta nAmakA kahA gayA hai| svaprAtmaka viSaya, kA pratipAdaka hone ke kAraNa svapna isa nAmakA chaThA uddezA hai upa: yoga rUpa artha kA kathana karanevAlA hone se 7 vA uddezA upayoga isa nAmakA hai / loka ke svarUpa kA pratipAdaka hone se loka isa nAma kA AThavAM uddezA hai / asurakumArendra kA nAma bali . hai / isa paliM saMbandhI padArtha kA pratipAdana karanevAlA hone ke kAraNa balinAma kA nauvAM uddezA hai avadhijJAna kI prarUpaNA karane meM tatpara hone ke kAraNa avadhi nAmakA dazavAM uddezA hai / dvIpakumAra saMbandhIvaktavyatAse yukta - prabhArI rAmapAmA mAvyu che. yAthA Adezanu nAma 'yAti se pramANe che. gaMgadatta nAmanA deva saMbaMdhi viSayanuM pratipAdaka hovAthI pAMcamAM uddezAnuM nAma-gaMgadara-e pramANe rAkhavAmAM AvyuM che. svapnAtmaka viSacanuM pratipAdana karanAra hovAthI chaThThA uddezAnuM nAma-svapna"-e pramANe rAkhavAmAM AvyuM che. upaga rUpa arthanuM kathana karanAra hovAthI sAtamA uddezAnuM nAma "ga"-e pramANe rAkhavAmAM AvyuM che. lekanA svarUpanuM pratipAdana karanAra hovAthI leka e nAmano AThamo uddeza che. asurakumArendranuM nAma bali che. e bali saMbaMdhi arthanuM pratipAdana karavAvALuM hevAthI navamA uddezAnuM nAma "bali che. avadhijJAnanI prarUpaNa (varNana) karavAmAM tatpara hovAnA kAraNe dazamAM uddezAnuM nAma "avadhi e pramANe che dvIpakumAra saMbaMdhi vakta gratA yukta hovAne kAraNe agiyAramA uddezAnuM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre vipayatvAdudadhinAmako dvAdaza uddezaH 12 / 'disA' dizA - aSTamabhavanapatIndradikkumAraviSayakatvAt dizeti nAmakatrayodazodezakA 13 'thaNiyA' stanitaH - dazamabhavana patIndrastanitakumAraviSayatvAt stanitanAmakazcaturdazodezakaH 14 / anena prakAreNa SoDazazatake caturdazodezakA bhavanti // // 1 // 4 pUrvokteSu caturdazoddezakeSu prathamamadhikaraNInAmakamuddezakramAha, tasyedamAdimaM sUtram- 'teNaM kAleNaM' ityAdi / mUlam - teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe jAba pajjuvAsamANe evaM vayAsI - asthi bhaMte adhikAriNI vAukAra vakkamai, haMtA, atha se bhaMte kiMpuDhe udAi apuTThe udAi, goyamA ! puDhe uddAi, no apuDhe uddAi / se bhaMte! kiM satarIrI nikkhamai asarIrI nikkhamai, evaM jahA khaMdae jAva no asarIrI nikkhamai // sU0 1 // hone ke kAraNa dvIpa isa nAmakA gyArahavAM uddezA hai| saptamabhavana - patIndra jo udadhikumAra haiM so inake viSaya kI prarUpaNA se yukta hone ke "kAraNa udadhinAma kA 12 vAM uddezA hai| aSTama bhavanapatIndra jo "dizokumAra haiM so inake viSaya kA kathana karane vAlA hone ke kAraNa 13 uddezA dizA nAmakA hai| tathA dazaveM bhavanapatIndra jo stanitakumAra hai so inake viSaya kA pratipAdaka hone ke kAraNa 14 vAM uddezA stanita nAmakA hai / isa krama se isa 16 veM zataka meM ye 14 prathama uddeza kahe gaye haiN| Ga nAma 'dvIpa ' e pramANe che. sAtamA bhavanapatIndra je uRSikumAra che temanA viSayanI prarUpaNAthI yukata hAvAthI khAramA uddezAnuM nAma * udadhI'e pramANe che. AzmA bhavanapatindra je dizAkumAra che tenA saMbaMdhI kathana hovAnA Arace teramA uddezAnu' nAma 'dizA' he izabhA lavanasyatIndra ? stnitkumAra che. temanA sabaMdhI pratipAdana karanAra hAvAnA kAraNe caudamA uddezAnuH nAbha, 'ztanita' se prabhAve che. : A kramathI A seALamA zatakamAM cauda uddezAe kahevAmAM AvyA che. 7 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 1 sU01 adhikaraNI nAma koddezakanirUpaNam chAyA - tasmin kAle tasmin samaye rAjagRha yAvat paryupAsInaH evamavAdIt asti khala bhadanta / adhikaraNyAm vAyukAyo vyutkrAmati, daMta asti, sa bhadanta ! kiM spRSTaH apadravati aspRSTaH apadravati, gautama ! spRSTaH apadravati no aspRSTaH apadravati / sa bhadanta ! kiM sazarIrI niSkrAmati azarIrI niSkrAmati, evaM yathA skandako yAvat no azarIrI niSkrAmati // sU0 // TIkA- 'te kA te samaeNaM' tasmin kAle tasmin samaye 'rAyagihe jAva pajjuvAsamANe evaM vayAsI' - rAjagRhe yAvat bhagavAn samatrasRtaH pariSat nirgatA dharmaari zrutvA pariSat pratiganA gautamasvAmI vinayena prAJjalipuTaH paryupAsIna evamavAdIt - 'asthi NaM maMte' asti khalu madanta ! 'adhikarirNisiM' adhikariNyAm 'eraNa' iti bhASA prasiddhe lohakAropakaraNavizeSe 'vAukkAe vakkamaha' vAyukAyo nyutkrAmati vAyukAyastasyAmayoghanAbhighAtena samutpadyate kimiti praznaH, bhagavAnAha - 'haMtA asthi' inta asti-koddAdInAM ayoghanAvinA tADanena tatrAdhikariNyAM inameM adhikaraNI nAmakA jo prathama uddezA hai use kahane ke liye sUtrakAra sarvaprathama - "teNaM kAleNaM teNaM samae NaM" ityAdi / sUtra kahate haiM TIkArtha -- usa kAla meM aura usa samaya meM rAjagRha meM yAvat bhagavAn padhAre pariSat nikalI dharmakathA ko sunakara vaha pariSat pIchI calI gaI / taba gautamasvAmIne vinaya se prAJjalipuTa hokara paryupAsanA karate hue isa prakAra se pUchA- 'asthi NaM bhaMte! adhikaraNisi bAukAryaM vakkamaha' he bhadanta ! lohakAra kA upakaraNa vizeSa jo adhikaraNI hai ki jise hindI bhASA meM eraNa kahA gayA hai usa para hathauDA kI voTa dete samaya vAyukAya utpanna ho jAtA hai kyA ? isa prazna ke uttara meM prabhune gautama se aisA kahA hai 'haMtAasthi' hAM, lohAdi koM ko jaba hathauDe Adi temAM adhikaraNI nAmanA je pahelA uddeza che. tenu kathana karavAne mATe sUtrAra tenu yauthI pahelu' sUtra " teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM " tyahi sUtra he che. TIkA--te kAle ane te samaye rAjagRha nagaramAM yAvat bhagavAna padhAryAM pariSata teozrInA darzanArthe nIkaLI dharmAMkathAne sAMbhaLIne te paSit pAchI gaI tyAre gautama svAmIe vinayathI hAtha joDIne payu pAsanA (sevA) karatA karatA A pramANe pUchyuM, " atthi NaM bhaMte ! adhikaraNI vAukArya vakphamaI " De bhagavan ! buDAratu' (512 (sAdhana) viSeza ne adhizrI (mera) tenA para ghaNu pachADatI vakhate vAyukAya utpanna thAya che zu? A praznanA bhaSAmamAM alume gItabhane yA prabhAve dhu - "haMtA, atthi "DA, boTA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatIstre vAyukAyA samutpadhane iti / ayaM cotpattisamaye acetanopi pazcAt sacetano bhavatIti bhAvaH / yasyotpattirbhavati tasya maraNamapyavazyaMbhAvi utpattamaraNarAhacaritatvAdatastanmaraNaviSaye gautamaH pRcchati 'se bhaMte' ityAdi, 'se bhaMte kiM puDhe ucAi, apuDhe ucAi sa bhadanta kiM spRSTaapadravati mriyate kim aspRSTa apadravati niyate ?, spRSTaH-svajAtIyasparzAt zastrAdispIDA apadravati mriyate athavA aspRSTa eva zastrAdinA mriyate iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'puDhe udAi no apuDhe' spRSTa apadravati no'spRSTaH 'se bhaMte kiM sasarIrI nikkhase pITA jAtA hai, taba usa pITane se usa adhikaraNI ke Upara vAyukAya utpanna ho jAtA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki vaha vAyu vahAM utpattisamaya meM acitta hotA hai phira vaha sacitta ho jAtA hai arthAt hathauDA se lohe Adi ko pITate samaya jo vAyu utpanna hotA hai vaha pahale acetana avasthA meM rahA huA vAyukAya phira sacetanA ho jAtA hai| jisakI utpatti hotI hai usakA maraNa bhI avazya hotA hai ata: isI bAta ko lekara gautama pramu se aisA pUchate haiM-'se bhaMte ! kiM puDhe uddAha, apuDhe uddAi' hai bhadanta ! vaha vAyukAya kyA svajAtIya ke sparza se athavA zastrAdike sparza se maratA hai ki unake sparza kiye binA hI mara jAnA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhune kahA-'goyamA ! puDhe uddAi, noapuDhe' he gautama ! vaha zastrAdi dvArA spRSTa hone para hI maratA hai vinA spRSTa hue nahIM maratA vigerene jyAre hathoDAthI TIpavAmAM Ave che tyAre te adhikaraNI (eraNa) upara vAyukAya utpanna thAya che. tAtparya kahevAnuM e che ke te TIpavAthI utpanna thayelo vAyu utpatti samaye acitta hoya che pachI te sacitta thaI jAya che. arthAta-hathoDAthI lekhaMDa vagerene TIpatI vakhate je vAyu utpanna thAya che te vAyuthI te acetana avasthAmAM rahela vAyukAya pharI saceta banI jAya che. jenI utpatti thAya che tene nAza paNa hamezAM thAya che jethI sara pAtane uddezana gautama svAmI prabhune se pUche che -' se bhaMte ! kiM puDhe uddAi, apuDhe uddAI " 7 mApana! vAyuzaya zu datIyanA 25zayA athavA zastra dInA sparzathI mare che? athavA tene sparza thayA vinA ja mare cha 1 mA prazanA uttara prabhu -" goyamA ! puDhe uddAi, no apure" gautama!te vAyukAya zastrAdI dvArA spaSTa thAya tyAre ja mare che spaSTa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 1 sU01 adhikaraNInAmakoddezaka nirUpaNam 7 mai asarIrI nikkhamai' sa vAyukAyo bhadanta ! kiM sazarIrI niSkrAmati azarIrI niSkrAmati, paridRzyamAnazarIrAt yadA tasya vAyukAyikajIvasya niSkramaNaM bhavati tadA sa zarIrarahito nirgacchati zarIrasahito vA nirgacchatIti praznaH, bhagavAnAha - ' evaM jahA khaMdae jAva no asarIrI nikkhamai' evaM yathA skandako yAvat no azarIrI niSkrAmati atra skandaka prakaraNamanusaMdheyam tathAhi - kadAcit sazarIrI api kadAcit zarIrarahito'pi niSkrAmati zarIrAt audArikAdizarIrapakSe zarIrarahito niSkrAmati, tathA taijasakArmaNazarIrApekSayA sazarIrI niSkAmati / hai (yaha sUtra sopakrama kI apekSA hai ) / 'se bhaMte / kiM sasarIgarI nikkhamada, asarI nikkhama' he bhadanta ! paridRzyamAnazarIra se - gRhItazarIra se jaba usa vAyukAyika jIva kA niSkramaNa hotA hai-taba vaha kyA zarIra sahita hI vahAM se nikalatA hai ? yA zarIra rahita hokara vahAM se nikalatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'evaM jahA khaMdara jAva no asarIrI nikkhamadda' jaisA ki skandaka ke prakaraNa meM kahA gayA hai - vaisA hI kathana yahAM para kara lenA cAhiye - tAtparya yaha hai ki vaha kathaMcit sazarIrI bhI nikalatA hai aura kathaMcit azarIrI bhI nikalatA hai- sazarIrI nikalatA hai isakA tAtparya aisA hai ki tejasa aura kArmaNazarIra anAdikAla se jIva ke sAtha sambandhita cale A rahe haiM aura taba taka ye jIva ke sAtha saMbandhita rahate haiM ki jaba taka jIva kI mukti nahIM ho jAtI hai ataH isIliye yahA~ aisA kahA gayA thayA vinA bharato nathI. " se bhaMte / kiM sasarIrI nikkhamai, asarIrI nikkha mai " he bhagavan ! hemAtA zarIrathI-dhAraNu-resa zarIrathI nyAre te vAyumAya jIvanu niSkramaNu thAya che tyAre te vAyukAya zuM... zarIra sAthe ja tyAMthI nIkaLe che? ke zarIra vinAnA ja tyAMthI nIkaLe che tenA uttaramAM prabhu kahe che " evaM jahA khaMdae jAva no asarIrI nikkhamai " levI rIte 24nnA prakaraNamAM kahevAmAM Avyu che tevu' ja kathana ahi paNu samajI levuM tAtpa kahevAnu e che ke katha`cit sazarIrI paNu nIkaLe che, ane thacita azarIrI paNa nIkaLe che. sazarIrI nIkaLe che ema kahevAnA hetu e che ke tejasa ane kAmaNu zarIra anAdi kALathI jIvanI sAthe sama dhita cAlyu Ave che ane tyAM sudhI ja saMbaMdhita rahe che. ke jyAM sudhI jIvanI mukita na thaI hAya ethI ahiyAM ema kahevAmAM Avyu che ke - Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 bhanaries AmokSaM jIvasya tejasakArmaNazarIreNa saha triyogo na bhavati, ata audArikAdi zarIraM parityajya gacchana api sa rAzarIrI eva bhyate, audArikA pekSayA tu azarIrI niSkrAmatIti bhAvaH tathA cApekSAbhedamAdAya pakSayamavi sidhyati iti // sU0 1 // mUlam - iMgAlakAriyAe NaM bhaMte agaNikAe kevaiyaM kAlaM saMciTa, goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni rAIdiyAI | anne vitattha vAukAe vakkamai, na viNA bAukAparNa agaNikAe ujjalar3a ||sU02|| chAyA - aGgArakArikAyAM khalu bhadanA | agnikAyaH kiyatkAlaM saMtiSThate, gautama ! jaghanyenAndharmuhUrttam utkarSeNa trINi rAtri divAni, anyoSitatra vAyukAyo vyutkrAmati na vinA vAyukAyenAgnikAyaH ujjvalati / / 02 / TIkA - vAyoragni sahacAritvena vAyusutrAntaramagni sUtramAha-iMgAletyAdi / 'iMgAla kAriyAeNaM bhaMte' aGgArakArikAyAM khalu bhadanta 'agaNikAe kevaiyaM hai ki kathaMcit jIva sazarIrI nikalatA hai kadAcit zarIra se rahita hokara bhI nikalatA hai, so isakA bhAva aisA hai ki audArika Adi zarIra se rahita hokara hI nikalatA hai / isaliye audArika zarIra ko chor3akara bhI paragati meM jAte samaya bhI vaha sazarIrI kahA gayA hai| isa prakAra sazarIrI azarIrI donoM pakSoM kI siddhi ho jAtI hai // sR0 1 / iMgAlakAriyAe NaM bhaMte / agaNikAe kevaiyaM kAlaM ityAdi / TIkArtha--- isa sUtra dvArA gautamane prabhu se aisA pUchA hai-iMgAlakArikAe NaM bhaMte / agaNikAeM kevaiyaM kAlaM sahi aGgArikA meM ' thaMcit chatra sazarIrI nIkaLe che. ane kAi vakhata zarIra vinA ja. nIkaLe che tenA bhAva evA che ke audArika Adi zarIrathI rahita thaine nIkaLe che. eTalA mATe audArika zarIrane ADIne paragatimAM jatI vakhate paNa te zarIrI ja kahevAya che e rIte sazarIrI ane azarIrI e ane pakSanI siddhi thaI jAya che. zAs.1A " iMgAlakAriyAe NaM bhave ! agaNikAe kevaiyaM kAlaM " htyaahiTIkA-A sUtra dvArA gautama svAmIe mahAvIra prabhune e pramANe pUchayu che " iMgAlakAriyAe NaM bhaMte / agaNikAe kevaiyaM kAlaM saciTThai " Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 1 sU0 2 adhikaraNInAmakoddezaka nirUpaNam 9 kAlaM saMci' agnikAyaH kiyantaM kAlaM saMtiSThate, aGgArAn karoti iti aGgArakArikA agnizakaTikA tasyAm aGgArazakaTikAyAM 'sagaDI' iti lokaprasiddhAyAM samutpadyamAno'gnikAyaH kiyatkAlaparyantaM tatra saMtiSThate iti praznaH / bhagavAna, ha'gomA' he gautama! 'jahaNeNaM aMtro muhataM ukkoseNaM tini rAI diyA " jaghanyenAntarmuhUrtam utkRSTataH trINi rAtri divAni / ayamagnizakaTikAyAM na hamaara ra tiSThati kintu 'anne vi tattha aisare ahar' anyopi tatra vAyukAyo vyutkrAmati utpadyate, saMbhavatItyarthaH yatrAgnikAyastatrAvazyameva arrat vedtyAha- 'na viNe' tyAdi, 'na viNA vAukAeNaM agaNikAe sigar3I meM "he bhadanta ! agnikAya kitane kAla taka rahatA hai ?" aGgArAn karoti iti aGgArakArikA" isa vyutpatti ke anusAra aGgArakArikA kA tAtparya hai agni jisameM jalAI jAtI hai aisI sigaDI' sigaDI meM jaba agni jalAI jAtI hai to vaha jalAI gaI agniagnikAya kitane samaya taka sacetana-prajvalita - banI raha sakatI hai ? so isake uttara meM prabhu ne kahA- 'goyamA ! he gautama | 'jahanneNaM aMto muhataM ukkoseNaM tini rAidiyAI' samutpadyamAna agnikAya jaghanya seto antarmuhUrta taka sacetana banA rahatA hai, aura utkRSTa se tIna dinarAta taka sacetana banA rahatA hai / isake bAda vaha acetana ho jAtA hai / isa agnizakaTikA meM sigaDI meM kevala agnikAya yahI nahIM rahatA hai kintu usake sAtha 'anne vi tattha vADakAe vakkamai' aura bhI vAyukA rahatA hai - utpanna hotA hai| kyoMki jahA~ agnikAya hai vahAM para avazya hI vAyukAya hotA hai 'na viNA vAukAeNaM agaNikAe 66 huM bhagavan ! a`gArIkAmAM (sagaDI) agnikAya keTalA samaya sudhI rahe che? aGgarAn karoti itiaGgara kArikA" me prabhA vyutpatti thAya che uDavAnA hetu e che ke agni jemAM saLagAvavamAM Ave che, tevI sagaDImAM saLagAvele agni keTalA samaya sudhI, sacetana-saLagelA rahe che ? tenA uttaramAM prabhue * - " goyamA !" he gautama! " jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni rAiMdiyAI " utpanna thte| abhiprAya dhanyathI antarmuhUrta sudhI sacetana rahe che ane utkRSTathI traNa divasa rAta sudhI rahe che. te pachI te acetana thaI jAya che, arthAta te sagaDImAM phakta agnikAya ja rahetA nathI. parantu tenI sAthai " anne vi tattha vA ukAe vakkamai " tenI sAthe khIjA paNa vAyukAcA rahe che utpanna thAya che. kemake jyAM agnikAya hAya tyAM vAyukAya bha0 2 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 bhagavatIsUtre ujjalai' na vinA vAyukAyenAgnikAya ujjvalati vAyukAryaM vinA agneH majvalanaM ' na bhavatyato'bhidhIyate yatrAgnikAyastatrAvazyameva vAyoH sadbhAvaH yatrAgnistatra vAyuriti niyamAt // s0 2 // agneradhikArAdevAgnipaptaloddAdikamadhikRtyAha - 'purisegaM bhane ' ityAdi mUlam - puriseNaM saMte ayaM ayakosi ayomaeNaM saMDAsaraNaM ugvimANe vA pavvihamANe vA kai kirie, goyamA 'jAvaM varNa se purise avaM ayakosi ayomaghaNaM saMDAsa eNaM uhi vA pavitra vA tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva prANAivAyakiriyA paMcAhiM kiriyAhiM puTTe, jesiM piNaM jIvANaM sarIrehiMto ae nivvattie athakoTTe nivvattie laMDAse nivvattie iMgAlA nivvattiyA iMgAlakaDDiNI nivvattiyA bhatthA nivvattiyA, viNaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puTTe / purise NaM bhaMte ayaM ayakoDAo ayomaraNaM saMDAsaeNaM gahAya ahikariNisi ukkhiNvamANe vA nikkhidyamANe kai kirie, goyamA jAvaM caNaM se purise ayaM athakoTTAo jAna ukkhivai vA nikkhiva vA / tAvaM ca NaM se purise kAiyAe java pANAivAyakiriyAe paMcahi kiriyAhiM puTTe / jeliM piNaM jIvANaM ujjalaha' vAyukAtha ke rahe vinA agnikAya prajvalita nahIM raha sakatA hai - isaliye aisA kahA gayA hai ki jahAM agnikAya hai vahAM avazya hI vAyu kA sadbhAva hai kyoMki jahAM agni hai vahAM vAyu hai aisA niyama hai | sUtra 2 // avazya hoya . " na viNA vAukAeNaM agaNikAe ujjalai ' vinA agnikAya prajavalita rahi zakate che ke jyAM agnikAya che tyAM vAyukAya agni che tyAM vAyu pazu hAya che, eve nathI. tethI ja pazu jarUra niyama che. "" vAyukAya evu' kahevAmAM Avyu hAya che. kemake jyAM sUr Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prIyamaMndrikA TIkA za016 u0 1 sU0 3 lohadRSTAntena paJcakriyAvattvani0 11 sarIrehito ayo nivvattie saMDAlae nivvattie casmaThe nivattie muTrie nivattie ahigaraNI nivattiyA ahigaraNI khoDI nivattiyA udagadoNI nivattiyA ahigaraNasAlA nivattiyA te viNa jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puTTA ||suu03|| chAyA-puruSaH khalu bhadanta ! ayaH ayAkoSThe ayomayena saMdaMza kena utkSipan vA makSipan vA katikriyaH gautama ! yAvat ca khalu sa puruSaH ayaH ayAkoSThe ayomayena saMdaMzakena uvakSipati yA prakSipati vA tAkta ca khallusa puruSaH kAyikyA yAvat pramAtipAtakriyayAH paJcAbhiH kriyAbhi spRSTaH, yeSAmapi khalu jIvAnAm zarIrebhyo'yo nirvatitam ayaH koSTho nirvatitaH saMdaMzakA nirtitaH aMgArA nirtitAH aMgArakarSiNI nirvacitA bhasvA nirvatitA tepi khalu jIvA kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRssttaaH| puruSaH khallu bhadaMta ayo ayo koSThAt aomayena saMdaMzakena gRhasA adhikariNyAkSipan bA nikSiran vA katikriyaH ? gautama! yAvat ca khallu sa puruSaH ayo'yAkoSThAt yAvat utkSipati vA nikSipati vA tAvat ca khala sa puruSaH kAyikyA yAvat mANaripAtakriyayA paJcabhiH kriyAbhiH spRSTaH / yeSAmapi khalu jInAM zarIrebhyo'yo nirvatita saMdazo nitinazcamaSTaM nirvatitam pTiko nirtitaH, adhikariNI nirvatitA adhikariNI khoDI nititA udakadroNI nirvasitA adhikaraNazAlA nirvatitA vepi khalu jIvAH kAryikyAdi yAvat pazcabhiH kriyAmiH spRSTaH / / mU0 3 // TIkA-'puriseNaM bhaMte' puruSaH khalu bhadanta ! 'ayaM ayakosi' ayaH ayaM skoSThe ayastApanArthe kuzUle 'bhaTTho' iti masiddhe, 'ayogaeNaM saMDAsaeNaM' ayo. agni ke adhikAra se hI agni tapta lohAdika ko lekara praznottara ke rUpa meM sUtrakAra kahate haiM 'purise NaM bhaMte ! ayaM ayakohali AyomaeNaM' ityaadi| TIkArtha-'purile NaM bhaMle he bhadanta ! vaha puruSa 'athakohasi' jo ki lohe ko tapAnevAle kuzUla-meM loheko 'ayogaeNaM saMDAsaeNaM' agninA adhikArathI ja agnimAM tapela lekhaMDa Adine uddezIne praznottaranA rUpamAM sUtrakAra kahe che. "puriseNaM bhave / ayosi ayomaeNaM " tyAhi sAtha- 'purise NaM bhane" usasavanAta puSa "apa kosi" sAmauna tAkAmA (ma) sAmane "aye.maeNaM saMDAsaeNaM " .. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre mayena saMdaMzakena 'ubihamANe vA' udvidhyan utkSipan ityarthaH, 'pabihamANe vA' pravidhyan prakSiAn ityarthaH 'kaikirie' katikriyaH-lohamatApakAgnyAgArelohAkhaNDaM datvA taM lohaM lohanirmitasaMdaMzena UrdhvamadhaH kurvan puruSaH katibhiH kriyAbhiH spRSTo bhavati, iti praznaH, bhagavAnAha-'goyame' tyAdi goyamA' he gautama ! 'jAvaM ca NaM se purise' yAvat ca khalu sa puruSaH 'ayaM ayakosi' ayo loham ayaH koSThe 'ayomaeNaM saMDAsaeNaM' ayomayena lohanirmitena saMdaMzakena 'ubihai vA pabihai' udvidhyati-utkSipati vA pravidhyati-prakSipati vA 'tAvaM ca NaM se purise' tavAt ca khalu sa puruSA 'kAiyAe jAva pANAivAyakiriyAe' kAmikyA yAvat mANatipAtakriyayA, atra yAvatpadena-adhikaraNI, mAdvepikI, paritApinIkI kriyANAM tisRNAmapi grahaNaM bhavati, 'paMcahi kiriyAhiM puDhe paJcabhiH kriyAbhiH spRSTaH ayaH pratApanArthe kumle lohaM prakSipya manvalataM tam lohe ke bane hue saMDAsa le 'ubihamANe vA pabihamANe vA U~cA nIcA karatA hai-arthAt ulaTatA palaTatA hai-aisI sthiti meM vaha puruSa 'kaikirie' kitanI kriyAoMvAlA hotA hai-tAtparya pUchane kA yaha hai ki bhaSTi meM rahe hue lohe ko jo puruSa saMDAsI dvArA usI ke bhItara use ulaTatA palaTatA hai usa puruSa ko kitanI kriyAe~ lagatI haiM ? isa prazna ke utsara meM prabhu unale kahate hai-'goyamA ! jAvaM ca NaM se purise' he gautama! jinane samaya taka vaha puruSa ayaM ayakohasi-loheko loha koSTa meM-bhaTThI meM 'ayomaeNaM saMDAla eNaM' lohanirmita saMDAsa ke dvArA 'undhihaha vA pavihaha vA 'U~cA nIcA karatA hai| 'tAvaM ca NaM se purise taba taka-uttane samaya taka-vaha puruSa 'jhAiyAe jAca pANA. ivAyakiriyAe' kAyikI kriyA se lekara prANAtipAta taka kI pAMcoM unI sAsAthI "ubihamANevA pavihamANevA" ye naye 42 che. arthAta sarAsarI 32ve che. tavI sthiti 535 "ikirie" hI kiyAvALe thAya che pUchavAnuM tAtparya e che ke bhaThThImAM rahelA lekhaMDane je purUSa sANasI vaDe bhaThThInI aMdara tene ulaTasUlaTI pherave che te purUSane keTalI kriyA lAge che? uttara-mahAvIra prabhu 4 cha / "goyamA ! jAvaM ca NaM se purise" 3 gItama! 28mA samaya sudhI va na mahImA "ayomaeNaM saMDAsaeNaM" aunI sAsI 43 " uvvihai vA pabihai vA" yA nIyA 4re cha. "tAvaM ca NaM se purise" terA abhaya sudhI te 31 "kAiyAe jAva pANAivAyakiriyAe" yA yAthI dhana madhinI , prAdeSikI paritApa. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 1 sU0 3 lohadRSTAntena paJcakriyAvattvani0 13 urdhvAdhaH karoti tasya puruSasya pazcakriyA kAyikyAdyA prANAtipAtaparyantA paJcakriyA bhavantIti bhAvaH / na kevalamIdRzaM karma kurvata eva puruSasyaitAH paJcakriyA bhavanti kintu yeSAM zarIrebhyo lohalohakoSThAdikaM nirmitaM teSAmapi jIvAnAmetAH paJcakriyA bhavantItyetaddarzayannAha-'jesi pi' ityAdi / 'jesi pi ya'NaM jIvA NaM sarIrehito ae nivvattie' yeSAmapi ca khalu jIvAnAm zarIrairayo lohA nirtitaM jAtam 'ayako? nibattie' ayaH koSThaM nirtitam saMpannam, 'saMDAsae nimattie' saMdaMzako nirvartitaH samutpannaH 'iMgAlA nivvattiyA' aGgArA: nirvartitAH 'iMgAlakaDiNI nivvattiyA' aGgArakarSiNI-aGgAraH kRSyate anayeti kriyAoM se spRSTa hotA hai yahAM yAvat zabda se 'adhikaraNI, prAdeSikI, paritApanikI' ina tIna kriyAoM kA grahaNa huA hai| jo puruSa ayaH pratApanArtha kusUla-bhaTThI meM lohe ko DAlakara pratapta hue-usa lohe ko Upara nIce karatA hai usa puruSa ko kAyikI kriyA se lekara prANAtipAta taka kI pAMco kriyAe~ lagatI haiN| kevala aise karma ko karate hue 'puruSa ko hI ye pAcoM kriyAe~ nahIM lagatI haiM kintu jinake zarIra se loha lohakoSThaka Adi nirmita hue haiM una jIvoM ko bhI ye pAMcoM kiyAe~ lagatI haiM-isI bAna ko prakaTa karate hue sUtrakAra kahate haiM-'jesiM piNaM jIvANaM sarIrehito ae nivvattie' jisa jIvoM ke zarIroM se lohA banA hai 'ayakohe nivvattie' ayakoSTha banA hai, 'saMDAsae nivvattie' saMdaMzaka bano hai 'iMgAlA nivvattiyA' aMgAra bane haiM 'iMgAlakaDigI nivvattiyA 'thoDe se cakraagrabhAgavAlI lohe kI chaDa banI nikI prANAtipAtikI e pramANe pAMce kriyAothI pRSTa thAya che je purUSa lokhaMDane tapAvavA mATe bhaThThImAM lekhaMDane nAkhIne tapelA te lokhaMDane uM nIcuM kare che. te purUSane paNa kAyikI kriyAthI laIne prANAtipAtikI sudhInI pAMca kriyAo lAge che kevaLa evI kiyAe karanAra purUSane ja e kiyAo lAge che ema nahi, paraMtu jenA zarIrathI lekhaMDa lehakeSTaka (bhaTTa) Adi banyA hoya evA jIne paNa e pAMceya kriyAo lAge che. e vAtane matA bhATe sUtrA2 4 cha hai "jesi piNaM jIvANaM sarIrehitobhae nivvattie" lAnA zarIrAthI homa' manyu DAya " ayako nivvattie"hI manI DAya "saMDAsae nivvattie" sAsI manI 14 "iMgAlA nivvattiyA" mA manyA hAya iMgAlakadiNI nicattiyA" thAst aist AAI pANI manI ch| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 bhagavatIstre aGgArakarSiNI IpadvakrAyA lohAdimayA yaSTirityarthaH, 'gatthA niyattiyA'-maskhA nirvatitA,-bhastrAnAma carmanirmitavAyupUrako lohakArANAmupakaraNavizepaH 'dhamaNa' iti prasiddhA, teviNaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puDhA' tepi khalu jIvA kAyikyA yAvat paMcamiH kriyAbhiH spRSTAH / atra lohAdi padArthazarIrajIvAnAm pazcakriyAvatvam aviratibhAvena jJAtavyam , yata ime jIvA aviratimaMto'taH pazcakriyAmiH spRSTA bhavantItyarthaH / 'purise NaM bhaMte' purupaH khalu bhadanta, ayaM ayakoTAmo ayomaeNaM saMDAsaeNaM gahAya' ayaH ayAkopThAt ayomayena saMdaMzakena gRhItvA loinirmitayaSTayA jvalan lohAgArAt lohamAdAyetyarthaH 'ahikariNisi' adhikaraNyAm 'uvikhantramANe vA nikkhitramANe vA' utkSipan huI hai, 'bhatthA nivvattiyA' bhannA-dhoMkanI-banI hai, yaha dhoMkanI camaDe kI banI hotI hai, isase luhAra bhaTThI ko havA bharatA hai| jisase usameM agni adhika caitanya ho jAtI hai 'te ci NaM jInA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puTThA' ye saya jIva kAyika kriyA se lekara prAgAtipAna kriyA se spRSTa hote haiN| ye lohAdika padArtha ve haiM zarIra se jinake aise jIvoM meM jo paMcakriyAvantA prakaTa kI gaI hai vaha unake avirati bhAva se prakaTa kI gaI hai aisA jAnanA cAhiye / jisa kAraNa le ye jIva aviratighAle hote haiM isI kAraNa se ye pAMca kiyAoM se spRSTa hote haiN| ___agautamaprabhu se aisA pUchate haiM-'purise NaM bhaMte ! ayaM ayakoThAo AyonaeNaM laMDAlaeNaM mahAya' he bhadanta ! jo puruSa lohe ko lohakoSTa se ayogya saMdaMzaka-saMDAlI le par3a kara-lohanirmita chaDa-dvArA (dhAtumAnA 1) manI jaya " bhathA nivvattiyA" bhavA-dhamA sanA hAya A bhasma cAmaDAnI banelI hoya che ane tenAthI luhAra bhaThThI peTAvavA havA bhare cha. rathI tamAnI mabhi padhAre pracalita thAya che. "ve vi Na jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhi puDhA" mA cAyAthI sadhane prANAtipAta sudhInI pAce kiyAethI pRSTa thAya che. te hAdika padArtha jenA zarIrathI banelA hoya evA jIne pAMca kiyAvattA kahi che temAM avirati apaccakakhANa bhAvathI pragaTa karavAmAM AvI che ema samajavuM je kAraNathI A jIva avirativALA thAya che teja kAraNathI te pAce kiyAethI pRSTa thAya che. va gautama bhAbhI prabhuna se pUche che hai-" purise NaM bhave / ayaM ayakodrAo ayomaeNaM saMhAsaeNaM gahAya" magabana! re 535- sAmane mI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 1 0 3 lo0 paJcakriyAvattvanirUpaNam 15 vA nikSipana vA 'ikirie' katikriyaH sadazakena jvalataM lohaM gRhItvA adhikaraNyAM yadA utpati nikSipati yaH puruSastasya tadA katikriyA bhavantIti praznaH bhagarAnAha - 'goyame' tyAdi 'goyamA' he gautama | 'jAvaM ca NaM se purise' yAvat ca khalu sa puruSaH ayaM ayakodvAyo jAtra nikkhiva kA' ayaH ayaH koSThAt yAvat nikSipati vA atra yAvat padena - ayomayeNa saMDAsapaNa' ityArabhya 'ukkhivaha vA' ityandapadAnAM grahaNaM karttavyam ' tAvaM ca NaM se purise' vAcat cakhalu sa puruSaH 'kAiyAe jAtra pANAitrApakiriyAe paMcahi kiriyAhi puDhe' kAyikA yAvat prANatipAtakriyA paJcabhiH kriyAmi spRSTaH lohamayadazanAya gRhIzA adhikaraNyAmutkSipan nikSipana vA puruSaH kAyikIsArabhya mANAtipAtAnvapaMca kriyAbhiH kriyAvAn bhavatItyarthaH / 'jesiM piNaM jIvANaM' yeSAmapi khala jIvAnAm 'sarIrehiMto' zarIrebhyaH 'thayo nitta' ayo nirva jalate hue lohAgAra se loha ko nikAla kara 'ahigaraNaMsi ukkhivamANe vA NikkhivamANe vA kahakirie ? ' - eraNa Upara use rakhakara ulaTa pulaTa karatA huA kitanI kriyAoM dvArA spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate - 'gomA ! jAvaM caNaM se purise ' he gautama ! jaba taka vaha puruSa 'ayaM athakoTThAo jAba nikkhivaha vA' lohe ko ayakoSThaka se ayomadha saMdezaka (saMDAsI) dvArA pakar3a kara use eraNa para rakhakara ulaTA sIdhA karatA rahatA hai 'tAvaM ca NaM se puriseM kAiyAe jAva pANAhavAya kiriyAe paMcahi kiriyAhi puDhe' taba taka vaha puruSa kAyikI kriyA se lekara prANAtipAta taka kI pAMcoM kriyAoM dvArA spRSTa hotA rahatA hai 'jesiM piNaM jIvANaM' jina jIvoM ke 'sarIrehiMto' zarIroM se 'ayonibbatie' lohanirmita huA hai, bhAMthI somaMDanI sAdhusI vaDe paDIne 'aDigaraNaMsi ukkhivvamANe vA nikkhivyamANe vA kai kirie' 2 352 tene rAjI usaTAsusI karatI vakhate te purUSa keTalI kriyAethI pRSTa thAya che ? tenA uttaramAM prabhu ache "goyamA ! jAvaM ca NaM se purise " he gautama! nayAM sudhI te cu3Sa " ayaM ayakoTThAo jAva nikkhivai vA " bomaune laTThIbhAMthI sAdhusI vaDe thADIne tene merayu para rAjIne usAsusaTI ure che. "tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva pANAivAya kiriyAe paMcahi kiriyA hiM puTTe " tyAre te yu3Sa DAyoDI vigere yAMce hiyAo dvArA spRSTa thAya che. "jesi piNaM jIvANaM " ? vonA " sarIre hito: " zarIrathI " ayo nivvattie " so manya hoya Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce titam 'saMDAsae niyattie saMdaMzako nirvatitaH, 'cammeDhe niyattie' carmeSTikaM nivartitam carmeSTakaM nAma lohamayaH pavalAyato lohAdi kuTTanamayojanako lohakAropakaraNavizeSaH 'muTThie nibattie' muSTikaM nirvatitam muSTikaM laghutaro dhanaH 'hathauDA' iti lokapasiddhA, 'ahigaraNI niyattiyA' adhikaraNI nirtitaH, 'ahiMgaraNI khoDI niyattiyA' adhikaraNI khoDI nititA yatra kApThe adhi. karaNI saMsthApyate sA adhikaraNI khoDI kathyate, 'udagadoNI nibattiyA' udakadroDI nirvatitA, udakadroNI jalAdhArapAtram yatra ca taptaM lohAdikaM zItalI karaNAya nikSipyate sA udakadroNI 'droNI kuNDIti lokamasiddhA, 'ahigaraNasAlA nivattiyA' adhikaraNazAlA vinitA-adhikaraNazAlA lohaparikarmagRhama yatra gRhe lohAditApanakArya sampAdyate lohazAletyarthaH, 'te viNaM jIvA kAi'saMDalae nivvattie' saMdaMzaka-maMDAsI panI hai, 'cammedR ninvattie' cameM STaka banA haiM, carmeSTaka nAma ghana kA hai-yaha lohe kA banA huA hotA hai. patalA aura lampA rahatA hai, tathA isake dvArA lohAdika kUTane kA prayojana luhAra kA saghatA hai, yaha usakA eka upakaraNa vizeSa hai| 'muTie niyattie' muSTika ghanA hai-choTe hathauDe kA nAma muSTika haiN| 'ahigaraNI niyattiyA' adhikaraNI eraNa banA hai, 'ahigaraNIkhoDI nivvattiyA' jisa kASTha meM eraNa gaDhI rahanI hai vaha kASTha banA hai, 'udgadoNInivvattiyA' jala kA AdhAra bhUta pAtra banA hai, jisameM garama lohe ko ThaMDA karane ke nimitta DAlA jAtA hai usakA nAma udakadroNI hai| droNI nAma kuNDI kA hai 'AhigaraNasAlA nivvattiyA' jina se lohazAlA banI hai-jisameM ki lohAdika kA tApana karma hotA hai, 'te viNaM jIvA "saMDasae nivvattie" sAsI manI hAya " cammedve nivvattie" 4 (arg) manye DAya " mudie nivvattie" bhuSTi4 (yA) manI DAya " ahi garaNI nivattiyA" madhi425-29 manI jaya " ahigaraNI khor3I nivva ttiyA" aliwi me aused 27 cha. a als. manyu DAya "udagadoNI nivittiyA" pA rAmavAnA mAdhA235 pAtra manyu DAya ke jemAM garama lekhaMDane ThaMDu karavA DubADavAmAM Ave che tenuM nAma udagadrohii le pAe rAmavAnI nu nAma hI cha. "ahigaraNasAlA nivvattiyA" nAthI vA manI DAyare bhA soma bhAhina tapApAtu rya thAya che. " te vi NaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi jAva kiri Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokA za0 16 u0 1 sU0 4 adhikaraNAdhikaraNInirUpaNam 17 yAe jAva paMcahi kiriyAhiM puDhA' tepi khalu jIvAH kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH // 3 // pUrva paJcakriyAH nirUpitAH, tAsu ekA adhikaraNiko kriyA bhavati, sA ca adhikariNikI kriyA tadaiva sthAt yadA adhikaraNavato'dhikaraNaM bhavet adhi. karaNAdhikaraNinamantarA adhikaraNikIkriyeva na niSpadyate ato'dhikaraNAdhikaraNinorubhayorapi jIvamapekSya nirUpaNAyAha-'jIve NaM bhaMte' ityAdi mUlam-jIveNaM bhaMte! kiM ahigaraNI ahigaraNa goyamA! jIve ahiMgaraNI vi ahigrnnpi| se keNaTeNaM bhaMte evaM vuccai jIve AhiMgaraNI vi ahigaraNapi, goyamA ! abiraI paDucca se teNaTreNaM jAva ahigaraNaM pi| neraie NaM bhaMte ki ahiMgaraNI ahigaraNaM, goyamA ! ahigaraNI vi ahigaraNaM pi, evaM jaheba jIve taheva neraievi / evaM niraMtaraM jAva vemaannie| jIve NaM bhaMte ki sAhigaraNI nirahigaraNI, goyamA! sAhigaraNI no nirahigaraNI / se keNaTeNaM pucchA goyamA aviraiM paDucca se teNadveNaM jAva lo nirahigaraNI, evaM jAva vemaannie| jIve NaM bhaMte kiM AyAhigaraNI parAhigaraNI tadubhayAhigaraNI ? goyamA ! AyAhigaraNI vi parAhigaraNI vi tadubhayAhigaraNI vi| se keNaTuNaM bhane evaM vuccai jAva tadubhayAhigaraNI vi, goyamA aviraiM paDucca, se teNaTeNaM jAva tadubhayAhigaraNI vi evaM jAva vemaannie| jIvANaM bhaMte ahigaraNe kiM AyappakAhayAe jAva paMcahiM jAva kiriyAhiM puDhA' aise jIva zrI kSAyikI kriyAle lekara prANAtipAta taka kI pAMcoM kriyAoM se spRSTa hai|s03|| yAhiM pudvA" yA AyAsI madhi42pI, prAdezisI, paritApani, prANAtIpAtikI e pAMce kiyAethI spaSTa tha ya che. sU03 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra yoganivvattie parappayoganivvattie tadubhayappayoganivvattie, goyamA! Ayappayoganivattie vi parappayoganivattie vi tadbhayappayoganivattie vi| se keNaTeNaM evaM vuccai, goyamA! aviraI paDucca, se teNaDheNaM jAva tadubhayappayoganivattie vi evaM jAva vemANiyANaM ||suu0 // chAyA-jIyaH khalu bhadanta ! ki adhikaraNI adhikaraNam gautama jIvo'dhikaraNI api adhikaraNamapi / tatkenArthena bhdnt,| eyamucyate jIvo'dhikaraNI api adhikaraNamapi ? gautama ! aviratiM pratItya tat tenArthena yAvat adhikaraNamapi / nairayikaH khalu bhadanta ! kimadhikaraNI adhikaraNam gautama ! adhikaraNI api adhikrnnmpi| evaM yathaiva jIvastathaiva nairayikopi / evaM nirantaraM yAvadvaimAnikaH / jIvaH khallu bhadanta ! kiM sAdhikaraNI niradhikaraNI ? gautama ! sAdhikaraNI no niradhikaraNI, tatkenArthena pRcchA gautama ! aviratiM pratItya tattenArthena yAvat no niradhikaraNI evaM yAvadvaimAnikaH / jIvaH khalu bhadanta ! ki AtmAdhikaraNI parAdhikaraNI tadubhayAdhikaraNI gautama ! AtmAdhikaraNI api parAdhikaraNI api tadubhayAdhikaraNI api / tatkenArthena bhadanta evamucyate yAvat tadubhayAdhikaraNI api gautama ! avirati pratItya, tattenArthena yAvat tadupayAdhikaraNI api evaM yAvadvaimAnikaH / jIvAH khalu bhadanta ! adhikaraNaM kimAtmamayoganirvatitam paramayoganivartitam tadumayaprayoganirtitam ? gautama ! Atmazyoganirvatitamapi paraprayoganirvatitamapi tadubhayapayoganirvatitamapi / tatkenArthena bhadanta ! evamucyate gautama ! aviratiM pratItya, tattenArthena gautama ! yAvat tadubhayaprayoganirvatitamapi evaM yAvadvaimAnikAnAm / / sU0 4 // pahile pAMca kriyAoM ko nirUpaNa kiyA jA cukI hai| unameM adhi. karaNizI kiyA hai| yaha adhikaraNikI kriyA usI samaya hotI hai jaba adhikaraNavAna jIva ke adhikaraNa hotA hai| adhikaraNa evaM adhikaraNI ke vinA adhikaraNikI kriyA hI nahIM utpanna hotI hai ataH pahelA pAMca kriyAonuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. temAM adhikAraNIkI kriyA te vakhate thAya che, ke jyAre adhikaraNavAna jIvane adhikaraNa thAya che. adhikaraNa ane adhikaraNI vinA AdhikaraNukI kriyA utpanna thaI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 1 sU04 adhikaraNAdhikaraNInirUpaNam 19 TIkA-'jIve NaM bhaMte' jIvaH khalu bhadanta ! 'ki ahiMgaraNI ahigaraNaM' kim adhikaraNI adhikaraNavAn adhikaraNa vidyate yasyAsI adhikaraNI tathA adhikaraNam iti praznA, bhagavAnAha-'goyame' tyAdi 'goyamA' he gautama ! 'ahigaraNI vi ahigaraNaM vi' adhikaraNI aSi adhikaraNamapi. adhikaraNarUpopi jIvastathA'dhikaraNavAnapi bhavati jIvaH, tatrAdhikaraNaM nAma hiMsAdipApakarmaNAMkaraNarUpaM vastu tadvividham-AntaraM vAhyaM ca, tatrAntaraM zarIramindriyANi ca tathA vAhyam halazajhaTAdikam etaireva jIvo hiMsAdikaM karoti tatazca hiMsAdisAdhanaadhikaraNa evaM adhikaraNI ina donoM kA bhI jIva kI apekSA karake nirUpaNa karane ke nimitta sUtrakAra kahate haiM 'jIveNaM bhaMte ! ki ahigaraNI arimaraNaM' ityaadi| TImArtha-yahAM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki jIvaadhi. karaNavAlA hai yA adhikaraNa svarUpa hai ? adhikaraNa jisako ho vaha adhikaraNI hai arthAt adhikaraNavAlA hai ? isake uttara meM prabhu ne kahA'goyamA! jIve ahigaraNI vi, adigaraNaM vi' he gautama ! jIva adhikaraNI bhI hai aura adhikaraNasvarUpa bhI hai kyoMki adhikaraNa-svarUpa bhI jIva adhikaraNavAlA bhI hotA hai| hilAdi pApa karmoM kI hetubhUta jo vastu hai vaha adhikaraNa kahI gaI hai| yaha vastu do prakAra kI hai eka Antara aura dUsarI cAya-inameM zarIra evaM indriyoM ye Antarika adhikaraNarUpa hai| tathA bAhya adhikarArUpa hala zabATa zakatI nathI jethI adhikaraNa ane adhikAraNa e bannenuM jIvanI apekSAe nirUpaNa karavA mATe sUtrakAra kahe che- * "jIve gaMbhaMte ! ahigaraNI ahigaraNaM" tyAha TIkAI-gautama svAmI prabhune evuM pUche che ke jIva adhikaraNavALA che. ke adhikaraNa svarUpa che? adhikaraNe jene hoya te adhikaraNa che arthAt adhikaraNavALe che? tanA uttaramA prabhuNe : "goyamA ! ahigaraNI vI ahiMgaraNaM pi" he gautama! jIva adhikaraNa paNuM che ane adhikaraNa svarUpa paNa che kemake adhikaraNa svarUpa jIve adhikaraNavALo paNa thAya che. hiMsAdi pApa kamenA hetu rUpa je vastu che, tene adhikaraNa kahevAmAM Ave che te vastu be prakAranI kahI che. eka AMtara ane bIjI bAhya temAM zarIra ane Indrio e AMtarika adhikaraNa rUpa che ane haLa, zakaTa (gADuM) vagere bAhya adhika - Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsa vastu vizeSAtma kamadhikaraNamasti yasya sa adhikaraNI jIvaH tathA 'ahigaraNaM vi' adhikaraNamapi, zarIrAdikam adhikaraNam tebhyaH zarIrAdibhyaH kathaMcidabhinnatvAt jIvo'dhikaraNamapi bhavati etat dvayam jIvasyAviratyapekSayaibocyate yato'yamaviratimAn athaevAdhikaraNI adhikaraNaM ca / kathaM jIvasyobhayarUpatvaM bhavatItyA. zayena pRcchati- se keNadveNaM' ityAdi, 'se keNaDeNaM bhate' tatkenArthena bhadanta ! 'evaM vuccai jIve ahigaraNI vi ahigaraNaM vi' jIyo'dhikaraNI api adhikaraNamapi' nahi AdhArAdheyayorekarUAtA bhavati dhanavAnityatra dravyAdirUpaM dhanam Adheya Adi haiN| kyoMki hanase hI jIva hiMsAdi pApa karatA hai / isa prakAra hiMsAdikI lAdhamabhUna vasturUpa adhikaraNa haiM jisa ke aisA jIva adhikaraNI hai / tathA zarIrAdikarUpa adhikaraNa hai jIva inale kisI apekSA abhinna hai-isa kAraNa jIva adhikaraNarUpa bhI hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki jIva adhikaraNI bhI hai aura adhikaraNarUpa bhI hai / jIva adhikaraNI bhI hai aura adhikaraNarUpa bhI hai aisA jo kahA gayA hai vaha avirati kI apekSA lekara kahA gayA hai / arthAt jisa kAraNa se yaha jIva avirativAlA hai-ataH isI kAraNa se paha adhikaraNI aura adhikaraNarUpa hai / jIva meM kaise ubhayarUpatA AtI hai-ilI abhiprAya se gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNaDeNaM bhaMte ! evaM dhuccai-jIve ahigaraNI viahigaraNaMvi' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki jIva adhikaraNI hai aura adhikaraNarUpa bhI hai ? kyoMki AdhArAdheyoM meM ekarUpatA nahIM hotI hai jaise yaha dhanavAna hai ityAdi meM drvyaaraNa rUpa che kemake tenAthI ja jIva hiMsAdi pApakarma kare che. e rIte hiMsAdinI sAdhanabhUta vastu rUpa adhikaraNa che jene teo jIva adhikaraNa che. tathA zarIrAdI adhikaraNa che jIva tenAthI kaMIka rIte jude che te kAraNe jIva adhikaraNa rUpa paNa che, tAtparya kahevAnuM e che ke jIva adhikaraNa paNa che ane adhikaraNa rUpa paNa che, evuM je kahevAmAM AvyuM che. te aviratInI apekSAe kahevAmAM AvyuM che. arthAta je kAraNathI A jIva aviratavALe che, e ja kAraNathI te adhikaraNa ane adhikaraNa rUpa che jIvamAM e banne prakAranuM sarakhApaNu kevI rIte Ave che te abhipraaythaa gItamA svAmI prabhune me pUche cha hai "se keNadeNaM bhaMte ! evaM vuccai jIve ahigaraNI vi ahigaraNa vi" hai magavan ! me aa5|| / che ke jIva adhikAra che ane adhikaraNa rUpa paNa che kAraNa ke AdhArAdheya mAM eka rUpatA banI zakatI nathI jema ke dhanavAna che. ItyAdimAM Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 1 0 4 adhikaraNAdhikaraNInirUpaNam 21 rUpam adhikaraNaM ca tadvAna puruSa iti ubhAvapi parasparaM bhinnau na tu kathamapi ubhayorekarUpatA iSyate ekarUpatve AdhArAdheyabhAvasyaiva bAdhitatvAt / nahi bhavati ghaToghaTavAn tadvat prakRte kathaM jIvo'dhikaraNarUpo'pi syAt kathaM ca tadvAnapi syAditi bhAvaH / bhagavAnAha-goyame' tyAdi 'goyamA' he gautama ! 'aviraI paDucca' aviratiM pratItya AzrityetyarthaH, aviratyapekSayA ubhayasvarUpatvaM jIvasya bhavatItyarthaH etavayaM jIvasya avirati pratItyaiva bhavati tena yo viratimAna jIvaH apsau zarIrAdInAM sadbhAvepi nAdhikaraNI nApyadhikaraNaM bhavati, kAraNasyA:dirUpa dhana Adheya hai, aura dhanavAlA puruSa AdhAra hai| isI kAraNa ye donoM bhinna 2 haiM / abhinna nahIM hai / aura na inameM abhinnatA kisI bhI rUpa se AhI sakatI hai / aura na aisA mAnA hI gayA hai| yadi AdhAra AdheyabhAva meM ekarUpatA mAnI jAve to AdhArAdheyabhAva bAdhita ho jAtA hai ghaTavAn ghaTa thoDe hI hotA hai / isI prakAra se prakRta meM jIva adhikaraNarUpa hotA huA zrI adhikaraNI kaile ho sakatA hai aura adhikaraNI hotA huA phira vaha adhikaraNarUpakaise ho sakatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! aviraI paDucca' he gautama ! aisA jo kahA gayA hai / vaha avirati ko lekara kahA gayA haiN| tathA ca jIva meM adhikaraNIrUpatA aura adhikaraNarUpatA ye donoM rUpatAeM avirati kI apekSA bana jAtI haiN| isa prakAra jo jIva avirati yukta hai vaha adhikaraNI bhI hai aura adhikaraNa bhI hai| tathA jo jIva virativAlA dravyAdi rU5 dhana Adheya che ane dhanavAna purUSa AdhAra che e rIte baMne judA che ekarUpa nathI ane temAM ekarUpatA keI paNa prakAre saMbhavI zakatI nathI ane evuM mAnavAmAM paNa AvyuM nathI. je AdhAra ane Adheya bhAvamAM ekarUpatA mAnavAmAM Ave te AdhArAdheya bhAva bAdhita thaI jAya che. ghaTavAn ghaTa banI zakatuM nathI eja rIte ahiyAM paNa jIva adhikaraNa rUpa hovA chatAM paNa adhikaraNa kevI rIte hoI zake ane adhikAraNuM hoya te te adhikapaNa rUpa kevI rIte banI zake ? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke " goymaa| aviraha paDucca" hai gautama! 652 vAmAM bhAvyuta aviratIne laIne kahevAmAM AvyuM che. jIvamAM adhikaraNI rUpatA ane adhikaraNa rUpatA e baMnenuM sarakhApaNuM aviratInI apekSAe banI jAya che. e rIte je jIva aviratithI cukata che. te adhikArI paNa che. ane adhikaraNa paNa che tathA je jIva viratIvALo che te zarIrAdIkenA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 bhagavatIsUtra viraterabhAvAt kAraNAbhAve kAryAbhAvasya svabhAvikatvAt aviratiyuktasyaiva jIvasya adhikaraNyadhikaraNatvasadbhAvAditi / 'se teNaTeNaM jAva ahigaraNaM vi' tat tenArthena yAvat he gautama ! evamucyate jIva adhikaraNI api adhikaraNamapi tathA cAviratyAtmakakAraNavizeSasadbhAgAta jIvo'dhikaraNI api adhikaraNaM zarIrAdirUpamapi bhavatIti bhaavH| gautamaH pRcchati-'neraie Na maMte kiM ahigaraNI ahigaraNaM vi' nairayikaH khalu bhadanta ! ki adhikaraNI adhikaraNam ? bhagavAnAha-goyamA! ahigaraNI hi ahigaraNaM vi' he gautama ! adhikaraNI api adhikaraNamapi "evaM jaDeva hai vaha zarIrAdikoM ke sadbhAva meM bhI na.adhikaraNI hotA hai, aura ne adhikaraNa hotA hai| kyoMki inarUpa hone kA kAraNa jo avirati bhAva hai usakA usa meM abhAva hai| kAraNa ke abhAva meM kArya kA abhAva honA yaha svabhAvika hai| ataH aba jaba aisI bAta hai ki jo jIpa avi 'rati yukta hai usI meM adhikaraNI rUpatA aura adhikaraNarUpatA kA sadbhAva hotA hai-to 'se teNaTeNaM jAva ahigaraNaM vi' isIliye hai gautama ! maiMne aisA kahA hai ki jIva adhikaraNI bhI hotA hai aura adhikaraNarUpa bhI hotA hai| arthAt avirasyAtmaka kAraNa vizeSa ke 'sadbhAva se jIva adhikaraNI hotA huA bhI zarIrAdirUpa adhikaraNa bhI ho jAtA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'neraeNaM bhaMte ! ki ahigaraNI ahigaraNa' he bhadanta ! nairayika adhikaraNI haiM "yA adhikaraNarUpa haiM ? uttara meM prabhu ne kahA-'goyamA ! ahi. garaNI vi ahigaraNa vi' he gautama ! nAraka adhikaraNI bhI hai aura sadubhAvamAM adhikaraNa paNa hete nathI ane adhikaraNa paNa hete nathI kAraNa ke jIvamAM te baMne prakAre hevAnuM kAraNa je - aviratIbhAva che. tene temAM abhAva che ethI je jIva avirati yukta che temAM adhikaraNI rUpatA bhane adhi:25 35tAnA sadamA 29 che. "se veNadeNaM jAva ahigaraNaM vi" ethI he gautama!meM evuM kahyuM che ke jIva adhikaraNI ene adhikaraNa e bane rUpavALo hoya che. arthAt aviratyAtmaka kAraNa vizeSanA sadurbha vathI jIva adhikaraNI banIne paNa zarIrAdI rU5 adhikaraNa paNa banI jAya che. 3 gautama svAmI prabhune pUche che , " neraieNaM bhaMte ! kiM ahiMgaraNI ahIgaraNaM" bhagavan ! nA 7 adhi:2yI cha hai adhi4265 35 1tanA uttaramA mahAvIra svAmI 4 cha / "goyamA ! ahigaraNI vi ahigaraga vi" gItamA nA24 71 adhirajI 5-cha, mana madhira Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "prameyamaMndrikA TIkA za0 16 u0 1 sU04 adhikaraNAdhikaraNInirUpaNam 23 jIve taheva neraie vi' evaM yathaiva jIvastathaiva nairayiko'pi, yathA jIvasAmAnya. syAviratyapekSayA ubhayasvarUpatvaM kathitaM tathaivAviratisadbhAvAt narayikasyApi adhikaraNI adhikaraNobhayasvarUpatvaM saMbhavatyeveti / kiyatparyantaM jIvAnAmubhayasvarUpatvaM vaktavyaM tatrAha-evaM niraMtaraM jAva vemANie' evaM niraMtaraM yAvadvaimAnikA, bhavanaparimArabhya vaimAnikaparyantacaturvizatidaNDakepi jIvasyobhayasvarUpatvaM vaktavyameva adhikaraNI adhikaraNomayasvarUpatve kAraNamaviratireva / aviratistu niratimajjIvavyatirikta sarvajIveSu tiSThati iti aviratimatvAt vaimAnikAnto jIvo'dhikaraNI api adhikaraNamapIti bhAvaH / pUrva 'jIvo'dhikaraNI' iti kathitam , adhikaraNI tu dUravartinA sthazakaTAyadhikaraNenApi syAt yathA adhikaraNarUpa bhI hai / 'evaM jaheva jIve, taheva neraie ci' isa prakAra jaisA jIva ke viSaya meM isa sambandha ko lekara kathana kiyA gayA hai usI prakAra kA kathana yahAM para bhI kara lenA cAhiye / tathA ca adhi. rati ke sadbhAva se jisa prakAra jIva sAmAnya ubhayarUpa kahA gayA hai 'usI prakAra se adhirati ke sadbhAva se nairayika jIva ubhayarUpa hotA hai "evaM niraMtara jAca vemANie' isa prakAra se yaha ubhayarUpatA bhavanapati se lekara vaimAnika paryanta ke caubIsa daNr3aka meM jIva ke hotI hai apirati ke sadbhAya se-aisA jAlanA cAhiye yaha avirata avasthA viratimAna jIva se atirikta saba jIvoM meM rahatI hai| ataH aviratimAn hone se vaimAnikAnta jIva adhikaraNI bhI hotA hai aura adhikaraNarUpa bhI hotA hai aisA samajhanA cAhiye 'jIva adhikaraNI hotA hai' aisA pahile kahA gayA hai so aisI adhikaraNI to vaha dUravartI 35 5 cha. " evaM jaheva jIve, taheva neraie vi" se prabhAvI zata A saMbaMdhInuM kathana jIvanA viSayamAM karavAmAM AvyuM che. e ja pramANenuM kathana ahiyA paNa samajI levuM temaja aviratI (apaccakhANa)nA sadubhAvathI je rIte jIvane ubhayarUpa kahyo che e ja rIte aviratInA sadUbhAvathI nAraka 71 5 aya35 DAya che." evaM niraMtaraM jAva cemANIe me zatamA ubhaya rUpatA bhavanapatithI laIne vaimAnika paryaMtanA covIsa daMDakemAnA jIne hoya che aviratInA sadubhAvathI e pramANe samajI levuM A avirata avasthA niratimAna jIvathI judA badhA jIvamAM rahelI che. tethI aviratimAna hovAthI vaimAnikAnta sudhInA jIva adhikaraNI paNa hoya che. ane adhikaraNa rUpa paNa hoya che. ema samajI levuM jIva adhikaraNI hoya che e pramANe pahelA kahyuM che. evuM adhikaraNIpaNuM te te dUra rahelA razikaTa Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 bhagavatIstre dUravarti gavAdinA'pi 'gomAn devadattaH' iti kathyate, ityataH pRcchati-'jIveNa' ityAdi / 'jIve NaM bhaMte kiM sAhigaraNI nirahigaraNI' jIvaH khallu bhadanta ! kiM sAdhikaraNI niradhikaraNI ? bhagavAnAha-goyamA' he gautama ! 'sAhigaraNI no niragiraNI' sAdhikaraNI no niradhikaraNI, jIvaH sAdhikaraNI * bhavatyeva no niradhikaraNoti / sahabhAvinA niyatasAhacaryacatA adhikaraNena zarIrendriyAdirUpeNa vartate iti sAdhikaraNI, yAvat saMsAraM jIvasya zarIrendriyarUmAdhikaraNa niyamataH sadbhAvAt lAdhikaraNavatvaM bhavati, vAjhaM ratha zakaTa Adi adhikaraNa ko lekara bhI ho sakatA hai jaile dUravartI gAya Adi ko lekara devadatta gomAn kahA jAtA hai ilI abhiprAya se gautama prabhu se pUchate haiM-'jIveNaM maMte ! ki sAhigaraNI nirahigaraNI' he bhadanta ! jIva kyA sAdhikaraNI haiM yA niradhikaraNI hai ? ArthAt jIva apane se bhinna dUravartI rathazakaTa Adiko Azrita karake adhi. karaNavAlA hotA hai ? yA inako Azrita karake vaha adhikaraNavAlA nahIM hotA hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM 'geyamA ! sAhigaraNI no nirahagaraNI' he gautama ! jIva sAdhikaraNI hotA hai niradhikaraNI nhiiN| apane sahabhAdhI-niyatasAhacaryavAle-adhikaraNarUpa zarIra, indriya Adi se vaha yukta hotA hai-jaba taka isake sAtha saMsAra kA sambandha -canA rahatA hai-taba taka yaha jIva zarIraindriyarUra adhikaraNa se niyamataH sambandhita rahatA hai, arthAt inakA usake niyamataH sadbhAva rahatA hai| (gA) Adi adhikaraNane laIne paNa thaI zake che jema dUra rahelI gAya * Adine laI devadatta gemAna ! (gAyavALe) kahevAya che teja abhiprAyathI gautama svAmI prasune pUche che / "jIveNaM bhaMte ! ki sAhigaraNI nirahIgaraNI" he bhagavad ! zuM jIva sAdhIkaraNI che ke adhikaraNa vinAno che? arthAt jIva pitAnAthI judA dUra rahelA ratha, gADu vigerene Azraya karIne adhi. , karaNavALo hoya che? athavA tene Azrita karIne adhikaraNavALe nathI hote tanA uttaramA prabhu 43 cha , "goyamA! sAhigaraNI no niragiraNI" hai gautama! jIva adhikaraNavALo ja hoya che adhikaraNa vinAno hoto nathI, niyata sAhacaryavALa hameMzA sAthe rahenAra adhikaraNa rU5 zarIra IndrIya vigerethI yukta hoya che. jyAM sudhI tenI sAthe saMsArane saMbaMdha banela rahe che tyAM sudhI A jIva zarIra Indriya rU5 adhikaraNathI niyamataH saMbaMdha vALe rahe che. arthAta jIvane nizcita rUpe tene sadbhAva rahe che tethI temAM Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 1 sU0 4 adhikaraNAdhikaraNInirUpaNam 25 rathazakaTaputrakalatrAdirUpamadhikaraNaM yadhapi niyamataH sahacArI na bhavati tathApi svasvAmibhAvasya tadaviratirUpasya sahavartitvAt jIvaH sAdhikaraNIti kathyate, ata eva vakSyate-'aviraI paDucca' ti, ata ena-saMyavAnAM zarIrendriyAdi sadbhAve'pi viratimattvAt sAdhikaraNitvaM na bhavatIti / niradhikaraNI-nirgatamadhikaraNaM yaramAt sa niradhikaraNI, adhikaraNadUravartItyarthaH / gautamaH pRcchati-- 'se keNTeNaM pucchA' tatkenArthena pRcchA, kena kAraNena bhadanta evamucyate jIva sAdhikaraNI niyamato na tu niradhikaraNI iti / bhagavAnAha-' goSamA aviraI paDaca' he gautama avirati pratItya, aviratyapekSayA evaM kathayAmi yat jIvaH isase usameM sAdhikaraNatA hotI hai / yAtrA ratha zakaTa, putra kAla Adi rUpa adhikaraNa yadyapi niyamataH isake sahacArI nahIM haiM, phira bhI yaha unameM svasvAmisaMvandharUpa avirati bhAva se sahavartI banA rahatA haiisaliye usameM sAdhikaraNatA AtI hai isaliye 'aviraI paDacca' aisA kahA gayA hai sAdhikaNatA jIva meM avirata bhAva kI apekSA se AtI hai, jo viratisaMpanna hai aise saMyatta jIvoM ke zarIra indriya Adi kA sadbhAva rahatA hai phira bhI unameM viratimattA ke sadbhAva se sAdhikaraNatA nahIM hotI hai niradhikaraNatA hotI hai, arthAt ve adhikaraNa dUravartI hotI hai-unameM ve svasvAmibhAva se sambandhita nahIM hote haiM / aba gautama prabhu se pUchate haiM ki 'le keNaTeNaM bhate ! pucchA!' jIva niyama se sAdhikaraNI hotA hai niradhiraNI nahIM hotA hai isakA kyA kAraNa hai? isakA uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA avira paDucca' he gautama ! sAdhikaraNatA hoya che bAhA ratha, gADu, putra, kalatra, (strI) vigere rUpa adhikaraNa nizcita rUpathI tenA sahacArI hotA nathI te paNa te temAM vasvAmI saMbaMdha rUpa avirati bhAvathI sArthaka hovAne kAraNe sahavati banela rahe che tathI tamA sodhiratA RITE mAvI laya che. tathI sUtrahAra-" aviraha paDucca" se prabhArI yu cha. sAdhi42tA bhavi2timAnI apekSA Ave che je viratithI yukta che evA sayata jIvone zarIra, Indriya Adine sadunnAva rahe che. te paNa temAM viratimattAnA sadubhAvathI sAdhikaraNatA hatI nathI nirAdhikaraNatA hoya che arthAt te adhikaraNathI dUra rahela hoya che. temAM te svAmI bhAvathI saMbaMdhavALe che te nathI. have gautamasvAmI prabhune pUche che ke jIva niyamathI sAdhikaraNI hoya che. niradhi428I nayI hAta ? tenA uttama prabhu 49 che haiM "goyamA! Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatIle sAdhikaraNI na tu niradhikaraNI, sAMsArikasarvajIveSu AbhyantarazarIrAdivAba putramitrAdirUpAdhikaraNAviratimUlakasvAmitvAdisaMvandhenAdhikaraNasya niyamato vidhamAnatvena sAdhikaraNI eva na tu kadAcidapi niradhikaraNI yadyapi svAmitvAdi saMvandhasya vRttyaniyAmakatvaM, vRttiliyAmarutvaM nAma yasmin sati hastadhRtasya ghaTAdeH hastAt patanaM na bhavati tat, taminnaM kRtyaniyAmakatvam , saspenAdhArAdheyabhAvaH putrakalabAde na saMbhavati vRttiniyAmakasaMvandhatyai tathAtvaniyamAt tathApi daNDAd ghaTo jAyate na paramANorityAdi matItyA vRttyaniyAmakasyApi tathAtvaaisA jo kahA gayA hai yaha avirati bhASa kI apekSA lekara hI kahA gayA hai| arthAt jIna sAdhikaraNI hotA hai-niradhiraNI nahIM hotA haiaisA maiMne aviratikI apekSA lekara kahA hai| bAMsArika sarva jIvoM meM Abhyantara-zarIrAdi evaM bAhya putramitrAdirUpa adhikaraNa jo ki aviratimUlaka hai evaM svasvAmisaMbandhavAlA hai niyamataH vidyamAna hone se ve sAdhikaraNI hI haiM niradhikaraNI nahIM yadyapi svAmitvAdisaMbandha meM vRtti niyAmakatA nahIM hai kyoMki yaha vRtti niyAmakatA vahIM para hotI hai ki jahA~ hasta meM ghare hue ghaTAdika phA hAtha se giranA nahIM hotA hai| isa prakAra putra mitra kalatrAdikoM meM vRtti niyAmakatA ke abhAva se AdhAradheya bhAva saMvita nahIM hotA hai phira bhI 'daNDAdika se ghaTa utpanna hotA hai, paramANu se nahIM 'ityAdi pratIti se vRtyaniyAmakatA bhI AdhArAdheya sampandha kI jJApaka hotI hai| isa prakAra vRttiniyAmakatA aviraI paDucca " gautama! 4 niyamathI sAdhi42 bAya che. nirdhiHraNa hote nathI evuM je kahevAmAM AvyuM che te aviratibhAvanI apekSAthI ja kahyuM che arthAt jIva adhikaraNavALa hoya che. adhikAraNa vinAne heto nathI evuM meM aviratinI apekSAe kahyuM che. saMsArI sarva jImAM AtyaMtarazarIra vigere ane bAhA putra, mitra vagere rU5 adhikAraNa ke je avirati mUlaka che. ane svAsvAmI saMbaMdhavALe che tenuM niyamanA vidyamAnapaNa hevAthI sAdhikaraNI ja che. nirIkaraNI nathI je ke svAsvAmitvAdi saMbaMdhamAM vRtti niyAmakatA nathI hotI kemake A vRtti niyAmakatA tyAM ja hoya che. ke jyAM hAthamAM rAkhela ghaDe vigere hAthathI paDI ja nathI e rIte putra, mitrakalatra vageremAM vRttinA niyAmakatAnA abhAvamAM AdhArAdheya bhAva saMbhavita thatuM nathI, te paNa daMDA vigerethI ghaTa utpanna thAya che. paramANuthI nahIM vagere pratItithI vRttinI aniyAmakatA paNa AdhArAdheya Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIko za0 16 u0 1 sU0 4 adhikaraNAdhikaraNInirUpaNam 27 mityabhimattvasvAmitvasaMvandhena putrakalatrAdhikaraNavatvena jIvastha sAdhikaraNitvaM kathitamiti bhAvaH / evaM jAva vemANie' evaM yAvaduvaimAnikA, evameva sAmAnya jIvavat vaimAnikeSvapi sAdhikaraNitvaniradhikaraNitvayorvicAro jJAtavya iti / adhikaraNAdhikArAdeva idamAha-'jIve gaM bhaMte' ityAdi, 'jIve NaM bhaMte kiM AyA. higaraNI parAhigaraNI tadumayAhigaraNI' jIvA khallu bhadanta ! kim AtmAdhikaraNI parAdhikaraNI tadubhayAdhikaraNI, AtmanA svayameva adhikaraNavAnityAtmAdhikaraNI, svayameva prANAtipAtAdisAvadyAmaNi prakRti karoti sa AtmAdhikaraNI, pareNamANAtipAtAdisAvadhakriyayA karmapattiM kArayatIti parAdhikaraNI, svayamapi sAvadyakarmakaroti anyAnapiHsAyaM karmakArayatIti tadubhayAdhikaraNIti, bhagavAnAhake abhAva meM bhI svasvAmitva sambandha ko lekara putra kalatrAdika meM adhikaraNalA Ane ke kAraNa usase jIva meM bhI sAdhikaraNatA kathita ho jaatiihai| 'evaM jIva vemANie' isI prakAra se sAmAnya jIva ke kathana jaisA vaimAnika taka meM, bhI sAdhikaraNatA aura niradhikaraNalA kA vicAra kara lenA cAhiye / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jIveNaM bhaMte ! kiM ApAhigaraNI, parAhigaraNI tadubhavAhigaraNI' he bhadanta ! jIva kyA, AsmAdhikaraNI hai ? yA parAdhikaraNI hai, yA tanubhayAdhikaraNI hai ? jo apane Apa prANAtipAta Adi sAvadyakarma meM pravRtti karatA hai isakA nAma AtmAdhikaraNI hai, dUsare ke dvArA jo sAvadhakarma karAtA hai usakA nAma parAdhikaraNI hai, svayaM sAvadhakriyA meM jo pravRtti karatA hai tathA dUsaroM ko bhI sAvadhakriyA meM pravRttivAlA banAtA hai vaha ubhyaasaMbaMdhanI jJAyaka thAya che A rIte vRti niyAmakatAnA abhAvamAM paNa vasvAmitva saMbaMdhane laIne patrakalatra vageremAM adhikaraNatA AvavAne raNe tamAthI mAM paY madhi42zutA thita 25 laya che. " evaM jAva vemANie" me zata sAmAnya panI bhA4 vaimAnimA 5 sAvita ane nirAdhikaraNatAne vicAra karI levuM joIe. have gautama svAmI prasane se pUche ?-"jIve NaM bhaMte / AyAhigaraNI, parAhigaraNI tadubhayAhigaraNI" . san ! 1 mAtmAdhi42 cha. parAdhikaraNI che, athavA tadubhayAdhikaraNa (te bane adhikaraNavALo) pite ja prANAtipAta vigere sAvadha karmomAM pravRti kare che. tenuM nAma AtmAdhikaraNI che bIjA mAraphata sAvadhakarma karAya che. tenuM nAma parAdhikaraNI che te sAvadha kriyAmAM je pravRtti kare che tathA bIjAne paNa sAvadya kriyAmAM pravRtivALo banAve Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatIstra 'goyamA AyAhigaraNI vi parA higaraNI ci tadubhayAhigaraNI vi' AtmAdhikaraNI aSi parAdhikaraNI api tadubhayAdhikaraNI api / nanu yastu svayamera kRpyAdi karma karoti sa AtmAdhikaraNI' iti pocyate, parantu yasya vaNijAdeH kRSyAdi nAsti sa kathamadhikaraNIti cedanocyate-aviratyapekSayA tathA bhavati, ayaM bhAvaH api puruSavizeSasya kRpyAdi nAsti tathApi tasya vahipayakaM mamatvaM tiSThatyevAtaH sa AtmAdhikaraNI bhavati / gautamaH pRcchati-'sekeNadveNaM bhaMte evaM buccA jAva tadarbhayAkSigaraNI vitata kenArthena bhadaMta emAdhyate yAvata AtmAdhikaraNI api dhikaraNI hai| halake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! AyAhigaraNI, vi, pahiraNI vi, tadubhayAhiraNI vihe gautama! jIpa AtmAdhikaraNI bhI hai, parAdhikaraNI bhI hai aura tadubhayAdhikaraNI bhI hai| yahAM aisI zaMkA ho sakatI haiM-ki jo manuSya apane Apa hI RSyAdikarma karatA hai aisA vaha jIva bhale hI AtmAdhikaraNI ho, parantu jisake pAsa vaNijya yA RSyAdikama kucha bhI nahIM hai vaha jIva AsmAdhiraNI kaise ho sakatA hai ? to isakA uttara aisA hai ki aisA jIva adhirati kI apekSA AtmAdhikaraNI hotA hai / isakA tAtparya yaha hai ki yadyapi kisI puruSa vizeSa ke bhale hI kRSNAdi karma na ho tathApi usameM tadviSayaka mamatva lAva kA sadbhAva hone ke kAraNa vaha AtmAdhikaraNI Adi hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNaTega bhaMte ! evaM buccA , jAva tadubhayAhigaraNI vi' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate cha. ayAdhiyI tn| ttaramA pramuche "goyamA! AyAhigaraNI vi, parAgiraNA vI, tadubhayAhigaraNI" gautama! 71 saamaadhi42||ii 59 che parAdhikaraNI paNa che ane te baMne adhikaraNavALo paNa che. ' 'zaMkA-je manuSya pite ja khetI vigere karma kare che e te jIva bhale AtmAdhikaraNI hoya paraMtu jenI pAse vyApAra ke khetI vigere kaI paNa karma nathI te jIva AtmAdhikaraNa kevI rIte hoI zake che? uttara-e jIva avirati (apratyAkhyAna)nI apekSAe AtmAdhikaraNI hoya che. kahevAnuM tAtparya e che ke je ke keI purUSa vizeSane bhale khetI vigere karma nA hoya te paNa temAM te saMbaMdhI mamatvabhAvane sadubhAva hovAnA kAraNe te AtmAdhikaraNI che. / ve gautabhasvAmI se pUche che , "se keNaTreNaM bhaMte ! evaM vuccai, jAva tadubhayAhigaraNI vi" 3 lagavan ! me mA5 / mATe 4 ch| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 1 sU0 4 adhikaraNAdhikaraNInirUpaNam 29 parAdhikaraNI api tadubhayAdhikaraNI api ? bhagavAnA:-'goyamA aviraI paDucca se teNaTeNaM jAya tadubhayAhigaraNI vi' gautama aviratiM pratItya evamucyate yAvat tadubhayAdhikaraNI api, 'evaM jAva vemANie evaM yAvadvaimAnika: vaimAnikaparyanta jIveSvapi AtmAdhikaraNIva parAdhikaraNitva tadubhayAdhikaraNitvasya vicAro vidheyaH avirateH sarvatra samAnatvAditi bhaavH| athAdhikaraNasyaiva kAraNamarUpaNAyAha'jIvANa' mityAdi, 'jIvANaM bhaMte' jIvAnAM bhadanta ! 'adhikaraNe kiM Ayapayoganivyattie parappayoganiyattie tadubhayappayoganimattie' adhikaraNaM kim Atmapayoganirvatitam paramayoganititara, tadubhayaprayoganirvatitam , AtmanaH haiM ki AtmA AtmAdhikaraNI bhI hai, parAdhikaraNI bhI hai aura tadubhayAdhikaraNI bhI hai / isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! avirahaM paDucca se teNaTeNaM jAya tadubhayAhigaraNI vi' he gautama! maiMne jo aisA kahA hai ki jIva AtmAdhikaraNI, parAdhikaraNI aura tadubhayAdhi. karaNI kahA hai, vaha adhirati ko lekara kahA hai / isI prakAra kA kathana 'evaM jAva vemANiyAI' yAvata vaimAnika taka ke jIvoM meM bhI AtmAdhikaraNatva parAdhikaraNatva evaM tadubhayAdhikaraNatva ke viSaya kA kathana karanA caahiye| kyoMki ina sabameM avirati kA sadbhAva rahatA hai| aya adhikaraNa ke kAraNa hI prarUpaNA ke liye gautama pralu le aisA pUchate haiM-'adhikaraNe ki Ayapayoganiyattie, parappayoganimtrattie, tadubhayappayoganindhantie' he bhadanta ! adhikaraNa kyA Atmaprayoga nirvartita hotA hai ? yA para prayoga nirtita hotA hai ? yA tadubhayaprayoga jIva AtmAdhikaraNa paNa che parAdhikaraNI paNa che. ane te baMne adhika2vaanne 54 cha 1 tenA uttaramA prabhu hai "goyamA ! aviraI paDuca se teNaTreNaM jAva tadubhayAhigaraNI vi" gItama! 2 sa yuM che 7 AtmAdhikaraNa parAdhikaraNI ane te baMne adhikaraNavALe che. te aviratine an Bcha me tanuM thana "evaM jAva vemANie" yAvat vaibhAni sudhI 24 daMDaka chAnA paNa AmAdhikaraNatva, parAdhikaraNatva ane tadubayAdhikaraNatvanA viSayanuM kathana kahI levuM kemake e badhAmAM aviratIne sadbhAva rahe che. have adhikaraNanA kAraNenuM nirUpaNa karavA mATe gautama svAmI prabhune pUche ,-" adhikaraNe kiM Ayappayoganivvattie parappayoganivvattie tadubhayapayoganivvattie" mAvan ! ma7i2 mAmaya niti kAya che? ke paraprayAga nivartita hoya che ke te baMne prAga nirvatita hoya che? Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre prayogAtmapadamAtmIyaparakam tena AtmIyena manovAkkAyavyApAreNa nirva rttitaM saMpAditaM yat adhikaraNaM tat AtmaprayoganivartinamadhikaraNam, parAn anyAn prAgAtipAtAdipApakarmaNi pravartanena nirvartitaM saMpAditaM yada vacanAdyadhikaraNaM tat paramayoga nirvartitamadhikaraNam, AtmaparamayogAbhyAM nirvartitamadhikaraNaM nirvartitamiti / gautamaH pRcchati se keNadvegaM bhaMte evaM buccara' tatkenA1 caina bhadaMta evamucyate ? bhagavAnAha - 'goyanA' he gautama! 'aviraha' paDucca' aviratyapekSayA trividhamadhikaraNaM teSAM na virudhyate iti, 'se teNaTTeNaM jAva tadubhayanirvartita hotA hai ? yahAM AtmApada AtmavAcaka (jIva ) hai isake AtmIya mana vacana kAya ke vyApAra se jo adhikaraNa nirvartita hotA hai vaha adhikaraNa Atmaprayoga nirvartita kahA gayA hai| tathA jo dUsaroM ko prANAnipAta Adi pApakarma meM lagAne se bacanAdirUpa adhikaraNa nirva. rtita hotA hai vaha paraprayoga nirvartita adhikaraNa hai evaM jo Atmaprayoga evaM paraprayoga ina donoM se adhikaraNa nirvartita honA hai vaha adhi karaNa tadubhayanirvartita adhikaraNa hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- se keNaNaM bhaMte / evaM buccara, " he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki adhikaraNa Atmaprayoga paraprayoga evaM tadubhaya prayoga nirvartita honA hai ? isase uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA 1 avirati paDucca' he gautama ! avirati ko Azrita karake aisA kahA gayA hai - arthAt ekendriya taka ke jIvoM ke mana vacanAdi adhikaraNa ke abhAva meM avirati kI apekSA se tInoM prakAra kA bhI adhikaraNa ahiyA Atmapada AtmIya AtmAvAcaka che. tethI AtmIya bhana, vacana, te zarIranA vyApArathI je adhikaraNa nitita bane che thAya che. te adhikaraNu AtmaprayAga niti kahevAya che. temaja te bIjAne prANAti pAta vigere pApa kamamAM lagADavAthI vacana vigere rUpa adhikaraNa niti ta hAya che. te paraprayAga niva+tita adhikaraNa che. have gautama svAmI prabhune medhuM pUche che " se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM buccai " he bhagavan ! menuM Apa zA kAraNe kahe! che ke adhikaraNa, AtmaprayAga, paraprayAga, ane tadrubhayaprayAga 'nirRrtita hoya he ? tenA uttaramA pralu uDe che ! 'goyamA ! avirati pahucca' he gautama ! aviratinA Azraya karIne e pramANe kahyuM che. arthAta ekendriyAdika jIvene manavacana:di azvikaraNanA abhAvamAM aviratinI apekSAe traNe prakAranuM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u01 sU05 sa0 jIvAdInAmadhikaraNitvAdini0 31 ppayoganivvattie vi' tat tenArthena yAvat tadubhayaprayoganirvatitamapi / 'evaM jAva vemANiyANaM' evaM yAvata vaimAnikAnAm evaM yathoktarUpeNaiva vaimAnikaparyantajIvAnAmapi trividhamapyadhikaraNaM vaktavyamiti bhAvaH // 10 4 // atha zarIrendriyayogAnAM nirvartanAyAM samuccayajIvAdArabhya vaimAnikaparyantAnA madhikaraNitvAdipradarzayannAda-'kai NaM bhaMte' ityAdi / mUlam-kaiNaM bhaMte sarIramA paNNatA ? goyamA! paMca sarIrA paNNatA, taM jahA-orAlie jAva kammae / kaiNaM bhaMte iMdiyA paNNatA? goyamA! paMca iMdiyA paNNattA, taM jahA soiMdie jAba phaatidie| kaiviheNaM bhaMte joe paNNate ? goyamA!tivihe joe papaNatte? taM jahA maNajoe, vayajoe, kArajoe / jIveNaM bhaMte orAliyasarIraM nivvattemANe kiM ahigaraNI ahigaraNaM? 'goyamA! ahigaraNI vi ahigaraNaM vi|se keNaTreNaM bhaMte evaM vuccai ahiMgaraNI vi ahigaraNaM vi? goyamA! aviraI paDucca, se teNaTeNaM jAva ahigaraNaM vi| puDhavIkAie NaM bhaMte orAliyasarIraM nivattemANe kiM ahigaraNI ahigrnnN| evaM gheva evaM jAva mnnusse| evaM veuviyasarIraMpi, navaraM jassa asthi / jIve NaM bhaMte AhAragasarIraM nivattemANe kiM ahigaraNI pucchA ? goyamA! ahigaraNI vi ahigaraNaM vi| se keNaTeNaM jAva ahigaraNaM vi goyamA! pamAyaM paDucca, se teNaTeNaM jAva ahigaraNaM vi| evaM unako hotA hai / 'se teNaTeNaM jAva tadubhayappayoganivvattie vi' isa kAraNa maiMne aisA kahA hai ki yAvat tadubhaya prayoga nirvatita adhikaraNa bhI jIva meM hotA hai / 'evaM jAva vemANiyANaM' isI prakAra se vividha adhikaraNa kA kathana vaimAnika paryanta ke jIvoM ko bhI karanA caahiye| sU04 // adhi4265 5 te thAya che. "se teNaDheNaM jAva tadubhayapaoganivvattie vi" te kAraNe meM evuM kahyuM che ke yAvat tadubhayaprAga nirvatiMta adhikaraNa paNa jAya che. " evaM jAva vemANIyANaM" me zata RNe mAranA madhila karaNanuM varNana vaimAnika paryantanA zomAM paNa karI levuM sU04 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 . bhagavatIne maNurUle vi| teyasarIraM jahA orAliyaM, navaraM sabajIvANaM bhaanniyii| evaM kammagalarIraMzi / jIve NaM bhaMte soiMdiza nibanemANe kiM ahigaraNI ahigrnnN| evaM jaheva orAliyaM sarIraM taheva soiMdiyaM vibhANiyavaM, navaraM jassa asthi soiNdiy| . evaM cakkhidiyaghANidiyajibhidiyaphAsidiyANaM vi, navaraM jANiyavaM jasta jaM atthi| jIne gaM aMte saNajogaM nivattemANe ki ahigaraNI ahigaraNaM evaM jaheba soiMdiyaM taheba nirksesN| vaijoge evaM ceva, navaraM egidiybjaannN| evaM kAyajoge ki, navaraM sahajIvANaMjAba vemaannie| se bhaMte sevaM bhatte tisuu05|| ||solsme sae paDhamo uddeso lmtto|| chAyA-kavi khaca bhadanta ! zarIrANi prajJatAni, gautama ! paJcazarIrANi prajJaptAni, tadyathA-audArikam yAvat kArmaNam / kati khala bhadanta ! indriyANi majJaptAni, gautama ! paJcendriyANi prajJatAni, tadyathA zrotrendriyaM yAvat sparzane. ndriyam / katividhaH khallu:bhadanta ! yogaH prajJaptaH, gautama trividho yogaH prajJaptaH tadyathA-manoyogI vacoyogaH kAyayogaH / jIvaH khalu nadanna ! audAriRzarIraM nivartamAnaH kiM adhikaraNI adhikaraNam ? gautama ! adhikaraNI api adhikaraNamapi / tatkenArthena bhadanta ! evamucyate adhikaraNI api adhikaraNamapi ? gautama! aviratiM pratItya tattenAna yAvat adhikaraNamapi / pRthivIkAyikaH khalu bhadanta / audArikazarIraM nivartamAnaH ki adhikaraNI adhikaraNam , ekyeva / evaM yAvanmanuSyaH / evaM vaikriyazarIramapi navaraM yasyAsti / jIvaH khalu bhadanta AhArakazarIreM nivartamAnaH kim adhikaraNI pRcchA gautama ! adhikaraNIapi adhikaraNasapi / tat kenArthena yAvat adhibharaNamapi ? gautama ! pramAdaM pratItya tava tenArthena yAvat adhikaraNamapi / evaM manuSyepi / taijasazarIraM yathA bhaudArikam navaraM sarvajIvAnAM bhaNitavyam / evaM kArmaNazarIramapi / jIvaH khalu bhadanta ! zrotrendriyanivartamAna: adhikaraNI adhikaraNam evaM yathaivaudArikazarIraM tathaiva zrotrendriyamapi bhaNitavyam , navaraM yasyAsti zrotrendriyam / evaM cakSurindrayaghrANendriyanihandriyasparzanendriyANAmapi, navaraM jJAtavyaM yasya yadasti / jIvaH khalu bhadanta ! manoyogaM nivatamAnaH kimadhikaraNI adhikaraNam, evaM yathaiva zronendriyastathaiva niravazepam , vacoyoga evameva, navaramekendriyArjivAnAm / evaM kAyayogopi, navaraM sarvajIvAnAM yAvadvaimAnikaH / tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta ! iti // suu05|| // iti SoDazazatake prathamoddezakaH samAptaH // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u01 sU05 sa0 jIvAdInAmadhikaraNitvAdini033 * TIkA-'kai NaM bhaMte' kati khalu bhadanta 'sarIragA paNNattA' zarIrANi prakSasAni ? bhagavAnAha-'goyamA paMca sarIrA paNNatvA' he gautama | pazcazarIrANi majJaptAni, 'taM jahA' tadyathA-'orAlie jAba kammae' audArikaM yAvat vaikriyam, AhArakaM taijasaM kArmaNam , 'kai NaM bhaMte kati khalu bhadanta ! 'iMdiyA. paNNattA' indriyANi prajJaptAni 'goyamA' he gautama ! 'paMca iMdiyA paNNattA' paJcendriyANi majJaptAni 'taM jahA' tadyathA-'soiMdie jAba phAsidie' zrotrendriyaM yAvat cakSurindrayaM, ghANendriyaM, rasanendriyaM, sparzanendriyaM ? gautamaH pRcchati-'kaivihe gaM bhate' phatividhaH khalu bhadanta 'joe paNNatte' yogaH prajJaptaH ? bhagAnAha-'goyamA' he - aba zarIra indriya, evaM yogoM kI nirvartanA meM samuccaya jIva se lekara vaimAnika paryaMta jIvoM ko adhikaraNitA Adi dikhAne ke liye sUtrakAra praznottara pUrvaka kathana karate haiM 'kahaNaM bhaMte / sarIragA pattA ityAdi / TIkArtha-gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki-'kaha NaM bhaMte ! sarIragA paNNattA' he bhadanta | zarIra kitane kahe gaye haiM ? uttara meM prabhune 'kahA-'goyamA! paMca sarIrA paNattA' he gautama zarIra pAMca kahe gaye haiN| 'taM jahA' jo isa prakAra se hai-'orAlie jAva kammae' audArika yAvat-vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa 'kaha NaM bhate ! iMdiyA 'paNNaptA' he bhadanta ! indriyAM kitanI kahI gaI haiM isa prazna ke uttara meM prabhu ne kahA-'goyamA ! paMca iMdiyA paNattA' he gautama ! indriyAM pAMca kahI gaI haiM / 'taM jahA soIdie, jAva phAsidie' jo isa prakAra se haiM zrotrendriya, yAvat-cakSuindriya ghrANaindriya, jihAindriya aura sparzana have zarIra IndrIya ane rogonI nirvatanAmAM samuccaya jIvathI laIne vaimAnika sudhInA mAM adhikaraNatA vigere batAvavA mATe sUtrakAra praznotrpuu thana 42 the-" kaha NaM bhaMte ! sarIraMgA pannattA" tyAhi A -gautama svAmI prabhu se pUche cha -"kai NaM bhaMte ! sarIragA pannattA" bhagavan ! zarIra TAranA san cha ? uttaramA prabhu 4 che 4-"goyamA ! paca sarIrA eNNattA" gautama! zarI2 pAMya 12 hA cha. "taM jahA" 2 mA prabhArI che. " orAlie jAva kammae" mohA4i1 yAvat vaizyika mAhA24, sa4 bhane 4AmA 5 "kANaM bhate ! iMdiyA paNNattA" hai bhagavan |ndriy haiTasA prA2nI 4ii cha 1 mA prazranA uttaramA prabhu 49 che. "goyamA! paMca iMdiyA paNattA" gautama ! ndrayA pAMya 4ii cha. "taMjahA khoiMdie nAva phAsidie" re mA prabhArI che. zrotraIndrIya, cakSuIndrIya,2 ghANaIndrIya,3 ane jIhAIbrIya ane sparzana bha0 5 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce gautama ! 'tivihe joe paNNatte' trividho yogaH prajJaptaH 'taM jahA' tadyathA-'maNajoe vaijoe kAyajoe' manoyogo vacoyogaH kAyayogaH, 'jIve NaM bhaMte jIvaH khala bhadanta 'orAliyasarIraM nivvattemANe' audArikaM zarIraM nivartamAnaH 'ki ahigaraNI ahigaraNaM' kimadhikaraNI adhikaraNaM vA bhavati ? iha sarvopi vicAraH pUrvavadeva vodhyA, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'ahigaraNI vi ahigaraNaM vi' adhikaraNI api adhikaraNamapi, adhikaraNaM vidyate yasyAsau adhikaraNI adhikaraNabAn etAvatA adhikaraNavatvaM jIvasya bhavati adhikaraNamapi etAvatA zarIrajIvayoH kathaMvidabhedAt adhikaraNasvarUpatApi siddhA bhavatIti / gautamaH pRcchati'se keNaTeNaM bhaMte evaM buccai ahigaraNI vi ahigaraNaM vi' tatkenArthena bhadaMta "indriya kAvihe NaM mate !joe paNNatte' he bhadanta ! yoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? taba isa prazna ke uttara meM prabhune kahA 'gothamA! tivihe joe paNNatta-taM jahA maNajoe, vahajoe, kAyajoe' he gautama ! manoyoga, vacana yoga aura phAyayoga ke bheda se yoga tIna prakAra kA kahA hai, aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jIve NaM bhaMte orAliyasarIraM NindattemANe ki ahigaraNI ahigaraNaM' he bhadanta ! audArika zarIra kA baMdha karatA huA jIva kyA adhikaraNI hai yA adhikaraNarUpa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! ahigaraNI vi ahigaraNaM vi' gautama! aisA jIva adhikaraNI bhI hai aura adhikaraNarUpa bhI hai adhikaraNa hai jisake vaha adhikaraNI hai arthAt adhikaraNavAlA hai| zarIra aura jIva meM kathaMcit abheda hone se vaha adhikaraNarUpa bhI hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNaTeNaM bhate! chandrIya "kaivihe gaM bhaMte ! joe paNNatte" hai magavan ! yo tean prAranA BhA cha ? prabhu 4 cha -"goyamA ! tivihe joe paNNatte-taMjahA maNajoe, vaijoe, kAyajoe "" gautama ! manAyA, kyanayoga, ayayoganA seyI ga traNa prakArane kahyo che. have gautama svAmI prabhune evuM pUche che ke"jiive NaM bhaMte ! orAliyasarIraM NivvattemANe kiM ahiMgaraNI ahigaraNaM" bhagavana! audArika zarIravALe jIva zuM adhikaraNI che adhikaraNa rUpa che? tanA uttaramA prabhu 43 cha-" goyamA ! ahigaraNI vi ahiMgaraNaM vi" hai gautama! e jIva adhikaraNI che ane adhikaraNarUpa paNa che, arthAt adhikaraNavALe che. - zarIra ane jIvamAM kaI rIte abheda hovAthI te adhikaraNa rUpa che. have gautama svAmI prabhuna me pUche che hai-"se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u01 sU05 sa0 jIvAdInAmadhikaraNitvAdini0 36 evamucyate jIvaH adhikaraNI api adhikaraNamapi, 'gothamA' he gautama ! 'aviraI paDucca' aviratiM pratItya, aviratyapekSayetyarthaH, 'se teNaTeNaM jAva ahigaraNaMpi' tattenArthena yAvat adhikaraNamapi / aviratyapekSayA jIvo'dhikaraNI api bhavati adhikaraNamapi bhavatIti bhAvaH / athAtra daMDakakrameNa praznapati-tatraudArikazarIraM nArakadevayona bhavatyato nArakAn amurAdi devAMzca parityajya pRthivIkAyikAdIna varNayabAha-'puDhavikAie gaM' ityAdi / 'puDhavikAieNa maMte' pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! 'orAliyasarIraM nimattemANe' audArikazarIraM nivartamAnaH 'ki ahigaraNI ahigaraNa' kimadhikaraNI adhikaraNaM veti 'evaM cetra' evameva iha pUrvavadeva evaM vuccA ahigaraNI vi ahigaraNaM vi' he bhadanta ! jIva adhikaraNI bhI hai aura adhikara garUpa bhI hai aisA jo Apa kahate haiM so kisa kAraNa se kahate haiM-isake uttara meM prabhu kahate haiM-gothamA ! avi. raI paDucca 'he gautama ! maiMne jo aisA kahA hai usakA kAraNa avirati hai| 'se teNaTeNaM jAMca ahigaraNaM pi' tAtparya kahane kA yaha hai ki avirati kI apekSA lekara jIva adhikaraNavAlA aura adhikaraNarUpa hotA hai |ab yahAM se Age daNDakakrama se praznottara likhe jAte haiM-inameM audArika zarIra deva aura nArakiyoM ko nahIM hotA hai ataH unheM choDakara gautama prabhu se pRthivIkAyika AdikoM ke viSaya meM isa prakAra se pUchate haiM-'puDhavikAie NaM bhaMte / orAliyasarIranivvattemANe kiM ahigaraNI ahigaraNaM vA' he bhadanta ! audArika zarIra nirvartita karatA huA jIva kyA adhikaraNI hotA hai yA adhikaraNarUpa hotA hai ? isake uttara ahigaraNI vi ahigaraNaM vi" bhagavana! 71 adhi42||ii 5 cha bhane adhikaraNa rUpa paNa che evuM je Apa kahe che te zA kAraNe kahe che? tanA uttaramA prabhu 43 cha. " goyamA! aviraI paDucca" hai gItama ! 2 sa hyu cha tanu 2 mavirati cha. " se teNaTeNaM jAva ahigaraNaM vi' tAtparya kahevAnuM e che ke aviratinI apekSAthI jIva adhikaraNavALe ane adhikaraNa rUpa che. have ahIMthI AgaLa daMDakanA kramathI praznottara lakhavAmAM Ave che. temAM deva ane nArakene dArika zarIra hatuM nathI tethI ene cheDIne gautama svAmI pRthvIkAyika AdikanA viSayamAM A pramANe pUche che. " puDhavikAie Na mate ! orAliyasarIre nivvattemANe kiM ahiMgaraNI ahiMgaraNaM vA" magavan! mohari zarIramA 55 42te| vo 71 zu. adhikAraNuM hoya che? ke adhikaraNa rUpa hoya che? tenA uttaramAM prabhu kahe Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatIce sarva jJAtavyam yathA pUrvamuktam adhikaraNI api bhavati jIvaH adhikaraNamapi bhavati tathA pRthivIkAyikajIyo'pi adhikaraNI bhavati adhikaraNamapi bhavatIti 'bhAvaH / evaM jAva maNusse' evaM yAvara manuSyaH, manuSyaparyantam adhikaNyadhikaraNe svarUpatA jJAtavyetyarthaH / atra yAvat padena apkAyAdArabhya paMcendriyatiyaparyantAnAM grahaNam / evaM vendhiyasarIraMpi' evaM kriyazarIramapi epevarItibaiMkriyazarIrasaMbandhepi jJAtavyeti / 'navaraM jarasa atyi' navaraM yasyArita yasya jIvasya yat zarIraM vidyate tasya tat vAcyamiti bhAvaH, tatra nArakadevAnAM vAyoH paJcendriyatiyaG manuSyANAM ca kriyazarIra bhavati iti tepAmeva vaikriyazarIrameM prabhu kahate haiM-'evaM cetra' he gautama ! pRthivIkAyika jIva adhikaraNI bhI hotA hai aura adhikaraNI rUpa bhI hotA hai| 'evaM jAva mANusse' isI prakAra kA kathana manuSya paryanta taka jIvoM meM jAnanA caahiye| yahAM yAvat zabda se 'apkAya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM kA grahaNa huA hai| 'evaM veubdhiyasarIraM pi' navaraM jassa atthi' parantu yahAM yahI vizeSatA hai ki jisa jIva ke jo zarIra ho vaha usa jIva ke kahanA cAhiye inameM nAraka deva, vAyu, paMcendriya tiryazca, evaM manuSya inake vaikriyazarIra hotA hai, isa prakAra inake hI kriyazarIra kA saMyandha 'kahanA caahiye| inameM nAraka evaM devoM ke bhava pratyayika vaikriyazarIra hotA hai arthAt janma se hI yaha unheM prApta ho jAtA hai / tathA paMce. ndriya tiryaJca aura manuSyoM ke vaikriyazarIra labdhimatyayika hotA hai| cha -" evaM ceva " B gautama / pRthvI 48 9 adhiratI para khAya ke mana madhi:25 35 55 DAya che. "evaM jAva maNusse " 01 pramANe kathana manuSya sudhInA chAnAM viSayamAM samajI levuM ahiM "yAvata(zabdathI apAthI 2 payadriya sudhInA vArnu ha yuche. "evaM veunciyasarIraM pi" zata vaiSThiyazazaravA vAnA viSayamA sabha : " navaraM jassa atthi" 52'tu maDiyA geTakI vizeSatA cha 12 pa22 zarIra hoya te jIvanA saMbaMdhamAM kahevuM joIe temAM nAraka, deva, vAyu, paMcendriya tiryaMca ane manuSyane vaikiyazarIra hoya che. e rIte jene vaikriyazarIra hoya tene ja vaikriyazarIrane saMbaMdha kahevuM joIe temAM nAraka ane devane bhava pratyaka vikiyazarIra hoya che. arthAt janmathI ja te temane zrApta thAya che temaja paceMdriyatiryaMca ane manuSyane vaikiyazarIra labdhi pratyayika hoya che. arthAt labdhithI prApta thayeluM zarIra hoya che vAyune paNa eja Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u01 sU05 se0 jIvAdInAmadhikaraNitvAdini0 37 saMvandho vaktavyaH, tatra nAraka devayomaprAtyayikaM vaikriyazarIraM bhavati janmata eva eteSAmidaM bhavati / paJcendriyatiryamanuSyANAM ca labdhipratyayika kriyaM bhavati, vAyorapi labdhipatyayikameva kriyazarIraM bhavati, ata eteSAmeva vaikriyazarIra'sambandhivicAraNA kartavyA nAnyeSAmiti bhAvaH / 'jIve NaM bhaMte jIvaH khalu bhadanta ! 'AhAragasarIraM nihattemANe ki ahigaraNI pucchA' AhArakazarIraM nivartamAnaH kiM adhikaraNI pRcchA, he bhagavan jIvo yadA AhArakazarIre nirva yati tadA sa kimadhikaraNI adhikaraNaM veti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA he gautama ! 'ahigaraNI vi ahigaraNaM vi adhikaraNI api adhikaraNamapi tama kAraNaM pRcchati-se keNaTeNaM jAva ahiMgaraNaMpi' tatkenArthena yAvat adhikaraNI api adhikaraNamapi, bhagavAnAha-'goyamA pamAyaM paDucca' he gautama! pramAdaM pratItya, vAyuke bhI isI prakAra kA hotA hai| ataH inhIM ke vaikriyazarIra sambandhi vicAraNA karanI cAhiye-anya ke nahIM / 'jIve NaM bhNte| AhAragasarIraM nivvattemANe ki ahigaraNI pucchA' he bhadanta ! AhAraka zarIra kI nirvartanA banAtA huA jIva kyA adhikaraNI hotA hai ? yo adhikaraNarUpa hotA hai ? isake uttara meM prabhune kahA'gAyamA! he gautama ! 'ahigaraNI vi ahigaraNaM ki vaha AhAraka zarIra kI nirvartanA karatA huA jIva adhikaraNI bhI honA hai aura adhikaraNarUpa bhI hotA hai, yahAM gautama svAmI prabhuse kAraNa pUchate hai "se keNaSTeNaM jAva ahigaraNa vi' phila kAraNa se Apa yaha kahate haiM ki vaha jIva adhikaraNI bhI hai aura adhikaraNa rUpa bhI hai isake uttara meM bhagavAn kahate haiM-'goyamA! pamAyaM paDucca' he gautama!AhArakazarIra kI rIte hoya che, jethI tenA vaikriyazarIra saMbaMdhamAM vicAraNA karavI naye bhItanA samayamA nahi "jIve NaM bhaMte | AhAragasarIraM nivvattemANe ki ahiMgaraNI pucchA" sagavan ! bhADA25 zarIrane manAta pazu adhikaraNI hoya che ke adhikAraNa rUpa hoya che. tenA uttaramAM prabhu kahe che -goyamA!' he gotama ! 'ahigaraNI vi ahigaraNaM vi' mAhA24 zarIranI nirvartana karate thake java adhikaraNe paNa hoya che, ane adhikaraNarUpa paNa hoya che. gautama svAmI tenuM kAraNa jANavA mATe pharIthI prabhune pUche cha -'se keNaTreNaM jAva ahiMgaraNaM vi' mA5 yA rathA memA ch| chava adhikaraNa paNa che ane adhikaraNarUpa paNa che? A praznanA uttaramAM prabhu cha hai-" goyamA ! pamAyaM paDucca " gautama! mAlA zarIrana - Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavagatIM 8 pramAdAtmakaM kAraNamA sAtha jIvasyAdhikaraNItvamadhikaraNatvaM ca bhavatItyaryaH, atrAhArakazarIraM saMyamayatAmeva, tatrAviraterabhAvepi mamAdakAraNakamevAdhikaraNitvAdikaM jJAtavyamiti bhAvaH / 'se te dveNa jAtra ahigaraNaMpi' tat tenArthena yAvat adhikaraNamapi / evaM maNusse vi' evaM manuSyepi, evamanenaiva prakAreNa manuSya saMbandhepi AhArazarIraviSaye vicAraH kartavyaH, prathamataH sarvopi praznaH sAmAnyato jIvaviSayaH tadanu daMDakakrameNa prazno bhavati, manuSyadaNDake AhArakazarIraM manuSyastra bhavati ata uktam 'evaM maNuse vi' atra cAviraterabhAvAdaviratirnAdhikaraNaM kiMtu pramAdAtmakamevAdhikaraNaM, tena pramAdAtmakAdhikaraNenaitra manuSyajIvo'Si - karaNI adhikaraNasvarUpazca bhavatIti bhAvaH / ' teyAsarIra' jahA orAliyaM' taijasa nirvatanA karate hue jIva ke yadyapi avirati nimittaka adhikaraNIrUpatA evaM adhikaraNa rUpatA nahIM hai parantu phira bhI usameM pramAda nimittaka adhikaraNI rUpatA aura adhikaraNarUpatA hai kyoMki yaha AhArakazarIra 6 guNasthAnavartI saMyamazAlI jIvoM ke hI hotA hai| aura vahAM pramAda hai ho 'evaM maNussevi' isI prakAra se manuSya ke saMbaMdha meM bhI AhArakazarIra ke viSaya meM vicAra kara lenA cAhiye pahile se samasta prazna sAmAnyataH jIva ke viSaya meM kiye gaye haiM / isake bAda daNDaka krama se prazna hotA hai manuSpadaNDaka meM AhAraka zarIra manuSya ke hI hotA hai, ataH aisA kahA hai- 'evaM maNusse vi' yahAM avirati ' abhAva se avirati adhikaraNa nahIM hai kintu pramAdAtmaka hI adhikaraNa hai / isa pramAdAtmaka adhikaraNa se hI manuSya jIva adhikaraNarUpa hai / 'tepAsarIraM jahA manAvatA jIvane jo ke avirati nimattavALu adhikaraNI paNu ane adhikaraNa paNa hAtu nathI parantu temAM pramAda nimittavALu adhikaraNI paNu ane adhikaraNa paNu che. kemake A AhAraga zarIra chaThThA guNasthAnamAM rahelA saMyamazAlI lavAna hoya che. yAne tyAM prabhAha che " evaM maNusse vi " eja rIte manuSyanA saMbaMdhamAM pazu AhAraga zarIranA viSayamAM samajI levuM. pahelAM tamAma praznA sAmAnya rIte jIvanA viSayamAM karyAM che te pachI da'DakanA kramathI prazna thAya che. manuSya daMDakamAM AhArakazarIra manuSyane ja hoya che methI yevu che " evaM maNusse vi" me pramAye manuSyabhAM samajI levu' ahiMyA aviratinA abhAvathI avirati adhikaraNa nathI paraMtu prasAdAtmaka ja adhikaraNa che. A pramAdAtmaka adhikaraNathI ja manuSya jIva adhirathI che bhane adhi2 35 pazu che, "teyA sarIra' jahA orAkhiyaM " Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prandrikA TIkA za016 u01 sU05 sa0 jIvAdInAmadhikaraNitvAdini0 39 zarIraM yathA audArikam, audArikazarIrayat taijasazarIrasaMbandhepi vicAraH karaNIyaH ityarthaH, 'navara' sarvajIvAnAM bhaNitavyam', audArikazarIravadeva sarzepi vicAraH taijasazarIrasambandhe karaNIyaH kintu etAvAn bhedaH yat audArikazarIram na sarvajIvasAdhAraNamityataH sarvajIvaviSaye taijasazarIrasambandhi carcA kartavyeti bhAvaH / 'evaM kasarIraM pi' evaM kArmaNazarIramapi, anenaiva prakAreNa kArmaNa zarIrasambandhepi vicAraH kartavya iti / 'jIve NaM bhaMte soiMdiyaM nivvattemANe kiM ahigaraNI ahigaraNaM' jIvaH khalu bhadanta / zrotrendriyaM nirvarttamAnaH kiM adhikaraNI bhavati adhi karaNaM vA bhavatIti indriyaviSayakaH praznaH evaM jaheva orAli yasarIra tava soiMdiyaM vi bhANiyantraM ' evaM yathaiva audArikazarIraM tathaiva zrotrendriyamapi - orAli' audArikazarIra ke jaisA taijasa zarIra ke saMbandha meM bhI vicAra kara lenA cAhiye / 'navaraM savvajovANaM bhANiyavvaM audArikazarIra kI apekSA taijasazarIra meM yahI bheda hai ki yaha sabajIvoM ke hotA hai taba ki audArikazarIra saba jIvoM ke nahIM hotA hai / isaliye sarvajIva ke viSaya meM taijasazarIra sambandhI carcA kara lenA cAhiye ' evaM kammagasarIra pi' isI prakAra se kArmaNa zarIra ke saMbaMdha meM vicAra hai kyoMki taijasa aura kArmaNa ye do zarIra samasta saMsArIjIvoM ko hote haiM / 'jIve NaM bhate soiMdiyaM nivattemANe kiM ahigaraNI ahigaraNaM' he bhadanta / zrotrendriya kI nirvarttanA karate hue jIva ko sAdhikaraNitA hai yA adhikaraNarUpatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai- ' evaM jaheba orAliyamarIraM taheba soidiyaM vi bhANicavvaM' audyArika zarIranI mAphaka tejasa zarIranA saMbaMdhamAM paNa samajI levu' " navaraM savtra jIvANaM bhANiyavvaM" maudA rizzarIranI apekSAye tainszarIramAM eja bheda che ke A (taijasa) tamAma jIvAne hAya che, ane audAkizarIra badhA jIvAne hAtu nathI tethI sarva jIvanA viSayamAM tejasa zarIra sauMdhI yaryA - viyAzyA urI sevI lehaye. " evaM kammagasarIraM vi" kAma zuzarIranA sabadhamAM eja rItanA vicAra samajI levA kemake taijasa bhane arbhaNu me me zarIra sadhaNA saMsArI bhavane hoya he " jIve NaM bhaMte ! soiMdiyaM nivvattemANe kiM ahigaraNI ahigaraNaM " he bhagavan ! zrotrendriyanI nitanA karatA jIvane sAdhikaraNupaNu che ke adhikaraNurUpa paNu che ? tenA uttarasAM alu uDe che ! - " evaM jaheba orAliyasarIraM tadeva soIdiyaM vi bhANiyavvaM " he gautama! bhohAri4zarIravAjAnA viSayabhAM bhevu sthana Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 bhagavatI bhaNitavyam , yathaudArikazarIraviSaye ca proktaM tathaiva zrotrendriyaviSaye'pi vize yam / 'navaraM' navaraM bhedastvayam-'jasma asthi khoiMdiyaM' yasyAsti zrotrendriyA tasya vAcyamiti / 'evaM cakkhidiyaghANidiyanibhidiyaphAsidiyANa vi evaM cakSurindriyaghrANendriyanihandriyasparzanendriyANAmapi, evameva zrInendriyavadeH cakSurindriyAdiviSayepi vicAraH kartavyA, 'navaraM jANiyadhvaM jassa jaM atyi navaraM jJAtavyaM yasya yat asti bhedaratu etAvAneva yata yasya jIvavizeSasya yA indriyaM bhavati tasya jIvasya taddaNDa ke tAdRzendriyaviSayako vicAra kartavya itye jJAtavyamiti / gautamaH pRcchati-'jIve gaMbho' jIvaH khalu bhadanta maNajI nibattemANe ki ahigaraNI ahigaraNa' manAyogaM nirvatamAnaH kim adhikaraNI he gautama! jaisA kathana audArikazamIra ke viSaya meM kiyA gayA hai aisA hI kathana zrotrendriya ke viSaya meM bhI kara lenA cAhiye / parantu jo isa kathana meM vizeSatA hai vaha isa prakAra se hai-'navaraM jassa asthi soI diyaM ki yaha indriya jisa jIva ke hotI hai usa jIva kI isa indriya ko lekara usake viSaya meM kathana karanA cAhiye / 'evaM cakkhi diya ghANidiyajibhidiya, phAsiMdiyANa vi' isI prakAra cakSuindriya ghrANendriya jihvAindriya aura sparzana indriya ina indriyavAle jIvoM ke -sanpandha meM bhI aisA hI kathana jAnanA cAhiye / 'navaraM jANiyavvaM jassa jaM asthi' arthAt ye indriyAM jina 2 jIvoM ko hotI hai ve jIva adhiH karaNI bhI hote haiM aura adhikaraNarUpa bhI hote hai| ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jIve Na bhaMte ! maNajogaM nivvamANe, ki ahigaraNI ahigaraNaM 'he bhadanta ! manoyoga kI nirvartanA karyuM che evuM ja kathana zondriyavALAnA viSayamAM paNa samajI levuM parata mA thanamA 2 viSezatA cha te zata cha. "jassa asthi soI diya" mA zrIndriya re na DAya che te nI ta dhandriya 42 tanA viSayamA thana. 42 le " evaM cakviMdiya pANidiya jibhidiya, phAkhidiyANa vi" me Na yAndriya, prAdhandriya, ndriya mana 15zanandriyAvAna samayamA 5 me 1 thana sabhA '. "navaraM jANiyavvaM jastra naM atthi " arthAta 52 4ii chandrayAvAnahAya che. te jIva adhikaraNa paNa hoya che, ane adhikaraNa rUpa paNa hoya che. have gautama svAmI prabhune ko pUche che ,-"jIve NaM bhave ! maNajona nivvattemANe kiM adhigaraNI ahigaraNaM" sagavan ! manAyonI niyatanA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u01 sU05 sa0 jIvAdInAmadhikaraNitvAdini0.41 adhikaraNam ? 'evaM jaheva soidiyaM tadeva niravasesaM' evaM yathaiva zrotrendriyaM tathaiva niravazeSam , zrotrendriyaviSaye yathA-vicAraH kRtastathaiva manoyogaviSayepi vicAra karaNIya ityarthaH / 'vaijoge evaMce' vacoyoge evameva, manoyogarat bacoyogepi vicAra: karaNIya iti bhAvaH / 'navaraM egidiyavajanANaM' navaraM vizeSastvayamekendriyavarnAnAm ekendriyAt varjayitvetyarthaH, manoyoga vacoyogayoretAvAneva bhedaH yat vacanayoge ekendriyajIvAnAM saMgraho na karaNIyaH ekendriyajIvavyatiriktajIvadaNDake eva vacanayogamAzritya vicAra: karaNIya iti / 'evaM kAyajogo vi' evaM kAyayogopi, vacanayogavana kAyayogepi vicAraH karaNIyaH, 'navaraM sabakaratA huA jIva kyA adhikaraNI hotA hai yA adhikaraNarUpa hotA hai? uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jaheca soIdiyaM taheva niravalesa' he gautama! zrotrendriya ke viSaya meM jaisA vicAra kiyA gayA hai usI prakAra kA vicAra manoyoga ke viSaya meM bhI kara lenA caahiye| 'vahajoge evaM ceva 'vacanayoga ke viSaya meM bhI manoyoga ke vicAra ke jaisA vicAra kara lenA cAhiye / 'navara egidiyavajjANaM' parantu yahAM para ekendriya jIva ko choDa denA cAhiye-arthAt manoyoga aura vacanayoga ke vicAra meM kevala yahI antara hai ki vacanayoga ekendriya jIva ko nahIM hotA haiisaliye vacanayoga meM ekandriya kA grahaNa varjanIya kahA gayA hai| isIliye ekendriya jIvavyatirikta jIvadaNDaka meM hI vacanayoga lekara vicAra karane kI bAta kahI gaI hai / 'evaM kAyajogo vi' bacanayoga ke jaisA kAyayoga meM bhI vicAra kiyA gayA hai aisA jAnanA cAhiye, karate jIva zuM adhikaraNa hoya che ke adhikaraNa rUpa hoya che? uttaramAM prabhu '4 cha hai-" evaM jaheva soi diya taheva niravasesa" gautama ! zrotrandriyanA viSayamAM jeo vicAra karavAmAM Avyo che te ja rItane vicAra maneganA viSayamA 59 4rI sevA- "vaijoge evaM ceva" manAyAganA samayamA jevo vicAra karyo che te ja vicAra vacanaganA saMbaMdhamAM paNa samajI devA. " navaraM egidiyavajjANaM " parantu maliyA gandriya para chA devA joIe athata maga ane vacanaganA vicAramAM kevaLa eTale ja pharaka che ke vacanaga ekendriya ne hete nathI eTalA mATe vacana gamAM ekendriyanuM grahaNa choDavAnuM kahyuM che, tethI ekendriyathI judA jIva 64mA kyanayogane sana viyA2 42pAnI vAta 4 che. "evaM kAyajogo vi' vacanaganI mAphaka kAyayegane vicAra paNa karavAmAM AvyuM che bha06 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .42 . bhagavatIste jIvANaM jAva vemANie' navaraM sarvajIvAnAm yAnadvaimAnikA, vacoyogApekSayA kAyayoge etArAneva bhedaH yat kAyastu sarvajIvasAdhAraNo'taH sarvajIvadaNDake kAyayogamAzrinya vicAra: karaNIyaH manovacanaM tu na sarvajIvasAdhAraNamataH tadvipaye yasya yadasti tavaiva tadvicAraH karaNIyaH / kiyat paryantamayaM vicArastavAha'jAva vemANi' yAbadvaimAnikA vaimAnikadevaparyantam kAyayogamAzritya vicAraH karaNIya iti / 'sevaM bhaMte se bhaMte tti' tadevaM bhadanta tadevaM bhadaMta iti, he 'navaraM labdhajIvANa jAca vevANie vacanayoga kI apekSA isa kAyayoga ke vicAra meM yadi kucha annara hai to vaha aisA hai ki yaha kAyayoga sarvajIvoM ko hotA hai| ataH sarvajIva daNDaka meM kAyayoga ko vicAra karane kI yaha bAta kahI gaI hai| isa kAraNa ina donoM yogoM meM se jisa 2 jIva ko jo 2 yoga honA hai usI jIva ko usa usa ___ yoga ko lekara usa sambandha meM vicAra karanA cAhiye / yaha vicAra kahAM taka ke jIvoM meM karanA hai-isa viSaya ko prakaTa karane ke liye 'jAva vemANiyANaM' aisA pad kahA gayA hai-arthAt kAryayoga ko lekara vicAra vaimAnika devoM taka karanA cAhiye 'sevaM bhaMte sevaM bhaMte !tti' he bhadanta ! Apane jo kahA hai yaha isI prakAra hai arthAt sarvathA satya hI hai kyoMki Apake vAkya sarva rUpase pramANika hai| isa prakAra prema samaya : "navaraM satyajivANaM jAva vemANie" kyanayoganI apekSAthI A kAyaveganA vicAramAM je kaI pharaka heAya te te eja che ke A kAyayoga sarva ne hoya che. jethI sarva jIva daMDakamAM kAgane vicAra karavAnI A vAta kahI che. ma ga ane vacanaga sarva ne sahaja hete nathI te kAraNe A baMne mAMthI je je jIvane je je coga hoya che. teja jIvane te te rogane laIne tenA saMbaMdhamAM vicAra kare joIe A vicAra kyAM sudhI jIvonA viSayamAM kare joIe e viSaya batAvavA mATe "jAva vaimANiyANa" me 544ghu-marthAt 4Ayayoga / vaimAni hai| sudhAtA / bhATa viyA2 42va na . "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte tti" bhagavad ! Ape je kahyuM che te eja rIte che-arthAt sarvathA sAcuM ja che. kemake Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u01 zu05 sa0 jIvAdInAmadhikaraNitvAdini0 43 bhadaMta ! bhavadbhiryat pratipAditaM tat evameva sarvathA satyameva bhavadvAkyasya sarvathaiva pramANikattvAdIti, evamuktvA bhagavantaM vandate namasyati vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti // 0 5 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagaballabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadhapadharunanyanirmApaka, bAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAhyAyAM vyAkhyAyAM SoDazazatake prathamoddezakaH smaaptH||16-1|| kahakara gautamane prabhu kI guNastutirUpa bandanA kI namaskAra kiyA vandanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gye| suu05| . jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAja kRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke solahaveM zatakakA ||phlaa uddezaka samApta // 16-1 // ApanuM vacana dareka rIte pramANavALuM che. A pramANe kahIne gautama svAmIe prabhunI guNastuti rUpa vaMdanA karI namaskAra karyA vaMdanAnamaskAra karIne pachI te saMyama ane tapathI AtmAne bhAvita karatAM pitAnA sthAna para virAjamAna thaI gayA. sUpa jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatI sUtranI prayicandrikA vyAkhyAnA soLamA zatakane pahele uddezakasamAsa 16-1 . Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatIstra atha dvitIyodezakaH mArabhyate- prathamoddezake jIvAnAm adhikaraNaM kathitam dvitIyoddezake tu tepAmeva jIvAnAM jarAzokAdirUpadharmapratipAdanAya tathA saMgrahagAthoktajarAvivecanAya ca dvitIyo dezakamArabhate, tasyedamAdimaM sUtram-'rAyagihe' ityAdi / mUlam-rAyagihe jAva evaM vayAsI-jIvANaM bhaMte kiM jarAsoge ? goyamA! jIvANaM jarA vi soge vi| se keNaTeNaM bhaMte evaM buccai jAva soge vi, goyamA! je NaM jIvA sArIraM veyaNaM veeMti tesiM NaM jIvANaM jarA, jeNaM jIvA mANasaM veyaNaM veeMti tesiMNa jIvANaM soge se teNaTeNaM jAva loge vi| evaM neraiyANaM vi| evaM jAva thaNiyakumArANaM, puDhavakiAiyANaM bhaMte kiM jarA soge? goyamA puDhavIiyANaM jarA no soge| se keNaTreNaM jAva no soge goyamA! puDhavIkAiyANaM sArIraM veyaNaM veeMti no mANasaM veyaNaM veeMti, se teNaDeNaM jAva no soge evaM jAva cauridiyANaM sesANaM jahA jIvANaM jAva vemaanniyaannN| sevaM bhaMte sevaM bhaMte tti jAva pajjuvAsai ||suu01|| dUsare uddeze kA prAraMbha prathama uddeza meM jIvoM ke adhikaraNa ke sambandha meM kahA gayA hai aba isa hitIya uddeza meM unhIM jIvoM ke jarA, zoka, AdirUpa dharmoM kA pratipAdana, tathA saMgrahagAthokta jarA kA vivecana kiyA jAvegA isI nimitta ko lekara dvitIya uddeze kA prAraMbha kiyA jA rahA hai| bIjA udezAne prAraMbha pahelA udezAmAM jInA adhikaraNa saMbaMdhamAM vivecana karavAmAM AvyuM che. have A bIjA uddezAmAM teja jIvanA ja rA, zaka, vi. rUpa dhanuM temaja saMgrahagAthAmAM kahela jarAnA viSayamAM vivecana karavAmAM Avaze eja nimittane laIne A bijA uddezAne prAraMbha karavAmAM Ave cha. tanu paDe sUtra mA prabhAye cha.-" rAyagihe jAva" tyAhi Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 1 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 45 ___ chAyA-rAjagRhe yAvat evamavAdIt jIvAnAM bhadanta kiM jarA zokaH ? gautama ! jIvAnAM jarApi zokopi / tatkenArthena bhadanta evamucyate yAvat zokopi? gautama ! ye khalu jIvA zArIraM vedanaM vedayanti teSAM khalu jIvAnAM jarA, ye khalu jIvAH mAnasaM vedanaM vedayanti teSAM khalu jIvAnAM zokaH, tattenArthena yAvat zokopi, evaM nairayikANAmapi evaM yAvat stanitakumArANAm pRthivIkAyikAnAM khalla bhadanta ! kiM jarAzokaH? gautama! pRthivIkAyikAnAM jarA na zokaH / tatkenArthena yAvat na zokA gautama ! pRthivIkAyikAH khalu zArIra vedanaM vedayanti noM mAnasaM vedanaM vedayanti tattenArthena yAvat no zokA, evaM yAvat caturindriyANAm zeSANAM yathA jIvAnAm yAvadvaimAnikAnAm / tadevaM bhadanta tadevaM bhadanta iti yAvat paryupAste // 501 // TIkA-'rAyagihe nAva evaM vayAso' rAjagRhe yAvat parpat nirgatA, dharmakathA kathitA, parpata pratigatA, zuzrUSamANo namasyan vinayena mAJjalipuTo gautama evaMmavAdI 'jIgaNaM bhaMte' jIvAnAM khala bhadanta 'kiM jarAsoge ki jarA zokaH ? 'jareti jaraNaM jarA vayaso hAniH vRddhAvasthetyarthaH, zArIraduHkhasvarUpA vA, ato yadanyadapi zArIraM duHkhaM tadapi jarayopalakSitaM bhavati, tathA zokaH zocanaMdainyam 'rAyagihe jAva' ityaadi| TIkArtha-'rAyagihe jAva evaM vyAptI' rAyagRha meM yAvat parSat nikalI dhamakathA prabhune kahI, sunakara vaha pariSadA poche apane sthAna para calI 'gaI zuSamANa gautamane vinayapUrvaka namaskAra karate hue prAtalipaTa hokara prabhu se aisA pUchA-'jIvA NaM bhate! kiM jarA soge' he bhadanta / jIvoM ke kyoM vayakI hAnirUpa jarAvasthA-athavA zArIrIka duHkhasvarUpa tathA aura bhI anya zArIrika duHkharUpa avasthAeM jo ki yahAM jarA. pada se upalakSita hui haiM ve sava tathA zoka jitane bhI mAnasika duHkha Note:-" rAyagihe jAva evaM vayAsI" 24mA mahAvIra prabhu padhAryA parISada temanA darzana ane vaMdanA mATe nIkaLI prabhue dharmakathA kahI dharmakathA sAMbhaLIne te pariSada pAchI pitApitAne sthAne cAlI gaI te pachI prabhunI viyAvacca (sevA) karatA gautama svAmIe vinayapUrvaka prabhune namaskAra pahanI zana mA pramANe pUchayu. "jIvANaM bhaMte ! kiM jarA soge" he bhagavan! jIvene umaranI hAnI rUpe jarAvasthA (vRddhapaNu) ane zarIra saMbaMdhathI duHkha svarUpa avasthA ke je ahiM jarA padathI batAvavAmAM AvI che. te tathA zoka jeTalA mAnasika dukhe che ke tene ahIM zeka zabdathI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - ___ maMgavatIsUtre tacca mAnasaM ato yAni anyAnyapi mAnasaduHkhAni tAni zokenopalakSitAni bhavanti, tatazca he bhadanta jIvAnAM kiM jarA atha ca zokazca bhavatIti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'jIvAnAM jarA vi soge vi' jIvAnAM jarApi zokopi-jIvAnAM jarApi bhavati.atha ca zokopi bhavati / 'se kepaTTeNaM bhate evaM vuccai nAva soge vi' tatkenArthena bhadanta evamucyate yAvat jarApi shokopi| bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! je Na jIvA' ye khalu jIvAH 'sArIraM veyaNaM veeMti' zArIram zarIrasaMvandhi zarIradvArA vA vedanaM duHkham vedayanti anubhavanti 'tesiM NaM jIvANa' teSAM khalu jIvAnAm 'jarA jarA bhavatIti 'je NaM jIvA' ye khalu jIvAH, 'mANasaM veyaNaM veeMti' mAnasaM manaHsaMvandhi vedanaM dukha vedayanti anubhavanti 'tesiM gaM jIvANaM' teSAM khalu jIvAnAm 'soge' zoko bhavatIti / hai jo ki yahAM zoka se upalakSita hue haiM ve saba hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu ne kahA-'goyanA' jIvANaM jarA vi soge vi' he gautama ! jIvoM ko jarA bhI hotI hai aura zoka bhI hotA hai| punaH gautama ne prabhu se pUchA 'se keNaSTeNaM bhate evaM buccaha, jAva soge vi' he bhadanta ! Apa ailA kisa kAraNa se kahate haiM ki jIvoM ke jarA aura zoka hote hai ? isake uttara meM prabhune kahA-goyamA ! he gautama ! 'jeNaM jIvA sArIraM veyaNa veeMti' jo jIva zArIrika-zarIra saMbaMdhI-athayA zarIra dvArA-vedana ko duHkhako-anubhava karate haiM tesiNaM jIvANaM jarA' una jIvoM ko jarA hotI hai, 'jeNaM jIvA', jina jIvoM ko 'mANasaM veyaNaMeMti tesiNaM jIvANaM soge' tathA jina jIvoM ke mAnasika-mana: saMbaMdhi-vedana-duHkha-kA vedana hotA hai unake zoka hotA hai| jina banAvavAmAM AvyA che. te tamAma thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu cha:-" goyamA! jIvANAM jarA vi soge vi" gautama ! vAna jarApaNuM hoya che. ane zeka paNa hoya che pharI gautamasvAmI pUche che ke"se keNadeNaM bhaMte ! evaM vucai, jAva soge vi" maga ! mA5 sadu / mATe kahe che ke jene jarA ane zeka heya che tenA uttaramAM prabhu kahe. cha "goyamA!" gautama ! "je Na jIvA sArIra veeNa veeMti"21 zarI2 samadhI athavA za22 dvArA mano anubhava re che " tesiMNa jIvANa' jarA" yAne 121 (vRddhAvasthA) thAya che. "jeNaM jIvA mANasaM veeNaM vedeti tesiM NaM jIvANaM soge" tathA 27vAna bhAnasi vahana akhano anubhava thAya che. tene zoka thAya che je jIne mana hatuM Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU01 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 47 yeSAM jIzAnAm mano nAsti teSAM jarAmAnaM bhavati, zokasya mAnasatvena manaso. 'bhAve zokarayAcyabhAvAt prayojakAbhAve prayojyAbhAvasya sarvAnumatatvAt yepA jIvAnAM mano bhavati teSAM tu jarAzokau etadubhayamapi bhavati, manasaH zarIranA. ntarikatayA zokAdimato jarAyA aavshyktvaaditi| tathA ca manorahitAnAM kevalazarIravatAmekendriyANAM kevalaM jaraiva bhavati jarAyA dehasahavaritatvAta yeSAM tu manomi vidyate teSAM jarApi zokopi bhavati jarAzokayorupAdAnayoH zArIramanasorubhayorapi sadbhAvAt / 'se teNaTTeNaM jAva soge vi' tattenArthena yAvat jarApi jIvoM ke mana nahIM hai, una jIvoM ke jarA mAna hotA hai| zoka nahIM hotA hai| kyoMki zoka kA sanbandha mana se hotA hai, isaliye mana ke abhAva meM zoka kA bhI abhAva hotA hai| jina jIvoM ko mana hotA hai una jIvoM ke jarA evaM zoka ye donoM hote hai / mana ko zarIra cinA. bhAvI hone se zokAdiyAna jIva ko jarA avazya hotI hai| para jilako zarIra hotA hai usa ko bhana hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA hai| isa prakAra zarIra ke hone para bhI jinako mana nahIM hai aise ekendriya jIvoM ko kevala jarA hI hotI hai, kyoMki jarA deha sahacArI hotI hai / tathA zarIra ke sadbhAva meM jinako mana bhI hotA hai unako jarA bhI hotI hai aura zoka bhI hotA hai| kyoMki jarA aura zoka ke upAdAna kAraNa jo zarIra evaM mana haiM una donoM kA usameM sadbhAva rahatA hai| 'se teNaTeNaM jAva soge vi 'isa kAraNa he gautama! aisA kahA hai ki jinako nathI te jIne kevaLa "jarA" ja hoya che zeka hete nathI kemake zokano saMbaMdha mana sAthe hoya che tethI mananA abhAvamAM zekane paNa abhAva hoya che prayojanA abhAvamAM prajaya jene abhAva sarva sammata che. je ane mana hoya che te jAne jarA ane zeka e bane hoya che mananuM zarIranI sAthe avinAbhAve sabandhapaNu hevAthI zekAdimAnya jIvane jarA avazya hoya che. paNa jIvane zarIra paNa hoya che ane mana paNa hoya che ane nathI paNa hotuM A rIte zarIra hovA chatAM paNa jene mana nathI hotuM evA eka priya ane kevaLa jarA ja hoya che. kemake jarA dehanI sAthe rahenArI hoya che tathA zarIranA sadubhAvamAM jene mana paNa hoya che tene jarA paNa hoya che ane zoka paNa hoya che. kemake jarA ane zokanA upAdAna kAraNa je zarIra ane mana che. te ane temAM sadbhAva rahe che. "se veNaTeNaM jAva soge di" te 20 gItamA mevu cha hai bhana Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 50 evaM pRthivIkAyikavadeva apanejovAyuvanaspatidvIndriyatrIndriyacaturindriyANAM viSaye'pi vijJeyam / akAyikA'saddhAvAca jarAmAnaM bhavati zokasnu na bhavatIti bhAvA, 'sesAgaM jahA jIvANaM jAya vemANiyANe zeSANAM yathA jIvAnAm yAvad vaimAnikAnAm , zeSANAm uparinirdiSTavyatiriktAnAM tiryak paJcendriyamanuSyavAnAntarajyotikavaimAnikAnAM viSaye samucapajIvaprakaraNavadeva vikSayam , eSAM zarIramanasoH sadbhAvAt jAgoruyorupayorapi sadabhAvo marati, eteSAM jarA'pi bhavati zoko'pi bhavati bhAvaH / atra devavipaye jarAzabdena zArIrikaduHkhavedanarUpo'rthoM gRhyate / sevaM bhaMte sevaM bhane ti jAva panjuvAmaI tadevaM padanta / hade bhadanta iti bhAra paryugaho he bhaI sAmAnyavizeSajIvaviSaye jarAchokajIvoM ke sammAna meM bhI jAnanA cAhiye / yahAM yAvata zabda se ap. teja, vAyu, vanaspati dvIndriya, tendriya, jIvoM kA grahaNa huA hai ina apUkAdhikAdijIvoM ko kevala zarIra hone le jarAhI hotI hai, mana, nahIM hone se zoza nahIM hotA hai| 'sesANaM jahA jIvANaM jAya vemA. NipANa' ina se upanirikta tiryacapaMcendriyoM ko, manuSyoM ko, vAna nyantaroM ko jyotiSkoM ko evaM vaimAnikoM ke sambandha meM bhI samuccaya jIva prakaraNa ke jaisA kathana jAnanA cAhiye / ina sapake zarIra evaM manakA sadbhAva hone ke kAraNa jarA evaM zoka ye donoM hote haiN| devoM meM jarA zabda se zArIrika duHkhadenarUpa artha grahaNa kiyA gayA hai| zArIrika vRddhatArUpa artha nhiiN| 'vaM bhate! sevaM bhate! ti jAva paNjuvAsaI' he bhadanta ! ApakA yaha kathana sarvathA satya hai he bhadanta ! paNa samajI levuM ahiMyA yAvat zabadathI apUkAya, tejasakAya, vAyukAya, vanaspatikAya, dvIndriya, ane traNa IdrIyavALA jInuM grahaNa thayuM che. A aprakAyika Adi chene kevaLa zarIra ja hevAthI jarA ja hoya che. mana nAlApAzrI 3 ddaa| nathI. "sesANaM jahA jIvANAM jAva vemANiyANaM" bAkinA tiryaMca paMcendrine manuSyane vAnarthaMtane tiSkane ane vimAnI kenA saMbaMdho paNa samuccaya jIvaprakaraNanI mAphaka kathana samajI levuM e badhAne zarIra ane manane sadbhAva hovAnA kAraNe jarA ane zoka e mane hoya che. devAmAM jarA zabdathI zArIrika dukha vadana rUpa artha grahaNa cha. zArI ivRddhAvasyA 35 artha hA yA nathI. "sevaM bhaMte ! seva bhate / ci jAva pajjuvAsai" bhagavan ! mApanu mA 4thana savathA satya che. 8 bhagavana ApanuM A kathana satya che. arthAt Ape je sAmAnya jIva Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU01 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 51 yovicAro vibhAgazo yat bhagavatA pratipAditaH sa tathaivetyahaM manye AptavAkyasya satyatvAda ityuktvA gautamo bhagavantaM vanditvA namasthitvA paryupAste // khU0 1 // pUrva devAnAM jarAzokau bhavata iti moktam , atha tepAmeva devAnAM vizeSasya zakrasya vaktavyatAmabhidhAtumAha-'teNaM kAleNaM' ityaadi| mUlam-teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM sakke devide devarAyA vajApANI puraMdare jAva muMjamANe viharai, imaM ca NaM kevalakappaM jaMbuddIve dIve viuleNaM ohiNA AbhoemANe AbhoemANe, pAsai samaNaM bhagavaM mahAvIraM jaMbuddIve dIve evaM jahA IsANe taiyasae taheva sako vi navaraM Amioge, jo sadAvei, pAyatANiyAhibaIharI, sughosA ghaMTA, pAlao vimANakArI, pAlagaM vimANaM, uttarille nijANamagge dAhiNapurasthime raigarapavae sesaM taM ceva, jAva nAmagaM sAvettA pjjuvaasi| dhasmakahA jAva parilA pddigyaa| tae NaM se sake deviMda devarAyA samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtiyaM dhasmaM socA nisarUma hatuTa0 samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI-kAviheNaM bhaMte uggahe paNNate, sakA paMcavihe uggahe ApakA yaha kathana sarvathA satya hai-arthAt Apane jo sAmAnya jIya aura vizeSa jIvoM ke viSaya meM jarA saMbandhI evaM zoka sambandhI vicAra vibhAgazaH pratipAdita kiyA hai vaha aisA hI hai ailA hI hai aisA maiM mAnatA hUM kyoMki Apta ke vAkya satya hote haiM / aisA kahakara gautamane bhagavAn ko vaMdanA kI namaskAra kiyA / bandanA namarakAra kara phira ve unakI paryupAsanA meM laga gye| sU0 1 / / ane vizeSa AnA viSayamAM jarA saMbaMdhI ane zaka saMbaMdhI vicAra pragaTa karyo che. te temaja che ema kahIne gautamasvAmIe bhagavAnane vaMdanA karI namaskAra karyA vaMdanAnamaskAra karIne pachI teo pitAnA sthAne virAjamAna thaI gayA. sUnA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 bhagavatI sUtre paNyante, taM jahA- deviMdoggahe rAyaggahe gAhAvai uggahe sAgAtest sohammi uggahe / je ime bhaMte ajarAe samaNA nirathA viraMti, eesi NaM ahaM uggahaM aNujANAmI tikaTTu samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai vaMditA narmasittA, tamevadivaM jANavimANaM durUhadda duruhittA jAmeva disaM pAunbhUe tAmeva disaM pddige| aMte tti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai nala vaMditA namasittA evaM vayAsI - jaM NaM bhaMte sakke deviMde devarAyA tumme NaM evaM vadai sacce NaM esamaI, haMtA sacce // sU0 2 // , chApA - tasmin kAle tasthin samaye zakro devendro devarAjo vajrapANiH puraMdaro yAvat bhuJjan viharati, imaM ca khalu kevalakalpaM jaMbUdvIpaM dvIpaM vipulenA vadhinA Abhogayan Abhogayan pazyati, zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM jaMbudvIpe dvIpe / evaM yathA IzAnaH tRtIyazatake tathA zakro'pi, nagaram AbhiyogikAn no zabdAyati, padAtyanIkAdhipatirhariH, sughoSAghaMTA, pAlako vimAnakArI, pAlaka vimAnam auttarIyo niryANamArgaH, dakSiNapaurastye ratikaraparvataH zeSaM tadeva / yAvat nAmakaM zrAvayitvA paryupAste, dharmakathA yAvat pariSat pratigatA / tataH khalu sa zakro devendro devarAjaH bhramagasya bhagavato mahAvIrasyAntike dharma zrutvA nizamya hRSTatuSTaH bhramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati vanditvA namasyitvA evamavAdIt - katividhaH khalu bhadanta | avagrahaH prajJaptaH zakraH ! paJcavidho'vagrahaH prajJaH tadyathA devendrAvagrahaH rAjAvagrahaH gAthApatyavagrahaH sAgArikAvagrahaH sAdha maikAgrahaH / ye ime bhadanta ! adyatve zramaNA nirgranthA viharanti etebhyaH khalu aham avagrahamabhyanujAnAmi iti kRtvA zramaNa bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati candA namastviA tadeva divyaM yAnavimAnamArohati Aruhya yAmeva dizaM prAdubhUtasnAmevadizaM pratigataH / bhadanta iti bhagavAn gautamaH zramaNa bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati vanditvA namasthitvA evamavAdIt, yat khalu bhadanta zo devendro devarAjastubhyaM khalu evaM vadati (avadat ) satyaH khalu eSo'rthaH, haMta satyaH // 02 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracandrikA TIkA za0 16 u0 2 0 2 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 53 TIkA- 'veNaM kALeNaM teNaM samaeNaM' tasmin kAle - yasmin kAle bhagavAn mokA nagaryAM samavasTatastasmin kAle tathA tasmin samaye - yasmin samaye sokA nagaryAM nandanodyAne bhagavAn sthitavAn tasmin samaye 'sakke deviMde devarAyAvajjapANI puraMdare jAva aMjamANe viharas' zakro devendro devarAjaH vajrapANi purandaro yAvat bhuJjAno viharati, zaknoti zatruvidANe samartho bhavati yaH sa zakraH / devAnAmindraH devendraH, devarAjaH devAnAM madhye rAjate'to'sau devarAjaH / vajrAvizeSaH sa pANau vidyate yasya sa vajrapANiH, purANi daityanagarANi dArayati iti purandaraH yAvat bhuJjAno viharati, atra yAvatpadenAyaM pAThaH saMgrAhyaH, tathAhi - "sayakau sahassakkhe maghatraM pAgasAsaNe dAhiNaDUlogAhivaI erAvaNavAhaNe suriMde vattI vimANasayasahassA hivaI arayaMbaravaravatthadhare AlaiyamAla uDe nava devoM ke jarA aura zoka hote haiM aisA kahA jA cukA haiM / aba una devoM ke madhya meM jo jo zaka hotA hai usake sambandha meM vaktavyatA ko prakaTa karane ke liye sUtrakAra 'terNa kAleNaM' ityAdi sUtra kahate haiM'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM sakke debiMde' - ityAdi / TIkArtha- teNa kAleNaM NaM' usa kAla meM aura usa samaya meM jaba ki bhagavAn zekA nagarI meM padhAre aura nandana udyAna meM virAjamAna hue / 'sakke deviMde devarAyA vajjapANI puraMdare jAva bhuMjamANe viharaha' vajrapANicAle evaM daityoM ke nagaroM ko dhvasta karanevAle devendra devarAja zakra yAvat divya bhogoM ko bhogate hue Ananda magna the| yahAM para yAvat zabda se 'sayaka, sahasvakkhe, maghave, pANasAsaNe, dAhiNaDulogAhivaI, erAvaNavAhaNe, suriMde, battIsa vimANasayasahassAhiba, arayaM devAne jarA ane zAka hoya che te pramANe pahelAM kahevAmAM Avyu che. have te devAmAM je zaka (Indra) hAya che tenA samadhamAM kathana pragaDha navA bhATe sUtrAra " teNa kAleNaM " ityAdi sUtra " teNaM kAleNaM teNa samaeNa sakke deviMde " chatyAhi TIartha--" teNa kAlena teNa samapaNaM " bhagavAna mAkA nagarImAM yadhAryA ne nanhan udyAnamA virAnamAna thayA te aNe ane te sabhaye "sakke devi de devarAyA vajjapANI puraMdare jAva bhuMjamANe viharai " vala nenA hAthasAM che tevA ane daityAnA nagaranA na za karanArA devendra devarAja zaka yAvat divyabhegAne bhAgavatA AnaMda magna hatA. ahiyA yAvat zabdathI " saya kkaDa, khahasakkhe, maghave, pAgakhAsaNe, dAhiNadRlogA hivai, erAvaNavAhaNe, suride, battIsa vimANasaya sahara sAhibai, arayabaravaravatthadhare, ityAdi pATha divvAI bhoga Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIste hemacAracittacaMcalakuMDalavilihijjamANagalle mahiDie mahajjuie mahAvale mahAjase mahANubhAve mahAsokkhe bhAmurabaudI palaMbavaNavAladhare sohamme kappe sohammavaDisae vimANe muhammAe samAe sakasi sIhAsaNaMsi / se NaM tattha battIsAe vimANAvAsasayasahassANaM, caurAsIra sAmANiyasAhastINaM, tAyattIsAe tAyattIsagANaM, cauNhaM logapAlANaM aTThaNhaM aggamahisINaM saparivArANaM, tiNhaM parisANaM, sacaNhaM aNIyANaM, sattaNhaM aNIyAhibaINaM, cauNhaM caurAsINaM AyarakkhadevasAhastINaM annesiM ca vahUrNa sohammakappavAsINaM vemANiyANa devANaM devINa ya Ahe baccaM porevaccaM sAmitvaM bhaTitaM mahattaragataM ANAIsarasegAvaccaM karemANe pAche. mANe mahayA hayanamRgIyavAiya taMtItalatAlatuDiyaghaNamuigapaDapaDahappa vAiyaraveNaM divvAI bhogabhogAI" iti / chAyA-zatakratuH sahasrAkSaH maghApAkazAsanaH dakSiNArdhalokAdhipatiH airAvaNavAhanaH surendraH dvAtriMzadvimAnazatasahasrAdhipatiH arajo'mbaravastradharaH Alayita (Azrita) mAlAmukuTaH navahemacArucitracaJcalakuNDalabilikhyamAnagallaH (kapola:) mahaddhikaH mahAdyutikaH mahAbala: mahAyazAH mahAnubhAvaH mahAsaukhyA varavaravasthadhare, ityAdi pATha' divyAI bhogabhogAItakakA grahaNa huA hai| hasa pATha kA bhAvArtha aisA hai-zatakratu sahasrAkSa, maghavA pAkazAsana ye saba zaka-indra ke koSAnusAra nAma hai / inako artha yathAsthAna para likhA jA cukA hai| yaha dakSiNArdhaloka kA adhipati hotA hai| isakA vAhana airAvata hai| suroM kA yaha svAmI hotA hai| 32 lAkha vimAna ke adhipati haiN| bahuta hI sundara AkAza jaise nirmala vastroM ko yaha pahiratA hai| mAlA aura mukuTa isake gale aura mAthe para rahate haiN| isakI kapola pAlI dhAraNa kiye hue zreSTha suvarNa ke citra vicitra kuNDaloM se gharSita hotI rahatI hai| parivAra AdirUpa Rddhi isakI bahuta haiN| mahAdyutibhogAI" sudhI a thye| che. mA pani mAvA mA prabhArI cha-zatatu, sahastrAkSa, maghavA, pAkazAsana, e badhA zaka-IndranA nAme che. teno artha cogya sthAne lakhavAmAM AvyuM che. A dakSiNa ardha lokane adhipatI che, temanuM vAhuna rAvata che. devonA te svAmI che. 32 lAkha vimAnanA adhipatI ghaNA ja suMdara ane AkAza jevA mulAyama vastro te pahere che. mALA Adi ane muguTa anukrame temanA gaLA ane mAthA upara rahe che. (dhAraNa kare che.) temanA lamaNA dhAraNa karela zreSTha sonAnA citravicitra kuDathI ghasAtA rahe che temanA parivAra rUpa samRddhi vizALa che. te mahAna krAnti Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 prameyacandrikA TIkA za0 16 30 2 sU0 2 jIvAnAM narAzokAdinirUpaNam 55 bhAsurabondiH (bhAsurazarIraH ) malambamAnavanamAlAdharaH saudharmekalpe saudharmAvitaMsake vimAne surmAyAM sabhAyAM zakre siMhAsane, sa khalu tatra dvAtriMzataH vimAnAvAsazatasahasrANAM caturazIteH sAmAnikasAhasrINAM trayastriMzataH jAyatrizakAnAM caturNAM lokapAlAnAm, aSTAnAm agramahiSINAM saparivArANaM, tisRNAM pariSadAM, saptAnAm anIkAnAM, saptAnAm anIkAdhipatInAM caturNAM caturazIte AtmarakSakadevasAhasrINAM (caturguNitAnAM caturazItisahasraparimitAnAmAtmarakSakadevAnAm"parnizarasahasrAdhikalakSatraya ( 336000) saMkhyakAnAmAtmarakSakadevAnAm ") anyeSAM ca bahUnAM saudharmakalpavAsInAM vaimAnikAnAM devAnAM devInAM ca AdhipatyaM paurapatyaM svAmitvaM bhartRtvaM mahattarakatvam AjJezvarasenApatyaM kArayan pAlayan mahatA AhatanAdacagItadAdivatantrI talavAlatruTivacanamRdaGgapaTupaTaddabhavAditaraveNa divyAn vAlA hai mahAbalazAlI hotA hai / yaza se yaha sadA harAbharA banA rahatA - prabhAva isakA advitIya hotA hai / sukhanampatti isakI anupama hotI hai / zarIra kAnti se yaha prakAzita banA rahatA hai saudharmakalpa meM Hrufaan vimAna meM sudharmAsabhA meM, zakra siMhAsana para yaha virAjamAna rahatA hai | 32 lAkha vimAnoM kA, 84 hajAra khAmAnika devoM kA, 33 nAyatriMzaka devoM kA, cAra lokapAloM kA, parivAra sahita 8 agramahiSiyoM kA tIna paripadAoM kA sAta anIkoM kA, sAta anIkAdhipatiyoM kA 336000 AtmarakSaka devoM kA, tathA aura bhI aneka saulpavAsIvaimAnika devoM evaM devIyoM kA Adhipatya, paurapatya, svAmitva, bhatRtva, mahattaraphalya, AjJezvara senApatya karavAtA huA, palavAtA huA aneka nATaya, gona, voditra, dantrI, talatAla vALA che ane mahA maLavALA che yazathI teo humezA TrutimAna rahe che. emanA prabhAva ghaNA mATe che temanI sukhasapatti anupama che zarIranI kAntithI te prakAzita rahe che, saudhama kalpamAM sAdharmAMta saka vimAnamAM sudharmA sabhAmAM zakra siMhAsana upara te virAjamAna rahe che. trIsa lAkha vimAnAnA cArAsI lAkha sAmAnikaDhavAnA 33 trAyastri zaka devAnA-cAra leAkAleAnA parivAra sAthe AThe agrasahirSiAnA traNa pariSadAenA sAta nikAnA, sAta anikAdhipationA 336000 (traNa lAkha chatrIsahajAra AtmarakSaka deveAnA temaja bIjA paNa aneka saudhama kalpavAsI vaimAnika devA ane vinA adhipatipaNuM, agresarapaNuM', svAbhIpAlu, ghoSaJjyAlu, AjJezvazyalu, ne senApatiyAlu' rAvatA bhane nATaka, gIta, vAtri, taMtra, tala, tAsa vi. vAnibhAnA tubhuta bhUkha dhvanipUrva Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsne bhogabhogAn / iti / 'imaM ca NaM kevalakappaM jaMbuddIvaM dI' imaM ca khalu kevalakalpaM saMpUrNam jaMbUdvIpa hopara 'viuleNaM ohiNA AgoemANe AmoemANe' vipulenAradhinA Abhogayan Abhogayana jAnan jAnan 'pAyai samaNaM bhagavaM sahAvIra jaMbuddI ye dIve' pazyati zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM jaMbUdvIpe dvIpe, 'evaM jahA IsANe taiyasae taheva sabake vi' evaM yathA IzAnaratRtIyazatake tathaiva zakropi tRtIyazatakIyapathagoddezake rAjapanIyAtidezena kathitastathaiveha zakraviSayepi vicAroM jJAtavyaH IzAnabadevazakasyApi vizeSagAdikaM sarva vAcyam / kintu 'navaraM Abhiyoge No sadAveI' navaram AbhiyogikAn devAn na zabdayati / atha zakrezAnako dhamya darzayati-pAyattANiyAhinaI irI' padAnyanokAdhipatihariH, zakrasya pahAtyanIkAdhipatihariH, hariNaigamepI IzAnasya tu lghupraakrmH| 'sughosA ghaMTA' Adi vAdinoM kI tumuladhvanipUrvaka divya kAmabhogoM ko bhogatA hamA apane samaya ko nikAlatA rahatA hai| 'hamaM ca NaM kevalakappaM jaMbuddIcaM dIva viuleNaM ohiNA oloemANe 2 pAsA maNaM bhagavaM mahAvIraM jaMbuddIve dIye' ula samaya yaha apane vistRta aadhijJAna dvArA isa samasta jaMbUdvIpa kA nirIkSaNa karane meM upayukta thA / hasaTe usane aisA dekhA ki jabUdvIpa nAmake dvIpa meM akSaNa bhagavAna mahAvIra vinA. jamAna hai / 'evaM jahA isANe taiyalae naheva sakke ci' tRtIya zataka ke prathama uddezaka meM rAjapraznIya sUtra ke kathanAnusAra jaisA kathana indra ke viSaya meM AyA hai, usI prakAra kA kapana zakra ke sanbandha meM bhI kara lenA cAhiye / kintu yahA~ 'abhiyoge jo sadAne' vaha zaka Abhiyogika devoM ko nahIM bulAtA hai / tathA 'pAyattANiNahivaIharI'. zaka kA padAtpanIkAdhipati haritAriNaigameSI hai aura IzAna kA laghu hinyAbharAgAne lAgavatA potAnA sabhaya 5sAra za 2 . 'ima ca Na kevalakappaM jaMbudivaM dIvaM viuleNa ohiNA AbhoemANe (2) pAsai samaNa bhagavaM mahAvIraM javuddIve dIve" ta sabhaye za potAnA viza bhavadhijJAna dvArA A saMpUrNa jabUdvIpanuM nirIkSaNa karavAmAM pravRtta hatA. tethI temaNe evuM joyuM ke jaMbUdvIpa nAmanA dvIpamAM zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna che. " evaM jahA isANe taiyakhae taheva sakkovi"trI zatanA paDasA dezAma rAjakazrIya sUtranA kathana anusAra jevuM kathana IzAna IndranA viSamAM AvyuM che teja rItanuM kathana zakanA saMbaMdhamAM paNa samajI levuM paraMtu ahiMyAM " Abhioge jo sadAvei" za maniyoga vAna mAlAvata nathI tathA "pAyattANiyAhivai harI" nA pahAtyanajAdhipatI harI gimeSI Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 * - " 1 prameyadrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 2 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 57 sughoSA ghaNTA - zakrasya sughoSA ghaMTA tADanAya hariNaigameSI niyuktaH, IzAnasya tu nandighoSA ghaMTA tattADanAya laghuparAkramo niyuktaH, 'pa.layo vimANakArI' pAlako deva vimAnanirmAH zakrasya, IzAnasya tu puSpako devo vimAnanirmApakaH, 'pAlagaM vimANaM' pAlakaM vimAnaM zakrasya, IzAnasya tu puSpakanAmakaM vimAnam, 'uttarille nijjANamagge' auttarIyo nirmANamArgaH, niSkramaNArtha mArga uttarasyAM dizi zakrasya, IzAnasya tu dakSiNo niryANamArgaH / dAhiNapuratthimile rahakarapancara' dakSiNapaurastye AgneyakoNe ratikaraparvataH zakrasya, IzAnasya tu nandIzvaradvIpe uttarapUrve ratikara parvataH avataraNAya kathitaH IzAnakoNe ravikaraparyaMta IzAnasya zakrasya tu AgneyakoNe vidyate ratikaraparvata iti, evaM rUpeNobhayorvailakSaNyaM vAcyamiti / 'sesaM taM cetra' zeSaM tadeva, etad vyatiriktaM sarvaM varNanaM IzAnavadeva parAkrama hai / zaka kI sughoSa ghaMTA hai / aura usako bajAne ke liye harigaugameSI niyukta hai, IzAna kI nandighoSA ghaMTA hai use bajAne ke liye laghuparAkrama niyukta hai / 'pAlao vimANakArI' zakra kA vimAna nirmA paka pAlaka deva hai / IzAna kA puSpaka deva hai / 'pAla vimANaM' zakra kA vimAna pAlaka nAmakA haiM, IzAna kA vimAna puSpaka nAmakA hai' uttarille nijjAnamagge' zakra ke nikalane kA mArga uttara dizA meM hai, aura IzAna ke nikalane kA mArga dakSiNadizA meM haiM ' dAhiNapurathimille rahakarapaccara' zaka kA ratikara nAma kA parvata agneyakoNa meM hai IzAna kA nandIzvara dvIpa meM uttara pUrva meM IzAna koNa meM hai / isa parvatoM para ye utarate haiN| isa prakAra se donoM meM bhinnatA hai / 'setaM taM ceca' bAkI kA aura saba varNana isa varNana ke sivAya zakra kA IzAna ke jaisA hI haiche ane IzAnanA laghu parAkrama che. zakranI ghaTA sUghASa nAmanI che ane tene vagADavA mATe taraNegameSI niyukta thayA che. IzAnanI ghaMTA che ne tene vagADavA bhATe saghuyarAmanI nibhAgu vimANakArI " zakranA vimAnanuM nirmANu karanAra pAlaka deva che IzAnanA vimAnanu nirmANa 42nAra puSpa deva he "pAlagaM vimANaM " zahunu vibhAna 'pAsanAbhanuM he ne IzAnanu vimAna puNya nAbhanu che, " uttarile nijjANamaga " zahune nijavAno bhAga uttara dizA ke bhane zAnane ni LavAnA mAga dakSiNa dizA che. - " dAhiNapurathimille raikaravavtrae " shne| ratikara nAmanA parvata agnikhUNAmAM che ane izAnanA nandIzvaradvIpamAM uttarapUrva.mAM (iza na khUlsAmAM) che. e pA upara te utare che e rIte te khaMnemAM juhApaNu che. " sesaM taceva " mA vArjuna sivAya mADInu tabhAbha dirghASA nAmanI thAI che. " pAlao bd Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre vaktavyam , phiyat paryantaM pUrvavadeva vaktavyam tabAha-'jAva nAmagaM sAvettA pajju'vAsaI' yAvat nAma zrAvayitvA paryupAste, svakIyaM nAma zrAvayitvA kathayitvA he madana ! ahaM zako devendro devarAjastvAM vande namaszamItyAdi, 'dhammakahA jAva pariso paDi gayA' dharma thA yAvat paripat pratigatA,paripat samAgatA tatra dharmakathA - bhagavatA kathitA, dharma kathA zrutvA paripara pati gtaa| 'tae NaM se sakke devi devarAyAH tataH khalu sa zakro devendro devarAjaH 'samaNassa bhagAo mahAvIrassa aMtiyaM' zramaNasya bhagasto hAraspAMtike samIpe 'dhamma socnA' dharma zrutvA 'nisamma' nizamya hRdha dhArya ' haTa' hRSTapuTaH 'sabhaNaM bhagavaM mahAvIra' zramaNaM bhagacantaM mahAgIram 'bahai nanaM maI' bandade nanaspati, vaMdittA namaMsittA' vanditvA nasasthitvA 'evaM kyAsI' em vakSyamAnapakAreNAvAdIta-kavihe NaM bhaMte aisAjAnanA caahiye| 'jAva nAmagaM sAvettA pamubAsaha' aura yaha varNana yahA~ he bhadanta meM devendra devarAja zakra Apako namaskAra karatA hUM 'yahAM taka kA grahaNa huA aisA samajhanA caahiye| 'dhamma kahA jAva parisA paDigayA' pariSadA AI, zramaNa bhagavAna mahAvIra ne dharmakaza kahI, vaha pariSado dharmakathA sunakara visarjita ho gii| 'tae NaM se sakke deviMde devarAyo' isake bAda devendra dezarAja zaka ne 'samaNassa bhagavao mahAvIrassa zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa dhamma soccA dharma kA upadeza sunakara 'nisamma' aura use daya meM dhAraNa kara hatu(0' haSTa tuSTa citta hote hue 'lamaNa bhagavaM mahAvIreM' zramaNa bhagavAna mahAvIra ko 'caMdai namaMsaha candano kI namaskAra kiyA, 'vaMdittA nasaMhitA' vandanA namaskArakara phira usane unase isa prakAra pUchA 'kAviheNaM bhaMte ! uggahe vana zAna bhane zanu sarabhu cha tama sabha tu. "jAva nAmaga sAvettA pajjuvAsai" bhane mA parthana hai bhagavan !hendra zara mApane nabhA2 43 chu'. tyA sudhI 45 42vAtuM che tama sabha "dhammakahA jAva parisA paDigayA" pariSada bhAvI zramAya savAna mahAvIre dharmayA hI parISa dharmathA sAmaNIne payalsd pAchI ga. "taeNa se sakke devi devarAyA" a pachI hevendra deva za "samaNassa bhagavao mahAvIrassa" zrama sagavAna mahAvIra pAse "dhamma soccA" bhanA pazi khaisIna "nisamma" 2 tara yama dhAraNa zana "hadvatu?" haTa tuSTa cittapANA 72 "samaNaM bhagava' mahAvIra" zrama bhagavAna mahAvIranI "vaMdai namasai" nA 4rI nabha212 4aa-" vaMdittA namaMsittA" pannA nabha72 rI tethe tebhane 2mA prabhAye pUcha\ Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU02 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 19 uggahe paNNatte' kanividhaH khalu bhadanta / avagrahaH prajJaptA, amagrahaNam avagraha , sAdhugrahaNayogya vasati tRNakASThAdikaM vastuviSayiNI AjJA katipakArakaH kathita iti, bhagavAnAha-'sakA paMcavihe uggahe paNatte' he zaka ! paJcadhio'vagrahaH majJaptA 'jahA' tadyathA-'deviMdoggahe' devendrAvagrahaH devendraH zakra IzAno vA tasya avagraho dakSiNaM lokArddham uttaraM vA lokArddham iti devendrAvagrahaH / 'rAyoggahe' rAjAva- . graha:-rAjA cakravartI bharatAdistasyAvagrahaH paTUkhaNDabharavAdikSetram ayameva rAjAvagrahaH 'gAhAvai unmahe' gAvApatyavagrahaH, tatra gAthApatirmANDaliko rAjA tasyA- - vagrahaH svakIyaM svakIyaM maNDalamiti AdhipatyaviSayam bhUmikhaNDAdikam gAyA- . patyavagrahaH, 'sAgAriya uggahe' sAgArikAragrahaH-gAro gRhaM tena saha vartate iti : paNNatte' he bhadanta ! avagraha kitane prakAra kA kaho gayA hai| sAdhujanoM, ko grahaNa karane ke yogya jo balani, tathA tRNakASTha AdirUpavastue~ .. hai, una vastuoM ko unheM grahaNa karane kI AjJA pradAna karanA isakA-: nAma apagraha hai / yaha avagraha 'sarakA paMjarihe paNNatte' he zaka ! pAMca ... prakAra kA kahA gayA hai / 'taM jahA jo isa prakAra se hai-'deviMdoggahe' : devendrAvagraha zakra athavA IzAna kA avagraha dakSiNa lokAI ke svAmI zakra haiM tathA uttara lokAI ke svAmI IzAnendra hai isaliye vaha.. devendrAvagraha hai| cakravartI-bharata AdikA jo apagraha hai vaha bharatAdi kSetra ke 6-6 khaNDoM meM hotA hai isakA nAma rAjApagraha... hai| mAhAvai uggahe' mANDalika rAjAkA nAma gAthApati hai,,* isakA avanai apane maNDalameM hotA hai, kyoMki vaha yahAM kA .. adhipatti hotA hai / aMgAra nAya gRha ko hai ila gRha se jo yukta hotA kAviheNaM bhaMte ! ugahe paNNatte" sagavan ! ma mA alranA kahyA che? sAdhu janone grahaNa kadavA gya je vasatI tRNakASTa vigere rUpa vastuo che. te vastuone grahaNa karavAnI AjJA pradAna karavI tenuM nAma avaghaDa che. mA avayaDa 'sakkA paMcavihe paNNatte" za pAMya 12nA hA cha. " ta jahA" 2 mA rata cha. " devi doggahe" have. drAvagraha zaka athavA IzAnano azaha dakSiNa lokArdhamAM athavA uttara lekArdhamAM che eTale te devedrAvagraha che. cakravati-bharata Adino je avagraha che se satanA "mAM thAya che. tena nAma rAta che "gAhASai uggahe " mAlis zanu nAma thApati che tenA aba paatiitAnA maMDaLamAM thAya che kemake te tyAM adhipati hoya che. agAra nAma gharanuM che te gharavALo je hoya te sAgAra kahevAya che. te sAgAra ja sAgA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatIstra sAgAraH, sAgAra eva sAgarikA-zayyAtaraH tAdRza sAgArikasyAvagrahaH sAgArikAvagrahaH, 'sAhammiya uggahe' sAdhArmikA grahaH samAno dharmoM yeSAM te sAdhamikAH, samAnena ekaprakAra keNa dharmeNa caranti zAstramaryAdAnatikrameNa dharmAnuSThAna kurvanti ye te sAdhArmikAH, tatra gRhasthApekSayA gRhasthA eva sAdhArmikAH sAdhvapekSayA sAdhaya eva sAdharmikAH teSAM pazcakrozaM parimANaM kSetraM tatra vatarakAle eka mAsaM varSAkAle caturaH mAsAn paMcakrozapramANakameva kSetraM sAdhArmikAvagrahaH / 'je ime anjalAe samaNA niggaMthA viharaMti' ye ime bhadanta adyatve zramaNA nigranthA viharanti 'eesiNaM ahaM uggahaM aNujANAmi' etebhyaH khalu ahamavagrahamabhyanunAnAmi, sAMprati kebhyo vihAdbhayaH sAdhubhyo'vagrahaviSayiNImanujJAM dadA. hai vaha lAgora hai / yaha sAgAra hI sAgarika zayyAtara-hai aise sAgarika jo avagraha hai vaha sAgArikAvagraha hai| 'sAhaminaya ugAhe jinakA dharma samAna hotA hai unakA nAma sArmika hai| samAna-eka prakAra ke dharma se jo carate haiM-zAstramaryAdA ke anurUpa dharmAnuSThAna karate haiM sAdhArmika haiN| inameM gRhastha kI apekSA gRhastha evaM sAdhu kI apekSA sAdhu sAdhArmika haiN| inakA pAMca kozaparimita kSetra hai varSA kAla se bhinnakAla meM eka mAsa kA aura varSAkAla meM 4 mAsakA isa prakAra yaha pAMca koza parimita kSetra hI sAdharmikAvagraha hai| ye pAMca avagraha sunakara indra bhagavAn se gholA-he bhadanta ! 'je ime sattAe samaNA niggaMthA viharaMti' jo ye isa zramaNa nindha vihAra kara rahe haiN| 'eesi ahaM uggaraM aNujANAmi' inheM maiM avagraha viSayiNI AjJApradAna rIka-yAtara che. evA sAgarIkane je avagraha che te sAgArikAvagraha che. " sAhammiya uggahe " remanI dharma se saramA DAya che tanu nAma saathmika che. samAna-eka prakAranA dharmathI je rahe che. zAstramaryAdA anusAra dharmAnuSThAna kare che te sAdharmika che. temAM prahasthanI apekSAe grahastha, ane sAdhunI apekSAe sAdhu sAdharmika che. tema pAMcakesa pramANa parimita kSetra che te varSAkALathI bhinnakALamAM (bIjA samayamAM) eka mAsanuM ane varSAkALamAM cAra mahinAnuM e rIte A pAMcameSa parimita kSetra ja sAdharmika avagraha ne. e pAMca abhigraha saMbhALIne Inke bhagavAnane kahyuM che lagavan ! " je ime ajjattAe samaNA niggaMthA viharaMti" 2 mA zrama nitha viDA2 42 cha. " eesi' aham uggahaM aNujANAmi" temana I avArDa samAdhI mAjJA mA chu me hIna tebhae "samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 uM0 2 sU0 2 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 61 mItyarthaH, 'iti kaTTha' iti kRtvA-ityuktvA 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM caMdai namasaha zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati, 'baMdittA namaMsittA tameva divyaM jANavimANaM duruhai' vanditA namasritA tameva divyaM yAnavimAnamArohati / 'duruhittA jAmeva disaM pAunmUe' Aruhya yAmeva dizamAzritya prAdurbhUtaH samAgataH 'tAmeva disaM paDigae' tAmeva dizaM pratigatA, 'bhaMte tti bhagavaM goyame bhadanta ! iti bhagavAn gautamaH 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai' zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati 'vaMdittA namaMsittA' vanditvA namasthitvA 'evaM kyAsI' eva mavAdIt, 'jaM NaM bhaMte sakke devide devarAyA' yat khalu bhadanta zakro devendro devarAnaH 'tumbheNaM evaM vadai' tubhyamevaM vadati 'sacceNaM esama?' satyaH khalu epoarthaH, bhagavAnAha-'iMtA sacce haMta satyaH, he bhagavannityevaM bhagavantaM saMbodhya karatA huuN| aisA kahakara usane 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasaI' zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA kI-namaskAra kiyaa| 'vaMdittA namaMsittA tameva divvaM jANavimANaM duruhaha' vandanA namaskAra karake vaha usI apane divya yAna vimAna para caDhA / 'duruhitA jAmevadisaM pAu. bhUe, tAmeva disa paDigae' cahakara vaha jisa dizA se AyA thA usI dizA kI ora calA gayA arthAta jahAM se AyA thA vahIM para pIche calA gayA / bhate tti bhagavaM goyame samarNa bhagavaM mahAvIraM baMdara, namasai' isake bAda he bhadanta ! isa prakAra kahakara bhagavAn gautamane zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandanA kI namaskAra kiyA-vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI' bandanA namaskAra kara phira unhoMne isa prakAra pUchA-'jaMNa bhate! sakke deviMde devarAyA tummeNa evaM vadaha' he bhadanta ! devendra devanamasai" zrama mavAna mahAvIrane pahanA 30 namAra yA, "vadittA namaMsicA tameva divvaM jANavimANaM duruhara "bahana namAra zana te potAnA mera yAn vimAna 52 giyA. "duruhitA jAmeva disaM pAunbhae, tAmeva disaM paDigae " yAn vimAna 52 ani ta! 2 hazA tathA mAyA ta ta za ta26 pachI yAdayA gayA. " bhavetti bhagava goyame samaNaM bhagava' mahAvIra vaMdai namasai" te 50ii gavan ! ko pramANe hIna bhagavAna gautame zramaNa bhagavAna mahAvIrane vaMdana karI namaskAra karyo. " vaMditA ! namaMsittA eva vayAsi" nA namAra zana .5cha tabhI bhagavanane yA pramANe 57yu " jeNaM bhave ! sakke deviMde devarAyA tUnbheNa evaM' vai " mApan / hevendra herA zaI tabhane 2 me Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI gautamo'pRcchat yo'yaM devarAjo bhavantamavagrahavipaye'vadat so'yaH satyaH kim ? satyamevoktaM zakreNetyuttaraM bhArata iti bhAvaH // 0 2 // __ atha bhavatu zakrapratipAdito'rthaH satyastathApi sa zamaH svarUpataH samyag. vAdI uta mithyAvAdI ityAzaMvayAha-'sakke NaM bhaMte' ityAdi / mUlam-sake NaM bhaMte devide devarAyA ki sammAvAI micchAvAI ? goyamA! sammAI no micchAbAI / sake gaMbhaMte devide devarAyA ki saccaM bhAsaM bhAsada mosaM bhAsada, saccAmosaM bhAsaM bhAsai, asaccAmosaM bhAsaM bhAlai ? goyamA! saccapi bhAsaM bhAsai jAva asaccAmolaMpi bhAsaM sAsai / sakegaM bhaMte deviMde devarAyA ki sAvajaM mAsaM bhAsai aNavaja bhAsaM bhAlai, goyamA! sAvajapi bhAsaM bhAsai, agavajAMpe bhAlaM bhAsai, se keNaTreNaM bhaMte evaM vuccai sAvarjapi jAva aNavajapi bhAlaM sAsai, goyamA! jAhe NaM sake devide devarAyA suhamakAyaM aNijjU. hitA NaM bhAsaM bhAsai, tAhe NaM lakke deviMda devarAyA sAvajaM bhAsaM bhAsai, jAhe NaM sake devide devarAyA suhumakAyaM nijjahitANaM bhAsaM bhAsai lAhe NaM lake devide devarAyA aNavajaM . bhAsaM bhAsaI, se teNaTeNaM jAva bhAsai, sake NaM bhaMte deviMde rAja zakrane jo Apa se ailA kahA hai| 'sacce elamaTe' kyA vaha artha satya hai ? arthAt devarAja devendra ne jo Apale apagraha ke viSaya meM kathana kiyA hai vaha kyA satya hai ? isake uttara meM prabhune unase kahA -'haMtA, sacce' hAM gautama ! satya kahA hai / / sU0 2 // " sacceNa' emama?" te atha zu sAyA cha? mat 121 vendra Apane avagrahanA viSayamAM meM je kathana karyuM che te zuM sAcuM che? e pramANe pUchayu te uttaramA mana 43 cha hai "hattA sacce", gautama sAcu kahyuM che. sUi rA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .prameyamandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 3 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam:63 devarAyA kiM bhavasiddhie asavasiddhie, sammadiTie evaM jahA mouddesae saNakumAro jAva no acrime|suu03|| ____ chAyA-zakraH khallu bhadanta ! devendro devarAjaH kiM samyagvAdI mithyAvAdI ? gautama ! samyagvAdI no mithyAvAdI / zakraH khalu bhadanta devendro deva'rAjaH ki satyAM bhApAM bhASate mRpA bhASAM bhASate, satyA mRSA bhASAM bhApate asatyamRpA bhASAM bhApate ? gautama ! satyAmapi bhASAM bhApate, yAvadasatyamRSAmapi bhASAM bhApate, zakraH khallu bhadanta devendro devarAjaH kiM sAvadha bhASAM bhASate anavadhA bhASAM mApate ? gautama ! sAbadhApapi bhASAM bhApane, anavadyAmapi bhASAM bhASate / tatkenArthena bhadanta evamucyate sAvadyAmapi yAvadanavadyAmapi bhASAM bhApate ? gautama ! yadA khalu zakro devendro devarAjaH bhUkSmakAya maniyudha bhASAM bhApate tadA khalu zako devendro devarAjaH sAvadyA bhASAM bhApate, yadA khalla zakro devendro devarAjA sUkSmakAyaM niyuMdha khalu bhASAM bhASate, tadA khalu zakro devendro devarAjo'nazyAM bhASAM bhApate tattenArthena yAvat bhApate / zakraH khalla bhadanta ! devendro devarAjaH kiM bhavasiddhikaH abhavasiddhikaH samyagdRSTikaH ? evaM yathA mokoddezake sanatkumAro yAvat no acaramaH // 50 3 // _____TIkA-'sakkeNa bhate' zakraH khalu bhadanta ! 'devide devarAyA' devendro deva rAjaH kiM sammAvAI micchAcAI' kiM samyagavAdI mithyAvAdI, samyaksatyaM 'yathAvasthitatayA badituM zIlaM svabhAvo yasya sa samyagvAdI-samyagdRSTirityarthaH, zakra pratipAdita artha bhale hI satya ho to bhI kyA vaha zakra ekarUpataH satyavAdI hai yA mithyAvAdI hai| isa prakAra kI zaMkA ve prabhu se prakaTa karate hai 'sakke NaM bhaMte deviMde devarAyA ki sammAvAI micchAvAI' ityaadi| TIkArtha-he bhadanta ! devandra devarAja zakra 'kiM sammAvAI micchAvAI' kyA samyagavAdI hai yA mithyAvAdI ? jo vastu jisa rUpa se avasthita haiM usa vastu ko usa rUpa se kahane kA svabhAvavAlA hai, vaha samya zaka pratipAdita artha bhale sAro hoya te paNa te zaka zuM svarUpathI satyavAdI che ke mithyAvAdI che A rItanI zaMkA teo prabhu pAse pragaTa kare che. " sakke NaM bhaMte ! devi de devarAyA ki sammAvAI micchAvAI" tyAha sAtha-3 lagapana ! hevendra dev2|04 : "saMmAvAI micchAvAI "zu samyavAdI che. ke mithyAvAdI che? je vastu je rUpamAM rahelI hoya te Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka bhagavatI sUtre mithyA asatyam ayathArthatayA pravacana natikUlaM vadituM zIlaM yasyAsau mithyAvAdI mithyAdRSTirityarthaH / he bhadanta | zo devendro devarAjaH kiM samyagdaSTimithyAdRSTi 1 iti bhAva, bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama! 'sammAbAI no micchAbAI' samyagvAdI samyagdaSTirasti no mithyAvAdI no midhyAdRSTiH / atha gautamacaturvidhabhASAviSaye pRcchati - 'sakke NaM bhaMte devide devarAyA' zakraH khalu bhadanta devendro devarAjaH 'kiM saccaM bhAsaM bhAsa' kiM satyAM bhASAM bhASate, 'mosaM bhAsaM bhAsaI' mRpA bhASAM bhApate, 'saccAmosaM bhAsaM bhAsaI' satyamRpA bhASAM bhASate 'asaccAmosaM bhAsaM bhAsaI' asatyamRSA bhASAM bhApate ? he bhadanta ! yo'yaM devarAjaH zakaH sa satyabhAvAM vadati mRpAmApAM vadati athavA satyamRpAbhASAM vadati asatyasRpAM vA bhASAM vadatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama! 'saccapi bhAsaM bhAsaI' satyAmapi bhASAM bhApate gvAdI hai / yA pravacana se pratikUlarUpa asatya polane kA svabhAvavAlA hai - mithyAvAdI hai ? pUchane kA bhAva aisA hai ki zakra, satya bolanevAlA hai yA mithyA bolanevAlA hai ? isake uttara meM prabhu ne kahA- 'goyamA ! sammAbAI no micchAvAI' he gautama devendra devarAja zakra samyagvAdI hai| mithyAvAdI nahIM hai| aba gautamaH prabhu se aisA pUchate haiM ki cAra prakAra kI bhASA meM se zakra kisa bhASA ko bolatA hai- 'sakkeNaM bhate / devide devarAyA ki saccaM bhAsaM bhAsaha, mosaM bhAsaM bhAsaha saccAmosaM bhAsaM bhAsaha, asaccAmosaM bhAsaM bhAsaha' he bhadanta / devendra devarAja zakra kyA svatya bhASA bolatA hai ? yA asatya bhASA bolatA hai, yA satyAsatyabhASA arthAt mizra bhASA bolatA hai yA asatya mRSA bhASA arthAt vastunuM eja rUpe kathana karavuM te samyavAdI che ane pravacanathI virUddha asatya khelavAnA svabhAvavALu' hAya te mithyAvAdI, che. pUchavAnA bhAva e che ke samyag khelanAra che, ke mithyA khAlavAvALA che tenA uttaramAM prabhu kahe che " goyamA ! sammAbAI no micchAvAI " he gautama | devendra devarAna za sabhyag (sAyu mose) vAhI he mithyAvAdI nathI. have gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke cAra prakAranI bhASAmAM zake 35 latanI bhASA mo . "sakke NaM bhaMte / devi de devarAyA ki saccaM bhAsaM bhAsaha mosaM bhAsaM bhAsA saccAmosaM bhAsaM bhAkhai asaccA mosaM bhAsaM he bhagavan ! devendra devarAja zuM satya bhASA khele che? ke asatya bhASA khele che ke satyAsatya bhASA khAle che? asatya mRSA bhASA mAle che ? tenA utta " bhAsai Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 3 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 65 'jAva asaJcAmosaMpi bhAsaM bhAsai' yAvat mRSApi bhASAM bhASate satyamRpApi bhASAM bhASate asatyamRSAmapi bhASAM bhASate, vastutaH satyAmapi bhASAkathaMcid bhASyamANA sAvadyApi saMbhavatItI punaH praznayannAha-'sakeNamityAdi / 'sakke NaM bhaMte devide devarAyA' zakraH khalu bhadanta devendro devarAjaH 'ki sAvaja bhAsaM bhAsai aNavaja bhAsaM bhAsai' kiM sAvadhAM bhASAM bhASate yadvA anavadyA bhASAM bhASate, mANAtipAtAdiyuktA bhASA sAvadhA, avayaM garhita karma pApaM vA tatmAyojikA bhASA sAvayA / niravadyA nirgataM avayaM pApaM prANAtipAtAdirUpaM yataH sA niravadhA pAparahitetyayaH / bhagavAnAha-goyamA' he gautama 'sAvajapi bhAsaM bhAsaI' sAvadyAvyavahAra bhASA bolatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! saccaM pi bhAsaM bhAsai, jAva asaccAmosaM pi bhAsaM bhAlaI' he gautama ! devendra devarAja zakra satya bhASA bhI bolatA hai yAvat-mRSA bhASA bhI bolatA hai, satya mRSA bhASA bhI bolatA hai, aura asatyamRSA bhASA bhI bolatA hai| 'sakke NaM bhate / devide devarAyA ki sAvaja bhAsaM bhAsaha aNa. dhajja bhAsa bhAsaI vastutaH sasya bhASA bhI zAstroktavidhi ke anusAra nahIM bolI jAne para sAvadha bhI ho sakatI hai-ataH gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki devendra devarAja zakra kyA sAvadha bhASA bolatA hai yA niravadya bhASA bolatA hai ? prANAtipAta Adi se yukta bhASA sAvadha bhASA kahalAtI hai avadya nAma garhita karma yA pApa kA hai| isakI prayojaka jo bhASA hotI hai, vaha sAvadha bhASA hai / prANAtipAta AdirUpa avadya-pApa jisa bhASA se nirgata ho gayA hotA hai vaha niravadha bhASA hai-pApa rahita bhASA hai / isake uttara meM prabhu kahate haiM.2mA prabhu . "goyamA! saccapi bhAsaM bhAsai jAva asaccAmosaM pi bhAsa bhAsai" gautama ! A satya sASA 5 mA che masatya bhASA paY bole che. te satyAsatya bhASA paNa bole che ane asatyamRSA bhASA paNa mA cha, na sAthIna moTI kI mASA satyabhUSA maSA 5 mAse che. "sakke Na bhate / devi de devarAyA ki sAvaja bhAsaM bhAsai aNavaja bhAsaM bhAsaha" vastutaH satyabhASA paNa le che. zAstravidhi anusAra na bolAya te bhASAne sAvadya bhASA kahe che. gautama svAmI prabhune pUche che ke devendra devarAja zakra zuM sAvadha bhASA bole che ke niravagha bhASA bole che? prANAtipAtavALI bhASAne sAvadha bhASA kahe che. ni dita karmane avA pApakarma kahe che. te pApakarmavALI je bhASA hoya te sAvadyA bhASA che. prANAtipAta Adi rUpa avadya-pApa je bhASAmAM na hoya te nirvadha bhASA che. arthAta bha09 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mapi bhAMpA bhASate 'aNavajjapi bhAsaM bhAsaha anavadyAmapi bhApAM bhaapte| gautamaH pRcchati-'seM keNaTeNaM bhaMte evaM vuccaI tatkenArthena he bhadanta ! evamucyate ? 'savinaMSi jAca aNavajjapi bhAsaM bhAsaha sAvadhAmapi yAvat bhASAM mApate niravadhAmapi bhASAM bhopate, bhAvAnAi-'goyamA' he gautama ! 'jAhe NaM sakke devide devarAyA' yadA khalu zako devendro devarAjaH 'muhumakAya' mUkSmakArya-kAyasya sUkSmo bhAgaH sUkSmakAyA, zarIralaghu mAgaH mukhamityarthaH, zarIrApekSayA mukhasya laMdhutA prasiddhaveti sUkSmakAryammukhaM 'aNijjU hittANaM' aniyaM-anAcchAdya uttarA saMgAdinA, yadvA-mukSmakAyaM, mUkSma laghukAyaH AkAraH sUkSmakAyaH vastrakhaNDa goyamA ! sAvaja pi bhAsaM bhAsada, aNavajja pi bhAsaM bhAsaha' he gautama ! devendra devarAja zaka sAvadha bhApA bhI bolatA hai aura nivadya bhASA bhI bolanA hai / ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM / 'se keNaTNa bhaMte ! evaM buccaha sAba pi jAva aNavajja pi bhAsaM bhAsaI' he bhadanta ! aisA apane kila kAraNa se kahA hai ki devendra devarAja zaka sAvadha bhASA bhI bolanA hai aura niravA bhASA bhI bolanA haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA jAhe NaM sakke devide devarAyA suhamakArya aNijUhittANaM bhAsaM bhAsaha tANa sake devi devarAyA sAvajjaM bhAsaM bhAsaha' he gautama! jaya devendra devarAja zaka khule mukha bolatA hai taba vaha sAvadha bhASA bolatA hai, yahAM isa prakAra se samajhanA cAhiye-'suhamakAya' zabda kA artha hai zarIra kA laghubhAga-mukha 'aNijjUhittA' kA artha pA5 52nI sA cha ? te uttarabhAM prabhu he "goyamA ! sAvajja pi bhAsaM bhAsai, bhagavajapi bhAkhaM bhAsai" gautama ! hevendra 31 24 sAvadha bhASA paNa le che. ane ane niravadya bhASA paNa bele che. have gautama svAmI se pUche che / "se keNadeNaM bhave ! evaM vuccai sAvaja pi jAva maNavajapi bhAsaM bhAsai" bhagavan ! me mApe / ra yuM hevendra devarAja zaka sAvadya bhASA paNa le che ane niravadya bhASA paNa bole cha tenA uttaramA prabhu 4 " " goyamA jAheNaM' sakke devi de devarAyA suhumakAya aNijjuhitANaM bhAsaM bhAsai, tAheNaM sAvajjaM bhAsaM bhAsai" nyAre devendra devarAja zaka khulle meDhe bele che tyAre te sAvadya bhASA bole che. ema samajavuM ahiMyA A pramANe vicAravAnuM che -sUphamakAya zabdane artha zIranI agen (nAnAsA) bhuma se prabhAe cha. " aNijjUhittA" / artha uttarAsaMga vigerethI DhAkayA vagara e pramANe che. athavA sUmikAya zabdane Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premayandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 3 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 6 mukhavatriketyarthaH, tam aNijjUhitANa' aniyRhya-adatvA, nipUrvako yahi dhAtulaukikA AcchAdanArthaka bandhanArthako vA-dhAtUnAmanekArthatvAt ataeva 'dvAyaryApIDe kAtharase niho nAgadatake iti koze (zloka-236) uktam / yadvA nirpUrvaka UhadhAtuH uktArthakA 'pRSodarAditvAd dhAtoryagAgamA, ataeva "niyUhaH zekhare niryAse nAgadantake" iti vizvakozaH, sadoraka khannatrikAdhAraNasyApi upalakSaNamidam tatra idameva bhagavatImUtra mUlaM pramANam / anena bhagavadvAkyena mukho. pari mukhavatrikAyA vandhanaM siddham , ye tu 'mukhavatrikayA mukhamanAcchAghApi bhASaNe hai uttarAsaMga Adi se AcchAdita kiye vinA athavA-'sUkSmakAya' zabda kA artha vanakhaNDa hai-jise mukhavastrikA kahA jAtA hai| 'aNijjUhitA meM 'nir' pUrvaka 'yUhi' dhAtu hai, yaha 'yUhi' laukika haiM aura isakA artha AcchAdana karanA hai, athavA bAMdhanA hai| kyoMki dhAtu ke aneka artha hote haiN| isIliye 'dvAyaryApIDe kAtharale niyUM ho nAgadantake' arthAt niyUha zabda kA artha-daravAjA 'apIDa' bAMdhanA kAtharasa-kADhA, nAgadanta-khUTI itane artha hai aisA amarakoza meM 236 zloka meM kahA hai, athavA-nira pUrvaka 'Uha' dhAtu bhI hai aura isakA artha bhI vahI hai| isakA pATha 'pRSodarAdigaNa' meM hai, ataH pRSodarAdi hone se 'Uha' dhAtu ko 'yaka' Agama huA hai, ataeva 'niyUhaH zekhare dvAre niryAse nAga-dantake' aisA vizvakoza meM likhA hai / yaha pada sadoraka mukhavastrikA ko dhAraNa karane kA bhI upalakSaka hai| vahAM yahI bhagavatI kA mUlasUtra pramANa hai| bhagavAna ke isa vAkya se mukha ke Upara mukhabastrikA bAMdhanA artha vastrane kakaDe e pramANe che jene mukhavastrikA (muhapatti) kahevAmAM bhAva cha. " aNijjUhittA" kAyama 02 nASTiya nirapUrva "yUhi" dhAta cha. sA" yahi" dhAtu cha bhane tanA ma Dha prabhArI agara bAMdhavuM e pramANe thAya che kemake dhAtunA aneka artho thAya che tathA " dvAryApIDe kAtharase ni!ho NAgadantaka" se prabhArI mabharoSanA 336i aswi cha. athavA nirapUrvaka uha dhAtu paNa che ane tene artha paNa upara pramANe thAya che tene pATha pRdarAdi gaNamAM che pRSodarAdi hovAthI uha dhAtune thaDa mAgama thy| cha. "niyaMhaH zekhare dvAre, niryAse nAgadantake" se prabhArI vizva. keSamAM lakhyuM che. A pada sadara mukhavakA derA sAthenI muhapattine dhAraNa karavAmAM paNa pramANe rUpa che. te viSayamAM bhagavatI sUtrane A mULa pATha ja pramANuM rUpa che. A pramANe bhagavAnanA vAkayathI meDhA upara muha Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaigayatIsaMba na ko'pi doSaH / iti kathayanti tanna samyak sadorakamukhavastrikayA'nAcchAditamukhaniHsatena vAyunA vAdhavAyukAyasaMpAtigadijIvAnAM virAdhanAsaMbhavena tAdRzabhASAyA sAdhatvaprasaGgAt , nahi sAdhubhiH sAvadyA bhASA bhASaNIyA tasyAH bhagavatA amApaNIyatvena pratipAdanAt kiM bahunA mukhamanAcchAgha vadataH zakrendrasyApi sAvadhabhASAvatvaM kathitaM kimanyasya / anyacAsyaiva mUtrasya vyAkhyAnAvasare zrImadabhayadevasariNApi AgamodayasamitimudritaekAdhikasaptazatapRSThe patipAditam-"hantAyAvRttamukhasya hi bhASamANasya jIvasaMrakSaNato'navadhA bhASA bhavati, anyA tu sAkyeti" anAhatamukhena bhApamANo munirvAyukAyavirAdhakatvena siddha hotA hai / jo vyakti aisA kahate hai ki mukhavastrikA se mukhako AcchAdita (khule muMha) phice pinA gholane meM koI bhI doSa nahIM hai| so aisA kahanA unakA ThIka nahIM hai kyoMki mukhavatrikA se AcchA. dita kiye binA mukha se nikalI huI vAyu se vAyukAya saMpAtimaAdi (havAmeM uDanevAle) jIvoM kI virAdhanA hone se aisA bolanA sAvadha kahA gayA hai / sAdhu ko sAvadyabhASA nahIM bolanI cAhiye / kyoMki aisI bhASA kA prayoga bhagavAnane muniyoM ke lie niSiddha yatAyA hai| adhika isa viSaya meM kyA kahA jAya, mukha ko yinA AcchAdita kiye bolanevAlA zakra (indra) bhI sAvadyabhASI kahA gayA hai to anya kI to bAta hI kyo hai| isI sUtra ke vyAkhyAna ke avasara meM zrI abhayadevasUri ne bhI kahA ki 'hastAcAvRtamukhasya hi bhASamANasya jIvasaMrakSaNato'navadyAbhASA bhavati, anyAtu sAvadheti' hastAdika se patti bAMdhavAnuM siddha thAya che. je koI vyakita evuM kahe ke muhapatti bAMdhyA vagara khule meDhe bolavAmAM kaI vAMdho nathI kaI doSa nathI te tenuM tema kahevuM barAbara nathI kemake muThapattithI DhAMkyA sivAyanA meDheithI nikaLelA vAyuthI sAMpAtimAdi tathA havAmAM uDavAvALA vAyukAya jIvonI virAdhanA thAya che tethI tevuM belivuM sAvadya kahyuM che sAdhune sAvadya bhASA bolavI na joIe kemake sAdhujanene evI bhASA bolavAnI bhagavAne nA kahi che. AthI vizeSa A viSayamAM zuM kahevuM mukhane DhAMkyA sivAyanA mukhethI bolAyelI bhASAne prabhue ja sAvadya bhASA kahI che, te ethI vizeSa samajavAnuM zuM bAkI rahe che? sukhane DhAMkyA sivAyanA mukhathI bolAvavALA zakra- . Indrane paNa sAvadya bhASI kahyo che. Aja sUtranI vyAkhyA karatI vakhate zrImad abhaya deva sUrIe paNa 4yu cha , " hastAdyAvRtamukhasya hi bhASamANasya jIvasaMrakSaNato'navadyA bhASA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyayandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 3 mukhavastrikAvandhanavicAra. 69 mAyazcitabhAg bhavati, uktazca nizIthamutre___ "je bhikkhU bAukAyassa kammAyamapi samArabha samArabhaMtaM vA sAijjai" iti tathA ca-jAnato'jAnatovApi-ekavAramapi-anAvRtamukhena bhApaNato vAyukAyAyasaMkhyAtAnAM jIvAnAM virAdhanA bhavatIti bhAva ato muninA mukhavastrikAmavaddhvA kimapi kArya na karttavyam , uktazva samutthAnasUtre saptamoddezake "no kappai niggaMthANa vA niggaMthIga vA muhe-muhapatti abadhittA eyAI kajAI karittara te jahA-ciTThittae vA nisihattae vA supaTTittae vA nidAittae vA payalAittae vA uccAraM vA pAsavaNaM vA khelaM pA siMghANaM vA parihavittae dhamma. kaI kahittae vA savaM vi AhAraM esittae vA bhaMDovagaraNAI paDilehittae vA mukha ko AvRta karake bolanevAle kI bhASA jIva rakSA karane ke kAraNa anavadya-niravadha hotI hai, isase atirikta kI bhASA sAvadha hotI hai| vinA AvaraNavAle mukha se bolanevAlA muni vAyukAyikAdi asaM. khyAta jIvoM kA virAdhaka hotA hai / isase vaha prAyazcitta kA bhAgI hotA hai / nizIthasUtra meM kahA gayA hai ki 'je bhikkhU vAyukAyassa kalamAyamavi samArabhaha samArabhataM vA sAijajai' isaliye muni mukhavastrikA bAMdhe binA kucha bhI kArya na kare / samutthAnasUtra meM saptama uddezaka meM kahA gayA hai ki-'no kappai niggaMdhANa vA niggaMdhINa vA muhe muhapatti abadhittA eyAI kajjAkarittae taM jahA-cihittae vA nisI. ittae vA tuyahittae vA nidAittae vA payalAittae vA uccAraM vA pAsa. vaNaM vA khelaM siMghANaM parivavittae dhammaka kahittae vA savvaM AhAraM bhavati, anyAtu sAvadheti" &tha vigerethI bhumane DhaisI mAsavApAjAnI bhASA jIva saMrakSaNa karavAvALI hovAthI te anavadya-niravagha kahevAya che DhAMkyA vagaranA meDhAthI bolavAvALA muni vAyukAyikAdi asaMvyAta janA virAdhaka hoya che. tethI te muni prAyazcittanA bhAgI bane che nizIza sUtramAM apAmA mAyuM che , "je bhikkhU vAukAyansa kalamAyavi samArabhai samAra bhaMtaM vA sAijjai" merA bhATa 59 bhuniye bhuDapatti mAMdhyA sipAya kaMI paNa kArya karavuM na joIe samutthAna sUtranA sAtamAM udezAmAM kahyuM che hai-" no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA muhe muhapatti-avadhittA eyAiM kajjAI karittae, taM jahA-ciTThittaevA, nisIicaevA, suyaTTittaevA, nidAittaevA, payalAittaevA, uccAraMvA pAsavarNavA, khelavA, siMdhArNavA, paridRvicae, dhammakahaM kahittaevA, savvavi AhAraM esittaevA, bhaMDovagaraNAI paDilehittae vA, vatthavA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIpatre vasthaM vA paDilehittae gAmANugAmaM dUinjittae vA sajjhAyaM vA karittae, jhANaM vA jhAittae kAussagaM vA ThANaM ThAittae / 9 / kappai niggaMthANaM vA niggayINaM vA muhe muhavatti dhittA eyAI kajjAI karittae, taM jahA-cidvittae vA jAva kAussaggaM vA ThANaM ThAittae / 10 / itpAyanekazAstroktapramANaH sadorakamukha. patrikA mukhe'javarataM bandhanIyeti siddham / aspa vizeSavistRtavyAkhyA jijJAsabhimatkRtAyAM zrIdazavakAlikamUtrasthAcAramaNimaJjUSA TIkAyAM prathamAdhyayanasya -mathasamUtre vAyukAyasaMyamaprakaraNe draSTavyam / nanu asti mukhavatrikAyA mukhe bandhanaM kintu sA davarakeNa bandhanIyeti bhagavatA kutrAjJaptam ? bhagavatpadarzitavastrapAtropakaraNAdi parisANAvarakamAtrasyApi esittae vA bhaMDovagaraNA paDilehittae vA vatthaM vA paDilehittae gAmANugomaM dUijjittae vA sajjhAyaM vA karittae, jhANaM vA jhAittae kAussagaMyA ThANaM ThAittae / 9 // kappai niggaMthANaM vA niggaM thINa vA muhe muhapatti paMdhittA eyAI kajjAI karittae, taM jahAM cihittae vA jAva kAussaggaM cA ThANaM ThAittae // 10 // ityAdi anekazAstrokta pramANoM le yahI siddha hotA hai ki ladorakAnukhastrikA mukha ke Upara nirantara baMdhI rahanI cAhiye / isakI vizeSa vistRta khyAkhyA ko -- jAnane kI icchovAle puruSoM ko dazavakAlika sUtra ke Upara mere dvArA kI gii| 'AcAramaNimajUSA' nAmakI TIkA ke prathamAdhyayana ke prathama zloka meM vAyukAya ke saMyanaprakaraNa meM dekhanI caahiye| zaMkA-yaha to ThIka hai ki mukhavAstrikA ko mukha ke upara pAMdhanA cAhiye, kintu vaha Dore se bAMdhanI cAhiye aimA bhagavAnane kahAM kahA hai ? paDile hittara, gAmANugAmaM dUijittae vA, sajjhAyaM vA karittae, prANavA jhAittae, kAusagaM vA ThANaM ThAittae // 9 // kappai nigaMthANa' vA, muhe muhapattiM baMdhitA eyAI kajAI karittae taMjahA cidvittaevA jAva kAussaggaMvA ThANaM ThAittae // 10 // tyAhi mana zAstrIta prabhAthI se siddha thAya cha / saderaka mukhapatti hameMzA moDhA upara bAMdhI rAkhavI joIe AnI vizeSa vistAravALI vyAkhyA jANavAnI IcchAvALAe dazavaikAlikasUtra upara mArA dvArA karavAmAM Avela AcAramaNi maMjuSA nAmanI TIkAnA pahelA adhyAyanA pahelA sUtramAM vAyukAyanA saMyama prakaraNamAM joI levI. kA-muhapattine moDhA upara bAMdhavI joIe te kharekhara che paranta te-derA sAthe bAMdhavI joIe evuM bhagavAne kyAM kahyuM che? bhagavAne vastra, Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA za0 16 u0 2 0 3 mukhava strikAcaH dhUna vicAraH z nyUnAdhikatvena dhAraNaM saMsAravardhanasya bhavatIti sadoraka mukhaca trikAdhAraNe kathaM na teSAM doSApattiH syAt ? ityatrAha - " arthApattipramANAditi bravImi ayaM bhAvaH mukhavakhikayA sarvadA mukhA cchAdanaM tu bhagavatA kathitameveti siddham, tatra - mukhavatrikAyA mukhopari sarvadA avasthAnaM DorakamantareNa na saMbhavati ataH dorakeNa karNayorbandhanaM mukhavastrikAyAH siddhayati, na hi DokavandhanamantareNa snigdhadravyAdinA mukhavakhikAyA mukhe niyata saMyojanaM saMbhaveta anyathA pramAdavazena hastagRhItamukhavakhikAdinA mukhA bhagavAnane jitanA bhI vatrapAtra Adi dharmopakaraNa rakhane ke liye kahA hai isake parimANa se atirikta eka DorA mAtra bhI adhika rakhanA yaha to saMsAra ke hI paDhAne ke liye hotA hai / phira isa prakAra se sadoraka mukhatrikA ke rakhane se una munijanoM ko doSApatti kyoM nahIM hogI ? uttara - aisA hama arthApatti pramANa ko lekara kahate haiM / tAtparya isakA aisA hai ki mukhavastrikA se sarvadA mukha kA AcchAdana rahanA cAhiye | yaha to bhagavAnane kahA hI hai yaha bAta siddha hai / aba isa para vicAraNA yaha hai ki mukhavatrikA kA mukhapara sadA avasthAna rahanA yaha Dore se bAMdhe binA ho nahIM sktaa| isa prakAra mukhavastrikA kA Dore se kAnoM meM bAMdhanA siddha ho jAtA hai / yadi yaha kahA jAve ki mukhastrikA Dore se na bAMdhakara anya kisI snigdha Adi se sukhapara niyata avasthAna kara liyA jAvegA so aisA kahanA ThIka nahIM hai, kAraNa ki isa prakAra se mukhapara mukhavastrikA kA niyata avasthAna ho pAtra vigere je kaMI dharmapakaraNu rAkhavAnu` kahyu che te pramANathI eka dvArA paNa vadhAre rAkhavA te te kevaLa sa'sArane vadhAravA rUpa ja thAya che te pachI A rIte DhorA sAthenI mu*patti TALavAthI te munione doSApatti kema na lAge ? uttara pahelAM je kahevAmAM AvyuM che te apatti pramANune laIne kahyuM che kahevAnA hetu e che ke suhapattithI hameMzA mADhAnuM DhAMkaNu rahevu' joi e e pramANe bhagavAne teA kahyuM ja che. huve AnA upara vicAra eja karavAnA che ke muhapattinuM hamezAM mADhA upara rahevu te DArAthI khAMdhyA vagara anI zakatu nathI, A rIte dorAthI muhapatti kAnA para mAMdhavAnu siddha thaI jAya che. ahiIMyA jo ema kahevAmAM Ave ke muhapatti dorAthI na bAMdhatAM bIjA phrAI snigdha Adi padAthI meDhA upara dhRDha kahI levAmAM Ave te evuM kahevu* ThIka nathI kAraNa ke e rIte muhapattinuM mADhA upara kAyama rahevuM khUnI zakatuM nathI tethI pramAda Adi doSAnA - Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 bhagavatIsare nAvaraNasAvadhabhASAbhApitvapasaGgAt ata; mamadAdidoSa nivAraNArtha sadorakamukhatrikAkaraNamAvazyakameva / yadyapi bhagavatA dorakasya nAmagrahaNaM, na kRtaM tathApi pramAdAdidoSanivAraNArtha dorakagrahaNamAvazyakameva 'mukhavatrikA mukhebandhanIyA' ityetatpadagatabandhanazabdenaiva davarakasya syaM siddhatvAt , naiva davarakamantareNa bandhanaM sampadyate, kiM ca colapaDhe paridhAnameva bhagavatA kathitaM kintu kaTayAM DorakeNa colapaTTe bandhanIyamiti ka matipAditaM, pAne ghaTe rajoharaNAdau ca dorakabandhanaM bahumUlyavastrega rajoharaNaveSTanam tathA mukhavatrikAdhAranahIM sktaa| isaliye pramAdAdi doSoM ko nivAraNa karane ke nimitta savorakamukhavatrikA mukhapara bAMdhanA Avazyaka hai| yadyapi bhagavAnane Dore se bAMdhanA aisA nahIM kahA hai aura na Dore kA nAma hI liyA hai niSedha bhI nahIM kiyA hai phira bhI pramAdAdi doSoM ko nivAraNa karane ke liye doraka kA gRhaNa Avazyaka hai kyoMki 'mukhapara mukhavastrikA bAMdhanA cAhiye' isa padgata 'bandhana' zabda se dore kA grahaNa svayaM siddha ho jAtA hai, kAraNa-dore ke binA mukhastrikA mukhapara bAMdhanA saMbhava nahIM ho sktaa| yadi aisA mAnA jAve ki bhagavAnne to mukhastrikA ke bAMdhane kA hI upadeza diyA hai, Dore se use bAMdhane kA nhiiN| to. phira aisA bhI kahA jA sakatA hai ki bhagavAnane to colapaTTaka pahirane kI hI bAta kahI hai, kaTipara Dore se bAMdhakara use pahiranA cAhiye aisI bAta to kahI nahIM hai, pAtra meM, ghaTa meM, rajoharaNAdi meM doraka bandhana, bahumUlyavatra se rajoharaNaveSTana tathA mukha. nivAraNa mATe derA sAthenI muhapati meDhA upara avazya bAMdhavI joIe je ke bhagavAne derAthI bAMdhavuM tema kahyuM nathI temaja DerAnuM nAma paNa lIdhuM nathI tema niSedha paNa karyo nathI te paNa pramAda Adi doSanA niravANa mATe derAnuM grahaNa karavuM te Avazyaka che. kemake mukha upara mukha vastrikA bAMdhavI joIe e pramANe kahevAthI eka padamAM Avela baMdhana zabadathI dorAnuM grahaNa karavuM te ApoApa siddha thaI jAya che kAraNa ke dorA sivAya mukhavArikAne moDhA upara bAMdhI zakAtI nathI je ema mAnavAmAM Ave ke bhagavAne te meDhA upara mukhavastrikAne bAMdhavAnI ja AjJA ApI che derAthI tene bAMdhavAnuM kahyuM nathI te pachI ema paNa kahI zakAya ke bhagavAne te calapaTTaka paheravAnuM kahyuM che, kammara upara derAthI bAMdhIne tene paheravuM joIe evI vAta kahi nathI, pAtramAM, ghaTamAM rajoharaNAdimAM, dorAnuM baMdhana, ane kiMmatI vastrathI rajoharaNanuM viTALavuM tathA mukhavarsi Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 3 mukhavastrikAvandhanavicAraH 73 NArtha karNacchedana vastreNa gale pranthibandhanamityAdi ka likhitamityatra kimuttara: bhavanmate iti bhavabhireva vicAraNIyam , sadoraka mukharastrikA bandhane etAni kAraNAni-niravadyabhASaNArtham 1 vacanaguptisamArAdhanArtham 2, saMpAtimajIvarakSaNArtha 3, sacittarajA sacittajalavindumukhe pravezanivAraNArtham 4, bhASAsamitisamArAdhanArtham5, saptadazavidhagatavAyukAyasaMyamarakSagArtham6, sAdhuliGgaparicayArtham 7; atikramarajonivAraNArtham 8, vyatikramakacarA'panodartham 9, aticArapaGkamakSAlanArtham 10, anAcAragartapatananivAraNArtham 11, mithyAtvadoSanivAraNArtham patrikA ko dhAraNa karane ke liye kAnoM kA chedana evaM vastra se gale meM adhibandhana ye saSa to bhagavAn ne kahA nahIM hai aura na kisI zAstra meM likhA hai, parantu anyathAnupapatti ke vala se jaise inase Dore Adi se bAMdhane kI bAta sadha jAtI hai, usI prakAra se isI ke bala para mukhapara mukhavatrikA ko Dore se bAMdhane kI bhI bAta saMgha' jAtI hai| mukhapara mukhavastrikA ke bAMdhane meM ye kAraNa hai-niravadya bhASA' kA bolanA, vacanagusi kA samArAdhAna karanA, saMpAtima jIvoM kI rakSA' kA honA, sacittaraja Adi ke mukha meM praveza kA nivAraNa hono saci. jalakaNa ke praveza hone kA nivAraNa honA, bhASAsamiti kA samArAdhana honA, saptadazavidha saMyamagata vAyukAya saMyama kI rakSA kA honA sAdhu liGga kA paricaya honA, atikrama raja kA nivAraNa honA, vyatikramakacavarAdikA dUra honA, aticArarUpa paMka (kIcaDa) kI saphAI / rahanA, anAcAra rUpa garta (khaDe) meM par3ane se rukanA, mithyAtvadoSa kA kAne dhAraNa karavA mATe kAnamAM rAkhavA temaja vastrathI gaLAmAM gATha bAMdhavinuM e badhu bhagavAne kahyuM nathI temaja keI zAstramAM lakhyuM nathI paraMtu anyathAnapapattinA baLathI jema temAM dore-vigere bAMdhavAnI vAta siddha thaI jAya che, te ja rIte tenA baLathI ja mukhavAsikAne paNa derAthI bAMdhavAnI vAta siddha thaI jAya che. moDhA upara derA sAthe suhapatti bAMdhe vAnA kAraNe nIce mujaba che. nirava bhASAnuM bolavuM vacana guptinuM saMrakSaNa na karavuM, saMpatima jIvenI rakSA karavI, sacitta raja vigerenuM moDhAmAM praveza thatAM tenuM nivAraNa thavuM sacitta jaLa kaNanuM me DhAmAM praveza thatA rokAvuM bhASA samitinuM ArAdhana thavuM 17 prakAranA saMyamamAM rahela vAyukAya saMyaminI rakSA thavI sAdhunA cihnane paricaya thavo atikrama AvavAvALI rajanuM nivAraNa thavuM yatikrama kacarA vigerenuM dUra thavuM aticAra rUpa kAdavathI zuddha thavuM anAcAra rU5 khADAmAM paDatAM kAvuM mithyAtvaSathI haTavuM avi bha010 - Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . , . ... . bhagavatI 12, aviratinivRtyartham 13, pramAdanivAraNArtham 14, kapAyAMnalapazamanArtham 15, azubhayogapatinivRttyartham 16, paTkAyavirAdhanAnivAraNArthara 17 AsavanirodhArtham 18, saMvarasampAdanArtham 19, dharmadhyAnArtham 20, aSTavidhakarmanivANArthaM 21 ceti / ityAdikAraNamavalambya sadorakamukhavaMtrikA mukhe bandhanIyA~ bhavatIti siddham / evaMbhUtasAdhorapi pariSThApanasamaye mukhapatrikA va mukhasyaiva pariSThApanaM kathitaM bRhatkalpabhASyavRttI, tathAhi-tatyATha:-"tadhayA rajoharaNaM; tathA mukhayotikayA mukhabandhana, colapaTTAdi / yAtantra sthApayanti-tatazcaturgurupAyazcim , AjJAbhaGgAdayazca dopAzcitasyAkaraNe bhavanti / sa ca kAlagato mithyAta ghaTanA, avirati kA nivAraNa honA, pramAda kA nivAraNa honA, kaSAya. rUpa agni ko zAnti rahanA, azubhopayoga meM pravRtti karane se dUra rahanA, padakAya ke jIvoM kI virAdhanA karane se bace rahanA, Asrava kA nirodha honA, saMvara kA sampAdana honA, dharmadhyAna kA sadhanA, evaM. vidha karma kA nivAraNa honA, ye saba kAraNa haiM ki jinako lekara mukha para, sadoraka sukhavastrikA kA bAndhanA Avazyaka siddha hotA hai| 1. bRhadkalpabhASyavRtti meM pariSThApana ke samaya meM aise sAdhu ko bhI mukhavatrikA se mukha baMdhe hue rahakara hI pariSThApana karanA kahA gayA hai| vaha pATha isa prakAra se hai-'rajoharaNaM, tathA. mukhapottikayA mukhabaMdhanaM, colapaTTAdi / yadyatanna sthApayanti-tatazcaturguru prAyazcittam, AjJA bhaGgAdayazca doSAzcihnasyAkaraNe bhavanti / sa ca kAlagato mithyAvaM ratInuM nivAraNa thavuM pramAdanuM nivAraNa thavuM kaSAya rUpa agnituM zAMta thaI azubha upagamAM pravRtithI dUra rahevuM SakAyanA jIvonI virAdhanAthI bacavuM Aavane nirAdha ke saMvaranI prApti thavI dharmadhyAna sAthe ane ATha prakAranA karmonuM nivAraNa thavuM A badhA kAraNe che. jethI mAtA upara saderaka mukhavasvikA bAMdhavAnuM siddha thaI jAya che. .. bRhakala bhASyavRtimAM parijhApanAnA samaye tevA sAdhue paNa sukhavasikAthI meDhAne bAMdhela rAkhIne ja pariThApana karavAnuM kahyuM che. te pATha mA prabhAva cha-" rajoharaNaM, tathA muhayottikayA, mukhabaMdhanaM, colapaTTAdi, yathetanna sthApayanti tatazvaturguru-prAyAcittaM AjJAbhaGgAdayazca doSAzcitasyAkaraNe bhavanti saca kAlagato mithyAtvaM gacchet yataH asau devalokaM gataH prayuktavidhirupakaraNamA "anena gRhaGginAI deno jAtaH itimithyAtvaM gacchet / tataH Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 3 mukhavastrikAvandhanavicAraH 75 .. gacchet , yataH asau devalokaM gataH prayuktAvadhirupakaraNamadRSTvA "anena grahaliGge:, nAhaM devo jAtaH" iti mithyAtvaM gacchet / / * tathA sa pazcAt kAlagato devaloke utpanno'vadhi prayukta tataH sa evaM manyate . "ahametena liGgena devo jAtA" evaM mananAnantaraM mithyAtvagamanam" ityaadi|-evN ..voktAnekamamANaH mukhavastriyA mukhavandhanaM sAdholiGgatvena siddhaM kena nivaaryte| .. 'bhAsaM bhAsa' -bhASAM bhASate 'tAhe NaM tadA khalu 'sakke devi devarAyA' zakro, . devendro devarAjaH 'sAvaja bhAsaM bhAsaI' sAvayAM bhASA bhASate, 'jAhe NaM sakke devide devarAyA' yadA khalu zako devendro devarAjaH 'suhumanAya' bhUkSmakAyaMmukhaM 'najjUTTittANe' nirgRhya-AcchAdya khalu 'bhAsaM bhAsai' bhApA bhASate 'tAheNaM, sakke devide devarAyA' tadA khalu zako devendro devarAmaH 'apArajjaM bhAsaM bhAsaI' anavA-niravadyA bhASAM bhASate 'se teNadvegaM jAca bhAsaI' tattenArthena yAvat : gacchet, yataH asI devalokaM gataH prayuktAvadhirUpakaraNadRSTvA 'anena gRhaliGgenAhaM de jAtaH' iti mithyAtvaM gacchet / tataH sa pazcAt kAlagato devaloke utpanno'vadhi prayukta lataH sa evaM manyate 'ahametena liGgena devojAtA' evaM mananAnantaraM mithyAtyaga. * manamU' ityAdi / isa prakAra ina ukta pramANoM se mukhapatrikA daurA ..mukhabandhana lAdhu kA liMGga haiM isa siddha huI pAta ko pauna roka sakatA hai| isa prakAra 'bhAsaM bhAsaI' jaba devandra devarAja zakra mukha ko acchA. dita kiye binA bolatA hai-saba vaha lAvadha bhASA bolatA hai / yaha bAta * isa pUrvokta kathana se siddha ho jAtA hai / 'jAhe gaM sakze debide deradhIyA suSThumakAyaM nijjUhitA bhAsaM bhAsaha tathA jaba vaha devendra devarAja zaMka mukha ko acchAdita, karake bhASA gholatA hai / 'tAheNaM sakne deciMde.devarAyA aNadhajja bhAsaM bhAsa' taba yaha anavadha bhASA bolatA hai / 'se sa pazcAt kAlaMgato devaloke utpanno'vadhi prayukte tataH sa evaM manyante pahame vena ligena devo jAtaH evaM mananAnantaraM mithyAtvagamanaM ityAdi / mA rItanA * pramANethI mukhavArikA dvArA sukha baMdhana sAdhunuM cihyuM che. A siddha hakI tara azI zatama-che ?, zate "bhAsaMbhAsaI" lyAre hendra deva , rAja zaka sukhane DhAMkyA sivAya bele che tyAre te sAvadha bhASA bole che. -- pAta pUti yanadhI siddha 'Mya che. " jAheNaM sakke devide , devarAyA suddhama kAyaM nijjUhittA bhAsaM bhAsAi" tathA nyAre te devendra 1200 AB.moTAne dina HIL mA che. "tAheNaM.sakke deviMde devarAyA bhaNa Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhagavatIsUtre / bhApate, uttarAsaMgAdinA mukhamanAcchAdya bhApAM bhASate tadA sA bhASA sAvadhA , bhavati, yadhusarAsaMgAdinA mukhamAcchAdha bhASAM bhASate tadA sA bhASA niravadhA bhivatIti bhAvaH / punarapi zakramevAdhikRtyAha-'sakkeNamityAdi, sakkeNaM bhaMte' zakraH khalu bhadanta 'deviMda devarAyA' devendro devarAjaH kiM bhavasiddhae' kiM bhavasiddhikA 'ayavasiddhie, sammAdihie' abhavasiddhikaH samyag dRSTikara, / he bhadanta zakro bhavasiddhiko'bhavasiddhikaH samyagdRSTimithyASTivaiti prshnH| * bhagavAnAha-evaM jahA mouddesae sarNakumAro jAva no acarime evaM yathA-moko: dezake mokAnagarIvaktavyatAmaviSAdake tRtIyazatake prathamoddeze sanatkumAraH yAvat no acaramaH tRtIyazatakIyaprathamoddezake yathA sanatkumAraviSaye kathitateNaSTeNaM jAya bhAsai' isaliye maiMne he gautama ! aisA kahA hai ki jaba vaha zaka uttarAsaGga Adi se sukha ko AcchAdita kara bolatA hai taba vaha nivaraya bhASA bolatA hai aura jaba vinA AcchAdita-khule muMha bolatA hai, taba vaha sAvadhabhASA bolatA hai| . . .. aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'sakkeNaM bhante devide devarAyAki .. bhAsiddhie abhavasiddhie, sammadiTie' he bhadanta ! devendra devarAja / zaka kyA bhavasiddhika hai yA abhavasiddhika hai yA samyagdRSTika hai? ." isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahA mouddesae saNakumAro jAca no , acarime' mokA nagarI kI vaktavyatA ke pratipAdaka tRtIyazataka meM prathama 2 uddezaka meM sanatkumAra ke viSaya meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI yahAM para vaja bhAsaM bhAsai" tyAre mana niravadha bhASA mA cha. "se teNaTeNaM jAva bhAsai" gItama! te rathI me me ghucha hai syAreza uttarasaMga (uparaNuM)thI moDhAne DhAMkIne bole che. tyAre te niravala bhASA bele che. ane jyAre mukha DhAMkayA vagara khule moe bele che tyAre te sApa mASA mA cha, va gautama svAmI prasuna se pUcha cha hai-"sakke NaM bhaMte ! devide devarAyA ki bhavasiddhie abhavasiddhie sammadidie" B san ! hevendra deva. rAja zake zuM bhavasiddhita che.? ke abhAvasiddhita che, athavA samyaga daSTi cha 1 tanA uttara prabhu 4 che , "evaM jahA mouddesae saNaMkumAro jAva no acarime" me nagInA va nanuM pratipAhana 42nAra zrIna zatanA paDasA uddezAmAM sanakumAranA viSayamAM evuM kahyuM che tevuM ja kathana ahiyAM paNa Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 4 karmasvarUpanirUpaNam 77 tathaivehApi sarvameva bodhyam no acaramaH, sanatkumAravad ayaM zakropi no acaramaH kintu caramo'stIti bhAvaH ||suu0 3 // pUrva zakrasya devendrasya svarUpaM kathitam , tatsarva karmavalAdeva bhavatIti .karmasvarUpaM nirUpayannAha-'jIvANaM bhaMte' ityaadi| . . mUlam-jIvANaM bhate. ki ceyakaDA kammA kajjati aceyakaDA kammA kati? goyamA! jIvANaM ceyakaDA kammA kajati no aceyakaDA kammA kjNti| se keNaTreNaM bhaMte evaM vuccai jAva , kajjati, goyamA! jIvANaM AhArovaciyA poggalA bodi ciyA poggalA kalevaraciyA poggalA tahA tahA NaM te poggalA pariNamaMti nasthi aceyakaDA kammA samaNAuso! dudANesu duse. 'jjAsu dunnisIhiyAsu tahA tahA gaM te poggalA pariNamati natthi aceyakaDA kammA lamaNAuso! AyaMke se vahAe hoi saMkappe se vahAe hoi maraNaMte se vahAe hoi, tahA tahA NaM te poggalA pariNamaMti nasthi aceyakaDA kammA samaNAuso se teNaTeNaM jAva kammA kati, evaM nerajhyANavi evaM jAva vemaa| nniyaannN| sevaM bhaMte sevaM bhaMte jAva viharai ||suu04|| solasameM bIo uddeso smto|| . - chAyA-jIvAnAM bhadanta ! kiM cetAkRtAni karmANi kriyante, acetaH kRtAni karmANi kripnte| gautama! jIvAnAM cetAkRtAni karmANi 'kriyante no aceta kRtAni karmANi kriyante / tatkenArthena bhadanta / evamucyate bhI vaha saba kathana jAnanA cAhiye / sanatkumAra ke jaisA yaha zaka bhI -acarama nahIM hai kintu carama hai| sU0 3 // 'samajI levuM sanakumAranI mAphaka A zaka acarama nathI kintu carama ' sANA cha. // 20 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 __ bhagavatIsare yAvat kriyante, gautama ! jIvAnAmAhAropacitAH pudgalAH pondicitAH pudgalAH phalevaracitAH pudgalAstathA tathA khalu te pudgalAH pariNamanti, na santi acetaH hAni karmANi zramaNAyuSman / duHsthAneSu duHzayyAsu durniSadyAsu tathA khalu te pudgalAH pariNamati na santi aceta kRtAni karmANi zramaNAyuSman ! AtaGkastasya pAya bhavati saMkalpastasya vadhAya bhavati maraNAntastasya vadhAya bhavati tathA tathA khalu te pudgalAH pariNamaMti na santi aceta kRtAni karmANi zramaNAyuSman ! tattenArthena yAvat karmANi kriyante / evaM nairayikANAmapi evaM yAvadvaimAnikAnAm / - tadevaM bhadaMta tadevaM bhadaMta iti yAvat-viharati // 904 // . . . ||poddshshtke dvitIyoddezakA samAptaH 16-2 // TIkA-'jIvANaM bhave' jInAM bhadanta ki ceyakaDA kammAkajaMti aceya. kaDA kammA kajjati' kiM cetA kRtAni karmANi kriente acetAkRtAni karmANi kriyante 'ceyakaDetti' ceta kRtAni, tatra cetazcaitanyam jIvasvarUpA cetanetyA, tena caitanyena kRtAni baMddhAni iti cetAkRtAni karmANi 'kajjati' kriyante,bhavanti ? : athavA 'aceyakar3A kammA' aveta kRtAni karmANi 'kanjaMti' bhavanti kim ? tathA ca hai bhadanta ! jIvAnAmimAni karmANi jIvopArjitAni pahale zaka ke sambandha meM jo usake svarUpa kA kAna kiyA gayA hai vaha saba karma ke hI bala se honA hai| isI sambandha ko lekara yahAM aba karma ke svarUpa kA sUtrakAra nirUpaNa karate hai| ... 'jIvANaM bhaMte kiM ceyakaDA kammA kati ityAdi / TIkArtha-isa sUtra dvArA gautamane praznule aisA pUchA hai-jIvANa bhaMte ki ceyakaDA kammA kajjati aceyakaMDA kammA kajjati' he bhadanta ! jIvoM ko jo karmoM kA baMdha hotA hai yaha unakI cetanA se kiye gaye karmoM kA dhandha hotA hai yA cetanA se vinA kiye gaye karmoM kA baMdha pahelA zakanA saMbaMdhanA je tenA svarUpanuM kathana karyuM che te tamAma kamanA ja baLathI thAya che e saMbaMdhane laIne sUtrakAra have kamenA 1135nu ni35 42 cha. ' "jIvANaM bhave ! ki ceyakaDA kammA kati " tyA- . TIkAI-A sUtra dvArA gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke "jIvANaM bhate ! ki ceyakaDA kammA kanjaMti aceyakaDA kammA kanjaMti" hai bhagavad ! jIvane je karmone baMdha thAya che. tene jIvanI cetanAthI karela karmone baMdha thAya che ke cetanAthI nahi karela kameno baMdha thAya che. A Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 shreedrakA TIkA za0 16 u0 2 0 4 karmasvarUpanirUpaNam 79 bhavanti, yadvA ajIvopArjitAni bhavantIti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama ! 'jIvANaM cerkaDA kammA kati jIvAnAM cetaHkRtAni karmANi kriyante bhavanti 'no avekkaDA kammA kajjaMti' no acetaH kRtAni karmANi kriyante bhavanti, jIvopArjitAnyeva karmANi bhavanti no ajIvopArjitAni / gautamaH kAraNaM pRcchati - 'sekeNadveNaM saMte' tatkenArthena bhadanta ! ' evaM bucai jAva kajjeti etramucyate yAvada cetaH kRtAni karmANi kriyante no acetaH kRtAni karmANi kriyante, bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama | 'jIvANAM' jIvAnAM 'AhA rovaciyA poggalA' AhAropacitAH pudgalAH AhAreNa AhArarUpeNopacitAH saMcitA ye pudgalAste AhAropacitAH, 'baudiciyA poggalA' baudicicAH pudgalAH taMtra bondi:- avyaktAvayavaM zarIram tato yonditayA avyaktAvayavazarIrarUpaDhayopacitAH saMcitA ye pudgalAste bondicitAH, tathA 'kalevaraciyA poggalA' kalevarahotA hai ? isa prazna kA Azaya kevala itanA hI hai ki jIvoM ko ye karma jIvopArjita hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ' he gautama | 'jIvANaM ceyakar3A kammA kajjaMti, no aceSakaDA kammA kajjati, jIvoM ke dvArA bAndhe hue karma unakI cetanA dvArA upArjita kiye hue hI hote haiM - arthAt jIvopArjita hI hote haiM ajIvopArjita nahIM hote haiN| isameM kAraNa jAnane kI icchA se gautama prabhu se pUchate haiM'sekeNaNaM bhaMte / evaM vuccai jAva kajjati' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki karma jIvopArjita hote haiM, ajIbopArjita nahIM hote haiM / isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! jIvANaM AhArovaciyA poggalA, boMdiciyA poggalA kalevaraciyA jIvAne A krama lAge che te hAya che. tenA uttaramAM prabhu cevakaDA kammA -- kajjaMti no praznanA mAzaya kevaLa eTalA ja thAya che ke jIvApAta hAya che ? ke ajIvApAta 4 che " goyamA ! " he gautama! " jIvANaM 'aveyakaDakammA kajjati " kavAse gAMdheta meLavela hAya che--arthAt jIvAe ja prApta laghuvAnI dharAzathI gautama svAmI alune mevu bhate ! eva vuJcai jAva kajjaMti " he lagavan ! yevu Apa zI bhara che ke krama 'jIvAe ja upArjIta-prApta karela hAya che ajIve upAta resa hotA nathI tenA uttaramAM alu Ahe ! " goyamA ! jIvANaM AhAroMvaciyA poggalA ghoMdiciyA poggalA kalevaraciyA poggalA, tahA vahA NaM ve tenu kAraNuM che che hai " se keNaTTeNaM irbha tenI karela hAya che. yetanAthI Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 80 bhagavatIya citAH pudgalAH kalevaraM vyaktAyatrayavakaM zarIram tadrUpeNopacitAH sacittA ye pudgalAste kalevaracitAH 'tahA tahA NaM te poggalA pariNamaMti' tathA tathA khalu te pudgalA pariNamaMti, tathA tathA tena tena rUpeNa AhArAdirUpeNa pariNAma prApnuvantIti te pudgalA ityarthaH, yathA-AhArAdirUpeNa gRhItAH pudgalA jIvAnAmAhArAditayA pariNamanti tathaiva karmapudgalA jIvAnAM jJAnAvaraNIyAdi tattadrUpeNa pariNamaMtItyataevoktam-cetaHkRtAni karmANi kriyante kintu 'natyi aceyakar3A kammA samaNA. uso' na santi aceta kRtAni karmANi 'samaNAuso' he zramaNa AyuSman tasmAt kAraNAt enAni karmANi cetanakRtAnyeva bhavanti na tu avedanakRtAni bhavantIni bhAvaH / yathA-yathA prakAreNa AzAvotpAdakakarmatayA pudgalA gRhItA bhavanti te tathAprakAreNaivAzAtotpAdakarUpeNa pariNamanti, tathAhi 'duTANesa poggalA, tahA tahA NaM te poggalA pariNamaMti, nasthi aceyakar3A kammA samaNAuso! 'he gautama ! jIvoM ke dvArA AhArarUpa se saMcita kiye gaye jo pudgala hai ve avyaktAvayavA zarIrarUpa se saMcita kiye gaye jo pudgala haiM veM, tathA vyaktAvayaMvarUpa se upacita kiye gaye jo pudgalaM haiM ve, usa usa AhArAdirUpa se pariNata hote haiM-isa prakAra ahArAdirUpa se gRhIta pudgala jIvoM ke AhArAdirUpa se pariNAma ko prApta karate haiM ataH ve karmapudgala jIvoM ke jJAnAvaraNIyAdirUpa se pariNamajAte haiM / isaliye aisA kahA hai ki karma caitanyakRta hote haiM-'nasthi aceyakaDA kammA samaNAuso' acaitanyakRta nahIM hote haiN| tathA azA. totpAdAka karmarUpa se jo pudgala gRhIta hote haiM ve usI azAtotpAdakaphela rUpa se pariNata hote haiM-isI bAta ko prabhu isa prakAra se prakaTa karate poggalA pariNamaMti natthi aceyakaDA kammA samaNAmro" gautama ! vAya AhAra mATe saMcita karelA je pule che. te temaja avyakata avayava zarIra rUpathI saMcita karela je pule che. te tathA vyakta avayava rUpathI upacita karelA je pula che. te te AhAra Adi rUpathI pariName che. A rIte AhAra Adi rUpathI grahaNa thayela pula jIvone AhAra Adi rUpathI pariNAmane prApta kare che. tethI te kamapula jene jJAnamAM AdaraNIya rUpathI pariNamI jAya che. tethI evuM kahyuM che ke karma citanya-AtmA dvArA ta hAya che. "nathi bhaceyakaDA kammA samaNAuso" 4 sayaitanye rezA hitA nathI tathA azAtAne utpanna karanAra karma rUpathI je pudgala grahaNa thAya che. te ja azAtAne utpanna karanAra phaLa rUpathI pharI jAya che. e ja Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 4 karmasvarUpanirUpaNam dussejjAsu dumisIhiyAmu' tatra-'duhANesu' iti duHsthAneSu-zItoSNadaMzamazakAdiyukteSu kAyotsargAsanAdi sthAneSu 'dussejjAsu' iti duHzayyAsu-duHkhajanakonnatAvanatabhUmyAdiyuktAsu vasatiSu 'dunnisIhiyAsu' iti dunipadhAsu-duHkha. hetukasvAdhyAyabhUmiSu 'vahA dahA NaM te poggalA pariNamaMti' tathA tathA khalla ve pudgalAH pariNamaMti-tathA tathA tena tena prakAreNa anekamakArakAsAtajanakatA te pudgalAH pariNAmamAsAdayanti atazca jIvAnAmevAsAtasaMbhavAt jIvarevAsAtakAraNarUpakarmANi kRtAnIti nizcIyate, anyathA yadi vAni karmANi jIvakRtAni na bhaveyustadA akRtAbhyAgamadoSaH prasajyeta jIvakRtatve ca teSAM karmaNAM cetaH kRtatvamarthata eva siddhaM bhavatItyata Aha-'samaNA uso' he AyuSman zramaNa | 'nathi aceyakaDAkammA' na santi acetaH kRtAni karmANi, yato'zAtolpAhai-'duTThANe dussejjAstu dunnisIhiyAsu,' duHsthAnoM meM-zItoSNadaMza mazakAdiyukta kAyotsargAsanAdisthAnoM meM, duzayyAo meM duHkhajanaka UMcI nIcI bhUmiyukta vasatiyoM meM, durniSadyAoM meM duHkhahetuka svAdhyAyabhUmiyoM meM, 'tahA tahA NaM te poggalA pariNamaMti' usa usa prakAra se aneka prakAra ke asAtAjanakarUpa se-ve pudgala pariNAma ko prApta karate haiN| ata: jIvoM ke hI asAtAkA saMbhava hone se jIvoM ke dvArA hI asAtAkAraNarUpa karma kiye gaye haiM aisA nizcaya ho jAtA hai| yadi ye karma jIvakRta na hoM to akRtAbhyAgamadoSa kI prasakti hotI hai| aura jaba ye jIvakRta mAne jAte haiM to yaha bAta sadha jAtI hai ki karma cetana kRta hI hote hai acetanakRta nahIM hote haiM / yahI bAta 'samaNA uso ! nasthi aceyakaDAkammA' isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai| pAtana prabhu mA zata pragaTa 42 che. "dudvANesu dussejjAsu dunnisIhiyAsu" kharAba sthAnamAM-ThaDA, garama, daza (DAMsa) macchara vigerethI yukata kAtya Asana vagere sthAnamAM kharAba ziyAomAM-du:khajanaka UMcInIcI bhUmi vALI vasatimAM dara niSadyAomAM dukhanA kAraNa rUpa svAdhyAya bhUmimAM " tahA tahANa te poggalA pariNamaMti" ta, te prAthI-bhane 12nI maashaatAjanaka rUpathI te pudgala pheraphArane prApta karatA rahe che jethI jIvene ja azAtAno saMbhava hovAthI jIve dvArA ja azAtAnA kAraNa rUpa karma kara vAmAM Ave che. evo nizcaya thaI jAya che. je te karma jIve karelA na hoya te "akRtAbhyAgama deSa lAgI jAya che ane jyAre karma jIve karela mAnavAmAM Ave che tyAre te vAta siddha thaI jAya che. ke karma chavakRta ja DAya che bhayatana ta ta nathI ye ad "samakAuso! nathi aceya. bha0 11 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsare pAdakakarmapudgalagrahaNena duHsthAnAdi prAptyA jIvasyaiva dukhaM bhavati, ato jIvasaMpAditameva karma tatazca cetAkRtatvaM sutarAmeva karmaNo bhavati na tu kathamapyacetaH kRta. tvamiti bhAvaH / atha zarIramAzritya karmapariNAmamAha- 'Aryake se vahAe hoI' "AtaGkastasya vadhAya bhavati, AtaGkajIvakatakarmajanitaH jvarAdirUpo rogaH 'se' tasya jIvasya dhAya maraNAya bhavati jIvakRtAste eva karmapudgalAH jvarAdirUpeNapariNAmamAsAdya tasya karmakarturjIvasya maraNAyApi bhavatIti bhAvaH / 'saMkappe se vahAe hoi' saMkalpastasya vadhAra bhavati, saMkalpA-mAnasikabhayAdirUpaH 'se' . tasya 'vahAe' vadhAya maraNAya bhavatIti, tathA 'maraNaMte se vahAe hoi' maraNAntatila jhAraNa se ajJAtotpAdaka karmapujaloM ke grahaNa se jIva ko duHsthA nAdi kI prApti hotI hai aura isa se jIva ko hI duHkha hotA hai, ataH , jIva eMpAdita hI kama haiN| 'AyaMke le vahAe hoi' isakA tAtparya aisA hotA hai ki jIva jinakSoM ko saMpAdita karatA hai-vAMdhatA hai-apane zubhAzubha pariNAmoM se kArmANa vargaNAoM ko karmarUpa se pariNamAkara . unakA baMdha karatA hai| taya vaha una ke udya meM vividha prakAra kI pari- sthiti saMpanna banatA hai-jvarAdi rogoM le bhI yaha prasita hotA haijIcakRta ve karma pudagala jvarAdirUpa se pariNata hokara AtmA ko dukhita karate haiN| aura aisI bhI paristhiti isake sAmane lA dete haiM ki jisakI vajaha se yaha paryAyAntarita bhI ho jAtA hai| 'saMkappe se pahAe hoI' ve karma pudgala-arthAt apane udya meM jIva meM nAnA prakAra ke * saMkalpa vibhAva ke nimitta hue karma pudgala apane karane vAle jIva ko kaDAkammA" sUtra dvArA prATa 42vAma mAvI cha. 2 24thI mazAtA utpanna karanAra karma pudgalenA grahaNathI jIvane dusthAna vigerenI prApti thAya che. ane tenAthI jIvane ja duHkha thAya che. eTalA mATe kema jIve ja 6pAta ta cha. " Ayake se vahAe hoi" tenA mA che hai, jIva je kamene upArjIta kare che-bAMdhe che. pitAnA zubha azubha pariNAmonI karmavargaNAethI karma rUpathI pariNamAvI te tene baMdha kare che. tyAre te karmanA udayamAM judA judA prakAranI paristhitivALo bane che. javara (tA5) vigere govALe paNa te thAya che. arthAt jIve karelA te karma pudgala javara vigere rUpathI pariNamI ne AtmAne dukhita kare che. ane evI paristhiti tenI sAme lAvI de che ke jenA kAraNe e paryAyAntarita thaIne bhIkata paryAyavANI para 5 taya che. "sakaMppe se vahAe hoi" maya vigaire mana prakAranA saMkalpa rUpamAM pariNata thayela te karmapula-arthAt pitAnA udara Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA zaM0 16 u0 2 sU04 karmasvarUpanirUpaNam stasya vadhAya bhAti, maraNasvarUpaH anvo vinAzo yasmAt sa maraNAMta: mudrAdighAtaH 'se' tasya jIvasya 'vahAe' vadhAya maraNAya bhavati, tatrAtaGkasaMkalpamaraNAnteSu ca 'tahAtahANaM te poggalA pariNamaMti' tathA tathA khalu te pudgalAH pariNamanti, tathA tathA tena tena vadhAdijanakatvena pudgalAH pariNamanti, yena tasya karmakarturjIvasyAtaGkAdinA vadho bhavati, evaM ca vadhasya jIvAnAmeva darzanAd vadhakAraNasvarUpA asAtavedhapudgalAjIvakRtA atazvetAkRtAnyeva karmANi natvaceta:kRtAnIti nizcIyate ityata Aha-'natthi aceyakaDA kammA samaNAuso' na santi hI kaSTa pahuMcAte haiM-jIva bhayabhIta hokara apanI gRhIta paryAya ko bhI choDa detA hai / 'maraNaMte se bahAe hAI' akAla mRtyu ke kAraNa bhI isa jIva ko inhI apane dvArA kiye gaye karmoM ke prabhAva se milate haiM-maraNarUpa anta apanA jisase hotA hai aisA vaha maraNAnta-mudrAdidhAta hai| isa se jIva kA vyavahAra meM vinAza hotA dekhA jAtA hai isa kathana kA tAtparya aisA hai ki AtaGka saMkalpa evaM maraNAnta meM 'tahA tahA NaM te poggalA pariNamaMti' bodi janakarUpa se jIvadvArA kRta ve karma pudUgala hI pariNamate haiM ki jisase usa karma karanevAle jIva ko AtaGgAdi dvArA vadha ho jAtA hai yaha badharUpa phala jIvoM meM hI dekhA jAtA hai isaliye prANAtipAtarUpa pudala jIva kRta haiM isaliye cetaH kRta hone se ve kisI prakAra acetana nahIM hai aisA nizcaya hotA hai| isI bAta ko 'nathi acetakaDA kammA lamaNAulo isa sUtra dvArA yamAM jIvamAM aneka prakAranA saMkalpa vibhAvane nimitta thaIne kama pula pitAne karavAvALA jIvane ja dukha pahoMcADe che. jIva bhayabhIta thaIne pite asara 428 paryAyane para choDI he cha. "maraNAMte se vahAe hoi" mAsa mRtyunuM kAraNa paNa jIvane teja pote karelA karmonA prabhAvathI maLe che. maraNa rUpa pitAne anna jenAthI thAya che. te te maraNata eTale ke zukra tema-talavAra vigerene prahAra che tenAthI vyavahAramAM jIva vinAza thata levAmAM Ave che. A kathananuM tAtparya e che ke saghaghAta vigere Aga sapane bharAntamA "tahA tahANaM te poggalA pariNamaMti" vAhinA 2 rUpathI jIva dvArA karela te karma pula ja pariName che. ke jenAthI te karma karanAra jIvane AtaMka-saghoghAta vigerethI vadha-nAza thaI jAya che A vadharUpa phaLa chamAM ja jovAmAM Ave che jethI prANAtipAta rUpa putalaM jIvakRta che. tethI AtmakRta hovAthI te kaI paNa prakAre acetanakRta nathI e nizcaya thAya che. sara pAtana ."nathi aceyakaDA kammA samaNAso" mA sUtra Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre raatara karmANi zramaNAyuSman, he AyuSman zramaNa ! gautama ! yasmAt AtaGkAdinA jIvasyaiva maraNaM bhavati nAnyeSAm avacetaH kRtAnyeva karmANi bhavanti kathamapi ataH kRtatvaM karmagAmiti bhAvaH / ' se teNadveNaM jAva kammA kajjaMti' tattenArthena yAvat karmANi kriyante bhavantIti, patra yAvat padena - jIvANaM ceya kar3A kammA kati no aceyakar3A' ityasya padasamUhasya grahaNam, 'evaM nerahayAna vi' evaM nairavikAnAmapi, nairayikajIvasaMbandhikarmaviSapopi aneneva prakAreNa karmaviSayo jJAtavyaH, 'evaM jAca vaimANiyANaM' evaM yAvadvaimAnikAnAm, evameva vaimAnijI paryantaM vijJeyam | 'sevaM bhaMte sevaM bhaMte' tadevaM bhadanta tadevaM bhadanta, de bhagavan karmaNAM cetaH saMpAdanaviSaye yat devAnumiyairAkhyAtametat evameva sarvamevasamajhAyA gayA hai / 'se teNadveNaM jAva kammA kajjaMti' isIliye he gautama ! maiMne pUrvokta rUpase kahA hai ki pharma jIvakRta haiM, ajIvakRta nahIM haiM kyoMki AtaGka (sadya. ghAtiroga) Adi se jIva kA hI maraNa hotA hai anya ajIvAdikA nahIM, ataH ve jaisA kahA hai vaise hI haiN| yahAM yAvatpada se 'jIvANaM ceyakaDA kammA kajjaMti no aceyakaDA' isa pada kA saMgraha huA hai / 'evaM neraiyANa vi' isI prakAra kA kathana nairayika jIvoM ke dvArA kiye gaye karmoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye / 'evaM jAva vaimANiyANa' aura isI prakAra kA kathana yAvat vaimAnika jIvoM taka ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye / 'sevaM bha'te / sevaM bhate ! jAva viharaha' he bhadanta ! karma cetanakRta hote haiM usa viSaya meM Apa devAnupriya ne jo kathana kiyA hai-vaha aisA hI hai hai bhadanta ! vaha aisA dvArA sabhabhavavAbhAM bhAvyu che. " se teNaTTeNaM jAva kammA kajjaMti " tethA he gautama 1 me' pUrvAMkata rUpathI kahyuM che ke kama jIvakRta che. ajIvakRta nathI kemake AtaMga (saghoghAtI rAga) vigerethI jIvanuM ja maraNa thAya che. anya ajIvaahiunu nahi bhethI te ? udhu te tebhana hai, aDiyA yAvat pahathI "jIvANaM ceyakaDA kammA kajjati no aceyakaDA " mA pahanA sagraha thye| che, " evaM neraiyANa vi" mena rItanu athana nArIya lavethe urela unI sayyadhabha yA samala bevu. " evaM jAva vemANiyANa " me tanu athana yAvat vANumaMtarathI laIne vaimAnika sudhInA jIvAnA sabaMdhamAM paNa samajI levu. " sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! jAva viharai " De lagavan ! bhu mAtbhAge urelA che. e viSayamAM Apa devAnupriye je kathana karyu che. te temaja che huM bhagavana 1 te temaja che. arthAt sAcu` che. e pramANe kahIne gautama svAmIe Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyaMcandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 4 karmasvarUpanirUpaNam 15 satyam / 'nAva viharai' yAvada viharati- ityuktyA gautamaH bhagavantaM vandate namasyati vanditvA namasthitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti su. 4 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagavallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA- . . phalitalalitakalApAlApakapravizuddhagadhapadhanakagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyA zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikA lyAyAM vyAkhyAyAM SoDazazatake dvitIyodezakaH samAptaH // 16-2 // hI hai arthAt satya hI hai aisA kahakara gautama ne bhagavAna ko vandanA kI namaskAra kiyA, vandanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // khU0 4 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke solahaveM zataka kA dvitIya uddezaka samApta ||16-2 // bhagavAnane vaMdanA karI namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne pachI teo saMyama ane tayathI AtmAne bhAvita karatA pitAnA sthAne virAjamAna thaI gayA. sU04 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA seLamAM zatakane bIjo uddeza samApta 16-rA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 bhagavatI sUtre atha poDazazatake tRtIyodezakA prAramyate dvitIyodezakasyAnte karmaNAM cena kRtatvaM bodhitamiti karmaNo'dhikArAt tRtIyodezakepi karmaviSayo eva vicAraH kariSyate, bhanenaikakAryakAritvarUpasaMga sthAkhyasaMbandhenAyAtasya tRtIyodezakasyedamAdimaM sUtram - 'rAyagide' ityAdi / mUlam - rAyagihe jAva evaM vyAsI- kaD NaM bhaMte kammapayaDIo paNNattAo goyamA ! aTUkammapayaDIo paNNattAo, taM jahA - nANAvaraNijjaM jAva aMtarAiyaM, jIvANaM bhaMte! kaiSuresho paNNattAo goyamA ! aTTakammapayaDIo paNNatAo taM jahA - NANAvaraNijjaM jAva aMtarAiyaM evaM neraiyANaM jAva vaimANiyANaM, jIve NaM bhaMte! NANAvaraNijjaM kammaM veimANe kaikammapagaDIo veei, goyamA ! aTukammapayaDIo evaM jahA pannavaNAra veyaveya uddesao so ceva niravaseso bhANiyavvo, veyabaMdho vi taheva, baMdhatreyo vi taheva, baMdhabaMdho vi taheva bhANiyanvo jAva vemANiyANaM // sU0 1 // chAyA - rAyagRhe yAvat evamavAdIt, kati khalu bhadanta karmaprakRtayaH prajJaptAH gautama ! aSTakarma prakRtayaH prajJaptAH tadyathA-jJAnAvaraNIyaM yAvat aMtarAyikam, jIvAnAM bhadancha ! kati karmaprakRtayaH prajJaptAH ? gautama ! aSTakarmaprakRtayaH prajJatAH, tadyathA - jJAnAvaraNIyaM yAvat antarAyikam / evaM nairayikANAM yAvadvaimAnikAnAm / jIvaH khalu madanta / jJAnAvaraNIyaM karma vedayan katikarmaprakRtIrvedayati, gautama ! aSTakarma prakRtIH evaM yathA prajJApanAyAM veda veda uddezakaH sa eva niravazeSo bhaNitavyaH vedavandhopi tathaiva baMdhavedopi tathaiva, baMdhabaMdhopi tathaiva bhaNitavyo yAvat vaimAnikAnAm / / sU0 1 / tIsare uddeze kA prAraMbha dvitIya uddeza meM karma caindha (AtmA) kuna hote haiM aisA samajhAyA gayA hai / ataH karma kA adhikAra hone se se tRtIya uddeza meM bhI trIjA uddezAnA prAra'bha-- khIjA uddezAmAM kama caitanya (AtmAe) karelA heAya che evuM samajAvavAmAM mAvyuM che, jethI krama'nA adhikAra hAvAthI A trIjA uddezAmAM paNu A -- Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 3 0 1 karmaprakRtinirUpaNam 87 TIkA- 'rAyagi jAna evaM vayAsI' rAjagRhe yAvat ekmavAdIt - tataH pariSadgamanAntaram bhagavantaM mahAvIraM prati vakSyamANaprakAreNa gautamaH pUrvaprakaraNe karmaNaH kRtatvamiti jJAtvA karmaviSayameva praSTuM punaravAdIt 'kaNaM aMte kammapaDIo paNNattAo' kati khalu bhadanta karmaprakRtayaH prajJaptAH katisaMkhyakAH karmaprakRtayo bhavanti, bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama! 'aTTha kammapagaDIo paNNattAo' aSTakarmaprakRtayaH prajJaptAH 'taM jahA ' tayathA - 'nANAzraNijjaM jAva aMtarAiyaM' jJAnAvaraNIyaM yAvat antarAyikamiti jJAnAvaraNIyadarzanAvaraNIya vedanIya mohanIyAisI karma ke viSaya meM vicAra kiyA jAvegA ataH isa eka kArya kAritvarUpa saMgatinAmaka saMbandha se prApta isa tRtIya uddeza kA sarvaprathama sUtra hai - 'rAyagihe jAva evaM vayAsI' ityAdi / TIkArtha - - rAjagRha nagara meM bhagavAna gautama ne isa prakAra se pUchAso yahAM yAvat zabda se aisA sambandha lagA lenA cAhiye ki jaba prabhu se dharmopadeza sunakara pariSadA vApisa calI AI taba gautamane pUrva prakaraNAta karma meM cetanakRtakatA jAnakara punaH karma ke hI viSaya meM unase isa prakAra pUchA - ' kai NaM bhaMte ! kammapathaDIo paNNattAo' he bhadanta ! karma prakRtiyAM kitanI kahI gaI haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA | aTTakammapathaDIo paNNattAo' he gautama ! karma kI prakRtiyAM ATha kahI gaI hai / 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM- 'nANAvara NijjaM jAva kanA viSayamAM vicAra karavAmAM Avaze jethI eka kAya karavA rUpa sagatI (ucitapaNAnA) sakha`dhamAM A trIjA uddezAnA prAra'la karavAmAM Ave che tenu' thaDelu' sUtra yA abhAye che. " rAyagihe jAva evaM bayAsI " ityAhi L TIkAz-rAjagRha nagaramAM bhagavAn gautama svAmIe prabhune A pramANe pUchyuM' ahi'yA cAvat zabdathI evA samadha samajI levA ke bhagavAna rAjagRha nagaramAM padhAryAM pariSada teonA darzana ane vaMdanA mATe nagara bahAra prabhu pAse AvI prabhue dharmapideza karyAM. dharmAMpadeza sAMbhaLIne pariSada te pachI pAchI pAtapeAtAnA sthAne gaI tyAre gautamasvAmIe AgalA prakaraNamAM kahela krama nuM AtmarUpapaNu jANIne pharI phanA viSayamAM ja tene pramANe pUchyuM kaI NaM bhaMte kammapayaDIo paNNattAo" he bhagavan ! adhRtiyo TasI uhI che a kampayaDIo paNNattAo 66 tenA uttaramA anu che " goyamA ! va jahA - NANAvara NijjaM 21 jAva aMtarAiyaM S Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce yuSyanAmagotrAntarAyabhedAt aSTau karmakRtya iti / gautamaH pRcchati 'jIvANaM bhate kai kammapayaDIo pagattAo' he bhadanta ! jIvAnAM kati karmaprakRtayaH prajJaptAH ? bhagavAnAha-'goyamA / aTTha kammapayaDIo eNNattAo' he gautama ! jIvAnAmA karmaprakRtayaH prajJaptAH 'taM jahA' tadyathA-'nArAvaraNijjaM jAva aMtarAiyaM jJAnavaraNIyaM yAvat antarAyikam , jJAnAvaraNIyAdArabhyAntarAyikaparyantamaSTakarmaprakRtayo bhavantIti / 'evaM nerayiyANaM jAca vemANiyANaM' evaM nairayikANAM yAvat vaimAnikAnAm , sAmAnyajIvAdArabhya vaimAnikaparyantamimA eva aSTakarmaprakRtayo bhavantIti bhaavH| gautamaH pRcchati-'jIve NaM bhaMte jIvaH khalu bhadanta 'nANAvaraNijja kammaM veemANe kaikammapayaDIo veei jJAnAvaraNIyaM karma vedayan katikarma aMtarAdhyaM' jJAnavaraNIya yAvat-darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuSya nAma, gotra antarAya, aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM'jIvANaM bhaMte ! kai kammapayaDIo paNNattAo' he bhadanta / jIvoM ke kitanI karma prakRtiyAM kahI gaI hai ? ___ uttara-meM-prabhu kahate haiM-'goyamA! aTTha kammapayaDIo paNNattAo' he gautama ! jIvoM ke ATha karma prakRtiyAM kahI gaI hai| jo isa prakAra se haiM-'NANAvaraNijjaM jAva aMtarAiya' jJAnavaraNIya yAvat antarAyika evaM jAva vemANiyANaM' isI prakAra se sAmAnya jIva se lekara vaimAnika paryanta jIvoM ke jJAnavaraNIya se lekara antarAdhika taka AThoM karma prakRtiyAM hotI hai| ___ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jIve NaM bhaMte ! nANAvaraNijja kammaM veemANe kai kammapayaDIo veeI' he bhadanta ! jJAnAvaraNIya jJAnAvaraNIya, yAvata-darzanAvaraNIya ahiM yAvata zabdathI vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra ane aMtarAya ema chae prakRtionuM grahaNa ya' che. 73 gautama svAmI prabhune ye pUche che hai "jIvANaM bhaMte ! kA kammapayaDIo paNNattAo"BR! nadI meM pratibhAsI ! uttaramA prabhu ke cha hai " goyamA ! aTTha kammapayaDIo papaNattAo" gautama! vAna mA8 pratiyA 4ii che. 2 mA prabhArI cha. "NANAvaraNijja jAva aMtarAiyaM " jJAnAvaraNIya yAvat satarAya " evaM neraiyANaM jAva vemANIyANaM" zata nA24 thI dAna vaibhAni sudhaan| vA.jJAnAvarAyathI laIne aMtarAya sudhInI ATha karma prakRtie hoya che. have gautama svAmI mana me pUche che 4- jIve NaM bhaMte ! nANAvaraNIjjaM kammaM veemANe kai kamma payahImo vepada " 3 sagavan ! jJAnAvaraNIya bha vana rt| 71 kSI Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 3 su0 1 karmaprakRtinirUpaNam prakRtIvedayati, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'ammAyaDImo' aSTakarmaprakRtI: vedayatIti 'evaM jahA panavaNAe veyAveyauddesao' evaM yathA prajJApanAyAM vedaveda uddezaH 'so ceva niravaseso bhANiyanvo' sa eva nirakzepo bhaNitavyaH / 'veya veya uddesao ti' vedavedane ekasyAH karmaprakRteH vede anyAsAM karmazkRtInAM vedanam yatroddezake kathyate sa vedavedaH sa eva uddezaka iti vedavedoddezakaH prajJApanAsUtrasya saptaviMzatitame pade vedavedoddezakaH / vedavedoddezakadhArthata evam-gautama ekasyAH karmaprakRtervedanasamaye'STau karmaprakRtIrvedayati jIvaH / mohasya kSaye upazame vA saptaprakRtIrvedayati zeSaghAtikarmakSaye sati catasRNAmeva vA vedanaM bhavatIti / yathA jIvasAmAnyavipaye ekasyAH karmapakRtervedanasamaye anyAsAmaSTAnAM saptAnAM paNNAM vA vedanaM bhavati tathaiva manuSyepi ekasyAH karmaprakRtervedane'nyA. karma kA cedana karatA huA jiva kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai ? 'evaM jahA pannavaNAe veyAveyauddesao, loceva niraselo bhANi. yanvo' he gautama ! jailA prajJApanA meM veveda uddeza kahA gayA hai, vaha saba yahAM kaha lenA cAhiye / veyaveyauddesao tti' ekakarmaprakRti ke vedana meM anya karma prakRtiyoM kA vedanA jisa uddezaka meM kahA gayA hai vaha vedaveda hI vedaveda uddezaka hai-vedavedodezaka artha kI apekSA isa prakAra se hai-he gautama ! eka karmaprakRti ke vedana ke samaya meM jIva ATha, karma prakRtiyoM kA vedana karatA hai| moha ke kSaya meM yA upazama meM sAta karma prakRtiyoM kA vedana karatA hai| zeSaghAtiyA karmoM ke kSaya hone para cAra hI prakRtiyoM kA vedana hotA hai| jisa prakAra se jIva sAmAnya ke viSaya meM eka karmaprakRti ke vedana ke samaya meM anya ATha prakRtiyoM bhI pratimAnu. 34na 42 2. tanA uttaramA prabhu . " evaM jahA pannavaNAe veyAveyauddesao, soceva niravaseso bhANiyavyo" ravI zata prajJApanA sUtramAM 27 vedaveda udeze kahevAmAM AvyuM che. te tamAma ahiMyA samajI bevA. "veyaveya uddesao ti" me mapratinA vahanamA bhI ibha pra. tivyA vahana dezamA ma mAnya che. te 'vaha' deza the. vedaveda udezaka arthanI apekSAe A rIte che-he gautama! eka karmaprakRtinA vedana samaye jIva ATha karmaprakRtionuM vedana kare che mehanA kSayamAM agara upazamamAM (taNAnA nAzamAM) sAta kamaprakRtionuM vedana kare che. bAkInA ghAtiyA kamene kSaya thAya tyAre cAra ja karmaprakRtionuM vedanA thAya che. te rIte jIva sAmAnyanA viSayamAM eka karmaprakRtinA vedana samaye bIjI ATha bha012 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sAmapi vedanaM bhavati, evameva nArakAdArabhya vaimAnikadevaparyantamekasyAH karmamakRtervedanasamaye'nyAsAmapi vedanaM bhavatyeveti bhAvaH 1 / 'vedabaMdho vi taheva' veda , bandhopi tathaiva, ekasyAH karmaprakRteve de vedane sati anyAsAM kiyatInAM karmaprakRtInAM bandho bhavati, iti yasmin nirUpyate asau vedavandhaH kathyate sa veda- . vandhopi tathaiva prajJApanAyAmiveti, sa ca prajJApanAmUtre SaDviMzatitamapaMdarUpaH evaM hi tatratyaM prakaraNam-'kai NaM bhaMte kammapagaDIo paNNattAo, 'goyamA aDhakammapagaDIo paNNattAo, taM jahA-NANAvaraNaM jAva aMtarAiyaM, evaM neraiyANaM jAva vemA- . NiyANaM, jIveNaM bhaMte NANAvaraNijja kammaM veemANe kai kammapagaDio vaMdhaikA yA sAta prakRtiyoM kA yA chaha prakRtiyoM kA vedana hotA hai, isI prakAra se nAraka se lekara vaimAnika deva paryanta jIvoM ko eka karma prakRti ke vedana ke samaya meM anya bhI karmaprakRtiyoM kA vedana hotA hai aisA jAnanA cAhiye ? 'veda baMdho vi taheva veda baMdha bhI vaisA hI hai-- 'eka karma prakRti ke vedana hone para anya kitanI karma prakRtiyoM kA baMdha hotA hai ? aisA jisameM nirUpita kiyA jAtA hai vaha veda bandha kahA gayA hai, yaha vedabandha bhI vaisA hI prajJApanA ke jaisA hai yaha vedabandha' prajJApanA sUtra meM 263 pada rUpa hai / vahAM kA prakaraNa aisA hai-'kaha Na bhaMte ! kammapagaDIo' he bhadanta ! karma prakRtiyAM kitanI kahI gaI haiM ? 'groyamA aTTa kammapagaDio paNNattAbho he gautama! karmaprakRtiyAM ATha kahI gaI haiM / 'taM jahA NANAvaraNaM jAva atarAiyaM' jaise-jJAnAvaraNa se lekara antarAyika taka 'evaM neraiyANaM jAva vemANiyANaM' isI prakAra kA kema prakRtionuM ke sAta karma prakRtinuM ke cha kama prakRtionuM vedanA thAya. che. eja rIte nArakathI laIne vaimAnika deva sudhInA jIvene eka kamaprakatinA vedana samaye bIjI paNa karmaprakRtionuM vedanA thAya che tema samajI khe'. " veda baMdhovi taheva" vahama'dha 5 me pramANe cha. bhAbha prakRtinuM vedanA thAya tyAre bIjI keTalI karmaprakRtione baMdha thAya che? evI rIte jemAM nirUpita karavAmAM Ave che tene vedabaMdha kahevAmAM Ave che. te vedabaMdha paNa tevI ja rIte prajJApanAmAM kahyA pramANe che. A vedabaMdha prajJApanA sUtranA 26mAM padamAM kahyo che. tenuM prakaraNa A pramANe che. "kai NaM bhaMte ! kammapagaDIo paNNatAo" bhagavan ! 4 pratimA kI 44ii cha. " goyamA! aTTha kammapaDIo paNNattAo" gItama! maprati mA8 hI che. "taM jahA NANAvaraNijjaM jAva aMtarAiyaM" jJAnAvarAyathI bana matarAya adhInI mA meM prtime| hI cha. " evaM neraiyANaM jAva vemA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 3 sU0 1 karmaprakRtinirUpaNam 15 goyamA ! sattavihavaMdhae vA avihavaMdhae vA chavihabaMdhae vA, egavihabaMdhae vA" ityAdi / kati khalu bhadanta karmaprakRtayaH prajJaptAH gautama ! aSTakamaprakRtayaH majJaptAH, tadyathA jJAnAvaraNIyaM yAvadantarAyam evaM nairapikANAm yAvadvaimAnikAnAm , jIvaH khalla bhadanta ! jJAnAvaraNIyaM karmavedayan kati karmaprakRtIrvaghnAMti, gautama saptavidhavandhako vA aSTavidhavandhako vA paDvidhavandhako vA ekavidha. bandhako vA, ityaadi| ekasyA vedanasamaye'STamakRtInAM' bandhanaM bhavatItyetasmasiddhameva, bhAyurvandhakAlAdanyatraikasyA vedanasamaye saptAnAmeva bandhanaM bhavati / sUkSmasaMparAyanAmakaguNasthAnake AyuSyamohanIyakarmavyatirikSaTkarmaprakRtInAM kathana narayika sambandhI karma prakRtiyoM ke sambandha meM yAvat 'paimAnika jIvoM ke karmaprakRtiyoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye / 'jIveNaM bhate / jANAvaraNijja veemANe kai kammapagaDIo baMdha' he adanta ! jJAnAvaraNIyakarma kA vedana karatA huA jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA bandha karatA hai| 'goyamA sattavibaMdhae vA, aTTaviha ba~dha0 vA chavihabaMdhae vA, egavihabaMdhae vA' ityAdi he gautama / vaha jIva sAta karma prakRtiyoM kA yA ATha karma prakRtiyoM kA, yA chaha karma prakRtiyoM kA yA eka karmaprakRtikA bandha karatA hai ityaadi| eka prakRti ke vedana samaya meM ATha prakRtiyoM kA bandhana hotA hai yaha prasiddha hI hai| Ayu vandha kAla se anyatra eka prakRti ke vedana samaya sAta hI karmaprakRtiyoM kA bandha hotA hai / sakSama sapirAyanAmaka dezaveM guNa, sthAna meM AyuSya, mohanIya karma ke vyatirikta 6 pharma prakRtiyoM kA NiyANaM " te zatanu thana nIya- Cii pratimAMnA sbhaadhamAM thAva vimAnika jIvonI kamaprakRtionA saMbaMdhamAM paNa samajI levuM. "jIve NaM bhave ! NANAvaraNijyaM veemANe kai kammapagar3Io baMdhai" sagavan / jJAnAvaraNIya karmanuM vedana karate jIva keTalI karmaprakRtiene baMdha kare che? "goyamA! sattavihabaMdhae vA avihabaMdhae vA chabihabaMdhae vA egavihabaMdhae. vA-ityAdi-3 gautama ! 7 sAta bhI pratimAno athavA ma18 4 prakRtiene agara cha kama prakRtione ke eka karmaprakRtine baMdha kare che. ItyAdi eka karma prakRtinA vedana samaye ATha karmaprakRtine baMdha thAya che. e prasiddha ja che, Ayu baMdhanA kALathI bIje eka karmaprakRtinA vedana samayamAM sAta ja karma prakRtione baMdha thAya che. sUkSma sAMparAya nAmanA dazamAM gurusthAnamAM AyuSya ane mohanIya karma sivAyanI cha karmaprakRti Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vandho bhavati, upazAMtamohAdinAmakaguNasthAnake ekasyaiva vedanIyakarmaNo bandho bhavatItira / 'baMdhaveyo vi taheba' bandhavedopi tathaiva, ekasyAH karmaprakRterbandhasamaye'nyAsAM kiyatInAM prakRtInAM vedanaM bhavatItyetadarthapratipAdaka: bandhavedapadarUpaH kathyate sopi prajJApanAsUtra iva vaktavyaH sa ca prajJApanAyAM paJcaviMzatitamapadarUpA, bathAhi kai bhaMte' ityaadi| pUrva videva sarva jJAtavyam , pUrvaprakaraNApekSayA vizeSastvam-'jIve NaM bhaMte NANAvaraNijnaM baMdhamANe kai kammapagaDIo veza, goyamA niyamA aDhakambhapagaDIo veei' ityAdi, jIvaH khalu bhadanta jJAnAvaragIya karma vedayan katikarmaprakRtIrvedayati gautama niyamAt aSTakarmaprakRtIrvedayati, ityaadi3| 'baMdha baMdho vi saheja' bandha bandhopi tathaiva ekasyAH karmaprakRtervandhe sati anyAsAM karmaprakRtInAM kiyatInAM vandho bhavati iti yatra pratipAdyate sa vandhabandhA, bandha hotA hai| upazAnta mohAdika nAmaka guNasthAnoM meM-11 3 12 veM evaM 13veM guNasthAna meM eka hI vedanIya karma prakRti ke bandha ke samaya meM anya kitanI prakRtiyoM kA vedana hotA hai ? isa artha kA pratipAdaka vaha baMdha veda pada hai / ise yo samajhanA cAhiye 'kai Na bhate! ityAdi pUrvokta rUpa se saba yahAM samajha lenA caahiye| pUrva prakaraNa kI apekSA yahAM vizeSatA isa prakAra se hai-'jIve NaM bhaMte! NANAva. raNijja kammaM baMdhemANe kai kammapagaDIo veei ? goyamA ! niyamA aTTakammapagaDIo, veeI' ityAdi 3, 'baMdha badho vi taheva' ekakarma prakR. tike bandha hone para kitanI anyakarmaprakRtiyoM kA dhandha hotI hai aisA jahAM para pratipAdana kiyA gayA hotA hai vaha bandhayandha hai| zAne baMdha thAya che. upazAMta mahAdika nAmanA guNasthAnamAM 11mAM-12mAM a 13bhA sthAnamA 41 vahanIya bhanI ma thAya che. "baMdha veyovi taheva" madha va pazu se pramANe 1 cha. me prakRtinA madha samaye bIjI keTalI kama prakRtionuM vedanA thAya che A arthanuM pratipAdana karanAra A baMdha veda nAmanuM 24muM pada che. temAM A pramANe samajavAnuM che"kinnN bhaMte !" ityAdi-57i pramANe mahIya sabhA 59tAnA 42yanI apekSA maDiyA 21 zatanA vizeSatA che. 'jIve NaM bhaMte ! NANAvaraNijja kammaM baMdhemANe kai kammapagaDIo veei goyamA ! niyamA aTTa kamma pagaDIo deei, ityAdi-zAnA2NIya manA madha 42 hI meM prakRtionuM vedana kare che? he gautama ! te niyamathI ATha karma prakRtionuM vahana 42 che. "baMdha vadhovi taheva" me mapratibhAnA madha thAya tyAre bIjI keTalI karma prakRtione baMdha thAya che. evuM jyAM pratipAdana karavAmAM Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 3 sU0 1 karmaprakRtinirUpaNam 93 sa ca prajJApanAyAM caturviMzatitama padarUpaH, sa cetyam-'kai NaM bhaMte' ityAdikaM pUrva prakaraNavadeva jJAtavyam, vizeSastvayat-'jIveNaM bhaMte NANAvaraNijnaM kamma baMdhemANe kaI kammapagaDIo vadhai, goyamA sattavihavaMdhae vA aTTavihavaMdhae vA chaviha baMdhae vA' ityAdi, jIvaH khalu bhadanta jJAnAvaraNIya karma vadhnan kati karmaprakRtI. badhnAti, gautama saptavipandhako vA aSTavidhabandhako vA paviSabandha ko vA, ityAdi, yadA AyuSya kama nabadhnAti tadA saptaiva karmaprakRtIrvadhnAti, AyuSyasahitA aSTamakRtIbadhnAti, AyuSyaM mohanIyaM ca yadA na badhnAti tadA SaNNAmeva prajJApanA meM yaha cauvIsaveM pada rUpa se hai / vaha yahAM isa prakAra se samajha lenA cAhiye 'kaha NaM baMdhe ityAdi saba pUrva prakaraNa ke anusAra hai| vizeSatA aisI hai-'jIve NaM bhaMte ! NANAvaraNijja kammaM baMdhe mANe kaha kammapagaDIo bagheha 'goyamA ! sattavihadhae vA aviha baMdhae vA chaviha baMdhae vA' ityAdi 'tAtparya isakA isa prakAra se hai-he bhadanta ! jIva jJAnAvaraNIya karma kI prakRti ko bAMdhato huA aura kitanI karma prakRtiyoM kA pandha karatA hai ? isa para uttara dete hue prabhu gautama se kahate haiM-he gautama ! aisA vaha jIva sAtakarma prakRtiyoM kA yA ATha karma prakRtiyoM kA yA chaha karma prakRtiyoM kA bandha karatA hai / jaba yaha Ayu karma kA bandha nahIM karatA hai taba sAta karma prakRtiyoM ko bAMdhatA hai| aura jaba AyuSya kA baMdha karatA hai taba ATha karmaprakRtiyoM kA baMdha karatA hai aura jaba Ayu evaM mohanIya karma kA pandha nahIM karatA hai AvyuM che, tene baMdha baMdha kahe che prajJApanAnA visamAM padamAM A kahe'paamaa mAnche. te maDiyA mArIta samAnu cha. "kANaM baMdhe" ityAdi-saghaNu 4thana paDatA manusAra cha vizeSatA mA prabhArale. "jIveNaM bhaMte ! NANAvaraNijnaM kammaM baMdhemANe kai kammapayaDIo badhai goyamA ! satta. vihaba'dhae vA avihabadhae vA chavihavaMdhae vA" ityAdi mA 4thananu tAtparya A pramANe che. he bhagavan! jJAnAvaraNIya karmanI prakRtione baMdha karate jIva bIjI keTalI kama prakRtine baMdha kare che? tene uttara ApatA ' prabhu gautamane kahe che ke he gautama! jJAnAvaraNIya karmaprakRtiono baMdha karate jIva sAta kama prakRtiene agara ATha karmaprakRtione ke che. karma prakRtiene baMdha kare che. jyAre te Ayu karmane baMdha nathI karatA tyAre sAta karmaprakRtione baMdha kare che. ane AyuSyane baMdha kare che tyAre ATha karma prakRtiene baMdha kare che ane jyAre Ayu ane mohanIya karmane Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatIsse bandhanaM bhavatIti bhAvaH 4 / 'taheva bhANiyanno' tathaiva bhaNitanyaH, prajJApanAmatraprakAreNaiva bhaNitavyaH, 'jAva vemANiyANaM yAvadvaimAnikAnAm , vaimAnikaparyantaM karmaprakRtInAM vicAro vidheyaH // 1 // ___ pUrva bandhakriyAnirUpiteti kriyAvizeSasya kathanAya prastAvanApUrva kamagrima sUtramAha-'tae NaM samaNe' ityaadi| ___ mUlam-tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIraM annayA kayAi rAyagihAo nayarAo guNasilAo ceiyAo paDinikkhamada paDinikkhamittA bahiyA jaNavayavihAraM viharai, teNaM kAleNaM teNe samaeNaM ulluyatIre nAmaM nayare hotthA vno| tasta NaM ullayatIrassa nayarasta vahiyA uttarapurasthime disibhAe ettha Na egajaMbUe nAmaM ceie hotthA, vaNNao, tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre annayA kayAi puvvANupuci caramANe jAva egajaMbUe ceie samosaDhe jAva parisA paDigayA, bhaMte tti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI-aNagArasta NaM bhaMte bhAviyappago chaTuM chaTTeNaM aNikkhitteNaM jAva AyAvemANassa tasla NaM purasthime NaM avaI divasaM kappar3a, no hatthaM vA pAyaM vA bAhuM vA UrUM vA AuMTAvettae vA pasArentae vA, paccasthime NaM se avaDhe divasaM kappai, hatthaM vA pAyaM za bAhUM vA UruM vA AuMTAvettae vA, pasArettae vA, tassa NaM aMsiyAo laMbaMti taM ca veje adakkhu Isi pADe taba yaha chaha hI karmaprakRtiyoM bandha karatA hai / 4 / aisA yaha saba prakRtiyoM ke baMdha-Adi kA kathana prajJApanA sUtra ke anusAra yAvat vaimAnikoM taka kaha lenA cAhiye ? suu01|| . baMdha nathI karate tyAre te cha kama prakRtione baMdha kare che A pramANe A saghaLuM karma prakRtinA baMdha AdinuM kathana prajJApanA sUtramAM kahyA anusAra yAvatuM vaimAnike sudhI samajI levuM. 501che. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 3 sU0 1 kriyAvizeSanirUpaNam pADettA aMsiyAo chiMdejA, se pUrNa bhaMte! je chiMdai tassa kiriyA, kajjai, jasta chijjai no tassa kiriyA kajjai, NaNNatthe dhammaMtarAipaNaM, haMtA goyamA ! je chiMdaha jAva dhammaMtarAieNaM / sevaM bhaMte sevaM bhaMte ci // su0 2 // chAyA - tataH khalu zramaNo bhagavAn mahAvIro'nyadA kadAcit rAjagRhAt nagarAt guNazilakAt caityAt pratiniSkrAmati pratiniSkramya vahirjanapadavihAraM viharati / kAle vasmin samaye ullukatIraM nAma nagaramAsIt-varNakaH tasya khalu ullukatIrasya nagarasya vahirutarapaurastye digbhAge na khalu ekajaMbUkaM nAma caityamAsIt-varNakaH, tataH khalu zramaNo bhagavAn mahAvIro'nyadA kadAcit pUrvAnupUrvyAcaran yAvat ekajaMbuke caitye samavataH yAvat paripat pratigatA bhadanta iti bhagavAn gautamaH zraNaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati vaMditvA namastviA evamavAdIt / anagArasya khalla bhadanta ! bhAvitAtmanaH SaSThaH SaNThena anikSiptena yAvat AtApayataH, tasya khalu paurastye khalu apArthaM divasam no kalpate hastaM vA pAdaM vA bAhuM vA UrUM vA AkuJcayituM vA prasArayituM vA, khala pAzcAtye tasyaM apArddha divasa kalpate harataM vA pAdaM vA vAhuM vA UruM vA AkuzcayituM vA prasArayituM vA, tasya khalu arzikA: lambante taM caiva vaidyaH adrAkSIt ISat pAtayati pAtayitvA arzikAH chindyAt, tad nUnaM bhadanta yaH chinyAt tasya kriyA bhavati, yasya chidyate tasya no kriyA bhavati nAnyatrekena dharmAntarAyikeNa ? hanta gautama yaH chinnati yAvat dharmAntarAyikeNa / tadevaM bhadanta tadevaM bhadanta iti // 02 // // SoDazazatake tRtIya uddezaH samAptaH // 16-3 // 'TIkA- 'tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIraM tataH tadanantaraM khalu zramaNo bhagavAn mahAvIra : 'annayA kayAha' anyadA kadAcit 'rAyagihAo nayarAo' rAjagRhA pUrva meM bandha kriyA kA jo nirUpaNa kiyA gayA hai / usameM kriyA vizeSaNakA nirUpaka karane ke liye prastAvanA pUrvakasUtrakAra isa agrima sUtra kA kathana karate haiM 'tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre annayA kayAiM rAyagihAo' ityAdi / AnI pahelAMnA sUtramAM makriyAnuM nirUpaNu karavAmAM Avyu che temAM kriyAvizeSanuM nirUpaNa karavA mATe sUtrakAra nicenA sUtranu kathana kare che. NaM khamaNe bhagavaM mahAvIre " ityAha tae 66 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI nagarAt 'guNasilo ceiyAo' guNasilakAt caityAva-guNazilakanAmakodyAnAda 'paDiniksamaI pratiniSkAmati 'paDinikkhamittA' pratiniSkramya 'vahiyA jaNavayavihAraM viharaI' bahirjanapadavihAraM viharati / 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' tasmin kAle tasmin samaye 'uljayatIre nAma nayare hotthA' ullUkatIraM nAma nagaramAsIda 'vanno' varNakaH cNgngriivrnnnvijnyeym| 'tassa ulluyatIrassa nayarassa' vasya khalu ullukavIrasya nagarasya 'pahiyA uttarapurasthime disigAe' bahirutara. paurastye digbhAge IzAnakoNe ityarthaH 'ettha NaM egajaMbue nAmaM cehae hotyA' aba khalu ekajaMbUkanAmakaM caityagubAnamAnIt 'inno ' varNaka:-pUrNabhadracaityavad varNanaM vizeSam 'tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre' tataH khalu zramaNo bhagavAn mahAvIra TIkArtha--'tae Na samaNe bhagavaM mahAvIre' 'isake bAda zramaNa bhagaH vAna mahAvIra 'annayA kayAI'kisI eka samaya 'rAyagihAonayarAo' rAjagRhanagara se 'guNalilAo ceiyAo' guNasilaka nAmaka udyAna se 'paDinikkhamaI' vihAra kiyaa| 'paDinikhamittA' aura vihAra karake 'pahiyA jaNavayavihAraM viharaI' bAhara ke janapada meM vihAra karane lge| teNa kAleNaM teNaM samaeNa' usa kAla aura usa samayameM 'ullu yatIre nAmaM nayare hotthA' ullakatIra nAma kA nagara thaa| 'vaNNao' varNaka isakA varNana campAnagarI ke varNana ke jaisA kahanA caahiye| 'tassa NaM ulluyatIrassa nayarassa' usa ullukatIranagara ke 'vahiyA uttarapurasthime disImAe' bAhara uttarapaurastya digbhAgameM IzAna koNa meM 'ettha NaM egavue nAmaM cehae hotthA' ekajambUka nAmakA caityaudyAna thA-'vannao' isakA varNana bhI pUrNabhadra caitya ke jaisA jAnanA --" tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre" tyAra pachI zrama bhagavAna mahAvIra " annayA kayAI" I mata " guNasilAo ceiyAo" zAziva nAmaMnA dhAnamAthI "paDinikkhamaI" viDA2 yA "paDinikkhamitA" viDAra 4zana "bahiyA jaNavayavihAraM viharai" mahAnA nayA (A)mA vihAra 421 // vAya. " teNaM kAleNaM deNaM samaeNaM " te Na mana' samaye, " ulluyatIre nAma nayare hotthA " BYtAranAmanu naga2 khata. "vaNNao" tanu na pAnagazanI bhA64 sabhala "tassa ulluya nIrasa nayarassa" a sers tIra nAmanA nAnI "bahiyA uttarapurasthime disImAe" mahAra uttara pUzAmA arthAt zAna gayarAmA " ettha NaM egajambUe nAmaM cehae hotthA" me mUha , nAmanu caitya (GdhAna) Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 40 3 0 1 kriyAvizeSanirUpaNam 97 'annayA kayAi' anyadA kadAcit - anyasmin kasmithitkAle 'putrANupurvica caramANe' pUrvAnupUrvyAcaran 'jAtra' yAvat 'egajaMbUe samosaDhe' ekajaMbUke eka jambUkanAmakodhAne samavasRtaH = samAgataH / ' jAva parisA paDigayA' yAvat pariSat pratigatA yAvat parpad nirgatA dharmakathAM zrutvA paryat pratigatA / 'bhaMte ti bhagavaM goyame' he bhadanta iti saMbodhya bhagavAn gautamaH 'samaNaM bhagava mahAvIraM vadai namasaI' zramaNa bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati 'vaMdittA narmasittA evaM vayAsI' vanditvA namastviA evaM vakSyamANaprakAreNAvAdIt 'aNagArassa NaM bhaMte bhAdiyappaNI' SaSThapaSThena anikSiptena-pRSTha paSThena etannAmakatapovizeSeNa anikSiptena nirantareNa 'jAna AyAveSANassa' yAvat AtApayataH - AtApanAM kurvataH 'tassa NaM' caahiye| 'tae NaM samaNe bhagayaM mahAvIre' isake bAda zramaNa-bhagavAn mahAvIra 'annayA kayAha' kisI eka samaya 'puvvANupurvica caramANe' pUrvAnupUrvI se bihAra karate hue 'jAva' yAvat 'egajaMtUe samosaDhe' eka jambUka nAmake udyAna meM padhAre 'jAva parikSA paDiyA' yAvat pariSadA pIche calI gaI- arthAt prabhu kA Agamana sunakara pariSadA AI aura dharmakathA sunakara pIche gaI / 'bhaMte tti bhagavaM godhame ' he bhadanta | isa prakAra se prabhu ko saMbodhita karake bhagavAn gautama ne 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdaI narmalaI' bhagavAn mahAvIra ko vandanA kI, namaskAra kiyA, vaMdittA namatti evaM vayAsI' bandanA namaskAra kara phira unhoMne prabhu meM isa prakAra pUchA- 'aNagArassa NaM bhate bhAviyappaNI' he bhadanta ! jo bhAvatAramA anagAra 'chahUM chaNaM aNikkhitteNaM' nirantara cha chaDa kI tapasyA c: " 66 hetu . " vaNNao " tenuM vAguna yUladra caitya (udyAna )nA varSAnanI bhAI sama sevu. "tapaNaM samaNe bhagava mahAvIre " te pachI zramANu lagavAna bhaDA vIra " annayA kayAI " ardha ko samaye " putravANupUvi caramANe " pUrvAnu pUrvIthI vihAra karatA jAva yAt egajambU samosaDhe " arthAt tItha karanI para parAthI eka jabU nAmanA udyAnabhAM padhAryA - jAva parisA paDigayA " prabhunu Agamana sAMdaNIne pariSada alunA harzana ne pahanA 42vA AvI prabhue tene dhamadezanA ApI dhadezanA sAbhaLIne pariSada pAtapeAtAnA sthAne pAchI gaI, te pachI vaiyAvacca (sevA) karatA gautama svAmIe "bhaMte ci bhagava goyame " he bhagavan / thA pramANe prabhune saMbodhana urIne bhagavAna gautama svAbhI " samaNaM bhagava' mahAvIraM vaMdai namasai " zramaNa agavAna mahAvIrane bahanA churI namasjhara irSyA " vaMdittA namakhittA evaM vayAsI " vadhrunA namaskAra urIne tethe pralune yA prabhAre pUchayu " aNagArastra NaM bhaMte ! bhAviyappaNo " he bhagavan ! ne lAvitamAtmA maNugAra " chaTThachaTTeNaM aNi bha0 13 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIle tasya tapaH kurvataH khalu 'purasthimeNaM' paurastye-pUrvabhAge pUrvANhe ityarthaH 'avaI divasaM' apArddha divasaM apagatA divasam-arthadivasaparyantaM 'no kappaI nokalpate 'hatthaM vA pAyaM vA vAhuM vA aruM vA AuMTAvettae vA pasArettae vA hasta vA pAdaM vA vAhuM vA UraM vA AkuzcayituM vA prasArayituM vA na kalpate iti pUrvaNAnvayaH / kAyotsarge vyavasthitatvAt 'paccatthimeNaM se avaDU divasaM kappaI' pAzcAtye pazcimamAge aparAhve ityarthaH tasya apArddha divasam addha divasaM yAvada kalpate, hatthaM vA pAyaM vA vAhu vA aruM vA AuMTAvettae vA pasArettae vA hastaM vA pAdaM vA vAhuM vA aruM vA AkuzvayituM vA prasArayituM dA-dinasya pazcimabhAge hastAdInAmAkuJcanaM prasAraNaM vA kalpate kAyotsargAbhAvAditi bhAvaH / 'tassa NaM asiyAo laMbaMti' tasya kAyotsargAbhigrahayuktasya sAdhoH azikAra ajaisi nAsikAsthitAni laMbante bahisthitA vartante 'taM ca vejje adakkhu' taMca se 'jAva AyAvemANassa' yAzat AtApanA karatA hai 'tassa ' usa tapa karate hue anagAra ke 'purasthimeNaM' pUrva bhAga meM-pUrvAha meM 'avaI divasaM ardha divasa paryanta 'no kappaDa hattha vA, pAyaM vA, bAhuM vA arUM vA, AuMTAvettae vA palArettae vA 'hAthoM kA saMkocanA, yA pasAranA pairoM kA saMkocanA yA pasAranA, cAhanoM kA saMkocanA yA pasAranA, jaMghAnoM kA saMkocanA yA pahAranA kAyotsarga meM vyavasthita hone ke kAraNa kalAtA nahIM hai| 'paccatyimeNaM se avaDDe divasaMkapaI' aparAha meM arddha divasa paryanta kalpatA hai 'hatthaM vA pAyaM vA bAhavA, arUM AuMTAvettae, vA pasArettae vA hAtha paira, bAhu, Uru, kA pasAranA yA saMkocanA-kyoMki usa samaya meM usameM kAyotsarga kA abhAva rahatA hai| 'tarataNaM aMsiyAo laMbaMti' aise usa kAyotsargarUpa abhigraha se yukta sAdhu ke nAsikA sthita arza kkhitteNaM" nirata2 7474nI tapasyAthI "jAva AyAvemANassa" yAvat bhAtAyanA 42 che "tastraNaM" te ta5 42tA sapA mArane "purasthimeNaM" pUrNa lAmA pUrvAdhyamAM "ava? divasaM" mAhisa sudhI "no kappai hattha vA, pAyaM vA, bAhuM vA, UruvA, AuTAvettaevA pasArettaevA" hAthAna saya 12 phelAvavA pagane saMkecavA ke phelAvavA, bAhuone saMkecavA ke phelAvavA, jaghAone saMkecavI ke phelAvavI te kAryotsarga vyavasthita hovAnA kAraNe 485tu nayA "paJcasthimeNaM se avva divasaM kappai" aparAmA (bhadhyAna pachI zrI yAthA pasAramai) ga sa sudhI 8 cha. " hatthaM vA, pAyaM vA, bAhuM vA, UraM vA, AuTTAvettae vA, pasArettae vA" bAtha, 5, mAI, mana 3tuM phelAvavuM ke sacavuM te kemake te samaye tenAmAM kAyotsargane abhAva hoya he. " tussa NaM aMsiyAo lavaMti" 25 hai / ayAsa 35 malina Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 3 sU0 1 kriyAvizeSanirUpaNam 99 anagAraM kAyotsarge vasthitaM lambamAnAsam kazcit vaidho'drAkSIt , taM ca dRSTvA tAdRzanAsikAgatarogakartanAya 'Isi pADeI' Ipat stokaM pAtayati bhUmau strA payati, apAvitasya nAsikAsthitarogakartanAsaMbhavAta 'Isi pADetA asiyAo chidejA' Ipana pAtayitvA aMzikAH chindyAt 'se NUNaM bhaMte tad nUnaM bhadanta 'je chiMdai tassa kiriyA kajjaI' yA nAsikAroMga chinnatti kartayati tasya chedakasya vaidhasya kriyA bhavani kim ? kriyA vyApArarUpA, sA tu zubhA dharmabuddhayA, lomAdi vuddhayA tu azubhA kriyA bhAti, 'jassa chijjai no tassa kiriyA kajjaI' yasya munerarzikA chicate no tasya kriyA bhavati yasyAnagArasya aMzikA chedo'bhUda (masA) laTaka Ate haiM-bAhara nikala Ate haiM-'taM ca vejje adakkhu' kAyotsarga meM sthita, evaM jisake arza (masA) bAra nikala kara Aye haiM aise usa anagAra ko yadi koI vaidha dekhaletA hai to vaha una vaidya una aoM ko kATane ke nimitta 'IsiM pADeha' usa anagAra ko jamIna para liTA detA hai, kyoMki jaba taka use jamIna para leTAyA nahIM jAvegAtapataka usakI nAsikA meM sthita.usa arza roga kA kATanA bana nahIM sakatA hai 'IsiM pADetA AsiyAoM chidejjA' liTAkara aba vaha usake aMzikAoM ko kATatA hai / 'se NaM taM bhaMte !' to he bhadanta / je chidaMha, tassa kiriyA kajjaI' jisa vaidyane una aMzikAoM ko kATA haiM usa vaidya ko kriyA lagatI hai ? vyApArarUpa kriyA lagatI hai ? vyApArarUpa kriyA dharmavuddhi se zubha hotI hai, evaM lobhAdivuddhi se azubha honI 'jassa chijjai no tassa kiriyA kajjaha nanasthageNaM dhammatarAieNaM' vALA te sAdhunA nAkamAM rahela aza (masA) laTake che. arthAta bahAra nIkaLe cha. "taMca vejje adakkhu" yotsargamA 27ane maza (bhA) 21 bahAra nIkaLelA che. evA te anagArane je vaidya jue ane te vaidya e bhazAna 5 bhATa " isiM pADei" te manamArane bhAna para supaDAvA hai kAraNa ke jyAM sudhI tene jamIna para suvaDAvavAmAM na Ave tyAM sudhI tene nAbhA 22 bhazA abhI zAya nahi. " isi pADettA aMsiyAo chidenA" supaDAvAta vaidha anagArana bhazAne pe "se NaM taM bhaMte ! mahanta ! " je chidai tassa kiriyA kajjA" re vaiye te bhazA cyA te vaidhane 45vAnA vyApAra rU5 kiyA lAge che? vyApAra rUpa kiyA je dharma buddhithI karavAmAM Ave te te zubha che. ane lebha buddhithI karavAmAM Ave to te mazuma che. "jassa lijjai no tassa kiriyA kajjA nannathageNaM dhammaMtarAieNaM" Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 bhagavatIstre tasyAnagArasya kriyA na bhavati kutaH vyApArarahitatvAt / tat yaspAnagArasya tAzarogakartanaM kRtvaM tasya sarvathaiva kriyA na bhavati kim ? ityata Aha-'nanastha geNaM dhammatarAieNaM' nAnyatra ekena dharmAntarApikeNa dharmAntarAyakriyA'tiriktA 'nyA kriyA na bhavati dharmAntarAyastu bhavatyeva zubhadhyAnasya vicchedAt iti ki satyaM bhadanta ? iti praznA, bhagavAnAha-'haMte tyAdi, 'hatA goyamA' inta he gautama ! 'je chidai jAva dhammaMtarAeNa' yaH chinnati yAvat dharmAntareNa, atra yAvat padena-praznoktaH sarvopi pAThaH saMgrAhyaH / he gautama bhAvitAtmano'nagArasya kAyotsarge vyavasthitasya nAsikAgatarogasya dharmavuddhacA chedakasya vaidyasyAzubhAkriyA na bhavati lobhAdinA kurvavastu bhavatyevAzubhAkriyA / anagArasyApi dharmAjisa anagAra kI ve aMzikAe~-nAka kA roga-chedI gaI haiM usa anagAra ko kriyA nahIM lagatI hai, kyoMki vaha to vyApAra rahita hai hAM use eka dharmAntarAyabhUna kriyA lagatI hai, kyoMki isa meM usako zubha dhyAna kA viccheda ho jAtA hai| so he bhadanta ! aisA kathana kyA satya hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'hatA, goyamA! hAM gautama! 'je chiMdaha jAva dhammatarAeNa' jisa vaidyane usa anagAra ke ki jo bhAvitAtmA hai, kAyotsarga meM sthita hai nAsikA gata rogarUpa aMzikAoM ko dharmavuddhi se kATA hai usa vaidya ko azubha kriyA nahIM lagatI hai kyoMki yaha kriyA lobhAdika buddhi se kATane vAle vaidya ko hI lagatI hai, tathA jisa anagAra ke ve nAsikA rogarUpa aMzikAe~ kATI gaI haiM use bhI dharmA. tarAya to hotA hI hai kyoMki usakA zubha dhyAna usa samaya viccheda ho je anagArane te mazA rUpa nAkane rega kApavAmAM Avyo che. te anagArane kiyA lAgatI nathI kemake teNe kaMI vyApAra rUpa pravRtti karI nathI tene eka dharmAntarAya bhUta kriyA lAge che. kemake mazA kApavAnA samaye te anagAranuM thAbha thAnata viccheda thaI jAya che, tethI he bhagavan ! evuM kathana zuM satya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 44 cha hai "haMtA goyamA" &, gItama!" No chidai jAva dhammaMtarAieNaM" 2 vaidhe te sAvita mAmA managArane re kAryotsargamAM rahelA che. temanA nAkamAM rahela mazA rUpI roga dharma buddhithI kAgyo hoya te vaidyane azubha kriyA lAgatI nathI kemake te kriyA lebhavALI buddhithI kApavAvALA vaidyane lAge che. tathA je anagAranA nAkamAno AzA rUpiga kApavAmAM AvyuM che. te anagArane paNa dhamantarAya te thAya che. kAraNa ke te samaye temanA zubha dayAnane vicacheda thAya che athavA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 3 0 1 kriyAvizeSanirUpaNam 102 ntarAyastu bhavatyeva zumadhyAnasya vicchedAt arzacchedAnumodanAdvA / kintu dharmAntarAyAtiriktA kriyA na bhavatIti bhAvaH / 'sevaM bhaMte seva bhaMte ti tadevaM bhadanta tadevaM bhadanta iti, he bhadanta ! devAnupriyeNa yatkathitaM tadevameva sarvathaiva satyam , ityuktamA gautamaH saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharati // suu.2|| iti zrI vizvavikhyAtajagavallabhAdipadabhUpitabAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAla vrativiracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM SoDazazatakasya tRtIyodezakA samAptaH // 16-3 // jAtA hai athavA vaha arzaccheda kA anumodana karatA hai, isa prakAra isa dharmAntarAya ke atirikta aura kriyA anagAra ko nahIM lagatI hai, 'sevaM bhNte| sevaM bhate!tti' isa prakAra se prabhu kA uttara sunakara gautamane unase kahA-he bhadanta ! Apa devAnupriyane jo isa prakAra se kahA hai, vaha sarvathA satya hI hai, he bhadanta ! Apa devAnupriyane jo isa prakAra se kahA hai vaha sarvathA satya hI hai| isa prakAra kahakara ve gautama tapa aura saMyama se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye |suu0 2 / / jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAla jImahArAja kRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke solahaveM zatakakA ||tiisraa uddezaka smaapt-|| 16-3 // te arthacchedananuM anumodana Ave che, tethI paNa dharmAntarAya thAya che. A rIte te dharmAntarAya sivAyanI koI paNa kriyA te anagArane lAgatI nathI. "sevaM bhaMte ! seva bhaMte ! ti" za prbhune| uttara samajAna gautama svAbhAsa kahyuM ke he bhagavan! Apa devAnupriye A rItanuM je kathana karyuM che. te sarvathA satya che. he bhagavan! A devAnupriye A bAbatamAM je kahyuM che te barAbara che satya ja che e pramANe kahI te gautama svAmI tapa ane saMyamathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA pitA potAnA sthAna para virAjamAna thaI gayA. sUrA jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatI sUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA soLamA zatakane trIjo uddezakasamAta 16-3 Wan Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 bhagavatIstre atha poDazazana ke caturthoddezakaH bhArabhyate / tRtIyoddeza ke'nagAravaktavyatA moktA caturthodezake'pi tatsaMvandhyeva arUpaNaM bhaviSyati anena sambandhena AyAtasyAstha caturthoddezakasya idamAdimaM sUtram-'rAyagihe' ityAdi / mUlam-"rAyagihe jAva evaM vayAsI-jAvaiyaM NaM bhaMte ! annagilAyae samaNe jiggaMthe kammaM nijjarei, evaiyaM kamma naraesu neraiyAvAseNaM vA vAsahi vA, vAsasaeNa vA khati? No iNaDhe smjhe| jAvaiyaM NaM bhaMte! cautthabhattie samaNe NiggaMthe kammaM Nijjarei evaiyaM kammaM naraesu neraiyA vAsasaeNa vA, vAsasaehi vA, vAsasaharUleNa vA, khavayaMti ? No iNaDhe smddhe| jAvaiyaM NaM bhaMte! chaTubhattie samaNe NiggaMthe kamma nijjarai evaiyaM kammaM naraesu neraiyA vAsasahasseNa vA, vAsasahastehiM vA, vAsasayasahasteNa vA khavayaMti? No iNaTresamaTe jAvaiyaM NaM bhaMte ! aTThamabhattie samaNe NigaMthe kammaM nijarei, evaiyaM kammaM naraesu neraiyA vAsasayasahasseNa vA, vAsasayasahastehiM vA, vAsakoDIe vA, khavayaMti ? No iNaTe smjhe| jAvaiyaM NaM bhaMte! dasamabhattie samaNe NiggaMthe kammaM nijarei, evaiyaM kammaM naraesu neraiyA vAsakoDIe vA, vAsakoDIhiM vA, vAsakoDAkoDIe vA khavayaMti? No iNaTe samaTe / se keNaDeNaM Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u04 sU0 1 karmakSapaNanirUpaNam 103 bhaMte ! evaM vuccai, jAvaiyaM annagilAyae samaNe NiggaMthe kamma nijarei, evaiyaM kamyaM naraesu neraDyA vAseNaM vA, vAsehiM vA, vAsasaeNa vA No khavayaMti, jAvaiyaM cautthabhattie, evaM taM ceva pUvaMbhaNiyaM uccAreyavaMjAva vAsakoDAkoDIe vA No khavayaMti? goyamA! se jahAnAmae keipurise ju-ne jarAjajjariyadehe liDhilatayAvalitaraMgasaMpiNaddhagatte paviralaparisaDiyadaMtaseDhI uNhAbhihae taNhAbhihae. Aure jhujhie pivAsie dubbale kilate egaM mahaM kosaMbaMgaMDiyaM sukaM jaDilaM gaMThillaM cikaNaM bAiddhaM apattiyaM muMDeNa paraMsuNA akkamejA, tae NaM se purise mahaMtAI mahaMtAI saddAI karei no mahaMtAI mahaMtAI dalAI avaddAleiM, evAmeva goyamA! neiyANaM pAvAI kammAiM gADhIkayAI cikkaNIkayAI, evaM jahA cha?sae jAva no mahApajjavasANA bhvNti| se jahAnAmae, keipurise ahiMgaraNiM AuDemANe mahayA jAva 'no mahApajjavasANA bhvNti| se jahAnAmae keipurise taruNe balavaM jAva mehAvI niuNasippovagae egaM mahaM sAmaligaMDiyaM ullaM ajaDilaM agaMThilaM acikaNaM avAiddhaM sapattiyaM aitikheNa parasuNA avakamajjA, tae NaM se purise no mahaMtAI mahaMtAi sadAiM karei mahaMtAI mahaMtAI dalAI avaddAlei, evAmeva goyamA! lamaNANaM NiggaMthANaM ahAbAyarAI kammAiM siDhilIkayAI NiTriyAI vippariNAliyAI khippAmeva parividdhasthAI bhavaMti Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 bhagavatIce jAvaiyaM tAvaiyaM pi NaM jAva mahApajavasANA bhvNti| se jahA vA keipurile sukkataNahatthagaM jAyateyaMsi pakkhivejjA, evaM jahA chaTsae tahA ayo kavallevi jAva mahApajjavasANA bhavaMti se teNaTreNaM goyamA! evaM vuccai jAvaiyaM annagilA. yae samaNe NiggaMthe kammaM nijjarei taM ceva jAva vAsakoDAkoDIe vA no khvyNti| sevaM bhaMte! sevaM bhaMte!jAva viharai ||suu01|| chAyA-rAjagRhe yAvat evamavAdIda-yAvatkaM khalu bhadanta ! anaglAyaka zramaNo nigranthaH karma nirjarayati, etAvatkaM karma narakeSu nairayikAH khalu varSeNa vA, vI varSazatena vA kSapayanti ? nAyamarthaH samarthaH / yAvatkaM khalu bhadanta ! caturthabhaktakA zramaNo nigranthA karma nirjasyati, etAvaka karma narakeSu nairayikAH varSazatena vA varSazatairvA, varSasahasreNa vA, kSapayanti ? nAyamarthaH smrthH| yAvara khalu bhAnta ! SaSThamaktakA zramaNo nigranthA karma nirjarayati, tAvatkaM karma nirayeSu nairayikAH varSasahasreNa vA varSasahasra vA varSazatasahasrega cA kSapayanti ? nAyamarthaH samarthaH / yAvatkaM khalu bhadanta ! aSTamabhaktakaH zramaNo nirgranthaH karma nirjarayati, tAnatkaM karma nirayeSu nairayikAH varSazatasahasreNa vA varSazatasahasro varSakoTayA vA kSapayanti ? nAyamarthaH samarthaH / yAvatkaM khalu bhadanta! dazamabhaktakaH zramaNo nirgranthaH karma nirjarayati, etAvatkaM karma nirayeSu nairayikAH varSakoTayA vA varSakoTibhirvA varSakoTIkoTayA vA kSapayanti ? nAyamarthaH smrthH| tat kenArthena bhadanta ! evamucyate ? yAvalkamannaglAyakaH zramaNo nirgranthaH karma nirjarayati, etAvakara karma nirayeSu nairayikAH, varSeNa vA, vI, varSazatena vA no kSapayanti, yAvatkaM caturthabhaktakA, evaM tadeva pUrva bhaNitamuccArayitavyam yAvada varSakoTIkoTayA vA no kSapayanti / gautama tadyathA nAmakaH kazcit puruSaH jIrNoM jarAjarjaritadehaH zithilalacAcalitaraGgasaMpinaddhagAtrA praviralaparizaTinadantazreNiH, uSNAbhihataH tRSNAmihataH Aturo bubhukSitaH, duvailaH pipAsitaH klAntaH, ekA mahatI kozAmragaNDikAM zuSmAM jaTilAM graMthilAM vikaNAm vyAdigdhAra apatrikAm muNDena parazunA avakrAmet tataH khalu sa puruSo yahato mahataH zabdAn karoti no mahAnti mahAnti dAni, avadArayati evameva gautama ! nairayikAH khalu pApAni karmANi gADhIkRtAni cikkaNIkRtAni, evaM yathA SaSThazate yAvat Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 4 sU0 1 karmakSapaNanirUpaNam 205 no mahApavAsanA bhavanti / tadyathAnAma kazcitpuruSaH, adhikaraNIm Ahanan mahatA yAvara no paryavasAnA bhavati / tadyathAnAma kacitpuruSaH taruNo balavAn yAvat medhAvI nipuNazilpopagataH ekAM mahatIM zAlmalIgaNDikAm ArdrAm ajaTilAm agranthikAm acikkaNAm avyAdigdhAM sapAtrikAm atitIkSNena parazunA avakrAmet tataH khalu sa puruSo no mahato mahataH zabdAn karoti mahAnti mahAnti dalAni avadArayati evameva gautama ? zramaNAnAM nirgranyAnAM yathAvAdarANi karmANi zithilIkRtAni niSThitAni vipariNAmitAni kSimametra parividhvastAni bhavati yAvatkaM tAvatkamapi khalla yAvat mahAparyavasAnA bhavanti / tadyathA nAma kacitpuruSaH zuSkatRNahastakaM jAtavedasi prakSipet evaM yathA paSThazatake tathA ayaskapAlo'pi, yAvat mahAparyavasAnA bhavanti, tattenArthena gautama / evamucyate yAvatkam annalAyakaH zramaNo nirgranthaH karmanirjarayati tadeva yAvat varSakoTIkoTayA vA no kSapayati tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta / iti yAvad viharati ||su. 1 // TIkA- 'rAyagi jAna evaM kyAsI' rAjagRhe yAvat evamavAdIt atra yAvat padena samavasaraNadharmakathA zravaNaparipat pratigamanAdikaM sarvaM saMgrAhyam tato gautamo cauthe uddeze kA prAraMbha tRtIya uddeza meM anagAra kI vaktavyatA kahI gaI hai, aba yaha caturtha uddeze meM bhI tatsaMbandhI hI prarUpaNA ho, isI saMbandha se AyAta isa caturtha uddeze kA yaha 'rAyagihe ityAdi Adi sUtra hai 'rAyagihe jAva evaM vayAsI' ityAdi / TokArtha - 'rAyagihe jAva evaM vayAsI' rAjagRhanagara meM bhagavAn gautama ne prabhu se yAvat isa prakAra se pUchA yahAM yAvat zabda se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki rAjagRhanagara meM prabhu padhAre / prabhu kA Agamana ceAthA uddezAnA prAraMbha trIjA uddezAmAM anagAra saMbadhInI vatavyatA kahevAmAM AvI che. ane A ceAthA uddezAmAM paNa temanA sadhamAM ja kathana karavAmAM Avaze e sabadhathI A ceAthA uddezAnA prArabha karavAmAM Ave che. tenu pahelu sUtra bhI abhI che, " rAyagihe jAva evaM vayAsI "tyAhi artha - " rAyagihe jAva evaM vayAsI" rAjagRha nagaramA bhagavAn gautame prabhune yAvat A pramANe pUchyu* ahiMyA yAvat zabdathI A pramANe saMdha grahaNa karavAnA che, rAjagRha nagaramAM prabhu padhAryAM prabhunu... Agamana bha0 14 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne bhagavanta candate, namasyati, vanditvA namasyitvA nAtyAsanne nAtire zuzrUpamANaH pAJjalipuTaH evamavAdIt-'jAvatiyaM NaM bhaMte !' yAvatkaM khalu bhadanta / 'anagilAyae' annAlAyakaH-annaM vinA glAyati glAno bhavati yaH so annaglAyakaH paryuSitabhaktAdi prAtareva bhuGkta 'samaNe niggaMthe' zramaNo nirgranthaH 'kammaM nijjarei' karma nirjarayati 'evatiyaM kamma' etAvatkaM karma 'naraesu neraiyA' narakeSu nArakAH 'vAseNa vA vAsehiM vA vAsasaeNa vA khavayaMti' varpaNa vA varSe varSazatena vA kSapayanti yAvatkaM karma annaglAyako ninthaH kSapayati tAvatkaM karma kiM narakeSu duHkhamanumavanto nArakA vazatairapi kSapayanti iti praznaH / bhagavAsunakara dharmopadeza sunane ke liye pariSada unake pAsa aaii| prabhune use dharmopadeza diyaa| dharmopadeza sunakara pariSada phira pIche calI gaI isyAdi / isake bAda gautama ne uThakara prabhu ko 'bandanA kI-namaskAra kiyA, yAda meM unhoMne prabhu se baDe vinayapUrvaka dharma sunane kI icchA se isa prakAra pUchA--- ___ 'jAvaiyaMNaM bhaMte!' he bhadanta jitane 'kamsa' karma kI 'annagilAyae' jo anna ke pinA glAna ho jAtA hai aisA nitya bhojI sAdhu-paryuSita antaprAnta kA zItala hI AhAra karanevAlA 'samaNe niggathe' zramaNa nirgrantha-nijjareha' nirjarA karatA hai 'evatiyaM kamma' itane hI karma 'naraestu neraDyA narakoM meM nairayika jIva, 'vAseNa cAvAsehiM vA vAsasaMgaNa vA khavayaMti' kyA eka varSa bhara meM aneka varSoM meM, yA sau varSoM meM naSTa kara sakate haiM ? arthAt-jitane karma annaglAyaka nirgandha alpa samaya meM sAMbhaLIne dharmopadeza sAMbhaLavA mATe pariSada temanI pAse AvI prabhue temane dharmadezanA ApI dharmadezanA sAMbhaLIne pariSada potapotAnA sthAne gaI te pachI gautama svAmIe prabhune vaMdanAnamaskAra karIne ucita sthAne besI ghaNAja vinayapUrvaka dharma sAMbhaLavAnI IcchAthI prabhune A pramANe pUchayuM"jaaviyN Na bhaMte ! 8 san ! 28mA "kamma" bhanI " annagilAyae" je anna vagara glAna hoya che. evA nitya sAdhu arthAt paryeSita (pAsI) mataprAMta annanA mAhA2 42vAvANA " samaNe Nigatthe" zrabhAra niya "nijjarei" ni 42 . " evatIya kamma" meTa ma " naraesu neraDyA" naramA 270 nA24Iya va " vAseNa vA vAsehiM vA vAsasaeNavA khavayaMti" me varSamA mana varSAmA athavA se mAM naSTa kare che? arthAt jeTalA karma anuglAyaka niragRtha thaDA samayamAM naSTa kare Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 30 4 sU0 1 karmakSapaNanirUpaNam 107 nAha-'go' ityAdinA 'No iNaDhe sapaDhe' nAyamarthaH samarthaH, he gautama ! yAvat pramANakaM karma salakAlenApi sAdhurvinAzayati tAvatpamANakaM karma nArakAH narake vartamAnA na vinAzayanti ityarthaH, evamagre'pi uttaravAkyasyAoM jJAtavya iti / 'jAvazyaM NaM bhaMte' yAvatkaM khalu bhadanta ! 'cautpamattie' caturthabhaktakA-ekopavAsako 'samaNo niggathe' zramaNo nirgranthaH 'kamma ninnarei' varma nirayati yAvat parigitaM karma vinAzayati 'esaiyaM kammaM naraesu neraiyA' etAvatkaM karma narakeSu nairadhikAH, 'bAlaplaega vA' varSazatena cA 'vAsasaehi vA varSazataircA, 'vAsasahasseNa vA' varSapahaseNa vA kim 'khavayaMti' kSapayanti / bhagavAnAha-'No naSTa karatA hai utane phArma kyA narakoM ke du.kha kA anubhava karate hue nAraka lau varSoM meM bhI naSTa karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'No inaTe lamaDhe he gautama yaha artha samartha nahIM hai, arthAt-jitane karmoM kI nirjarA thoDe se bhI samaya meM sAdhu karatA hai utane karmoM kI nirjarA naraka meM vartamAna nAraka jIva adhika se adhika kAla meM bhI nahIM kara pAtA hai| isI prakAra se Age bhI uttara vAkya kA artha samajhanA cAhiye / 'jAvayaM NamaMte ! 'he bhadanta ! jitane 'kamma' karma kI 'cautyattie'caturtha bhaktaka-ekopavAlI-'samaNe niggaMthe zramaNa nintha' 'nijarei' nirjarA karatA hai, 'evaiyaM kammaM naraessu neraiyA ghAlasaraNa vA bAsasahi vA, vAsasahasleNa vA khavayaMti' itane karmoM kI, narakoM meM vartamAna nAraka jIva sau varSoM meM, aneka sau varSoM meM, eka hajAra varSa meM, nirjarA karatA hai kyA ? arthAt eka upavAsa karanevAlA zramaNa che. teTalA karma narakeTamAM duHkhane anubhava karatA nAraka jI varSamAM 5 naSTa harIza cha'1 tenA uttama prabhu 49 cha "No iNaTe sama?" he gautama! Ama kahevuM babara nathI arthAta jeTalA karmonI nirajA cheDA samayamAM sAdhu kare che eTalA ja karmonI niraja narakamAM rahelA nAraka jIva vadhAremAM vadhAre samayamAM eTale ke seMkaDe varSomAM paNa karI zakatA nathI. A prabhAsa bhAsaNa mAtA utta2 vAyAmA 5 sama devA. "jAvaiyaM NaM bhaMte ! bhagavan ! reTamA "kamma" bhanI 'cautthabhattIe" yatu marata' marthAta me 6sI "samaNe nigaMthe" bhara nitha "nijjarei", ni / 43 cha-" evaiyaM phamma naraesu neraiyA vAsamaeNavA, vAsasaehivA, vAsasahasseNavA khavayaMti" saTasA ni ni nabhA rahe haiM' jIva se varSamAM ke seMkaDe varSamAM agara eka hajAra varSamAM karI zake che?' Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 ___ bhagavatIstra iNaTe sama?' nAyamarthaH samarthaH na samAnakarmakSapakatvamubhayorityarthaH / 'jAvaiyaM NaM bhaMte !' yAvarU khalu bhadanta ! 'chaTThabhattie samaNe NiggaMthe kammaM ninjareI' SaSThabhaktaka upavAsadvayakartA zramaNo nirgranthaH karma nirjarayati, 'evaiyaM kamma nirayesu neraiyA vAsasahasseNa vA, vAsasahassehiM vA, vAsasayasahasseNa vA khavayaMti' etAvatkaM karma nirayeSu vartamAnA nairayikAH varSasahasreNa vA varpasaharvA varSazatasahasreNa vA kSapayanti, ubhayoH samAnatvaM bhavati naveti praznaH / bhagavAnAha'No iNaDhe samajhe' nAyamarthaH smrthH| 'jAvayaM NaM bhaMte !' yAvatkaM khalu bhadanta ! nirgandha thoDe se samaya meM jitane kamoM kA vinAza kara detA haiM utane karmoM kA vinAza naraka meM vartamAna nAraka jIva kyA eka hajAra varSa taka meM bhI kara sakate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'No inn| sama?' he gautama yaha artha samartha nahIM hai, donoM meM karmakSapaNa ke prati samAnatA nahIM hai / 'jAvayaM NaM bhaMte !' he bhadanta ! jitane 'kamma' karmoM kI 'chaTThabhattie samaNe niggathe' do upavAsa karane vAlA zramaNa nigrantha 'nijjareI' nirjarA karatA hai, 'evaiyaM phamma niraesu nerakyA vAsasahasseNa vA vAsasahaslehi vA, vAsalayasahasseNa vA, khavayaMti' utane karmoM kI nirjarA naraka meM vartamAna nAraka jIva eka hajAra varSa meM aneka hajAra varSoM meM yA eka lAkha varSa bhara meM bhI kyA karate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'No iNaDhe samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / arthAt chaTTha velA kI tapasyA karanevAlA zramaNa nirgrantha jitane karmoM kI nirjarA athatu eka upavAsa karavAvALA zramaNa nitha thaDA samayamAM jeTalA karmono vinAza kare che. teTalA karmone vinAza narakamAM rahela nAraka jIva zuM eka hajAra varSa sudhImAM paNa karI zake che? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke"nno iNaTe samaDhe" 3 gautama mA martha samartha nathI arthAt bhannemA bhakSapAtu saramA nathI. "jAvaiyaM NaM bhaMte !"B Hrd rasA "kamma" bhanI "chabhattie samaNe nigathe" me 64vAsa 42vAvANA zrabhara ni "nijjarei" ni2|| 42 che. " evaiyaM kamma nirayesu neraiyA vAsasahasseNa vA, vAsasahassehi vA, vAsasayasahasseNa vA khavayaMti" sarasA karmonI nirjarA narakamAM rahela nAraka jIva eka hajAra varSamAM ke hajAra varSamAM ke lAkha varSamAM karI zake che? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke "No iNadve samaDhe" he gautama! mAmaya parAmara nathA mAto. pAsa Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyaMcandrikA TIkA za0 16 u0 4 sU0 1 karmakSapaNanirUpaNam 109 'aTTamabhattie samaNe nigaMthe kamma nijjareI' aSTamabhaktaka upacAsatrayakartA zramaNo nigraMthaH karma nirjarayati, 'evayaM kamma nirapasu neraDyA vAsasayasahasseNa vA, vAsasayasahassehiM vA, vAsakoDIe vA khavayaMti' etAvatkaM karma narake pu nairayikAH varSazatasahasreNa vA, varSazatasahasrA, varSakoTayA vA kSapayanti, yAvat saMkhyakAni karmANi sAdhurvinAzayati tAvatsaMkhyakAni karmANi kiM narake vartamAnAH nArakAH varSakoTayA kSapayanti teSAM karmaNAM svAtmapradezebhyo dUrIkaraNe samarthAH bhavanti naveti praznaH, bhagavAnAha-'No iNaDe samahe' nAyamarthaH samarthaH ? nobhayo sAdRzyaM saMghaTate ityarthaH ubhayoH sAzyAbhAve kAraNamagre vakSyate / 'jAvakara detA hai utane karmoM kI nirjarA naraka meM vartamAna nAraka jIva duHkhoM kA vedana karate hue bhI adhika se adhika eka lAkha varSa bhara meM bhI nahIM kara pAte haiN| punaH gautama prabhu se pUchate hai-'jAvayaM NaM bhaMte ! kamma' he bhadanta ! jitane karmoM kI 'ahamabhattie samaNe niragaMthe nijjareha" tIna upavAsa karanevAlA zramaNa nigrantha nirjarA kara detA hai'evaiyaM kamma niraisu neraiyA cAlasayasahasle Na vA, vAsasayasahasse hiM vA, vAsakoDIe vA khavayaMti' utane karmoM kI: nirjarA kyA narakoM meM vartamAna nAraka jIva eka lAkha varSa meM aneka lAkhoM varSoM meM athavA eka karoDa varSa meM bhI kara dete haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM--'No iNTe sama?' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai arthAt tIna upavAsa karatA huA zramaNa nigrantha jitane karmoM ko naSTa kara detA hai utane karmoM ko naraka meM vartamAna nAraka jIva eka karor3a varSa bhara meM bhI naSTa karavAvALA zamaNa nitha jeTalA karmanI nirjarA kare che teTalA konI nirjarA narakamAM rahela nAraka jIva eka lAkha varSamAM paNa karI zakatA nathI za gautama svAmI pUche "jAvaiyaNa bhaMte ! kammaM "mapan / rekhA bhani "adumabhacie samaNe nigaMthe nijarei" 15 pAsa 42vApAmA zrama niya ni21 42 cha. " eSaiya kamma niraisu neraiyA vAsasayasahasseNa vA, vAsasayasassehiM vA vAsakoDIe vA khavayaMti" merA bhInI nirjarA narakamAM rahela nAraka jIva zuM eka lAkha varSamAM ke aneka lAkha varSAmA 4 varSAmA 4 nA uttaramA prabhu 4 cha "No iNaDhe samaDhe " gautama sA matha samaya nathI arthAt pAsa 42nAra zramaNa nirNa"tha jeTalA karmo nAza thaDA samayamAM paNa kare che teTalA karmo ne narakamAM rahela nAraka jIva eka karoDa varSamAM paNa nAza karI zaktA Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 bhagavatI iyaM NaM maMte !' yAvatkaM khalu bhadanta ? 'dasamabhanie mamaNe niggaMdha nammaM nignarei dazamabhaktakA upavAma catuSTayakartA zramaNo niyaH karma nirjarayani, 'evaiyaM karama narapasu nerajhyA vAsakoDIe vA, vAsakoDIhiM thA, vAsakoDAkoDie vA khanayaMti' etAvatkaM karma narakepu nerayikAH varSakoTayA vA, varSakoTibhirza, varSaH koTIkoTayA vA kSapayanti yAvatsaMkhyaka karma balakAlena vinAzayati sAdhuH tAvatkaM karma tattadukta kAlenApi vA kiM nArakAH vinAzayangIti pUrvapakSaH, bhagabAnAha-'No iNaDhe samaTe' nAyamaH samarthaH nobhayoH mAdRzyaM saMghaTane ityarthaH kAraNajJAnAya praznayati 'se keNaTeNaM' ityAdinA se keNaTeNaM bhaMte !' tatkenAnahIM kara sakate haiM / punaH gautama prabhu se pUchate haiM-'jA pAyaM gaM bhaMte ! 'he bhadanta ! jitane 'kamma' karmoM ko dasamabhalie' 4 upavAma karane. vAlA 'samaNe niggathe' zraSaNa nirgandha 'nijjare khamilakara detA hai| 'evazyaM kammaM naraelu nerahayA cAlakoDIe vAkhakoDIhi, vA, yAlakoDA. koDIe vA khavayaMti' utane koko kyA naraka meM rahane vAlA naraka jIva 1 karoDa varSa meM, aneka karoDa varSoM meM koTAkoTi varSoM meM naSTa karane ke liye samartha ho sakatA hai ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'jo iNaDhe sama?' he gautama ! yaha artha samartha nahIM haiM-arthAt jitane karmoM kA vinAza 4 upavAsa karanevAlA zramaNa nindha kara detA haiutane karmoM kA vinAza naraka meM vartamAna nArakajI adhika se adhika 1 koTAkoTokAla meM bhI nahIM kara sakatA haiN| isa prakAra se donoM kI samAnatA pharmoM ke kSaya karane meM zilI prakAra se nahIM hotI hai| aba nathI zava gautama svAmI pUche che ? "jAvaiyaMNa bhaMte ! 3 sapana! 28mA samayamA "kamma" bhani " samabhattie " yA trAsa 421AvAjA " rAmaNe niggaye" zrama ni "nija narei" ni / 42 cha. marthAt sapA cha. " evaiya kammaM naraesu meraiyA vAsakoDIe vAsakoDIhiM vA, vAsakoDAkoDIe vA saMgha. yati" mA 4 na24 29sa nA24 73 zu me 42 / 3 1 mAM hai karaDe varSamAM ke keTakeTi varSomAM nAza karavAne samartha thAya che tenA GttarabhAM prabhu cha , " No iNaTe samTre" gautama ! mA ma parAmara nathI arthAt jeTalA karmonI nija cAra upavAsa karanAra zramaNa nitha DAM samayamAM kare che. eTalA karmonI nirjarA narakamAM rahela nAraka jIva vadhAremAM vadhAre eka keTakeTa kALamAM paNa karI zakatA nathIA rIte karmonA kSaya karavAmAM kaI paNa rIte banenI barAbarI thaI zakatI nathI. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracandrikA TIkA za0 16 u0 4 0 1 karmakSapaNanirUpaNam 111 na bhadanta / evaM ca jAvaiyaM annamilAe samaNe NiggaMthe kammaM nijjarei' annaglAyakaH zrapaNo nirgranthaH karma nirjarayati 'evaiyaM kammaM narapasu neraiyA vAseNa vA, vAsehi vA, vAmasaraNa vA no vavayaMti' etAvatkaM karma narakeSu nairayikAH varSeNa vA, varSe vA, varSazatena vA no kSapayanti, 'jAvaiyaM cautyabhattie evaM taM caiva bhaNiyaM uccArayantraM jAtra vAsakoDAkoDIe vA no khavaryati' yAvatkaM caturthabhaktakaH evaM tadeva pUrvabhaNitam uccArayitavyam varSakoTI koTayA vA nokSapayanti, atra yAnapadena 'samaNe nigAMthe' ityArabhya 'vAsakoDIhiM vA' ityantaH sarvospi prIya sandarbhoM netavyaH / alpakAlena alpakaSTena yAdRzakarmaNAM nirjarAM gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'se keNaNaM bhaMte! evaM buccaha, jAvaiya kammaM anamilAe samaNe liggaMthe nijjareha' he bhadanta / isameM kyA kAraNa hai ki anaglAyaka zramaNa nirgrantha jitane karmoM kI nirjarA karatA hai / evaiyaM kammaM naraesa neraiyA vAseNa vA, vAsehi vA vAsasaeNa vA no khacayaMti' itane karmoM kI nirjarA narakoM meM vartamAna nAraka jIva eka varSa meM, aneka varSoM meM, tathA eka sau varSa bhara meM bhI nahIM kara pAtA hai ?' 'jAvaiyaM catthabhattie, evaM taM ceva, bhaNiyaM, uccArepacvaM jAva bAsakoDAkoDIe vA no vacayaMti' isI prakAra se eka upavAsa karanevAlA zramaNa nirgratha jitane karmoM kI nirjarA kara detA hai utane karmoM kI nirjarA pUrvokta kathana ke anusAra narakoM meM vartamAna nAraka jIva yAvat koTAkoTI kAla meM bhI nahIM kara pAtA hai| yahAM para pUrvokta kathana satra prazna ke rUpa meM huve gautam svAbhI alune goDa pUche che haiM " se keNaTTeNaM bhaMve ! evaM bucca javaiyaM kammaM annagIlAyae samaNe niggaMthe nijjarei " he bhagavan ! temAM zuM kAraNa che ke anaglAyaka zramaNa nitha jeTalAM karmonI nirA thoDA sabhayabhAM re che " etraiyaM kAmaM narapasu neraiyA vAseNa vA vAsehi vA vAsaraNa vA no khacayati " meTalA bhanI nirA narabhAM rahesa nAra kRSa eka varSomAM aneka varSomAM tathA eka se varSoMmAM paNa karI zakatA nathI ? 6. tresi cautthabhattie eva tacaiva, bhaNiyaM uccAreyavvaM jAva vAsakoDIe vA no khavayaMti " ye rIte meDa upavAsa uravAvANA zramAyu nirbhaya bheTalA bhanI nirjarA alpa samayamAM kare che, eTalA karmonI nija rA pahelA kahyA anu. sAra narakAmAM rahevAvALA nAraka jIva eka kaTIkATI ka'LamAM paNa karI zakatA nathI. ahiMyA pUrNAMkata kathana praznAttara rUpamAM samajI levuM kahevAnuM tAtparyaM Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 bhagavatIsUtre karoti zramaNastAdRzaM karma mahatA kAlena ati kaSTenApi nArakAH vinAzayituM samarthAH kathaM na bhavantIti pUrvapakSasya bhAvaH / nanu kathamidaM pratyAyyaM yat nArako mahAkaTaM prApto mahatA kAlenApi tAvatkama na kSapayati yAvat zramaNo'lpakAlena alpakaSTena kSapayati ? imAM zaMkAmapanetuM dRSTAntadvAreNa bhagavAnAha-'goyamA !' ityAdinA 'goyamA' he gautama ! dRSTAntameva darzayati 'se jahA nAmae' ityAdi, 'se jahA nAmae' tadyathA nAmakaH 'keha purise' kazcit puruSaH 'junne' jIrNaH atikRza ityarthaH nanu jIrNatvaM jvarAdivazAt vRddhAbhAve'pi syAt tatrAha-'jarA jajjariya dehe' jarAjarnarita dehA-jarayA-vRddhAvasthayA jarjarito jarjarIbhUto deho yasya grahaNa kara lenA cAhiye pUchane kA tAtparya aisA hai-alpakaSTa sahana karake bhI jaise karmoM kI-jitane karmoM kA nAza zramaNa nigraMtha karatA hai, itane karmoM kA vinAza bahuta adhika kAla meM bhI adhika kaSTa sahanecAle nAraka jIva kyoM nahIM kara pAte haiM ? isakA uttara dRSTAnta se dete hue prabhu kahate haiM-'goSamA ! 'he gautama ! 'se jahA nAmae ke purise juNNe, jarAjajjariyadehe, siDhilatayAvalitaraMgasaMpiNaddhagatte' jaise koI eka puruSa ho vaha jIrNa-atikRzitazarIravAlA ho, yaha kRzatA usameM jvarAdike vaza se nahIM AI ho kintu, jarA ke vaza se hI AI ho, kyoMki jarA ke vaza se jo kRzatA AtI hai, vaha jarA se jarjarita zarIra ke ho jAne se hI AtI hai jvarAdi ke vaza se AI huI kRzatA to dhIre 2 dUra bhI ho jAtI hai, parantu jarA se AI huI kRzatA kisI prakAra dUra nahIM hotI hai| isI bAta ko prakaTa karane ke liye yahAM 'jarA jajjariyadehe' aisA pada kahA hai aura jarA se jarja e che ke thoDuM kaSTa sahana karIne paNa jeTalA karmonI nirjarA thoDA samayamAM zamaNuM nitha kare che. eTalA karmonI nirjarA ghaNuM adhika kALamAM adhikathI adhika kaSTa sahana karavAvALA nAraka jIva kema karI zakatA nathI? Ane uttara SElse] bhApAna prabhu 4 cha "goyamA !" he gautama! "se jahA nAmae kei purise jumme, jarAjajjariyadehe, siDhilatayAvalitaraMga saMpiNaddhagatte" rebha. atyaMta hurNa zarIravANA 7 35 saya bhane te hugatA tenAmAM koI javarAdi rogane kAraNe AvI na hoya paraMtu vRddhAvasthA ne kAraNe ja AvI hoya kemake vRddhatvane kAraNe je kRzatA (durbaLatA) Ave che, te zarIranA jarjarIta thavAnA kAraNe Ave che. ane javarAdinA kAraNe je kRzatA Ave che te te dhIre dhIre dUra paNa thaI jAya che. paraMtu vRddhatvane kAraNe AvelI kRzatA keI paNa prakAre dUra thaI zakatI nathI ra pAta matAvAne bhATa mahiyA "jarA jajjariyadehe" me pramANe Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 4 sU0 1 karmakSapaNanirUpaNam sa jarAjarjaritadeha :- ataeva 'siDhilatayAvalitaraGgasaMpiNaddhagate' zithilatvacAbalitaraGga saMvinaddhagAtraH - zaithilyamAptayA tvacayAvalitaraGgaiya zithilacarmarekhA rUpaiH saMpinaddhaM vyAptaM gAtraM zarIraM yasya sa tathA zithilacarmare khAzreNiyuktazarIrakhAn 'paviraLa parisaDiyadaMta seDhI' pravirataparizaTitadantazreNiH praviralAnAm alpAnAM parizaTitAnAM dantAnAM zreNiH patirvidyate yasya viralaparizaTitadantazreNiH 'uchAhie' uSNAbhihataH uSNena sUryakiraNAdinA saMtatagAtraH 'taNDAbhihae' tRSNAbhihRtaH atidhyAnayuktaH 'Aure' AturaH manomAlinyayukta ityarthaH, 'jhujhie' jhuMjhitobubhukSita ityarthaH dezIzabdo'yaM bubhukSitArthakA 'pivAsie' pipAsitaH pipAsayA Fornace ityarthaH, 'dubale' durbalaH zArIrikavalarahita ityarthaH, 'kilaMte' klAntaH - manasA durbala ityarthaH 'egaM mahaM kosaMvagaMDiyaM' ekAM mahatIM kozAmra gaNDi rita deha hone se hI jisa kA zarIra jhurriyoM se dehakI sikur3ana sevyApta ho cukA hai / 'pavirala parisaDiyadata se DhI' 'dantapaMkti bhI jisa kI virala ho cukI hai aura jo bhI bAkI girane se bacI hai . vaha bhI jisakI hila rahI hai| jo ' uNhAbhihae ' sUrya kI kiraNoM se saMtapta deha banA huA hai, 'tahAbhie " tRSNA-pyAsa se yukta ho rahA hai ( Aure) Atura - manomAlinya jisa meM A 'cukA haiM / 'jhuMjhie' bhUkha jise laga rahI hai, 'jhu'jhie ' yaha zabda dezIya hai aura bubhukSita (kha) artha kA vAcaka hai / 'picAsie' pipAsA se vAntadeha banA huA hai / 'dubbale' zArIrika bala se jo vihIna bana gayA hai, 'kilate' mAnasika bala bhI jisakA gira cukA hai aisA vaha ina vizeSaNoMvAlA puruSa 'ega nahaM ko saMvagaMDiyaM / eka baDI kozAmra vAkaya kahyu che. ane jarAthI jajarIta zarIra thavAthI jenu zarIra karacalI AthI vyApta thai gayuM che. "pavirala parisaDiyadataseDhI " hAMtAnI paDatI paNa jenI vikharAI gaI che ane je paDayAvagaranA mAkInA dAMta khacyA che te pazu premanA husI gayA hai. bhane ? " uNdAbhihae" sUryanA zilA thI menu zarIra tathI gayuM che. " tavhA bhihae " tRSNA 35 ArtadhyAnathI yukta che, yAtura bhananu bheApazu mAM mAyuM che. "jhuMjhie " lUNa lene lAgI che. " jhuMjhie " me zaha dezI che. tene lUNanA arthabhAM vayarAya che " pivAsie " tarasathI duHbhI maneseo che. "dutrale " zArIrI maja hetuM nAza tha gayuM che. " kilaMte " mAnasiGa jaja pAyu henu naSTa yaha yUbhyu che se A vizeSaNeAvALA purUSa " ekaM mahaM kosaMbagaMr3iya " me bhoTI zAna sa0 [15] Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 114 kAm kozAmranAmakavRkSasya sthUlam atikaThinAM gaNDikAM yaSTikAmityarthaH 'sukkaM' zuSkAm na tu ArdrAm ArdrakASThasya chedane tathA parizramo na bhavati yathA atizuSkasya ataH zuSkAmiti vizeSaNam, 'jaDilAM' jaTilAm jaTAyuktAmisvarthaH 'galli' granthilAm-pranthimatImityarthaH 'cikkaNaM' cikaNAM-snigdhAm - rukSAyAcchedanaM saralaM bhavati ataH snigdhAmiti vizeSaNam 'vAidUM' vyAdigdhAM vakrAM na tu saralAm athavA vyAdigvAm viziSTadravyopadigdhAm, 'apattiyaM' apAtrikA avidyamAnAdhArAm nirAdhArasya chedanam azakya saMpAdyamitra bhavatIti etAhazIM gaNDikAM - kASThakhaNDam 'muMDega parasuNA avakamejjA' muNDena parazunA apakrAmet suNDaH kuNThilabhcchedanAsamarthaH parazuH- kuThArastena apakrAmet atIkSNapara zunA tAdRzakASThopari prahAraM kuryAt, 'tae NaM se purise' tataH khalu prahArakara - . NAnantaram sa puruSa : 'mahaMtAI mahaMtAI saddAI kareha' mahato mahataH zabdAn karoti risht ko zAmanAmaka vRkSa kI sthUla-atikaThina-lakaDI ko jo ki 'suri,' sUkhI hai, gIlI nahIM haiM, kyoMki gIlI lakar3I meM chedana meM aisA parizrama nahIM hotA hai jaisA parizrama sUkhI lakaDI ke chedana meM hotA haiM / 'jaTila ' jaTila jaTA yukta hai, gaMThillaM' gAMTha yukta hai, 'citraNaM' snigdha hai, rUkSa nahIM hai, kyoMki rukSa lakar3I ke chedana meM saralatA hotI hai / 'vAiddhaM' vakra hai, sarala-sIdhI nahIM hai / athavAvyAdigdhaM viziSTa dravya se upadigdha - lepA hai / 'apattiyaM' apAtrika - avidyamAna AdhAravAlI hai, yaha vizeSaNa isaliye diyA hai ki nirA - dhAra lakar3I kA chedana azakya jaisA hotA hai| (muMDega parasuNA) muMDaparazu se - maudharI - vinA dhAra kI kulhADI se kATatA hai / 'tae NaM se purise 'kATate 2 vaha puruSa 'mahanAI mahaMtAI, saddAI kareha' bIca bIca meM - 1 ga'DikAne eTale ke zAma nAmanA vRkSanI atyaMta 66 sukkaM " sUDI che. bha sIsI sADIne ApavAmAM nathI, hai ?ve| parizrama sUtrI sADIne athavAmAM thAya che. " jaTila " TisaTavAjI che. "gaMThillaM " gAMThavANu che. ' cikkaNaM " zizavANu he. kemake rUkSa lAkar3e kApavAmAM saraLatAvALuM che " vyAdigvAM" vA che. athavA vyAdigdha bheTale vizeSa ajharanA dravyAnA beyavANu he " apattiyaM " apAtrika eTale ke AdhAra vagaranuM che. A vizeSaNu eTalA mATe ApavAmAM Avyu' che ke nirAdhAra lAkaDu' kApavAmAM muzkelIvALuM' hAya che. tevA lAkaDAne parazuthI - meTale } dhAra vinAnI DuDADIthI aye " taraNaM se purise " bhayatAM zrAyatAM te cu3Sa " mahaMtAI (2) sahAI karei " pathumAM vathamAM DuAra | kaThaNu lAkaDIne ke je mevA parizrama paDate Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 4 sU0 1 karmakSapaNanirUpaNam 115 'no mahaMtAI mahaMgAI dalAI arabAle' no mahAnti mahAnti dalAni avadAlayati khaNDAni pRthak karotItyarthaH, yathA sa puruSaH parazupahAre kRte hUMkArAdirUpaM mahAzabdamucArapati kintu mahaddalaM na karotIti bhAvaH / 'evAmeva goyamA / evameva gautama ! 'neraiyANa' nairayikAnAm 'pAbAI kammAI gADhI kayAI' pApAni karmANi gADhIkRtAni vikagIkRtAni santi ityAdi sarvam 'jahA chaTThasae' yathA paSThazatake prathamodezake kathitam tathehApi jJAtavyam tA gADhIkRtAni AtmapadezaiH saha gADhabaddhAni rANaputragADhavaddhacI kalApavat vikaNIkRtAni sUkSmakarmaskandhAnAM sarasatayA paraspara gAhasambandhAraNena durbhedI kRtAni snigdhamRta piNDavat iti / 'jAba no mahApajjavasANA bhavaMti' yAvat no mahAparyavasAnAH huMkAra zabda bhI karalA jAtA hai| parantu apanI azakti ke kAraNa vaha usake khaNDa 2 nahIM kara pAtA hai| ataH jisa prakAra yaha puruSa parazukuThAra dvArA prahAra karane para bhI usa pUrvokta vizeSaNoMvAle kASTha ke TukaDe 2 nahIM karapAtA hai, isI prakAra se 'goyamA !' he gautama! nerajhyANaM pAvAI phammAI gADhIzayAI cikkaNIkayAI' nairayikoM ke pApa karma mADhIkRma-cikkaNIkRta-hotA hai ityAdi saba isa viSaya kA kathana 'evaM jahA chalae' jaisA chaThe zataka ke prathama uddezaka meM kahA gayA hai vaisA hI yahAM para bhI jAnanA cAhiye 'gADhIkRtAni' kA tAtparya aisA hai ki jisa prakAra se sUcIkalApa-zaNa ke khUna se khUna majabUtI ke sAtha jakar3akara bAMdha diyA jAtA hai| usI prakAra se sUkSma karma skandha sarala hone ke kAraNa paraspara meM gADha saMbandhaghAle hote haiM ata: ve snigdhamRttikA ke viNDa ke jaisA durbhadya hote haiM / 'jAva no mahA pjjvzabda paNa karatA jAya che. paraMtu pitAnI azaktinA kAraNe te purUSa te lAkaDAnA TukaDA karI zako nathI eTalA mATe je rIte purUSa kuhADI dvArA prahAra karavA chatAM paNa te pUrvokta vizeSaNavALA lAkaDAnA TukaDeTukaDA karI zakta nathI 4 "goyamA!" gautama!" neraiyANaM pAvAI, kammAI, gAdIkayAI" nAsIya vAnA pA5 meM zAdIta mane yAta DAya cha theTa hai yA samata DAya che. vigaire saghaNu thana "jahA chadusae" vA rIte chaThThA zatakanA pahelA uddezAmAM kahyuM che. tevI ja rIte ahiM paNa samajI sa. "gADhI kRtAni" tAtparya cha 2a sAyanA bhUzanA dorAthI khUba majabUta rIte jakaDIne bAMdhavAmAM Ave eja rIte sUkSama karma skandha parasparamAM atyaMta gADhasaMbaMdhavALA hoya che. ethI te cIkaNI mATInA pIMDanI mAphaka durbhedya hoya che. arthAt jaladI na teDI zakAya tevA hoya che. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatI bhavanti, atra yAvatpadena 'siliTI payAI khilI bhuyAI bhavaMdi saMpagAda piyaNa veyarNa veemANA No mahAnijjarA' iti saMgrAhyam zlipTI kRtAni khilIbhUtAni bhavanti saMpragADhAmapi ca khalu tAM vedanAM vedayamAnA no mahAnirjarAH TIkA-'saliTThI kayAI zliSTI kRtAni nidhattAni aAsUtrabaddhAgnitaptaloha. zalAkAsamudAyavat yathA ayaH mUtrarajjubaddhA vandipratApitA lozalAkAH parasparaM tadAtmpabhAvamupagatA iva saMglanAH bhavanti, kathamapi tatra vi lepo na bhavati tathaiva karmANi parasparasaMvaddhAni kathamapi vibhaktAni bhavali, tAzAni nidhattAni karmANi zliSTI kRtAni kaante| 'khilIbhUtAI bhavaMti' khilI yUnAni bhavanti anubhavA. tiriktopAyAntareNa nirAkartu-kSapayitum azakyAni nikAcitAni ityarthaH, etAdRzagADhIkavAni, cikaNIkRtAni liSTIkRtAni khilIbhUtanIti vizeSaNa catuSTayenApi karmaNAM dutriMzo'dhyatvayuktaM bhavati 'saMpagAheM pi ya NaM ne veyaNaM veyesANA bhavaMti isaliye ve yAvat mahAparyavasAnavAle nahIM hote haiN| yahAM thAvatpada se lilihIkayAI khilIbhUyAI, bhavati, saMpagApi ya NaM veemANANo mahAnijArA 'ina padoM kA saMgraha huA hai| inakA artha aisA hai-jisa prakAra lohe ke tAroM se baddha ailA vahitasalohazAlAkA kA samUha paraspara meM isa prakAra se mila jAtA hai ki jisase usameM vizleSa (alaga) nahIM ho sakatA hai usI prakAra karma bhI Apasa meM aise saMbaddha ho jAte haiM ki jisase unameM kisI prakAra karma chUTate nahIM hai| isa prakAra ke jo nidhatta bandhavAle karma hote haiM ve zilapTI. kRta kahe jAte haiN| nikAcita bandhavAle jo karma hote haiM ve khilIbhUta kahalAte haiN| inakA nirAkaraNa oge vinA nahIM ho sakatA hai| ina gADhIkRta cikaNIkRta zliSTIkRta khilIkRta cAra vizeSaNoM se karmoM "jAva no mahApajjavasANA bhavati" tethI yAvat mahApaya sAnapADatA nayI mADiyA yAvat 54thI "siliTThIkayAI khilIbhUyAiM bhavaMti, saMpagADhaM piyaNaM veemANA No mahAnijjarA" mA pahonA sa ythe| che. tenA matha' A pramANe che. je prakArathI lekhaMDanA tArathI bAMdhela lekhaMDanI sacano ja paraspara e rIte maLI jAya che ke jethI temAMthI te alaga thaI zakatI nathI eja rIte karma paNa ApasamAM evI rIte baMdhAI jAya che ke jethI temAMthI keI paNa prakAre chuTAtuM nathI A prakAranA je nidhatta baMdhavALA karmo hoya che. tene kliSTIkRta kahevAmAM Ave che. nikAcita baMdhavALA je kama hoya che. tene khIlIbhUta kahevAmAM Ave che tene kSaya bhegavyA sivAya thaI zakato nathI A rIte A gADhIkRta cIkaNakRta zlaSTIkRta, Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramiyAndrakI TIkA za0 16 u0 4 sU0 1 karmakSapaNanirUpaNam 117 mAgA' saMpagAhamapi ca khallu tAM vedanAM vedayamAnA api 'No mahAnijjarA' no mahAnirA:-mahAnirjarAH sukRtaphalabanto na bhavanti te nArakAH mahAvedanAM vedayamAnA api| anena mahAnirjarAyA amAvena mahAnirvANaphalAbhAvaH citto nArakANAm / nAyikANAm karmANi atigADhIkRtAni santi, ato niraye mahakapTamanubhavanto'pi karma nirjarArUpaM tathA mokSAtmakaM phala nApnuvantIti bhAvaH / dRSTAntAntaramatrArthe darzayati-'se jahA nAmae kei purise' tadyathA nAmakaH kazcita puruSaH 'ahigaraNiM AuDemANe mahayA jAca No mahApajjavasANA bhavaMti adhikaraNIm AkuTayana mahatA yAvata atra yAvacchandena 'mahayA mahayA ghoseNaM, mahayA mahayA paraMparAdhAeNaM No sNcaae| tIse ahigaraNIe keI ahAbAyare poggale meM durbizodhyatA kahI gaI hai| ve nAraka jIva isa prakAra se vedanA ko bhogate haiN| isa prakAra ina mahAnirjarA kA abhAva sUcita kiyA gayA hai / nirayikoM ke karma atigADhIkRta hote haiM, isa kAraNa naraka meM mahAkaSTa kA anubhava karate hue bhI ve karma nirjarArUpa phala ko evaM usake phalarUpa mokSa ko prApta nahIM kara sakate haiN| isI bAta ko dUsare dRSTAnta se yoM samajhAte hue sUtrakAra kahate haiM-'se jahA nAmae keipurise' jaise koI puruSa 'ahigaraNi' eraNa ko AuDemANe mahayA jAva No mahApajjayasANA bhavati' kUTanA humA, jora 2 se zabda karatA huA usake TukaDe karane meM samartha nahIM hotA hai| isI prakAra ve nAraka jIva yAvat mahAparyavasAnavAle nahIM hote haiM-yahAM yAvat zabda le-'mahayA 2 ghoseNaM mahayA mahayA paraMparAdhAeNaM No saMcAei khikIkata e cAra vizeSaNothI karmomAM duvidhyatA kahi che. (jaladI nAza ne thaI zake tema) te nAraka jIva A rIte vedanAne bhegave che A rIte nArakImAM mahA nirjarAne abhAva batAvavAmAM AvyuM che nArakIya jInA karmo atyaMta sakhata gADhIkRta hoya che. tethI narakamAM atyaMta dukhano anubhava karavA chatAM paNa teo karma nirbhara rU5 phaLane ke karma nijerAnAM phaLa svarUpa mekSane prApta karI zakatA nathI. mA pAtane bhIta TAMthI sabhaqdi // 24 22 se jahA nAmae kei purise" 535 " ahigaraNi" na "AuDemANe mahayA jAva No mahApajjavasANA bhavaMti" rAyatA seyatA nara narathA savAra karavA chatAM tenA TukaDA karI zakatA nathI eja rIte te nAraka jIve yAta mahApaya sanavADa nathI mahiyA yAvat 74thI "mahayA mahayA ghoseNaM mahayA (2) paraMparAghAeNaM No saMcAei tIse mahigaraNie kaI ahAyA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 bhagavatIste parisADittara evAmeva goyamA ! nehayANaM pAvAI kambAI gADhIkagaI cikaNIkayAI siliTThIkayAI khillI cUyAI bhAMti saMragAdapi gaNaM te vegaNaM veemANA no mahAnijjarA, ityantaH pATho grAhyaH, mAtA mahanA ghopeNa, manatA mahatA paramparA ghAtena no zaknoti tasyA adhikaraNyA kaoNzcidapi yathAvAirAn pudalAn pari. zArayitum evameva gautama / nairayikANAM pApAni karmANi gADhIkRtAni cikkaNI kRtAni liSTI kRtAni khilI bhUtAni bhavanti saMpagADhAmapi ca khalu vedanAM vedayamAnA no mahAnirjarAH iti chAyA ghoSeNa iti gAhazabdena 'paramparAghAtena' iti nirantaramupayupari tADanena, nathA pAirAn sthUchAn budgalAn parizArayituM dUrI karnu no zaknotIti sambandhaH zeSa sugapam no mahAparyavasAnA bhavanti, yathA kathit puruSaH adhikaraNI ghanena lohapiNDena loha piNDaM tADayan api adhika pyAH sthUlAMzaM notsATayituM samarthoM bhavati. tathA piNDa yat nArakajIvAnAM karmANi atikaThinAni bhavanti teSAM vinAzena tathA nirvANAtmakaphalamAphaye te na tIse agiraNIe keI ahAbApare poggale paritADittae evAmeya goyamA! nerayANaM pAbAIkamAI gADhIzayAI cikkaNIkayAI,silihIkayAI, khilIbhUyAI bhavaMti saMpagApiyaNaM te vevaNaM emANANo mahA nijajarA isa pATha kA artha pUrvokta rUpa se hI hai| 'paraMpAdhAraNa' zabda kA artha hai nirantara usa eraNa ke Upara ghana paTakatA huaa| tAtparya isakA aisA hai ki jaise koI puruSa eraNa ko ghana le kUTatA hubhA bhI-usa para dhana kA baDe 2 jora se prahAra karatA huA bhI-usa eraNa ke sthUlAMzoM ko nahIM toDa pAtA hai usI prakAra se nAraka jIvoM ke karma bhI atikaThina hote haiN| isaliye ve usake vinAza se nirdhANAtmaka phala prApti ke liye samartha nahIM ho sakate haiN| yare pogale parimADittae evAmeva goyamA! neraiyANaM pAvAI kammaI gADhIkayAI, cigI ka pAiM sijiTThIyAI, khilIbhUyAiM bhavaMti saMpagADhapi za NaM te veyaNa veramANA No mahAnijarA" yA pani ma 55 531 BAL anusAra cha arthAt nAraka jInA pApakarma gADha, cIkaNuM ghaNuM majabUta ane khilIbhUta hoya che. khIlA jevA majabUta atyaMta majabUta evI vedanAnuM vaidana karavA chata pa ta bhanizANA yatA nathI. "paraMparAdhAeNaM' kI zahanA artha niraMtara meM eraNa upara ghaNanA ghA karate thake paNa enuM tAtparya evuM che ke jevI rIte koI paNa eraNa upara jorathI ghaNanA ghA mAratA hovA chatAM te eraNane teDI zakto nathI te ja rIte te nAraka jIvonA kAryo paNa atyaMta kaThaNa hoya che. jethI karmonI nirjaro karI zakatA nathI tethI nAzathI thavA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 4 sU0 1 karmakSapaNanirUpaNam 19 samarthAH bhavantIti bhAvaH / 'se jahA nAmae kei purise' tadyathAnAyakaH kazcida puruSA, 'taruNe bala jAba mehAvI' taruNo-yuvA, balavAn zArIrikavalasaMpanno yAvat medhAvI-buddhisampannaH, atra yAvat padena eteSAM saGgraho bhavati, 'jugarva juvANaM appArya ke thiraggahatthe dadapANipAyapAsapiThaMtarorupariNae lajamalajuyalaparighaNibhavAhU ummeDhagaduhaNamUTTiyasamAhayaniciyagattakAe usssavalasamaNNAgae laMghaNapavaNajaiNavAyAmasamatthe chee dakkhe pattaDhe kupale' yugavAn yuvA, alpAtaGkA, 'sthirAgrahastaH pANipAdapAzcapRSThAnnarorupariNitaH tAlayamalayugalaparighanibhavAhuH carmeSTakadrughagamuSTikasamAhanicitagAtrakAyA aurasyavalasamanvAgatA, lakhanaplAnajavanavyAyAmasamarthaH cheko dakSA prAptAH kuzala ikhi vyAkhyA-'jugavaM'' yugavAn-yugA-supemadumpamAdi kAlaH so'duSTo-nirupa dravo viziSTapalaM koraNaM yasya sa yugazana ityarthaH, 'jugANe' yugAnA-yuvA yauvanAvasthaH saMpAptavayAH 'appAyake' asAtaH, ana alpazabdo'bhAvavodhakA tathA ca 'se jahAnAmae kei purise' jaise koI eka puruSa ho 'taruNe balavaM jAva mehAthI aura vaha taruNa ho sAtha meM vaha balavAn bhI ho-zArIrika ghala se saMpana ho, yAvat-medhAvI-buddhizAlI ho, tathA yAvatpadagrAhyajugavaM-Adi vizeSaNoM vAlA ho, ye ve vizeSaNa isa prakAra se hai'jugavaM, juvANaM-appAyaMke thiragahatthe, daDhapANipAyapAsA piTTataroru pariNae, talajamalajuyalaparighaNibhayAhU, cambheTugaduhaNamuTiyasamAhayaniciyagattakAe, uraslabalasamaNNAgae, laMghaNapavaNajaiNacAyAmasalatthe, chee, dakkhe, pattaTTe, kusale' to yugavAn ho suSamaduSSamAdikAla jisakA nirupadrava ho-viziSTa bala kA kAraNa ho yuvAna ho yuvAvasthAsaMpanna (caDhatIjavAnIvAlA) ho, alpa AtaGkavAlA ho-nIroga vAmA bhAkSanI / prApti 35 51 mepAmA samaya thA zata nathI. "se jahA nAmae kei purise "bha 4 535 hAya " " taruNe balavaM jAva mehAvI" bhane yuvAna DAya cha / sAthai bhAvAna 5 DAya mane muddhizANI 5 DAya mAhI yAvat pahathI " jugavaM" vigaire vizeSavANI DAya te vizeSa mA prabhArI che. "juga juvANaM, apAyake, thiraggahatthe, dRDhapANipAyapAsA piTuMtarorupariNae, talajayala, juyala parighaNibhava'hU, cammeDhagaduhaNamuTriyasamayaniciyagatApa uramsabalasamaNNAgae, laMghaNa, pavaNajANavAyAmasamatthe, chee, dakkhe, pattadve, kusale" te yugavAna DAya suSamahuma (paNere kALa jene upadrava vagarane hAya-vizeSa prakAranA baLavALo hAya yuvAna hoya ane yuvAavasthAvALo hoya, nIrogI hoya, sthirAgrahasta hoya eTale ke Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 bhagavatI alpaH AtaGko rogo yasya so'lpAtaGkaH nIroga ityarthaH, "thiraggahatthe sthirA. ahasta:-sthiraH pachanakAryakaraNe kampanarahitaH agrahasto-hastAgraM yasya sa sthirA. prahastaH 'dahapANiyAyapAsapitarorupariNae' dRDhapANipAdapArcapRSThAntarorupariNataH-dRDhaM pANipAdaM yasya tathA pAcauM pRSThAntare ca UrU ca pariNate pariniSThitatAM gate yasya sa DhapANipAdapArcapRSThAntarorupariNataH-sarvAvagavairuttamasaMhananavAn ityarthaH 'talanamalajuyalaparighaNibhavAhU' tAlayamalayugalaparighanimavA:tAlaM-tAlakSaH, tayoryamala-samazreNikaM yat yugalaM dvayaM parighavArgalA tannibhautattulyau dIrghavInatvasaralatyAdinA vAhU yasya sa tAlayamalayugalaparighanibhabAhuH / 'cammedvagaduhaNAdvipamAhaganiciyagattakAe' carmeSTakAdudhagamuSTikasamA. hatanicitagAtrakAyAdharmeSTamayA-AyuSavizeSeNa drughaNena mudgaravizepeNa muSTikena muSTayA ca samAhatAni pratidinamabhyAsamahattasya nicitAni-niviDIkRtAni gAmANi skandhorupRSThAdIni yatra sa tathAvidhaH kAyo yasya sa tathAvidhaH 'uraho, yahAM alpa zabda abhAva artha kA poSaka hai| sthirAgrahasta hojisakA agrabhAga prakRtakArya ke karane meM sapA huA ho-kaMpanAdi se rahita ho' 'daDha pANipAyapAsapiTuMnarorupariNae' pANipAda jisake majabUta ho, donoM pArzvabhAga, pRSThAntara aura UrU jisake puSTa ho, arthAt sarva avayavoM se jilakA saMhanana uttama ho, tAlavRkSa ke samazreNika yugala ke samAna aura parighA ke samAna dIrghanA, pInatA aura saralatA ko lekara jisake donoM bAhu hoM, jisake skandha, UrU, pRSTha Adi avayavavAlA zazIra AyudhavizeSa, drughaNa-mudgara aura muSTi ina ke dvArA pratidina kRta vyAyAma ke abhyAsa se bahuta paripuSTa ho, Antara utmAha, bala aura vorya se yukta ho, lAMdhane meM, dauDane meM zIghratA meM hAthane agrabhAga kArya karavAvALo sthira hoya arthAt kaMpa vigere vagarane DAya " daDhapANipAyapAsapiTuttarorupariNae" tha bhane 50 nA bhara bUta hoya ane paDakhA pRSThAtara (pITha, vAsI ane urU jenA bharAvadAra hoya arthAt jenA badhA ja avayava uttama hoya eka sarakhA toDa vRkSanA be choDanI samAna temaja parIgha-bhegaLa samAna laMbAIvALA ane majabUta evA jenA bane hAtha hoya jenA khabhA urU, pRSTha vigere avayavavALuM zarIra Ayudha vizeSa kUghaNa-magadaLa ane muSTi (muThI) dvArA hameza karela kasaratanA abhyAsathI ghaNuM ja puSTa hoya AMtarika utsAha, baLa, ane zauryathI yukta hoya lAMghavAmAM (kUdakAmAM, re deDavAmAM zIvratAmAM ane kasaratamAM je Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramairefront TIkA za0 16 u0 4 0 1 karmakSapaNanirUpaNam 121 ssabalasamaNNAgae' aurasyavalasamanyAgataH - AntarautsAhabalavIryayukta ityarthaH, 'laMghaNapavaNajavaNatrAyAmasatye' laGghanaplavanajavanavyAyAmasamarthaH, atra javanazabdaH zIghratArthavodhakaH tathA ca laGghane plavane zIghratAyAM vyAyAme ca sAmarthyavAniti, 'chee' chekaH- prayogajJaH 'dakkhe' dakSaH - caturaH zIghrakArI 'pattaTTe' prAptArthaHadhikRte karmaNi niSThAM prApta ityarthaH, 'kumale' kuzalaH - AlocitakArIti / 'mehAvI' meghAvI - sakRt zrutadRSTaH, 'NipuNe' nipuNaH - upAyArambhakaH / 'niuNasippovagae' nipuNazilpopagataH kASThacchedanakriyAsu atikuzala ityarthaH, 'varga mahaM' ekAM mahatIm 'ullaM' ArdrA snigdhAmityarthaH ' sAmaliMgaMDiyaM' zAlmalIgaMDikAm zAlmalIvRkSa' chedane'ti saralo bhavati ataH zAlmalIgaNDikA hRSTAntatayopanyasteti / 'anaDila' ajaTilAm-jaTArahitAm 'agaMThila' agranthikAm granthirahitAm granthivibhedo'zakro bhavati ato granthirahitAmityuktam etAvatA chedane sAralyanupadarzitam 'acikaNaM' acikkaNAm - dravyAntara snehale parahitAm evaM vyAyAma meM jo sAmarthyabAlA ho, cheka-prayoga kA jAnakAra- ho, dakSa - catura ho- zIghrakArI ho adhikRta kArya meM niSThA prApta ho, kuzala ho soca samajhakara kArya ko karanevAlA ho- meghAvI ho sakRt (ekabAra) dRSTa kA jJAtA ho, nipuNa ho-upAyArambhaka ho, nipuNa zilpopagata ho kASThacchedana kriyA meM atikuzala ho aisA vaha puruSa 'egaM mahaM' eka ghaDI 'vallaM' gilI - snigdha 'sAmalIgaMDiyaM' zAlmalI (semala vRkSa kI lakaDI ko jo chedana meM yaha atisarala hotI hai / (isaliye use dRSTAnta ke rUpa meM yahAM upanyasta kiyA hai) jo ki ajaTilA - jaTA rahita ho,' 'agaMThila' gAMTha rahita ho, (gAMThavAlI lakar3I kA phADanA muzkila hotA hai, isIliye yahAM gAMTha rahira aisA kahA gayA / 'adhika' dravyAntara sneha ke lepa se rahita ho / 'avAi' zaktivALA hAya che ke--pratyeAganA jANanAra hAya dakSa catura hAya zIghrakAma karavAmAM kuzaLa hoya ane peAtAne Adhina kAryamAM niSThAvALA hAya kuzaLa hAya ane samajI vicArIne kAya karavAvALA hAya buddhizALI hAya eka vAra joyela ke sAMyaLela ne jAzunA hoya arthAt yAdazakitavALA hAya nipuNa hAya upAcene jANunArA hrAya kArIgarIne jANanArA hAya lAkaDA kApavAnI kriyAmAM ghaAAja kuzaLa hAya evA te purUSa " e maham " the bhoTu 'ullam " "elg' " sAmaThIgaMDiyaM " zAhabhatI (sebhala) vRkSanA sAiDAne kApavAmAM saraLa hAya che. vaLI te lAkaDuM' ajaTila jaTA vagaranu hAya "agaMTThilaM " gAMTha vagaratu' hoya " acikkaNa " thI asavAjA mIla dravyanA seya vagara hoya " avAiddha " vyAdigdha na hoya, pAhuM na hoya arthAt saraNa 66 bha0 16 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharades 122 'aMvAiDa' avyAdigdhAm akkAM saralAmityarthaH, 'sarattigaM' sapAtrikAM sAdhArAmityarthaH 'aitikkheNa parasuNA avakamejjA' atitIkSNena parazunA avakrAmet -mahAraM kuryA - dityarthaH kazcid yuvA svastho balavAn atitIkSNaparazunA ani saraLa kASThakhaNDopari mahAraM kuryAt tatra sarakhatayaiva tatkASThasya khaNDanaM bhavati tathaiva dAntako spi yojyaH iti samuditArthaH / nara se purise no mahaMgAI mahaMtAI sadAI kare' tataH khalu sa puruSo na mahato mahataH zabdAn karoti pratyuta 'sahaMtAI mahaM sAI dalAI avAle' mahAnti mahAnti dahAni kASTakhaNDAni avadArayati - chivA kASThaM sakhaNDaM karoni 'enAmetra goyamA' evametra he gautama / acikaNAdi guNaviziSTakASThachedanavadeva, samaNANaM NiggaMthANaM' zravaNAnAm nirgranyAnAm 'aho vAdarAM' kammA' yavA vAdarANi sthUlAni karmANi 'sihilI kamAI " avyAdigdha ho, apakA - sarala ho / 'sapaliyaM' sAdhAra ho, atiti kkheNa parasuNA' atitIkSNa parazu ke dvArA 'avakkamejjA' kATe to vaha use saralatA ke sAtha kATa detA hai, isI bAta ko Age spaSTa karane ke liye kahA gayA hai- 'tae NaM se purile no mahaMtAI mahaMtAI sAI' isa prakAra ki usa atisarala kASTha khaNDa ke Upara paraMzu dvArA prahAra karatA huA vaha yuvAdi vizeSaNoMvAlA puruSa kATate samaya huMkAra AdirUpa zabdoM kA uccAraNa bhI nahIM karatA hai aura saralatA ke sAtha " mahaMgAI 2 dalAI avAleha" usa kASTa ke baDe 2 khaNDa Tukar3e bhI kara detA hai "evAmeva goyA" isI prakAra se hai gautama ! acikkaNAdiguNaviziSTa kASTacchedana kI taraha hI "samaNANaM niggaMdhAnAM zramaNa nirgranthoM ke "ahAvAgharAi' kammA" yathA bAdarakarma " 91 "hoya " sapattiyaM" AdhAravANu hoya sevA " atitibhkheNa parasuNA" atyaMta dhAravAjI DuDADIthI " avakkamejjA " aye to te 3Sa me lAuDAne ghAlIna saraLatAthI kApI de che. eja vAtane vadhAre spaSTa karavA mATe kahe che ke " taraNaM se purise no mahaMtAI mahaMtAI saddAI " 752 De vizeoSayeovANA te atyaMta saraLa lAkaDAnI upara prahAra karatA eve te yuvAdi vizeSaNe!vALA purUSa kApatI vakhate hukAra vagere zabdanA uccAra karatA nathI ane saraNatAthI " mahaMtAI mahaMtAI dalAI avAlei " te vADAnA bheoTA moTA 484| zrI he che, " evAmeya goyamA 1 me rIte he autama ! ayiSyAhi zuzuvAjA sAhAne DAvAnI bhAI "samaNANa' nigaMthANa " cAnA ahA bAyarAI kammAi " yathA jAhara "" zramANu nirtha:" siDhilI kathAI ' " mad Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 30 4 sU0 1 karmakSapaNanirUpaNam 123 zithilI kRtAni mandAkisakI kRpAni, kArmANi miDiyAI kayAI" niSThitAni kRtAni-niHsattAmAni vihitAni 'vipariNAmiyAI cipariNAmitAni sthiti ghAtarasaghAtAdibhitripariNAmaM nItAni tAni karmANi jhaTiti vinAzam upayAntItyarthaH khippAme parividdhanyAI bhati' kSima parivivastAni bhavanti zIghrameva yathAsyAttathA naSpAni bhavanti tAni karmANi 'jAvaiyaM tAvaiyaM jAva mahApajjavasAgA bhavaMti' yAnakAM tAvatkAsapi khalu yAvat mahApayavAsanA bhavanti, atra yAvatpadena 'pi ya NaM te veyaNaM veemANA mahAnijarA' api khalu te vedanAM. vedayamAnA mahAnirjarA ityasya saGgraho bhavati / punarapi dRSTAntamAha-'se jahA vA keipurise' tad yathA vA kazcit puruSaH 'mukkaM daNahatthayaM' zuSkaM tRNahasta. kam pulikam 'jAyaneyaMsi pavikhavejjA' jAyatejasi agnau pakSipet evaM jahA. chaTThasae tahA ayokapalle vi evaM yathA SaSThazatake tathA ayaskapAle'pi, SaSThaH "sidilIkayAI" bhandavipAka vAle kie jAkara "giTTiyAI kayAI" sattAvihIna kiye jAkara "vippariNAmiyAI" sthitighAta, rasaghAta Adi dvArA vipariNAma ko prApta kiye jAkara "khippAneca parividvatthAI bhavaMti" zIghra hI naSTa kara diye jAte haiN| "jAnaiyaM tAvaiyaM .jAva mahApajjavalANA bhavaMti" isaliye ye amaNa nirgrantha bhale hI cAhe jitanI mandavedanA kA anubhava kareM taba bhI mahAnirjarAvAle hote haiN| punaH dRSTAntAntara se prakRtaviSaya ko puSTa karane ke lie sUtrakAra kahate haiM-"sukka taNastvayaM" jaise zoI puruSa zuSka ghAsa ke pUrA ko "Ayate. maMsi pakkhivejjA" agni meM DAla detA hai "evaM jahA chaTThasae tahA ayakavallo vi' chaThaveM zataka ke prathama uddezaka meM kahA gayA hai usake anusAra baha zIghra jala jAtI hai-isI prakAra se zramaNanirgranthoM ke vi:411 rAna "NidviyAI kayAI" sattA nA 4 // viparita NAmiyAI" sthiti dhAta rasadhAta visthA pariNAmita zayesA // khippAmeva parividdhatthAi bhavaMti" sahI nAza rAya che. "jAvaiya tAvaiya jAva mahApajjavakhANA bhavaMti" tethI me zrama nitha yA taTasI bhavanAnA anubhava karatA hoya te paNa mahAnirjarAvALA hoya che. , zramaNa bhagavAna A viSayane vadhAre spaSTa karavA mATe bija rAta bhApataig "sukkaM taNaha y 31 sudhAsanA mAne "jAyateyaMsi pavijA" MA , evaM jahA chaThasae tahA ayaka; ballo" ma 441 zatanA vAmAM mAnyu cha ta Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra zatakIyaprathamoddezanavRttAntastu ittham 'se NaM goyamA ! se mukke taNahatthae jAyateyaMsi pavikhate samANe khipAmeva masamasAvijmai hatA masamasAvijai, evAmeva goyamA ! samaNANaM NiggaMthANaM ahAbAyarAI kammAI jAva mahApajjavasANA bhavaMti, se jahA NAmara kei purise tattasi ayazavallaMsi udagaviMdu jAva haMtA viddhaMsamAgacchai evAmeva goyamA ! samaNANaM NiggaMthANaM ahAvAparAI kammAI viddhaMsamAgacchai' tad nUnaM gautama / sa zuSkastRNahattako jAtatejasi prakSiptaH san kSimameva masamasApyate, hanta masamasApyate evameva gautama ! zramaNAnAM nirganyAnAM yathA bAdarANi karmANi yAvad mahAparyavasAnA bhavanti tadyathAnAmakaH kazcit puruSaH tapte'yakAle udakavindu yAvat hanta vidhvaMsamAgacchati, evameva gautama ! zramaNAnAM niyaMndhAnAM yathA bAdarANi karmANi vidhvNsmaagcchnti| etatparyantaM SaSThazatakIyaprathamodezakakaraNaM tadihAnumandheyam , jAba mahApajjavasANA bhavaMti' yAvad mahAparyavasAnAH bhavanti, atra yAvat SaSThazatakIyapathamo. dezakapakaraNaM pUrva pradarzitameva ! 'se teNaDeNaM goyamA / ' tattenArthena gautama ! yathASAdara karma zIghra hI naSTa ho jAte haiM-chaThaveM zataka ke prathama uddeze meM kahA gayA viSaya isa prakAra se hai-"se zUNaM goyamA! le sukke taNa. hatthae jAyateyaMsi pakkhitte samANe khippAmedha asamasAvijjai evA. meva goyamA / samaNANaM niggaMdhANaM jahAbAyarAI kammAIjAva mahA. pajjaSasANA bhavaMti" le jahANAmae keI purise latali ayakavallaMsi udagabindu jAva haMtA viddhalamAgacchaha, emAleSa goyamA ! samaNANaM NiggaMthANaM jahAbAyarAI kammA viddha samAgacchai' isa pATha kA artha spaSTa hai, isa pATha taka chaThe zataka ke prathanna uddezaka kA kathana yahAM para grahaNa kara lenA cAhiye "se teNaTeNaM goyamA! evaM vucca" isa kAraNa ghAsane te pULa jaladI baLI jAya che. te ja pramANe zramaNa nigraMthanA yathA bAdara karmo jaladI nAza pAme che. chaThThA zatakanA pahelA uddezAmAM kahela viSaya bhA pramANe cha. "se NUNaM goyamA! se suske tapahatthae jAyateyaMsi pakkhite samANe khippAmeva masamasAvijjai, evAmeva goyamA! khamaNANaM niggaMthANaM jahA bAyarAI kammAI jAva mahApajjavasANA bhavaMti se jahANAmae kei purise tattaMmi ayakavallaMsi udagabiMdu jAva haMtA viddha'samAgacchai evAmeva goyamA ! samaNANaM NigaMthANaM jahAvAyarAiM kamAI viddhasamAgacchai " A 18na ma spaSTa che. A pATha sudhi chaThThA zatakanA pahelA uddezAnuM kathana ahiMyA samajI a. "se veNadveNa goyamA! evaM vucaha" tara 3 mautama ! meM ghucha hai Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyAndrakA TIkA za0 16 u0 4 sU0 1 karmakSapaNanirUpaNam 'evaM buccaI evamucyate 'jAiyaM anagilAyae samaNe jiggaMthe kamma Nijjarei' yAvatkam annaglAyaka zramaNo nigranthaH karma nirjarayati, taMceva jAca bAsakoDAkoDIe vA no khavayaMti' tadeva yAvat varSakoTikoTayA vA no kSapayanti nArakAH atra yAvatpadena 'evaiyaM phamma neraiesu neraiyA' ityArabhya 'vAsakoDIe vA vAsakoDIhiM bA' ityantaH so'pi praznagrantho mAyA sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / tti jAva viharaI' tadevaM bhadanta ! 2 iti yAmad viharati, he bhadanta ! yad devAnu. miyeNa karmakSapaNaviSaye zramaNanArakayorbhedaH sayuktikaH kathitaH iti tatsarvamapi he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki "jAvazyaM annagalAyae samaNe NiggaMthe kara lijjarei jitane karmoM kI nirjarA annaglAyaka-nitya bhojI sAdhu-akSaNa nimrantha ekSadivasa meM karatA hai "taM ceva jAva cAsakoDAkoDIe vA no khapati" utane karmoM kI nirjarA yAvat koTAkoTI varSoM taka bhI naraka ke nairathika jIva nahIM kara sakate haiM / yahA~ yAvaspada se "emaiyaM kamma rahaellu nerakyA" yahA~ se lagAkara "vAsako DIe vA vAkoDIhiM pA" yahAM taka kA sarvapraznagrantha grahaNa kara lenA cAhiye "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti jAva viharaI' he bhadanta ! Apa devAnupriya ne jo yaha karmakSapaNa ke viSaya meM zramaNanAraka kA bheda " jAvaiyaM bhannagilAyae khamaNe niggaMthe kamma nijjarei "28 bhI na sannasAya nitya se sAdhu-zrama nitha se che. "taMceva jAva vAsa kohIe vA no khavayaMti" geTamA bhAnA ni nabhA 2sa nA24 1 TATa varSA sudhImai yey zatA nathI mahiyA yAvat pa6thA "evaiya kammaM nerairasu neraiyA" mahithA dAna "vAsakoDIe vA vAsakoDIhi vA" ahi sudhIne saghaLe ja prottara rU5 graMtha grahaNa thayela che te samajI 1. " seva bhate ! sevaM bhaMte ! ci jAva vihara" 3 mAvan ! mA5 hevAnu. priye ! A karma kSapazunA viSayamAM zramaNa ane nArakane bheda yukita sahita kahyo che. te saghaLuM kathana satya ja che. A pramANe kahine te gautama prabhune Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI evameva sayuktikaM satyameva, iti uktvA gautamo bhagavantaM vandate, namasyati, vanditvA namasthitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharati |mu0 1 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-bhasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadhapadhanakagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya' padabhUpita-kolhApurarAjaguruvAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAlyAyAM vyAkhyAyAM poDazazatake tRtIyoddezakaH smaaptH||16-3|| sayuktika kahA hai vaha saba sayuktika hai-satya hI-hai isa prakAra kahakara ve gautama prabhu ko vandanA evaM namaskAra kara saMyama aura tapa se AtmAko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gye|.1|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatImatra" kI prameghacandrikA vyAkhyAke solahaveM zataka kA . . tIsarA uddezaka samApta // 16-3 // vadanA ane namaskAra karIne saMyama ane tapathI AtmAne bhAvita karatAM karatAM pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA. sU015 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA seLamA zatakane trIje udeze samAsa 16-3 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u05 sU01 devAgamanAdizaktinirUpaNam 127 * atha zoDazazatake pazcamoddezakaH prArabhyate / "caturthoddezake karmanirjaraNazaktisvarUpaM kathitaM paJcametu devAnAmAgamanAdi zaktisvarUpaM kathyate anena saMbandhena AyAtasyAsya paJcamoddezakasyedamAdimaM sUtram 'teNe kAleNaM' ityaadi| .: mUlam-teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM ullayatIre nAma nayare hotthA, vaNNao egajaMbUe ceie, vanao teNaM kAleNaM teNaMsaMmaeNaM sAmI smolddhe| jAca parisA pajjuvAsai, teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM sake deviMde devarAyA vajapANI, evaM jaheva bitiya uddesae taheva divveNaM jANavimANeNaM Agao jAva jeNeva, samaNe bhagavaM mahAvIre teNeca uvAgacchai uvAgacchittA jAva namaMsittA evaM vayAsI, deveNaM bhaMte! mahiDDie jAva mahAsokkhe bAhirae poggale apariyAittA pabhU Agamittae 1 no iNahe sama?? deveNaM bhaMte! mahaDie jAva mahAlokkhe bAhirae poggale pariyAittA pabhu Agamittae? haMtA, pabhu deveNaM bhaMte ! mahiDDie jAva mahAsokkhe0 evaM eeNaM abhilAvaNaM gamittae 2, evaM bhAsittae vAgarittae vA3, ummisAvettae vAnimisAvettae vA4, AudyAvettae vA pasArettae vA5 ThANaM vA seja vA nisIhiyaM vA ceittae vA 6 evaM viuThibattae vA7 evaM pariyArAvettaravAra jAva hantA pabhU imAiM ahaukkhittapasiNavAgaraNAI pucchai pucchittA saMbhaMtiyavaMdaNaeNaM vaMdai vaMdittA tameva divvaM jANavimANaM durUhai duruhittA jAmeva disaM pAunbhUe tAmeva disaM pddige||suu01|| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsse 128 chAyA-tasmin kAle tagmina samaye ullUkatIraM nAma nagaramAsIt , varNakaH ekajambUka caityam varNakaH / tasmin kAle tasmin samaye svAmI samarasataH yAvat paripat 'payupAste, tasmin kAle tasmin samaye zakro devendro devarAjo vajrapANiH evaM yathaiva dvitIyodezake tathaiva divyena yAnavimAnena AgataH yAvat yatrava zramaNo bhagavAna mahAvIrastatropAgacchati, upAgatya yAvat namayitvA evay avAdIva-devA khalu bhahanta ! mahardiko yAdU mahAsaukhyaH yAvAna pugalAn aparyAdAya prabhurAgantum ? nAglA samarthaH / devaH khala bhadanta ! maharddhiko yAbad mahAsaukhyo bAdyAn adlAn parNadAya prabhuH Agantum ? haMta prabhuH / devaH khallu bhadanta ! maharddhiko yAvad mahAsaukhyA, evam etena abhilApena gantum 2, evam anena abhilApena bhASituM vA 3 unmiSituM vA nimiSituM vA 4 AkuNTayituMvA pramArayituM vA 5, sthAnaM vA zayyAM vA niSadyAM vA, cetayituMcA 6 evaM vikavitu' cA 7 evaM paricArayituM 8 yAvada hanta prabhuH imAni aSTa ukSiptamaznavyAkaraNAdi pRcchati pRSTvA saMbhrAntikavandanakena vandati vanditvA tameva divyaM yAnavimAnam adhirohati adhiruhya yAmeva dizaM pAdurabhUt tAmeva dazaM pratigataH // suu01|| TIkA-'teNaM kAlega neNaM saparaNaM' tasmin kAche tasmin samaye 'ulluyavIre nAmaM nagare hotthA' ullukatIraM nAma nagaramAsIt 'vaNNaoM' varNakaH campA pAMcaveM udeze kA prAramana- caturtha uddeze meM karmoM kI nirjaraNazakti kA svarUpa kahA gayA hai aba isa paMcama uddeze meM kSetroM kI AgamanAdi zAkti kA svarUpa kahanA hai, isaliye isa paMcaca uddezA kA prArambha kiyA gayA hai-"terNa kAleNa teNaM samaraNa" ityAdi sUtra isakA sarvaprathama sUtra hai "teNaM koNa teNa abhaeNa" ityaadi| TIkArtha-tasmin kAle sasmin samaye" usa kAla aura usa samaya meM "ulluyattIre nAmaM bayare TotthA" ullukanIra nAma kA nagara pAMcamA udezAne prAraMbha- ceAthA udezamAM karmonI nirjarA karavAnI zakitanuM svarUpa kahevAmAM AvyuM che. have A pAMcamAM uddezAmAM nA Agamana vagere zakitanA varUpanuM varNana karavAmAM Avaze jethI A pAMcamAM uddeze prAraMbha karavAmAM bhAva cha. tenupasUtra mA prabhArI "veNaM kAleNaM teNaM samaeNaM" tyAhi --" tasmin kAle tasmin samaye" cha aNe bhane ta bhaye " ulluyatIre nAma' nayare hotthA " GestAra nAma nA tu. "vaNNao" Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 5 sU0 1 devAgamanAdizaktinirUpaNam 1295 nagarIvarNanavat asya ullukatIranagarasyApi varNanaM kartavyam / 'egajaMbUe cehae' ekajambUkaM caityam 'vaNNao' varNakA, asya varNanaM pUrNabhadracaityavad vijJeyam / 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' tasmin kAle tasmin samaye 'sAmIsamosaDhe' svAmI-mahAvIrasvAmI tIrthaGkaraH saMpAptakevalajJAnadarzanacAritradharaH samavastara 'jAva parisA pajjuvAsaI' yAvat pariSad payupAste bhagavata AgamanaM jJAtvA ullUkatIranagarato bahavaH samAgatA bhagavantaM vandituM tadIyavacanAmRtaM pAtuM mahato sabhA . saMvRttA, tasyAM ca samAyAM sarvAn lakSIkRtya bhagavatA dharmopadezo dattA, datte ca pariSat namasyati paryupAste ca, ityAdi sarvo'pi vRttAnto yAvat padagrAhyo bhavatIti teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' tasmina kAle tasmin samaye pariSad vidyamAna thA "vaNNao" isakA varNana aupapAtika sUtra meM varNita caMpA nagarI ke samAna jAnanA cAhiye / "egajaMbUra cehae" isameM eka jambUka nAma ko caitya thA "vaNNao" isakA varNana bhI pUrNabhadra caitya kI taraha se jAnanA cAhiye "teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM" usa kAla aura usa samaya meM "sAmI samosaDhe" tIrthaMkara mahAvIra svAmI vahAM padhAre the prApta hue kevalajJAna se, kebaladarzana se aura cAritra se yukta the "jAva parisA pajjuvAsa" bhagavAna kA Agamana sunakara ullukatIra nagara se anekajana agavAn ko vandanA karane ke liye aura unase dharmopadeza sunane ke liye pariSadA ke rUpa meM unake pAsa Ae prakSu ne Agata pariSadA ko dhopadeza diyA, dharmopadeza ho cukane para pariSadA ne prabhu ko vandanA kI namaskAra kiyA, ityAdi samastavRttAnta yAvatpada se tenuM varNana papAtika sUtramAM varNavelI caMpAnagarI pramANe samajI levuM. " egajaMbUe cehae " bhAnAmanu caitya (dhAna) tu." vaNNao" tenu na pa pU yetya (GdhAna)nI mA34 sabha ': "veNaM kAleNaM veNaM samaeNaM" te aNe mana ta samaye " sAmI samosaDhe" tItha 42 mahAvIra savAmI tyAM padhAryA teoe kevaLajJAna ane kevaLadarzana meLavyA hatA. bhane yAstriyA yA yuta tA. "jAva parisA pajjuvAsai" bhagavAnanu Agamana sAMbhaLIne utsukatIra nagaranI pariSada bhagavAnane vaMdanA karavA mATe . ane temanI pAse dharmadezanA sAMbhaLavA mATe temanI pAse AvI. prabhue Avela pariSadane dhamadezanA ApI dharmadezanA sAMbhaLIne pariSadAe prabhune vaMdanA karI namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne pariSada tipitAne sthAne pAchI gaI. ItyAdi saghaLuM vRtAMta yAvat zabdathI ahiM grahaNa thayuM bha0 17 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI samaye 'sakke deviMde devarAyA vajjapANI' zakro devendro devarAjo vajrapANiH, 'evaM jaheva vitie uddesae taheva' evaM yathaiva hitIyoddezaka tathaiva atraiva zatake idamIyadvitIyodezake yathA zakasya vibhuSaNAM vimAnAni varNanamupavarNita tathaiva sarvamapi prakaraNamatra vijJeyam 'diveNaM jANacimANeNaM bhAgaoM divyena yAnavimAnena AgataH divyam-ativilakSaNaM ca tad yAnaniyAnamiti divyaMyAnavimAnaM tAdRzaM vimAnamAruhya bhagavatsamIpamAgataH 'jAva jeNeda sapaNe bhaganaM mahAvIre teNeva uvAgacchaI' yAvad yatraiva zramaNo bhagavAna mahAvIratatraiva upAgacchati, atra yAvaspadena 'uvAgacchittA' ityasya saMtraho bhavati upAgatya 'jAva namaMsittA evaM yahA~ grahaNa huA hai "teNaM kAleNaM teNaM lamaeNa" usa kAla aura usa. samaya meM jaba ki paripadA maujuda thI "sakke deviMde devarAyA vajjapANi" vajrapANi vAlA devendra devarAja, zakra unake pAsa AyA "evaM jaheca vitie uddezae saheva" isI solahaveM zataka ke dUsare uddezaka meM jaisA zaka ke saMbandha meM vikurvaNA vimAna Adi kA varNana kiyA gayA hai vahI saya varNana yahAM para bhI kara lenA cAhiye "divveNa jANavimANeNaM Agao" devendra dekharAja zaka unake pAsa divya yAna vimAna para caDhakara AyA vaha vimAna ati zlakSaNa thA yaha bAta divya pada se prakaTa kI gaI hai / "jAva jeNeya samaNe bhagathaM mahAvIre teNeva uvAgacchaha" isa prakAra vaha zaka jahAM zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the-vahAM para A pahuMcA, yahAM yAvatpada se "uvANacchittA" isa pada kA saMgraha huA hai| vahAM Akarake 'jAva namaMsittA evaM dhayAsI' usane . " teNaM kAleNaM seNaM samaeNaM " te ANe ana te sabhathe "sake deviMde devarAyA vajapANi" 401 nA mA che. va vendra devarAna 4 (2) manI pAse mA0ye.." evaM jaheva pitie uddekhae taheva"2vI zata A selamAM zatakanA bIjA uddezAmAM zakanA saMbaMdhamAM "vikuvA " vimAna" vigerenuM varNana karavAmAM AvyuM che tevI rItanuM saghaLuM varNana ahiM samajI ''. "divveNa jANavimANeNaM Ago" hevendra 314 za (54) divya yAnavimAnamAM caDhIne prabhunI pAse Avye A vimAna atyaMta vilakSa tu me pAta 60ya' ko 54thI pragaTa thAya hai. "jAva jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre veNeva uvAgacchai " Na te za () jyai zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna hatA tyAM pahoMce ahiM yAvat padathI "uvAgacchittA" meM 54 saya thye| cha tyo bhAvIta. "jAva namaMsittA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramayacandrikA TIkA za0 16 u0 5 10 1 devAgamanAdizaktinirUpaNam 131. vayAsI' yAvad namasthitvA evamabAdIda , atra yAvatsadeca vandate namasyati vanditvA eteSAM grahaNaM bhavatIti / zakro bhagavatsakAzamAgatya kimuktavAn ? tabAha-'deveNaM ityAdi 'deveNaM bhaMte !' devA khalla bhadanta ! 'mahaDie jAva mahAsokkhe' mahaddhiko yAvad mahAsaukhyaH atra yAvatpadena 'mahajjuie mahabbale mahAjale' eteSAM grahaNam 'bAhirae poggale apariyAittA pabhU Agamittae' vAdyAna pudgalAn aparyAdAya prabhu rAgantumiti praznaH ? yadyapi, sarvepi prANinaH bAbAna yugalAn anAdAya na kAmapi kriyAM kartuM zaknuvanti, iti sarvAnubhavasiddham , tathApi, devasya mahardikatvAt bAhyapudgalAn aparigRhyApi kadAcidAgamanaM saMbhavediti saMbhAvanayA zakrasya praznaH / prabhuko namaskAra kara isa prakAra se pUchA yahAM pada yAvatpada se 'vadaha NamaMsaha vaMdittA ina padoM kA saMgraha huo hai| zaka ne prabhu ke pAsa Akara kyA pUchA aba ise hI yahAM se prakaTa kiyA jAtA hai-'deveNaM bhaMte! mahiDie jova mahAsokkhe' he bhadanta ! jo deva parivAra AdirUpa Rddhi viziSTa hai evaM mahAsukha saMpanna hai nathA yAvatpada prAya-'mahajjuhae, mahanpale, lahAjaho' mahAnubhAvavAlA hai mahAzutivAlA hai mahApalavAlA hai, aura mahAyajJavAlA hai, vaha pAhie pogAle aparithAittA bAhara ke pudagaloM ko binA brahaNa kiye kyA Ane ke liye samartha hai ? yadyapi samasta prANI pAtya pudgaloM ko binA grahaNa kSiye kisI bhI kriyA ko karane ke liye samartha nahIM ho sakate haiM yaha anubhava siddha bAta hai phira bhI deva bhaddhika hone se ghyAyapudgaloM ko grahaNa kiye binAhI kadA. cit AgamanarUpa kriyA ko kara lakanA ho? isa saMbhAvanA se zaka ne evaM vayAsI" to prabhu nA2 za yA prabhArI pUchayu mahiyA yAvata , pahathI "vadate namasati vaMditvA" hanI , pahanA saha thayo che. zake prabhunI pAse AvIne zuM pUchayuM te vAta have pragaTa karavAmAM Ave che. "deve NaM bhave ! mahiiDhie jAva mahAsokkhe" san ! 2 va parivAra vigaire ddhivANe che. tabha pA subhavANa cha mahiyA yAvata 54thI "mahajju. ira mahavyale mahAjase" bhApativANA, mahAmAyA mane mahAzayANA pahonA saI thy| cha. ma vizeSavANa va "bAhirae poggale apariyAittA" mAnA Y Y 4aa sivAya bhAvI zacha? ne saghaNA prANuM bahAra pule grahaNa karyA sivAya koI paNa kriyA karavAne samartha thaI zakatA nathI, A anulava siddha vAta che. te paNa deva mahaddhika hovAthI bAhA pujane grahaNa karyA sivAya kadAca Agamana rUpa kriyA karI zakatA hAya A saMbhAvanAthI zake A prazna karyo che. tenA uttaramAM prabhu kahe che ke Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara bhagavatI sUtre bhaMgavAnAha - 'no iNaDe' ityAdi 'no iNa samar3e' nAyamarthaH samarthaH, nahi ko'pi devaH, bAhyapudgalAn, anAdAya AgamanAdikaM kartuM zaknotIti / 'deve NaM bhaMte ! devaH khala bhadanta ! 'mahar3ie jAba mahAsokkhe' maharddhiko yAvad mahAsau khyaH, 'bAhirae pogale pariyAhattA pabhU Agamitta' vAhyAna pudgalAn paryAdAya prabhuH Agantum bAhyapudgalAn AdAya Agamane samarthaH kimiti praznaH / bhagavAnAha - 'haMtA pabhU' hanta mabhUH samarthaH zaknotyeva bAhyapudgalAnAdAya AgamanAdivyavahAraM kartumityarthaH iti prathamapraznaH sammati aSTamaznAnvargavazeSamaznAn bhagavantaM pRcchati 'deveM NaM bhaMte !' devaH khalu bhadanta | 'mahaDDie jAba mahAsokkheM' maharddhiko yAvad mahAsaukhyaH ' evaM eeNaM abhilAvegaM gamitta ' evam anena, abhilApena " 9 aisA yaha prazna kiyA hai / isake uttara meM prabhu kahate haiM-'no iNaTThe samaTThe' za! yaha artha samartha nahIM hai / arthAt koI bhI deva bAhya pudgaloM ko grahaNa kiye vinA AgamanAdi kriyAko nahIM kara sakatA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'deve NaM bhaMte ! mahaDie jAva mahAsokkhe' he bhadanta | maharddhika yAvat mahAsukha yukta deva 'bAhirae poggale pariyAittA pabhU Agamittae' bAhara ke pudgaloM ko grahaNa karake kyA AgamanAdirUpa kriyA kara sakatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'haMtA, bhU' hAM zakra ! aisA vaha kara sakatA hai / arthAt bAhya pudgaloM ko grahaNa karake dekha AgamanAdivyavahAra karane ke liye samartha ho sakatA hai yaha prathama prazna kA uttara hai / aba aSTa praznAntargata zeSa praznoM ko vaha bhagavAn se pUchatA hai - 'deve NaM bhaMte / mahaDDie jAba mahAsokkhe' he bhadanta / jo maharddhika yAvata mahAsukhasaMpanna deva hai vaha ' evaM eeNaM abhilAveNaM gamitta' isI abhilApaka anusAra kyoM " No iNaTTe khamaThThe " De za bha artha azamara nathI arthAt artha | deva khAdya puddagalAne thatuNu karyAM sivAya Agamana vigere kriyA karI zakattA nathI Dhave gautama svAbhI alune ho asA pUche che ! " deve NaM bhaMte ! mahaDhie jAva mahAsokkhe " he bhagavan ! mahARddhivANI yAvat bhahAsubhavANI deva " bAhi rae poggale pariyAittA pabhU Agamittae " mahAranA yuddhabAne grahaNa urIne yAgabhana DiyA 4rI za che ? tenA uttarabhAM alu uDe che " haMtA pabhU " hA, zatru evu te karI zake che. arthAt khAdya pulene grahaNa karIne daiva Agamana vigere vyavahAra karavAmAM samaya che. A pahelA praznane uttara che huve bhAra anAntara gata mahInA anI te bhagavAnane pRche che. " deve NaM bhaMte ! mahaDhie jAva mahAsokkhe " hai lagavan ! ne maharSiH yAvat bhahAsubhavAne heva che. " evaM eeNaM abhilAveNa gamittae " mA salilAya prabhAze zubhavAne Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 5 0 1 devAgamanAdizaktinirUpaNam 133 gaMtum devaH khalu bhadanta | maharddhiko yAvad mahAmaukhyaH vAhyAn pudgalAn aparigRhya gantu N zaknoti kim ? 'evaM bhAsitae vA, vAgarittae vA' evaM bhASituM vA vyAkartuM vA tatra bhASituM vaktuM vyAkartum uttaraM dAtumityanayobhIpaNavyAkaraNayo da iti, tathA vAhyAn, AdAya ApaNaM kartum, uttaraM dAtuM ca samarthaH kim devo bhavatIti 3 / 'ummisAvekhae vA nimisAvettae vA unmipituH vA nimiSituM vAhe bhadanta ! devo bAhyapudrakAn AdAya unmeSanimeSavyApAra karaNe pazuH kim evamanAdAyApIti praznaH : 'AuMTAvettae vA pasAraettae vo AkuMcayituM vA prasArayituM vA zarIrAvayavAnAM saMkocanaMprasAraNakriyAM bAhyapudgalAn upAdAyAnupAdAya vA karttuM samarthaH kimiti praznaH 'ThANaM vA, sejjaM vA, nisIhiyaM vA, itara vA' sthAnaM vA, zayyAM vA, niSadyAM svAdhyAyabhUmiM vA cetayituM vA karttumityarthaH sthAnazayyAdInAmupabhogAya samartho devaH kimiti / ' evaM viutara vA' evaM cikurvi vA samarthaH kim 'evaM parivArA vettae vA' evaM paricArajAne ke liye samartha hai- arthAt aisA deva bAhara ke pudgaloM ko binA grahaNa kiye kyA gamana karane ke liye samartha ho sakatA hai ? ' evaM bhAsitaM vA, bAgaritae vA' isI prakAra se kyA vaha deva bAhya pudgalI' ko grahaNa kiye vinA bolane ke liye, uttara dene ke liye samartha ho sakatA hai, ummiMsAntae vA nimmisAvettae vA AuMTAvelae vA, pasAratae vA' unmeSa nimeSarUpa vyApAra karane meM samartha ho sakatA hai kyA ? zarIrAvayavoM ke saMkoca karane meM yA unake prasAraNa karane meM samartha ho sakatA hai kyA ? 'ThANaM vA sejjaM vA nisIhiyaM vA, cehattae vA' sthAna; zayyA, svAdhyAyabhUmi inake upabhoga karane ke liye samartha ho sakatA hai kyA ? isI prakAra se vaha 'viuvvittae' kyA vikuvarNA karane ke liye samartha ho sakatA hai ? 'evaM pariyArAvettae vA' viSayabhogoM ko samaya thAya che. arthAt evA deva khahAranA puaAnezrarhaNa karyA sivAMca zugamana charI zar3e che ? " eva bhAsittae vA vAgarittae vA " zona zete te deva khAA pudgaleAne grahaNa karyA sivAya chu. meAlI zake che ke uttara daI zake che 1 " ummitta vA nimmiprAvettae vA, AuMTAvettae vA, pasAraettae vA " unmeSa nimeSarUpa (ughADavu' adha karavu) vyApAra karI zake che ? zarIranA avayaveAnA sa`kAca karavAmAM agara tenA phelAvavAmAMnI kriyA karavA samatha thaza che ? " ThANaM vA sejjaM vA nisIdiya vA, ceittae vA " sthAna zayyA svAdhyAyabhUminA upase karavAmAM samatha thaI zake che ? eja rIte te visa vvittae " zu vibhuvayA urI zaDe he " evaM pariyArAvettaevA " viSaya logo Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI yituM vA-paricAraNaM-viSayopabhogaH, etAdRzaparicAraNakaraNe samarthaH kim 8 kiyatparyantametad vaktavyaM tatrAha-jAva haMtA pamU' yAvad hantaH prabhuH, yAvatpadena AgamanAdArabhya paricAraNaparyantam apTasu prazneSu anAdAyA prabhuH AdAya prabhu. rityantena sarva grAhyam devohi vAhyapudgalAn AdAya, bAgamanagamanAdAramya paricAraNAntakriyAM kattuM samarthaH kim ? ityevamaSTapraznAH zakrasya / tatra bAgamanaviSayakA prathamaH praznA, gamanaviSayako dvitIyaH 2, bhASaNavyAkaraNayostRtIyA 3, unmeSanimeSaviSayakazcaturyaH 4, AkuzcanaprasAraNaviSayakaH paJcamaH 5, sthAnAdiviSayakaH SaSThaH 3, vikurvaNAviSayakA saptamaH 7' paricAraNAviSayako. 'STamaH 8, / ityevaM militvA aSTau praznAH zakrasya bhavantIti / etAdRzakriyAbhogane ke liye samartha ho sakatA hai kyA ? tAtparya ina praznoM ke karane kA aisA hai ki pUrvokta vizeSaNavAlA deva pAya pudgaloM ko vinA grahaNa kiye yA grahaNa karake ina pranita kAryoM ke karane meM samartha ho sakatA hai kyA ? yahAM ye ATha prazna hai, Agamana viSayaka prathama prazna hai, gamana viSayaka vittIya prazna hai, bhASaNa vyAkaraNa viSayaka tIsarA prazna hai| unmeSa nimeSa viSayaka caturtha prazna hai, AkuJcana prasAraNa viSayaka pAMcavA prazna haiN| sthAnAdi viSayaka chaTo prazna haiN| vikurvaNA viSayaka sAtavAM prazna hai aura paricAraNA viSayaka AThavAM prazna hai| isa prakAra se ye zaka ke 8 prazna haiN| ina praznoM ke uttara meM prabhu kA aisA hI kathana hai ki pUrvokta vizeSaNodhAlA deva bodha pudgaloM ko grahaNa karake ina sagha phriyAoM ke karane meM samartha ho bhogavavAmAM samartha thaI zake che? kahevAnuM tAtparya e che ke pUrvokta vizevAvALo deva bahAranA putalene grahaNa karyA sivAya agara grahaNa karIne A prazamAM kahelA tamAma kAryo karI zake che? ahiMyA A ATha prakane che. (1) Agamana viSayane pahelo prazna che. (2) gamana viSene bIjo prazna che. (3) bhASA, vyA2 vinA jIne prazna 2. (4) janmeSanimeSa (Ss pAsapu) viSenoce che prazna che. (5) saMkecAvavuM ane phelAvavuM e viSene pAMcamo pra . (6) sthAna vigaire viSayamA chaTo 5 cha. (7) viq / viSanA sAtame prazna prazna che. (8) paricAraNuM (viyabhega) bhegavavA saMbaMdhI A prazna che. A rIte zakanA A ATha prazno che. te prakanenA saMbaMdhamAM prabhu e uttara Ape che ke pUrvokata vizeSaNavALo deva bahAranA padralene grahaNa karIne A badhI kriyAo karavAmAM samartha thAya che, bahAranA Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 10 5 sU0 1 devAgamanAdizaktinirUpaNam 135 karaNaM devAnAM sulabhameva vAhyapudgalasahakAreNeti bhagavata uttaramiti / 'imAI aTTha ukkhittapasiNadAgaraNAI pucchai' imAni aSTau ukSiptapraznavyAkaraNAni pRcchati-utkSiptAnIva utkSiptAni avistArayati svarUpANi praSTuM yogyatvAt praznAH vyAkriyamANatvAcca vyAkaraNAni yAni tAni utkSiptapaznavyAkaraNAni 'pucchittA' pRSThA 'saMbhaMtiyavaMdaNaeNaM caMdA' sambhrAntikavandanena vandate, saMbhrAnti:-saMbhrama autsukyaM tyA saMbhrAntyA nivRtta-saMpAditaM yad bandakam tat saMbhrAntikavandanakam nAzavandanakena bhagavantaM zakro vandate iti 'vaMdittA' vanditvA 'tameva jANavimANaM duruhaI tameva yAnavimAnam adhirohati, yena divyena yAnavimAnena Agatastameva vimAnamadhirohati 'duruhicA' adhiruhya-vimAnopari upavizya 'jAmeva disa pAunbhUe' yAmeva dizaM prAdurbhUtaH, yAmeva dizaM samAzritya prAdurbhUto yata eva samAgata ityarthaH 'tAmeva disaM paDigae' tAmeva dizaM pratigataH zajho yAnavimAnena Agatya bhagavantam aSTa praznAna pRSTvA punarapi sautsukyavandanAdikaM kRtvA svasthAnaM gata iti bhAvaH // su0 1 // sakanA / vinA grahaNa kiye nhiiN| vAhya pudgaloM ke bahakAra se aisI kriyAoM ko karanA devoM ko sulabha hI hai| aisA bhagavAna kA uttara hai| 'imAI ajha ukkhittapasiNavAgaraNAI pucchaI' ye prazna utkSipta isaliye ho gaye haiM ki ye aviratana svarUpavAle haiN| tathA praSTuM yogya hone se prazna rUpa hai evaM vyAkriyamANa hone se uttara dene ke yogya hone se-vyAkaraNarUpa haiM |aise ina utkSipta, praznarUpa evaM upAkaraNa rUpa-prazno ko prabhu le zaka ne pUchA-'pucchittA' pUchakara 'saMbhaMtiyavaMdaNaeNe vaMdaI' phira usane baDe utkaNThA ke sAtha jaldI se prabhu ko vandanA kI 'vaMdittA' vandanA karake phira vaha 'tameva jANavimANaM duruhaI' jisa divya vimAna se AyA thA usI divya vimAna para savAra ho gyaa| lenA sahakArathI evI kriyAonuM karavuM dene sulabha hoya che. e pramANe sapAnanA uttara cha "imAI aTu ukkhittapasiNavAgaraNAI pucchaha" A praznane ukSipta e mATe kahyA che ke tenuM svarUpa avistRta che. tathA pUchavAne cagya hovAthI prazna rUpa che ane vyAkriyamANa hevAthI (uttara devA cogya hovAthI) vyAkaraNa rUpa che. evA A ukSiNarUpa ane yAkaraNa rUpa mA pra zaprabhuna 57yA " pucchittA" pUchI "saMbhaMtiyavadaNaeNa vaMdA" 5chI tara pakSI Getii oral prabhuna banA 42N " vaMdittA" pahana zan pachI ta " tameva jANavimANa' duruhai"20ya vimAnamA asAra mAnya ta hiya vimAna 52 savAra 24 gayA. "duruhitA" Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 bhagavatI sarva zo bhagavate namasyati yAvatparyupAste kathamaca zakraH saMkSe peNa aSTau praznAn pRSTvA sotsuko gataH ityatra kAraNaM jJAtuM bhagavantaM pRcchati gautama :- 'bhaMte ti' ityAdi / mUlam - 'bhaMte tti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdana namasai vaMdittA, nasittA evaM vayAsI annayA NaM bhaMte ! sakke devide devarAyA devAviyaM vaMdai namasaha sakAreha jAva pajjuvAla, kiNNaM bhaMte ajja sakke deviMde devarAyA devANuppiyaM aTU ukkhittapasiNavAgaraNAI pucchara, pucchittA saMbhaMtiyavaMdaNaNaM vaMdai namasaha jAva gae goyamAha samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavaM goyamaM evaM vayAsI evaM khalu goyasA ! mahAsuke kappe mahAsAmANe vimANe do devA mahaDDiyA jAva mahAsokkhA egavimAnaMsi devattAe DavavannA, taMjahA mAthi - micchAdiTTi uvanannae ya amAthi sammadiDiuvadhannae ya / tae se mAthimicchAdiTThiubavannae deve taM amAthisammadihiuvavannagaM devaM evaM vayAsI pariNamamANA poggalA no pariNayA apariNayA / tae NaM se amAthisammadiTTiDavavannae deve taM mAyimicchAdiTTiuvavannagaM devaM evaM kyAsI pariNamamANA poggalA pariNayA to apariNayA pariNamaMtIti poggalA pari 'duruhitA' savAra hokara 'jAmeva disaM pAtra bhUe' phira vaha jisa dizA se AyA thA - 'tAmeva disaM 'Digae' usI dizA se calA gayA || sU0 1 // savAra thAne mesIne " jAmeva disaM pAkabhUe " pachI te he hizAthI bhAvyA hate. " tAmeva disaM paDigae " te dizA tara paache| thAyo gye| ||suu0|| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za0 16 u05 sU02 zakendraviSayakapraznaspaSTIkaraNam 137 NayA noM aprinnyaa| taM mAyimicchAdihiuvavannagaM devaM evaM paDihaNai paDihaNittA ohiM pauMjai ohiM pauMjittA mamaM ohiNA Amoei AbhoettA ayameyArUve jAva samuppajitthAevaM khalu samaNe bhagavaM mahAvIre jaMbuddIce dIve jeNeva bhArahe vAle, jeNeva ulluyatIre nayare jeNeva egajaMbue ceie jAva ahApaDirUvaM jAva vihri| taM seyaM khalu me samarNa bhagavaM mahAvIraM vaMdittA jAva pajjuvAsittA imaM eyArUvaM vAgaraNaM pucchittae ttikaddu evaM saMpehei saMpehittA cAha sAmANiyasAhassohi0 parivAro jahA sUriyAbhassa jAva nigghosanAiyaraveNaM jeNeva jaMbuddIve dIve jeNeva bhArahe vAse jeNeva ulluyatIre nayare jeNeva egajaMbue ceie jeNeva mama aMtiyaM teNeva pahArettha gamaNAe taeNaM se sake devide devarAyA tassa devasla taM divvaM debiDDi divvaM devajuiM divvaM devANubhAvaM divvaM teyalesara asahamANe sama aTa ukkhittapasiNavAgaraNAI pucchai pucchittA samaMtiya jAva paDigae ||suu02|| ___ chAyA-bhadanta iti bhagavAn gautamaH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati vanditvA namasthitvA evamavAdIt anyadA khalu bhadanta ! zakro devendro devarAjo devAnupiyaM vandate namasyati satkArayati yAvatparyupAste kiM khalu bhadanta ! adya zakro devendro devarAno dezAnubhiyam aSTokSiptamaznavyAkaraNAni pRcchati pRSTvA sAMbhrAntikAndanakena bandate namasyati yAvatyatigataH / gautama iti zramaNo bhagavAn mahAvIro bhagantaM gautamameva thavAdIta , evaM khalu gautama ! tasmin kAle tasmin samaye mahAzukre kalpe mahAsamAne vimAne dvau devau mahardikau-yAvad mahApsaukhyo ekavimAne devatayA utpanno tayathA mAyi mithyAdRSTayupapannazca amAyisamyag dRSTayupapannakazca tataH khalu se mAyi mithyAdRSTayupapannako devastam amAyisamyag dRSTayupapanna devam evAnavAdIda pariNamamANAH pudgalAHno pariNatA:, apariNatAH pariNamantIti pudgalAH no pariNatA apariNatAH / tataH khala so. 'mAyi samyagdRSTayupapanako devastaM mAyi mithyAdRSTayupapannakaM devam evam bha0 18 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI avAdIt pariNamamANAH pudgalAH pariNatAH, no apariNatAH pariNamantIti pudgalAH pariNatAH, no apariNatAH taM mAyimithyAdRSTayupapannakaM devam evaM pratihanti pratihatya avadhi prayuGkte prayujya mAm avadhinA Abhogayati, Amogya ayametadUpo yAvad samudapadyata evaM khalu zramaNo bhagavAn mahAvIro jaMbUdvIpe dvIpe yatraiva bhArataM varSam yatraiva ullu katIraM nAma nagaram / yatraiva ekajaMbUjha caityam yAvad yathA pratirUpam yAvad 'viharati tat zreyaH khalu me zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vanditvA yAvat paryupAsya imametAvadrUpaM yAkaraNam praSTum iti kRtvA evaM saMmekSyate saMprekSya catasRbhiH sAmAnikasAhasrIbhiH parivAraH, yathA sUryAmasya yAvad nirghoSanAditaraveNa yatraitra jambUdvIpo dvIpaH yatraiva bhArataM varpa yatraiva ullUkatIraM nagaram yatraiva ekajambUkaM caityam yatraiva mamAntikaM tatraiva pradhArayati gamanAya / tataH khalu saH zakraH, devendro devarAjastasya devasya tAM divyAM devaddhi divyAM devadyuti divyaM devAnumAvaM divyAM tejolezyAm asahamAno mAm aSTokSiptapraznavyAkaraNAni pRcchati pRSTvA sAMbhrAntika yAvat matigataH // suu02|| TIkA-'bhaMte ti bhagavaM goyame' bhadanta iti bhagavAna gautamaH, he bhadanta ! ityAdirUpeNa bhagavantaM sambodhya bhagavAn gautamaH 'samaNa bhagavaM mahAvIra zramaNaM bhagavantaM mahAvIras 'vaMdai namasai' dandate namasyati 'vaMdittA namaMsittA evaM sarvadA hI zaka bhagavAna ko vandanA karatA hai, namaskAra karatA hai, yAvat vaha unakI paryupAsanA karatA hai to phira kyoM vaha Aja zaka saMkSepa se ATha praznoM ko pUcha kara lotsuka huA calA gayA-isa viSaya meM kAraNa jAnane kI icchA se gautama agavAna se pUchate haiM'bhaMtetti' ityAdi bhatetti bhagavaM goyale samaNaM bhagavaM mahAgara' ityAdi / TIkArtha--'bhaMtetti bhagave goyale' he bhadanta ! isa prakAra se bhagavAn gautamane prabhu ko saMbodhita karake 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM vadaha' zramaNa * zaka hameMzA bhagavAnane vaMdanA kare che yAvat temanI parcapAsanA kare che. te pachI te zakra Aje saMkSiptathI ATha prazna pUchI ane utsukatAvALo thaIne cAlyA gaye. te viSenuM kAraNa jANavAnI IcchAthI gautama svAmIe mA viSayamA mA pramANe pUchayu:-" bhavetti" tyA -"bhaMteti bhagavaM goyame samaNa bhagavaM mahAvIraM" bhagavAna gautame sAvan ! me pramANe prabhune sAdhana 42 " samaNa bhagavaM mahAvIra vaMdai" zrabhA bhagavAna mahAvIrane pahanA 4rI tamanA yAnI stuti 4 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u05 sU02 zakendraviSayakapraznaspaSTIkaraNam 139 vayAsI' vanditvA namasyitvA evam vakSyamANaprakAreNa avAdIt 'annayA NaM bhaMte' anyadA anyasmin kAle khalu bhadanta ! 'sakke devide devarAyA' zakro devendro devarAjaH 'devANuppiyaM baMdai namasai sakArei' devAnubhiyaM bhagavantaM vandate namasyati satkaroti 'jAva pajjuvAsai' yAvat paryuSAste, atra yAvatpadena 'sakkArei sammAnei kallANaM maMgalaM devayaM ceiya' ityAdinAM saGgrahaH 'kiNaM bhaMte ! ajjasakke devide devarAyA' kiM khalu bhadanta ! adya zako devendro devarAjaH 'devANupiyaM aTTa ukkhittapariNAgaraNAI pucchaI' devAnamiyam aSTaurikSaptapaznavyAkaraNAni pRcchati 'pucchittA saMbhatiyavaMdaNaeNaM vaMdA namaMsai jAtra paMDigae' bhagavAna mahAvIra ko bandanA kI-guNastuti kI 'namalaI' namaskAra kiyA 'vaMdittA namaMsitto' bandanA namaskAra karake 'evaM bayAsI' phira una se isa prakAra kahA-pUchA-'annayA NaM bhaMte ! he bhadanta ! jaba kabhI "sakke deviMde devarAyA' 'devendra devarAja zaka 'devANuppiyaM baMdaha namasai, sakkArei, 'Apa devAnupriya ko vandanA karatA thA namaskAra karatA thA, satkAra karatA thaa| jAva pajjuvAsaI taba vaha ApakI yAvat payu. pAsanA karatA thA-yahAMdhAvat zabda se-'sakkArei, sammANei, kallANa, maMgale, devayaM' ityAdi padoM kA saMgraha huA hai phira Aja 'kiNNa bhaMte ! ajja sakke devida devarAyA' kyA bAta hai jo devendra devarAja zakrane 'devANupiyaM aTTha ukkhittapaliNavAgaraNAI pucchaI' Apa devAnupriMya se ATha utkSipta-pUchane yogya prazna-vyAkaraNoM ko pUchA hai aura 'pucchitA' pUcha karake hI 'saMbhaMtiyavaMdaNaeNaM vaMdaha, 'jAva paDigae' vaha utAvalI ke sAtha Apako vandanA, namaskAra "namasai" nmH||2 yA " vaMditA namaMsittA" nA namAra zana " evaM vayAtrI" pachI bhagavAnana // prabhArI pUchyu " annayA NaM bhaMte ! sasa ! yAre "sakke deviMde devarAyA" hevendra devarA "devANupiyaM vaMdA namasai sakkArei" 5 vAnupriyana nA 42tA tA nabha. 22 42tA 81 sA2 42tA al. " jAva pajjuvAsai" 5 tendra yAvat papAsanA 42tA utA maDiyA ' yAvat ' za4thI "sakkArei sammANeDa, kallANaM, maMgalaM devayaM ceiyaM " 'tyA' phne| saha thy| chatA pachI gAra "kigNaM bhaMte ! ajja sakke devide devarAyA" zu vAta ch| hevendra 314 chandre 'devANuppiyaM aTTha ukkhittapasiNavAgaraNAI pucchaha" mA5vAnupriyana puuch| yo5 mA prazna pUchayA che mana. "pUcchittA" pUchIna tarata "saMbhaMtiyavaMdaNaeNaM vaMdai, jAva paDigae" tANadhI mApana .. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 - bhagavatIya pRSTvA sAMbhrAntikavandanakena vandate namaspati yAvat pratigataH, yAvatpadenAtra vanditvA namasthitvA yAmeva dizaM prAdurbhUtastAmeva dizaM paryantasya saMgrahaH, anyadA tu svasthacittaH zakro bhagavantaM vandanAdikaM kRtvA tataH praznAt pRcchati praznasya ca yathAvaduttaraM samavApya avadhArya va svasthacittena bandanAdikaM yAvat paryupAsanAdikaM kRtvA tato gacchati kathamadha caMcalacitta ina ababhAmamAnaH zakraH praznamAtraM pRSTvA tvaritameva gatastatra kiM kAraNamiti gautamamaznAzayaH / bhagavAnAi-'goimAI ityAdi 'goimAi samaNe bhagavaM mahAvIre' gautama iti evaM rUpeNa saMbodhya zramaNo bhagavAn mahAvIraH, 'bhagavaM goyama evaM kyAsI' bhagavantaM gautamam evamavAdIda 'evaM khalla goyamA !' evaM khallu gautama ! 'teNaM kAleNaM teNaM sanaeNaM' tarimana kAle tasmin samaye 'mahAsukke kappe mahAsamANe vimANe' mahAzune ra.lpe mahAkara yAvat calA gayA hai| yahAM yAvatpada le vaMdittA namaMsiplA jAmeva disaM pAubhUe, tAmeSa dilaM 'hana padoM kA saMgraha huA hai| gautama ke isa prazna kA bhAva aisA hai ki devendra devarAja zaka japa ApakI vandanAdikarane ke liye AtA thA / taba vaha zAMta citta hokara Apase prazna pUchatA thA aura Apa se yathAvat uttara pAkara evaM use hRdaya dhAraNa kara svasthacitta se Apako vandanAdika kriyA ko evaM paryupAsanAdika "kriyA ko karatA thA, phira jAtA thA, para Aja kyA bAta huI hai jo vaha caMcalacitta ke jaisA pratIta hotA huA kevala prazna mAna ko pUchakara hI jaldI se calA gayA hai isake uttara meM prabhu ne kahA-'goyamAi samaNe bhagavaM mahAvIre' he gautama ! 'evaM khala goyamA!' kAraNa aisA hai'teNaM kAleNaM teNaM samaeNa' usa kAla meM aura usa samaya meM 'mahAsukke pana namA2 412 yAvat yAye gaye mahiyAta' yathA "vaMdittA namaMsicA jAmeva disa pAunbhUe, tAmeva disaM" se pahonA saba thayache. gautamanA A praznone bhAva e che ke devendra devarAja zakra jyAre jyAre Apane vaMdanA vigere karavA mATe AvatA hatA tyAre tyAre te zAMta citta thaIne Apane prazna pUchatA hatA ane ApanI pAsethI tene yathAvata uttara meLavIne ane tene hadayamAM dhAraNa karIne ravastha cittathI ApanI vaMdanA vigere kriyA ane papAsanA vigere kriyA karatuM hatuM ane te pachI te jatuM hatuM paraMtu Aje zuM che. ke te zaka bhramita cittanI jema kevaLa prazna pUchIne ja jaladI jaladI cAlyA gayA che. tenA uttaramAM prabhu kahe che 8-"goyamAi samaNe bhagavaM mahAvIre" hai gautama! "evaM khalu goyamA ! tanu 12 me cha / "veNaM kAleNaM teNaM samaeNaM" aNe bhane ta samayabhA "mahA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhayacandrikA TIkA za0 16 u05 102 zakendraviSayakapraznaspaSTIkaraNam 145 samAnanAmakarimAne 'do devA mahaDriyA jAva mahAptokkhA' dvauM devau mahardiko yAra mahAsaukhyau yAvatpadena 'mahajjuie mahAbale mahAjase' eteSAM saGgrahaH 'egavimANaMsi devatAe upavannA' ekasmin vimAne devatayA utpanI 'taM jahA' tadhathA 'mAyimicchAdihiuvavannae ya' mAyI mithyAdRSTayupapannAzca, 'amAyi sammadihi uvavanae ya' amAyi sabhyam dRSTayupapannakazca 'tae NaM se mAthimicchAdidvi uvavAeM deve' tataH khaca sa mAthimithyAdRSTayupapanako devaH 'taM amAyi sambhadiDhi uccannagaM devaM evaM kyAsI' tamamAyisamyagRdRSTayupapAkaM devam evam vakSyamANamakAramavAdIt / kiyuktavAn pUrvo,devo'paraM devaM tatrAi-pariNamamANA poggalA no pariNayA' pariNamamAnAH pudgalAH, no pariNatAH, api tu 'apariNayA' kappe mahAlamANe vimANe mahAzukra kalpa meM mahAsamAnanAmaka vimAna meM 'do devA maDiyA jAva mahAlokkhA' maharddhika yAvat mahAsaukhya sukha saMpanna do deva egarimANasi devatAe upacannA' eka vimAna meM devarUpa se utpanna hue haiM, yahAMthAvat pada se mahajjuie mahAbale mahAjase 'ina padoMkA saMgraha huA hai / 'taM jahA-mAyimicchADi uvacannae ya, amAthisammAdiTTi uvavannae ' inameM eka mAyI mithyAdRSTi deva utpanna huA hai, eka amAyIsampaSTi upanika deva hai| 'tae NaM samAyimicchAdiSTi uvavannae deve' usa mAyI niyamAdRSTi upapannaka dekhane 'taM amAthI lammAdIDiM uva. vannagaM devaM evaM badhAsI' usa amAthI samyagdRSTi upapannaka deva se aisA kahA-'pariNamamANA poggalA no pariNayA pariNAma ko prApta karate hae pudgala pariNata nahIM kahe jAte haiM, apitu ve 'apariNayA' apariNata hI kahe sake kappe mahAsamANe vimANe " mAzu 465i mahAsabhAna nAmanA vibhAnabhA " do devA mahaDDhiyA jAva mahAsokkhA " mahAddhipaNA yAktU mahAsuma pANA me deva " egavimANaMsi devattAe uvavannA" me vimAnamA 35 35thA utpanna thy| che. maDiyA yAvat 54thI " mahajjuie mahAbale mahAjase" mA pahana saDa thy| cha. 'taM jahA-mAsimicchAdiTThi uvavaNNae ya amAyisammA. diSTri uvavannaeya "me bhAyi mithyASTivANA he pani yo . bhane : samAyA sabhyamUTivANA va utpanna thye| che. "tae NaM se mAyimiLAdidi uvavannae deve" se utpanna thye| mAyAmithyASTa deva "taM amAyi sanmAdihi svavannaga deva evaM kyAsI" ta masAyI sabhyapUSTa panta thayesA havana mA pramANe yu-" pariNamamANA poggalA no pariNayA" parizutIna asa 42naa| purasa, pariNata 3AtA nathA paraMtu te "apariNayA" a5. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ re bhagavatI sUtre apariNatA etra pariNamana kriyAviSayIbhUtAH pudgalAH, na pariNatAH tatraivopapattimAha- 'pariNamaMti poggalA to pariNayA' pariNamaMti pariNAmaM prApnoti iti kRtvA no pariNatAH 'apariNayA' apariNatA eveti midhyAdRSTidevamatam, ayamAzayaH pariNamantIti kathanena varttamAnakAlAvabhAso bhavati pariNatA iti kathanena bhUtakAlAvabhAso bhavati, bhUtakAlazca varttamAnasya virodhI yato varttamAnakAlikadhvaMsa patiyogitvasyaiva bhUtamiti saMjJA bhavati tatazca yadA varttamAnA kriyA pariNAme vidyate tadA bhUtakriyA tatra kathaM syAt bhUtavarttamAnayoH parasparaM virodhAt ataH pariNamantIti kRtvA pudgalA no pariNatAH, apariNatA eva mithyA jAte haiN| kyoMki ve pariNAma kriyA ke viSayabhUta bane rahate haiM / isI bAta ko isa prakAra se kahA gayA hai ki 'pariNamati poggalA no pariNayA' jo pudgala vartamAna meM pariNamana kriyA ke viSayabhUta bana rahe haiM ve pudgala pariNata nahIM hai kintu 'apariNadhA' apariNata hI haiM, aisA apanA mantavya mithyAdRSTi devane prakaTa kiyA hai, isakA Azaya aisA hai ki 'pariNa manti' aisA kahane se vartamAnakAla kA hI avabhAsa hotA hai / bhUtakAla kA nahIM / bhUlAla vartamAnakAla kA virodhI hai / kyoMki vartamAnakAlika dhvaMsa (nAza) rUpa hai usI kA nAma bhUta hai / isaliye jisa samaya pariNAma meM vartamAna kriyA maujUda hai taba bhUta kriyA usameM kaise AsakatI hai ? kyoMki bhUna meM aura vartamAna meM Apasa meM virodha hai / ataH 'pariNamanti' aise kathana se vartamAnakAlika pariNamana kA bodha hone se pudgala 'pariNata' nahIM mAne jAte haiM kintu ve 'apariNata' hI mAne jAte haiN| rijIta ja kahevAya che. kemake te pariNAma kriyAnA viSayavALA banelA hAya che. e vAtane A rIte ja athavA A pramANe ja kahevAmAM Ave che. " pariNamaMti pogAlA no pariNayA " ? yuddhasa vartamAnamAM parizubhana DiyA vALA banelA che te pudgala 'pariNuta' kahevAtA nathI paraMtu " apariNayA " apariNata ja che evu peAtAnuM' maMtavya mithyAdRSTi deve pragaTa karyu che. tenA mAzaya me che haiM " pariNamaMti " mevu ahevAthI vartamAna ajanA edha thAya che. bhUtakALanA medha thatA nathI bhUtakALa vartamAna kALanA vidhI che. kemake vartamAna kALanA davasa (naza) rUpa che tenuM nAmaja 'tAja' che. tethI je samaye pariNamanamAM vartamAna kriyA rahelI che te samaye bhUtakriyA temAM kevI rIte AvI zake? kemake bhUtakriyA ane vartamAna kriyAmAM parasparamAM virodhAlAsa che tethI "pariNamanti " me prabhAainA sthanathI vartamAna kALasakha dhI pariNamananA khAdha thAya che tethI pudgala " pariNata " Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ medrikA TIkA za0 16 u05 sU02 zakrendraviSayakapraznaspaSTIkaraNam 143 1 dRSTimatam samyagRSTiH punarAha 'tae NaM' ityAdi 'tae NaM se amAyimambhadiTThi uvatrannae deve' tataH khalu so'pAyI samyag dRSTayupapannako devaH 'taM mAyimicchAassai devaM evaM vayAsI" taM mAyimidhyAdRSTayupapannakaM devam evamavAdIt 'pariNamamANA poggalA pariNayA no apariNayA' pariNamamAnAH pudgalA pariNatAH, no apariNatAH ye pukAH pariNAmakriyAM prApnuvanti te pariNatA eva kutaH vartamAnAnAM bhUtastham ? tatrAha - ' pariNamaMtIti poggalA pariNayA no apariNayA ' pariNamantIti pudgalAH pariNatAH, no apariNatAH pariNamantIti kRtvA pudgalA pariNatA evaM no apariNatAH / 'pariNamanti' iti tadaiva vaktuM zakyate yadA pariisake uttara meM 'tae NaM se amAthisammadivinnae deve taM mAthi micchadinnigaM devaM evaM bayAsI' usa amAyI samyagdRSTiupapannaka deva ne usa mAyimithyAdRSTiupapannakadeva se aisA kahA 'pariNamamANA poggalA pariNayA no apariNayA' pariNamamANa pudgala pariNata mAne gaye haiM apariNata nhiiN| jo pulapariNAma kriyA ko prApta kara rahe haiM ve pariNata haiM kyoMki 'pariNamatIti poggalA pariNayA no apariNayA' 'pariNamaMti' aisA taba hI kahA jA sakatA hai ki jaba pariNAma kriyA kA unameM sadbhAva hotA hai / nahIM to pariNAma kriyA ke asadbhAva kAla meM bhI yadi 'pariNamaMti' aisA kahA jAvegA to jaisA yaha yahAM kahA jAtA hai vaisA hI anyatra bhI aisA hI kahA jAnA cAhiye jaba pariNAma kA sadbhAva ho rahA hai taba mAnavAmAM AvatA nathI paraMtu te apariNata ja mAnavAmAM Ave che. A pramANenuM mAyI mithyAdRSTinuM kathana sAMbhaLIne tenA uttaramAM da 'tae NaM se amAthisammadiTTiuvannae deve taM mAyimicchAdiTTiuvavannagaM devaM evaM vayAsI " te amAyi sabhyazaSTa upapannaka deve te mAyI mithyASTi upapannaka devane yA prabhASe 'hyu' "pariNamamANA pogalA pariNayA no apariNayA" prishubhmAn (pheraphAra thatA) pudgala pariNata mAnavAmAM Ave che. apariNata mAnavAmAM AvatA nathI je pudgala pariNAma kriyAne prApta karI rahyA che te pariNata 4 . bha " pariNamaMtIti poggalA pariNayA no apariNayA pariNamaMti " evuM tyAre ja kahI zakAya che ke jyAre pariNAma kriyA tenAmAM rahelI hAya nahi to pariNAma DiyAnA asaddalAva - avidyamAnapAzubhAM pazu le " pariNa maMti" me hevAmAM Ave to nevI rIte maDiyA havAmAM Ave che. tevI ja rIte bIje pazu evuM ja kahevAvu joIe jyAre pariNAmanA sadbhAva yaha rahyo che. tyAre " pariNamaMti" me rItanA vyavahAramAM tyAM pariyutatvanA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 144 NAmakriyAyAH sadbhAvo bhavet anyathA pariNAmatriyAyA asadAyakAle'pi pariNamanIti yadi syAt tadA tatra iva anyatrApi pariNamantIti vyavahAra padheta pariNAmasadbhAve tu pariNamantIti vyavahAre pariNatatvamavazyaM pratibhAti / yadi pariNAme satyapi pariNanatvaM na syAt tadA sarnedeva pariNatatvasya abhAva eva prasajyeteti / ayaM bhAvaH, AmapAkAdau 'nibhADo' iti gurjaraprasiddha ghaTAdeH prakSe. pAnantaraM yAvatkAlaparyantam AnapAkato ghaTAdInAM niHsAraNaM na kriyate tAra kAlaparyantaM pariNama nIti vyavahAradarzanena pariNAmakriyA dIrvakAlikIti vidhA. yate tatazca yadi prathamasamaye pariNAmo na jAto dvitIyasamaye pariNAmo nAbhUt tadA antimasamaye sa pariNAmo bhaviSyatIti pratyAzA mAtram ataH prathamasamaye 'pariNamanti' isa prakAra ke vyavahAra meM vahAM pariNatatva kA avabhAma avazya hotA hai| yadi pariNAma ke sadbhAga meM bhI pariNatatva kA sahAva na ho to ladA hI pariNatatva kA prasAra hI prAkta hogaa| isakA abhiprAya pezA hai-jahAM miTTI ke bartana pakAne jAte gele nibhAdayA AvA-meM vAdike kSepa karane para jaba taka ve ghaTodika usase thAhara nikAle jAte haiM-taba taka ve usameM papha rahe haiM ailA vyavahAra honA zumA dekhA jAtA hai| ataH isa vyavahArale aisA jJAta hotA hai ki pariNAma kriyA dIrghakAlamAdhinI hai, aba yahAM vicAraNA aisI hotI hai ki yadi prathama samaya meM ghaTAdikoM meM pariNAmakriyA huI na mAnI jAve to vaha binIya samaya meM bhI kaile huI mAnI jA sakegI? isa hAlata meM antima samaya meM yaha pariNAma-pariNamana kriyA-pUrI ho jAvegI-yaha to kevala eka durAzAmAtra hI hogA ataH aisA hI avazvAsa avazya hoya che je parizramanA sadUbhAvamAM paNa parivRtatvane sadUbhAva na hoya te hameMzA pariNatatvane abhAva ja raheze tene abhiprAya A pramANe che. jyAM mATInA vAsaNe paThAvavAmAM Ave che evA nibhADAmAM ghaDA vigere mUkavAthI jayAM sudhI te ghaDA vigere temAthI bahAra kADhavAmAM na Ave tyAM sudhI te nibhADAmAM pAke che evo vyavahAra thate jovAmAM Ave che jethI A vyavahArathI evuM samajAya che ke pariNAma kriyA lAMbe kALe thavAvALI che. have ahiM vicAravAnuM e che ke je prathama samayamAM ghaTAdimAM pariNamana kriyA thaI tema na mAnavAmAM Ave to te bIjA samayamAM paNa thaI ema kevI rIte mAnI zakAya? A sthitimAM chevA samayamAM paNa te pariNAma pariNamana kriyA pUrI thaze ema kahevuM che to kevaLa eka durAza mAtra ja Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaindrikA TIkA za016 04 su02 zakrendraviSayakapraznaspaSTIkaraNam 145 evazato bhavati pariNAmaH tadanantaraM yAvati aMze na pariNAmo'bhUt prathamasamaye, tAvati aMze dvitIyasamaye na pariNAmo bhavati evaM vyAdi samayAdyArabhya antimasamayaparyantaM pariNAmo jAyate iti prathamasamayasya nAzAnantarameva tatra pariNata iti vyavahAro bhavati, prathamasamayApekSayA pariNata iti vyavahAro bhUtakAlikaH, dvitIyAdisamayApekSayA ca pariNamatIti varttamAnApadezo'pi bhavatIti ubhayamapi aviruddhameveti kRtyA pariNamantIti tatra pariNatA iti kathaM na susaMgata meveti mAnanA cAhiye ki prathama samaya meM hI aMzataH pariNAma hotA hai| isake bAda dvitIya samaya meM jitanA vahAM pariNAma honA cAhiye thA vaha vahA~ prathama samaya meM nahIM hotA hai, isI prakAra se tRtIya samaya meM jitanA pariNAma honA cAhiye vaha dvitIya samaya meM vahAM nahIM hotA hai| isa prakAra prathama samaya se lekara antima samaya taka vahAM pariNamana hotA rahatA hai ataH jaba prathama samaya naSTa ho jAtA hai-taba usa samaya meM jo pariNAma vahAM huA hai usa pariNAma meM 'pariNata' aisA vyapadeza ho jAtA hai / yaha vyapadeza bhUtakAlika hai / kyoMki yaha pariNAma prathama samaya meM ho cukA hai tathA dvitIyAdi samayoM kI apekSA vaha pariNAma jo abhI honA pAkI hai vahAM ho rahA hai / aisA vyapadeza hotA haiM, ataH 'pariNamati' aisA vartamAna kAlika vyapadeza bhI hotA hai aura prathama samaya kI apekSA vaha pariNAma ho cukA hai isaliye pariNata aisA bhI vyapadeza hotA hai isa prakAra 'pariNamantI pariNataH' ye donoM vyapa - thaze jethI evuM ja mAnavu' joIe ke prathama samayamAM ja aMzataH pariNAma thAya che te pachI khIjA samayamAM tyAM jeTalu' pariNAma thavu' joIe te temAM prathama samayamAM thatuM nathI eja rIte trIjA samayamAM jeTaluM' pariNAma thavuM joI e te bIjA samayamAM thatu' nathI A rIte prathama samayathI laIne a'tima samaya sudhI temAM pariNAma thatu ja rahe che. tethI jyAre prathama samaya nAza thAbhe che. tyAre te sabhayabhAM ne pariNAma tyAM thayuM che te parilAbhabhAM " pariNata" theve| vyapadeza (vyavahAra) thA laya he yA vyathaheza ( vyavahurA) bhuutkALa samadhI che. kemake A pariNAma temAM prathama samayamAM thaI cukayu' che. tathA bIjA vigere samarcAnI apekSAe te pariNAma ke je hajI thavAnu mAkI che te thaI rahyuM sheve| vyavahAra avAmAM Ave che. methI " pariNa maMti" yevo vartamAna saMbaMdhI vyavahAra pazu thAya che| ane paDelA sabhayanI apekSAe te pariNata thaI cukayuM che, jethI 'pariNatA' evA paNa vyavahAra thAya che mA rIte "pariNamantI pariNataH " me bhanne amarano vyapadeza thavAbhAM bha0 19 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsare samyag dRSTi devamavasyAbhiprAya iti / 'taM mAyi micchAdihi uvavannagaM evaM paDihaNai' taM mAyi mithyAdRSTayupapannakam evaM pratihanti parAjayaM karotItyarthaH / "evaM paDihaNittA' evaM pratihanya evamuktena prakAreNa pratidvanya parAbhUyA 'ohi pauMjaI' avadhim , avadhijJAnam prayukta avadhijJAnasya prayogaM karotItyartha:"ohi pauMjittA' araSiM prayujya 'mama' mAm 'ohiNA' avadhijJAnena 'Abho ei Abhogapati avalokayati 'AbhoetA' Abhogya avalokya 'ayamevArUve jAca samuppajjitthA' ayametAvadrUpo yAvatsaMkalpaH samudapadyata atra yAvatpadena 'ajjhathie citie pathie kappie maNogae saMkappe' ityanto grAyaH kIdRzo manodeza hone meM koI virodha nahIM hai / apitu ye donoM vahAM susaMgata hI haiM, aisA sampadRSTi deva ke mana kA abhiprAya hai / 'taM mAthimicchAdihi uvavannagaM evaM paDihaNai' isa prakAra syAvAdamata ke Azraya se usa samyag dRSTi devane usa mAyo mithyAdRSTideva ko parAjita kara diyaa| "evaM par3ihaNittA' parAjita karake 'ohi pauMjaha' phira usane apane avadhijJAna ko lagAyA / 'ohiM pauMjittA' avadhijJAna ko lagA karake 'mama' mujhe usane 'ohiNA' usa avadhijJAna se 'abhoei dekhA 'AbhoittA' dekhakara 'ayamethAruve jAva samuppajiyA' phira usane isa prakAra se vicAra kiyA-yahAM yAvatpada se 'ajjhathie,ciMtie, kAppie, patthie, maNogae, saMkappe 'ina vicAra ke vizepaNoM kA grahaNa huA hai| 'evaM khalu samaNe bhagavaM mahAvIre' kyA vicAra use utpanna huA-bhAva yaha hai ki 'ajjhasthie' AdhyAtmika mahAvIra svAmI ke pAsa jaauuN| yaha AdhyAtmika vicAra aGkurita jaisA huaa| 'ciMtie' cintitaHpramu ke pAsa jAnA Avazyaka hai| isa prakAra punaH punaH cintana se dvipatrita kaI paNa prakArane vidha rahetuM nathI paraMtu te bane tyAM susaMgata ja che. sevesabhyaSTi devanA bhnn| bhaliprAya che. "taM mAyi micchAdidi uvavannagaM evaM paDihaNai" mA rIte syAdvAha bhatana mAzrayathIta sabhyarASTi heta mAyA mithyA pane 527 42 dhI. ' evaM paDihaNittA" patazata "ohiM paJjai" 49ii to patAnA avadhijJAna upayoga dhya "ohiM pauMjitA" avadhijJAnanA upayoga na "mama" bhane mohiNA" te bhavadhijJAnathI "bhAbhoe~i " naye!" bAbhoettA" ne "aya. meyArUve jAva samuppajitthA" te pachI ta mA pramANe viyA2 4 maDiyA yAvat 54thA " ajjhatyie, citie, patthie, kappie, maNogae, saMkappe" mA vizeSAnu' 5 thayu cha. " evaM khalu samaNe bhagavaM mahAvIre" te 43 // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u04 sU02 zakendraviSayakapraznaspaSTIkaraNam 147 gataH saMkalpaH prAdurbhUttatrAha-evaM khalu' ityAdi 'evaM khalu samaNe bhagavaM mahAvIre evaM khalu zramaNo bhagAn mahAvIraH 'jaMbUdIve hIve' jambUdvIpe dvIpe 'jeNevamArahe vAse' yatraiva bhArata varSa kSetram 'jeNeva ulluyatIre nayare' yatraiva ullukatIraM nAma nagaram 'jeNeva egajaMbUra ceie' yatraiva ekajambUkanAmakaM caityam 'teNeva'. tatraiva 'ahApaDirUvaM jAva viharaI' yathAmavirUpaM yAvad viharati, atra yAvatpadena 'uggahaM uggihnittA saMjameNaM tavasA apANaM yAvemANe' iti grAhyam , avagraham , avagRhya saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan, viharatIti sambandhaH 'ta seyaM khala meM vat zreya:- khalu me 'samagaM bhagavaM mahAvIraM vaMditta jAca pajjuvAsittA' zramaNaMjaisA huvA / 'kappie' kalpitaH dharmadezanA sunege isa rUpa ke kAryAkRti vicAra le pallavita jaisA huaa| 'pathie' prArthita:' yoM iSTa sAdhana rUpa meM gRhIta hone se puSpita jaisA huaa| 'maNogae saMkappe' manogataH saMkalpaH prabhu ke pAsa jAkara dharmadezanA sunanA hI zreyaskara hai yo manameM dRDhanizcaya saMkalpa se phalita jaisA ho gyaa| aba isI pAta kI puSTi yahA~ se Age mUtrakAra karate haiM-isa jaMbUdvIpa nAma ke dvIpa meM sthita jo 'bhArahe vAse' bhAratavarSa nAma kA kSetra hai, usameM 'jeNeva ulluyatIre nayare' ullukatIra nAma kA nagara hai aura usa meM bhI jo 'egajaMvUe cehae' eka javuka nAma kA udyAna hai, usameM 'ahApaDirUvaM jAba viharaI' yathApratirUpa avagraha ko dhAraNa karake zramaNa bhagavAn mahAvIra virAjamAna haiM yahAM thAvatpada se 'uggahaM uggihnittA. saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe' ila pATha kA grahaNa huA hai| 'taM seMyaM khalu me samaNaM bhagavaM mahAvIraM vadittA jAva pajjuvAsittA' ataH vicAra AvyuM ? te bAbatanuM varNana sUtrakAra kare che. A jabUdvIpa nAmanA dvIpa 2a " bhArahe vAse" mArata nAmanuH kSetra che. tebhA " jeNeva ulluyatIre nayare " orui segstAra nAma nA2 cha. mana tamA 52 "ega jabue ceie" me nAmanu dhAna cha. " ahApaDirUvaM jAva viharai" yathApratirUpa avagrahane dhAraNa karIne zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI virAsmaan cha. mahiyA 'yAvat, pathA " uggahaM uggidvittA saMjameNaM tavasA appANa bhAvemANe " sA pAnA saI thayo che. ten| artha mA prabhArI cha avagrahane-vanapAlanI AjJA dhAraNa karIne saMyama ane tapathI AtmAne lAvita 42 "taM seyaM khalu me khamaNa' bhagavaM mahAvIraM vadittA jAva pajjuvAsittA." rathI ve bha ma yogya cha zrama sagavAna mahAvIrane, Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ta bhagavatI sUtre bhagavantaM mahAvIraM vanditvA yAvat paryupAsya, atra yAvatpadena namasthitvA satkArya nAtyAsanne nAtidUre prAJjalipuTaH san ityAdi vizeSaNAnAM saGgraho bhavati, 'imaM eyArUtraM vAgaraNaM pucchittae' imametAvadrUpaM vyAkaraNaM praznaM praSTum zreya iti pUrveNa sambandhaH 'tti kaTTu' iti kRtvA 'evaM saMprekSate vicArayati, 'evaM saMpedittA' evaM saMprekSya - vicArya ' cauhiM sAmANiyasAhassIhiM' catasRbhiH sAmAnikasAhastrIbhiH caturbhiH sAmAnikasaha se rityarthaH 'pariyAro' parivAraH 'jahA sUriyAbhassa' yathA sUryAbhasya sUryAmadevasya parivAraH rAjapraznIyasUtre pratipAditastathaiva ihApi parivAro jJAtavyaH 'jahA sUriyA massa' anena idaM sUcitaM bhavati 'tihiM parisAhi satahiM aNI ehiM aNIyAhivaIhiM solasahi AyarakkhadevasAhassI hi annehiya bahUrhi mahAsAmANavimANavAsIhi vaimANiehi devehiM sarddhi saMparivuDe' ityAdi / chAyA-yathA sUryAmasya - tisRbhiH pariSadbhiH saptabhiranIkai anIkAdhipatibhiH, SoDazabhiH AtmarakSakadeva sAhasrImiH anyaizca bahubhiH mahAsAmAnikavimAnavAsibhiH vaimAnikaiH devaiH saha saMparivRttaH / etAdRzaparivAraiH parivRtaH 'jAva nigghosanAiyaraveNa' yAvat nirghoSanAditaraveNa 'jeNeva jaMbuddIve' hIve' aba mujhe yahI ucita hai ki maiM zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandanA karake yAvat paryupAsanA karake 'imaM eyArUvaM vAgaraNaM pucchittae' unase isa prakAra ke isa vyAkaraNa- prazna ko puchU yahAM para bhI yAvatpada se 'namaMsittA' natyAsanne nAtidUre prAjjalipuTaH san ' ityAdi padoM kA grahaNa huA hai / 'ttikaTTu evaM saMpeheha' isa prakAra se usane vicAra kiyA - ' evaM saMpehittA' aisA vicAra kara 'cauhiM sAmANiya sAhassIhiM parivAro' vaha apane cAra hajAra sAmAnika parivAra ke sAtha, jaisA ki 'jahA sUriyAbhassa' rAjapraznIya sUtra meM sUryAbhadeva kA parivAra kahA gayA hai usa se ghire hue sUryAbhadeva ke jaisA 'jAva nigdho sanAiyaraveNaM' yAvat nirghoSanAditaravapUrvaka 'jeNeva jaMbUdIve dIve' se " vanhanA purIne yAvat paryupAsanA urIne "isa eyArUvaM vAgaraNaM pucchittae " tethene yA rItanA prazno pRchu aDiyA pazu yAvat pathI " namasitA natyAsanne nAtidUre prAJjalipuTaH san " chatyAhi yahone saMgraha thayo che. tika evaM saMpees bhA prabhA tethe vicAra ye " evaM saMpehittA " AvA vicAra karIne " cauhi sAmANiyasAhassIhi pariyAro" te sabhyazrRSTi deva potAnA yAra hamara sAmAni hevanI sAthai devI rIte hai - " jahA sUriyAmasta" rAjyanIya sUtrAM sUryAla hevn| parivAra vAmAM bhAvyo che, tenAthI gherAyelA sUryabha devanI 66 mAka jAva nigghosaNAiyaraveNaM " yAvat Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakiA TIkA za016 04 02 zakrendraviSayakapraznaspaSTIkaraNam 146 yatraiva jambUdvIpo dvIpaH 'jeNeva bhArade vAse' yatraiva bhArataM varSam 'jeNeva ulluyatIre nayare' yatraiva ullukatIraM nagaram 'jeNeva egajaMtrae ceie' yatraitra ekajambUka caityam ' jeNeva mama aMtie' yatraiva mamAntikam 'teNeva pahArettha gamaNAe' tatraiva mAghArSIt gamanAya, he gautama ! yatrAhaM tiSThAmi tatraiva AgantuM masthita ityarthaH / 'tae NaM se sakke deviMde devarAyA' tataH khalu sa zakro devendro devarAjaH 'tassa jahAM jambUdvIpa nAmakA dvIpa thA, 'jeNeva bhArahe vAse' usameM bhI jahAMbhArata varSa nAmakA kSetra hai / 'jeNeva ulluyatIre nayare' usameM bhI jahAM ullukatIra nAmakA nagara hai, 'jeNeva egajaMbUe ceie' usameM bhI jahA~ eka jaMbUka nAmakA udyAna hai 'jeNeva mama aMtie teNeva pahAretthagamaNAe' usameM bhI jahAM maiM thA vahAM calane ke liye usane apanI taiyArI kI 'jahA sUriyAmastra' isa kathana se yahAM yaha pATha sUcita kiyA gayA hai / 'tihiM parisAhiM santahiM aNIehiM sattarhi aNIcAhivaIhiM, solasahiM AyarakkhadevasAhassohi annehiM ya bahUhiM mahAsAmANa -- vimANavAsIhiM vaimANiehiM devehiM saddhiM saMparivuDe' ityAdi / isa prakAra ke ThATa bATa se vaha he gautama / merI tarapha Ane ke liye prasthita huA / 'tae NaM se sakke deviMde devarAyA' isake bAda usa devendra vAlu'trAnA bhavAnpUrva4 " jeNeva jabUddIve dIve " yAM yUdvIya nAmano dvIpa te " jeNeva bhArahe vAse " tebhAM pazu nayAM bhArata kSetra nAbhatu kSetra "che, " jeNeva ulluyatIre nayare " tebhAM pazu nayAM udasumtIra nAbhatu nagara " jeNeva egajabUra ceie " tebhAM pazu nayAM meDa 4 nAbhatu udhAna the, " jeNeva mama aMtie teNeva pahArettha gamaNAe " te uljuGatIra nagarabhAM pazu jyAM huM vartImAna chuM tyAM AvavAnI te deve taiyArI karI jahA sUriyA bharasa " me uthanathI maDiyA mA pAhano saMgraha thye| che. "tihi parisAhi sattahi aNiehi satahiM aNigrAhivaIhi solasahi Ayarakkhadeva sAhassIhi annehi bahUhi' mahAsAmANavimANavAsIhi vaimANiehi devIhi saddhiM saMparighuDe ", ityAdi A pAThanA artha A pramANe che. traNa pariSadAenI sAthe sAta anIkA (sainya)nI sAthe ane sAta senApaticeAnI sAthe seALahajAra AtmarakSaka devAnI sAthe ane khIjA paNa aneka mahAsamANuvimAnamAM rahenArAvaimAnika deva devIcenI sAthe teNe prasthAna karyu" A rItanA ThAThamAThathI te deve mArI pAse AvavA prasthAna karyu 65 tapa se sake deviMda devarAyA " te pachI te hevendra hevarAna rADe "tastra Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatIstre devassa' tasya devasya 'taM divvaM deviDi' tAM divyAM devardim 'divvaM devajjuI divyAM devadhutim 'divvaM devANubhAvaM' divyaM devAnubhAvam 'divyaM teyalessaM' divyAM tenolezyAm 'asahamANe' asahamANaH, tato zakro devendraH tasya devasya divyaM tejasaH prabhAvaM sohumazakta ityarthaH 'mama aTTa ukkhittapasiNavAgaraNAI pucchaI' mAm aSTokSiptapaznavyAkaraNAni pRcchati-'saMbhaMtiya jAva paDigae' sAMbhrAntika yAvat pavigataH, atra yAvatpadenA'yamarthaH sampadyate-imAni aSTokSiptamaznavyAkaraNAni pRSTvA sAMbhrAntikavandanakena vandate vanditvA tameva divyaM yAnavimAnam Arohati, Aruhya yataeva samAgatastatraiva patigata iti // sU0 2 // ___bhagavAna mahAvIro gautamAya yAvadetAdRza vRttAntaM kathitavAn tAvatsa devastajAgataH ityAdi kathayitumAha-'jAvaM ca NaM' ityAdi / mUlam-'jAvaM ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIraM bhagavao goyamassa eyamadraM parikahei, tAvaM ca NaM se deve taM desaM hvmaage| devarAja zakra ne 'tassa devasta' usakI 'taM divvaM devar3i usa divyaanupama devaddhiko 'divvaM devajjuI divya devadyutiko divvaM 'devANubhAvaM' divya deva prabhAva ko 'divvaM teyalessaM divya tejolezyA ko, 'asaha. mANe nahIM sahana karate hue 'mama ahaukkhittapariNayAgaraNAI' mujha se ina ATha utkSipta Adi rUpa praznoM ko pUchA hai / 'saMbhattiyaM jAva paDigae' aura bahuta utAvalI se yAvat vaha calA gayA hai| yahAM yAvatpada se aisA pATha. lago lenA cAhiye ki ina ATha utkSipta prazna vyAkaraNoM ko pUchakara sAMbhrAntika vandana se vandanA karake vaha devendra devarAja zaka usI yAna vimAna para savAra hokara jahAM se AyA thA vahIM para calA gayA // sU0 2 // devassa" vanI "ta divya' deviDhiM" hivya anupama dina ":divva devajjuI divya-devadyutine divva devANubhAvaM" hivya pramAna "divva teyalessaM" 6vya tanavezyA " asahamANe" sahana na thAthI "mama ada ukkhittapasiNagaraNAI pucchai" mA kSita vigaire 35 mA prazno bhane 5cyA che. "saMbhaMtiyaM jAva paDigae " mane ghI tANathI yAta. ahithI cAlyA gaye che, ahiMyAvaspadathI e pramANe samajavuM ke A ATha ' ukSipta prazno pUchIne vyagracitte vandanA karIne te devendra devarAja zaka eja Tna vimAnamAM besIne jyAMthI Avye hato tyAM pAche cA gayo. sUrA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u05 sU03 gaGgadattadevasyAgamanAdinirUpaNam 151 taeNaM se deve samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto baMdai, namasai, vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI evaM khalu bhaMte ! mahAsukke kappe mahAsAmANe vimANe ege mAthi micchAdihi utravannae deve mamaM evaM vayAsI-pariNamamANA poggalA no pariNayA apariNayA pariNamaMtIti poggalA no pariNayA aprinnyaa| tae NaM ahaM taM mAyi micchAdihiuvavannagaM devaM evaM vayAsI pariNamamANA poggalA pariNayA no apariNayA pariNamaMtIti poggalA pariNayA, no apariNayA se kahameyaM bhaMte ! evaM ? gaMgadattAi samaNe bhagavaM mahAvIre gaMgadattaM devaM evaM vayAsI ahaM pi NaM gaMgadattA! eMva mAikkhAmi bhAlemi pannavemi parUvemi pariNamamANA poggalA pariNayA jAva no apariNayA sacce me se aNdde| tae NaM se gaMgadattadeve samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtiyaM eyamadraM socA nilamma haTTatuTu0 samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai vaMdittA namaMsittA naJcAlanne jAva pjjuvaasi| tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre gaMgadattassa devassa tIseya jAva dhamma parikahei, jAva ArAhae bhavai tae NaM se gaMgadatte deve samaNasma bhagavao mahAvIrassa aMtiyaM dhamma soccA nisamma hahatuDhe uThAe uThei uTTAe uhittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasai, vaMdittA, namaMsittA evaM vayAsI-ahaM NaM bhaMte! gaMgadatte deve kiM bhavasiddhie abhavaliddhie evaM jahI sUriyAbho jAva batIsaivihaM naTTavihiM uvadaMsei, uvadaMsettA jAva tameva disaM paDigae ||suu03|| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 bhagavatI . chAyA-yAvat ca khalu zramaNo bhagavAn mahAvIro bhagavato gautamasya etamartha parikathayati tAvat ca khalu sa devaH taM dezaM havyamAgataH / tataH khalu sa devaH zramaNa bhagAntaM mahAvIra vikRtvo vandate namaspati, vanditvA, namasyitvA evamavAdIva evaM khala bhadanta ! mahAzukre kalpe mahAsAmAne vimAne eko mAyi mithyAdRSTayupapannako devo mAm , evamavAdIta pariNamantaH pudgalAH, no pariNatAH, apariNatAH pariNamantIti pudgalAH, no pariNatA apariNatAH / tataH khalu ahaM taM mAyi mithyAdRSTayupapannakaM devam , evamavAdiSam , pariNamantaH pudgalA pariNatA, no apariNatAH pariNamantIti pudgalA pariNatAH, no apariNatAH, tat kimetat bhadanta ! evam gaGgadatta iti zramaNo bhagavAn mahAvIro gaGgadattaM devam , evamavAdI-ahamapi khalu gaGgAdatta ! evamAkhyAmi bhASe prajJApayAmi prarUpayAmi pariNamantaH pudgalAH pariNatA yAvad no apariNatAH satya esso'rthH| tataH khalu sa gaGgAdatto devA zramaNasya bhagavato mahAvIrasyAMtike etamarthaM zrutvA nizamya dRSTa tuSTa0 zramagaM bhagavantaM mahAvIraM candate namasyati, vanditvA, namasyitvA. nAtyAsanne yAvat paryupAste ! tataH khalu zramaNo bhagavAna mahAvIro gaGgAdattasya devasya tasyAM ca yAvad dharma parikathayati, yAvadArAdhako bhavati / tataH khalu sa gaGgAdatto devaH zramaMNasya bhagavato mahAvIrasyAntike dharma zrutvA nizamya hRSTatuSTa utthayA uttiSThati. utthayA utthAya, zramaNaM bhagavantaM mahAvIra candate namasyati vanditvA namasyitvA evamAdIt / ahaM khalu bhadanta / gaGgadatto devaH kiM bhavasiddhiko'bhavasiddhikaH, evaM yathA sUryAbhA yAbad dvAtriMzadadhiM nATyavidhim upadarzayati upadarya yAvat tAmeva dizaM patigataH // sU0 3 // TIkA-'jAyaM ca ' yAvat ca khalu 'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'bhagAo goyamassa rayama parikaheI bhagavato gautamasya etamarthaM bhagavAna mahAvIra gautama se jaba isa prakAra kA yaha vRttAnta kaha rahe the ki itane meM vaha deva vahAM para AyA-yahI saba 'jAcaM caNaM 'ityAdi sUtra dvArA prakaTa karate hue sUtrakAra kahate haiM- .. . - 'jAvaM ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre bhagadhA mo godhamAsa' ityaadi| TIkArtha-'jAcaM ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavao goyamassa eyama.parikaheha' bhagavAn gautama ne pUrvokta rUpa se prabhu zramaNa bhaga. * bhagavAna mahAvIra svAmI gautamane jyAre A vRtAMta kahetA hatA teza mate te va tyA gAvI ga the sadhaNe vRtAMta "jAvaM ca NaM samaNe bhAva mahAvIre bhagavao' ityAdi sUtra dvArA prasaTa 42 cha / sAtha-" jAvaM ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavao goyamasla eyamaDhe parikahei " sagavAna gautame pUrita 35thA zrama savAna mahAvIra prasuna - Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prameyacandrikA TIkA za016 u05 sU03 gaGgadattadevasyAgamanAdinirUpaNam 153 parikathayati, 'tAvaM ca NaM' tAvat ca khalu 'se deve taM desa haccamAgae' sa deva: taM dezaM havyam (zIgham) AgataH, mAyimithyAdRSTidevaviSaye yAvad bhagavAn mahAvIro gautama kathayati tasminneva kAle sa devastatra svayameva jhaTiti tatraiva samAgata itibhAvaH / 'tae NaM se deve' tataH khalu sa devaH 'samaNaM bhagavaM mahAvIra zramaNaM bhagavantaM . mahAvIram 'tikkhuto vaMdai namasai' vikRtva-trivAram vandate namasyati, 'vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI' vanditvA namasyitvA evamavAdI tatrAha-'evaM khalu' ityAdi 'evaM khalu bhaMte' evaM khala bhadanta ! 'mahAsukke kappe' mahAzukre mahAzukranAmake kalpe ' mahAsamANe vimANe' mahAsamAnanAmavimAne 'ege mAyimicchAdiSTiucavannae deve' eko mAyi mithyAdRSTayupapannako devaH 'mamaM evaM vayAsI' mAm , evam , avAdIt kim , avAdIt ? tabAha-'pariNamamANe' ti, 'pariNamamANA poggalA no paNiyA' pariNamantaH pudgalAH, no pariNatAH parivAn mahAvIra se jisa samaya pUchA aura usake viSaya meM jaba prabhu unase uttara ke rUpa meM kaha rahe the ki 'tAvaM ca NaM' itane hI meM 'se deve taM desaMhandhamAgae' yaha deva apane Apa usa sthAna para unake pAsa jaldI se Akara upasthita ho gayA-'tae NaM se deve' ote hI usa devane 'samaNaM bhagavaM mahAvIreM' zramaNa bhagavAna mahAvIra ko 'tikkhupto vaMdA, namalaI' tIna cAra vandanA kI namaskAra kiyA-'vadittA namasittA evaM vayAsI' vandanA namaskAra kara phira usane prabhu se isa prakAra kahA'evaM khalu bhaMte' he bhadanta ! vAta isa prakAra se hai-'mahAsukke kappe mahAzukrakalpa meM mahAsamANe vimANe' mahAsamAna nAmaka vimAna meM 'ege mAyimicchAdiSTi ughavannae deve' eka mAyI mithyAdRSTi upapannaka devane 'mamaM evaM payAsI' mujha se aisA kahA-'pariNamamANA poggalA jyAre pahelA A pramANe pUchayuM ane e viSayamAM prabhu jyAre temane uttara mAthI 2hA tA. te 44 "tAvaM ca Na" sAmaior "se deve taM desaM havvamAgaye" te va bhASAmA ta sthAna 52 prabhunI pArI zItAthA bhAvAne upasthita tha gayA ' tae NaM se deve" mAvI tara te he "samaNa bhagavaM mahAvIraM " zrabhA sAvAn bhAvA2ne "tikkhutto vaMdai namasai" pAra nA 4 nama2412 . " vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI" nA namAra zana pachI tarI prabhune / prabhArI pradhu' " evaM khalu bhaMte " bhagavana! savI vAta " mahAsakke kappe " mAzu 485mA " mahAsamANe vimANe" bhAsamAna nAmanA vimAnamA "ege mAimicchAdidi ujavaNNae deve" / bhAthI mithyATi 55nna heve " mama evaM kyAsI" bhane 2mA prabhAra dhu bha0 20 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 bhagavatI Namanta iti vartamAnavyapadezaH parigatA iti bhUtakAlavyapadezaH, vartamAnabhUtayozca parasparaM virodhena ekatra yupapadavasthAne virodhAt yadi pariNamanti tadA na pariNatA atha pariNatAstat kathaM pariNamanti / vartamAnAtInayovirodhAdeva, Aha-'apariNayA' apariNatAH / atraivopapatimAha-'pariNamaMtIti poggalA no pariNayA apariNayA' pariNamantIti pudgalAH, no pariNatA apariNatAH pariNamannIti kRtvA na te pudgalAH pariNatA apariNatAH, iti vyapadizyane 'hae NaM ahaM taM mAyimicchA. dihi uvavannagaM devaM evaM vayAsI' tataH khalu tasya praznakaraNAnantaram , ahaM taM mAyimithyAdRSTayupapannakaM devam , ekamavAdipam kathitavAna ityarthaH 'pariNamano pariNayA' jo pudgala pariNamana kara rahe haiM, ve pudgala pariNata nahIM kahe jAte haiN| kyoMki 'pariNamanti' aisA vyapadeza vartamAna kAlika haiM aura 'pariNatA' aisA vyapadeza bhUta lika hai| bhUtakAla meM aura vartamAna kAla meM paraspara meM bheda hai| isaliye znakA ekatra avasthAna honA kaise mAnA jA sakatA hai ? yadi ye pariNama rahe haiM to inheM pariNata nahIM kahA jA sakatA, aura yadi pariNata ho cuke haiM to inheM pariNamamAna nahIM kahA jA sakatA yahI pAsa 'apariNayA' isa pada se prakaTa kI gaI hai| isI kAraNa ve pula japa pariNAmazAlI ho rahe haiM to 'pariNamaMtIti No pariNayA poggalA apariNayA pariNamanti' isa kriyA ko lekara pariNamamAna pudagala mAne jAte haiM apariNata nahIM mAne jAte-ataH isI kAraNa ve apariNata hai / 'saeNaM he mAthimicchAdihi uvavannaga de evaM vayAsA' he bhadanta ! taya maiMne usa mAyI mithyA " pariNamamANA poggalA no pariNayA "2 pusa pariNabhana rI 2 che. te purasa pariNata hi zaya nahi ma " pariNamaMti" se prabhAye va bhAna kALa saMbaMdhI vyavahAra che. bhUtakALa ane vartamAna kALamAM anyamAM bheda che. ethI te banenuM eka sthAnamAM rahevuM te kevI rIte mAnI zakAya je te pariNamI rahyA che. te te "pariNata' kahi zanAya nahi ane je pariNata thaI gayA che. te tene "pariNamayAna ' e pramANe kahI zakAya nahi mera pAta "apariNayA" ko pahathI pragaTa 42vAma mAvI che. te rathI yAre pusa pariyAmA 24 2ghA hAya to "pariNamaMtIti No pariNayA poggA apariNayA' pariNamanti" se liyA sAta pusa parita' bhaanvAmAM Ave che apariNata mAnavAmAM AvatA nathI, jethI A kAraNe te parita cha. "tae NaM ahaM ta mAyiminchAdidviukvannagaM devaM evaM vayAsI" Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u05 sU03 gaGgadattadevasyAgamanAdinirUpaNam 155 mANA poggalA pariNayA no apariNayA' pariNabhantaH pudgalAH pariNatAH, to apa. riNatAH kuto nApariNatAsvavAha-'pariNamaMtIti poggalA pariNayA no apariNayA' pariNamantIti kRtvA pudgalAH pariNatA evaM no apariNatAH pariNayantIti yaducyate tat pariNAmasya sadbhAve eva saMbhavati, anyathA, anyatrApi, atiprasaGgaH samApavet pariNAmasadbhAve ca pariNamantIti vyapadeze pariNatatvam , avazyambhAvi yadi kadAcit pariNAme satyapi pariNatatvaM na syAt tadA sadA sarvadA pariNatatvAbhAva eca syAditi / 'se hameyaM bhaMte ! evaM' tat kathametad bhadanta ! evam-he dRSTi deva se aisA kahA-'pariNamamANA poggalA pariNayA, no apariNayA' jo pudgala pariNamanakara rahe hote haiM ve pudgala pariNata kahe jA sakate haiN| apariNata nahIM kahe jA sakate haiM kyoMki pariNamaMtIti poggalA pariNayA no apariNayA' jo pariNamana ho rahe haiM veM pudala pariNata kahe gaye haiN| apariNata nahIM kahe gaye haiM / ilakA bhAkSa ailA hai ki 'pariNamanti' aisA jo kahA jAtA hai vaha unameM pariNAma hone ke sadbhAva meM hI kahA jAtA haiN| aisI bAta na ho to jahAM pariNamana kA sadbhAva nahIM hai vahAM para bhI isa prakAra ke kahane kA prasaGga prApta hogA aura jaba pariNAma kA yahAM sadbhAva hai to isa sthiti meM pariNatatA bhI avazyaMbhAvI haiM aisA mAnanA anivArya ho jAtA hai kyoMki pariNAma ke hone para bhI yadi vahAM pariNatatA svIkAra kI jAve to yahAM sadA pariNatatA kA abhAva hI he bhagavana! jyAre te mAyi mithyANi deve evuM kahyuM tyAre meM tene A prabhArI yu "pariNamamANA' poggalA pariNayA no apariNayA" 2 yte. pariNamana karI rahyA hoya, te pula pariNata ja kahi zakAya che. tene aparit samaya namaH "pariNamaMtIti no poggalA pariNayA apariNayA" je pariNamI rahyA hoya te pula pariNuta kahevAya che apariNata kahevAmAM mAtA nathI te mA cha " pariNamaMti" menu uvAmA mAcha ke te tenAmAM pariNamana kriyAnA sadubhAvamAM kahevAmAM Ave che. e pramANe DAya to nyAM parimananI sA na DAya tyAM 5Y "pariNamaMti" meM pramANe kahevA prasaMga Ave ane jyAre tyAM pariNAmane sadUbhAva hoya tyAre te sthitimAM pariNatatA paNa avazya bhAvI che. e pramANe mAnavuM paDaze kemake pariNamavuM hovA chatAM paNa jo tyAM pariNatatAne svIkAra Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatIsUba bhadanta ! tasmai yadahaM kathitavAn tat kiM yuktiyuktam ? 'gaMgadattAi samaNe bhagavaM mahAvIre' gaGgadatta iti zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'gaMgadattaM devaM evaM vayAsI' gaGgadattaM tannAmakaM devam , evamavAdI , he gaGgadatta ! ityevaM rUpeNa saMvodhya bhagavAn gaGgadattaM pratyAha-'ahaM piNaM gaMgadatta !' ahamapi khalu he gaGgadatta ! evaM AikkhAmi' evam AkhyAmi, bhASe, prajJApayAmi prarUpayAmi / tadevAha-'pariNamamANA poggalA jAva no apariNayA' pariNamantaH pudgalAH, yAvad no apariNatAH yAvaspadena 'pariNayA no apariNayA pariNamaMtIti poggalA pariNayA' ityetat padajA. tasya grahaNaM bhavatIti 'saccamesea?' satya eSo'rthaH tvadukto mayA'numoditazca rhegaa| 'se kahameyaM bhate! evaM isa prakAra se he bhadanta ! maiMne usa mAyI mithyAdRSTideva se kahA hai-so merA kahanA yuktiyukta hai? taba 'gaMgadattAisamaNe bhagavaM mahAvIre' he gaMgadatta / isa prakAra se saMbodhita karate hue zramaNa bhagavAn mahAvIra ne 'gaMgadatta evaM kyAsI' usa gaMgadattadeva se aisA kahA-'ahaM piNaM gaMgadatta! evaM AikkhAmi' he gaMdatta ! maiM bhI aisA hI kahatA hUM, aisI hI prajJApanA karatA hU~-ki'pariNamamANA poggalA jAva no apariNayA' jo pudagalapariNAma se yukta ho rahe haiM ve pariNata hI haiM apariNata nahIM haiN| yahAM yAvatpada se pariNayA No apariNayA, pariNamaMtIti poggalA pariNayA' ina padoM kA grahaNa huA hai-'sccmeseah| ataH he deva! tumane jo kahA hai aura maiMne jisakI anumodanA kI hai vaha yaha artha sarvathA styhai| vaha artha kauna sA hai ? isake liye kahA gayA hai--'pariNamamANAH apAmA bhAvato tyA pariNatAna hamezA abhAva tharI "se kahameyaM bhaMte ! evaM " sagavan ! meM mAyi mithyATa vane yA pramANe 4hyu che te A pramANenuM mAruM kathana zuM barAbara che? te samyagadaSTi deve bhagapaanne mA pramANe pUchayu tyAre "gaMgadattAi samaNe bhagavaM mahAvIre" mahatta' se prabhArI samAdhana zana zramAya nagavAna mahAvIre "gaMgadatte evaM-vayAnI" gata vana mA pramANe hyu " ahaM pi NaM gaMgadatta / evaM AikvAmi" mahata ra samA 4 chu se prabhArI bhASa karuM chuM huM evI rItanI ja prajJApanA karuM chuM ane evI ja prarUpaNa karU chuM "pariNamamANA poggalA jAva no apariNayA" 2 purata pariNAmavANA thaI rahyA che te pariNata ja che. te apariNata nathI ahiM yAvat padathI "pariNayA no apariNayA pariNamaMtIti poggalA pariNayA", pariNamaMti meM liyaapadathI pariNAma pAmatA pule pariNata ja che. te apariNata nathI A padene saha thayo che. "saccameseah" bhATa hai va ! tame ghucha. mana meM jene samarthana ApyuM che te A artha sarvathA barAbara ja che. have te artha Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ---- pramaiyacandrikA TIkA za016 u05 03 gaGgadattadevasyAgamanAdinirUpaNam 157 eSo'ya: 'pariNamamANAH pudgalAH pariNatAH, no apariNatAH pariNamantIti kRtvA pariNavA eva no apariNatAH, iti sarvathaiva satyam iti / 'tae NaM se gaMgadate deve' tataH khalu sa gaGgadatto devaH 'samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtiyaM eyamadvaM soccA nisamma' zramaNasya bhagavato mahAvIrasya antike-samIpe etamartha zrutvA nizamya hRdaye'vadhArtha 'hatuha' hRSTatuSTacittAnanditaH, harSavazavisarpahRdaya: san "samaNaM bhagavaM mahAvIra' zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM 'vaMdai namasaI vandate namaspati 'vaMdicA namaMsittA' vandisvA namasyisvA 'nacAsanne jAva pajjuvAsaI' nAtyAsanne yAvat . paryupAste, yAvatpadena nAtidUre 'mussusamANe - NamaMsamANe pudgalAH pariNatAH, no apariNatAH pariNamantIti kRtvA pariNatA eva no aprinntaa'| 'tae NaM se gaMgadatte deve' isake bAda vaha gaMgadattadeva 'samaNasta bhagavAna mahAvIrasma aMtiyaM eyamI soccA nisamma hatuDe "zramaNa bhagavAn se isa apane kathana kI puSTi kI gaI sunakara bahuta adhika khuza huA-saMyuSTa citta huA-harSa ke vaza se usakA hRdaya harSita ho gayA / 'samaNa bhagavaM mahAvIra caMdai namasai' usane usI samaya zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA kI namaskAra kiyA 'vaMdittA. namaMsittA naccAsanne jAva pajjuvAsaI' 'vandanA namaskAra kara phira vaha prabhu ke samakSa apane ucita sthAna para baiTha gayA-vaha sthAna prabhu se na adhika dUra thA aura na unake adhika pAsa meM hI thA-vahAM baiThakara dhyo che se matapatai prabhu ke cha hai " pariNamamANAH pudgalAH pariNatAH nau apariNatAH pariNamaMtIti kRtvA pariNatA eSa no apariNatA" pariNAma pAmatA purva pariNata . te mapariNata nathI " pariNamaMti" me liyAthI thatAM parizubhanthI te pariNata 1 4vAya che. aparizuta 4dAtA nathI. "taeNaM se gaMgadatte deve" pachI ta gagata he " samaNassa bhagavA mahAvIrassa aMtiyaM eyamardu khocA nisamma hadvata" zrama sagavAna mahAvIra prabhu dvArA pitAnA kathananuM samarthana karavAmAM AvyuM te sAMbhaLIne ghaNAja khuza thaye prasannacitta thayo ane harSanA utkarSathI tenuM hadaya praphullita thaI gayuM "samaNa bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai" te va za sabhaye zrama sagavAna bhaDAvIra prasuna nAza namAra " vaMdittA namaMsittA nacAsanne jAva pajjuvAsai " vana nbh4|2 4Ine pachI ta he prabhunI pAse potAnA ucita sthAna para besI gayA te sthAna prabhuthI bahu dUra na hatuM ane bahu najIka paNa na hatuM tyAM besIne prabhunI paryuM pAsanA karI (sevA karI) Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 18 bhagavatIsUtra abhimuhe viNaeNaM paMjaliuDe' ityantasya grahaNaM bhavati zuzrUSamANaH, namasyan , abhimukhaH, vinayena prAntalipuTA, 'tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre' tataH khala zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'gaMgadattassa devassa tIseya jAca dhamma parikaheI' gaGgadattasya devasya tasyAM ca yAvad dharma parikathayati, atra yAvatpadena 'mahAtimahAlayAe parisAe' ityAdi 'arihA' ityantasya grahaNaM bhavati / 'jAva ArAie bhavai' yAvad ArAdhako bhavati atra yAvatpadena 'tesiM savvesi' ityArabhya 'ANAe' ityantasya grahaNaM bhavati / atra aupapAtikasUtragatadharmakathA varNana usane prabhu kI prayu pAlanA kI-yahAM yAvatpada se 'nAtidUre susmasamANe, NamaMjhamANe, abhimuhe viNaeNaM paMjaliuDe 'ina padoM kA grahaNa huA hai / 'tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIreM' isake bAda zramaNa bhagavAn mahAvIra ne gaMgadattarasa devasla tIseSa jAca dhamma parikaheha' gaMgadatta deva ko aura usa vizAla sabhA ko yAvat dharmakA upadeza diyA-yahAM yAvatpada se 'mahAtimahAla pAe parisAe' ityAdi padoM se lagAkara 'ariha' isa antima pada taka kA pATha gRhIta huA hai / 'jAva rAhae bhavaI' yAvat ArAdhaka hotA hai| yahAM yAvatpada se 'tesiM savvesi' isa pATha se lekara 'ANAe' isa antima pada taka kA pATha gRhIta huA hai| yahAM aupapAtika sUtra gata dharma kathA kA varNana kara lenA caahiye| 'tae NaM mAyA yAvat 54thI " nAtidUre sussUsamANe NamaMsamANe abhimuhe viNaeNaM paMjaliuDe " mA paha! ya thayA che. ten| ma maI 2 nahitabhara bahu najIka nahi evA Asane besIne prabhunI sevA karatA namaskAra karatA prabhunI sanmukha vinaya sahita hAtha joDIne e pramANe thAya che. "tae NaM samaNe bhagava' mahAvIre" a pachI zrama sagavAna mahAvIre " gaMgadattastra devassa tIseya jAva dhamma parikahei" pakSI vizANa mevAta pariSamA prabhume gata vane "atthiloe asthi aloe" ke ne alaka paNa che pApa che ne puNya che. temaja baMdha ane mokSanA svarUpa vigere zrata yAstri 35 bhanI paheza Adhye mADiyA yAvat 54thI " mahAtimahAlayAe parisAe" ityAdi' yahAthI dAna "ariha" se hai yaha sudhaan| 18 akSaya / 2. "jAva ArAhae bhavai" yAvat te hepa maa| 5 gayA mAliyAM yAvat pahathI "tesi savvesiM" ye pAthI bana "ANAe" ko aisA 54 sudhiin| 54nu hae thayuM che. mahiyAM bhii5pAtika sUtranA pRSTha 447 sU padamAM kahyA anusAra saghaLI dharmadezanA samajI levI vadhAre vistArathI jANavAnI IcchAvALAe aupapAtika sUtramAM joI levuM Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u05 sU03 gAdattadevasyAgamanAdinirUpaNam 159 draSTavyam 'tae NaM se gaMgadatte deve' tataH khalu sa gaGgadatto devaH 'samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtie' zramaNasya bhagavato mahAvIrasya antike 'dhammaM socA nisamma dharma zrutacAtrilakSaNaM zrutvA nizamya-tadartha hRdi avadhArya 'ituDe' hRSTatuSTaH san 'uhAe uTheI' utthayA uttiSThati 'uThAe uddettA' utthayA, utthAnazakpA utthAya 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdA namaMsaI zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati vaMdicA namaMsittA evaM kyAsI' vanditvA namasyitvA evamacAdIta 'ahaM gaM bhate ! gaMgadatte deve' ahaM khalu bhadanta ! gaGgAdatto devaH 'kiM bhavasiddhie abhavasiddhie' kiM bhavasiddhiko'bhavasiddhiko vA, bhave-asmin bhave AgAmini kasmiMzcidapi bhave vA siddhiryasya sa tathA, tad viparIto abhavasiddhiko vA ? bhanyo'. bhavyo vA iti bhaavH| bhagavAnAha-' evaM ' ityAdi 'evaM jahA sariyAmo' se gaMgadatte deve' isake bAda vaha gaMgadatta deva 'lamaNasta bhagavo mahAvIrassa aMtie' zramaNa bhagavAna mahAvIra se 'dhamma soccA nisamma' 'zrutacAritrarUpa dharmakA vyAkhyAna sunakara aura use hRdaya meM dhAraNa kara 'hahatuDe' bahuta adhika haSita huA aura saMtuSTa huA, 'uhAe uddeI' phira vaha vahAM se apane Apa uThA-'uTThAe uttA' uThakara 'samarNa bhagavaM mahAvIraM vaMdaha, namaMsaha' usane zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vaMdanA kI, namaskAra kiyA 'baMdittA namaMsittA evaM kyAsI' vandanA namaskAra karake phira usane prabhuse aiso pUchA-'ahaM NaM bhaMte ! gaMgadattadeve kiM bhavasiddhie abhayasiddhie' hai bhadanta ! maiM gaMgadatta deva kyA bhavasiddhaka hUM yA abhayasiddhika hU~, jisa ko isa bhavabhave yA bhAvibhava se siddha pada kI prApti hotI hai aisA maiM hU~, yA siddha pada kI prApti jise kabhI nahIM honI hai " tae NaM se gaMgadatte deve" 57 te mahatta 5 "samaNNassa bhagavao mahAvIrasya aMtie" zrama sagavAna mahAvIranI pAsethI "dhamma socA nimamma" zruta yArita 35 dhamana pareza malIna ane tara rAyamA za hata" dha madhi: prasanna thayo bhane satu04 (prasanna) vitta thana "udAe i" pachI ta he tyAMcI pAte yo " uDhAe udvettA" hI "samaNaM agavaM mahAvIraM vaMdaha namasaha" tethe zrama sagavAna mahAvIrane. panna4 namA2 4yo " vaMdittA namaMsittA evaM vayAsi" vanAnamAra zana pachI to prabhune mA prabhArI pUchayu " ahaM NaM bhaMte ! gaMgadatte deve kiM bhavasiddhie abhavasiddhie" sapanA mahatta ra zu siddhi chu ke abhavasiddhika chuM arthAta jene siddha padanI prApti thAya che, e huM chuM ? ke siddha padanI prApti kaI vakhata paNuM na thAya te huM chuM? tenA uttaramAM Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIya evaM yathA sUryAbhaH, anena idaM sUcitaM bhavati 'sammadiTThI micchAdihI parittasaMsArie, agaMtasaMsArie, sulabhabohie, dullabhavohie ArAhAe virAhae carime acarime' rAjamaznIyasatre yathA sUryAbhadevasambandhe kathitaM tathaiva gaGgAdatta devaviSaye'pi sarva tata eva avagantavyamiti, kiyatparyantaM tatrAha-jAva' ityAdi, 'jAtra battIsaivihaM naDhavihiM upadaMsei' yAyad dvAtriMzavi, nATyavidhim , upadarzayati 'ubadasettA jAva tAmeva disaM paDigae' upadarya yAvat tAmeva dizaM pratigataH, atra yAvatpadena 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namaMsaha, ,vaMdittA, namaMsittA tameva divvaM jANavimANaM duruhai, durUdittA jAmeva disaM pAunabhUe' ityantasya padasandarbhasya grahaNaM bhavatIti // sU0 3 // aisA maiM hU~? isake uttara meM prabhu ne kahA 'evaM jahA sUriyAbho' rAjapraznIya sUtra meM jaisA sUryAbhadeva ke sambandha meM kahA gayA hai vaisA hI kathana he gaMgadatta! tuma apane viSaya meM samajho sUryAbhadeva ke sambandha meM vahAM prazna rUpa se aisA kahA gayA hai-sammadihi, micchAdihI parittasaMsAripa, aNaMtasaMsArie, sulahamohie, dullahabohie, ArAhae, virAhae, carime aprime| yaha vahAM kA kathana yahAM para 'jAva yattIsaivihaM naTTavihiM uvadaMleha' isa pATha taka grahaNa karanA cAhiye-isa prakAra vaha 1 32 prakAra ke nATaka ko dikhAkara jisa dizA se AyA thA usI dizA : se hokara vApisa calA gyaa| yahAM para yArat pada se 'lamaNaM bhagavaM prabhuNe : " eva' jahA sUriyAbho" 2045niya sUtramA sUryAsa hevanA saMbaMdhamAM je pramANe kahyuM che. tevuM ja kathana he gaMgadatta tame tamArA viSa yamAM paNa samajI le arthAta sUryAbha devanA saMbaMdhamAM tyAM prazna rUpathI A pramANe 4AmA mAthu cha. 2 prabhArI prabhuNe 4yuta prabhAye "sammadiSTri micchAdivi parittasaMsArie, .aNaMtasaMsArie sulahabohie dullahamohie vArAhae virAhae, carime acarime" sabhyATa bhithyATa cha 1 pArita -saMsArI che ke anaMta saMsArI che. ? arthAt tuM saMsAra vadhAranAre che ke saMsArane kSaya karanAra che? sulabha badhI che ke durlabha be dhI che? AdhAraka che ke virAdhaka che ? caramabhAvavALe che ke acarama che? vigere pada grahaNa thayA cha bha! prabhAyena tyAMnu thana " jAva battIsaiviha naTTavihi uvadaMsei" e pATha suvInuM grahaNa thayuM cheA rIte teNe batrisa prakAranA nATaka batAvIne je dizAthI AvyA hatA te dizAe ja pAchA cAlyA gayA. ahiyAM yAvat 54thI " maNaM bhagavaM mahAvIra vaMdai namasai vaMdittA namaMsittA tameva Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 161 atha bhagavAn gautamo gAdattadevasya pUrvabhava pRcchati- 'maMte ti ityAdi / mUlam-'bhaMte ti bhagavaM goyame lamaNaM bhagavaM mahAvIraM jAva evaM bayAtI gaMgadattassa NaM bhaMte ! devassa sA divyA deviDDI divyA devajuI kahiM gayA kahiM aNuppavidyA goyamA! sarIraM gayA sarIraM aNuppaviTThA kUDAgArasAlAdihato jAva sarIraM aNupekTriA ahoNaM bhate ! gaMgadatte deve mahiDDie jAba mhaasokkhe| gaMgadatteNaM bhaMte ! deveNaM lA divvA deviDDI divyA devajuI kiNhA laddhA jAva japaNaM gaMgadatteNaM deveNaM sA divvA deviDDI jAva abhisamannAgayA goyamAi samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavaM goyamaM evaM vayAsI evaM khalu goyamA teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM iheDa jaMbuddIce dIve bhArahe vAse hasthiNApure nAmaM nayare hotthA vAo sahasaMbavaNe NAmaM ujANe vaNNaotattha NaM hatthiNApure nayare gaMgadate nAmaM mAhAvaI parivasai aDDe jAva aparibhUe / teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM muNisubbae arahA Aigare jAva saThabanna sandarilI AgAsagaeNaM cakeNaM jAva pakaDijamANeNaM pakAlijamANeNaM sIlagaNaparivuDe puvANuputri mahAvIraM yadai nasamA, vaMdittA namaMsittA tameva divya jANavimANaM durUhai duhitA jAmeva disaM pAunlUe, yahAM taka kA pATha grahaNa huA hai / // sU0 3 // divva jANavimANa duruhai durahittA jAmeva visaM pAumbhUe" tyA sudhiin| 54 grahaNa thaze che. teno artha A pramANe che zramaNa bhagavAn mahAvIrane vaMdanA karI namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne je divya vimAnamAM besIne AvyA hatA te divya vimAnamAM besIne je dizAthI AvyA hatA te dizA tarapha pAchA cAlyA gayA. sU03 bha0 21 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsare caramANe gAmANugAmaM jAva jeNeva sahalaMbavaNe ujANe jAva viharai parilA niggayA jAva pajjuvAlai tae NaM se gaMgadatte gAhAvaI imIse kahAe laddhahe samANe haTatuTu jAva kayabali jAva sarIre sAo gihAo paDinikkhasai paDinikkhamittA pAyavihAracAreNaM hathiNApuraM nayaraM majhaM majjheNaM Nigacchai, NigacchittA jeNeva sahasaMbavaNe ujjANe jeNeva muNisuvvae arahA teNeva uvAgacchai uvAgacchittA muNisuvvayaM arahaM tikkhuttoM AyAhiNapayAhiNeNaM jAva tivihAe pajjuvAsaNAe pajjuvAlai / tae NaM muNisubbae arahA gaMgadattasta gAhAvaissa tIseya mahati jAva parisA paDigayA tae~ NaM se gaMgadatte gAhAvaI muNisuvvayassa arahao aMtiyaM dhamma soccA nisamma haTTatuTTha0 uThAe uTTei uThAe udvittA muNisuvvayaM arahaM vaMdai namaMsai vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI sadahAmi NaM bhaMte ! NiggaMthe pAvayaNaM jAva se jaheyaM tubbhe vadaha jaM naraM devANuppiyA ! jeTuputtaM kuTuMbe ThAvemi tae NaM ahaM devANuppiyANaM aMtie muMDe jAva pvvyaami| ahAsuhaM devANuppiyA! mA paDivandhaM kareha / tae NaM se gaMgadatte gAhAvaI muNisuvvaeNaM arahayA evaM vutte samANe haTutuTTha muNisubvayaM arahaM vaMdai namasai vaMdittA namaMsittA muNisubvayassa arahao aMtiyAo sahasaMbavaNAo ujANAo paDinikkhamai paDinivakhamittA jeNeva hasthiNApure nayare jeNeva sae gihe teNeva uvAgacchai uvAga Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2016 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 263 cchittA viulaM asaNaM pANaM jAva uvakkhaDAvei ubakkhaDAvittA mittaNAiNiyaga jAva AmaMtei AmaMtettA tao pacchA pahAe jahA pUraNe jAva jeTraputtaM kuTuMbe ThAvei taM mittaNAi jAva jeTaputtaM ca Apucchai ApucchittA purisasaharUsavAhiNiM sIyaM durUhei durUhittA mittaNAiNiyaga jAva parijaNeNaM jehaputteNa ye samaNugammalANalagge saviDDIe jAva NAditaraveNaM hasthiNAgapuraM majjhaM majjheNaM Nigacchada NigacchittA jeNeva lahasaMbavaNe ujANe teNeva uvAgacchai uvAgacchittA chattAitisthagarAtisae pAsai evaM jahA udAyaNo jAva sayameva AbharaNe oyai omuittA sayameva paMcamuTriyaM loyaM karei karitA jeNeva muNi subae arahA evaM jaheva udAyaNe taheva pavaie taheva ekArasaaMgAI ahijar3a jAva mAsiyAe saMlehaNAe sarddhi bhattAI aNa, saNayAe chedei chedittA AloiyapaDikate 'samAhipatte kAlamAse kAlaM kiccA mahAsuke kappe mahAsamANe vimANe uvavAyasabhAe devasayaNijasi gaMgadatte devattAe uvvnne| tae NaM se gaMgadatte deve ahuNovavanna melae samANe paMcavihAe pajattIe pajattibhAvaM gacchada taM jahA AhArapajjattIe jAva bhaalaamnnpjjttiie| evaM khalu goyamA! gaMgadatteNaM deveNaM divvA deviDDI jAva abhismnnaagyaa| gaMgadattassa NaM bhaMte! devasla kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA goyamA ! sattarasasAgaroksAiM ThiI pnnttaa| gaMgadatte NaM bhatte! deve.tAo devalogAo AukkhaeNaM0 jAva Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 bhagavatI mahAvidehe vAse sijjhihi jAva aMtaM kAhi / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! ti // sU0 4 // solasame sae paMcamo uddeso samanto / " chAyA - bhadanta iti bhagavAn gautamaH zramaNa bhagavantaM mahAvIraM yAvad eva mavAdIt gaGgadattasya khalu bhain ! devasya sA divyA devarddhirdivyA devayutiH ka gavA ka anupaviSTA gautama ! zarIraM gavA zarIramanupaviSTA kUTAgArazAlA to yAvat zarIramanupraviSTA aho khaDe bhadanta / gaGgadatto devo maharddhiko yAvad mahAsaukhyaH / gaGgadattena bhadanta ! devena sA divyA devarddhiH, divyA devadyutiH kathaM labdhA yAvad yat khalu gaGgadattena devena sA divyA devarddhiryAdada abhisamanvAgatA ? gotamaitiH zramaNo bhagavAn mahAvIro bhagavantaM gautamam evamavAdId evaM khalu gautama / tasmin kAle tasmin samaye, ihaiva jambUdvIpe dvIpe bhArate varSe hastinApuraM nAma nagaramAsId varNaH sahasrAmravanaM nAma udyAnam varNakaH tatra khalu hastinApure nagare gaGgadatto nAma gAyApatiH parivasati Ayo yAvad aparibhUtaH / tasmin kAle tasmin samaye munisuvrato'rchan AdikaraH yAvat sarvajJaH sarvadarzI AkAzagatena cakreNa yAvad prakRSyamANena prakRSyamANena ziSyagaNa - saMparivRtaH pUrvAnupUrvyAcaran grAmAnugrAmaM yAvat sahasrAtravanamudyAnaM yAvada viha rati, pariSad nirgatA yAvat paryupAste / tataH khalu sa gaGgadatto gAthApatiH etasyAH kathAyAH kaJdhArthaH san dRSTatuSTa yAvat kRtavali yAvat zarIraM svakIyAda gRhAt pratiniSkrApati pratiniSkramya pAdavihAracAreNa hastinApuraM nagaraM madhyaM madhyena nirgacchati, nirgatya yatraiva sahasrAnAnaM yatraiva munitrato'Ina tatraivopacchati, upAgatya munisutramantam AdakSiNapadakSiNena yAvat trividhayA paryupAsanayA paryupAste / tataH khalu munisuvrato'rhan gaGgadattaraya gAthAyateH tasyai va mahAtimahAlayAyai yAvat paripan pratigatA / tataH khalu sa gaGgadatto gAthApatiH, nisutasyAto'ntike dharma zrutvA nizamya hRSTatuSTa utthayA uttiSThati, utthayA utthAya munisuvratam, arhantaM vandate namasyati vanditvA namasthitvA evamavAdIt zradadhAmi khalu nainyaM pravacanaM yAvada yathedaM yUna vadatha yat navaram devAnumiyAH ! jyeSThaputraM kuTumbe sthApayAmi tataH khalvaha devAnumiyANAmantike muNDo yAvat * mantrajAmi | yathAsukhaM devAnumiya | mA pratibandhaM kuru / tataH khalu sa gaGgadatto gAthApatiH, munisuvratena arahatA evamuktaH san hRSTatuSTaH, munisuvratam, arhantaM bandate namaspati vanditvA namaspitvA munisuvratasya arhataH, antikAt sahasrAmra 1 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyabAndrakA TIkA za016 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 165 vanodhAnAt pratiniSkAmati paviniSkramya atraiva hastinApura nagaraM yatraiva svakIyaM gRhaM tatraivopAgacchati, upAgatya dipulamazana pAnaM yAvad upaskArayati upaskArya taM mitrajJAti nijaka0 kAvad Amantrayati Amanvya tataH pazcAt snAdo yathA pUraNo yAvara jyeSThaputraM kuTugve sthApayati taM mitrajJAti yAvad jyeSThaputraM cA. pRcchati, Apachaca puruSasahastravAhinIM zivikAM dUrohati dUruhya mitrajJAtinijaka yAvat parijanena jyeSThaputreNa ca sAnugamyamAnamArgaH sarvadobhAvena yAvad nAditaraveNa hastinApuraM madhyaM madhyena nirgacchati nirgatya yatraiva sahalAmravanamudhAnam tatraiva upAgacchati, upAgatya chatrAdikAn tIrthaGkarAtizayAn pazyati evam yathA udAyano yAvat svayameva AbharaNAni avamocayati atramucya svayameva paJcamuSTikaM locaM karoti locaM kRtvA yatraiva munisuvrato'hana evaM yathaira udAyanastathaiva pavanati tathaiva ekAdazAGgAni adhIte yAvat mAsikayA saMlekhanayA paSTiM bhaktAni anazanena chinatti chitA AlocitapatikrAntaH samAdhimAsaH kAlamAse kAlaM 'kRtvA mahAzukre kalpe mahAsamAne vimAne upapAtasamAyAM devazayanIye gaGgadatta devatayA upapanaH / tataH khalu sa gaGgAdatto devo'dhunopapannamAtra sana paMcavidhayA paryAptyA paryAtibhAvaM gacchati tadyathA AhAraparyAptyA yAvad bhApAmana: pryaaptyaa| evaM khalu gautama ! gaGgadattadevena sA divyA devaddhi vid abhismnvaagtaa| gaGgAdattasya khalu bhadanta ! devasya kiyantaM kAlaM sthiti majJatA gautama ! saptadazasAgaropamA sthitiH prajJaptA / gaGgAdattaH khalu bhadanta / devaH tasmAta devalokAda AyuHkSayeNa. yAvad mahAvidehe , varSe setsyati yAvadantaM kariSyati tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti suu04|| TIkA-'bhaMte ti bhagavaM goyameM bhadanta iti bhagavAn gautamaH he bhadanta iti evaM rUpeNa bhagavAna gautamaH, bhagavantaM saMbodhya 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM jAva evaM vayAsI'' zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM yAvad evam abAdIt atra yAvatpadena 'vaMdAi aba bhagavAn gautama gaMgadattadeva ke pUrva mantra ko pUchate haiM-- "bhaMte!tti laga goyame samaNaM bhagavaM mahAvIra jAva evaM pyaasii| TIkArtha-- bhaMte ! ti bhagava gAyane he bhadanta ! isa prakAra se saMbodhita kara ke bhagavAna gautamane 'lamaNaM bhava mahAvIra jAva evaM have gautama svAmI gaMgadatta devanA pUrvabhava saMbaMdhI pUche che ke"bhNte ! ti bhagava goyame samaNaM bhAva mahAvIraM jAva eva vayAkhI" tyA6i A1-"bhaMte ! tti bhagava' goyame !" samavan ! mA prabhArI mahAvIra asune samAdhana harIna "samaNaM bhagava' mahAvIraM jAva evaM' kyAsI" zrama Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatra namasai vaMdittA namaMsittA' eteSAM padajAtAnAM saMgraho bhavati, kimatrAdIt tabAha'gaMgadattassa' ityAdi 'gaMgadattassa NaM bhaMte / devassa' gaGgAdattasya khalu bhadanta / devasya 'sA divyA devaDDI divyA devajjuI kahiM gayA kahiM aNuppaviSTA' sA divyA devaddhiH divyA devadyutiH kva gatA kva anumavipTeti me kathaya / bhagavAnAha-goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'sarIraM gayA' zarIraM gatA 'sarIra aNupaviTThA' zarIramanupaviSTA gaGgadattasya devazrutyAdi tadIyArIre eva anupraviSTamiti bhAvaH / 'kUDAgAramAlA dihato' kUThAkArazAlA dRSTAntaH, atra kuTAkAra zAlAdRSTAnto vaktavyaH kiyatparyantamityAha-'jAva sarIraM aNuppaviTA' yAvaccharIram anupaviSTA, gaGgadattasya sA RddhiH kUTAkArazAlAdRSTAntena zarIramanugatevayAsI' zramaNa bhagavAna mahAvIra se aisA pUchA-yahAM yAvatpada se 'vaMdahanamaMsaha vaMdittA namaMsittA' ina padoM kA saMgraha huA hai- kyA pUchA-so 'gaMgadattasla NaM bhaMte ! devassa' isa sUtra dvArA kahA gayA haihe bhadanta ! gaMgadattadevakI 'lA divyA devir3I divyA devajjuI kahiM gayA, kahiM aNuppaviThThA' vaha divya devaddhi divya devAti kahAM gaI kahAM anupraviSTa ho gaI ? Apa hame kahiye-aisA (zramaNa bhagavAn mahAvIra se gautamane pUchA)-isake uttara meM prabhu ne kahA-'goyamA! sarIraM gayA, sarIra aNuppavihA' he gautama ! gaMgadatta devakI vaha divya devaddhi divya devadhuti usake hI zarIra meM samA gaI hai aura usIke zarIra meM anupraviSTa ho gaI / 'kUDAgArasAlA diluto' isa viSaya meM yahA~ kUvAkAra zolo kA dRSTAnta kaha lenA cAhiye / aura vaha 'jAva sarIraM aNuppavidyA' yahAM taka grahaNa karanA cAhiye tAtparya kahane kA bhagavAna mahAvIrane gautama svAmIe A pramANe pUchayuM ahiMyA yAvat 54thI "-vaMdai namasai vaMdittA namaMsittA" me pahAnI saMgraha thye| cha. 2 zu. 57yuta 4vAmAM Ave che. "gaMgadattassa NaM bhaMte ! devassa" 7 samapan ! mahattavanI " sA diyA devaDhI divyA devajjuI kahi gayA kahi aNu pavidvA" hiya va ddhi bhane hiya va dhuti 4yAM gaI gale yAM pravezI gaI? te bAbata Apa mane kaho tenA uttaramAM prabhue A pramANe yu " goyamA ! sarIraM gayA sarIraM aNupavidvA" gautama ! mata vanIta divya deva Rddhi ane divya devaghuti tenA zarIramAM samAI gaI che. ane tanA zarIramA praveza. 15 cha. " kUDAgArasAlAdidvatto jAva sarIra aNu pavidvA " mA viSayamA sA2 zApA TAMta yAvat zarIramA praviSTa yaI Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 167 tyarthaH, yAvatpadagrAhyaM rAjAznIyasUtragatasUryA madevavarNane'valokanIyam / tathA catatkenArthena bhadanta / evamucyate zarIraM gatA zarIramanupaviSTA gautama ! tad yathA nAmakaTA kArazaHlA syAt dvidhAto liyA guptA guptadvArA nivAtA nivAtagaMbhIrA tasyAH khalu kUTAkArazAlAyAH adUrasAmante ana mahAneko janasamUhastiSThati tataH khalu sa janasamUhaH ekaM mahaibhravAdalakaM vA varSavAdalakaM vA mahAyAtaM vA ejamAnaM pazyati dRSTvA tAM kuTAkArazAlAm , antaramanupravizya khalu tiSThati tattenArthena gautama ! evamucyate zarIraM gatA zarIramanupaviSTA iti kuTAkArazAlA dRSTAntaH rAjapraznIyamUtre ekapaJcAzattamasUtre vizeSarUpeNa draSTavyam / atha yaha hai ki jisa prakAra se eka kUTAkAra zAlA ke pAsa khaDe hue aneka manuSya jora se AtI huI AndhI ko yA vegavatI vRSTiko dekhakara usake bhItara praviSTa ho jAte haiM, ghusa jAte haiM usI prakAra se yaha gaMgadatta kI divya devaddhi divya devadyuti gaMgadatta ke zarIra meM praviSTa ho gaI hai-usI bAta ko rAjamaznIyabUtra meM varNita sUryAbhadeva kA kathana dekara puSTa kiyA gayA hai-'jahA nAmakUTAgArasAlA siMyA' ityAdi vidhAto 'lisA, guptA guptadvArA, nivAtA, nivAtagaMbhIrA, tasyAH khalu kUTAkArazAlAyAH adarasAmante atra mahAneko janasamUhastiSThati, tataH khalu sa janasamUhaH eka mahadbhavAdalakaM vA mahAvItaM vA ejamAnaM pazyati, dRSTvA tAM kuTAkArazAlAm, antaramanupravizya khalu tiSThati tattenArthena gautama ! evaM ucyate zarIraMgatA zarIramanupraviSTA iti kuTAkArazAlA tyAM sudhInuM samajI levuM kahevAne bhAva e che ke je rIte eka kUTAgArazALA pAse ubhelA aneka mANasa jerathI AvatA vAvAjhoDAne agara jorathI AvatA varasAdane joIne te kUTAgArazALAnI aMdara cAlyA jAya che. arthAta praveze che teja rIte A gaMgadattanI divya deva ddhi ane divya devadayuti gaMgadattanA zarIramAM ja samAI gaI A vAtane "rAjapraznIya sUtramAM varNavelA sUryabhadevanA kathanamAMthI tyAMne pATha ApIne A rIte puSTa karavAmAM AvI che. te 48 mA prabhArI che. "jahAnAma kuTAkArazAlA siyA tyA tadyathA nAma kuTAkArazAlA syAt, dvidhAto liptA, guptA, guptadvArA, nivAtagaMbhIrA, tasyAH khalu kUTAkArasAlAyAH adUrasAmate atra mahAneko janasamUhastiSThati, tataH khalu sa janasamUhaH ekaM mahadabhravAdalake vAmahAvAta vA ejamAnaM pazyati, va tAM kuTAkArazAlAm, antaramanupavizya khalu tiSThati tattenArthena gautama ! evaM ucyate zarIraM gatA zarIra manupraviSTA iti kuTAkArazAlAdRSTAntaH " yathA nAmavAlI meTAhAra - Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 bhagavatI vipAkacandrikATIkAyAM subaahukumaaraadhyyne'vlokniiyH| 'gaMgadatte NaM deveNaM' gAdattena devena 'sA divyA devaDDo jAva abhisamAnAgayA' sA divyA devaddhivid labdhA, prAptA amimamanvAgatA abhi-Abhimukhpena sam mAgatyena anupazcAd AgatA bhogyatAmupagateti, bhagavAnAha-'goyamAha samaNe bhagavaM mahAvIre' gautaya iti zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'bhagavaM goyama evaM bayAsI' bhagavanta gautamam evamavAdIda , he gautama ! evaM rUpeNa saMbodhya gautama prati AvAdIdityarthaH 'evaM khalu gopamA / ' evaM khalu gautama ! 'teNaM kAlega teNaM samaeNaM' tasmin kAle tasmin samaye 'iheva jaMbuddIce dIye' ihaiva asminneva jambUdvIpe madhyajambUdvopanAmake dvIpe 'bhArahe vAse' bhArate varSe 'hatyiNApure nayare holyA' hastinApuranAmakaM nagaramAsIt 'cannao' varNa , campApurIvarNanavat hastinApuranagarasyApi aupapAtikasUtroktaM varNanaM kartavyam 'sahassaMbavaNe ujjANe' sahassAmravanamupadhAnamA. TIkA meM subAhukumAra ke adhyayana meM dekhanA cAhiye / tathA kaise usane abhisamanvAgata kI hai-arthAt apane bhoga ke yogya panAyA hai ? isa gautama ke prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavaM goyama evaM nayAtI' he gautama ! suno tumhAre prazna kA uttara isa prakAra se hai- 'evaM khala goyamA! teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' he gautama usa kAla aura usa samaya meM 'iheca jaMbuddIve' dIve' isa jambUdvIpa meM-madhya jaMbUdvIpa nAma ke dvIpa meM 'bhArahe vAse' bharata kSetra meM hathiNApure nayare hotyA' hastinApuranagara thA 'vannao' varNaka yahAM aupapAttike sUtra meM jaisA caMpApurI kA varNana kiyA gayA hai-vaisA hI varNana isa hastinApuranagara kA jAnanA raNanuM vizeSa varNana "vipAka sUtranI vipAkacandrikA TIkAmAM subAha kumAranA adhyayanamAM ApavAmAM AvyuM che. jIjJAsue temAM joI levuM tathA kevI rIte abhisamanvAgata karI che. arthAt pitAne bhogavavA cogya banAvI che. gautamanA prazna uttaramA prabhu 4 cha "goyamAi samaNe bhagava' mahAvIre bhagavaM goyama' eva' vayAsI" , gautama tabhA prazna uttara yA prabhArI cha. "evaM khalu goyamA teNa kAleNaM veNaM samaeNa" gautama am bhane ta samaye " iheva jaMbuddIve dIve" mA mudvIpamA arthAt madhya muddhApanAmanA dvIpamA " bhArade vAse" bharatama " hatthiNApure nayare hotthA "stinApura nagara tu. " varuNao" tenu vana bhopAti sUtrabhAvI zata pApurItuM varSana 42pAmA mA0yu che. tevI zata mahiyA sama . " sahassaMbavaNe Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 171 sIva 'vannao' varNakaH pUrNabhadrodhAnavara sahasAmrabanodyAnasyApi varNanaM karttavyam 'tatpa NaM hatthiNApure nayare' tatra khalu hastinApure nagare 'gaMgadatte nAma gAhAvaI parivasaI' gaGgadattanAmA gAthApatiH parivasati 'aDDe jAva aparibhUe' ADhayo yAvad aparibhUtaH kenApi parAbhavitumayogyaH, atra yAvatpadena 'ditte vitthiNNa viulabhavaNasayaNAsaNayANAhaNAiNaM bahudhaNabahujAyasvarayae AogapaogasaMpaogavicchaDiyaviulabhattapANe bahudAsIdAsagomahisagavelayappabhUe bahujaNassa' ityanto sarvavizeSeNasamudAyo grAhyaH, dIptaH, vistIrNavipulabhavanazayanAsanayAnacAhanAkIrNaH bahudhanabahujAtarUparajataH, AyogasaMprayogayuktaH, vicchaditavipulacAhiye / 'sahasaMbavaNe ujjANe' usameM udyAna thA jisakA nAma sahasAmravana thaa| 'vanno ' isakA varNana bhI pUrNabhadra udyAna ke varNana ke jaisA jAnanA cAhiye / 'tastha NaM hasthiNApurenayare' ula hastinApura nagara meM 'gaMgadatte nAma gAhAvaI parivasaI' gaMgadatta nAma kA gAthApati rahatA thaa| 'aDDe jAva aparibhUe' yaha gAthApati oDhaya thAvat aparibhUta thA-jhoI ke dvArA bhI isakA parAbhava nahIM ho sakatA thA aisA yaha thA / yahAM yAvatpada se 'ditta citthiNNaviulabhavaNalayaNAsaNayANavAhaNAiNNe, bahudhaNabahujAyarUvarayae, AbhogapaogasaMpaogavicchaTTiyaviula bhattapANe, bahudAsadAsigomahilagavelapappabhUe pahujaNassa' yaha saba pATha gRhIta huA hai / isa pATha kA artha aupapAttika sUtra kI ujz2ANe" tamA samApana nAma GdhAna stu'. "vaNNao" tenu pAna dra dhAnanI mA sabha7 . " tattha NaM hathinApure nayare" tInApura nagaramA "gaMgadatte nAma' gAhAvaI parivara" mahatta nAmanA gAyApati (25) 24tAta "aDDhe jAya aparibhUe" te mAyApati 'mAya' eTale ke saMpattivALo hato ane keIthI parAbhava na pAme te hate mahiyA yAvat 54thI "ditte vitthInnaviulabhavaNasayaNAsaNajANavAhaNAinne, bahudhaNavahujAyarUbarayae, AogapaogasaMpaogavicchaDDhiyaviulamattapANe, bahudAsIdAsagomahisagavelabhayappabhUe bahujaNassa" mA pAnI saya thayo che teno artha A pramANe che-ghaNA dhanane svAmI hovAthI te ADhaya hate zatruone jItavAvALe hovAthI te dipta hata svadharmane pAlaka hevAthI te vitta-prasiddha hatA temanA aneka moTA moTA mahele hatA ghaNA pramANamAM tenI pAse zamyA (pathArI) Asana, yAna (ra) vigere Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 17 bhaktapAnaH, bahudAsIdAsagomahipagavelakamabhUto bahujanasyeti chAyA - etepAM saMgraho bhavati, 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' tasmin kAle tasmin samaye 'munisundara arahA Aigare jAva sambannU' munisuto'n Adikaro yAvat sarvajJaH manute tIrthaMkaraparaMparAm iti muniH susamyak vrataM saMyamAdikaM vidyate yasya sa suvrataH, etannAmakaH, arhan - yasya ko'pi padArtho'vidito na bhavatIti so'rhan ityarthaH, AdikaraH svazAsanApekSayA zrutacAritralakSaNadharmasya AdivyacasthApakaH, yAvat sarvajJaH, atra yAvatpadena 'tisthayare' ityAdi vizeSaNAnAM saMgraho TIkArtha meM kiyA gayA hai vahAM dekha lenA cAhie / 'teNaM kAleNaM teNaM samaNaM' usa kAla aura usa samaya meM 'muNisunvae arahA Aigare jAva savvannU' munisuvrata nAmake arhanta the jinako koI padArtha aviditaajJAta nahIM thA. arthAt saba vastu ko ve jAnate the / unakA nAma arhan hai, 'Agare' ye munisuna Adikara isaliye kahe gaye haiM ki ye apane zAsana kI apekSA nacAritrarUpa dharma ke Adi vyavasthApaka the / trikAlavartI samasta padArthoM ko hastAmalakavat jJAtA the ataH sarva jJa the - yaha' yAvat pada se 'titthayare' ityAdi vizeSaNoM kA saMgraha huA vAhanA hatA tenA kAThArA ghauM, cAkhA, vigere dhanyAthI bharapUra rahetA hatA ane tenA bhaDAra seAnA, cAMdI ratnA vagerethI bharelA hatA dhana meLavavAnA vyavahAramAM te haMmezA udyamazIla rahetA hatA tenA raseADAmAM eTalI vizeSa pramANamAM rasAi banatI hatI ke gharanA badhA bhAjana karI lIdhA pachI paNu ghaNI khadhI rasAI vadhatI hatI je garImAne devAmAM AvatI hatI tenI sevA mATe ghaNA dAsa, dAsIe hatA tenI pazuzALAmAM gAye, bhesa, bakarAnA TALAnA DhALA rahetA hatA A varNana aupapAtika sUtranA TIkA mAM ApavAmAM Avela che, tA te tyAMthI joi levu. "teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM " te aNe ane te sabhaye " muNisuvvae arahA Aigare jAva savtrannU " bhunisuvrata nAmanA bharaData bheyAne artha padArtha avidita (jANu khahAra) na hatA arthAt tee sarva vastune jANunAza hatA bheTale tethe| arahaMta aDevAya che " Aigare " te bhunisuvratane aahikara eTalA mATe kahevAmAM Ave che ke teo temanA zAsanamAM zrutacAritra rUpa dharmanA Adi pahelA vyavasthA karanArA hatA traNe kALamAM rahelA saghaLA padArthone 'hastAmalakavat' eTale ke hAthamAM rahelA AmaLAnI mAphaka pratyakSa jonArA hatA. eTalA mATe teo sajJa jJAtA hatA ahiMyA yAvat padathI " titthayare " vigere honA saMgraha thye| che. " savvadarisI " me pahathI Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramairyathandrikA TIkA za0 16 u05 04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 173 bhavati 'sandarIsI' sarvadarzI sarvapadArthadraSTA 'AgAsagaeNaM cakkeNaM jAva paka DijmANaM pakaDijjamANegaM' AkAzagatena cakreNa yAvat prakRSyamANena prakRmAna atra yAvatpadena, 'AgAsagaeNaM chatteNaM' ityAdInAM grahaNaM bhavati tathA ca devairAkRSyamANAkAzagata vakra chatradhvajena 'sIsagaNa saMparibuDe' ziSyagaNaiH saMparivRtaH 'puvvANupuvaM caramANe' pUrvAnupUrvyA caran tIrthaGkarapaddhatyetyarthaH ' gAmAjugAmaM dujjamANe ' grAmAnugrAmaM dravan 'jeNeva sahastravaNe ujjANe' yacaiva sahasrAmravanamudyAnam 'jAva viharaha' yAvad viharati atra yAvatpadena 'teNeva uvAgacchacha uvAgacchitA ahApaDirUvaM uggaha uggihittA saMjameNaM tavasA appANaM bhAve hai / 'darisI' pada se munisuvrata meM 'sarva padArtha draSTA ve the, yaha prakaTa kiyA gayA hai / 'AgAsagaeNaM cakkeNaM jAva pakaDDijjamArNa 2, inake sAtha AkAza meM devatAoM ke dvArA AkRSyamANacakra, chatra, aura dhvajA ye saba calate the| yahAM yAvatbada se AgAsagaeNaM chatteNaM' ityAdi padoM kA grahaNa huA hai / 'sIsagaNasaMparivuDe' ziSya gaNoM se ye yukta the 'goat caramANe' ye tIrthakaroM ke paramparAnusAra bihAra karate hue 'gAmANugAmaM dUijjamANe' eka grAma se dUsare grAma ko bihAra karate hue 'jeNeva sahasaMbavaNe ujjANe' jahAM vaha sahasrAmravana nAmaka udyAna thA / 'jAya viharaha' vahAM para padhAre yahAM yAvatpada se 'teNeva uvAgacchaha, uvAgacchittA ahApaDirUvaM uggahaM uggihitA saMjame tavasA appA bhAvemANe' vasati meM utarane ke liye vanapAla kI munisuvrata sa` padArthane spaSTa rIte jonArA hatA. e siddha thAya che. " AgAsagaeNaM cakkeNaM jAna pakaDUDhijjamANeNaM " (2) temAnI sAthai devAya AkAzamAM dharelA cakra, chatra ne dhajA e tamAma cAlatA hatA. arthAt devAe AkAzagata chatravALA hatA. temanA mastaka upara AkAzamAM devAe chatra vigere dharyAM hatA AkAzamAM dharela cakra, chatra, ne dhajA e tamAma cAlatA hatA arthAt " AgAsagaeNaM chatteNaM " ityAdi AAzagata chatravAjA hatA. yahonA saMgraha thayo che. sIgaNa saMparivuDe " teo ziSya samudAya sAthe hatA. puvvANuputri caramANe " tethe| tIrtha urAnI paraMparA anusAra vihAra rata karatAM gAmANugAma' dUijjamANe ' eka gAmathI khIje gAma vidvAra karatAM " 66 bai "jeNeva sahasaMghavaNe ujjANe " nayAM << sahasAvana nAmanu' udyAna hetu jIva viharai " tyAM padhAryA aDIMyA yAvat pahathI " teNetra uvAgacchai uvAgacchattA ahApar3irUvaM ugaha uggahittA saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe " vasatimAM utaravA mATe vanapAlanI mAjJA laIne tapa ane sa'yamathI pAtAnA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 bhagavatIsne mANe' iti grahaNa bhavati 'parimA NiggayA jAva pajju pAsai pariSad nirgatA dharmazravaNArtha yAvatparyupAste, atra yAvatpadena munisuvrataM vandate namasyati vandittvA namasyitvA ityAdInAM grahaNaM bhavatIti / 'tae NaM se gaMgadatte gAhAvaI' tataH khalu sa gaGgadatto gAthApatiH 'imIse kahAe laddhaDhe samANe ' etasyAH, bhagavadAgamanA. smakathAyAH, labdhArthaH san 'haTTha tuTu jAva kayAli jAva sarIre' hatuSToyAvat padena cittAnanditaH, harSavazavisarpahRdayaH snAtaH, iti grahaNaM bhavati kRtavali yAvat zarIra, atra yAvatpadena 'kamye kayakouyamaMgalapAyacchitte suddha AjJA lekara tapa aura saMyama se apane AtmA ko bhASita karate hue virAje / isa pATha kA grahaNa huA hai| 'parisA jiggayA' jAva pajjubAsai' dharmapravaNa ke liye pariSadA AI dharmadezanA sunakara pariSadA pIchI gaI unakI paryapAsanA kI-yahAM yAvat zabda se 'munisuvrataM. candale, namasyati, vanditvA, nariztvA' ityAdi padoM kA saMgraha huA hai| 'tae NaM se gaMgadatte gAhAvaI' isake bAda gaMgadatta gAthApati ko 'jAva imIse kahAe laDhe samANe bhagavAna munisuvrata ke Agamana ke samAcAra jJAta ho cuke-taba vaha 'hatu jAca kayavali jAya sarIre' bahuta adhika harSita evaM saMtuSTacitta huaa| hRdaya AnaMda se usakA harSita ho gayA aura snAna kiyA yahAM yAvat padase inhIM cittAnanditaH, 'harSavazavisarpahRdayaH snAlA' ina padoM kA saMgraha huA hai / 'kRtapali yAvat zarIra' meM yAvatpada AtmAne bhAvita karatA thakA tyAM virAjamAna thayA A pAThane saMgraha thaye cha. "parikhA NigayA jAva pajjubAkhaI" munisunata mazavAnanu gAgamana sinLIne pariSada teonA darzanArthe AvI yAvat teNe temanI paryApAsanA 4rI mahiyA yAvat 204thI "munisuvrataM vaMdate, namasyati, vanditvA, namasthitvA" ityAdi-pariSa sunatamunine pahanA 42rI nabha742 4aa nA nabha2 4rIne mA pahAnA sa tha che. " tae NaM se gaMgadatte gAhAvaI " pachI 11itta AyAtine "jAva imise kahAe laddhatthe samANe" bhagavAna munisuvratanA bAgamananA samAyA nayA sAre te mAyApati " hatu? jAva kayabali jAva sarIre" / jati bhane saMtuSTa cittapANI thayo tenu ya mAnathA harSavALuM thayuM te pachI te ja vakhate teNe snAna karyuM ahi yAvat padathI " vittAnanditaH harSavaza visarpaddhRdayaH snAtaH" mA pani saha thayo che. tanama 752 mAvI gye| 2. "kRtabali: yAvat zarIraH" vAiyAM Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ referrer to 16 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 175 pyAvesAI maMgalalAI sthAI pavaraparihie appamaddagdhAbharaNAlaMkiya' iti grAhyam, tathA ca kRtavalikarmA vAyasAdibhyo dattAnnabhAgaH kRtakautukamaMgalamAyacittaH mapItilakAdikaraNaM kautukam dusvapnAdidoSanivAraNArthaM dadhyakSatAdi dhAraNaM prAyazcittam, alpa mahardhA bharaNAlaGkRtazarIraH- alpa bhArabahumUlyakA bhUSaNabhUpitadeha : 'sAtha gihAo paDiniklama' svakIyAt gRhAt pratiniSkrAmati 'paDinimittA' pratiniSkramya 'pAyavihAracAreNaM' pAdavihAracAreNa' itthiNAraM nayaraM' hastinApuraM nagaram 'majjhaM majjheNaM niggaccha' madhyamadhyena nirgacchati 'niggacchittA' nirgatya 'jeNetra sahassaMbavaNe ujjANe' yacaiva sahasrAmravanamudyAnam 'jeNeva munisune arahA' yatraitra munisuvrato'Ina 'teNeva uvAgaccha' tatraiva upA se 'kamme, kayako maMgalapAyacchite, suddhappAsAha maMgallAI, vatthAha, patraraparihie, appamahagghAbharaNAlaMkiya' ina padoM kA saMgraha huA hai| ina padoM kA tAtparya aisA hai-kAka AdikoM ke liye anna kA vibhAga kiyA kautuka maSI tilaka AdikA karanA - tathA prAyazcinta duHsvanAdidoSoM ke nivAraNa karane ke liye dadhi, akSata AdikA dhAraNa karanA-ye kRtya kiye bAda meM alpabhAra bahumUlyavAle AbharaNoM se apane zarIra ko alaGkRta kiyA / 'lAo gihAo paDinikkhama' ila prakAra se susajjita hokara vaha apane ghara se nikalA 'par3inikkha * mittA' nikala kara 'pAyavihAracAreNaM' paidala hI hatthiNApura nayara " hastinApuranagara se 'majjha' majjheNaM niggacchaha' bIcoMbIca se hokara calA 'nigacchantA jeNeva sahassaMghapaNe ujjANe, jeNeva muNisubbae arahA' "kamme, kayakouya maMgalapAyachitte, suddhappAvesAI, maMgalAI, vatthAI pavaraparihie, appamahagghAbharaNAlaMkiya " vigere padAnA sagraha thayA che. tenA bhAva e che ke kAgaDA vigere pakSio mATe annanA bhAga rUpa khalI karmo karyuM". kautuka eTale maSa, tilaka karyo te temaja khurAkha svapna vigerenA doSonA nivAraNa mATe dahi, ceAkhA AdinuM dhAraNa karavu. e saghaLA kRtyA karIne te pachI gheADA vajanavALA ane kiMmatamAM ghaNA uMcA AbhUSaNeA (ghareNAM)thI ghotAnA zarIrane zatrugArIne " khAo gihAo paDinikkhamaI " potAnA dharanI mahAra nikaLye, " paDinikkhamittA " mahAra nIjIne (gherathI nIDajIne) " pAyavihAracAreNaM " yagayAjI " itthiNApuraM nayara " hastinApura nagaranI " majjaM majjeNaM niggacchai " vasyavitha thAne thAyo " niggacchittA jeNeva potAnA gherathI nIjIne te ane temAM paNa jyAM sahasavaNe ujjANe, jeNeva muNisuvvae arahA " gagadatta jayAM te sahesraznayana nAmanu udyAna hatu. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 bhagavatIle gacchati 'teNeva uvAgacchittA' tatraiva upAgatya 'muNimuvayaM araha' munisuvratam , arhantam vikhutto' triH kRtvaH trivAram 'AyAhiNa0 jAca tivihAe pajjuvAsaNAe pajju gasaI' AdakSiNa yAvat trividhayA paryupAsanayA paryupAste AdakSiNa pradakSiNaM karoti AdakSigapradikSaNaM kRtrA atra yAvatpadena 'vaMdaha namasai vaMditA namaMsittA' eteSAM grahaNaM bhavati, trividhayA paryupAptamamA paryupAste-paryupAsanA. yAtraividhya kAyikavAcikamAnasikabhedAt bhavati tathA ca kAyikyA vAcikyA mAnasikyA paryupAsanayA paryupAste bhagavantaM munisubAM gaGgadatta iti, 'tae NaM muNisubbae arahA' tataH khalu tadanantaraM kila yunisuvrato'In 'gaMgadattassa gAhAvaissa' gaGgadattasya gAyApaneH 'tIse ya mahati jAva parisA paDigayA' tasyai ca mahAti calakara vaha jahAM vaha sahanAmavana nAmakA udyAna thA aura usame bhI jahAM munisuvrata arhanta virAjamAna the vahAM pahu~cA 'teNeva uvAgacchittA' vahAM pahuMcakara usane 'munisuvvayaM araha' munisuvrata arhanta ko 'ttikkhutto' tIna bAra karake 'ApAhiNa. jAva tivihAe paNjuvAsa. NAe pajjuvAsaha vidhi sahita AdakSiNa pradakSiNa kiyA, phira yAvatpada se gRhIta 'vaMdaha namaMsaha, vaMdittA namaMsittA,' ina padoM ke anusAra usane unako vandanA kI, namaskAra kiyA, aura vividha paryupAsanA se unakI upAsanA kI-mana vacana aura kAya ina saMbandhI upAsanA se tIna prakAra kI kahI gaI hai| 'tae NaM muNisudhae arahA' isake bAda munisuvrata arhanta ne 'gaMgadattassa gAhAvahassa' gaMgadatta gAthApati ko munisuvrata muni virAta tA, tyAMta pAMcyA "teNeva uvAgacchittA" tyo paDeyIna "munisuvvayaM arahaM tikkhutto" bhunisuvrata matane travAra " AyAhiNa0 jAva tivihAe pajjuvAsaNAe, pajjuvAsaI" vidhi sahita pAra ma.siya pratikSiA pUrva vahana nbh4|2 ryA bhaDiyo yAvat 54thI "vaMdai namasai vaMdittA namaMsittA " nA rI nama272 ryA pahanA nbh24||2 zana e padone saMgraha karyo che,) traNa prakAranI paryApAsanAthI teonI paryapAsanA karI mana, vacana ane kAya rUpa upAsanAthI upAsanA karavI tene traNa prahAranI pAsanA 4upAya che. "tae NaM muNisuvvae arahA" te pachI muni sunata mante " gaMgadattassa gAhAvaissa" gahata gAthApati "tiseya mahati jAva pariso paDigayA" a vi pariSahamA dhamanI paDezanA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 177 mahatya pariSade dharma parikathayati / dharmakathAM zrutvA pariSat patigatA, atra yAvatpadena dharmakathAdi zraraNAdikaM sarva vaktavyaM bhavati tadanantaraM pariSat pratigatA / 'taeNaM' tataH khalu tadanantaraM kila se gaMgadatte gAhAI' sa gaGgadatto gAthApatiH 'muNimunvayassa arahao' munisuvratasya arhataH 'atiyaM' antike-samIpe 'dhamma soccA' dharma zrutvA dharmadezanAM zravaNagocarIkRtya 'nisamme' nizamya hadi avadhArya 'hatuha0' hRSTatuSTa: cittAnanditaH, harSavaza visarpahRdayaH 'uThAe uThei utthayA uttiSThati 'uTTAe udvittA' utthayA utthAya 'muNimukyaM arahaM vaMdai namasai' munisuvratam , ahantaM vandate namasyati 'vadittA namaMsittA evaM kyAsI' vanditvA namasthitvA egmavAdIt 'sadahAmi NaM bhaMte !' zradaddhAmi khalu bhadanta ! 'niggaM pAvayaNaM' naigranthaM pravacanam 'jAva se jaheyaM tumme badaha' yAvat tat yathedaM yUyaM vadatha, 'tIse ya mahati jAva parikSA paDigayA usa vizAla pariSada meM dharma kA upadeza diyA dharmakA upadeza sunakara pariSadA svasvasthAna para pIche gaI vahIM yAvatpada yaha prakaTa karatA hai ki dharmakathAdi sunane ke sambandha kA vaktavya saba yahAM kahalenA cAhiye 'tae NaM' isake bAda se gaMgadatta gAhAvaI' vaha gaMgadatta gAthApati 'muNisutrayassa arahao aMtiyaM dhamma soccA 'munisuvrata arhana ke nikaTa zrutacAritrarUpa dharmakA vyAkhyAna sunakara 'nisamma' aura use hRhaya meM dhAraNa kara hatuha' haSTatuSTa evaM Ananditacitta huA aura harSavazavisarpad hRdaya hokara 'udyAe uThei' utthAnazakti le vaha uThA 'uhAe udvittA munisuvvayaM arahaM, vaMdai, narmalAI uThakara usane munisuvrata ahanta ko vandanA kI, namaskAra kiyA 'vaMdittA namalittA evaM bayAsI' bandanA namaskAra karake phira usane ailA kahA-'sahAmiNa bhaMte ! nimAthaM pAMcavaNaM he bhdnt| A dharmadezanA sAMbhaLIne pariSada potapotAnA sthAne pAchI gaI ahiMyA yAvat 54thI saghanI ya thAnu parata05 sama " tae " te pachI "se gaMgadatte gAhAvaI" ta mAyApati " muNisuvvayassa araho aMtiyaM dhamma socA" sunatamuninI pAMse zruta yAritra 35 manA 6paheza sAMsajIna "nisamma" mana ta yamA dhAraNa 42 "tu" prasanna cittavALe thaye ane harSanA atirekatathI praphullita cittavALA thaIne " uThAe uTTeDa" yAna zatithIyo . " uDhAe udvittA munisuvvayaM araha', vaMdai, namasai" hI tethe sumata bhunina nAza nama242 4 " vaMdittA, namasittA evaM kyAsI" nA nabha72 4rIna pachI tarI yA pramANe 4. "sahahAmiNa bhaMte ! niggaMthaM pAvayaNa" maga ! bha0 23 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI atra yAvatpadena 'pattiyAmiNa bhaMte NiggaMyaM pAvayaNaM roemi NaM bhaMte niggathaM pAvayaNaM' ityAdi vizeSagAnAM bhagavatI dvitIyazatakasya prathamoddezagataskandakamakaraNoditAnAM sarveSAM grahaNaM kartavyam / 'jaM navaraM' yat navaram-ayaM vizeSaH 'devANupiyA' he devAnubhiya ! 'jeDaM puttaM kuDuve ThAvemi' jyeSThaputraM kuTumbe sthApayAmi 'taeNaM ahaM devANuppiyANaM aMtiyaM tataH khalu tadanantaram devAnupriyANAmanti kesamIpe muMDe jAva pacayAmi' muNDo bhUtvA yAvat pravanAmi, kezalucanAdikaraNena muNDito bhUtvA pravrajyAM gRhNAmi, atrApi yAvatpadena skandakaprakaraNaM sarvamanusandhemaiM nairgrantha pracana kI zraddhA karatA hUM 'jAva se jaheyaM tumbhe daha' 'ise jaise Apane kahA hai vaha vaisA hI hai| yahAM yAvatpada se 'pattiyAmi NaM bhate / NiggaMthaM pAvayaNaM roemiNaM bhaMte! NiggaMthaM pAvayaNa' ityAdi padoM ko grahaNa kiyA gayA hai| ye pada bhagavatI sUtra ke dvitIya zataka ke prathama uddezaka meM skandaka ke prakaraNa meM kahe gaye haiM / 'ja navaraM devANuppiyA ! jeDaM puttaM kuDuve Thavimi' usa prakaraNa se yahAM isa prakaraNa meM kevala yahI vizeSanA hai ki maiM apane jyeSTha putra ko apane sthAna para sthApita kara rahA huuN| 'tae Na' isake pAda 'ahaM devANuppiyANaM atiyaM muMDe bhavittA jAva pavvayAmi' maiM Apa devAnupriya ke pAsa kezaluJcanAdi karane se muNDita hokara pravrajyA grahaNa kruuNgaa| yahAM para bhI yAvatpada se skandaka prakaraNa gata sapa viSaya gRhIta huA hai, aisA sama nitha prapayanamA zradvA 43 chu "jAva se jaheva tumbhe vadA" mA vissyamAM Ape je pramANe kahyuM che te saghaLuM te pramANe ahiyA yAvat padathI" pattiyAmi Na maMte / niggaMthaM pAvayaNaM roemiNa bhaMte ! niggaMthaM pAvayaNa" vigaire pade grahaNa thayA che. A pade bhagavatI sUtranA bIjA zatakanA pahelA udezAmAM skaMda prakaraNamAM kahevAmAM AvyA che. tene artha A pramANe che he bhagavan ! huM ApanA kathanamAM pratitI (vizvAsa rAkhuM chuM ane Apanu kathana rUcikara lAge che. e pramANe thAya che. tene vistArathI jANavAnI IcchAvALAe 652 47 gatI sUtranA bhI zata:ma pasA deza mevA. "jaM navara devANuppiyA jeTuputtaM kuDuMbe ThAvemi" pratyathI mA prabhAvI ja pharaka che ke huM moTA putrane mArA sthAne uttarAdhikArI sthAvuM che " tae " pachI "aha devANuppiyANa aMtiyaM muMDe bhavittA jAva pavvayAmi" bhA5 hevAnupriyAnI pAse bhuta tha dIkSA ahae parIza mahi paNa yAvat padathI bhagavatI sUtranA &daka prakaraNamAM rahela tamAma viSayanuM Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premaicandrikA TIkA za016 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 179 yam / IdRzaM gaGgadattasya pravajyAvicAraM jJAtvA munisuvrataH prAha - 'ahA suhaM devANupiyA !' yathAsukhaM he devAnupriyAH 'mA paribaMdha kareha' mA pratibandhaM kuruta - zreyaskAyai vilambaM mA kuruta ityarthaH / 'tara se gaMgadatte gAhAvaI' tataH khala sa gaGgadatto gAthApati: 'muNintraNaM arahayA evaMbutte samANe' muni sutratena arhatA evamuktaH san 'tuDe' hRSTa tuSTaH cittAnanditaH, harSavazavisarpad hRdayaH 'muNintrayaM arahaM baMdara namasaI' munisuvratam arhantam vandate namasyati 'vaMdittA narmasicA ' vaMditvA namasthitvA 'muNisuccayassa arahao' munisuvratasya arhataH 'aMtiyAo' antikAt - samIpAt 'sahassaMvavaNAo ujjANAo' sahasrAmracanAdudyAnAt 'paDinikkhamai paDinikkhamittA' pratiniSkrAmati pratiniSkramya jhanA cAhiye | gaMgadatta kA pravrajyA grahaNa karane kA aisA vicAra huvA hai aisA samajhanA cAhiye / gaMgadatta kA pravrajyA grahaNa karane kA aisA vicAra jAnakara 'ahAsuhaM devANupiyA ! 'he devAnupriya ! tumheM jisase sukha ho vaisA karo / 'mA paDibaMdha kareha' zreyaskArya meM vilamba mata karo aisA munisuvrata arhanta ne unase kahA- 'tae NaM se gaMgada te gAhAvaI' isake bAMda usa gaMgadanta gAthApatine' munisuvvaeNaM arahayA evaM vutte lamANe' jaba usase munisuvrata arhanta ne aisA kahA taba 'hahtuTTha0' hRSTatuSTa cittA"nandita hote hue aura harSAtireka se visarpita hRdayavAle hote 'muNisubvayaM arihaM, baMdaha, nasai' munisuvrata arhanta ko bandanA kI, nama skAra kiyA / ' vaMditA namasittA' vandanA namaskAra kara 'munisuvvayassa arahao' sunisuna arhanta ke 'aMtiyAo' pAsa se 'sahasaMghaghaNAo' aura usa sahasrAmravana 'ujjANAo' udyAna se 'paDinikkhamaha' bAhara grahaNa thayuM che tema samajI levu' ga MgaRRttanA pratrayA (krikSA) svIkAra karavAmAM A pramANenA vicAra tenA mukhathI sAMbhaLIne jANIne sunnata munie 4. " ahAha' devANupiyA " he devAnupriya ! tamane ke pramANe subhara lAge te pramANe 4. temAM viNa na pure. "tae NaM se gaMgadatta gAhAvaI" te pachI gagahanta gAdhApati "munisuvtraeNaM arahayA evaM vRtte samANe" lyAre suvratabhuniyo tene e pramANe kahyu tyAre "dattu" te gagadatta gAthApati haSTatuSTa cittavALA thAne prasanna bhanavANeo thayo bhane harSAnA atire4thI ulA thAne "muNisuvvaya' arahaM vaMi namasai " bhuni suvrata arhatane bahanA purI nabharaara ryA vahanA namasra purIne munisuvvayassa arahao" bhuni sunnata mahatanI "aMtiyAo" sabhIyathI "sahastravaNAo " bhane sahasrAbhravana " ujjANAo" udyAnathI Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 bhagavatI sUtre ; - 'jeNeva itthiNApure nayare' yatraiva hastinApuraM nagaram ' jeNeva sae gidde' yatraiva svakaM gRham 'teNetra uvAgacchai' tatraivopAgacchati 'uvAgacchittA' upAgatya 'viulaM asaNaM pANaM jAva uvakkhaDAve' vipulamazanaM pAnaM yAvadupaskArayati yAvatpadAt khAdyaM svAdyamiti grAhyam 'ukkhaDAvettA' upaskArya - azanapAnakhAdima svAdimabhojyavastUni niSpAdya ityarthaH 'mittaNAtiniyama jAva AmaMte' mitrajJAtinijaka yAvad Amantrayati, atra yAvatpadena 'sayaNasaMvadhiparijaNe' svajanasambandhiparijanAn iti grAhyam tatra - mitrANi - suhRdaH jJAtayaH mAtApitrAdayaH svajanAHpitRvyAdayaH sambandhinaH zvazuraputraH zvazurodayaH parijanAH dAsIdAsA dayastAn AmaMtettA tao pRcchA vhAe jahA pUraNe' Amantrya tataH pazcAt snAto yathA pUraNaH, atra pUraNazreSThinaH sarvamapi AkhyAnakam anusandheyam nikalA 'paDinikkhamittA' bAhara nikala kara 'jeNeva hasthiNApure nayare' phira vaha hastinApuranagara meM sthita 'jeNeva sae gihe' apane ghara para 'teNeva uvAgaccha' vahAM para pahuMcA - 'uvAgacchittA' vahAM pahuMca kara usane 'vilaM asaNaM pANI jAba ubakkhaDAveha' vipula mAtrA meM azana, pAna, tathA yAvatpada se gRhIta hue 'khAdya' svAdye' padoM ke anusAra khAdya' svAdya AhAra ko banavAyA- 'uvakkhaDAvettA' cAroM prakAra ke AhAra - banavAkara 'mittaNAtiNiyama jAva AmaMteha' phira usane mitrajanoM ko, . jJAtijanoM ko nijakajanoM ko tathA yAvatpada se gRhIta 'sayaNasaMbaMdhiparijaNe' isa pATha ke anusAra svajana saMbandhi parijanoM ko AmaMtrita kiyA / mitra - suhRdAdi jJAti- mAtA pitAdi svajana cAcA vagairaha saMbaMdhi - zvazura vagairaha parijana dAsadAsI vagairaha ko 'amaMttettA " " paDinikkhamai " maDAra nIDayo " paDiNikkhamittA" mahAra nIDajIne " jeNeva hathiNApure nayare " nayAM hastinApura nagara hetu " jeNeva sae gihe " tyAM tanuM ghara tu' ' teNeva" svAgacchai" tyAMte Do "uvAgacchittA" tyAM thaDeMAMthIne " viulaM asaNaM pANaM jAva utrakkhaDAveha " vidyuta prabhAzubhAM mazana (khAvAnI vastu) pAna (pivAnI vastu) taiyAra karAvyA ahiMyA yAvat padmathI "khAdyaM svAdyaM" the paddono sagraha thayo che teneo artha bhAvA sAya svAdhyuta pAnasepArI vi. padArtho taiyA2 karAvyA " utrakkhaDAvettA " yAre prahArano bhADAra taiyAra zavazavIne " mittaNAtiNiyagajAva AmaMteI " te chate peAtAnA mitrajAne, jJAtijanAne, nijajanAne tathA ahiyAM cAvat pahathI "sayaNasaMbaMdhI parijaNe " tenA atha svajana samadhIjana ane parijAne aAmaMtraNa Apyu. eTale ke mitra-jJAti kahetAM mAtApitA vigere svajana kahetAM kAkA, mAmA vi. sabadhI sAsarA . parijana kahetAM dAsadAsI vigere AmaMttettA tao pacchA pahAe jahA pUraNe " 8" Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 181 'jAva jeTTaputtaM kuTuMbe ThAveI' yAvat jyeSThaputra kuTumbe sthApayati 'taM mittaNAti jAva jehaputtaM ca Apucchai' taM mitra jJAti yAvat nijakasvajanasambandhiparijanAn jyeSThaputraM ca ApRcchati 'ApucchittA purisasahassavAhiNi sIyaM durUhai' ApR. cchaya puruSasahasravAhinIM zivikAM puruSasahasreNa nIyamAnAM 'pAlakI' iti prasiddhAm darohati-adhirohati 'durUhittA' duruhya 'mittaNAtiniyaga jAva parijaNeNaM jeTaputteNa ya' mitrajJAtinijakasvajanasambandhiparijanena jyeSThaputreNa ca 'samaNugammamANamagge' samanugamyamAnamArgaH, yasya pRSThataH svajanAdayaH calantItyarthaH sandhitao pacchAhAe jahA pUraNe' AmaMtrita karake phira bAda meM usane snAna kiyA aura pUraNa zreSThI ke jaisA saba kartavyakArya kiye-yahAM pUraNa zreSThI kA AkhyAna kahalenA cAhiye, 'jAca jeluputtaM kuDuve ThAveha' yAvat usane apane jyeSTha putra ko kuTumba meM sthApita kara diyaa| aura phira ta mittaNAi jAva jeTuM puttaM ca Apucchaha' apane mitrajanoM se jJAtijanoM se, yAvat jyeSTha putra se pUchA-yahAM yAvatpada se nijaka-svajana-saMbadhi-parijanAn isa padoM kA saMgraha huA hai| 'ApucchintA purisasahassavAhaNiM slIya durUhaha' svamitrAdijanoM se pUchakara phira vaha puruSasahasra se uThAI jA sake aisI pAlakhI para savAra huaa| 'dulahitA' savAra hokara 'mittaNAiNiyaga jAva parijaNeNaM jeTTaputteNa ya samaNugammamANamagge vaha hastinApuranagara ke ThIka bIcoMbIca ke mArga se hokara nikalA-isa samaya isake sAtha isake mitrajana, jJAtijana, nijakajana svajana sambandhijana parijana aura jeSTha putra ye saba - sarvane AmaMtraNa ApIne pachI snAna karyuM ane pUraNa zeThanI mAphaka teNe saghaLuM kartavya kArya karyuM ahiMyA pUraNa zeThanuM samagra vRttAMta samajI levuM "jAva je puttaM kuTuMbe ThAve" yAvat topatAnA moTA putrana pAtAnA sthAna 52 uttarAdhikArI tarI sthApita yo ta pachI "taM mittaNAi jAca jedraputtaM ca Apucchaha" yotAnA mitrAnAne, jJAtibhanAna yAta moTA putrane pUchIna gaDiyA yAta 54thI "nijakastajanasaMbaMdhiparijanAn " se honA saha thayo cha. 214na, samIzana vigerene " ApucchittA purisasahassa vAhiNi sIyaM duruhA" pAtAnA bhitra vigairene pUchIna 1000 mA sAthI pahana rI zaya tI pAnImA ta meThI "durUhitA" mesIna " mittaNAi, niyaga jAva parijaNeNa jeTTha putteNa ya samaNugammamANamagge" hastinApura nagaranA vaccevacanA rAjamArgathI nikaLe te samaye tenI sAthe tenA mitro, jJAtijane, nijakajane, svajane, saMbaMdhIjane ane parijane ane tene 24 putra vigaire sapanA tanI pAyAsata tA. "sabiDDhIe jAva NAdita. raveNaM" a pAtAnA bhU vaizavanA sAthe bhane pAtAnA tubhusa paninI sAthai Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ta radi DIe jAva NAdivaraveNaM' sarvadarghA yAvad nAditaraveNa, atra yAvatpadena 'samba jjuIe savvavaleNaM santrasamudAgaM mahayA varatuDiyajamagasama gappacAieNa saMkhapaNacapaTa ibherIjhallarIkhara muhI huDakamukhamur3a gaduMduhiNigghosa' iti saMgrAmam chAyA - sarvadyutyA sarvavalena sarvaMsamudAyena mahatA varatruTitayamakasamakapavAditena zaGkhapaNatrapaTaha bherIjhallarI kharamukhI huDukamuraja mRdaGgadundubhinirghoSa iti / 'hasthi - NApuraM majjhaM majjheNa NiggacchaDa' hastinApura madhyaM madhyena nirgacchati 'NiggacchittA jeNeva sahasaMvatraNe ujjANe' nirgatya yatraiva sahasrAmravanamudyAnam 'teNetra upagacchadda' tatraitra upAgacchati 'unAgacchittA' upAgatya 'chattAie titthaga rAti - sae' pAsa' chatrAdikAn tIrthakarAtizayAn pazpati 'evaM jahA udAyaNo jAva sayameva AbharaNe omuha evaM yavA udAyano yAvat rUpameva AbharaNAni atrapIche 2 cala rahe the / 'sandhiDIe jAva NAditaraveNaM' yaha apane pUrNa vaibhava ke sAtha evaM yAvat bAjoM kI tumula dhvani ke sAtha calatA thA / yahAM yAvatpada se 'savtrajjuIe savva baleNa, sanyasamudeNaM mahayA varatuDiya jamagasamagaNavAieNaM saMkhapaNacapaDaha, bherI, jhallarI, kharamuhI, huDukka, muraja, mRdaGga, dundubhinirghoSa' isa pAThakA grahaNa huA hai / 'hatthiNApura' majjha' majjheNaM Niggacchadda' isa prakAra ke ThAThabATa se yaha dIkSA lene ke liye hastinApura ke bIca ke mArga se hokara nikalA / 'NiggacchattA jeNeva sahassaMbavaNe ujjANe' nikalakara vaha vahA~ pahu~cA ki jahAM para vaha sahasrAmravana nAmakA udyAna thA / 'uvAgacchittA' vahAM pahu~cate hI usane 'chattAie titthagarAtisae pAsaha' tIrthaMkara prakRti ke atizayabhUna chatrAdikoM ko dekhA / 'evaM jahA udAyaNo jAva yameva AbharaNe osuyaha' dekhate hI usane udAyana rAjA ke jaisA yAsato hute| maDiyAM yAvat pahathI " savvajjuIe, savvabaleNa, savvasamudapaNaM, mahayA varatuDigraja maga samagappavAieNaM saMkhapaNava paTahabherIjallarI khara muhI huDukka* surajamudaMga dudihiNigvosa " A pAnA sagrahe thA che. ane saghaLA vAAonA avAja tenI pAchaLa thaI rahyA hatA. AvI rItanA ThAThamAThathI " ityaNApuraM majjA majjeNaM Niggacchai " te hastinApuranA vayyovathanA bhAge thI dIkSA sevA bhATe nIDajyo. "NigacchitA jeNeva sahasaMbavaNe ujjANe " lyAM sahakhAvana nAmatu' udyAna hetu tyAM te pariyo" uvAgacchittA " tyAM pothIne tethe "chattAie titthagarAtisae pAsai " tIrtha 32 atinA atizaya35 chatrAne tethe irathI leyA " evaM jahA udAyaNe jAva sayameva AbharaNe omuyai " chatrAhine lene tethe udyAyana rAjAnI mAphka Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 183 muzcati 'omuittA' avamucya yathA udAyano rAjA svayameva AbharaNAdikaM parityajya paJcamuSTilocaM kRtavAn tathaiva gaGgadatto'pi dharma saMjAtazraddhaH san sarvameva kRtavAnityarthaH, atra udAyanarAjJaH sarvo'pi vRttAnto jJAtavyaH 'sayameva paMcamuThiyaM loyaM kareI' svayameva paJcamuSTikaM locaM karoti 'karittA' kRtvA 'jeNeva muNisundhae arahA' yatraiva munisuvrato'haMn 'evaM jaheba udAyaNe taheva pannaie' evaM yathaiva udA yano rAjA tathaiva munisuvratasamIpe ganvA pratrajitaH-udAyanasya rAjJaH pravrajyA dhAraNavat gaGgAdattasyApi sadorakamukhava strikAdi dhAraNapUrvakaM pravrajyAgrahaNaM jJAtavyam taheva ekkArasagAI ahijjai' tathaiva udAyanarAjavadeva ekAdazAGgAni adhIte yathA pravrajyAmAdAya udAyanena rAjJA ekAdazAGgAni adhItAni tathaiva atrApi iti vodhyam 'jAca mAsiyAe saMlehaNAe' yAvad mAsikyA saMlekhanayA 'sarTi bhattAI apane Apa AbharaNoM ko utAra diyaa| 'omuittA' AbharaNoM ko utAra kara phira usane udAyana rAjA ke samAna dharma meM zraddhA saMpanna hone ke kAraNa 'sayameva paMcamuSTiyaM loyaM karei' apane hAthoM se hI paMcamuSTika kezaluzcana kiyA yahAM para udAyana rAjA kA vRttAnta kaha lenA cAhiye / 'karitA' paMcamuSTika kezalaMcana karake phira vaha 'jeNeva munisuvvae arahA-evaM jaheva udAyaNe taheva pavvahae' jahAM munisuvrata arhanta the vahAM pahuMca kara usane 'evaM jaheva udAyaNe taheva panvaie' ke anusAra udAyana nareza ke jaisA hI muni suvrata arhanta ke samIpa dIkSA dhAraNa krlii| isa dIkSA meM usane sadorakamukhavastrikA Adi jo sAdhu kA veSa hai use dhAraNa kiyaa| 'taheva egArasaaMgAI ahijjA' udAyana nareza ke samAna hI usane 11 aMgo kA adhyayana kiyA 'jAva mAsiyAe saMlehaNAe' yAvat mAsikI saMlekhanA dvArA pAtAnI bhanera bhASaNa! SIN. " bhomuittA" bhASaNa tAzana pachI te " sayameva paMcamuTTiyaM loyaM karei" pAtAnA yathA yamuSTi haizaduyana yu mADiyA hAyana rAnu sapU yaritra sabhA "karitA" zayana 4zana pachI te "jeNeva muNisuvvae arahA evaM jaheva udAyaNe taheva pavvaie"2vI za yana rAname dIkSA dhAraNa rItI mevI rIte gaMgadara gathApatie muni suvrata ahaMtanI samIpe dIkSA dhAraNa karI A dIkSAmAM teNe saderaka mukhavastrikA eTale ke derA sAthenI muhapatti vigere saadhun| 2 54265 cha tara pA25 4. "baheva egArasaaMgAI ahijjai " hAyana rAnI mA ta 11 mA adhyayana yu. "jAva mAsiyAe Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce asaNAe che dei' paSTi bhaktAni anazanena chinnatti 'chedittA' paSTi bhaktAni anazanena chitvA 'AloiyapaDikkate samAhipatte' AlocitapatikrAntaH tatra AlocanaM-svadopANAM gurave nivedanam pratikramaNaM svakIyadopaparihAgaya mAyazcittAnuSThAnam , samAdhimAptaH samAdhisampannaH, naiva caJcalacittaH, etAdRzaH san 'kAlamAse kAlaM kiccA' kAlamAse maraNAvasare kAlaM kRtvA 'mahAgura ke kappe' saptame mahAzukre kalpe 'mahAsamANe vimANe' bahAsamAnanAmake vimAne 'uvAyasabhAe' upapAnasabhAyAm 'devasayaNijjasi' devazayanIye devazayyAyAm 'gaMgadatta devatAe upacanne' gaGgadattanAmakadevatayA upapannaH / 'taraNa se gaMgadatte deve' tataH khala sa gaGgadatto devaH 'ahuNovavannagettae samANe' adhunopapannamAtraH san-tatkAlopausane 'sabhittAI asaNAe chedeha' 60 bhaktoM kA anazana dvArA chedana kara diyA / 'chedittA' 60 bhaktoM kA chedana karake vaha 'AlohayapaDikaMte samAhipatte' AlocitapratikrAnta huA samAdhi ko prApta ho gayA apane dopoM ko guru se kahanA isakA nAma Alocana hai| tathA apane doSoM ke parihAra ke liye prAyazcitta lenA isakA nAma pratikramaNa hai| cazcalacitta kA nahIM honA isakA nAma samAdhi hai| isa prakAra kI paristhiti se saMpanna hue ve gaMgadatta anagAra 'kAlamAse kAlaM kiccA' kAlapAsa meM hAla karake 'mahAsuske kappe' mahAzukrakalpa meM 'mahAsamANe vimANe mahAsamANanAmake vimAna meM 'uvAyasabhAe' upapAta sabhAmeM 'devasayaNijjesi' devazayyA para 'gaMgadattadevattIe uvavanne' gaMgadatta isa nAmake devarUpa se utpana hue| 'tae NaM se gaMgadatta deveahusaMlehaNAe" yAvat me bhAsanI samanA dvArA "saddhi bhattAI aNasaNAe chedeI" anazana dvArA 10 mahatArnu chaina : "cheditA "10 matAnuna zana " AloiyapaDikkate samAhipatte " mAlAyita pratirid terI samAdhI prApta karI pitAnA doSe gurUne kahevA tenuM nAma Alecana che. ane e denA nivAraNa mATe prAyazcitta levuM tenuM nAma pratikamaNa che caMcala cittavALA na thavuM tenuM nAma samAdhi che. A prakAranI paristhitivALe thaIne te mahatta anAra "kAlamAse kAlaM kiccA" 17 bhAsamA zana " mahAmukke kappe " bhAzu 465ma " mahAsamANe vimANe" mahAsamAna nAmanA vimAnamA " ubavAyasabhAe" 5pAta samAmA "devasayaNijjasi" devazayyA 52 "gaMgadattadevattAe uvavaNNe " mahattasa nAmanA 135thA utpanna ye. " tae se gaMgadette deve ahuNovavannamettae samANe" destm Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 185 pannaH san 'paMcavihAe pajjattIe pajjatti mAtra gacchaI' paJcavidhayA paryAptyA paryAptibhAvaM gacchati, pazcavidhayA paryAptyA paryAptibhAvamupagata ityarthaH / 'taM jahA' tadyathA 'AhArapajjattIe nAva bhAsAmaNapajjattIe' AhAraparyAptyA yAvad bhASAmanaHparyAptyA atra yAvat padena zarIrendriyazvAsocchvAsa paryAptInI saMgrahaH 'evaM khalu goyamA / ' evaM khalu gautama ! 'gaMgadatteNaM deveNaM sA diyA devir3I jAva abhisamannAgayA' gaGgAdattadevena sA divyA devarddhiryAvadabhisamanvAgatA, atra yAvatpadena 'dinA devajuI laddhA pattA' ityasya grahaNaM bhavati, he gautama ! anena prakAreNa gaGgadattadevena devaddhi prAptya rthaH / 'gaMgadattassa gaM bhaMte ! devassa' Nocavannamesae samANe' tatkAla utpanna hue ve gaMgadattadeva 'paMca vihAe pajjattIe pAMca prakAra kI paryAptiyoM se 'pajjattibhAvaM gacchai' paryAptibhAva ko prApta ho gaye / 'taM jahA-AhArapajjattIe jAva bhAsAmaNapajjattIe' ve pAMca prakAra kI paryAsiyAM isa prakAra se haiM-AhAra paryApti bhASAmana:paryApti yahAM yAvat zabda se 'zarIra indriya aura zvAsocchvAsa' ina paryAptiyoM kA grahaNa huA hai / 'evaM khalu goyamA ! gaMgadattaNa deveNaM sA divyA debiDI jAva abhisamabhAgayA' isa prakAra se he gautama ! gaMgadattadevane vaha divya devaddhi yAvat arthAt abhisamanvAgata kI hai| yahAM yAvatpada se 'divvA devajjuI laddhA pattA' ina padoM kA grahaNa huA hai| aba gautama prabhu se isa prakAra se pUchate haiM-'gaMgadattassa NaM bhaMte devassa' he bhadanta ! gaMgadatta devakI devaloka meM 'kevaiyaM kAlaM ThiI utpanna yeta hatta va paMcavihAe pajjattIe " pAya prA2nI prayAsiyA "pajjattibhAvaM gacchada" payAti mApane prApta ye "taMjahA-AhArapajjatIe jAva bhAkhAmaNapajjattIe" te yAMya 42nI paliyA ! pramANe che. (1) mAhA2paryApti (2) zarIrarita (3) UndriyapAsti (4) zvAso jhavaNa paryApti ane (5) bhASAmana:paryApti ahiyAM zarIra IndrIya ane zvAsozvAsapAttanu yAvat zapathI ya 42vAmA mAvyu che. "evaM khalu goyamA ! gaMgadatteNaM deveNaM divyA deviTThI jAva abhisamannAgayA" merIta he gautama? te gaMgadatta deve te divya devaRddhi abhisamanvAgata (prAptabhgvii) 41 cha maDiyA yAvat pahathA "divvA devajjuI laddhA pattA" hivya deva yUti labdha karI che, ane prApta kare che e padonuM grahaNa thayuM che. ve gautama svAmI prasuna me pramANe pUche cha hai "gaMgadattassa NaM bhaMte ! devassa" sagavan ! jagahata hevanI vAma " kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" bha0 24 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cUMTa bhagavatIsatre gaGgadattasya khalu bhadanta | devasya 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyarakAlaM devaloke sthitiH prajJA kathiteti bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama! 'sattarasasAgaromAI ThiI pannattA' saptadazasAgaropamA sthitiH prajJaptA saptadazasAgaropamA tatra saptame devaloke sthitirbhaviSyatIti bhAvaH / 'gaMgadatte NaM bhaMte! deve' gaGgadattaH khalu bhadanta ! devaH 'tAo devalogAo AukkhaNaM' tasmAd devalokAd AyuH kSayeNa 'jAba mahAvidehe vAse sijjhihira' yAvada mahAvidede varSe setsyati, atra yAvatpadena 'bhavakkhaNaM ThikkhaeNaM anaMtaraM cayaM cattA kahiM gacchahii kahiM uvavajjihi goyamA !' iti saGgrahaH 'jAva aMtaM kAhiDa' yAvadaMtaM kariSyati, pattA' sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai / uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA !' he gautama! 'sattarasasAgarobasAI gaI paNNattA' he gautama | gaMgadatta deva kI devaloka meM 17 sAgaropamakI sthiti kahI gaI hai kyoMki sAtaveM mahAzukrakalpa meM yahI utkRSTa sthiti kahI gaI hai | 'gaMgadate NaM bhaMte! deve tAo devalogAo AuvakharaNa' yahAM aba gautama prabhu se aisA pUcha rahe haiM ki he bhadanta ! devaloka meM jaba gaMgadatta deva kI Ayu kA kSaya ho jAvegA, taba vaha vahAM se cavakara kahAM jAvegA ? kahAM utpanna hogA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'jAba mahAvidehe vAse sijjihidda' he gautama! yAvat vaha mahAvideha kSetra meM siddha hogaa| yahAM yAvat pada se 'bhavakkhaNaM ThikkhaNaM anaMtara cayaM cahattA kahiM gacchahiha ? kahiM uvavajjihie ? godhamA !' yaha pATha gRhIta huA hai| isakA tAtparya aisA hai ki gautama ne prabhu se prazna kiyA hai ,, "" DeMTalA Aja sudhInI sthiti uhI che. tenA uttaramA alu he che haiM " goyamA ! DDe gautama ! " sattarasa sAgarotramAI TiI paNNattA " he gautama! gagahanta devanI mahAzukra devalAkamAM 17 sAgarApamanI sthiti kahI che. kemake sAtamAM mahAzuke kalpamAM eja utkRSTa sthiti kahI che, devalogAo AukkhaeNaM gaMgadatte Na bhaMte! deve tAo gautamasvAmI prabhune e pramANe pUche che ke hai bhagavan ! devaleAkamAM jyAre gagadatta devanI Ayune-kSaya devabhavanA kSaya thaze tyAre te tyAMthI cyavIne kayAM jaze ? tyAMthI cavIne kayAM utpanna thaze ? tenA uttaramAM alu 4he che he " jAva mahAvidehe vAle sijjhihii " he gautama! yAvat tetheA bhddaavideha kSetramAM siddha thaze, yuddha thaze ane mukta thaze. ahiyAM yAvat padathI "bhavakkhaeNaM ThiikkhaeNaM anaMtara cayaM caitA kahi gacchihii ? kahi uvavajjihii goyamA !" A pAThanA sagraha thayA che. tenA bhAva e che ke gautama Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 147 atra yAvatpadena 'sinjhihii bujjhihida mucihiha parinivvAhii sandadukkhANamaMtaM karehiI' ityeSAM grahaNam / iti gaGgadattadevavaktavyatA / 'sevaM bhaMte ! seva bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta | iti he bhadanta ! devAnupriyeNa yat kathitam tad evameva tathaiva dvivacanam , AdarAtizayasUcakam , ityuktvA gautamaH saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharati, iti // sU0 4 // iti zrI vizvavikhyAtajagadgalamAdipadabhUSitavAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAla vrativiracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM poDazazatakasya paJcamoddezakaH samAsaH // 16-5 // he bhadanta ! gaMgadattadeva kA jaba devasambandhI bhava kSaya ho jAvegA, deva sambandhI sthiti kA kSaya ho jAvegA, taba yaha anantara zarIra kA parityAga kara kahAM jAvegA ? hA utpanna hogA ? isake uttara meM prabhune unase kahA-he gautama! vaha mahAvideha kSetra meM siddha hogA / 'jAva aMta kAhiha' yAvat vaha bhavakA anta karegA yahAM yAvat zabda se 'sijjJihii, bujjhihii, muccihiha, parinicAhii savva dukkhANamaMtaM karehiha' ina padoM kA saMgraha huA hai| isa prakAra se yaha gaMgadattadeva kI vaktavyatA samApta huii| sevaM bhaMte ! seva bhate / ti| Apako kahA huA yaha saba yathArtha hai, he bhadanta ? ApakA kahA huA yaha saba satyArtha hai-arthAt Apa devAnupriyane jaisA kahA hai-vaha aisA svAmIe prabhune e prazna karyo ke he bhagavana! gagadara devano jyAre deva saMbaMdhI bhavane kSaya thaze, devasthitine kSaya thaI jaze. Ayuno kSaya thaI jaze, tyAre teo zarIrane tyAga karIne kayAM jaze? ane kayAM utpanna thaze ? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama ! te mahAvideha kSetramAM siddha tharI muddha thaze, bhuta thaze. "jAva aMtaM kAhii" yAvata tnm| apanA mata 42. mADiyAM yAvat zapathI "sijjihii, bujjihiha, mucihii, parinivAhii sambadukkhANamaMta karehii" siddha tha, muddha thaze, mukta thaze, parinirvAhita thaze, ane sarva duone anta karaze, A padone saya thye| che. "seva bhaMte ! seva bhaMte / ti" mA prabhArI mahattanu thana bhagavAna pAsethI sAMbhaLIne gautama svAmI prabhune kahe che ke he bhagavana Ape je kahyuM te satya che. Ape je kahyuM te yathArtha che. arthAt Apa devAnupriye je pramANe kahyuM che, te saghaLuM kathana te pramANe ja che, ahiyAM gautama Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ta bhagavatI sUtre hI hai| yahAM gautama kA 'seva bhaMte! seva bhaMte ! 'aisA kathana AdarAtizaya kI sUcaka hai / isa prakAra kahakara ve gautama saMyama aura tapa se AtmA ko sAbita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // sU0 4 // 'jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI sUtra " kI prameyacandrikA vyAkhyAke solahaveM zataka kA pAMcavAM uddezaka samApta // 16-5 // svAbhIye uhesa "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte!" se uthana lagavAn pratye potAnA AAdaranuM smRtizayapaNuM batAvavA mATe che. A pramANe kahine te gautama svAmI sayama ane tapathI AtmAne bhAvita karatA thakA peAtAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA. sU. jA jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta.''bhagavatIsUtra'nI prameyacandrikA vyAkhyAnA seALamA zatakanA pAMcame uddeze samApta 516-5 // phra Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2016 u06 sU01 svapnasvarUpanirUpaNam 189 atha SaSThoddezakaH prArabhyate // paJcamoddezake gaGgadattasya siddhirabhUditi pratipAditam sa ca siddhiH kepI cid bhavyAnAM svapnenApi sUcitA bhavati tatra ko'yaM svapnaH, iti svapnasvarUpanirUpaNAya SaSThoddezaH prastUyate, anena saMbandhena AyAtasyAsyoddezakasya imam , AdimaM sUtram 'kaiviheNaM maMte ! muviNadasaNe' ityAdi / mUlam-'kaivihe NaM bhaMte ! suviNadaMsaNe pannate ? goyamA! paMcavihe suviNadaMsaNe paNNate, taM jahA ahAtacce payANe, ciMtAsuviNe tazvirIe avattadasaNe / sutte NaM bhaMte ! suviNe pAsai jAgare suviNaM pAsai suttajAgare suviNaM pAsai ? goyamA! no sutte suviNaM pAlai no jAgare suviNaM pAtai suttajAgare suviNa pAsai / jIvA gaM bhaMte! kiM suttA jAgarA suttajAgarA? goyamA! jIvA suttA vi. jAgarA vi. suttajAgarA vi| neraiyANaM bhaMte ! kiM suttA0 pucchA goyamA! neraiyA suttAno jAgarA no suttajAgarA evaM jAva cauridiyA paMcidiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte! kiM suttA0 pucchA, goyamA! suttA no jAgarA sutta jAgarA vi aNurulA jahA jIvA vANamaMtarajoisiyavemANiyA jahA neraiyA ||suu01|| chAyA-katividhaM khalu bhadanta ! svapnadarzanaM prajJaptam ? gautama ! paJcavidha svapnadarzanaM prajJaptam , tadyathA yathAtathyaM 1 pradAnam 2 cintAsvapnam 3 tada viparItam 4 asaktadarzanam / suptaH khalu bhadanta ! svapna pazyati, jAgaritaH svapnaM pazyati, suptajAgaritaH svapnaM pazyati ? gautama ! no suptaH svapnaM pazyati, no jAgaritaH svapnaM pazyati' muzajAgaritaH svapnaM pazyati / jIvAH khallu bhadanta ! ki suptA: jAgaritAH suptajAgaritAH ? gautama ! jIvAH suptA api, jAgaritA api, suptajAgaritA api / nairayikAH khalu bhadanta ! kiM suptAH pRcchA, gautama / nairayikAH suptAH no jAgaritAH, no suptanAgaritAH / evaM yAvada Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 19 caturindriyAH / paJcendriyatiryagyonikAH khalu bhadanta / kiM suptAH pRcchA gautama ! supvAH, no jAgaritA: supAjAgaritA api manuSyAH, yathA jIvAH / vAnavyantarajyotiSkavaimAnikA yathA nairathikAH / / sU0 1 // TIkA- ' kai vihe NaM bhaMte !' kati vidhaH khalu bhadanta | 'suviNadaMsaNe paNNatte' svapnadarzanaM prajJatam - svapnasya svApakriyAnugatacipaya vikalpasya darzanam - anubhavanam iti svapnadarzanam suptajAgradavasthAyAM yasya kasyApi yadarthasaMbandhino vikalpasya yadanubhavam tatsvapnadarzanamityarthaH, bhagavAnAha - 'goyame' tyAdi cha uddezakA prAraMbha 16 veM zataka ke 5 veM uddeze meM gaMgadanta kI siddhi kA pratipAdana kiyA gayA hai so aisI yaha siddha kitaneka bhavya jIvoM ko svapna dvArA bhI sUcita ho jAtI hai / ataH isa adhyayana dvArA sUtrakAra aba yaha kaheMge ki svapna kA kyA svarUpa hai / isI sambandha ko lekara isa adhya yana kA prAraMbha kiyA gayA hai / isakA sarvaprathama sUtra 'kahavihe NaM bhaMte / suviNadaMsaNe ityAdi hai / 'kavihe NaM bhaMte / suvidaMsaNe patte ? TIkArtha - isa sUtra dvArA sUtrakAra ne svapnadarzana viSayaka praznottara ke rUpa meM kathana kiyA hai isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- 'kavihe NaM bhaMte! suciNadaMsaNe paNNatte' he bhadanta / svapnadarzana kitane prakAra kA kahA gayA hai ? khusa avasthA meM kisI bhI artha ko vikalpa kA anubhava karanA isakA nAma svapna hai / supta jAgrata avasthA meM jisa kisI chaThA uddezAno prAraMbha seLamA zatakanA pAMcamAM uddezAmAM ga'gadatta devane siddhi prApta thaI tenu' pratipAdana karavAmAM AvyuM che. evI rItanI siddhinI keTalAka bhavya jIvAne svapna dvArA paNa jANa thAya che. jethI A mayyayanadvArA sUtrakAra svapnanA svarUpanuM nirUpaNa karaze. A sakhadhane laIne A adhyayananA prArabha karavAmAM Ave che. tenuM prathama sUtra A pramANe che. " kavi NaM bhaMte! suviNadaMsaNe pannatte ? tyAhi / " TIDArtha - --khA sUtradrArA sUtrakAre svapna darzana viSayamAM praznottara rUpathI thana karyu che. A viSayamAM gautama svAmI mahAvIra prabhune e pramANe pUche che " kaivihe NaM bhaMte / suviNadaMsaNe pannatte " huM bhagavana ! svapna darzana keTalA prakAranA kahyA che? supta avasthAmAM koipaNa athanA vikalpanA anubhava karavA tenuM nAma svapna che ane supta jAgrata avasthAmAM je kAI paNa padArtha saMbaMdhI vikalpanA anubhava thAya che. tenuM nAma svapna dena Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u06 sU01 svapmasvarUpanirUpaNam 191 goyamA / paMcavihe suviNadasaNe paNNatte' he gautama | paJcavidhaM paJcaprakArakam svapnadarzanam-prajJaptaM kathitamiti svapnabhedAt svapna paJcavidho bhavati 'taM jahA' tadyathA 'ahAtacce 1, payANe 2, ciMtAmuviNe 3, tabiyarIe 4, ambattadasaNe 5' yathAtathyam 1, pratAnam 2, cintAsvapnas 6, tadviparItam 4, avyaktadarzanam 5 tatra, 'ahAtacce' yathAtathyam-yathA yena prakAreNa yat tathyaM satyaM tatvaM vA bhavet tena satyAdirUpeNa yo vartate sa yathAtathyaH yathAtattvo vA yathArthavastumAekA svapna ityathaiH / enAhazo yathAtathyaH svapnaH dvividhaH iSTArthAvisaMvAdI phalAvisaMvAdI ca tatra dRSTAyovisaMvAdI svapnaH yathA pho'pi puruSaH svapnaM pazyati yathA mama haste kenApi dInArAdikaM samarpitam pratibuddhazca tathaiva haste sthitaM dInArAdikaM labdhaM pazyatIti prathamaH svapnaH dvitIyo yathA yaH ko'pi puruSaH svapne gajAdyAbhI padArtha saMbandhI vikalpa kA jo anubhavana hotA hai, usakA nAma svapnadarzana hai| isake uttara meM prabhu ne kahA 'goyamA ! paMcavihe suviNadasaNe paNNatte' he gautama! svapnadarzana pAMca prakAra kA kahA hai| svapna ke bheda rUpa svapna pAMca prakAra kA hotA hai-'taM jahA' ve bheda isa prakAra se hai-'ahAtacce 1, payANe 2, citAstuviNe 3, tavicarIe 4 avattadaMsaNe 5, yathAtathyA 1,-jisa prakAra se jo padArtha hai, usakA vaisA hI honA isakA nAma yathAtathya hai| yaha yathAtathya svapna yathArtha vastukA prApaka hotA hai / ailA yathAtathya svapna dRSTArthAvisaMvAdI aura phalAvisaMvAdI ke bheda se do prakAra kA hotA hai / jailA svapna jo puruSa dekhatA haijaise kisI purupa ne aisA svapna dekhA ki kisI puruSane mujjhe hAtha meM dInAra Adi padArtha diyA hai-aba vaha puruSa jaya jAgRta ho jAtA hai to usI prakAra se apane hAtha meM sthita dInAra Adi ko dekhatA hai cha. mA prazna uttarabhA bhalAvIra prabhu 4 cha , "goyamA! paMcavihe suviNadasaNe pannatte" gautama! svana zana pAya prAranA hyA che. khananA hathI svata pAya mAranA thAya che "taM jahA" te mA prabhArI cha. "ahAtacce1, payANera, ciMtAsuviNe3, sannivarIe4, avacadasaNe5" yathAta je padArtha je rIte hoya tenuM te ja rItanuM hovuM tenuM nAma yathAtathya che. A yathAtatha svapna yathArtha vastune prApta karAvanAra hoya che. evuM yathAtathya svapna daSTAthavisaMvAdI ane phalAvisaMvAdInA bhedathI be prakAranuM che. je purUSa jevuM svapna jue che-jemake kaI purUSe evuM svapna joyu ke mane keI purUSe hAthamAM mahore vigere padArtha Apyo che, te pachI te Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre rUDham AtmAnaM pazyati pratibuddhazca azIyasA kAlenaiva saMpad lapsyate yathA 'gajA rohAdbhavedrAjyaM zrIgAptiH zrIkalAgalAt / putrAntiH phalitAnasya, naubhAgya mAlyadarzanAt // 1 // iti so'bhI dRSTAvisaMvAdiphalAvisaMvAdibhedena yathA. tathyaH svapno dvividhaH / ekatra dRSTAstu prAyakatyam aparatra aSTavastuphalapApaka svamityanayobhaiH 1 'payANe' pratAnam matanaM pratAno vistAro dIrghanA vA tapaH pratAnasvapnaH dIrgha kAlAvasthAyetyarthaH pratAmAkhyaH svapna satyo'pi bhaveda mithyA vA bhavediti dIrghandhavizeSaNa kuna eva pUrvApekSayA'sya bheda iti 2 / 'ciMtA suviNe' vitAsvapna:-cintAmUlakaH svapnacintAsvapnaH yathA yaH kazcida jAgato isa prakAra kA jo svapna hai baha yAtaca svapna kA prayana bheda hai| jo koI purupa apane ko samApna meM sAthI Adi para car3hA huA devatA hai aura ina svapna ke phalAdezAnusAra vaha kAlAntara meM saMpatti ko pA lenA hai yaha yathAtathA kA dvitIya bheda hai jaisA kahA gayA hai ki"gajArohAdbhavedrAjyaM syAdi, yathAtathya svapna ke ina do bhedoM meM antara dRSTavastu kI prApakatA evaM dRSTavastu ke phala ko prApta karane kI apekSA se bheda haiM prathama bheda meM dRSTavastu prApta hotI hai taba ki dvitIya bheda meM dRSTavastu ke phala kI prApti hotI hai / "payANe" pratAnasvapnavistAra vAle svapna kA nAma pratAna svapna hai yaha svapna dIrghakAlAvasthAyI honA hai| yaha pratAnAruSa svapna satya bhI hotA hai aura amatya bhI honA hai| pUrva svapna kI apekSA isa svapna meM bheda sirpha vizeSaNa ko lekara hI hai| cintAsvapna-jAgRta avasthA meM jisa viSaya kA purUSa jyAre jAgI jAya che te savapnamAM joyA pramANe pitAnA hAthamAM mahorone jue che. A prakAranuM je svapna che te yathAtathya svapnane pahele bheda che. koI purUSa pitAne svapnamAM hAthI upara caDelo jue ane te svapnanA phalAdeza anusAra te purUSa kAlAMtaramAM saMpatti meLave che te yathAtthy satanA bhI le cha, rebha yu cha ?-"gajArohAdbhavedrAjyam" yathAtathya savapnanA A be bhedamAM eTaluM aMtara che ke pahele bheda jeelI vastu prApta karAve che, ane bIjo bheda jeelI vastunA phaLane prApta karAve cha. "payANe" pratAnasvapna-vistAravANA vanatuM nAma pratAna 21na cha, mA svapna lAMbA kALa sudhI rahenAruM hoya che, A pratAnasvapna sAcuM paNa Aiya che. ane khoTuM paNa hoya che yathAtacca svarU karatAM A sImamAM dirghakALa rahevuM eTalI vizeSatA che. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 6sU0 1 svapnasvarUpanirUpaNam 193 ritAvasthAyAM yadarthaviSayakaM cintanaM kRtavAn muptastamevArtha pazyatIti cintA svapnaH 3 / 'tannivarIe' tadviparItaH svapnaH strAne yAzaM yadvasta dRSTaM tadviparItasya arthasya jAgaraNakAle yatra prAptibhavet sa svapnastadviparItanAmakA kathyate yathA svapne kazcit purIpAdinA upaliptaM zarIraM pazyati pratibuddhazcAtizayitapavitraM vastu prApnotIti, yathA 'gAyane rodanaM brUyAt nartane badhavandhanam / hasane zocanaM brUyAda , paThane kalahaM tathA // 1 // anye tu evaM kathayanti yathA kazcit pratibodhAvasthAyAM mRttikAsthalArUDhaH san svapne'zvArUDhamAtmAnaM pazyatIti / 'anyattadaMsaNe' avyaktadarzanA--avyaktam aspaSTaM darzanam anubhavaH svapnArtharaya yatrAsau cintana kiyA gayA ho usa padArtha kA supta avasthA meM dikhalAI denA cintAsvapna hai isa prakAra cintAmUlaka svapna cintA svapna hai 'tadviparIta-svapna meM jaisI vastu dekhane meM AI ho usase viparIta vastu kI jAgaraNa kAla meM prApti honA yaha tadviparIta svapna hai, jaise koI puruSa puriSa Adi se upalipta hue apane zarIra ko dekhatA hai phira jAgane para use ati pavitra vastu kI prApti ho jAtI hai to aisA svapna taddhiparIta svapna hai jaise 'gAyane rodanaM brUyAt dUsare to aisA kahate haiM-ki jaise koI puruSa pratibodhAvasthA meM mRttikA ke sthala para ArUDha ho aura svapna meM vaha dekhe apane ko azva ke Upara caDhA huA aisA svapna tadviparIta svapna hai / avyaktadarzana-jahAM svapnArtha kA aspaSTa anubhava hotA hai aisA svapna avyakta-aspaSTa-darzana nAmakA svapna hai citAvapna-jAgrata avasthAmAM je viSyanuM ciMtavana karyuM heya (vicAra karyo hoya) te padArthanuM supta avasthAmAM dekhAvuM tenuM nAma ciMtA svapna che. A rIte ciMtA mUlaka svapna ciMtAsvapna che. tadviparIta-svapnamAM jevI vastu levAmAM AvI hoya tenAthI judA prakAranI vastunuM jAgrata avasthAmAM prApta thavuM e tadviparIta svapna che. jema ke purUSa viSTa vigerethI kharaDAeluM pitAnA zarIrane jue ane jyAre te jAge tyAre te svapnanA phaLarUpa ghaNuM pavitra vastunI tene - prApti thAya che. to mA vana tadviparIta vana cha. 2ma -" gAyane rodanaM brUyAt " sna mA gAvAtu 30, 36na cha vagere sAma cha / jema ke purUSa pratibodhAvathAmA (jAgrata avasthAmAM mATInA sthaLa para beThela hoya ane te purUSa svapnamAM pitAne ghoDA upara beThela jue che. tevuM svapna tadviparIta savapna kahevAya che. bha0 25 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 bhagavatIsUtre avyaktadarzanaH svapna iti svapnAvasthAyAM dRSTasya jAgratakAle vismaraNam 5 / svapnadarzanAdhikArAdeva idamAha - 'sutte NaM' ityAdi / mRNaM bhane / ' suptaH khalu bhadanta | 'suviNaM pAsa ' svapnaM pazyati 'jAgare suviNaM pAsa' jAgaritaH svapnaM pazyati ? tatra suptaH nidropahitamanAH, jAgaritaH indriyAdijanitajJAnAdinA pratibuddhaH / 'suttanAgare suviNaM pAsada' suptajAgaritaH svapnaM pazyati suptajAgratna supto na jAgrat iti suptajAgrata he bhadanta ! suptaH svapnaM pazyati jAgarito vA svapnaM pazyati, suptajAgarito vA svapnaM pazyatIti praznArthaH / bhagavAnAha - prathamadvitIyapakSau nirAkurvannAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama | 'no sutte suvirNa pAsaI' no suptaH svapnaM pazyati supto gADhanidrayA nidritaH , arthAt svapnAvasthA meM dRSTa padArtha kA jAgratakAla meM bhUla jAnA yaha avyaktadarzana nAma kA svapna hai aba gautama prabhu se aisA kahate haiMsute bhaMte / suviNaM pAsaha jAgare suciNaM pAsa " he bhadanta | jo supta vyakti hotA hai vaha svapna dekhatA hai yA jo jAgRta avasthA vAlA hotA hai vaha svapna dekhatA hai / supta vaha hai ki jisakA mana nidrA se upahata ho rahA hai / jAgRta vaha hai ki jo indriyAdijanita jJAna se pratibuddha ho rahA hai / " suttajAgare suviNaM pAsai" yA jo supta jAgRta avasthA vAlA hai vaha svapna dekhatA hai ? arthAt jo na supta hai aura na jAgrata hai aisA vyakti svapna dekhatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM" goyamA ! no sutte suviNaM pAsa " he gautama ! jo vyakti supta avyakata dazana--jyAM snAnA aspaSTa anubhava thatA hAya eNvu te svapna avyakata-aspaSTa darzana nAmanu svapna che. arthAt svapna avasthAmAM joyela padAtha ne jAgaraNa kALamAM bhUlI javuM' te avyakata darzana nAmanu svapna che. have gautamasvAmI svapna jAgrata avasthAmAM Ave che ke nidrita avasthAmAM Ave che ? A viSayamAM prabhune evu kahe che ke " sUtte NaM bhaMte ! suviNaM pAsai, jAgare suviNaM pAsai" he bhagavan ! ne cu3Sa sUtesa hoya te puSa svapna jue che ke je jAgarita avasthAvALA hAya te svapna jue che jenu mana nidrAvALu hAya che, te supta kahevAya che je IndrIyAdinA jJAnathI pratiyuddha che te jAgrata che. sujAgare suviNaM pAkhai jAgarIta avasthAvALI vyakita che, te svapna jue che ? arthAt je na hoya ane jAgrata paNa na heAya tevI vyakti svapna jue che ? tenA utta 1bhAM alu 4E che ! 'goyamA ! no sutte suviNaM pAsai' he gautama! ? 53Sa 16 athavA je mukhta sUtelA dd Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 1 svapnasvarUpanirUpaNam 195 puruSaH svapnaM na pazyatItyarthaH / 'no jAgare muviNa pAsaI' no jAgarita:-indriyAdi janitajJAnavAn pratibuddhaH svapnaM na pazyati, kintu 'muttajAgare suviNaM pAsaI suptajAgrat svapnaM pazyati suptajAgradavasthAyAmityarthaH na supto nAti jAgaritaH svapnaM pazyati bAhyendriyAdhuparato manomAtranyApAravAn svapnaM pazyatItyarthaH / suptajAgaritau dravyabhAvApekSayA dvividhau tatra nidrAyukto dravyApekSayA supta itikavate, tathA viratirahito bhAvApekSayA supta iti kathyate tatra pUrvasUtre svapnavicAro nidrArUpadravyApekSayA kathitaH ataH paraM viratirUpabhAvAhotA hai-arthAt gADhanidrA se nidrita hotA hai-aisA puruSa svapna nahIM dekhatA hai "no jAgare suviNaM pAvaha" tathA jo jAgarita avasthA vAlA hotA hai-arthAt indriyAdi janita jJAna vAlA hotA hai-prativuddha sthiti meM hotA hai-aisA vaha puruSa svapna nahIM dekhatA hai "kintu suttajAgare suviNaM pAsaha" jo suptajAgarita hotA hai-jo supta jAgarita avasthA meM vartamAna hai-na pUrNa rUpa se supta hai aura na ati jAgarita avasthA vAlA hai aisA vaha vyakti bAhya indriyAdi se uparata huA evaM manomAtra vyApAravAlA banA huA svapna ko dekhatA hai| supta aura jAgarita ye donoM dravya evaM bhAva kI apekSA se do prakAra ke hote hai inameM nidrAyukta vyakti dravya kI apekSA se susa hai aisA kahA jAtA hai tathA virati rahita jo vyakti hai vaha bhAva kI apekSA se supta hai aisA kahA jAtA hai pUrvasUtra meM svapna kA jo vicAra kiyA gayA hai nidrArUpa dravya supta hoya arthAta gADha nidrAmAM rahela hoya e purUSa svapna joI zako nathA. 'no jAgare suviNaM pAsai' tathA 2 gata avasthAvANI DAya athAt zandriya vagerethI thanArA jJAnavALo heya te jAgRta avasthA vALa kahevAya che e puruSa 5 svatana nathI paratu 'suttajAgare suviNa pAsaI' supta nagarIta hoya che. arthAt je pUrNa rUpathI sUle na hoya ane atyanta jAgate paNa na hoya athata kaMIka jAgatuM hoya ane kaMIka nidrAmAM hoya evI te vyakita IndrIya vagerenAM bahAranA vyApArathI uparata zAMta thaIne kevaLa mananA vyApArathI yukata ane puruSa svapna jue che. supta avasthA ane jAgRta avasthA e baMne dravya ane bhAvanA bhedanI apekSAe be prakAranI hoya che. temAM nidrAdhIna banela vyakita dravyanI apekSAthI supta che. tema kahevAmAM Ave che ane virati rahita je vyakita che. te bhAvanI apekSA e supta che. ema kahevAya che. pUrva sUtramAM svapnane je vicAra karavAmAM Avyo che che nidrArUpa dravyanI apekSa e karavAmAM Avyo che. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra pekSayA jIvAdi daMDakamAzritya bhAvataH musatvaM jAgrattvaM ca prarUpayannAha-'jIvANaM' ityAdi / 'jIvA NaM bhaMte !' jIvAH khalu bhadanta ! 'kiM suttA jAgarA suttajAgarA' kiM suptAH jAgaritAH suptajAgaritA vA, ye hame caturviMzatidaNDakasthitA jIvAste suptA vA jAgaritA vA, sapta jAgaritA veti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'jIvA suttA vi' jIvAH suptA api sarvavirati rUpamavodhasyAbhAvAt-sarvaviratyabhAvayatvAt suptA iva muptA iti / 'jAgarA vi' jAgaritA api sarvaviratirUpamavarajAgaraNasadbhAvAt jAgaritA iva kI apekSA lekara kiyA gayA hai| aba yahA~ se Age virati rUpa bhAva kI apekSA se jIvAdidaNDaka ko Azrita karake bhAvataH suptatva kI aura jAgratattra kI prarUpaNA praznottararUpa meM kI jAtI haigautama prasu se pUcharahe haiM-"jIvANaM bhate "he bhadanta 24 daNDaka meM sthita jo ye jIva haiM ye jIva "siM suttA, jAgarA" kyA mupta hai, yA jAgarita haiM ? yA supta jAgarita haiM ? isake uttara meM prabhu kahate hai"goyamA" he gautama ! "jIyA juttA vi" caubIsa daNDaka meM sthita jo jIva haiM ve supta bhI haiM yaha kathana bhAvalupta kI apekSA se samajhanA cAhie kyoMki aise jIvoM ke sarvaviratirUpa prayoSa kA abhAva rahatA hai / isaliye sarvavirati ke abhAva vAle hone se inheM lupna ke jaisA supta kahA gayA hai "jAgarA vi" jAgarita bhI haiM-aisA yaha kathana sarva virati rUpa pravara jAgaraNa ke sadbhAva ko lekara kahA gayA jAnanA cAhie ataH sarvaviratirUpa jAgaraNa ke sadbhAva se inheM jAgarita have ahiMthI AgaLa viratirUpa bhAvanI apekSAthI jIvAdika daMDakane Azrita karIne bhAvataH suptatvanI tathA jAgratatvanI prarUpaNa praznottaranA rUpamAM 42pAmA mA che. tama gautama svAmI prabhuna pUche che hai 'jIvANaM bhaMte !" he bhagavAna! jevIsa daMDakamAM rahela je A jIve che. te ja 4i muttA jAgarA suttajAgarA' zu sUtA cha ? hai ta cha 1 haiM susta myd cha 1 tenA uttaramA prabhu 43 cha 'goyamA' gautama ! 'jIvA suttA vi' yAvIsa daMDamAM rahelA je je che te supta paNa che. A kathana bhAvasuptanI apekSAe karavAmAM AvyuM che kemake evA jIne sarvaviratirUpa prabaMdhane abhAva hoya che. jethI sanaviratinA abhAvavALA hovAthI teone suptanA 21 // supta vA 'jAgarA vi' tapazu che. mA thana sarpa viti35 jAgRtanA sadUbhAvane laIne kahevAmAM AvyuM che. jethI sarva viratirUpa jAga Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 1 svapnasvarUpanirUpaNam 197 jAgaritA jIvAH kathyante 'muttajAgarA vi' suptajAgaritA api-'aMzato'piratirUpasvapnasya aMzato viratirUpamavodhasya sadbhAvAt suptajAgaritAH kathyanteaviratisadbhAvAsabhAvau eva suptamabuddhatA kAraNe, tathA ca yatrAviratirasti sa dravyanidrArahito'pi supta eva vivekibhiH kathyate yasya tu sarvaviratividhate sa jAgarita iti kathyate-aMzata ubhayoH sAve muptajAgarita iti kathyate iti bhAvaH / atra ye jIvAH sarvaviratirUpajAgRtirahitAH aviratimantaH kathyante te muptAH, ye ca sarvaviratirUpajAgRtimantaste jAgaritAH kathyante ye cAviratimanto'zato viratimantaste suptajAgaritA dezaviratAH kathyante / atha caturvike jaisA jAgarita kahA gayA hai "suttajAgarA vi" aisA jo kahA gayA hai vaha aMzataH aviranirUpa. svapna ke sadbhAva ko evaM aMzataH viratirUpa prabodha ke sadbhAva ko lekara kahA gayA hai| supta prabuddhatA ke kAraNa avirati ke sadbhAva aura asadabhAva haiN| tathA ca-jahA~ para avirati hai vahAM dravya nidrA se vihInatA hone para bhI bhAva kI apekSA se suptatA vivekiyoM dvArA kahI gaI hai aura jisake sarvavirati kA sadbhAva hai vaha jAgarita kahA gayA hai isa prakAra aMzataH donoM ke sadbhAva se jIva suptajAgarita kahe gae haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki jo jIva sarvaviratirUpa jAgRti se rahita haiM ve avirati vAle jIva supta kahe gae haiM, tathA jo sarvaviratirUpa jAgRti se saMpanna haiM ve jAgRta kahe gaye haiM, aura jo jIva aMzataH avirati vAle haiM evaM aMzataH virati vAle haiM aise dezavirati saMpanna jIva lupta jAgarita ranA sahasAyI tana ta cha. 'sucajAgarA vi' 24DevAmA AvyuM che. te aMzataH aviratirUpa sarvapnanA saddabhAvane laIne tathA azata virati rUpa jAgRtanA saddabhAvane laIne kahevAmAM AvyuM che. supta prabuddhatAne kAraNe aviratine sadbhAva ane asadubhAva che. jyAM avirati che tyAM tavyanidrA na hovA chatAM paNa bhAvanI apekSAe vivekIo dvArA suptatA kahevAmAM AvI che. ane jene sarva viratino sadubhAva che te jAgRta kahevAya che. A rItanA banenA aMzata sadUbhAvathI jIva supta jAgRta kahevAya che. tAtparya kahevAnuM e che ke je jIva sarva viratirUpa jAgRtithI rahita hoya te avirati vALI jIva supta kahevAya che tathA je sarvavirati rU5 jAgRti vALo che. te jAgRta kahevAya che. ane je jIva aMzataH virati vALa zrama hoya e dezavirati saMpanna jIva supta jAgRta kahevAya che. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 bhagavatIstra zatidaNDakepu suptAdibhedAna prarUpapanAha-'neraiyA NaM bhaMte !' ityAdi / 'neraiyA NaM bhaMte !' nairayikAH khalu bhadanta ! 'kiM suttA pucchA' kiM suptA iti pRcchA puccheti padena 'kiM jAgarA' kiM sunajAgarA' ityanayograeNhaNam tathA ca he bhadanta | ye ime nArakAste sunA vA jAgaritA vA supta nAgaritA veti gautamasya praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goramA' he gauvama ! 'nerahayA muttA' nairayikAH muptAH viratirUpayodhAbhAvena te narayikAH sarvadA suptA eva kazyante sarva vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyena suptA esa te nArakA ityarthaH / evakAravyavacche svayameva mUla kAraH pradarzayati-'no jAgarA no suttajAgarA' no jAgaritAH viratya kahe gae haiM aba yahAM se catuvizati daNDakoM meM susAdi bhedoM kI prarUpaNA kI jAtI hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"neraiyA naM bhaMte ! kiM suttA pucchA0" he bhadanta ! nAraka jIva kyA supta haiM ? tathA pRcchA pada se-"kyA jAgarita haiM ? kyA supta jAgarita donoM rUpa haiM ? aisA aura grahaNa kara lenA caahiye| isake uttara meM prabhu kahate haiM"goyamA" he gautama !' nerahayA suttA nairayika jIva supta haiM nairayika jIva supta haiM isakA bhAva aisA hai ki nairayikoM meM viratirUpa jAgarita avasthA kA savedA abhAva rahatA hai isalie ve supta ke jaise hI kahe gaye haiM / jitane bhI vAkya hote haiM ve avadhAraNA sahita hote haiM isa niyama ke anusAra yahI nairayika jIva supta hI haiM aisA kahA gayA samajhanA cAhiye yahAM "hI" pada se jina avasthAoM kA nirAkaraNa kiyA gayA hai ve "jAgarita evaM susajAgarita avasthAe~ haiM ataH "no jAgarI no sutta jAgarA" ye nAraka jIva ina do avasthAoM vAle nahIM have ahiMthI vIsa daMDakamAM kahyA pramANenA sudi bhedanI prarUpaNa karavAmAM Ave che. AmAM gautamasvAmI prabhune e prama Ne pUche che hai neraiyA NaM bhaMte / kiM suttA pucchA' 3 sa ! nA24 71 zususa cha / ke, zuM jAgRta che? agara susajAgRta baMne rUpe che? tenA uttaramAM prabhu kahe cha hai 'goyamA' 3 gautama 'neraiyA suttA' nA24Iya va susa cha. nA24Iya ja sukha che, tema kahevAne hetu e che ke, nArakImAM viratIrUpa jAgrata avasthAne hameMzA abhAva rahe che. jethI teo sumanI jema ja kahevAya che. je vAka ucAravAmAM Ave che. te avadhAraNAvALA hoya che niyama anusAra ahiyAM nArakIya jI sukha ja che ema kahevAmAM AvyuM che. ahiyAM 8 54thI ta bhane susajagata avasthAnu aNu yu che. 'no jAgarA Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 1 svapnasvarUpanirUpaNam 199 bhAvAt no suptajAgaritAH dezaviraterapyasatvAditi / 'evaM jAva cauridiyA' evaM yAvat caturindriyAH evameva-nArakaradeva ekendriyAdArabhya caturindriya paryantAH jIvAH sarvadaiva suptAH viraterabhAvAt ataeva no jAgaritA na vA supta jAgaritA iti smuditaarthH| 'paMciMdiyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte / ' paJcendriyatiryagyonikAH khalu bhadanta ! 'kiM muttA pucchA' kiM suptA ityevaM rUpeNa pRcchA praznaH tatra puncheti padam 'kiM jAgarA suttajAgarA' ityanayoH saMgrAhaka tathA ca he bhadanta ! ye ime pazcandriyatiyagayonikA jIvAste ki suptA: jAgaritA: muptanAgaritA veti prshnH| bhagavAnAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama / 'suttA' suptAH paJcendriyatiryagyonikA jIvAH ritya bhAvena sarvadaiva hote haiM / jAgarita to ye isaliye nahIM haiM ki inameM virati kA abhAva rahatA hai aura supta jAgarita isaliye nahIM haiM ki inameM dezavirati kA abhAva rahatA hai "evaM jAva cAridiyA" ina nArakoM ke jaisA hI ekendriyajIva se lekara caturindriyaparyanta ke jIva saba hI sarvadA susa hI haiM aisA jAnanA cAhie, kyoMki inameM bhI virati yA dezavirati kA sarvathA abhAva rahatA hai isaliye siddhAnta meM inheM na jAgarita kahA gayA hai aura na suptajAgarita hI kahA gayA hai| "paMcediyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte ! ki suttA pucchA" aba gautama prabhu se aisA pUcha rahe haiM ki paMcendriyatiyazca kyA supta haiM ? yA jAgarita haiM ? yA supta jAgarita haiM ? isake uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA!" he gautama! paMcendriyatiryazca jIva "suttA" supsa bhI haiM kAraNa ki inameM virati kA abhAva hai, 'no jAgarA' jAgRta nahIM hai kyoMki 'no sattajAgarA' nA24 tAtA nathI. tabha sukha nata paDatA nathI. jAgrata te teo eTalA mATe nathI ke teomAM viratine abhAva rahe che ane deza vitinA manApAthI tamA sukSa zrata para nayA 'evaM jAva cauridiyA' yA nAvAnI bhA34 mendriya thI sana yandraya sudhAnA saghaLA che hameMzA supta che. tema samajavuM. kemake temAM viratine ane deza viratine sarvathA abhAva rahe che. jethI siddhAntamAM teone jAgrata 5 nahi bhane susta 5 nAma vAmAM mAvyu che. 'paMce diya tirikkhajoNiyANaM bhate / ki suttA pucchA' va gautama svAmI prabhune me pUche che ke paMcendriya tiryaMca cha zuM supta che? ke jAgrata che. athavA susta ]ta cha. tanA uttama prabhu 4 cha hai 'goyamA' gautama! paye FFya tiya" va suttA' susta 55 2. 4126 hai tamAmA viti35 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 bhagavatI sthApavatvAt , 'no jAgarA' no jAgaritAH sarvaviratisvarUpamabodhAbhAvAt 'sutta jAgarA vi' suSmajAgaritA api viratyaviratimatvAt supta nAgaritA iti dezaviratyA jAgaritA dezAviralyA suptA iti guptajAgaritA iti, kegaMcita zrAvakatratAGgIkaraNadarzanAt / atha manuSyaviSayakaM mUtramatidezenAha-'maNussA jahA jIvA' iti 'maNussA jahA jIvA' manuSyA yathA jIvAH yathA yena prakAreNa sAmAnyajIvAnAM suptajAgaritatvAmilApaH kathitaH tathaiva ganuSyANAmapyabhilApo jJAtavyaH / manukhyAH suptA api jAgaritA api suptajAgaritA api, amilApa pakArazcettham-'maNussA NaM bhaMte ! ki suttA jAgarA suttanAgarA ? goyamA ! suttA vi jAgarA vi suttanAgarA vi' iti / atha devaviSayakaM mUtramanidezenAhainameM sarva viratirUpa prabodha kA abhAva rahanA hai| tathA dezaviratirUpa supta jAgarita avasthA kA sadbhAva ho sakane ke kAraNa ye supta jAgarita bhI haiN| jinane aMza meM inameM virati kA sadbhAva hai utane aMza meM ye jAgarita haiM aura jitane aMza meM virati kA abhAva hai utane aMza meM ye supta haiM / kitaneka tiryazca zrAvaka vratadhArI hote haiM / "maNussA jahA jIvA" jisa prakAra se sAmAnya jIvoM meM susajAgaritatva kA abhilApa kahA gayA hai isI prakAra kA abhi. lApa manuSyoM ke sambandha meM bhI kaha lenA cAhie, tAtparya yaha hai ki manuSya supsa bhI hai jAgarita bhI haiM aura supta jAgarita bhI haiM / abhiH lApa prakAra aisA hai-"maNussANaM bhaMte! kiM suttA, jAgarA suttajAgarA ? goyamA ! suttA vi jAgarA vi, suttajAgarA vi" / "vANamaMtarajohasiya vemANiyA jahA NeraDyA" vAnavyantara, jyotiSika evaM vaimAnika inameM pradhAne abhAva rahe che. jethI teo jAgRta hotA nathI. temaja deza virati rUpa supta jAgRta avasthAne sadbhAva hovAnA kAraNe teo supta jAgRta paNa che. jeTalA aMzamAM teomAM viratine sadbhAva hoya che. eTale aMzamAM te jAgRta che ane jeTalA aMzamAM viratino abhAva hoya eTalA aMzamAM te supta che. keTalAka tiryamAM paNa zrAvakanAghatene dhAraNa karavAnuM zAstromAM 4hyu cha. 'maNussA jahA jIvA' re prahAre sAmAnya vAma susta tanA abhilApa kahevAmAM Ave che. te ja prakArane abhilA5 manuSyanA sabaMdhamAM samajI le tAtparya e che ke manuSya supta paNa che. ane jAgRta paNa che. ane supaMta 5 cha. te malitA mA prabhArI cha. 'maNussA NaM bhaMte kiM suttA jAgarA goyamA suttA vi jAgarA vi suttajAgarA vi' vANamaMtarajoisiyA jahA Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 20 16 u06 sU02 svapnasya yAthArthyAyAthArthyani0 201 'vANamaMtara0' ityAdi / 'vANamaMtarajoisiyavemANiyA jahA NeraDayA' vAnavyantarajyotiSkaumAnikA yathA nairayikAH, yathA nArakAH sarvadaiva muptA no jAgaritAH na vA suptajAgaritAH tathA vAnavyantarajyotipikavaimAnikA api muptA etra no jAgaritAH na vA suptajAgaritA iti bhAvaH eteSAM ghiraterabhAvAt / / 1 // ___ itaH pUrvaprakaraNe ke samaSTAra iti pratipAditam anantaraM svapnasyaiva yAthArthyAyAthArthyavibhAgapradarzanAya Aha-saMvuDe NaM bhaMte !' ityAdi / mUlam-'laMbuDe NaM bhaMte! suviNaM pAsai asaMvuDe suviNaM pAsaha saMkhuDAbuDe sutriNaM pAsai, goyamA ! saMvuDe vi suviNaM pAsai, alaMbuDe vi suviNaM pAsai saMvuDAsaMvuDe vi suviNaM paali| saMvuDe suviNaM pAlai ahAtaccaM paasi| asaMvuDe suviNaM pAsai tahA vA taM hojjA annahA vA taM hojaa| saMvuDAsaMvuDe vi suviNaM pAsai evaM cev| jIvA gaM bhaMte! kiM saMvuDA, asaMvuDA, saMvuDAsaMvuDA? goyanA! jIvA saMvuDA vi asaMvuDA vi saMvuDAsaMvuDA vi evaM jaheka suttANaM daMDao taheba bhaanniyvyo| kai NaM bhaMte! suviNA paNNattA goyamA! bAyAlIsaM suviNA pnnnnttaa| kaha NaM bhaMte ! mahAsuviNA pannatA goyamA ! tIsaM mahAsuviNA pnnttaa| suptajAgaritva Adi ke sambandha kA kathana nairayika jIvoM ke jaisA hai| arthAt jisa prakAra se nairayika jIvoM meM kevala susatA hI kahI gaI hai usI prakAra se ina vAnanyantarAdi devoM meM bhI kevala suptatA hI hai jAgarita evaM lusa jAgarita avasthAeM nahIM haiN| kyoMki inameM na to sakala saMyamarUpa cirati hai aura na dezasaMpanarUpa viratyavirati hai / / 01 / / geraiyA' pAnavya'tara nyAtiSa bhane vaimAnikImA suta rItAva garenu' kathana nArakIya jInA pramANe che. arthAt je prakAre nArakIya mAM kevaLa suptatA ja kahevAmAM AvI che. e ja prakAre A vAnabhaMtarAdi devAmAM paNa kevaLa suptAvasthA ja che. jAgRta avasthA ane supta jAgRta avasthA A baMne avasthA teomAM nathI kemake teomAM sakala saMyama rUpa virati che ane deza saMyamarUpa virati ane avirati teomAM nathI. arthAta kaI jAtane viratibhAva nathI. e sU0 1 a0 26 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI kai NaM bhaMte ! savvasuviNA paNNatA, goyamA! vAyattari sadhasuviNA pannattA / titthayaramAyaro NaM bhaMte! titthayaraMsi gambhaM vakkamamANasi kai mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujjhati? goyamA! titthayaramAyaro NaM titthayaraMsi gambhaM bakApramANaMsi eesiM tIsAe mahAsuviNANaM ime coisamahAsuviNe pAsittANaM paDibujhaMti taM jahA-gaya-usabha-sIha-abhiseya jAba sihi c| cakkavahimAyaro NaM bhaMte ! cakkavahisi gambhaM vakkamamAmANasi kai mahAsuviNe pAsittA gaM paDibujjhaMti ? goyamA! cakkavaTTimAyaro cakkavahisi gambhaM vakkamamANaMsi eesiM tIsAe mahAsuviNANaM0 evaM jahA titthayaramAyaro jAva sirhi c| vAsudevamAyaro NaM pucchA goyamA! vAsudevamAyaro jAva vakkamamANaMsi eesiM codalaNhaM mahAsuviNANaM annayare satta mahAsuviNe pAsittA NaM pddibujjhti| baladevamAyaro pucchA goyamA baladevamAyaro jAva eesiM caudasaNNaM mahAsuviNANaM annayare cattAri mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujhaMti, maMDaliyamAyaro NaM bhaMte! pucchA, goyamA! maMDaliyamAyaro jAva eesiM codasaNhaM mahAsuviNANaM annayaraM egaM mahAsuviNaM jAva paDibujhaMti ||suu02|| chAyA-saMvRtaH khalu bhadanta ! svapnaM pazyati, asaMvRtaH svapnaM pazyati, saMvRtAsaMvRtaH svapnaM pazpati, gautama ! saMhato'pi svapnaM pazyati, asaMhato'pi svapnaM pazyati, saMhatAsaMto'pi svapnaM pazyati, saMgRhaH svapnaM pazyati yathAtathyaM pazyati, asaMhataH ravapnaM pazyati tathA vA sa bhavati anyathA vA sa bhavati, saMhatAsaMto'pi svapnaM pazyati evameva / jIvAH khalu bhadanta ! ki saMhatA, asaMhatAH saMtAsaMtAH ?, gautama / jIvAH saMgratA api asaMhatA api saMta saMtA api Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaindrikA TIkA za0 16 u06 su02 svapnasya yAthArthyAMyAthArthyAni0 203 evaM yathaiva suptAnAM daNDakastathaiva bhaNitavyaH / kati khalla bhadanta | svapnAH prajJasAH, gautama ! dvicatvAriMzat svamAH prajJatAH / kati khalu bhadanta ! mahAsvapnAH prajJaptAH, gautama ! triMzad mahAstramAH prajJaptAH / kati khalu bhadanta ! sarvastramAH prajJatAH, gautama ! dvAsaptatiH sarvasvamAH prajJaptA / tIrthakaramAtaraH khalu bhadanta / tIrthakare garbhaM vyutkrAmati (sati) kati mahAsvapnAn dRSTvA pratibuddhayante gautama ! tIrthakara - mAtaraH khalu tIrthakare garbha vyutkrAmati eteSAM tri~zada mahAsvapnAnAM (madhye ) imAn caturdazamahAsvapnAn dRSTrA khalu pratibuddhayante tadyathA - gonRpamasihAbhiSeka 0 yAvat zikhinaM ca / cakravarttimAtaraH khala bhadanta ! cakravarttini garbha vyutkrAmati kati mahAsvanAn dRSTvA khala pratibuddhayante, gautama / cakravarttimAtarazcakravarttini garbha vyutkrAmati eteSAM trizad mahAsvanAnAM evaM yathA tIrthakaramAtaro yAvat zikhinaM ca / vAsudevamAtaraH khalu pRcchA, gautama ! vAsudevamAtaro yAvad vyutkrAmati eteSAM caturdazAnAM mahAsvapnAnAm anyatarAn sapta mahAsvapnAn dRSTvA khalu pratibuddhayante / baladeva mAtaraH pRcchA gautama ! valadevamAtaro yAvat eteSAM catudezAnAM mahAsnAnAm anyatarAn caturo mahAsvapnAn dRSTvA khala pratibuddhayante / mANDalikamAtaraH khalu bhadanta ! pRcchA0 gautama mANDalikamAtaro yAvad eteSAM catudezAnAM mahAsvapnAnAm anyataramekaM mahAntaM svapnaM dRSTvA yAvat pratibuddhyante // suM0 2 // TIkA - 'saMbuDe NaM bhaMte !' saMhRtaH sAvayaviratirahitaH khalu bhadanta ! 'suviNaM pAsa' svapnaM pazyati asaMbuDe NaM suviNaM pAsa' asaMvRtaH svapnaM pazyati 'saMbuDAbuDe suviNaM pAsa' saMvRtAsaMvRtaH svapnaM pazyati / bhagavAnAha - 'goyamA' isameM pUrvapakaraNa meM svapnadarzaka kauna haiM yaha kahA jA cukA hai, aba svama ke yathArtha aura ayathArtha vibhAga ko dikhAne ke lie sUtra - kAra "saMkuDe NaM bhaMte " ityAdi sUtra kA kathana karate haiM saMbuDe NaM bhaMte! suviNaM pAsa, asaMbuDe sukSiNaM pAsaha' ityAdi / TIkArtha - a sUtra dvArA sunakara ne svapnadarzana ke viSaya meM vizeSarUpa se spaSTIkaraNa kiyA hai / isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - 'saMbuDe NaM bhaMte !' he bhadanta ! jo saMvRta sAvadha karma kI AnAthI pahelA prakaraNamAM svapna keNu jue che e khAkhatanu varNana karavAmAM Avyu che. huve svapnanu' yatha paNuM ane ayathA pazu khatAvavAne mATe (bheda khaDAvavA mATe) sUtrakAra nicenA sUtranu' kathana kare che. 'saMDe NaM bhate ! sutriNa' pAsara, asaMvuDe suviNaM pAsaI' tyAhi TIDArtha- --mA sUtrI sUtrakAre svapna darzana viSayanuM vizeSa rUpathI spaSTIkaraNa karyuM che. AAmAM gautama svAmI prabhune evI rIte pUche che ke 'saMDe NaM bhaMte / suviNaM pAisa' he lagavAn ! ke saMta che te svapna yo che ? Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 . bhagavatosUtra he gautama ! 'saMvuDe vi suviNaM pAsaI' saMhato'pi svapnaM pazyati 'asaMvuDo vi saviNaM pAsaI asaMhato'pi svapnaM pazyati 'saMvuDAsaMbuDe vi muviNaM pAsaI' saMTatAsaMvRto'pi svapnaM pazyati dezavirataH zrAvaka ityarthaH sarve'pi svapnaM pazyantItyarthaH / nanu yadi saMvRto'pi svapnaM pazyati, asaMhato'pi svapnaM pazyati, saMhatAsaMvRto'pi svapna pazyati, tadA saMhatAsaMvRtAdInAM ko bheda ityAzaMkya eteSAM vailakSaNyapratipAdanAya Aha-saMvuDe suviNaM' ityAdi 'saMvuDe suviNa pAsaha ahAtacca pAsaI' saMvRtaH svapnaM pazyati yathAtathya pazyati tathya-satyamanatikramya vartamAnaM yathAtathyam satyameva nivRtti karanevAlA hai vaha 'suviNaM pAla' svapna dekhatA hai 1 'asaMvuDe suviNa pAla' yA jo asaMvRta hai vaha svapna dekhatA hai ? yA 'saMdhur3AsaMbuDe suviNaM pAsa jo saMvRtAsaMrata hai vaha svapna dekhatA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama !' 'saMbuDe vi suviNaM pAsai' jo saMkRta hotA hai vaha bhI svapnadekhatA hai| 'asaMbuDevi viNaM pAlai' jo asaMvRta honA hai vaha bhI svapna dekhatA hai| tathA 'saMvuDAsaMghuDe vi suviNaM pAsaI' jo saMvRttAsaMvRtadezaviratazrAvaka hai vaha bhI svapna dekhatA hai| arthAt ye taba bhI svapna dekhate hai / isa prakAra ke kathana se yahAM para aisI AzaMkA ho sakatI hai ki jaba saMvRta bhI svapna dekhatA hai, asaMvRtta bhI svapna dekhatA hai, aura saMvRtAsaMkRta bhI svapna dekhatA hai to phira saMvRttAsaMvRtAdikoM meM bheda kyo rahA ? isa zaMkA kI nivRtti ke liye ina meM vilakSaNatA-bheda-pratipAdana ke liye aisA kahA gayA hai-ki-'saMvuDe suviNaM pAsaha, ahAtacca pAlaI saMkRta jo svapna dekhatA hai vaha usa athavA 'asaMvuDe NaM suviNa pAsaI' 2 asa1 ch| 21 me cha athavA to 'saMvuDAsaMvuDe suviNa pAvaI' 2 sanatAsanata cha ta ta cha ? tenA uttaramA mahAvIra prazu 42 cha'goyamA' gItama ! saMvu De vi suviNa pAsaI' 2 sanata DAya che ta 5 215 punya cha 'asaMvuDA vi suviNaM pAsai' 2 mata ch| che. 55 svAdu cha tathA 'saMvuDA saMvuDe vi suviNa pAsai' ra sanatAsa vrata-zavirati zrApa che. te 55 svapna jue che. arthAt saMgrata-asaMgrata ane saMgratAsaMgrata badhA svapna jue che. A kathanathI ahiyAM evI zaMkA thAya che je saMvata paNa svapna dekhe che. asa vrata paNa savapna dekhe che. ane saMgratA-saMvata paNa na jue che. te pachI A traNemAM bheda zuM rahyo? A zaMkAnA nivAraNa mATe temAM bheda mAmatabhA prabhu bhA pramANe 4 cha. hai, 'saMvuDe suviNaM pAsai ahataccaM pAsaI' Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA ze016 u06 sU02 svapnasya yAthArthyAyAthArthyani0 205 sarvaprakAreNApAyarahitaM pazyati yathA vIraprabhuNA chadmasthAvasthAyAzcaramarAtrAvasAne dRSTaM tatsarvaM satyaM jAtamiti yadyapi sarveSAM saMvRtAdInAM svapnadarzanaM kathitaM tathApi saMhatasya yAdRzaM svapnadarzana jAyate tat satyaM bhavati, anyayoyostu yathAtathyamayathAtathyaM vA svapnadarzanaM bhavati kAryasya lakSaNyAta tatkAraNayorapi vailakSaNyaM bhavatIti / iha saMhato viziSTatarasaMvRtatvayukta evaM grAhyaH, sa ca prAya: kSINamalatvAt devatAnugrahayuktatvAcca satyameva svapnaM pazyatIti / 'asaMvuDe suviNaM pAsai tahA vAtaM hojnA annahA vA taM hojjA' asaMyataH svapnaM pazyati tathA vAsa svapna ko yathAtathya-satya ko ullaMghana na karake hI dekhatA hai arthAt saMvRta jIva saMyamI puruSa ke dvArA dekhA gayA svapna satya hI hai asatya nahIM, jaisA kI vIraprasune chaasthAvasthA kI carabharAtri ke anta meM jo svapna dekhe the-ve laya satya hue / yadyapi saba saMvRtAdikoM ke svapna kA dekhanA kahA~ gayA hai tathApi saMvRta ke jaise svapnadarzana hotA hai vaha to satya hI hotA hai, asaMvRtta aura saMvRttA saMvRta ina do kA svapnadarzana satya bhI hotA hai aura asatya bhI hotA hai| kArya meM bhinnatA hone se kAraNa meM bhI bhinnatA hotI hai yahAM saMvRta pada se viziSTatara saMvRtatva se yukta jIva hI grahaNa kiyA gayA hai, yaha prAyaH kSINamala vAlA hone se aura devatA ke anugraha se yukta hone se sasya hI svapna dekhatA hai| 'asaMvuDe suviNaM pAsaha, tahA vA taM hojjA annahA vA taM hojjA' 'asaMvRta jIva jo svapna saMvRta-sAvadyapravRtti vagarane je svapna jue che. te yathAtathya ne eTale satyanA ullaMghana vinAnuM ja jue che. arthAt saMvRta dvArA levAmAM Avela svapna satya ja hoya che. asatya hetuM nathI. jema ke mahAvIra prabhue chadmastha avasthAnI chellI rAtrInA aMtamAM je zvapna joyA hatA te saghaLA satya ja thayA hatA. jo ke saMvRtAdikene badhAja svapna dekhA. vAnuM kahyuM che. te paNa saMvRtane je svapna darzana thAya che te te satya ja hoya che. asaMvRta ane saMvRtAsaMvRtanuM nidarzana satya sAcuM paNa hoya che. ane beTu paNa hoya che kAryamAM judApaNuM hevAnA kAraNe kAraNamAM paNa judApaNu hoya che. ahiMyA saMvRta padathI vizeSa prakAranA sAvadyapravRtti vagaranA jIvanuM ja grahaNa karavAmAM AvyuM che. te prAyaH kSINuLavALA hevAthI ane devatAonA sa vANA (pApa) pAthI satya 1 1 me . 'asaMvuDe suviNaM pAsai, tahA vA taM hojjA annahA vA taM hojjA' asata asayabhI pare Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 bhaMgavatIstre bhAti tathA vA kadAcit satya eva bhavati anyathA vA sa bhavati, kadAcid asa. tyo'pi bhavati, saMvRtasvapnavad asaMvRtasvapnasya naikAntiko niyamo yadayaM satya eva bhavet kintu kadAcid yathAtathyo'pi bhavet kadAcidayathAtathyo'pi bhavediti / 'saMvuDAsaMvuDhe suviNaM pAptai evametra' saMvRtAsaMtaH svapnaM pazyati evameva, evamiti sannihitaparAmarzakatvena sAnnidhyatayA parAmRSTasyAsaMdRtasya upAdAnAd asaMtamat saMvRtAsaMTato'pi svapnaM kadAcit yathAtathyaM kadAcidayathAtathya vA pazyatItyarthaH / atha jIvAdiSu saMhatAdikaM darzayannAha-'jIvA NaM' ityAdi / 'jIvA NaM bhaMte / ' jIyAH khalu he bhadanta ! 'kiM saMvuDA vi asaMvuDA vi saMbuDA dekhatA hai vaha vaisA bhI hotA hai-arthAt kadAcit satya bhI hotA hai / aura kadAcit asatya bhI hotA hai, saMvRta ke dvArA dekhe gaye sthAna ke jaisA isake svapna meM aisA niyama nahIM hai ki yaha satya hI ho kintu yaha kadAcit satya bhI hotA hai aura kadAcit asatya bhI hotA hai 'saMvuDosaMyuDe luviNaM pAsaha ' isI prakAra se jo jIva saMvRtAsaMvRta hotA hai aura vaha jo svapna dekhatA hai vaha usakA dekhA huA svapna kadAcit satya bhI hotA hai aura kadAcit asatya bhI hotA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jIvANaM bhaMte ! kiM saMvuDA asaMvuDA, saMvuDAsaMghuDA' he bhadanta ! jIva saMvRta hote haiM ? yA asaMvRta hote haiM ? yA saMvRttAsaMvRta hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA !" he gautama! 'jIvA saMbuDA ci, asaMbaDA vi saMbaDAsaMkhuDA vi' vapna jue che. te keIvAra satyapaNuM hoya che. ane keIvAra asatya paNa hoya che. arthAta jevuM jue che. te tevI ja rItanuM hoya che. ane keIvAra anyathA eTale ke tenAthI judI ja rItanuM hoya che. saMvate joyelA savapnanI mAphaka asaMvatanA svapnamAM e niyama hoto nathI ke te satya ja hoya paraMtu te kaI vakhata satya paNa hoya che. ane keI vakhata asatya paNa hoya che. 'saMdhuDAsaMvuDe suviNaM pAsaha' re 7 satAsa vRta zariti zrA14 jAya che. ane te je savapna jue che, te svapna koIvAra satya paNa hoya che. ane keIvAra asatya paNa hoya che. have gautama svAmI jInA saMvRta, asaMvRta, saMvRtAsaMvRta paNA viSe prabhune pUchatAcha hai 'jIvA Na bhaMte ki saMvuDA asaMvuDA saMvuDAsavuDA' 3 bhagavana jIva saMvRta hoya ke asaMvRta hoya che. athavA saMvRtAsaMvRta hoya cha 1 ten| uttaramA prabhu cha hai 'goyamA' he gautama ! 'jIvA saMvuDA vi Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u06 sU02 svapnasya yAthArthyAyAthArthyani0 207 saMvuDA vi' jIvAH saMvRtA api asaMvRtA api saMkRtA'saMvRtA api bhavantIti, 'evaM jahera suttANaM daMDabho taheca bhANiyanyo 'evaM yathaiva suptAnAM daNDakastathaiva nArakAdivaturviMzatidaNDa keSu bhaNitavyaH / svapnAdhikArAdeva svapnabhedaM darzayitumAha-'kaiNaM bhNte|' ityAdi / kaha NaM bhaMte! kati saMkhyakAH khalla bhadanta ! 'muvigA pannatA' svapnAH prajJaptAH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' gautama ! 'vAyAlIsaM suviNA pannatA' dvicatvAriMzat svapnAH prajJaptAH, viziSTaphalasUcakAH svapnA dvicatvAriMzadeva bhavanti, anyathA tu asaMkhyeyA eva svapnA bhavanti iti jJeyam / 'kai NaM bhaMte !' kati khalla bhadanta ! 'mahAsuviNA pannattA' mahAsvapnAH bhajJatAH kathitAH mahAntazca te svapnAH iti mahAsvapnAH svapnaniSTha jIva saMvRta bhI hote haiM asaMvRta bhI hote haiM aura saMvRtAsaMvRta bhI hote haiM / 'evaM jaheba suttANaM daMDao-taheva bhANiyavyo' isa prakAra jaisA pahile suptoM kA daNDaka kahA hai, usI prakAra se narakAdicatu. vizati daNDaka meM saMvRtAdika daNDaka bhI kahalenA caahiye| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'kaha NaM bhate! suviNA paNNattA' he bhadanta ! svapna kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! bayAlIsaM suviNA paNNattA' he gautama | svapna 42 kahe E gaye haiM arthAt jo svapna viziSTa phala ke sUcaka hote haiM ve 42 hI hote haiN| nahIM to aise vaise svapna to asaMkhyAta hote haiN| aba __ gautama prabhu se aisA pUchate hai-'kaha Na bhaMte! mahA suviNA pannattA' he bhadanta ! mahAsvapna kitane hote hai ? ye svapna mahAphala ke sUcaka hote asaMvuDA vi saMvuDA saMvuDA vi' 71 savRta paDAya che. masa vRta paDAya cha. bhane savRtAsata para DAya che. 'evaM jaheva suttANaM daMDao taheva bhaannicaDyo pahelA jevI rIte suptanA viSayane daMDaka kahyo che. eja rIte nArakAdi cevisa daMDakamAM saMvRtAdika daMDaka paNa samajI levo. have gautama svAmI prabhune me pUche che / 'kai NaM bhaMte ! suviNA paNNattA' lagavan ! naramA mAnA 4aa cha. tanA attaramA maDAvIra prabhu 43 cha hai 'goyamA bayAlIyaM suviNA paNNattA' gotama ! natAlIsa (42) mAranA 4aa che. arthAta 2 svapna vizeSa phalane banAvanArA hoya che te svapna (42) be tAlIsa prakAranA che arthAta jevA tevA svapna te aneka hoya che. have gautama svAmI mahAsvapnane prakAre jANavAnI IcchAthI mahAvIra prabhune me pUche che / 'kai NaM bhaMte mahAsuviNA paNNacA' 3 mAvan ! mahA -- - - -- - - - -- - 1. . . Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 208 bhagavatIsUtre mahattvaM ca mahatphalamvakatvam phalaniSTaM mahatvaM ca, inaraphalApekSayA'tizAyitvam , tathA ca itaraphalApekSayA vilakSaNaphalamcakatvameva mahAsvapnatyamiti / bhagavA. nAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' gautama ! 'tIsa mahAmuviNA pannattA' triMzattriMzasaMkhyakAH mahAsvapnAH gataptA: karaNaM maMte !' kati khalu bhadanta ! 'saba suviNA paNNattA' sarvasvapnAH prajJatA he bhadanta ! saMkalanayA sarve kiyannaH ravAnA bhavantIti mshnH| bhagavAnAha -'golamA! va.banarisamavigA gattA he gautama ! dvAyaptatiH sarvasvamAH prajantAH / gid dvicatvAriMzacceti sarvasAlanayA dvisaptatireva svamA ini bhagavad uttAm / 'titthagaramAyaro NaM bhaMte !' tIrthakaramAtaraH khalu bhadanta ! 'tityagaraMsi gambhaM vakApramANaMsi' tIrthakare garma vyutkrAmati haiM-isaliye inheM mahAsvapna kahA gayA hai| itara phala kI apekSA inake dvArA sUcita phala meM atizayitA rahatI haiM-halaliye tara phalA. pekSayA vilakSaNa phala-sUcaka hone se hI svapna meM mahAsvapnatA kahI gaI hai| uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamAta.saM mahA suviNA paNNattA' he gautama ! mahAsvapna 30 kahe gaye haiN| kaI NaM bhaMte ! savvasuviNA paNNattA' he bhadanta / isa prakAra se samasta svapna kitane hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! bAvatari savva suviNA paNNattA' he gautama! saba svapnasaMkalanA se 72 hote haiN| aba inhIM svapnoM ke sambandha ko lekara prabhu se gautama isa prakAra se pUchate haiM-'tisthayaramAyaro NaM bhaMte / tisthagara si gambhavakkamamANami' he bhadanta ! tIrthaMkara kI svapna keTalA prakAranA kahyA che. je svapna mahAphaLane ApanArA hoya che. te sva mahAsvapna kahevAya che. bIjA svapnanA phaLanI apekSAe A savaM dvArA sUcavela phaLamAM atizayatA (vizeSapaNuM) rahe che jethI bIjA phaLanI apekSAe vilakSaNa phaLanuM sUcaka hovAthI ja A svapnamAM mahAsvapnatA kahI che. gautamasvAmInA A praznanA uttaramAM mahAvIra prabhu kahe che ke 'goyamA ! tIsaM mahAsuviNA paNNattA' he gautama ! mahAvana trIsa jAnA 4aa che. 'kai NaM bhaMte ! savva puviNA paNNacA bhagavan mA zata madhA maLIne svapnanA keTalA prakAra hoya che ? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke 'goyamA ! vAvattari savva suviNA paNNattA' ke gItamA adhA bhajIna 21nanA (72) mAta2 2 4aa che. have A svapnanA saMbaMdhane laIne gautama svAmI prabhune evuM pUche cha, 'titthayaramAyaro NaM bhaMte ! tityagara si gambhaM vakkamamANaMsi' lAn / tirthaMkara mAtAo jyAre tirtha kare teonA garbhamAM Ave che. tyAre Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameya candrikA TIkA za0 16 u06 sU02 svapnasya yAthArthyAyAthArthyani0 109 sati 'kai mahAmuviNe' kati mahAsvamAn-mahAphalamUcakatriMzatasvapnamadhyAt katamAn mahAsvamAn 'pAsittA NaM paDibujhaMti' dRSTvA khalu pratibuddhayante ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'titthagaramAyaro NaM' tIrthakaramAtaraH khalu 'titthagaraMsi gambhaM rakkamamANasi' tIrthakare garbha vyutkrAmati-svajananyA udare tIrthakare samAgate satItyarthaH 'eesiM tIsAe mahAmudiNANaM' eteSAM triMzanmahAsvamAnAM madhye 'ime codasa mahAmuviNe pAsittA NaM paDibujjhati' imAn vakSyamANAn caturdazamahAsvamAn dRSTvA khalu pratibuddhayante / mahAphalasUcakAn catudazamahAsvamAneva parigaNayannAha-'taM jahA' ityAdi / 'taM jahA' tadhathA 'gaya-usama -sIha abhiseya jAba sihiM ca' ganaSabhasiMhAbhiSeka0 yAvat zikhinaM ca atra yAvatpadena puSpamAlAyugala-vandrasUrya -dhvaja-kumbha-pajha-sarovara-kSIra-samudravimAna mAtAe~ jaba ve unake garbha meM A jAte haiM / 'kaha mahAsuviNe pAsittA' taba 30 mahAsvapanoM meM se kitane mahA svapnoM ko dekhakara 'NaM paDivujjhali' jagatI haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gotama ! 'nitthagaramAyaroNaM tisthagaraMsiMgabhaM vakkamamANasi tIrthakara kI mAtAe~ jaba tIrthakara unake garbha meM avatarita ho jAte haiM usa samaya meM 'eesiM tIsAe mahAsuviNANaM ime coddala mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujjhaMti' ina 30 mahAsvapnoM meM se ina caudaha mahAsvapnoM ko dekhakara prativuddha ho jAtI haiM-jaga jAtI haiM-14 mahAsvapna ila prakAra se haiM-'gaya-ulabha-sIha-abhiseya jAva siMhiM ca' gaja, vRSabha, siMha, abhiSeka, pAvatpada grAhya-puSpamAlAyugala, candra, sUrya, dhvaja, kumbha, padmasarovara, kSIra samudra, vimAna aura ratnarAzi 'kai mahAsuviNaM pAsittA' zrIsa mahA mAnA / 21. ma. 'NaM paDivujjhati' tamAnI mAtAmme on naya cha 1 ten| uttaramA prabhu he cha hai 'goyamA' he gautama / 'titthagaramAyaro NaM tityagaraMsi gama vakkamamANaMsi' titha"42nI mAtA nyAre tire| tayA gamabhA mA che tyAre 'eesi tIsAe mahAsuviNANaM ime codasamahAsuviNe pAsittA NaM eDibujjhati' mA trIsa prakAranA mahAsvapno paikI cauda mahA svapnane joIne pratibuddha thAya che. arthAt atell anya cha ta yo bhaDA2582 mA pramANe che. 'gaya-usabha sIha abhiseya jAva lihiva' (1) , (hAthI) (2) vRSabha (TE) (3) siDa (4) bhani mAyA yAvat 54thI (5) 405mAtA yugala (1) 'dra (7) sUryaH (8) Jan (6) 4 (10) 5saza12 (majIvANutA ) (11) bha027 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 - - bhagavatIsare -ratnarAzayaH agnizikhA iti nava saMgrAhyAH shaastrmtipaaditaaH| 'cakkavahimAyaroNaM bhaMte !' cakravatimAtaraH khalu bhadanta ! 'cakkaTTisi gama vakkapramANaMsi' cakravartini garbha vyutkrAmati 'kai mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujhaMti' kati mahAsvamAn dRSTvA khalu pratibuddhyante ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautm| 'cakavahimAyaro' cakravattimAtaraH 'cakATisi gambhaM rakamamANasi' cakravartini garbha vyutkrAmati 'eesi tIsAe mahAmudiNANaM ime cauddasa mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujjha ti' eteSAM triMzanmahAsvapnAnAM madhye imAn caturdazamahAsvamAn dRSTvA khalu prativuddhayante 'evaM jahA titthagaramAyaro jAva sihica' evaM yathA tIrthakarayAtaro yAvat zikhina ca yathA tIrthakaramAtarastIrthakare garbha samAgate sati mahAphalamacakatriMzatsvamAnAM madhye gajAdicaturdazamahAsvamAn dRSTvA pratibuddhayante, tathA cakravatti mAtaro'pi cakravartini garbha samAgate sati mahAphala sUcakAn gajAdi zikhiparyantAn caturdazamahAsvapnAn pazyanti dRSTvA ca prativuddhayante iti bhAvaH / 'vAsudevamAyaro NaM pucchA' vAsudevamAtaraH khallu iti pRcch| vAsudevamAtuH svmagnishikhaa| aba gautama pramu se aisA pUchate haiM-'cakkaTTimAyaro NaM bhaMte !' cakravartI kI mAlAe~ he bhadanta ! jaba cakravartI unake garbha meM A jAte hai taba14 mahAsvapnoM meM se kitane svapnoM ko dekhakara jaga jAtI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! cakkavaTTimAyaro0' he gautama ! cakravartI kI mAtAe~ jaba cakravartI unake garbha meM A jAte hai| taba 30 mahAsvapnoM meM se pUrvokta 14 mahAsvapnoM ko dekhakara prativuddha ho jAyA karatI hai| ____ aba gautama prabhu se aisA pUchate hai- vAsudevamAyaro NaM pucchA0' he bhadanta ! vAsudevoM kI mAtAe~ 14 mahAsvanoM meM le kitane mahAsvapnoM kSAra samudra (dhano samudra) (12) vibhAna (13) mana ratnarAzI (ratnanA . DhagA , DIsa, bhA, mAdI, sAnu) bhane 14 maGiaralel. vegautama svAmI prabhune me dhUche che hai 'cakkavaTTImAyaro gaMbhate !' he bhagavan! cakravati rAjAe temanI mAtAnA garbhamAM Ave che. te vakhate temanI mAtAe A cauda mahAsvane pikInA keTalA mahAno joIne on anya cha 1 tenA uttaramA mahAvIra prabhu 43 cha hai 'goyamA cakkavaTTI mAra he gautama cakravatinI mAtAo jyAre cakravati temanA udaramAM Ave che tyAre A trIsa mahAsvapna paikInA upara kahelA (14) cauda mahAsvatene joIne jAgI jAya che. have gautama svAmI prabhune evuM pUche che ke 'vAsudevamAyaro NaM pucchA' 3 mApana ! vAsudevAnI mAtAmA lyAre vaasudev| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u06 sU02 svapnasya yAthArthyAyAthArthyani0 211 viSaye pUrvapadarzitarUpeNa praznaH kartavyaH tatra puccheti padena 'bhaMte ! vAsudevaMsi gambhaM vakkamamANasi kai mahAsuviNe pAsittA gaM paDivujhaMti' etadantasya sampUrNasyApi praznavAkyasya grahaNaM bhavatIti / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA !" hai gautama ! 'vAsudevamAyaro jAva vaMkramamANaMsi' vAsudevamAtaro yAvad nyutkrAmati, atra yAvatpadena 'vAsudevaMsi gambha' ityanayohaNaM bhavati 'eesiM coisaNhaM mahAmuviNANaM' eteSAM caturdazAnAM mahAsvapnAnAm 'annayare satta mahAmuviNe' anyatarAn samahAsvapnAn 'pAsittA NaM paDibujjhati' dRSTvA khalu matibuddhayante 'baladevamAyaro pucchA' baladevamAtaraH pRcchA anApi pucchatyanena 'NaM bhaMte ! vala devaMsi gambhaM vakkamamANAsi kai mahAmuviNe pAsittA NaM paDivujjhati' ityantasya saMpUrNasya praznavAkyasya saMgraho bhavatIti / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / ko unake garbha meM A jAne para dekhatI hai ? aura dekhakara pratibuddha hotI hai ? yahAM 'pucchA' pada se 'bhate! vAsudevaMsi gambhavakkamamANaMsi kai mahAsuviNe pAsittA NaM paDivujjhati' isa pATha kA grahaNa huA hai| isa prazna vAkya ke uttara meM prabhu kahate haiN| 'vAsudevamAyaro jAva vakkamamANasi' he gautama ! vAsudevoM kI mAtAe~ jaba vAsudeva unake garbha meM A jAte haiM taba 'eesiM codasaNhaM.' ina 14 mahAsthAnoM meM se koI sAta mahAsvapnoM ko dekhakara prativuddha hotI haiM / 'baladevamAyaro pucchA' 'yahA~ pucchA' zabda se aisA AlApa banAkara gholanA cAhiye-'yala devamAyaroNa maMte! baladevasi gambhavakkamamANati kA mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujjhati he bhadanta ! baladevakI mAtA jaba baladeva janake garbha meM A jAte haiM-taba kitane mahAsvamoM ko dekhakara pratiyuddha cheenA garbhamAM Ave che. tyAre keTalA mahAsvapna joIne jAgI jAya che. mAhiyA 'purch|' se 54thI 'bhaMte vAsudevaMsi gambha vakkamamANaMsi kai mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujyati' mA 42 saya thye| che. yA praznavAyanA uttaramA prabhu he cha'vAsudevamAyaro jAva vakkamamANaMsI hai gautama vAsudevenI mAtAe jyAre vAsudeva teonA garbhamAM Ave che. tyAre 'eesi' coisaNaM' yA yauha bhalA kanInA sAta mahApAnAna nadhana pratimuddha thAya che. a amil jaya cha 'baladevamAyaro pucchA' mAhiyAM 'pusch|' se pahathI nIce prmaannen| mAtA sama sevA. 'cala devamAyaroNa bhaMte ! paladevaMsi gambha vakkamamANasi kai mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujjhati' sAvana mAvanI mAtA nyAre saNa tamanA gama mAM AvI che tyAre keTale mahAvane joIne pratibaMdhita thAya che, Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 bhagavatIsUtre 'goyamA !' he gautama ! 'baladevamAyaro jAva' valadevamAtaro yAvat atra yAvatpadena 'NaM baladevaMsi gambhaM vakkamamArNasi' ityantasya grahaNaM tathA ca valadeva mAtaraH khalu baladeve garbha vyutkrAmati satItyarthaH saMpadyate 'eesiM cohasaNDaM mahAmuviNANaM annayare cattAri mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujhaMti' eteSAM caturda zAnAM mahAsvapnanAm anyatarAn caturo mahAsvapnAn dRSTvA pratibuddhayante / 'maMDaliyamAyaro NaM bhaMte pucchA' mANDalikapAtaraH khalu bhadanta ! iti pRcchA pUrvavat praznaH 'maDaliyasi gambha vakkamamANasi kai mahAmuviNe pAsittA NaM paDivujhaMti' hotI hai ? isake uttara meM prabhune kahA-'goyamA! baladevamAyaro jAva' he gautama! baladeva kI mAtA jaba paladeva unake garbha meM A jAte haiMtaba ina 14 mahAsvapnoM meM se kinhIM 4 mahAsvapnoM ko dekhakara pratiyuddha hotI hai| yahAM yAvatpada se 'NaM baladevaMli gambhavakkamamANasi' yahAM taka kA pATha saMgrahIta huA hai / tathA ca yaha AlApaka isa prakAra se batAkara uttararUpa se kahanA cAhiye-'baladevamAyaro NaM baladevasigambhavakkamamANali eesiM coddalaNhaM mahAsuviNANaM annayare cattAri mahAsuviNe pAsintA NaM paDivujjhati' ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate hai-'maMDaliyamAgha NaM bhaMte ! pucchA' yahA~ para bhI 'pucchA' zabda se 'maMDaliyaMli gambhaM vakkamamANaMsi kaha mahAsuviNe pAsittANaM paDivujjhati' isa pATha kA saMgraha huA haitathA-ca-he bhadanta ! jaba mAMDalika rAjA apanI mAtA ke garbha meM AtA hai taba usakI mAtA kitane mahAsvapnoM ko dekhakara prativuddha matha't l nayatanA uttarama prasu cha hai 'goyamA baladelamAyaro jAva' gItama! majavanI bhAta nyAre maja tamanA sabhA mAve che tyAre A cauda mahAsvapno paikInA cAra mahAsvapno jAIne prati buddha thAya cha. merale laya che. maDiyA yAvat' 54thI 'NaM baladevaMsI gama' pakkamamANaMsi' ahi sudhAnA paain| sa thayo cha. sa. mA bhAtA nIce pramANe batAvIne uttara rUpe sUtramAM kahevuM joIe te AlApaka A pramANe che. 'baladeva mAyaro NaM valadevasi gama' vakkamamANakhi codasaNhaM mahA suviNANaM annayare cattAri mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujjhati !' ve gautama svAmI prasune ye bhUche che hai 'maMDaliyamAyaroNaM bhane ! pucchA' mA pazu yaya 'pucchA' me zAthI 'maMDaliyasi gambhaM vakkamamANaMsi kai mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujjhati' mA paaine| saba thy| che. tanA artha mA Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnAH 213 iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'maMDaliya mAyaro jAva' mANDalikamAtaro yAvat 'eesi codasahaM mahAsuciNANaM' eteSAM caturdazAnAM mahAsvapnAnAM madhye 'annayaraM evaM mahAsuviNa jAva paDivujjhati' anyataram ekaM mahAsvapnaM yAvat pratibuddhayante mANDalikasya mAtaro mahAphala sUcakacaturdazasvapnamadhyAt yaM kamapi ekaM mahAsvapnaM dRSTrA pratibuddhayante iti samuditArthaH // sU0 2 // svapnAdhikArAdeva idamapyAha - 'samaNaM bhagavaM' ityAdi / mUlam -'samaNe bhagavaM mahAvIre chaumatthakAliyAe aMtima rAiyaMsi ime dasamahAsuviNe pAsitA NaM paDibuddhe taM jahA egaM caNaM mahaM ghorarUvaM dittagharaM tAlapisAyaM suviNe parAjiyaM pAsitANaM paDibuddhe 1 / egaM ca NaM mahaM sukillapakkhagaM puMsakoilaM suviNe pAsittANaM paDibuddhe 2 / egaM ca NaM mahaM cittavicittapakkhagaM puMskoilagaM suviNe pAsittA NaM paDibuddhe 3 / egaM ca NaM mahaM dAmadurgaM savvarayaNAmayaM suviNe pAsittA NaM paDibuddhe 4 | evaM caNaM mahaM seyaM govaggaM suviNe pAsittA NaM paDibuddhe 5 / hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! maMDaliyamAyaro jAva' yahAM yAvada se 'eesi coddalanhaM mahAsuviNANa annagharaM evaM mahAsuviNa jAva pArittA par3ivujjhati' he gautama ! maoNDalika rAjA kI mAtA jaba mAMDalika rAjA unake garbha meM avatarita ho jAtA hai taba 14 mahAsvanoM meM se kisI eka mahAsvapnoM ko dekhakara pratibuddha ho jAtI hai // sU0 2 // pramANe che. he bhagavAn! jyAre mAMDalika rAjA tenI mAtAnA garbhamAM Ave che. tyAre tenI mAtA keTalA mahAsthyane joIne pratibuddha thAya che ? tenA uttarasAM alu ThaMDe che. goyamA ! maMDaliyamAyaro jAva' maDiyAM yAvat yahathI 'erasi' coddasahaM mahAsuviNANaM annayara evaM mahAsuviNaM jAva pAkhittA pahi vujjhati' he gautama bhAMusiGa rAjanI bhAtA nyAre bhAMDesiGa rAma tenA gamAM Ave che. tyAre A cauda mahAsvapnA paikInA keAI eka mahAsvapnane joIne pratiSuddha thAya che. arthAt jAgI jAya che. ! sU0 2 ! Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 bhagavatI sUtre egaM ca rNamahaM paumasaraM savvao samaMtA kusumiyaM suviNe pAsittA NaM paDibuddhe 6 / evaM ca NaM mahaM sAgaraM ummIvIyIsahasa kaliyaM bhuyAhiM tinaM suviNe pAsittA NaM paDibuddhe 7 / egaM ca NaM mahaM diNayaraM teyaeNaM jalaMtaM suviNe pAsittANaM paDibuddhe / egaM caNaM mahaM hariveruliyavannAbheNaM niyageNaM aMteNaM mANusuttaraM pavvayaM santrao samaMtA AveDhiyaM pariveDhiyaM suviNe pAsitANaM paDibuddhe 9 / egaM ca NaM mahaM maMdarapavvae maMdaracUliyAe uvariM sIhAsaNavaraNayaM appANaM suviNe pAsittANaM paDibuddhe 10 / japaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM ghorarUtraM dittadharaM tAlapisAyaM suviNe parAjiyaM pAsittA paDibuddhe taNgaM samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM mohaNijjaM kammaM mUlAo ugghAie 1, javaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM sukilla jAva paDibuddhe taNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre sukkajjhANovagae viharai 2 / jaNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM cittavicitta jAva paDibuddhe taSNaM samaNe bhagavaM mahAvIre vicittaM sasamayaparasamaiyaM duvAlasa~gaM gaNipiDagaM Aghavei, pannatrei parUveha daMsei nidaMsei uvadaMsei taM jahA AyAraM? sUyagarDara jAva diTTivAyaM 12|3 | jaNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre evaM mahaM dAmadugaM savvarayaNAmayaM suviNe pAsitANaM paDibuddhe taNaM samaye bhagavaM mahAtrIre duvihe dhamme pannavei taM jahA agAradhammaM vA aNagAradhammaM vA4 | japaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre evaM mahaM seyagovaggaM jAva paDibuddhe taNaM Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnAH 215 samaNasta bhagavao mahAvIrassa cAuvaNNAinne samaNasaMdhe taM jahA samaNA samaNIo sAvayA saaviyaao5| japaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM paumasaraM jAva paDibuddhe taNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre cauvihe deve pannavei taM jahA bhavaNavAsI vANamaMtaraM joisiyvemaannie6| jaNaM lamaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM sAgaraM jAva paDibuddhe tannaM samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM aNAie aNavadagge cAuraMtasaMsArakaMtAre tinne / jannaM samaNaM bhagavaM mahAvIre egaM mahaM diNayaraM jAva paDibuddhe taNaM samaNahata bhagavao mahAvIrassa aNaMte jAva kevalavara nANadaMsaNe samuppanneTAjaNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM hariyaveruliya jAva paDibuddhe taNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa orAlA kittivannasahasiloyA sadevamaNuyAsure loe pariNamaMti iti khalu samaNe bhagavaM mahAvIre iti khallu samaNe bhagavaM mahAvIre 9 / janne samaNe bhagavaM mahAvIre maMdarapabbae maMdaracUliyAe jAva paDibuddhe taNaM samaNe bhagavaM mahAvIre sadevamaNuyAsurAe parisAe majjhagae kevalIdhammaM Aghavei jAva uvadaMsei ||suu.3|| __ chAyA-zramaNo bhagavAna mahAvIraH chamasthakAlikAyAm antimarAtrau imAna dazamahAsvapnAna dRSTvA khallu pratibuddhaH tadyathA ekaM ca khalu mahAntaM ghorarUpaM dIptadharaM tAlapizAcaM svapne parAjitaM dRSTvA khalu prativuddhaH 1 / ekaM ca khalu mahataM zuklapakSakaM puskokilaM svapne dRSTvA khalu pratibuddhaH 2 / ekaM ca khalu mahAntaM citra vicitrapakSakaM puMskokila svapne dRSTayA khallu prativuddhaH 3 / ekaM ca khalu mahAntaM dAmayugaM sarvaratnamayaM svapne dRSTA khalu prativuddhaH 4 / ekaM ca khalu mahAntaM zvetaM govarga svapne dRSTvA khalu pratibuddhaH 5 / ekaM ca khalu mahat padmasaraH sarvataH samantAt kusumitaM svapne dRSTvA khalu prativuddhaH 6 / ekaM ca khalu mahAsAgaram Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 bhagavatIstre UrmivIcisahasrakalitaM bhunAbhyA~ tIrNam svapne dRSTvA khalu prativuddhaH 7 / ekaM ca khalu mahAntaM dinakara nejasA jvalanta svapne dRSTvA khalu prativuddhaH 8 / ekaM ca khalu mahAntaM haritavaiDUryavarNAbhena nija kena atreNa mAnupotaraM parvata sarvataH samantAd AveSTitapariveSTitaM sapne dRSTvA khala pratiyuddhaH 9 / ekaM ca khalu mahAntaM mandare parvate mandaraculikAyA upari siMhAsanavaragatam AtmAna svapne dRSTvA khalu prativuddhaH 10 yat khalu zramaNo magavAn mahAvIraH ekaM mahAghorarUpaM dImadharaM tAlapizAcaM svapne parAjitaM dRSTvA pratibuddhastat khalu zramaNena bhaga vatA mahAvIreNa mohanIyaM karma mUlata: udghAtitam 1 / yatkhalu zramaNo bhagavAn mahAvIra eka mahAzu yAvat bhatibudrastana khalu zramago bhagavAn mahAvIraH zukradhyAnopagato viharati 2 / yat khalu zrama go bhagavAna mahAvIraH eka mahAcitra vicitraM yAvat pratibuddhastaskhalu zramaNo bhagavAn mahAvIro vicitraM svasAmayikaparasAmayikadvAdazAGga gaNipiTakamArUpApayati, prajJApayati, prarUpayati, darzayati, nidarzayati, upadarzayati tadya vA AcAra sUtrakRtaM yAvat dRSTibAdam 3 / yatkhalu zramaNo bhagavAna mahAvIra ekaM mahat dAmadvikaM sarvaratnamayaM svapne dRSTvA khalu prati buddhaH tat khalu zramaNo bhagavAna mahAvIro dvividha dharma prajJApayati tadyathA agAradharme vA aNa gAradha vA 4 / yat khalu zramago bhagavAna mahAvIra ekaM mahat zvetaM govarga yAvat pratibuddhaH tat khalu zramaNasya bhagavato mahAvIrasya cAturvarNAkIrNaH zramaNasaMghaH, tadyathA zramaNAH zraya: zrAvakAH zrAvikAH 5 / yata khalu zramaNo bhagavAn mahAvIra ekaM mahat padmasaro yAvat pratibuddhaH, tat khalu zramaNo yAvad mahAvIraH caturvidhAn devAn prajJApayati tadyathA bhavanavAsino vAnavyantarAH jyotipikAH vaimAnikAH 6 / yat khalu zramaNo bhagavAn mahAvIraH eka mahAsAgara yAvat pratibuddhaH tat khalu zramaNena bhagavatA mahAvIreNa anavadanaM cAturantaM saMsAra kAntAraM tIrNaH 7 / yatkhalu zramaNo bhagavAn mahAvIra ekaM mahAntaM dinakara yAvat patibuddhaH utkhalu zramaNasya bhagavato mahAvIrasya anantaM anuttaraM yAvat kevalavarajJAnadarzanaM samutpannam 8 / yat khallu zramaNo bhagavAn mahAvIra eka mahat haritavaiDUrya yAvat pratibuddhastat khalu zramaNasya bhagavato mahAvIrasyodArAH kIrtivarNazabdazlokAH sadevamanunAsure loke paribhramaMti iti khalu zramaNo bhagavAn mahAvIraH, iti khalu zramaNo bhagavAn mahAvIra, iti 9 / yat khalu zramaNo bhagamahAvIro mandare parvate mandaracUlikAyAM yAvat pratibuddhaH tat khalu zramaNo bhagavAn mahAvIraH sadevamanunAmurAyAH paripado madhyagataH kevali dharmamAkhyApapati yAvadupadarzayati 10 / / suu03|| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u0 620 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnAH 217 TIkA-'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'chaumatthakAli. yAe' chamasthakAlikAyAm 'aMtimarAiyaMsi' antimarAtrau-chamasthakAlasyAntimarajanyAmityarthaH 'ime dasa mahAsaviNe pAsittA NaM paDibuddhe' imAna dazamahAsvapnAn dRSTvA khalu pratibudaH, yadA khalu zramaNo bhagavAn chadmasthAvasthAyAmAsIt tadA kadAcit rAtrerantime bhAge vakSyamANAn dazamahAsvapnAn nirIkSya pratibuddha iti bhAvArthaH / kAMstAn mahAsvapnAn tatrAha-'taM jahA' ityAdi / 'taM jahA' tadyathA 'egaM ca NaM mahaM ghorarUvadittadharaM' ekaM ca khallU mahAghorarUpadIptadharas ghoraM-bhayaGkaraM yadrUpaM dIptaM prakAzitam ahaGkArayuktaM baladarpitaM vA tad dhArayati yaH so'tighorarUpadIptadharaH avibhayaGkaro doptimAMzcaityarthaH etAdRzam 'tAlapisAyaM' svapna kA adhikAra hone se hI sUtrakAra yaha bhI kahate haiM-- 'samaNe bhagavaM mahAvIre cha upatyakAliyAe' ityAdi / TIkArtha-sUtrakAra ne isa sUtradvArA zramaNa bhagavAna mahAvIra ne jo apanI chadmasthAvasthA kI antima rAtri meM yaha daza svapna dekhe unakA unheM kyA phala prApta huA-ilakA vivecana kiyA hai-'samaNe bhagavaM mahIvare' zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne 'chaumatthakAliyAe 'chadmasthakAla kI arthAt chadmasthAvasthA kI 'aMtimarAiyaMsi' antima rAtri meM ime dasa mahAsuviNe pAsittA NaM paDibuddhe' ina 10 dasa mahAsvapnoM ko dekhA aura dekhakara ve jAgarita ho gaye (taM jahA) ve 10 mahAsvapna isa prakAra se haiM-'egaM ca NaM mahaM ghorarUvadittadharaM tAlapisAyaM saviNe parAjiyaM pAsittANaM paDibuddha' saba se prathama svapna jo unhoMne dekhA svapnane adhikAra cAlato hovAthI te viSayamAM vadhAre vivecana karatAM sUtrakAra nIcenuM sUtra kahe che. "samaNe bhagavaM mahAvIre chaumatthakAliyAe' yA TIkArtha-sUtrakAra A sUtradvArA zramaNa bhagavAna mahAvIrane pitAnI chadmastha avasthAnI chelI rAtamAM je daza svapna joyA hatA. te svapnanuM tegAne zuNa bhayo viSayamA viveyana 42ai 4 cha hai-'samaNe bhagavaM mahAvIre' zrama lagavAn mahAvIrane chaumattha kAliyAe' potAnA chasthAnI bheTa 712tha avasthAnI atimagaiyaMpti' chaeI rAtamA 'ime dasa mahAsumiNe pAsittA NaM paDivuddhe' nAye amAnA isa mahAna tamAme nayA bhane ta na tamA na gayA. te mahAsvAnamA prabhArI che'egaM ca Na mahaM ghora rUvadittadharaM tAlapisAya suviNe parAjiyaM pAsittA NaM paDibuddhe' tamAme sauthI bha028 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 bhagavatIle tAlapizAcam 'suviNe parAjiyaM' svapne parAjitam 'pAsitA gaM paDibuddhe dRSTvA khalu bhativuddha iti prathamasvapnaH pratibuddhaH 1 / 'egaM ca NaM mahaM sukkilapakvarga' ekaM khalu mahAntaM zuklapakSakam zuklau-svabhAvata eva zvatI pakSoM yasya sa zuklapakSaH tAdRzam 'puMsakoilaM' puMskokilam puruSajAtIyakaM kokilamityarthaH 'suviNe pAsittA gaM paDibuddhe' svapne dRSTvA khalu prativuddhaH iti dvitIyaH svapnaH 2 / 'egaM ca NaM mahaM cittavicittapakkhagaM puMsakoilagaM' ekaM ca khalu mahAntaM citravicitrapakSaka puskokilam citravicitrau anekaprakArako pakSau yasya sa taM kokilapuruSam 'muviNe pAsittA gaM paDibuddha' svapne dRSTvA khalu pratibuddhaH iti tRtIyaH usameM eka bahuta bar3e tAlapizAca ko apane dvArA parAjita kiyA gayA dekhA-yaha tAlapizAca pahuta bhayaMkara thA aura dIptimAna thA, arthAt isa kA AkAra dekhanevAloM ko ayotpAdaka thA athavA ahaMkAra se yukta thA aura bala se darpita thA-aise dIptimAn ghorarUpa dhArI pizAva ko svapna meM apane dvArA parAjita kiyA gayA dekhakara ve chamasthAvasthApanna mahAvIra prativuddha ho gye| yaha prathama svapna hai / 'egaM caNa mahaM sukillapakkhagaM puMsakohalaM sumiNe pAsittA NaM paDiyuddha' dUsare svapna meM unhoMne eka puruSajAtIya kokila ko dekhA jo bahuta 'ghaDA thA-inake paMkha kAle nahIM the pratyutta bilakula sapheda the| isa svapna ko bhI dekhakara ve jaga uThe, 'egaM ca NaM mahaM cittavicitta pakkhagaM puMsakoilaga suviNe pAsittA NaM paDibur3he tIsarA svapna jo unhoMne paheluM svapna je joyuM temAM eka moTA tAlapizAcane eTale tADa jevA lAMbA pizAcane pitAthI parAjIta thato . AtAlapizAca ghaNo ja bhayaMkara hatA ane dInIvALo hate arthAt tene AkAra jevAvALAne bhaya utpanna karAve te ha athavA ahaMkAra vAle hato. ane te tAlapizAca pitAnA baLathI garvavALo hate AvA ghorarUpadhArI ane ahaMkArI tAlapizAcane svapnamAM pitAnAthI parAjaya pAmano joIne chaghastha avasthAvALA mahAvIra prabhu jAgI gayA. yA padu vana che. 6 mIta nanu viveyana 42vAmAM Ave che. 'gaM ca NaM mahaM sukilapakkhagaM puMsakoila sumiNe pAsittA NaM paDibuddhe' An ela namA tamAme-me paMkeyala (puruSa jAtane keyala) svapnamAM je te pukeyala ghaNe mATe hato tenI pAMkhe kALI na hatI paraMtu bilkala dhoLI hatI. A svapnane joIne paNa te jAgI gayA. A rItanuM A bIjuM svapna che. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maicandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnAH 219 svapnaH 3 | 'egaM ca NaM mahaM dAmadurga' ekaM ca khalu mahat dAmadvikam - vizAlamAlAdvayamityarthaH kIdRzaM mAlAdvayaM tatrAha - 'sannarayaNA' ityAdi / 'savvarayaNAmayaM' sarvaratnamayaM vividhaprakArakaratnaghaTitas 'sutriNaM pAsittA NaM paDivuddhe' svapne dRSTvA khalu pratibuddha iti caturthaH svapnaH 4 / 'egaM ca NaM mahaM seyaM' ekaM ca khalu mahAntaM zvetaM - zukGaguNopetapityarthaH 'govam' govargam - garvA samudAyam 'suviNe pAsittANaM paDibuddhe' svapne dRSTvA khala pratibuddha iti paJcamaH svapnaH 5 / egaM dekhA vaha isa prakAra se hai isa svapna meM bhI unhoMne eka baDe bhArI puruSa jAtIya kokila ko dekhA, parantu isake jo paMkha the ve citravicitra - aneka prakAra ke the, isa svapna ko bhI dekhakara ve jaga uThe, 'egaM ca NaM mahaM dAmadurgaM savvarayaNAmayaM suviNe pAsittA NaM paDivuddhe' 'caturtha isa. svapna meM unhoMne vizAlamAlA dvaya dekhA - jo vividha prakAra ke ratnoM se ghaTita thA / isa svapna ko bhI dekhakara ve jaga uThe / 'egaM ca NaM mahaM seyaM govaragaM suviNe pAlittA NaM paDivuddhe' pAMcavAM svapna unhoMne jo dekhA usameM eka vizAla zubhra gAyoM ke jhuMDa ko dekhA / isa svapna ko "egaM ca NaM mahaM cittavicittapakkhagaM puMsakoilagaM suviNe pAkhittA NaM paDibuddhe' A trIjA svapnamAM paNa teee eka ghaNA moTA pukekila (puruSa jAtanA koyalaneja) teoe ocA pazu AnI je pAMkhA hatI te aneka prakAre citra-vicitra-2'gameragI hutI. yA svapnane leI ne pazu tetheo laga gayA. A rItanu' A trIjI svapna che, " egaM ca NaM mahaM dAmayugaM savvarayaNAmayaM suviNe pAsittA NaM pariyuddhe " ceAthA svapnamAM teoe vizALa be mALAo joI-je aneka ratnAthI ghaDelI hatI A svasane joine pazu tee jAgI gayA A rItanu' A thothu svabhache. "egaM caNaM mahaM seyaM govaggaM suviNe pAkhittANaM paDibuddhe " mA pAMthabhAM svamamAM eka ghaNA meDhA nAceAnA dhaNane teoe joyu A svapane joIne paNa teo jAgI gayA. A prakAranuM A pAMcamuM rUma che. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ bhagavatIsatra 220 caNaM mahaM paumasaraM 'ekaM ca khalu mahat padmamaraH 'savao samaMtA kumumiya' sarvataH samantAt kusumitam 'suviNe pAsittA gaM paDibuddhe' sApne dRSTvA khalu prativuddha iti SaSThaH svapnaH 6 / egaM ca NaM mahaM sAgaraM' ekaM ca khalla mahAn sAgaramsamudram 'ummivIyIsahassakaliyaM' UrmivI cisahasrakalitam Urmayo-mahAkallolA, vIcayastu isyakallolAH, athavA urmINAM vIcayaH samUhAH, UrmivIcayaH UrmisamUhAstAsAM sahasrANi taiH kalitaM samupenam samudram 'ayAhi tinna' bhujAmyAM tIrNam 'suviNe pAsittA NaM paDibuddhe' svapne dRSTvA khalu pratibuddhaH iti saptamaH svapnaH 7 / 'egaM ca NaM mahaM diNayaraM' ekaM ca khalu mahAntaM dinakaram bhAskaram 'teyasA jalaMta' tejasA jvalantam-bhAskarakiraNaH maddham 'maviNe bhI dekhakara ve jaga uThe, 'egaM ca NaM mahapaumasara savvao samaMtA kusumiyaM suviNe pAlittA NaM paDibuddhe' chaThe svapna meM mahAvIra ne baDe vizAla pAnasarovara ko jo ki sapa ora kusumita thA dekhA, isa svapna ko bhI dekhakara ve jaga uThe 'egaM ca NaM mahaM sAgara' ummicIyIsahassakaliyaM bhuyAhiM tinna suviNe pAlitANa paDibuddhe sAtaveM svapna meM unhoMne eka vizAla sAgara ko jo ki baDI 2 kalloloM se tathA choTI 2 kalloloM se kSobhita ho rahA thA apanI bhujAoM se pAra kiyA gayA dekhaa| athavA jo hajAroM baDI 2 kalloloM ke samUha se yukta thA aisA artha " urmivIcisahastrakalitam" pATha kA artha hotA hai| isa svapna ko bhI dekhakara ve jaga utthe| 'egaM caNaM mahadinayara teyasA jalaMtaM suviNe pAsittA NaM paDivuDhe' ATha svapna meM unhoMne egaM ca NaM mahaM paumasaraM savayo samaMtA kumumiyaM suviNe pAsittA gaM paDibuddhe" mA 741 21namA mahAvIra prabhume ghr| vizANa panasaza12 (bhagovANu sAvara) ne ke je cAre tarapha puvALuM joyuM hatuM. A pa saravara jeIne paNa teo jAgI gayA. ___"egaM ca NaM mahaM sAgaraM ummivIyInahassakaliya bhuyAhiM tinnaM suviNe pAsittA NaM paDibuddhe " mA sAtabhA nabhA tamAye meM vizAla sAgara je nAnA moTA kale-taraMgathI subhita thaI rahyo hato tevA sAgarane cAta patanI sunathA tarIstA pAtAne yA athavA ta "urmivIcisahasakalitam " bheTa | moTA moTA xeanso ta govA ta sAgara hate e artha A pAThane thAya che. A svapnane joIne paNa teo jAgI gayA. " egaM ca NaM mahaM diNayaraM teyasA jalaMtaM suviNe pAsittA NaM paDibuddhe " mA Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ safar TIkA ze0 16 u0 6 sU0 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnAH 221 " pAsittANaM paDibuddhe' svapne dRSTvA khalu pravibuddhaH iti aSTamaH svapnaH 8 / 'egaM ca NaM ma ekaM ca khalu mahat ' hariveru kiyavanAbhe' harivaibheNa cairyamaNivat haritavarNavatA 'niyageNaM aMteNaM' nijakena antrena 'Ata' iti prasiddhena 'mANusuttaraM pavtrayaM mAnuSottaram parvatam 'sancao sasaMta' sarvataH samantAt 'AveDhiya parivediye' AveSTitapariveSTitam A=abhividhinA veSTitaM sarvato veSTitami tyarthaH pariveSTita punaH punaH veSTitam 'suviNe pAyitA NaM paDibuddhe' vaiDUryamaNivat haridvarNena strakrIyena atre sarvataH punaH punaH veSTitaM mAnuSottaraM parvataM svapne dRSTvA patibuddha iti nAmaH svapnaH / 'egaM ca NaM mahaM maMdare patrae' ekaMca khalu mahati mandare parvate 'maMdaraculiyAe ubari' maMdaracUlikAyA upari- UrdhvabhAge 'sIhAsaNavaragayaM' siMhAsanayaragatam 'apANa' AtmAnam - svakIyazarIramityarthaH 'suviNe pAsittANaM paDibuddhe' svapne dRSTavA khalla pratibuddhaH iti dazamaH svapnaH 10 / apane tejase camakate hue bhAsvara kiraNoM se pravRddha hue aise eka vizAla sUrya ko dekhA / isa svapna ko dekhakara ke bhI ve jaga uThe 'ergaM ca NaM maha' hariveruliyavannAmeNaM nighaNaM aMte NaM mANusuttaraM paJcavaM savvao samaMtA Avediya pariveDhiya suviNe pAsiptANaM paDivuddhe' nauveM svapna meM unhoMne dekhA ki vizAla mAnuSattora parvata vaiDUryamaNi ke jaisI haritavarNavAlI apanI AMta se cAroM ora se acchI prakAra punaH punaH veSTita huA hai / isa svapna ko bhI dekhakara ve jaga uThe / 'egaM ca NaM maha maMdarapaccae aMdara cUliyAe ucariM sIhAsaNavara gayaM appANaM suviNe pAtittA NaM paDivuddhe' 10 deM isa svapna meM unhoMne jo AThamAM svapnamAM teoe pAtAnA tejathI camakatA dedIpyamAna kIrAthI prakAzatA evA sUryane teoe joyA A svapnane joine paNa teo jAgI gayA. A rItanu' A AThamuM svapta che "egaM ca NaM maha' hariveruliyavannAbheNaM niyageNaM aMtenaM mANusustara' pavvayaM savvao samaMtA AvediyapariveDhiyaM suviNe pAsittA NaM paDivuddhe" mA navabhAM svasamAM teoe eka vizALa mAnuSeAttara patrata, vaisUra maNi jevA zti-lIlA raganA peAtAnA AMtaraDAothI cAre tarapha vITALeleA joyA arthAt lIlA raMganA peAtAnA AMtaraDAe thI mArtRSAttara patane vAravAra vI'TaLAyelA joce! A svasane joine paNa te jAgI gayA A rItatu. A navamuM svapta che. " egaM ca NaM maha madarapatrae maMdaracUliyAe uvariM sIhAmraNavaragaya* appANaM suviNe pAsittANaM paDivuddhe" mA hasabhAM svapnabhAM ghotAne vizANa Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 bhaMgavatIstra bhagavatA mahAvIrasvAminA dRSTAn dazavidhAn svapnAn svarUpata upavaNye tAdRzasvapnAnAM kIdRzaM phalamabhUditi vivecayannAha-'jaNNaM' ityAdi / 'jagaM bhagavaM samaNe mahAvIre' yatkhanu yasmAt kAraNAt zramaNo bhagavAna mahAvIraH 'ega mahaM ghoruvadittadharaM tAlapisAyaM' ekaM mahAntaM ghorarUpadIptadharaM tAlapizAcam ghoraM bhayAnakam dIptaM-prakAzamAnasvarUpadhAriNam tAlavRkSavat svabhAvato'tidIrgha lambAyamAnam pizAcaM-vyantarajAtIyakam 'suviNe' svacne 'parAjiyaM' parAjitam svAtmanA parAbhUtam 'jAya' yAvat-atra yAvatpadena 'pAsittA NaM' ityasya saMgrahAdRSTayA khalu 'paDibuddhe' pratibuddhA-jAgRto yasmAt 'taNNa' tat 'khalu tasmAtkAraNAt 'samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM' zramaNena bhagavatA mahAvIreNa 'mohaNijje kamme' mohanIyaM karma 'mUlAbho ugdhAyie' mUlA udghAtitam utpUrva kasya inteH dekhA vaha isa prakAra se hai-isameM unhoMne apane Apa ko vizAla mandara parvata ko maMdracUlikA ke Upara zreSTha siMhAsana para sthita dekhaa| isa svapna ko bhI dekhakara ve jaga uThe / isa prakAra se ina bhagavAn mahAvIra dvArA dekhe gaye 10 svapnoM kA svarUpa varNana karake aya sUtrakAra yaha kahate haiM ki ina svapnoM kA unhoMne kyA phala prApta kiyA'jaNNa samaNe bhagavaM mahAvIre ega maha ghorarUvadittadharaM tAlapisAyaM suviNe parAjiyaM jAva pAsittANaM par3ighuddhe' jisa kAraNa se zramaNa bhagavAna mahAvIra bhayAnaka evaM prakAzamAna svarUpa dhArI tathA tAlavRkSake jaisA svabhAvataH atidIrgha lambe-vyantarajAtIya pizAca ko svapna meM apane dvArA parAjita huA yAvat dekhakara ke prativuddha hue, 'taNaM samaNeNaM bhagavayA mahAbIreNa mohaNijje kamme mUlAo uraghA. maMdara-merU parvatanI aMdaracUlikA upara zreSTha siMhAsana para birAjatA joyA. A svapnane joIne paNa teo jAgI gayA A rItanuM A dasamuM svapna che. A rIte bhagavAna mahAvIra prabhue jeelA dasa mahAzvanuM varNana karIne have sUtrakAra te svapnanuM teone zuM phaLa prApta thayuM tenuM nirUpaNa kare che. "jaNNa samaNe bhagavaM mahAvIre ega maha' ghorarUvadittadharaM tAlapisAyaM suviNe parAjiya jAva pAsittA NaM paDibuddhe' 2 ||2shrm sagavAn mahAvIra svAmIe bhayAnaka rUpadhArI ane prakAzayukta rUpavALA temaja tADavRkSanI jema svabhAvathI ja ghaNA lAMbA nara jAtinA pizAcane pitAnaathii 52-5 pAmatA panamA nayA ana dhana bhI gayA. "taNNa samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM mohaNijje kamme mUlAo ugghAie" . 21nanA Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / prameyacandrikA TIkA 2016 u0 6 sU0 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnAH 223 niranvayo vinAza ityarthaH sampadyate tathA ca pizAcaH svAtmanA parAjitaH dRSTo yasmAt tasmAt bhagavatA mohanIyaM karma sarvathA samUlakameva vinAzitamiti bhAvaH / tAlo vRkSavizeSaH sa ca svabhAvAdeva dI! bhavati tatazca tAla iva dIrghaH pizAcastAlapizAcastaM tAlapizAcam yathA pizAcohi svabhAvata eca krUraptathA mohanIyakarmApi atizayitaduHkhajanakatvAt krUramiti bhayapradatvasAdhA mohanIyakarmaNaH pizAcasAdRzyamuktamiti bhAvaH 1 / 'jaNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre' yarakhalu yasmAt zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'egaM mahaM sukilla jAva paDibuddhe' eka zuklaM yAvat pativuddhaH, atra yAvatpadena 'pakkhagaM puMsakoilaM suviNe pAsittA NaM' thie' isa kAraNa se zramaNa bhagavAna mahAvIra ne mohanIya karma kA nira. nvaya (sarvathA) vinAza kiyaa| 'udghAtita' utpUrvaka han dhAtu-kA niranvaya vinAza aisA artha hotA hai| tathA ca agavAn ne pizAca ko apane * dvArA parAjita kiyA huA dekhA-isake phala svarUpa unhoMne samasta mohanIya karma kA jar3amUla se vinAza kara diyaa| tAla eka jAtikA vRkSa vizeSa hotA hai, yaha svabhAva se hI dIrgha (lambA) hotA hai / pizAca bho tAla ke jaisA hI dIrgha thaa| tathA pizAca jaisA svabhAva se hI krUra hotA hai, usI prakAra se mohanIya karma bhI atizayita duHkhajanaka hone se krUra kahA gayA hai| isa prakAra bhayapradatva sAdharmya se mohanIyakarma ko pizAca kA sAdRzya kahA gayA hai| 'jaNaM samaNe bhagavaM mahAghire egaM mahaM sukkilla jAva paDivuddhe' jisa kAraNa phaLarUpe zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmIe mohanIya karmane sarvathA nAza 4 " udghAtita" pU14 in dhAtuna nira-paya-vinAza se prabhArI matha thAya che. temaja bhagavAne te piza ane pitAnAthI parAjIta thato jo, AnA phaLa rUpe bhagavAne samasta mehanIya karmane jaDamULathI vinAza karyo. tADa eka jAtanuM vRkSa (jhADa) hoya che te svAbhAvika rIte ja ghaNu lAMbu hoya che, A pizAca paNa tADavRkSa je ja lAMbe hatA tathA pizAca, jema svabhAvathI ja krUra-niSphara hoya che, tevI ja rIte mohanIya karma paNa atyaMta duHkhajanaka hovAthI dUra rUpe kahela che. A rItanA bhayapradavanA sarakha paNAthI mohanIya karmane zAcanI sAthe sarakhAvavAmAM AvyuM che. ___"jaNaM samaNe bhagava' mahAvIre egaM maha sukilla jAva paDibuddhe" re kAraNe zramaNa bhagavAn mahAvIrasvAmI eka zukala yAvat purUSa jAtanA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 bhagavatIsUtre ityasya saGgraho bhavati tathA ca yaramAd ekaM mahAntaM zuklapakSavantaM puruSajAtIyaM kokilaM pakSiNaM svapne dRSTvA matibuddhaH 'taNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre' tat khalu tasmAt zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'mukkajjhANocagae viharaI' zukladhyAnopagato viharati zauklapAtmaka sAmAnyadharmeNa puruSakokiladhyAnayoH samAnatA darziteghyarthaH 2 / 'jaNNaM sanaNe bhavanaM mahAvIre' yat khalu yasmAtkAraNAt zramaNo bhagavAn mahAvIra ' egaM mahaM cittavicitta jAva paDivuddhe' ekaM mahat citravicitra yAvat prativudra', atra yAvatpadena 'pakkhagaM puMsa koilaM suviNe pAsittA NaM' ityasya saGgrahaH, tathA ca yasmAt ekaM mahAntaM citravicitrapakSakaM puruSakokilaM svapne dRSTavAn ityarthaH saMpadyate 'saNaM' tatkhaca tasmAd- tasmAdeva kAraNAt 'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'vicittaM sasamayaparasamaiyaM duvAla saMga' vicitraM svatAmayikaparasAmayika dvAdazAGgam 'gaNipiDagaM' gaNipiTakam - gaNizabdaH, zramaNa bhagavAn mahAvIra eka zulka yAvat - pakSavAle puruSa jAtIya kokila pakSI ko svapna meM dekhakara pratibuddha hue / 'taNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre surakajhANocAe biharaha' isIke phala svarUpa ve zulka dhyAnopagata atreenarain dharma ko lekara puruSa kokila aura dhyAnoM meM samAnatA dikhalAI hai| 'jaNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM cittavicitta jAva paDibuddhe' jisa kAraNa se zramaNa bhaga vAna mahAvIra eka mahAna citra vicitra paMkhoMvAle puruSa kokila ko svapna meM dekhakara pratibuddha hue- isI ke phala svarUpa 'samaNe bhagavaM mahAvIre' 'zravaNa bhagavAn mahAvIrane' vicittaM sasamayapara samaiyaM duvAla sagaM gaNipiDagaM Aghaveda' cicitra tathA svasamaya evaM parasamaya ke svarUpa kA pratipAdana karanevAle bAraha aMga rUpa gaNipiTaka kA sAmAnya vizeSarUpa se kathana kiyA hai, 'pannaveha' vacana kAyala pakSIne svapnamAM beIne jAgI gayA tenA phaLa rUpe " taNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre sukajhANotragae viharaha" zuladhyAna yukta thayA. mahi zvetatArUpa samAnatA pukaiAkilanI pAMkha ane bhagavAnanA dhyAnamAM kahI che. "jaNaM samaNe bhagava' mAvIre egaM maha cittavicitta jAva paDivuddhe" ? kAraNe zramaNa bhagavAna mahAvIre eka mahAn citra vicitra-ra'gabera'gI pAMkhAvALA purUSa kAline svapnamAM joine peAte jAgI gayA tenA phalarUpe "samaNe bhagava' mahAvIre" zramaNa bhagavAn mahAvIra svAbhIye "didittaM sasamaya parasamaiyaM duvAlasagaM gaNipiDagaM Aghavei" vibhitra te svasamaya Ane para samayanA svarUpanuM pratipAdana karavAvALA gaNipiTakanu sAmAnya ane vizeSa 35thI thana yu che. "pannanei" vathanaparyAya vigerenA lehadhI tenI prajJApanA Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnAH 225 arthaparicchedavAcakastena gaNinAm-arthaparicchedAnAm piTakamiya piTakamAzraya iti gaNipiTakam athavA gaNo gaccho guNanaNo vA so'syAstIti gaNI = AcAryasteSAM gaNinAm AcAryANAm piTakamiva - sarvasvabhAjanamitra gaNipiTakam 'Aghave ' AkhyApayati sAmAnyatayA vizeSatayA vA 'pannaveha' prajJApayati - cacanaparyAyAdibhedena kathayati 'paruvei' prarUpayati-svarUpataH kathayati 'daMsei' darzayati-upamAnopame bhAvena kathayati 'nidaMse ' nidarzayati-kathaMcit, agRhNatAmapi paramakRpayA nizcayena punaH punardarzayati iti unase ' upadarzayatiparAnukampayA bhavya kalyANApekSayA vA nizvayeca punaH punaH kathayati / 'taiM jahA ' paryAyAdi ke bheda se usakI prajJApanA kI hai, 'parUha' svarUpa se usakI prarUpaNA kI haiM / " daMseha upamAna upameyabhAva se usakA kathana kiyA hai / nidaMneha' nahIM grahaNa karanevAle jIvoM ko bhI para makRpA se bAra 2: ulTe dikhalAyA-arthAt unheM usakA bAda meM upadeza 'sunAyA 'uvadaMseha' duroM ko unake kalyANa kI bhAvanA se yo bhavyajIvoM ke hita hone kI bhAvanA se punaH punaH unake prati use - khaa| yahAM gaNi zabda arthapariccheda kA cAvaka hai, ilase yaha gaNipiTakarUpa dvAdazAGga arthaparicchedoM kA free (maMjUSA peTIsvarUpa ) ke jaisA piTaka hai- arthAt Azraya hai / athavA gaNa nAma gaccha athavA guNagaNa, yaha jisa ke hotA hai vaha gaNI- AcArya hotA hai / yaha dvAdazAGga una gaNiyoM kA - AcAryoM kA sarvasvabhAjana ke jaisA honA hai / isaliye ise gaNipiTaka kahA gayA hai / 'taM jahA' yaha gaNipiTaka 4 4rI che. "parUvei" sva3pathI tenI azyA zrI che "daMsei" upamAna 35bheyalAvathI tenu' uthana 4yu che. ' nidaMsei" upadeza zraddhaSu na manArA bhavAne paNa ghaNI ja kRpAthI vAravAra tene dRSTAMtapUrvaka khatAvyuM arthAt tene vAraMvAra upadeza samajAvyA. " uvadasei" zrImanA udyAzunI bhAvanAthI athavA bhavya jIvenA hiMtanI bhAvanAthI vAravAra teone upadeza ApyA. ahiyAM gaNizabda artha paricchedanA vAcaka che. tethI A gaNipiTakarUpa dvAdazAMga artha vicchede'nu' piTaka (mASA-peTI)nI jema piTaka che. arthAt AdhAra che. athavA te! aNunAma gacchanuM athavA guNagaNanu che. A gaNu jene thAya che evA te gaNI-AcAya hAya che A dvAdazAMga te gaNiyAne- AcArcIne sarvIsvabhAjananI jema hAya che. tethI Ane gaNipiTaka kahevAmAM mA0yu che "taM jahA " yA gadhipiTa mA nIthe matAveva nAbhauthI bAra bha0 29 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 bhagavatIya yathA 'AyAre' AcAram 'sUyagaDa' sUtrakRtam 'jAva dihivAya' yAvad dRSTivAdam AkhyApayatIti / atra yAvatpadena sthAnAGgAdInAm ekAdazAnAM grahaNaM bhava tIti / atra-samavAya-bhagavatI jJAtAdharmakathopAsakadazAntakRtAnuttaropapAtikapraznavyAkaraNavipAkAnAM saGgrahaH 3 / 'jaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre' yasmAt zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'egaM mahaM dAmadurga' ekaM mahat dAmadvikam' sambarayaNA. mayaM' sarvaratnamayam 'suviNe pAsittA NaM paDibuddhe' svapne dRSTvA khalu pratibuddhaH, yasmAt kAraNAt sarvaratnanaTitaM mahanmAlAdvayaM svapne pazyatItyarthaH 'taNa' tasmA. kAraNAdeva 'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'duvihe dhamme pannaveI' dvividha-dvipakAraka dharma prajJApayati dharmadvaividhyameva darzayati taM nahA' ityAdi / 'taM jahA' tathA 'agAradhammaM vA' agagAradhamma vA' agAradharma cA ina 2 nAmoM se 12 aMgoM meM yAMTA gayA hai-'AyAraM sUyagaMDa jApa didvivArya' AcAra, sUtrakRna, yAvan dRSTiyAda yahAM yAvat pada se sthAnAGga Adi zeSa aGgoM kA grahaNa huA hai / una avaziSTa aMgoM ke nAma isa prakAra se haiM samavAyAGga, bhagavatI, jJAtAdharmakANa upAsaka dazAGga antakRtadazAGga, anuttaropapAtikadazAGga, praznavyAkaraNa, evaM vipA. ka sUtra 'jaNaM sapaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM dAmadurga samvarayaNAmaya suviNe pAsittA NaM paDibuddhe' zramaga bhagavAn mahAvIrane jo vizAla dAmadhika svapna meM dekhA-aura dekhakara ve prativaddha ho gye| 'taNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre duvihe dhamme paNNave' so isake phala svarUpa una zramaNa bhagavAna mahAvIrane do prakAra ke dharma kI prarUpaNA kI 'taM jahA' vaha dharma kI dvividhatA isa prakAra se hai| 'agAradhamma bhAgamA vibhata 4resa cha, "AcAraM sUyagaDa jAva didivAya" mAyArAgasUtra, sUtrakRtAMga yAvat daSTivAda, ahiyAM yAvat zabdathI sthAnAMgasUtra vigere bAkInA aMge grahaNa karAyA che. te bAkInA agenA nAme A pramANe che. samavAyAMga, bhagavatIsUtra, jJAtAdharmakathAMgasUtra, upAsakadazAMgasUtra antakRzAMgasUtra anuttarapAtika, praznavyAkaraNa ane vipAkasUtra e rIte dvAdazAMga apAmA Ave che. "jaNa samaNe bhagavaM mahAvIre pagaM maha dAmadugaM savva rayaNAmayaM suviNe pAsittA gaM paDibuddhe" zramaNu bhagavAna mahAvIrasvAmI 2 vizANa meM bhaajaay| nama ne lI gayA "taNha samaNe bhagavaM mahAvIre duvihe dhamme parikahei" tenA 3 // 2132 zrama lagavAn mahAvIra svAbhIme meM prazAsana dhanI pr35|| 421. "taMjahA" manAte Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnA' 227 anagAradharma vA-agAraM gRhaM tatsambandhi dharmam iti agAradharmam zrAvakANAM dharma prajJApayati tathA anagAraH sarvaviratiyuktaH sAdhuH tasya dharma sAdhu saMvandhidharma vA AlyApayati 4 / 'jaNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre' yasmAta zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'ega mahaM seyaM govaragaM jAva paDibuddhe' ekaM mahAntaM zveta govargam yAvat pratibuddheH, atra yAvatpadena 'suviNe pAsittA gaM' ityasya grahaNaM bhavatIti tathA ca yasmAtkAraNAt bhagavAna mahAvIraH svapne zvetamekaM mahAgovargamapazyadityarthaH 'taNNa' tasmAt kAraNAt 'samaNaspta bhagavo mahAvIrassa' zramaNasya bhagavato mahAvIrasya 'cAuvaNNAinne samaNasaMghe' cAtuvarNAkoNaH zramaNasaMgho bhaviSyatItyatra varNapadaM prakAravAcakam , tathA ca catuSpakArairAkIrNaH zramaNasaGgho'bhavadityarthaH / vA aNagAradhamma vA' eka AgAradharma-zrAvakoM kA dharma aura dUsarA anagAra dharma agAra nAma gRha kA hai, gRha jinake hotA hai ve agAra kahe gaye haiM ina agAroM se saMbandha rakhanevAlA dharma agAra dharma hotA hai aura agAra se rahita jo sarva virati sampanna haiM ve anagAra haiM ina anagAroM se sambandha rakhanevAlA jo dharma hai vaha anagAra dharma hai| 'jaNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM seyaM govaragaM jAva paDibuddhe' zramaNa bhagavAna mahAvIra ne jo eka vizAla zveta gAyoM kA jhuMDa yAvat svapna meM dekhA, aura dekhakara ve jaga uThe 'taNNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa cAucaNNAinne samaNasaMghe' so isake phala svarUpa meM unakA zramaNasaMgha cAturvarNA re| mA pramANa cha 'gAradhammaM vA aNagAradhamma vA" me mA2 5eTale ke gRhasthI zrAvakane dharma ane bIjo anagAra dharma sarvavirati, sampanna sAdhuone dharma. agAra e nAma gharanuM che te ghara jene hoya che te agArI kahevAya che. A amArI sAthe saMbaMdha rAkhavAvALo je dharma che te agAradharma che. ane agAuthI rahita jeo sarvavirati saMpanna che teo anagAra che. A anagArA sAthe saMbaMdha rAkhavAvALo je dharma che, te anagAra dharma che "jaNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre ega seyaM govagaM jAba paDibuddhe" zrama manavAn mahAvIra svAmI je eka vizALa zveta gAyonuM TeLuM savamamAM jaIne Moll gayA. "taNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa cAuvaNNAiNNe samaNa saMghe" te zveta gAnA TeLane svamamAM javAnA phaLa svarUpe teone zramaNa saMgha cAravarNavALe che. ahiyAM varNa pada "prakAra' e arthane vAcaka che eTale Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 ... bhagavatI catuSprakArameva darzayati-taM jahA' ityAdi / 'taM jahA' tadyathA 'samaNA samaNIo' zramaNA:-sAdhavAH zramaNyaH sAdhvyazca 'sAvayA sAviyAno' zrAvakA zrAvikAtha eteSAM samudAya eva zramaNasaMghaH 5 / 'jaNNa' yasmAt 'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhagavAn mahAvIraH ega mahaM paumasaraM' ekaM mahA padmaparaH 'jAva paDibuddha' yAvat matibuddhaH, atra yAvatpadena 'sacao samaMtA kusumiyaM muviNe pAsittANa ityantasya saGgraho bhavatIti tathA ca supta jAgrat bhagavAn rAtre pazcimamAge kusumita padmasaraH sargataH samantAt svapne'pralokya pratiyuddho yasmAd ityarthaH 'vaNNaM' tasmAt kAraNAt 'samaNe jAva vIre' zramaNo yAvad bIrasa, atra yAvatpadena 'bhagavaM mahA' ityasya saGgraho mastIti 'caubihe deve panaveI' caturvidhAna devAn prarU payati caturvidhadevaprarUpaNAM karotItyartha , cAturvidhyametra darzayati 'taM jahA' ityAdi / 'taM jahA' tadyathA 'bhavaNavAsI' bhavanavAsiNaH 'cANamaMtare' vAnavyantarAn 'joisie' jyotiSkAn 'vemANie' vaimAnikAn caturbhedabhinnAn devAn prarUpayikINa hogA, yahAM varNa pada prakAra vAcaka haiM, isase unakA vaha zramaNa saMgha cAra prakAroM se AkIrNa huA hai| zramaNasaMgha kI vaha catuSprakAratAisa prakAra hai-'samaNA lamaNIo, sAvayA sAviyAo' zramaNa, sAdhvI, zrAvaka, aura AdhikA ina saba kA samudAya hI zramaNa saMgha kahA gayA hai / 'japaNaM sapaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM pau. masara jAva paDibuddhe' zramaNa bhagavAna mahAvIra jo eka vizAla padma sarovara ko yAvat sarvadhA vikasita kamaloM ko svapna meM dekhakara ke prativuddha hue| 'taNNaM samaNe jAva vIre' isake phala svarUpa zramaNa yAvat bhagavAna mahAvIra ne 'cauvihe deve paNNaveha' cAra prakAra ke devoM kI prarU. paNA kI (taM jahA) devoM meM caturvidhatA isa prakAra se kahI hai-'bhavaNavAsI' bhavanavAsI 'vANamaMgare vAnavyantara, 'joisie' jyotiSika, ke zravaNa saMgha cAra prakArathI yukta thaya zramaNa saMghanI te cAra prakAranA mA pramANe cha. "samaNA samaNIo sAvayA sAviyAo" zrama-sAdhu, sAdhyA zrA vi mA yareya bhajIna zramasa vAya che. "aNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM paumasaraM jAva paDivuddhe"zrama lagavAna mahAvIra svAbhIme je eka vizALa paddhasarovara (kamaLAvALuM sarovara)ne yAvata khilelA kamaLAvALuM saza12 mA nidhana bhI gayA. 'taNaM samaNe jAva vIre" te svAnA 3953pe zrama mAvAna mahAvIra svAmI "cauvihe deve paNNavei" yAra prakAranA devenI prarUpaNA karI. devanAM cAra prakArapaNuM A rIte kahyuM che"bhvnnvaasii" saMpanavAsI "vANamaMtare" pAna0yata2 "joisie" jyotiSa Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u06 sU0 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnAH 226 pyatIti bhAvaH 6 / 'jaNaM' yasmAt 'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'egaM mahaM sAgaraM jAva paDibuddhe' ekaM mahAntaM sAgaraM yAvata patibuddhaH, atra yAvatpadena 'ummIvIyisahassakaliyaM bhuyAhi tinnaM suviNe pAsittA gaM' ityasya saGgraho bhavani, tathA ca yasmAtkAraNAt bhagavAna mahAvIraH bhujAbhyAMsvavAhubhyAm ane vIcitaraGgitaM samudraM tIrNaH iti svapne dRSTvA pratibuddhaH 'taNNaM' tasmAt kAraNAt 'samaNeNa bhagavayA mahAvIreNaM' zramaNena bhagavatA mahAvIreNa 'gAdIe aNavadagge cAuraMtasaMsArakanAre tinne' anAdikamanavadagraM cAturantaM saMsArakAMtAraM vIrNaH, na Adividyate yasya so'nAdikastam anAdikam anavadapram na vidyate avadagraM paryanto yasya so'nAdagrastam anavadanam avanatAgraM veticchAyA, tA-avanatam pAsannam ayam anto yasya sa avanatAnaH tanniSedhAt aura 'vemANie' vaimAnika 'jaNa samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM sAgara jAva paDibuddhe' zramaNa bhagavAna mahAvIra ne jo eka vizAla yAvat aneka taraGgoM se taraGgita samudra ko apanI bhujAoM se pAra kiyA huA dekhA aura dekhakara ve pratibuddha ho gaye so 'taNNaM' isake phala svarUpa 'samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM' zramaNa bhagavAna mahAvIra ne 'aNAdIe agavadagge cAuraMtasaMsArakaMtAre tinne' anAdi ananta cAturantasaMsArakAntAra-aTavI ko pAra kara diyA, jisakI Adi nahIM hotI hai vaha anAdi tathA jisakA avadana-paryanta-anta nahIM hotA hai vaha anavadana hai| 'aNavadagge' isakI saMskRtacchAyA 'anavanatAna' aimI bhI hotI hai| avanata zabda kA artha Asanna (samIpa) hai, aura agra zabda kA artha anta hai, jisakA mana "vemANie" vaimAni jaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM sAgaraM jAtra paDibuddha" zrama sagavAn mahAvIra svAmI me qiawn yApata mana taravALA samudrane potAnI bhujAothI pAra karale je tene joIne pAta bhI gayA. "ta" tanA 313the 'samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM" zrama sagavAna mahAvIrasvAbhIme "aNAdIe aNavadagge cAuraMtasasAra kaMtAre tiNe" manA manata yA2 gativANA saMsA235 tAra-bhaTavAna pAra karI. jenI Adi hotI nathI te anAdi kahevAya che. jene avadara5-t-mnt nathI. te mana cha. "aNavadagge" tenI sasta chAyA "anavatAna" mevI para thAya cha avanata shhn| ma mAsanna (sabhIya) e pramANe thAya che. ane agra zabdane artha ana e pramANe che, jene Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 bhaMgavatIsve anavanatAgram anantAmatyarthaH, etAdRzaM saMsArakAntAraM-saMsAravana samusIrNaH 'jaNNaM' pasmAt 'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'ega mahaM diNayaraM jAva paDibuddhe' ekaM mahAntaM dinakaraM yAvat pratibuddhaH atra yAvatpadena 'teyasA jalaM muviNe pAsittA NaM' ityasya saMgraho bhavati, tathA ca yasmAt kAraNAt bhagavAn mahAvIraH tejasA tapantaM sUrya svapne dRSTvA pravudra ityarthaH saMpadyate 'taNaM' tasmAt 'samaNassa bhagavo mahAvIrassa' zramaNasya bhagavato mahAvIrasya 'apaM.te aNuttare jAva kevalavaranANadasaNe samupanne' anantam anuttaraM yAvat kevalavarajJAnadarzanaM samutpannam, tatra anantam-amatipAditatvena paryavasAnarahitavAda , anuttaram na vidyate uttaram-uccatara pradhAnaM yasmAttadanuttamam ananyasadRzamityarthaH, anta samIpa hotA hai vaha avanatA hai| jo aisA nahIM rotA hai vaha avanatAgra hai-ananta hai aise isa saMsAra kAntAra ko vana (aTavI) ko unhoMne pAra kara diyA hai 'jaNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM diNa. yara jAva paDibuddhe' zramaNa bhagavAna mahAvIra ne jo eka mahAn dina. kara-sUrya ko apane teja se dedIpyamAna svapna meM dekhA hai| 'taNNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa aNate aNuttare jAva kevalavaranANadaMsaNe samu. papaNe' isake phala svarUpa unhoMne ananta, anuttara yAvat kevala varajJAna darzana prApta kiye haiN| kevaladarzana aura kevalajJAna ko jo ananta kahA gayA hai / vaha unake apratipAtI hone se payavasAna (anta) rahi tatA ke kAraNa kahA gayA hai| jo utpanna hokara phira AtmA se nahIM chUTatA hai usakA nAma apratipAtI hai, tathA inake jaisA uttara-pradhAna anta samIpamAM hoya te "avanatA" kahevAya che. evA je na hoya te mana cha. mevA mA sasA235I tAra-panana (maTI) bhAge pA2 yu cha. "jaNNaM samaNe bhagava mahAvIre ega maha diNayare jAva paDibuddhe" zrama lagavAn mahAvIre potAnA tejathI dedIpyamAna sUryane je ane pite jAgI gayA. "taNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa aNaMte aNuttare jAva kevalavaranANadasaNe samuppaNNe" nA 35 32 tamAme mananta, manuttara-zreSTha yAvat kevaLajJAnadarzana prApta karyuM kevaLajJAna, ane kevaLadarzanane je ananta kahevAmAM AvyA che. te tenA apratipAti (pAchu jAya nahIM) paNAne lIdhe kahevAmAM AvyuM che. arthAta attarahitapaNune lIdhe tema kahevAmAM AvyuM che je utpanna thaIne AtmAthI chUTatA nathI tenuM nAma apratipAti che. kevaLajJAna ane kevaLadarzana evA ja apratipati che, temaja tenA jevA uttara-pradhAna zreSTha bIjA keI nathI. arthAta e ananya sarakhA che. jevI rIte sUryanI Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u86 sU0 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnAH 231 yathA tapasA sUryeNa bhUmisthamamedhyaM vastu parizuSyati tathA kevalajJAnena sasArakAraNaM karmApi vinaSTaM bhavatIti sUryadarzana tAvajJAnasyotpatticitavAniti bhAvaH, atra yAvatpadena 'kasiNaM paDiSuNaM' kRtsnaM pratipUrNam ityasya saGgraho bhavati 8 / 'jaNNaM' yasmAt 'samaNe Ava vIreM' atra yAvatpadena 'bhagavaM mahA' iti grAhyam tathA ca zramaNo bhagavAna mahAvIraH 'ega mahaM hariyaveruliya jAva paDibuddhe' eka mahatva haritavai ya yAvat prativuddhaH, atra yAvat padena 'bannAbheNa niyageNaM aMteNaM mANumuttaraM pavayaM - savyao samaMtA AveDhiyapariveDhiyaM suviNe pAsittA gaM' ityagasya grahaNaM bhavati tatazca yato mahAvIro bhagavAn haritavaiDUryamaNisaMnibhena etanAmakamaNisadRzena nijakena svakIyena antreNa mAnupottaraM parvataM sarvataH samantAt AveSTitapariveSTitaM dRSTvA pabuiddha ityarthaH saMpayate 'ta' tasmAtkAraNAt 'sama Nassa bhagavatrI mahAvIrasma zramaNasya bhagato mahAvIrasya 'orAlA kittivanasahasiloyA' udArAH kIrtivarNazabdazlokAH 'sadevamaNuzamure loe paribhamaMti' aura koI bhI dUsarA nahIM hai arthAt ye ananya sadRza haiN| jisa 'prakAra se sUrya kI garmI se bhUmistha amedhya vastu sUkha jAtI hai usI prakAra se kevalajJAna dvArA saMsAra kA kAraNa kArya bhI vinaSTa ho utpatti ke jAtA hai yahI sUryadarzana kA tAtvika phala kevalajJAna kI rUpa meM prakaTa kiyA gayA hai| yahAM yAvatpada se' 'kasiNaM, paDipuge' ina do padoM kA saMgraha huA hai| 'jaNaM samaNe jAva vIre' zramaNa bhagavAn mahAvIra ne jo eka haritadaiDUryamaNi ke jaisA apanI AMta se mAnuSottara parvata ko cAroM ora se AveSTita pariveSTina svapna meM dekhA hai aura dekhakara phira ve prativuddha ho gaye-so isake phala svarUpa 'samaNassa bhagavao mahAvIrassa ogalA ki ttivannasahasiloyA sadevamaNuyAsure loe paribhamaMti' zramaNa bhagavAn garamIthI jamIna para rahela amedhya-apavitra vastu sukAI jAya che eja rIte kevaLajJAna dvArA saMsAranA kAraNe ane kArya paNa nAza pAme che. eja svapnamAM sUrya darzananuM vAstavika phaLa kevaLajJAnanI utpattinA rUpamAM pragaTa thyu cha. aDiyAM yAvatpathI "kasiNaM paDipuNNaM" mA me pAnI saya thayo che "jaNNaM samaNe jAva vIre" zrama lagavAn mahAvIra svAmI 2 eka harita (lIlA) varNavALA vaiDUmaNInA jevA pitAnA AMtaraDAthI mAnaSettara parvatane cAre bAjuthI zAnamAM vIMTaLAe je ane te pramANe asa mil gayA tanA 5 // 32 "samaNasma bhagavo mahAvIrasma orAlA kittivannasahasiloyA sadevamaNuyAsure loe paribhamaMti" zrama bhagavAn mahA Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre 232 sadevamanuSyAsure loke paribhramanti sarvadA bhagavataH kIrtizabdamazazAvAkyAni sarvatra gIyante ityarthaH, tatra kIrtiH aho ayaM puNyabhAgI ityAdi sarvavyApI sAdhu vAdaH, varNaH eka divyApI sAdhuvAdaH, zabdaH ardhadigvyApI sAdhuvAdaH, zlokastatraiva guNavarNanam / gAnaprakArameva darzayati 'iti khalu samaNe bhagavaM mahAvIre iti khalu samaNe bhagavaM mahAvIre' iti khalu zramaNo bhagavAn mahAvIra iti khalu zramaNo bhagavAn mahAvIra ityAdi 9 / 'japaNaM' yasmAt 'samaNe bhagavaM mahAvIre', zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'maMdare pAe maMdaraculiyAe jAna paDibuddhe' mandaraparvatasya mandaracUlikAyAm yAvatpratibuddha:, atra yAvatpadena 'uvariM sIhAsaNavaragayaM appA suviNe pAsittANaM' ityasya grahaNaM bhavati tatazca yasmAt zramaNo bhagAn mahAvIraH, mandaraparvatasya zikharasthita siMhAsane samupaviSTamAtmAnamapazyat dRzTvA ca prati mahAvIra kI udAra kirti varNa, zabda zloka ye saba devaloka, manuSya 'loka evaM asurakumAra loka taka ina tInoM loka taka meM vyApta ho gaye hai- arthAt ye saba unake gAye jA rahe haiN| 'aho yaha puNyabhAgI hai, aisA 'jo sarvavyApI sAdhuvAda hai usakA nAma kIrti hai / ekadigra (dizA) vyApI jo sAdhuvAda hai usakA nAma varNa hai| ardha dig (dizA) vyApI jo sAdhuvAda hai usakA nAma zabda haiM tathA vahIM para jo guNoM kA varNana hotA hai usakA nAma zloka hai / 'iti khalu samaNe bhagavaM mahA'vIre' isa sUtra dvArA yahI pUrvokta gAMna prakAra kA kathana prakaTa kiyA gayA hai / 'jagaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre maMdare pacae maMdara cUliyAe , jAva paDivuddhe' zramaNa bhagavAn mahAvIra ne svapna meM jo aisA dekhA ki maiM mandara parvata kI mandaracUlikA para sthita siMhAsana para baiThA hU~ so vIranI udAra kIrti vaNu, zabda, zlAka e tamAma devalAka manuSyalAka ane asuraMlAka A traNe leAka sudhI vyApta thaI gayA che. arthAt e varNAdi saghaLA te traNe leAkamAM gavAya che. arthAt vakhazuAya che. "ahA A puNya bhAgI che" evI rItane je sarvavyApI sAdhuvAda che tenuM nAma krIti che, eka dizA vyApI je sAdhuvAda che tenuM nAma vaNu che. a dig dizA vyApI je sAdhuvAda che tenuM nAma zabda che. temaja tyAM ja je zubheAtu varNana thAya che tenu' nAma jhoGa che.." iti khalu samaNe bhagava mahAvIre " A sUtrathI A pUrvokta gAna prakAranuM kathana prakaTa karavAmAM Avyu che. " jaNNaM samaNe bhagava mahAvIre maMdare paJca maMdaracUliyAe jAva paDicuddhe " zramaNu bhagavAna mahAvIra svAmIe svapnamAM je evuM joyuM ke hu ma'dara (meru) patanI ma`daracUlikA para rahelA si'hAsana para beTho chuM te svapnanu Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 4 svapnaphalanirUpaNam 233 buddha ityarthaH saMpadyate iti 'taNNaM' tasmAt kAraNAl yata evaM tasmA kAraNAt 'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhagavAna mahAvIraH sadeva maNudAsurAe parisAe majhagae''. sadevamanujAsurAyAH pariyadi madhyagataH kevalI dhammaM Aghavei jAva uvadaMseI' kevalI dharmam AkhyApayati yAvad upadarzayati, ana yAvatpadena 'panavei paruvei dasei nidaMseI' ityantasya grahaNaM bhavatIli / tasmAdeva kAraNAt bhagavAna mahAvIraH, devamanujAsuraparipado madhyagataH sana kevalI bhUtvA dharmasya vyAkhyAnaM karoti prajJApayati parUpayati darzayati nidarzayati-upadarzayatItyarthaH saMpadyate iti bhAvaH // sU0 3 // svapnAdhikArAdeva idamapi sUtramAha-'itthI yA purise vA' ityaadi| . mUlam-'itthI vA purisevA suviNaMte egaM mahaMhayapatiM vA jAva vasabhapati vA pAsamANe pAsai durUhamANe durUhai durUDhamiti appANaM mannai takkhaNAmeva bujjai, teNeva bhavaggahaNeNaM sijjhai jAva aMtaM karei / itthI vA purile vA suviNaMne eNaM maha dAmiNi pAINapaDINAyataM duhao samudaM puDhe pAsamANe pAsai saMvellemANe saMvelleI saMvelliyamiti appANaM annai takkhaNAmeva isa svapna kA phala unheM yaha prApta huA ki ve deza manuja aura asurokI pariSadA ke madhya meM kevalI hokara baiThe aura baiThakara unhoMne kevalIdharma kA kathana kiyA thAvat usakA unhoMne unhe upadarzana karAyA, 'maMdarapandhae nAva paDibuddhe' meM Aye hue yAvat pada se 'urvArasIhAsaNavaragayaM appANaM suviNe pAsittA gaMdha pATha kA saMgraha huaa| 'Aghavei jAva ucadaMseha' yahAM yAvatpada se 'pannaha para veha se nidaMseha' ina kriyA padoM kA grahaNa huA hai // 0 3 // phaLa teone e rIte prApta thayuM ke teo deva, manuSya, ane asuronI pariSadAmAM kevalI thaIne birAjyA ane te rIte besIne teoe kevalIdharmanuM kathana karyuM yAvat kevaLI prajJapta dharmanI teoe te pariSadAmAM dezanA mAdhI "maMdarapavvae jAva paDibuddhe" me pAyA mAve yApa.54thI "vari sihAkhaNavaragaya appANaM suviNe pAsittA " mA pAnI sara yo che. maliyAM "Aghavei jAva ubadamei" maliyAM yAvatpathI "pannaveDa, paravei, daMsei, nidaMsei" mA liyApahIna saya thye| cha ta ma mA sUtramA pahelA varNavavAmAM Ave che. tyAMthI jANI levI che sU0 3 bha0 30 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 bhagavatI sUtre bujjai teNeva bhavaggahaNeNaM jAva aMta kare / itthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM rajjuM pAINapaDINAyataM duhao logaMte pAsamA pAsa chiMdamANe chiMdai chinnamiti appArNa manna takkhaNAmeva jAtra aMta karei / itthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM kiNhasutagaM vA jAva suvilasuttarga vA pAsamANe pAlai uggovemANe uggovei uggoviyamiti appANaM mannai taNAmeva jAtra aMta karei / itthI vA purise vA suvirNate egeM mahaM ayarAsi vA taMbarAsi vA tauyarAsiM vA sIsagarAsiM vA pAsamANe pAsai durUhamANe durUhai durUDhamiti appArNa mannai takkhaNAmeva bujhai docNaM bhavaggahaNeNaM sijjhai jAva aMta karei / itthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM hirannarAsiM vA suvannarAsiM vA rayaNarAsiM vA vaidUryarAsiM vA pAsamANe pAsai durUhamANe durUhai durUDhamiti appANaM mannai takkhaNAmeva bujjhai teNeva bhavaggahaNeNaM sijjhai jAva aMtaM karei / itthI vA purise vA suvarNate egaM mahaM taNarAsiM vA jahA teyanisagge jAva avakararAsiM vA pAsamANe pAsai vikkhiramANe vikkhirai vikkhiNNamiti appANaM mannai takkhaNAmeva bujjhai teNeva jAva aMtaM karei / itthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM sarathaMbhaM vA vIraNathaMbhaM vA vaMsImUlathaMbhaM vA vallImUlathaMbhaM vA pAsamANe pAsai ummUlemANe ummU lei ummUliyamiti appANaM mannai takkhaNAmeva bujjhai teNeva jAva aMtaM karei / itthI vA purise vA sudiNaMte egaM mahaM khIrakuMbhaM vA dadhikuMbhaM vA ghayakuMbhaM vA madhukuMbhaM vA pAsamANe pAsai uppADemANe uppADei uppADiyamiti appANaM mannai takkhaNAmeva bujjhai teNeva jAva aMtaM karei / itthI vA Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa 'premaiyacandrikA TIkA zaM0 160 6 sU0 4 svapnaphalanirUpaNam purisevA suviNaMte evaM mahaM surAvivaDakuMbhaM vA sonIraviyaDakuMbhaM vA tellakuMbhaM vA vasAkuMbhaM vA pAsamANe pAsaha bhiMdamANe bhiMdai minnamiti appANe mannai takkhaNAmeva bujjhar3a dozcenaM bhavaggahaNaNeNaM jAva aMtaM karei / itthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM paumasaraM kusumiyaM pAsamANe pAsai ogAhamANe ogAhai ogADhamiti appANaM mannai takkhaNAmeva bujjhai teNeva bhavaggahaNaNaM jAva aMta karei / itthI vA purile vA suviNaMte evaM mahaM sAgaraM ummIvIyI jAva kaliyaM pAsamANe pAsai taramANe tarai tiSNamiti appANaM mannai takkhaNAmeva0 teNeva bhavaggahaNeNaM jAva aMtaM karei / itthI vA purise vA suvarNate evaM mahaM bhavaNaM savvarayaNAmayaM pAsamANe pAsai aNuSpavisamA aNuppavisai aNuSpaviTTamiti appANaM mannai takkhaNAmeva bujjhai teNeva bhavaggahaNeNaM jAva aMsaM karei / itthI vA purise vA suvarNate egaM mahaM vimANaM savarayaNAmayaM pAsamANe pAsai durUhamANe durUhai durUDhamiti appArNa mannai takkhaNAmeva bujjhai teNetra jAva aMtaM karei' // sU0 4 // chAyA - strI vA puruSo dA svapnAnte ekAM mahatIM paMkti vA gajapaMkti vA yAvad vRSapati vA pazyan pazyati adhirohan adhirohati adhirUDhamiti - AtmAnaM manyate tatkSaNameva buddhayate tenaiva bhavagrahaNena siddhayati yAvad anta karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte ekAM mahatIM dAmanIM prAcIpratIcyAyatAM dvidhAtaH samudraM spRSTAM pazyan pazyati saMvellayan saMvelkayati saMvellitamiti Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 __ bhegavatIsUtre AtmAnaM manyate tatkSaNameva buddhayate tenaiva bhavagrahaNena yAvadantaM karoti / strI vA puruSo vA ekA mahatI rajju prAcIpratIcyAyatAM dvidhAto lokAnte spRSTAM pazyan pazyati chindan chinnatti chinnamityAtmAnaM manyate tatkSaNameva yAvadantaM karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte ekaM mahat kRSNasUtra vA jAtra zuklasUtrakaM vA paran pazyati udvopayan ugopayati udgoSitamityAtmAnaM manyate tatkSaNameva yAvadantaM karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte ekaM mahAntam ayorAzi vA tAmrarAzi vA apukarAzi vA sIsakarAzi vA pazyan pazyati dUrohana dRrohati daDhamityAtmAnaM manyate tatkSaNameva buddhayane dvitIyena bhavagrahaNena siddhayati yAvadantaM karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte eka mahAntaM hiraNyarAzi vA suvarNarAzi vA ratnarAzi vA vaiDUryarAzi vA pazyan pazyati durohana dUrohati durUDhamityAtmAnaM manyate tatkSaNameva buddhayate tenaiva bhavagrahaNena siddhayati yAvadantaM karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte ekaM mahAntaM tRgarAziM vA yathA tejonisarga yAvad avakararAziM vA pazyan pazyati vikina vikirati vikIrNamityAtmAnaM manyate tatkSaNameva buddhayate tenaiva yAvadantaM karAti / strI vA puruSo vA svapnAnte eka mahAntaM zarastaMbha vA vIragastaMbha vA vaMzImUlastaMbha vA vallImUlastaMbha vA pazyan pazyati unmUlayan unmUlayati unmUlitamityAtmAnaM manyate tatkSaNameva buddhayate tenaiva yAvadantaM karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte ekaM mahAntaM kSIrakumbhaM vA ghRtakumbhaM vA dadhikumbha vA madhukumbha vA pazyan pazyati utthApayan utthApayati utthApivamityAsmAnaM manyate tatkSaNameva buddhaya ne tenaiva yAvadantaM karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte ekaM mahAntaM surAvikRtakumbha vA sauvIravikRtakumbhaM vA tella. kumbhaM vA vasAkumbhaM vA pazyan pazyati bhindana bhinnamityAtmAnaM manyate tatkSaNameva buddhayate dvitIyena bhavagrahaNena yAvadantaM karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte ekaM mahat palamumitaM pazyan pazyati azgAhamAno'vagAhate AgADhamityAtmAnaM manyate tatkSagame va budrayate tenaiva bhavagrahaNena yAvadantaM karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte eka mahAnta sAgaram amirIci pAvat kalitaM pazyan pazyati taran tarati tIrNaminyAtmAnaM manyane tatkSaName buddhayate tenaiva bhavagrahaNena yAvadanta karoti / stro vA yAvat svapnAnte eka mahad bhavanaM sarvaratna. mayaM pazyana pazyati anupavizan anupavizati anupaviSTamityAtmAnaM manyate tatkSaNameva vudyate tenaiva yAvadantaM karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte ekaM mahad vimAnaM sarvaratnamayaM pazyan pazyati dohan dRrohati dUrUDhamityAtmAnaM manyate tatkSaNameva buddhayate tenaiva yAvadantaM karoti / / sU0 4 // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA ze0 16 u0 6 sU0 4 svapnaphalanirUpaNam _ 237 TIkA-'itthI vA' strI vA 'purise vA' puruSo kA 'muviNate' svapnAnate svapnasya caramabhAge 'egaM mahaM hayapati vA' ekAM rahatI hayapaMktiM vA hayAnAm azvAnAM paGktiH -zreNistAM hayapaGktim paGktipadopAdAnAd ekAzvadarzanena IdRzaM mahatphalaM na bhavati iti bhuucitm| 'gayapati vA gajapati vA gajAnAM paGktirgaja paktistAM gajapaGkti-gajaNi 'jAva vasabhapaMti vA' yAvad vRSabhakti vA patra yAvatpadena 'garapaMti vA' kinarakiMpurisamahoragagaMdhavapati vA' ityeSAM grahaNaM bhavatIti 'pAsamANe pAsai' pazyan pazyati avalokayati 'durUhamANe dUrUhai' durohana durohati gajAdau 'dUrUDhamiti appANaM manai dUrUDhamityAtmAnaM manyate ahaM gajAdI ArUDhaH evaMrUpeNa yaH svAtmAnaM jAnAti 'takAvaNAmeva bujjhai' tatkSaNameva budayate-tasmin kSaNe darzanasamaye eva svapnadarzanAvyahitottarakSaNe ityarthaH buddhayate-jAgati na puna: svapini punaH zayanena vilakSaNaphalaprApterabhAvAt tahataM-vivekIpuruSaH svapnaM dRSTA naiva puna: svapet / anyathA phalahAniH syAta , asvApe phasamuttamam // 1 // iti etAdRzasvapnadarzanasya phalaM bakti-'teNeva' iti 'teNeva bhavaggahaNeNe' tenaiva bhavagrahaNena yaccharIrAvacchedena svapnamapazyat tatkSaNAdeva pratibuddhazca taccharIrAvanche denaiva na tu zarIrAntaragrahaNena 'sijhaI siddhayati 'itthI vA purise vA muviNate egaM mahaM hayapati vA ityAdi / TIkArtha-'itthI vA purise vA' cAhe strI ho yA puruSa ho (suviNate egaM mahaM hayapati vA gayapati vA jAva vasabhapati vA pAsamANe pAsaha vaha yadi svapna ke anta meM eka vizAla ghoDoM kI paMkti ko, yA gaja kI paMkti ko, yAvat vRSabha kI pati ko dekhatA hai| (dUrUhamANe durUhaha) usake Upara caDhatAhai (durUDhamiti appANaM mannai) tathA maiM usa ke Upara caDhA hU~, aisA apaneko mAnatA hai (takkhaNAmeva bujhAi) isa prakAra ke svapna dekhane ke bAda usI samaya vaha jaga jAtA hai| (teNeva bhavaggahaNeNaM) sijjhaI' to vaha usI gRhItabhaya se siddha "itthI vA purise vA suviNate egaM maha hayapaMti vA" tyAEi rA--"itthI vA purise vA" khI hAya magara puruSa kAya, "suviNave eNaM maha hayapati vA gayapaMti vA jAva vanabhapati vA pAsamANe pAsaI" te je svapnanA aMtamAM eka vizALa ghaDAonI pakti ne ke hAthInI patA yAvat mAnI tIna guNe athavA to "durUhamANe durUhai" tenA 52 tathA "durUDhamiti appANaM maNNai" I tanA 52 ydy| ko prabhArI bhAne "takkhaNAmeva bujhAi" mA zatanu na nayA pachI tara 1mata na mI jaya che. "veNeva bhavaggahaNeNaM sijjhai" tata dhAraNa 426 // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsutre 238 siddhiM prApnoti 'jAtra aMtaM kareI' yAvadantaM karoti yAvatpadena 'buddhayate' bhyate parinirmAti sarvaduH svAntam teSAM mahaNaM bhavatIti vA svapnaM draSTA tasminneva bhaye siddho buddho muktaH pariniyataH sarvaduHkhAnAmantakartA bhavatIti bhAvaH / itthI vA purise vA' strI vA puruSo vA 'suvarNa' svapnAnte svapnasthAntimabhAge 'egaM mahaM dAbhirgi' ekAM mahatIM dAminIm gavAdInAM bandhanavizeSabhUtA rajjumanI tAm 'pAIgapaDINAyataM' prAcI pratIcyAyatAm 'duhuo' dvidhAvaH pUrvapazcimabhAgataH 'samudde' samudrau pUrvapazcimadikasthitasamudradvayaM '' spRSTAm pUrva pazcimasamudayorubhayorapi ubhayabhAgaM spRSTAm ekAM mahatIM rajjumityarthaH 'pAmamANe pAsa' pazyan pazyati atralokayati 'saMvellemANe' saMveSTayan saMkocayannisparthaH 'saMvelle' saMveSTayati saMkovayati 'saMvelliyamiti' saMveSTatAmiti mayA rajjuH saMveSTitetyecaM rUpeNa 'appA' AtmAnaM svAtmAnam 'mannaI' manyate samudrasya pUrvapazcimayorbhAgayoH spRSTA rajjurmayA saMvarttitA evaM yaH svAtmAnaM jAnAti jJAtvA ca 'aragAmeva' svapnadarzanAvyahitottarakAle evaM 'bujjhar3a' buddhayate ho jAtA hai / ( jAva aMta kare ) yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai / (ithI vA purise vA) strI ho yA puruSa (suvarNate egaM mahaM dAmiNa pAiNapar3INAyataM duhao samudaM pRhuM pAsamANe pAsaha) vaha yadi svapna ke anta meM eka vizAla dAmini (rassI) ko jo pUrva se pazcima taka lambI ho tathA samudra ke donoM pArzva bhAgoM ko chUtI ho dekhanA hai / (saMvellemANe saMvelleha saMvelliyamiti) tathA maiM use ikaTThI kara rahA hUM aura maiMne use ikaTThI kara lI hai - arthAt maiM use lapeTa rahA hUM, yA maiM use lapeTa cukA hUM, - (appAnaM mannai) aisA apane ko mAnatA hai, (takkhaNAmetra bujjhai teNeva bhavaggahaNeNaM jAva aMtaM karei) to aisA vaha puruSa jo ki svapna dekhate hI jagane kI avasthAvAlA yadi latrathI siddha tha laya che.- " jAva aMta karei" yAvat saghaNA huHmono mata are che. 'ithI vA purise vA" zrI hoya agara puruSa hoya "suddiNaMte ega ma6 dAmaNipAiNaraDINAyata duio samrudda puTuM pAsamANe pAsai" te svapnanA atamAM eka vizALa dorIne ke je dorI pUthI pazcima sudhI lAMbI hAya ane mane samudranA ane kinArAne spatI hAya tene jue "saMvellemANe saMvellei saMvelDIyamitI" tathA hu chorIne bheThI karU' chu bhane bheo chorI zreThI urI sIcI che. "appANaM maNNai " zevI rIte ghotAne mAne che " tavaga metra bujjhai teNetra bhavaggaNeNaM jAva aMta kare " te eve te puruSa svapna jotAM ja jAgI jAya che. tA te puruSa te ja bhava Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 4 svapnaphalanirUpaNam 239 jAgarti etAdRzaH svapnaM draSTA 'teNeva bhavaggahaNeNaM' tenaiva bhavagrahaNena 'jAva aMta karei' yAvadantaM karoti yAvatpadena 'sijjhai muccai parinivvAi savvadukkhANaM' etepAM grahaNaM bhavati sarvaduHkhAnAmantakRdbhavatItibhAkaH / itthI vA purise vA' strI vA puruSo vA 'suviNate svapnAnte-svapnAvasAne 'egaM mahaM kiNhasuttagaM vA' eka mahan kRSNasUtrake vA sUtraM kArpAmAdinirmitaM Dorakam 'jAva sukillamuttargavA yAvata zuklamUtra vA atra yAvatpadena nILapItaraktavarNavatAM sUtrANAM saGgraho bhavati tathA ca yAdRzaM tAdazaM sUtraM 'pAsamANe pAsaI' pazyan pazyati 'uggovemANe' udgo. payan vistArayan 'uggoveI' udgopayati veSTitaM sUtraM vistArayatItibhAvaH 'uggo. vitamiti appANaM mannai udgopitaM mayA ityAtmAnaM manyate mayA sUtraM vistArita. bana gayA hai usI ava grahaNa se yAt samasta duHkhoM kA anta kara denA hai / (hasthI vA purile vA suviNate egaM mahaM rajju pAIgapaDINAyataM duhI logate puDhe pAsamANe pAsaha chiMdamANe chiMdaha chinnamiti appANaM mannaI' strI ho yA puruSa ho-vaha yadi svapna ke anta meM loka ke donoM choDoM (aMtabhAga) ko sparza karanevAlI tathA pUrva se pazcima taka lambI aisI eka vizAla rassI ko dekhatA hai, tathA use maiM kATa rahA hUM yo maiMne use kATaDAlI hai aisA apane ko mAnatA hai (tavakhaNAmeva jAva aMtaM karei) isa prakAra ke svapna dekhane ke bAda hI yadi vaha jaga jAtA hai-phira sotA nahIM hai to aisA vaha vyakti usI gRhIna bhava se yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai| (itthI vA purise vA suciNate egaM mahaM kiNhasuttaga vA jAvaM sukillasuttagaM yA pAsamANe pAsaha, uggovemANe uggovei, uggoviyamiti appANaM mannai) cAhe strI yazI yAvat samasta mAnA mata re che. "itthI vA purise vA suviNate ega maha rajju pAINapaDINAyata duio logate puDhe pAsamANe pAsai chi damANe chinnamiti appANaM maNNai" strI hAya. magara puruSa DAya ne vakhanA aMtamAM lokanA bane bhAgone sparza karavAvALI temaja pUrvathI pazcima sudhInI lAMbI eka vizALa derIne jue temaja huM ene kApuM chuM. sAra meM sena yI nAbhI cha. te bhAna "vaktraNAmeva jAva aMta karei" A rItanuM svapna joyA pachI pite jAgI jAya che ane pAchA sUve nahi te tevI vyakti bhavathI mukta thaI jAya che.thAvata samasta duHkhe aMta kare che. 'itthI bA purise vA suviNate egaM maha kiNhasunargavA jAva suphilla suttagaMvA pAsamANe pawis, govemANe uggovei, uggoviyamiti sappANaM mawgaNa strI hoya agara puruSa hoya te je svapnamAM eka vizALa kALA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 bhagavatIsve mityevaM rUpeNa svAtmAnam yaH jAnAti 'takkhaNAmeva' tatkSaNameva 'bujjhaI budyate pativUyate jAgartIti yAyet 'jAba ataM kareI' yAvadantaM karoti 'itthI vA purise vA' strI vA puruSo vA 'suviNate' svamAnte svapnAvasAne ityarthaH 'ega maha ayarAsi vA ekaM mahAntam ayorAzi vA-loharAzis 'taMbarAsiM vA' tAmrarAzi vA 'tauyarAsi vA' apukarAzi vA 'kathIra' iti bhASAmasiddham 'sIsagarAsiM vA' sIsakarAzi vA 'sosA' iti prasiddham 'pAsasANe pAsaI' pazyan pazyati 'durUhamANe hai' durohana durohati tepAmuktarAzim 'durUhabhivi appANaM mannai' durU ham-ArUDhamAtmAnaM manyate ahaM tAdRzarAzyupari ArUDha ityevaM rUpeNa svAtmAnaM pazyati 'taka vagAmeva bujjha' tatkSaNameva buyate pratibuddhayate jAgRto bhavati ho yA puruSa ho koI bhI kyoM na ho, vaha yadi svapna ke anta meM eka vizAla kAle Dore ko cAvata sapheda Dore ko dekhatA hai aura une maiM ukela rahA hUM yA maiM use ukela cukA hU~ aisA apane ko mAnatA hai| (takkhaNAmeva jAva aMtaM karei) aura svapna dekhane ke bAda hI yadi vaha jaga jAtA hai to vaha vyakti usI gRhIta bhava se yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai| (itthI vA purise vA suviNate ega mahaM ayarAsiM vA, tauyarAsi vA sIsagarAsiM vA pAsamANe pAsaha, durUmANe durUhai duruDhamiti appANaM manA takkhaNAmeva vujjhai) strI ho puruSa ho, vaha yadi svapna ke anta meM eka vizAla lohe kI rAzi ho yA tAMbe kI rAzi ko, yA pu-kI rAzi ko, yA zIze kI rAzi ko dekhatA hai / aura maiM usake Upara caDha rahA hUM, yA caDha cukA hUM aisA apane ko mAnatA hai-aisA derAne athavA sapheda derAne jue ane tene huM ukeluM chuM, agara ukelI cha. meghAtAnA manamA bhAna 'takkhaNAmeva jAva aMtaM kareI' ne menu svapna joIne je te jAgI jAya che te te purUSa te bhavathI mukita meLave che. marthAt chUTI taya cha yAvata samasta mAnA mata 3 che. 'itthI vA purise vA suviNave ega maha ayarAsi vA tauyarAsivA sIsagarAsi vA pAsamANe pAsai durUimANe durUhai durUDhamitiappANaM mannai taktraNAmeva bujhai) strI DAya magara purUSa hoya te je svananA aMtamAM eka vizALa khaMDanA DhagalAne athavA tAMbAnA DhagalAne ke trapu-kathIranA DhagalAne athavA sIsAnA DhagalAne jue ane huM tenA para cAluM chuM athavA tenA para huM caDyo chuM. evI rIte mAne ane tevuM nagna joIne je te teja vakhate jAgI jAya te Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 4 svapnaphalanirUpaNam 241 'docceNaM bhavaggahaNeNaM' dvitIyena bhavagrahaNena 'sijjhaI' siddhayati siddhiM prApnoti 'jAva aMta kareI' yAvadantaM karoti / 'itthI vA purise vA' strI vA puruSo vA 'muviNaMte' svamAnte-svamAvasAne ityarthaH 'egaM mahaM hirannarAsiM vA' eka mahAnta' hiraNyarAzi vA hiraNyasya-rajatasya rAzim 'muvannarAsi vA' suvarNarAzi vA syaNarAsi vA' ratnarAzi vA ratnAnAM padmarAgAdInAM rAzistaM ratnarAzi 'vaharArAsi vA' vajrarAziM yA vantrANAM hIrakAdInAM rAzistaM 'pAsamANe pAsaI' pazyan pazyati 'duruhamANe duruhai' rohana dUrohati tAdRzarAzyupari ArUDho bhavatItyarthaH 'durUDhamiti appANaM mannaI' dUrUhamityAtmAnaM manyate ahamatra ArUDho'smItyevaM rUpeNa vijAnAti 'takkhaNAmeva vujhaI tatkSaNameva buddhayate darzanAvyavahitottarakSaNe eva jAgati 'teNeva bhavaragahaNaNaM sigjhaI' tenaiva bhavagrahaNena siddhayati yAdRzabhave etAdRzaM svamamapazyat vAbhavAvasAne eva siddhi prApnoti tathA 'jAva aMta karei' yAvadaMta karoti / itthI vA purise vA strI vA puruSo vA 'suviNate' svamAnte-svapnAvasAne ityarthaH 'egaM mahaM taNarAsiM vA' ekaM mahAntaM tRNarAzi vA 'jahA teyanisagge jAva abakararAsi vA 'yathA tejonisarga yAvad avakararAzi vA tejonisarganAmakapaMcadazatamazatake kathitaM tathaiva atrApi sarva jJAtavyam yAvad akararAziyayantam-avakaramiti 'kacarA' iti bhASA prasiddham 'pAsamANe pAsa pazyana pazyati 'vikkhiramANe vivivaraI' vikirana vikirati itastataH prakSipatItyarthaH vikkhiNamiti appANaM mannaI vikIrNam-itastataH pakSiptamityevaM svapna dekhakara vaha yadi usI samaya jaga jAtA hai| (docceNaM bhavaggahaNeNaM lijjhai) to aisA vaha vyakti do bhava meM siddha hotA hai| (jAva aMtaM karei) yAvat samasta duHkhoM kA vinAza kara detA hai|| (itthI vA purise vA) cAhe strI ho yA puruSa ho (suviNate egaM mahaM taNarAsiM vA jahA tenisagge jAva adhakararAsiM vA pAsamANe pAsai,vikkhiramANe vizkhirai, vikkhiNamiti appANaM mannaha) svapna ke anta meM eka vizAla tRNa rAzi ko tejonisarga nAmake 153 zataka meM kahe gaye anusAra yAvat - kUDAkacarA-kI rAzi ko dekhatA hai aura 'docceNaM bhavaggahaNeNaM siljhai ta tavA vyati bhI ve siddha thAya. 'jAva aMte kareI' yAvat samasta / no mata 42 che. 'itthI vA purise vA' zrI rAya , 535 DAya 'suviNete ega maha taNarAsiM vA jahA teyanisagge jAva avakararAsivA pAsamoNe pAsai vikkhiramANe vikkhavarai vikkhaNamiti appANaM mannai svAnA matamA 4 vizaNa ghAsanA DhalAna tenisa nAmanA paMdaramAM zatakamAM kahyA pramANe yAvatuM kacarAnA DhagalAne juve ane huM tene bha0 31 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIro rUpeNa AtmAnaM manyate 'takkhagAmeva bujjha tatkSaNameva buddhayate jAgarito bhavatItyarthaH tatazca sa: 'seNeva jAva aMtaM karei' tenaiva yAvadantaM karoti / 'itthI vA purise vA suviNate egaM mahaM sarathaMbhaM vA' strI vA puruSo vA svapnAnte-svamAvasAne ekaM mahAntaM zarastaMbhaM vA zaro hi-tRNavizeSastasya stambhaH UrvIkRtazarapuJja ityarthastam 'vIraNathaMbhaM vA' vIraNastambhaM vA 'vasImUlamaM vA' vaMzIbhUlastambhaM vA 'vallImUlathaM vA vallImUlastambha vA vallInAma latA eteSAmuparoktAnAM stambhamiti 'pAsamANe pAsai' pazyan pazyati avalokayati 'ummUlemANe ummalei' 'unmUlayan unmUlayati utpATayatItyarthaH 'unmUliyamiti appANaM mannai' unmalitamityAtmAnaM manyate mayA zarastambhAdikamutpATitamityevaM rUpeNa AtmAnaM yo jAnAti 'takkhaNAmeva vujjhaI tatkSaNameva svapnadarzanAvyavahitottarakSaNakAlameva maiM use vikhara rahA hUM, yA vikhera cukA hU~ aisA apane ko mAnatA hai (takkhaNAmeva bujjhaiteNeka jAva aMtaM karei)tathA aise svapna dekhakara yadi vaha jaga jAtA hai-phira se sotA nahIM to aisA vaha vyakti usI gRhIta bhava se yAvata samasta duHkhoM kA anta kara detA hai| ___(itthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM sarathaMbha vA vIraNayaMbhaM vA vasImUlathaMbhaM vA pAsamANe pAsai, ummUlemANe umsUleha, ummUliyamiti appANaM mannaha) strI ho yA puruSa ho vaha yadi svapna ke anta meM eka vizAla sarastambha ko yA vIraNAstambha ko yA vaMzImUlastambha ko, yA vallImUlastambha ko dekhatA hai, aura maiM ise ukhADa rahA hUM, yA ukhADa cukA hU aisA apane ko mAnatA haiM, aura (takkhaNAmeva bujjhai) usI samaya jaga jAtA hai / (teNeva jAva aMtaM kareha) to aisA vaha vyakti usI bhava se yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai| vikheruM chuM athavA te meM tene vikherI nAkhyo che evI rIte mAne ane je te vyaThita 'takkhaNAmeva bujjhai veNeva jAva ataM karei' tavA prAranA na na ne je te vyakita jAgI jAya che ane te pachI te sUve nahIM te tevI vyakti teja gRhIta bhavathI mukata thAya che. yAvat samasta dukhene aMta kare che. 'itthI vA purise vA suviNaMte ega maha sarathama vA vIraNArthabha vA vaMsImUlathaM vA vallImUlathamaM vA pAsamANe pAsai ummUlemANe ummUleDa, ummUliyamiti appANaM mannaI' zrI 535 netanA matamA 4 vizan sastammane athavA vIraNastaMbhane athavA te vAMsanA mULanAstaMbhane athavA te velanA mUlanA ratabhane jue ane huM Ane ukhADuM chuM athavA ukhADI cUkyo chuM evI zata pAtAne bhAna ana "takkhaNAmeva bujhai' te vabhAgIya che. 'teNeva Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 svapnaphalanirUpaNam candrikA TIkA za0 16 u0 d 243 buddhayate pratibuddhayane jAgarito bhavati tadA 'teNeva jAtra aMtaM karei' tenaiva yAcadantaM karoti / 'isthI vA purise vA' strI vA puruSo vA 'suviNaMte' svapnAnte 'egaM mahaM khIrakuMbhaM vA' ekaM mahAntaM kSIrakumbhaM vA kSIrapUritaM kumbhaM kSIrakumbham dugdhapUritakumbhamityarthaH ' dehikuMbha vA' dadhikuMbhaM vA dadhipUritaghaTam 'ghayakuMbha vA' ghRtakumbhaM vA 'mahukumaM vA', madhukuMbhaM vA, 'pAsamANe pAsaI' pazyan pazyati - avalokayati 'uppADemANe uppADe' utpATayan utpATayati- utthApayatItyarthaH ' uppADiyamiti 'apArNa manna' utpATitamiti AtmAnaM manyate mayA dugdhakumbhAdikamutthApita zirasi nItamityevaM svAtmAnaM jAnAvi 'takkhaNAmeva bujjhai' tatkSaNameva buddhayatepratibuddhayate 'teNetra jAva aMta kareha' tenaiva yAvadantaM karoti / 'itthI vA purise vAsuviNaM' strI vA puruSo vA svapnAnte- svapnasya caramabhAge ityarthaH ' egaM mahaM (itthI vA purise vA suviNate egaM mahaM khIrakubhaM vA dahikuMbha vA, ghayakuMbhaM vA mahukubhaM vA pAsamANe pAsaha, uppADemANe uppADeha, uppADayamiti appANaM mannai) strI ho cAhe puruSa ho, vaha yadi svapna ke anta meM eka bRhat kSIrakumbha ko, dahI ke kumbha ko yA ghRta ke kumbha ko dekhatA hai aura maiM use mastaka ke Upara rakha rahA hU~, yA maiM use mastaka ke Upara uThAkara rakha cukA hUM aisA apane ko mAnatA hai aura aisA mAnakara (takkhaNAmeva vujjhai) usI samaya vaha jaga jAtA hai (teNeva jAva aMtaM karei) to aisA vaha vyakti usI bhAva se yAvat samasta duHkhoM kA nAza kara detA hai / : (hasthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM surAdhiyaDaku bhavA sovIra viyar3akubhaM vA, tellakuMbhaM vA, dasA kuMbhaM vA, pAsamANe pAsaI, bhida. jAva ata karei' to tevI vyakti the lavamAM yAvat samasta yonI mataM re che. 'itthI vA purise vA suviNaMte egaM maha khIrakubhaM vA dahikuMbhaM vA ghayakubhaM vA mahukumaM vA pApamANe pAsaha upADemANe upADei uppADiyamiti appANaM mannaha ' strI hoya ke te purUSa jo svapnanA aMta bhAgamAM eka moTA dUdhanA ghaDAne athavA dahIMnA ghaDAne athavA tA ghInA ghaDA jue ane huM' te ghaDAne mAthA para rAkhuM' chuM. athavA me... tene mAthA para rAkhyA che. evI rIte peAtAne mAne che bhane tavI rIte mAnIne 'takkhaNAmeva bujjhai' te 4 samaya le te lagI laya 'teNeva jAva a'taM karei' to te amaranI te vyakti bhena lavamAM yAvat samasta du:khe'nA nAza kare che. 'itthI vA purise vA suviNaMte evaM DakumaM vA tellakubhaM vA vasAkubhaM vA maha surAviDakubhaM vA sovIravipAsamANe pAsai bhidamANe bhiMdara, Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daM bhagavatI sUtre surAviDa kuMbhaM vA' eka mahAntaM surAvikaTakumbhaM vA - surA - madyam tadrUpaM yat vikaTaM jalaM tasya kumbhastaM surAvikaTakumbham - madhayuktajalapUrNakumbhamityarthaH 'sovIravipaDakuMbhaM vA' sauvIra vikRtakumbhaM vA sauvIrakaM - kAMjikam 'telakuMbha vA' vailakumbhaM vA 'sAkuMbhaM vA' vasAkumbhaM vA - vasAnAma 'carbI' iti bhASA prasiddhA surAMmArabhya vasAntaparipUrNakumbhAn 'pAsamANe pAsa' pazyan pazyati - avalokayati 'bhiMdamANe bhivaI' mindan bhinatti 'bhinnamiti appANaM mannai' bhinnamiti AtmAnaM manyate - mayA surAdikumbhAnAM bhedanaM kRtamityevaM rUpeNa svAtmAnaM jAnAti takkhaNAmeva bujhai ' tarakSaNameva bujhadda' tatkSaNametra buddhyate - jAgarito bhavati 'docveNaM bhavaragahaNeNaM jAva aMta kare' dvitIyena bhavagrahaNena yAvadantaM karoti 'itthI vA purise vA suviNaMte' strI vA puruSo vA svapnAnte ' evaM mahaM paumasa raM' eka mahat padmasaraH 'kusumiyaM pAsamANe pAsaI' kusumitaM pazyan pazyati 'ogAhamANe mANe, miMdara, bhinnamiti appANaM mannai' strI ho yA puruSa ho koI bhI kyoM na ho, svapna ke anta meM yadi vaha eka bRhat khurAkumbha ko, yA sauvIra ke baDe kumbha ko yA taila ke baDe kumbha ko yA vasA ke kumbha ko dekhatA hai aura dekhakara vaha aisA apane ko mAnatA hai ki maiM isa kumbha phoDa rahA hUM yA maiMne ise phoDa DAlA hai / (takkhaNAmeva 'jha' aisA mAnakara vaha vyakti yadi usI kSaNa meM jaga jAtA haisaceta ho jAtA hai to aisA vaha vyakti (docceNaM bhavaggaheNaM jAva aMta kareha) do bhava meM yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai / wh (hatthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM paumasaraM kusumiyaM pAsamANe pAsa, ogAhamANe ogAhaha ogADhamiti adhvANaM sannaha) strI ho yA puruSa ho vaha yadi svapna ke anta meM eka vizAla padmasarovara ko kusubhinnamiti appANaM mannai' strI hai pu3Sa tethe svapnamA lete the bhoTA surA (hAi) nA ghaDAne athavA teA sauvIra-kAMjInA ghaDAne athavA te telanA meTA ghaDAne athavA vasA-carakhInA ghaDAne jue ane joine evI rIte mAne ke huM' A ghaDAone phoDu' chuM athavA me' A ghaDAne phoDI nAkhyA 'mane' 'takkhaNAmeva bujjhai' bhane tevu bhAnIne te vyakti te vayate lagI laya-saceta thardha laya he to tevI vyakti 'docce NaM bhavaggahaNeNaM jAva aMta karei' me bhavabhAM yAvat samasta mono atare che. ' itthI vA purise vA suviNaMte pagaM maha paumasaraM kusumiya' pAsamANe pAsai ogAhamANe ogAhai ogADhamiti appANa mannai' zrI hai pu3Sa le svapnanA aMta bhAgamAM eka vizALa padmasarAvarane pupeAthI khIlelu jue ane te Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracadrikA TIkA za0 16 u0 6 0 4 svapnaphalanirUpaNam 201 ogAes' agAhamAno'vagAhate 'ogADhamiti appANaM manna' avagADhamityAsmAnaM manyate -mayA kusumita padmasaraH, avagADhamityAtmAnaM pazyatItyarthaH 'takkhaNAmetra bujha' tatkSaNameva buddhayate 'teNeva jAtra aMta kareha' tenaiva yAvadanta karoti / ' itthI vA purise vA suvinaMte' strI vA puruSo vA svapnAnte ' egaM maha sAgaraM ummIvIthi jAtra kaliyaM eka mahAntaM sAgaram UrmivIca yAvat kalitam - atra yAvatpadena 'sahassa' ityasya grahaNaM bhavati tathA ca UrmivIcisahasrakalitam Urmayo - bRhattaraGgAH, vIcayo laghutaraGgAH, tAsAM sahasrANi taiH kalitaM yuktamekaM mahAsAgaram 'pAsamANe pAsa' pazyan pazyati 'taramANe tara ' taran tarati 'tiSNamiti appANaM manna3' tIrNamityAtmAnaM manyate 'takkhaNAmeva bujjhai' tatkSaNameva buddhayate 'teNetra jAva aMta kare' tenaiva yAvadanta karoti / ' itthI vA purise mita huA dekhatA hai aura dekhakara vaha aisA mAnatA hai ki maiM isameM praveza kara rahA hUM, yA isameM meM praveza kara cukA hUM / (takkhaNAmeva bujjhai, teNeva jAva aMtaM kareha) aisA mAnate hI vaha yadi usI samaya jaga jAtA hai, to usI gRhIta bhava se yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai / (itthI vA purise vA suviNaMte evaM mahaM sAgaraM ummIvIyi jAva - kaliyaM pAsamANe pAsaha, taramANe taraha, tiSNamiti appaNaM mannai ) strI ho yA puruSa ho, vaha yadi svapna ke anta meM eka vizAla sAgara ko vIci evaM taraGgoM se yAvat kalita-yukta huA dekhatA hai, aura dekhakara aisA apane ko mAnatA hai ki maiM isameM taira rahA hU, yA maiMne ise tairakara pAra kara diyA hai, (takkhaNAmeva vujjhai, teNeva jAva aMta joIne evu mAne ke huM... AmAM praveza karU chuM. athavA me. AmAM praveza ye che. 'takkhaNAmeva bujjhai teNeva jAva ataM karei' bhAvI rIte bhAnato mAnatA te ja vakhate te jo jAgI jAya teA gRhIta bhavathI mukta thaine thAvat saghaLA duHkhAneA aMta kare che. itthI vA purise vA suviNaMte evaM gaha sAgaraM ummIvIyi jAva kaliya pAsamANe pAsai taramANe tarai tiSNamiti appANaM mannai' strI / hai 53Sa tene "svapnanAM aMta bhAgamAM eka ghaNuA vizALa sAgarane vIcI-ane tarazeAthI yAvat vyApta thayelA jue ane tevI rIte te joI ne evI rIte mAne ke huM A sAgarane tarUM chuM athavA meM A sAgara tarIne pAra karyAM, 'takkhaNAmeva bujhai teNeva jAva aMtaM karei' bhevI rIte mAnato te vyakti le Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce cA muviNate' strI vA puruSo vA svapnAnte 'ega mahaM bhavaNaM sabarayaNAmayaM pAsamANe pAsaI' ekaM mahAbhavanaM sarvaratnamayaM pazyan pazyati 'aNuppavisamANe. aNuppavisaI' anupavizan anupavizati tAdRzabhavane mavezaM karoti 'aNuppaviTThamiti appANaM mannaI' anupaviSTamityAtmAnaM manyate 'takkhaNAmeva bujjhaI tatkSaNameva buddhayate 'teNeva jAva aMtaM karei' tenaiva yAvadantaM karoti / 'itthI vA purise vA suviNate' strI vA puruSo vA svapnAnte 'egaM mahaM vimANaM savarayaNAmayaM pAsamANe pAsa ekaM mahAvimAnaM sarvaratnapayaM pazyan pazyati 'durUhamANe dUsaiI' dUrohan dUrohati ArohatItyarthaH 'durUDhamiti appANaM mannaI' durUdamityAtmAnaM manyate karei) aisA mAnatA huA vaha vyakti yadi usI samaya jaga. jAtA hai to vaha usI bhava se yAvat samasta duHkhoM kA antakara detA hai| ___(itthI vA purise vA suviNate egaM mahaM bhavaNaM savvarayaNAmayaM pAsamANe pAsai, aNuppavisamANe aNupavisaha aNuppaviThThamiti appANaM mannaha) strI ho yA puruSa ho vaha yadi svapna ke anta meM eka vizAla sarvaratnamaya bhavana ko dekhatA hai, aura dekhakara aisA apane ko mAnatA hai ki maiM isake andara praveza kara rahA hUM yA praveza kara cukA hai, (takkhaNAmeva paDivujjhaI' isa prakAra mAnakara yadi vaha usI samaya jaga jAtA hai| (teNeva jAca aMtaM karei) to aisA vaha vyakti usI bhava se yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai| . (itthI cA purise vA suviNaMte egaM maha vimANaM savvaraya. NAmayaM pAsamANe pAlaha, durUhamANe durUhaha, durUhamati appANaM mannA) te ja samaye jAgI jAya te te teja bhavathI mukata thAya che yAvatu samasta dukAne aMta kare che. ___ 'itthI vA purise vA suviNate egaM maha bhavaNaM savvarayaNAmaya pAsamANe pAsai aNupatisamaNe aNupavisai aNuppavidvamiti appANa' mannaI' strI jaya he purUSa he ya te je svapnanA aMtamAM eka vizALa sarva ratnavALA bhavanane jave che ane jene pitAne bhavananI aMdara praveza karate mAne che agara praveza 4 sIdhetabha mAne 'takkhagAmeva paDbuijjhaI' se zata mAnIna na ta me 1 sabha in5 cha. 'teNeva jAva aMta karei' tI vyadiar bhavamAM mukata thAya che. yAvat samasta dukhe ne aMta kare che. 'itthI vA purise vA suviNa te erga maha vimANa samvarayaNAmaya pAsamANe pAsai, durUhamANe durUhai, 'durUDhamiti appANaM mannaI' zrI - DAya , 535 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 4 svapnaphalanirUpaNam ra47. vimAnArUDhamAtmAnaM jAnAti 'takkhaNAmeva bujjhai' tatkSaNameva buddhayate 'teNeva jAva aMtaM kareI' tenaiva yAvadantaM karoti / sa svapnadraSTA tenaiva bhavena yasmin bhave svapno dRSTastasminneva bhave sidhyati budhyate mucyate parinirvAti sarvaduHkhAnAmantaM karotIti bhAvaH // sU0 4 // cAhe strI ho yA puruSa ho-vaha yadi svapna ke anta meM eka vizAla sarvaratnamaya vimAna ko dekhatA hai aura dekhakara apane ko aisA mAnatA hai ki maiM isa para caDha rahA hUM yA car3ha cukA hUM (tavakhaNAmeva bujjhai, teNeca jAva aMtaM karei) aisA mAnatA huA vaha vyakti yadi usa samaya jaga jAtA hai, to vaha usI bhavale yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai| isa sUtra meM jo 'hayapati' ityAdirUpa se paMktizabda kA prayoga kiyA gayA hai vaha isa bAta ko sUcita karatA hai ki eka azva ke darzana se aisA mahatphala nahIM hotA hai| 'jAva pasabhapati vA meM jo yAvat pada AyA hai| usase yahA~ 'NarapaMti vA, kiMnarakiMpurisamahoragagaMdhavvapati vA ina padoM kA saMgraha huA hai / 'takhaNAmeva vujjhai' aisA jo kahA gayA hai usakA tAtparya aisA hai ki punaHzayana se vilakSaNa phala prApti kA abhAva ho jAtA hai| aisA hI kahA gayA hai vivekIpuruSaH svapna, ityAdi-- 'teNeca bhavaggaNeNaM' meM ulI bhavagrahaNa se vaha siddha ho jAtA heya te je svapnanA ane eka vizALa sarva ratnavALA vimAnane jue ane joIne pitAne tenA para caDhatA hoya tema mAne agara caDhI cuka DAya tama bhAna bhane 'takkhaNAmeva bujhai teNeva jAva aMta' karei' mA pramANe mAnatI te vyakti je te ja samaye jAgI jAya che, te teja bhavamAM mukta thAya che. yAvat samasta dukhene aMta kare che. yA sUtramA 2 hayapati yAda 35thI pati zahane prayAsa karavAmAM AvyuM che. te e vAta batAve che ke eka gheDAne jevAthI terItanA 3janI prAptI thatI nathI. 'jAva vasabhapati vA se vAdhyama 2 yAvat zapa maa0ye| cha tathI mADiyAM "NarapaMti vA kinara kiMpurisamahoragagaMdhavapati vA' mA pahAnI saba thy| cha. 'takkhaNAmeva bujhai' ke prabhArI upAmA mAnyu che. tenuM tAtparya e che ke je kula prApta thavAnuM kahyuM che te svapnathI jAgIne 3za suya te 3 // prApta tha nathI tathA yuche -'vivekI purupaH snapna yAdi teNeva bhavaggahaNe Na' me 14yamA ta savayI vyaThita siddha 25 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 bhagavatIyo hai' aisA jo kahA gayA hai usakA tAtparya aisA hai ki jisa zarIra meM rahate hue usa jIva ne svapna dekhA hai usI zarIra se vaha mukti prApta karegA-arthAt aisA svapna dRSTA jIva carama zarIrI hotA hai| vaha gRhIta zarIra ko choDakara phira anya zarIra dhAraNa nahIM karatA / 'jAva aMtaM karei' meM jo yaha yAvat pada AyA hai usase 'buddhayate, mucyate, parinirvAti, sarvaduHkhAnAm' ina padoM kA grahaNa huA hai| 'suviNate' kA bhAva svapna ke aMtimabhAga meM aisA hai, gAya AdikoM ko bAMdhane kI jo rassI hotI hai usakA nAma dAmanI hai| 'kiNhaluttagaM vA jAva sukmillasusagaM vA' meM jo yAvat pada AyA hai usase yahAM 'nIla, pIta, rakta. varNavAle DoroM kA grahaNa huA hai| 'sarathaMbha' meM tRNavizeSa kA nAma zara hai aura zarakI jo UrvIkRta rAzi hai usa kA nAma Arastambha hai| isI prakAra se vIraNastambha AdikoM meM bhI samajha lenA cAhiye / ballInAma latA kA hai / kSIra nAma dUdha se pUrita hue kumbha kA nAma kSIrakumbha hai| isI prakAra se dadhikumbha ghRtakumbha ke viSaya meM bhI samajhanA caahiye| 'surAvikaTakumbha' kA tAtparya surArUpa vikaTa-madyayukta jala se bharA huA jo kumbha hai vaha surAvikaTa kumbha hai arthAt madyayukta jala se pUrNa kumbha kA nAma jAya che, evuM je kahevAmAM AvyuM che tenuM tAtparya evuM che ke je zarIramAM rahelA te jIve svapna joyuM che eja zarIrathI te mukita pAmaze arthAta e rItanuM svapna jonAra jIva carama zarIrI hoya che te gRhIta zarIrane choDIne bhI zarIra dhAraNa 42ta nathI.. 'jAva aMta karei' bhA 2 mA yAvat 56 bhAvyu cha tanAthI 'budhyate, mucyate, parinirvAti sarvaduHkhAnAm' se paha! ara thayA cha. 'suviNate' se pAya mAnanA mata bhAgamA se pramANe cha gAya vize32 mAMdhavAnI 2 hoza DAya che, tenu nAma hamanI che. 'kiNhasu tagaMvA jApa sukillasuttagaM vA' pAyamA 2 yAvat 54 mAthucha tenAthI 'tla' pIta, pInA bhane 24ta-rAta va mahArAnu ahae thayuM che. 'sarathaMbhaM' e vAkayamAM Avela "rA' e zabda tRNa vizetrane vAcaka che. ane e zarano je Dhagale te sarastaMbha che e ja rIte vIrataMbha vigeremAM paNa samajI levuM valI nAma latAnuM che. dUdhathI bharelA kuMbhanuM nAma kSIrakuMbha che e ja rIte dahIMthI bharela kuMbha, dadhikuMbha, ghIthI bharela kuMbha vRtakuMbhanA viSayamAM 5 sabha devu 'surAvikaTakumbham' nu tAtparya surA35 viTa-surAmizrita jalathI bharele je kuMbha che te surAvikaTa kuMbha che. arthAta madyavALA jaLathI Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 prameyacandrikA TIkA za016 u0 6 su0 4 gandhagrahaNanirUpaNam anantaraM svapnAH kathitAH te ca svapnA. na cakSurindriyagrAhyAH ityacakSu hyanA sAdhamryeNa gandhapudgalAnAM vaktavyatAmabhidhAtupoha-'aha bhaMte' ityAdi / mUlam-'aha bhaMte koTapuDANa vA jAva keyaipuDANa vA aNuvAyaMsi ubhijjamANANaM vA jAva ThANAo vA ThANaM saMkAmijamANANaM kiM koTe vAi jAba keyaI vAi goyamA ! no koTe vAI jAva no keyaI vAi ghANasahagayA poggalA bAMti sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti ||suu05|| chAyA-aya bhadanA ! koSTapuTAnAM vA yAvat ketakIpuTAnAM vA anuvAte udbhidyamAnAnAM vA yAvat sthAnato vA sthAnaM saMkrAmyamANAnAM ki koSTho vAti yAvat ketakI vAti / gautama ! no koSTho vAti yAvad no ketakI vAti ghrANasaha gatAH pudgalAH vAnti / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! ||iti sU0 5 // TIkA-'aha bhaMte' atha bhadanta ! 'kohapuDANa yA' koSThapuTAnAM vA koThe yaH pacyate mugandhadravyasamudAyaH sa koSThastasya puTA:-puTikAH koSThapuTArateSAM surAvikaTa kumbha hai / kAjika kA nAma sauvIra hai carthI kA nAma vasA hai vRhattaraMgoM kA nAma urmi hai, tathA choTI 2 taraMgo kA nAma vIci hai / / lU0 4 // - jina svapnoM ke viSaya meM yaha kathana cala rahA hai ye svapna cAindriya se grAhya nahIM hote haiM-isI pracakSugrAdhyatA ke sAdharmya se gandhapugaloM kI vaktavyatA ko anya sUtrakAra isa 'aha bhale / kopuDANa' ityAdi sUtra dvArA prakaTa karate haiN| 'aha bhale ! koha puDANa cA jAva keyaha puDANa thA' ityAdi / TIkArtha--'aha bhaMte ! he bhadanta ! jaba 'kohapuDANa thA' koSTapuTI bharele je kuMbha-ghaDe che tenuM nAma surAvikaTa kuMbha che. kAMjInuM nAma sauvIra che. carthInuM nAma vasA che. moTA taragonuM nAma urmi che temaja nAnA nAnA taraMgAnuM nAma vIci che. 4 je svapnanA viSayamAM A kathana cAlI rahyuM che te svapna cakSu Indriya grAhA hotA nathI, A acakSu grAhRAtAnA sAdhamyathI have sUtrakAra gabdha zabAnA pAtayatA 'aibhate koTapuDANa' yAhi sutra vArA pra48 42 . 'ahamate ! koTapuDANa vA jAva pheyaipuDANa yA' sAtha-'ahabhate 3 mahanta lyAre 'koTu puDANa vA 14 dhuTAne meTa bha0 32 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 bhagavatIsare koSThapuTAnAm 'jAva keyahapuDANa vA' yAvatketakIpuTAnAM vA ketakI 'kevaDA' iti prasiddhaH sugandhavanaspativizeSaH tasyAH puTAH puTikAH iti ketakI puTAsteSAM ketakIpuTAnAs yAvata padena 'pattapuDANa vA, coyapuDANa vA, tagara puDANa vA' ityepAM saGgraho bhavatIti tatra patrapuTAnAM tamAlapatrapuTAnAm , coyapudAnAm 'coya' iti tvak 'ta' dAlacinI iti bhASAmasiddho gandhadravyavizeSaH tasya puTA: puTikAsteSAm , tagarapuTAnAm-tagaraH sugandhakASThavizeSaH, tasya purastepAm / 'aNuvAyaMsi' anuvAte-bAto-cAyustadanumAreNa nIyamAnAnAm anuja anukUlo vAto yatra tad anuvAtaM-tasmin anuvAte anukalayAtasthAne yaM dezamAzritya vAyu saMcarati tatretyarthaH 'unimajjamANANaM vA' udbhiyamAnAnAm ut bhAvalyena bhidhamAnAnAM vidIryamANAnAm athavA ut-UcaM vidIyamANAnAm 'jAva' yAvad ihApi yAvatpadena 'nibhijnamAgANaM vA ukirijjamANANaM vA ko-koSTha meM jo sugandha dravya kA samUha pakAyA jAtA hai usakA nAma koSTha hai isakI jo puTikA-puDiyA hotI hai use koSTha puTa kahA gayA hai-aise ina koSTha ke puroM ko 'jAva keyaipuDANa vA' yAvat ketakI ke puToM ko-ketakI jise bhASA meM kevaDA kahA jAtA hai-yaha eka sugandhita vanaspati vizeSa hai-isakI jo puTa-puDiyA hai| usakA nAma ketakI puTa / hai| isa kenakI ke puToM ko tathA yAvatpada grAhya 'pattapuDANa vA, tagarapuDANa vA coyapuDANa vA' patrapuToM ko tamAla patra puToM ko, tvak puToM ko dAla cinI ke puge ko tagara ke puToM ko, sugandhakoSTha vizeSa ke puToM ko, 'aNu'vAyaMsi ubhijjamANANaM vA' anukUlavAyu ke anusAra jisa sthAna ko Azrita karake vAyu cala rahI ho usa sthAna para le jAkara 'unbhijja mANANaM vA' acchI prakAra se vidIrNa kiye jAne para tathA yAvatpada (ke keSThamAM je sugandha dravyano samUha pakavavAmAM Ave che, tenuM nAma koSTha che tenI je puTikA-paDi hoya che tene keSThapuTa kahevAmAM Ave che evA A 4nA puTImA 'jAva keyaipuDANa vA' yAta tI dhuTAna tIna sASAmA kevaDe kahevAmAM Ave che. A eka sugaMdhI vALI vanaspati che. enA je puTa hoya te ketakI puTa kahevAya che. te ketakInA paTane tathA yAvata padathI 'pattapuDANa vA coyapuDANa vA, tagarapuDANa vA' 5 yuTona me tamAla patranA puTane tvam ane TagaranA pune ane suMgadhita kASThanA Tasa 'aNuvAya sI ubhijjhamANANaM vA' manuNa pavana pramANe 2 sthAnana mAzraya 4za 5pana yAsI rahyo ta sthAna 52 0 'ubhijjamANANa' sArI zata vihI za2 maliyAM yAvat 54thI 'nibhijjamANANaM vA ukki Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u0 6 sU0 4 gandhagrahaNanirUpaNam 251 7 vikirijjamANANaM vA' ityAdinAM saGgraho bhavati tatra 'nivibhajjamANANaM. vA' nirbhidyamAnAnAM vA prAvalyAbhAvena adhovidIryamANAnAm utkIryamANAnAm UrdhvaM vikSipyamANAnAm vikIryamANAnAm itastato vikSipyamANAnAm | 'ThANAo vA ThANaM saMkAmijjamANANaM vA' sthAnato vA sthAnaM saMkrAmyamANAnAm - ekasmAt sthAnAt sthAnAntaraM pratinIyamAnAnAm 'ki koDe vAi jAtra ke yaI vAi' ki koSTho vAti yAvat ketakI vAti ? iha yAvatpadena patra trAti coyaM vAti tagaro vAti koSThAdigamvadravyavizeSo dUrAdAgatya ghrANendriyeNa gRhIto bhavati kimiti manaH / bhagavAnAha - ' goyamA' ityAdi / 'goyamA / ' he gautama | 'no koTThe vA jAva no keI bAi' no koSTho vAti yAvad no ketakI vAti yAvatpadena patrAdInAM saMgraho bhavati dUrAdAgatya vAsasamudAyo ghrANagato na bhvtiityrthH|-graahy 'nibhijnamANANaM vA, uciharijjamANANaM vA vidhikarijjamAgANaM vA 'ityAdi padoM ke anusAra unheM nIce rakhane para yA nIce idhara udhara pheMkane para thA, Upara kI ora idhara udhara bikherane para yA 'ThANAo vA ThANaM saMkAmijjamANANaM vA' eka sthAna se dUsare sthAna para le jAne para 'kiM kor3e bAi, jAva keyaIvAha' jo vAsa AtI hai usameM kyA koSThAdigandha dravya dUra se okara ghrANendriya ke sAtha sabandhita hotA hai - arthAt ghrANendriya dvArA gRhIta hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA / no koTThebAha jAna no keyaIbAI he gautama ! na koSTha- sugandhadravya - ghANendriya dvArA gRhIta hotA hai aura na sugandha dravyarUpa ketakI dravya gRhIta hotA hai kintu usa gandha ke sAtha rahe vahAM ke pula ghrANendriya dvArA gRhIta hote haiM / tAtparya kahane kI yaha hai ki gandha dravya ki jisakI vaha vAsa hai vaha Akara ghrANendriya ke . rIcamANA vA vikkirIjjamANANaM vA' ghatyAdi yaho anusAra tene niye rAkhIne agara nIce Ama tema pheMkIne athavA uparanI tarapha Ama tema vimerIne athavA 'ThANAo vA ThANaM saMkamijjamANANaM vA' me sthAnathI jIne sthAne sarva bhavAthI 'ki koTTevAi jAva keyaI vAI' ? sugaMdha Aye che. tebhAM zu keSTAdi sugaMdha padAtha dUrathI AvIne ghrANendriyanI sAthe maLe che, arthAt dhAdriyathI zraddhaSu thAya che ? tenA uttaramAM bhagavAn ! che! 'goyamA ! no koTThebAI jAva no keyaIvAI' he gautama! sugaMdhadravya prAyedriyathI grahayu tha nathI. ane sugadha drazya rUpa ketakI dravya pazu grahaNa thatuM nathI paraMtu te gadhanI sAthe rahelA tyAMnA pugale prANendriya dvArA grahaNa thAya che. kahevAnuM Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra kintu 'ghANamAyA poggalA vAMti' ghANasahagatAH pudalA:, pAnti prANazabdA-ghrANagrAhya mugandhidravyaspaM lakSAghrAyate iti dhrAyate gandhaH gandhopalammanakriyA vA tena gandhena saha gatAH prattA ye pudgalAH te ghrANasahagatA:-gandha. guNayuktAH pudgalAH pAnti-gacchantItyarthaH, gandhapudgalAnAM vAtAnusAreNa gamanaM bhAti, teca pudgalAH ghrANe praviSTAH santo gandhajJAnaM janayanti na tu koSTha. puTAdInAM gamanaM bhavatIti bhAvaH / 'sevaM maMte / sevaM maMte / ti tadevaM bhadanta ! tadevaM madanta ! iti he bhadanta ! yayA pratipAditam tadevameva-sarvathA satyameva nAnyathevi mU0 5 // iti zrI vizvavikhyAtanagaduvaSThabhAdipadabhUpitabAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAra bativiracitAyAM zrI "magavatI" sUtrasya prameyacandrikA - NyAyo vyAkhyAyAM poDapazatakaraya SaSThoddezakaH samAptaH ||muu016-6|| sAtha prApta nahIM hotA hai aura na usa kA gandhaguNa usameM se nikalakara :bhANendriya ke sAtha prApta hotA hai, kintu jisa sthAna para ve gaMdhAdi dravya haiM vakSa ke pudala paramANu usake gaMdha guNa se suvAsita hokara anukUla vAyu dvArA ghANendriya ke pAsa lAye jAte haiM aura isa prakAra unakI gaMdha ghANendriya dvArA gRhIta hotI hai / 'seva bhate ! levaM bhaMte ! tti' hai bhadanta ! Apane jo pratipAdita kiyA hai-vaha aisA hI hai| sarvathA satya hI hai-anyathA nahIM hai 2 isa prakAra kahakara ve gautama tapa evaM saMghama se AtmA ko Avita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gye| suu05|| janAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsolAlajImahArAja kRta . "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke solahaveM zatakakA ||chtttthaa uddezaka samApta // 16-6 // tAtparya e che ke gaMdha dravya ke jenI te vAsa hoya che. te AvIne dhrANendriyanI sAthe maLatuM nathI. ane tenA gaMdhaguNa paNa temAMthI nIkaLIne ghANendriyanI sAthe maLato nathI. para tu je sthAna para te gaMdhAdi hoya tyAMnA pagalA paramANu tene gaMdha guNathI suvAsita thaIne anukuLa vAyu dvArA dhrANendriyanI pAse sapAya cha bhane merIta tana prAthandriya ghaDa 2 cha. 'seva bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti' . magavAn mA 2 pramANe pratipAdana 4yu cha, ta eja pramANe che. te sarvathA sAcuM ja che. anyathA nathI. A pramANe kahIne gautamasvAmI tapa ane saMyamathI AtmAne bhAvita karatA thakA pitAne sthAne virAjamAna thaI gayA che sU0 5 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatI sUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA soLamA zatakane chaThTho uddezakasamAsa 16-6 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2016 u0 7 sU0 1 prakRTayodhapariNAmanirUpaNam 253 atha samAdezakA bhArabhyave-- SaSThoddezakasya antimamAge gandhapudgalA vAntIti kathitam , te ca gandha. pudgalA upayogena nizcIyante ityata upayoge upayogavizeSabhUtA pazyatA ca saptame uddezake nirUpyate-anena sambandhena AyAtasya saptamoddezakasya idamAdima sUtram-'kai vihe gaM bhaMte ! upabhoge' ityAdi / mUlam-'kAvihe gaM bhaMte! uvaoge pannatte gocamA! duvihe uvaoge pannatte evaM jahA uvayogapayaM pannavaNAe taheva niravasesaM bhANiyavyaM pAsaNayApayaM ca niravasesaM neyavvaM / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tisuu01|| ___chAyA-kavividhaH khaca bhadanta ! upayogaH prajJaptaH, gautama ! dvividhaH upayogaH prajJaptaH / evaM yathA upayogapadaM prajJApanAyAstathaiva niravazeSa bhaNitavyam , pazyatApadaM ca nirakzepaM netavyam / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // 50 1 // TIkA-'kaivihe gaM bhaMte ! upabhoge pagatte' katividhaH khalu bhadanta / upayogaH prajJaptA, upayujyate AtmA padArtha grahaNAya yena sa upayogaH, Atma sAtaveM uddeze kA prAraMbha - chaThe uddeze meM gandhapudgaloM kA ghrANendriya ke pAsa meM AnA kahA gayA hai so ina gandhapudgalo kA nizcaya upayoga se hotA hai, ataH isa sambandha ko lekara isa sAtaveM uddeze meM upayoga vizeSabhUta pazyatA-prakRSTa bodhapariNAma-kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| isa uddeze kA prathamasUtra 'kahaviheNaM bhaMte upabhoge panatte' ityAdi hai TIkArtha-kaviheNaM bhaMte ! uvaoge paNNatte' he bhadanta ! upayoga-jisake dvArA AtmA padArtha grahaNa ke liye vyApAra yukta hotA hai sAtamA udezAno prAraMbha- chaThThA uddezAmAM gapudgalenuM dhrANendriya pAse AvavAne prakAra kahyo che A gandhapudagalene nizcaya upagathI thAya che. jethI e sambandhane laIne A sAtamAM uddezAmAM upacAga vizeSarUpa prakRSTa pariNAmanuM ni35 42vAmA bhAva 2. bhA dezAnu pacyu sUtra 'kaiviheNaM bhaMte ubaoge paNNatte' tyAhi / -'kaiviNaM bhaMte ! uvaoge paNNatte' he mApannAthI upayoga AtmA padArtha grahaNa karavAnA vyApAra (pravRtti) vALo thAya che tenuM nAma Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre nAzaktivyApAraH sa copayogaH kati prakArakaH kathita iti upayogavipayakaH praznaH / bhagavAnAha - 'gopamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama | 'duvihe uvabhoge pannatte' dvividho dvipakArakaH upayogaH prajJaptaH / sAkAropayogo nirAkAropayogacetyAdyupayogasvarUpasaMrUpAdijJAnAya prajJApanAsUtraM draSTavyam / tadAzayenAha - ' evaM jahA upabhogapadaM pannavaNAra tadeva niravasesaM bhANiyanvaM' evaM yathopayogapadaM prajJApanAyAstathaiveha niravazeSaM gaNitavyam upayogapadaM majJApanAyAmekonatriMzattamaM padam taccaitram upayogacetanAzaktervyApAraH sa ca dvividhaH sAkAropayogo'nAkAropayogazca tatra sAkAropayogasya paJcajJAnAni trINi ajJAnAni ityeva bhedAH anAkAropayogasya cakSurdarzanAdi bhedAt catvAro bhedA iti usakA nAma upayoga hai / tAtparya yaha hai ki AtmA kI cetanA zakti kA jo vyApAra hai vaha upayoga hai - aisA yaha upayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhune kahA - 'goyamA ! duvihe uvabhoge pannatte' he gautama upayoga do prakAra kA kahA gayA hai, eka sAkAra upayoga aura dUsarA anAkAra upayoga svarUpa aura upayoga saMkhyA Adi ko jAnane ke liye prajJApanA sUtra dekhanA cAhiye / isI Azaya ko lekara evaM jahA uvaogapade panavaNAe taheva niravasesaM bhANiya' aisA kahA gayA hai / prajJApanA sUtra meM yaha upayoga pada 29 vAM pada haiM aura vaha isa prakAra se hai-cenanAzakti ke vyApAra kA nAma upa yoga hai / aura vaha sAkAra upayoga evaM anAkAra upayoga ke bheda se do prakAra kA kahA gayA hai / sAkAra upayoga ke matyAdika 5 jJAna aura matyajJAna, zrunAjJAna, aura vibhaMgajJAna isa prakAra ATha bheda kahe gaye upayeAga che. kahevAnA hetu e che ke-AtmAnI cetanAzaktine je vyApAra che, te upayAga che. evA upacAga keTalA prakAranA kahevAmAM Avela che ? yA praznanA uttaramA avu cheu - 'goyamA ! duvihe uvaoge paNNatte' he gautama! sAAra upayoga bhane anAhAra upayoganA lehathI upayeAga be prakAraneA kahevAmAM Avela che. A upayAganuM svarUpa ane upacAganI sakhyA vigere jANavA mATe prajJApanA sUtra joI levuM jAIe 1 tuthI chu che ! ' evaM jahA unaogapade pannatraNAe taheva niravasesaM bhANiyanvaM' prajJApanA sUtranu upayega pai samagra kahevu' joIe, A pramANe kahyu che. prajJApanA sUtramAM A upayAga pada ra9 mu'pada che. ane te A pramANe che. cetanA zaktinA vyApAranu nAma upacega che. ane te sAkAra upayAga ane nirAkAra upayoganA bhedathI e prakAranA che sAkAra upayeganA madika pAMcajJAna ane satyajJAna, zrutajJAna ane vibhagajJAna e rIte ATale kahevAmAM AvyA che, 354 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 7 sU01 prakRTayodhapariNAmanirUpaNam 255 saMkSipto vicAraH prajJApanAyAH viziSyavicArastve tathAhi-'sAgArovaogeya AgArovogeya' sAkAropayogazca anAkAropayogazca 'sAgArovoge bhaMte ! kAvihe paNNatte' sAkAropayogaH khalu bhavanta ! katividhaH prajaptaH 'goyamA ! avihe paNatte' gautama ! aSTavidhA prajJaptaH 'taM jahA' tadyathA 'AbhiNiyohiya 'NANasaNagArovoge suSaNANasAgArovaoge' abhinivodhikajJAnasAkAropayogaH zrutajJAnasAkAropayogaH / 'evaM ohiNANasAgArovaoge maNapajjavaNANasAgArI vaoge kevaNANasAgArovoge mai annANasAgarova bhoge muyaannANa * sAgarovabhoge vibhaMganANasAgarovaoge' evam avadhijJAnasAkAropayogaH manaH paryajJAnasAkAropayogaH kevalajJAnasAsAropayogaH matyajJAnasAkAropayoga: zrujJAnasAkAropayogaH vimnggjnyaansaakaaropyogH| 'aNAgArooge Na bhaMte ! kAvihe paNatte' anAkAropayoga' khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH 'gopamA / cauncihe paNatte' gautama ! carvidhaH pranataH 'taM jahA' tayathA 'cakkhudasaNavaNAgArokoge acakkhudaMmaNaaNAgArovoge ohidamaNaagAgArovoge kevaladasaNaaNAgArovoge' cakSurdarzanAnAkAropayogaH acakSudarzanAnAkAropayogaH avadhidarzagaye haiN| tathA anAkAra upayoga ke cakSudarzanAdi 4 bheda kahe gaye hai| isI viSaya kA vizeSa vicAra vahAM para isa prakAra se kiyA gayA hai| 'sAgArovaoge ya anAgArAvoge ya sAgAropabhoge NaM bhaMte / phai. viheNaM paNNatte ? goyamA ! aThavihe paNNatta-taM jahA-AbhiNiyohiya. NANasAgArAvaoge, suyaNANasAgArovaoge, ohiNANasAgArovoge maNapajavaNANasAgArAvaoge, kevalaNANasAgArAvoge, mahaanANasAgArovoge, suyaannANasAgArovaoge, vibhaMganANasAgArova oge aNAgArovogeNaM bhaMte ! kahaviheNaM paNNatte ? goyamA! cau. vihe paNatte!taM jahA cakkhadaMsaNa aNAgArAvaoge, acavakhudaMsaNaM aNAgArAvaoge, ohidasaNaaNAgArAvaoge kevldsnnannaagaatathA anAkAra upaganA cakSudarzanAdi cAra bheda kahyA che. A viSayano vizeSA viyA mAhiyAM bhAzate 42pAmA maa0ye| cha.--'sAgArovaoge ya anAgArovaoge ya sAgArovaoge NaM bhaMte ! kaivihe NaM paNNatte ? goyamA ! adavihe paNNatte haiM jahA AbhiNizehiyANANasAgArovaoge, suyaNANasAgArovaoge, ohiNANasAgArovaoge maNapajjavaNANasAgArovaoge, kevalaNa NasAgArovaoge, maiannANasAgarovaoge, supa maNNANasAgArovaoge, vibhaMgaNANasAgArovaoge, aNAgArovaoge NaM bhaite / kaivihe Na' paNNatte 1 goyamA ! caunihe paNNatte ta' jahA-cakhudaMsaNaaNA gArovaoge, acakkhudasaNa praNAgArovaoge, ohidasaNa aNAgArovaopo kevaladasaNa Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 256 nAnAkAropayogaH kevaladarzanAnAkAropayogaH ityodyupayogaviSayakaM prajJApanAprakaraNam | 'pAsaNayApadaM ca niravasesaM neyacvaM' evaM pazcatApadaM ca prajJApanA mUtrasthaM niravazeSaM tam pazyatApadaM prajJAvanAsthamiha sarvamapi paThitavyam tacca prajJApanAyAM triMzattamaM padam taccaitram 'kahivihA NaM bhaMte ! pAsaNayA paNNattA' katividhA khalu bhadanta / pazyatA pajJaptA / 'goyamA ! duvidhA pAsaNayA paNNattA' gautama ! dvividhA pazyatA prajJA pazyatAviziSTavodha pariNAmarUpA, sA ca dvividhA tAmeva darzayati 'taM jahA' tadyathA 'sAgArapAsaNayA aNAgArapAsaNayA' sAkAra pazyatA anAkAra pazpatA ca ' sAgArapAsagayA NaM bhaMte ! kaivihA paNNattA' sAkAravazyatA khalu bhadanta ! katividhA prajJatA 'goyamA ! chaccihA pannatA' gautama ! pavidhA pajJatA 'taM jahA' tayayA 'suyaNANasAgArapAsaNyA' zrunajJAna oge' se| yaha prajJApanA sUtra kA pATha jo ki upayoga ke viSaya meM kahA gayA hai yahAM para bhI isI prakAra se kaha lenA cAhiye / isa pATha kA artha sarala hai / 'pAlaNayApadaM ca niravasesaM nepacvaM prajJApanAstha pazyatApada yahAM sampUrNa rUpa se grahaNa karanA cAhiye aisA je| kahA gayA hai - so prajJApanA meM yaha pada (tIsa) 30 vAM pada hai jo isa prakAra se hai' kaha vihANaM bhaMte ! pAlaNayA paNNattA ? goyamA ! dubihA pAsaNyA paNNattA'' pazyanA (dekhanA rUpa) yaha viziSTa bodha ke pariNAma rUpa hotI hai / yaha pazyattA de| prakAra kI kahI gaI hai - 'sAgArapAsaNayA, aNAgArapAsaNaghA' eka sAkAra pazyatA, dUsarA anAkAra pazyatA' sAgApANayANaM bhaMte | kaha vihA paNNattA?' he bhadanta | sAkAra pazyatA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? 'godhamA ! chavvihA paNNattA' he gautama sAkAra pazyatA 6 prakAra kI kahI gaI / 'taM jahA' jo isa prakAra se aNagArova oge' upayojanA viSayabhAM prajJApanA sUtrabhAM bhA pATha udyoche. te aDiyAM pAzu terIne bhUbhala sevA. 'pAsaNyA padaca niravasesaM neyavvam' ahiyAM prajJApanAmAM rahela trIsamuM pazyatApada sapUrNa' rUpe grahaNa karavuM te yaha bhI pramANe che. 'kaitriNaM bhaMte! pAmraNayA paNNattA goyamA ! duvihA pAsa NayA paNNatta' pazyatA (levA35) viSeza godhanA parilAbha 35 hoya che. bhA pazyatA meM prabhAranI hI che te yA rIte che. 'sAgArapAsaNayA, aNAgArapAsaNa ga' the sAjara pazyatA bhane bhIka manAgAra pazyatA, 'sAgArapAsa NayANaM bhate ! kaivihA paNNattA' he bhagavan ! sAAra pazyatA DeTA prAznI DevAsAM bhAvI he 'goyamA | chavvihA paNNacA' he gautama | sAhAra pazyatA 1 amAranI kaDevAmA bhAvI che. 'ta' - jaddA' te yA prabhAve che. 'sUcanANa Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u0 7 sU01 prakRSTayodhapariNAmanirUpaNam 257 sAkArapazyatA evaM ohiNANasAgArapAsaNAyA maNapajjavanANasAgArapAsaNayA kevalanANasAgArapAsaNayA suya annANasAgArapAsaNayA vibhaMganANasAgArapAsaNayA' evam adhijJAnasAkArapazyatA manaH paryayajJAna sAkArapazyatA kevalajJAnasAkArapazyatA zrutajJAnasAkArapazyatA vibhaMgajJAnasAkArapazyatA 'aNAgArapAsaNAyA NaM bhaMte ! kAvihA paNNatA goyamA ! ti. vihA paNNattA taM jahA cakkhudaMmaNagAgArapAsaNayA ohidaMsaNaaNAgArapAsaNayA kevaladasaNaaNAgArapAsaNayA' anAkArapazyatA khalu bhadanta ! kavividhA prajJatA gautama ! trividhA prajJaptA tadyathA cakSudarzanAnAkArapazyatA avadhidarzanAnAkArapazyatA keyaladarzanAnAkArapazyatA iti / pazyatApadastha yamarthaH pazyatAnAma bodhapariNAmavizeSa: nanu pazyatopayogayoH sAkArAnAkAhai-'supaNANasAgorapAsaNayA' zrutajJAnasAkArapazyatA, 'evaM ohi. NANasAgArapAsaNayA, maNapajjavanANasAgArapAsaNayA, kevalanANasAgArapAsaNayA' avadhijJAnasAkArapazyatA, manaHparyayajJAna sAkAra pazyatA, aura kevalajJAna sAkAra pazyatA 'suyaanANasAgArapAsaNaNayA vibhaMganANasAgArapAsaNayA' 'zrutaajJAna sAkAra pazyatA evaM vibhaMgajJAna sAkArapazyatA' aNAgAra pAsaNayANaM bhaMte ! kAvihA paNNattA' he bhadanta ! anAkAra pazyatA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? 'goyamA! tidihA paNNattA'he gautama! anAkAra pazyatA tIna prakAra kI kahI gaI hai| 'taM jahA-cakkhudaMsaNaM aNagArapAsaNayA ohidasaNa. aNAgArapAsaNayA, kevaladasaNaaNAgArapAsaNayA 'jaise cakSudarzana anokAra pazyatA, avadhidarzana anAkArapazyatA aura kevaladarzana anaakaarpshytaa| sAgArapAsaNayA' zrutajJAna sA2 pazyatA 1 'evaM ohiNANasAgArapAsaNayA maNapajjavanANasAgArapAsaNayA, kevalanANasAgArapAsaNayA' bhavadhijJAna sAra pazyatA, 2 mana:paryayajJAna sAkAra pazyatA, 3 kevaLajJAna sAkAra pazyatA 4 'suyaaNNANasAgArapAsaNayA, vibheganANasAgArapAsaNayA' zrutamajJAna sAra pazyatA' 5 bhane vijJAna sAdhAra5zyatA, 'aNAgArapAsaNayANa bhNte| kaivihA paNNattA' san ! manAAra 5zyatA 21 mAranI hI cha 'goyamA ! tivihA paNNattA' gautama manA42 pazyatA pAnI 4Ama mAvI cha-taM jahA-'cakkhudasaNaaNAgAra pAsaNayA, ohidasaNaaNAgArapAsaNayA, kevabadasaNaaNAgArapAsaNayA' rebha yakSuzana manAgAra 5zyatA avadhidarzana anAkAra pazyatA kevaladarzana anAgA2 5zyatA, bha0 33 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 bhagavatIsUtre rAdibhedastu samAna eva kathita iti anayoH pazyatopayogayoH ko bhedaH ? iti cet atrocyate-yatra kAlikA'trabodho bhavati tatra pazyatA bhavati yatra traikAlikA'vayodhaH atha ca vartamAnakAlikazca pi Ayodhastatropayoga iti sAmAnyavi. zeSamAgadeva pazyatopayogayorbheda iti / ataeva matijJAnaM matyajJAnaM ca sAkAra pazyatAyAM na kathitam tasya matijJAnamatyajJAnasyotpannA vinaSTArthagrAhakatayA vartamAnakAlaviSayatvAditi / nanu anAkArapazyatAyAM cakSurdarzanasya parigaNanam itarendriyadarzanasya grahaNaM kuto na kRtamiti cedatrocyate pazyatA nAma prakRSTaM zaMkA--jaya bodha pariNAma vizeSa kA nAma pazyatA hai| to phira pazyatA meM aura upayoga meM bheda kyA hai ? kyoMki ina donoM meM sAkAra anAkAra AdirUpa bheda to kahA hI gayA hai ? uttara-jahAM traikAlika avaghoSa hotA hai vahAM ezyatA hotI hai aura jahAM traikAlika avarodha aura vartamAnakAlika avarodha bhI hotA hai vahAM upayoga hotA hai| isa prakAra sAmAnya vizeSa bhAva kI apekSA se ina donoM meM antara hai / isI kAraNa se sAkAra pazyatA meM matijJAna aura matyajJAna ko nahIM kahA gayA hai| kyoMki matijJAna aura matyajJAna ye utpanna avinaSTa artha ke grAhaka hone ke kAraNa vartamAna kAla ko viSaya karane vAle hote hai anAkAra pazyatA meM cakSudarzana ko ginA gayA hai itarendriyadarzana ko nahIM ginA gayA hai so isakA kAraNa kyA hai ? isakA uttara isa prakAra se hai-prakRSTa IkSaNa kA nAma za na mAgha pariNAma vizeSanu nAma pazyatA cha. to pachI pshytAmAM ane ane upagamAM bheda zuM che? kemake te baMnemAM sAkAra ane anAkAra vigerarUpa bhede te kahyA ja che ? uttara-jyAM trayakAlika (traNe kALana) avabodha thAya che. tyAM pazyatA hoya che. ane jyAM trayakALika avadha ane vartamAna kAlika avabodha paNa hoya che. tyAM upaga hoya che. A rItanA sAmAnya viSeza bhAvanI apekSAe A baMnemAM aMtara che. e ja kAraNathI sAkAra pazyatAmAM matijJAna ane mati ajJAna ne kahyA nathI. kemake matijJAna ane mati ajJAna e baMne utpanna ane avinaSTa eTale ke nAza nahi pAmanAra e arthane grahaNa karanAra levAthI vartamAna kALane viSaya karanArA che. anAkAra pazyatAmAM cakSu dazanane gaNAvavAmAM AvyA che. bIjA Indriya darzanane gaNAvavAmAM AvyA nathI. te enuM zuM kAraNa che? tene uttara A pramANe che. prakRSTa IkSaNa Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u0 7 sU0 1 prakRSTayodhapariNAmanirUpaNam 256 prekSaNaM kathyate dRsina prekSaNe ityanuzAsanAt cakSudarzanasyaiva prekSaNasaMbhavAt cakSurindriyopayogasyetarendriyopayogApekSayA'lpakAlikatvAt yatra copayogo'lAkAlastatrekSaNasya prakaH jJaTiti arthaparicchedAt ataeva cakSudarzanasyava pazyatAnendriyAntaradarzanAnAmiti atrApi zeSavicAraH prajJApanA ta epa avagantavya iti / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ni' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti he bhadanta ! upayogAdivipaye yat devAnupriyeNa pratipAditaM tad evameva satyameveti bhAvaH ||muu01|| solasame sae sattamo uddeso samatto / / pazyatA hai / pazyatA zabda dRza dhAtu se banA hai / daza dhAtu kA artha prekSaNa hai| yaha pazyatA cakSudarzana meM hI banatI hai kyoMki prekSaNa kA honA cakSudarzana meM hI banatA hai| cakSurindriyajanya jo upayoga hotA hai vaha itara indriyajanya upayoga kI apekSA alpakAlika hotA hai / jahAM upayoga alpakAlavAlA hotA hai vahAM IkSaNa kI makarSatA hotI hai isase jhaTiti (zIghra) artha kA bodha ho jAtA hai| isIliye pazyatA meM cakSudarzana ko liyA gayA hai| indriyAntadarzanoM ko nahIM liyA gayA hai| isa viSaya meM aura adhika vicAra prajJApanA sUtra se jAna lenA caahiye| sevaM bhNte| 'sevaM bhaMte / ti' he bhadanta ! upayogAdi ke viSaya meM jo Apa devAnupriya ne pratipAdita kiyA hai, vaha aisA hI hai-sarvathA satya hI hai-2 isa prakAra kahakara ve gautama yAvat saMyamatapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye ||suu01|| ||saatvaaN uddezA samApta // (jevI nuM nAma pazyatA che. pazyatA zabda deza dhAtuthI banyA che deza dhAtane artha prekSaNa che (jevuM che) e pasyatA cakSu dazanAmAM bane che. kemake prekSaNanuM hevuM te cakSa darzamAM ja bane che. cakSu IndriyathI thavA vALo ja je upayoga che. te bIjI IndriyathI thavA vALA upayoganI apekSAe alpa kAlika hAtha che. jyAM upaga a5kALa vALo hoya che. mAM IkSaNanI adhikatA hoya che. tenAthI jaladI arthano bodha thAya che. eTalA mATe pazyatAmAM cakSu darzanane gaNavAmAM AvyuM che. bIjI Indriye ne temAM gaNavAmAM AvI nathI A viSayamAM vizeSa vicAra prajJApanA sUtranA 29 mAM padamAM karavAmAM Avela che. to temAMthI samaya 'sevaM bhaMte | sevaM bhaMte ! tti' bhagavan payo mAha viSayamA Apa devAnupriye je pratipAdana karyuM che. te saghaLuM temaja che. arthAt, sarvathA satya ja che. A pramANe kahIne te gautama svAmI saMyama ane tapathI AtmAne bhAvita karatA thakA yAvat pitAne sthAne birAjamAna thaI gayA sU0 1 saptama uddezaka samAsa che Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 bhagavatIstra atha aSTamoddezakaH pArabhyate / saptamIdeza ke upayogaviSaye vicAraH kRtaH sa copayogoM lokaviSayako'pI. syato'STamoddezake loko'bhidhIyate ityevaM sambandhana AyAtasyAsyASTamoddezakasya idamAdimaM sUtram-'ke mahAlae NaM bhate / loe' ityAdi / mUlam-'ke mahAlae NaM bhaMte loe pannatte ? goyamA! mahati mahAlae jahA bArasamalae taheva jAva asaMkhejAo joyaNakoDAkoDIo prikkhevnnN| loyasla NaM bhaMte! puristhamille carimaMte kiM jIvA, jIvadesA, jIvapaesA, ajIvA ajIvadesA ajIvapaesA goyamA! no jIvA jIvadesA vi jIvapaesA vi ajIvA vi ajIvadesA vi ajIvapaesA vi, je jIvadesA te niyamaM egidiyadesA ya ahavA egidiyadesA ya beiMdiyassa ya dese evaM jahA dasamasae aggeyI disA taheva navaraM desesu aNidiyANa Ailla virahio je arUbI ajIvA te chabihA addhAsamayo nasthi, sesaM taM ceva nirvsesN| logasta NaM bhaMte! dAhiNille carimaMte kiM jIvA jIvadesA jIvapaesA evaM ceva evaM paccathimille vi uttarille vi| logassa NaM bhaMte! uvarille carimaMte kiM jIvA0 pucchA, goyamA! no jIvA jIvadesA vi jIvapaesA vi jAva ajIvapaesA vi| je jIvadesA te niyama egidiyadesAya aNidiyadesAya ahavA egidiyadesAya aNidiyadesAya beiMdiyasla ya dese ahavA egidiyadesAya aNidiyadesAya beiMdiyANaya desA evaM majhillavirahio jAva pNcidiyaannN| je jIvapaesA te niyama Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA ze016 u0 8 0 1 lokasvarUnirUpaNam 261 egidiyapaesA ya ANidiyapaesA ya, ahavA egidiyapaesA ya aNidiyapaesA ya, beiMdiyassa paesA ya ahavA egidiyapaesA ya aNidiyapaesA ya diyANaya paesA evaM Adillavirahio jAva paMciMdiyANaM ajIvA jahA dasamasae tamAe taheva niravase sN| loyasala NaM bhaMte ! heTille carimaMte ki jIvA0 pucchA goyamA! no jIvA jIva desA vi jIva paesA vi. jAva ajIva paesA vi je joradesA te niyama egidiyadesA ahavA egidiyadesAya vediyassa dese ahanA egidiya desAya beMdiyANaya desA-evaM majhillavirahio jAva aNidiyANaM paelA AillavirahiyA savvesiM jahA purathimille carimaMte taheva ajIvA jaheva uvarille carimaMte taheva / imIle NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe purathimille carimaMte kiM jIvA0 pubchA goyamA ! no jIvA evaM jaheba logasla taheva cattAri vi parimaMtA jAva uttarille uvarille taheva jahA dasamasae vimalAdisA taheba niravasesaM heTrille carimaMte jaheva logasla hehille carimaMte taheva navaraM dese paMciMdiesu tiyabhaMgo tti sesaM tNcev| evaM jahA rayaNappabhAe cattAri carimaMtA bhaNiyA evaM sakarappabhAe vi uparimaheTillA jahA rayaNappabhAe heDille, evaM jAva ahe sttmaae| evaM sohammassa vi jAva accuyasta / gevijjavimANANaM evaM ceva navaraM uvarime heTrillesu caramaMtesu desesu paMcidiyANa vi maljhillavirahio cetra sesaM Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 62 tava / evaM jahA gevijavimANA tahA aNuttaravimANA vi isippArA vi // sU0 1 // 0 chAyA - kiM mahAlayaH khalu bhadanta | lokaH prajJaptaH gautama ! mahAtimahAyaH yathA dvAdazazata tathaiva yAvad asaMkhyeyayojanakoTAkoTayaH parikSepeNa / lokasya khalu bhadanta | paurastye caramAnte kiM jIvA jIvAdezAH, jIvamadezAH, ajIvA ajIvadezA ajIvapradezAH, gautama ! no jIvA jIvadezA api ye jIvadezAste niyamAta ekendriyadezAzca athavA ekendriyadeza va dvIndriyasya ca dezaH evaM yathA dazamazatake AgneyI dizA tathaiva navaraM dezeSu anindriyANAm Adima virahitaH / ye arUpiNo'jIvAste par3avidhAH, addhAsamayo nAsti zeSaM tadeva niravazeSam | lokasya khalu mahanta / dAkSiNAtye caramAnte kiM jIvAH evameva evaM pAzcAtye'pi auttare'pi / lokasya khalu bhadanta ! uparitana-caramAnte kiM jIvA0 pRcchA gautama ! no jInA jIvadezA api jIvamadezA api yAvad ajIba deza api / ye jIvadezAste niyamAt ekendriyadezAtra anindriyadezAtha athavA ekendriya dezAzca anindriyayadezAtha dvIndriyasya ca dezaH athavA ekendriyadezAtha anindripadezAzca dvindriyANAM ca dezAH evaM madhyamavirahitaH yAvat paJcendriyANAm / ye jIvapadezAste niyamAt ekendriyapadezAtha anindriyapradezAtha athavA ekendriya pradezAzca anindriyapadezAzca dvIndriyapadezAtha athavA ekendriyamadezAtha anindriyapadezAzca dvIndriyANAM ca pradezAH, enam Adima virahito yAtrata paJcendriyANAm / ajIvA yathA dazamazana ke tamAyAM tathaiva niravazeSam | lokasya khalu bhadanta ! avatharamAnte kiM jIvAH pRcchA gautama ! no jIvA jIvadezA api jIvapadezA api yAvat ajIva pradezAapi ye jIvadezA te niyamAt ekendriyadezAH athavA ekendriyadezAzca dvIndriyasya dezaH, athavA ekendriyadezAzca dvIndriyANAM ca dezAH evaM madhyamavirahito yAvat anindriyANAm pradezA AdimavirahitAH sarveSAM yathA paurastye caramAnte tathaiva ajIvA yathA uparitane caramAnte tathaiva / etasyAH khalu bhadanta ! ratnamathAyAH pRthivyAH paurastye caramAnte kiM jIvAH pRcchA gautana ! no jIvAH evaM yathaiva lokasya tathaitra catvAro'pi caramAntAH yAvat auttare / uparitanastathaiva yathA dazamazana ke trimalAdik tathaiva niravazeSam avasvanazvaramAnto yathaiva lokasyAcAnaJca ramAntastathaiva navaraM deze paJcendriyeSu tRtIyabhaGga iti zeSaM tathaiva / evaM thathA ratnapramAyAH catvAratharamAntA bhaNitAH evaM zarkarAmamAyA api uparitano'stano yathA ratna 1 0 1 0 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rhea drikA TIkA za0 16 u0 8 sU0 1 lokasvarUnirUpaNam 263 prabhAyAH adhastanaH evaM yAtrat adhaH saptamyAH / evaM saudharmasyApi yAvadacyutasya graiveyakavimAnAnAmevameva navaram uparitanAghastanacaramAnteSu dezeSu paJcendriyANAmapi tathaiva madhyamavirahita etra zerpA tathaiva / evaM yathA graiveyakavimAnAni tathaiva anutaravimAnAnyapi Ipat prAgmArA api // 01 // TIkA- 'ke mahAlara NaM bhaMte / loe pannatte' khala bhadanta ! lokaH prajJaptaH / bhagavAnAha - 'goyamA' gautama ! 'mahatimahAlaya' mahAtimahAlayaH lokaH mahAna mahAvizAla ityarthaH / 'jahA cArasamasa lokamamANaviSaye kathitaM tathaiva sarvaviddApi 6 kiM mahAlayaH kiyadvizAla: ityAdi / 'goyamA !' he khalu gautama ! pramANena taheva ' yathaiva dvAdazazatake anusandheyam kiyatparyantaM AThaveM uddeze kA prAraMbha sAtaveM uddeze meM upayoga ke viSaya kiyA gayA hai / yaha upayoga meM loka viSayaka bhI hotI hai / ataH isI sambandha ko lekara isa aSTama uddeze meM loka kA kathana kiyA gayA hai| isa uddeza kA 'ke mahAlaeNaM bhaMte! loe pannatte' ityAdi - yaha sUtrasarva prathama sUtra hai- 'ke mahAlae NaM bhaMte / loe pannatte' ityAdi / TIkArtha - - ' ke mahAlae NaM bhaMte ! loe pannante' he bhadanta ! loka kitanA vizAla (baDA) kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! mahati mahAlae' he gautama! lokabahuta hI adhika vizAla (ast) kahA gayA hai / 'jahA bAra samasae taheba' bArahaveM zataka meM loka ke pramANa ke AThamA uddezAnA prAraMbha sAtamAM uddezAmAM upaceAganA viSayamAM vicAra karavAmAM Avye che. A upacAga leka viSayaka paNa haiAya che. jethI te sakhadhane laIne A AAThamAM uddezAbhAM sthana vAmAM Avyu che. yA uddezAnuM 'ke mahAlaeNa bhaMte ! loe paNNatta' the' hetu sUtra che. TIDArtha - 'ke mahAlaNaM bhaMte ! lopa paNNatte' he lagavan ! so DeMTale vizAla vAmAM bhAvyo che tenA uttaramA alu che. 'goyamA ! mahatimahAla' he gautama bodha vizANa vAmAM AyA hai, jahA bArasamasae tatra' nevI rIte mArabhAM zatambhAM bonA prabhANunA vipayamAM pAM Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 bhagavatI sUtre dvAdazazatakIya prakaraNamanu mandheyaM ? tatrAha - ' jAva' ityAdi / 'jAna asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo parivakheveNaM' yAvat asaMkhyeyA yojanakoTI koTayaH parikSepeNa tastha khalu lokasya parikSepaH- paridhiH asaMkhyeyakoTikoTIyojanapramANako vidyate ityarthaH / 'loyassa NaM bhaMte !' lokasya khalu bhadanta | 'purasthi - mille carimaMte' paurastye caramAnte 'kiM jIvA jIvadesA jIva parasA' ki jIvAH jI dezAH jIvapradezAH 'ajIvA ajIvadesA ajIvapatsA' ajIvAH ajIvadezAH ajIva pradezAH ? caramAnteti caramarUpo'ntarazcamAntaH pUrvadizAyAzcaramAntaH lokasyAntimo bhAgaH sa ca vipama ekapradezasya pratararUpo 'tastatrAsaMkhyamadezAcagAhi jIvasya sadbhAvo na bhavati ataevAha bhagavAn - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA ' viSaya meM jaimA pahile kathana kiyA gayA hai, vahI sapa kathana yahAM para bhI lagA lenA cAhiye / 'jAva asaMkhejAo joyaNako DAkoDIo' yaha dvAdazazatakIya lokapramANa viSayaka prakaraNa 'yAvat yaha loka pari kSepa kI apekSA asaMkhyAta koTA koTI yojana kA hai| yahAM taka kA yaha grahaNa karane ke liye kahA gayA hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'loyassa NaM bhaMte ! purathimille carimaMte kiM jIvA, jIvadesA, jIvapaesA' he bhadanta ! loka kA jo paurastya pUrvadizAkA) caramAnta (antima bhAga) hai usameM kyA jIva haiM ? jIvadeza hai jIva pradeza hai ? 'ajIvA, ajIvadesA, ajIvapaesA' ajIva haiM ? ajIva deza haiM ? ajovapradeza haiM caramAnta rUpa jo anta hai usakA nAma caramAnta hai / pUrvadizA kA jo caramAnta hai vaha loka ke antima bhAgarUpa hai / aura vaha eka pradeza kA pratara rUpa hai ataH viSama hai| yahAM asaMkhyAta pradeza pradezAvagAhI jIva kA sadbhAva nahIM hai yahI bAta jevu' kathana karyu che, eja pramANenu' saghaLuM kathana ahiyAM paNa samajI levuM 'jAtra asaMkhejjAo joyaNa koDAkoDIo' mAramA zataunu sampribhASa samadhI te prakaraNa yAvat AlAka parizrvapanI apekSAe asakhyAta kATAkATI ceAjananA che. tyA sudhInu varNana grahaNa karI levuM. have gautama svAmI alune godhuM pUche che ! 'loyassa NaM bhaMte ! puratthimille carite kiM jIvA, jIva dekhA, jIva parasA' he bhagavan ! senA ke pUrva hizAnA caramAnta bhAga che. temAM zu jIva che? ke jItra deza che? ke jIva pradeza che? 'ajIvA ajIvadesA ajIvapaekhA' bhalava che ? alava deza che ? he la pradeza che. caramAntarUpa je aMta che. tenu nAma caramAnta che pUrva dizAnA je caramAnta che. te leAkanA aMtima bhAgarUpa che. ane te eka pradezanA pratara rUpa che. eTale viSama che ahiyAM asakhyAta pradeza, pradezAvagAhI jIvanA Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2016 u0 8 sU0 1 lokasvarUpanirUpaNam 265 he gautama ! 'no jIvA' no jIvAH tatra jIvo nAsti parantu jIvadezAnAM 'jIvapradezAnAM ca eka pradeze'pi avagAhanA saMbhavati atastatrAha-'jIvadesA vi jIva paesA vi' jIvadezA api jIvanadezA api saMbhavantIti / evameva tatra pudgala skandhAH dharmAstikAyAdInAM dezAnAM padezAnAM saMbhavAdAha-'anIvA vi ajIva desA vi anIvapaesA vi' ajIvA: anIvadezAH ajIvapadezA api bhava. ntIti / jIvadezAdInAM tu ekadeze'pi gAhaH saMbhavatItyuktam jIvadezA api jIva pradezA api evam ajIvA api ajIvadezA api anIvapradezA apIti / ajIvA api ajIvAH pudgalaskandhAH ajIvadezA dharmAstikAyA'dharmAstikA. gautama se prabhu ne 'goyamA ! no jIvadelA vi, jIvapaesA vi' isarUpa meM kahI hai arthAt jaba vaha loka kA pUrva dizA sambandhI caramAnta eka pradezarUpa hai taba usameM asaMkhyAta pradezoM meM avagAhanAvAlA jIva kaise raha sakatA hai / parantu jIva deza aura jIva pradeza yahA~ eka pradeza meM pAye jAte hai| kyoMki jIvadezoM aura jIva pradezoM kI eka pradeza meM bhI avagAhanA bana jAtI hai| isI prakAra se vahAM pudgala skandhoM kA bhI sadbhAva ho sakatA hai tathA dharmAstikAyAdi ko ke dezoM kA aura pradezoM kA sadbhAva ho sakatA hai| isaliye 'ajIvA vi ajIva desA vi, ajIvapaesA vi' aisA kahA gayA hai ki vahAM ajIva bhI ajIva deza bhI ajIva pradeza bhI hai kyoMki jIva dezAdikoM kA tathA ajIvoM evaM ajIva dezAdikoM kA eka pradeza meM bhI avagAha ho sakatA hai| ajIva se pudgala skandha, evaM ajIva dezoM se dharmAstikAya adharmAsahamA nathI. me bAta gautama svAmIna amujhe 'goyamA' ! no jIvA, jIvadekhA vi, jIvapaesA vi' se 35thI 4hI cha. arthAta nyAre ne pUrva dizA saMbaMdhI caramAnta eka pradeza rU5 che. tyAre tenA asaMkhyAta pradezamAM avagAhanAvALA jI kevI rIte rahI zake che. paraMtu jIva deza ane jIva pradeza ahiyAM eka pradezamAM ja maLe che. kemake jItra deza ane jIva pradezanI eka pradezamAM paNa avagAhanA thaI jAya che. te ja rIte tyAM pugalankaMdhone sadbhAva paNa thaI jAya che temaja dhamastikAya vigerenA dezano ane pradeshaanaa sahalA laya che. meramA mATe 'ajIvA vi, ajIva desA vi, ajIvapaesA di' se prabhArI 4AmA mA0yu cha ma tyo ma paNa che. ajIva deza paNa che ane ajIva pradeza paNa che. kema ke jIva dezAdikonuM tathA ajIvonuM ane ajIva dezAdikonuM eka pradezamAM paNa avagAhana thaI jAya che. ajIvathI pula skaMdha ane ajIva dezathI dharmA'bh0 34 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 bhagavatIsa kAyAdi dezAH skandhadezAcApi lokAnte saMbhavanti evameva anIva pradezA api pUrvadizAyAzcaramAnte bhavantIti atha jIvAdidezeSu vizeSamAha-'je jIvadesA' ityAdi / 'je jIva desA te niyamA egidiyadesAya' ye jIva dezAste niyamAt ekendriyadezAca ye te pRthivyAdhe kendriyajIvAnAM dezAsteSAM pRthivyAye. kendriyajIvadezAnAM lokAnte'vazyaM satcAdityeko viklpH| 'ahavA' athavAathaveti padaM prakArAntaramadarzana parakam 'egidiyadesAya peiMdiyansa ya dese' ekendriyadezAzca dvIndriyasya ca deza: lokasya pUrvacaramAnte ekendriyANAM jIvAnAM dezAH santi dvIndriyasya ca dezo'pi vidhatte iti dvitIyo vikalpaH / stikAya AdikoM ke deza evaM skandha gRhIta hue haiN| ye saba lokAnta meM saMbhavita hote haiM / ilI prakAra se ajIva pradeza bhI pUrvadizA ke caramAnta meM saMbhavita hote haiN| aba sUtrakAra jIvadezoM meM jo yahAM vizeSatA hai, use prakaTa karane ke liye kahate haiM ki-'je jIvadesA te niyamA egidiyadesAya' 'loka ke paurastya (pUrvadizA ke) caramAnta meM jo jIva dezoM kA sadbhAva kahA gayA hai ve pRthivyAdika ekendriya jIvoM ke deza haiM kyoMki vahAM para pRthivyAdika ekendriya kA satyasadbhAva-avazya kahA gayA hai| aisA yaha prathama vikalpa bhaMga hai'ahavA egidiyadesA ya beiMdiyasta tha dekheM' athavA ve ekendriya jIvoM ke aneka deza haiM, aura beindriya jIva kA ekadeza hai kyoMki loka ke anta pUrva caramAnta meM ekendriya jIvoM ke aneka dezoM kA sadbhAva kahA stikAya adhamastikAya AdinA deza ane skandha dezanuM grahaNa thayuM che. e badhA lokAntamAM saMbhavita hoya che. e ja rIte ajIva pradezapaNe pUrva dizAnA caramAnDamAM eTale ke aMta bhAgamAM saMbhavita hoya che. - have sUtrakAra jIvadezomAM je ahIM vizeSatA che te pragaTa karavA mATe nIce pramANe sUtra kahe che- "je jIvadesA te niyamA egidiyadesA ya" sAnA pUzAnA 22mAnta bhAgamAM jIvadezane je saddabhAva kahevAmAM Avyo che te pRthivI Adi ekendriya jIvanA deza che. kemake tyAM pRthivI Adi ekendriya nA dezane saddabhAva nakakI ja kahela che. A pramANeno A prathama vikalapa (bhaMga) che. "mahavA egidiyadesAya veiMdiyarasa ya dese" athavA mendriya vana bhane deza che ane beIndriya jIne ekadeza hovAnuM kahevAmAM AvyuM che. kemake lekanA anta pUrvaaramAnDamAM ekendriyonA aneka dezano saddabhAva kahyo Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 8 sU0 1 lokasvarUpanirUpaNam 297 ekendriyajIvAnAM bahutvAt vahavastatra tadezA bhavanti dvIndriyasya ca kadAcitkasvAt kadAcit dezaH syAditi ekodviyogavikalpaH yadyapi lokAnte dvIndriyajIvo nAsti tathApi yo dvIndriyaekendriyeSu utpitsurmAraNAntikasamudghAta gataH tamAzritya ayaM vikalpa iti / 'evaM jahA dasamalae aggeyI disA taheva' evaM yathA dazamazata ke AgneyIM dizamAzrityoktaM tathaiva yathA dazamazatake prathamodeza ke Agneya dizamAzritya vicAraH kRtastathA ihApi pUrvacaramAntamAzritya vaktavyam tacceztham 'ahavA egeMdiya desAya vediyassa ya desA' athavA ekendriya gayA hai aura doindriya jIva ke ekadezoM kA sadbhAva kahA gayA hai aura doindriya jIva ke ekadeza kA bhI sadbhAva kahA gayA hai / yaha dvitIya vikalpa hai / ekendriya jIva bahuta hai / ataH bahuta hone se isake bahuta deza, vahAM para haiM, aura do indriya kAdAcitka hai isaliye isakA eka deza kadAcit yahA~ para ho sakatA hai aisA yaha dvikayoga vikalpa hai, yadyapi lokAnta meM dvIndriyajIba nahIM hai / phira bhI koI marakara vahAM ekendriya meM utpanna honevAlA hai / isaliye mAraNAntikasamudUghAta ko prApta kara utpanna honevAle usa dvIndriya jIva ko Azrita karake yaha vikalpa kahA gayA hai / 'evaM jahA dasamalae aggeyI dilA, taheca 'dazaveM zataka ke prathama uddeze meM AgneyI dizAko Azrita karake jaisA vicAra kiyA gayA hai, vaisA hI vicAra yahAM para bhI pUrva caramAnta ko Azrita karake kara lenA cAhiye vaha isa prakAra se hai - ' ahavA egidiyadesA ya che, ane e indriya jIvane eka dezane sadbhAva paNa kahela che. A pramANe nA A bIjo vikalpa kahevAmAM Avela che ekendriya jIva ghaNA che jethI ghaNuA heAvAthI tenA ghaNA deza tyAM che, ane eindriya koIkavAra hAya che. jethI tenA eka deza kadAca tyAM thaI jAya che e pramANe A krikacega vikalpa che. jo ke leAkAntamAM dvindrIyajIveA hAtA nathI. teApaNu kAIpaNa dvIndriyajIva ekendriya jIvAmAM marIne tyAM utpanna thavAnA che jethI maraNAnta samuddhAtane prApta karIne utpanna thavAvALA e dvIndriya jIvane Azrita karIne thavAvALeA A vikalpa kahevAmAM AnyA che. " evaM jahA dasamasae aggecI disA, taheva" dRzabhAM zatanA eDelA uddezAbhAM agneyI dizAne uddezIne je pramANenA vicAra karavAmAM Avye che, tevA ja vicAra ahiyAM paNa pUcaramAntane uddezIne karI leve. te A pramANe che, "atrA egidiyadevAya veiMdiyarasa ya dekhA" athavA mehendriya lavAnA deza Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 bhagavatIsUtre dezAzca dvIndriyasya ca dezA: 'ahavA ergidiyadesAya beI diyANaya desAya' athavA kendradezAzca dvIndriyANAM ca dezAH 'ahavA egiMdi desAya teiMdiyassaya dese' athavA ekendriya dezAzca trIndriyaraya ca dezaH ityAdi dazamazatakApekSayA'tra yadvailakSayaM taddarzavitumAha-'navaraM' ityAdi / 'navaraM dese argidiyANaM Aillavirahio navara dezeSu anindriyANAm AdimavirahitaH anindriyasaMbandhini dezaviSaye bhagakatraye AdimabhaGgo na vAcya ityarthaH ' ahavA egeM didesAya aNidiyassa dese' ityAkArakaH prathamamaGgako dazamazatakIyAgne yI prakaraNapratipAdito'pi atra naiva vaktavyaH yasmAt kevalisamudghAte kapATAdyavasthAryA lokasya caramAnte pradeza vRddhihA nikRtalokadantakasadbhAbhAt anindriyasya vahUnAM dezAnAmeva saMbhavo natvevediyassa ya desA ?' athavA vahAM ekendriya jIvoM ke deza haiM aura eka dIndriya jIva ke aneka deza haiM 'ahavA egiMdiyadesAya veiMdiyANaya desAya' arthAt ekendriya ke bahuta deza aura bahuta dvIndriyoM ke bahuta deza haiM 'ahavA egiMdi desAya teIdiyarasa ya dese' athavA ekendriya jIvoM ke aneka deza haiM aura tehandriya jIva kA ekadeza hai / ityAdi dazama zataka kI apekSA yahAM jo vailakSaNya hai use dikhAne kI icchA se sUtra kAra 'navaraM deMse aniMdiyANaM Aillavirahio' aisA kahate haiM isameM unhoMne kahA hai ki dezoM meM anindriya jIvoM ko Adima vikalpa . se rahita kahanA cAhiye / arthAt anindriya sambandhI deza viSaya meM bhaMga meM yaha 'ahavA egeM diyadevAya aNidiyassa dese' Adima bhaMga nahIM kahA gayA hai| kyoMki yaha vahAM saMbhavina hI nahIM hai / isa kA kAraNa aisA hai ki kevali samudghAta meM kapATAdi avasthA meM loka ke caramAnta meM pradezavRddhihAnikRta viSamatA hone ke kAraNa loka ke anta che, mane ye medhandriyavAjA lavanA bhane deza che, "ahavA egiMdiya dekhAya veiMdiyANaya desA ya " arthAt bhe indriyavANakhAnA dhayA dezI che. ane e indricAnA paNa dhA deza! che " ahavA pagidiya desA ya teiMdiyarasa ya dekhe" athavA mendriya bhavAnA bhane deza che bhane trAyu indriya vALA jIvAnA eka deza che. vigere kathana dasamA zatakanA pahelA uddezAmAM kahyA pramANe samajavu. dazamA zataka karatAM ahiMyA je viSezatA che te batAvavA bhATe sUtraarache " navaraM desesu aniMdiyANaM aillavirahio" zobhAM indriya vagaranA jIveAne eTale ke anIdriyAne pahelA vikalpa vagaranA kahyA che. arthAt anIndriya sa'badhI deza viSayamAM traNa bhaMgamAM A pramANe kahyu che-- "ahavA egidiyadesAya aniMdiyarasa dese" paDelo lauMga mhyo nathI. bhiDe paDelA bhaganA tyAM samadha hAtA nathI. tenu kAraNa e che ke kevalI samuddhAtamAM kapATa vigera avasthAmAM lAkanA caramAnta bhAgamAM pramANu viSayanA prakaraNamAM pradezanI vRddhine hAnIrUpa viSamatA heAvAne kAraNe lekanA aMtamAM Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 8 sU0 1 lokasvarUpanirUpaNam 269 kasya dezasya saMmavo'to'nindriyasya ekadezaghaTitapathamabhaMgakasya na semavo 'tona prathamabhaMgako vaktavya itibhaavH| tathA AgneyI dizAyAm dazamakArepu arUpi dravyeSu dharmAstikAyAdharmAstikAyAkAzAstikAyadravyANAm AgneyI dizi abhAvena saptavidhA eva arUpiNaH kathitA: lokasya pUrvacaramAnteSu addhA samayo'pi nAsti ata: SaTUprakArA eka arUpiNo vaktavyAH addhAsamayasya samaya kSetra eva sadbhAvena lokasya pUrvacaramAnte addhAsamayasyAbhAva eva ata evAha'je arUcI ajIvA' ityAdi / 'je arUbI ajIvA te chabihA addhAsamayo natthi' ye arUpiNo'jIvAste paDUvidhAH addhAsamayo nAsti tatra lokasya pUrvacaramAnte dharmAstikAyAdayo na santi tathA addhAsamayo'pi na vidyate iti / addhAsamayasya samayakSetramAtra evaM vidyamAnatvAt / 'seMsa taM cetra niravasesaM' zeSaM tadeva niravazemeM anindriya jIva ke bahuta dezoM kA saMbhava hai eka deza kA sadbhAva nahIM hai| isaliye yahA~ prathama bhaMga nahIM kahanA cAhiye aisA kahA gayA hai| tathA AgneyI dizA meM daza prakAra ke arUpI dravyoM meM se dharmAsti. kAya adharmAstikAya aura AkAzAstikAya inakA abhAva hai ataH vahAM 7 hI arUpI dravya kahe gaye haiN| loka ke pUrvIcaramAnto meM addhA samaya-kAla bhI nahIM hai / ataH yahAM 6 prakAra ke hI arUpI dravya kahe gaye haiN| kyoMki addhAsamaya kA samaya kSetra meM hI sadbhAva kahI gayA hai| yahA~ nhiiN| yahI bAta je ahavI ajIcA te chanvihA addhAlamayo nasthi isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai| 'sesaM taM ceva' cAkI kA aura saba kathana dazamazatakIya dazaveM zataka ke dazaveM uddezaka meM kahA gayA hai| anIpriya ane ghaNA dezano saMbhava che eka dezane saMbaMdha nathI. jethI pahele bhaMga na kahevAnuM kahyuM che. tathA agni dizAmAM daza prakAranA arUpi drAmAMthI dharmAnikAya, adharmAstikAyane AkAzAstikAya e traNane abhAva che. jethI tyAM sAta ja arUpidra kahevAmAM AvyA che. lekamAM pUrva caramAntamAM addhAsamayakALa paNa nathI jethI tyAM cha prakAranA arUpi dravyo kahyA che. kemake addhA samayane sadbhAva samaya kSetramAM ja kahevAmAM AvyuM che. ahiyAM nahI 4 vAta "je arUvi ajIvA te chavvihA addhAsamayo natthi' mA sUtrA 48 42vAmA mAnche 'sesaM ta ceva" mAzInumA sagha (1) loka ke pUrvavaramAnta meM dharmAstikAya, AkAzAstikAya inake deza, pradeza hai / aura addhAlamaya nahIM hai| isaliye aisA kahA gayA hai / (1) lokanA pUrva aramAntamAM dharmAstikAya, adharmAstiIkAya ane AkAzAstikAya be traNenA deza pradeza ane addhA samaya letA nathI jethI A pramANe kahevAmAM jAgyuM che. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 bhagavatIsUtre Sam anyat sabai dazazata kIyAgneyI prakaraNavadeva ihApi vaktavyam / 'logassa NaM bhaMte / ' lokasya khalu bhadanta ! 'dAhiNille carimaMte' dAkSiNAtye caramAnte ' kiM jInA jIvadesA jIvapaesA ajIvA ajIvadesA ajIvapaesA' kiM jIvAH jIvadezAH jIvapradezAH ajIvAH ajIvadezAH ajIvapradezAH he bhadanta | lokasya dAkSiNAtye caramAnte kiM jIvAH santi kiM jIvadezAH santi kiM vA jIvapradezAH santi athavA ajIvAH santi ajIvadezAH santi ajIva pradezA santi ? iti praznaH / atidezenAha - ' evaM cetra' iti evameva pUrvacaramAnte yathA kathitam tathaiva ihApi jJAtavyam arthAd dakSiNacaramAnte na santi jIvAH kintu jIvadezA api bhavanti jIvapradezA api bhavanti tathA ajIvApi santi ajIvadezA api bhavanti ajIvapadezA api bhavanti tatra ye jIvadezAste niyamAt ekendriya dezAca kahA gayA hai / AgneyI prakaraNa ke jaisA hI yahA~ para aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM 'logassa NaM bhaMte! dAhiNille carimaMte' he bhadanta / loka kA jo dAkSiNAtya paramAnta hai- usameM 'kiM jIvA jIvadesA, jIvapaesA, ajIvA, ajIvadesA, ajIvapaesA' kyA jIva hai jIva deza hai ? jIva pradeza haiM ? ajIba hai ajIba deza hai ? ajIpradeza haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' evaM ceva' he gautama! jaisA pUrva caramAnta ke prakaraNa meM isa sambandha meM kathana kiyA gayA hai vaisA hI kathana yahAM para bhI inake sambandha meM jAnanA cAhiye / arthAt dakSiNa caramAnta meM jIva nahIM haiM, kintu jIvadeza bhI hai / jIvapradeza bhI haiM / tathA ajIva bhI haiM, ajIvadeza bhI hai aura ajIvapadeza bhI haiM inameM jo jIva prathama dazamA zatakanAM pahelA A neI prakaraNamAM je pramANe kahevAmAM Avyu che te pramANe ahiM paNu samajavu". have gautama svAmI abhune me prabhA pUche che "logassa NaM bhaMte dAhijille carimaMte" he bhagavan ! bonI ne hakSiNa dizAnA yarabhAnta lAga che. tebhAM " kiM jIvA, jIvadesA, jIvapaesA, ajItrA, ajIvadekhA, ajIvapaesA." zu jIva che ? jIva deza che ke jItra pradeza che? ajItra che? ajIva deza che? ke ava aheza che ? tenA uttaramAM alu che "evaM ceva" he gautama ne prabhA pUrva dizAnA caramAnta prakaraNamAM A viSaya sa'badhI jevu' kathana karavAmAM AvyuM che. tevuM ja kathana ahiyAM paNa samajI levu' arthAt dakSiNu caramAnDamAM jItra nathI. paraMtu chatra deza paNa che. jIva pradeza paNa che. temaja ajIva paNa che. ajIva deza paNa che. ane ajIva pradeza paNa che. temAM je jIva deza che. te Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaindrikA TIkA za0 16 u0 8 su0 1 lokasvarUpanirUpaNam 271 athavA ekendriyadezAzca dvIndriyasya ca dezaH evaM yathA dazamazatake AgneyI dizA tathaiva kevalaM dezeSu anindriyANAm Adima bhaGga virahitaH ye cArUpiNoSatvAste paDUvidhA addhAsamayo na bhavati zeSaM pUrvoktameva sarvamityAdikaM sarva pUrvacaramAntavadeva lokasya dakSiNacaramAnte'pi vaktavyamiti / evaM paccatthi mille vi uttarille vi' evaM pAzcAtye'pi auttare'pi yathaiva lokasya dakSiNacaramAnte jIvasyAbhAvo darzitaH jIvAjIvapradezAdInAM sattA pradarzitA tathaiva sarvam deza haiM ve niyama se ekendriya deza haiM / athavA ekendriya ke deza haiM aura kadAcita hone se hIndriya kA ekadeza hai / isa prakAra se dazaveM zataka ke prathama uddeze meM jaisA kathana AgneyIdizA ke sambandha meM kahA gayA hai vaisA hI kathana yahAM para bhI kara lenA cAhiye / kevala dezoM ke sambandha kathana meM anindriyoM ko AdimabhaMga se rahita kahanA cAhiye / isakA kAraNa pUrvacaramAnta ke prakaraNa meM pradarzita kara diyA gayA / tAtparya kahane kA yaha hai ki dakSiNa caramAnta ke prakaraNa meM pUrva caramAnta kA pUrvokta saba prakaraNa lagA lenA cAhiye / 'evaM paccatthimille vi uttarille vi' isI prakAra kA kathana loka ke pAzcAtyacaramAnta meM aura uttara dizA sambadhicaramAnta meM kara lenA cAhiye / dakSiNa sambandhicaramAnta meM jisa prakAra se jIva kA abhAva kahA gayA hai / tathA jIvapradezoM aura jIvadezoM kA sadbhAva kahA gayA hai / tathA 6 ajIva dravya kahe gaye haiM- usI prakAra se vahI saba kathana yahAM para bhI jAnanA cAhiye / niyamathI ekendriyanA deza che athavA ekendriyane deza che. ane koIka vAra kadAcit hAvAthI dvIndriyanA ekadeza che. A rIte dazamA zatakanA pahelA uddezAmAM jevu* kathana Agneya dizAnA saMbaMdhamAM kahevAmAM Avyu che. tevuM ja thana ahiyAM paNa samajavuM. phakta dezeAnA saMkha dha kathanamAM anIndriyAne pahelA bhaga vagaranA samajavA tenuM. kAraNa pUrva caramAntanA prakaraNamAM kahevAmAM Avyu che. kahevAnuM tAtparya e che ke dakSiNu caramAntanA prakaraNamAM pUrva tharamAntanu pUrveti sa uthana samanvAnu' he "evaM paJccatthimille vi, uttarIlle vi" bheTa rItanu uthana sAunA pazcima aramAntamAM ne uttarapradeza saMbadhI caramAntamAM samajI levuM dakSiNa sa'badhI caramAntamAM je rIte jIvanA abhAva kahyo che tathA jIva deza ane jIva pradezanA sadbhAva kahyo che. temaja cha prakAranA ajIva drabyA kahyA che. teja prakAranu' te saghaLu' kathana ahi paNa samajI levuM. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 bhagavatI pAzcAtye caramAnte auttare ca caramAnte vaktavyam / logasta NaM bhaMte !' lokasya khalu bhadanta ! 'uvarille carimaMte' uparitane caramAnte 'kiM jIvA0 pucchA' kiM jIvAH pRcchA he bhavanta ! lokasyoparimAgacaramAnte kiM jIvA bhavanti kiM vA jIvadezAH jIvapadezAH ajIvA ajIradezA ajIvapadezA ityAdikaH sarvaprazna viSayaH pUrvaradeva ihApi jIgadipadArthaviSayaka prazna UhanIya etadeva 'pucchA' ityanena dhvanitaH zAstrakAreNa / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA " he gautama ! 'no jIvA jIvadesA vi jIva paesA vi' no jIvA jIva dezA api jIvapadezA api 'jAba ajIvapaesA vi' yAvat anIvapradezA api atra yAvat padena 'anIvA vi anIva desA vi' ityanayoH saGgraho bhavatIti / apekSA darzayannAha-'je jiivdes|' ityAdi / 'je jIva desA te niyamaM egidiya desAya aNidiyadesA ya ye jIva dezAste niyamAta ekendriyadezAca anindriyadezAzca sidvopalakSitalokoparimAge ekendriyasya anindriyasya ca dezAH niyamAna / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'logassaNaM bhaMte uvarille carimaMte ki jIvA pucchA' he bhainta ! loka kA jo uparibhAga sambandhI caramAnta hai usameM kyA jIva hai ? jIvadeza hai ? jIva pradeza hai? ajIba hai? ajIvadeza hai? ajIvapradeza hai? yahI bAta 'pucchA' zabda se sUtrakAra ne pradarzita kI hai| isake uttara meM prabhu kahate haiN| 'goyamA! no jIvA, jIcadesA vi jIva paesA vi' he gautama | vahAM jIva nahIM haiM, kintu jIva deza aura jIva pradeza hai 'jAva ajIvapaelA vi' yAvat ajIvAdeza bhI haiN| yahAM yAvat zabda se 'ajIvA, vi, ajIva de yA vi' ina padoM kA grahaNa huA hai| 'je jIva delA te niyama egediyadesA ya aNidiyadesAya' jo vahAM jIvadeza se ve niyama se ekendriya ke deza haiM aura anindriya ke deza haiM kyoMki siddhopalakSita loka ke uparibhAga meM ekendriya ke aura ve bhItama svAmI prabhune me pUche che hai "logassa NaM bhaMte ! uvarille carimaMte ki jIvA pucchA" 8 lagavan / 2052 sAsa samAdhI caramAnta che. temAM zuM jIva che? jIva deza che? jIva pradeza che? ajIva che? ke ajIva deza che? ke ajIva pradeza che? eja vAta "puchA" zabdadhI sUtrakAre prakaTa karI che tenA uttaramAM prabhu kahe cha "goyamA ! no jItrA, jIpadesAvi jIva paesA vi" he gautamatyAMva khAtA nathI. tu. 0 haiza bhane 01 pradeza che. "jAva ajIvapaesA vi" yAvat 191 pradeza 54 cha, mar3iyAM yAvat zamthI "ajIvA vi" me pahAnI saMgraha thayo che "je jIvadesA te niyamaM egidiyadesA ya aNidiya desA ya" tyAMza che. te niyamayI sandriya deza cha. sana manIndriya deza che kemake siddhothI yukta lokane uparanA bhAgamAM ekendriyane ane Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 8 sU0 1 lokasvarUnirUpaNam 273 bhavanti / 'ahavA egidiya desAya aNidiya desAya beiMdiyassa ya dese' athavA ekendriyadezAzva anindriyadezAzca dvIndriyasya ca dezaH 'ahavA egidiya desAya aNidiyadesAya veiMdiyANa ya desA' athavA ekendriyadezAzca anindriyadezAzca dvIndriyANAM ca dezAH / atra prathamo dviksNyogH| trikasaMyogeSu ca dvau dvau bhaGgau kAryoM teSu madhyamo bhagaH 'egidiyademAya aNidiyadesAya beIdiyassa ya desA' ityevaM rUpako na bhavati dvIndriyaraya ca dezAH ityasya lokAntoparitanabhAge 'saMbhavAt yato dvIndriyasya lokoparitanacaramAnte mAraNAntikasamudghAtena gata. syApi tatra lokAntoparicaramAnte dezaeka saMbhavati na tu pradezaddhihAnikRtalokadantakarazAda nekapatarAtmakapUrvacaramAntaradezA: lokasyoparitanacaramAntaanindriya ke deza niyamataH hote hai / 'ahavA-egidiza desA ya aNidiya desAya beiMdiyassa yaM dese' athavA ve ekendriya ke deza haiM, aura anindriya ke deza haiM tathA vahAM veindriya jIva kA ekadeza hai, 'ahavA egidiya desA ya, aNidiya desAya, behAdiyANa ya desA' athavA ve ekendriya ke deza haiM, anindriya ke deza hai, aura ve indriyoM ke deza haiM, yahAM prathama bhaMga hikasaMyogI hai, trika saMyogI aMgo meM do do bhaMga kahanA cAhiye, inameM madhyama bhaMga 'egidiyadesAya agiMdiyadesA ya, beI. diyassa ya desA' aisA hai so vaha bhaMga yahAM nahIM hotA haiM kyoMki vehandriya jIva ke aneka dezoM kA lokAnta ke uparitana bhAga meM honA asaMbhava hai| kyoMki dvIndriya ke-loka ke uparitana gharamAnta meM mAraNAntika samudghAta dvArA jAne para bhI vahAM usakA deza hI saMbhavita hotA hai| mAndriyanA hai| niyamata: DAya che. "ahavA egidiyadesA ya, aNidiyadesAya beiMdigrasta dese" athavA andriyn| heza che. mane manIndriyanA 5 deza cha. tathA yo mandriya panI se deza cha. "ahavA egidiya dekhAya aNidiya desAya, beiMdiyANaya desA" athavA mendriya deza che. mAndriyanA heza che ane be IndrinA paNa deza che. ahiyAM pahele bhaMga kika sagI che. ne trika saMcagI bhaMgAmAM babbe bhaMga kahevA joIe temAM madhyama bhaMga "egidiyadekhA ya, aNidiyadegA ya, veiMdiyarasa ya desA" me prabhArI cha. bI . thatuM nathI, kemake be IndriyavALA jInA aneka dezanuM. lokAntanI uparanA bhAgamAM hovAnuM saMbhavatuM nathI. kemake dvIndriyanuM lekanA uparanA aramAnDamAM mAraNAntikanA samuddaghAtathI javA chatAM paNa tyAM tenA dezanI ja saMbhavanA hoya che. kemake pradezanI hAnI vRddhi dvArA thavA vALI viSamatAthI aneka bha0 35 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 bhagavatI syaika matararUpatayA lokadantakAbhAvena dezAnekatvasyA kAraNatvAditi ataevocyate evaM majhillavirahi mo jAtra paMceMdiyANaM' evaM madhyamavirahito yAvat paJcendriyANAm atra yAvatsadena trIndriyacaturindriyAnindriyANAM grahaNaM bhavatIti ekendriyavat hIndriyAdArabhya caturindriyaparyantaM jIveSu tritrasaMyogiko bhaGgo vAcyastatra madhyamabhaGgaH 'ekendriyadezAtha anindriyadezAzca dvIndriyasya ca dezAH ' ityAkArako vaktavya iti bhAvaH / lokasyoparitanacaramAnte jIvadezaviSayaka vicAraM kRtvA pradezavicArAya prAha- 'je jIva pasA' ityAdi / 'je jIva esA te niyamaM ergidiyapaesAya arNidiyapaesAya' ye jIvapradezAste niya kyoMki ki pradeza kA hAnivRddhi dvArA huI lokadantaka viSamatA se nahIM hai / ataH aneka pratarAtmaka pUrvacaramAnta ke jaisA vahAM aneka deza nahIM hote haiM / ataH loka kA uparitana varamAnta eka pratara rUpa hone ke kAraNa lokadantaka viSayatA ke abhAva se dezoM kI anekatA hone kA vahAM koI kAraNa nahIM hai / isaliye 'evaM majhillavirahio jAva paMcidiyANa' aisA kahA gayA hai| yahAM yAvat zabda se teindriya aura cauindriya jIvoM kA grahaNa huA hai / isa prakAra ekendriya jIva ke jaisA dIndriya se lekara caturindriya paryanta jIvoM meM trika saMyogika bhaMga kaha lenA cAhiye vahAM madhyama saMga' ekendriya dezAca, anindriya dezAzca dvIndriyasya ca dezAH ' jo ki isa prakAra se hai / nahIM kahanA cAhiye / isa prakAra loka ke uparitana caramAnta meM jIvadeza viSayaka vicAra karake aba pradeza viSayaka vicAra karane ke nimitta ' je jIvapaesA te niyama epiesA ya arNidiyapaesAya' aisA kahA gayA hai| isameM pratarAtmaka pUrva caramAntanI mAphaka tyAM aneka deza hAtA nathIjethI lAnI uparanA caramAnta eka pratara rUpa hovAnA kAraNe leAkanA atanA abhAvathI hezAnI aneGatA hai|vAnu tyAM ardha razu nathI methI "eva majhillavira hio jAva paMcidiyANaM" the prabhA aDevAsAM bhAvyu che. maDiyAM yAvat zabdathI teIndriya, cauindriya ane anIndriya jIvAnu grahaNa thayuM che. A rIte ekendriya jIveAnI mAphaka dvIndriya jIvAthI laIne cAra indriya patanA jIveAmAM trika sa'ceAgI bha ga kahevA jAIe tyAM madhyama bhaga The 'ekendriyadezAca, anIndriyadeza', dvIndriyasya ca dezaH' mA prabhAche yA rIte leAkanA uparanA caramAntamAM jIva deza viSayanA vicAra karIne have jIva pradeza viSayane vicAra uratAM sUtrAra De haiM, 'je jIvapaesA te niyamaM ergidiya pasAya ani diyapaesAya' me abhAge uhyuM che. temAM me prabhA pazu 42vAbhAM Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 8 sU0 1 lokasvarUpanirUpaNam 275 mAt ekendriyapradezAca anindriyapadezAzca bahavA egidiyapaesAya aNidiyaH paesAya beiMdiyassa paesAya' athavA ekendriyapradezAzca anindriyapradezAzca dvindriyasya pradezAzca 'ahavA egidiSapaesAya aNidiya paesAya veiMdiyANaya paemA' ayA ekendriyapradezAzca anindriyapradezAzca dvIndriyANAM ca pradezAH, iha trikabhaGgaka iti prakramaH / 'evaM Adillavirahio jAva paMce diyANaM' evamAdimavirahito yAvat paJcendriyANAm atra yAvatpadena trIndriyacaturindriyANAMsaMgraho bhavatIti / atra trika maGgaka iti prakramaH uparitanacaramAntApekSayA jIva. pradezaprarUpaNAyAma 'Adillavirahio' iti yat kathitam tasyAyamarthaH atra pUrvokto bhaGgakatraye pradezApekSayA 'ahavA egidiyapaesA ya aNidiyapaesA ya yaha prakaTa kiyA gayA hai ki jo vahAM jIva pradeza haiM ve niyama se ekendriyoM ke pradeza haiM, aura anindriya jIvoM ke pradeza hai / (egidiyapaesA ya aNidiyapaesAya beiMdiyassa paesA ya' athavA ve ekendriyoM ke pradeza haiM, anindriya jIvoM ke pradeza haiM, aura eka drIndriya jIva ke pradeza haiN| 'ahavo-egidiyapaesA gha, aNidiyapaesAya, veI. diyANa ya paesA ya' athavA ve ekendriya jIvoM ke pradeza haiM, anindriya jIvoM ke pradeza haiM aura do vendriya jIvoM ke pradeza haiM / yaha trika bhaMgaka kA krama hai| 'evaM Adillavirahio jAva paMceMdiyANa' yahA~ yAvatpada se trIndriya, cauhandriya jIvoM kA saMgraha huA hai / yahAM upa. ritana gharamAnta kI apekSA se jIva pradeza kI prarUpaNA meM 'Adilla virahio' aisA jo kahA gayA hai usakA yaha artha hai ki yahAM pUrvokta bhaMgakatraya meM pradeza kI apekSA se 'ahavA egidiyapaesA ya AvyuM che ke tyAM je jIvapradeza che. te niyamathI ekendriyanA pradeza che. ane bhanIndraya vAnI pradeza che. 'egidiyapaesA ya aNi diyapaesA ya iMdiyAsa paesAya' mathA mendriya vaan| pradeza cha, manAniya vAnI pradeza cha bhane me me -drIya vanA praveza cha 'ahavA egidiyapaesA ya, maNidiyapaesAya veidiyANaya paesA ya' athavA mendriya 7vAnA aheza cha, anIndriya jIne pradeza che ane be IndrivALA jIvano pradeza che A prabhArI ni sa yogI laganA zubha cha 'eva Adillavirahio jAva paMcediyANa' ahiyAM yAvat padathI traNa IndriyavALA jInuM grahaNa thayuM che. ahiyAM 2nA yaramAntanI apekSA 04-prazanI 5354AmA 'Adillavirahio' meM pramANe je kahevAmAM AvyuM che. teno artha e che ke ahiyAM pahelA kahela tra mA pravezanI apekSA 'ahavA egi diyapaesAya, aNidiya paesA ya Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 bhagavatI sUtre beiMdiyarasa para se' ityayaM prathamabhaGgako na vaktavyaH dvIndriyasya pradeza ityasyAsaMbhavAt / tadasaMmavaca lokavyApakAvasthAnindriyavarjajIvAnAM yatraikama dezastatrAsaMkhyAtAnAmeva teSAM sadbhAvAditi / 'ajIvA jahA dasamasae tamAe taheva niravasesaM' ajIvAH yathA dazamazatake tamAyAM tathaiva niravazeSam dazamazatakakathitatamAbhidhAnadigRvaktavyatAmAzritya sUtramuktaM tathA'trAjIvaviSaye'pi uparitanacaramAntamAzritya sarva jJAtavyam taccettham - 'je ajIvA te duvidhA pacatA taM jahA rUtrI ajIvAya arUtrI ajIvAya / je rUvI anIvA te cauntrihA pannattA taM jahA khaMdhA khaMdesA khaMghapaesA pAmaraNuoggalA / je arUvI ajIvA te aNidiya pasAya veha diyassa paeme' aisA jo prathama bhaMga kahA gayA hai vaha yahA~ nahIM kahanA caahiye| kyoMki dvIndriya jIva ke pradeza kI yahAM saMbhAvanA nahIM hai / saMbhAvanA nahIM hone kA kAraNa yaha hai ki kevali samudghAta ke samakSa loka vyApaka avasthA ko kara jitane bhI aura jIva haiM una jIvoM kA jahAM eka pradeza hai vahAM usako asaMkhyAta hI pradezoM ke sadbhAva hai / 'ajIvA jahA dasamasae tamAe tatra niravasesa' jaisA dazaveM zataka kA pahalA uddezA meM tamA dizA kI vaktavyatA meM sUtra kahA gayA hai, usI prakAra se yahAM ajIva ke viSaya meM bhI uparitana caramAnta ko Azrita karake saba kahalenA cAhiye / vaha isa prakAra se hai- 'je ajIvA te dubihA pannattA, taM jahA - ruvI ajIvA ya, arUvI ajIvAya, 'je rUbI ajIvA te cavvihA pattA, taM jahA khaMdhA, khaMdhadesA, khaMdhapasA, paramANupoggalA, 'je aruvI ajIvA, te chavvihA beidiyaMzsa papase' mevA ne paDelI maMgavAsAM bhAvyo che, te gaDiyAM Deva na joIe. kemake e Indriya vALA jIvAne eka pradezanI ahiyAM sa'bhavanA hAtI nathI sa'bhAvanA na hAvAnu kAraNa e che ke leAkavyApaka avasthAvALA je khIjA jIva che. te jIvAnA ahi eka pradeza che. ane tyAM teonA asa"khyAta pradezanA saddabhAva che. 'ajIvA jahA dasramasae tamAe taheva niravasesaM' levI rIte dRzabhAM zatakamAM tamAdizAnA vaNunamAM sUtra kahevAmAM Avyu che. eja rIte ahiyAM jIvanA viSayamAM paNa uparanA caramAntanA Azraya karIne saghaLuM kathana samandhuM leIye. te AbhA prabhAze che. 'je ajIvA te duvidhA paNNattAjahA - rUvI ajIvA ya arUvi ajIvA ya je rUvi ajIvA te cauvvihA paNNattA-ta jahA - khaMdhA, khaMdhadesA, khaMdhapapasA, paramANuvoggalA, je arUvi ajIvA, ve Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadrikA TIkA za0 16 u0 8 sU0 1 lokasvarUnirUpaNam 277 chApannattA taM jahA no dhammatthikAe dhammasthikAyassa dese 1, dhammatthikAyassa parasA 2, no avamnatyikAra adhammasthikAyasta dese 3, acammatthi kAyarasa paemA 4, no AgAsatthikAra AgAsatthikAyassa dese 5, AgAmasthikAyassa paesA 6' ye ajIvAste dvividhAH prajJaptAH tadyathA rUpyajIvA arUpyajIvAzca ye rUpyajIvAste caturvidhAH prajJaptAH tadyathA skandhAH svandhadezAH skandhapradezAH paramANupulAH / ye arUpyajIvAste patridhAH prajJaptAH tadyathA no dharmAstikAyaH dharmAstikAyasya dezaH 1, dharmAstikAyasya pradezAH 2, no adhamastikAyaH adharmAstikAyasya dezaH 3, adharmAstikAyasya pradezAH 4, no AkAzAstikAyaH AkAzAstikAyasya deza' 5 bhAkAzAstikAyasya pradezAH 6 / paNNattA' taM jahA no dhammasthikAe ghammatthikAyassa dese 1, dhammatthikAyaisa paesA 2, no adhammatthikAe, adhammatdhikAyassa dese 3, adhammathikAyama parasA 4, no AgAsatthikAe AgAsatthikAyassa dekhe 5, AgAsatdhikAyassa paesA 6, 'isa pATha kA tAtparya aisA hai jo ajIva do prakAra ke kahe gaye haiM- eka rUpI ajIva aura dUsarA arUpI ajIva inameM jo rUpI ajIva haiM ve cAra prakAra ke kahe gaye haiM jaise skandha, skandhadeza, skandhapradeza aura paramANupudgala tathA jo arUpI ajIba hai ve chaha prakAra ke hai - jaise dharmAstikAdha nahIM hai kintu dharmAstikAya kA deza 1, dharmAstikAya ke pradeza 2 adharmAstikAya nahIM hai kintu adharmAstikAya kA deza, 3 adharmAstikAya ke pradeza 4 AkAzAstikAya nahIM hai kintu AkAzAstikAya kA deza 5, AkAzAstikAya ke pradeza 6, , chatrA paNNattA taM jahA no dhammatthikAe, dhammatthikAyasta dese (1) dhamasthi kAyassa paesA, (2) no avamatthikAe, adhamatthikAyassa dese (3) adhammikAyarasapaesA (4) at gAthikA AgAsatthikAyarasa dese (5) AgAsatthikAyassa papasA (6) mA pAThanA sagraha thayA che. AnA artha A pramANe che. je ajIva che te be prakAranA kahevAmAM AvyA che. rUpI ajIva ane arUpI ajIva temAM je rUSi ajIva che. te cAra prakAranA kahevAmAM AvyA che. jema ke ka dha, raka dhadeza rakadha pradeza paramANu pudgala tathA je arUpi ajIva che tenA cha prakAra che. jemake nA dharmAstikAya dharmAstikAyanA deza (1) dharmAstikAyanA pradeza (ra) nA adharmAM stiThAya, arSa bhAstiSThAyano deza (3) adhrmaastiyne| pradeza (4) ne| aatthstikAya akAzAsti kAyane deza (5) AkAzAstikAyanA pradeza (6) kahevAnA Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 278 , ayamarthaH arUpyajIvatriye dazamazatakaraya prathamaddeizake tamA vaktavyatAyAM yathA kathitaM tathaiva niravazeSamatra jJAtavyam tathAhi - rUpyarUpibhedena ajIvA dvividhAH, tatra rUpajIvAzcaturvidhA bhavanti, yathA skandhAH skandhadezAH skandhapradezAH para mANupudgalAzca / arUpya jIvAH pavidhAH prajJaptAH, tadyathA dharmAstikAyadharmAstikAyAkAzAstikAyAnAM dezaH pradezAzceti paT / arUpyajIvAH paDUvidhAH dazamazatake prathamoddeza ke tamA vaktavyatAyAM yathA kathitAstathaiva te eveApi pratipAdanayA iti / arUpyajIvAnAM saptavidhatve'pyatra padvidhA eva arUpyajIvAH tamAyAmivAtrApyaddhAsamayAbhAvAt / 'logassa NaM bhaMte !" lokasya khalu bhadanta / 'heliye carimaMte' adhastane caramAnte 'kiM jIvA0 pucchA kiM jIvA jIvadesA 1 isakA artha aisA hai ki arUpI ajIva ke viSaya meM dazamazataka ke prathama uddezaka meM tamA dizA kI vaktavyatA meM jailA kahA gayA hai usI prakAra se vaha saba yahAM para bhI jAnanA caahiye| rUpI arUpI ke bheda se ajIva do prakAra ke kahe gaye haiM inameM rUpI ajIvacAra prakAra ke aura arUpI ajIva 6 prakAra ke kahadiye gaye haiN| yaha satra kathana dazamazataka ke prathama uddeze meM tamA dizA kI vaktavyatA meM jaisA kaho gayA hai usI prakAra se yahAM para bhI kaha lene kI bAta kahI gaI haiM / yadyapi arUpI ajIva sAta prakAra ke kahe gaye haiM- phira bhI yahAM jo 6 prakAra ke kahe gaye haiM usakA kAraNa yaha hai ki tamA ke jaisA yahAM para bhI addhA samaya kA abhAva hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM--'logassa NaM bhate ! he Dille carimaMte ki jIvA0 pucchA' he bhadanta ! loka kA jo aghastana caramAnta hetu e che ke arUpI ajIvanA viSayamAM dazamA zatakanA pahelA uddezAmAM tamAdizAnA vanamAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che, te pramANenuM te saghaLuM kathana ahiyAM paNa samajI levu'. rUpI arUpInA bhedathI ajIvanA e prakAza kahyA che. temAM rUSi ajIva cAra prakAranA arUSi ajIva cha prakAranA kahyA che. A saghaLuM kathana dazamA zatakanA pahelA uddezAmAM tamA dizAnA vanamAM je pramANe kahyu` che. e ja pramANe tene ahiM paNa samajI lenAnuM kahyuM che, jo ke arUpI ajIva sAta prakAranA kahyA che. paNa ahiyA je cha prakAranA kahyA che. tenu' kAraNa e che ke tamAnI mAphaka ahiM paNa addhAsamayanA abhAva che. have gautama svAmI asune yevu cUcha che hai 'logassa NaM bhaMte ! heTThille carimaMte kiM' jIvA pucchA' he bhagavan sohanA ke nIthenA tharamAnta che. tyAM Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 8 sU0 1 lokasvarUnirUpaNam 191 jIva esA ajIvA ajIvadesA ajIva parasA' iti praznaH he bhadanta ! lokasya astane caramAnte kiM jIvAH santi jIvadezAH santi jIva pradezAH santi athavA ajIvAH santi ajIvadezA santi ajIvapradezA vA santItyevaM rUpeNa praznaH kAryaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'no jIvA jIvamA vi jIvasA vi jAva ajIvapaesA vi' no jIvAH jIvadezA api jIvadezA api yAvat ajIva pradezA api atra yAvat padena 'ajIvA tri bhajIva desA vi' ityanayoH saGgrado bhavatIti he gautama ! lokasyAdhastanazcaramAnte jIvA na bhavanti kintu jIvadezA bhavanti jIvama dezAzcApi bhavanti ajIvA bhavanti ajIvadezA ajIva dezAzca bhavantItyarthaH / 'je jIvadesA te niyamaM eniMdiyA' ye jIvadezAH te niyamAt ekendriyadezAH 'ahanA egiMdiya desAya beIdiyarasa ya dese' athavA ekedvipadezAtha dvIndriyasya dezaH 1, 'ahavA egidiya desAya iMdiyANayadesA' athavA ekendriya dezAzca dvIndriyANAM ca dezAH hai vahAM kyA jIva hai ? jIva deza hai ? jIva pradeza haiM ? athavA ajIva haiM ? ajIva deza haiM ? yA ajIva pradeza haiM ? aisA yaha prazna haiM - isake uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA ! no jIvA jIvadesA vi, jIvapaesA vijAba ajIva esA vi' he gautama | loka ke adhastana caramAnta meM jIva to nahIM haiM kintu jIva deza haiM, jIva pradeza haiM, yAvat ajIva pradeza bhI haiM yahAM yAvat zabda se 'ajIvA tri ajIva desA vi' ina padoM kA saMgraha huA hai / 'je jIvadepA ne niyama egiMdiyadesA' jo vahAM jIva deza haiM ve niyama se ekendriya deza haiM ' ahavA egiMdiya desA ya veha diyarasa dekhe' athavA - ve ekendriya ke deza haiM, yA ve indriya zuM jIva che ? ke jIva deza che ? ke jIva pradeza che? athavA ajIva ke ajIva deza che ? va aheza che ? tenA uttaramAM prabhu che 'goyamA no jIvA jIva he gobha tor3anA nIcenA thara che tema jIva pradeza paNa che. yAvat desAvi, jIva pasAvi jAva ajIvapaesA vi' mAntamAM jIva hAtA nathI. paraMtu jIva deza alava aheza calu che. aDiyA yAvat zamhathI ye honA saMgraha thayo che, 'je jIvadesA te niyamaM 'ajIvA vi ajIvadesA vi' egidiya desA' tyAM vadeza che te niyamathI meDendriya heza che. 'ahavA egidiya desAya veiMdiyassa dekhe' athavA te ekendriyanA deza che. athavA te eIndriyavALA jIvAnA te eka heza che, "ahavA ergidiyadesAya beiMdiyANa ya desA" athavA kendriyanA dezI Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 bhagavatIne 2, lokasyAdhastanacaramAnte niyamAt ekendriya dezAH athavA ekendriyadezA dvondriyasya dezaH ayaM prathamo bhagaH 1 / athavA ekendriyadezAH dvIndriyANAM dezAH ayaM dvitIyo bhaGgA 2 / 'evaM majjhillavirahio' evaM madhyamavirahitaH evam anena prakAreNa madhyamabhaGgo'tra na vAcyaH, sa ca madhyamabhaGgo yathA-'ahavA eni diyademAya veiMdiyassa ya desA' athavA ekendriyadezAtha dvIndriyasya ca dezAH ayaM madhyama maGgaH . pradezaSTaddhihAnikRtalokadantAbhAvAt naiva bhavati imau dvIndriyaH saha dvau bhaGgau bhavataH / agre kiyatyantamityAha -'jAva aNidiyANaM' yAvat anindriyANAm anenaiva prakAreNa zrIndriya caturindriyapazcendriyAnindriyaiH saha dvauM dvau bhaGgo jJAtavyau iti bhAvaH / evaM jIvadezamAzritya bhaGgA pradarzitAH / atha padezapAzritya bhaGgAn darzayati-papasA AillavirahiyA samvesiM jahA purasthimilale carimaMte taheca' bhadezA AdimavirahitAH sapo yathA paurastye caramAnte tathaiva / pUrva varamAnte jIvadezamAzritya ye bhagAH kathitArate iha jIvapadezamAzritya jIva kA vaha eka deza haiM / 'ahavA-egidiyadesA ya veha diyANa ya desA' athavA-ekendriya ke deza hai aura cehandriya jIvoM ke deza haiM 2, isa prakAra se ye do bhaMga hai| yahAM 'ahavA-egidiya desA ya vei diyasama ya desA' aisA jo madhya kA vikalpa hai vaha nahIM hai| kyoMki pradezavRddhi hAnikRta lokadantakoM kA abhAva hai| ye do bhaMga dvIndriya jIvoM ke sAtha hue haiN| isI prakAra se tehandriya, cauhandriya paMcendriya aura anIndriya kevalI jIvoM ke sAtha do do bhAga jAnanA cAhiye / isa prakAra jIva ko Azrita karake bhaMga dikhalAye / agha pradezoM ko azrita karake bhagoM ko dikhalAyA jAtA hai-'paesA AillavirahiyA savvesiM jahA purathimille cari* maMte tadeva' pUrvacaramAnsa meM jIva ko Azrita karake jo bhaMga kahe gaye haiM ve yahAM jIva pradeza ko Azrita karake kahalenA cAhiye kintu yahAM che. ane beIndrinA paNa deze che, 2, A rIte A be bhAMgA thAya che. maDiyA "ahavA-egidiyadesA ya veiMdiyassa ya dekhA" mevA 2 madhyanA in che te banatuM nathI, kemake pradeza vRddhihAnIthI thayela lokadantano abhAva che. A be bhAga krIndriya nI sAthe thAya che e ja rIte traNa Indriyava LA, cAra IndriyavALA ane pAMca IndriyavALA ane anindriya-siddha-jIvonI sAthe babbe bhaMga samajI levA A rIte chavadezane Azrita karIne bhaMgane prakAra banAvela che. have pradezane Azrita karIne bhagane prakAra batAvavAmAM Ave che. "paesA AillavirahiyA savvesi jahA purathimille carimaMte taheva" pUrva caramAntamAM jIvane Azrita karIne je, bhaMga kahevAmAM AvyA che te ahiyAM Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 8 sU0 1 lokasvarunirUpaNam 281 vaktavyAH kintu atra pradezAH sarveSAmanindriyaparyantAnAm AdimavirahitAH kaaryaaH| Adimo bhaGgaH ekavacanAntapradezopetaH, tathA-'ahaza egidiyapaesAya beiMdiyassa ya parase' ayamAdimo bhaGgo na grAhya madezAnAmadhazvaramAnte'pi bahutvAt / zeSabhaGga dvayaM grAhyam , tad yathA-'ahavA egidiyapaesAya beiMdiyassa paesA 1, ahavA egidiya paesAya beiMdiyANa ya paesA 2' athavA ekendriya madozAzca dvIndriyasya ca pradezAH 1, athavA ekendriyapradezAH dvIndriyANAM ca pradezAH 2 iti / anenaiva prakAreNa trIndriyacaturindriyapazcendriyAnindriyANAM pradezaviSaye bhagA vaktavyAH kevalam ekendriyapradezAH dvIndriyasya ca pradezAra, ayaM prathamo bhaGgo na bhavatItibhAva' / 'ajIvA jaheva uvarille carimaMte taheva' ajIvA yathaiva uparitane caramAnte kathitAstathaiva ihApi bodhyAH, uparitanacarapara pradeza saba ke anindriya paryanta jIvoM ke-Adima bhaMga se rahita kahanA cAhiye, ekavacanAnta pradeza vAlA Adima bhaMga hai| tathA ca 'ahavA egidiyapaesA ya behadiyassa ya paese' yaha Adima bhaMga hai| so yaha bhaMga yahAM nahIM lenA cAhiye / kyoMki pradezoM kI bahutatA adhazvaramAnta meM bhI hai / avaziSTa do bhaMga hI lenA cAhiye / jo isa prakAra se hai-'ahavA egidiyaparalA ya, beiMdiyassa paesA 1, ahayA egidiyapaesA ya, veiMdiyANa tha paelA' isI prakAra se tehandriya, cauhandriya paJcendriya aura anindriyoM ke pradeza sambandha meM bhaMga kaha lenA caahiye| kevala yahAM para 'ekendriyapradezAH dIndriyasya ca pradezAH' yaha prathama bhaMga nahIM hotA hai| 'ajIvA jaheva uvarille carimaMte taheva' jisa jIva pradezane Azrita karIne kahevA joIe. paraMtu ahiyAM pradeza badhAne eTale ke anidriya paryantanA jIvane pahelA bhaMgathI rahita kahevuM joIe eTale ke ekavacanAnta pradezavALo je pahelo bhaMga che te A badhAne thatuM nathI, tathA "ahavA egidiyapaesA ya veiMdiyassa ya paese" mA parasA maga che te A bhaMga ahiyAM grahaNa kara na joIe kemake pradezanI adhikatA nIcenA caramAtamAM paNa che. bAkInA be bhaMgA ja levA joIe je A prabhArI che. "ahavA egi dirapaesA ya beidiyassa paesA1," ahavA egi diya paesA ya, beiMdiyANa ya paesA" mA zata pandriyavANA, yA2 dhndriyvALA, pAMca IndriyavALA ane aniMdinA pradezanA saMbandhamAM bhaMga kahI a. uvA maDiyAM "ekendriyapradezAH dvIndriyasya ca pradezAH" mA prabhArInA paDesa 1 mADiyAM thata nathI. " ajIvA jaheva uvarille carimaMte taheba" bha036 . . Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne mAnte rUpiNo'jIvAH skandhaskandhadezaskandhapradeza paramANupudgalabhedAccaturvidhAH arUpiNo'jIvAdharmAstikAyAdharmAstikAyAkAzAstikAyAnAM dezaH pradezAzca pada saMkalanayA daza uktAste ihApi tathaiva daza ajIvA vaktavyA iti bhAvaH / caramAntAdhikArAdeva ratnaprabhAdi pRthivI vipaye'pi Aha-'imIse NaM bhaMte' etasyAH khalu bhadanta ! 'rayaNappamAe puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyAH prathamanarakapRthivyA ilyarthaH 'purathimille carimaMte' paurastye caramAnte 'kiM jIvA0 punchA' kiM jIvA iti pRcchA, he bhadanta ! ratnaprabhA pRthivyAH pUrvacaramAnte kiM jIvA jIva dezA jIvana dezA ajIvA ajIvadezA ajIvabhadezA vA santIti evaM rUpeNa pUrvavaprakAra ke uparitana caramAnta meM ajIva kahe gaye haiM usI prakAra ve yahAM para bhI kahe gaye jAnanA caahiye| uparitanacaramAnta meM rUpI ajIva sAndha, skandha deza, skandha pradeza, paramANu pudgala ye cAra tathA arUpI ajIva dharmAstikAya, adharmAstikAya, aura AkAzAstikAya ke deza evaM pradeza ye 3 saba milakara 10 kahe gaye haiM, ye hI 10 ajIva yahAM para bhI kaha lenA cAhiye / caramAnta kA adhikAra cala rahA hai / isI se aba mUtrakAra ratnaprabhA Adi pRdhiviyoM ke viSaya meM bhI kahate haiM 'imI se NaM bhate ! rayaNappabhAe puDhacIe purathimille carimaMte ki jIyA' pucchA' isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se esA pUchA hai ki he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke paurastya caramAnta meM kyA jIva haiM ? jIvadeza haiM ? jIva pradeza hai ? athavA ajIva haiM ? ajIva deza haiM ? yA ajIvapradeza je rIte uparanA caramAntamAM ajIvo kahyA che te ja rIte te ahiyAM paNa kahelA samajavA. uparanA caramAntamAM je rUpI ajIva aMdha, skadhadeza, sakaMdhapradeza ane paramANu pula temaja arUpI ajIva dharmAstikAya, adharmA stikAya, ane AkAzAstikAyanA deza ane pradeza e cha tathA badhA maLIne dasa kahyA che. eja dasa acha ahiyAM paNa samajI levA. caramAtano adhikAra cAle che. tethI have sUtrakAra ratnaprabhA Adi pRthvisAnA viSayamA thana 4re che "imIse NaM bhate! rayaNappabhAe puDhavIe purathimille carimaMte ki jIvA0 pucchA" mA sUtra dvArA gautama svAbhIme prabhune evuM pUchayuM che ke he bhagavana A ratnaprabhA pRthvInA pUrva dizAnA caramAntamAM zuM jIva che ke jIva deza che ke jIva pradeza che ? athavA ajIva che? ke ajIva deza che? ke ajIva pradeza che? tenA uttaramAM prabhu Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 8 0 1 lokasvarUpanirUpaNam Tek deva praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama | 'no jIvA' no jIvAH ratnaprabhA pRthivyAH pUrvacaramAnte jIvA na santi caramarUpo'ntazvaramAntaH sa ca ekapradeza matarAtmakaH tatra ca asaMkhyAta pradezAvagAhitvAjjIvasyA saMbhava eveti ityarthaH / 'evaM jaheba logassa tadeva cattAri vi carimaMtA jAva uttarille' evaM yathaiva lokasya tathaiva catvAro'pi caramAntA yAvat auttaraH, atra yAtraspadena pUrvapazcimadakSiNAnAM saGgrahaH yathA lokasya caturSvapi caramAnteSu jIvadeza pradezayoH sabhaGgaka sthitiH prajJaptA yathA vA ajIvAnAM taddezapradezAnAM ca sattvaM darzitaM tathaiva ratnaprabhA pRthivyAH dakSiNacaramAntAdArabhya uttaracaramAntaparyantaM jIvAnAM dezapradeza yora jIvAnAM taddezapradezAnAM ca varNanaM vaktavyamityarthaH / ' uvarille jahA dasamasae vimalA disA tadeva niravasesaM' uparitane yathA dazamazata ke haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'godhamA ! no jIvA' he gautama ratna prabhA pRthivI ke pUrva caramAnta meM jIva nahIM haiM / caramarUpa jo anta hai usakA nAma caramAnta hai / vaha eka pradezarUpa pranarAtmaka honA hai ataH vahAM asaMkhyAta pradezAvagAho hone se jIva kA avasthAna asaMbhava hI hai / ' evaM jaheba logassa taheba cattAri vi carimaMtA jAva uttarille' jisa prakAra se loka ke cAroM caramAnnoM meM jIva pradeza aura jIvadeza kI sthiti bhaMga sahita kahI jA cukI hai tathA ajIvoM kI tathA unake dezoM kI evaM pradezoM kI sattA prakaTa kI jA cukI hai / usI prakAra se ratnaprabhA pRthvI ke dakSiNacaramAnta se lekara uttara caramAnta paryanta jIvoM ke deza evaM pradezoM kA tathA ajIvoM kA evaM unake deza pradezoM kA varNana kara lenA cAhiye / 'uvarille jahA dasammae vimalA "goyamA ! no jIvA" he gautama! ratnaalA pRthvInA pUrva thrmAntamAM jIva hAtA nathI carma rUpa je anta che, tenu nAma caramAnta che. te eka pradezarUpa pratarAtmaka he,ya che. jethI tyAM asakhyAta pradezAvagAhI hovAthI va tyAM hAvu te asaMbhava che. "evaM jaheba logassa tatra cattAri vi carimaMtA jAva uttarille' ? rIne bounA yAre yarabhAntAbhAM bhavapradeza ane jIva dezanI bhaga sAthe sthiti kahI che temaja ajIveAnI tathA tenA dezeAnI ane tenA pradezeAnI sattA pahelA kahevAI cUkI che eja rItathI ratnaprabhA pRthvInA dakSiNa caramAntathI laIne uttara caramAnta sudhInA javAnA deza evaM pradezAnuM temaja ajIveAnA deza ane pradezAnu varNana karI levuM. " uvarille jahA dasamasae vimalA disA taddeva niravasesaM" ne rIte dRzabhA Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 bhagavatI sUtre vimalAdi tathaiva niravazeSam dazamazata ke prathamodeza ke vimalAdizamAzritya yathA kathitam tathaiva sarvamapi ratnaprabhA pRthivyAH uparitanacaramAnte yojanIyam yojanA caitra kAryA, tathAhi - 'imIse NaM bhate !' etasyAH khalu bhadanta | 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhA pRthivyAH 'uvarille carimaMte kiMvA 6' paT jIvAH kiM vA jIvadezA jIvamadezAH ajIvA ajIvadezA ajIva pradezAH iti praznaH / 'goyamA ! no jIvA' he gautama! no jIvAH ekapradezamatarAtmake tasmin asaMkhyAta prade zAvagAhinAM tepAmanavasthAnAt 'jIvadesA vi 5' jIvadezA api 1 jIvapradezA api 2 ajIvA api 3 ajIvadezA api 4 ajIvatra dezA api 5 ' je jIvadisA tava niravasesaM' jisa prakAra se dazaveM zataka ke prathama uddezaka meM vimalAdizA ke sambandha meM kahA gayA hai usI prakAra se ratnaprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta ke viSaya meM vaha saba kathana yojita kara lenA cAhiye / vaha kathana isa prakAra se yojita karanA cAhiye - 'imIle NaM bhate ! rayaNappabhAe puDhavIe uvarille carimaMte kiM jIvA, jIvadesA, jIva paesA, ajIvA, ajIvadesA ajIva esA ' isa praznakA tAparya aisA hai ki he bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta meM kyA jIva haiM ? jIvadeza hai ? jIvapradeza hai ? ajIva hai ? athavA ajIvadeza hai ? ajIva pradeza hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA / no jIvA' he gautama! ratnaprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta meM jIva nahIM haiN| kyoM ki vaha uparitana caramAnta pradeza pratararUpa hai ataH usameM asaMkhyAta pradezAvagAhI jIvoM ko avasthAna honA asaMbhava hai / 'jIva desA vi ' vahAM jIva deza haiM, jIva pradeza haiM ajIva hai ajIvadeza zatakanA pahelA uddezAmAM vimalA dizAnA saMbaMdhamAM kahevAmAM Avyu che. teja rIte ratnaprabhA pRthvInA uparanA caramAntanA viSayamAM te saghaLuM kathana ahi kurI bevu, te uthana bhI prabhA che. "imIse NaM bhaMte rayaNappabhAe puDhavIe uvarille carimante kiM vA jIvA, jIvadesA, jIvapaesA, ajIvA, ajIva desA ajIva parasA" he bhagavan ratnaprabhA pRthvInA uparanA yarabhAntabhAM zu va che ? ke chatra deza che? ke jIva pradeza che? athavA ajIva che. ajIva deza che? ke alava aheza che, tenA uttaramAM alu he che hai- " goyamA / no jIvA " De gautama, ratnaprabhA pRthvInA caramAntamAM jIva nathI. kAraNa ke te uparanA caramAnta pradeza pratararUpa che. jethI temAM asakhyAta pradezamAM rahevAvALA jIvAnu avasthAna hovuM asaMbhava the. "jIva desAvi" tyAM va deza che lava pradeza che, atra che, lava deza che, bhane ava aheza che, "je jIvadesA ve Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premayacandrikA TIkA 2016 u08 sU0 1 lokasvarUpanirUpaNam 285 dezA te niyamA egidiyadesA' ekendriyANAM sarvatra sadbhAvAt 'ahavA egidiyadesAya veiMdiyassa ya dese 1 ahavA egeMdiyadesAya veiMdiyasta ya demA 2 ahabA egidiyadesAya udiyANa ya desA 3' ratnaprabhA pRthivI dvIndriyajIvAnAmAzrayaH, te ca dvIndriyA ekendriyApekSayA'tistokAstatazca ratnapabhoparitanavaramAnte teSAM dvIndriyANAM kadAciddezaH dezA vA syuH / evameva zrIndriyAdArabhya anindriyaparyantepi vijJeyam / tathA-'je jIvappaesA te niyamA aura ajIva pradeza haiN| 'je jIvadesA te nighamA egidiyadesA' jo vahAM jIva deza haiM ekendriyajIvoM ke deza haiM ve-kyoMki ekendriyoM kA sarvatra sadbhAva hai| 'ahavA-egididesAyavei diyassa ya dese 1, athavA ve jIva ekendriya jIvoM ke deza haiM / aura eka vehandriya kA deza hai, 'ahavA-' ege didha desAtha vediyassa ya desA2' athavA ekendriyoM ke deza haiM aura eka behandriya ke deza haiM,2 'ahavA ege diyadesAya iMdiyANa ya desA3' athavA ekendriya jIvoM ke deza haiM aura veindriya jAvoM ke deza haiM,3 'ratnaprabhA pRthivI meM dvIndriyajIvoM kA Azraya haiM aura ve dvIndriyajIva ekendriya jIvoM kI apekSA atistoka haiN| isI kAraNa ratnaprabhA pRthivI ke uparitanacaramAnta meM una dvIndriyoM meM se kadAcit eka jIva kA ekadeza ho sakatA hai aura kadAcit aneka deza ho sakate hai| isI prakAra kA kathana tehandriya se lekara anindriya paryanta jIvoM ke sambandha niyamA egidiyadesA' yA 2 vaza cha ta sandriya vAna za cha ma sandriyAnA madhI mAse sahalA che. "ahavA egi diya desAya veidiyassa ya dese" mayA ta mendriya sapanA dezI che. mane me dhandriyAnAza cha. "ahavA-egidiya desAya beidiyassa ya desA (2)" matha bhendriyAnA deza cha. an mendriyAnAzI che. (2) "ahavA- egi diyadesA, beiMdiyANaya desAya (3)" athavA mendriya chAnA heza cha bhane me Indriya ane deza che. (3) ratnaprabhA pRthvImAM be IndriyavALA ane Azraya che. ane te be IndriyavALA ja eka indriyavALA jIvo karatAM ghaNu thoDA che. teja kAra ratanaprabhA pRthvInA uparanA caramAntamAM be IndriyavALA mAMthI kadAca eka jIvane eka deza hoI zake che. ane kadAca aneka deza paNa hoya che. te ja rItanuM kathana traNa IndriyavALA jIvothI laIne anindriya parvatanA jIvonA saMbaMdhamAM paNa samajI levuM. tathA- Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 bhagavatI sUtre ergidiyaparasA ahavA eniMdiyapaemA vi bediyANa ya parasA 2' evaM trIndriyAdArabhya anindriyAnteSvapi pradezavipaye evameva vicaarH| tathA - 'je ajIvA te duvidhA pannatA taM jahA rUbI ajIvA ya arUvI ajIvA ya / je rUtrI ajIvA te caunvihA pannAcA taM jahA - saMtrA jAva paramANupoggalA, je arUtrI ajIdA te sattavihA pattA taM jahA no dhammatthikA dhammatthikAyassa dese 1 dhammatthikAyassa paesA 2 evaM asthikAsa va AgAsatyikAyassa vi addhAsamaye addhAsamayo manuSya meM bhI jAnanA cAhiye / tathA-'je jIvapaesA te niyamA egiMdiya parasA ahavA egiMdiyapaesA vi veI divassa paesA 1, 'jo vahAM jIva ke pradeza haiM ve niyama se ekendriya jIvoM ke pradeza haiM athavA ekendriya jIvoM ke pradeza bhI haiM aura eka veindriya. jIva ke pradeza haiM 1 ahavAekendriyoM ke pradeza haiM aura aneka vehandriyoM ke deza haiM 2, isI prakAra kA vicAra teindriya se lekara anindriyAntataka ke jIvoM meM bhI pradeza ko lekara kara lenA cAhiye / tathA- 'je ajIvA te dubihA pannattA taM jahA - rUbI ajIvA ya, arUtrI ajIvAya je rUvI ajIvA te catrihA pannatA, taM jahA-khaMdhA jAva paramANu yoggalA, je aruvI ajIvA te sattavihA paNNattA taM jahA-no dhammatthikAe-dhammatthikAyarasa dese 1, bhammatthikAyassa paesAra, evaM ahammatthikAyassa vi AgAsatdhikAyassa vi addhAsamae' ajIva hai ve rUpI ajIva aura "je jIvapaesA te niyamA pani diyapaesA ahavA egidiyapaesA vi veiMdiyassa sA" tyAMnA pradeza che te niyamathI mehendriya bhavAnA addesh| che. athavA ekendriya jIvAne pradeza paNa che. ane eka e indriya jIvAnA adeza che (1) "ahavA" - mendriya kavano pradeza che bhane bhane mendri cAnA pradeza che (ra) A rItane vicAra trazu indriyathI laIne anindriya lavAnA viSayabhAM payu ahezane sahane samala deve| tathA "je ajIvA te duvidhA pannatA - taM jahA - rUvi ajIvAya, arUvi ajIvAya je rUvi ajIvA te cavviA pannattA, taM jahA khaMdhA jAva paramANupogAlA je arUvi ajovA te sattavihA paNNattA- jahA - no 1 dhamma tthikAe dhammatthikAyassa dese (1) dhammatthi kAyassa parasA (2) evaM ahamatthikAyarasa vi, AgAsatthikAyasva vi addhA smaye ( 1 ) - 35 salavAne kha3pi lava me lehathI lava me Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u08 sU0 1 lokasvarUpanirUpaNam 287 kSetrAntatini ratnaprabhA pRthivyuparitanacaramAnte'styeveti bhAvaH / 'heTille caramaMte taheva' adhastanazcaramAnto yathaiva lokasyAghastanazvaramAntastathaiva yathA lokasyAdhastanaH caramAntaH kathitaH tathaiva ratnaprabhA pRthivyA adhastanazcaramAnto'pi vaacyH| 'navaraM dese paMce diemu tiyabhaMgotta' navaraM deze paJcendriyeSu trikabhaGga iti navaraM kevalaM vizeSastvayam lokasyAdhastanacaramAnte dvIndriyAdInAM dezabhaGgAtrayaM madhyamarahitaM kathitam atra tu ratnapabhA'pazcaramAnte paMcendriyANAM paripUrNameva tadvaktavyam zeSANAM tu dvIndriyA. dInAM madhyamabhaGgarahitameva yato ratnaprabhA pRthivyA adhastanacaramAnte deva paJce. ndriyANAM gamanAgamadvAreNa dezo dezAzca saMbhavanni ataH paJcendriyANAM tattatra paripUrNaarUpI ajIva ke bheda se do prakAra ke kahe gaye haiM jo rUpI ajIva hai ve cAra prakAra ke kahe gaye haiM, jaise skandha, skaMdhadeza pradeza paramANu pudgala / jo arUpI ajIva haiM ve sAta prakAra ke kahe gaye hai-jaise dharmAstikAya nahIM hai kintu dharmAstikAya kA deza, dharmAstikAya ke pradeza 2 isI prakAra se adharmAstikAya ke bhI aura AkAzAstikAya ke bhI deza pradeza tathA addhaasmy| addhAsamaya manuSyakSetrAntavartI ratnaprabhA pRthivI ke uparitanacara mAnta meM haiM hii| 'heDille caramaMte taheva' jaisA loka kA adhasnanacaramAnta kahA gayA hai| usI prakAra se ratnaprabhA pRthivI kA adhastanacaramAnta bhI kahalenA cAhiye / 'navaraM dese paMcidiesu tiyabhaMgotti loka ke adhastacaramAnna meM dvIndriyAdiko ke deza saMbandhI bhaGgapraya madhyamabhaMga se rahita kahe gaye haiM, parantu yahAM ratnaprabhApRthivI ke adhastanacaramAnta meM paJcendriyoM ke prakAranA kahyA che. je rUpi ajIva che. e cAra prakAranA kahyA che. jema ke kaMdha yAvat deza pradeza paramANu pula je arUpi ajIva che te sAta prakAranA kahyA che. jemake no dhamastikAya adharmAstikAyanA deza, adharmAstikAyanA pradeza (2) eja rIte adhamastikAyanA AkAzAstikAyanA paNa deza. pradeza, tathA aDhAsamaya. addhA samaya manuSya kSetramAM rahela ratanaprabhA pRthvImAM 652 yaramAntamA DAya che. "hedille parimante taheva"vIzatanA nIcenA caramAnta kahyA che. e ja rIte ratanaprabhA pRthvImAM uparamAM caramAnta 4hA cha. merA zate 2tnaprabhA pRthvInA yaramAnta 5 sabhaO al. "navaraM dekhe paMciMdiyesu tiyabhagotti' banA niyanA yaramAntamA mendriyAlsinA deza saMbaMdhI madhyabhaMga vagaranA traNa bhaMga kahyA che paraMtu ahiyAM ratnaprabhA pRthvInA nicenA caramAntamAM paMcendriyAnA pUrNa rIte deza saMbaMdhI traNa bhaMga Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 bhagavatImo mevAsti dvIndriyAdInAM tu ratnaprabhA'dhastanacaramAnte mAraNAntikasamudgha tena gatAnAmeva tatra deza eva saMbhapati na dezAH vaspekapanararUpatvena dezAnekatvaheta. sAditi tepA tattatra madhyamarahitameveti / 'sesa taM ceya' zepaM tadeva-anyatsarva paripUrNa hI deza saMbaMdhI bhadgatraya kahe haiM pAkI bIndriyAdikoM ke dezasaMbaMdhI bhaMgatraya madhyama bhaMga se rahita hI haiM aisA jAnanA cAhiye, kyoMki ratnaprabhA ke adhastanacaramAnta meM deva patre ndriyoM ke gamanAgamana dvArA eka deza aura aneka deza saMbhAvita hote haiN| ataH paMcendriyoM ke dezamambadhI bhaMgatraya to paripUrNa haiM, parantu loka ke adhastana caramAnta meM lIndriyAdikoM ke dezasampandhI bhaMgatrayamadhyama bhaGga se rahita haiM isaliya ratnapamA pRthivI ke adhastanacaramAnta meM paMthe. ndriyoM ke ve dezapsambadhI bhaMgatraya paripUrNa phahanA cAhiye aura zeSa bIndriyAdikoM ko madhyama bhaMga se rahita bhaMgatraya kahanA caahiye|imko kAraNa aisA hai ki vahAM mAraNAntika samudghAta dvArA kahe hue hI dvIndriyajIvoM kA ekadeza hI saMbhakti hotA hai aneka deza nhiiN| kyoMki vaha ratnaprabhA pRthivI kA jo adhastana gharamAnata hai vaha eka pradeza pratara rUpa hai / isaliye vaha aneka dezoM kI saMbhAvanA meM hetu nahIM ho sakatA hai| isa kAraNa vahIM inake bhaMgatraya ko madhyamabhaMga se rahita kahA gayA hai 'semaM taM ceva' cAkI kA aura saba kathana loka ke adhastana caramAnta jaisA hI hai / 'evaM jahAra yaNappabhAe cattA. kahyA che. bAkI be IdriyAdikanA deza saMbaMdhI traNa bhaMga madhya bhaMga vagaranA ja che. e pramANe samajI levuM kema ke ratnaprabhAnA nIcenA caramAnamAM deva ane pacendriyenA javA AvavAthI eka deza ane aneka deza thAya che jethI paMcendrimAM deza saMbadhI traNa bhaMga te paripUrNa che. paraMtu lekanA nIcenA caramAntamAM be IndriyAdikAnA deza saMbaMdhI traNa bhaMga madhya bhaMga sivAyanA che jethI 2nakhabhA pRthvIne nicenA caramAtamAM paMcendrinA deza saMbaMdhI traNa bhaMga pUrNa rIte samajI levA ane bAkInA bendriyavALAmAM madhya bhaMga vagaranA traNa bhaMga samajavA. tenuM kAraNa e che ke tyAM mAraNatika samuddhAta dvArA kahelA beindriyavALA jIvone eka deza ja saMbhavita he ya che. aneka hotA nathI kema ke ratnaprabhA pRthvIno je nice caramAta che. te eka pradeza pratararUpa che. jethI te aneka dezonI saMbhAvanAmAM hetu banI zakato nathI. jethI tyAM tenA traNa bhaMgamAM madhya bhaMga sivAyanA kahyA che. "sesaM taM ceva" mAhIna saghaNu 4thana sonA niyanA ya2mAnta 2 che. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shreendrikA TIkA za0 16 u0 8 sU09 lokasvarUpanirUpaNam 289 pUrvavadeva vAcyamiti / ' evaM jahA rayaNappabhAe catAri carimaMtA evaM sakarappabhAe tri' evaM yathA ratnamabhAyAH catvArazcaramAntAH bhaNitA, evaM zarkarAmabhAyA api catvArazcaramAntAH pUrvapazcimadakSiNottararUpAH, ratnaprabhA pRthivyAH pUrvapazcimadakSigocaracaramAnteSu yathA kathitam tathaiva sarvamapi zarkarApRthivyA api caturSu pUrvAdi caramAnteSu vaktavyam / 'uvarimaheThillA jahA rayaNappamAe heThille' uparitanAstanau caramAntau yathA ratnaprabhAyA adhastanazcaramAntaH / zarkarAmabhAyAH pRthivyA uparitanA vanacaramAntau ratnamamApRthivyA adhastanacaramAntavadeva vaktavyauH / dvIndriyAdiSu pUrvapratipAditayuktivazAt madhyamabhaMgarahitaM paJcendriyeSu paripUrNa dezabhakatrayaM vaktavyam pradezavicAre tu dvIndriyAdiSu sarveSu AdyabhaGgakarahitatvena zeSabhaGgakadvayam dvitIyatRtIyarUpameva ajIvavicAre tu rUpiNAmajIvAnAM tu ricarimaMtA evaM sarappabhAe' ratnaprabhA pRthivI ke cAra caramAntoM meM jaisA kathana dezAdike viSaya meM kahA gayA hai vaisA hI kathana zarkarAprabhA ke pUrva pazcima dakSiNa aura uttara ke caramAntoM meM inake sambandha maiM kara lenA cAhiye | 'ucarimaheDillA jahA rayaNappabhAe heDille' tathA isake uparitana caramAnta aura adhastanacaramAnta meM dezAdika bhaMgatraya - kA kathana, ratnaprabhA pRthivI ke ina donoM meM jaisA dezAdibhaMgatraya kA kathana paJcendriya jIvoM ko Azrita karake pUrvarUpa se karane ko kahA gayA 'hai / aura bAkI ke hIndriyAdika jIvoM ke bhaMgatraya kA kathana madhyama bhaMga se rahita karane ko kahA gayA hai vaisA hI yahAM para bhI kara lenA 'caahiye| yahAM madhyamabhaMga rahitatA dvIndriyAdikoM ke bhagatraya meM kyoM hai yaha bAta jaisI pahile kahI gaI hai vaisI hI yahAM para bhI jAnanI cAhiye / evaM jahA rayaNAbhA cattAri carimaMtA evaM sakkarapabhAe" ratnaalA pRthvIsAM caramAntAmAM jevu kathana dezAdikonA viSayamAM kahyu che. tevuM ja kathana zA prabhAnA pUrva pazcima dakSiNa ane uttaranA caramAntAmAM AnA sabadhamAM samajI se. "ubarimaheTThillA jahA rayaNappabhApa heTThille" tathA tenA uparanA tharabhAnta ane nIcenA carmAntamAM dezAki traNa bhaMgAnuM kathana ratnaprabhA pRthvInA A khanemAM jevI rIte deza vigere traNa bhagAnuM kathana pacendriya jIveAne uddezIne pUrva rUpathI kathana karavAnu kahyu che ane bAkInA e indriyAkrika jIvAnA traNa bharaMgatu kathana madhyama bhaMga vagaranu kahyuM che. tevI rItanuM kathana ahiyAM paNa samajI levu'. e indriyAkrikonA traNa bhaMgamAM madhyamabhaMga choDavAnu kema kahyuM che ? e vAta pahelAM jema kahI che. tevI rIte ahi paNa samajavuM. kahevAnu tAtpa e che ke bha0 37 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 bhagavatI skandhadeza pradeza paramANurUpaM catuSkameva, arUpiNAM teSAM tu addhAsamayasyAbhAvena paTakameva vaktavyam dharmAstikAyAdharmAstikAyAkAzAstikAyAnAM dezapradezau milisvA SaTkaM bhavatIti / 'evaM jAva ahe sattamAe' evaM yAvat adhassaptamyAH evameva zarkarApRthivIvadeva yAvat vAlukApramA-paGkamamA-dhUmaprabhA-tamAmamApRthivI vA'dhaHsaptamyAzca pRthivyAzcaramAntepu sarvamapi varNanaM vijJeyam / 'evaM sohammassa vi jAva accuyassa' evaM saudharmasyApi yAvad acyutasya evam pUrvavadeva saudhamasyApi pUrNadicaramAnteSu jIvAjIvAdisthitivipaye varNanaM vijJeyam tathAhitAtparya kahane kA yaha hai ki zarkarAprabhApRthivI ke uparitana caramAnta meM aura adhastana caramAnta meM paMcendriyoM ke dezAdi sambandhI tInoM bhaMga hai aura dvIndriyAdikoM kA dezAdibhaMgatraya madhyama bhaMga se rahita hai pradeza vicAra meM to dIndriyAdi samasta jIvAM meM AdyabhaMga se rahita zeSamaMgalaya haiM arthAt-bittIya tRtIya bhaMga hai| tathA ajIva vicAra meM rUpI ajIvoM ke skandha, deza, pradeza aura paramANu ye sagha hai aura arUpI ajIvoM ko addhAsamaya kA abhAva hone se 6 hI bhaMga hai| dharmAstikAya, adha. mAstikAya aura AkAzAstikAya ke deza pradeza milakara cha bheda arUpI ajIvAstikAya ke ho jAte hai| 'evaM jAdha ahe sattamAe' zarkarAprabhApRthivI ke jaisA hI ghAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura adhAsaptamI ke caramAntoM meM bhI saba varNana jAnanA cAhiye / / 'evaM sohammassa vi jAva accuyassa' saudharma se lekara acyUna deva loka ke bhI pUrvAdicaravAntoM meM jIvAjIvAdi sthiti ke viSayameM bhI isI ' zakarA praha pRthvInA uparanA caramAntamAM ane nIcenA caramAntamAM paMcendriyonA deza vigerenA traNa bhaMga thAya che. ane indriyAdikanA deza vigerenA traNa bhaMga madhyama bhaMgane choDIne kahyA chepradeza vicAramAM to be IndriyAdi saghaLI jemAM pahelA bhaMgane choDIne bAkInA be bhaMga thAya che. arthAt bIje ane trIjo bhaMga bane che. tathA ajInA vicAramAM sAthe ajIvana skaMdha deza pradeza ane paramANu e badhA ja che. ane arUpI ajImAM addhA samayane abhAva hovAthI cha ja saMga kahyA che. dharmAritakAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAyanA heza pradeza bhajI cha me ma35I mAstiyanA 25 laya che. "evaM jAva ahe sattamAe" shii| pRthvInI bhA pAsumA mA dhUmapramA tamAlA bhane madhasatabhI na yaramAntAmA 59 saghavAna sabhaDale. "evaM sohamassa vi jAva accuyarasa" sIdhama va thA vana acyuta pasanA pay pUrva vigere caramAntamAM jIra, ajIva vigerenI sthiti viSayamAM paNa A Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 8 su01 lokasvarUpanirUpaNam 291 'sohammassa NaM bhaMte ! purathimille carimaMte ki jIvA jIvadesA jIvapaesA ajIvA ajIvadesA ajIvapaesA' ityAdi rUpeNa zarkarA pRthivIvadeva praznottaravarNanaM karaNIyam / kiyatparyantaM varNanaM karaNIyam tatrAha-'jAva accuyassa' yAvadacyutasya acyutakalpaparyantam yAvatpadena IzAnAdArabhya AraNadevalokaparyantaM varNanaM vijJeyam 'gevejjavimANANaM evaM cetra' aveyakavimAnAnAm evameva praiveyakavimAnasambandhicaramAnteSvaSi evameva varNanaM vijJeyam / aveyake itarApekSayA yadvailakSaNyaM tadAha-'navaraM' ityAdi / 'navaraM uvarimaheThillesu carimaMtesu desesu paMciMdiyANa vi majjhillavirahio ceva' navaraM uparitanAdhastanacaramAntaprakAra kA saba varNana jAnanA caahiye| isakA khulAsA praznottara ke rUpa meM isa prakAra se hai lohammassa NaM bhaMte ! purathimilale carimaMte kiM jIvA, jIvadesA, jIvapaesA, ajIvA ajIvadesA, ajIvapaesA' ityAdi-he bhadanta ! saudharmadeva loka ke pUrvadizA ke caramAnta meM kyA jIva haiM ? jIva deza haiM ? jIva pradeza hai ? tathA-ajIva hai ? ajIva deza haiM ? ajIva pradeza haiM ? ityAdi rUpa se zarkarApRthivI ke jaisA hI yahAM praznottara kA varNana kara lenA caahiye| aura yaha varNana IzAna, se lekara acyuta devaloka taka jAnanA caahiye| 'gevejjavimANANaM evaM ceva' aveyakavimAnoM ke caramAntoM meM bhI isI prakAra kA varNana jAnanA caahiye| graiveyaka meM vimAnasaMbandhI caramAntoM meM itara carabhAntoM kI apekSA se jo pilakSaNatA hai vaha 'navaraM uparimaheDhillesu carimaMtadesesu paMciMdiyANa vi majimallavirahio ceva' isa sUtra dvArA prakaTa prakAranuM saghaLuM varNana samajavuM. AnI spaSTatA praznottaranA rUpamAM nIce pramANe cha. "sohammassa Na bhaMte ! purasthimille carimAnte kiM jIvA, jIvadesA jIva paesA, ajIvA, ajIvadesA, ajIvapaesA" magavan sIdhama ThevalA nA pUzAnA caramAntamAM zuM jIva che? jIvadeza che ke jIvapradeza che? tathA ajIva che? ajIva deza che? ke ajIvapradeza che.? vagere rUpathI zarkarA pRthvInI mAphaka ahiyAM praznottararUpe varNana samajI levuM, ane te varNana IzAna devalothI laIne bhayuta va sudhI sabhA. "gevejjavimANANaM evaM ceva" aveya vimAnAnA caramAntamAM paNa A rItanuM varNana samajI levuM. raiveyakonA vimAna saMbaMdhI yabhAntAnI apekSA viSazatA che. te yA pramANe cha "navaraM uvarimaheDillesu carimaMtesu desesu paMciMdiyANa vi manjhillavirahio ceva" mA sUtra dvArA paTa Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 bhagavatIne yordezeSu pazcandriyANAmapi madhyamavirahita eva bhaGgaH kaaryH| 'sesaM taheva' zeSa tathaiva etad vyatiriktaM sarvamapi pUrvatradeva jJAtavyamiti / atrAyaM vivekaH-acyutaparyanteSu devalokeSu hi devapazcandriyANAM gamAgamasadbhAvAt uparitanAdhastanacaramAntayoH paJcendriyeSu dezAnAzritya trayo bhaGgA bhavanti / aveyakavimAneSu tu devapaJcendriyANAM gamanAgamanasadbhAvAd dvIndriyAdiSviva paJcendriyepvapi madhyamabhaMgarahitaM prathamatRtIyarUpaM bhaGgakadvayameva upritnaadhstncrmaantyorbhvtiiti| 'evaM jahA gevejjavimANA tahA aNuttaravimANA vi' evaM yathA graiveyakavimAnAni tathA anuttaravimAnAnyapi aveyakavimAnAnimAzritya yAdRzo vicAraH kRtastAdRzakI gaI hai / isameM yaha kahA gayA hai ki uparitana aura adhastana caramAntoM ke dezoM meM paJcendriyoM ke bhI madhyama maMga se rahita hI bhaMga kahanA cAhiye / arthAt madhyama bhaMga ko choDakara prathama aura tRtIya bhaMga hI kahanA cAhiye / 'sesaM taheva' bAkI kA aura saba kathana pUrvokta jaisA hI hai / yahAM aisA samajhanA-acyuta paryanta devalokoM meM devapaJcendriyoM ke gamanAgamana kA sadbhAva hai| isase uparitana adhastana. camArantoM ke paMcendriyoM meM dezoM ko Azrita karake tIna bhaMga hote haiN| parantu graiveyakavimAnoM meM devapaMcendriyoM ke gamanAmagana kA asadbhAva hai, isase dvIndriyAdikoM ke jaisA paMcendriyoM meM bhI madhyamabhaMga rahita prathama tRtIya ye do hI bhaMga uparitana adhastanacaramAntoM meM haiM / evaM jahA gevejjavimANA tahA aNuttaravimANA vi' greveyaka vimAnoM ko Azrita karake jaisA vicAra kiyA gayA hai usI prakAra kA vicAra anu karI che. temAM A pramANe kahyuM che. uparanA ane nIcenA caramAtenA dezamAM paMcendriyenA paNa madhyama bhaMga vagaranA bhaMga samajavA joIe. arthAt madhyama bhaMgane choDIne pahele ane trIjo bhaMga ja kahevA naya "sesaM taheva" mAjhIna bhI saghaNu 4thana paDe pramANe ja che. ahiyAM ema samajavAnuM che ke azruta parvatanA devalokamAM deva paMcendriyenA javA AvavAne sadbhAva thAya che. tethI uparanA adhastana caramAntamAM pacendrimAM dezane Azraya karIne traNa bhaMga bane che. paraMtu raiveyaka vimAnamAM deva paMcendriyanuM javuM AvavuM thatuM nathI tethI be IndriyAdikonI mAphara paMcendriya jImAM paNa madhyama bhaMga choDIne pahelA ane trIjo 'me me 21 A1 thAya che. "evaM jahA gevenjavimANA tahA aNuttaravimANA vi" veyaka vimAnane laIne je pramANene vicAra karyo che. te ja rItane vicAra Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u08 sU02 paramANoH kriyAvizeSanirUpaNam 293 evaM vicAro'nuttaravimAnAni AzrityApi krnniiyH| 'isipambhArA vi' ISat prAgabhArA api, graiveyakAdikavadeva ISat prAgmArA pRthivI viSaye'pi vicAra: karaNIya iti ||suu01|| caramAdhikArAdeva idamaparasUtramAha-'paramANupoggale' ityAdi / mUlam-paramANupoggale NaM bhaMte! logassa purathimillAo carimaMtAo paJcasthisillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchai, paccathimillAo carimaMtAo purathimillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchai, dAhiNillAo carimaMtAo uttarillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchai, uttarillAo carimaMtAo dAhiNillaM gharimaMtaM egasamaeNaM gacchai, uvarillAo carimaMtAo heTillaM parimaMtaM egasamaeNaM gacchai, haTillAo carimaMtAo uvarillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchai ? haMtA goyamA! paramANupoggale Na. logassa purathimillAo taMceva jAva uvarilaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchai ||suu02|| chAyA-paramANupudgalaH khalu bhadanta ! lokasya paurastyAt caramAntAt pAzcAtyaM caramAntam ekasamayena gacchati, pAzcAtyAt caramAntAt paurastyaM cara. mAntam ekasamayena gacchati, dAkSiNAtyAt caramAntAt auttaraM camAntamekasamayena gacchati, auttarAta caramAntAt dAkSiNAtyaM caramAntamekasamayena gacchati, uparitanAt caramAntAva adhastanaM caramAntamekasamayena gacchati, adhastanAt caramAntAt uparitanaM caramAntamekasamayena gacchati, hanta gautama ! paramANupudgalaH khalu lokasya paurastyAt tadeva yAvat uparitanaM caramAntaM egasamayena gacchati ||suu0 2 // sara vimAnoM ko Azrita kara ke bhI kaha lenA cAhiye / 'IsippabhArA vi' veyaka Adi ke jaisA hI ISatprAbhArA pRthivI ke viSaya meM bhI vicAra kara lenA cAhiye // sU0 1 // 'manuttara vimAnAne va sama vA. "IsipamArA vi" dhaiveya mAhinI miAphaka ja ISat prAgArA pRthvInA viSa sajI levuM. e sUtra 1i Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 bhagavatI sUtre TIkA - paramANupoggale NaM bhaMte / ' paramANupudgalaH khalu bhadanta ! 'logassa purathimillAo carimaMtAo' lokasya paurastyAt caramAntAt 'pazccatthi millaM caritaM ' pAzcAtyam caramAntam, 'egasamaeNaM gaccha ' ekasamayena gacchati kim evaM 'pacatthimillAbhI carimaMtAo' pAzcAtyAt caramAntAt 'purathimillaM carimaMta egasamaraNaM gacchaI' paurastyaM caramAntamekasamayena gacchati evam 'dAhi jillAo carimaMtAo uttarillaM caritaM egasamapUrNa gaccha' dAkSiNAtyAt cara'paramANu poggale NaM bhaMte! logassa purathimillAo carimaMtAo' isthAdi TIkArtha - caramAdhikAra hone se hI gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki- 'paramANupoggale NaM bhate / ' he bhadanta / paramANupudgala 'logassa purathimillAo carimaMtAo' loka ke pUrvazcaramAnta se 'pacasthimillaM - caritaM ' pazcimacaramAntataka 'egasamaeNaM gacchai' eka samaya meM calA jAtA hai kyA ? isI prakAra se vaha paramANupudgala 'paccatthimillAo carimaMtAo' pAzcAtyacaramAnta se 'purathimillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchai' paurastyacaramAntataka eka samaya meM calA jAtA hai kyA ? isI prakAra se paramANu pugala 'dAhiNillAo carimaMtAo uttarillaM carimaMta egasamaeNa gaccha' dAkSiNAtya caramAnta se uttaracaramAnta taka eka samaya meM calA jAtA hai kyA ? 'uttarillAo caramaMtAo dAhiNillaM cari "paramANupogale NaM bhaMte ! logassa purathimillAo carimaMtAo" - ityAdi TIkA"--caramAdhikAra hAvAthI ja gautama svAmIe prabhune e pramANe pUchayu che haiM "paramANupogale NaM bhaMte !" he bhagavan paramANu yudgagasa "logassa purathimillAo carimaMtAo' soGanA pUrva tharamAMtathI "paccasthimillaM carimaMtaM" pazcima tharabhAnta sudhI "egasamaeNaM gacchaI" zu ! sabhayamAM laya he ? bhane ye rIte te yuddhagaya parabhAgu' "paccatthimillAo carimaMtAo" pazcimanA tharabhAntathI "puratthimillaM carimaMta egasamae NaM gacchai" pUrvanA yarabhAnta sudhI bhe samayabhAM zu' laya che ? 4 rIte me yudddhA parabhAlu' "dAhiNillAo carimaMtAo uttarilla carimaMta egasamaeNaM gacchaI" dakSizu hizAnA yarabhAntathI uttara hizAnA tharamAnta sudhI ! sabhayabhAM yAsyA laya he ? " uttarillAo Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u08 sU02 paramANoH kriyAvizeSanirUpaNam 295 mAntAt auttaraM caramAntamekasamayena gacchati 'uttarillAo carimaMtAo dAhijillaM carimaMtaM egasamaeNaM gcch|' auttarAccaramAntAt dAkSiNAtyaM caramAntamekasamayena gacchati 'uvarillAo carimaMtAo heThillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchai' uritanAt caramAntAt aghastanaM caramAnnamekapamayena gacchati 'heThillAo carimaMtAo uvarillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchaI' adhastanAt caramAntAt uparitanaM caramAntamekasamayena gacchati / idaM ca gamanasAmadhye paramANoretAdRzasvabhAvatvAdeveti bodhyam / he bhadanta ! kimayaM paramANurekasamayena ekasmAt caramAntAva aparaM caramAntaM gacchati kimiti praznaH / bhagavAnAha-'haMtA' ityAdi / 'haMtA goyamA ! hanta gautama ! hanteti AmantraNaM svIkAre 'paramANupoggale NaM logassa purathimillAo taM ceva jAva uvarillaM carimaMtaM gacchaI' paramANupudgalaH khalu maMtaM egasamaeNaM gacchaI' isI prakAra se vaha paramANu pudgala uttaracaramAnta se dAkSiNAtyacaramAnta taka eka samaya meM calA jAtA hai ? 'urillAo carimaMtAo heDillaM carimataM egasamaeNaM gacchaI' isI prakAra se vaha pula paramANu uparitanacaramAnta se adhastanacaramAnta taka eka samaya meM calA jAtA hai kyA ? 'heTillAo carimaMtAo uvarillaMcarimataM egasamaeNaM gacchaI' isI prakAra se vaha pula paramANu adhastana caramAnta se uparitana caramAnta taka eka samaya meM calA jAtA hai kyA? yaha gamana sAmarthya paramANu meM aise svabhAva se hai| ina praznoM kA sArAMza kevala itanA hI hai ki eka samaya meM eka paramANu eka caramAnta se dUsare caramAnta taka calA jAtA hai kyA? isake uttara meM prabhu kahate haiM / 'haMtA, goyamA! paramANupoggale NaM logassa purathimillAo taM ceva jAva uvarille carimaMtaM gacchA' hAM gautama ! eka paramANu pudala loka ke paura caramaMtAo dAhiNilaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchai" me zate te dara paramANu uttara dizAnA aramAntathI dakSiNa dizAnA caramAnta sudhI eka samayamAM cAlyA jaya cha 1 "uvarillAo carimatA heDhilaM carimaMta egasaeNaM gacchai" se zate pudgala paramANu uparanA aramAnDathI nIcenA caramAnta sudhI eka samayamAM zuM yAtyA laya cha 1 "hechillA o carimaMtAo uvarillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchaI" eja rIte te pudgala paramANu nIcenA caramAtathI uparanA caramAnta sudhI eka samayamAM cAlyA jAya che? paramANumAM A gamananuM sAmarthya svabhAvathI ja che? A praznone sArAMza kevaLa eTale ja che ke eka samayamAM eka paramANu eka caramAntathI bIjA caramAnta sudhI zuM cAlyA jAya che tenA uttaramAM prabhu ke cha hai "hatA goyamA ? paramANupogale NaM logassa purathimille carimaMte gacchada" DA gautama! me paramAra putanA pUrNa Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 bhagavatI lokasya paurastyAt tadeva yAvad uparitanaM caramAntaM gacchati, atra yAvat padena 'carimaMtAo paJcasthimillaM' ityArabhya "he ThillAo carimaMtAo' ityantasya sampUrNasyApi uttarasandarbhasya saGgraho bhavati, tathA ca he gautama ! gamanasvabhAvavAn paramANuH ekasmAt caramAntAt aparacaramAntaM yAvad gacchatyeva tathA svabhAvatvAt // sU0 2 // itaH pUrva paramANoH kriyAvizeSaH kathitaH iti kriyAdhikArAdeva kriyA- , sUtramAha-'purise NaM bhaMte' ityAdi / ___mUlam-purise NaM bhaMte ! vAsaM vAsai vAsaM no vAsai tihatthaM vA pAyaM vA bAhuM vA UraM vA AuhAvemANe vA pasAremANe vA kaikirie ? goyamA! jAvaM ca NaM se purise vAsaM vAsaI vAsaM no vAlai ti hatthaM vA jAva uruM vA AuhAvei vA pasArei vA tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puddhe||suu03|| chAyA-puruSaH khalu bhadanta ! varSa varSati varSa no varSatIti istaM vA pAdaM vA vAhuM vA UhaM vA Akuzcayan vA prasArayan vA katikriyaH, gautama ! yAvat styacaramAnta se yAvat uparitana caramAnta taka calA jAtA hai| yahAM yAvatpada se 'carimaMtAo paJcasthipillaM' yahAM se lekara 'heDillAo carimaMtAo' yahAM taka ke sampUrNa uttara pATha kA saMgraha huA hai| tathA ca he gautama ! gamanasvabhAvavAlA paramANu eka caramAnta se dUsare cara* mAnta taka yAvat calA jAnA hai kyoMki usakA aisAhI svabhAva hai |suu02| caramAntathI pazcimanA caramAnta sudhI ane pazcimanA caramAnDathI pUrva caramA nta sudhI eka samayamAM yAvat uparanA aramAnta sudhI cAlyA jAya che. 'maDiyAM yAvat pAthI "carimaMtAo paccasthimillaM' mahithI sana "hedillAo carimaMtAo" mahi sudhInA sa pUrNa uttara pAnI saDa thayo cha. arthAt pUrI thI pazcimanA caramAnta sudhI eka samayamAM jAya che. ane pazcimathI pUrva carAnta sudhI eka samayamAM jAya che. ane eka samayamAM dakSiNathI uttaranA caramAnta sudhI ane uttarathI dakSiNanA caramAnta sudhI jAya che, e rItane uttara che. tathA he gautama gamana svabhAvavALA paramANu eka caramAntathI bIjA caramAnta sudhI thAvata jAya che. kema ke tene svabhAva ja e hoya che. sU. 2 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramendrakA TIkA za0 16 u0 8 sU0 3 puruSakriyAvizeSanirUpaNam 297 caM khalu sa puruSo varSa varSati, varSe no varSatIti hastaM vA pAdaM vA vAhu vA Uru vA Akuzcayati vA prasArayati vA tAvat khalu sa puruSaH kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTaH || sU0 3 || TIkA - 'purise NaM bhaMte' puruSaH khalu bhadanta ! 'vAsaM vAsa ' varSaM varSati - vRSTirbhavati 'vAsaM no vAsai varSaM na varSati - vRSTirna bhavati iti evaM jJAtum 'hasthaM vA pAyaM vA bAhuM vA UruM vA' hastaM vA pAdaM vA bAhuM vA UruM vA 'AuhA vemANe' Akuzcayan vA 'pasAremANe vA' prasArayan vA 'kaikirie' katikriyaH hemanta ! yadi kacitpuruSaH megho varSati naveti jJAtuM hastapAdAdikamAkuJcayet prasArayedvA tadA tasya katikriyAH bhavantIti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA ' ityAdi / 'gomA' he gautama ! 'jAvaM caNaM se purise' yAvat khalu sa puruSaH 'vAsa vAsa no vAsaM vAsa' varSa varSati varSa no varSati iti jJAtum 'itthaM vA 1 isase pUrva paramANu kA kriyA vizeSa kahA gayA hai| isa prakAra kriyA ke adhikAra se hI aba kriyAsUtra kahA jA rahA hai 'purise NaM bhate / vAsaM vAsaha, vAsaM no vAsaha' ityAdi / TIkArtha - (purise NaM bhate / vAsaM vAsaha, vAsaM no vAsaha) he bhadanta ! vRSTi ho rahI hai yA nahIM ho rahI hai / 'nti hatthaM vA pAyaM vA bAhu vA uruM vA auTTAvemANe vA pasAremANe vA kaikirie' yaha jAnane ke liye hAtha, paira, bAhu athavA jAMdhoM ko ghuTanoM ko sakor3atA hai yA pasAratA hai to vaha kinanI kriyAovAlA hotA hai ? 'godhamA ! jAvaM caNaM se purise vAsaM vAsaha, vAsaM no vAsai tti hatthe vA jAva ukaM vA auhAveha vA pasAreI vA tAva va NaM se purise' he gautama ! jo puruSa vRSTi. ho rahI hai yA nahI ho rahI hai isa bAta ko jAnane ke liye apane AnAthI pahelAM paramANunI kriyA vizeSanA samadhamAM kahevAmAM Avyu che. e rIte kriyAnA adhikArathI ja have kriyA sUtranu kathana 12vAmAM Ave che "purise NaM bhate ? vAsaM vAsa" tyAhi TIDArtha - 'purise NaM bhaMte vAsaM vAsai, vAsaM no vAsai' he bhagavan vRSTi ( varasAI) varSI rahyo che nathI varasatA 'tti hatthaM vA pAya vA bAhuM vA uruM vA aTTAmANe vA pasAremANe vA kai kirie " te laghuvA bhATe hAtha, yaza, mADuM athavA jA ghane-ghuTaNAne sake che ke phelAve che teA te keTalI Diyo vANI thAya che ? "goyamA jAvaM ca NaM se purise vAsaM vAsai vAsaM no vAsaitti hatthaM vA jAva urU vA AuTTAvei vA pasArei vA tAvaM caNaM se purise" he gautama! me puruSa varasAha varase che nathI varasato te laghuvA bhATe bha0 38 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 bhagavatIce jAva UraM vA' hastaM vA yAvat Uru vA atra yAvatpadena 'pAya vA bAhuM vA' anayoH saGgraho bhavati 'AudyAvei vA pasArei vA' Akuzcayati vA prasArayati vA Akuzcanam saMkocIkaraNam 'tAraM ca NaM se purise' tAvaca khalu sa puruSaH 'kAiyAe jAva paMvahi kiriyAhiM puDhe' kAyikyA yAvat paMcabhiH kriyAmiH spRSTaH, atra yAvatpadena adhikaNikAmArabhya prANAtipAtikAparyantAnAM catasRNAM kriyANAM saGgraho bhavatIti / he gautama ! yaH puruSo dRSTirbhavati naveti jJAtuM hastapAdAdyavayavam saMkocayati prasArayati vA sa puruSaH kAyikyAdi prANAtipAtAntapaJcakriyAmiH spRSTo bhavatIti samuditArthaH ||muu0 3 // AkuNTanAdi prastAvAdidamAha- deve NaM bhaMte !' ityAdi / mUlam-deve NaM bhaMte ! mahiDDie jAva mahAsokkhe logaMte ThiccA pabhU alogaMsi hatthaM vA jAva UraM vA AuMTAvettae vA pasArettae vA goyamA! No iNaTe samaTe se keNaTreNaM bhaMte! evaM vuccai deve NaM mahiDDie jAva logate ThiccA No pabhU alogasi hatthaM vA jAva pasArettae vA goyamA! jIvANaM AhArovaciyA poggalA bodiciyA poggalA kalevaraciyA hAtha, paira, pAhu yA ghuTanoM ko sakoDatA hai yA pasAratA hai vaha puruSa 'kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puDhe kAyikI Adi pAMca kriyAoM se spaSTa hotA hai| 'hatthaM vA jAva uraM vA' meM Agata yAvat pada se 'pAyaM vA pAhavA' ina padoM kA tathA 'kAighAe jAva paMcahi kiriyAhiM' meM Agata yAvatpada se-'adhikaraNikI kriyA se lekara prANAtipAtataka kI cAra kriyAoM kA grahaNa kiyA gayA hai / sU0 3 // pitAnA hAtha, paga bahu khabhAthI koNa sudhIne bhAga ke ghuMTaNane saMkoce ke 3Ava te puruSa "kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puDhe" yihI vigare yAMya dhyAmAthI spRSTa thAya che. "hattha vA jAva urUM vA" se pahabhAM Aveta yAvat pa6thI "pAyaM vA bAhuM vA" se pahonA tathA "kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM" me pAyAmAM Avara yAvat 54thI adhiNI yAthI bana eTale ke adhikaraNikI prASikIra-paritApanikIka ane prANAtipAta sudhInI cAra kiyAeAne grahaNa karI che. e sU. 2che Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 8 sU0 4 devakriyAvizeSanirUpaNam 299 poggalAmeva paNya jIvANaya puggalANaya gatipariyAe AhijaI aloe NaM nevatthi jIvA nevatthi poggalA se teNadveNaM jAva pasArettae vA / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti // sU0 4 // solasame sae aTTamo uddeso samatto // chAyA - devaH khalu bhadanta ! maharddhiko yAvat mahAsaukhyo lokAnte sthitvA maJjuraloke hastaM vA yAvat UruM vA AkuJcayituM vA prasArayituM vA ? gautama / nAyamarthaH samarthaH tatkenArthena madanta ! evamucyate ? devaH khacca maharddhiko yAvat lokAnte sthitvA no prabhuraloke hastaM vA yAvat prasArayituM vA ? goyamA jIvAnAm AhAropacitAH pudgalAH baudicitAH pudgalAH kalevasacitAH pudgalAH pudgalAneva prApya jIvAnAM ca putrAnAM ca gatiparyAyaH AkhyAyate aloke khallu naiva santi jIvAH naiva santi pudgalAH tattenArthena yAvat prasArayituM vA tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta / iti // 0 // TIkA- 'deveNaM NaM bhaMte' devaH khalu bhadanta ! 'mahaDDie jAtra mahAsokkhe' maharddhiko yAvat mahAsaukhyaH, atra yAvat padena 'mahajjuie mahavbale mahAjase' iti devavizeSaNAnAM saGgraho bhavati 'logaMte ThiccA' lokAnte sthitvA 'pabhU alo 'deve NaM bha'te ! mahiDDie jAva mahAsokkhe' ityAdi / TIkArtha-AkuNTanAdi ke prakaraNa ko lekara hI gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki 'deveNaM bha'te !' he bhadanta ! jo deva 'mahaDDie jAva mahAsokkhe' vizAla vimAna-parivAra AdirUpa RddhivAlA hai, yAvat pada grAhya 'mahajjuhae, mahatvale, mahAjase' ke anusAra mahAdhutivAlA hai, mahAbalavAlA hai aisA vaha deva 'logaMte ThiccA' loka ke anta meM deve NaM bhaMte mahiDhie jAva mahAsrokkhe ityAdi TIkA"--AkuTana vagerenA prakaraNane laIne gautamasvAmI prabhune vu che che ! "deve NaM bhaMte! he bhagavan ! ? heva "mahiiDhie jAva mahA sokkhe" vizAsa vibhAna vigere 35 Rddhi vANI che, yAvat pahathI " mahajju ie mahalle, mahAjase" mahARddhivANI che bhaDDAmaNavANI che bhane mahA yazavANI che, mev| te heva "logaMve ThicA" sAunA aMta lAgabhAM rahane Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 bhagavatI sUtre gaMsi hatthaM vA jAna UrUM vA AuMTAvettara pasArettae vA' prabhuraloke hastaM vA yAvat UruM vA AkuzcayituM vA prasArathituM vA ? he bhadanta ! lokAnte sthito devaH kim aloke hastapAdAdikaM masArayituM saMkocayituM vA samarthaH kimiti praznaH / bhagavAnAha - 'No iNaDe samaTThe' nAyamarthaH samarthaH no devaH lokAnte sthito'loke hastapAdAdyavayavAnAM saMkocane prasAraNe vA samarthaH ityarthaH / yadyapi aloke kepA - mapi hastapasAraNaM na bhavatIti sarvaviditam tathApi devasya maharddhikatvAt mahAprabhAvAdiguNAdiyuktatvAcca saMbhavet kadAciditi saMbhAvanayA gautamasya prazna sthita hokara ke 'pabhU alogaMsi hatthe vA jAva Uru vA AuMTAvettae pasArettae vA' hAthako yAvat uru ko alokAkAza meM pasArane ke liye yA sakoDane ke liye samartha ho sakatA hai ? arthAt lokAnta meM rahA huA deva kyA aloka meM bhI isa pAda Adi avayavoM ko pasArane yA saMkucita karane ke liye samartha ho sakatA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai- 'No iNDe samaTThe' hai gautama ! yaha artha samartha nahIM hai- arthAt lokAnta meM rahA huA deva aloka meM hastapAdAdika avayavoM ko pasArane yA unheM saMkucita karane ke liye zaktizAlI nahIM hai / yadyapi aloka meM kinhIM bhI jIvoM kA hasta prasAraNAdi kArya nahIM ho sakatA hai yaha bAta sarvavidita hai phira bhI deva maharddhika hone ke kAraNa yA mahAprabhAva AdivAlA hone ke kAraNa kadAcit aisA kara sakatA ho isI saMbhAvanA ko lekara gautama ne aisA yaha prazna kiyA hai aisA saMmajhanA cAhiye / prabhukA uttara samajha kara gautamane punaH prazna kiyA ki "pabhU alogaMsi hatthaMvA jAva urUMtrA AuDAvettara pasArettaevA" zu hAthane yAvata padathI une alAkAkAzamAM phelAvavA ke saCkocavAne samatha thaI zake che 1 arthAt leAkAntamAM rahelA deva zuM" aleAkamAM hAthapaga vigere avayavane phelAvavA ke sa`kAcavAne zaktizAlI thaI zake che? the praznanA uttarabhAM alu uDe . " jo iNaTTe samaTTe" he gautama bhA atha kharAkhara nathI. arthAt leAkAntamAM rahelA deva alAkamAM hAthapaga vigere avayava phelAvavA ke sarkAcavAne zaktivALA thatA nathI. jo ke alAkamAM koIpaNa jIvAnA hAtha paga phelAvavA vigere kAya thaI zakatu nathI e vAta sava vidita che. teA paNa deva mahardhika hAvAne kAraNe athavA mahAprabhAvavALA hovAne kAraNe kadAca evu karI zakatA hAya evI sabhAvanAthI gautama svAmIe ahiyAM A prazna karyAM che. prabhunA A pramANe uttara sAMbhaLIne tenuM kAraNa jANavAnI icchAthI gautama svAmI , Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 8 sU0 4 devakriyAvizepanirUpaNam 301 itibhAvaH / 'se keNaTeNaM bhaMte !' tatkenArthena bhadanta ! 'evaM vuccai' evamucyate 'deveNaM mahaDDira jAva logate ThicA' devaH khalu mahaddhiko yAvat lokAnte sthi. svA, atra yAvatpadena 'mahajjuie mahabbale mahAnase mahAsokkhe' ityAdi devavizeSaNAnAM grahaNam 'No pabhU alogaMsi hatthaM cA jAva pamArettae vA' no prabhuraloke hastaM vA yAvat prasArayituM vA atra yAvatpadena 'pAyaM vA vAhuMcA UruM vA AuMTAvettae vA' eteSAM grahaNaM bhavati, aloke devAnAM hastAdiprasAraNaM na bhavati iti padacyute tatra ko heturiti praznAzayaH / bhagavAnAha-'jIvANa' ityAdi / 'jIvANa' jIvAnAm 'AhArovaciyA poggalA' AhAropacitAH pudgalAH 'vodiciyA puggalA' boMdicitAH pudgalAH vaudi:-avyaktAvayava zarIraM tathA cAvyavyaktAvayavakazarIratayA citAH pudgalAH ityarthaH 'kalevaraciyA puggalA' kalevaratayA 'se keNaSTeNaM bhaMte! evaM vuccaha' he bhadanta ! aisA kyoM nahIM ho sakatA haiarthAt 'deveNaM mahaDie jAva logate ThiccA maharddhika yAvat-loka ke ata rahA huA-mahAdyuti saMrana, mahAbala viziSTa, evaM mahAyazasvI tathA mahAsukhI aisA bhI deva 'NopabhU alogasi hatthaM vA jAva pasArettaevA' alokAkAza meM apane hastapAdAdi avayavoM ko nahIM pasAra sakatA hai ? yahAM yAvat pada se 'pAyaM vA bAvA , asaM vA AuMTAvettae vA ina padoM kA grahaNa huA hai arthAt aloka meM devoM dvArA apane hastapAdAdikoM kA pasAranA nahIM ho sakatA hai aisA jo Apa kahate ho usameM kyA hetu haiM-'jIvA NaM AhArovaciyA poggalA, baudiciyA poggalA, kalevaraciyA puggalA, jIvoM ke pudgala AhAropacita hote hai, avyaktAvayavaka zathA mAnne pUche cha, "se keNaTeNaM bhaMte / evaM vucca" he bhagavan ! meyubha zatu nathI arthAt "deve NaM mahaDhie jAva logate ThiccA" mahAddhivALe yathAvat lokanA aMtamAM rahele mahAdyutivALe mahA baLa pAyo bhane mA parAbhavANa tathA mA subhI savA 5 5 "No pak alogasi hatthaM vA jAva pasArettara vA" mAzAM patAnA saya 55 vigere apaya sAdI zazta nathI. mADiyAM yAvat pahathI "pAyavA, vAluvA AuMTAvettae vA" me ph| yaha yayA che. arthAt sabhA dvArA potAnA hAtha paga vigere phelAvavAnuM banI zakatuM nathI. evuM je Apa kaho cho tenu zu 12 ? tenA uttaramA prabhu 4De cha hai "jIvANaM AhArovadhiyA poggalA vediciyA poggalA, kalevaraciyA poggalA" vAna pusa maahaa| pacita hoya che, eTale ke avyakta avayava zarIra rUpathI upasthita hoya che. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 bhagavatIsa citAH pudgalAH, upalakSaNatvAcAsya tenocchvAsacitAH puhalA ityAdyapi draSTavyam etaduktaM bhavati jIvAnugAmi svabhAvAH pudgalA bhavati tatazca yatra kSetrAdau jIvAH santi tatraiva putrAnAM gatiH syAditi / tathA 'poggalAmeva papya jIvANaya ajIvANaya gaipariyAe Ahijja ' puraLAneva mApya jIvAnAM cAjIvAnAM ca gati paryAya AkhyAyate pudgalAne Azritya jIvAjIvapudgalAnAM gatiparyAyo bhavati nAnyathA na vA yatra pudgalAH na santi tatrApItyarthaH / 'aloe NaM' akoke khara 'netrastha atar' naiva santa jIvAH 'nevatthi poggalA' naiva santi pudgalA' 'se teNadveNaM jAva pasArettae vA' tat tenArthena yAvat prasArayitum atra yAvat padena zarIrarUpa se upacita hote haiM, kalevararUpa se upacita hote haiM, upalakSaNa se - ucchavAsa AdirUpa se upacita hote haiM arthAt pudgala jIvAnugAmI svabhAvavAle hote haiM isaliye jisa kSetrAdi meM jIva hote haiM vahIM para puloM kI gati hotI hai tathA 'poraga zameva jIvANa ya ajIvA Na ya gaipariyAe Ahijjaha' pudgaloM ko hI prApta karake jIvoM kI aura ajIvoM kI gatirUpa paryAya hotI hai aisA kahA gayA hai / tAtparya kevala yahI hai pudgaloM ko hI Azrita karake jIva ajIva pudgaloM kI gatiparyAya hotI hai / anyathA nahIM hotI hai / aura jahAM pudgala nahIM hai vahIM para nahIM hotI hai / 'aloeNaM nevatthi jIvA' ataH aloka meM jIva nahIM haiM 'nevatthi poggalA' pudgala nahIM hai / 'se te jAva pasArettae vA' isa kAraNa he gautama! devalokAnta meM sthita hokara aloka meM apane hastapAdAdi avayavoM ko pasArane yA saMkucita karane ke liye samartha nahIM ho sakatA kalevara rUpathI upacita heAya che, upalakSaNathI ucchvAsa vigere rUpathI upacit hAya che. arthAt pudgala jIvAnugAmI svabhAvavALA haiAya che. tethI je kSetra vigerebhAM lava hoya che tyAM yuddhajhonI gatI hoya che, "poggalAmeva jIvANaya anItrANaya gaipariyAe Ahijjai" yuddhasone 4 prApta urIne jIveAnI ane ajIveAnI gatI rUpa paryAya thAya che. evu kahyu che. tApa kevaLa e che ke pudgaleAne Azraya karIne jIva ajIva pudgaleAnI gati pA~ca thAya che. khIjI rIte thatA nathI. ane jyAM pudgala hAtA nathI tyAM gati hotI nathI. "aloeNaM nevatthi jovA" bhethI bhoubhAMva hotA nathI. " nevatthi pogAlA " yuddha pazu hotA nathI. " se teNaTuNaM jAva pasArettaevA" te kAraNe hai gautama deva leAkAntamAM rahine leAkamAM peAtAnA hAtha paga vigere avayavA phelAvavA ke sa``cavA samartha thatA nathI evu' e' kahyuM che, Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - prameyacandrikA TIkA za0 16 u08 su04 devakriyAvizeSanirUpaNam 303 'deveNe' ityArabhya 'AuMTAvettae' ityantasya sarvasyApi padasamudAyasya grahaNaM bhvtaati| ayamAzayaH jIvaiH saha vidyamAnA eva pudgalA AhArakazarIrakalevarocchvAsAdirUpeNa upacitA bhavanti jIvAnugAmisvabhAvavatvAt pudgalAnAm tatazca yatraiva kSetre jIvA bhavanti tatraiva kSetre pudgalAnAM gatirbhavati, tathA pudgalAnAzritya jIvAnAM pudgalAnAM ca gatiparyAyo bhavati aloke jIvapudgalau nasta: ato devAnAmapi hastapAdAdiprasAraNaM saMkocanaM na bhavati tathA aloke dharmAstikAyAbhAvAdapi nApi pudgalAnAM gatirbhavatIti bhAvaH / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti he bhadanta ! yadbhavatA pratipAditaM tat evameva nAnyatheti // 4 // ||smaaptshcaassttmoddeshkH // zubhamastu // hai aisA maiMne kahA hai| isa kathana kA Azaya yaha hai ki jIvoM ke sAtha vidyamAna hI pudgala AhAra, zarIra, kalevara ucchvAsa Adi rUpa se upacina hote haiN| kyoMki pudgaloM kA svabhAva jIvAnugAmI hotA hai / isaliye jisa deza rUpa kSetra meM jIva hote haiM usI kSetra meM pudgaloM kI gati hotI hai, tathA pudgaloM ko Azrita karake jIvoM kI aura pudgaloM kI gati paryAya hotI hai aloka meM jIva pudgala nahIM haiM / isaliye vahAM devoM kA bhI hasta pAdAdikoM kA prasAraNAdi nahIM hotA hai tathA aloka meM dharmAstikAyakA bhI abhAva hai isa kAraNa se pudagaloM kI vahAM gati nahIM hotI hai| 'seva bhata! sevaM bhaMte / tti' he bhadanta ! jo Apane prati. pAdita kiyA hai vaha isI prakAra se hai, he bhadanta ! jo Apane pratipA dita kiyA hai vaha isI prakAra se hai anyathA nahIM hai| isI prakAra kahakara ve gautama ! yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye // sU0 4 // ___ AThavAM uddezA samApta A kathanano Azaya e che ke jenI sAthe rahela paddala ja AhAra, zarIra, kalevara, ucachavAsa vigerethI upacit hoya che. kemake pahalene svabhAva jIvAnugAmI hoya che. tethI je deza rUpi kSetramAM jIva hoya che. teja kSetramAM pulanI gati hoya che. tathA pulane azraya karIne jIvanI ane pulanI gati heya che. alokamAM jIva pukala hetA nathI. tethI tyAM denA hAtha paga vigerenuM prasAraNAdi thaI zakatuM nathI. tema ja alokamAM dhamastikAyanepaNuM abhAva che. e kAraNathI paNa pudgalenI tyAM gati DAtI nathI. "sevaM bhaMve ! sevaM bhaMte ! ti" hai bhagavan! mAye 2 pratipAdana karyuM che, te eja rIte che anyathA nathI e pramANe kahIne te gautama svAmI yAvat pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA che. sU 4 che AThamo udeza samApta che Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 bhagavatotre atha navamoddezakaH prArabhyate / aSTamoddezake devavaktavyatA proktA saMprati devavizeSasya klervaktavyatA ucyate, ityevaM saMmbandhena AyAtasya navamoddezakasyedamAdima sUtram-'kahiNaM bhaMte !' ityaadi| mUlam-kahiNaM bhaMte ! balissa vairoyarNidasta vairoyaNaranno sabhA suhammA pannattA goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pacayasla uttareNaM tiriyamasaMkhejje jaheva camarassa jAva bAyAlIsaM joyaNaptahassAI ogAhittA ettha NaM balissa vairoyaNidassa vairoyaNaranno ruyagiMde nAmaM upAyapavyae pnntte| sattarasa ekavIle jogaNalae uDDe uccattaNaM evaM pamANaM jaheva tigiccha. kuuddss| pAsAyavaDe sagasla vi taM ceva pamANaM sIhAsaNaM saparivAraM balissa parivAreNaM aTTho taheva navaraM ruyagiMdappabhAI sesaM taM cera jAva balicaMcAe rAyahANIe annesiM ca jAva, ruigidasta uppAyaphAyasta uttareNaM chakkoDisae taheva jAva cattAlIsaM joyaNasahastAI ogAhittA ettha NaM balissa vai. royaNiMdasta vairoyagaranno balicaMcA nAmaM rAyahANI pnnttaa| egaM joyaNasayasahassaM pamANaM taheba jAva balipeDhassa uvavAo, jAva AyarakkhA savvaM taheva niravasesaM navaraM sAtiregaM sAgarovamaM ThiI pannattA sesaM taM ceva jAva balIvairoyaNiMde balI vairoyaNide ti| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! jAva viharai ||suu01|| solasame sae navamo uddaso samatto Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 9 sU0 1 vairocanendravalivaktavyatA 305 chAyA-kutra khalu bhahanta ! balevairocanendrasya vairocanarAjasya sabhA sudharmA prajJaptA, gautama ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya uttare tiryagasaMkhyeyAn yathaiva caramasya yAvat dvicatvAriMzat yojanasahasrANyavagAhya atra khalu calai rocanendrasya vairocanarAjasya rucakendro nAma utpAtaparvata: prjnyptH| sasadazaikaviMzatiyojana zatAni Udhrvamuccatvena evaM pramANaM yathaiva tigicchakUTasya prAsAdAvataMsakasyApi tadeva pramANa siMhAsanaM saparivAra vale parivAreNa arthastathaiva navaraM rucakendramabhANi zeSaM tadeva yAvat palicaJcAyA rAjadhAnyA anyeSAM ca yAvat rucakendrasya khalu. utpAtaparvatasya uttare paTkoTizataM tathaiva yAvat catvAriMzad yojana sahasrANi avagAhya atra khalu bale rocanendrasya vairocanarAjasya valicacA nAma rAjadhAnI prajJaptA ekaM yojanaza sahasraM pramANam tathaiva yAvat valipIThasya upapAto yAt AtmarakSakAH sa tathaiva nirava zeSam , navaraM sAtirekaM sAgaropamaM sthitiH prajJatA zepaM tadeva yAvat valiH vairocanendro valiH vairocanendra iti / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! yAvadviharati // 50 1 // SoDazazatake navamoddezakaH samAptaH TIkA--'kahiNaM bhaMte !' kutra khalu bhadanta ! 'valissa vairoyaNidassa vairoyaNarano' valevairocanendrasya vairocanarAjasya 'sabhA suhammA pannattA' sabhA sudharmA navaveM uddeze kA prAraMbha ___ aSTama uddeze meM deva saMpandhI vaktavyatA kahI gaI hai / aba deva vizeSa bali kI vaktavyatA kahI jAtI hai-isI saMbandha ko lekara isa 9 ve uddeze kA kathana kiyA jA rahA hai| isa uddeze kA 'kahiNaM bhaMte ! ityAdi Adi sUtra hai| 'kahiNaM bhate ! palissa vaigeyaNidassa baharoyaNaranno sabhA suhammA paNNattA' ityaadi| navamA uddezAno prAraMbha AThamAM udezAmAM deva saMbaMdhI kathana karyuM che. have deva vizeSa balIdranuM kathana karavAmAM Avaze e saMbaMdhane laIne A navamA udezAne prAraMbha karavAmAM Ave che A uddezAnuM paheluM sUtra A pramANe che. "kahiNNaM bhaMte ! balisa vairoyaNi darama" ityAdi bha0 39 - Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI prajJatAH he bhadanta / vairocanarAjasya baleH sudharmA nAmnI samA kasmin sthAne vidyate ityarthaH / bhagavAnAha-'goyamA ! ityAdi / 'goyamA !' he gautama / 'jaMbuddIve dii|' jaMbUdvIpe dvIpe 'mandarasta pandhayassa uttareNaM' mandarasya parvatasya uttare jambUdvIpe mandaraparvatasya utarasyAM dizi ityarthaH 'tiriyamasaMkhejje tiryag asaMkhyeyAna dvIpasamudrAdIn ullaMdhya ityAdi 'jaheva camarassa' yathaiva camarasya yathA camarendrasya dvitIyazatakASTamodezake kathitasya utpAtaparvatapatipAdaka sUtra tathA balerapi vAcyam tatrAha-'jAva' ityAdi / 'jAva bAyAlIsaM joyaNasahassAI yAvad dvicatvAriMzad yojanAhasrANi atra yAvatpadena dvitIyazatakASTamoddezake TIkArtha-isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-bhate / balissa baharoNidassa baharoyaNarano' he bhadanta ! vairocanendra vairocana rAja yali kI 'sabhA luhammA kahi~ pannattA' sabhA sudharmA kahAM kahI gaI hai ? arthAt vairocanendra vairocana rAja bali kI sudharmA sabhA kahA~ hai ? isake uttara meM pramune kahA-'goyamA ! 'he gautama ! 'jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayasla uttareNaM' jaMbUdvIpa meM maMdara parvata kI uttara dizA meM 'tiriya. masaMkhejje tirache asaMkhyAtadvIpa samudroM ko ullaMghana karake-pArakarake 'jaheva camarasta' jailA dvitIya zataka ke aSTama uddeze meM kathita cAra ke utsAtaparvana kA pratipAdaka sUtra hai / vaisA hI sUtra balikA bhI kaha lenA cAhiye / 'jAva bAthAlIsaM joyaNasahassAi" yAvat 42 hajAra yojana ullaMghana karane ke bAda vairocanendra vairocana rAja bali kA ruca. kendra nAma kA utpAtaparvata AtA hai| yahAM yAvat zabda se dvitIya zataka " TIkArtha-A sUtrathI bhagavAna gautamasvAmI mahAvIra prabhune A pramANe dhUche che "mate ! balisTa vairoyaNidasya vairoyaNaraNNo" he sagavan vairAyanendra vairAyana masinI "sabhA suhammA kahiM pannattA" sudharmA samA yahI cha ? arthAt vairecanendra virecanarAja balinI sudhamAM sabhA kayAM che? tene uttaramA prabhume yu "goyamA !" u gautama "jaMbuddIve dIve maMdarassa pavva yassa uttareNaM' dIpabhA me3 tinI uttara dizAmA "tiriyamasaMkhejje" ti27 asabhyAtI5 samudrIna Sea na zana arthAta pA2 4N "jaheva camarassa" rebha bhI zatanA mA zamAM yamaranA BAta parvatanuM pratipAdana karyuM che tevIja rIte balinA saMbaMdhamAM paNa varNana karI se "jAva vAyAlIsaM joyaNasahassAI" yAvat metAlIsa 42 12 yona ullaMghana karyA pachI vairecanendra, vairecanarAja baline kendra nAmane Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 9 sU0 1 vairocanendravalivaktavyatA 307 kathitasya 'dIvasamude vIi mahattA aruNa parassa dovasta vAhirillAo veiyaMtAo aruNodayaM samuI' ityantasya grahaNaM kartavyam 'ogAhittA' avagAva antaH pravizya ityarthaH 'estha NaM balissa vAroyarNidassa vairoyaNaranno' atra khalu valevarocanendrasya rocanarAjasya 'rupagiMde nAma uppAyapavvara pannatte' rucakendro nAmAM upapAtaparvataH prajJaptaH sa kiyatmamANa ? iti tat parimANamAha-'sattarasa ekavIse joyaNasae' saptadazaikaviMzatiyojanazatAni ekaviMzatyuttarasaptadazazatayojanaparimitaH 'uDu uccatteNaM' avamuccatvena Urvatvena ucco rucakendranAmaka utpAta parvata ityarthaH evaM pramANaM' evam IzapramANakam 'jaheva tigicchakUDassa' yathaiva ke aSTama uddezaka meM kathita 'dIvasamudde vIivaittA arUNavarassa dIvassa bAhirillAo veiyaMtAo aruNodeyaM samuI isa pATha kA grahaNa huA hai-isakA tAtparya aisA hai ki jaMbUdvIpa ke maMdara parvata kI uttara dizA meM tirache asaMkhyAta dvIpa samu do ko lAMghane ke bAda aruNavara dvIpa AtA hai| isa dvIpa kI bAhya vedikAnta se Age bar3hane para aruNodaya nAmakA samudra AtA hai| isa aruNodaya samudra meM 42 hajAra yojana jAne ke bAda balikA utpAtaparvata AtA hai| yahI bAta 'estha NaM balissa baharoyaNidassa baharoyaNaranno rupagiMde nAma upAyapavyae pannatte' isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai| isakA kitanA pramANa ? to isake liye kahA gayA hai ki 'sattarasaekkavIle joSaNalae uDDa uccattaNa' yaha rucakendra nAma kA utpAta parvata 1721 yojana U~cA hai / isa prakAra 'jaheva tigi. utpAtaparvata Ave che. ahiyAM yAvata zabdathI bIjA zatakanA AThamAM dezAmai xa "dIvasamudde vIivaittA aruNavarassa dIvassa bAhirillAo veiyaMtAo aruNodayaM samuI" mA pani saha thye| che. tenA atha' mA prabhArI che-jabUDhIpanA maMdara (me) parvatanI uttara dizAmAM tirachA asaMkhyAta dvIpa samudrone ullaMdhyA pachI arUNuvara dvIpa Ave che. A dvIpanI bahAranI vedikAntathI AgaLa vadhatAM aruNodaya nAmane samudra Ave che. A aruNodaya samudramAM beMtALIsa 42 hajAra jana nIce utaratAM baline utpAta parvata bhAva cha. me pAta "ettha NaM valissa vairoyaNidassa vairoyaNaranno ruyagiMde NAmaM uppAyapavvae papNate" mA sUtrathI matApI che. mAnu pramANa cha ? me matAtai 4hyu cha hai 'sattarasa ekatrIse joyaNasae uDDhaM uccatteNaM' mA 24 nAmane utpAta parvata 1721 sattarasa ekavIsa rojana che evI rIte "jaheva tigicchakUDassa" sAnu prabhAra yamaranA ti7i58 nAmanA GrpAta Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM08 bhagavatI sUtre timicchakUTasya yathA camarasya dvItIya zatakASTamodezake tigicchakUTa parvatasya pramANamuktam tathaiva balisambandhiruva kendraparvatasya pramANaM jJAtavyam tathA ca- 'cacAri tIse joyaNasae kosaM cantrihe gaM' catvAri triMzatyo janazatAni kozazca udvedhena triMzadadhikAni catuHzatAni, tadupari ekaH krozaca udvedhena gambhIratvena bhUmyantargatatvenetyarthaH ' gotthumassa AvAsapavtrayassa pamANeNa NeyavvaM' gostubhasyAvAsaparvatasya pramANena jJAtavyam / gostubhAbhidhAvAsa parvata parimANatulyamasyApi pramANaM jJAtavyam 'navaraM uvarillaM pamANaM majjhe bhANiyavvaM' navaram uparitanaM pramANaM madhye bhaNitavyam vizeSaH kevalamayam yat gostubhaparvatasya yaduparitanaM pramANaM tat madhye kathitavyam iti ayotpAtaparvatasya parimANaM pradarzayati - 'mUle dasavAcI se joyaNasae vikkhaMbheNaM sajjhe cattAri caDavI se joyaNasae vikrameNaM, upari sacatevI se joyaNasara vikkhameNaM, mule tiSNi jopaNa " cchakUDassa' isakA yaha pramANa timicchakUTa nAmake utpAtaparvata ke anurUpa kahA gayA hai / yaha tigicchakUTa nAmakA utpAta parvata camara kA hai| tathA ca ' cattAri tIse joyaNasae kosa caucceheNaM' yaha rucakendra nAmakA parvata udvedha kI apekSA 410 yojana aura eka koza kA hai| dve kA tAtparya hai ki yaha parvata bhUmi ke bhItara itanA gaharA gayA huA hai / 'gotyubhassa AvAsapavvayasta pamANeNa NepavvaM 'isa parvata kA yaha mApa gostubhanAmaka AvAsaparvata ke mApa jaisA hai / 'navaraM uvarillaM pamANaM majjhe bhANipavvaM ' vizeSatA kevala yahAM aisI hai ki gostubha ke UparI bhAga kA jo pramANa hai vaha pramANa yahAM bIca ke bhAga kA jAnanA caahiye| isI bAta ko spaSTa karane ke liye 'mUle dasaghAvIse joSaNasae vikkhaMbhaM majjhe cattAri caDavIse parvatanI prema che. tebha4 " cattAri tIse joyaNasae ko saMca uvveheNaM" mA rucakendra nAmanA paryaMta udhanI apekSAe 430' yAjana ane eka kAza che. udveSanuM tAtpa e che ke A pava ta jamInanI aMdara eTale UMDA che. "gotthumastra AvAsapavayasva pamANeNa NeyavvaM" mA ruthaDeMndra parvatanuM bhASa gostubhanAbhanA bhAvAsatanA bhAya pramANe che, "navaraM uvarillaM pamANaM majjhe bhANiyavvaM" vizeSatA ThevaNa aDDiyAM zo 4 che Tu gostulanA uparanA bhAganu je pramANa che, te pramANu ahiyAM vacalA bhAganuM sabhannavAnu che mena vAtane spaSTa ukhAne bhATe "mUle dasaghAvIse joyaNasae vikkhabhaM majjhe cattAri caThavIse jogaNasae vikkhaMbheNaM uvari sattatevIse N Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 9 sU0 1 vairocanendravalivakavyatA .306 sahassAI doNi ya vattIsuttare joyaNasae kiMci visemNe parikkheveNaM majjhe ega joyaNasahassaM tiNi ya iguyAle joyaNasae kiMci visemaNe parikkheveNaM, . uvari donni ya joyaNasahassAI doni ya chalasIe joyaNasae kiMci visesA hie parikkhevaNa sUle dazadvAviMzatiryojanazatAni viSkambheNa, madhye catvAri caturvizatiryojanazatAni viSkambheNa, upari saptatrayoviMzatiyojanazatAni viSkambheNa, mUle trINi yojanasahasrANi, dve ca dvAtriMzaduttare yojanazate kizcidu vizeSone parikSepeNa, madhye eka yojanamahasa trINi ca ekacatvAriMzad yojana 'zatAni kizcid vizeSonAni parikSepeNa. upari dve ca yojanasahI hai ca paDa zItiryojanazate kizcidvizeSAdhike parikSepeNa / ayamutpAtaparvato mUle vigambhavaH dvAviMzatyadhikadaza (1022) yojanaparimitaH madhye viSkambhataH caturvizatyadhikacatuzzata (124) yojnprimitH| upariviSkambhataH prayoviMzatyadhika saptazana (723) yojanaparimitaH / mule parikSepataH dvAtriMzaduttarazatadvayAdhika sahasranaya (3232) yojana parimitaH / madhye parikSepanaH ekacatvAriMzaduttara 'zatatrayAdhikaikasahasa (1341) yojanaparimitaH / upari parikSepataH paDazItya. joyaNasae vikhaMbheNaM ubarisattatetrIse joyaNamae citra maNa, mUle tiNi joyaNasahassAI, doNi ya battIuttare joSaNasae kiMci vise-- sUNe parikkheoNaM majjhe egaM joyaNasahassaM tiNi ya gupAle jogaNasae kiMci vitetUNe parikkheveNaM upari donni ya joSaNasahasmAI doniya chalasIe joyaNasae mici vilelAhie parikkheveNaM yaha pATha yahAM diyA gayA hai| isakA tAtsya aisA hai ki-yaha utpAta paryana mUla meM 1022, yojayakA vibhavAlA hai| madhya meM 424, yojana kA vikabhavAlA hai aura Ara meM 723 yojana kA vistAravAlA hai| mRla meM isakA parikSepa 3232, yojanA hai, madhya meM isakA parikSepa 1341, joyaNasae vikhaMyeNaM mule tinni joyaNasahamsAI dAgiya bacImucare jAyaNa sae kiMci visemaNe 'parikkhavaNa' majha pagaM joyaNamahamsa niNi ya guyAle joyagara joyaNasara kiMci disemRge uri doNiya joraNasammAI dogiya chalavIra kiMci visesAhita parivagyaveNaM" mA mAtrAmA Avyo che. teno artha e che ke utpAna parvatamULamAM 1022 dasa bAvIsa (eka hajAra bAvI) jananA virdabhavALe che. te madhyamAM 424 (cAra covIsa) rojananA vivALe che ane uparamAM karaze (sAle terI rojananA vistAravALe che, ane manamAM risepa 3232 (travahAra bo batrIca jajane che. cazcamAM ane vizeSa Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 bhagavatI dhika zatadvayAdhikasahasradvaya ( 2283) yojana parimitaH kiJcidvizeSAdhiko'yamutpAtaparvata iti bhAvArtha: / avaeva saH 'mULe vitthaDe, majjhe saMkhite, upi trisAle' mUle vistRtaH madhye saMkSita upari vizAlo varttate / punazca 'majjhe vara vaD viggahie' ityAdi sarva varNanaM dvitIyazatakasyASTamoddezake draSTavyam | 'pAsAdavaDeM sagassa vitaM caitra pamANaM prAsAdAvataMsakasyApi tadeva pramANam yAdRzaM pramANavarNena ca camaraprAsAdAvataMsakasya kathitaM tAdRzameva pramANa varNanaM ca bali desAdAvataMsakasyApi vAcyam sa ca desAdAvataMsakaH pUrvavarNitotpAtaparvatasyopari bahusamaramaNIya bhUmibhAgasya bahumadhyadeza mAge varttate tasya desAdAvataMsakasya varNanam - 'aDU ijjAI joyaNasayAI uhUM uccateNaM paNavIsa joyaNasayAI 1 yojana kA hai / aura Upara meM isakA parikSepa 2286 yojana kA hai| parikSepa meM jo pramANa kahA gayA hai vahAM saba meM kucha vizeSa adhikatA jAnanI cAhiye | isI kAraNa yaha 'mUle vitthaDe, majjhe saMkhitte upi visAle' mUla bhAga meM vistRta, madhyabhAga meM saMkSipta hai aura uparibhAga meM vizAla hai / punaH 'majjhe' madhyabhAga meM 'varabaharaviggahie' yaha uttama vajra ke jaisA hai / ityAdi saba varNana dvitIya zataka ke aSTama uddezaka meM kahA gayA hai so dekha lenA cAhiye / 'pAsAyavaDeM sagassa vi taM caiva pamANaM' jaisA varNana aura pramANa camara ke prAsAdAvataMsaka kahA gayA hai, vaisA hI varNana aura pramANa bali ke prAsAdAvataMsaka kA bhI kaha lenA cAhiye | yaha prAsAdAvataMsaka pUrva meM varNita utpAta parvata ke Upara bahu samaramaNIya bhUmibhAga ke bahumadhyadeza bhAga meM hai / isa prAsAdAvataM. 1341 (ekahajAra traNusA ekatAlIsa) ceAjananA che. uparamAM tenA parikSepa 2286 (bAvIsaseA chyAsI) ceAjananA che. parikSepamAM je pramANu kahevAmAM AvyA che. te badhAmAM kraika viSeza adhikanA samajI levI. teja kAraNathI A pata "mUle vitthaDe mano saMkhitte uppiM vikhAle" bhUja lagabhAM vistAravANI madhya bhAgabhAM saMkSiptavANo bhane uparanA lAbhAM vizAla che. tebhana "majjhe" madhya lAbhAM "vara vaira viggahie" mA parvata uttama ve che. vigere sadhaNu vardhuna jIna zatanA AThamA uddezAbhAM udyA pramANe samala sevu "pAsAya vaDeMsaga vitaMceva pamANaM" amaranA prAcadAvata'sakanu" jevuM vaNuna ane pramANu kahyuM che. tevuM ja varNana ane pramANu balinA prAsAdAvata sakanuM pazu samajavuM. A prAsAdAvrata saka pahelA vaghu vela utpAta parvatanI upara khaDuM samaramaNIya bhUmi bhAganA madhya deza bhAgamAM che. A prAsAdAvata'makanuM Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 sheendrikA TIkA za0 16 u0 9 sU0 1 vairocanendrabalivaktavyatA vikrameNaM' ityAdi sarvaM vAcyam / 'sIhAsaNaM saparivAra valisa pariyAreNa' siMhAsanaM saparivAraM baleH parivAreNa prasAdAvataMsakamadhyabhAge siMhAsanaM bali sambandhi saparivAraM vaktavyam etadapi dvitIyazatakIyASTamoddezaka vivaraNoktacamarasiMhAsana nyAyenaiva vaktavyam, kevalaM tatra camarasya sAmAnikasiMhAsanAnAM catuHSaSTisahasrANi AtmarakSakasiMhAsanAnAM tu tAnyeva caturgugAni kathitAni, bastu sAmAnikasiMhAsanAnAM SaSThiH sahasrANi AtmarakSakAnAM tu tAnyeva saka kA varNana isa prakAra se hai - aDDAijAi' jopaNasayAI uDDu uccate, paNavIsa joyaNasayAI vikkhaMbheNaM' isa prAsAdAvataMsaka kI uMcAI 250 yojana kI hai / tathA isakA viSkaMbha 125 yojana kA hai / ityAdi rUpa se isakA varNana aura bhI varNana yahAM para kara lenA cAhie / 'siMhAsanaM saparivAraM balissa pariyAreNaM' prAsAdAvataMsaka ke madhyabhAga maiM balikA saparivAra siMhAsana hai aisA bhI yahAM para kahalenA cAhiye / yaha saba varNana dvitIyazataka ke aSTama uddezaka meM AyA hai| ataH camara ke siMhAna ke samAna hI bali ke siMhAsana kA varNana kara lenA caahiye| vahAM camara sAmAnika devoM ke 64 hajAra siMhAsana aura AtmarakSaka devoM ke 64 x 4 hajAra siMhAsana haiM aisA jaisA kahA gayA hai, vaisA hI yahAM bali ke sAmAnika devoM ke 60 hajAra siMhAsana aura bali ke AtmarakSaka devoM ke 60 X 4 hajAra siMhAsana haiM aisA kathana jAnanA cAhiye / basa yahI camara aura bali ke varNana meM bheda haiM / vathuna yA abhAze che. "aAijjAI joyaNakhayAI uDDha' uccatteNaM vIsaM paNavIsaM joNayAiM vikkhaMbheNaM" bhI AsAhAvataMsanI ucAI 250 (aso payAsa) yojananI hai. temana maane| viSThale 125 (goDase pIsa) yojanA hai. vigere 35thI jInu' pazu khAnu varSAna ahi samala bevu. "siMhAsanaM saparivAraM bali pariyAreNaM" AsAhAvata samnA madhya bhAgabhAM parivAra sahita malInuM si'hAsana che, viMgere saghaLu varNana khIjA zatakanA AThamA uddezAmAM AvI gayu' che. te pramANe camaranA siMhAsananI mAyaeNka khalInA sihAsananu vaNa paNa samajI levuM. tyAM AgaLa camaranA sAmAnika deveAnA 64 hajAra sihAsana ane Atma rakSaka devAnA 6444=256 hajAra si'hAsana che. evu je kahyuM che. tevuM ja ahiyAM khalinA sAmAyika devAnA 60 tujAra si'hAsana ane khalinA AtmarakSaka devAnA 6044=240 hajAra sihAsana che e pramA zenuM kathana samajI levu. khalI ane camaranA vanamAM phakta eTaleA ja phera Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 bhagavatIce caturguNAni itibhedaH / aTTho taheva navaraM rUyagidappabhAI' arthastathaiva navaraM rucakendrapamANi yathA nigicchaTaparvatasyAnvarthA gadhAyakaM nAma vAkyaM tathA ruca. kendrasyApi vaktavyam kevalaM tigicchakUTAnvarthapraznasyottare yasmAt tigiccha. mamANi utpalAdIni tatra santi tena nigicchakUTa ityucyate, aba tu rucakendra ratnavizeSaprabhANi utpalAdIni santi tena ruca kendra iti nAma bhavatIti / eta sambandhi arthataH sUtrameva bhavati 'se keNadveNa bhaMte ! evaM buccai ruyagiMde upAya patrae 2 goyamA ! rupanidega bahUNi uppalANi paumAI kumuyAI rupagiMda vaNNAI ruyagiMdalessAI rugiMdappabhAI se teNaDheNa rUpagiMde 2 upAyapacae' iti / 'sesaM taM ceva jAva valicaMcAe rAmhANIe annesiMca jAva' zepaM tadeva 'aho taheva navaraM rugidapabhAI' jaisA tigicchakUTaka parvata ke sArthaka nAma hone ke prazna ke uttara meM tigicchaprabhAvAle utpalAdika vahAM hai isa liye vaha tigicchakUTa kahA gayA hai, isI prakAra se yahA rucakendra ratnavizeSa kI prabhAvAle utpalAdi haiM, isaliye isa kA sArthaka nAma rucakendra aisA hai / isI sambandha meM sUtra, artha kI apekSA lekara aisA kahA hai / 'le keNaTeNaM bhate ! evaM buccada, rugiMde uppAyapavvae 2, godhamA ! rupagiNa bahaNi uppalANi paumAI rugiragAiruyagiMda. ppabhAI le teNaTeNaM rugiMde 2 upAyapadae / 'setaM taM ceva jAya pali. caMcAe rAyahANIe annesi ca jAva' bAkI kA aura laba kathana pUrvokta rU se hI jAnanA caahiye| yAvat yaha balicaMcA rAjadhAnI kA evaM anya devoM kA Adhipatya karatA huA apane samaya ko Ananda ke cha. zrItuM saghana vana sarabhu cha. "aho taheva navaraM khyAgidappabhAI" jevI rIte tibichakUTa parvatanuM sArthaka nAma havAnA praznanA uttaramAM tigicchaprabhAvALA utpalAdi tyAM che. tethI te tigicchakUTa kahevAya che tema kahyuM che. eja rIte ahiyA cakendra ratnavizaSanI kAtivALA utpala di (kamaLa) che. tethI A parvatanuM kendra evuM sArthaka nAma che. A saMbaMdhathI sUtrakAre arthanI apekSA mA pramANe puche "se keNadvegaM bhaMte / evaM vuccai ruyagiMde upAya pabae goyamA ruyanideNa vahUNi uppalANi paumAI ruyagi davaNNAI ruyagii lesAi rUyagidappabhAI se teNaTeNa ruyagide (2) uppAyapavvae sesaM taMceva jAva bali caMvAe rAya hANIra aNNekhi ca jAva" mADInu' bhI madhu vana pahelA kahyA pramANe samajavuM. yAvat te bali camacaMcA rAjadhAnInuM ane anya deza nuM adhipatipaNuM karate thake pitAnA samayane AnandapUrvaka pasAra Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 9 sU0 1 vairocanendravalivaktavyatA 313 yAvada valicaJcAyA rAjadhAnyA anyeSAM ca yAvat 'ruyagiMdassa NaM uppAyapaJcayassa uttareNaM' rucakendrasya khalu utpAtaparvatasyottare 'chakkoDisae taheva jAva' SaTra koTizataM tathaiva yAvat atra yAvatpadena 'paNapannaM ca koDIo paNatIsaM ca sayasahassAI paNNAsaM ca sahassAI aruNode samudde tiriya vIivaicA ahe rayaNappabhAe puDhavIe' ityantasya grahaNaM bhavati / 'cacAlIsaM joyaNasahassAI ogAhicA' catvAriMzad yojanasahasrANi catvAriMzatsahasrapojanAni avagAhma-atikramya 'ettha NaM valissa vairoyaNidassa baharoyaNaranno' atra khalu valevairocanendrasya vairocanarAjasya 'valicaMcAnAmaM rAyahANI pannattA' valicazcAnAmnI rAjadhAnI sAtha nikAlatA rahatA hai / 'jAva ruyagidasta NaM uppAyapavvayassa uttareNaM chakkoTisae taheva jAva' usa rucakendra utpAta parvata kI uttara dizA meM cha sau paMcAvana karoDa paiMtIsa lAkha, pacAsa hajAra yojana aruNodaya samudra meM tirache jAne para nIce ratnaprabhA pRthivI kA 40, hajAra yojana jitanA bhAga pArakara isI sthAna meM vairocana rAja bali kI balicaMcA nAma kI rAjadhAnI hai, aisA sambandha yahAM para lagA lenA cAhiye / isI bAta kI sUcanA ke nimitta yahAM yAvazpada AyA hai-jitanA pATha yahAM isa yAvatpada se gRhIta huA hai vaha isa prakAra se hai-'paNapannaM ca koDIo paNatIsaM ca sayasahassAI paNNAsaM ca sahassAI aruNode sanudde tiriyaM vIivahattA ahe rayaNappabhAe puDhavIe' cattAlIsaM, joyaNasahassAI ogAhittA' etthaNaM balisla baharoyaNidassa baharoyaNaranno' yaha sUtra isI bAta kI puSTi karatA hai ki pUrvokta rUpase aruNodaya samudra meM tirache jAne ke bAda Agata ratnaprabhApRthivI 40 hajAra yojana jitanA bhAga pAra 42 cha. "jAva ruyagi'dassa NaM upAyapavvayassa uttareNaM chakkoDisae taheva jAva" te kendra utpAta parvatanI uttara dizAmAM chaso paMcAvana karoDa pistAlIsa lAkha pacAsa hajAra cojana arUNodaya, samudramAM tirachAImAM nIce ratanaprabhA pRthvInA 40 cALIsa hajAra rojana jeTalo bhAga pAra karatAM te ja sthAnamAM vairacanarAja balinI balicaMcA nAmanI rAjadhAnI che, e pramANene saMbaMdha ahiyAM samajI le. ahiyAM cAvatparathI nIcene pATha grahaNa karela che. "paNavannaM ca koDIo paNatIsaM ca sayasahassAI paNNAsaM ca sahassAI aruNode samudde tiriya vIivaittA ahe rayaNappabhAe puDhavIe" cattAlIsa, joyaNasahassAI ogAhitA ettha NaM balisya vairoyaNidassa vairoyaNaranno" mA sUtra me04 pAtanu samarthana re che ke-pUrvokana rUpathI arUNodaya samudramAM tirachAM gayA pachI Avela ratnaprabhA pRvIne 40 cALIsa hajAra cijana jeTale bhAga pAra karatAM kharekhara teja bha0 40 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 bhagavatI prajJaptA tatmamANamAha-'ega joyaNasayasahassaM pamANaM tahe' ekaM yojanazatasahasraM pramANaM tathaiva yathA camaracaJcAyAH pramANaM tathA balicazcAyA api tathAhi"egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhameNaM' ekaM yojanazatasahasamAyAmaviSkA mbhena tatra dvitIyazatakasyASTamodezake moktam-'jaMbUdIvappamANA' sA rAjadhAnI jambUdvIpapramANA vartate, tacca pramANaM yathA-'taNNi joyaNasayasahassAI solasaya sahassAI doni ya sattAbIse joyaNasae viniya kose aTThAvIsaM ca dhaNusayaM terasayaaMgulAI advaMgulayaM ca kiMci vise zAdiyaM parikkheveNaM paNNatta' triNi yojanazatasahasrANi poDazasahasrANi dve ca saptarvize yojanazate trayaH kozAH karane para ThIka isI sthAna para vairocanendra vairocana rAja palikI 'bali caMcA nAma rAyahANI pannattA' balicacA nAma kI rAjadhAnI kahI gaI hai / 'ega joyaNasayasahassaM pamANaM taheva jAva balipeDhassa' isa balicaMcA rAjadhAnI kA pramANa eka lAkha yojana kA hai / camara kI rAjadhAnI kA bhI pramANa itanA hI hai| isakA pramANa kahanevAlA pATha isa prakAra se hai-'ega joyaNasayasahassaM AyAmaM vizkhaMbheNaM' arthAt camaracaMcA rAjadhAnI kA pramANa AyAma aura viSkambha kI apekSA 1 lAkha yojana ko hai / dvitIyazataka ke aSTama uddezaka meM 'jambUddIvapamANA' aisA kahA hai / so yaha rAjadhArI jaMbUdIpa ke barAbara hai| vaha pramANa isa prakAra se hai-'tiNi joyaNasayalahassAI solasayasahassAI donni ya sattAvIse joyaNasae tini ya kose aTThAvIsaM ca dhaNusaMyaM terasaya aMgulAI addhaMgulayaM ca kiMci visesAhiyaM parikkheveNa sthAna 52 vaizayanendra vaizayana malinA "balicaMcAnAmaM rAyahANI paNNacA" mAliyA nAmAnI matinI sayAnI pAnu khu cha, "ege joyaNasayasahassa pamANaM taheva jAva balipeDhassa" mA paliyA yAnInu prabhAra se lAkha jananuM che. amarendranI rAjadhAnInuM pramANu batAvanAra pATha A pramANe che. "egaM joyaNasayasaharasaM AyAmavikkhaMbheNaM' arthAta yamaranI sasa dhAnInuM pramANa AyAma laMbAI ane viSkabha pahoLAInI apekSAe ja eka sAma yojAnu che. bhI zatanA mAmA dezAmA "jamvRdvIpapramANA" evuM kahela che, tethI A rAjadhAnI jaMbudvIpanI barAbara jabUdvIya saMbaMdhI prabhA mA pramANe cha-tiNNi joyaNasayasahassAI solasa ya sahassAI doni ya savAvIse joyaNasae tinniya kose aTThAvIsa dhaNusayaM terasayaaMgulAI addhaMgulayaM ca kiMcivisesAhiMya parikkheveNa paNNat" 3 asAma 16 saya 12 2 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA TIkA za0 16 u0 9 sU0 1 vairocanendravalivaktavyatA 315 aSTAviMzaM ca dhanuHzatam (128) trayodazAGgulAni ardhAGgulam ca kiJcidvizepAdhikam parikSepeNa prajJaptam saptaviMzatyuttarazatadvayAdhikaSoDazasahasrAdhika lakSatraya (3,16,277) yojanAni tadupari trayaH krozAH, aSTAviMzatyadhikaikazata (128) saMpakAni dhanUMSi punazca tadupari kiJcidvizeSAdhikAni sArddhatrayodaza (13||) aMgulAni iti jambUdvIpapramANam etAvatpramANaparimito valicazcA rAjadhAnyAH parikSeSo varttata itibhAvaH / 'jAva balipeTassa' yAvat bali pIThasya rAjadhAnyAH pramANakathanAnantaram prAkArakapizIrSakadvAropakArikALayanamAsA dAvataMsakadharma sabhopapAtasamAhRdAbhiSekasabhAvyavasAyasabhAdInAM pramANaM tAvadvAcyaM yAvadvalipIThasya etaca jIvAbhigamasUtragata vijayadevAdhikAravadavaseyam / 'uvavAo' upapAtaH upapAtasabhAyAM balerupapAtavaktavyatA vAcyA sA 'caivam 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM valIvairoiNide ahuNovavannamettara samANe paMca paNNatta' 3. lAkha 16 hajAra 2 sau 27 yojana (316227) 3 koza 129 dhanuSa aura 13 // aMgula kucha adhika yaha jaMbUdvIpa kI paridhi kA pramANa. hai / itane pramANa parimita isa balicaMcA rAjadhAnI kA parikSepa. hai / 'jAva balipedassa' yaha kahA hai ki rAjadhAnI ke pramANa kathana ke anantara prakAra kapizIrSaka, dvAra, upakArikAlayana, prAsAdAvataMsakaM, sudharmAsabhA, upapAta sabhA, hRda, abhiSeka sabhA, vyavasAyasabhA ina sabake pramANa kA kathana balipITha ke pramANa taka kara lenA cAhiye / yaha saba jIvAbhigama sUtragata vijayadeva adhikAra se jAnanA cAhiye / 'uvavao jAva AyarakkhA' upapAta yAvat AtmarakSaka ye saba pUrvavat jAnanA cAhiye - tAtparya kahane kA yaha hai ki upapAta sabhA meM bali ke upapAta kI vaktavyatA isa prakAra se kahanI - 'teNaM kA leNaM teNaM samaeNaM balI vaha aseA 27 satyAvIsa gaiAjana (316227) 3 kAza 128 ekaseA aThyAvIsa dhanuSa ane sADAtura 13mA AMgaLathI kaMIka adhika ja mudbIpanI paridhi (mApa) che. yA abhAvANI mA maviyayA rAjdhAnInA parikSeya che. "jAva bali peThassa" mA prabhA mhyu che rAjadhAnInA prabhAnu uthana aryA pachI ara kapIzIka, dvAra, upakArikAlayana, prAsAdAvata...saka, sudharmAMsabhA, upapAta sabhA hRda, abhiSekasalA, ane vyavasAya sabhA A badhAnA pramANanuM kathana khali pIThanA pramANu sudhI samajI levu'. AnuM saghaLu" kathana jI vAbhigama sUtramAM vinaya dveSanA adhikAra prabhAsamala bevu " utravAo jAva AyarakhA" upapAta cAvat AtmarakSaka e badhA pahelAnI jema samajavA kahevAnuM tAtpaya e che ke upAta sabhAmAM khalinA upapAtanuM traNana A pramANe kahevuM Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne vihAe pajjattIe pajjattibhAvaM gacchaI' ityAdi / 'jAva AyarakkhA' yAvadAtmarakSakAH, iha yAvatpadena abhiSeko'laMkAragrahaNaM pustakAdivAcanaM sudharmasabhAgamanaM tatrasthasya tasya sAmAnikA apramahiSyA parpado'nIkAdhipataya AtmarakSakAca pArzvato nipIdantIti satra vaacym| etadviSayakamUtrAtidezamAha-'savvaM taheva niravasesaM sarva takSetra niravazeSam / sarvathA sAmyatA parihArArthamAha-'navaraM' ityAdi / 'navaraM sAtiregaM sAgarIvamaM ThiI panattA' navaram vizepastvayaM sAtirekaM sAgaropamaM sthitiH prajJatA, ayaM bhAvaH camarasya sAgaropamaM sthitiH prajJatA valestu sAtirekaM sAgaropamaM sthitiH prajJaptA iti vaktavyam 'sesaM taM ceva jAva valI vairoya. ziMde valI baharoyaNide' zeSa tadeva yAvara valivairocanendro vali rocanendraH / royaNide ahuNovavannamettae samANe paMcavihAe pajjattIe pajattibhAvaM gacchacha' ityAdi / 'jAva Aparakkhe' ke hala yAvatpada se abhiSeka, alaM. kAra grahaNa pustakAdikA vAcana sudharmAsabhA meM gamana, vahAM baiTha jAne para isakI donoM ora sAmAnikoM agramahiSiyoM pariSadoM anIkAdhipa. tiyoM evaM AtmArakSakoM kA baiTha jAnA 'yaha sagha kathana kara lenA cAhiye aisA kahA gayA hai yahI vAta 'savvaM taheva niravasesaM' ila sUtra dvArA samajhAI gaI hai| isa kathana meM jahAM antara hai vaha 'nagharaM sAtirega sAgarovama ThiI panattA' isa sUtra dvArA prakaTa kiyA gayA hai / isameM yaha kahA gayA hai ki camara kI sthiti eka sAgaropama kI kahI gaI hai-taba ki bali kI sthiti eka sAgaropama se kucha adhika kahI gaI hai| sesaM taM ceva jAvabalI caharoyaNiMde balI vahazeyaNide' pAkI kA aura saba kathana ye dhairocanendra pali haiM, ye vairocanendrabali hai yahAM taka ke pUrvokta kathana ke "teNa kAleNaM teNaM samaeNaM balI vairoyaNiMde ahaNovavaNNamettae samANe paMca vihAe pajjattIe pajjattibhAva gacchai--ityAdi jAva AyarakkhaM" mA yAvat 54thA abhiSeka, alaMkAra grahaNa pustaka vigerenuM vAMcana, sudharmAsabhAmAM gamana, ane tyAM beThA pachI tenI banne bAju sAmAnaka deva amahiSIe anIkAdhiptaamaa bhane mAmarakSanu mesI 1 mA saghaNu 4thana sabhA ra pAta "savvaM taheva niravasesa" sUtra dvArA 4thu cha. me 4thanamA vizeSatA cha. te "navaraM sAtiregaM sAgarovamaM liI paNNattA" sUtrathA pragaTa karI che. AmAM e pramANe kahyuM che ke amaranI sthiti eka sAgarepama kahI che ane balinI sthiti eka sAgaropamathI jAjerI kahI che. "sesaM te ceva jAva, balivairoyaNide balIvairoyaNiMde" . mADInu bhAnu tamAma Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u09 sU0 1 vairocanendravalivaktavyatI 317 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte !' tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta ! 'jAva vidarai' yAvadviharati, he bhadanta ! baleviSaye yad devAnupiyeNa kathitaM tat evameva-satyameva ityukvA bhagavAn gautamo bhagavantaM namaskRtya saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayana viharatIti |mu0 1 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-masiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadyapadhanakagranthanirmApaka, . vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAlyAyAM vyAkhyAyAM SoDazazatake navamoddezakaH smaaptH||16-9|| anurUpa jAnanA cAhiye / 'sevaM bhate ! sevaM bhaMte ! isa saba kathana ko sunakara gautama ne prabhu se kahA hai| 'he bhadanta! Apa devAnupriya ne jo bali ke viSaya meM kathana kiyA hai, vaha sarvathA satya hI hai, he bhadanta ! Apa devAnupriyane jo bali ke viSaya meM yaha kathana kiyA hai vaha sarvathA satya hI hai| aisA kahA aisA kahakara phira ve gautama 'yAvat viharati' tapa aura saMyama se AtmA ko vAsita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gye| suu01|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAja kRta "bhagavatIsatra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke solahaveM zatakakA // navavA uddezaka samApta // 16-9 // kathana vairocanendra balI che. tyAM sudhInuM pUrvokata kathana anusAra samajI levuM. "seva bhaMte sevaM bhaMte ! ti" mA saghaNu 4thana sainjAna gautama svAmI prabhune kahyuM ke he bhagavan A5 devAnupriye balinA viSayamAM je kathana karyuM che. te sarvathA satya che. he bhagavad Ape je kathana karyuM che. te yathArtha che. tema sIna pachI ta gautama svAmI "yAvat viharati" tapane sayabhathA mAtmAna vAsita karatAM thakA pitAnA sthAna para virAjamAna thaI gayA. e sUtra 1 | jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatI satranI prameyacandrikA vyAkhyAnA seLamA zatakane navame uddezaka samAtA16-lA Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % E bhagavatIsare atha dazamodezakA prArabhyate // navamoddezake balevaktavyatA kathitA, valizca adhijJAnavAn iti avadhijJAnasya svarUpaM saMkSepeNa marUpyate ityanena sambandhenAyAtasyAsya dazamoddezakasyedamAdimaM sUtram-'kaivihe gaM bhaMte ! ohI panattA' ityaadi| mUlam-kaivihA NaM bhaMte ! ohI pannattA goyamA! duvihA ohI pannattA ohIpadaM niravasesaM bhANiyadhvaM sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! jAva viharai |suu01|| ___ chAyA--kati vidhAH khalu bhadanta ! avadhiH prajJaptaH gautama ! dvividhA avadhi: prajJaptaH avadhipadaM niravazeSa bhaNitavyam tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta / yAvadviharati // suu01|| TIkA-'kAvihANaM bhaMte / ' kati vidhAH khalu bhadanta ! 'ohI panacA' avadhiH prajJaptaH-tatra avadhiH-avadhijJAnam avadhijJAnabhedAH kiyanta iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'duvidhA ohI panattA' dasaveM uddeze kA prAraMbha . nauveM uddezaka meM bali ke sambandha meM vaktavyatA kahI gaI hai bali avadhijJAnavAlA hotA hai-ataH isa uddeze meM sUtrakAra aba avadhijJAna ke svarUpa kA kathana karate haiN| isakA sarva prathama sUtra 'kaivihANaM bhaMte !" yaha hai-'kAvihA NaM bhaMte ! ohIpannattA' ityaadi| TIkArtha--isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'kAvihArNa bhate! ohI patnattA' he bhadanta ! avadhijJAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? arthAt avadhijJAna ke kitane bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM -'goyamA duvihA ohI pannattA' he gautama ! avadhijJAna do prakAra kA smaadeshaan| prAra* navamA udezAmAM balIndra saMbaMdhamAM kathana karyuM che. bali avadhijJAna vALa hoya che. jethI A dasamA udezAmAM sUtrakA2 avadhijJAnanuM varNana kare che tenuM paheluM sUtra nice pramANe che. - "kahavihA NaM bhave ! ohI pannattA" ityAdi TIkAI-A sUtrathI gautama svAmI avadhijJAnanA viSayamAM prabhune se pUche che , "kaivihA NaM bhaMte ! ohI pannacA," magavan ! bhavadhijJAna keTalA prakAranuM kahyuM che? eTale ke avadhi jJAnanA keTalA prakAra che. tenA uttaramA prabhu 4 cha. "goyamA duvihA sohI pannatA" gautama bhAva Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shreedrakA TIkA za0 16 u0 10 sU0 1 avadhijJAnasvarUpanirUpaNam 319 dvividhosvadhiH prajJaptaH 'ohIparyaM niravasesaM bhANiyantra' avadhipadaM niravazeSaM bhaNitavyam atra avadhisvarUpanirUpaNa prastAve prajJApanAyAstrayatriMzattamam avadhipadam adhyetavyam taccaivam- 'dubihA bhohI pacattA' dvividho'vadhiH prajJaptaH 'taM jahA ' tadyathA 'bhavavaccaiyA khaovasamiyA ya' bhavamatyayikaH kSayopazamikazca 'doha bhavapaccaiyA' dvayorbhava pratyayikaH 'te jahA' tadyathA 'devANa ya neraiyANa ya' devAnAM canairayikANAM ca 'dohaM khaovasamiyA' dvayoH kSAyopazamikaH 'taM jahA ' tadyathA 'manussANa ya paMcidipatirikkhajoNiyANa ya' manuSyANAM ca paJcendriyatiryagU kahA gayA hai / 'ohIpayaM niravasesaM bhANiyanvaM' aisA kahA gayA hai- so usakA tAtparya aisA hai ki isa avadhijJAna ke kAraNa ko spaSTa jAnane ke liye yahAM prajJApanA sUtra kA 33 vAM avadhipada paDha lenA cAhiye / jo isa prakAra se haiM - 'duvihA ohIpannattA' avadhijJAna do prakAra kA kahA gayA hai- 'taM jahA ' jo isa prakAra se hai- 'bhavapaccaiyA khaovasamiyA' bhavapratyayika aura kSAyopazamika "donhaM bhavapaccaiyA " bhavapratyayika avadhijJAna do ke hotA hai-jaise 'devANa ya neraiyANaya' devoM ke aura nairayikoM ke arthAt devoM ke aura nairayikoM ke jo avadhijJAna hotA hai vaha bhavapratyayika hotA hai| usa avadhijJAna kI utpatti meM vahAM janma lenA hI kAraNa hai / isaliye ise bhava pratyayika kaho gayA hai / tathA 'donhaM khaovasamiyA' kSAyopazamika avadhijJAna do jIvoM ko hotA hai / 'taM jahA maNussA Na ya paMcidiyatirikkhajoNi jJAna me aAranu' 'hyuM che' "ohipaya' niravasesaM bhaNiyantraM" maDiyAM sa'yUthu avadhi pada kahevu' ema kahyu che. tenu' tAtpaya e che ke, A avadhijJAnanA kAraNane spaSTa rIte jANavA mATe prajJApanA sUtramAM tetrisamu avadhi pada joI sevu. te yA abhAye che " duvidhA ohI pannacA" avadhi jJAna me ahAranu dhuM che. - taMjahA te yA pramANe che, "bhavapaccaiyA khaovasamiyA" bhava atyu, mane - kSAyopazabhI "doSNaM bhavapaccayA" bhAvapratya64, avadhi jJAna hone thAya che. prema he "devANa ya neraiyANa ya" hevAne mAne nairane arthAt devAne ane nairaikAne je avadhijJAna thAya che. te bhavapratyaIka adhi jJAna thAya che. te avadhi jJAnanI unnattimAM tyAM janma levA eja ra che. tethA tene lavapratya udhuM che. tebhana "donhaM khaovasamiyA " kSAye pasamIpa avadhijJAna e jIvAne thAya che - taMjahA - maNurasANa ya paMcediyatirikkhajoNiyANa ya" - prema hai (1) manuSyAne zAne (2) tiryaya - Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 320 yonikAnAM ca ityAdi / ayamAzayaH dvimakArakam avadhijJAnam bhavapratyayika kSAyopazamika bhedAt tatra devanArakANAM bhavapratyayikam avadhijJAnam tathA manuSyapaJcendriyatiryagyonikAnAM kSAyopazamikamavadhijJAnaM bhavatIti vizeSa jighRkSubhiH prajJApanAyAstrayastriMzattamaM padamavalokanIyam / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / ti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti hai bhadanta / avadhijJAnavipaye devAnumiyairyad niveditam tat evameva satyameva apagatasakala dopANAM tIrthakarANAM vacanasya satyatvAt 'jAva yANa ya' jaise eka manuSyoM ke aura dvitIya tiryaJcapaMcendriyoM ko tAtparya isa kathana kA aisA hai bhavamatyayika aura kSAyopazamika ke bheda se avadhijJAna do prakAra kA hotA hai / devanArakiyoM kA avadhijJAna bhava pratyayika hai aura manuSya evaM paMcendriyatiryaJcoM kA avadhijJAna kSAyopazamika hai / aura bhI isa viSaya meM vizeSa jijJAsu vyaktiyoM ko prajJApanA kA 33 va pada dekhanA cAhiye / 'secaM bhate / sevaM bhaMte / ti jAba 'viharai' he bhadanta ! Apa devAnupriyane jo yaha avadhijJAna ke viSaya meM kahA hai vaha sarvathA satya hI hai, he bhadanta ! Apa devAnupriyane jo kahA hai vaha sarvathA satya hI hai| kyoMki jinase samasta rAgAdika doSa dUra ho cuke haiM aise tIrthakaroM ke bacana asatyatA ke kAraNo ke abhAva meM 1 paMcendriyeAne kahevAnA bhAva e che ke bhavapratyaIka ane kSAApazamika nA bhedathI A avadhijJAna e prakAranA kahyuM che deva ane nAkiyAnuM avadhijJAna bhavapratyaIka che. ane manuSya ane pacendriya tiyAne thavA ' vALuM avadhijJAna kSAyeApazamika che. A viSayamAM vizeSa jANavAnI icchA vANAye ajJAyanA sUtra 43 bhu' yaha le bevu. "seva bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti jAva viharaha" he bhagavan ! nyAya devAnupriye avadhijJAnanA viSayabhAM ne A varNana karyuM" che. te suthA satya che. he bhagavan! Ape kaheluM A saghaLu kathana dareka rIte sAcu' ja che. kema ke jenA rAgAdiSTa saghaLA dASA dUra thaI cUkayA che. tevA tirthaMkarAnA vacana asatya hAtA ja nathI. eTale ke dareka rIte satya ja hAya che. A pramANe kahIne te gautama svAmIe prabhune Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokA za016 u0 10 sU0 1 avadhijJAnasvarUpanirUpaNam 321 viharaI' yAvadviharati ityuktvA gautamo bhagavantaM vandate namasyati vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatItibhAvaH ||muu0 1 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagavallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhApAkalitalalitakalApAlApakamavizuddhagadhapadhanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara - pUjya zrI ghAsIlAlabaviviracitAyAM zrI "bhagavatImatrasya" prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM SoDazazatake dazamoddezakA smaaptH||16-10|| satya hote haiN| aisA kahakara gautama ne bhagavAn ko vandanA kI namaskAra kiyaa| vandanA namaskAra karake phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // suu02|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke solahaveM zatakakA dasavAM uddezaka samatA // 16-10 // vaMdanA karI namaskAra karyA. vaMdanA namaskAra karIne te pachI teo saMyama ane tapathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA. e sUtra 1 che jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA seLamA zatakane dasame udeze samApta 16-1thA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 bhagavatIsare atha ekAdazodezaH prArabhyate / dazamodezake avadhiruktaH ekAdazodezake tu avadhimahizepaH ucyate ityevaM sambandhena AyAtasyaikAdazoddezakasya idamAdiyaM sUtram-'dIvakumArA gaM bhaMte ityAdi / mUlam-dIvakumArA f bhaMte ! lavve samAhArA savve samussAsa nistAsA ? No iNaTe sasaTe, evaM jahA paDhamasae viiyauddesae dIvakumArANaM vattavvayA taheva jAva samAuyA smussaasnistaasaa| dIvakumArANaM bhaMte! kai leslAo pannatAo? goyamA ! cattAri leslAo pannattAo taM jahA kaha lessA jAva teulessaa| eesiM gaM bhaMte ! dIvakumArANaM kaNhalessANaM jAva teulessANaya kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA goyamA ! savvattho vA dIvakumArA teulesA kAulessA asaMkhejaguNA nIlaleslA visesaahiyaa| kaNhalessA disesAhiyA eesi NaM bhaMte ! dIvakumArANaM kaNhaleslANaM jAtra teulessANa ya kayare kayarehito appaDDiyA vA mahaDDiyA vA goyasA! kaNhalessAhito nIlalessA mahaDDiyA jAva savva mahiDriyA teulessaa| sevaM maMte! sevaM bhaMte! jAba viharai ||suu0 1 // solame sae ekArasamo uddeso smtto|| chAyA-dvIpakumArAH khalu padanta ! sarve samAhArAH sarve samocchvAsaniHzvAsAH ? nAyamarthaH samarthaH evaM yathA prayagazatake dvitIyoddezake dvIpakumArANAM vaktavyatA tathaiva yAvat samAyupaH smocchvaasnivaasaaH| dvIpakumArANAM bhadanta ! kati lezyAH prajJatA, gautama ! catasraH lezyAH prajJaptAH, tathathA kRSNalezyA yAvat tejolezyA / eteSAM khalu bhadanta ! dvIpakumArANAm kRSNalezyAnAM yAvata tejolezyAnAM ca katare katarebhyo yAvada vizeSAdhikA vA, gautama ! sarvastokA dvIpakumArA: tejolezyAH, kApotalelyA asaMkhyeyaguNAH, nILalezyAH Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u011 sU01 dvIpakumArANAM AhArAdini0 323 vizeSAdhikAH, kRSNalezyAH vizeSAdhikAH / eteSAM khalu bhadanta / dvIpakumArANAM kRSNalezyAnAM yAvat tejolezyAnAM ca katare katarebhyo'lpaddhikA vA 'mahaddhikA pA, gautama ! kRSgalezAtaH nIlalezyAH maharddhikA yAvat sarvamahardikAH tejolezyAH , tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! yAvad viharati |mu0 1 // zoDazazatake ekAdazoddezakaH samAptaH // TIkA-'dIpakumArANa maMte !' dvIpakumArA: khalnu bhadanta ! 'savve samAhArA' . sarve samAhArA:-samA-ekaprakArakA AhAro yeSAM te samAhAraH, 'savve samussAsa nissAsA' sarne samocchyAsaniHzvAsAH sarveSAM dvIpakumArANAm AhArocchvAsa nizvAsA ekaprakArakA eva bhavanti kimiti praznaH / bhagavAnAha-'No iNaDhe sama? nAyamarthaH samarthaH AhArazvAsanizvAsAH na sarveSAM dvIpakumArANAM samAnA gyArahave uddeze kA prAraMbha daza- uddeza meM avadhijJAna ke viSaya meM kathana kiyA gayA hai aba isa ekAdaza- udeze meM avadhijJAnavAloM meM jo vizeSatA hai vaha prakaTa kI jAtI hai soilI limitta ko lekara 11veM uddezaka ko prArambha kiyA gayA hai isakA sarva prathama sUtra 'dIvAmArANaM bhaMte ityAdi hai'dIvakumArANaM bhaMte ! lanne samAhArA savve samullAsanistAsA' ityaadi| ___TIkArtha-isa sUtra dvArA gautamane prabhu se aisA pUchA hai ki-'dIvakumArA NaM bhaMte !' he bhadanta ! jitane bhI bIpakumAra hai ve 'savve samA. hArA' sapa kyA samAna AhAravAle haiM-arthAt eka prakAra ke AhAravAle hai ? 'sance samustAsanistAsA' eka hI prakAra ke ucchvAsa niHzvAsa vAle haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'No iNaSTe samahe' agIyAramo udezAne prAraMbha dasamA uddezAmAM avadhijJAnanA viSayamAM kathana karavAmAM AvyuM che. have A agIyAramA udezAmAM avadhi jJAnavALAomAM je vizeSatA che te prakaTa karavAmAM Avaze e nimittane laIne A agiyAramA udezAne prAra' 42vAmA mA che tanu"prathama sUtramA prabhArI cha--"dIvakumArA gaM bhaMte / savve samAhArA savve samussAsanissAsA" yA Al-mA sUtrathA gautama svAbhIme prabhu me pUchayu -"dIva kumArA NaM bhaMte !" u lagapana 28mA dviipmaare| che te "savve saMmahArA" mA zu samAna sAhArANA cha ? "savve samussAsanissAsA" 80 prakAranA ucazvAsa niHzvasavALA che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 324 bhagavatI sUtre ityarthaH / ' evaM jahA paDhamasae biiyauddesara dIvakumArANaM vattantrayA tadeva' evaM yathA prathamazatake dvitIyadeza ke dvIpakumArANAM vaktavyatA tathaiva dvIpakumArasyAhArAdiviSaye yenaiva rUpeNa vaktavyatA kathitA tathaiva tenaiva prakAreNa atrApi vaktavyA iti, kiyatparyantaM tatrAha - 'jAna' ityAdi / 'jAva no samAhArA no samuhasAsanissAsA' yAvat no samAhArA no samocchvAsaniHzvAsAH ucchvAsaniHzvasA dhikAraparyantaM prathamazatakIyadvitIyodezaka vRttAnto'tra vAcya ityarthaH / 'dIva kumArANAM bhaMte ! kailessAo pannatAo' dvIpakumArANAM bhadanta ! kati lezyAH prajJatAH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / ' goyamA / ' he gautama ! 'cattAri lessAo pannattAo' catasraH lezyAH prajJaptAH 'taM jahA ' tadyathA 'kaNhalessA jAva he gautama! yaha artha samartha nahIM hai / arthAt saba dvIpakumAroM kA AhAra, evaM ucchravAsa niHzvAsa samAna nahIM hotA hai / 'evaM jahA paDhamasae viya uddesae dIvakumArANaM vaktavyA taheva jAva samAuyA samussAsanissAsA' isa viSaya meM jaisA kathana prathamazataka ke dvitIya uddezaka meM dIpakumAroM kI vaktavyatA meM pahile kahA jA cukA hai usI prakAra kA kathana yahAM para bhI isa viSaya meM kara lenA cAhiye / yAvat ve na samAna AhAravAle hote haiM aura na samAna ucchavAsa niHzvAsavAle hote haiM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM - 'dIvakumArANaM bhaMte! kaile - ssAo panantAo' he bhadanta / dvIpakumAroM ke kitanI leiyAe~ kahI gaI hai ? uttara meM prabhu ne kahA hai ki 'goyamA' he gautama | 'cattAri lessAo paNNattAo' dvIpakumAroM ke cAra lezyAe~ kahI gaI haiM / 'taM svAbhIne 4De che De "No iNaTTe samaTTe" he gautama yA artha samartha nathI arthAt badhA dvIpakumAronA mAhAra ane ucchvAsa niHzvAsa sarakhA hotA tethI "evaM jahA paDhamasae viie uddesae dIvakumArANaM vatavyatA taddeva" yA viSayabhAM nevu athana paDelA zatamnA bhIla uddezAbhAM dvIpahubhAzanA kathanamAM pahelA kahevAmAM Avyu' che eja rItanu' kathana A viSayamAM ahiM paNa samajI levu. cAvat te samAna AhAravALA hAtA nathI temaja samAna ucchvAsa ni:zvAsavALA paNa hAtA nathI. have gautama svAmI prabhune evu bhUche che -- "dIvakumArANaM bhaMte kailerabAo paNNattAo" De bhagavan dviipkumArAne keTalI lesyAo kahI che? tenA uttaramAM prabhue kahyuM che kegoymaa ! he gItabha "cattAri lessAo paNNattAo" dvIpakumArIne bhA yAra Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u011 sU0 1 dvIpakumArANAM AhArAdini0 325 teulessA' kRSNalezyA yAvat tejolezyAH bhavanti tAH kRSNakApotanIlatejolezyAkhyAH imAzcatasro lezyAH dvIpakumArANAM bhavantItyarthaH 'eesiM NaM bhaMte !' eteSAM dvIpakumArANAM khalu bhadanta ! 'dIvakumArANaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya' dvIpakumArANAM kRSNalezyAnAM yAvat tejolezyAnAm , kRSNA cAsau lezyA iti kRSNalezyA sA vidyate yeSAM te kRSNaLezyA' tepAm / atra yAvatpadena kApo. talezyA nIlalezyayograhaNam 'kayare kayarehito jAva visesAhiyA' katare katarerebhyo yAvad vizeSAdhikAH atra yAvatpadena 'appA vA bahuyA vA tullA vA' itya. nayohaNam / eteSu kRSNAdilezyAvatsu dvIpakumAreSu kepAM kebhyaH alpatvaM bahusvaM tulyatvaM vizeSAdhikattamityarthaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA!" jahA' jo isa prakAra se haiM 'kaNhaleslA jAva teulessA' kRSNalezyA yAvat-nIla kApota aura tejolessaa| _ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-eesiM NaM bhaMte ! 'dIvakumArANaM kaNhalessANaM jAca teulessANa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA' he bhadanta ! kRSNalezyAvAle bIpakumAroM meM yAvat tejolezyAvAle dvIpa. kumAroM meM kauna lezyAvAle kauna lezyAvAloM se yAvat vizeSAdhika haiM ? yahAM pahile yAvat zabda le kapotalezyA aura nIlalezyA kA grahaNa huA hai / tathA dUsare yAvat zabda se 'appAcA bahuthA vA tullA vA ina padoM kA grahaNa huA hai| tAtparya aisA hai ki ina kRSNAdi lezyAvAle dIpakumAroM meM kauna lezyAvAle dvIpakumAroM meM kauna lezyAvAle chIpa. kumAra kinakI apekSA tulya haiM ? aura kinakI apekSA vizeSAdhika shyaame| hI . 'taM jahA"-2 .mA prabhAra cha. "kaNhalessA jAva teulessA" by bezyA yAvat nIta, ApAta bhane vezyA ve gautama sabhI prabhune me pUcha cha -"dIvakumArANa kaNhalessANaM jAya ulessANaM ya kayare kayarahito jApa visesAhiyA" . sagan ra zyApANA, dvIpakumAramAM yAvat te vezyAvALA dvIpakumAromAM kaIlezyAvALA, kaI lezyAvALAthI yAvata vizeSAdhika che? ahiyAM pahelA yAvat zabdathI kapilezyA ane nIlezyAnuM grahaNa thayuM che. ane bIjA yAvat zabdathI "appA vA bahuyA vA tulA vA" mA pahanu akhae thayu che. pAne hetu se che ke-A kRSNa vigere lezyAvALA dvIpakumAremAM kaI vezyAvALA dvIpakumAra jenAthI alpa che? konAthI vadhAre che? ane kenI tulya (barAbara-sarakhA) cha ? gana anAthI vizeSAdhi cha ? ten| uttaramA prabhu 4 cha -"goyamA" Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 bhagavatIsUtra ityarthaH / evaM jahA paDhamasae biiyauddesae dovakumArANaM vattabdhayA tahetra' evaM yathA pathamazatake dvitIyodezake dvIpakumArANAM vaktavyatA tathaiva dvIpakumArasyAhArAdiviSaye yenaiva rUpeNa vaktavyatA kathitA tathaiva tenaiva prakAreNa atrApi vaktavyA iti, kiyaryantaM tatrAha-'jAva' ityaadi| 'jAva no samAhArA no samussAsanissAsA' yAvat no samAhArA no samocchvAsaniHzvAsAH ucchvAsaniHzvasAdhikAraparyantaM prathamazatakIyadvitIyoddezakakRttAnto'tra vAcya ityarthaH / 'dIvakumArANAM bhaMte ! kailessAo pannattAo' dvIpakumArANAM bhadanta ! kati lezyAH prajJaptAH / bhagavAnAha-'goyamA' ityaadi| 'goyamA / ' he gautama ! 'cacAri lessAo pannattAbho' catasraH lezyAH prajJaptAH 'taM jahA' tadyathA 'kaNhalessA jAva he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| arthAt saba dvIpakumAroM kA - AhAra, evaM ucchvAsa niHzvAsa samAna nahIM hotA hai| evaM jahA paDhamasae viiya uddesae dIvakumArANaM vattavyayA taheva jAva samAuyA samussAsanissAsA' isa viSaya meM jaisA kathana prathamazataka ke dvitIya uddezaka meM bIpakumAroM kI vaktavyatA meM pahile kahA jA cukA hai usI prakAra kA kathana yahAM para bhI isa viSaya meM kara lenA caahiye| bhAvat ve na samAna AhAravAle hote haiM aura na samAna ucchvAsa ni:zvAsavAle hote haiM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'dIvakumArANaM bhaMte! kailessAo pannattAo' he bhadanta ! dvIpakumAroM ke kitanI lezyAe~ kahI gaI hai ? uttara meM prabhu ne kahA hai ki 'goyamA' he gautama! 'cattAri. lessAbho paNNasAo' dIpakumAroM ke cAra lezyAe~ kahI gaI haiM / 'taM svAbhAna 4 cha , "No iNadve samaDhe" gautama yA matha sabhatha nayA arthAt badhA dvIpakumArane AhAra ane ucchavAsa nizvAsa sarakhA hatA tathA "eva jahA paDhamasae viie uddesae dIvakumArANaM vacavyatA saheva" mA viSayamA 24thana paDezana bhI dezAmA dvIpamAzanA kathanamAM pahelA kahevAmAM AvyuM che eja rItanuM kathana A viSayamAM ahiM paNa samajI levuM yAvat te samAna AhAravALA hotA nathI temaja samAna uzvAsa ni:zvAsavALA paNa hotA nathI. have gautama svAmI prabhune evuM pUche cha --"dIvakumArANaM bhaMte kaistrAo paNNatAo" . sagana bii5kumAne keTalI vezyAe kahI che? tenA uttaramAM prabhue kahyuM che kegoymaa ! 8 gautama "cattAri lessAo paNNattAoM" dvIpamAza mA yAra Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u011 sU0 1 dvIpakumArANAM AhArAdini0 325 'teulessA' kRSNalezyA yAvat tejolezyAH bhavanti tAH kRSNakApotanIlatejolezyAkhyAH imAzratatro lezyAH dvIpakumArANAM bhavantItyarthaH 'eesi NaM bhaMte !' eteSAM dvIpakumArANAM khalu bhadanta | 'dIvakumArArNa kaNhalessANaM jAva teulessANa ya' dvIpakumArANAM kRSNazyAnAM yAvat tejolezyAMnAm, kRSNAM cAsau lezyA iti kRSNalezyA sA vidyate yeSAM te kRSNazyAH teSAm / atra yAvatpadena kApotazyA nIlalezyayorgrahaNam 'kayare kamarehiMto jAva visesAhiyA' katare katarerebhyo yAvad vizeSAdhikAH atra yAvatpadena 'appA vA bahuyA vA tulA vA' ityanayorgrahaNam / eteSu kRSNAdilezyAvatsu dvIpakumAreSu keSAM kebhyaH alpatvaM bahusvaM tulyatvaM vizeSAdhikatvamityarthaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA ' jahA' jo isa prakAra se haiM 'kaNhalessA jAva teulessA' kRSNalezyA yAvat-nIla kApota aura tejolessA / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- eesi NaM bhaMte! 'dIvakumArANaM kaNhalessANaM jAca teulessANa ya kayare kaparehiMto jAva visesAhiyA' he bhadanta ! kRSNazyAvAle dvIpakumAroM meM yAvat tejolezyAvAle dvIpa1. kumAroM meM kauna lezyAvAle kauna leiyAvAloM se yAvat vizeSAdhika haiM ? yahAM pahile yAvat zabda se kapotalezyA aura nIlalezyA kA grahaNa huA hai| tathA dUsare yAvat zabda se 'appAvA bahudhA vA tullA vA' ina padoM kA grahaNa huA hai| tAtparya aisA hai ki ina kRSNAdi leiyAtrAle arekumAroM meM kauna lezyAvAle dvIpakumAroM meM kauna leiyAvAle dvIpakumAra kinakI apekSA tulya haiM ? aura kinakI apekSA vizeSAdhika bezyAma uhI . ' taM jahA " - sA abhAye che. "kuNDalessA jAva teulessA" dhRSNu bezyA yAvat nIsa, ayota bhane telebezyA have gautama svAbhI alune khevu che che - "dIvakumArANaM kaNTleskhANaM jAva teuleskhANaM ya kayare kayarehiM to jAva visesAhiyA" he lagavan dhRSNu yezyAvANA, dvIpakumArAmAM yAvat tejovezyAvALA dvIpakumArAmAM kailezyAvaLA, kaI lezyAvALAthI cAvat vizeSAdhika che ? ahiyAM pahelA yAvat zabdathI peAtalezyA ane nIlalezyAnuM grahaNu thayu' che. ane khIjA cAvat zabdathI "appA vA bahuyA vA tulA vA" mA yahonuM zraNu thyu che. hevAnA hetu bhe che ke-A kRSNa vigere lezyAvALA dvIpakumArAmAM kai lesyAvALA dvIpakumAra kAnAthI alpa che ? kAnAthI vadhAre che? ane kAnI tulya (kharAkhara-sarakhA) che ? bhane anAthI vizeSAdhiH che ! tenA uttarabhAM alu ! che ! - " goyamA " Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre he gautama ! 'savvayovA dIvakumArA te ulessA' sarvastokA dvIpakumArAH tejoleza sapeikSayA tejolezyAvanto dvIpakumArA alpA ityarthaH, tadapekSayA 'kAu. lessA asaMkhejjaguNA' kApotikaLezyA asaMkhyeyaguNAH, tejolezyApekSayA kApotikalezyAnto dvIpakumArA asaMkhyeyaguNA adhikA ityarthaH / 'nIlalessA visesAhiyA' nIlalezyA vizeSAdhikA kApovikalezyAvad dvIpakumArApekSayA nIralezyAvanto chIpakumArA adhikA ityarthaH 'kaNilessA visesAhiyA' kRSNa lezyAH vizeSAdhikAH nIlalezyAyuktadvIpakumArApekSayApi kRSNalezyAvanto ... dvIpakumArA vizeSAdhikA iti, tadayaM niSkapaH sarvato'dhikAH kRSNalezyAvantaH, tatonyUnA niilleshyaavnt| tadapekSayA'lpAH phApotikalezyAvantaH, tato'pi alpAH tenolezyAvantaH iti paramparayA sarvastokatvaM tejolezyAvatAmiti, uktam haiM ? isake uttarameM prabhu kahate haiM-'goyamA ! 'savvatyo vA dIvakumArA teuleslA' sabakI apekSA bahuta kama tejolezyAvAle dIpakumAra hai, inakI apekSA 'kAulessA asaMkhejjaguNA 'kApotikalezyAvAle dIpakumAra asaMkhyAtaguNita haiN| 'nIlaleslA visesAhiyA' nIlalezyAvAle dIpa. kumAra kApotikalezyAvAle dIpakumAroM kI apekSA vizepAdhika haiN| 'kaNhalessA cisetAhiyA' 'nIlalezyA yukta dvIpakumAroM kI apekSA bhI kRSNalezyAvAle dvIpakumAra vizeSAdhika haiM / niSkarSa isa kA aisA haisaba se adhika kRSNalezyAvAle dvIpakumAra haiM inase kama nIlalezyAghAle dvIpakumAra haiN| inakI apekSA alpa kAgetika lezyAvAle dIpakumAra haiN| aura ina le bhI alA tejolezyAvAle dIpakumAra haiN| isa prakAra paramparA se saba se kama tejolezyAvAle haiN| ataH 'samvatyo thA dIvakumArA teulessA aisA kahA hai| 7.gautama "savvattho vA dIvakumArA teulessA" yAnI apekSA dIpabhAra mAchI tanavezyAvA che. tenAthI "kAulessA asaMkhejjaguNA" ayAta zyAmA 54bhAra abhyAta ge| cha. "nIulesyA visesAhiyA" nIta sazyAvANImAzathI vizeSAdhi cha. "kaNhassA vikhesAhiyA' nAva lezyAvALA dvIpakumArathI paNa kRSNa zyAvALA dvIpakumAre vizeSAdhika che. Ane sAra e che ke badhAthI kRSNa lezyAvALA dvIpakumAra adhika che. tenAthI ochA nIlezyAvALA dvIpakumAra che. tenI apekSAthI kApatikalezyAvALA dIpakumAra alpa che. ane tenAthI paNa alpa tejalezyAvALA dvIpakumAra che. A rIte paraMparAnusAra badhAthI kama tejezyAvALA dvIpakumAra che. eTalA Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u011 sU0 1 dvIpakumArANAM AhArAdini0 327 'sambatyo vA dIvakumArA teuletsA' iti / 'eesiM NaM bhaMte / eteSAM khalu bhadanta ! 'dIvakumArAMNaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya' dvIpakumArANAM kRSNalezyAnAM yAvat tenolezyAnAM ca, atra yAvatpadena kApotanIlalezyayoH saGgrahaH 'kayare kayarehito apaDiyA vA mahaDiyA vA' katare katarebhyo'lpaddhikA vA mahaddhikA vA, eteSu catulezyAvatsu madhye kepAmalpaRddhikatvaM keSAM mahARddhisvamiti maznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'kaNhalessAhito nIlalessA mahaDiyA' kRSNalezyebhyo nIlalezyA mahardikAH kRSNalezyAyukta dvIpakumArApekSayA nILalezyAvanto dvIpakumArAH atizayita Rddhimanto bhavantItyarthaH kiyatparyantaM maharddhikatvatAratamyaM vaktavyaM tabAha-jAva' ityAdi / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'eesiNaM bhaMte ! dIpakumArANaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya kayare kayarehito appaDiyA vA mahaDDiyA vA' he bhadanta ! ina kRSNalezyAvAle yAvata tejolezyAvAle dvIpakumAroM meM se kauna lezyAvAle bIpakumAra kina lezyAvAle dIpakumAroM kI apekSA maharddhika haiM, aura kauna lezyAvAle dIpakumAroM kI apekSA alparddhika haiM ? arthAt ina cAra lezyAvAle dIpakumAroM ke bIca meM kina dvIpakumAroM kI Rddhi mahAna hai aura kina kI Rddhi alpa hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! kaNhalessAhito nIlalessA. mahaDiyA jAva sakSa mahaDiyA teulessA' he gautama ! kRSNalezyAvAle dvIpakumAroM kI apekSA nIlalezyAvAle dvIpakumAra maharddhika haiM yAvat bhATe "savvastho vA dIvakumArA teulessA" tannevezyApAra sIthA mech| cha. se prabhArI ghuche. va gautama svAmI prasune me pUche che , "eesi NaM bhaMte ! dIvaka'mArANaM kaNhalessANaM jAva teulesvANaya kayare kayarehito appaDDiyA vA mahadiyo vA" gavan ! vezyAvANA yAvat veshyaavaadii5kumAremAM kaIlezyAvALA dvIpakumAra kaIlezyAvALA dvIpakumArothI mahAjAtivALA che. ane kaIlezyAvALA dvIpakumArothI alpAddhivALA che? eTale ke kenI trAddhi adhika che. kenI trAddhi tulya te? ane konI vizeSAdhika che. arthAta A cAra vezyAvALA dvIpakumAramAM kayA dvIpakumAranI Rddhi mahAna che? ane kenAddhi alpa che? gautama svAmInA A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke"goNymaa! kaNhalesAhito nIlalessA mahaDUDhiyA jAva savvamahaDhiyA teulessA" he gautama kRNalezyavALA dvIpakumArethI nalalezyA dIpakumAra mahAddhivALA . Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 bhagavatIsatre 'jAva savvamahaDriyA teulessA' yAvat sarvamaharddhikAsvejolemAH kRSNalezyA yukta dvIpakumArApekSayA nIlalezyAvanto dvIpakumArA maharddhikAH, tadapekSayA kApotikalezyAvanto mahardikAH kApovikalezyA yuktadvIpakumArApekSayA tejolezyAvanto mahaddhikAH iti sarvApekSayA atizayitamahardikatvaM tejolezyAvatAM dvIpakumArANAM bhavati sarvApekSayA albAdikatvaM kRSNalezyAvatAmitibhAvaH / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! jAba viharai tadevaM bhadanta ! tade madanta ! yAvadviharati he bhadanta ! lezyAyuktadvIpakumAraviSaye'lpamahatvaM yat yathA bhavatA pratipAdinaM gat sarva mahardika tejolezyAvAle dvIpakumAra hai| tAtparya aisA hai ki kRSNa leyAyukta dvIpakumAroM kI apekSA nIlalezyAvAle dvIpakumAra mahardika haiM, nIlalezyAvAle dvIpakumAroM kI apekSA kApotika lezyAvAle maharddhika haiM kApotika lezyAAle dIpakumAroM kI apekSA tejolezyAvAle dvIpakumAra maharddhika haiN| isa prakAra saSa kI apekSA se atizaya mahaddhikatA tejolezyAvAle dIpakumAroM meM haiM aura sabakI apekSA se atizaya alparddhikatA kRSNalezyAvAle dvIpakumAroM meM haiM / sevaM bhaMte ! seva bhaMte ! jAba viharaI' he bhadanta lezyAyukta bIpakumAroM ke viSaya meM jo alpa mahattva Apane kahA hai, vaha saba isI prakAra se hai-arthAt sarvathA satya hI hai isa prakAra kahakara gautamane bhagavAn kI vandanA kI, namaskAra kiyA, vandanA namaskAra kara phira ve che. yAvata badhAthI mahaddhika tejolezyAvALA dvIpakumAre che. kahevAno bhAva e che ke-kRNulezyAvALA dvIpakumArothI nalalezyAvALA dvIpakumAra mahAna RddhivALA che. temaja nilalezyAvALA dvIpakumArothI kApaDikalezyAvALA dvIpakumAra mahAddhivALA che. kApatalezyAvALA dvIpakumArAthI telezyAvALA dvIpakamAra mahevika che. A rIte badhI lephsAvALAothI te jelezyAvALA dvIpakumAra ghaNuM mahAddhivALA che. ane badhAthI alpaddhivALA kole mA dIpabhAra cha. "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti jAva viirai" 7 mApana lezyAvALA dvIpakumAranA viSayamAM je alpa ane mahatva Ape batAvyuM te badhuM temaja che. arthAta sarvathA satya ja che. A pramANe kahIne , gautama svAmIe bhagavAnane vaMdana karI namaskAra karyA. vaMdanA namaskAra karIne Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u011 su0 1 dvIpakumArANAmAhArAdi ni0 329 evameva sarpa satyameveti kRtyA gautamo bhagavantaM vandate namasyati vanditvA namaH sthitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti bhAvaH ||suu0 1 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadhapadhanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapadatta'jainAcArya' padabhUpita-kolhApurarAjaguruvAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjyazrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI 'bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM SoDazazatake ekAdazoddezakaH smaaptH||16-11|| saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // sU0 1 // - jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" prameyacandrikAvyAkhyAke solahaveM zataka kA gyArahavAM uddezaka samAsa // 16-11 // pachI teo saMyama ane tapathI AtmAne bhAvita karatAM thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA | sUtra 1 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA soLamA zatakane agiyAramo uddezaka samAptA16-115 bha042 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ekAdazodezakaM samApya avasarasaGgatyA dvAdazatrayodazacaturdazoddezakAn nirUpayannAha - 'udahikumArANaM' ityAdi / mUlam - udahi kumArANaM bhaMte! savve samAhArA evaM caiva sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti evaM dilA kumArA vi evaM thaNiyakumArA vi sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! jAva viharai // sU0 1|| solasame sae bArasa terasa coisa uddesA samattA 330 chAyA - udadhikumArAH khalla bhadanta / sarve samAhArAH evameva tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta / iti evaM dikkumArA api evaM stanitakumArA api tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! yAvadviharati // 01 // TIkA- 'udahikumArANaM bhaMte' udadhikumArAH khalu bhadanta ! 'sacce samAhArA ' sarve samAhArAH kim sarveSAmudadhikumArANAM samAnamevAhArAdikam iti praznaH, bhagavAnAha - 'evaM caitra' evameva dvIpakumAravaktavyatAyAM yathA kathitaM tathaiva sarvam atrApi bodhyam atrApi sarvaM pUrvavadeva imyuttaram 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / tti' zataka 16 uddezaka 12, 13, 14 ekAdaza uddeze ko samApta karake aba sUtrakAra 12 veM 13 veM aura 14 veM uddezakoM kA kathana karate haiM 'udahikumArANaM bhate ! savve samAhArA' ityAdi / TIkArtha - - ' udahikumArA NaM bhaMte | sacce samAhArA' he bhadanta ! samasta udadhikumAra samAna AhAravAle haiM kyA ? ' evaM ceva' he gautama! isa viSaya kA uttara dvIpakumAroM ke sambandha meM isa viSaya meM jo uttara diyA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye / seva bhaMte! sevaM bhaMte / tti !' seALamAM zatakanA 12, 13, 14, uddezAnA prArabha have sUtrakAra khAramAM, teramA, ne caudamAM uddezAnu` kathana kare che, 'uddikumArANaM bhaMte / savve samAhArA' ityAha / TIDArtha - 'udaddikumArA NaM bhaMte ! savve samAhArA' he bhagavan saghaNA 4* dhiSThubhAra zu saramA bhADAravAjA che ? 'evaM ceva' he gautama yA viSayA uttara dvIpakumArAnA saboMdhamAM A viSayamAM je uttara ApyA che te pramANe 4 samanvAno che 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti' he labhavan Aye ? u. Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyaryAndrakA TIkA za016 u012 sU0 1 udadhikumAraNAmAhArAdi ni0 331 tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti, he bhadanta ! yat devAnupriyeNa udadhikumAraviSaye kathitaM tadevameva-satyameva iti kRtvA gautamaH saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharati / evaM disAkumArA vi' evaM dikkumArA api evameva dikkumAra viSaye'pi sarva pUrvavadeva jJAtavyam 'evaM thaNiyakumArA vi' evaM stanitakumArA api stanitakumAraviSaye'pi evameva vaktavyam dviipkumaarvdevetibhaavH| dvIpakumArAdInAM vaktavyatA prathamazatakadvitIyoddezakavat jnyaatvyaa| 'seva bhaMte ! seva bhaMte ! jAva viharaI' tadevaM bhadanta ! 2 iti yAvadviharati he bhadanta ! dikkumArastanitakumArayorAhArAdi viSaye'tidezena yat devAnupiyarupadiSTam etatsarva mevameva satyameveti uktvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan gautamo viharatIti bhAvaH // 10 1 // iti poDazazate dvAdazatrayodazacaturdazordezakAH samAtAH / SoDazaM zatakaM samAptam // 16 // he bhadanta ! Apane jaisA kahA hai vaha aisA hI hai, he bhadanna! Apane jaisA kahA hai vaha aisA hI hai| isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gye| 'evaM disAkumArA vi' isI prakAra kA kathana dizAkumAroM kA bhI jAnanA cAhiye / 'evaM thaNiyakumArA vi' aura isI prakAra kA kathana stanitakumAroM ke sambandha meM bhI jAnanA caahiye| sevaM bhate! sevaM bhaMte ! tti jAva viharaI' he bhadanta ! ApakA yaha kathana aisA hI hai, he bhadanta ! ApakA yaha kathana aisA hI hai arthAt sarvathA satya hI hai| , isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gye| isa prakAra dIpakumArAdikoM kI vaktavyatA prathama zataka ke dvitIya uddeze meM jaisI kahI gaI hai vaisI yahAM jAnanI cAhiye / suu01|| 12, 13, 14 uddezaka samApta che te pramANe ja che. A pramANe kahIne te gautama svAmI yAvata pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA. ' evaM disA kumArA vi' mA pramANenu saghaNu 4thana hamArIna vi5. yamA sabhA. 'evaM thaNIya kumArA vi' manamA zatasamuvana stanita. ubhArAnA samayamA 5 sabhA' 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti jAva viharaI' bhagavad ApatuM A saghaLuM kathana sAcuM ja che. he bhagavana ApanuM A kathana yathArtha che. A pramANe kahIne te gautama svAmI yAvat pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA. A rIte dvIpakumAra vigerenuM varNana pahelA zatakanA bIjA uddezAmAM jevI rIte karavAmAM AvyuM che tevI ja rIte ahIM paNa saghaLuM varNana samajI levuM, 12, 13, 14, uddezaka samApta. Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - bhagavatIsUtre atha saptadazatamaM zatakaM mAramyate / ___ prathamoddezakaH vyAkhyAtaM poDazaM zana tadanantarakramaprApta saptadazaM zatakamArabhyate, tasya ca saptadazazatakasyodezakasaMgrahAya AdAveva gAthAmAha-kuMjara' ityaadi| kuMjara 1 saMjaya 2 selesI 3 kiriya 4 IsANa5 puDhavI6-7 daga8-9 vAU 10-11 / egidiya 12 nAga 13 suvanna 14 vijju 15 vAyu 16'ggi 17 sattarase // 1 // chAyA-kuMjara1 saMjayara zailezI3 kriyA IzAna 5 pRthicyudaka vAyuH 6-11 // ekendriya 12 nAga 13 suvarNa, 14 vidyu 15 dvAyu 16 agnayaH 17 saptadaze // 1 // tatra 'kuMgara' iti zreNikaputrasya kuNikarAjasya udAyinAmA isti rAjaH tAza hastirAjapamukhArthamavipAdakatvAt kuJjarAbhidhA prathamoddezakaH prathama uddeze kA prAraMbha- lolahavAM zataka vyAkhyAta ho cukA hai| aba krama prApta 17 vAM zataka prAraMbha hotA hai / isake uddezakoM ko saMgrahakara ke prakaTa karane 'vAlI yaha gAthA hai / 'kuMjara, paMjaya' ityAdi / TIkArtha--kuMjara nAmakA prathama uddezaka hai isameM zreNika ke putra kuNi. karAja ke pradhAna hAthI udAyI ko lekara saba se prathama prazna kiyA gayA hai aura usakA uttara diyA gayA hai| isI prakAra se aura bhI dUsare hAthI ke viSaya meM praznottara huA hai| ataH isa sambandha ko 'lekara isa uddeze kA nAma kucara uddeza humA hai|| . pahalA dezAne bhaabhseLamuM zataka kahevAI gayuM che. have krama prApta sasaramAM zataka prAraMbha thAya che. A sattaramAM zatakanA uddezAone saMgraha karanArI gAthA bhI pramANe che. 'kuMjara, paMjaya' ityaadi| TIkAryuM-AmAM sauthI pahele "kuMjara' nAmane pahele uddezaka che. temAM zreNika rAjAnA putra kuNika rAjAnA mukhya hAthI udAyIne uddezIne sauthI pihele prazna karavAmAM Avyo che. ane tene uttara ApavAmAM AvyuM che. ane e rIte bIjA paNa hAthionA viSayamAM praznottara thayA che. jethI A samadhana 41 dezAnu nAma '12' se prabhAe thayu:- che. . / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 pramaiyacaMndrikA TIkA za0 17 u0 1 uddazArthasaMgrahaH kathyate 1 ! 'saMjaya' iti saMyataH saMyatArthapratipAdaka: saMyatanAmako dvitIya uddezakaH 2 / 'selesi' zailezI zelezyAdivaktavyArthastRtIya uddezakaH 3 / kiriya' iti kriyAdharthapatipAdakaca kriyAnAmazcaturtha uddezakaH 4 / 'IsANa' iti IzAnAdyarthapratipAdakaIzAnanAmakaH paJcama uddezakaH 5! 'puDhavI' iti pRthivI pRthipathapratipAdakatvAt pRthivInAmakaH SaSTha uddezakA 6 / saptamazcApi etadartha / saMyata nAmakA dvitIya uddezA hai-isameM saMyata ko lekara kathana kiyA gayA hai| ataH saMyatArtha pratipAdaka hone se dvitIya uddeze kA nAma saMyata uddeza huA hai| zailezI nAmakA tRtIya uddeza hai-isameM zailezI avasthA prApta ana; gAra-ke-viSayameM praznottara haiM / ataH zailezI Adi vaktavyatA arthavAlA hone se tRtIya uddeze kA nAma zailezI uddezA huA hai| .. kriyA nAmakA caturtha uddeza hai-isameM kriyA-karma ke sambandha meM praznottara hue haiM / ataH kriyAdi artha kA pratipAdaka hone se. caturtha uddeze kA nAma kriyA uddeza huA hai| . . .. ... IzAna uddeza-usameM IzAnendra kI sudharmAsabhA ke viSaya meM meM pratipAdana kiyA gayA hai| ataH IzAnAdi arthakA kathana karanevAlA hone se isa paMcama uddeze kA nAma IzAna uddeza huA hai| . . . . - pRthivI uddeza-isameM pRthivIkAyika ke sambandha meM pratipAdana huA * "saMyama nAmane bIjo uddeza che. temAM sayatane uddeza varNana thayuM che. jethI saMyatArthonuM pratipAdaka hovAthI A bIjo uddezAnuM nAma 'sayata' se prabhArI che. , , zazI nAmane trIjo uddezaka che. temAM zilezI avasthAvALA anagI nA viSayamAM praznottara thayA che jethI zelezI vagerenuM varNana hovAthI A trIjA uddezAnuM nAma zelezI" e pramANe che. kriyA nAmane ethe uddezaka che. AmAM "kriyA karmanA saMbaMdhamAM praznottare thayA che jethI kriyA vagere arthanuM pratipAdana karanAra hovAthI A thAthA uddezAnuM nAma "kriyA e pramANe che. IzAna udeza--AmAM IzAnendranI sudharmA saMbhAnA viSayamAM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. jethI IzAnAdi arthanuM pratipAdana karanAra hovAthI A pAMcamAM uddezAnuM nAma "IzAna e pramANe che. pRthvI uddeza AmAM pRthvI kAyika jInA saMbaMdhamAM pratipAdana thayuM Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne pratipAdaka eva 7 / 'daga' iti udakam-akAyArthapratipAdako'hamo navamazcohe. zakaH 8-9 / 'vAu' iti vAyuH vAyukAyArthapratipAdako dazama ekAdazazcodezakaH 10-11 / 'egidiya' iti ekendriyaH ekendriyArthapatipAdakatvAt ekendriya nAmako dvAdazodezakaH 12 / 'nAge ti' nAgA-nAgakumAravaktavyArthakastrayodaza uddezaH 13 / 'suvana' iti suvarNaH-suvarNakumAravaktavyatA pratipAdakazcaturdazodezako 14 / 'vijju' iti vidyut vidyutkumArapratipAdakaH paJcadaza uddezakaH 15 / 'vA' iti vAyuH vAyukumAravaktavyArthapratipAdaka: poDaza uddezakaH 16 / 'aggi' hai ataH pRthivyartha kA pratipAdaka hone se chaThe sAtaveM uddeze kA nAma pRthivI uddeza hai| daga uddeza-isameM akAyake sambandha meM praznottara rUpa se pratipAdana kiyA hai-ataH akAyArtha pratipAdaka hone se AThaveM aura navaveM uddeze kA nAma daga uddezA huA hai| vAyu uddeza-vAyukAyika ke sambandha meM 10 vAM aura 11 vAM ye do uddezA haiM inameM vAyukAya ke sambandha meM praznottara hue haiM / ekendriyArtha kA pratipAdaka hone se ekendriya nAmakA 12 vAM uddezA hai| nAgakumAra saMbandhI vaktavyatA kA pratipAdaka 13 vAM uddezA hai| suvarNakumArasaMbandhI vaktavyatA kA pratipAdaka 14 vAM uddezA hai / vidyutkumArasaMbaMdhI vaktadhyatA kA pratipAdaka 15 vA uddezA hai vAyukumArasaMpandhI vaktavyatA kA pratipAdaka 16 vAM uddezA hai| aura agnikumArasaMbandhIvaktavyatA kA che. jethI pRthvI arthanuM pratipAdaka hovAthI A chaThThA sAtamA uddezAnuM nAma 'pRthvI se prabhArI cha.. daka uddeza-AmAM apakAyanA saMbaMdhamAM praznottarI thayA che. jethI aSkAya arthanuM pratipAdana karanAra hovAthI A AThamAM ane navamAM uddezAnuM nAma "daka e pramANe che. vAyuuddeza-vAyukAcikenA saMbaMdhamAM dazame ane agIyAramo uddezaka che. temAM vAyukAyanA saMbaMdhamAM praznattare thayA che. ekendriyArthInuM kathana kara. nAra hovAthI bAramAM uddezAnuM nAma ekendriya e pramANe che. nAgakumAra saMbaMdhInuM pratipAdaka karanAra 13 mo uddeza che. suvarNa kumAra saMbaMdhI pratipAdana karavAvALo A caudamo uddeza che. vidhutakumAranA saMbaMdhamAM pratipAdana karavAvALo A paMdaramo udeze che. vAyukumAranA saMbaMdhamAM pratipAdana karavAvALo saLa uddeza che. agnikumAra viSe prati Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 301 sU01 udAyi-bhUtAnandahastirAjavaktavyatA 335 iti agniH agnikumAravaktavyArthakaH saptadazaH uddezakaH 17 / 'sattarase' saptadaza zate-ete saptadaza uddezakA bhavantItyarthaH / tatra prathamoddezakArthapatipAdanAyAha-'rAyagihe' ityaadi| ' mUlam-rAyagihe jAva evaM vayAsI udAyI NaM bhaMte! hasthirAyA kaohito aNaMtaraM uvvahitA udAyi hatthirAyattAe uvavanne goyamA! asurakumArahito devehito aNaMtaraM uvvahittA udAyihatthirAyattAe uvvnne| udAyI NaM bhaMte! hatthirAyA kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gacchihii kahiM uvavajihii? goyamA! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ukkoseNaM sAgarovama hiiyaMsi nirayAvAsasi neraiyattAe uvvjjihii| se NaM bhaMte! taohito aNaMtaraM uccahittA kahiM gacchihii kahiM uvavajjihii goyamA! mahAvidehe vAse sijjihii jAva aMtaM kaahih| bhUyANaMdeNaMbhaMte!hatthirAyAkaohitoaNaMtaraM ubaTTittA bhUyANaMda. hatthirAyattAe uvavanne evaM jaheva udAyI aMtaM kAhii ||suu0|| ____ chAyA--rAjagRhe yAvadevamavAdIt udAyI khalu bhadanta ! hastirAnaH kuto. 'nantaram udvatyai udAyI hastirAjatathA upapannaH, gautama ! asurakumArebhyo devebhyo'nantaramudrayaM udAyihastirAjatayA upapannaH / udAyI khalu bhadanta ! hastirAjaH kAlapAse kAlaM kRtvA kutra gamiSyati kutra utpatsyate ? gautama ! asyA ratnapabhAyAH pRthivyA utkRSTataH sAgaropamasthitike nirayAvAse nairayikatayA upapatsyate / sa khalu bhadanta ! tato'nantaram udvattya kutra gamiSyati kutrotpatsyate ? gautama ! mahAvidehe varSe setsyati yAvadantaM kariSyati / bhUtAnandaH khalu bhadanta! hasvirAjaH kuto'nantaram udvatyai bhUtAnandahastirAjatayA utpazsyate evaM yathaiva udAyI yAvadantaM kariSyati // 90 1 // pratipAdaka 17 vA uddezA hai / isa prakAra se ye bhinnArthaka pratipAdaka isa 17 veM zataka meM 17 uddeze haiN| pAdana karanAra sattaramA uddezaka che. A rIte judA judA arthonuM pratipAdana karavA vALA A sattaramAM zatakamAM 17 udezAo che tenuM prathama sUtra A pramANe che. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne .. TokA--'rAyagihe jAva evaM vayAso' rAjagRhe yAvadevamayAdIt atra yAva. spadena 'aMjalipuDe' ityantasya sarvasyApi grahaNaM kartavyam tathA ca rAjagRhe nagare bhagavatastIrthakarasya samavasaraNam parpada Agamanam / dharmakathAzravaNam / tato gautamo bhagavantaM vandate namaspati satkaroti sammAnayati vanditvA namasyitvA satkArya saMmAnya paryupAsanAM kurvan abhimu vo vinayena prAJjalipuTo bhagavantaM vakSyamANaprakA. reNa AdIditi samuditArthaH / samavasaraNasamaye bhagavantaM vandituM samAgate kuNikarAje tasya kuNikarAjJo vilakSaNam annanagirisannibhaM hastidvayaM dRSTvA saJjAta. ''rAgihe jAva evaM kyAsI' ityaadi| TIkArtha--isa sutra dvArA gautamane prabhu se jo pUchA hai vaha isa prakAra ke sambandha pUrvaka hI pUchA hai-vaha sambandha isa prakAra se hai-- 'rAyagihe jAva evaM vayAsI' yahAM yAvatpada se 'aMjaliuDe' yahAM taka ke pAThakA grahaNa huA hai tathAca-rAjagRha nagara meM bhagavAn tIrthaMkara kA samavasaraNa huaa| pariSad dharmakathA zravaNa ke liye unake pAsa aaii| unhoMne unase dharmakathA kahI dharmakathA sunakara pariSada pIche calI gii| isake bAda gautamane prabhu ko vandanA kI, namaskAra kiyA, saskAra aura sanmAna kiyA vandanAdi karake upAsanA karate hue ve unake samakSa yatho. cita sthAna para donoM hAtha jor3akara baDe vinaya ke sAtha baiTha gye| aura prabhu se isa prakAra pUchane lage, inake prazna kA viSaya prabhunI vandanA ke liye jo kuNikarAja Aye the unake aJjanagirI jaise vilakSaNa do hAthI . 'rAyagihe jAva eva kyAsI' yA t-20 sUtrathI gautamavAmI prabhune meM pUche che / 'rAyagihe jAva evaM vayAsI' mADiyAM yAvat 54thI 'majaliuDe' gahi sudhAnI 54 aY 'tha che. teno artha A pramANe che. rAjagraha nagaramAM bhagavAna tIrthakaranuM samavasaraNa thayuM. pariSad bhagavAnane vaMdanA karavA tathA dharma dezanA sAMbhaLavA prabhu pAse AvI prabhue teone dharmadezanA saMbhaLAvI dharmadezanA sAMbhaLIne pariSad pitApitAne sthAne pAchI cAlI gaI te pachI gautama svAmIe prabhune vadanA karI namaskAra karyA vandanA namaskAra karIne paryuM pAsanA karatAM karatAM te gautama svAmI prabhunI pAse ane hAtha joDIne yathAcina sthAna para vinaya yukata thaIne besI gayA. ane prabhune ghaNuM ja vinayathI A pramANe, pUchavA lAgyA. gautamasvAmInA praznone viSaya prabhunI vadanA karavA je kuNika 2jA AvyA hatA tenA kAjaLanA parvata jevA vilakSaNa Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 301 201 udAyi-bhUtAnandahastirAjavaktavyatA 337 kutuhaloM gautamo hastipavarayo rudAyibhUtAnandayorvizeSataH sarUpaM jJAtu prazna yaMnAha-'udAyI NaM bhaMte !' udAyI khalu bhadanta ! 'hatthirAyA' hastirAjaHhastInAm rAjA iti hastirAjA-rAjahastI, hastiSu pradhAna: udAyI nAmakaH 'kabhohito aNaMtara unmaTTittA' kuto'nantaramudvartya niAmRtya kasmAt khalu gati vizeSAt Agatya 'udApihasthirAyattAe uvavanne' udAyihastirAjatayA upapannaH kuNikarAjJa udaayinaamkpttttistii| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA ! he gautama ! 'amurakunArehito devehito' asurakumArebhyo devebhyaH 'aNaMtaraM unnahitA' anantaramudvayaM-amurakumArAkhyadevagavitazcyutvetyarthaH 'udAyihatthirAyattAra uvavanne' 'udAyihastirAjatayA upapannA-udAyinAmaka pravarakuJjarasvarUpeNa utpanna iti / udAyI NaM bhaMte !' udAyI khallu bhadanta ! the| kyoMki udAyI evaM bhUnAnanda hAthiyoM ko dekhakara hI gautama ko unake viSaya meM Azcarya utpanna huA thA so inhIM ke viSaya meM gautamane prabhu se aisA prazna kiyA 'udAyI NaM bhaMte! hasthirAyA' he bhadanta ! hastirAja jo udAyI hai vaha 'kaohito aNaMtaraM uvvahitA' 'kisa gati vizeSa se Akara ke 'udAyihatthirAyattAe uvavanne' udAyI hastirAja ke rUpa meM utpanna huA hai ? isake uttara meM prabhu ne kahA-'goyamA / asurakumArehito devehito aNaMtaraM uvvaTTittA udAyihasthirAyattAe ughavanne' he gautama ! vaha asurakumAra devoM meM se mara kara asurakumAra devagati se cyuta hokara udAyI hastirAja ke rUpa meM utpanna huA hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'udAyI NaM bhaMte ! hatthirAyA' he bhadanta ! hastirAja udAyI 'kAlamAse kAlaM kiccA' kAlamAsa meM-maraNa ke samaya meM maraNa be hAthI hatA. tenuM nAma udAyI, ane bhUtAnanda hatuM te banane hAthIone joIne gautama svAmIne teonA viSayamAM Azcarya thayuM jethI tene ja uddezIne gautama svAmIe prabhune A pramANe pUchayuM "udAyI Na bhaMte hatthirAyA", samapan ! sti| 2 Strn cha. ta "kaohito aNaMtaraM uvvaTTittA" 5 gati vizeSathI bhAvAna 'udAyI hatthirAyattAe uvavanne" Sath sti / 35thI utpanna thayo cha1 tanA uttaramA prabhu 4 cha / "goyamA asurakumAre hito aNaMtaraM ubaTTittA udAyI hathirAyattAe uvavanne" gautama, a havAmAthI bharIna eTale ke asurakumAra devagatIthI cavIne udAyI hastirAja paNuthI utpanna thayo cha. zathA gautamasvAmI prabhune me pUche che hai "udAyI NaM bhaMte ! bha0 43 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 bhagavatI 'itthirAyA' hastirAnaH 'kAlamAse kAlaM kiccA' kAlamAse kAlaM kRtvA kahi gacchihiI kutra gamiSyati 'kahiM uvAnjihiI' kutra utpatsyate iti prazno'grimaH bhvvissykaa| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe' etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'ukkoseNe' utkarpaNa 'gaga rovamaTizyasi nirayAvAsasi' sAgaropamasthitike nirayAvAse sAgaropamAtmaka kAlopalakSitasthitiyukta narake ityarthaH, etAvatA dezakAlayorapi pradarzanam utpattau dezakAlayoreva pradhAnalAt tadanyeSAM gauNatvAt utpattau dezakAlayo prAdhAnyam bAhyasAdhanatayA, na tu AbhyantarApekSayA ubhayasAdhAraNApekSayA tu-dharmAdharmayoreva prAdhAnyamiti, 'neraiyattAe uvavanjihiha' nairayikatayA utpatsyate karake 'kahiM gacchihida, kahiM uvavajihiha' kahAM para jAvegA, kahAM para utpanna hogA? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ukkoseNaM' he gautama ! isa ratnaprabhApRthivI ke sAgaropama kI utkRSTa sthitivAle nirayAvAsa meM nAraka kI paryAya se vaha utpanna hogA-yahI bAta 'sAgarovamahihayaMsi nirayAvAsaMsi nerahayattAe uvavajihii' isa sUtrapATha dvArA pradarzita kI gaI hai| isa kathana se sUtrakArane bAhya sAdhana aura Abhyantara sAdhana isa prakAra se do sAdhanoM ko prakaTa kiyA hai / tAtparya yaha hai ki utpatti meM bAdha sAdhana hone se dezakAla hI pradhAna hai ina se atirikta aura sAdhana gauNa haiM / Abhyantara kI apekSA se dezakAla pradhAna sAdhana nahIM hai| tathA ubhaya sAdhAraNa kI apekSAse to dharmAdharma hI pradhAna sAdhana haiN| * hatthirAyA" hai sasan ! stiun sarh "kAlamAse kAlaM kiccA" 15 bhAsamAM-bharanA aksare bharIne 'kahi gacchahida kahi svavajihii" yA naze bhane 4yAM pana yaze tenA uttaramA prabhu cha / "goyamA imIse rayaNappabhAe puDhavIe ukoseNaM" gautama ratnapramA pRthvInA sAgaropamanI utkRSTa sthitivALA nakavAsamAM nArakanI paryAyathI te tpanna tharI. me pAta "sAgarovamadviiyaMsi nirayAvAsasi neraiyattAe svavanjihii" // sUtrA dvArA sUtrAre hI cha, mA sUtranA 4thanA sutrakAre bAhyA sAdhana ane atyaMtara sAdhana e rIte be sAyane batAvyA che. kahevAno hetu e che ke utpattimAM bAhya (bahAranA) sAdhana hovAthI deza ane kALa ja mukhya che. te sivAyanA bIjA sAdhana gauNa che. AtyaMtaranI apekSAe deza kALa mukhya sAdhana nathI. tathA ubhaya Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u01 201 udAyi-bhUtAnandahastirAjavaktavyatI 39 udAyI hastirAjo gautama ! pUrvamasurakumAra AsIt tadanantaraM tataH cyutvA ratna prabhApRthivyAH narakAvAse utpatti prApsyatItyarthaH / 'seNaM bhaMte / sa khalu bhadanta ! taohito aNaMtaraM ughaTTittA' tato'nantaram udvartya-tato niHsRtya 'karhi gacchihii kahi uvavajihiI kutra gamiSyati kutra utpatsyate narakAnnirgatya sa udAyI jIvaH kutra gamiSyati kutra cotpatti prApsyati iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA!' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'mahAvidehe vAse sijjhihii' mahAvidehe varSe setsyati 'jAva aMtaM kAhiha' yAvadantaM kariSyati atra yAvatpadena 'bujjhai muccaI parinivvAi savvadukkhANaM' ityeteSAM saMgraho bhavatIti tathA ca sa udAyI hastirAjajIvo narakAbhirgatya mahAvidehe kSetre mokSaM gamiSyati 'bhUyANaMdeM udAyI hastirAja kI paryAya se marakara narakAvAsa meM utpanna hogaa| 'se Ne bhaMte ! tabhohitoaNaMtaraM ughahittA kahiM gacchihiha kahiM uvavajihiha' aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM kihe bhadanta ! vaha udAyIhastirAja nAraka kI paryAya se cyuta hokara kahAM jAvegA? kahAM utpanna hovegA? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA! mahAvidehe vAle sijjhihiI' he gautama! vaha mahAvideha kSetra meM siddhaM hogA' jAva aMta kAhiha' yAvat samasta duHkhoM kA anta karegA yahAM yAvatpada se 'bujjhA, muccai, parinivvAi, savvadukkhANaM ina padoM kA ahaNa huA hai / tAtparya isa kathana kA aisA hai ki hastirAja udAyI kA jIva naraka se nikalakara mahAvideha kSetra meM utpanna hogA aura vahIM se mukti prAkta kregaa| ' aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM 'bhUyANaMde NaM bhate ! hatthirAyA hai sAdhAraNanI apekSAe te dhamadharmaja mukhya sAdhana che. udAyI hAthInI paryAyathI bharIne navasabhai Gpanna thaze. se NaM bhave ! aNaMtaraM uvaTTittA kahi, gacchihii, kahi uvavajjihii !" . sagavan ! hAyI thI nAnI' paryAyathI nIkaLIne kayAM jaze ? ane kyAM utpanna thaze. tenA uttaramAM prabhu cha hai "goyamA! mahAvidehe vAse sijjhahii" 3 gautama mahAvisa kSetramA siddha thaze. "jAva aMtaM kAhii" yApata sadhamA mAno mata 422. mADiyAM yAvat 54thI "bujhai, muccai parinivvAi savvadukhANaM" A padena saMgraha thayo che. A kathananuM tAtparya evuM che ke hastirAja udAyIne jIva nArakanI paryAyathI nikaLIne mahAvideha kSetramAM utpanna thaze. ane tyAMthI ja mukti prApta karaze. have gautama svAmI bhUtAnaMdanA hAthinA viSayamA prabhune pUche che hai "bhUyANaMde NaM bhave ! 3 bhagavan ! ni / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phe0 bhagavatI sUtre bhaMte ! hattharAyA' bhUtAnandaH khalu bhadanta ! hastirAjaH bhUtAnandanAmakaH kuNika rAjasya pradhAnasvI 'ohiMto anaMtaraM unnaTTittA' kuto'nantaram udvartya bhUNAdahasthirAyacAe0' bhUtAnandahastirAjatayA utpannaH / ityAdi bhUtAnandasyAtI tAnAgatabhavaviSayako gautamasya praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama | 'evaM jaba udAyI jAba aMta kAhi evaM yathaiva udAyo yAvadantaM kariSyati he gautama! yathA udAyihastirAjasya vaktavyatA tathA bhUtAnandasyApi vaktavyA yAvadantaM kariSyatIti pUrva bhUtAnando'surakumAra AsIt tadanantaraM tavayutvA bhUtAnandahastirAjo jAtaH atrato mRtvA narake yAsyati tato narakAnnirgatya mahAvidehakSetramAsAdya jJAnApArAdhanaM kRtvA setspati bhoraste mokSyati parinirvA syati sarvaduHkhAnAmantaM kariSyati ceti samuditArthaH ||suu0 12|| danta / kuNikarAjA kA dUsarA hastirAjabhUtAnanda hai vaha 'kahito arNataraM ubvanti bhUyANaMdahasthirAyasAe0' kahAM se cyuta hokara bhUtAnanda hastirAja kI paryAya se utpanna huA hai ? isa prakAra se yaha bhUtAnanda hastirAja kI bhUtaparyAya viSayaka prazna hai, isake uttara meM prabhune kahA 'gomA ! evaM jaheba udAyI jAva aMta kAhi' he gautama! jaisA spaSTIkaraNa udAyI hastirAja ke viSaya meM kiyA gayA hai, vaisA hI spaSTIkaraNa bhUtAnanda hastarAja ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / yAvat vaha samasta duHkhoM kA vinAza karegA isa prakAra vaha bhUtAnanta bhI pahile asurakumAra deva thA vahAM se cyuta hokara vaha aba bhUtAnanta hastirAja kI paryAya meM hai isake bAda vaha marakara ke naraka meM jAvegA, phira naraka se nikala kara - mahAvideha kSetra meM janma dhAraNa kara vahIM se jJAnAdika kI ArAdhanA " bhIle hAthI ne lUtAna che. te "kaohi to anaMtaraM uccaTTittA bhUyANaMda hatthirAyattAe0 " yAMthI thavIne bhUtAna hAthinI paryAyathI utpanna thayo che. tenA uttarabhAM alu uDe che hai " goyamA evaM jaddeva ur3AyI jAva aMta kAhiha" hai gautama udAyI hAthIrAjanA viSayamAM jevu* varNana karyuM che. e pramANenu saghaLu' varNana bhUtAnaH hAthInA viSayamAM paNa samajavuM, yAvat te samasta duHkhAnA aMta karaze. A rIte te bhUtAnaMda hAthI paNa asurakumAra deva hatA. tyAMthI te nIkaLIne bhUtAnaMda hAthipaNAne pAmyA che. ane tyAMthI kAla karI te narakamAM jaze. ane pachI te narakathI nikaLIne mahAvideha kSetramAM janma leze. ane tyAMthI jJAnAdikanI ArAdhanA karIne siddha thaze, yuddha thaze. mukta thaze, maiM parinirvAMt thaze. ane samasta du:khAnA nAza karaze. // sU 1 ! Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za017 u01 sU02 tAladRSTAntena kAyikyAdikriyAni0 341 anantaraM pUrvaprakaraNe bhUtAnandasyodvarttanAdikriyA kathiteti kriyAdhikArAdeva kriyA sUtramAha - 'puri se NaM bhaMte' ityAdi / mUlam - purise NaM bhaMte! tAlamAruhai tAlamAruhitA tAlAo tAlaphalaM pacAlemANe vA pavADemANe vA kai kirie ? goyamA ! ' jAvaM va NaM se purise tAlamAruhai tAlamAruhittA tAlAo tAlaphale pacAivA pavADeivA tAvaM caNaM se purise kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puDhe 1 / jesiM piNaM jIvANaM sarIrehiMto tAlaMphalaM nivvattie te viNaM jIvA kAiyAe jAva paMcahiM kiriyA hiM puTTA 2 / ahe NaM bhaMte! se tAlaphale appaNI garuyattAe jAva paccovayamANe jAI tattha pANAI jAva jIviyAo vavarovei / tae NaM bhaMte! se purise kai kirie ? goyamA ! jAvaM caNaM se purise tAlaphale appaNI garuyattAe jAva jIviyAo vavarovei tAvaM se purise kAiyAe jAva pauhiM kiriyAhi puTThe 3 / jesiM piNaM jIvANaM sarIrehiMto tAle nivvattie te vi NaM jIvA kAiyAe jAva cauhi~ kiriyAhiM puTThA 4 | jesi pi f jIvANaM sarIrehito tAlaphale nivvattiya te tri NaM jIvA kAiyAe jAva paMcahiM hiriyAhi puTTA 5 / je viya se jIvA ahe vIsasAe paMcacovayamANassa uvaggahe vahati te viyaNaM jIvA koicAe jAva paMcahi kiriyAhiM puTThA 6 / purise NaM bhaMte! rukkha-. ssa mUlaM pacAlemANe vA pavADemANe vA kai kririe ? goyamA ! karake siddha hogA, vuddha hogA, mukta hogA, parinirvAta hogA aura samasta duHkhoM kA nAza karegA // sU0 1 // Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpara bhagavatIsa jAvaM ca NaM se purise rukkhassamUlaM pacAlei vA pavADei vA tAvaM caNaM se purise kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhi puDhe 1 | jesi piyaNaM jIvANaM sarIrehiMto mUlaM nivvattie te vi ya NaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puTThA 2 / ahe NaM bhaMte ! se mUle appaNI garupattA jAva jIviyAo vavarovei, tae NaM bhaMte ! se. purise kai kirie ? goyamA ! jAvaM ca NaM se mUle appaNI jAva vavazevei tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva cauhiM kiriyAhiM puTTe3 / jesipi ya NaM jIvANaM sarIrehiMto tAle nivattie te viNaM jIvA kAiyAe jAva cauhiM kiriyAhiM puTThA 4 / jesi piya NaM jIvANaM sarIrehito mUle nivvattie te viNaM jIvA kAiyAe jA paMcahi kiriyAhiM puTThA 5 / je viya NaM se jIvA ahe vIsasAe paccovayamANassa uvaggahe varddhati te viNaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyA hi puTThA 6 / purise NaM bhaMte! rukkhasla kaMda pacAlemANe kai kirie goyamA ! jAvaM ca NaM se purile kaMda paMcAlei tAvaM caNaM se purise jAva paMcahiM kiriyAhiM puDhe 1 / jesi piNaM jIvANaM sarIrehito kaMde nivvattie te viNaM jIvA kAiyAe jA paMcarhi kiriyAhiM puTThA 2 / ahe NaM bhaMte! se kaMde appaNo0 jAva uhi kiriyAhi puDhe 3 / jesipi ya NaM jIvANa sarIrehiMto tAle nivvattie jAva cauhi kiriyAhi puTThA 4 | jesiM piNaM jIvANaM sarIrehiMto kaMde nivvattie te viya NaM jIvA jAva paMcAhi kiriyAhiM puTThA 5 / je vi ya NaM se jIvA ahe vIsa Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za017 u01 02 tAladRSTAntena kAyikyAdikriyAni0 343 sAe paccovayamANassa jAva paMcahi kiriyAhiM puTThA 6 / jahA kaMde evaM jAva bIyaM ||suu02|| chAyA--puruSaH khalu bhadanta ! tAlamArohati tAlamAruhya tAlAt tAlaphalaM pacAlayan vA prapAtayan vA katikriyaH gautama ! yAvat ca khallU sa puruSaH tALa. mArohati tAlamAruhya tAlAt tAlaphalaM pracAlayati vA prapAtayati vA tAvat ca khalu sa puruSaH kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTaH 1 / yeSAmapi khala jIvAnAM zarIrebhyastAlaphaLaM nirvatitam te'pi khalu jIvAH kAyikyA yAvada pazcamiH kriyAbhiH spRSTAH 2 / atha khalu bhadanta ! tat tAlaphalam Atmano gurukatayA yAvat pratyavapatat yAn tatra prANAn yAvat jIvitAd vyaparopayati tataH khalu bhadanta ! sa puruSaH katikriyA ? gautama ! yAvat ca khalu sa puruSaH tAlaphalam Atmano gurukatayA yAvat jIvitAt vyaparopayati tAvat ca khalu sa puruSaH kAyikyA yAvat caturbhiH kriyAbhiH spRSTaH 3 / yeSAmapi khalu jIvAnAM zarIrebhyaH tAlo nirvattitaH te'pi khalu jIvAH kAyikyA yAvat catasamiH kriyAbhiH spRSTAH 4 / yeSAmapi khalu jIvAnAM zarIrebhyastAlaphalaM nirvatitam te'pi khalu jIvAH kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH 5 / ye'pi ca te jIvAH adhovisrasayA prapatataH upagrahe vartante te'pi khalu jIvAH kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH 6 / puruSaH khalu bhadanta | vRkSasya mUlaM pracAlayan vA prapAtayan vA katikriyaH ? gautama ! yAvat ca khalu sa puruSaH vRkSasya malaM pravALayati vA prapAtayati vA tAvat ca khalu sa puruSaH kAyikyA yAvata paJcabhiH kriyAbhiH spRSTaH 1 / yeSAmapi ca khalu jIvAnAM zarIrebhyo mUlaM nirvatitaM te'pi ca khalu jIvAH kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH 2 atha khalu bhadanta ! tat mUlamAtmano gurukatayA yAvat jIvitAd vyaparopayati tataH khala bhadanta ! sa puruSaH kati kriyA ? gautama yAvat ca khalu tanmUlam Atmano yAvatu vyaparopayati tAvat ca khalu sa puruSaH kAyikyA yAvat catamabhiH kriyAbhiH spRSTaH 3 / yepAmapi ca khalu jIvAnAm zarIrebhyasvAlo nirvartitaH te'pi khala jIvA kAyikyA yAvat catasRbhiH kriyAbhiH spRSTAH 4 / yepAmapi ca khalu jIvAnAm zarIrebhyo mUlaM nirvartitaM te 'pi khalu jIvAH kAyikyA yAvat pazcabhiH kriyAbhiH spRSTAH 5 / ye'pi khalu te jIvAH adho vistrasayA pratyavapatataH uvagrahe vartante te'pi khanu jIvAH kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAmiH spRSTAH 6 / puruSaH khalu bhadanta / vRkSasya kandaM pracAlayan katikriyA ? gautama ! yAvacca khala Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre sa puruSaH kanda pracAlayati tAvat ca khalu sa puruss| yAvat paJcamiH kriyAmiH spRSTaH 1 / yeSAmapi khalu jIvAnAM zarorebhyo kando nirvartitaH te'pi khalu jIvA kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH 2 / atha khala bhadanta ! sa kandaH AtmanaH0 yAvatra catasamiH kripAbhiH spRssttH3| yepAmApa khalu jIvAnAM zarIre. bhyastAlo nirvatita: yAvata casmRbhiH kriyAbhiH spRssttaaH4| yepAmapi khalu jIvAnAM zarIrebhyaH kando nirtitaH te'pi ca khalu jIvA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRssttaaH5| ye'pi ca khaca te jIvAH adho visrasayA pratyavapatato yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH 6 / yathA kandaH evaM yAvad bIjam / / sU0 2 // - TIkA--'purise NaM bhaMte / puruSaH khalu bhadanta ! 'tAla mAruhaI' tAlamArohati tAla kSamadhirohati 'tAlamArohitA' tAlamAruhya-tAlakSamadhiruhya 'tAlAo' tAlAt tAlakSAt 'tAlapha' tAlasya phalam 'pacAle mANe vA' pracAlayan vA 'pavADemANe vA prapAtayan-adhaH prapAtayan 'kaikirie' katikriyA-katibhiH kriyAbhiH spRSTo bhavati, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! - anantara pUrva prakaraNa meM bhUtAnanda kI uttanodi (naraka se nikalanA) kriyA kahI gaI hai-ataH kriyA ke adhikAra ko lekara aba sUtrakAre kriyAsUtra ko kahate haiM"' 'purise NaM bhaMte ! tAlamArahA, tAlamaruhittA' ityAdi / " TIkArtha-isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'puriseNaM bhate ! tAlamArahA' he bhadanta ! jo puruSa tAla vRkSa para cahatA hai| 'tAlamArohitA' aura tAla para caDhakara 'tAlAo usa tAla vRkSa se 'tAlaphalaM' tAlaphala ko 'pacAlemANe vA' calAtA hai-hilAtA hai athavA 'pavADemANe vA' use nIce girAtA hai to aisI avasthA meM vaha puruSa 'kakirie kitanI kriyAoMvAlA hotA hai-arthAta kitanI kriyAoM se ' AnAthI pahelAnA prakaraNamAM bhUtAnaMdanI udvartanAdi (narakamAMthI nikaLavA vigere) kriyA kahI che jethI kriyAnA adhikArathI have sUtrakAra bIjuM kriyA sUtra 49 che. "purise bhaMte ! tAlamAruhai tAlamAruhittA" ityAdi .. . - jItama svAmI prasuna me pUche che ? "purise NaM bhaMte ! :tAlamArahai" bhagavan ! tAsa vRkSa 52 yaDhatA puru1 "tAlamArohitA" tAsa 52 DhIna "tAlAo" tas vRkSathI "tAlaphalaM" atAnA ne pavAlemANe vA" 'DAve che. maya' "pravADemANe vA" ta nIya pAu che. ' avasthAmA ta puruSa "kaikirie" mI liyAvANa thAya cha ? arthAt keTalI kriyA tene lAge che. Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u01 sU02 tAladRSTAntena kAyikyAdikriyAni0 345 'jAvaM ca NaM se purise tAlamAruhaI' yAvat ca khalu sa puruSastAlaM-tAlakSam Arohati 'tALamArohittA tAlAo tAlaphalaM pacAlei vA' tAlamAruhya tAlAt tAlaphalam pracAlayati vA tAlaphalaM prakampayatItyarthaH 'pavADei vA' prapAtayati vA adhaH 'tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puDhe' tAvat ca khala sa puruSA kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTaH, atra yAvatpadena AdhikaraNiko prAdveSikI pAritApanikI prANAtipAtikIkriyANAM grahaNaM bhavati / kazcita puruSastAlakSamAruhya tat tAlaphalaM prakampayet prakampayitvA phalaM nIcaiH pAtayet tadA sa tAlaphalasya tathA tAlaphalamAzritya sthitAnAM jIvAnAM ca pANAtipAta kriyAkArako bhavati yatra prANAtipAtakriyA bhavati natrAdyAzcatasraH kriyA avazya spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jAvaM ca NaM se purise tAlamArahA' he gautama ! jitane samaya meM vaha puruSa tAlavRkSa para caDhatA hai / 'tAla mArohittA tAlAotAlaphalaM pacAlei vA' aura tAla para caDhakara tAlase tAlaphala ko hilAtA hai 'pavADei vA' athavA use nIce girAtA hai| 'tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puDhe' itane samaya meM vaha puruSa kAyikI Adi pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai yahAM yAvat pada se 'AdhikaraNikI, prAdveSikI, pAritApanikI evaM prANAtipAtikI ina cAra kriyAoM kA grahaNa huaa| tAtparya kahane kA yaha hai ki yadi koi puruSa tAla vRkSa para caDhakara usake phala ko hilAtA hai, aura hilAkara use nIce girA detA hai taba vaha tAlaphala ke tathA tAla phala ko Azrita kara rahe hue jIvoM kA prANAtipAta kriyA kA tanA uttaramA prabhu cha , "goyamA jAvaM ca NaM se purise tAlamAruhaha" 8 gautama 28mA samayamA ta puruSa ra 52 ya che. "tAlamArohittA tAlAo tAlaphalaM pacAleivA" mana tA 52 vaDhI tathA ta gate sAve che. "pacADeivA" mayA te2 nAya pAI cha. "tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jApa paMcahi kiriyAhi puDhe" tasA samayamA te puruSa kAyiki adhikaNikI, prAazikI pAritApanikI ane prANAti pAtikI A pramANenI pAMca kriyAthI pUrNa thAya che arthAt tene pAMce kriyAo lAge che. kahevAne bhAva e che ke je kaI puruSa tADa vRkSa para caDhIne tene halAve agara halAvIne nIce pADe te samaye te puruSa tADa phaLane temaja tADaphaLane Azraya karIne rahelA jene prANAtipAta (nAza) kriyAne karanAra bane che. ane jyAM prANAtipAtakriyA hoya tyAM tenA bha0 44 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce bhavantIti kRtvA sa puruSaH paJcabhiH kriyAbhiH spRSTo bhavatItibhAvaH / etAsAM catasRNAmabhAve pazcamyAH mANAtipAtarUpAyAH kriyAyAH asaMbhavAdisyatastasya puruSasya kAyikyAdi paJcakriyA bhavanti tatazca sa tAlaphalasya calanapatanakArI tAdRzapaJcabhirapi kriyAbhiH kriyAvAn avazyaM bhavatItibhAvaH // 1 // 'jesi piNaM jIvANaM sarIrehito tAlaphale nivyattie' yeSAmapi jIvAnAm khallu zarIraistAlaphalaM nirvatitam tAlaphalasya utpatti tA 'te viNaM jIvA kAyiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puDhA' te'pi khalu jIvAH kArikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTA: yepAM jIvAnAM zarIrANi khalla tAlaphalasya utpattau kAraNIbhUtAni teSAM jIvAnAkAraka hotA hai / jahA~ prANAtipAtakriyA hotI hai vahA~ AdikI cAra kriyAe~ adhya hotI haiM / isa prakAra vaha puruSa pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai| ina cAra kriyAoM ke abhAva meM prANAtipAtarUpa pAMcavIM kriyA kA honA asaMbhava hai| isaliye usa puruSako kAyikI Adi pAMca kriyAe~ hotI haiM aisA kahA gayA hai| isa prakAra se vaha tAlaphala ko hilAnevAlA aura jAheM girAnevAlA purUSa pAMca kriyAoM se kriyA. vAn avazya hotA hai aisA jAnanA cAhiye 1 'jesi piNa jIvANaM sarIrohito tAlaphale nivvattie' tathA jIna jIvoM ke zarIra se vaha tAla phala nippanna huA-arthAt sa tAla phala kI utpatti huI hai|'te vi Na jIvA kAyiyAe jAva paMcahiM viriyAhiM puDA' ve jIva bhI kAyikI Adi pAMca niyAoM se rapRSTa hote haiM / aisA jo kahA gayA hai so usakA tAtparya aisA hai ki lAlaphala kI utpatti meM jIvoM ke zarIra kAraNIbhUta to hote hI haiN| ata: jinake zarIra usameM pahelAnI cAre kriyA A avazya hoya che. e rIte te puruSa pAMca kriyAthI pRSTa thAya che. A cAra kriyAonA abhAvamAM prANAtipAta rUpa pAMcamI kriyA saMbhavI zakatI nathI. jethI te puruSane kAyikI vigere pAMce kiyA thAya che. e pramANe kahevAmAM AvyuM cheA rIte tADaphaLane halAvavAvALo ane tene pADavAvALo puruSa pace kriyAothI kriyAvAna thAya che. tema samajavuM. jesi piNaM jIvANaM 'sarirehito tAlaphale nivvattie" tathA 2 lAnA zarIrathI te tADaphaLa banyuM hoya arthAt te te tADaphaLanI utpatti thaI hoya "te viNaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyahi puTThA" a wo para yahI vigere pAMce kriyAothI pRSTa thAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke tADaphaLanI utpattimAM enA zarIra banAvavA rUpa kAraNa te hoya che. Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za017 u01 sU02 tAladRSTAntena kAyikyAdikriyAni0 347 mapi kAyikyAyAH paJcakriyAH saMlaganti anyajIvasaMghaTanAdau paramparayA teSAM nimittIbhUtatvAt / 2 / 'aheNaM bhate' atha khalu bhadanta / atha anantaram tAlaphalAnA cAlanAnantaram 'se tAlaphale appaNo guruyattAe' tat tAlaphalam Atmano guruMkatayA bhAravattayA 'jAva pacovayamANe' yAvat pratyavapatat sat atra yAvatpadena 'saMbhArikatayA garukasaM mArikatayA' ityanayograhaNaM bhavati 'jAI tattha pANAI ye tatra pANAH tatra bhUmpAdau sthivAstAn 'jAva jIviyAo vavarovei' 'jAva' yAvat atra yAvatpadena 'bhUyAI jIvAI sattAI virAhe3, abhihaNai vaTTei lesei, saMghA. ei, saMghaTTei, paritAvei, kilAmei, ubaveha, ThANAo ThANaM saMkAmei' ityeteSAM karaNIbhUta hue haiM ve anya jIva ke saMghaTana AdimeM paramparA se nimittIbhUta hote haiM / isaliye ve bhI kAyikI Adi pAMca kriyAoM se spRSTa hue kahe gaye haiN| ___aba gautama prabhu se pUchate haiM-'ahe NaM bhate ! se tAlaphale appaNogaruyattAe jAva paccovayamANe' he bhadanta / vaha tAla phala hilAne ke bAda yadi apane hI nija ke bhAra se DAla se TUTa par3atA hai to-'jAI tattha pANAI jAva jIvidhAo vavaroveha' aisI sthiti meM nIce paDate hI usake dvArA jitane bhI vahAM prANa yAvat jIva hote haiM ve saba jIvana se rahita hote haiM 'tae NaM se bhate ! kaikirie' to usa hilAnevAle puruSako kitanI kriyAe~ lagatI hai ? isa prazna kA tAtparya aisA hai / tAla para caDhakara yadi koI puruSa usake phala ko hilAtA hai aura hilAne ke sAtha hI vaha usa vRkSa se apane bhAra se TUTakara nIce jamIna para paDa jAtA haiM to vaha paDate hI usa jamIna para ki jahAM vaha par3A hai vahAM rahe hue yAvatpada se gRhIta 'bhUyAI bhUtoM ko 'jIvAI' jIvoM ko 'sattAI jethI jenA zarIra temAM kAraNabhUta thayA che. teo anya jIvana saMgahana vigeremAM paraMparAthI nimittarUpa hoya che. jethI teo paNa kAyIkI vigere pAMca kiyAthI pRSTa thAya che. have gautama svAmI prabhune evuM pUche che hai "ahe NaM bhave! se tAlaphale appaNo garuyattAe jAva paccovayamANe" bhagavAna ! te tADaphaLa halAvyA pachI je te potAnA ja bhArathI TUTI paDe te "jAI tattha pANAI jAva jIviyAo vavarovei" mevI sthitimA nIce 54tA ja tenA dvArA tyAM jeTalAM prANi yAvat jIva hoya che. te badhA ja vana vaganA mana che. arthAt bharI jaya che. "tae NaM se bhaMte kaikirie" te he bhagavana! te halAvavAvALA puruSane keTalI kriyAo lAge che? A prazna pUchavAne bhAva e che ke-tADa para caDhIne je koI puruSa tenA phaLane halAve che ane halAvatAM ja te phaLa te vRkSa parathI pitAnA bhArathI jamIna para tUTI 5 tAnyo ta cha tabhIna 52 2khesA maDi yopatpathI "bhUyAI" Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra saMgraho bhavati / 'jIviyAo vavaroveI bhUtAni jIvAH sattvAH, tAna virAdhayati, abhihanti varttayati, zlepayati, saMghAtayati, saMghaTTayati, paritApayati lAmayati upadravati, sthAnAtsthAnAntaraM saMkrAmayati, jIvitAd vyaparopayati / tatra prANAH dvIndriyAdArabhya caturindriyaparyantAH, bhUtAni abhUvan bhavanti bhaviSyantIti bhUtAni vanaspatayaH jIvAH ajIviSuH, jIvanti jIviSyantIti jIvAH paJcendriyAH savAH sattAvanta:-pRthivyAdayaH, uktazca 'prANAH dvitricatuHmoktA, bhUtAni taravaH smRtaaH| jIvAH pazcandriyAH proktAH zeSAH sacA udIritAH // 1 // satvoM ko virAhei abhihaNai, vaDheha, desei, saMghAei, saMghaTTei, paritAvei kilAmei, uvaddaveha, ThANAmo ThANaM saMkAmeha' virAdhita karatA hai, apanI ora Ate hue unheM girA detA hai, unake zarIra meM saMkoca kara detA hai, apane sAtha unheM saMlagna karatA hai, Apasa meM apane aura unake zarIra se TakarAtA hai, unheM sparza karatA hai pIDita karatA hai, mAraNAntika Adi samuddhAta kI dazA meM unheM pahuMcA detA hai, eka sthAna se dUsare sthAna para kara detA hai, aura to kyA vaha unheM apane pyAre jIvana se bhI rahita kara detA hai / isa saba sthiti kA nimittakAraNa phala ko hilAnevAlA vaha puruSa hai / ataH usa puruSa ko kitanI kriyAe~ lagatI haiM aisA prazna gautama ne prabhu se pUchA hai| ___'prANAH dvitricatuH proktA, bhUtAni taravaH smRtA, jIvA: paMcendriyAHproktAH zeSA:satyA udIritA" bhUtAne "jIvAI" vanaspati vAne payandriyAne "sattAI" satvAna vima5 virAhai abhihaNai, vaDhei, desei, saMghaTTei, paritAvei, kilAmei, uvahavei, ThANAo ThANaM saMkAmei" virAdhita re cha. pAtAnA ta23 mAvatA mAne pADI de che, teonA zarIramAM sakeca utpanna kare che, ane pitAnI sAthe tene TakarAve che. arthAt pitAnI sAthe athaDAve che, tene sparze che. pIDita kare che, mAraNatika vigere samuddaghAtavALI dazAmAM temane pahoMcADe che. eka sthAnathI bIjA sthAne mUkI de che, bIjuM te zuM paNa teone pitAnA pyArA prANathI paNa choDAvI de che. arthAt mArI nAkhe che. A tamAmanuM nimitta phalane halAvanAra puruSa che. jethI te puruSane keTalI kriyAo lAge che ? A rItane gautama svAmIne prazna che. "prANAH dvitricatuH prokA, bhUtAni taravaH smRtAH, jIvAH paJcendriyAH prokAH, zeSAH sattvAH udIritAH / / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u01 sU02 tAladRSTAntena kAyikyAdikriyAni0 349 __iti tAn virAdhayati-teSAM virAdhanaMkaroti abhihanti-abhimukhaM samAgacchato jIvAn pAtayati varttayati-vartulo karoti zarIrasaMkocApAdanAda , zleSayatiAtmani saMlamAn karoti, saMghAtayati parasparaM svaparagAtraiH saMhatAn karoti, saMghaTTayati ISat spRzati, paritApayati-sarvathA pIDayati, klAmayati-mAraNAntikAdi samuddhAtaM nayati, sthAnAtsthAnaM saMkrAmayati ekasthAnAd dvitIya sthAna nayati, kiM punaradhikena jIvitA vyaparopayati-jIvanA pipRthakkaroti 'taeNaM bhaMte ! se purise kai kirie' tataH khalu sa puruSaH katikriyaH etAdRzaH puruSaH katikriyAbhiH spRSTo bhavati iti praznaH / bhagavAnAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jAvaM ca NaM se purise tAlaphaLe appaNo garuyattAe jAva jIviyAo vavarovei' yAvat ca khalu sa puruSaH tAlavRkSaM pracAlayati tasya pracAlane sati tat tAlaphalamAtmano gurukatayA yAvat vyaparopayati jIvitAd vyaparopayati atra yAvatpadena pUrvoktAni 'prANAH bhUtAni jIvAH sattAH' ityAdhArabhya 'jIvitAt' iti paryantAni padAni saMgrA. hyANi / 'tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva cauhi kiriyAhiM puDhe' tAvat ca isa kathana ke anusAra jIva zabda se paJcendriya prANi, prANazabda se vindriya aura cAra indriyajIva, evaM bhUta se vanaspati lI gaI haiM inase avaziSTa pRthvI, pANI agni aura vAyuye sattva pada se gRhIta hue haiN| isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jAvaM ca NaM se purise tAla phale appaNogurupattAe jAva jIviyAo vavarovei' he gautama ! tAla para caDhI huA vaha puruSa usa vRkSa ko yA phala ko hilAtA hai aura yaha phala apane hI bhArase TUTakara prANa, bhUta, jIva, satva inako dhAvat jIvita se rahita kara detA hai to usa hilAnevAle puruSa ko prANAtipAta kriyA ke sivAya zeSa cAra kriyAe~ lagatI haiM / prANAtipAta kriyA use isaliye nahIM lagatI hai prANazabdathI be Indriya ane cAra IndriyavALA jI, tathA bhUta zabdathI vanaspati, ane jIva zabdathI paMcendriya prANI ane savA zabdathI te sivAyanA bAkInA eTale ke pRthvI, pANuM agni ane vAyukAyikajInuM grahaNa thayA che. gautama svAmInA mA prazna uttaramA prabhu 4 cha-"goyamA ! jAvaM caNaM se purise tAlaphale appaNo guruyattAe jAva jIviyAo vavarove". gautama tAlavRkSa para caDhe puruSa te tADavRkSane ke tenA phaLane halAve ane te phaLa pitAnA ja bhArathI tUTIne prANu, bhUta, jIva, ane satva e badhAne thAvat piotAnA jIvanathI choDAve che. arthAt mArI nAkhe che. te e sthiti mAM halAvavAvALA puruSane prANAtipAta kriyA zivAyanI bAkInI kAyikI, AdhikaraNikI, prASikI ane pAritApanikI e cAre kiyAo lAge che. Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 bhagavaMtosUtra khalu sa puruSaH kAyikyA yAvat catasRbhiH kriyAbhiH spRSTaH yadA sa puruSaH tAlaM prakampayati tatastatphalaM svakIyabhAreNAdhaH patet tathA tad dvArA anya jIvAnAM prANAtipAto bhavet tatra tastha puruSasya tAlavRkSapacAlayituH kAyi. kyAdi yAvan catasraH kriyAH prANAtipAtapUjitA bhavanti, yato'tra phalapavanena yo hi jIvAnAM pANAnizAno jAtaH tatra tAlakSapacAlayituH puruSasya sAkSAt kAraNatvaM na bhavati astasya puruSasya prANAtipAtavarjitAzcatasra eva kriyA bhavanti iti bhAvaH / 3 / 'jesi piNaM jIvANaM sarIrehito tAle nimnattie' epA. mapi khalu jIvAnAM zarIrebhyastAlaH tAlakSo nirvatitaH saMpannaH / te viNaM jIvA kAiyAe jAva cauhi kiriyAhiM puTThA' te'pi khalu jIvAH kAyikyAdi yAvat catasamiH kriyAbhiH spRSTAH tAla kSaniSpAdakA jIvAH tAlaphalapatanajanitamANAtipAtaM prati sAkSAtkAraNatvAbhAvena catasRbhiH kriyAbhiH spRSTA bhvntiitibhaavH|4| jesi piNaM jIvANaM sarIrehito tAlaphale nivvattie' yeSAmapi kI vaha una sattvAdikoM ke prANadhyaparopaNAdika meM sAkSAt kAraNa nahI hai| sAkSAtU kAraNa to phala kA patana hI hai| ataH usa pracAlayitA puruSa kokAyikI Adi 4 kriyAe~ hI lagatI hai aisA kahA hai 3 / 'jesi pi jIvANaM sarIrehito tAle nivvattie te viNaM jIvA kAiyAe jAca cauhi kiriyAhiM puDhA' tathA-aisA jo kahA hai usakA tAtparya aisA hai ki-jina jIvoM ke zarIra se vaha tAlavRkSa niSpanna huA hai ve jIva bhI prANAtipAtakriyA ke sivAya kAyikyAdi cAra kriyAoM vAle hI haiN| kyoMki prANAtipAta kriyA meM una jIvoM kA bhIsAkSAt vyApAra nahIM hai| usameM sAkSAt vyApArazAlI to phalakA patana hI hai 4 tathA 'jesiM piNe jIvANaM sarIrehito tAlaphale nivyattie te vi NaM jIvA prANAtipAta kiyA na lAgavAnuM kAraNa e che ke te puruSa te satvAdika jInA prANa choDAvavAmAM sAkSAt kAraNarUpa nathI. tenuM sAkSAt kAraNa te kuLanuM paDavuM teja che jethI te phaLane halAvanAra puruSane kAyikI vigere cAra yAmAhA cha. ma yuM che. 'jesi piNaM jIvANaM sarIrehito tAle Nivvattie te vi Na jIvA kAiyAe jAva cauhi kiriyAhi puTThA" 2 vAnA zarIrathI te tADavRkSa utpanna thayuM che, te jIva paNa prANAtipAta kriyA zivAya kAyikI vigere cAra kriyAo vALA ja hoya che. kemake prANAtipAta kriyAmAM te jIvone paNa pratyakSa vyApAra hoto nathI. temAM pratyakSa kAraNa / 54 che. "jesi piNaM jIvANaM sarIrehiMto tAle Nivvattie Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyandrikA TIkA za017 u01 sU02 tAladRSTAntena kAyiphyAdikriyAni0 351 khalu jIvAnAM zarIrebhyastAlaphalaM nirvatitam-niSpannIkRtamabhUditi, 'te viNaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puSTA' te'pi khalu jIvAH kAyikyAdi yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH yeSAM jIvAvayavaistAlaphalaM nirvatitaM tAlaphalena patatA AkAzAyadhikaraNakAH jIvA vinAzitAH tAdRzatAlaphalanirvatakajIvAnAM mANAtipAtAkhyapaJcamaHkriyAkAraNAt tadvyAptA anyAzcatastro'pi kriyA: abhUvan iti paJcakriyAvanto bhavanti te jIvAH yataH tAlapatanena prANAtipAto jAta iti tAzamANAtipAta pati tAzajIvAnAM sAkSAtkAraNatvasya vidyamAnatvAtte jIvA bhavanti paJcabhiH kriyAbhiH spRSTA iti / loke'pi sAkSAnmArayitureva pANadeNDo bhavati, prerakAdestu kArAgArAdireva na tu mANadaNDaH 15 / 'je vi ya se jIvA ahe vIsasAe pacaurayamANassa uggahe vadaMti' ye'pi ca te jIvA kAiyAe jAva paMcahi kirIyAhi puTThA' aisA jo kahA gayA hai ki jina jIvoM ke zarIra se vaha tAla phala niSpanna huA hai-so isakA tAtparya aisA hai ki jahAM paMcamI kriyA hotI hai vahAM zeSa cAra 'kriyAe~ avazya hotI hai-ataH kAraNAt-giranevAle tAlaphala se jamIna para rahe hue sattvAdika girakara jaba prANAdi se rahita kara diye to jina jIvoM ke avayavoM meM milakara usa tola phala kI niSpatti kI hai, una jIvoM kA bhI prANAtipAtAdika pAMca kriyAe~ lagatI hai aisA jAnanA cAhiye / loka meM bhI sAkSAt mAranevAle ko prANadaNDa hotA hai tathA use preraNA denevAlo ko bhI kArAvAsAdirUpa daNDa hotA hai / bhale hI prANa daNDa na ho para daNDato avazya milatA hI hai| isI prakAra se yahAM para bhI jAnanA caahiye|5 'jeviya se jIvA ahe vIsasAe te vi NaM jIvA kAiyAe jAva cAhiM kirayAhi puTThA" 2 &AnA zarIrathA te tADa phaLa pedA thayuM che vigere te tema kahevAne hetu e che ke-jyAM pAMcamI kriyA prANAtipAtikI thAya che tyAM bAkInI kAyikI vigere cAre kriyA e thAya che ja A kAraNathI paDavAvALA tADaphaLathI jamIna para rahelA savAdine pADine jyAre prANa vagaranA karI dIdhA te je jIvanA avaya e maLIne te tADaphala pedA karyuM che, te jAne paNa prANAtipAta sudhInI pAMce kriyAo lAge che. tema samajavuM. lekamAM paNa pratyakSa mAranArane ja prANuntadanDa thAya che. ane tene preraNA ApanAra vigere madadarUpa thanArane jela vi. rUpa zikSA thAya che. bhale prAkRdanDa na hoya paNa danDa to tene 132 bhaNe che. meka zata mAiyAM pa sabha. "je vi ya se jIvA Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 bhagavatIsUtre adhaH visrasayA virasA svabhAva tathA ca visrasayA svabhAvata eva pratyavapatata: phalasya upagrahazabdena atra pAnane preraNam upagra he preraNe vartante 'te viNaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puDhA' te'pi ca khalu jIvAH kAyikyAdi yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH tathA kSAtpatataH phalasya patanamArge yadi stambha sthANupabhRti bhavet tasyA''sphAlanena tatphalaM rad dUraM patet tadA tadupagrAhaka jIvA api paJcabhiH kriyAbhiH spRSTA bhavanti prANAtipAtaM prati teSAM sAkSAdeva kAraNatvAt // 6 // iti tAlaphalamAzritya paT sthAnAni 6 / tAni ca yathA cAlaka puruSaH 1; tAlaphala nivartaka jIvAH 2, svagurukatayA phalapatane puruSa kriyA 3, paccozyamANasta uggahe baTuMtite viyaNaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kirayAhiM puDhA' tathA vRkSa se gire hue usa phala ko jo apane Upara se ucaTAkara dUra girA detA hai-aisA vaha upagrAhaka jIva bhI prANAtivAta kiyA meM sAkSAtkAraNa hone se prANAtipAtAdi pA~ca kriyAoMdhAlA hotA hai-tAtparya isa kA aisA hai ki tAlaphala ke patana mArga meM yadi stambha, sthANu vagairaha ho to giratA huA vaha tAla phala pahile una para giratA hai aura phira unase coTa khAkara Age dUrI para jAkara gira jAtA hai| aisI avasthA meM usa dUra ke sthAna para rahe hue prANAdikoM kA usake patana se nAza hotA hai| isa nAza meM sAkSAtkAraNa jaisA vaha tAla phala hai isI prakAra se apane Upara se ucaTAne vAle ve stambha sthANu Adi bhI hai-ataH ve bhI (upagrAhaka jIva bhI) prANAtipAta Adi pAMca kriyAoMvAle haiN| isa prakAra se tAla phala ko Azrita ahe vIsasAe paccovayamANassa uggahe vaTuMti te vi ya NaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puDhA" tathA vRkSa parathI 5sA ta ne ke je pitAnA para pachaDAvIne dUra pADI de che tevA te upagrAhaka jI paNa prANAtipAta kriyAmAM sAkSAtkAraNa hovAthI prANAtipAta vigere pAMca kriyAovALA hoya che. A kathananuM tAtparya evuM che ke tADaphaLanA paDavAnA mArgamAM je staMbha (thAMbhale) sthANuM (7) vigere Ave te paDatuM evuM te tADaphaLa pahelA tenA para pachaDAI che, ane te pachI tenAthI pachaDAIne dUra jaI paDe che. e sthitimAM te dUranA sthAna para rahelA jInA prANAdikene nAza thAya che. te prANAdikanA nAzamAM pratyakSa kAraNa jema te tADaphaLa che. te ja rIte pitAnA parathI uchALavAvALA te sthaMbha, thANuM vigere paNa che jethI te upagrAhaka jIva paNa prANAtipAta vigere pAMce kriyAthI pRSTa hoya che. A rIte tADaphaLane uddezIne A cha sthAna kahA Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2017 u01 sU02 tAladRSTAntena kAyikyAdikriyAni0 353 atraiva tAlavRkSanivarcakanIvA. 4, atraiva phalanivartakajIvAH 5, upagrAhakajIvAH 6 / evaM mUlAdidvAregApi vAcyAni, tAnyeva, darzayitumAha-'purise NaM bhaMte !' ityAdi / 'purise NaM bhaMte !' puruSaH khalu bhadanta ! 'rukkhassa mUlaM pacAlemANe vA' vRkSasya mUlaM pracAlayan vA 'pavADemANe vA' adhaH prapAtayan vA, 'kaha kirie' katikriyA ? yaH khalla vRkSasya mUlaM kampayati adhaH pAtayati tasya kati kriyA bhavanti ? iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jAvaM ca NaM se purise rukAvasta mUlaM pacAlera vA pavADei vA' yAvat ca khalu sa puruSo vRkSasya mUlaM pacAlayati vA prapAtayati vA 'tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhi puDhe' tAvat ca khalla sa puruSaH kAyikyAdipaJcamiH karake the 6 sthAna kahe haiM-eka cAlaka puruSa, 2 tAla phala nirvartaka aneka jIpa, 3 girane ke pratiphala kI gurutA ko lekara puruSa kriyA 4 tAlavRkSa nirvartaka aneka jIva, 5 phalanirvataka aneka jIva aura upa'grAhaka jIpa 6 / isI prakAra le mUlAdi dvAra bhI kahalenA cAhiye-isI bAta ko lUnakAra spaSTa karake dikhalAte haiM 'puriseNaM bhaMte ! rukkhassa mUlaM pacAlemANe vA pavADemANe vA kaikirie' inameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! koI puruSa yadi vRkSa ke mUla ko hilAve athavA 'ule girAve to vaha puruSa kitanI kriyAoMvAlA hotA hai ? isake uttara meM prabhune kahA-'goyamA! jAvaM ca NaM se purile rukkhassa mUla pacAlei ghA, pavADeha vA' he gautama! jo puruSa vRkSa ke mUla ko hilAtA hai, athavA use calatA hai 'tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puDhe' vaha puruSa kAyika Adi pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai|' che. halAvanAra puruSa (1) tADaphaLane vartaka aneka jIva (2) paDavAvALA phaLanI gurUtAne laIne puruSane lAgatI kriyA (3) tADa vRkSa nirvaka aneka -jIva (4) phaLa nivartaka aneka jIva (5) ane upagrAhaka jIva (6) Aja rIte mULa vagerenA viSayamAM paNa samajavuM, eja vAtane spaSTa karavA mATe stra3247 cha, hai "purise Na bhave ! rukkhassa mUla pacAlemANe vA, pavADe mANevA kaikirie" mAmA gautama svAmI prasuna se pUcha samavan ! puruSa je vRkSanA mULane halAve athavA tene paDe to te puruSa keTalI kriyA pANI yAya cha, tanA uttaramA prabhu hai, "goyamA jAvaM ca NaM se purise lakkhassa mUlaM pacAleivA pavADeivA" gautama ? puruSa unI bhUgane tAva atha tana 57 "tAva ca NaM se purise kAiyAe jAva paMcahi kiri yAhi puDhe" te puruSa 4AyihI vigare pAya yAthI 28 thAya che. te pAya bha0 45 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 bhagavatIstre kriyAbhiH spRSTaH 1 / 'jersi pi ya NaM jIvANaM sarIrerhito mULe nivvattie' yepAmapi ca khalu jIvAnAM zarIrebhyo mUlaM nirvattitam 'te triNaM jIvA kAiyAe jaba paMcahi kiriyA puTThA' te'pi khalu jIvAH kAyikyAdi yAvat pazcabhiH kriyAbhiH spRSTAH yat eteSAM virAdhanA nimittabhAvasya bahutaratvAt 2 | 'ahe maMje !' atha khalu bhadanta ! 'se mUle appaNI garuyattAe' tanmUlamAtmano gurukatayA 'jAva jIviyA vavazeveI' yAvat jIvitAt vyaparopayati, atra yAvatpadena samAritvaguru sambhArikatvayoH grahaNaM bhavati tathA mUlaM pratyacapatat ye tatra mANabhUta jIvasatvAstAna virAdhayati, ityArabhya 'sthAnAtsthAnaM saMkrAmayati' iti paryantapadAnAM grahaNaM bhavati / tataJca tanmUlaM pracAlanAnantaraM svasAreNa pracalat prapatad vAsnyAn taddezasthitAn jIvAn jIvitAd vyaparopayati vinAzayati ityarthaH 'taNaM bhaMte 1 se purise' tataH khalu bhadanta ! sa puruSaH yasya vyApAreNa 'aisA kyoM hotA hai isakA uttara pIche likhA jA cukA hai / isI prakAra se 'jesiM piyaNaM jIvANaM sarIrehito mUle nivvattie jAva bIe nivvattie' jina jIvoM ke zarIra se vaha banA hai 'te vi NaM jIvA kAi yAe jAva paMcahi kiriyAhi puTThA' ve bhI jIva kAyika Adi pA~ca kriyAoM se spRSTa hote haiN| kyoMki ye bhI virAdhanA meM nimitta hote haiM / aba gautama prabhu se aisA pUchate hai- 'ahe NaM bhaMte ! se mUle appaNI garuyattAe jAva jIviyAo vabaroveha, he bhadanta | vaha sUla apane svataH ke bhAra se nIce jamIna para gira paDatA hai aura jisa jagaha vaha girA hai vahAM ke prANa bhUta, jIva, sattva nakI vaha virAdhanA kara detA hai yAvat unhe eka sthAna se dUsare sthAna meM paTaka denA hai to isa sthiti meM 'tao NaM bhaMte 1 se purise kaha kirie' he bhadanta ! vaha puruSa kitanI kriyAothI kaI rIte pRSTa thAya che. te bAbata phaLa nA paDavA vigere rUpe caDesA varNana yu' che. te pramANe sama sevu. ye rIte "jekhi piyaNaM sarirehitA mULe nivattie" ? kavonA zarIrathI bhUja manyA hoya "te viNaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyA hi puTThA" te bhve| pazu asiDI vigere yAMce kriyAvALA thAya che kema ke te jIvA paNa prANAtipAtamAM nimittarUpa hoya che. Dube gautama svAbhI alune khevu che che haiM "ahe NaM bhaMte ! se mUle apaNo garuyattAe jAva jIviyAo vavarovei" he bhagavan te bhUja potAnA bhArathI nIce jamIna para kharI paDe ane je jagyAnA upara paDe tyAMnA prANa bhUta, jIva ane satvanI virAdhanA kare che. yAvat eka sthAnathI bIje sthAne pachAr3e che. to te sthitibhAM "tao NaM bhaMte ! se purise kai kirie" he Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za017 u01 sU02 tAladRSTAntena kAyikyAdikriyAni0 355 mUlasya calanaM prapAto vA jAtaH pracalatA prapatatA vA mUlena taddezasthitajIvAntarANAM mANAtipAto jAtaH sa puruSa ityarthaH, vRkSamUlapakaMpakapuruSa evaM se purise' ityanena gRhIto bhavati, 'kaikirie' katikriyaH / bhagavAnAha'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'jAvaM ca NaM se mUle appaNo jAva vavarovei' yAvat ca khalu tanmUlam Atmano yAvat vyaparopayati, atra yAtpadena 'garuyacAe saMbhAriyatAe guruyasaMbhAriyatAe paccovayamANe jAI tatya pANAI jAva jIviyA bho' ityantasya grahaNaM bhavatIti, prapatat tanmUlaM svagurukatayA tatra sthitAn anyAn jIvAn vinAzayatItyarthaH 'tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva cauhi kiriyAhiM puDhe tAvat ca khalu sa puruSaH kAyikyA yAvat catasRbhiH kriyAbhiH spRSTaH tathA ca yasya puruSasya vyApAreNa pracalatA mUlena jIvAntarANAM prANAtipAto jAtastAvat sa puruSaH catu:kriyAvAn bhavati prANAtipAte tasya sAkSAkriyAoM dvArA spRSTa hotA hai ? tAtparya isa prazna kA aisA hai ki koI puruSa vRkSa ke mUla ko hilAtA hai aura vaha mUla hilate 2 hI bhAra se nIce jamIna para TUTakara gira paDatA hai-aisI hAlata meM usase vahAM rahe hue prANabhUtAdi jIva virAdhita Adi avasthAvAle ho jAte hai-ata: isa avasthA meM vaha puruSa kitanI kriyAoMvAlA hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA ! jAvaM ca NaM se mUle appaNo jAva vavaroveI' he gautama! puruSa dvArA hilAyA gayA vaha mUla apane hI bhAra se jaba gira. jAtA hai aura jahAM vaha girA hai vahAM ke prANAdijIvoM kI vaha virAdhanA Adi kara detA hai 'tAcaM caNaM se purise cAhi~ kiriyAhiM puDhe' to isa sthiti meM usa mUla kA hilAnevAlA vaha puruSa kAyikI Adi cAra kriyAoM se spRSTa hotA hai| prANAtivAta kriyA meM yaha sAkSAtkAraNa bhagavan! te puruSa keTalI kiyA vALA thAya che. A praznane hetu e che ke koI puruSa vRkSanA mULane halAve ane te mULa halatA halatAM ja bhArathI jamIna para tUTI paDe e sthitimAM tenAthI tyAM rahelA prANa, bhUta, jIva prANuthI chUTI jAya che. jethI A sthitimAM te puruSa keTalI kriyAvALo thAya che? tenA uttaramA prabhu 49 che , "goyamA jAvaMca NaM se mUle appaNo jAva vavaroveha" he gautama puruSa dvArA halAvAceluM te mULa pitAnA bhArathI paDI jAya che ane te jyAM paDyuM hoya tyAMnA jIvone prANathI choDAvavA vigere kare che. "tAvaM ca NaM se purise cauhi kiriyAhiM puDhe" ko sthitimA bhUgana alvavAvALe te puruSa kAyikI vigere cAra kriyAothI pRSTa thAya che. kAraNa ke prANAtipAta karavAmAM te puruSa pratyakSa kAraNa rUpa hete nathI, temAM sAkSAt Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre nimittatvAmAzat 3 / 'jesi piNaM jIvANaM sarIrehito kade jAva bIe nibattie' yeSAmapi ca khalu jIvAnAM zarIrebhyaH kando yAvad bIjaM nivatitam: 'te vi paMjIvA kAiyAe jAca cauhi kiriyAhiM puDhA' te'pi khalu jIvA kAyikyA yAvat catasRbhiH kriyAbhiH spRSTAH, te tAlavRkSanivartakA jIvAH kAyikyA yAvat catasamiH kriyAbhiH spRSTA bhavanti ityarthaH, vRkSasya paraMparayA kAraNatvAt catasraH kriyA: 4 / 'jesi piyaNaM jIvANaM sarIrehito mULe niyattie' yeSAmapi ca khala jIvAnAm zarIrebhyo mUlaM nirvatitam 'te vi NaM jIvA kAyiyAe jAva paMcahiM kiriyAhiM puDhA' te'pi khalu jIvAH kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH mUlasya sAkSAtkAraNatvAt 5 / 'je viNaM se jIvA ahe vIsasAe paccotrayamANassa uvaggahe paTTati' ye 'pi khalu jIvAH adho visrasayA pratyavapatataH upagrahe nahIM panatA hai / sAkSAt kAraNa to usameM vaha mUla hI hai ki jo vahAM una para gira kara unakA virAdhaka huA hai|3 'jesi pi NaM jIvANa sarIre hito kaMde niyattie jAda bIe Nivyattie' tathA jina jIvoM ke zarIroM se vaha kanda thAvat vIja nirtita huA hai| 'teviNa jIvA kATyAe jAva cauhi kiriyAhiM puTThA' ve bhI jIva kAyika Adi cAra kriyAoM se spRSTa hote haiM / kyoM ki vRkSa paramparA se kAraNa hai / 4 'je siMpiya NaM jIvANa sarIrehito mUle nivyattie' jina jIvoM ke zarIroM se mUla nirvartita huA hai|'te vi ya NaM jIvA kAyiyAe jAya paMcahi kiriyAhiM puTTA' ve jIva bhI kAyikI Adi pAMcoM kriyAoM se spRSTa haiM, kyoMki jIvoM kI virAdhanA meM mUla sAkSAtkAraNa hai / 5'je viyaNaM se jIvA ahe pIsasAe paccIvaghamANasta ughaggahe ghaIti' tathA-jo jIva usa mUla ke kAraNa te te mULa ja che. ke jeNe tyAM paDine teone prANathI cheDAyA cha. "jeni piNaM jIvANaM sarIrehito kare jAva bIe nivvattie" tathA re vAnA zarIrathI / yAvat mI04 manyu DAya "ve vi NaM jIvA kAiyAe jAva cauhi kiriyAhi puDhA" te 5 yI vigere yAra liyAthI 1504 thAya che. 129 vRkSa 52 52 / 129 che. (4) "jesipi ya NaM jIvANaM sarIrehi to mUle nivvattie" 2 vAnA zarIrAcI bhUNa manyA hAya "ve vitha NaM jIvA kAyiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puDhA" / 5 yihI vigaire pAya kiyAethI spaSTa thAya che. kema ke te jene mAravAmAM te mULa ja sAkSAta 12 che. (5) je vi ya se jIvA ahe vIsasAe paccovayamANarasa udhva. gahe vaTuMti' mA 2 71 bhUganA sAmAvi 57pAnA 12mA tana Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u01 sU02 toladRSTAntena kAyikyAdikriyAni0 357 upakAre preraNe ityarthaH vartante 'te viNaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puDhA' te 'pi khalu jIvAH kAyikyAdi yAvat paJcabhiH kriyAmiH spRSTAH tathA ca patato mUlasya mArge sthANustammAdayasteSAM jIvA api sahAyakA pazcAbhiHkriyAmiH kriyAvanto bhavantItyarthaH 6 / 'purise NaM bhaMte puruSaH khalu bhadanta / 'rukkhassa kaMdai pacAle mANe kaikirie ?" vRkSasya kandaM pracAlayan puruSaH katikriyA ? / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jAvaM ca Ne se purise kaMde pacAleI' yAvacca khalu sa puruSaH kandaM macAlayati 'tAvaM ca NaM se purise nAva paMcahi kiriyAhi puDhe' tAvat ca khalu sa puruSo yAvata paJcabhiH kriyAbhiH spRSTaH 1 / 'jesi piNaM jIvANe sarIrehito kaMde nivvattie' yeSAmapi ca khalu jIvAnAM zarIrebhyaH kando nirvatitaH 'te viNaM jIvAra paMcahi svabhAvataH girane ke mArga meM use sahAyakabhUta hote haiM ve jIva bhI pAMcoM hI kriyAoM se spRSTa hote haiN| tAtparya kahane kA yaha hai ki mUla ke girane ke mArga meM sthANu stambha Adi ke jIva bhI use sahAyaka ho to ve bhI prANAtipAta Adi pAMca kriyAoM se yukta hote mAne gaye haiN| 6 atha gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'puriseNaM bhata! rukvasta kaMdai pacAle mANe kakirie' he bhadanta ! vRkSa ke kanda ko calAnevAlAhilAnevAlA-puruSa kitanI kriyAoMvAlA hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA ! jAvaM ca Na se purile kaMde pacAleha jAva paMcahi . kiriyAhiM puDhe' he gautama ! canda ko hilAnevAlA vaha puruSa prANAtipAta Adi pAMca kriyAvAlA hotA / 1 'jesi piya NaM jIvANaM sarIrehino kaMde Nivattie tathA jina jIvoM ke zarIra se yaha paDavAmAM sahAyarUpa thAya che. te ja paNa pAMce kiyAothI pRSTa thAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke mULane paDavAnA mArgamAM sthANuM, staMbha vigerenA jIvo paNa tene paDavAmAM sahAya rUpa hoya che teo paNa prANAtipAta vigere kriyAo vALA thAya che. (6) have gautama svAmI prabhune evuM pUche cha. "purise NaM bhaMte ! rUkkhassa kaMda-pacAlemaNe kaikirie" magavan !' vRkSanA kadane halAvavAvALo puruSa keTalI kriyAo vALA thAya che ? tenA uttaramA prabhu cha hai "goyamA jAvaM ca NaM se purise kaMdai pacAlei" hai gautama kaMda-suraNa vigerene halAvavAvALe te puruSa prANAtipAta vigere pAMca yAvANI thAya che. 1, "jesiM pi ya gaM jIvANaM sarIre hito kade nivvattie" tathA 2 vAnA zarIrathA 44 (sura (4.) manyu ya. 'te vi gaM Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsare kiriyAhiM puSTA' te'pi khalu jIvAH kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH 2 / 'ahe NaM bhaMte !' atha khalu bhadanta ! ' se kaMde appaNo0' tat kandam Atmano gurukatayA 3 prapatat tatra deze sthitAna yAn jIvAn prANebhyo vyaparopayati, tatra kandasya pavAlayituH prapAtayituH puruSasya kati kriyAH bhavantIti praznaH, bhagavAnAha'jAva cauhi pu?' yAvat catasRbhiH kriyAbhiH spRSTaH sa puruSaH / atra yAvatpadena 'goyamA! jAvaM ca NaM se kaMde appaNo guruyattAe jAva jIviyAbho vavarovei tAvaM caNaM se purise kAiyAe' ityantaM padasandarbhasya grahaNaM bhavati, etAdRzaH puruSaH catuH kriyayA spRSTo bhavati prANAtipAte tasya sAkSAtkAraNatvAbhAvAda iti 3 / 'jesiM kanda niSpanna hubhA hai / 'te viNaM jIvA paMcahi kiriyAhiM puTThA' ve jIva bhI pAMcoM hI kriyAoM se yukta hote haiM 2, 'ahe NaM bhaMte ! se kaMde apaNo apa gautamane isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! vaha kanda apane bhAra se giratA huA usa jagaha meM rahe hue jIvoM ko prANoM se vyaparopita karatA hai usa kanda ko girAnevAle puruSa ko kitanI kriyAe~ lagatI haiM ? tAtparya aisA hai ki vRkSa ke kanda ko yadi koI puruSa hilAtA hai, aura hilAte 2 hI vaha kanda apane hI bhAra se TUTakara jamIna para gira paDanA hai to use jamIna para rahe hue prANAdi. prANa se rahita ho jAte haiM-ata: usa kanda ko hilAnevAle usa puruSa ko kitanI kriyAe~ lagatI haiM-to isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jAva cAhiM puDhe' yAvat vaha puruSa cAra kriyAoM se spRSTa hotA hai| yahAM yAvat pada se 'goyamA ! jAvaM ca NaM se kaMde appaNo guruyatsAe jAva jIviyAo vavaroveha tAvaM ca NaM se purise kAhayAe' yahAM taka kA pATha jIvA paMcahi puTThA" aw pazu pAMya liyAsI pANA thAya che, (2) aheNaM bhaMte ! se kahe appaNo" sAvana 4 tAna sAthI pani te jagAe rahelA jInA prANe choDAve che. te te kaMdane pADavAvALA puruSane keTalI kriyAo lAge che. kahevAnuM tAtparya e che ke vRkSanA kaMdane je kaMI puruSa halAve ane halatAM hasatAM ja te kada pitAnA bhArathI TUTIne jamIna para paDI jAya che te jamIna para rahelA prANAdi pitAnA prANathI chUTI jAya che. arthAt marI jAya che. jethI, te kaMdane halAvavAvALA te puruSana 4ii yA cha ? to tanA uttaramA prabhu 43 cha hai "jAva ghauhi puDhe" yAvat te puruSa yA2 yAmAthI spRSTa thAya che. maDiyA yAvat 54thI "goyamA jAvaM ca NaM se kaMdai apaNo guruyattAe jAva jIviyAo pavarovei tAvaM ca NaM se purise kAiyAe" mAhi sudhaan| 54 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2017 u01 sU02 tAladRSTAntena kAyikyAdikriyAni0 359 piNaM jIvANaM sarIrehino tAle nivvattie' yeSAmapi khalu jIvAnAM zarIrebhyo vAla:-tAlakSaH nirvartitaH 'jAva cauhi puDhA' yAyacamiH spRSTAH, atra yAvatpadena goyamA ! jAvaM ca NaM se kaMde te viNaM jIvA kAiyAe' ityattasya grahaNaM bhavati eteSAM jIvAnAM catatra eva kriyA bhavanti na tu mANAtipAtakriyA tAn pati teSAM dUravartitvAditibhAvaH 4 / 'jesi piNaM jIvANaM sarIrehito kaMde nivvattie' yeSAmapi khalu jIvAnAM zarIrebhyaH kando nirvartitaH' 'teviya NaM jIve jAva paMcahi puTThA' te'pi ca khalu jIvAH yAvat paJcabhiH spRSTAH, eteSAM prANAtipAtakriyAM pati sAkSAtkAraNatvAt pazcApi kriyA bhavantIti bhAvaH 5 / 'je vi se jIvA ahe vIsaptAe paccovayamANassa jAva paMcahi puTTA' ye 'pi ca te jIvA adho grahaNa huA hai / kyoM ki prANAtipAta kriyA meM vaha puruSa sAkSAtkAraNa nahIM banA hai| sAkSAtkAraNa to usameM kanda hai| 'josi piNaM jIvANaM sarIrehito mUle Nivattie khadhe Nitrattie jAva-carahiM puTTo' tathA jina jIvoM ke zarIroM se vaha tAlavRkSa niSpanna huA hai| 'jAva cAhiM puTThA' yAvat ve cAra kriyAoM se spRSTa hote haiN| yahAM yAvaspada se' 'te vi jIvA kAiyAe' yahA~ taka kA pATha gRhIta huA hai|4 'jesi piNaM jIvANaM sarIrehito kaMde nivvattie' jina jIvoM ke zarIroM se kanda nirtita huA hai| 'te viSa NaM jIvA jAva paMcahi puTThA' ve jIva bhI yAvat pAMca kriyAoM se spRSTa haiN| kyoMki inake prANAtipAta kriyA ke prati sAkSAtkAraNatA hai|5 'je vi se jIvA ahe vIsasAe paccovayamANasta jAya paMcahiM puTThA' tathA nIce girate hue kandAdika ke prati jo thaze kema ke prANAtipAta kiyAmAM te puruSa sAkSAta kAraNa hatuM nathI. tabhA sAkSAt 2 ta che. "jesi piNaM jIvANaM sarirehi to tAle nivvattie" tathA revAna zarIzathI ta tavRkSa manyu DAyata / "jAva cauhi puTThA" yAvat yAra liyAthI spRSTa thAya cha. mADiyAM yAvat 54thI "ve vi jIvA kAiyAe mAha sudhAnA pA: ahae thayo che. (4) jesi pi NaM jIvANaM sarIrehito kaMde nivvacie"2vAnA zarIrAthI 44 manyu DAya "te vi ya gaM jIvA jAva paMcahi puTThA" te 7 5 yAvat pAMca liyAmAthI spRSTa thAya che. bha tamA prAyatipAta AqAmA pratyakSa 2 che. (5) "je vi se jIvA Ahe vIsasAe paccovayamANassa jAva paMcahi puTThA." tathA naye 57 4 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 360 bhagavatIstre visrapayA pratyavapatataH yAvat paJcabhiH spRSTAH, atra yAvatpadena 'uvaggahe vati te vi ya NaM jIvA kAiyAe' ityantasya grahaNaM bhavati svabhAvata eva patataH kandasya mArge sthAbAdayaH upagrahe-raNe vartante te'pi jIvAH paJcabhiH kriyAbhiH spRSTA bhavanti, kandapatanAt jAyamAnamANAtipAtaM prati teSAM sAkSAt nimittatvAditi phalitArthaH / 'jahA kaMde evaM jAva bIe' yathA kandA, evaM yAvat bIjam , atra - yAvatpadena skandhatvak zAkhAmavAlapatrapuSpaphalAnAM saMgraho bhavati yathaiva kanda viSaye pada sthAnAni kathitAni tathaiva skandhAdArabhya vIjaparyantam sUtrANi saMyojanIyAni yukta prakArasya ca sarvatra samatvAditimA // 2 // upagrAhaka haiM- jIva bhI pAMcoM hI kriyAoM se spRSTa hote haiN| yahAM yAvatpada se 'uvaghe vaTTati te viyaNa jIvA kaiyAe' yahAM taka kA pATha gRhIta huA hai| kyoMki kanda AdikoM ke girane se jAyamAna prANAtipAta kriyA ke prati unameM sAkSAt nimittatA AtI hai / 'jahA kaMde evaM jAva thIe' jaisA yaha kriyA lagane kA kathana kanda ke viSaya meM kahA gayA vaisA hI kathana yAvat bIja meM bhI kara lenA caahiye| yahAM yAvat pada se skanda, svak, zAkhA, pravAla, patra, puSpa, evaM phala inakA saMgraha huA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki jisa prakAra se kanda ke viSaya meM 6 sthAna kahe gaye haiN| usI prakAra se skandha se lekara vIja paryanta ke sUtra bhI saMyojita kara lenA caahiye| yukti aura prakAra sarvatra samAna hai ||suu02|| pratye je upagrAhaka hoya che. te jIvo paNa pAce kriyAothI pRSTa thAya che. aDiyAM yAvat 54thI "uvvaggahe vaTuMti te vi ya gaM jIvA kAiyAe" mahi sudhIne pATha grahaNa thayo che. kema ke kaMda vigerene paDavAthI thavAvALI prAyAtipAtayiAma tame nimitta 35 DAya che. "nahA kaMde evaM jAva vIe" 2vI zata bhA yi gAnu vana nA viSayamA 4yu cha. te ja kathana bIjanA viSayamAM paNa samajavuM. ahiyAM yAvata padathI kaMda (14, (wit) zAmA (319) pravAsa (patra) 05 te 21 me ahae thayA hai. kahevAnuM tAtparya e che ke je prakAre kaMdanA viSayamAM cha sthAne (prakAra) kadAA che. teja rItanA cha sthAna ThaMdhathI laIne bIja paryatamAM paNa samajavA yukti ane prakAra badhe sarakhA che. e sUtra ra che Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 1 sU03 zarIrendriyayogAnAM kriyAni0 361. kriyAdhikArAdeva zarIrendriyayogeSu kriyAnirUpaNArthamidamAha-'kai NaM bhaMte ! sarIragA paNNattA' ityAdi / : mUlam-kaiNaM bhaMte ! sarIragA paNNattA goyamA! paMca sarIragA pannattA taM jahA orAlie jAva kammae / kai NaM bhaMte ! iMdiyA pannattA goyamA ! paMca iMdiyA pannattA taM jahA soiMdie jAva phAsidie ! kAvihe gaM bhaMte ! joe paNNatte goyamA ! tivihe joe paNNatte taM jahA maNajoe vaijoe kAyajoe / jIve gaM bhaMte ! ArAliyasarIraM nivvattemANe kaikirie goyamA ! siya tikirie siya caukirie siya pNckirie| evaM puDhavIkAie vi / / evaM jAva maNusse / jIvANaM bhaMte ! orAliyasarIraM nivvattemANA kaikiriyA goyamA ! tikiriyA vi caukiriyA vi paMcakiriyA vi / evaM puDhavIkAiyA vi evaM jAva maNussA / evaM veubbiyasarIreNa vi do daMDagA navara jassa asthi veuvviyasarIraM, evaM jAva kmmgsriirN| evaM soiMdiyaM jAva phAsiMdiyaM / evaM maNajogaM vayajogaM kAyajogaM jassa jaM asthi taM bhaanniyvvN| ee egattabahutteNaM chaThavIsaM dNddgaa| kahavihe NaM bhaMte ! bhAve paNNatte goyamA! chabihe bhAve paNNatte taM jahA udaie uvasamie jAva snnivaaie| se kiM taM udaie (3) udaie bhAve duvihe pannatte taM jahA udaie udayaniSphanneya evaM eeNaM abhilAvaNaM jahA aNuogadAre channAmaM taheva niravasesaM bhANiyavvaM, jAva se taM sannivAie bhaave| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti ||suu03|| sattame sae paDhamo uddaso smtto|| bha046 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 bhagavate chAyA -- kati khalu bhadanta ! zarIrANi majJaptAni gautama ! paJca zarIrANi prajJaptAni tadyathA audArikaM yAvat kArmaNam / kati khalu bhadanta / indriyANi prajJaptAni paJca indriyANi prajJaptAni tadyathA zrotrendriyaM yAvatsparzanendriyam / katividhaH khalu bhadanta ! yogaH prajJaptaH gautama / trividho yogaH prajJaptaH tadyathA manoyogo vacoyogaH kAyayogaH / jIvaH khalu bhadanta / audArikazarIraM nirvarttamAnaH katikriyaH gautama ! syAt trikriyaH syAt catuH kriyaH syAt paJcakriyaH / evaM pRthivIkAyikA api evaM yAvanmanuSyAH / jIvAH khalu bhadanta / audArikazarIraM nirvarttamAnAH katikriyAH gautama / trikriyA api catuHkriyA api paJca kriyA api evaM pRthivIkAyikA api evaM yAvanmanuSyAH / evaM vaikriyazarIreNApi dvau daNDako navaram yasyAsti vaikriyazarIram evaM yAvat kArmaNazarIram / evaM zrotrendriyam yAvat sparzanendriyam evaM manoyogo vacoyogaH kAyayogaH yasya yadasti tad bhaNitavyam ete ekatvapRthaktvAbhyAM SaD viMzatirdaNDakAH / katividhaH khalu bhadanta ! bhAvaH prajJaptaH gautama ! Savidho bhAvaH prajJaptaH tadyathA audayika aupizamiko yAvat sAMnipAtikaH / atha kiM sa audayikaH audayiko bhAvo dvividhaH prajJaptaH tadyathA audayika udaya niSpannazca / evametenAbhilApena yathA'nuyogadvAre SaDnAma tathaiva nirakhazeSaM bhaNitavyam yAvat sa sAMnipAtiko bhAvaH / tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta / iti // sU0 3 // 1 TIkA - - ' kai NaM bhaMte !' kati khalu bhadanta ! 'sarIragA pannattA' zarIrANi prajJatAni, kevalazarIrasaMkhyA vipayako'yaM praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / -kriyA ke adhikAra se hI zarIra, indriya evaM yoga inameM kriyAnirUpaNa ke liye sUtrakAra ' kaiNaM bhate / sarIragA paNNattI' isa sUtra ko kahate haiM 'kaNaM bhate / sarIragA paNNattA ? goyamA / paMca sarIragA paNNattA' ityAdi / TIkArtha - isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai 'kaI bhate ! sarIragA paNNattA' he bhadanta ! zarIra kitane kahe gaye haiM ? yaha prazna kevala zarIra saMkhyA ke viSaya meM kiyA gayA hai| ataH prabhu uttara kriyAnA adhikArathI ja zarIra, IMdriya ane ceAgamAM kriyAnu nirUpaNu 42 // bhATe "kai NaM bhaMte ! sarIragA paNNattA" the sUtra he che. " kai NaM bhaMte ! sarIragA paNNattA" tyAhi TIartha - - " kai NaM bhaMte / sarIragA paNNattA" he bhagavan zarIra DeTasA kahyAM che ? A prazna kevaLa zarIranI saMkhyAnA viSayamAM karavAmAM Avyo che Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 17 u0 1 sU03 zarIrendriyayogAnAM kriyAni0 363 ! goyamA he gautama ! 'paMca sarIragA pannattA' paJca zarIrANi prajJaptAni 'taM jahA ' tathA 'orAlie jAva kammae, audArikaM yAvat kArmaNam atra yAvatpadena AhA vaikriyataijasazarIrANAM grahaNaM bhavatIti tathAcaudA rikAhArakavaikriyataijasakArmaNabhedAt zarIraM paJcavidhaM bhavatIti bhAvaH / zarIrasaMkhyAM pradarzya zarIrAzritendriyasaMkhyAjJAnAya praznayannAha - 'kaha NaM bhaMte !' ityAdi / 'kai NaM bhaMte !' kati khala bhain ! 'iMdiyA pannatA' indriyANi prajJaptAni bhagavAnAha - 'goyamA ' ityAdi / 'goyamA' he gautama | 'paMca iMdiyA pannattA' paJca indriyANi prajJaptAni 'taM jahA ' tadyathA 'soIdie jAva phArsidie' zrotrendriyaM yAvat sparzanendriyam -atra yAvat padena cakSurasanaghANAnAM saMgrahaH tathA ca zrotrarasanamrANacakSuHsparzanabhedAt indriyANi pazca vidhAnItyarthaH ' kaivihe NaM bhaMte !' katividhaH khalu dete haiM-- 'goyamA ! paMca sarIraMgA pannattA' he gautama / zarIra pAMca kahe gaye hai / 'jahA - orAlie jAva kammae' jaise - audArika tathA yAvatpada gRhIta vaikriya AhAraka taijasa evaM kArmaNa ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM- ' kai NaM bhate / iMdiyA pannattA' he bhadanta ! zarIrAzrita indriyoM kI saMkhyA kitanI hai - 'goyamA ! paMca iMdiyA pannattA' uttara meM prabhu kahate haiMhe gautama! indriyoM kI saMkhyA pAMca kahI gaI hai| 'taM jahA' jaise soI- die jAva phArsidie' zrotrendriya yAvatpada gRhIta - cakSuindriya, rasanA indriya, ghANaindriya, evaM sparzanaindriya / aba gautama prabhu se aisA - pUchate haiM- 'kavihe NaM bhate ! joe paNNatte' he bhadanta ! yoga kitane kahe 1 praznamA uttaramA prabhu he che haiM goyamA ! paMca sarIraMgA paNNattA", gautama ! zarIro yAMtha prAranA vAmAM bhAvyA he, "taM jahA - orAlie jAva kammae" mohAriGa, 1 vaiGiya AhAra, taiksa bhane arbhaSu maDiyAM AhAraka vigere pado yAvat padathI gRhIta thayA che. kahe che DeMTalI have gautama svAmI iMdriyAnA viSayamAM prazna karatAM NaM bhaMte! iMdiyA paNNattA" he agavan dviyonI sadhyA tenA uttarabhAM alu uDe che hai-" goyamA ! gautama / indriyonI sadhyA yAMya uhI che, paMca idiyA "taM jahA " " soidie jAva phAsi die " zrotra iMdriya, yakSu iMdriya, sanA iMdriya, ghANu (nAsA) chadriya mane sparza Indriya. have gautama * svAbhI alune yojanA viSayabhAM azra aratAM he che - " kaivihe NaM bhaMte ! joe paNNatte" he bhagavAn yoga DeTalA abharanA aDevAmAM bhAvyA he ? - ke hI 1che ? paNNattA " prema Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatIsare bhadanta ! joe paNNatte' yogaH prajJaptaH yujyate saMyujyate zubhAzubhapravRttau AtmA yena sa yogaH sa ca kati vidha iti paznA, bhagavAnAha-goyamA' ityaadi| 'goyamA !' he gautama ! tivihe joe paNNatte' trividhaH triprakArako yoga uparokta lakSaNaka: prajJaptaH 'taM jahA' tathA 'maNajoe vayajoe kAyanoe' manoyogo vaco yogaH kAyayogaH manovacAkAyayogabhedAt trividho yogo bhavatIti bhAvaH / 'jIve NaM bhave !' jIvaH khalu bhadanta ! 'orAliyasarIraM nivattemANe' audArika zarIraM nivartamAnaH saMpAdyamAnaH vandhana iti bhaavH| 'kaikirie' katikriyaH audArikazarIrabandhanena jIvasya kiyatI kriyA bhavatIti praznaH, bhagavAnAhaMityAdi 'goyamA' he gautama ! 'siya tikirie' syAt trikriyaH kriyAtrayeNa yukto bhavati yadA khalu jIvaH audArikaM zarIraM nivartamAnaH pareSAM prANinAM paritApAdikaM na karoti tAvat tasya jIvasya kAyikyAdhikariNikI pAdveSikIti gaye haiM ? zubha evaM azubha pravRtti meM AtmA jinake dvArA lagatI hai usakA nAma yoga hai| he gautama ! ye 'joe' 'yoga' tivihe paNNatte' tIna prakAra kahA gayA haiM / 'taM jahA' unake nAma ye haiM-'maNajoe, vayajoe, kAyajoe' manoyoga, bacanayoga aura kaayyog|| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jIve NaM bhate ! orAliya sarIraM nivvattemANe kaikirie' he bhadanta ! audArika zarIra kA nirvatita karate hue eka jIva ko kitanI kriyAe~ hotI haiM ? isake uttara meM prabhune aisA kahA hai-'goyamA ! siya tiya kirie' he gautama! jisa samaya audArika zarIra kA bandha karatA huA jIva dUsare prANiyoM ko paritApAdika ko karttA nahIM hotA hai taba usa jIva ko kAyikI, AdhikaraNikI, aura prAdveSikI ye 3 kriyAeM hotI haiM / 'siya caukkirie' jenAthI AtmA, zubha ane azubha pravRttimAM lAge che. tenuM nAma roga che. hai gautama se "joe" yA "tivihe paNNatte" 1 4AranA 4o cha. "taM jahA" tenA nAma mA pramANe cha. "maNajoe, vayajoe, kAyajoe" mane yoga, vacanayoga ane kAyayoga have gautama svAmI evuM pUche che ke"jiive NaM bhate ? orAliyasarIraM nivvattemANe kaikirie" 8 samavAn mohArisa zarIrane baMdha karatA eka jIvane keTalI kriyAo lAge che? . tanA uttaramA prabhu 43 cha-"goyamA siya tikirie" gautama ! dArika zarIrane baMdha karate jIva je samaye bIjA prANione paritApa vigere nathI karatA te samaye te jIvane kAyikI, AdhikaraNikI, ane Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za017 u0 1 sU03 zarIrendriyayogAnAM kriyAni0 365 tisaH kriyAH bhavantIti vinidhAya kathidam 'siya tikirie' iti syAt kadA. cit pareSAM paritApAyabhAve kriyAtrayeNaiva yukto bhavatyuktam 'siya caukirie' syAt-kadAcit catuSkriyaH yAvat paraparitApAdikaM kun audArikazarIraM nivartayati tAvat paritApanikI kriyA sahitAzvatasraH kriyA bhavantIti / 'siya paMca kirie' syAt paJcakriyaH yadA khalu jIvaH audArikazarIraM nivartamAnaH pareSAM prANinAm virAdhanAM karoti tadA prAgAtipAtasahita paJca kriyAvAn bhavatItyata uktam 'siya paMva kirie' iti / 'evaM puDhavIkAie vi evaM pRthivI kAyiko'pi yathA sAmAnyato jIvaviSaye audArikazarIranirvartane kadAcit trikriyatvaM kadAcit catuSkriyatvaM kadAcit paJcakriyattam tathA pRthivIkAyikai kendriya jIvasyApi audArikazarIranirvartane trikriyAvatvaM catuSkriyAvatvaM pazcakriyAaisA jo kahA gayA hai lo usakA bhAva aisA hai anya jIvoM ko paritApAdika karatA huA jIva jaba audArikazarIra kA bandha karatA hai-taya vaha paritApanikI kriyA sahita cAra kriyAoM kA hotA hai| 'siya paMca kirie' aisA jo kahA gayA hai so usakA tAtparya aisA hai ki jaba jIva audArika zarIra kA bandha karatA huA dUsare jIvoM kI virAdhanA karatA hai taba vaha prANAtipAta sahita pAMca kriyAoMvAlA hotA hai / 'evaM puDhavIkAhae ki jisa prakAra se vaha pUrvokta kathana sAmAnya jIva ke viSaya meM audArika zarIra kI nirvartanA meM kahA gayA hai usI prakAra se pRthivI kAyika ekendriya jIva ke viSaya meM bhI audA. rika zarIra ke nirvatana meM kahalenA cAhiye-arthAt eka pRthivIkAyika jIva audArika zarIra kA nirvartana karatA huA kadAcita tIna kriyAoMvAlA hotA hai aura kadAcit cAra kriyAovAlA prAviDI yAmAge cha. "siya cakirie" gIta wan paritApa vigere karanAro jIva jyAre audArika zarIrane baMdha kare che. tyAre 73 paritApani chiyA sAthe yAra lyAsa pANI thAya che. 'siya paMcakirie" nyAre mohari zarIrano dha 12naa| 01 bhAga vAnI virAdhanA kare che. tyAre te puruSa prANAtipAta sahitanI pAMce kriyAo paane| thAya che. "eva puDhavI kAiyAe" 2 zata pUrita thana sAmAnya jIvonA viSayamAM audArika zarIranA saMbaMdhamAM kahyuM che. te ja rIte pRthvIkAyika ekendriya jIvonA viSayamAM paNa audArika zarIranA saMbaMdhamAM kathana samajI levuM. arthAt eka pRkAyika ekendriya jIva dArika zarIrane baMdha karate koIka vAra traNa kriyAo vALA thAya che. ane keIka vAra cAra SCIE - Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 66 vazvaM ca bodhyam kAyikayAdyanukrameNa paJca kriyAparyantasya saMbhavAt / ' evaM jAva misse' evaM yAvat manuSyaH, evaM pRthivIkAyikavat sAmAnyato jIvavadvAdaNDakakrameNa manuSyaparyantaM trikriyatvaM catuSkriyatvaM paJcakriyatvaM jJAtavyam iti, =atra yAvatpadena ap tejo vAyu vanaspatikAyadvIndriyatrIndriyacaturindriya- tiryak paJcendriyANAM grahaNam / asya makArayettham - 'maNusse NaM bhaMte ! orAliya - sarIraM nivtrattemANe kai kirie goyamA / siya vikirie siya caukirie siya - paMcakirie' vyAkhyAnaM pUrvavadeva ekavacanena jIvAdiviSaye varNanaM kRtvA sAmprataM bahuvacanena jIvAdiviSaye varNayannAha - 'jIvA NaM' ityAdi / 'jIvA NaM bhaMte !' jIvAH khalu madanta / 'orAliyasarIraM nivvattemANA kai kiriyA audArika hotA hai aura kadAcit pAMca kriyAoMvAlA hotA hai / 'evaM jAba 'maNusse' isI prakAra se pRthivIkAyika ke jaisA athavA sAmAnya jIva ke jaisA daNDaka krama se manuSya paryanta kadAcit tIna kadAcit cAra 'kriyAoM se, aura kadAcit pAMca kriyAoM se yuktatA jAnanI ' caahiye| yahAM yAvatpada se apU, teja, vAyu, vanaspati, dIndriya tendriya, caturindriya, aura niryak paMcendriya jIva kA grahaNa kiyA gayA hai| isa viSaya meM daNDaka prakAra aisA hai- 'maNusse NaM bhaMte / orAliya sarIraM nivyamANe kaha kirie' godhamA / liya tiyakirie, sigha cau : kirie, siya paMcakarie' isa sUtra kA artha pahile ke jaisA hI hai| - isa prakAra ekavacana dvArA jIvAdika ke viSaya meM varNana karake aba sUtrakAra isI viSaya kA varNana bahuvacana ko lekara karate haiM - 'jIvA-NaM kriyAo vALA thAya che. ane koika vAra pAMca kriyAo vALA paNa thAya che. " evaM jAva maNusse" pRthvI ayinI bhAi athavA sAmAnya bhuvanI bhAi "daDakanA kramathI manuSya paryaMtanA jIvA kAika vAra traNa kriyAethI ane koika vAra cAra kriyAothI ane koIka vAra pAMca kriyA vALA samajavA ahiyAM yAvata padathI akAya, tejaskAya, vAyukAya. vanaspati, eindriya vALA, traNa IndriyavALA, cAra indriyavALA ane tiyak pa'cendriya jIvAtu zrathayu che. yA viSayabhAM ina amara bhI abhAge the. maNusse NaM bhaMte ! orAliyamrarIraM nivvattemANe kai kirie " goyamA khiya tiya kirie, siya caukirie, siya paMca kirie ' A sUtranA atha pahelA kahevAI gayA che. A rIte ekavacanathI jIvAdikanA viSayanuM varNana karIne have sUtrakAra eja viSayanuM varNana mahuvacana laIne kare che. te A pramANe "2 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za0 17 u0 1 103 zarIrendriyayogAnAM kriyAni0 367 zarIraM nirvatamAnAH katikriyA:-kiyatIbhiH kriyAbhiH spRSTA bhavanti jIvA iti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'tikiriyA vi' trikriyA api kadAcit kriyAtrayeNa spRSTA api bhavanti yadA khalu audA. rikazarIraM nivartamAnAH pareSAM jIvAnAM parivApAdikaM na kurvanti tadA kAyikI AdhikariNikI pAdveSikIti kriyAtrayeNaiva saMspRSTA bhavantastrikriyAvanto bhavantIti bhAvaH / 'caukiriyA vi' catuSkriyA api paraparitApane pAritApinikI sahitAzcatasraH kriyA bhavanti 'paMcakiriyA vi' paJcakriyA api prANAtipAte kRte sati prANAtipAtasahitAH paJcakriyA api bhavanti audArikazarIranirvanikAle jIvAnAm ekajIvadaNDa ke 'siya tikirie' ityAdhuktam atra siya bhate! orAliyasarIraM nivvattemANA kahakiriyA' he bhadanta ! aneka jIva jaba audArika zarIra kA bandha karate haiM-taba ve kitanI kriyAoM se spRSTa hote haiM ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA!' he gautama ! tikiriyA vivekadAcit tIna kriyAoM se bhI yukta hote haiN| audArika zarIra kA nirvartana karate hue jo jIva dUsare jIvoM ko paritApAdika nahIM karate haiM, ve kAyikI AdhikaraNikI aura prAdeSikI ina tIna kriyAoM se hI yukta kahe jAte haiN| 'caukkiriyA vi' aura jo ve dUsaroM ko paritApa karate haiM, ve pAritApanikI kriyA sahita cAra kriyAvAle hote haiN| 'paMcakiriyo ci' aura jo mANAtipAta kriyA karate haiM, ve prANAtipAta kriyA sahita pAMca kriyAoMvAle hote haiN| aisA jAnanA cAhiye audArika zarIra ke nirvartana kAla meM jIvoM ke eka jIva daNDaka meM 'siya tikirie' ityAdirUpa se kahA gayA hai / parantu cha. "jIvA gaM bhaMte ! orAliyasarIraM nivattemANA kA kiriyA' he sagavana! che jyAre audArika zarIrane baMdha kare che, tyAre teo keTalI kriyAo pAyA thAya cha 1 tanA uttaramA prabhu cha "goyamA" hai gautama "ti kiriyA vi" tamA nyAre mohArI zarIramA ma re cha tyAre bhIta jIne paritApa vigere karatA na hai vAthI teo kAyiki, AdhikaraNikI mane prArazilI se liyaa| vANA 1 thAya cha "cau kiriyA "vi" ane jyAre teo bIjAne paritApa pahoMcADe che. tyAre teo paritApanikI yA sahitanI yA2 yAyapAsa DAya che. paca kiriyA vi' bhane lyAre teo prANAtipAta kriyA kare che. tyAre prANAtipAtikI kriyA sAthenI pAMca kriyA vALA thAya che. tema samajavuM. audArika zarIranA saMbaMdha kALamAM lavAnA 4 71 34mA "siya tikirie" ityAdi 35thA vAmAM Avyu Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ bhagavatI padapayoga na kRtvA api zabda prayuGkte ? iti cet ekajIvAdhikAre ekasmin jIve anekakriyAvatyasyAsaMbhavAt syAt padaprayogaH kRtaH anekajIvavicAre tu jovAnAmanekatvAt ekadA'pi anekakriyAvatvasaMbhave atra siya padaM vihAya 'vi' zabdaprayogaH kRtaH 'evaM puDhavIkAiyA vi evaM pRthivIkAyikA api yathA jIvAnAM trikriyAdimatvaM kathitaM tathA pRthivyAdhe kendriyAdInAmapi tricatuHpaJcakriyAvatvaM bodhyam 'evaM jAva maNussA' evaM yAvanmanuSyAH evaM yathoktakramaNa daNDakaparamparayA manuSyAnAmapi tricatuHpaJcakriyAvatvaM jJAtavyam - anyA vaktavyatA pUrvavadeva vijnyeyaa| devanArakayoraudArikazarIrAbhAvAdatra tayona grahaNaM kRtamiti jaya bahu jIva ke viSaya meM daNDaka kA uccAraNa kiyA jAvegA taya vahA~ 'liya' zabda kA prayoga nahIM karanA cAhiye / kintu 'vi' zabda kA prayoga karanA cAhiye isakA kAraNa aisA hai ki eka jIvAdhikAra meM * eka jIva meM eka kAla meM aneka kriyAvatva kA asaMbhava hai ataH vahAM syAt pada kA prayoga kiyA gayA hai / parantu aneka jIva vicAra meM jIvoM kI anekatA hone se eka kAlameM bhI aneka kriyAyatva kA saMbhava hai isaliye yahAM siya ko choDakara 'vi' zabda kA prayoga karane ko kahA gayA hai / 'evaM puDhavIkAiyA vi' jisa prakAra se jIvoM ke trikriyAdimatva kahA gayA hai usI prakAra se pRthivyAdiekendriya jIvoM ko bhI tIna, cAra aura pAMca kriyAvAlA kahalenA cAhiye / 'evaM jAva maNussA' isa prakAra yathoktakramAnumAra daNDaka paramparA ko lekara manuSyoM ko bhI tIna cAra aura pAMca kriyAoM se yuktatA jAnanI cAhiye / deva aura che. paraMtu jayAre bahu jInA viSayamAM daMDakanuM ucca paNa karavAmAM Ave tyAre tyA "siya" se zanI prayoga thatenathI. paraMtu "vi". zahanA prayoga kare jaI e tenuM kAraNa evuM che ke eka javAdhikAramAM eka Hi samayamA mana liyApAna asama che. rathI tyA "syAt" e padane praveza karavAmAM Avyo che, paraMtu aneka jIvonA vicAramAM jImAM anekatA hovAthI eka kALamAM paNa aneka kriyApaNune saMbhava che. thI tyA "siya" 256 chasi "vi" zamna prayAsa 42vArnu cha "eva puDhavikAiyAvi" 2 rIta sArnu traya liyA pANu yu cha teza rIte prI vigere ekendriya jIne paNa traNa cAra ane pAMca kriyAvALA sabharavA "evaM jAva maNusmA" me zaa 64|tbhaanusaar 44nI paraMparAne laIne manuSyane paN traNa, cAra ane pAMca kriyAothI yukta samajavA, deva nArakomAM audArika zarIra thatuM nathI. tethI tyAM tenuM Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maindrikA TIkA za017 u0 1 sU03 zarIrendriyayogAnAM kriyAni0 369 ' evaM veuntriyasarIreNa vi do daMDagA' evaM vaikriyazarIreNApi dvau daNDako ekatva bahutvarUpau yathA audArikazarIranirvarttane jIvasya jIvAnAM ca tricatuH paJca kriyAvacamiti dvau daNDako tathA vaikriyazarIranirvarttane'pi jIvasya jIvAnAM cAzrayaNena dvau daNDakau bhavataH tadiha jIvaikatvajIvabahutvAbhiprAyeNa dvau daNDako jJAtavyau / 'navaraM jassa asthi veunniyaM' navaraM yasyAsti vaikriyaM yasya jIvasya vaikriyaM zarIramasti tasyaiva jIvasya vaikriyazarIrAzrayaNena daNDakadvayaM bhaNitavyam nAnyasyeti vailakSaNyaM jJeyam AlApaprakAra zvettham 'jIveNaM bhaMte ! veuntriya sarIraM nArakoM meM audArika zarIra hotA nahIM haiM-isaliye yahAM para unakA grahaNa huA nahIM haiM / 'evaM ve uvviyasarIreNa vido daMDagA' isI prakAra se vaikriya zarIra ke sAtha bhI do daNDaka ekavacana evaM bahuvacana rUpa hote haiN| so jaise ye audArika zarIra ke nirvartana meM ekajIva aura aneka jIvoM ke ye tIna, cAra aura pAMca kriyAoM ke sambandha meM kahe gaye haiM usI prakAra se vaikriyazarIra kI nirvartanA meM bhI eka jIva aura aneka jIva ke ye do daNDaka tIna, cAra, aura pAMca kriyAoM ke hone meM kahalenA cAhiye / 'navaraM jassa asthi veDavviyaM' ye vaikriyazarIra saMbandhI do daNDaka saba jIvoM meM nahIM kahanA hai kyoMki yaha vaikriyazarIra saba jIvoM ko nahIM hotA hai / ataH jisa jIva ke yA jina jivoM ko yaha vaikriyazarIra hotA hai, usI jIva ko yA unhIM jIvoM ko vaikriyazarIrAzrita do daNDaka kahanA cAhiye isa viSaya kA AlApa prakAra isa prakAra se hai - 'jIve NaM bhaMte ! veucciyasarIraM nivvantemANe kaikirie ? zrathayu nathI. "evaM veuvviyasarireNa vi do daMDagA " tena rIte vaiDiya zarIravALAnI sAthe paNa eka vacana vALA ane mahuvacana vALA ema e daDako thAya che. te jevI rIte oDhArIkavALA eka jIva ane aneka jIvAne traNa, cAra ane pAMca kriyAe lAgavAnA viSayamAM kahyu` che. eja rIte vaikriya zarIravALAnA saMbadhamAM paNa eka jIva ane aneka jIvanA A me OM traya, thAra, bhane pAMca DiyAgo havAnA saMbaMdhamAM aheva " navaraM jassa asthi veubviyaM" yA vaiDiya zarIra samAdhI meM uDa gadhA bhaveobhAM hAtA nathI. kema ke A vaikriya zarIra badhA jIvAne hAtu nathI jethI je jIvane magara je jIvAne A vaikriya zarIra hAya che te jIvane athavA te jIvAne vaikriya zarIra vALA dhruva ane nArakIya e 'Daka kahevA joIe. A viSayamA AsApanA ahAra bhI pramANe he "jIve NaM bhaMte! veubviyaMsarIraM bha0 47 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 bhagavatI sUtre nivvattemANe kaikirie goyamA / siya tikirie siya caukirie siya paMca kirie / jIvA NaM bhaMte ! veuntriyasarIraM nivtrattemANA kai kiriyA goyamA ! ti kiriyA vicaukiriyA vi paMcakiriyA vi, evaM jAva kagmagasarIraM' evaM yAvat kArmaNazarIram evam audArikadaikriyazarIravat yAvat kArmaNazarIraparyatam jIvatvAzrayaNena jyAdikriyAvaca jIvasya jIvAnAM ca vaktavyam yAvat zabdena AhArakate jasorgrahaNam / 'eva' soiMdiyaM jAva phAsiMdiyaM' evaM zrotrendriyaM yAvat sparzanendriyam yathA zarIra nirvarttane jyAdikriyAvatva' jIvasya jIvAnAM vA kathitaM tathA zrotrendriyanirvarttamAne'pi vyAdi kriyAvatva jJeyam kiyatparyantaM jJeyaM tatrAha - 'jAva phArsediyaM yAvat cakSuNarasanasparzanendriya gomA / siya tiyakArie, siya caDa kirie, siya paMca krie| jIvANaM bhaMte ! veDasarIraM nivvattemANA kaha kiriyA ? govamA ! tikiriyA vi, cakiriyA vi, paMcakiriyA vi, evaM jAva kammagasarIraM' isa prakAra audArika, vaikripazarIra ke jaisA yAvat kArmaNa zarIra paryanta eka jIva aura bahuta jIvoM ko Azraya karake vyAdi kriyAvattva eka jIva meM evaM aneka jIvoM meM kahalenA caahiye| yahAM yAvat zabda se AhAraka aura taijasa zarIra kA grahaNa huA hai / 'evaM soMidiya jAba phAsiMdiye jisa prakAra se audArika zarIrAdi ke nirvartana meM eka jIva aura aneka jIvoM yadi kriyAvattA kahI gaI hai| usI prakAra se zrotrendriya ke nirvartana meM bhI ekajIva meM tathA aneka jIvoM meM tryAdi kriyAvantA jAna lenI caahiye| yaha vyAdi kriyAvattA cakSu, ghrANa, aura sparzana ina indriyoM kI nirvartanA meM bhI isI prakAra se eka jIva meM aura aneka nivtrattemANe kaikirie goyamA siya tikirie, siya caukirie siya paMca kirie jIvA NaM bhaMte! veDanniyasarIraM nivtrattemANA kai kiriyA, goyamA vikiriyA vi caukiriyA vi paMcakiriyA vi "evaM jAva kammagasarIraM " ye rIte audArika ane vaikriya zarIranI mAphaka yAvat kANu paryantanA eka jIva ane ahu jIvAne uddezIne traNa vigere kriyA samajI levI, ahiyAM cAvat zabdathI AhAraka ane teMjasa zarIranu* grahaNa thavu... che. " eva soiMdiyaM jAva phAsiMdiya" mohArie zarIranA sabhadhabhAM zre jIva ane aneka jIveAmAM traNa vigere kriyApaNuM samajI levu.... A traNa vigere priyAyAzu yakSu, dhArA (nAsiDa) ane sparzana yA indriyAnA samadhamAM paNa eja pramANe eka jIvezamAM ane aneka jIvAmAM traNa cAra Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za017 u0 1 sU03 zarIrendriyayogAnAM kriyAni0 371 paryantameva jJAtavyam / evaM maNajogaM vayajogaM kAyajoga' evaM manoyogaM vaco yogaM kAyayogamAzrityetyarthaH evameva zarIrayadeva manoyogAdinirvatane'pi jIvasya yathAyathaM jyAdikriyAvatvaM jJeyam / AlApaprakArazca 'jIve NaM bhaMte ! maNajogaM nivvattemANe kAkirie goyamA ! siya ti kirie siya caukirie siya paMcakirie jINaM bhaMte ! maNajogaM nimattesANA kaikiriyA goyamA ! tikiriyA vi caukiriyA vi paMcakiriyA vi' ityAdi / evameva vacanayoge kAyayoge'pi AlApakA jnyeyaaH| sarveSAmeva jIvAnAmidam vaktavyaM yasya kasyacidvA ? ityAzaGkAyAmAha-'jassa' ityAdi / 'jassa jaM asthi taM mANiyaca yasya jIvasya yat indriyAdikamasti tasya jIvasyaiva tat indriyAdikaM bhaNitavyaM nAnyajIvoM meM yAdikriyApattA jAnanI cAhiye / 'evaM maNajogaM, vayajogaM, kAyajoga' zarIra ke jaisA hI manoyogAdi ke nirvartana meM bhI jIva kI yathAyogya rIti se tIna Adi kriyAoM se yuktatA jAnanI cAhiye / isa viSaya meM pAlApa prakAra aisA hai-'jIve gaM bhaMte ! maNajogaM nincattemANe kaikirie ? goyamA ! sitha tikirie, siya caukirie, siya paMcakirie jIvANaM bhaMte ! maNajogaM nivvattemANA kaikiriyA ? goyamA ! tikiriyA vi, caukiriyAvi, paMcakiriyA vi' ityAdi isI prakAra se vacana yoga se aura kAyayoga meM bhI AlApaka jAnanA cAhiye saba hI jIvoM ko ye indriyAdika kahanA cAhiye / athavA jise cAhe jIva ke ye indriyAdika rahanA cAhiye ? to isake uttara meM kahA gayA hai-'jasla jaM asthi taM mANiyavvaM jisa jIva ke jo indriyAdi hoM, usa jIva ke hI vaha indriyAdika kahanA caahiye| mana pAya liyA samavI. "evaM maNajoga, vayajogaM, kAyajoga" zarIranA kathananI mAphaka maneyAga, vacanAma ane kAyAganA saMbaMdhamAM eka jIvanI traNa vigere kriyAAthI yuktatA jANavI A viSayane AlApakaprakAra mA prabhArI cha. "jIveNaM bhate ! maNajogaM nivvattemANe kaikirie goyamA / siya ti kirie, siya caukirie siya paMca kirie, jIvA Na bhaMte ! maNajoga nivvattemANA kai kiriyA goyamA ! ti kiriyA vi, cau kiriyA vi paMca kiriyA vi" 'ityAdi' mA rItanA mAtA54 kyanayoga mana ayayeAganA saMbaMdhamAM samajI levA, badhA ja jIne A Indriya vigere kahevuM joIe. athavA game te jIvane A indriyAdika kahevA ? tenA uttaramAM prabhu 49 cha "jasva jaM asthi taM bhANiyavvaM"2 sapane 24ndriyA hAya te jIvane te Indriya vigere kahevA joIe bIjAne te na kahevA joIe Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra sya tadvaktavyamiti / 'ee egattapuhattarNa channIsaM daMDagA' ete ekatvapRthaktvAbhyAM pahAviMzatirdaNDakAH, anena pramANena sarve militvA ekatvabahutvAbhyAM paDvizatirdaNDakA bhavanti paJca zarIrANi audArikAdArabhya kArmaNAntAni, paJca ca zrotrendriyAdArabhya sparzanaparyantAnIndriyANi trayazca manovAkAyarUpA yogA: ete zarIrendriyayogA militAH santastrayodaza bhavanti, ete ca ekatvabahutvAbhyAM militAH santaH paDviMzatibhavantIti / 'kaivihe NaM bhaMte !' katividhaH khalu bhadanta ! 'bhAve paNNatte' bhAvaH prajJaptaH ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'chabihe bhAve pannatte' paDvidhaH bhAvaH prajJazaH 'taM jahA' tadyathA udaie upasamie jAca sanivAie' audayikaH aupizamiko yAvata sAnnipAtika: atra yAvatpadena kSAyikakSAyopazamikapAriNAmikAnAM grahaNam 'se ki ve udaanya ke vaha nahIM kahanA cAhiye / 'ee NaM egattapuhutteNaM chaccIsaM daMDagA' isa sUtra dvArA sUtrakAra ne yaha samajhAyA hai ki audArika 5 zarIra, zrotrendriyAdika 5 indriyAM aura manoyogAdika 3 yoga ye saba milakara 13 hote haiM / inake eka jIva saMpandhI aura aneka jIva sambandhI daNDaka 26 ho jAte haiN| ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'kavihe NaM bhaMte bhAve paNNate' he bhadanta ! bhAva kitane prakAra ke kahe gaye haiN| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! chavihe bhAve paNNatte' he gautama ! bhAva 6 prakAra ke kahe gaye haiN| 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM'udaie, uvAsamie, jAva sannivAie' audayika aupazamika, yAvat sAnnipAtika yahAM yAvat pada se 'kSAyika, kSAyopazamika, "eeNaM egattapuhuttega chabbIsa daMDakA" mA sUtrathI sUtrAre meM samAnyu cha ke audArika vigere pAMca zarIra, zrotrendriya vigere pAMca Indrio ane mane roga vigere traNa vega e badhA maLIne tera (13) thAya che. tenA eka jIva vALA ane aneka jI vALA maLIne chavvIsa daMDako thAya che. ve gautamasvAmI prasuna me pUche cha hai "kaivihe Na bhaMte bhAve paNNatte" he bhagavan ! bhAva keTalA prakAranA kahyA che? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke --'goyamA ! chabihe bhAve paNNatte' he gautama! 1 - 12 // vAma bhAve che. 'ta' jahA' pramANe -'udaie, upasamie jAva sannivAie' mauyi, pazamika, yAvata sAnnipAtika ahiyAM cAvatu padathI kSAyika kSAyopazAmika, pAriNAmika e traNa grahaNa thayA che. Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u0 1 sU03 zarIrendriyayogAnAM kriyAni0 373 ie' tat kiM sa audayikaH audayikamAvasya kiyanto bhedAH santIti praznA, bhagavAnAha-'udaie' ityAdi / 'udaie bhAve dubihe panatte' audayiko bhAvo dvividhaH prajJaptaH 'taM jahA' tadyathA 'udaie udayaniSphanne ya' audayika udayaniSyanazca audayikabhAvasya dvau bhedau vidyate audayika iti prathamaH udayaniSpannazceti dvitIyaH aSTakarmaprakRtInAmudayena saMpadhapAna audayikaH / udayaniSpannazca dvividha jIvodayaniSpanno'jIvodayaniSpannazca tatra karmodayAt jIve niSpadhamAnA' nAra katiryagAdiparyAyAH jIvodayaniSpannA iti kathyante, tathA karmaNAmudayAt ajIve niSpadyamAnAH paryAyAH yathA audArikAdizarIrANi tathA audArikAdi zarIre vidyamAnA varNAdayaste'jIvaniSpanA iti kathyante ime zarIravarNAdaya audArikazarIranAmakarmaNorudayena pudgaladravyarUpA jIvaviSaye niSpadhamAnasvena pAriNAmika' ina tIna bhAvoM kA grahaNa huA hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se kiM taM udaie' he bhadanta ! auyikabhAva ke kitane bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate hai-'udaie bhAve duvihe pannatte' he gautama ! audayikabhAva do prakAra kA kahA gayA hai / 'ta' jahA' jaise-'udaie udayaniSphanne ya' audayika aura udayaniSpanna jo aSTha karmaprakRtiyoM ke udaya se jo bhAva hotA hai vaha bhAva audayikabhAva kahIM gayA hai| udayaniSpannabhAva do prakAra kA hotA hai| eka jIvodaya. niSpanna aura dUsarA ajIvodayaniSpanna inameM karmodaya se jIva meM jo nArakatiryagAdi paryAya haiM ve jIvodayaniSpannabhAva hai tathA karmodaya se ajIva meM niSpadyamAna jo paryAyeM haiM-jaise audArikAdira zarIra, tathA audArikAdikazarIra meM vidyamAna varNAdika ve ajIva ve gautama svAmI se pUche che ? 'se kiM ta udaie' hai mamapan dayika bhAva keTalA prakAranA che? tenA uttaramAM prabhu kahe che keie bhAve duvihe paNNatte' 3 gautama mohayi sAme prAranA hA chata jahA' ma 'udaie udyaniSphanne ya' mohayi: bhane tyanipAna, rasAya ATha karmaprakRtionA udayathI thAya che te bhAva audayika bhAva kahevAya che. ane udaya niSpanna bhAva, jIdaya nikhana ane ajIvadaya niSpanna e rIte be prakAra che. temAM karmanA udayathI jIvamAM je nAraka, tiya vagere paryAya che, te dayaniSpanna bhAva che. tathA karmodayathI ajImAM thavAvALI je paryAya che-jema ke audrArika zarIra vigere temaja audArika zarIra vageremAM rahelAvadika te avaniSpana bhAva che. A zarIra varNAdika audArika zarIra Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 bhagavatI anIvodayaniSpannA iti kathyante vistarato vicArastu anuyogadvAre matkRtAyAm anuyogacandrikAkhyavyAkhyAyAM draSTavya iti / 'evaM eeNaM abhilAveNaM jahA aNuyogadAre chanAma tahe niravasesaM bhANiyadhvaM' evametena abhilApena yathA'nuyogadvAre SaTnAmAni tathaiva niravazeSa maNitavyam yathA audayikabhAvasya bhedo darzitaH anenaiva krameNa yathA'nuyogadvAre kathitaM par3anAma tathaiva niravazeSa sarvameva tatratyaprakaraNamiha vaktavyam / kiyatparyantaM vaktavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi / 'jAva settaM sannivAie bhAve' yAvat sAnnipAtiko bhAvaH sAnnipAtikabhAvavicAraparyantam anuyogadvAroktaM sabai vaktavyam / etasya vicAro'nuyogadvA. roktaH sarvo'pi jJAtavyo'nuyogadvArAdeveti / 'seva bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' niSpanna bhAva haiN| ye zarIra varNAdika, audArikazarIranAmakarma ke udaya se pudgala dravyarUpa ajIva ke viSaya meM niSpadyamAna hone se ajIvodayaniSpanna kahe jAte haiM / isa viSaya kA vistAra pUrvaka vicAra anuyogadvArasUtra para jo anuyogacandrikA nAmakI TIkA maiMne kI hai usameM kiyA gayA hai / 'evaM eeNaM abhilAveNaM jahA aNu yogaddAre cha nAma taheva niravasesaM bhANiyanvaM' jaisA audayikabhAvakA bheda dikhAyA gayA hai isI krama se anuyogavAra meM jaise 6 nAmoM kA kathana kiyA gayA hai usI prakAra se sampUrNa vahAM kA prakaraNa yahAM 'jAva settaM sannivAie bhAve' sAnipAtika bhAva ke vicAra taka kA kahalenA caahiye| tAtparya yaha hai ki anuyogadvArokta bhAvasaMbandhI vicAra saba yahAM usI anuyogadvAra se jAnalenA cAhiye / 'seva bhaMte ! sevaM bhaMte! tti' he bhadanta | bhAvAdike viSaya meM jo Apa ne kathana nAmakarmanA udayathI pudagala dravyarUpa ajIvanA viSayamAM thavAvALA hovAthI ajIdaya niSpana kahevAmAM Ave che. A viSayane vicAra vistAra pUrvaka anugadvAra sUtranI anugacandrikA TIkA je meM banAvI che temAM kara pAmA mAnyA cha. 'eva cha eeNaM abhilAveNaM jahA aNuyogaddAre nAma taheva niravasesaM bhANiyanvaM' mohayi sAnA va se matAvAmA maa0ye| cha merI mathA anugadvAramAM jevI rIte chAnAmAnuM kathana karavAmAM AvyuM che, e ja rIte tyAnuM saMpUrNa prazra 'jAva se sannivAie bhAve' sanipAti mAnasa viyA2 5329 sudhI ahiyAM grahaNa karavuM tema samajavuM kahevAno hetu e che ke anucoga dvAramAM kahela bhAva saMbaMdhI saMpUrNa rIte ahiyAM anugadvAramAM kahyA pramANe tyAMcI sabha bevA. 'sevaM bhave sevaM bhavetti' savanamAnA viSayamA mAye Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramerefer TIkA za017 u0 1 sU03 zarIrendriyayogAnAM kriyAni0 375 tadeva bhadanta / tadeva bhadanta / iti hai bhadanta ! bhAvAdiviSaye yadbhavatA patipratipAditaM tat sarvam evametra, sarvaM satyameva iti kRtvA gautamaH saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayana viharatIti || 3 || // iti zrI vizvavikhyAta - jagavallabha - prasiddhavAcaka- paJcadazabhASAkalitalalitakalA pAlApaka patrizuddhagadyapadyanekagrantha nirmApaka, vAdimAnamardaka- zrI zAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta - 'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjaguru - bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmaMdivAkara - pUjya zrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI " bhagavatIsUtrasya " prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazata ke prathamoddezakaH samAptaH // 17- 1 // kiyA hai vaha saba aisA hI hai-sarva prakAra se lakSya hI hai 2, isa prakAra kahakara ve gautama tapa aura saMyama se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye / sU0 3 // jainAcArya jainadharma divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyA ke sattarahaveM zatakakA || pahalA uddezaka samApta // 17-1 // je varNana karyu che te saghaLuM temaja che A rIte kahIne te gautamasvAmI prabhune vadanA namaskAra karIne tapa ane sayamathI AtmAne bhAvita karatA thakA peAtAnA sthAne birAjamAna thaI gayA. II sU. 3 II jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakanA pahelA uddezaka samAmAA17-1 phra Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 . bhagavatIkSa atha dvitIyoddezakaH mArabhyate / prathamoddezakAnte bhAvAH varNitAstAdazabhAvavantazca saMyatAdayo bhavantIti saMyatatvAdivizeSaNayuktA dvitIyoddezake ucyante anena sambandhena AyAtasya dvitIyoddezakasyedamAdimaM sUtram-'se pUrNa bhaMte !' ityAdi / mUlam-se khUNaM bhaMte! saMjayavirayapaDiyapaccakkhAya pApakamme dhamma Thie asaMjayaavirayaapaDihayapaccakkhAyapAvakamme adhamme Thie saMjayAsaMjae dhammAdhamme Thie ? haMtA goyasA! saMjayaviraya jAva dhammAdhamme tthie| eesiNaM bhaMte! dhammaMsi vA adhammaMsi vA dhammAdhammaMsi vA cakkiyA kei Ataittae vA saittae vA tuyaTittae vA ? goyamA ! No iNa? samaTe se keNaM khAi aTeNaM bhaMte! evaM vuccai jAva dhamAdhamme Thie? goyamA! saMjayaviraya jAva pAvakamme dhamme Thie dhammaM ceva uvasaMbajjinANaM viharai asaMjaya-avirayaapaDihayapaccakkhAyapAvakamme adhamme Thie adhammaM ceva uvasapajjittANaM viharai saMjayAsaMjae dhammAdhamme Thie dhammAdhamme upasaMpajjittANaM viharai se teNaTreNaM jAva Thie jIvANaM bhaMte ! kiM dhamme ThiyA adhamme ThiyA dhamAdhamme ThiyA? goyamA! jIvA dhamme vi ThiyA adhamne vi ThiyA dhammAdhamme vitthiyaa| neraiyANaM bhaMte! pucchA ? goyamA! NeraiyA no dhamme ThiyA adhamme ThiyA no dhammAdharasme tthiyaa| evaM jAva cauridiyANaM pucchA goyamA! paMciMdiyatirikkhajoNiyA no dhamme ThiyA adhamme ThiyA dhammAdhamme vi tthiyaa| maNuslA jahA jiivaa| vANamaMtarajoyasiyavemANiyA jahA naraiyA ||suu0 1 // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u02 sU01 dharmAdisthitajIvAdinirUpaNam 377 chAyA--tad nUnaM bhadanta ! saMyataviratAtihatapratyAkhyAnapAekA dharme sthitaH, asaMyatAviratApratihatapatyAkhyAtapApakarmA adharme sthitaH, saMyatA saMyato dharmAdhameM sthitaH ? hanta, gautama ! saMyatavirata yAvat dharmAdharme sthitaH / eteSAM khalu bhadanta ! dharme vA adharme vA dharmAdharma vA zaktAH kecit AsituM zayituM svagravayituM vA ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH tatkenArthena khAi (punaH) bhadanta ! evamucyate yAvat dharmAdharme sthitaH ? gautama ! saMyatavirata yAvat pApakarmA dharme sthito dharmameva upasaMpadya khalu viharati asaMyata yAvat pApakarmA adharme sthitaH adharmameva upasaMzva khalu viharati saMyatAsaMyato dharmAdharme sthitaH dharmAdharmabhupasaMpadya khalu viharati tat tenArthena yAvat sthitaH, jIvAH khalu bhadanta ! ki dharme sthitA-adharme sthitAH dharmAdharma sthitAH ? gautama ! jIvA dharme'pi sthitAH adharme'pi sthitAH dharmAdharme'pi sthitAH / nairayikAH khalu pRcchA gautama / narayikA no dharme sthitA adharme sthitAH no dharmAdharme sthitAH / evaM yAvat caturindriyANAm / paJcandriyatithagyonikAnAM gvalu pRcchA gautama ! paJcandriyatiryagyonikA no dharme sthitA adharme sthitA dharmAdharme'pi sthitAH / manuSyA yathA jIvAH / vAnavyaMtarajyotiSkavaimAnikAH yathA nairayikAH ||suu. 1 // TIkA--'se guNaM bhaMte / tata nanaM bhadanta ! 'saMjayavirayapaDihayapaJcavakhAya pAvakamye dhamme Thie' saMyataciratapratihatpratyAkhyAtapApakarmA dharme sthitaH dUsare uddeze kA prAraMbhaprathama uddezaka ke anta meM bhAvoM kA varNana kiyA gayA hai| aise bhAvoM vAle saMyata Adi hote haiM-ataH ve hI saMyamavatva Adi vizeSaNa yukta saMyata Adi jIva isa dvitIya uddeze meM kahe jAte haiM-isI saMvandha le isa dvitIya uddeze ko prArambha kiyA gayA hai| 'le guNa bhaMte! ityAdi sUtra isakA sarva prathama sUtra hai 'se gRNaM mate ! saMjayavirayapaDijhayapaccaskhAyapApakamme' ityaadi| TIkArtha--isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'se gRNaM bhI deshaan| bhaarpahelA uddezAnA aMtamAM bhAvenuM varNana karavAmAM AvyuM che. evA bhAve vALA saMyata vigere hoya che. jethI sa yatatva vigere viSezaNu vALA teja saMyata vigere jenuM A bIjA uddezAmAM kathana thaze. e saMbadhathI A bIjA uddezAno prAraMbha karavAmAM Ave che. tenuM paheluM sUtra A pramANe che. 'se gUNaM bhate / sajayavirayapaDihayapaccaravAyapAvakamme' ityAdi --2 gItAbhI sune pramANe pUche che ? 'se guNa bhaMte ! bha048 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra kim , tatra saMyataH vartamAnakAlikasarvasAvadhAnuSThAnarahitaH ataeva pratihataM vartamAnakAle sthityanumAgahAsena nAzitaM pratyAkhyAtaM-nindayA bhaviSyatyakaraNena nirAkRtaM pApakarma-pApAnuSThAna yena sa pratihatapApakarmA saMyataviratazcAsau pratihatapratyAkhyAtapApakarmA ceti saMyataviratapratihatapratyAkhyAtapApakarmA puruSaH kim dharme sthitaH atra dharmapadaM cAritrarUpadharmasya bodhakam tena kiM cAritre sthitaH uparoktapuruSaH / 'asaMjayaavirayADihayapaJcakkhAyapAdhakamme adhamme Thie' asaMyato'virato'matihatamatyAkhyAtapApakarmA adharme sthitaH tatra asaMyataH sayatAdbhinnaH aviratiH pUrvoktaviratAdbhinnaH apratihata-na vinAzitaM apratyAkhyAta na tyaktaM pApakarma sAvadhakriyA yena so'pratihatapratyAkhyAtapApakarmA atra dharma padam avirasyAtmakadharmasya bodhakam tena tAzapApakarmA aviratyAtmakAdharme bhate! 'he bhadanta ! 'saMjayavizyapaDiyaeccavAya pAvakamme dhamme Thie' jo jIva saMyata hai-dhartamAnazAlika sarva sAvadhAnuSThAna se rahita hai, ata eva vartamAna kAla meM jisane sthiti aura anubhAga ke hAsa se pApakarma ko naSTa kara diyA hai, tathA niMdAse bhaviSyat kAla meM pApakarma nahIM karane se-jisane-pApAnuSThAna nirAkRta kara diyA hai-aisA pratihata pratyAkhyAtapApakarmA saMyatavirata jIva kyA dharma meM sthita hai ? yahA~ 'dharma' zabda se cAritrarUpa dharma grahaNa kiyA gayA hai| 'asaMjaya avirayaapaDihayapaccakkhAyapAvakamme adhamme Thie' tathA jo jIva asaMyata hai-saMyala se bhinna hai avirata-virati rahita hai / aura pApakarma-sAvadhakriyA kA nisane nAza nahIM kiyA hai| aura na tyAga hI kiyA hai aisA asaMyatamaviralaapratihata apratyAkhyAtapApakarmavAlA 7 sapan! saMjayavirayapaDihayapaccakkhAyapAvakamme dhamme die 2 71 saMyata che. eTale ke-vartamAna kALanA sarva sAvadya anuSThAna sahita che. ne eTalA ja mATe jeNe vartamAna kALamAM sthiti ane anubhAganA hAsathI pApa karmane naSTa (nAza) karyA che. ane niMdAthI bhaviSya kALamAM thanArA pApakarmone nahi karavAthI eNe pApAnuSThAna dUra karyuM che. evA pratihata pratyAkhyAta pApakarma saMyata virata jIva zuM dharmamAM sthita rahe che. ahiM dharma zabdathI zAmitra35 manu brahaNa thayu che. 'asaMjayaavirayaapaDihayapaccakhAya pApakamme adhamme dvie' tathA 75 masayata che avirata viti varanA che. ane pApakarma eTale ke kriyAne jeNe nAza karyA nathI. ane tyAga paNa karyo nathI. evA asaMyata avirata "apratihA, apratyAkhyAta pApakarmavALo jIva Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhaiyarcAndrakA TIkA za0 17 u0 2 sU0 1 dharmAdisthitajIvAdinirUpaNam 379 sthitaH kim ? 'saMjayAsaMjaye dhamAdhamme Thie' saMyatAsaMyataH dharmAdharme sthitaH, atra dharmAdharmeti padam dezaviratevoMdhakam tathA va saMyatAsaMyato dezaviratau sthitaH kim ? iti praznaH, bhagavAnAha-'haMnA' ityAdi / 'hA goyamA / ' hanta gautama ! 'saMjayaviraya jAva dhammApamme Thie' saMyatavirata yAvata dharmAdharme sthitaH, atra yAvatpadena 'paDihayaecakkhAyapAvakamme' ityArazya 'saMjayAsaMjae' ityantasya praznavAkyasya sarvasyApi saMgraho bhavati tathA ca saMyataviratapatihatapratyAkhyAta. pApakarmA dharme sthitaH asaMyatAviratA'pratihatapratyAkhyAvapApakarmA adharma sthitaH saMyatAsaMyato dezaviratau dharmAdharme sthita ityarthaH / 'eesiNaM bhaMte' eteSAM khallu bhadanta ! 'dhammaMsi vA' dharme vA 'adhammaMsi vA adharme vA 'dhammA dhammaMsi vA' dharmAdharme'pi vA dezaviratau ityarthaH cakkiyA' zaktAH-samarthAH 'ke' kecit 'Asaittae vA' AsituM vA-upavezayitum 'jAca tuyahittae vA' yAvat tvam vartayituM vA, he bhadanta ! dharmAdau AsituvA zayituM vA tvagvartayituM pArzva parivartanaM kartuM vA zaktAH kim ? ityarthaH, bhagavAnAha-'gothamA ityAdi / jIva-kyA adharma meM-adhitirUpa adharma meM sthita hai ? 'saMjayAsaMjaye dhammA dhamme Thie' jo jIva saMyatAsaMpata hai vaha kyA dharmAdharma meMdeza virati meM sthita hai ? inake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA goyamA' hAM gautama! jo jIva saMghata, virata pratihattapratyAkhyAtapApakarmA hai vaha cAritrarUpa dharma meM sthita haiN| tathA jo jIva saMyatAsaMyata hai vaha deza viratirUpa dharmAdharma meM sthita hai| ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM 'eesiNaM bhaMte ! dhammaMsiyA, adhammaMsi vA, dhammAdhammaMsi vA, cakkiyA kehaAmahattae, jAva tuyadvittae' madanala | kyA koI jIva aisA samartha hai jo ina dharma, adharma evaM dharmAdharma meM baiThane ke liye yA leTane ke liye zaktizAlI ho ? zubhama mA mero bhavi2ti 35 madhamA sthita cha ? 'saMjayAsaMjaye dhammAdhamme dvie' 2 3 sayatAyata cha tezu dharmAdhama mA meTa deza viratibhA sthita ? tanA uttama prabhu -hatA goyamA ! hai| gautama! je jIva saMyata virata pratihata pratyAkhyAta pApakarmamAM che. te cAritrarUpa dharmamAM sthita che. tathA je jIva asaMta avirata apratyAkhyAta pApa karyA che te saMyatAsaMyata che. te dezaviratirUpa dharmAdharmamA rahele che. va gautamasvAmI mahAvIra prabhune me pUche che / 'eesiMNa bhaMte | dhammasi vA adhammaMsi vA dhammAdhammasi vA cakkiyA vei Asaittae jAva tuyadvittae' hai bhagavana ! kaI jIva e zaktivALo che ke je dharma adharma ane dharmAdharmamAM Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 bhagavatIstra 'goyamA !' he gautama ! 'No iNaDhe sama?' nAyamarthaH saparyaH punaH praznapati 'se keNaM khAi aTeNaM bhaMte ! evaM bucai jAva dhammAdhamme Thie' tat punaH kenArthena bhadanta ! evamucyane yAvat dharmAdharme sthitaH dharmAderamUrtatvena tatropadezanAsaMbhavastadA kena kAraNena bhavatA mojyate yat saMgato virano dharma cAritrAtmake sthitI yAvat saMyatAsaMyato dharmAdharme sthitaH iti atra yAvatpadena 'saMjayavisyapaDihaya' ityArabhya 'saMjayAsaMjaye' ityantasya sarvasya grahaNaM bhavatIti praznaH / uttarayati bhagavAn goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'saMjayavisya jAva pAvakamme dhamme Thie' saMpatavirata yAvat pApakarmA dharme sthitaH 'dhammaM ceva upasaMpajjittA NaM viharai' dharmameva upasaMpadya khalu viharati, atra yAvatpadena pratihata matyAkhyAtetyasya saMgrahastathA ca saMpataviratamatihatamatyAkhyAtapApakarmA dharme sthita isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! No iNaDhe samaDe he gautama! maiMne jo dharma adharma evaM dharmAdharma meM sthita hone kI bAta kahI hai so usakA tAtparya baiThane yA sone se nahIM hai / to he bhadanta ! isakA tAtparya kyA hai ? yahI prazna le pheNaM khAhaaTeNaM bhate / evaM ghuccA, jAva dhammAdhamme Thie' isa sUtra dvArA gautama dvArA pUchA gayA hai / isake uttara meM prabhu kahate haiM -'goyamA! saMjayaviraya jAva pAvakamme dhamme Thie' he gautama / saMyatavirata yAvat-pratihatapratyAkhyAtapApakarmA. manuSya dharma meM sthita hai / 'dhamma ceva uvasaMpajjitto NaM viharaha' isakA tAtparya aisA hai ki jo manuSya saMyata, virata, pratihatamatyAkhyAtapApa. karmA hai vaha dharma ko hI Azrita karatA hai dharma kA Azraya karanA yahI mesIza suza? tanA uttaramA mahAvIra prabhu cha hai 'goyamA ! No iNade samaTe gautama! ma ta mraa||2 nathI. meTa meM yama adharma ane dharmAdharmamAM sthita rahevAnI vAta kahI che. teno hetu besavAthI hai sUvAmA nathI. za2 gautama svAmI pUcha cha meM se keNaM khAiaTeNaM bhaMte ! evaM buccai, jAva dhammAdhamme Thie' hai sapana mA5 // 12thA me 4he| che ke te dhamadharmamAM sthita che tenA uttaramAM mahAvIra prabhu kahe che ke'goymaa! saMjayaviraya jAva pAvakamme dhasme Thie' gautama ! sayata virata yAvat pratita pratyAcyAta mA manuSya mA sthita cha. 'dhamma ceva uvasaMpajitANaM viharai' te tAtparya ke cha re manuSya sa yata, virata pratita pratyAkhyAta pApakarmamAM che. te dharmane ja Azraya kare che. ane dharmane mAzraya 42vA tenu nAma yA sthita hovu cha. 'dharme sthitaH' tanA Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaicandrikA TIkA za0 10 u0 2 sU0 1 dharmAdisthitajIvAdinirUpaNam 389 ityasyAyamarthaH saMyataH dharmameva Azrama svIkRtya viharati- tiSThati dharmasyA zravaNameva dharme sthitatvaM na tu 'dharme sthitaH' ityasya upavezanamityartho bhavati tasya asaMbhavAt ananubhavAcca na hi kasyacidapi bhavati evamanubhavo yaha dharme dharmopari tiSThAmIti / 'asaMjayaH jAva pAvakamme adhamme Thie' asaMyata yAvat pApakarmA adharme sthitaH atra yAvatpadena 'aviraya apaDihayapaccakkhAya' ityantasya saMgraho bhIti tathA ca asaMyatAviratAmatihatamatyA rUpAtapApakarmA ityarthaH / yat adhammaM cetra upasaMpajjittA gaM vihara' adharmameva upasaMgadya khalu viharati upasaMpadya svateer ityarthaH viharati tiSThati, 'saMjayA saMjaya dhammAdhamme Thie saMyatA saMyato dharmAdharme sthitaH 'dhammAdhammaM upasaMpajjittANaM viharaha' dharmAdharmamupasaMbaMdha khalu viharati / 'se teheNaM goyamA ! jAva Thie' dattenArthena gautama ! yAvat dharma meM sthita honA hai / 'dharme sthitaH ' isako artha dharma meM baiThanA aisA nahIM hai- kyoMki aisA artha asaMbhava hai / tathA svAnubhavagamya nahIM hai / kisI ko bhI aisA anubhava nahIM hotA hai ki maiM dharma ke Upara baiThA hUM 'asaMjaya0 jAva pAvakamme adhamme Thie' tathA-jo jIva asaMghata yAvat - avirata hai, pratihata pratyAkhyAtapApakarmA nahIM hai vaha adharma meM sthita hai / isakA tAparya 'adhammaM ceva uvasaMpatti NaM viharaha' aisA hai- arthAt aisA jIva adharmarUpa avirati ko hI svIkAra kiye rahatA hai / 'saMjayA saMjae dhamAdhamme Thie' jo jIva saktAsaMyata hai vaha dharmAdharma meM sthita hai so isakA sArAMza 'dhammAmma uvasaMpajjintANaM viharaGga' aisA hai - arthAt aisA jIva dharmAdharmarUpa dezavirativAlA hotA hai| 'se teNaTTeNaM goyamA ! jAva Thie' isa kAraNa he gautama! maiMne aisA kahA hai ki jo manuSya saMyatAdi vizeSaNoM vAlA hai vaha dharma meM a dhamAM khesavu' eve| thatA nathI kemake teve atha svAnubhava gamya nathI kAIne paNa evA anubhava thatA nathI ke hu dhama upara beTho chuM, ke dharma para sUto chu' 'asaMjaya jAva pAvakamme adhamme Tie' tathA lava asa yata che yAvat avirata che. pratihata pratyAkhyAta pApakamAM nathI te a mamAM sthita tenu tAtparya me che 'adhammaM ceva uvasaMpajjittANaM viharai' arthAt sevA va adharma 35 aviratinA svi2re che. 'saMjayA saMjaye dhammAdhamme Thie' ? jIva sayatAsayata che. te dharmAMdhamAM sthita che, tenA sArAMza ' dhamAdhamma uvasaMpajjittA Na viharaI' meve che. arthAt zevo bhava dharmAdharbha 35 dezavirati vANo che. 'se tejadveNaM goyamA ! jAva Thie' te arathI he gautama! meM ovu dhu che ke je manuSya sayata vigere vizeSaNeA vALA che. te dhama mAM sthita che. ane asayata Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIpatre sthitaH atra yAvatpadena saMpUrNasya praznAkyasya saMgraha karaNIyaH tathA ca he gautama saMyatAdivizeSaNayukto dharme sthitA, asaM panAdivizeSaNayuktaH, adharma sthitaH, saMpatAsaMyataH dharmAdharme sthitA, dharmAdikamAzritya saMyatAdInAM sthiti styirthamanusRtya mayoktaM 'dharmAdau sthita' iti na tu dharmAdirUpe AdhAre tasya saMsthAnamiti bhAvaH / atha dhargasthititvAdikaM bahuvacanamAzritya sarvadaNDakepu nirUpayanAha-'jIvA NaM ityAdi / 'jIvA NaM bhaMte ! kiMdhamme ThiyA' jIvAH khalla bhadanta ! kiM dharme sthitAH 'adhamye ThiyA' adharme sthitAH 'dhammAdhamme ThiyA' dharmAdharma sthitAH, he bhadanta ! jIvAnAM sthitidharme'dharme dharmAdharme veti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jIvA dhamme vi ThiyA' jIvAH dharme'pi sthitAH 'adhamme viThiyA' adharme'pi sthitAH 'dhammAdharame vi ThiyA' dharmAsthita hai asaMyatAdi vizeSaNoM vAlA jo jIva hai vaha adharma meM sthita hai, evaM jo jIva saMyatAsayata hai vaha dharmAdharma meM sthita hai / yaha pUrvokta kathana ekavacana ke AdhAra para kiyA gayA hai| aba bahUvacana ko Azrita kara ke dharmasthitatva Adi kA sarva daNDakoM meM nirUpaNa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'jIvA NaM bhate ! ki dhamme ThiyA he bhadanta ! samasta jIva kyA dharma meM sthita hai? yA 'ahamme ThiyA' adharma meM sthita haiM ? dhammAdhamme ThiyA' yA dharmAdharma meM sthita haiM ? arthAt samasta jIvoM kI sthiti kyA dharma meM hai ? yA adharma meM haiM ? yA dharmAdharma meM hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! jIcA dhamme vi, ThiyA, ahamse viThiyA, dhamAdhamme viThiyA 'he gautama ! jIva dharma meM bhI sthita hai, adharma meM bhI sthita hai| aura dharmAdharma meM bhI sthita hai| vigere viSezaNa vALe je jIva che, te adharmamAM sthita che ane je jIva saMyatAsaMyata che te dharmAdharmamAM sthita che. A pUrvokta saghaLuM kathana eka vacananA AdhArathI karavAmAM AvyuM che. have bahu vacanane Azraya karIne dharma sthitatva vigerenuM sarva daMDakamAM nirUpaNa karavAmAM Ave che. temAM gautama svAmI asuna me pramANe pUchayu 'jIvA Na bhate ki dhamme ThiyA' magan / sadhA ch| zu dharmamA sthita cha ? athavA 'ahamme ThiyA' madhamA sthita cha 'dhammAdhamme ThiyA' athavA dharmAdharmamA sthita cha ? arthAt 134 pAnI sthiti zuM dharmamAM che. athavA ardharmamAM ke dharmAdharmamAM che. tenA uttaramAM prabhu hecha hai 'goyamA! jIvA dhamme vi, ThiyA, ahamme vi ThiyA, dhammAdhamme vi ThiyA' gautama ! 1 dharmamA sthita cha. ma mA 5 sthita cha. bhane dharmAdharmamAM paNa sthita che. Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u0 2 101 dharmAdisthitajIvAdinirUpaNam 383 dharme'pi sthitAH / 'neraiyA NaM pucchA' nairayikAH khalu pRcchA nairayikAH kiM dharma sthitAH adharme sthitAH dharmAdharme vA sthitAH ? iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'neraiyA no dhamme ThiyA' nairayikAH no dharme sthitAH api tu 'adhamne ThiyA' adharme sthitAH 'No dhamAdhamme ThiyA no dharmAdharme sthitAH, dharmalezyApi tatrAsadbhAvAt 'evaM jAva cAridiyANaM' evaM yAvat caturindriyANAm , evam nArakaradeva ekendriyAdArabhya caturindriyajIva paryantaM jJAtavyam , yathA nairayikAH na dharme sthitAH na vA dharmAdharme sthitAH api tu adharme sthitAstathaiva caturindriyAntam jIvA na dharme sthitAH na vA dharmAdharme __ aba gautama ! prabhu se aisA pUchate haiM-'neraiyA Na pucchA' he bhadanta ! nairayika jIca dharma meM sthita haiM ? yA adharma meM sthita haiM ? yA dharmAdharma meM sthita haiM ? utsara meM prabhu kahate haiN| 'goyamA! neracyA no dhamme ThiyA, no dhamAdhamme ThiyA, adhamme ThiyA' he gautama! nairayika jIva cAritrarUpa dharma meM sthita nahIM haiM tathA dezAviratirUpa dharmAdharma meM bhI sthita nahIM haiM kintu ve aviratirUpa adharma meM hI sthita haiN| kyoMki inameM dharmalezyA taka kA bhI abhAva hai / 'evaM jIva cAridiyANaM' jaisA kathana yaha nArakoM ke sambandha meM kiyA gayA hai isI prakAra kA kathana ekendriya se lekara cauindriya jIvoM ke sambandha meM bhI kara lenA caahiye| arthAt nAraka jIva jisa prakAra se dharma evaM dharmAdharma meM sthita nahIM kahe gaye haiM, usI prakAra se ekendriya se cauhandriya paryanta ke jIva bhI dharma evaM dharmAdharma meM sthita nahIM kahe gaye haiM kintu nArakoM ke jaisA kevala ve adharma ve gautama ! sAmI nA24InA viSayamA bhane pUche cha hai-'neraiyANa pucchA' meM bhagavan ! nA24 zu bha sthita che. sayamamA sthita hai dhimA sthita cha. tanA uttama prabhu cha hai-goyamA ! neraiyA no dhamme ThiyA no dhamAdhamme ThiyA adhamme ThiyA' hai gautama ! nA204 04 cAritrarUpa dharmamAM sthita nathI temaja dezaviratirUpa dharmAdharmamAM paNa sthita hetA nathI. paraMtu teo aviratirUpa adharmamAM ja sthita rahe che. kemake tegamA parazyAnA AmA cha. 'evaM jAva caura diyANa' pu thana nArakenA viSayamAM karyuM che tevuM ja kathana ekendriya jIvathI laIne cAra IndriyavALA nA saMgamAM paNa karI levuM arthAt nAraka jIva je rIte dharma ane dharmadharmamAM sthita hatA nathI tevI ja rIte ekendriyathI cAra indriya sudhInA jIvo paNa dharma ane dharmAdharmamAM sthita hatA nathI. Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 bhagavatI sUtre sthitAH api tu dharme eva sthitA iti / 'paMvidiyatirikkha joNiyANaM puccha ' paJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA paJcendriyatiryagyonikAH dharme vA adharme vA dharmAdharme vA sthitAH ? iti praznaH, bhagavAnAha - 'govamA' ityAdi / 'goyaMmA !' he gautama! 'paMrvidiyatirikkhajoNiyA ' paJcendriyatiryagyonikAH 'nI dhammeThiyA' no dharme sthitAH viraterabhAvAt 'adhamme ThiyA' adharme sthitAH viravirahitatvAt 'dhammAmme viThiyA' dharmAdharme'pi sthitAH zrAvakavratadhAritvAt / ' maNussA jahA jIvA' manuSyAH yathA jIvAH, manuSyaviSaye sAmAnya jIvavat vyAkhyA jJAnavyazaH manuSyAH dharme'vi arme'pi dharmAdharme'pi sthitAH meM hI sthita kahe gaye haiN| 'pacidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA' ima sUtradvArA gautama ne prabhu se paMcendriya tiryaJcoM ke dharmAdharma Adi meM hone ke sambandha meM pUchA hai - he bhadanta ! jo paMcendriya niryazca hai ve kyA dharma meM sthita hai ? yA adharma meM sthita haiM ? yA dharmAdharma meM sthita haiM ? isake uttara meM prabhu ne una se kahA- 'goyamA / paMcidiyatirikkhajoNiyA no dhasme ThiyA' he gautama | paMcendriya tiryaJca sarva viratirUpa dharma meM sthita nahIM haiM / kintu 'adhamme ThiyA, dhammAgharame viThiyA' ve aviratirUpa adharma meM sthita haiM aura deza viratirUpa dharmAdharma meM bhI sthita haiN| kyoMki inameM zrAvaztoM ko dhAraNa karane kI yogyatA zAstroM meM kahI gaI haiM / 'aNussA jahA jIvA' manuSyoM ke sambandha meM dharma evaM dharmAdharma meM sthita hone kA kathana sAmAnya jIva ke viSaya meM kiye gaye kathana ke jaisA jAnanA caahiye| isa prakAra manuSya dharma meM bhI ca have gautamasvAmI paMcendriya titha`ceAnA viSayamAM prabhune pUche che ke'pNvidiytirikhkh joNiyANaM pucchA' he bhagavAn ne vo pathendriya tiryatha chetee dhama mAM sthita che ? ke adhama mAM sthita che ? huM dharmAMdhama mAM sthita che? tenA uttaramA pralu he che - 'goyamA paMcidiyatirikkhajoNiyA no dhamme ThiyA' he gautama payendriya tiryatha vA sarva viratiya dharmabhAM sthita hotA nathI paraMtu 'adhamme ThiyA dhammAdhamme vi ThiyA' tethe aviratijJaya adhama mAM sthita che ane deza viratirUpa dharmAMdhama mAM paNa sthita che. kemake teemAM zrAvakanA tratAne dhAraNa karavAnI cAgyatA heAvAnu zAstrAmAM kahyuM che. 'magussA jA jIvA' bhanuSyo dharma, vyadharma, gate dharmAdharmabhAM sthita hAvAnu` kathana sAmAnya jIvAnA viSayamAM kahela kathana pramANe samajavuM. e rIte manuSya dharmamAM paNa sthita che, adhama mAM paNa sthita che, ane dharmAdhama mAM Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u02 sU02 jIvAnAM bAlapaNDitatvAdinirUpaNam 385 ityarthaH / 'vANamaMtarajoisiyavemANiza jahA neraiyA' vAnavyantarajyotiSka vaimAnikAH yathA nairayikAH vAnavyantarAdayo no dharma sthitAH adharma sthitAH na vA dharmAdharme sthitAH ityarthaH ||suu0 1 // pUrva saMyatAdaya upavarNitAH te ca zramaNAdayo vyapadizyante iti zramaNAdInAzritya anyayUthikamatamupavarNayannAha-'anna utthiyA NaM bhaMte' ityAdi / mUlam-annautthiyA NaM bhaMte! evaM AikkhaMti jAva parUvati-evaM khalu lamaNA paMDiyA samaNovAlayA bAlapaMDiyA jastaka egaM pANAe vi daMDe aNikhitte se je egaMtabAle tti vattavvaM siyA, se kahameyaM bhaMte! evaM ? goyamA! jaNNaM te annautthiyA evamAikkhaMti jAva vattavvaM liyA je te eva mAhaMsu micchaM te evamAhaMsu / ahaM puNa goyamA! ekamAikkhAmi jAca parUvomi evaM khalu lamaNA paMDiyA samaNobAsagA bAlapaMDiyA jasta NaM egapANAe vi daMDe nikkhitte se gaMno egaMtabAle tti vattavya siyaa| jIvANaM bhaMte! kiM vAlA paMDiyA bAlapaMDiyA? goyamA! jIvA bAlA vi, paMDiyA vi vAlasthita haiM, adharma meM bhI sthita hai aura dharmAdharma meM bhI sthita haiN| 'vANamaMtarajoisiyavemANiyA jahA rayA' vAnavyantara, jyotiSika, aura vaimAnika inake sambandha meM dharma, adharma evaM dharmAdharma meM sthita hone kA kathana nairayikoM ke sambandha meM kiye gaye kathana ke jaisA jAnanA cAhiye-arthAt ve vAnavyantarAdika dharma meM evaM dharmAdharma meM sthita nahIM haiM kintu adharma meM sthita haiM / / sU0 1 // 56 sthita cha. 'vANamaMtarajoisiyavemANiyA jahA raiyA' pAna0ya.tara, tiSika, ane vaimAnikenA saMbandhamA dharma, adharma, ane dhamadhamamAM sthita rahevAnuM kathana, narayikanA saMbadhumAM kahyA pramANe samajavuM. arthAt te vAnavyantara vigere dharmamAM ke dharmAdharmamAsthita hatA nathI paraMtu teo adharmamAM ja sthita hoya che. e sU0 1 bha0 49 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIyo paMDiyA vi| neraiyA NaM pucchA goyamA! neraiyA bAlA no paMDiyA no baalpNddiyaa| evaM jAva criNdiyaannN| paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! paMciMdiyatirikkhajoNiyA vAlA no paMDiyA bAlapaMDiyA vi| maNussA jahA jIvA vANamaMtarajoisiyavemANiyA jahA neraiyA ||suu02|| ___ chAyA-adhyayUthikAH khalu bhadanta ! etramAkhyAnti yAvatparUpayanti, evaM khala zramaNAH paNDitAH zraraNopAsakAH bAlapaNDitAH yasya khalu eka bhANe'pi daNDo'nikSiptaH sa khallu ekAntavAla iti vaktavyaM syAt tatkathametad bhadanta ! evam ! gautama ! yat khalu te anyayUthikA evamAkhyAnti yAvad vaktavyaM syAda ye te evamAhuH mithyA te eramAhuH, ahaM punagautama ! evamAkhyAmi yAvat marUpayAmi eva khalu zramaNA: paNDitAH zramagopAsakA vAlapaNDitAH yasya khala ephamANe'pi daNDo nikSiptaH sa khallu no ekAntavAla iti vaktavyaM syAt / jIvAH khalu bhadanta ! kiM cAlAH paNDitAH bAlapaNDitAH 1 gautama ! jIvA bAlA api paNDitA api vAlapaNDitA api / nairayikAH khalu pRcchA bhautama ! nairayikAH vAlA no paNDiA no pAlpaNDitAH, evaM yAvat caturindriyANAm paJcendriyatiyaMgyonikAnAM pRcchA, gautama ! paJcandriyatiryagyonikAH bAlAH no paNDitAH bAlapaNDitA api, manuSyA yathA jiinaa| vAnamantarajyotiSkavaimAnikAH yathA nairayikAH / / sU0 2 // ___TIkA--'annausthiyA NaM bhaMte !' anyayUthikAH khalu bhadanta ! 'ecamAi. kkhaMti' evam-vakSyamANaprakAreNa AkhyAnti 'nAva paveti' yAvat bharUpayanti pUrva meM saMyatAdikoM kA varNana kiyA gayA hai-ye saMyatAdika zramaNA. dirUpa se kahe jAte haiN| isaliye aba sUtrakAra zramaNAdikoM ko Azrita karake anyayUthikoM ke mata kA annausthiyA NaM bhate' ityAdi sUtra dvArA varNana karate haiM'annausthiyA NaM bhaMte ! evaM AikkhaMti jAva paruti' ityaadi| pahelA sUtramAM saMyata vagerenuM varNana karavAmAM AvyuM che. e saMvata vagere zramaNAdirUpa hoya che. jethI have sUtrakAra zramaNAdikene Azrita karIne anya tIthina bhatarnu 'annausthiyA Na bhate' tyAdi sUtrathI vana 42 che. 'anausthiyA Na bhate ! evaM AikkhaMti jAva parUveMti' dhyA Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u01 sU02 jIvAnAM vAlaNDitatyAdinirUpaNam 387 atra yAvatpadena 'mAsaMti pannaveti' anayoH saMgrahaH / kimAkhyAnti anyayUthikAstatrAha - ' evaM kharca' ityAdi / 'eva khalu samaNA paMDiyA samaNovAsayA vAla paMDiyA' evaM khalu zramagAH - sarva viratimantaH, paNDitA vyapadizyante zramaNopAsakAH - zrAvakAH vALapaNDitAH kathyante teSAM madhye / 'jassaNaM egapANAe tri daMDe aNikkhatte se NaM gatavAle ci vattanna siya' yasya kasyacit khalu eka TIkArtha - - isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- 'annaDathiyANaM bhaMte! 'he bhadanta ! jo anyatIrthika haiM ve 'evamAikkhati' aisA kahate haiM / 'jAba parami' yAvat prarUpita karate haiM - yahAM yAvat zabda se 'bhAsaMti, pannaveti' ina do kriyApadoM kA grahaNa kiyA gayA hai| aisA ve kyA kahate haiM- so ise prakaTa karate hue sUtrakAra kahate haiM- ' evaM khalu samaNA paMDiyA, samaNovAsayA bAlapaMDiyA' ki jo zramaNa haiM ve paNDita haiM, tathA jo zramaNoM ke upAsaka haiM ve bAlapaNDita hai, ina ke bIca meM 'jassaNaM egapANAe vi daMDe aNivikhante se NaM egaMtabAlepti vasttavyaM. 'siyA' jisake eka bhI prANi ke viSaya meM daNDa apratyAkhyAta hai vaha ekAnta ghAla haiM aisA kahA jA sakatA hai aisA ve kahate haiM tApa isakA aisA hai ki jo sarva virati saMpanna zramaNajana haiM ve paNDita hai, tathA jo ina zramaNajanoM ke upAsaka haiM- zrAcaka haiM - ve bAlapaNDita haiM / parantu vaha jIva inake bIca meM bAlapaNDita nahIM hai ki jisane kevala eka TI artha -- 'annautthiyA NaM bhate ! he bhagavan ko samanya tIrtha che tethe 'evamAikkhaMti' mA prabhANe 4De che. 'jAva parUveM 'ti yAvat pra3pita re che, aDideg yAvat zabdathI 'bhAsaMti' 'pannave 'ti' mA me priyAyaho zraSu thayA che. tethe| zu uDe che me matAvatAM sUtrAra Ahe he haiM - ' evaM khalu bhramaNA paMDiyA, . samaNovAsayA bAlapaMDiyA' tethe he che hai ? zrama che tecyA paMDita che. tathA bhetheo zramazonA upAsa che tethe| mAsapaMDita che. tegobhAM 'jassa ega pANAe vi daMDe aNikkhitte se NaM etA tti vattavvaM siyA' ne me4 prAcinA prANeAnA viSayamAM daMDa apratyAkhyAta karyAM che eTale ekapaNa prANinA vadhatuM pratyAkhyAna jeNe karyu che te ekAnta mAsa che te pramANe teo kahe che. A kathananu tAtpaya evu che ke--je sa*nitivALA zramaNujanA che. te pa'Dita che, tathA jeo A zramaNeAnA upAsaka che te zrAvaka che arthAt khAlapati che. paraMtu jeNe kevaLa ekapaNu jIvanA vadhane tyAga karyuM nathI te Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 bhagavatIsare prANe'pi daNDo'nikSiptaH sa khalu ekAntavAla iti vaktavyaM syAt anikSipta:amatyAkhyAto bhavati sa ekAntavAla iti vaktavyaM syAt / 'se kahameyaM bhaMte ! evaM tat kathametad bhadanta ! evam ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jaNaM te annautthiyA evaM AikkhaMti' yat khalu te anyayUyikA evamAkhyAnti 'jAva vatta siyA' yAvat balavyaM spAta 'je te evaM AhaMsu micchaM te evaM Ahesu' ye te eyamAhuH mithyA te ebamAhuH / yadi te anya yadhizA mithyA vadanti tadA tadviSaye satyaM kimiti zaGkayA mAha-'ahaM puNa' ityAdi / 'ahaM pUga goyamA' ahaM punagautama ! mana 'puna' rityavyayaH tu zabdArthavodhakA tena-ahaM tu 'ekamAikkhAmi' evamAkhyAmi 'jAtra parUvemi' yAvat bharU jIva ke virAdhanA kA tyAga nahIM hai-parantu aura saba jIva ke virAdhanA kA tyAga hai aisAjIva to ekAntataH bAla hI hai| so isa viSaya meM 'se kahameyaM bhaMte! evaM ' gautamane prabhu se unakA aisA kahanA kyA satya hai ? aisA pUchA hai / uttara meM prabhu ne kahA 'goyamA' he gautama ! 'jaNNaM te annautthiyA evaM AikkhaMti jAva vattavyaM liyo' jo una anyatIrthikoM ne yAvat jisa jIva ne kevala eka jIva kI hiMsA karane kA tyAga nahIM kiyA hai, vaha ekAnta ghAla hai' yahAM taka jo kahA hai| 'je te evaM AhaMsu micchate evaM Ahetu' so aisA unakA kahanA mithyA hai-unhoMne yaha asatya kahA hai| to he bhadanta isa viSaya meM satya kyA hai ? isakA uttara dene ke liye prabhu kahate haiM-'ahaM puNa goyamA! evamAibakhAmi, jAva parUveM mi' maiM to isa viSaya meM aisA kahatA hUM-yAvat prarUpita bAlapaMDita nathI. paNa bIjA ajIvanA vadhane tyAga karyo hoya e jIvate santata: mAla che. mA viSayamA se kahameyaM bhaMte ! evaM gautama svAmI ko prabhune pUchayuM ke he bhagavana teonuM Ama kahevuM zuM sAcuM che? tenA uttaramAM prabhu 44 cha ?-goyamA ! 3 gautama ! 'jaNNaM te anna utthiyA eva' AikkhaMti jAva vattavvaM siyA' te manya tIthi 2 ve yAvat chata se paNa jIvanI hiMsA karavAne tyAga karyo nathI. te ekAntabAla cha.' maDi sudhAnu 2 4thana yu cha ta "je taM evaM AiMsu micchaM te evaM Ahesu" temAnute pramANenuM te mithyA che. arthAta mAthe te asatya kahyuM che. te he bhagavAna A viSayamAM sAcuM zuM che? mA prazna uttara bhApatA prabhu 4 cha -"ahaM puNa goyamA! evamAikkhAmi jAva parUvemi" to mA viSayamA mema. 4 chu. yAvata pra3pita - Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyayannikA TIkA za017 u02 sU02 jIvAnAM vAlapaNDitatvAdinirUpaNam 386 payAmi yAvat bhASe prajJApayAmi ityanayoH saMgrahaH kiM prarUpayAmi tatrAha-evaM khalu' ityAdi / 'evaM khanu samagA paMDiyA' evaM khalu zramaNAH paNDitAH 'samaNo pAsagA vAlapaMDiyA' zramaNopAsakAH bAlapaNDitAH 'jasma e pANAe vi daMDe nikkhitte' yasya khalu ekapANe'pi daNDo nikSipta:-pratyAkhyAtaH 'seNaM no egaMvavAle tti vatta sipA' sa khalu no ekAntayAja iti vaktavya syAt / nanu praznottarayoH samAnateva pati na hi vailakSaNyaM kimapi lakSyate iti cet kRte vicAre vailakSaNyaM bhAtyetra tathAhi-zramaNAH paNDitAH sarvaviraticAritravanto bhavanti tathA zramaNopAsakAH bAlapaNDitAH dezaviratAH santi iti sarvajJasama. tasya pakSadvayasya anuvAdaM kRtvA tayoH pakSayodvitIyaM paraM vAlapaNDitarUpaM dUpayanti karatA hUM, yahAM yAvat zabda se "mANe prajJApayAmi ina kriyApadAM kA grahaNa huA hai / 'lamaNA paMDiyA, samaNobAsagA bAlapaMDiyA, jassa NaM egapANAe vi daMDe nikkhite se NaM egaMtazale si kttavyaM liyA' zramaNa paNDita haiM, zramaNajanoM ke upAsaka-zrAvaka-vAlapaMDita hai / tathA jisane eka prANa ke viSaya meM bhI daNDa pratyAkhyAta kara diyA hai vaha ekAnta cAla hai aisA nahIM kahA jA sakatA hai yahAM aisI zaMkA nahIM karanI cAhiye ki prazna aura uttara meM samAnatA hI hai kucha pharka nahIM hai| kyoMki vicAra karane para pharka mAlUma hotA hI hai-tathApi-amaNa paNDita hai-sarva viraticAritravAn hai / zramaNopAsaka bAlapaNDita haiM-deza virata haiN| ye sarvajJa saMmata do pakSa hai isakA anuvAda karake ina pakSoM meM se dvitIya pakSa jo bAlapaNDita rUpa haiM use dUSita karane ke abhiprAya se ve 43. cha. maliyAM yAvat 204thI 'bhApe prajJApayAmi' mA jiyApahI yaha thayA cha. 4Ana hetu me che mA pramANe prajJApanA 43 "samaNA paMDiyA samaNovAsagA bAlapaDiyA jassa NaM egapANAe vi daMDe nivikhatte te NaM no egaMtabAletti vattavvaM siyA" zrama ta cha. zrabhazanAnA pAsa -zrAvaka-bAlapaMDita che. tathA jeNe eka prArthanA viSayamAM paNa dahana pratyAkhyAna karyuM che te ekAntabALa che, ema kahI zakAtuM nathI. ahiM evI zaMkA na karavI ke prazna ane uttara sarakhe ja che. kaMI paNa pharaka nathI. tema samajavuM nahi, kema ke vicAra karatAM tene phera spaSTa jaNAI Ave che. chatAM paNa zramaNa paMDita che -sarva virati cAritravAnuM che. ane zramapAsaka bAlapaMDita che, eTale ke dezavirata che e sarvajJa saMmata A be pakSe che A be pakSamAMthI bIje je bAlapaMDita rUpa pakSa che. tene deSita Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImatra ye sarvanIvAnAM prANAtipAtebhyo biratAH santo'pi pAnIvaviSayakA'viratimanto bhaveyuH te itthaMbhUtAH zravaNopAsakA api ezAntarAlA eveti vaktavyaM syAt iti epAM gataM na samIcInam nadeva darzayati bhagAna 'goyamA' ityAdinA, yasyaikajIvasyApi prANAtipAtaviratirati sa na ekAntavAla ini vaktaM zakyate kintu bALapaNDitatayA vyAhatuM yuktaH, yAsvasmin dezariratividyate, yasmin dezaviravibhavet sa na ekAntabAlo'pi tu bAlapaNDita eva viratyaMzasya saddhAvAta / paJca jIvaprANAnipAtapratyAkhzAnavatA yadi ekasyAdi virAdhanaM kRtaM tadA sa ekAntavAla iti paramatam / paJcasu yadi ekasyApi rakSaNakRtaM aisA kahate haiM ki jo sarva jIvoM ke prANAtipAta se virata hote hue bhI eka jIva ke prANAtipAta se-eka jIva viSayaka avirati se yukta ho aise ve zramaNopAsaka bhI ekAntabAla hI hai bAlapaNDita nahIM haiM aisA kahA jA sakatA hai lo aisA jinakA sata hai vaha yogya nahIM hai| kyoMki jisake eka jIva ke bhI prANAtipAta kI virati-tyAga hai vaha ekAntabAla hai aisA nahIM kahA jA lakatA hai / kintu vaha ghAlapaNDita hai aisA hI kahA jAtA hai aura aisA hI usameM vyavahAra honA yukta hai| kyoMki usameM dezavirati maujUda hai| jisameM dezavirati maujUda ho vaha ekAnta ghAla nahIM hai / apitu virati ke aMza ke sadbhAva se bAlapaNDita hI hai| tAtparya anya siddhAntakAroM kA aisA hai ki jisane kucha jIvoM ke prANAtipAta kA pratyAkhyAna ligA hai aisA vaha jIva yadi eka bhI jIva kI virAdhanA kara detA hai to vaha ekAnta bAla karavAnA abhiprAyathI teo evuM kahe che ke je sarva jInA prANAtipAtathI virata thaIne paNa eka jIvana prANAtipAtathI eTale ke eka jIva viSaya aviratithI yukta hoya evA te zramaNopAsaka paNa ekAntabALa ja che. bALapaMDita nathI. e pramANe kahI zakAya che. e jemane mata che te yogya nathI. kemake jeNe eka jIvanA prANAtipAtano tyAga karyo che. te ekAnta bala che, ema kahi zakAya nahi paraMtuM bAlapaMDita che, ema ja kahi zakAya, ane e rIte ja temAM vyavahAra kare chegya gaNAya kema ke temAM deza virati rahela che. jemAM deza virati rahelI hoya te ekAnta bAla kahevAya nahi. paraMtu viratinA aMzanA sadubhAvathI ba la paMDita ja che anya siddhAntakAnA kahevAnuM tAtparya ema che. ke jeNe ekendriyAdi pAMca chanA prANAtipAtanuM pratyAkhyAna karyuM che. te te jIva jo eka paNa jIvanI Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za017 u02 sU02 jIvAnAM bAlapaNDitatvAdinirUpaNam 391 tadA sa na ekAntabAlA, api tu vAlapaNDita eveti bhAgavataH svamatam / bAla. svAdikameva caturviMzatidaNDakeSu nirUpayitumAha-'jIvA NaM ityAdi / 'jIvA NaM bhaMte' jIvAH khalu bhadanta ! 'kiM vAlA, paMDiyA vAla paMDiyA' bAlAH, paNDitAH vAlapaNDitAH viratirahito vAlaH sarvaviratimantaH paNDitAH, dezaviratAH vAla paNDitAH ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'gIyamA' he gautama ! 'bAlA vi' bAlA api jIvAH 'paMDiyA vi' paNDitA api jIvAH 'bAlapaDiyA vi' bAla paNDitA api jIvAH samuccayajIveSu bAlAdInAM sarveSAM sadbhAvAt / 'neraiyA NaM pucchA' nairayikAH khalu pRcchA he bhadanta ! nArakAH bAlAH paNDitAH vAlapaNDitA hai para usa para siddhAnakAra kA ailA kahanA hai ki-vAha ekAntavAla nahIM haiM kintu bAlapaNDita hI hai / aba cauvIsa daNDakoM meM isI bAlasvAdikI prarUpaNA karane ke liye sanazAra Age kA prakaraNa prArambha karate haiN| isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai| 'jIvANaM bhaMte ! ki bAlA paMDiyA bAlapaMDiyA' he bhadanta ! jIva kyA cAla haiM ? yA paNDita haiM ? yA bAlapaNDita hai ? jo viratirahita hotA hai vaha vAla hai, sarvavirati se yukta jo hote haiM ve paNDita haiM, tathA jo dezavirati se saMpanna hote haiM ve bAlapaNDita haiN| isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goSamA' he gautama ! 'jIvA pAlA vi, paMDiyA vi, bAlapaMDiyA vi' jIva bAla bhI hote haiM, 'paMNDita bhI hote haiM, 'bAlapaNDita bhI hote haiN| isa prakAra sAmAnya jIva meM cAlAdikoM kA saba kA sadbhAva hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'merajhyA pucchA ' he bhadanta / , virAdhanA kare che te ekAntabALa che paraMtu te viSayamAM siddhAntakArone evuM kahevuM che ke te ekAnAbALa nathI paraMtu mAla paMDita ja che. have grevIsa daMDakethI A bAla vigerenI prarUpaNa karavA mATe sUtrakAra vizeSa vivecana kare che. temAM gautama svAmI prabhune evuM pUche che ke"jiivaa NaM bhaveki bAlA paDiyA bAlapaDiyA" lagavan vA zumA cha? ke paMDita che? ke bAla paMDita che? je virati rahita hoya che te bAla kahevAya che. sarvavirati vALo je hoya te paMDita che. temaja je dezavirativALa DAya te mAsapati che. yA prazna uttaramA prabhu 4 cha -"goyamA" gotama 75 "bAlA vi" mAra para hAya che. 'paDiyA vi' yati paNa DAya che. tathA "bAlapaMDiyA vi" mAla ta hAya che. mA zata sAmAnya jIvamAM ba lAdikano sadubhAva che. have gautamasvAmI nAraThanA viSayamA prabhune pUche che -"neraiyA NaM pucchA" he bhagavan nArIya va Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 - bhagavatIstre vA bhavanti kim iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'neraiyA cAlA' nairayimAH vAlAH sarvathA viratirakSitatvAt / 'yo paMDiyA' no paNDitAH nairayikAH sarvavirateramAvAta viratimatAmeva paNDitatvAt 'no vAlapaMDiyA' no vAla paNDitA nArakAH dezaviraterabhAvAt / 'evaM jAva cauridiyANa' evaM yAvat caturindriyANAm yathA nairathikA bAlA eva na paNDitA na vA vAlapaNDitAH tathA ekendriyA ityArabhya caturindriyaparyantAH jIvA 'pi vAlA eva no paNDitAH na vA vAlapaNDitAH sarvaviratezaviratervA abhAgAta iti AlApakaprakArakazca svayameva jhniiyH| 'paMciMdiyatirikvajogiyA pucchA' paJcandriyatiryag narayika jIva kyA bAla hote haiM ? yA paNDina hote haiM ? yA bAlapaNDina hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamAneraDyA pAlA' nairapika bAla hI hote haiM-ghayoMki ve sarvathA virati se rahita hote haiN| isaliye ve 'No paMDiyA, nopAlapaMDiyA' na paMDita hote haiM aura na bAlapaNDita hI hote haiN| sarvavirati ke sadbhAva meM bAlapaNDitatva hotA hai| nAraka jIvoM meM na sarva virati hai aura na dezavirati hI hai| 'evaM jAva caridiyANaM' isI prakAra kA kathana ekendriya se lekara cauhandriya paryanta ke jIvoM meM bhI jAnanA caahiye| kyoMkiyahAM para bhI sacirati aura deza virati kA sarvathA abhAva hai-isa viSaya kA AlApa ke prakAra yahA~ apane Apa samajha lenA cAhiye / ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'paMciMdiyatirikkhajoNiyA pucchA' hai bhadanta ! paMcendriya tiyaJca kyA bAla hote haiM ? yA paNDita hote haiN| zuM bAla hoya che? ke paMDita hoya che? ke bAlapaMDita hoya che, tenA uttaramA prabhu 4 , "goyamA" OM gautama ? "neraiyA vAlA" nA24Iya jIva bAlaja hoya che. kema ke-te sarvathA virati rahita hoya che. tethI tasA "No paMDiyA, No bAlapaMDiyA" 5 tA nathI bhane mAla pArita paga hotA nathI. sarva vitinA sadbhAvamAM ja paMDitatva hoya che ane deza viratinA sadu bhAvamAM bAla paMDitatva hoya che. nAraka chamAM sarva viti zivirAti khAtI nathI "Nva jAva cauri diyANa' me zatana badhuM ja kathana ekendriyathI cAra indriya sudhInA mAM samajavuM. kema ke temAM paNa sarva virati ane deza viratine sarvathA abhAva ja hoya che. A viSayane a lApa prakAra ahiyAM svayaM samajI lo. 3 gautama svAmI prabhu se pUche che hai-"papidiyatirikkhajoNiyA ~ pucchA" u masana pazyandriya tiya ya / zu. mAda cha ? yati cha ? 3 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teendrikA TIkA za017 302 02 jIvAnAM bAlapaNDitatvAdinirUpaNam 393 yonikAH pRcchA he bhadanta ! paJcendriyatiryagyonikAH kiM bAlAH paNDitAH vAlapaNDitA veti maznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama ! 'paMcidiyatirikkha jogiyA bAlA' paJcendriya tiryagyonikAH vALAH viraterabhAvAt 'nI paMDiyA' no paMNDitAH sarvaviraterabhAvAt 'vAlapaMDiyA vi' vAlapaNDitA api dezato virateH sadbhAvAt bAlapaNDitA api kathayante ' maNussA jahA jIvA' manuSyA yathA jIvAH yena prakAreNa sAmAnyato jIvAH kathitA vAlA api paNDitA api bAlapaNDitA api tathA manuSyA api vAlA api paNDitA api vAlapaNDitA apIti bhAvaH / ' vANamaMtarajohasiyavemANiyA jahA nerahayA' vAnavyantarajyotiSkavaimAnikA yathA nairayikAH na paNDitA ime kintu bAlAH na vA bAlapaNDitAH' sarvaviraterdeza viratezvAbhAvAditi // sU0 2 || yA bAlapaNDita hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! paMcidiyatirikkha joNiyA bAlA' he gautama! paMcendriya tiryaJca jIva virati ke ke abhAva se bAla bhI hote haiM aura deza virati ke sadbhAva se 'bAlapaMDiyA vi' pAlapaNDita bhI hote haiM parantu ve sarvavirati ke abhAva se 'no paMDiyA' paNDita nahIM hote haiM / 'maNussA jahA jIvA' jisa prakAra se sAmAnyataH jIva ke saMbandha meM kahA gayA haiM ki bAla bhI hote haiM paMDita bhI aura bAlapaNDita bhI hote haiM usI prakAra se manuSya bAla bhI hote haiM, paNDita bhI hote haiM aura pAlapaNDita bhI hote haiM 'vANamaMtarajoisiya vaimANiyA jahA nerahayA' jisa prakAra se bAlapaNDitAdi ke viSaya kA kathana nairadhikoM meM kiyA gayA hai isI prakAra se inake viSaya kA kathana bAnavyantara jyotiSika aura vaimAniko meM bhI kara yasapaDita che ? tenA uttaramA prabhu De che ! " goyamA paMci diyatirIkkha joNiyA bAlA" he gautama pAyendriya tiryayatra virati rahita hovAthI mAsa hoya che bhane deza viztitrAjA hovAthI "bAlapaMDiyA vi' mATApaDita pazu hoya che. paraMtu tethe sarva virati rahita hovAthI "no paMDiyA" paMDita hotA nathI, " maNussA jahA jIvA" ? rIte sAmAnya bhavanA viSayamAM kathana karyu che. ke tee mAla paNa hAya che.paDita pazu hAya che. ane mAla paDita paNa haiAya che. eja rIte manuScA pazu khAla paNa hoya che. paMDita pazu hoya che ane mAsapaMDita pazu hoya " vANamaMtarajoisiyavemANiyA jahA neraiyA" ? rIte nAraDIyAmAM mAsapaMDita vagere viSayanuM kathana karyuM che. teja rIte vAnanyatara caiAtiSika ane vaimAnikamAM pazu te rItanu ja kathana samajavuM. arthAt vAnanyatara, naitirSika bha0 50 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre zramaNAdayaH pUrva pradarzitAH, tadviSaye'nyayUthikamatamupadarzitam, tatmakramAdeva punarapi anyayUthikamatamupadarzayannAha - 'anna utthiyA NaM bhaMte !' ityAdi / mUlam - annautthiyA NaM bhaMte! evamAikkhaMti jAva parUvaiti evaM khalu pANAivAe musAvAe jAva micchAdaMsaNasamANassa anne jIve anne jIvAyA, pANAivAyaveramaNe jAva pariggahaveramaNe kohavivege jAva micchAdaMsaNa sallavivege mANassa anne jIve anne jIvAyA / uppattiyAe jAva pArijAmiyA vaTTamANassa anne jIve anne jIvAyA / uggahe IhAe avAe dhAraNAe vahamANassa jAva jIvAyA / uTThANe jAva. parakkamevamANassa jAva jIvAyA / neraiyatte tirikkhamaNussadevatte vahamANassa jAva jIvAyA / nANAvaraNije jAva aMtarAie vahamANassa jAva jIvAyA 1 / evaM kaNhalessAe jAva sukkalessAe2, sammaddiTThIe 3, evaM cakkhudaMsaNe4, AbhiNibohiyaNANe5, mati annANe3, AhArasannAe4. evaM orAliyasarIre5, evaM maNojoe6, sAgArovaoge aNAgArovaoge vaTTamANassa anne jIve anne jIvAyA se kahameyaM bhaMte! evaM ? goyamA ! jaM NaM te annautthiyA evamAikkhati jAva micchaM te evamAikkhaMti. 4 / ahaM puNa goyamA ! evamAikkhAmi jAva 394 lenA cAhiye arthAt ye saba bAla hI hote haiM / na paMDita hote haiM aura na bAlapaNDita hote haiN| kyoMki yahAM para bhI sarvavirati aura dezavirati kA sarvathA abhAva rahatA hai || sU0 2 // ane vaimAnikA mAla ja hAya che. te paDita hAtA nathI temaja khAla pati paNa hAtA nathI kema ke temAM sarva virati ane phreza viratine sarvathA abhAva rahe che. aa sUtra 2 5 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyabandrikA TIkA za0 17 u0 2 sU0 3 zarIrajIvayobhinnatvanirUpaNam 395 parUvemi evaM khallu pANAivAe jAva micchAdasaNasalle vaTTamANasta sacceva jIva saccera jIvAyA jAva aNAgArovaoge vaTTamANasta jAva sacceva jIve sacceva jIvAyA ||suu03|| __chAyA-anyayUthikAH khalu bhadanta / evamAkhyAnti yAvat prarUpayanti evaM khalu mANAtipAte mRSAvAde yAvat mithyAdarzanazalye vartamAnasya anyo jIvo'nyo jIvAtmA / prANAnipAtaviramaNe yAvat parigrahaviramaNe krodhaviveke yAvat mithyAdarzanazalyaviveke vartamAnasyAnyo jIvo'nyo jIvAtmA / autpattikyAM yAvat pAriNAmikyAM vartamAnasyAnyo jIvo'nyo jIvAtmA / avagrahe IhAyAm avAye dhAraNAyAM vartamAnasya yAvat jIvAtmA / utthAne yAvat parAkrame vartamAnasya yAvat jiivaatmaa| nairayikatve tiryag-manuSya-devatve vartamAnasya yAvat jIvAtmA 1 / jJAnAvaraNIye yAvat aMtarAye vartamAnasya yAvat jiivaatmaa| evaM kRSNalezyAyAM yAvat zuklalezyAya 2, samyaga dRSTau 3, evaM cakSudarzane 4, AminiyodhikajJAne 5, satyajJAne 3, AhArasaMjJA yAm 4, evamaudArikazarIre 5, evaM manoyoge 6, sAkAropayoge'nAkAropayoge vattemAnasya anyo jovo'nyo jIvAtmA tatkathametat bhadanta ! evam ? gautama ! yat khalu te anyayathikAH evamAkhyAnti yAvada mithyAte evamAkhyAnti04 ahaM punautama ! evamAkhyAmi yAvat marUpayAmi evaM khalu mANAtipAne yAvat mithyAdarzanazalye vartamAnasya sa eva jIvaH sa eva jIvAtmA yAvat anAkAropayoge vartamAnasya yAvat sa eva jIvaH sa eva jIvAtmA // 90 3 // ___TIkA--'annautthiyA NaM bhaMte !' anyayUthikAH khalu bhadanta ! 'evaM Ai zramaNa Adi pUrva meM dikhA diye gaye haiM aura unake viSaya meM anyayUthikoM kA kyA mata haiM-yaha bhI prakaTa kara diyA hai / isI prakrama ko lekara aba sUtrakAra anyayUthikoM ke mata punA dikhAte haiM 'annathiyA bhaMte ! evamAikkhaMti jAva paraveMti' ityaadi| TIkArtha-isa sUtra dvArA gautama ne anyayUthiko kI jIva aura zramaNa vigerenuM varNana pahelA karavAmAM AvyuM che. ane teonA viSayamAM bIjA matavAdIono zuM mata che. te paNa pragaTa karavAmAM AvyuM che. Aja kramanA saMbaMdhane laIne A viSayamAM sUtrakArane zuM mata che. te paNa pragaTa karavAmAM AvyA che. Aja krama pramANe have sUtrakAra anya tIthine mata (abhiprAya) pharIthI batAve che "annathiyA NaM bhaMte ! evamAikkhaMti jAva parUve ti" ityAdi TIkAthe-A sUtra dvArA gautamasvAmIe jIva ane jIvAtmAnA Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre kkhaMti evaM vakSyamANapakAreNa zarIrajIvAtmacipaye AkhyAnti kathayanti 'jAva parUve ti' yAvat prarUpayanti, yAvat padena 'mAsaMti patraveM ti' ityanayoH saMgrahaH kiM prajJApayanti te ? tamAha-evaM khalu' ityAdi / 'evaM khalu pANAikAe musA. vAe jAva micchAdasaNasalle vaTTamANassa anne jIve anne jIvAgA' evaM khalu pANAtipAte mRAvAde yAvat mithyodarzanazalye vartamAnasyAnyo jIvo'nyo jIvAtmA tatra anyayUyikAH anyatairthikAH te ca zarIrasya jIvasya cAtyanta bhedamAhuste evAtra anyayUthikatvena grhiitvyaaH| mANAtipAtAdikriyAvipa yeSu vartamAnasya dehinaH 'anne jIve anne jIvAyA' jIvati-prANAn dhArayatIti jIvAtmA viSayaka jo bhinnatA kI mAnyatA hai usa viSaya kI satyatA ke Upara pUchA hai-ve kahate haiM-'annautthiyA NaM bhaMte ! 'he bhadanta anya yUthikoM kA jo 'evaM AikkhaMti' aisA kahanA hai / 'jAca paraveti' yAvat prarUpaNA karate haiM-yahAM yAvat zabda se 'bhAsaMti pannaveti' ina kriyApadoM kA saMgraha huA hai| 'evaM khalu pANAivAe musAvAe jAba micchA dasaNasalle vaTTamANasla anne jIve, anne jIvAyA' ki-prANAtipAta meM mRSAvAda meM yAvat mithyAdarzanazalya meM vartamAna prANI kA jIva bhinna hai aura jIvAtmA bhinna hai| yahA~ 'jIvati prANAn dhArayati iti jIvA' isa vyutpatti ke anusAra jIva zabda kA artha zarIra liyA gayA hai| anya yUdhika anya tairthikajana zarIra aura jIva kA atyanta bheda mAnate haiN| isaliye unakA aisA kahanA hai ki prANAtipAna Adi kriyAvizeSoM meM vartamAna dehI kA jIva zarIra anya hai aura jIva maMbandhI jiivaatmaaviSayamAM anya matavAdionI zuM mAnyatA che. te viSayanI satyatA jANavA bhATa prabhune pUchatA 4 cha hai "annautthiyA NaM bhaMte !" samapan / anya bhatAliyA "evaM AikkhaMti" me 49 che "jAva parUveti" yAvat 5359 / 42 cha. gaDiyAM yAvat zapathI "bhAsati" sASa 4re che. pannati prajJApanA 42 cha. ma jiyApahonA saba thy| che. "evaM khalu pANAivAe musAvAe jAva micchAdasaNasalle vaTTamANNassa anne jIve, anne jIvAyA" zuM prANAtipAtamAM ke mRSAvAdamAM yAvat mithyAdarzana zalyamAM rahela prANAnA 1 minna cha 1 mane pAtmA linna cha 1 maDiyA "jIvati prANAn dhArayati iti jivaH " 4 vyutpatti pramANe '0' zahanA artha zarIra thAya che. anyamUthika-anyatIthika jana zarIra ane jIvane atyaMta bheda mAne che. jethI teonuM evuM kahevuM che ke prANAtipAta vigere kriyA vizemAM rahelA zarIradhArIne jIva zarIrathI jude che. ane jIvAtmA Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyayandrikA TIkA za017 0 2 sU0 3 zarIrajIvayobhinnatvanirUpaNam 397 jIvaH zarIraM sa ca jIvaH zarIrapadabAcyo'nyaH vyatiriktaH 'anne jIvAyA' anyo jIgatmA anyo bhinnaH jIvasya sambandhI adhiSThAtRtvAt dehakRtaphalopabhogAdvA jIvAtmA cetanaH puruSa', dehajIvAtmanodaya pudgalApudgalasvabhAvatvAt yayoH svabhAvaH parasparaM bhidyate tayoH parasparaM bheda eva bhavati yathA vahni-jalayo, prakRte ca jIvaSayAcyadeharUpa jIvAtmanazca pudgalApudgalarUpasvabhAvabhedAt svabhAvato dehajIvAtmanobheMda eveti tatazca zarIraspa prANAtipAtamRpAvAdAdA ramya mithyAdarzanazalyAntakriyAsu vartamAnasya dRzyatvAt tadeva zarIraM tat kata, na punarjIvAtmA kartA mANAtipAtAdi kriyANAm , ispe ke vadanti / anye punarevamAhuH jIvati iti jIvo nArakadevamanuSyAdiparyAyaH jIvAtmA tu sarvaparyAyAcetana-puruSa-adhiSThAtA hone se tathA dehakRta phala kA bhoktA hone se bhinna hai deha aura jIvAtmA kA bheda pudgala meM paraspara meM bhinnatA hotI hai, una donoM meM agni aura jala ke jaisA paraspara meM bheda hI hotA hai / prakala meM jIva pada vAcya deha kA aura jIvAtmA kA pudagala kA svabhAva se bheda hI hai| isaliye prANAtipAta mRSAvAda se lekara mithyAdarzanazalyAnta kriyAoM meM zarIra vartamAna hai aisA spaSTa rUpa se dikhAI detA hai| ataH vahI zarIra una kriyAoM kA kartA hai, jIva unakA kartA nahIM hai aisA kinhIM 2 siddhAntakAroM kA anya yUthikoM kA aisA kahanA hai-ki-nAraka deva manuSya Adi paryAyavAlA jo hai vaha jIva hai, evaM ina saba paryAyoM meM anvayarUpa se rahanevAlA jo citya -puruSa adhiSThAtA hevAthI temaja zarIrathI karelA phaLane letA hovAthI te zarIrathI bhinna che. deha ane jIvAtmAne bheTa pulApaddala svabhAvavALo hovAthI che. je kaI benA svabhAvamAM ane anyamAM bhinnatA hoya che te baMnemAM agni ane jaLanI mAphaka parasparamAM bheda ja hoya che. e cAlu prakaraNamAM jIva padathI kahevAtA dehane ane jIvAtmAno puThThalApudgala rUpa svabhAvathI bheda ja che tethI deha ane jIvAtmAnA svabhAvamAM bheda ja che. eTalA mATe prANAtipAta mRSAvAdathI laIne mithyAdarzana zalya sudhInI kriyAomAM zarIra vartamAna che. evuM spaSTa rUpathI jaNAI Ave che. jethI te zarIraja te kiyAone karanAra che. jIva tene kartA nathI evuM kaI kaI siddhAntakAronuM eTale ke anya matavAdIonuM kahevuM che. tathA kaI kaI matavAdio evuM paNa kahe che ke nAraka, deva ane manuSya vigere paryAyavALA jeo hoya che. te jIva che. ane A badhA paryAyamAM anvaya rUpathI rahevAvALuM dravya che te jIvAtmA jIva dravya che. paryAya paryAyamAM Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUDha bhagavatI sUtre nugAmi jIvadravyam, dravya-paryAyayozca bhedo bhavatyeva tathAvidhapratibhAsa care yathA ghaTayo tanAhi dravyaM hi anugatAkArAM buddhi samutpAdayati, paryAyastu ananugatAkArAM buddhimutyAdayati / anye punareva pratipAdayanti anya jIvosnyazva jIvAtmA jIvasyaiva svarUpam prANAtipAtAdi'vicitrakiyAkathanaM ceha sarvAsvapi avasthAsu jIvajIvAtmanorbhe dakhyApanArthamiti 9 dravya hai vaha jIvAtmA-jIva dravya hai / paryAya aura paryAyI meM dravya aura paryAya meM bheda hotA hI hai / jaise ghaTa evaM paTa kA bhinna 2 pratibhAsa hotA hai, ataH unakA vaha pratibhAsa jaise unameM bhinnatA kA kAraNa hotA hai isI prakAra se yaha paryAya hai aura yaha dravya hai aisA inameM bhI pratibhAsa hotA hai ataH vaha bhI inameM bhinnatA kA kAraNa hai / isakA khulAsA isa prakAra se hai / dravya anugatAkAra buddhiko utpanna karatA hai, aura paryAya ananugatAkAra buddhi ko utpanna karatI haiN| isase hI isa bAta kI pratIti hotI hai ki dravya aura paryAya meM bheda hai / tAtparya isa kathana kA aisA hai ki dravya anuvRtti pratyaya kA hetu hotA hai aura vyAvRttipratyaya kI hetu paryAya hotI hai / isase dravya meM aura paryAya meM bheda sAdhita hotA hai / aura bhI kitaneka anyatIrthika aisA kahate haiM kI jIva anya hai aura jIvAtmA anya hai isakA tAtparya aisA hai ki jIvAtmA jIva kA hI svarUpa hai / yahAM jo prANAtipAta Adi vicitra kriyA kA kathana kiyA gayA hai, vaha saba avasthAoM meM jIva aura jIvAtmA ke eTale ke dravya ane paryAyImAM bheda hoya ja che, jevI rIte ghaTa ane paTamAM paraspara bhinnatAnA pratibhAsa thAya che. jethI tene te pratibhAsa jema ghaTa paTanAM bhinnatAnu kAraNa hAya che. teja rItanA A paryAya che? ane A dravya che. teomAM teve pratibhAsa thAya che. tethI te paNa teemAM bhinnatAnuM kAraNu che. A kathananA spaSTa khulAse A pramANe che. dravya anugata AkAravALI buddhine utpanna kare che ane paryAya ananugatAkAra buddhine utpanna kare che. jethI e vAtanI khAtrI thAya che ke--dravya ane paryAyamAM bheda che. A kathananu tAtparya e che ke anuvRtti pratyayanA hetu hoya che ane vyAvRtti pratyayanI paryAMya hetu hAya che. AnAthI dravyamAM ane paryAyamAM bheda siddha thAya che. vaLI khIjA keTalAka anyatIthiMko evu kahe che ke-jIva anya che ane jIvAtmA paNa anya che. ema kahevAnA bhAva e che ke jIvAtmA jIvanuM ja svarUpa che. ahiyAM je prANAtipAta vigere vicitra kriyAMonuM kathana karyu che, te badhI ja avasthAemAM jIva ane jIvAtmAnA Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 2 sU03 zarIrajIvayobhinnatvanirUpaNam 399 paramatam / svamataM tu uttarapakSAvasare kathayiSyatIti / prastutamanusarAmaH 'pANAivAe' prANAtipAte prANAtipAtakriyAyAm 'musAbAe' mRpAvAde-asatyabhASaNakriyAyAm 'jAva micchAdasaNasalle' yAvata mithyAdarzanazalye, yAvat aSTAdaza pApasthAnarUpakriyAyAm iha yAvatpadena adattAdAnAdArabhya mAyAmRpAntAnAM paJca. dazAnAM pApasthAnAnAM saMgrahaH, 'vaTTamANassa' vartamAnasya dehinaH 'anne jIve anne jIvAyA' anyo jIvaH anyo jIvAtmA, jIva zarIram , jIvAtmA phalabhAra jIvaH anyA jIvAtmA anya ityarthaH / atha prANAtipAtAdityAgaviSaye punarapi paramatameva darzayati-'pANAivAyaveramaNe' ityAdi / prANAtipAtaviramaNe, viramaNaH / bheda ko prakaTa karane ke liye kiyA gayA hai| yahI bAta sUtrakAra ina vakSyamANa sUtroM meM prakaTa karate haiM-'pANAicAe' prANAtipAta kriyA meM 'musAbAe' mRSAvAda kriyA meM-asatyabhASaNarUpa kriyA meM, 'jAva micchAdasaNasalle' yAvat mithyAdarzanazalpa meM, yAvat-aSTAdaza pApasthAna rUpa kriyA meM, yAvatpada gRhIta-adattAdAna se lekara mAyAmRSAnta 15 pApasthAnoM meM 'ghaTTamANassa' vartamAna dehI kA 'anne jIve, anne jIvAyA' jIva anya hai zarIra bhinna hai, aura jIvAtmA bhinna hai ina prANAtipAtA dirUpa kriyAoM meM kartA rUpa se dRzyamAna jIva-zarIra-hai aura phala bhoktA jIvAtmA hai / ataH ye donoM paraspara meM bhinna 2 haiM / isa prakAra se prANAtipAtAdika kriyAoM ke viSaya meM paramata prakaTa karake aba sUtrakAra ina kriyAoM ke tyAga ke viSaya meM paramata kyA hai ? yaha bAta dikhAte haiM-'pANAivAyaveramaNe, jAva pariggahaveramaNe yahAM yAvat bheda batAvavA mATe karyuM che. eja vAta sUtrakAra A vasyamAnuM sUtrathI 48 42 che. "pANAivAe" prAtipAtayiAma "musAvAe" bhRSApAyAmAM merale 4 asatya mAlA35 yAmA "jAvamicchAdasaNasalle" yAvat mithyA darzana zalyamAM yAvat aTAra prakAranI pApasthAnarUpa kriyAne ahiyAM yAvata54thii mahattAhAnathI dhana bhRSApAsudhInA 12 pApasthAnAmA "vadramANassa" 2a hInA "anne jIve" 04 anya che. "anne jIvAyA', mane zarIra paNa anya che. ane jIvAtmAbhinna che. A prANAtipAtarUpa kriyAmAM karUpathI dekhAte jIva-zarIra che. ane phalane bhogavanAra jIvAtmA che jethI A bane paraspara ja bhinnabhinna che. A rIte prANAtipAta vigere kriyAonA viSayamAM anya mata pragaTa karIne have sUtrakAra e kriyAonA tyAganA viSayamA paramata zucha? te matAva cha. "pANAivAiyaveramaNe jAva Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavasIdhe mANAtipAtAdikriyAyA-tyAgastasmin 'jAtra pariggahaveramaNe' yAvat parigrahavi. ramaNe, yAvatpadena mRpAvAdAdArA maithunaparyantasya saMgrahaH 'kohavivege' krodha viveke krodhatyAgarUpAyAM kriyAyAmityarthaH 'nAva micchAdasaNasallavivege' yAvat mithyAdarzanazalyaviveke, yAvatpadena mAnAdArabhya mAyAmRpAparyantAnAM poDazAnAM saMgrahaH 'vaTTamANassa' vartamAnasya 'anne jIve anyo jIvo deha ityarthaH 'anne jIvAyA' bhanyo jIvAtmA / atha buddhiviSaye paramatamAha-'uppattiyAe' ityAdi / uppattipAe jAva pAriNAmiyAe mANassa anne jIve anne jIvAyA' autpattikyAM yAvat pAriNAmikyAM yAvatpadena cainayikI karmajA ca, ityanayograhagaM pada se mRSAvAda se lekara maithuna paryanta ke pApoM kA grahaNa huA hai vira. maNa zabda kA artha prANAnipAta Adi kriyAbhoM kA tyAga karanA hai| isa prakAra prANAtipAtikI kriyA ke tyAga meM, yAvat parigraha ke tyAga meM 'koha. vivege' krodha ke tyAga meM 'jAva micchAdasaNasallavivege' yAvat mithyAdarzanazalya ke tyAga meM tathA yAvat pada gRhIta mAna se lekara mAyApA paryaMta 16 kaSAyoM ke tyAga meM 'vaTTamANassa' vartamAna dehI kA anne jIve' anne jIvAyA' jIva-zarIra-anya hai aura usase jIvAtmA-bhinna hai vuddhi ke viSaya meM paramata kyA hai so isa bAta ko sUtrakAra 'uppatti yAe' ityAdi sUtra dvArA prakaTa karate haiM-'uppattiyAe jAva pAriNAmiyAe vaTTamANasta anne jIve, anne jIvAyA yahAM yAvat pada se cainayikI aura karmajA buddhi kA saMgraha huA hai-tathA ca autpattikI vainaparigahaveramaNe" akhiyAM yAvat 54thI bhRSApAthI sana bhaithuna sudhInA pApa grahaNa karAyA che viramaNa zabdane artha prANAtipAta vigere liyAmAnA tyA pramANe che. "kohavivege" dhana tyAmamA 'jAva micchAdasaNamallavivege" yAvat mithyAzana zahayanA tyAgamA yAvat 54thI bhAnathI na bhAyAbhUSA sudhAnA saNa pAyAnA tyAmA "vamANassa" 27sA hInA "anne jIve anne jIvAyA' 71-zarIra anya che. bhane temAM rahela chavAmAM bhinna che muddhina viSayamA 52mata zu cha ? ko pAta "utpattiyA" tyAta sUtra dvArA sUtrakAra pragaTa kare che. ___ "upAttiyAe jAva pAriNAmiyAe vaTTamANassa anne jIve anne jIvAyA" ahiyAM yAvat padathI vanayikI ane karma ja buddhine saMgraha thaye che. tene Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u02 su0 3 zarIrajIvayobhinnatvanirUpaNam 401 bhavati, etAsAM catasRNAmapi vuddhInAM lakSa godAharaNAna nandImatre matkRtAyA~ jJAnacandrikATIkAyAM paviMzati (26) tamamUne vilokanIyAni, AmucatamRdhvapi buddhiSu vartamAnasya autpattikyAdibuddhimata ityarthaH dehinaH, anyo jIvo'nyo jIvAtmA, zarIraM bhinnaM tannizca jIva ityarthaH / atha matijJAnAviSaye paramata. mAha-'uggahe' ityAdi / 'uggahe IhAe avAe dhAraNAe ya vaTTamANassa jAva jIvAyA' avagrahe ihAyAm apAye dhAraNAyAM ca vartamAnasya yAzt jIvAtmA avagrahAdInAM svarUpamudAharaNasahitaM nandIsUtre'smatkRtAyAM jJAnacandrikATIkAyAM saptaviMzatitama (27) sUtrAdArabhya patriMzattama (36) sUtraparyantaM draSTavyam / avamahAdayo jJAnavizeSarUpA eva, yAvazpadena 'anne jIve anne' ityasya saMgrahA, 'yikI, karmajA aura pAriNAmikI ina cAra prakAra kI dhuddhiyoM meM varta 'mAna dehI kA zarIra jIvAtmA se bhinna hai aura jIvAtmA zarIra se -bhinna hai ina autpattizI Adi cAra buddhiyoM ke lakSaNa evaM udAharaNa nandIsUtra kI jJAnacandrikA TIkA meM 26 ve sUtra meM likhe gaye haiN| vahAM se hI jAna lenA cAhiye / isI prakAra se matijJAna AdikoM ke viSaya meM paramata aisA hai ki 'ugahe IhAe, avAe, dhAraNAe ya caTTamANasla jAva jIvA yA' matijJAna ke bhedarUpa avagraha meM, ihA meM, avAya meM aura dhAraNA meM vartamAna dehI jIva zarIra jIvAtmA se bhinna hai aura jIvAtmA usase bhinna hai / yaha, thAvatpada se 'anne jIve anne' ina padoM kA saMgraha huA hai| ina avagrahAdikoM kA svarUpa udAharaNa sahita maiMne nandI sUtra kI jJAnacandriko nAmakI TIkA ke 27 veM sUtra se lekara 36 veM sUtra taka vistAra ke sAtha likhA hai| ataH vahIM se jAna artha A pramANe che. auparikI vainAyikI karmajA ane pariNAmikI A cAra prakAranI buddhimAM rahela dehinuM zarIra jIvAtmAthI bhinna (ja) che. ane jIvAtmA zarIrathI bhinna che A autpattikI vigere cAre buddhionA lakSaNa ane udAharaNa naMdIsUtranA 29 mAM sUtranI jJAnacandrikA TIkAmAM ApavAmAM Avela che. jIjJAsue tyAMthI te samajI levI Aja prakArathI matijJAna vigerenA viSayamA parabhata yA pramANe che. "uggahe IhAe avAe dhAraNAe ya vaTTamANarasa jAva jIvAyA" bhatijJAnanA 35 mA DAbhAM, mavAyamA mana dhAraNAmAM vartamAna dehI-chava, zarIra, jIvAtmAthI bhinna che ane jIvAtmA tanAthI minna cha. giDiyAM yAvat 54thI anne jIve anne" se pahornu aha thayuM che. A avagraha vigerenA svarUpa udAharaNa sahita meM naMdI sUtranAM satyAvIsamAM sUtrathI batrIsamAM sUtranI jJAna caMdrikA TIkAmAM vistAra sahita bha0 51 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kao bhagavatIkhane tathA ca agrahAdau vartamAnasyAgrahAdikamutpAdayato dehinaH zarIraM minnaM tadanyazca jIvAtmeti bhAvaH / athotthAnAdiviyaye paramatamAha-'uThANe' ityAdi / 'uThANe jAva parakamme badamANassa jAva jIvAyA' utthAne yAvat pagakrame vartamAnasya yAvat jIvAtmA, atra prathama yAvatpadena bakavIrya puruSakArANAM saMgraho bhavati, dvitIya yAvatpadena 'anne jIve anne' ityasya saMgraho bhavatIti / atha nairayikAdivipaye paramatamAha-'neraiyatte tirikkha-Nussadevatte vaTTamANassa jAva jIvAyA' nairayikatve tiryag-manuSyadevatve vartamAnasya yAvat jIvAtmA yAvatpadena ihApi 'anne jIve anne' ityasya prahaNaM bhavati, evamanyatrApi yojyam , tathA ca nArakatiryag-manuSyadevaparyAye vartamAnasya dehino jIvo deho minnaH minnazca jIvAtmeti bhaavH| atha jJAnAvaraNIyAdyaSTavidharmaviSaye paramatamAha'nANAvaraNIe' ityAdi / 'nANAvaraNIe jAtra aMtarAie vahamANassa bhAva jIvAyA' lenA caahiye| 'uhANe jAve parakkame vaTTamANassa jAva jIvAyA yahAM prathama yAspada se ghala, vIrya, puruSakAra' kA grahaNa huA hai aura vitIya yAvatpada se anne jIve anne ina padoM kA saMgraha huA hai / tathAcautthAna meM, pala meM, vIrya meM puruSakAra parAkrama meM vartamAna dehI kA zarIra jIvAtmAse bhinna hai| aura jIvAtmA zarIra se bhinna hai| nairapika Adi ke viSaya meM paramata kyA hai ? yaha prakaTa kiyA jAtA hai'neraiyatta tirikkhamaNussa-devatta caTamANassa jAva jIvAyA' yahAM para bhI yAvatpada se' anne jIve anne' ina padoM kA grahaNa huA hai / tathA cha nairayika avasthA meM tiryaka avasthA meM manuSya avasthA meM, evaM deva avasthA meM vartamAna dehI kA zarIra jIvAtmA se bhinna hai auha jIvAramA zarIra se bhinna hai| isI prakAra (NANAvaraNijje jAva aMtarAie) jJAnA. samyu. 2thA lAge tyAMthI one a. "udvANe jAva parakame vaTTamANassa jAva jIvAyA" maDiyAM paDeTA yAvatU 54thA masa, pIya bhane 5314 // 2 prakhara yayA . mana bhI yAvat 54thI "anne jIve anne" se pahAnA saI thaye che. tene artha A pramANe che. utthAnamAM baLamAM vayamAM ne purUSakAra parAkramamAM vartamAna dehInuM zarIra jIvAtmAthI bhinna che. ane jIvAtmA zarIrathI bhinna che. nairaIka vigerenA viSayamAM paramata zuM che? te batAvavAne sUtrA2 49 cha. "neraiyatte tirikkhamaNussadevatte vaTTamANAsa jAva jIvAyA" maDiyA para yAvat 54thI "anne jIve anne" se pahIna saya thayo cha. tene artha A pramANe che. naraIka avasthAmAM tiryaMca avasthAmAM ane manuSya avasthAmAM ane deva avasthAmAM vartamAna dehInuM zarIra jIvAtmAthI Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 17 u0 2 sU0 3 zarIrajIvayobhinnatvanirUpaNam 403 jJAnAvaraNIye yAvara aMtarAye vartamAnasya dehino yAvat jIvAtmA / atha prathamayAvatpadena darzanAvaraNIya-vedanIya-mohanIyAyuSyanAmagotrANAM saMgrahaH, dvitIyasya yAvatpadasya pUrvavadevArthaH / atha lezyAmArabhya upayogaparyantaviSaye paramatamAha'evaM ispAdi / 'evaM kaNhalessAe jAva mukkale ssAe' evaM kRSNalezyAyAm yAvata zukkalezyAyAm atra yAvatpadena nIlakApotikatejapAlezyAnAM saMgrahaH 'sambhaTTiIe 3' samyagdRSTau miyAdRSTau samyamithyadRSTau ca 'evaM cakkhudasaNe 4' evaM cakSudarzane adhidarzane kevaladarzane ca 'AbhiNivohiyaNANe 5, AbhiniyodhikajJAne zrutajJAnAvadhijJAnamanaHparyavajJAna kevalajJAnepu. 'mati annANe3' matyajJAnazrutAjJAnavibhaGgajJAneSu 'AhArasamAe 4' AhArasaMjJAyAm 4 AhAravaraNIya yAvat zabda yAhya-darzanAvaraNIya vedanIya mohanIya, AyunAma, goza aura antarAya inameM dhartamAna dehI jIvAtmA se bhina hai aura jIvakSamA zarIra se bhinna hai / lezA se lekara upayoga paryanta viSaya meM paramata kyA hai ? isa bAta ko sUtrakAra kahate haiM-'evaM kaNha. lessAe jAva sukkAlessAe' kRSNalezyA meM yAvatpada grAhya-nIlalezyA meM, kApotika lezyA meM, tejolezyA meM, aura padmalezyA meM, 'sammadhihIe 3. samyagdRSTi meM mithyAdRSTi meM, samyag mithyAdRSTi meM 'evaM cakkhudasaNe 4' cakSurdarzana meM acakSudarzana meM, avadhidarzana meM aura kevala darzana meM 'AbhiNiyohiyaNANe5' AbhinighodhijJAna meM, zruvajJAna meM avadhijJAna meM, manAparyavajJAna meM aura kevalajJAna meM, 'matiannANe 3' 'matyajJAna, zrutAjJAna, vibhaGgajJAna meM, 'AhArasanAe 4' AhArasaMjJA meM, 'minna cha bhane pAmA zarIrathI minna cha. meka zata "NANAvaraNIjje jAva aMtarAie" jJAnAvaraNIya yAvat zanApIya, vahanIya, mohanIya, Ayu, nAma gotra ane aMtarAyamAM vartamAna dehane jIva jIvAtmAthI bhinna che. ane jIvAtmA zarIrathI bhinna che. lezyAthI laIne upayoga parvatanA viSayamAM paramata zuM che. e vAta sUtrakAra batAve (r). "evaM kangalessAe jAva sukkAlessApa" zyAmAM yAvat nIlasazyAmA pati: zyAma tanavezyAma mana pazyAma "samma didvie(3)" sabhyaSTimA mithyASTimA sabhyam mithyASTimA yakSu zanamA ayazanamA madhizanamA bhane zanamA "AbhiNiyohiyaNANe(5)" AbhiniSikajJAnamAM, zrutajJAnamAM, avadhijJAnamAM, mana:paryavajJAna bhane vijJAnamA, "mati annANe" bhati ajJAnabhAM, zruta ajJAnabhA vijJAnamA "AhArasannAe(4) " mAhArasa zAma, pAyajJAmA pari Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 bhagavatI sUtre 6 saMjJAbhayasaMjJA - maithunasaMjJA parigrahasaMjJAsu eva orAliyarIre 5', evam audArikazarIre 5 audArikanaikriyAhAraka- tejasakAmaMga - zarIreSu ityarthaH ' evaM ' maNojoge 3' evaM manoyoge 3 manoyogavacoyogakAyayogeSu ityarthaH ' sAgArovaoge agAgArovaoge ' sAkAropayoge anAkAropayoge ca 'vaTTamANassa' vartamAnasya dehinaH 'anne jIve anne jIvAvA' anyo jIvo deha ityarthaH anyo jIvAtmA ' se kahameyaM bhaMte / evaM' tat kathametat bhadanta ! evam ? parairucyamAnaM zarIrajIvAtmanoH sarvathA pArthakyaM tat kiM satyam ? etadantaH parayUthikamatAbhi prAyakaH praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA / ' he gautama / 'jaM anna utthiyA evamAkvati' yat khalu te anyayUthikA evaM pUrvoktaprakAreNa jIvapadavAcyazarIra - jIvAtmanoH sarvathaiva pArthakyam ArUpAMti 'jAva' yAvat bhApante prajJApayanti prarUpayanti tat 'micchaM te evamAika khaMti0 4' mithyA te bhasaMjJA meM, parigrahasaMjJA meM, aura maithuna saMjJA meM, ' evaM orAliyasa - rIre 5' audArika zarIra meM, vaikriyazarIra meM, AhArakazarIra meM taijasazarIra meM, aura kArmaNazarIra meM, 'evaM maNojoge 3' manoyoga meM, vacana yoga meM, evaM kAyayoga meM 'sAgArovaoge aNAnArovaoge' sAkAropayoga meM, aura anAkAropayoga meM 'vaTTamANassa anne jIve anne jIvAyA' vartamAna dehI kA zarIra anya hai aura jIvAtmA anya hai / ' se kahameyaM bhaMte! evaM' so he bhadanta ! aisI jo zarIra aura jIvAtmA kI bhinnanA-viSa an antarthakoM kI mAnyatA hai vaha aisI hI hai arthAt satya hai ? isa prazna ke uttara meM mahAvIra prabhu kahate haiM - ' goyamA / jaM NaM anna utthiyA evamAkkhati jAva bhAsaMti, micchaM te evamAikvaMti' 'he gautama ! jo ve anyayUdhika jIva padavAcya zarIra meM evaM jIvAtmA meM thaDa sajJAmAM, mane maithuna sajJAbhAM "evaM orAli yasarIre (5)" auauhAri4 zarIramAM, vaiDiya zarIramAM bhane azu zarIramAM "evaM maNojoge ( 6 ) " bhaneyogabhAM vayanayogabhAM bhane ayayogabhAM "sAgArovaoge, aNogarovaoge" sAAropayogayAM mane manA aropayogabhAM "vaTTamANassa, anne jIve anne jIvAyA" vartamAna hehItuM zarIra anya ke bhane vAtmA anya he. "se kaimeyaM bhaMte evaM " De lagavan ! zarIra bhane bhavAtmAnI bhinnatA viSe anya matavAdionI AvI je mAnyatA che. te zu' satya che ? A praznanA uttarabhAM bhahAvIra alu uDe che ! "goyamA ! jaM NaM annautthiyA evamAikati jAva bhAsaMti micchaM te evamAikkhaMti ( 4 ) " he gautama anya bhatavAhi Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyayandrikA TIkA za0 17 u0 2 sU0 3 zarIrajIvayobhinnatvanirUpaNam 405 evamAkhyAnti0 4 'ahaM puNa goyaSA evamAkkhAmi' ahaM punautama ! ekmArUpAmi evaM-vakSyamANapakAreNa AkhyAmi-kathayAmi 'jAva parUcemi' yAvat prarU. payAmi, yAvatpadena 'bhASe bhajJApayAmi' ityanayoH saMgraho bhAvi evaM khalu pANAi vAe' evaM khallu prANAtipAte 'jAra micchAdaMsa gasarache' yAvat mithyAdarzana zalye atra yAvatpadena mRpAvAdAdattAdAnAdInAM saMgraho bhavati, 'vaTTamANassa' varta. mAnasya aSTAdazapApasthAnAni samAcarata ityarthaH 'sacceva jIve sacceva jIvAyA' sa eva jIvaH zarIram , sa eva jIvAtmA jIvA, kathaMcit sa eva zarIram sa eva jIvAtmA, na hi zarIrajIvayorasyantabhedaH, anayoratyantabhede svIkriramANe sarvathArUpa se bhinnatA kahate haiM, yAvat bhASaNa karate haiM, yahAM yAvatpada se prajJApayanti, prarUpayanti' ina padoM kA grahaNa huA hai / so ve aisA jhuThA kahate haiM 4' 'ahaM puNa goyamA! evamAikkhAmi' parantu he gautama ! maiM isa viSaya meM aisA kahatA huuN| yAvat 'jAva pakhvemi' prarUpita karatA hU~ yahAM yAvatpada se "bhASe prajJApayAmi' ina kriyApadoM kA saMgraha huA hai| 'evaM khalu pANAivAe jAva micchAdasaNasalle ki-mANAtipAta meM, yAvatpada grAhya-mRSAcauda adattAdAna, AdikoM meM, tathA mithyAdarzana zalya meM 'vaTTamANassa' vartamAna dehI kA-arthAt 18 pApasthAnoM kA sevana karanevAle prANI kA hai sacceva jIve sacceva jIvAthA' vahI jIva-zarIra -hai aura vahI jIvAtmA hai-arthAt jo zarIra hai vahI kathaMcit jIvAtmA hai vahI kathazcit zarIra hai / kyoMki zarIra aura jIvAtmA meM atyanta jIva pada vacce zarIramAM ane jIvAtmAmAM je sarvathA rUpathI bhinnatA kahe cha. yApata bhASA dvArA pazu va che. yAvat "prajJApayanti' prajJAyanA 43 cha. "prarUpayanti" pra35 42 . a prabhAnu mAnu 4thana mithyA (4) che. (4) ahaM puNa goyamA! evamAikkhAmi" 52'tu gautama ! humA viSayamA se chu: "jAva parUvemi" yAvat 35 / 43 chu. maDiyAM yAvat 54thA "bhApe prajJApayAmi' mASA vA chu. ane prajJApana43. chu evaM khalu pANAivAe jAva micchAdasaNasalle" prAtipAtamA mADiyAM thAvat padathI mRSAvAda, adattAdAna vigeremAM tathA mithyAdarzana zalyamAM "vaTTamANasa" pattamAna hInA arthAt maDhAra (18) 2 pApasthAnAne sevana 42vAvA prAyana "sacceva jIve sacceva jIzayA" te 71 zarIra che ane teja jIvAtmA arthAta je zarIra che. te ja kathaMcit jIvAtmA che ane je jIvAtmA che, te kathaMcita zarIra che. kema ke zarIra ane jIvAtmAmAM atyaMta Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne zarIreNa spRSTarayApi jIvarupa asaMvedanamasaGgaH e t , tathA zarIrakatakarmaNo janmAntare vedanA prAyo'pi prajveta, zarIrakatakarmaNAM jIvasaMvedanAnIkAre cAkRtAbhyAgamapasana Apadyeta tayA atyantAbhede zarIrajIvayoH svIkriyamANatve zarIrasya ihaina nAzadarzanAt tadaminnasya jIvasyApi vinAzAt paralokAbhAgaH syAt , aA kathaMcit zarIrajI yorbhedAbhedavAdaH syAdvAdAparanAma: eva theyaskara iti / dravyaparyAyavyAkhyAne'pi dravyapargAyo tyannaM bhedaH tasyAnupabheda nahIM hai| yadi inameM atyanta bheda mAnA jAya to zarIra ke dvArA spRSTa hue padArtha kA jIva ko saMvedana nahIM hone kA prasaMga prApta hogA tathA zarIrakRta karma kA janmAntara meM jIya ko vedana karane kA abhAva bhI masakta hogaa| zarIra kRta pharmoM kA saMvedana karatA hai aisA yadi svIkAra kiyA jAvegA to akRtAbhyAgama doSa kA prasaGga mAnanA paDegA, kyoMki karma kiyA zarIrane aura usake phala kA saMvedana huA jIva ko-isa prakAra jisane karma kiyA use saMvedana nahIM huA aura nahIM karanevAle ko usakA saMvedana huA tathA zarIra kA aura jIva kA atyanta abheda svIkAra kiyA jAve to aisI sthiti meM zarIra ke nAza se jIva ke bhI nAza ho jAne ke kAraNa paraloka ke abhAva hone kA prasanna prApta hogA ataH zarIra evaM jIva meM kazcit bheda aura kathaMcit abheda hai aisA hI mAnanA cAhiye / isIkA nAma bhedAbhedavAda jisa kA dUsarA nAma bheda nathI je temAM atyaMta bheda mAnavAmAM Ave te zarIra dvArA pRSTa thayela padArthanuM jIvane saMvedana na thavAne prasaMga prApta thaze. tathA zarIre karelA karmane janmAntaramAM jIvane vedana karavAne abhAva paNa thaze. zarIra karelA kamenuM saMvedana kare che. evuM ja svIkAra karavAmAM Ave te akRtAbhyAgama deSano prasaMga mAnavo paDaze kema ke karma zarIre karela che. ane tenA phaLanuM saMvedana jIvane thAya che. A rIte jeNe karma karyuM tene saMvedana thatuM nathI ane karma nahi karavAvALAne tenuM saMvedana thAya che, tathA zarIrane ane jIvana atyaMta abheda mAnavAmAM Ave te te sthitimAM zarIranA nAzathI jIvane paNa nAza thaI javAnA kAraNe paralakane nAza thaI javAnA kAraNe paralokane abhAva thavAne prasaMga prApta thaze. jethI zarIra ane jIvamAM kaci bheda ane kathaMcita abheda che. emaja mAnavuM joIe enuM nAma bhedabhedavAra che. jenuM bIjuM nAma "syAdvAdache. ane eja vastu tavanI vyavasthAmAM zreSTha che. Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u02 sU0 3 zarIrajIvayobhinnatvanirUpaNam 47 ka.dheH, na ca dravyaparyAyakaM jJAnaM bhinna bhavati iti jJAnabhedena jJAnaviSayayodravyaparyAyayorapi bheda eva, yathA ghaTajJAnapaTajJAnayormeMde ghaTapaTayormedo bhavasyeveti vAcyam , bhede satyapi Atyantikabhedasya anabhyupagamAt , kintu padArthAnAmeva tulpAtulyarUpakRta eva bhedaH sa pratibhAsakAlamAtraka eveti jIvAtmA jIvasva. rUpam asmin vyAkhyAnaM pramajIvAdam jIvAtmabodhakaM dvitIyajIvapadaM jIva svarUAvorakam sAsarUpAnoratya tabhedo na bhAti tathAlve'tyantabhede svarUpavato niHsvarUpatA prasajyeta, na ca zabdabhede sati vastuna Atyantiko bhedo bhavati syAdvAda hai| aura yahI vastunasva kI vyavasthA zreyaskara hai| dravya paryAya ke vyAkhyAna meM bhI dravya evaM paryAya meM atyanta bheda nahIM haiN| kyoMki me kI anupalabdhi hotI hai / yadi isa para yoM kahA jAya ki 'dravyaparyAyakaM jJAna bhinna' dravya kA aura paryAya kA jJAna bhinna hotA hai, isaliye jJAna ke bheda se jJAnake viSayabhUta dravya aura paryAya kA bhI bheda mAnanA svabhAvika hai jaise ghaTajJAna aura paTa jJAna ke bheda meM ghaTapaTa kA paraspara meM bheda mAnA gayA hai / so aisA kahanA bhI ThIka nahIM haiM / kyoMki dravyaparyAya meM bheda hone para bhI Atyantika bheda nahIM mAnA gayA hai| dravdha paryAya meM bheda anuvRtti vyAvRttipratyayanimittaka hI hotA hai / aura yaha bheda unameM pratibhAsakAlamAtra taka hI haiM / jaba 'jIvAtmA' zabda kA artha 'jIva kA svarUpa dravya paryAyanA vyAkhyAnamAM paNa dravya ane paryAyamAM atyaMta bheda nathI, kema ke bhedanI anupalabdhI hoya che. je AnA para ema kahevAmAM bhAve, "dravyaparyAyakaM jJAnaM bhinna" dravyanuM jJAna ane paryAyanu jJAna bhinna che. jethI jJAnanA bhedathI jJAnanA viSaya bhUta dravya ane paryAyamAM paNa bheda mAnave svAbhAvika che. jema ke ghaTa jJAna ane paTa jJAnanA bhedamAM ghaTapaTane parasparamAM bheda mAnavAmAM Ave che. te tema kahevuM paNa ThIka nathI kema ke dravya paryAyamAM bheda hovA chatAM paNa temAM AtyaMtika bheda mAnavAmAM Avato nathI dravya paryAyamAM bheda anuvRtti vyAvRti pratyaya nimittarUpa che. ane te bheda temAM mAtra (kta) pratibhAsa kALa sudhIja che. jyAre jIvAtmA zabdano artha chavanuM svarUpa e pramANe karavAmAM Ave tyAre A vyAkhyAmAM paheluM jIvapada jIvanA svarUpanuM bedhaka che ane bIju jIva pada jIva e arthanuM bodhaka thaze. svarUpa ane svarUpavAnamAM atyaMta Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsne ghaTakalazatrat yo ghaTaH sa eva kalazaH, zabdabhede'pi arthasyAtyanta bhedAbhAvAt / 'jAtra aNagArovaoge vaTTamANassa' yAvat anAkAropayoge vartamAnasya dehinaH atra yAvatpadena aumpatti gadibuddhita Arabhya sAkAropayogaparyantasya sampUrNasya praznavAkyAsyAtrottaravAkye'pi saMgraha karaNIyaH 'sacceva jIve saccetra jIvAyA' sa eva jIvaH sa eva jIvAtmA // mu0 3 // atha jI vipaye rUpa rUpivaktavyatAmAha - 'deve NaM bhaMte / ' ityAdi / - 408 mUlam - deve paNaM bhaMte ! mahaDDie jAva mahAsokkhe puccAmetra ruvI bhavitA pabhU aruviM vivvittANaM ciTTittae ? goyamA ! No iNaTTe samaTTe se keNaNaM bhaMte! evaM vuccai deveNaM jAva no pabhU aruviM viuttiNaM ciTTittae ? goyamA ! ahameyaM jANAmi ahameyaM pAsAmi ahameyaM bujjhAmi ahameyaM abhisamannAgacchAmi mae eyaM nAyaM, mae eyaM dihUM, mae eyaM buddhaM, mae eyaM abhiaisA kiyA jAyegA / taba isa vyAkhyA meM prathama jIvapada jIvasvarUpa kA bodhaka aura dvitIya jIvapada jIva artha kA bodhaka hogA, svarUpa aura svarUpavAna meM atyaMta bheda nahIM hotA hai / yadi inameM atyaMta bheda hI svIkAra kiyA jAvegA to svarUpavAn padArtha niHsvarUpa ho jAvegA, zabda bheda se vastu meM Atyantika bheda nahIM hotA hai| jaise ki ghaTa aura kalaza meM zAbdika bheda hone para bhI Atyantika bheda nahIM hotA hai / jo ghaTa hai vahI kalaza hai aura jo kalaza hai vahI ghaTa hai / 'jAva aNAgArovaoge vaTTamANassa' isI prakAra autpattikyAdi buddhi se lekara sAkAropayoga paryanta sampUrNa praznavAkya kA yahA~ uttara vAkya meM bhI saMgraha kara lenA cAhiye / 'sacceva jIve sacceva jIvAyA' vahI jIva hai vahI jIvAtmA hai / / sU0 3 // bheda hAtA nathI, jo temAM atyaMta leka svIkAravAmAM na Ave te svarUpava'na padArtha ni:svarUpa thaI jaze. zabdanA bhethI vastumAM Atyatika bheda thatA nathI, jema ke ghaTa ane kalazamAM zAbdika bheda heAvA chatAM paNa AtyaMtika bheda hAtA nathI, je ghaTa che teja kalaza che, ane je kalaza che te ja ghaTa che. "jAva aNAgArovaoge vaTTamANassa" mega rIte sautpattiDI zuddhithI laI ne sAkArAcAga pa''ta sapUrNa praznAkayanA A uttara vAkayamAM saMgraharI sevA "sacceva jIve sacceva jIvAyA" te kuva bhane teja jIvAtmA che. ! sUtra 3 || Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u02 sU0 4 jIvasya sapyarUpitvanirUpaNam 409 samannAgayaM jaM pAM tahAgayasta jIvala savissa sakammassa: sarAgasta saveyasta samohassa saleyassa sasarIrassa tAo sarIrAo aviSamukkAla evaM pannAyai taM jahA kAlatte vA jAva sukillate vA sunmigaMdhatte vA durabhigaMdhatte vA titte vA jAva mahuratte vA kakkhaDatte vA jAva lukkhatte vA se teNaTeNaM goyamA! jAva ciTrittae / sacceva NaM bhaMte ! se jIne puvAmeva arUbI bhavittA pazU rUvi viuvittA NaM ciTTittae ? jo iNaDhe samaDe se keNaTheNaM bhaMte! evaM buccai ? jAva cihittae? goyamA! ahameyaM jANAmi jAva ja NaM tahAgayassa jIvassa arUvissa akammarasa arAgasta aveyassa amohassa alesassa asarIrasta tAo sarIrAo vippamukkassa no evaM pannAyai taM jahA kAlatte vA jAva lukkhatte ga se teNaTheNaM jAba ciTTittae vA / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! ti||suu04|| chAyA-devaH khalu bhadanta ! maharddhiko yAvat mahAsaukhyaH pUrvameva rUpI bhUtvA prabhuH arUpiNaM vikuyaM khalu sthAtum ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH / tatkenArthena bhadanta ! evamucyate 'devaH khalu yAvat no prabhuH arUpiNaM vikuyaM khalu sthAtum / gautama ! ahametat jAnAmi ahametat pazyAmi ahametat buddhaye ahametat amisamanvAgacchAmi mayA etat jJAtaM, mayA etad dRSTaM mayA etad buddham mayA etadabhisamanvAgatam yat khalu tathAgatasya jIvasya sarUpasya sakarmaNaH sarAgasya savedasya samohasya salezyasya sazarIrasya tataH zarIrAt aviSamuktasya evaM majJAyate tadyathA kRSNatvaM vA yAvat zuklatvaM vA surabhigaMdhatva vA durabhigandhatvaM vA tiktatvaM vA yAvat madhuratvaM vA karkazatvaM vA yAvat rUkSatvaM vA tat tenArthena gautama ! yAvat sthAtum / sa eva khalu bhadanta ! sa jIvaH pUrvameva arUpI bhUsvA prabhuH rUpiNaM vikuLa khalu sthAtum ? nAyamarthaH samarthaH sa kenArthena evamucyate yAvat sthAtum ? gautama / ahametat jAnAmi yAvat yat khalu tathAgatasya jIva bha0 52 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 bhagavatI syArUpiNo'karmaNo'rAgasyAvedasyAmohasyAlezyasyAzarIrasya tasmAta zarIrAta vimamuktasya no evaM prajJAyate tadyathA kAlatvaM vA yAvat rukSatvaM vA tattenArthena yAvat sthAtuM vA / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // 10 4 // ____TIkA--'deve Na bhaMte' devaH khalu bhadanta ! 'mahiDie nAva mahAsokkhe' mahaddhiko yArat mahAsaukhyaH atra yAvatpadena 'mahAdhutiko mahAyazAH mahAbalaH' ityAdi vizeSaNAnAM saMgraho bhavati 'puvAmeva rUbI bhattA pUrvameva caikriyakaraNakAlAt mAgeva rUpIbhUtvA zarIrAdipudgalasambandhAt mRto bhUtvA mRtaH sabhityarthaH 'pabhU' prabhuH-samarthaH 'arUviM viundhittA paM cidvittae' arUpiNaM amRtam AtmAnaM kRtvA khalu sthAtum devaH pUrva mUrtam tato'rUpiNamAtmAnaM kRtvA sthAtuM samarthaH kim ! iti praznaH / bhagavAnAha-goyamA' ityAdi / 'gAoyamA' he jIva ke viSaya meM rUpI arUpI vaktavyatA kA kathana / 'deve NaM bhaMte! mahaDie jAva mahAsokkhe punyAmevarUpI bhavittA' ityaadi| TIkArtha--'deve NaM bhaMte ! 'he bhadanta ! jo deva 'mahaDie' parivAra AdirUpa Rddhi se aura devoM kI apekSA mahAna hotA hai / 'mahAsokkhe' mahAsukhaviziSTa hotA hai tathA yAvat pada grAhya 'mahAdyutiko, mahAyazaH mahAbala: 'isa pATha ke anusAra mahAdhunighAlA hotA hai, mahAyazasvI hotA hai, evaM mahAbalazAlI hotA hai aisA vaha deva kyA 'punnAmeva rUvI bhavittA' vaikriyakaraNakAla se pahile hI rUpI hokara ke zarIrAdi pudgaloM ke sambandha se mUrta hokara ke 'pabhU arUci ciuccattA NaM cidvittae 'bAda meM abhUta AtmA ko karake raha sakane ke liye samartha hai ? isa prazna kA sArAMza aisA hai ki deva pahile apane jIva rUpI che? ke arUpI che? e viSayamAM sUtrakAra kathana karatAM cha -"deve NaM bhaMte ! mahaDDhie jAva mahAsokkhe pubAmeva rUvI bhavittA" tyA -deveNaM bhaMte" he sagavana 2 va "mahADhie" parivAra vimAna vigerenA RddhithI ane devonI apekSAe mahAna heya che -"mahAmrokkhe" bhane yAvat 54thI "mahAdyutiko, mahAyazAH mahAbalaH" malA ghativALo hoya che, mahA yazasvI hoya che. ane mahA balavAnuM hoya che. e tava zu.1 puvAmeva ruvI bhavittA" vaiThiya 4265 sathI pAthI o 30 thadhana za2 vigere purAnA sadhathI bhUta yana "arUvi viuvvittA NaM cidvittae" pachI mAmAne bhabhUta 4zana sI 241zatizAjI thAya cha ? Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 2 sU0 4 jIvasya rUpyarUpitvanirUpaNam 411 gautama ! 'no iNaDhe samaTe nAyamarthaH samarthaH punaH praznati 'se keNaTeNaM bhaMte !' tat kenArthe na bhadanta ! 'evaM vuccai deve NaM jAva no pakSU arUvi viuncittA NaM viTTittae' evam ucyate devaH khalu no prabhuH yAvat arUpiNaM svAtmAnaM cikurya khalu sthAtum atra yAvatpadena 'mahaDie' ityArabhya 'pulAmeva rUbI bhavittA' itya. ntasya saMgrahaH / bhagavAnAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'ahameyaM jAgAmi' ityAdi ahametad jAnAmi am etan vakSyamANaM praznanirNayabhUtaM vastu jAnAmi vizeSaparicchedenetyarthaH 'ahameyaM pAsAmi' ahametat pazyAmi aham etat vakSyamANaM praznanirNayabhUtaM vastu pazyAmi sAmAnyaparicchedato darzanena ityarthaH 'ahameyaM bujjhAmi' ahametat buddhathe zraddhaye bodhasya samyag jJAnaparyAyako mUrta karake bAda meM apane ko amUrta karake raha sakane meM samartha ho sakatA hai kyA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! No iNahe samaDe' he gautama | yaha artha samartha nahIM haiN| punaH gautama pUchate haiM-'se keNaTeNaM bhate / evaM vuccA deveNaM jAva no pabhU arUvi viuvittA Na cihittae' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate hai ki mahardvika yAyat mahAsukhazAlI deva pahile apane ko mUrta karake bAda meM apane ko amUrta karake raha sakane meM samartha nahIM ho sakatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! ahameyaM jANAmi, ityAdi -he gautama maiM usa vastu ko aisA hI jAnatA hUM 'ahameyaM pAsAmi' prazna ke dvArA nirNayasana huI usa vastu ko maiM sAmAnya grAhI darzana se aisI hI dekhatA hUM, 'ahameyaM vujjhAmi' aisI hI meM use zraddhA meM letA * A praznano sArAMza e che ke deva pahelAM pite bhUta thaIne te amUrta banIne rahevAne samartha thaI zake che? tenA uttaramAM prabhu kahe che hai-"goyamA" gautama "No iNade samajhe" mA ma sarAsara nathI zathI gautama smAbhI pUche cha8-"se keNaTeNaM bhate ! evaM puccai deve NaM jAva no pabha arUvi viuvittANaM cidvittae" jagavan mA5 me // 4AraNe cha ? ke mahARddhivALe yathAvat mahAsukhavALe deva pahelAM pote mUta banIne te pachI pite amUrta thaI rahI zakate nathI? A praznanA uttaramAM prabhu kahe cha "goyamA ahameyaM jANAmi" tyAdi gautama hu ta paratune tamA MY chu "ahameyaM pAsAmi" pravAsa Alfa thaya ne paratuna sAmAnyayAhI zanayI vI zatathI na chu. "ahameyaM bujjhAmi" meM ja rItathI huM tene zraddhanA viSayabhUta banAvuM chuM. kevaLajJAnathI jANuM chuM. Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 bhagavanIsUtra tvAt 'ahamevaM abhipamabhAgacchAmi' ahametat abhisamanyAgacchAmi-abhiAbhimukhyena sam samyaka ISTAniSTAvadhAraNena anusvarUpAvagamAt pazcAt Asama. ntAt jAnAmi ityarthaH sa reva parinchittimakAraiH paricchimi iti yAvat etAvatA prakaraNena svasya vartamAnakAle'rthaparicchedakatvamukyA adhAtItakAle'pi emireva dhAtubhistadeva darzayannAha-'mae eya' ityAdi / 'mae eyaM nAyaM mayA etat jJAtam-mayA etad vakSyamANamaznanirNayabhUtaM vastu praznakaraNAtpUrvameva jJAtam vizeSaparicchedena ityarthaH 'mae eyaM diTaM mayA etad dRSTam sAmAnyaparicchedato darzanenetyarthaH 'mae eyaM yuddhaM' mayA etad buddham , zradadhitam vodhamya samyagdarzanaparyAyatvAt 'mae eyaM amisa mannAgayaM' mayA etat abhisamanvAgatam-abhivi. dhinA sAMgatyena cAvagataM sarvai reva vodhaprakAraiH paricchinnam , kiM tat abhisamanvAhUM, 'ahameyaM abhisamannAgacchAmi' sarva prakAra kI paricchittiyoM dvArA maiM use isa prakAra se hI acchI prakAra se jAnatA hai / isa prakAra varta mAna kAla meM apane meM artha paricchedakatA kahakara bhUtakAla meM inhIM dhAtuoM dvArA imI ko prakaTa karane ke liye prabhu kahate haiM-'mae eyaM nAya' 'he gautama ! prazna dvArA nirNayakaranese pahile maiMne isa vastu ko isI prakAra se jAnA thA, tathA 'mae eyaM diTTham' sAmAnya pariccheda dvArA maiMne isa vastu ko isI prakAra se dekhA thA 'mae eyaM vujhaM bodha ko sampa. gdarzana kI paryAya hone se maine isa vastu ko isI prakAra se zraddhA kA viSayabhUna banAyA thA, 'mae evaM anitamannAmayaM sarvaprakAra ke bodhoM dvArA maiMne isI prakAra se jAnAthA, 'jaNaM tahAgayassa jIvasta sarUvista, sakammasla, sarAgasta, savedasta, samohassa, salesassa, sasarIrassa "ahameyaM abhipsamannAgacchAmi" 124 2nI parischittiA dvArA hu tene te rIte ja sArI rIte jANuM chuM. A rIte vartamAnakAlathI pitAmAM artha ghaTAvIne bhUtakAlamAM e ja dhAtuothI e ja vAta prakaTa karatAM prabhu 4 cha ?-mae evaM nAyaM" hai gautama prazAsaniya ryA patA bha' mA pastune mA zata mel &tI. tema 1 "mae evaM diTuM" sAmAnya parizche dvArA meM ma. paratune mA zata na tI. "mae evaM buddhaM" samagadarzananI paryAyarUpa baMdha hovAthI meM A vastune A rIte ja zraddhAnA viSayabhUta manAvI tI. "mae evaM abhisamannAgayaM" sa AranA mAghI dvArA meM mAzate eyu tu. jaM NaM tahAgayassa jIvassa sarUvissa, sakammarasa, sarAgassa, savedagassa samohassa salesassa masarIrassa, Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premaiyacandrikA TIkA za0 17 u0 2 sa0 4 jIvasya rUpyarUpitvanirUpaNam 413 gatam tatrAha-' NaM' ityAdi / 'jaM gaM tahAgayassa jIstha' yat khalu tathA gatasya jIvasya tathAgataspata devatvAdiprakAra prAptAmo jIvasya, 'sarUvissa' sarUpiNaH-rUpaviziSTasya nanu svarUpeNa amUrtasya sano jIvasya kathaM rUpitvaM tatrAha-'saka massa' sakarmaNaH karmasahitasya karmaviziSTasya inyarthaH pudgalasaMbandhAt karmavataH, atha karmapuralasaMbandha eva kathaM svabhAvato'mUrnasya jIvasya ? tatrAhatAo sarIrAbho aviSpamukkassa evaM pannAyaha' ki yaha jIva jaya deva tvAdi paryAya ko prApta hotA hai taba rUpa sahita hotA hai, karma sahita hotA hai, rAgasahita hotA hai, veda sahita honA hai, mohasahita hotA hai, lezyA sahita hotA hai evaM jisa zarIra se yaha zarIra kahA jAtA hai usa zarIra se saMzliSTahae usa jIva ke viSaya meM aisA vakSyamANarUpa se kahA jAtA hai, yahAM ye jitane bhI jIva ke viSaya meM vizeSaNa diye gaye haiM unameM se kitaneka hetuhetumadbhAva ko pradarzita karane ke liye diye gaye haiM jIva jaya devatvAdiparyAya ko prApta hotA hai-taba yaha rUpa viziSTa ho jAtA hai-isa kathana ke Upara koI aisI AzaMkA kara sakatA hai ki jIva to svarUpa se bhI amUrtika hai ataH usameM rUpayuktatA kaise A sakatI hai? to isake liye kahA gayA hai ki jIva karma sahita hai-ataH vaha rUpa se yukta ho jAtA hai| isa para punaH aisIzaMkA ho sakatI hai ki jIva jayasvabhAvataH tAo sarIrAo avippamukkassa evaM pannAyai" mA 1 nyAre vata vire paryAya pAme che, tyAre te rUpavALe hoya che, kamasahita hoya che rAgavALA hoya che, vedasahita hoya che, mohasahita hoya che, vezyAvALA hoya che ane je zarIrathI A zarIra banyuM hoya te zarIrathI saMkSipTa joDAyela-lAgeluM te jIvanA viSayamAM vayamANarUpathI evuM kahevAmAM Ave che. ahiyAM jIvanA viSayamAM jeTalA vizeSaNo ApavAmAM AvyA che, temAMthI keTalAka hetu hatu dubhAva batAvavA mATe ApavAmAM AvyA che. jIva jayAre devatva vigere paryAyane pAme che, tyAre te rUpI banI jAya che, A kathanamAM kaMI evI zaMkA kare ke-jIvate svarUpathI ja amUrtA che, to tenAmAM rUpayuktapaNu kevI rIte AvI zake che ? te te mATe jIva karmavALe arthAt kama sahita hovAnuM kahyuM che. jethI te rUpathI yukta arthAt rUpI thaI jAya che. enA para pharI zaMkA karavAmAM Ave ke-jIva Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 'sarAgasa' sarAgaspa - rAgaccAdeva karmasambandhI gamAvato'sthApi jIvasyetyarthaH upalakSaNatvAt dvepayuktasyApi rAgadvepazeH sahacaritatvAt / tathA 'saveyassa' savedasya stryAdivedayuktasya, tathA 'sama' hamsa' mohakarmakasya 'samarasa' salezvasya lezyAyuktaraya 'sasarIrassa' sazarIrasya - zarIrasahinasya 'tAo sarIgao bhaviSyamukapsa' tasmAt zarIrAn avimuktasya yena zarIreNa zarIrI kathyate tena zarIreNa saMzliSTasya kintu na tadrahitasya / etAdRzajIvavipaye evaM pannAya ' evaM vakSyamANaM prajJAyate sAmAnyajanenApi 'taM jahA' tadyathA 'kAlate vA' kAla vA 'jAva sukillatte vA' yAvat zuklava vA iha yAvatpadena nIlaraktapItavarNAnAM amUrta hai to phira usake sAtha karmapudgala kA sambandha kaise ho sakatA hai ? isake liye kahA gayA hai ki yaha jIva 'sarAgassa' rAgasahita hai / ataH rAgasahita hone ke kAraNa isake sAtha karma pudgala kA sambandha huA hai| rAga zabda yahAM upalakSaNa hai-ataH isase deva kA bhI grahaNa kiyA gayA hai / kyoMki ye donoM sahacarita haiM / yaha jIva strI Adi vedoM se yukta hai | ataH ise saveda kahA gayA hai / mohakarma se yukta hone ke kAraNa ise samoha kahA gayA hai / lekhA se yukta hone ke kAraNa saiyA tathA zarIra se sahita hone ke kAraNa ise mazarIra kahA gayA hai| ataH jisa zarIra se vaha yukta banA huA hai aura isI kAraNa se jisameM usa zarIra ko lekara yaha zarIra hai aisA vyavahAra ho rahA hai so aise jIva ke viSaya meM sAmAnya jana bhI aisA kahate haiM-'taM jahA kAlatte vA jAva sukilla jyAre strabhAvathI ja amRta che, teA pachI tenI sAthe kama puaAnA sabadha kevI rIte thAya che ? te mATe ema kahevAmAM Ave che ke A jIva "sarAgassa" rAga sahita arthAt rAgavANI che rAja sahita hovAthI tenI sAthe ka pudgalAnA saMkha`dha thayA che ahiyAM rAga zabda upalakSaNu che jethI tenAthI dveSanuM paNa grahaNu thayu` che. kema ke te anne sahucAri--sAthe rahenArA che mA 71 zrI puM. napusakanA vedathI yukta che jethI tene saveda' veDhavALA kahyo che. jIva mAhanIya krama vALA hAvAthI tene samAha" mAhavALA kahyo che. te lezyAyukta hAvAthI tene "salezya" lezyAvALA kahyo che. ane zarIra yukta hAvAthI tene sazarIra" zarIravALA kahyo che. jethI je zarIra yukta te jIva hAya, ane teja kAraNathI jemAM te zarIranA kAraNe A zarIra che tema vyavahAra thAya che, tevA jIvanA viSayamAM sAmAnya jana paNu "kAlatte vA jAva sukillatte vA" bhAva hai-AjA vu che Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TokA za0 17 u0 2 sU0 4 jIvasya rUpyarUpitvanirUpaNam 415 saMgrahaH, atra zuklAdipadaM na guNaparaM kintu guNAzrayaparakaM tatazca kAlAdivarNamatva pratIyate 'muvibhagaMdhatte vA' surabhigandhava vA 'duvibhagaMdhatte vA' durabhigandhatvaM vA anena gandhavaca pratIyate / 'vitte vA jAva mahuratte vA' tiktatvaM vA yAvat madhuratva vA atra yAvatpadena kaTu SAyAmcharasAnAM saMgrahaH anena rasavattva lakSyate / 'kakkhaDatte vA jAva lukkhatte vA karkazatva vA yAvat rUkSatva vA yAvatpadena mRdugurulaghuzItoSNasnigdhAnAM saMgrahaH / paJcavarNavatta dvigandhavatvaM paJcarasavatvam aSTathA ki yaha jIva kAle guNavAlA hai-yAvat zukla guNavAlA hai| yahAM yAvat pada se 'nIla rakta pIna' vargoM kA saMgraha huA hai| yahAM zuklAdipara guNarUpa pAcya paraka nahIM haiM kintu guNAzraya paraka haiN| isIliye kAle guNavAlA yAvat-zuklAdi guNavAlA aisA artha kiyA gayA hai| 'sumimadhitte yA, dubhiH gaMdhatte vA tsittevA' jAva mahuratte vA' isI prakAra se yaha jIva surabhigaMdhavAlA hai, durabhigaMdhavAlA hai, tiktaguNavAlA hai, yAvat madhuraguNavAlA haiyahAM yAvat yada se kaTukaSAya, aura amla rasoM kA grahaNa huA hai / isa kathana se jIva meM rasavattA kathita hotI hai| 'kakkhaDatta vA jAca lukkhatte vA' yaha jIva karkaza guNavAlA hai yAvat rUkSa guNavAlA hai| yahAM yAvatpada se mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa evaM snigdha' ina sparzoM kA guNavALe che. yAvata zukala guNavALe che. ahiyAM thAvata padathI nIla rakta ane pIta (pILA) A varSe grahaNa thayA che. arthAta A kALo che nIla che pIta che, A vaNe grahaNa karAyA che. ahIM zukala vigare pade guNa rUpavA paraka nathI. paraMtu guNanA Azraya paraka che. jethI kALA guNavALa, nIla guNavALe, rakta guNavALa, pILA guNavALo mevaatha thAya cha. sunbhigaMdhattevA, dunbhigaMdhatte vA, titte vA jAva mahurattevA" mA 71 surali gadha-suvA che. huni -dudha pANe che. tita guNavALe che. yAvat madhura guNavALo che. ahiyAM cAvatu padathI kaTu, kaSAya ane Armsa e rasa grahaNa karavAmAM AvyA che. 25 // 4thanathI mA 2sapAra' DAvAnu 2508 thAya che. "kakkhaDatte vA jAva lukkhatte vA" mA 71 44 guNa paann| che. yAvat 36 gura pANI cha. ' mAhiyAM yAvat 54thI bhUDa, guru, sadhu, zIta, Gey, snIgdha A pade rahaNa thayA che. kahevAnuM tAtparya e che ke jIvamAM pAMca varNapaNuM be gaMdhapaNuM pAMce rasa paNuM. ATha sparza paNuM dekhAI Ave Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 416 sparzavatra jIve labhyate 'se teNadvegaM goyapA ! jAva ciTTittae' tattenArthena gautama ! yAtrat sthAtum atra yAvatpadena 'deve' ityArabhya ' puccAmetra khatrI bhavittA no aru vinittA' ityantasya grahaNaM bhavati yatastasya jIvasya kAlatvAdikaM prajJAyate'to nAsau tathAgato jItro rUpI san arUpiNam AtmAnaM vikurvya svAtum prabhuriti bhAvaH / saMsArijIvamAzritya kathitam / siddhajIvamAzritya Aha'sacceva NaM bhaMte !' sa eva khalu bhadanta ! ' se jIve puNyAmeva ahnavI bhavittA' sa jInaH pUrvameva avI yUvA arUpI san 'pabhU rUtriM viuccittANaM ciTTittae' prabhuH rUpigaM vikurvya rUpI mUtve yarthaH khalu sthAtum rUpAdirahito jIvaH kiM rUpAdima grahaNa huA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki jIva meM pAMca varNavattA, digandhavattA, paMca rasavattA, aura ATha sparzavattA pratIta hotI hai / 'se teNaTTeNaM goyamA ! jAva ciTThittae' isI kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki deva vaikrikaraNa ke kAla se pahile hI rUpI ho karake yAda meM amUrta AtmA ho kara ke raha sakane ke liye samartha nahIM hai| yahAM yAvaspada se 'deve' yahAM se Arambha karake ' punvAmeva ruvIbhavittAno pabhU arUvi uvittA' yahAM taka kA pATha grahaNa kiyA gayA hai| jisa kAraNa se usa jIva meM kAlatvAdika-kRSNavarNavAlA AdirUpa vyavahAra- sAmAnyajanoM dvArA bhI kiyA jAtA hai (se teNaTTeNaM goyamA ! jAva ciTThittae) isI kAraNa tathAgata yaha jIva rUrI hotA huA arUpI rUpa se apane ApakI vikurvaNA nahIM kara sakatA hai| yaha pUrvokta kathana saMsArI jIva kI apekSA se kahA gayA hai| aba siddha jIva kI apekSA se sUtrakAra kathana karate haiM-'sacceva NaM bhate ! se jIve puvvAmena arUbI bhavittA pabhU rUvi vittANaM ciTTittae' isa sUtra dvArA gautamane prabhu se aisA pUchA hai che " se teNaTTheNaM goyamA jAva ciTTittae" he govabha ! me arathI meM me kahyu` che ke deva vaikriya karaNa kALanI pahelAthI ja rUpI thaIne te pachI AtmAne amUta kahIne rahevA samatha thatA nathI. ahiyAM yAvat padathI 'deve' me pahuMthI sardhane "putra meva rUvI bhavitA no pabhU arU viuttie " ahi' sudhInA pATha grahaNa thayA che. je kAraNathI te jIvamAM kAlAdika-- kRSNavarNa vALA Adi rUpa vyavahAra sAmAnya janA dvArA paNa karAya che. eja kAraNe tathAgata A jIva rUpI manIne pAte pAtAne arUpI rUpathI vi aa karI zakatA nathI. A jIvanI apekSAthI kahevAmAM AvyuM che, have siddha jIvanI apekSAthI saghaLu pUrvokta kathana sasArI sUtrakAra kathana kare che. " sacceva NaM bhaMte ! se jIve puNvAmetra arutrI bhavittA pabhU ruvI vivavvittANaM ciTThittae" mA sUtra dvArA gautabha Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2017 u02 sU04 jovasya rUpyarUpitvanirUpaNam 417 svena rUpeNa sthAtuM prabhuH kim ? iti praznaH, bhaga II 'pA iNaDhe samajhe' nAyamarthaH samarthaH 'jAva cihittae' yAvat sthAtum , atra yAvatpadena 'se jAva' ityA ramya viundhicA ' ityantasya grahaNam 'goyamA! he gautama ! 'ahaM eyaM jANAmi ahametat vakSyamANapraznanirNayabhUtaM vastu jAnAmi vizeSato'rthAvadhAraNena 'jAva jaM NaM tahAgayassa' yAvat yat khalu tathAgatasya yAvatpadena 'ahameyaM pAsAmi' ityA. rabhya 'mae evaM abhisamannAgayaM' ityantasya vartamAnabhUtakAlikasya prakaraNasya saMgrahoM vijJeyaH / tathAgatasya devatvAdiparyAyavimuktasya, 'jIvassa' jIvasya 'arU. vissa' arUpiNaH 'Ammassa' akarmaNaH 'arAgarasa' arAgasya 'aveyassa' avedasya he bhadanta ! jo jIva rUpAdi rahita hai yaha kyA apane Apako rUpAdimAn rUpa se vikurcaNA karake raha sakane meM samartha hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'No iNaSTe sama?' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| 'jAva ciTittae' yahAM se lekara 'viuvyittA NaM' yahAM taka kA pATha grahaNa kiyA gayA hai| 'goyamA ! ahaM eyaM jANAmi jAva jaNa tahAgayasta jIvassa' he gautama! vizeSarUpa se artha kA nizcaya kara lene ke kAraNa maiM vakSyamANa prazna dvArA nirNayabhUta vastu ko jAnatA hUM, 'jAvajaM gaM tahAgayassa' yahAM yAvatpada se 'ahameyaM pAsAmi' isa pATha se lekara 'mae eyaM abhisamannAgaya' yahA~ taka kA vartamAna evaM bhUtakAlika prakaraNa kA saMgraha huA hai| isa prakAra devatvAdiparyAya se vimukta jIva ke jo ki 'arUvista' arUpI ho cukA hai| akammarasa' karma rahita ho cukA hai, arAgassa' rAgarahita svAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke he bhagavana ! je jIva rUpa vigerethI rahita che. te zuM pite pitAne rUpAdimAna rUpanI vidurvaNA karIne rahi za cha ? nA uttaramA prabhu ke cha hai "jo iNaTTe samaDhe" . gautama / mA ma sarAsara nathI. "jAva cidvittae" bhaDiyo yAvata pahathI "se jIve" se pahathI sana "viunvittA NaM" mAha sudhInA pA8 addthy| che. "goyamA ! ahaM evaM jANAmi" : gautama vizeSa 35thI athn| nizcaya karavAne kAraNe huM vayamANa prazna dvArA nirNayabhUta vastune jANuM 7. "jAva ja NaM tahAgayassa" maDiyAM yAvat 54thI "ahameya pAsAmi" me pAyathA as "mae evaM abhisamannAgayaM" mahi sudhInA mAna mana bhUtakALanA prakaraNane saMgraha thayo che. A rIte devatvAdi paryAyathI mukta thayela sapane 21 "aruvissa" ma3thI thnyuuye| cha. "kammassa" bha 2khita tha yUyo che. "arAgassa" 261 2hita yaI nyuuye| che. "asarIrassa" zarIra 2Dita bha0 53 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre 'zramohassa' amohasya 'asarIrassa' azarIrasya zarIrarahitasya 'tAo sarIrAo vippamukAsa' tasmAt pUrvapAptAda zarIrAt viSamuktasya 'no evaM pannAyai' na evaM prajJAyate kiM tat yat na prajJAyate.? tatrAha-'taM jahA' tathA 'kAlatte vA jAva rukkhatte vA' kAlatvaM vA yAvat rUkSatvaM vA, atra yAvatsadena kAlatvarUkSatvayo. madhyamavAnAM kAlatvAtiriktavarNaM catuSTaya-gandhadvayatiktAdirasapazcaka-karkazAdi. sparzapaptakarUpANAM padAnAM saMgraho bhavati iti / svabhAvato varNAdirahitasya jIvasya vargAdimattva kelinApi na prajJAyate amattvAt varNAdInAmasatvaM ca muktasya karmaho cukA hai, 'alarIrassa' zarIra rahita ho cukA hai| evaM 'tAo sI. rAmo viSpamukkassa' pUrva prApta zarIra se jo sarvathA rikta ho cukA hai aise usa jIva ke viSaya meM 'no evaM pannAyaI' sAmAnyajana dvArA bhI aisA nahIM kahAjAtA hai / 'taM jahA' jaise ki-'kAlatta vA jAva lukkhatta vA' yaha jIva kRSNa guNavAlA hai, yAvat rUkSa guNavAlA hai| yahAM yAvatpada se kAlatva evaM rUkSatva ina guNoM ke madhyagata cAra varNa, do gaMdha, tiktAdi pAMca rasa aura karkaza Adi sAta sparza inakA saMgraha huA hai / tAtparya isa pAThakA aisA hai ki svabhAva se vargAdi rahita jIva meM varNAdi se yuktatA kevalI dvArA bhI nahIM kI gaI hai| kyoMki usameM varNAdimattva kA abhAva hai| vargAdimatva ke abhAva kA kAraNa usameM karmabandha hone kA abhAva hai| karmapandha hone ke abhAva kA kAraNa vahAM karmabandha ke hetu rAgAdikoM kA vippa mukkassa" pdde| prAsa 42 zarIrathI 2 sayA chUTarI gayo cha. mevAta panA viSayamA "no evaM paNNAyai" sAmAnya nAthI 54 hI zAtu nathI. "ta jahA" ra "kAlatte vA jAva rukkhatte vA" mA Od] guruvaanne| che. yathAvata rUkSaguvALe che. ahiyAM yAvatpadathI kAla- rukSatva e guNonI madhyamAM rahelA cAra varNa, be gaMdha, tikta vigere pAMca rasa, karkaza vigere ane ATha sparza e badhAno saMgraha thayo che. kahevAne bhAva e che ke ravabhAvathI ja varNa vigerethI rahita jIvamAM varga vigerethI yuktatA kevalIoe paNa kahI nathI. kemake jIvamAM vadipaNAno abhAva che varNadipaNAnA abhAvane kAraNe jIvamAM karma baMdha hevAne abhAva che, temAM karma baMdhane abhAva hovAnuM Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyayandrikA TIkA za017 u02 sU0 4 jIvasya rUpyarUpitvanirUpaNam 469 bandhahetva mAvena karmA mAtrAt karmAbhAve ca karma nanitazIrAderamAvAdeva vargAdInAmabhAva iti nArUpI bhUtvA rUpI bhavatItibhAvaH / 'se tegaDeNaM jAva cihittae vA' tattenArthena yAvat sthAtuM vA aA yAvatpadena 'gopamA evaM bubaha se jIve' ityArama 'viuvittANa' ityantasya grahagam tathA ca devAdi jIvaH karmasadbhAvAt rUpI san arUpI bhUtvA sthAtuM na smrthH| tathA arUpI san karmarahitatvAt rUpI bhUtvA sthAtuM na samarthaH, iti bhUtradvapasyAzayaH / 'seva bhaMte ! seva bhaMte ! ti tadeva bhadanta ! tadevaM bhAna ! iti / he bhadanta ! yad devAnupiyeNa kavitam tat ho cukA haiM, 'aveyasta' veda rahita ho cukA hai, 'amohassa' moha rahita abhAva hai| ataH karma ke abhAva meM karma janita jo zarIrAdika haiM unakA usameM satya nahIM hone se varNAdikoM kA abhAva hai| isaliye vaha arUpI hokara rUpI nahIM hotA hai / 'se teNaTeNaM jAva cihisae vA' yahAM yAvatpada se 'goyamA! evaM buccA se jIye' isa pATha se lekara viu. vittA gaM' yahA~ taka kA pATha gRhIna huA hai / tathA ca devAdi jIva karma ke sadbhAva se rUpI hotA huA arUpI rUpa se hokara nahIM raha sakatA hai| tathA arUpI hotA huA jIva karma rahita ho jAne ke kAraNa rUpI rUpa se hokara nahIM raha sakatA hai / yaha sUtra bagha kA Azaya hai / 'sevaM bhaMte ! 24 yUzyA che. "amohassa" mA 2Dita tha yUzyA cha. mana "tAo sarIrAoM kAraNa tyAM karma baMdhanA kAraNarUpa rAgAdine abhAva che. jethI karmanA abhAvamAM karmathI thayela je zarIra vigere che. tenuM jIvamAM satva nahi hovAthI varNAdikane abhAva che. tethI jIva arUpI thaIne rUpI tha ta nathI. "se teNaTreNaM jAva cidvitae vA" mADiyAM yAvat pahathA "goyamA evaM vucaha se jIve" me 4thI "vivittA " mAha sudhInA pAThane saMgraha thaye che. deva vigerene jIva karmanA sadUbhAvathI rUpI thaIne arUpI paNAthI rahI zakate nathI temaja arUpI banele jIva kama rahita thaI javAnA kAraNe rUpI banIne rahI zakatuM nathI A pramANe nyA sUtrAno bhAzaya cha. "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti" lagavan ! Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 bhagavatIsatre evameva satyameva ityuktvA gautamaH saMpamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti // sU0 4 // // iti zrI vizvavikhyAta - jagadvallabha-prasiddhavAcaka- paJcadazabhApAkalitalalitakalA pAlApakamavizuddhagadyapadyanaikagrantha nirmApaka, vAdimAnamardaka- zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjamadaca'jainAcArya ' padabhUpita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharma divAkara - pUjya zrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI " bhagavatI sUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazata ke dvitIyodezakaH samAptaH // 17-2 // sevaM bhaMte! tti' he bhadanta Apa devAnupriyane jo yaha kahA hai - vaha aisA hI hai - isa prakAra kahakara ve gautama saMyama aura tapa se AtmAko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // su04 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra " kI prameyacandrikA vyAkhyAke sattarahaveM zatakakA dUsarA uddezaka samApta // 17-2 // 1 Apa devAnupriye je A saghaLu kahyu. che. te temaja che. huM bhagavan Ape varNavela saghaLuM kathana yathAya che, arthAt satya che. e pramANe kahIne gautama svAmI tapa ane sa'yamathI peAtAnA AtmAne bhAvita karatA thakAM pAtAnA sthAna para virAjamAna thaI gayA. ! sUtra 4 // jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakanA bIjo uddeza samAsa // 17-2ii phra Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3D pramaiyacandrikA TIkA za0 17 u0 3 sU0 1 jIvAnAmejanAvatvanirUpaNam 421 atha tRtIyoddezaH mArabhyate / dvitIyoddezake jIvasyArUpitAmavanalakSaNo dharmoM nirUpitaH tRtIyoddezake tu ejanAdilakSaNo jIyo nirUpyate, ityevaM saMbandhenAyAtasyAsya tRtIyoddezakasyeda mAdimaM mUtram-'selesi paDibannae' ityAdi / ___ mUlam-selesi paDipavannae NaM bhaMte! aNagAre sayA samiyaM eyai veyai jAva taM taM bhAvaM pariNamai ? No iNaTe sama? NaNattha egeNaM prppogennN| kai vihANaM bhaMte! eyaNA pannattA? goyamA! paMcavihA papaNattA taM jahA daveyaNA khetteyaNA kAleyaNA bhaveyaNA bhAveyaNA / davveyaNA bhaMte! kaivihA paNNattA goyamA! cauvihA pannattA taM jahA neraiyadaveyaNA tirikkhadabveyaNA maNuslaveyaNA devdtveynnaa| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai neraiyadaveyaNA2 goyamANaM neraiyA dave neraiyave vaTiMsu vA vati vA vahistati vA teNaM tattha neraiyA neraiyavve vaTTamANA neraiyadayagaM eiMsu vA eyaMti vA eissaMti vA se teNaTreNa goyamA! evaM vuccai neraiyadavveyaNA 2 / se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vucvai tirikkhajoNiyadaveyaNA evaM veva navaraM tirikkha. joNiyaveyaNA bhANiyavA sesaM taM gheva evaM jAva devdtvepnnaa| khetteyaNANaM bhaMte ! kaivihA paNNattA goyamA! caubihA paNNattA taM jahA neraiyakhettayaNA jAva devkhetteynnaa0| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai neraiyakhetteyaNA 2 evaM ceva navaraM neraiyakhetteyaNA bhANiyavvA evaM jAva devakhetteyaNA evaM kAle Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 bhagavatIne yaNA vi evaM bhaveyaNA vi evaM bhAveyaNA vi evaM jAva devbhaaveynnaa||suu01|| ___ chAyA-zailezI pratipannakaH khalu bhadanta ! anagAraH sadA samitaM enati vyejati yAvat taM taM bhAva pariNamatIti ? nAyamarthaH samarthaH nAnyatra ekena paraprayogeNa / katividhAH khalu bhadanta ! ejanA prajJaptA ? gautama ! paJcavidhA prajJaptA tadyA dravyaijanA, kSetrainanA, kAlainanA, bhavaijanA bhAvaijanA / dravyai janA khala bhadanta ! katividhA prajJaptA gautama ! caturvidhA prajJaptA tadyathA nairayikadravyaijanA tiryag dravyaijanA manuSyadravyaijanA devadravyaijanA tatke nArthena bhadanta / evamucyate nAyikadravyaijanA 2 gautama ! yat khalu nairayikAH naravirudravye avartanta vA vartante vA vatsyanti vA te khalu tatra nairayikAH narayikadravye vartamAnA nairayikadravyejanAm aijan ejaMti vA ejiSyanti vA tat tenArthena gautama / evamucyate-narayikadravyaiH janA 2 / tatkenArthena khalu bhadanta ! evamucyate tiryagyonikadravyaijanA eva. meva navaraM tiryagyonikadravyaijanA bhaNitavyA zeSaM tadeva evaM yAvat devdrvyaijnaa| kSetraijanA khala bhadanta ! katividhA prajJaptA gautama ! caturvidhA prajJaptA tathA narayikakSetraijanA yAvat devkssetraijnaa| tatkenArthena bhadanta ! evamucyate nairayikakSetraijanA 2 evameva navaraM nairayikakSetrajanA bhaNitavyA evaM yAvat devakSetrajanA evaM kAlaijanA api evaM bhavaijanA api evaM bhAvaijanA api evaM yAvat devabhAvaijanA / / 90 1 // ____TokA-'selesi paDivannae NaM bhaMte / zailezI pratipannaH khalu bhadanta ! 'aNagAre' anagAraH sAdhuH 'sayA' sadA-sarvadA kAle 'samiya' samitam-sapramANam , tIsare uddeze kA prAraMbhadvitIya uddezaka meM jIva ke arUpI hone rUpa dharma kA nirUpaNa kiyA hai| aba isa tRtIya uddeze meM jIva ejanAdilakSaNavAlI hai| aisA nirU. paNa kiyA jAtA hai / isI saMbaMdha ko lekara isa tRtIya uddeze kA prArambha huA hai| 'selesi DivAnae NaM bhate ! aNagAre sathA samiyaM' ityAdi / trIja uddezAne prAraMbha bIjA uddezAmAM jIvana arUpI hovAnA saMbaMdhamAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have A trIjA uddezAmAM jIva ejanAdi lakSaNa vALe che, evuM nirUpaNa karavAmAM Avaze e saMbaMdhane laIne A trIjA udezAne prAraMbha karavAmAM Ave che- "selesiM paDivaNNae NaM bhaMte ! aNagAre" tyAhi Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 3 sU0 1 jIvAnAmejanAvatvanirUpaNam 423 yA 'samiya' ityasya prAkRtatvAt 'samitaH' iticchAyA, tatra samitaH samyak ita: mApto jJAnAdikaM mokSamArgam 'eyaI ejati-kaipate 'veyai' vyejati-vizeSarUpeNa kampate 'jAva taM taM bhAvaM pariNamaI' yAvat taM taM bhAva pariNamate atra yAvatpadena 'calai, phAi, ghara, kubhai, udoraI' iti saMgrAhyam / calati, spandate, ghaTTate, kSubhyati, udIrayati iti chAyA, tatra calati-sthAnAtsthAnAntaraM gacchati / spandate-kizciJcalati, anyatsthAnaM galA punastatraivAgacchatIti vA / ghaTTate-sarva. dikSu calati, padArthAntara spRzati vA / kSubhpati-kSubdho bhavati bibheti vA / udI. rayati-uda-prAbalyena prerayati, padArthAntaraM pratipAdayati vA / he bhadanta ! zailezI- TIkArtha-isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUrI hai ki-'selesi paDi annae NaM bhaMte aNagAre sayA samiyaM sayaha, veyaha, jAva taM, bhAva pariNamaI' he bhadanta ! jo anagAra zailezI avasthA ko prAsa ho cukA hai, vaha sadA sarvadA pramANa rahita athavA-samiyaM 'mokSa ke mArga bhUnajJAnAdika ko prApta huA, kyA 'ejate' kaMpita hotA hai ? 'vyejati' vizeSarUpa se kaMpita hotA hai ? 'jAva taM taM bhAvaM pariNamaI' yAvat usa usa bhAvarUpa se pariNata hotA hai ? yahAM yAvan zabda se 'calai, phaMdai, ghaTTA, khumbhai, udIrai,' ina kriyApadoM kA saMgraha huA hai| kyA vaha isa avasthA meM 'calaI' eka sthAna se dUsare sthAna meM jAtA hai ? 'phaMdaha' kucha 2 calatA hai ? athavA-dUsare sthAna para jAkara ke punaH vahIM para A jAtA hai kyA ? 'ghaTTaI' sarva dizAoM meM calatA hai ? yA padArthAntaroM ko chUtA hai yA 'khunbhaI' vaha kSubdha hotA hai ? yA DaratA hai kyA ? 'udIra TIkAI-A sUtrathI gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke"selesi paDivaNNae NaM bhaMte ! aNagAre sayA samiya eyai, veyai, jAva taM taM bhAvaM pariNamai" hai bhagavan 2 sanagAre zailezI avasthA prAta rekhI DAya cha, te sahA saha prabhAe 2Dita athavA-"samiyaM" bhAkSanA bhAga35 jJAnAhi prAta 4zana ejati" zu. 4 cha ? "vyejati" vizeSa 35thI ye cha ? "jAva ta ta bhAvaM pariNamai" yAvat te te mAthI pani me cha? mahiyAM yAvat zapathI "calai, phaMbai, ghaTTai, khubbhai, udIrai" yA yA5honA saba thayo cha. a // sasthAmA 'calati" me sthAnathI bhI sthAnamA naya cha 1 'spandate" yA cha ? athavA bhIra sthAne 142 zathI tyAMna mAvI laya che? "ghaDate" madhIhazAmAmAyAle cha 1 mathavA "bhyati" kSuNya thAya cha ? athavA te Dare cha ? "udIrayati" prabaLatAthI keIne preraNuM karI zake che? athavA te padArthAtaranuM keInI pratye Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaka bhagavatIsUtre sasthAM prApto'nagAraH kiM kaMpanAdikriyAyukto bhavati tathA kiM tAn tAn bhAvAn prApnoti ? zailAnAmIzaH zailezo - merustasyaiva avasthA iti zailezI, catudevaguNasthAnavarttinI sthirabhAvarUpA, avasthA, tasyAmavasthAyAmapi kiM kampanAdikaM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - ' No iNaTThe samar3e' nAyamarthaH samarthaH, ayamarthaH zaileza prAptavato'pi kaMpanAdikaM bhavatItyAkArako na bhavati, 'NaNNattha egerNa parappaogeNaM' nAnyatra ekena paramayogeNa, paraprayogAtmakakAraNaM vihAya na kaMpate, zailezyavasthAyAM jIvo'tyantasthiro bhavati' avastatra paramayogamantarA na kathamavi kampanAdikriyAM prApnotItyarthaH / yo'yaM kaMpanAdInAM niSedhaH kRtaH saH ekasmAt paramayogAt anyatrakRtaH yata ekena paramayogeNaiva zailezyAm ejanAdi bhavati na fr' prabalatA se kisIko prerita karatA hai yA padArthAntara kA kisI ke prati pratipAdana karatA hai ? tAtparya isa prazna kA aisA hai ki jaba AtmA zaizI avasthA ko prApta ho jAtA hai taba vaha merU parvata ke jaisA kaMpa nAdi kriyA se vihIna ho jAtA hai| ataH gautama ne prabhu se isa bAta ko jAnane ke liye aisA prazna kiyA hai ki aisA vaha jIva kyA isa avasthA meM bhI kaMpanAdi kriyA se yukta hotA hai ? una 2 bhAvarUpa meM pariNamita hotA hai ? zaileza zabda kA artha hai parvatoM kA rAjA sumeru, isa sumeru kI jaimI avasthA kA nAma zailezI hai / yaha avasthA jIva ko 14 ve guNasthAna meM prApta hotI hai / to kyA isa avasthA ke prApta ho jAne para bhI kaMpanAdi kriyAe~ hotI haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu ne kahA - ' No iNDe samaDe' he gautama! yaha artha samartha nahIM hai / arthAt jIva ko jaba yaha avasthA prApta ho jAtI haiM taba vaha kaMpanAdika kriyAoM se rahita ho jAtA hai / 'NapaNastha egeMNaM parappao pratipAdana kare che? A praznanu' tAtparya e che ke-jyAre AtmA zailazI avasthAne prApta karI le che tyAre te merU parvatanI mAphaka kapanAdi kriyA vagaranA thaI jAya che. jethI gautama svAmI prabhune A prazna karIne te vAta jANuvAnI IcchA pragaTa karatAM kahe che ke tevA te' jIva A avasthAmAM paNa 'panAdi kriyAvALA jI' thAya che ? te te bhAvarUpathI pariNamita thAya che ? zaileza zabdanA arthapUtAnA rAjA sumerU e pramANe che te sumerU jevI avasthAnuM nAma zailezI avasthA che . A avasthA jIvane (merU jevI avasthA) codamAM guNasthAnamAM prApta thAya che. te zu A avasthA prApta thavA chatAM pazu ka panAdi kriyAe thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke"jo iTTe samaTTe" De gautama mA artha marora nathI. arthAt lavane nyAre A avasthA prApta thaI jAya che tyAre te kapAiikrayAethI chUTI jAya che. Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u03 sU0 1 jIvAnAmejanAvatvanirUpaNam 425 tu kAraNAntareNa itibhAvaH / ejanAdhikArAdeva ejanAbhedAn darzayitumAha-'kaI vihA' ityAdi / 'kAvihANaM bhaMte / ' katividhA khalu bhadanta ! 'eyaNA paNNattA' ejanA prajJatA he bhadanta ! kA iyam ejanA katividhA ca sA yA zailezyavasthi tasya jIvasya na bhavatIti ejanA viSayaka praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityaadi| 'goyamA' he gautama ! 'paMcavihA eyaNA paNNatA' paJcavidhA ejanA majJaptA, sA geNaM' isake kahane kA tAtparya aihA hai, ki zailezI avasthA meM paraprayogako lekara hI kaMpanAdi kriyAe~ hotI haiM / aura dUsare kAraNoM se nhiiN| isa prakAra jo kaMpanAdi kriyAoM kA niSedha kiyA gayA hai vaha paraprayoga ke liyAya kiyA gayA hai| ejanA ke adhikAra se hI aba khUtrakAra ejanA ke bhedoM ko prakaTa karane ke abhiprAya se Age kA prakaraNa prArambha karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'kAvihA NaM aMte ! eyaNA paNNattA' he bhadanta ! ejanA kaMpana kitane prakAra kI kahI gaI hai ? arthAt yaha ejanA kyA hai aura yaha kitane prakAra kI hotI hai tathA zailezI avasthA meM ridhata jIva ko paunasI ejanA nahIM hotI hai ? isa prakAra kA yaha ejanoM viSayaka prazna hai-isake uttara meM prabhu kAhate hai'goyamA !' he gautama! 'paMcavihA eyaNA paNNattA' ejanA pAMca prakAra kI kahI gaI hai| yoga dvArA AtmapradezoM kA kaMpana honA yA "NapaNattha egeNaM parappaogeNaM" DavAnu tAtparya sa cha -zaidezI avasthAmAM paraprayAgane laIne ja kaMpana vigere kriyAo thAya che, bIjA kAraNethI nahIM. A rIte je kaMpanAdi kriyAone niSedha karavAmAM Ave che, te para praganA zivAya karavAmAM AvyuM che. ejanA nA adhikArathI ja have sUtrakAra ejanAnA bhedane pragaTa karavAnA abhiprAyathI AgaLanuM prakaraNa prAraMbha kare che temAM gautama svAmI prasuna me pUche cha-"kai vihA gaM bhaMte ! eyaNA paNNattA' bhagavana "ejana" pana.team nI hI cha ? arthAt mA sanA zuche? ane te keTalA prakAranI che? temaja zazI avasthAmAM rahelA jIvane kaI ejanA thatI nathI. A rItane A ejanA viSayamAM prazna che. tenA uttaramAM prabhu 49 che -"goyamA! gautama "paMcavihA eyaNA paNNatA" menana yAMcya bha0 54 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIya ejanA yogadvArA AtmapadezAnAm athavA pudgaladravyANAM calanaM kaMpanam , tathA ca kaMpanAdirUpA ejanA, sA ca dravyAdibhedena paJcapakArA tadeva darzayati 'taM jahA' tadyathA dravyaijanA dravyANAm ejanA iti dravyai janA tatra dravyANAM nArakAdi jIva. saMpRktapudgaladravyANAM zarIrANAm nArakAdijIvadravyANAM yA ejanA dravyejanA zabdena vyavAhiyate / 'khitteyaNA' kSetraijanA nArakAdi kSetreSu vartamAnAnAM jIvAnAm athavA jIvasaMpRktapudgaladravyANAm ejanA 'kAleyagA' kAlainanA kAle-nArakAdikAle vartamAnAnAM jauvAnAm athavA jIvasaM pRktapudgalAnAM yA ejanA sA kAlaijanA 'bhavepaNA' bhavaijanA bhave-nArakAdibhave vartamAnAnAM jIvAnAM jIvasaMpRkta pudgalAnAM vA yA ejanA sA bhavaijanA 'bhAve paNA' bhAvaijanA bhAve-audayikAdipudgala dravyo kA calanA isakA nAma ejanA hai| isa prakAra ejanA kaMpanAdirUpa hotI hai, kaMpanAdirUpa yaha ejanA dravyAdi ke bheda se pAMca prakAra kI hai 'taM jahA' jaise (dabveyaNA) dravyaejanA-dravyoM kI ejanAnArakAdi jIva saMpRkta pudgala dravyoM kA-zarIroM kA athavA-nArakAdi jIva dravyoM kA kaMpana yaha dravyaijanAhi khittayaNA 'kSetraijanA-narakAdikSetroM meM vartamAna jIvoM ko adhaza jIva saMpRkta pudgala dravyoM kI jo ejanA kaMpana hai vaha kSetra ejanA hai 'kAyaNA' kAlaijanA nArakAdikAla meM vartamAna jIvoM kI athavA jIca saMpRkta pula dravyoM kI jo ejanA hai vaha kAla ejanA hai| 'bhaveyaNA'-bhavaijanA-nArakAdibhava meM vartamAna jIvoM kI, athavA jIva dravya saMpRkta pudgaloM kI jo ejanA hai yaha bhavaijanA-'bhAveyaNA' bhAvaijanA audayika Adi bhAvoM meM vartamAna jIvoM kI athvaaprakAranI kahI che. gadvArA AtmapradezanuM kaMpana thavuM athavA pudgala dravyanuM cAlavuM tenuM nAma ejanA che. A rIte ejanA kaMpanAdirUpa hoya che. panAha35 mA nA dravyAhinA methI pAya prAranI che. "jahA" mA prabhArI cha. 'davveyaNA' dra0ya bhenA dravyAnI sana-24 vigare yuta pula dravyanA zarIranA athavA nArakAdiva dravyanuM kaMpana e dravya ejanA cha. "khittayaNA" kSetra menA-nAhitromA 29sA vAna mA yI vyAsa purata dravyAnI manA-pana che te kSetra mena cha. "kAleyaNA" kAla ejanA nAraka vigere kALamAM rahelA jIvonI athavA jIvathI vyAsa pugata dravyAnI re merAnA che te 4 saranA cha. "bhaveyaNA" lavamenA -nArakAdi bhavamAM vartamAna jIvanI athavA jIvadravyathI vyApta pudgalenI 2 nA che ta savanA cha, "bhAveyaNA" mAnanA mohAya Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 shradrakA TIkA za0 17 u03 sU0 1 jIvAnAmejanAvatvanirUpaNam bhAve vartamAnAnAM jIvAnAM jIvasaMpRktapudgalAnAM vA yA etanA sA bhavaijanA itthaM paJca makArA ejanA bhavati / ejanAyAH sAmAnyalakSaNaM tu yogadvAreNa AtmapradezAnAM pudgaladravyANAM vA calana kampanamityeveti / 'davveyaNA NaM bhaMte !' dravye. janA khalu bhadanta ! 'kAvihA pannattA' katividhA prajJatA iti praznaH, bhagavAnAha - 'caunvihA pannatA' caturvidhA prajJaptA dravyaijanA 'taM jahA' tadyathA 'neraiyadavveyaNA' nairayikadravyaijanA 'tirikkha joNipadavveyaNA' tiryagyonikadravyaijanA 'maNussa davveyaNA' manuSyadravyaijanA 'devadavveyaNA' devadravyaijanA / 'se keNaNaM bhaMte !' tat kenArthena khalu he bhadanta ! ' evaM buccaha neraiyadavveyaNA 2' evamucyate nairakidravyaijanA 2 he bhadanta / kathamevasthA nairayikadravyaijaneti nAma bhavatIti -jIva saMpRkta pudgaloM kI jo ejanA hai vaha bhAvenA hai / isa prakAra se pAMca prakAra kI ejanA hotI hai / ejanA kA sAmAnya lakSaNa to yahI hai ki yogadvArA, AtmapradezoM kA yA pudgala dravyoM kA sakaMpa honA / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'davveSaNA NaM bhaMte kahavihA pannattA' he bhadanta ! dravyaijanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'vhiA phannantA' he gautama | dravyaijanA cAra prakAra kI kahI gaI hai| (taM jahA) jaise 'neraiyadavvepaNA' nairavikA dravya ejanA, 'tirikkhajoNiya vyaNA' tiryaka yonika dravyaijanA, 'maNussadavveyaNA' manuSya dravyaijanA 'devadavvepaNA' devadravyaijanA | aba gautama prabhu se aisA pUchate hai-' se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM buccaha neraiyadavvedhaNA' he vigere lAvAmAM rahela jIveAnI athavA jIvathI vyApta pudgalAnI je ejanA che te bhAvaejanA che. A rIte ejanA pAMca prakAranI thAya che. ajanAnuM sAmAnya lakSaNa te e ja che ke-ceAgadvArA AtmapradezanuM athavA pudgala dravyeAnA kapa thavA te ejanA che. have gautama svAbhI asune mechu pUche che ! "davveyaNA NaM bhate ! kaivihA paNNattA" hai lagavan dravya khenA usA aAranI uhI che ? tenA uttarabhAM alu 4De che - " cauvihA paNNattA" he gautama / dravya bhenA yAra aAranI uhI che. "taM jahA " te yA ahAre che "neraiyadavveyaNA" nairayi dravya khelanA "tirikkhajoNiya davveyaNA" tiryatha yoni dravya khelanA " maNussadavveyaNA" bhanuSya dravya senA "devadavveyaNA" deva dravya senA have gautama svAmI ejatAnA nAmeAnA kAraNa jANavAnI IcchAthI prabhune pUche che hai " se kemadveNaM bhaMte ! evaM vuccai neraiyadanveyaNA" he bhagavan tenuM Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 bhaMgavatIsUtra praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'jaM NaM neraiyA nerahayadavve paTTimu vA' yat khalu yasmAt kAraNAt nairayikAH nairayikadravyeSu avartanta-pratItakAle narakadravye vartamAnA abhavan 'baTTati vA' vartante vA vartamAnakAle nArakadravye eva viSThanti 'vahissaMti vA vatiSyante vA anAgatakAle'pi tatra sthAsyanti te NaM tattha neraiyA neraiyadavye vaTTamANA' te khalla tatra tasmin samaye nairayikA nairayikadravye vartamAnAH santaH 'neraiyavveyaNaM eyaMsu vA nairayikadravyaijAnam aijan atra anubhavArthakamejanam jJAtavanto'nubhUtavanta ityarthaH 'eyaMti vA' ejanti vA jAnanti anubhavantItyarthaH 'eissaMti vA' ejiSyanti vA dravyaijanAmanubhaviSyanti vetyarthaH 'se teNaTeNaM' tattenArthena 'goyamA' he gautama ! 'evaM vuccaI' evamucyate 'neraiyavveyaNA' nairayikadravyaijanA (2) yasmAt kAraNAt te nArakAH narakabhadanta ! isakA nairayikadravyaijanA aisA nAma kyoM huA haiM ? usake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! ja Na neraDyA nerajhyavye vaSTisu vA, vaTThati vA, vahissaMti vA' he gautama ! jisa kAraNa le nairayika' nairayika dravyoM meM atIta kAla meM vartamAna-maujUda the, tathA vartamAna kAla meM ve vahAM maujUda hai, tathA anAgata kAla meM ve usa narayika dravya meM maujUda raheMge 'te NaM tattha neraDyA neraiyavve vaTTamANA' isa kAraNa nairayika dravya meM vartamAna rahe hue una nairapikoMne 'nerayavvecaNaM eyasuvA' usa samaya meM nairathika dravyaijanA kA anubhava kiyA, 'eyaMti vA vartamAna meM ve usakA anubhava karate haiM / 'ehassaMti vA aura bhaviSyat meM bhI ve usakA anubhava kareMge 'se teNaDeNaM goyamA / evaM buccA, neraiyave. yaNA' isI kAraNa he gautama ! isakA nairayika dravyaijanA aisA nAma kahA narayika dravya ejanA evuM nAma kema thayuM che tenA uttaramAM prabhu kahe cha / "goyamA ! jaM gaM neraiyA neraiyave vadisu vA, vaTTati vA paTTissaMti " he gautama je kAraNe riyika, nirayika drabyamAM atItakALamAM-bhUtakALamAM hatA. tathA vartamAnakALamAM te tyAM rahelA che. tathA bhaviSyakALamAM te nairayika dravyamA 22d. "te NaM tattha neraiyA neraiyave vaTTamANA" ! 12thI nayi nyanA sAta naivige 'neraiyadavveyaNaM eyaMsu vA' te samaya dravya senAnA bhAnubhava yA "eyativA" vatamAnamA tasA tanA manusa 43 che. "eissaMtivA" bhane bhaviSyamA 5 mA bhanuma 42. "se teNadeNaM goyamA ! evaM vuccai neraiyavyeyagA" te 2ai gautama ne dravya melanA Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 17 u0 3 sU01 jIvAnAmejanAvatvanirUpaNam 429 sthitadravyeSu pUrvamAsan idAnoM vartante vartamAnAzca bhaviSyanti, atha ca tatra tasmin tasmin samaye dravyaijanAmanubhUtavanto'nubhananti anubhaviSyanti ca tasmAdeva kAraNAt 'nArakadravyaijanA' etasyA ejanAyA nAma bhavatIti bhAvaH / nairayikadravyaijanAyAH svarUpaM jJAtvA tiryagyonikadravyai manAyAH svarUpaM jJAtuM praznayannAha'se keNa?NaM' ityAdi / 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vucada tirikkhajoNiyadavve yaNA 2' tat kenArthena kena kAraNena he bhadanta ! evamucyate tiryagyonikadravyaijanA 2, tiryagyonikadravyajaneti nAmakaraNe ko heturiti praznAzayaH bhagavAnAha-evaM ceva' evameva nArakadravyaijanAvadeva yathA nArakadravyaijanA kathitA tathaiva gayA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki jisa kAraNa se nAraka jIva naraka sthitadravyoM meM pahile the, vartamAna meM hai, aura aviSyat meM raheMge aura usa usa samaya meM unhoM ne usa dravyaijanA kA anubhava kiyA hai varta. mAna meM ve usakA anubhava kara rahe haiM aura bhaviSyat meM ve usakA anubhava kareMge isa kAraNa isa ejanA kA nAma nairapikadravyaijanA aisA kahA gayA hai| isa prakAra narayikadravyaijanA ke svarUpa ko jAna kara aba tiryagyonikadravyaijanA ke svarUpa ko jAnane ke liye gautama prabhu le aisA prazna karate haiM ki-'sekeNaTeNaM bhaMte ! evaM buccA, tirikkhajoNiyabvezaNAra' he bhadanta / dravya ejanA kA jo dUsarA bheda tiryagyonikadravyaijanA hai so usakA aise nAma hone meM kyA kAraNa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ceva he gautama! jaisA kathana nAraka dravyaijanA ke viSaya meM kiyA gayA hai-ila ke jalA kathana tiryagyonika e pramANe tenuM nAma kahevAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke je kAraNe nAraka jIva narkamAM rahelA dravyomAM pahelA hatA, vartamAnamAM che. ane bhaviSyamAM raheze. ane te te samayamAM teoe te dravyaejanAne anubhava karyo che. ane vartamAnamAM teo tene anubhava karI rahyA che. ane bhaviSyamAM paNa teo tene anubhava karaze. te kAraNathI A ejanAnuM nAma naiIka dravya ejanA evuM kahyuM che. A rIte nairaIka dravya ejanAnA svarUpane jANIne have tiryaMca cenika dravya ejanAnA svarUpane jANavA mATe gautama svAmI prabhune ge pUche che , "se keNaTheNaM bhaMte ! evaM vuccai tirikkhajoNiyabveyaNA 2" he bhagavana ! ejanAno je bIjo bheda tiya ca cenika dravya ejanA che. te tenuM evuM nAma thavAmAM zuM kAraNa che? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke "eva ceva gautama! 27.4thana nA24 dra0ya sanAna viSayamAM jyu che. eja rIte tiya ca canika dravya ejanAnA viSayamAM paNa samajavuM. paraMtu Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 bhagavatIsUtre tiryagyonikadravyaijanA'pi vijJeyA, kintu 'navaraM' 'navaraM kevalametadeva vailakSaNyamubhayatra pade ekatra nArakadravyajanetinAma aparatra tiryagyonikadravyajanetinAma tadeva darzayati 'tirikkha noNiyadavveyaNA bhANiyanyA' tiryagyonikadravyaijanA bhaNitavyA yasmAt tiryayonikAH tiryagyonikadravye vartamAnA abhavan idA. nImapi vartante bhaviSyakAle'pi vartiSyante te tatra vartamAnAstAdRzatiryagyonikadravjanamanubhUtavanto'nubhavanti anubhaviSyanti tasmAdeva kAraNAt tiryagyonikadravyaijanA etasyA nAma vartate itibhAvaH / 'sesaM taM ceva' zepaM tadeva kevalaM nairaSikasthAne tiryagyoni keti nivezanIyam anyatsarvam pUrvavadeva boddhavyamiti / dravyaijanA ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye kintu 'navara' usa kathana kI apekSA isa kathana meM yadi koI bheda hai to vaha 'tirikkhajoNiya. veyaNA bhANiyavvA' tiryagyonika dravyaijanA isa zabda ko lekara hai, bAkI kA kathana meM aura koI bheda nahIM hai-tAtparya aisA hai ki narayika dravyaijanA ke viSaya meM jo pUrva meM kathana kiyA gayA hai usa kathana meM nairapika dravdhejanA ke sthAna meM tiryagyonika dravyaijanA zabda kA prayoga karake tiryagyonika dravyaijanA hone kA sArthaka nAma siddha ho jAtA hai, isa prakAra jisa kAraNa se tiryagyonika jIva tiryagyonika dravya meM pahile-bhUnakAla meM vartamAna the, aba bhI vartamAna haiM, tathA bhaviSyat kAla meM ve usameM vartamAna raheMge-isa prakAra se usameM vartamAna una jIvoM ne tiryagyonika dravyaijanA kA anubhavana kiyA hai, aba bhI ve usakA anubhavana kara rahe haiM, aura Age bhI ve usakA anubhavana "navaraM" a yananI apekSA mA thanamA UAE DAyata "tirikkha joNiyavveyaNA bhANiyavvA" tiya" yoni dravyamAna zamA che. bAkInA kathanamAM bIje keI bheda nathI. tAtparya evuM che ke nairaIka dravyaejanAnA viSayamAM pahelA je kathana karavAmAM aAvyuM che te kathanamAM nairaIka dravya ejanAnA sthAnamAM tiryaMca cenika dravya ejanA e zabdano prayoga karIne varNana karavAthI tirya cAnika dravya ejanA hevAnuM sArthaka thAya che. e rIte je kAraNathI tiryacanika jIva tiryacanika dravyamAM pahelA bhUtakALamAM vartamAna hatA. ane A vartamAna kALamAM paNa che. tathA bhaviSya kALamAM paNa te raheze. e rIte temAM rahevAvALA te jIvoe tiryacanika dravya ejanane anubhava karyo che. ane vartamAnamAM paNa anubhava karI rahyA che. ane Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u03 sU01 jIvAnAmejanAvatvanirUpaNam 431 'evaM jAva devadavveyaNA' evaM yAvat deva dravyaijanA yAvarapadena snuSyaijanA saMgrAhyA yathA nArakadravyaijanAtidezena tiryagyoni vadravyaijanA jJAtA bhavati tathaiva manuSyadravyaijanA devadravyaijanA'pi ca jJAtavyA, yasmAt manuSyAH deva.zca sva svasthAne avanti vartante vaya'nti te tatra vartamAnA manuSyadravyaijanAM devadravyaijanAm anubhUtavanto'numAnti anubhaviSyanti ca tasmAdeva kAraNAta manuSyadravyaijanA devadravyajaneti yathAyathaM nAma umayoH umayatra bhavatIti bhaavH| dravyaijanAM nirUpya kSetraijanAM nirUpayituM praznayanAha-'khetteyaNA Na bhaMte !' ityAdi / 'khetteyaNA NaM bhaMte !' kSetrajanA khalu bhadanta ! 'kAvihA pannacA' katividhA prajJaptA, bhagavA. kareMge usI kAraNa isakA nAma tiyagyo nikadravyaijanA aisA huA hai| "evaM jAva devadavveyaNA' isI prakAra kA kathana yAvat-manuSya dravyaijanA ke viSaya meM aura devadravyaijanA ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye kyoMki manuSya aura deva apane2 sthAna para pahile rahe haiM, aba bhI ve vahAM rahate haiM aura Age bhI ve vahAM rheNge| unhoMne vahAM rahakara manuSya dravyaijanA aura devadravyaijanA kA anubhava kiyA hai, aba bhI ve usakA anubhava kara rahe haiM aura Age bhI ve usakA anubhava kreNge| isI kAraNa ina" donoM kA nAma manuSyadravyaijanA aura devadravyaijanA aisA huA hai| isa prakAra se dravyaijanA kA nirUpaNa karake apa sUtrakAra kSetraijanA kA nirUpaNa karate haiM-isa meM gautamane prabhu le aisA pUchA hai-'khetteyaNANaM bhaMte! kAvihA pannattA' he adanta ! kSetraijanA kitane prakAra kI kahI gaI hai? AgaLa bhaviSya kALamAM paNa anubhava karaze. te ja kAraNathI tenuM nAma tiya yoni dravya nAma thayu che. "evaM jAva devavveyaNA' se rItanuM kathana yAvata manuSya dravya ejanAnA viSayamAM ane devadravya ejanAnA viSayamAM paNa samajI levuM. kema ke manuSya ane deva pitapitAnA sthAna para pahelA rahyA che. vartamAnamAM rahe che. ane bhaviSyamAM paNa raheze. teoe tyAM rahIne manuSya dravya ejanA ane deva dravya ejanAne anubhava karyo che. vartamAnamAM paNa anubhava karI rahyA che ane AgaLa bhaviSyamAM paNa anubhava karaze. eja kAraNathI te baMnenuM nAma, manuSya dravya ejanA ane devadravya ejanA e pramANe thayu che. A rIte dravya ejanAnuM nirUpaNa karIne sUtrakAra kSetra ejanAnuM nirUpaNa 4re cha. tabhA gautama svAmI prabhu se pUche che hai-"khetteyaNANaM bhaMte ! kaivihA paNNatA" mApa / kSetra mA 86 aranI hI cha. tanA Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 bhagavatosUtra nAha-goyamA' he gautama ! 'caunihA pannattA' caturvidhA prajJatA 'taM jahA' tathA 'neraiyakhetteyaNA jAva devakhetteyaNA' nairayikakSetraijanA yAvat devakSetraijanA yAvatpadena tiryagmanuSyajanayoH saMgrahaH tathA ca nairayikakSetraijanA tiryagyonikakSetraijanA manuSpakSetraijanA devakSetraija neti catastraH ejanAH kSetrIyA bhavantIti / 'se keNaTeNaM bhaMte evaM buccai neraiyakhetteyaNA' tat kenArthena khalu bhadanta ! evamu. cyante nairaSikakSetraijanA anAvi praznAkyArthoM jJAtavyaH pUrvavadeveti, bhagavAnAha'evaM cetra' evameva 'navaraM neiyakheteya gA bhANi pannA' navaraM kevalaM nairapikakSetraijanA bhaNitavyA pUrvam nairayikAdijAntarbhAvena ejanA uktA iha tu dravyasthAne kSetra nivezya ejanA vaktavyA, tathAhi-yasmAt kAraNAt nairayikA isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! caubdhihA pannattA' he gautama ! kSetraijanA cAra prakAra kI kahI gaI hai 'taM jahA' jaile 'neraiyakhetteyaNA, jAva devakhettayaNA' nairayikakSetraijanA dhAvat tiryagyonikakSetraijanA, manuSya kSetraijanA aura devakSetraijanA 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai neraiyakhettayaNA' he bhadanta ! kisa kAraNa le nairayika kSetraijanA kahalAtI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM cedha' he gautama ! jisa prakAra se nairayikadravyaijanA ke viSaya meM pahile kathana kiyA gayA hai usake jaisA kathana nairayikakSetra ejanA ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhiye-parantu isa kathana meM 'navaraM neraiyakhetteyagA bhANiyavvA' nairayika dravya ke sthAna meM nairayika kSetra kA prayoga karanA cAhiye, isa prakAra nairayika kSetra kA prayoga karake isa ejanA kA kathana kiyA gayA hai aisA jAnanA uttaramA prabhu cha hai-"goyamA ! caunvihA paNNattA" gautama / kSetra sanA yAra 412nI 4ii che.-'taM jahA'-te mA pramANe cha. "neraiyakhetteyaNA, jAva, devakhe teyaNA" nai244 kSetra menA yApata tiya4 yoni kSetra mAnA bhanuSya kSetra mena bhane va kSetra mena "se keNaTUTheNaM bhaMte ! evaM vuccai neraiyakhetteyaNA" . sagavan ! 26 kSetra mezanA zA rathI 4vAI cha 1 tanA uttaramA prabhu 4 cha hai 'eva ceva" hai gautama ! nai244 dravya ejanAnA viSayamAM je prakArathI pahelAM kathana karyuM che. te ja prakAranuM kathana nai24 kSetra me nAnA viSayamA 5 sabhaDa levu 52'tu mA thanamA "navaraM neraiyakhettayagA bhANiyamA nai dravyanA sthAnamA nai kSetra zahanA prayoga karavo joIe e rIte nirarthaka kSetrane prayoga karIne A ejanAnuM kathana karavAmAM AvyuM che. tema samajavuM ane bhAvArtha e che ke je kAraNathI Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 3 sU01 jIvAnAmejanAvatvanirUpaNam 433 nairayikakSetra avartanta vartante vattipyante vA te tatra vartamAnA nArakakSetramanubhUtavanto'nubhavanti anubhaviSpanti ca tasmAdeva kAraNAt he gautama ! etasyA nAma nairayikakSetraijanA bhavati kSetramadhikRtya mavartitatvAt / kiyatparyantam iyAn vicAraH karaNIyastatrAha-evaM jAtra devakheceyaNA' evaM yAvat devakSetraijanA yathaiva nairayikakSetraijanA nirUpitA tathaiva tiryagyonikakSetraijanA manuSyakSetraijanA devakSetraijanApi vicAraNIyA jJAtavyA ca, AlApamakArazca nArakavadeva svayameva UhanIyaH / dravyakSetraijanAM nirUpya atidezena kAlaijanA nirvakti evaM kAleyaNA cAhiye, bhAvArtha isakA aisA hai ki jisa kAraNa se nairayika jIva nairayika kSetra meM rahe haiM, aba bhI vahAM rahate haiM aura bhaviSyat meM bhI ve vahAM rahate hue nArakakSetra kA anubhava kareMge, aba bhI ve usakA anubhava kara rahe haiM aura Age bhI usakA anubhava kareMge isa kAraNa isa ejanA kA nAma nairayikakSetraijanA huA hai| kyoMki yaha ejanA kSetra ko Azrita karake pravartita huI hai| aisA vicAra kahAM taka karanA cAhiye-to isake liye 'evaM jAva devakhettayaNA' aisA kahAgayA hai| arthAt jisa prakAra kA vicAra narayika kSetraijanA ke viSaya meM kiyA gayA hai usI prakAra kA vicAra tiryagyonikakSetraijanA, manuSya kSetraijanA aura devakSetraijanA ke viSaya meM kara lenA cAhiye, isa viSaya meM AlApaka nAraka kSetraijanA ke jaisA hI apane Apa kara lenA cAhiye aba kAlaijanA ke viSaya meM jo vicAra kiyA gayA hai vaha isa prakAra se naraIka jIva nairarthaka kSetramAM rahyA hatA. ne vartamAnamAM paNa tyAM rahe che. temaja bhaviSyamAM paNa teo tyAM raheze teoe tyAM rahIne nAraka kSetrane anubhava karyo hate. ane vartamAnamAM paNa teo tene anubhava kare che. ane bhaviSyamAM paNa tene anubhava karaze. te kAraNathI A ejanAnuM nAma naraIkatraejanA e pramANe thayuM che. kemake A ejanA kSetrane Azrita karIne rahelI che. e pramANene vicAra kayAM sudhI 42 / na ta bhATe sUtrA2 cha "eva jAva devakhettayaNA" re prakArane vicAra nirarthaka kSetra ejanAnA viSayamAM karavAmAM Avyo che. teja rItane vicAra tiryaka canika kSetra ejanA, manuSya kSetra ejanA. ane devakSetra ejanAnA viSayamAM paNa samajI le. A viSayanA AlApane prakAra nAraka kSetra ejanAnI mAphaka ja pite pitAnI meLe samajI le. have kAla ejanAnA viSayamAM vicAra karavAmAM Ave che. te A pramANe che. Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vi' evaM kAlaiMjanApi yathA dravyaijanAkSetraijanA ca nirUpitA tathA kAlaijanApi jJAtavyA yasmAt nairayikAH nairayikakAle avartanta vartante vatiSyanti ca te tatra vartamAnAH ejanAmanubhUtavanto'nubhavanti anubhaviSyanti ca tasmAdeva kAraNAt kAlaijanetinAma bhavati 'evaM bhaveyaNA vi' evameva bhajanApi nArakAdayo nArakAdibhave avartanta vartante vayanti te tatra vartamAnA: ejanAmanubhUtavanto'nu. bhavanti anubhaviSyanti ca tasmAt kAraNAdeva nArakAdibhavejanetinAma bhavati kahA gayA hai-'evaM kAledhaNA vi' jisa prakAra se dravyaijalA aura kSetra janA nirUpita kI gaI hai usI prakAra se kAlaijanA bhI jAna lenI cAhiye, arthAt jisa kAraNa se ve nairathika, nairayika kAla meM the aba bhI ve usa kAla meM haiM aura Age bhI ve usa kAla meM raheMge isa prakAra usa kAla meM rahanevAle nArakoM ne usa ejanA kA anubhavana kiyA, aba bho ve usakA anubhavana karate haiM aura Age bhI ve usakA anubhavana kareMge isI kAraNa se isa ejanA kA nAma kAlaijanA aisA huA haiM'evaM bhaveyaNA vi' isa prakAra kA vicAra bhavaijanA kA bhI jAnanA cAhiye, kyoMki nArakAdika, nArakAdibhavoM meM rahe haiM, rahate haiM aura Age bhI ve vahAM raheMge aura vahAM rahate hue unhoMne ejanA kA anubhavana kiyA hai, aba bhI ve usakA vahA~ anubhavana kara rahe haiM aura Age bhI usa kA anubhavana kareMge isaliye ina ejanAoM kA noma nArakAdi bhavaijanA huA hai| "evaM kAlegaNAvi" 2 ||2thii dravya melA bhane kSetra melA ni35 karyuM che. te ja rIte kAla ejanA paNa samajI levI, arthAta je kAraNathI te nirarthaka nairaIka kALamAM hatA. vartamAna kALamAM paNa che. ane bhaviSya kALamAM paNa teo temAM raheze. A rIte te kALamAM rahevAvALA nArakoe te ejanAne anubhava karyo hateA. ane vartamAnamAM paNa tene anubhava kare che. ane bhaviSyamAM paNa tene anubhava karaze e ja kAraNathI A mejAnu nAma ra menA me thayu cha. "evaM bhaveyaNAvi" bhAra rItane vicAra bhava ejanAnA saMbaMdhamAM paNa samajo. kemake nirayike nArakAdi bhAvamAM rahyA hatA. vartamAnamAM rahe che. ane bhaviSyamAM paNa raheze ane tyAM rahIne teo e ejanAne anubhava karyo che. ane vartamAnamAM paNa teo tene anubhava karI rahyA che, ane bhaviSyamAM paNa teo teno anubhava karaze. jethI A Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaicandrikA TokAza0 17 u0 3 0 1 jIvAnAmeja nAvatvanirUpaNam 435 iti / ' evaM bhAveyaNA vi' evaM sAbaijanApi yasmAt kAraNAt nArakAdi jIvA audayikAdibhAve avartanta vartante vatsryanti te tatra vartamAnA auda dhikAdi bhAvam anubhUtavanto'nubhavanti anubhaviSyanti ceti tasmAt kAraNAdeva nArakAdibhAvaijaneti nAma bhavatIti / ' evaM jAva devabhAveyaNA' evaM yAvatU devabhAvaijanA : nArakadravyakSetrakAla bhavabhAvaijanAvat tiryagmanuSya devadravya kSetra kALabhavabhAvaijanA jJAtavyeti AlAvaprakArazca svayameva UhanIyaH ||601 || 'evaM bhAvepaNA vi' bhAvaijanA kA kathana bhI isI prakAra kA hai- kyoMki nArakAdika jIva auyikAdi bhAvoM meM rahe haiM, vartamAna meM ve vahAM rahate haiM aura Age bhI ve raheMge - isaliye una bhAvoM meM vartamAna hue una nArakAdi jIvoMne ejanA kA anubhava kiyA hai, aba bhI ve usakA anubhava kara rahe haiM aura Age bhI ve usakA anubhava kareMge' isa kAraNa isa ejanA kA nAma nArakAdi bhAvaijanA aisA huA hai / ' evaM jAva devabhAveyaNA' deva bhAvejanA taka isI prakAra kA kathana jAnanA cAhiyeisa saba kathana kA sArAMza aisA hai ki nAraka dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva ina ejanAoM ke jaisA hI tiryagU, manuSya deva ina kI dravya, kSetra, kAla, bhava, aura bhAva ina ejanAoM kA kathana jAnanA cAhiye tathA ina viSayaka AlApaprakaraNako apane Apa samajha lenA cAhiye // sU0 1 // senanAnu nAma nAraahi lavamennA menuM thayuM che. "evaM bhAveyaNAvi" lAva ejanAnuM kathana paNa eja rItanuM che. kemake nAraka vigere jIva auyika vigere bhAveAmAM rahetA hatA. vamAnamAM teo temAM rahe che ane bhaviSyamAM teo tyAM raheze. jethI A bhAveAmAM rahelA te naraka vigere jIvAe ejanAnA anubhava karyAM che. vata mAnamAM karI rahyA che. ane bhaviSyamAM paNu anubhava karaze. te kAraNe A ejanAnuM nAma nAkAdi bhAva ejanA me prabhA thayuM che. " eva jAva devabhAveyaNA" me4 rItanu athana hevlaavejanA sudhI samajI levuM. A saghaLa kathananA sArAMza e che ke nAraka dravya, kSetra, aja, latra, ane lAva se senAnI bhAi tiryaya manuSya ane deva tenI dravya kSetra, kALa, bhava, ane bhAtra A ejanAnuM kathana samajI levu'. temaja A viSayanA AlApanA prakArA paNa pAte pAtAnI meLe samajI levA !! sUtra 1 // Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___436 bhagavatIsUtra ___ ataHparamejanAvizepaM calanAdikamadhikRtyAha-'kaivihA gaM maMte ! calaNA pannattA' ityaadi| mUlam-kaivihA NaM bhaMte! calaNA paNNattA goyamA! tivihA calaNA paNNattA taM jahA sarIracalaNA iMdiyacalaNA jogclnnaa| sarIracalaNA NaM bhaMte! kaivihA paNNattA goyamA! paMcavihA paNNattA taM jahA orAliyasarIracalaNA jAva kammaga. sriirclnnaa| iMdiyacalaNA NaM bhaMte! kaivihA paNNattA goyamA! paMcavihA paNNattA taM jahA soiMdiyacalaNA jAva phaasiNdiyclnnaa| jogacalaNA gaM bhaMte! kaivihA paNNattA goyamA ! tivihA paNNattA taM jahA maNayogacalaNA vaijogacalaNA kaayjogclnnaa| se keNaTreNaM bhaMte! evaM vuccai orAliyasarIracalaNA? goyamA! jaM NaM jIvA orAliyasarIre vadyamANA orAliyasarIrappAoggAI dabAI orAliyasarIratAe pariNamemANA orAliyAlarIracalaNaM caliMsu vA calaMti vA calissaMti vA se teNaTeNaM jAva orAliyasarIracalaNA / se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai veubviyasarIracalaNA evaM ceva navaraM veuThivayasarIre vahamANA evaM jAva kmmgsriirclnnaa| se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai soiMdiyacalaNA? goyamA jaMNaM jIvA soiMdie vaTTamANA soiMdiyappAoggAI duvvAiM soiM. diyattAe pariNAmemANA soiMdiyacalaNaM caliMsu vA calaMti vA calissaMti vA se tegaTeNaM evaM vuccai soiMdiyacalaNA 2 evaM 'jAva phaasiNdiyclnnaa| se keNaTreNaM bhaMte! evaM buccai maNa Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 17 u0 3 sU02 calanAsvarUpanirUpaNam 437 jogacalaNA goyamA! jaMNaM jIvA maNajoe vahamANA maNajogappAoggAiM davAI maNajogattAe pariNAmemANA maNajogacalaNaM caliMsu vA calaMti vA calissaMti vA se teNaTeNaM jAva mnnjogclnnaa| evaM vaijogacalaNA vi evaM kAyajogacalaNA vi ||suu.2|| chAyA-kati vidhA khallu bhadanta ! calanA prajJaptA, gautama ! trividhA calanA prajJaptA tathA zarIracalanA indriyacalanA yogacalanA / zarIracalanA khala bhadanta ! katividhA prajJaptA gautama! paJcavidhA prajJaptA tadhathA audArikazarIracalanA yAvat kArmaNazarIracalanA / indriyacalanA khalu bhadanta ! katividhA prajJaptA, gautama ! paMcavidhA prajJaptA tadhathA zrotrendriyacalanA yAvat sparzanendriyacalanA / yogacakanA khalu bhadanta ! katividhA prajJaptA gautama ! trividhA prajJatA, tadyathA manoyogacalanA vacoyogacalanA kaayyogclnaa| tatkenArthena bhadanta ! evamucyate audArikazarIracalanA-gautama yat khalu jIvA audArikazarIre vartamAnA audArikazarIraprAyogyAni dravyANi audArikatayA pariNama yantaH audArikazarIracalanAmacalana vA calanti vA caliSyanti vA tat tenArthena yAvat audArikazarIracalanA / tat kenArthena bhadanta ! evamucyate vaikriyazarIracalanA evameva navaraM vaikriyazarIre vartamAnA evaM yAvat kaarmnnshriirclnaa| tat kenArthena bhadanta ! evamucyate zrotrendriyacalanA gautama ! yat khalu jIvAH zrotrendriye vartamAnA zrotrendriyapAyogyAni dravyANi zrotrendriyatayA pariNamayantaH zrotrendriya calanAmacaLan vA calanti vA caliSyanti vA tat tenArthena evamucyate zrotrendriyacalanA 2 / evaM yAvat sprshnendriyclnaa| tatkenArthena bhadanta ! evamucyate ! manoyogacalanA gautama ! yata khalu jIvA manoyoge vartamAnA manoyogamAyogyANi dravyANi manoyogatayA pariNamayanto manoyogacalanAmacalan vA calandhi cA caliSyanti vA tat tenArthena yAvat manoyogacalanA evaM vacoyogacalanApi evaM kAyayogacalanApi ||muu0 2 // ___TIkA-'kaivihA gaM bhaMte ! calaNA paNNattA' katividhA khalu bhadanta ! calanA majJaptA sphuTatarasvabhAvA emanaiva calanA kaMpanA ityarthaH sA ca calanA aba sUtrakAra ejanAvizeSa jo calanAdika haiM-unakA kathana karate haiM'kaivihA NaM bhaMte ! calaNA paNNattA' ityAdi / have sUtrakAra ejanA vizeSa je calanAdika che tenuM kathana karatAM kahe cha :-"ivihA Na bhaMte ! caraNA pagNatA" hatyA Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUDha bhagavatI 1 kati prakArA bhavatIti calanAviSayakaH praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama | 'tivihA calaNA paNNattA' trividhA calanA prajJaptA traividhyameva darzayati 'taM jahA ' ityAdi / 'taM jahA' tadyathA 'sarIracalagA' zarIracalanA 'iMdriyacalaNA' indriyacalanA 'jogacalaNA' yogacalanA tathA ca calanA tridhA zarIrendriya yogairvibhaktA 'sarIracalaNA NaM bhaMte / kaviDA paNNattA' zarIracalanA khalu bhadanta ! katividhA majJaptA tatra zarIrasya audArikAdeH calanAcatprAyogyapudgalAnAM tattadrUpatayA pariNamanavyApAraH zarIracalanA, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama | 'paMcavidyA paNNattA' pazcavidhA paJcaprakArA prajJatA TIkArtha - isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- 'kaha vihA NaM bhaMte / calaNA paNNattA' he bhadanta ! calanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? sphuTatara svabhAvavAlI ejanA hI kA nAma calanA-kaMpanA hai / isa ke uttara meM prabhu kahate haiM - 'gopamA ! tivihA calaNA paNNattA' he gautama! sphuTatarasvabhAvavAlI ejanArUpa calanA tIna prakAra kI kahI gaI hai| 'taM jahA' jaise - 'sarIracalaNA, iMdiyacalaNA, jogacalaNA' zarIracalanA, indriyacalanA aura yogacalanA. aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'sarIracalaNA NaM bhaMte / kavihA paNNattA' he bhadanta / zarIracalanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? audArika Adi ke calane se tatprAyogyapudgaloM kA jo tattadrUpa se pariNamana vyApAra hai usako nAma zarIracalanA hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'gomA ! paMcavihA paNNattA' he gautama! zarIracalanA pA~ca prakAra TIDArtha - A sUtrathI gautama svAmIe prabhune evu' pUchyuM' che ke "kavihA NaM bhaMte ! calaNA paNNattA" De lagavan yavanA aisA aAranI kahI che? sphuTatara svabhAvavALI ejanAnuM nAma ja calanA-ka panA che, A praznanA uttarabhAM alu che - " goyamA ! tivihA paNNattA" he gautama! sTuTatara 2vabhAvavAjI senA 35 yavanA Rbhu prahAranI uhI che, "taM jahA " nema - " sarIracalaNA, iMdiyacalaNA, jogacalaNA," zarIrayasanA, 'driya thAnA, ane cAgacalanA, have gautama svAmI prabhune evu pUche che ke"sriirclnnaa NaM bhaMtre ! kaivihA paNNattA" he bhagavan zarIra yasanAsA prakAranI kahI che? audyArika vigerenA cAlavAthI tamAceAgya pudgalenuM je te te rUpathI pariNamana vyApAra che tenuM nAma calanA che. tenA uttaramAM prabhu 3 che - " goyamA ! pNcvih| paNNattA" he gautama! zarIrayasanA cAMga Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trafdrakA TIkA za0 17 u0 3 0 2 calanAsvarUpanirUpaNam 439 kathitA, paJcabhedAneva darzayati 'taM jahA ' ityAdi / 'taM jA' tadyathA 'orAliyasarIravalaNA jAva kammagasarIracalaNA' audArikazarIracalanA yAvat kArmaNazarIracalanA atra yAvatpadena caikriyAhArakartejasazarIrANAM grahaNaM kartavyam tathA caudArikavaikriyAhArakataijasa kArmaNazarIrANAM paJcatvAtsaMbaddhA calanApi paJca prakArA bhavatIti / 'iMdiyacalaNA NaM bhaMte / " indriyacaLanA khalu bhadanta | ' kai vihA paNNattA' katividhA- katiprakArA prajJaptA kathitA ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'gomA' he gautama ! 'paMca vidyA paNNattA' paJcavidhA prajJaptA indriyANAM zrotrendriyA NAm calanA tattrAyogyapudgalAnAmindrirUpatayA pariNamane indriyaniSTho vyApAra kI kahI gaI hai / 'taM jahA' jaise 'orAliya sarIra calaNA jAva kammagasarIra'calaNA' audArikazarIracalanA yAvat kArmaNazarIra calanA yahAM yAvatpad se 'vaikriya, AhAraka, taijasa' ina zarIroM kA grahaNa huA hai / isaliye zarIroM ke pAMca hone se tatsaMbaddha calanA pAMca prakAra kI kahI gaI hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM - 'iMdiyacalaNA NaM bhaMte! kaivihA paNNattA' he bhadanta / indriyacalanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! paMcavihA paNNattA' he gautama | indriyacalanA pA~ca prakAra kI kahI gaI hai 'taM jahA' ve pAMca prakAra ye haiM- 'soiMdiya calA jAba phAlidiyacalaNA 'zrotrendriyacalanA yAvat sparzanendriyacalanA yahAM yAvat zabda se cakSuindriya, ghrANendriya' aura rasanendriya' isakA grahaNa huA hai zrotrAdi indriyoM ke prAyogyapudgaloM kA indriyarUpa se pariNamana hone meM jo indriyaniSTha vyApAra hai usakA nAma indriyacalanA aAranI AhI che, "taM jahA " te yA prabhA che - " orAliyakharIra calA jAva kammagasarIracalaNA" mohAri zarIra asanA maDiyAM yAvatpasthI "vaiTThiya, bhADAraDa, taiksa, yA zarIrAnu graheSu thayu' che. methI yAMtha prahAranA zarIra| hAvAthI te te zarIra sakhandhI calanA paNa pAMca prakAranI che. have gautama svAmI driya calanAnA viSayamAM prabhune pUche che ke"iNdiyclnnaannN bhaMte ! kaivihA paNNattA" he bhagavan chadriya yasanA TalA abhAranI uDevAmAM bhAvI che ? tenA uttaramAM alu Ahe he "goyamA ! paMcavidyA paNNattA" he gautama iMdriya vyasanA yAMya prahAranI uDevAbhAM bhAvI che, "taM jahA" te yA ahAre che. "sAIdiyacalaNA jAva phAsiMdiyacalaNA" calanA ahiM yAvat zabdathI cakSu Indriya, ghrANu Indriya, ane rasanA Idriya e traNe grahaNa thayA che. zrotra zrotradriya calanA yAvatu sparzIne driya Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 bhagavatIya indvi pacalanA sA indriyacalanA pazcapakArA ityuttaram prakArabhedameva darzayannAha'taM jahA' ityAdi / 'taM jahA' tadyathA 'soiMdiyacalaNA jAva phAsidiyacalaNA' zrotrendriyacalanA yAvat sparzanendriyacalanA. atra yAvatpadena cakSurindriyaghANe. ndriya-rasanendriyANAM grahaNaM bhavati / 'jogacalaNA NaM bhaMte / ' yogacalanA khalu bhadanta ! 'kaivihA paNNattA' katividhA prajJaptA, bhagavAnAha-'tivihA paNNattA' trividhA prajJaptA yogasya mana AdezcalanA mana AdimAyogya pudgalAnAM manasyAdirUpatayA pariNamane yoganiSThavyApAro yogacalanA sA ca tridhetyuttaram / tridhyameva darzayannAha-'taM jahA' tadyathA 'maNojogacalaNA' manoyogacalanA 'vaijoga calaNA' vacoyogacalanA 'kAyajogacalaNA' kAyayogacalanA tathA ca manovAkAyabhedaiyogacalanA vidhA bhavatIti bhAvaH / 'se keNaDeNaM bhaMte / evaM vucaI tat kenAphaina kena kAraNena bhadanta ! evamucyate / 'orAliyasarIracalaNA 2' audArika hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate hai-'jogacalaNA bhaMte ! kaivihA paNNasA' he bhadanta ! yogacalanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? bhagavAn ne uttara diyA-'tivihA paNNattA' he gautama ! yogacalanA tIna prakAra kI kahI gaI hai| mana Adi kI calanA kA nAma yogacalanA hai / arthAt mana Adi ke mAyogya pudgaloM kA mana AdirUpa se pariNamana meM jo yoganiSTha vyApAra hai usakA nAma yoga calanA hai| yaha yoga calanA 'maNojogacalaNA' manoyogacalanA, 'caijogacalaNA' vacana yogacalaNA evaM 'kAyajogacalaNA' kAyayogacalanA ke bheda se tIna prakAra kI hotI hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM puccai, orAliya sarIracalaNA 2' he bhadanta ! audArikazarIracalanA 2 IndranA prAyogya puddhanuM IndriyanA rUpathI pariNamana thavAmAM je Indriya vyApAra che. tenuM nAma Indriya calanA che. ve gautama svAmI prabhune me pUcha cha hai "jogacalaNANaM bhaMte ! kAvihA paNNattA" bhagavan ! yoga yasanATA prAnI avAma mAvI cha. tanA uttarabhA mAvAn 4 cha ? "tivihA paNNattA" hai gautama ! yoga calanA traNa prakAranI kahevAmAM AvI che. mana vigerenuM cAlavuM tenuM nAma cAga calanA che. arthAt mana, vigerenA prAyogyapudgalonuM mana vigere rUpathI pariNamanamAM je roganiSTha vyApAra che. tenuM nAma calanA che. A yogasana "maNojogacalaNA" manAyAgayakhanA "vaijogacalaNA" kyana yo| yasamA bhane "kAyajogacalaNA" yo yanA A AthI manAyA calanA traNa prakAranI thAya che. pharIthI gautama svAmI prabhune evuM pUche che Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 3 sU0 2 calanAsvarUpanirUpaNam 441, zarIracalanA audArikazarIracalaneti ? bhagavAnAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jaNa nIyA orAliyasarIre vaTTamANA' yat khalu yasmAt kAraNAt jIvA audArikazarIre vartamAnAH 'orAliyasarIrappAoggAI dabAI' audArikazarIramAyogyAni dravyANi 'orAliyasarIrattAe' audArikazarIratayA 'pariNAmemANA' pariNamayantaH pariNAmaM pApayantaH 'orAliyasarIracalaNaM' audArikazarIracalanAm 'caliMsu vA acalana vA 'calaMti vA calirasaMti vA' calanti vA caliSyanti vA zarIracanAmakun kurvanti kariSyanti vetyarthaH 'se teNaTeNaM jAva orAliyasarIracalaNA' tat tenArthaMga yAda evamyucyate audArikazarIracalaneti yasmAt kAraNAt jIrA audArikAdizarIrayogyAna pudgalAn AdAya sAn pudgalAn zarIrAkAreNa pariNamayituM zarIracalanAm akurvan kurvanti kariSyanti isa prakAra le kyoM kahI gaI hai ? arthAt 'audArikazarIra calanA' isa prakAra ke kahane kA kAraNa kyA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jaM NaM jIvA orAliyalarIre caTTamANA' he gautama ! jisa kAraNa se audArikazarIra meM vartamAna jIva jaba 'orAliyasarIrappAoggAiMdavvAI' audArikazarIra prAyogyadravyoM ko 'orAliyasarIrattAe' audArika zarIrarUpa se 'pariNAmemANA' pariNamAte haiM isakA nAma audArika zarIracalanA hai-jIvoMne isa audArikazarIra calanA ko pahile bhUtakAla meM kiyA hai, vartamAna meM ve karate haiM, aura bhaviSyat kAla meM bhI ve ise kareMge-arthAt audArikazarIra ke yogya pudgaloM ko grahaNa karake jIvoM ne una pugaloM ko audArika zarIrAkAra se pariNamAne ke liye zarIracalanA ko bhUtakAla meM kiyA hai, karate hai "se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai orAliyasarIracalaNA(2)" hai magavan ! audArika zarIra calanA A rIte kema kahevAmAM AvI che. arthAt audArika zarIracalanA e pramANe kahevAnuM kAraNa zuM che? tenA uttaramAM prabhu kahe cha hai "goyamA ! jaM jaM jIvA orAliyasarIre vaTTamoNA" 2 mohora zarIramA 27 / ve nyAre "orAliyasarIrappAoggAI davAI" bhauhAra zarIra prAyojya dravyo "orAliyasarIrattAe" moharI zaza2 35thA "pariNAme mANA" parimAve che. tanu nAma mohari zarIra sanA cha. re jIe A dArika zarIra calanAne pahelA bhUtakALamAM karI che. vartamAnamAM kare che. ane bhaviSyakALamAM paNa karaze. arthAt audArika zarIranA paigya pudgalene grahaNa karIne jIvee te pulone dArika zarIra rUpathI parINamAvavAne mATe zarIra calanAne bhUtakALamAM karI che. vartamAnamAM kare che. ne bha056 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre ca tasmAdeva kAraNAt he gautama ! audArikazarIracalaneti nAma bhavatIti bhAvaH ! se keNadveNaM bhaMte : tatkenArthena bhadanta ! 'evaM buccaI' ecamucyate viubviya sarIracalaNA' caikriyazarIracalanA 2 iti, 'evaM caitra evameva audArikazarIracalanAvadeva vaikriyazarIre vartamAnAH, audArikazarIracalanAyAm 'audArikazarIre vartamAnAH' ityuktam vaikriyazarIracalanAyAM tu tatsthAne 'vaikriyazarIre vartamAnAH' iti vizeSaNIyam tathA ca yasmAt jIvA vaikriyazarIre vartamAnA vaikriyazarIramAyogyAni drayANi vaikriyazarIratayA pariNamayanto vaikriyazarIracalanAmacalana calanti caliSyanti tasmAt kAraNAta kriyazarIracalaneti nAma bhavatIti bhAvaH 'evaM jAva kammagasarIracaLaNA' evaM yAvata kAmaNazarIracalanApi jJAtavyA haiM, aura kareMge bhI isI kAraNa se he gautama | isa calanA kA nAma audArika calanA aisA huA hai| 'sekeNaTuNaM bhate / evaM vuccaha veubviyasarIracalaNA' he bhadanta vaikriyazarIracalanA isa prakAra ke nAma hone kA kAraNa kyA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ceva, he gautama! jaisA kathana audArika zarIra calanA meM kiyA gayA hai-vaisA hI kathana isa vaikriyazarIracalanA meM bhI karalenA cAhiye-kevala antara itanA hI isameM hai ki audArika zarIra ke sthAna para vaikriyazarIra isa zabda kA prayoga kara lenA caahiye| isa prakAra vaikriyazarIra meM vata. mAna jIvoM ne vaikriyazarIra ke prAyogyapugaloM ko vaikriyazarIrarUpa se pariNamAte hue isa vaikriyazarIra casanA ko pahile kiyA hai, aba bhI ve ise karate haiM aura bhaviSyat kAla meM bhI ve ise kareMge-isa kAraNa isa calanA kA nAma vaikriyazarIracalanA aisA huA hai, evaM jAva kammagalarIracalaNA' isa sUtra se yaha samajhAyA gayA hai ki jaisA kathana bhaviSyamAM paNa karaze. he gautama ! te kAraNathI A calanAnuM nAma dArika yasanA me thayu che. "se keNaTeNaM bhave ! evaM buccai veubdhiyasarIracalanA" he bhagavana | vaikriya zarIra calanA e pramANenuM nAma thavAnuM zuM kAraNa che? tenA uttaramA prabhu 43 che "evaM ceva"-3 gautama ! mAri zarIra calanAnA viSayamAM jevuM kathana karavAmAM AvyuM hatuM. tevuM ja kathana A vaikriya zarIra calanAmAM paNa karI levuM phakata temAM eTale ja phera che ke-dArika zarIrane ThekANe vakriya zarIra e zabdane prayoga karI le. A rIte vaiyi zarIramAM vartamAna jIne vaikriya zarIranA prAgya pudgalene vaikiya zarIra rUpathI pariNamAvatA thakA A dhakiya zarIra calanAne pahelA karI che. ane vartamAnamAM kare che. ane bhaviSyakALamAM paNa te tene karaze. te kAraNuthI A calanAnuM nAma vaikSyi zarIra yAnA meM prabhArI thayu che. "evaM jAva kammagasarIracalanA" Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyandrikA TIkA za017 u0 3 0 2 calanAsvarUpanirUpaNam 443 atra yAvat padena AhArakatainasazarIracalanayoH saMgrahaH tathA ca yathA-yayA prakriyayA kriyazarIracalanevi nAma jAtaM tathA tathaiva prakriyayA AhArakataijasakAmaNazarIracalanAnAM nAmAnyapi vicAraNIyAni / tathAhi-'se keNaDegaM bhaMte ! evaM bucA AhAragasarIracalaNA 2 goyamA ! jaMNaM jIvA AhAragasarIre vaTTamANA AhAragasarIrapAyoggAI dabAI AhAragasarIrattAe pariNAmemANA AhAragasarIracalagaM caliMpu vA calaMti vA calirasaMti vA se teNaTeNaM evaM buca AhAragasarIracalaNAra' evaM taijasakArmaNazarIracalanAviSaye'pi AlApakadvayaM kartavyam / atha indriyaviSaye calanAsUtramAha-'se keNaTeNaM' ityAdi / 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccaI tat kenArthe na bhadanta / evamucyate 'soiMdiyacalaNA 2 zrotre audArikacalanA aura vaikriyazarIra calanA ina zarIra calanAoM ke nAma hone ke viSaya meM kiyA gayA hai isI prakAra kA kathana apane apane vAcaka zabdoM ko rakhakara AhAraka, taijasa aura kArmaNa ina zarIra calanAoM ke nAma hone meM kara lenA cAhiye / isa viSaya meM AlApa prakAra aisA karanA cAhire-se keNadveNaM bhaMte ! evaM cuccai AhAragasarIra calaNA ? goyamA ! je NaM jIvA AhAragasarIre baTTamANA AhA. ragasarIrapAoggAiM vyAI AhAragalarIrattAe pariNAmemANe AhAraga sarIracalanA calisa vA calaMti vA calissaMti cA se teNaTeNaM evaM vuccA AhAragasarIracalaNA 2' isI prakAra kA AlApatha taijasacalanA evaM kArmaNazarIracalanA ke viSaya meM bhI kara lenA caahiye| jevuM kathana dArika zarIracalanA ane vaikiya zarIra calanA e be calanAenA nAma thavAnA viSayamAM karyuM che. tevuM ja kathana potAnA vAcaka zabdane rAkhIne AhAraka, tejasa ane kAmaNa e zarIra calanAonA nAma thavAnA saMbaMdhamAM karI levuM. A viSayamAM AlApane prakAra A pramANe karI le "se keNaThega bhaMte ! evaM buccai, AhAragasarIracalanA, goyamA ! jaM Na jIvA AhAragalarIre vaTTamANA AhAragappAoggAI davvAI, AhAragasarIrattAe pariNAmemANA AhAragasarIracalanA caliMsu vA calaMti vA calissaMti vA se veNadveNaM eva' vuccai AhAragasarIracalanA(2)" mA zatanA me Alalpake taijasa calanA ane kAmaNa calanAnA viSayamAM paNa karI levA. ___ ve sUtra52 dhandriya viSayamA yanA sUtra 49 che. "se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai soiMdiyacalanA" san ! zrotrandriya yasanA me pramANe Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 bhagavatI ndriyacalanA zrotrendriyacalaneti / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jaNaM jIvA soiMdie vaTTamANA' yat khalu yasmAtkAraNAt jIvA: zrotrendriye vartamAnAH 'soiMdiyapAoggAI' zrotrendriyamAyogyAni dravyANi 'soiMdiyattAe pariNAmemANA' zrotrendriyatayA-zrotrendriyarUpeNa pariNamayantaH 'soiMdiyacalaNaM caliMsu vA zrotrandriya calanAmacalan vA 'calaMti vA calissaMti vA' calanti vA caliSyanti vA 'se teNadveNaM evaM vuccai soiMdiyacalaNA 2' tat tenArthena evamucyate zrotrendriyacalanA 2 iti / 'evaM jAva phAseM diyacalaNA' evam anenaiva prakAreNa yAvat cakSurindriya-ghrANendriya-rasanendriyasparzanendriya calanA AlApaprakArazcettham 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai phArsidiyacalaNA 2 aba sUtrakAra indriya viSaya meM calanA sUtra kahate haiMse keNa?NaM bhate / evaM vuccaI loiMdiyacalaNA 2' he bhadanta! zrotrendriya calanA aisA nAma kisa kAraNa huA hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai-'jaMNaM jIvA loiMdie bamANA soidiyapAoggAI davyAisoiMdiyattAe pariNAmemANA soiM diyacalaNaM caliMsu vA, calaMti vA calissaMti vA he gautama ! jisa kAraNa se zrotrendriya meM vartamAna jIva zrotrendriya ke, prAyogya dravyoM ko zrotrendriya ke rUpa meM pariNamAte hue zrotrendriya calanA ko karate haiM-yaha calanA una jIvoM ne pahile bhI kI hai vartamAna meM bhI karate haiM aura Age bhI kareMge / 'se teNaTeNaM evaM vuccai soiMdiyacalaNA 2' isI kAraNa se aisI calanA kA nAma zrotrendriya calanA aisA huA hai ? 'evaM jAva phAsidiya calaNA' isI prakAra se cAhandriyacalanA, ghrANendriyacalanA aura rasanendriya calanA ke nAma hone meM kathana jAnanA cAhiye-isa viSaya meM nAma zArathI yu cha tanA uttaramA prabhu ke hai "jaM gaM jIvA soiMdie vaTTamANA soiMdiyAMpAogagAI dabAI soiMdiyattAe :pariNAmemANA soIdiyacalaNANaM caliMsu vA caMti vA calissaMti vA" gautama ! 2 rathI zrotrendriyamAM rahenArA cha zrotraIndriyanA prAgya drane zrotraIndriyanA rUpamAM pariNamAvatA zrotraIndriya calanA kare che. A calanA te jIe bhUtakALamAM karI hatI. vartamAna kALamAM kare che ane bhaviSya mA 42ze. "se teNadveNaM eva vuccai soidiyacalaNA(2)" te kAraNathI AvI calanAnuM nAma zrotra Indriya calanA e pramANe thayuM che. "evaM jAva phAsiMdiyacalaNA' me rIte yakSu ndriya sanA,prA ndriycalaNa ane rasanA Indriya calanAnA nAme thavAnA saMbaMdhamAM samajI levuM. mA viSayamA mAtA5 2 mA prabhArI cha. "se keNaTeNaM bhaMte ! evaM' vucai Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za017 u0 3 sU0 2 calanAsvarUpanirUpaNam 445 goyamA ! jaNaM jIvA phAsidie vaTTamANA phAsidiyapAoggAI davAI phAsiMdiyattAe pariNAmemANA phAsidiSacalaNaM caliMsu vA calaMti vA calisati vA se teNaTeNaM evaM bucA phAsidiyacalaNA 2' AdyantayoH zrotrendriyasparzanendriyacalanayorAlApakakaraNAt madhyasthitacakSurindriyaghrANendriyarasanendriyacalanAnAmapyAlApakAH kartavyA iti / indriyacalanAM marUpya yogacalanAM jJAtuM praznayanAha'se keNaTeNaM' ityAdi / 'se keNadveNaM bhaMte !' tat kenArthena bhadanta ! 'evaM vuccai magajogavaLaNA' evamucyate manoyogacalanA manoyogasya manasAcalanA mana:mAyogyapudalAnAM manorUpatayA pariNamane vyApAra manoyogacalanA etAdRzanAma etasyAH kathamiti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! AlApaprakAra aisA hai-se keNaSTeNaM bhate evaM vuccai phAsidiya calaNA 21 goymaa| jeNaM jIvA phAsidie vaTTamANA phAsidiyapAogAI davAI phAsidiyattAe pariNAmemANA phAsidiyacalaNaM caliMsu vA calaMli vA calissaMti vA se teNaSTeNaM evaM buccA phAsidiyacalaNA 21 isa prakAra se hamane Adi aura anta kI indriyoM ke ye do AlApaka karake dikhalA diye haiM-so bIca kI cakSu, prANa aura rasanA indriyoM ke calanAoM ke bho AlApaka isI prakAra se kara lenA cAhiye / ara gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNaTeNaM mate! evaM cuccaimaNajogacalaNA? he bhadanta | manoyogacalanA isa prakAra ke nAma hone kA kyA kAraNa hai ? mana kI calanA-manAprayoga pudgaloM kA manorUpa se pariNamane meM jo vyApAra hai usakA nAma bhanoyoga calanA hai to aisA phAsiMdiyacalanA(2) 1 goyamA ! je NaM jIvA phAsidie vaTTamogA phAkhidiyapAyoggAI davAI phAsiMdiyattAe pariNAmemANA phAsidiyacalaNaM caliMsu vA calati vA, calirasatti vA se teNadeNaM evaM vuccai phAsiMdiyacalaNA(2)" mA rIte pahelI ane chellI e be IndriyonA A be AlApake ahiM batAvyA che. tevI ja rIte cakSu Indriya ghANa Indriya ane rasanA Indriya e traNe indriyanI calaNAonA AlApake paNa samajI levA. va gautama svAmI prabhuna ga pUche cha / "se keNadveNaM bhaMte ! evaM buccai maNajogacalaNA" 8 bhagavan ! bhanAyoyanA se prabhArI nAma thavAnuM zuM kAraNa che? mananI cavanA-manA pudgalanuM mana rUpathI pariNamAvatA je vyApAra karAya che. tenuM nAma maneyegacalanA che. AvuM nAma tenu ma yucha 1 mA prazna uttama pra cha , 'jaM gaM Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 bhagavatI 'jaM NaM jIvA maNajoe caTTamANA' yat khalu jIvAH manoyoge vartamAnA 'maNajoga oggA davvAI' manoyogapAyogyAni dravyANi 'magajogattAe' manoyogatayA 'pariNAme mANA' pariNamayantaH 'maNajogacalaNaM carlisu' manoyogacalanAmacalan vA 'calaji vA calissaMti vA' calanti vA caliSyanti vA 'se teNaTTeNaM jAtra maNajogacalaNA' tat tenArthena yAvat manoyogacalaneti nAma bhavatItyarthaH / manoyogatradvacoyogAdi jJAtavyaM tatrAha - ' evaM vaijogacavaLaNA tri' evam manoyogacakranAvat vacoyogavalanApi jJAtavyA evaM kAyajogacalaNA vi' evaM kAyayogacalanApi - manoyogacalanAvad vacoyogacalanA kAyayogacalanApi jJAtavyA / AlApamakAratha svayameva UhanIyaH || sU0 2 // nAma isakA kyoM huA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'jaMNaM jIvA jhaNajoe baTTamAgA' jisa kAraNa se manoyoga meM vartamAna jIvoM ne manojogapAoggAI davbAI saNajogattAe pariNAmemANA maNajogacalaNA calie vA, calati vA calistaMti vA' manoyoga prAyogya dravyoM ko manoyogarUpa se pariNAmAte hue manoyoga ko pahile kiyA hai, aba bhI ve use karate rahate haiM, tathA bhaviSyat kAla meM bhI ve use kareMge / 'se teNDeNa jAba maNajogacalagA' isa kAraNa he gautama / isa calanA kA nAma manoyoga calanA aisA huA hai| 'evaM vaha jogacalaNA vi' manoyogacalanA ke jaisA vacanayogacalanA aura 'evaM kAyajogacalaNA vi' isI prakAra kAyajogacalanA bhI jAna lenA cAhiye / isa viSaya ke AlApa prakAra apane Apa hI samajha lenA cAhiye || sU0 2 // jIvA magajoe vaTTamANA" bhanoyogamAM raDelA kuvAo ne arathI "maNajogapAogAI dabAI, maNajotattAe pariNAmemANA maNajogacalaNA, caliM vA, calaMti vA calissaMti vA" bhanoyoga Ayogya dravyAne manoyoga3pathI prishumAvatA pahelA bhUtakALamAM maneyAga karyAM hAya, vatamAna kALamAM tene kare che. tebhana aviSya AjamAM pazu tethe tene uraze. "se teNTTeNaM jAva maNajoga rahaLA" te kAraNathI huM gautama A calanAnuM nAma manAyeAga calanA e prabhASe thayu che. "eva vaijogacalaNA vi" bhanoyoga yavanAnI bhAI vayana yoga vyasanA "evaM kAyajogacalaNAvi" bhane Ayayoga yalanA pazu samala devI. A viSayane AlApanA prakAra pAte ja samajI leveA. // sUtra. 2 / / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 3 sU0 3 sevegAdidharmasvarUpanirUpaNam 447 itaH pUrva calanAdharmaH sabheda uktA ataHparaM saMvegAdi dharmAn phalato'bhidhAtumAha-'aha bhaMte ! saMvege' ityAdi / mUlam-aha bhaMte! saMvege nivvae gurusAhammiyasussU. saNayA AloyaNayA niMdaNayA garahaNayA khamAvaNayA suyasahAyayA viulamaNayA bhAve apaDibaddhayA viNivaDaNayA vivitta sayaNAlaNasevaNayA, soiMdiyasaMbare jAva phAsidiyasaMvare jogapaccakkhANe sarIrapaccakkhANe kasAyapaccakkhANe saMbhogapaJcakkhANe uvahipaccakhANe bhattapaccaknANe khamAvirAgayA bhAvasacce jogasacce karaNasacce maNasamannAharaNayA vaisamannAharaNayA kAyasamannAharaNayA kohavivege jAva micchAdaMsaNasallavivege NANasaMpannayA daMsaNasaMpannayA carittasaMpannayA, veyaNaahiyAsaMNayA mAraNaMtiyaahiyAsaNayA, ee NaM bhaMte! payA kiM pajavasANaphalA pannattA samaNAuso ? goyamA! saMvege nivvae jAva mAraNAMtiyaahiyAlaNayA ee NaM payA siddhipajavatANaphalA pannattA lamaNAulo! sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti jAva viharai ||suu03|| sattarasame lae taio uddeso smtto| _chAyA--atha bhadanta ! saMvegaH nirvedaH gurusAdhArmikazuzrUNatA AlocanatA nindanatA gahaNatA kSamApanatA zrutasahAyatA vyupazamanatA bhAve' aprativaddhatA vinivartanavA viviktazayanAsanasevanavA zrotrendriyasaMvaro yAvat sparzanendriya saMvaraH yogapratyAkhyAnam , zarIramalyAkhyAnam kaSAyapratyAkhyAnam , saMbhoga matyAkhyAnam , upadhipatyAkhyAnaM bhaktamatyAkhyAnaM kSamAcirAgatAbhAvasatyaM yogasatya karaNasatyaM mana samanvAharaNatA va samandAharaNatA kAyasamanbAharaNatA krodhaviveko yAvat mithyAdarzanazalyavivekaH jJAnasaMpannatA darzanasaMpannattA cAritra Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 bhagavatI sUtre saMpavatA vedanAdhyAsanatA mAraNAntikAdhyAsanatA etAni khalu bhadanta ! padAni kiM paryavasAna phalAni prajJaptAni zramaNAyuSman ? gautama | saMvego nirvedaH yAvat mAraNAntikAbhyAsanatA etAni khalu padAni siddhiparyavasAnaphalAni prajJatAni zramaNAyuSman tadevaM bhaddanta ! tadevaM bhadanta / iti yAvad viharati || 3 || saptadazake zatake tRtIyodezaH samAptaH TIkA - - ' aha bhaMte !' atha bhadanta ! 'saMvego' saMvegaH- saMvejanaM saMvego mokSAbhilASaH 'nivveSa' nirvedaH saMsAraviraktatA gurusAhammIyasurasUlaNayA' gurusAdharmika zuzrUpaNatA guruNAM dIkSAcAryANAm sAdharmikANAm ekasamAcArIyAM sAmAnyasAdhUnAM zuzrUSaNatA saiva gurUsAdharmikapaNatA 'AloyaNayA' AlocanatA A - abhividhinA sakaladoSANAM locanA guruNAmagre prakAzanA AlocanA Aloca AlocanatA tathA 'niMdaNayA' nindanatA nindanam Atmanaiva Atmado isa prakAra sabhedacalanA dharma ko kahakara aba sUtrakAra saMvegAdi dharmo ko phala sahita prakaTa kahate haiM-'ahabhaMte! saMveganivvee guru sAhammiya sussU saNayA AloyaNayA' ityAdi / TIkArtha - - isa sUtra dvArA gautamane prabhu se pUchA hai ki jo saMvega Adi pada haiM ve sArthaka hai yA nirarthaka hai - isakI ArAdhanA kA antima phala jIva ko prApta hotA hai / 'ahamate ! saMvege' he bhadanta ! mokSAbhilASarUpa jo saMvega hai, nivve' saMsAra se viraktatA rUpa jo nirveda hai, 'gurusAhammIyasurasaNayA' dIkSAcArya' dIkSAcAryarUpa gurujanoM kI aura eka samAcArivAle sAmAnya sAdhujanoM kI sevA rUpa zuzrUSaNatA, 'AloyaNayA' sakala doSoM ko guru ke samakSa prakAza karanA, 'niMdaNayA' apane doSoM ko apane A rIte bheda sahita calanA dharmane khatAvIne have sUtrakAra lasahita sarvagADhi dharmAMne pragaTa kare che - "aha bhaMte ! saMveganivve gurusAhammiyasurasUsaNayA AloyaNayA" ityaahi-TIkA--mA sUtra dvArA gautama svAmIe prabhune evu* pUchyuM' keje savega vigere pada che te sArthaka che. ke nirarthaka che ? tenI ArAdhanAnu antima isa bhavane zuM bhaje che ? " aha bhaMte ! saMvege" he labhavan mokSanI alisASA 35 ne saMvega hai, "nivvee" sa'sArathI virastatA ithI ? nirveha che, guru sAhammiya sussUsaNayA ' hIkSAyArya35 gunnAnI bhane ! sabhAyArIvAjA sAmAnya sAdhunAnI sevA3ya zuzrUSaNutA "AloyaNA" gu3nI samakSa saghaNA hoSa pragaTa 42vA "niMdaNayA" potAnA hoSonI pote 4 niMhA izvI Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 3 0 3 saMvegAdidharmasvarUpanirUpaNam 449 pANAM parikRtsanam nindanameva nindanatA, 'garahaNayA' garhaNatA-gahaNam gurusamakSamAsmadoSoddhAvanam , garhaNameva garhaNatA 'khamAvaNayA' kSamApanatA-parasyAsantoSavataH kSamAsaMpAdanam 'suyasahAyayA' zrutasahAyatA zrutameva sahAyo yasyAsau zrutasahAyaH, tadbhAvastattA, yadvA zruvasya zAstrasya sahAyatA-abhyAsaH zrutasahAyatA zrutAbhyAsa ityarthaH 'viumamaNayA' vyupazamanatA yA parasmin krodhAt nivartayati sA krodhatyAgarUpetyarthaH 'bhASe appaDibaddhayA' bhAve'pratibaddhatA bhAve hAsyAdau amatibaddhatA-anubandhatyAgaH hAsyAdiviSayakAgrahaparivarjanamityarthaH 'viNivaraNayA' vinivartanatA asaMyamasthAne yo vinivartanam vinivartanameva vinivartanatA 'vivittasayaNAsaNasevaNayA' viviktazayanAsanasevanatA viviktazayanAsanA. nAm-ekAntavasatyAsanAnAM yA sevanayA-Asevanamiti viviktazayanAsanasevanA saiva viviktazayanAsanasevanatA strIpazupaNDakarahitaikAntavasatyAdisevanamiti. bhAvaH / 'soiMdiyasavare' zrotrendriyasaMvaraH zrInendriyasya zabdaviSaye uparamaNam Apa hI niMdA karanA, 'garahaNayA' gurusamakSa apane doSoM ko prakaTa karanA, khamAvaNayA' kSamApanatA-asaMtoSa yukta hue para ko kSamA denA, 'suhasahAyayA' zruta ko hI apanA sahAyaka mAnanA, athavA zruta kA abhyAsa karanA, "viusamaNayA" 'dUsare ke Upara krodha karane se apane Apa ko haTA lenA-arthAt dUsare ke prati krodha ke kAraNa milane para bhI krodha nahIM karamA, 'bhAve appaDibaddhayA' hAsyAdi bhAva meM anubaMdha kA parityAga karanA, arthAt hAsyAdi viSayaka Agraha kA chor3anA, "viNivaNayA" asaMthama ke sthAnoM se apane ko dUra rakhanA "vivikta sayaNAsaNasevaNayA" ekAntavasatiko aura Asana kA sevana karanA-arthAt strI pazu paNDakarahita ekAnta vasati Adi kA sevana karanA, "soiMdiyasaMvare" zrotrendriya ko usake viSayabhUta zabda se "garahaNayA" zu3 samIra pAtAnA ho yatA tathA 'khamAvaNayA' kSamApanA-asatASI bhane anya kSamA mA5vI "suyasahAyayA" zrutana 1 pAtAnu sahAya: bhAna athavA zrutanA maNyAsa 423 / "viusamaNayA" bIjAnI upara krodha karavAnuM kAraNa malavA chatAM paNa krodha karavAthI pite pitAne TIvI vA. bhAta bhI 52 435 na 42vA. "bhAve appaDivaddhayA" hAsya vigere bhAvamAM anubaMdha na kare. arthAt hAsyAdiviSayamAM Agraha na rAmavI. "viNivaTTaNayA" masayama sthAnAthI pAte (2 2. "vivittasayaNAsaNasevaNayA' sAnta sati bhane bhAsananu sevana 42: arthAta zrI 54 54 2ti-vAranI menta sati birenu sevana 42. "soiMdiya bha0 57 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 bhagavatIpatre zrotrendriyasaMvaraH 'jAva phAsidiyasaMvare' yAvat sparzanendriyasaMvaraH yAvatpadena cakSurghANarasanendriyANAM grahaNam , tathA ca indriyamAtrasya saMvaraH svasvavipayebhyo vinivartanamityarthaH / 'jogapaccakkhANe' yogapratyAkhyAnam-yogAnAM kRtakAritAnumatilakSaNAnAM manaHpravRti sAvadhavyApArANAm prANAtipAtAdipu pratyAkhyAnaM nirodhaH yogapratyAkhAnam / 'sarIrapaccakkhANe' garIramatyAkhyAnam zarIrasya pratyAkhyAnam AsaktiparivarjanazarIrapratyAkhyAnam sAgaraviSayakAsaktiparityAga ityarthaH 'sAyaparavAkhANe' kapAyapratyAkhyAnam kapAyAnAM krodhAdInAM pratyAkhyAnam tyAgaH saMbhogapaccakavANe' saMbhogapratyAkhyAnam samsaMkareNa straparalAmamIlanAtmakena bhogaH saMbhogaH ekamaNDalIkRtabhoktutvam etA zasaMbhogasya pratyAkhyAnaM jinakalpAvipratipattyA parihAraH saMbhogapratyAkhyAnam / ' uvahipaccakkhANe' upavigatyAkhyAnam-adhikopadhiparityAgaH yahA sarvathaiva haTAnA, "jAva phAsidiyavare" yAvat-hAni indriya ko usake viSaya se haTAnA, (yahA~ yAvat zabda se cakSu, bANa, rasanA ina indriyoM kA grahaNa huA hai) arthAt indriyamAtra ko apane 2 viSaya se haTAnA, "jogapaccakkhANe" kRta, kArita, anumati rUpa mana vagairaha yogoM ko sAvadhavyApArarUpa prANAtipAta Adi se alaga karanA, 'sarIrapaJcakkhANe' zarIra se Asakti kA tyAga karanA, 'kalAyapaccarakhANe' krodhAdi kapAyoM kA tyAga karanA, "saMbhogapaccakkhANe" sAdhuoM ke sAtha maMDalI meM baiThakara AhAra karane kA tyAga karanA, arthAt jinakalpAdi ko svIkAra kara isa saMbhoga kA tyAga karanA 'uhi paJca khANe' adhika upadhi rakhane kA tyAga karanA, yahA jinakalpa avasthA meM upadhi kA tyAga karanA, saMvare" zrIndriyana tanA viSayabhUta zamthI TAvI. "jAva phAsiMdiyasaMvare" yAvat 25zana driyane tanA viSayathA pAchI pApI-mahi yAvat zabdathI cakSu, ghANa, rasanA, e traNe Idri grahaNa thaI che. arthAt dareka chadriyana pAtapAtAnA viSayathI pAchI vAjavI. 'joga paJcakkhANe" tArita anumatirUpa mana vigere rogone sAvadya vyApArarUpa prANAtipAta vigerethI maan 42 // "sarIrapaJcakkhANe" zarIramA sAsatina tyAga 42 "kasAyapaccakkhANe" Apa vigere SAyonI sAsa 423 / "saMbhogapaccakkhANe" sAdhuonA eka samudAyamAM besIne AhAra karavAne tyAga kare. arthAta pAhina svArI2 mA savAganA tyAsa 42v| "uvahi paccakkhANe" vizeSa upadhi. vastrapAtra vigere ne rAkhavA arthAta jInakalpaavasthAmAM upadhine Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramayacandrikA TIkA za0 17 u0 3 sU03 saMvegAdidharmasvarUpanirUpaNam 451 upadhiparityAgo jinakalpe ' bhattapaccakkhANe' bhaktamatyAkhyAnam azanAdi syAgagrahaNam 'khamA kSamA-zAntiH krodhaparityAgaH 'virAgayA' virAgatA-rA. gyabhAvaH rAgadveSAdirAhityarUpA 'bhAvasacce' pAvasatyam zuddhAntaHkaraNatArUpam jogasacce' yogasatyam yogAH manovAkAyacyApArAH teSAM satyam avitathatvaM yogasatyam 'karaNasacce' karaNasatyam karaNaM-kriyate caraNasya puSTirananeti karaNam-uttaragumarUpaM piNDa vizuddhayAdikam tacca saptatisaMkhyakam , tathAhipiMDavisohi 4 samiI 5, mAvaNa 12 paDimA 12 ya iMdiyaniroho 5 / paDilehaNa 25 guttIo 3, abhiggahA 4 cetra karaNaM (70) tu // 1 // iti tatra satyam avitathya, yatanayA nirAlasyaM karaNasatyam 'maNasamannAharaNayA' manAsamanyAharaNatA manasaH samiti samyak anu iti svAvasthAnurUpeNa Ajiti maryAdayA AgamAbhihitabhAvAbhivyAptyA vA haraNaM saMkSepaNaM manAsamanyAharaNaM tadeva manAsamanyAharaNatA manasaH sthiratvApAdanamityarthaH evam-'vaisamanAharaNayA' vacaH samanyAharaNatA vacasaH sthiratApAdanam 'kAyasamannAharaNayA' kAyasamandAharaNatA kAyasya sthiratvApAdanam 'kohavivege' krodhavivekaH krodhaparityAga ityarthaH 'jAtra micchAdasaNasallavivege' yAnat mithyAdarzanazalyavivekA, atra yAvat 'virAgayA' rAgadveSa Adi ke sthAna rUpa vairAgya bhAva kA honA, 'bhAva. sacce' antaHkaraNa kI zuddhatA karanA, 'jogasacce mana vacana aura kAya ke vyApAroM se satyatA rakhanA 'karaNasacce caraNa kI puSTi karane vAle piNDa vizuddhi Adi rUpa uttara guNoM meM satyatA rakhanA 'maNasamannAha. raNayA' mana ko sthira rakhanA,-'vaisamannAharaNayA' vacana ko sthirarakhanA kAya samannAharaNayA' zarIra ko sthira rakhanA 'kohavi. vege' krodha kA tyAga karanA, yAvat-sAna se lekara mAyAmRSAvAda paryantoM kA tyAga karanA, isa prakAra krodha se lekara mithyAdarzanazalyA tyA 42ve| "virAgayA" 2, 3 vizeSanA tyA35 vairAya mA rAmavA. "bhAvasacce" mata:42 zuddhatA rAmavI. "jogasacce" bhana, kyana mana AyanA vyApA2-pravRttimA satyatA rAmavI. "karaNasacce" 424nI puSTi 421||nnaa vivizuddhi mA 35 utta2 guNemA satyatA rAmavI "maNasamanAharaNayA" mana thiR rAma'. 'vaisamannAharaNayA' kyanane sthira rAmapu, 'kAyasamannAharaNayA' zarI22 sthira rAmapu. "kohanivege" audhanA tyAga 42vI. cAvata mAnathI laIne mithyAdarzana zalya sudhInA aDhAra prakAranA pApasthAne Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre 452 padena mAnAdArabhya mAyAmRpAparyantAnAM grahaNam evaM ca krodhAdArabhya mithyAdarzanazalyAntAnAmaSTAdazapApasthAnAnAM prityaagH| 'NANasaMpannayA' jJAnasaMpannatA jJAnayuktatvam 'dasaNasaMpannayA' darzanasaMtannatA darzanavattvam 'carittasaMpannayA' cAritrasaMpannatA cAritravatvam ' veyaNahiyAsaNayA' vedanAdhyAsanatA kSudhAdi vedanAnAM sahanam mAraNaMtiyaahiyAsaNavA' 'mAraNAntikAdhyAsanatA kalyANamitrabuddhayA mAraNAntikopasargasahanamiti / 'ee NaM bhaMte !' etAni khallu bhadanta ! 'payA' padAni 'kiM pajjavasANaphalA' ki paryavasAnaphalAni antimakIdRzaphalamadAni 'pannatA' prajJaptAni 'samaNAuso' zramaNAyuSman ! he zramaNa ! bhagavan ! AyuSman ! vivekAdInAm uparoktAnAmante kIdRzaM phalaM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'saMvege nivvee jAva maraNaMtiyaahiyAsaNayA' saMveganido yAvat mAraNAntisAdhyAsanatA, iti 'eeNaM payA' etAni khalu padAni 'siddhipajjavasANaphaLA pannattA' nta 18 pApasthAnoM kA parityAga karanA 'NANasaMpannayA' jJAna saMpannatA-jJAna se yukta honA 'dasaNasaMpannayA' darzana yukta honA, 'caritta. saMpannayA' cAritrayukta honA, ceyaNaahiyAsaNayo' kSudhAdivedanAoM ko sahana karanA, 'mAraNaMtiyaahiyAlaNayA' kalyANakAraka mitra kI buddhi se mAraNAntika upasargoM ko sahana karanA, 'ee NaM samaNAuso bhaMte ! payA'he zramaNa AyuSman bhadanta ! ye pada pajjavalANaphalA' anta meM kaise phaloM ko denevAle hote haiM ? arthAt uparokta vivekAdika anta meM kaise phalavAle hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! saMvarga, nivee, jAva mAraNatiya ahiyAnaNayA' saMvega, niveda yAvat mAraNAntika adhyAsanatA paryanta jitane bhI ye pada hai, ve saba 'siddhipajjavatyAsa 42vI. "NANasaMpannayA" jJAna saMpannatA-jJAnI tha. "dasaNa saMpannayA" zanithI yukta '. "carittasaMpaNNayA" yAtrizIda mana. "veyaNaahiyAsa NayA" kSudhA-bhUma vigaire vahanAmA saDevI arthAta ta sahana 42vI. "mAraNaM tiyaahiyAsaNayA' yA 4124 bhitramuddhithI, bhArayAnti pani sahana 421 // "ee NaM samaNAuo bhaMte ! payA" zrama mAyuSyabhan mahanta mA 54 "ki pajjavasANaphalA" anta vANA saapnaa| hAya cha 1 arthAt jayarAta viveka vigere krodha aMte kevA phalavALA hoya che? tenA uttaramAM prabhu karyuM cha 4-" goyamA ! saMvege nivvee jAva mAraNatiyaahiyAsaNayA" saya, nirvega, yAvat mArAntika adhyAsanatA paryakta jeTalA A pade che te Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 17 u0 3 0 3 saMvegAdidharmasvarUpanirUpaNam 453 siddhiparyavasAnaphalAni prajJatAni ante siddhimadAni kathitAni pUrvatIrthaGkaraiH 'samaNAuso' zramaNa ! AyuSman ! he AyuSman ! gautama ! saMvegAdInAM caramaM phalaM mokSAtmakameva bhavatItyavadhAryamiti bhaavH| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / ti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti yad devAnupriyeNa AkhyAtam , tat evamevasatyameva, iti 'jAva' yAvat kathayitvA tato gautamo bhagavantaM vandate namasyati, vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan' viharai viharatIti |suu. 3 // ___ saptadazazatake tRtIyoddezakaH samAptaH / sANaphalA pannattA' anta meM siddhirUpa pada ko dete haiM aisA tIrthakaroM kA kahanA hai / he zramaNa AyuSman gautama ! saMvegAdikoM kI ArAdhanA kA antima phala ArAdhaka jIva ko mukti kI prApti honA hI hai, aisA nizcaya se jAno / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhate / ti jAba viharaI' he bhadanta ApadevAnupriya ne jo kahA hai vaha aisA hI hai-satya hI hai / he bhadanta ! Apa devAnu priyane jo kahA hai vaha aisA hI hai-satya hI hai| aisA kahakara gautama ne prabhu ko vandanA kI namaskAra kiyaa| vandanA namaskAra kara ke phira ve saMyama evaM tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // 0 3 // tRtIya uddezaka samApta madhA "siddhipajjavasANaphalA paNNattA' ma siddhi3pA 5 maapnaa| che. evuM tIrthakara bhagavAnanuM kahevuM che. te zramaNa AyuSpad gautama! saMvega AdinI ArAdhaka jIvane muktinI prApti thavI teja che. e pramANe nizcayathI Q! "sevaM bhate / sevaM bhaMte ti jAva viharai" sazapan mA5 devAnupriye A viSayamAM je kathana karyuM che, te temaja che. arthAt satya ja che. he bhagavana Apa devAnupriye je kahyuM che te yathArtha ja che. arthAta te saghaLuM temaja che. A pramANe kahIne gautama svAmIe prabhune vandanA karI namaskAra karyA vandanA namaskAra karIne te pachI bhagavAn gautama svAmI ta5 ane saMyamathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAne sthAne virAjamAna thaI gayA. che sa 3 che trIjo uddezaka samApta che Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 - bhagavatIsace atha caturtho dezakA prArabhyate / tRtIyodezake ejanAdikA kriyA kathitA caturtho dezake'pi kriyaiva kathyate, ityevaM saMvandhena AyAtasyAsya caturthoddezakasyedamAdimaM sUtram-'teNaM kAleNe' ityaadi| mUlam-teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe nayare jAva evaM kyAsI asthi gaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjai haMtA atthi| sA bhaMte! kiM puTTA kanjai, apuTThA kajjai ? goyamA! puTThA kajjai no apuTThA kajjai evaM jahA paDhamasae chahuddesae jAva No aNANupuvvi kaDA ti vattavvaM siyaa| evaM jAva vemANiyANaM navaraM jIvANaM egidiyANaM ra nivAghAeNaM chadisaM vAghAyaM paDucca siya tidisi siya caudisiM siya paMcadisi sesANaM niyamA chdisiN| asthi NaM bhaMte! jIvANaM susAvAeNaM kiriyA kajjai ? haMtA asthi| lA bhaMte! kiM puTThA kajjai apuTThA kajjai ? jahA pANAivAeNaM daMDao evaM mulAbAeNa vi evaM adinnAdANeNa vi, mehuNeNa vi pariggaheNa vi, evaM ee paMca daMDagA 5 / jaM samayaM paM bhaMte! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjai sA bhaMte! kiM puTThA kajjai apuTThA kajjai? evaM taheva jAva kttavvaM siyA jAva vemANiyANaM evaM jAva pariggaheNaM evaM ete vi paMca daMDagA 10 / dese NaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjai, evaM ceva jAva pariggaheNaM evaM ete vi paMca dNddgaa15| jaM paesaM NaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAeNaM Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyazcandrikA TIkA za0 17 30 4 sU01 prANAtipAtAdikriyAnirUpaNam 455 kiriyA kajjai sAbhaMte! kiM puTA kajjai evaM taheva dNddo| evaM jAva pariragaheNaM 20 / evaM ee basi daMDagA ||suu01|| ___ chAyA-tasmin kAle tasmin samaye rAjagRhe nagare yAvat ekmavAdIta , asti khalu bhadanta ! jIvAnAM mANAtipAtena kriyA kriyate ? inta asti / sA bhadanta ! ki spRSTA kriyate aspRSTA kriyate ? gautama ! spRSTA kriyate no aspRSTA kriyate ! evaM yathA prathamazatake SaSThoddeza ke yAvat no anAnupUrvIkRtA iti vaktavyaM syAt evaM yAvat vai nAnikAnAm navaraM jIvAnAme kendriyANAM ca niyAghAtena paidizaM ASAtaM pratItya syAt tridizam syAt caturdizam syAt paJcadizam zeSANAM niyamAt paDdizam / asti khalu bhadanta ! jIvAnAM mRpAvAdena kriyA kriyate / hanta, asti / sA bhadanta ! kiM rapRSTA kriyate aspRSTA kriyate yathA pANAtipAtena daNDakaH / evaM mRyAvAdenApi / evamadattAdAnenApi / maithunenApi parigraheNApi / evamete paJcadaNDakA: 5 / yasmin samaye khalla bhadanta ! jIvAnAM mANAtipAtena kriyA kriyate sA bhadanta ! kiM spRSTA kriyate aspRSTA kriyate ? evaM tathaiva yAvat vaktavyaM syAt yAvat vaimAnikAnAm evaM yAvat parigraheNa evamete. 'pi paJcadaNDakAH 10 / yasmin deze khala bhadanta ! jIvAnAM prANAtipAtena kriyA kriyate, evameva yAvat parigraheNa evaM ete'pi paJcadaNDakAH 15 / yasmin pradeze khalu bhadanta ! jIvAnAm prANAtipAtena kriyA kriyate sA bhadanta ! kiM spRSTA kriyate, aspRSTA kriyate ? evaM tathaiva daNDakA, evaM yAvat parigraheNa 20 / vaem ete viMzatirdaNDakAH // 90 1 // cauthe uddeze kA prAraMbha tRtIya uddeze meM ejanAdika kriyAoM ke sambandha meM kathana kiyA gayA hai / ila caturtha uddeze meM kriyAoM ke viSaya meM kathana honA haiataH isI sambandha se isa caturtha uddeze kA mArambha huA hai| 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' ityAdi / cethA udezAne prAraMbha trIjA udezAmAM ejanAdi kriyAonA saMbaMdhamAM kathana karavAmAM AvyuM che. A cethA udezAmAM paNa kriyAonA viSayamAM ja kathana karavAmAM Avaze jethI A saMbaMdhane laIne A cethA uddezAne prAraMbha karavAmAM Ave che. . "deNaM kAleNaM teNaM samaeNaM" ityAdi Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre ___TIkA-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNa' tasmin kAle tasmin samaye 'rAyagihe nayare rAjagRhaM nagaram 'jAba eva kyAsI' yAvadevaM-vakSyamANaprakAreNa avAdIt atra yAvatpadena 'guNasilae veie sAmI samosaDhe ityArabhya 'paMjaliuDe' ityantaH sarvo'pi sandarbho'nusmaraNIyaH, kimavAdIttatrAha-asthi NaM maMte !' ityAdi / 'asthi NaM bhaMte !' asti khalu bhadanta ! 'jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjai' jIvAnAM prANAtipAtena kriyA kriyate prANAtipAtaH pANinAM virAdhanam tena mANAtipAtakaraNena kriyA kriyate- bhavati vadyate iti yAvat , prANAtipAtena prANinAm azupA kriyA samutpadyate ityevapasti kimitimA, bhagavAnAha-'haMtA' ityAdi / 'haMtA asthi' hanta asti he gautama ! prANAtirAtakaraNena jIvAnAM kriyA bhavatyeveti bhaavH| 'sA bhaMte ! kiM puTA kajjai apuDA kajjaI' sA kiM spRSTA kriyate bhavati aspRSTA vA kriyate bhavatIti praznA, bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'puTThA kajjai no apuTThA kajjaI' spRSTA kriyate no TIkArtha--'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' usa kAla meM aura usa samaya meM 'rAyagihe nayare jAva evaM bayAsI' bhagavAn gautamane yAvat isa prakAra se pUchA 'asthi NaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA. kajjA' he bhadanta ! jIva prANAtipAta dvArA kriyA kI jAtI haiM arthAt karma baMdhate haiM ? haMtA asthi' hAM gautama ! jIva prANAti pAta dvArA kameM bAMdhate haiN| 'sA bhaMte / kiM puTThA kajjA apuTThA kajjaI' he bhadanta ! vaha kriyA-karma jise jIva prANAtipAta dvArA karate haiM-vaha spRSTa huI karate haiM-yA aspRSTa huI karate haiN-'goymaa| puTThA kajjai, no apuTI kajjaI' 214--"teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM" aNamA bhane ta samayamA "rAyagihe nayare jAva evaM vayAsI" 224 nagaramA mazavAnanu samasa thayuM. bhagavAnanuM Agamana sAMbhaLIne pariSada teonA darzana ane vaMdanA karavA mATe AvI. bhagavAne dharma dezanA ApI. te pachI bhagavAnane vaMdanA namaskAra karIne pariSada pita pitAnA sthAne pAchI gaI tyAra pachI bhagavAnanI 5yupAsanA 42di gautamasvAmI samapAna mA prabhArI pUcyU. "asthi NaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA chajjai" te samapan ! 71 prAtipAta dvArA liyA-mAma mAMdhe cha 1 "haMtA atthi' hA gautama! 4 prAtipAta dvArA 4manA ma sAdhe che. "sA bhaMte ! kiM puTThA kajai apuTThA kajjai" he bhagavana ! te kriyA-karma jene jIva prANAtipAta dvArA bAMdhe che. te pRSTa thaIna 43 che. hai aYSTa thana cha 1 goyamA! puTThA kajjai no apuDhA Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u04 sU01 prANAtipAtAdikriyAnirUpaNamU 457 aspRSTA kriyate yA kAcanakriyA bhavati sA sarvApi AtmapradezasaMbaddhaiva bhavati no asaMvaddhA bhavatIti bhAvaH 'evaM jahA paDhamasae chaTThaddesae jAva No gaNANupunvikaDA tti vattavyaM siyA' evaM yathA prathamazate paSThodezake yAvat no anAnupUrvIkRtA iti vaktavyaM syAt prathamazatake SaSThoddezake'pi 'jAva nivAghAeNa' ityaadi| pATho labhyate tatra 'jAva' iti yAvat , ana yAvatpadena vivakSitapAThaH saMgrAhyaH, tathAhi-'sA bhate / ki zrogADhA kajjai agogADhA kajjai ? goyamA ! ogADhA kajjai no aNogADhA kajjai. evaM aNaMtarogADhA kajjai no paraMparogADhA kajjai / sA maMte ! aNu kajai vAparaM kanjai ? goyamA ! aNu pi kajjai vAyaraMpi kajjai sA bhaMte ! ki uI kajjai tiriyaM kajjA, ahe kajjai goyayA / uDupi kajjai tiriyaSi kajjai bahe vi sajagai / sA bhaMte ! ki AI kajjai majjhe kajjai aMte kajjA ? goyamA ! AiMSi kajjai majjhe vi kajjai aMte vi kanjai / sA bhaMte ! kiM savisae kajjai avisae kajjai ? goyamA ! sacisae kajjai no avisae kajjai nivAdhAeNaM chaditi, AghAyaM pahucca siya tidisi siya caudisiM siya paMcadisi / sA maMte ! kiM kaDA kajjai akaDA kajjai ? goyamA kaDA kajjai no akaDA kasjada / sA bha! kiM attakaDA kajjai parakaDA kajjai ? goyamA ! attakaDA kajjai No parakaDA kajjai no tadubhayakaDA kajjai / sA bhaMte ! kiM ANupunikaDA kannai aNANupucikaDA kajjai ? goyamA ! ANupubdhikaDAkajjai no agANupucikaDA kajjai jAyakaDA, jAya kajnai, jAya kajjissai sannA sA ANupundhikaDA kajjai no aNANupucikaDA ti battavvaM siyA' ityantaH sando'na anusandheyaH / asya vyAkhyA mathamazatakasya SaSThoddezake dvinIyasUtrastha matkRtAyAM prameyacandrikATIkAyAM draSTavyam / evaMjAba vemANiyANa' he gautama ! vaha spRSTa huI kI jAtI hai aspRSTa huI nahIM kI jAtI hai| 'evaM jahA paDhamalae chaThuddesae jAva aNANupucikaDA tti vatta liyA' ityAdi saba kathana jaisA ki prathala zataka ke chaThe uddeze meM kahA gayA hai vaisA hI yahAM para kaha lenA cAhiye, yAvat vaha kriyA anukramase hotI hai| anukrama ke vinA nahIM hotI hai| evaM jAva vemA. kajjai" gautama ! yA 28 thAne 42rAya cha. 2YSTa thAne 42pAmA mAtI nathI "eva jahA paDhamasae chaThuddesae jAva No aNANupuvikatAtti vattavya siyA" vigere saghaNu 4thana paDeTA zatanA 7848 dezAbhAvIrIta kahevAmAM AvyuM che tevI ja rIte ahiyAM paNa samajavuM. yAvat te kriyA manubhathI thAya che. anubha vinA thatI nathI. "evaM jAva vemANiyANaM" bha058 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 bhagavatIsUtre evaM yAvad vaimAnikAnAm sAmAnyajIvaviSaye prANAtipAtena kriyA bhavatIti yathA kathitaM tathaiva vaimAnikaparyantacaturvizatidaNDake jIvaviSaye ca boddhavyam 'navaraM jIvANaM egidiyAgaya divyAdhAeNaM chahisi vizeSastu jIvanAmekendriyANAM ca nivyAghAtena paidizam jIyAnAM samuccayAnAs ekendriyANAM ca vyAghAtAbhAve niyamataH paTsapi dizu prANAtipAtena kriyAbhavati vAghAyaM pahacca siya vidisiM' vyAghAtaM pratItya sthAna tridizim vyAghAne sati bhidizyeva kriyA bhAti siya caudisi syAt caturdizam 'siya paMcadimi' syAt paJcadizam / vyAghAtAbhAve sati ekendriyANAM jIvAnAM ca niyamataH paravapi nikSu prANAtipAtena kriyA bhavati vyAghAte sati tu yatra yatra vyAghAtastaM taM parityajya zepadizAsu prANAtipAtena kriyA bhavati yadi ekadizi vyAghAto bhavet tadA paMcadizi kriyA jAyate, yadi digadaye vyAvAta tadA caturdikSu mANAtipAtena kriyA yadi dikatraye vyAghAtastadA tridikSu kriyA vyAdhikavyAghAtAmAvAda yadi na kutrApi vyAghAtastadA niyamataH pasu dikSvapi prANAtipAtena kriyA jAyate itibhAvaH / vyAdhAvastu vidikSu vyAghAta: alokastathA ca dikoNe'vasthito jIvo bhavati tadA tasya dinaye alokavyAptatayA zepaditraye eva prANAtipAtena kriyA jAyate yadA yatra digdvaye alokaH sadA caturdikSu kriyA syAta yadA tu ekatrai vyAghAtastadA zepapaJcadikSu kriyA, yadA tu jIvaH madhye'vasthito bhavati sAmAnyataH prativandhakasya alokasyAbhAvAt tadA paTNiyA NaM' isI prakAra yAvat vaimAnikoM taka jAnanA cAhiye / 'navaraM, jIvANaM egidiyANaya nivAghAeNaM chadilli vAghAyaM paDDucya siyatidisi siya caudimi siya paMcadisi sesANaM niyamA chAddati' parantu vizepatA aisI hai ki jIva aura ekendriya pratibandha ke binA chahoM dizAoM se Aye hue karma paramANuoM kA bandha karate haiM aura yadi pratibandha ho to kadAcit tIna dizA se, kadAcit cAra dizA se aura kadAcit pAMca dizA meM se Aye hue karma pudgagaloM kA yandha karate haiN| zeSa jIva zatarnu 4yana yAvat vaimAnisa sudhA sama pu"navaraM jIvANaM egediyANa ya nivAghAeNaM chabisa vAdhAyaM paDucca siya tidisi siya caradisiM, siya paMvadisi sesANaM niyamA disiM" 52'tumA vizeSatA mevI zata che ke jIva ane ekendriya pratibaMdha sivAya e dizAothI AvelA karma paramANuMone baMdha kare che. ane je pratibaMdha hoya te kadAcita traNa dizAthI ne keIka vAra cAra dizAthI temaja kaIka vAra pAMca dizAthI AvelA karma paramANuone baMdha kare che. ne bAkInA jIva chae dizAthI Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u04 sU01 prANAtipAtAdikriyAnirUpaNam 459 svapi dikSu kriza bhavati / 'sesANaM niyamA chahisiM' zeSANAM niyamataH paTdizam zeSANAm vyAghAtAbhAvena lokamadhyasthitAnAM niyamataH SaTsvapi dikSu mANAtipAtena kriyA bhavati iti / 'asthi NaM bhaMte ! jIvANaM musAvAeNaM kiriyA kajjai' akhi khalu bhadanta ! jIvAnAM mRpAvAdena kriyA kriyate mRSAvAdena jIvAnAm kriyA bhavati / kimiti praznaH, bhagavAnAha-'haMtA' ityAdi / 'haMtA asthi' hanta, asti mRSAvAdena jIvAnAM kriyA bhavatyeveti bhAvaH / 'sA bhaMte ! kiM puTThA kajnaI apuTThA kajjai' sA kriyA bhadanta ! spRSTA kriyate'spRSTA vA kriyate iti prshnH| bhagavAnAha-'jahA' ityAdi / 'jahA pANAivAeNaM daMDao evaM musAvAraNa vi' yathA prANAtipAtena daNDakA evaM mRpAvAdenApi mRpAvAdena yA kriyA kriyate sA spRSTaiva kriyate no aspRSTA kriyate yathA prANAtipAtamAzritya SaSThoddezakasya prakaraNam smAritaM tathaiva mRpAvAdamAzrittyApi tatratyaM sarvameva prakaraNamihApi jJAtavyamiti bhAvaH / evaM adinAdANeza vi' evamadattA. dAnenApi daNDako bhaNitavyaH, evaM mehuNega vi' evaM maithunenApi maithunenApi evameva prANAtipAtakadeva daNDako bhaNitavyaH pariggahega vi parigraheNApi evameva daNDako bhaNitavyaH / evaM ee paMcadaMDagA' evam ete paMcadaMDakAra evamuktena prakAreNa ete mANAtipAtAdArabhya parigrahAntAH paJcadaNDakA bhavanti 5 / 'ja chahoM dizAoM meM le Aye hue karmapudgaloM ko grahaNa karate haiM aisA niyama hai| 'asthi NaM bhaMte jIvANaM musAvAeNaM kiM kiriyA kajjai' he bhadanta! jIvoM ke kyA mRSAvAda se karma kA bandha hotA hai ? 'haMtA asthi' hA, gautama ! jIvoM ke mRSAMvAda le karma kA pandha hotA hai / 'sA bhaMta! ki puTThA kajjaha, apuTTA phajjai' he bhadanta ! vaha kameM spRSTa huA baMdhatA hai yA aspRSTa humA baMdhatA hai ? "jahA pANAhavAeNaM daMDao, evaM musAvA. eNa vi evaM adinAdANeNa vi mehuNeNa vi, pariggaheNa ghi, evaM ee paMcadaMDagA 5' he gautama | isa lambandha meM jaisA kathana prANAtipAta mAtA pugatAna ghaDaya 42 cha. savA niyama cha. "asthi NaM bhne| jIvANa musAbAraNa kiriyA kajjai" samapanna bhRSAvA thI 7vA zu' bhanA madha thAya che ? "haMtA atyi" hai| gautama! bhRSApAyI manAmadha thAya che. "sA bhaMte ! ki pudvA kajai apuTThA kajjai" u sagavan ta bhanI madha spRSTa 42 thAya cha 1 YSTa ne thAya cha ? "jahA pANAivAeNaM daMDao, evaM mukhAvAraNa vi evaM adinnAhANeNa vi mehuNeNa vi, parigaheNa vi evaM ee paMva daMDagA"5, 7 gautama! mA samayamA vI zatarnu thana prANAtipAta daMDakathI kahevAmAM AvyuM che, eja rItathI mRSAvAda, adattAdAna, Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 bhagavatI ., , samayaM NaM bhaMte ' yaM samayaM khalu bhadanta ! ana dvitIyA vibhakteH saptamyA vyatyayaH karaNIyaH tathA ca 'yasmin samaye bhadanta / ' ityarthoM bhavati 'jIvANaM pANAvA. eNaM kiriyA kajjaI' jIvAnAm prANAtipAtena kriyA kriyate 'sA ki pudrA kannai apuTA kajjaI' sA ki spRSTA kriyate aspRSTA kriyate iti praznaH, bhagavAnAha-'evaM taheva jAva vattavvaM siyA evaM tathaiva yAvat vaktavyaM syAt , etramatraiva pUrva prANAtipAtakriyATIkAyAM saMgrahItam 'vattavyaM siyA' iti paryantaM sarvameva boddhavyam / kiyatparyantamityAha-'jAva vemANiyANaM' yAvad vaimAnikAnAm, iha yAvatpadena ekendriyajIvAdArabhya vaimAnikaparyantacaturviMzatidaNDa keSu tathA ca yathA sAmAnyajIvaprakaraNe 'yasmin samaye prANAtipAtena kriyA kriyate sA spRSTai kriyate no aspRSTA' ityAdikaM kathitaM tatsarva vaimAnikaparyantajIvadaNDaka se kahA jA cukA hai| usI prakAra kA kathana mRSAvAda daNDaka se bhI kaha lenA cAhiye-halI prakAra se adattAdAna, maithuna aura parigraha ke sambandha meM bhI daNDaka kAlenA cAhiye / isa prakAra se ye 5 daNDaka ho jAte haiM / 'ja samayaM NaM mate jIvAgaM pANAhavAeNaM kiriyA kajaha, lA mate ! kiM puSTA kajjA, apuSTA kajjaha' hebhadanta ! jIya jisa samaya prANAtipAta se kama kA vadha karatA hai usa samaya vaha spRSTa hue karma kA bandha karatA hai yA aspRSTa hue karma kA bandha karatA hai ? evaM taheva jAva vattavaM siyA, jAva vemANiyANaM evaM jAya pariggaheNaM, evaM ee vi paMca daMDagA 10' he gautama ! isa viSaya meM uttara pahile kahe gaye uttara ke jaisA hI jAnanA cAhiye / yAvat vaha karmadhandha anukrama ke vinA nahIM hotA hai anukrama se hI hotA hai| isI prakAra kA kathana yAvat vaimAnikoM taka ke karmabandha ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| mithana ane parizramanA saMbaMdhamAM paNa daMDaka banAvIne kahI levA. e rIte mA pAya hai| thAya che 'jaM samaya NaM bhate ! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA phajjai, sA bhaMte ! ki pudA kajjai, apudA kajjA" hai sAvana 2 samaye 4 prANAtipAtathI kamane baMdha kare che, te samaye te pruSTa thaIne kamane baMdha 42 cha, aSTa 22 mA madha 42 cha ? "evaM taheva jAva battavyaM siyA, jAva vemANiyANaM evaM jAna parigaNaM eva' ee vi paMca daMDagA" . gautama! A viSayamAM pahelA je pramANe kahevAmAM AvyuM che te pramANe uttara samajI le. yAvat te karma baMdha anukramathI spaSTa thAya che. anukrama vinA thatuM nathI. e ja kathana pramANenuM yAvat vaimAnike sudhInA karmabandhanA viSayamAM samajI levuM. yAvat parigrahathI je samaye Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 17 u04 sU01 prANAtipAtAdikriyAnirUpaNam 461 prakaraNe'pi bodhavyam / 'evaM jAva parigaheNaM' evaM yAvat parigraheNa, atra yAvat padena 'musAvAraNa vi adattAdANeNa vi evaM mehuNeNa vi' ityeteSAM grahaNaM bhavati mRSAvAdena yasmin samaye kriyA kriyate tasmin samaye sA kriyA kiM spRSTA bhavati ApRSTA veti praznaH, gautama ! tasmin samaye spRSTaica kriyA bhavati no aspRSTetyAdi sarva prakaraNAntaM bhagavara uttaraM vijJeyam 'evaM ee vi paMcadaMDagA' evamete'pi paJcadaNDakAH samagramAzritya prANAtipAtamRpAvAdAdacAdAnamaithunaparigrahaghaTitA ihApi paJcadaNDakA bharantIti 10 / prANAtipAtAdiparigrahaparyantAnAM pratyekaM vistaro vicAraH pUrvapadarzitarItyA svayameva karaNIyaH / samaye jIvAnAM mANAtipAtAdinA kriyA kriyate sA spRSTA bhavati no aspRSTA, iti vicArya ataH paraM dezamadezaviSaye prANAtipAtAdinA kriyA bhavati tadviSaye darzayitumAha-'ja deseNaM bhaMte !' ityAdi / 'jaM dese NaM bhaMte !' yasmin deze khalu bhadanta ! 'jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjai' jIvAnAM mANAtipAtena kriyA kriyate yasmin deze dezavibhAge jIvAnAM prANAtipAtAdinA kriyA kriyate tasmin deze kiM sA kriyA spRSTA bhavati aspRSTA vA bhavatIti gautamasya praznA, bhagavAnAha-evaM ceva' ityAdi / 'evaM cetra' evameva he gautama ! yathA samayamA zritya jIvAnAm mANAtipAtena spRSTaiva sA kriyA bhavati na tu aspRSTA sA tathA yAvat parigraha se jisa samaya jIva karma kA bandha karatA hai vaha spRSTa hue karma kA pandha karatA hai yA aspRSTa hue karma kA bandha karatA hai? to isakA uttara bhI aisA hI hai ki vaha spRSTa hue kama kA bandha karatA hai, aspRSTa hue karma kA bandha nahIM karatA hai ailA jAnanA cAhiye isa prakAra se bhI 5 daNDaka ho jAte haiM / 'je deleNaM ate! jIvANaM pANA. vAeNaM kiriyA kajjaha' he bhadanta ! jisa deza meM-kSetra meM jIva prANA. tipAta dvArA karma kA dhandha karatA hai vaha karma spRSTa hotA hai yA aspRSTa hotA ? 'evaM ceva-jAva pariggaheNaM ee vi paMcadaMDagA 16' he gautama! jIva karmanA baMdha kare che, te spaSTa thayela karmane badha kare che? athavA aspRSTa thaIne kamane baMdha kare che ? tene uttara paNa e pramANe che ke -kRSTa thayela karmane badha kare che, askRSTa thayela karmane baMdha karate nathI tama sabhA. mA zata sAnA 51 pAMya 64 mane cha " dese NaM bhave! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjaI" u san 2 dezamai-kSetramA 1 prANAtipAta dvArA karmane badha kahe che, te karma spaSTa thAya che? hai maspRSTa thAya cha ? "eva' ceva jAva pariggaheNaM ee vi paMca daMDagA 115" Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 bhagavatI bhavati ityAdi kathitaM tathaiva dezamAzrityApi jIvAnAM prANAtipAtena jAyamAnA kriyA spRSTaiva bhavati natya pRSTA, ityAdi vicAraH pUrvatradeva ihApi jJAtavyA 'jAva pariggaraNa' yAvat parigrahega yayA prANAtipAtena kriyA spRSTA bhavati no aspRSTA ityAdi tathA mRpAvAdAdattAdAnamaithunaparigrahairapi prakaraNaM dezAzrayeNa nirmAtavyam 'evaM ee vi paMca daMDagA' evamete'pi prAgAtipAtAdArabhya parigrahaparyanta paJcadaNDakAH dezaviSaye'pi bhavanti 15 / AH paraM pradezamAzrityAha'jaM paesaM gaM bhaMte !' ityAdi / 'jaM paesaM NaM maMte !' yasmin pradeze khalu bhadanta ! 'jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjaI' jIvAnAM prANatipAtena kriyA kriyate 'sA bhaMte ! ki puTTA kajjA apaTTA kamai ? sA kriyA bhadanta / ki spRSTA kriyate aspRSTA kriyate ? he bhadanta ! yasmin kSetrakabhAge pradeze jIvAnAM mANAtipAtena kriyA kriyate sA ki spRSTA kriyate aspRSTA kriyate ityAdi praznA, bhagavAnAha-evaM taheva daMDo' evaM tathaiva daNDakaH evaM zabdaH saMpUrNasyApi pUrvaprakaraNasya sUcakA tayAhi yathA samayadezau Azritya jIvAnAM prAgAtipAtena jAyamAnA kriyA kathitA tathA pradezamAzrityApi jIvAnAM mANAtipAtena kriyA viSa. isa sambandha meM bhI kathana pahile kiye gaye kathana jaisA hI jAnanA cAhiye / isa prakAra yahAM para bhI yAvat parigraha taka 5 daNDaka hote haiN| 'jaM paese NaM bhate ! jIvANaM pANAhavAeNaM kiriyA kajjai, sA mate! ki puThThA kajjaha, evaM taheva daMDao evaM jAva parigaheNaM 20' he bhadanta! jIva jisa pradeza meM prANAtipAta dvArA karma kA bandha karatA hai so vaha spRSTa hue karma kA vadha karatA hai yA aspRSTa hue karma kA bandha karatA hai ? isakA uttara dete hue prabhu kahate haiM ki he gautama ! isa sambandha meM bhI pUrvoktAnusAra uttara jAnanA cAhiye / aura aisA hI kathana pradeza gautama A viSayamAM paNa pahelA kahelA kathana pramANe saghaLuM kathana samajavuM e rIte ahiyAM paNa yAt parigraha sudhI pAMca * mana cha "ja paese NaM bhate! jIvANaM pANAivAerNa kiriyA kanjai sA bhate ki puTThA kajjai evaM taheva daMDao evaM jAva parigAheNaM20" 8 san 012 pradezamA prAtipAtathI manA madha kare che, te te spaSTa thaIne baMdha kare che? ke aspaSTa thaIne karmabaMdha kare che? tene uttara ApatAM prabhu kahe che ke-he gautama! A viSayamAM paNa pUrvokta uttara pramANe ja vAkya samajI levuM. ane e ja rItanuM kathana pradezane Azraya karIne yAvat parigraha dvArA thavAvALA karma baMdhanA viSayamAM Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u04 sU01 prANAtipAtAdini yAnirUpaNam 463 ye'pi sarve boddhavyam 'evaM jAva pariggaheNa' evaM yAvat parigraheNa atra yAvat padena mRpAvAdAdattAhAnamaithunAnAM saMgrahaH yathA prANAtipAtena dezaviSaye daNDakaH kathitastathaiva mRpAzadAyAzrayaNena pradezaviSaye'pi daNDako jJAtavyaH tatazca madezaviSaye'pi mAgAtipAtAdArabhya parigrahAntapaJcapadArthena pazcadaNDa kA bhavantIti 20 / 'evaM ee vIsaM daMDagA' evam ete viMzatirdaNDakA santi 20 / viMzatizca daNDakA ittham sAmAnyato jIvAnAM prANAtipAtAdi ghaTina eko daNDakapaJcakaH 5 / samayaghaTito dvitIyo daNDakapazcakaH 10, dezaghaTitastRtIyo daNDakapazcakA 15, pradezavATitazcaturthoM daNDakapazcakA 20 iti catuH saMkhyAyAH paJcasaMkhyayA guNane kRte viMzatireca daNDa kA bhavantIti ||muu0 1 // ko Azrita karake yAvat parigraha dvArA honevAle karmavandha ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / evaM ee vIsaM daMDagA' isa prakAra se ye sAmAnya pAMca daNDaka tathA samaya, deza aura pradeza ko lekara hue 5-5-5 kula milakara 20 daNDaka hote haiN| isa sUtra dvArA gautama ne prabhu le prANAtipAta Adi kriyAoM se jAyamAna karmaSandha ke viSaya meM pUchA hai-ata: yaha prazna unhoMne kahAM pUchA isa viSaya kI saMgati baiThAne ke liye sUtrakAra kahate haiM-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNa' usa kAla aura usa samaya meM 'rAyagihe nayare' rAjagRha nAmakA nagara thA / usa nagara meM 'jAva evaM vyAsI' unhoMne yAvat prabhu se isa prakAra pUchA-yahAM yAvat zabda se 'guNasilae cehae sAmI samosaDhe yahAM se lekara 'paMjaliuDe' yahAM taka kA pATha liyA gayA hai sabhA. "eva ee vIsaM daMDagA" mA pramANe sAmAnya pAya 64 tathA samaya, deza, ane pradezanI sAthenA pa-pa-5 ema A paMdara maLIne kula vIsa daMDaka bane che. A sUtra dvArA gautama svAmIe prabhune prANAtipAta vigere kriyAothI thavAvALA karmabaMdhanA viSayamAM pUchayuM che. jethI A prazna teoe kayAM 57ye| 1 mA viSayanI saMgatI sAravA sUtrA2 43 che -"teNaM kAle teNaM samaeNaM" anete samaye "rAyagihe nayare" A nAmanu nagara te nagaramA "jAva eva vayAcI" tamAme yAvata prabhune mA prabhArI 57. maliyAM yAvata thI 'guNakhilae ceie sAmI samosaDhe" 41 pAthI sadhana "pajaliuDe" mAhi sudhaan| 53 a yayA che. "asthi NaM bhave / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 bhagavatIsatra 'asthi NaM mAte ! jIvANaM pANAvAraNa ziriyA kAnA' he bhadanta / jIvoM ko prANAtipAta dvArA azubha kriyA-utpanna hotI hai-baMdhatI hai aisA hai kyA ? prANAtipAta-jIvoM kI virAdhanA karane se karma kA bandha hotA hai ainI bAta hai kyA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-haMtA, atthi' hAM, gautama ! prANAtipAlale jIvoM ko karma kA bandha hotA hai| ava gautama! isa viSaya meM prabhu se aisA pUchate haiM-'sA bhaMte ! ki puTThA kajjA apuTThA kajjA' he bhadanta prANAnipAta dvArA jo azubha kriyA jIyoM ko baMdhatI hai vaha azubha kriyA kyA unake AtmapradezoM se saMghaddha hokara hI baMdhatI hai yA alabaddha hokara paMdhatI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'puTThA kajaI no apuTA bajA' he gautama ! jitanI bhI kriyAe~ hotI haiM-ve saba AtmapradezoM se saMbaddha hI hotI hai-isa prakAra prANAtipAta dvArA jAyamAna baha karmavandharUpa azubha kriyA Atma. pradeza se saMbaddha hokara nahIM baMdhalI hai tAtparya kahane kA yaha hai ki prANA tipAta Adi pApasthAnoM se jo karma kA pandha hotA hai vaha kSIra nIra ke jaise AtmapradezoM ke sAtha eka kSetrAMvagAharUpa se hotA hai| kintu jaisA navIna ghaDe para par3I huI dhUlI kA sambandha usa navIna ghaDe ke jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjai" u mApan vA prAtipAtathI azubha kriyA utpanna thAya che? arthAt cha prANAtipAtathI azubha karma baMdha kare che? prANAtipAta-jInI virAdhanA karavAthI karma baMdha thAya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 49 cha -"haMtA atthi" DA gautama prANAtipAtathI jIvane karmane baMdha avazya thAya che. have gautama svAmI zathI mA viSayamA prabhune me pUcha cha hai-"sA bha! kiM pudvA kanjai apudrA kajjai" 3 mApan prAtipAta dvArA chAne 2 mazuma karmane baMdha thAya che, te azubha kiyA temanA Atma pradezathI saMbaddha thaIne ja baMdhAya che? ke asaMbaddha thaIne baMdhAya che? A praznanA uttama prabhu 49 che -"puTThA kajjai no apuTThA kajjai" 8 gautama rI kriyAo hoya che te badhI ja AtmapradezathI saMbaddha thaIne ja thAya che. A rIte prANAtipAta dvArA thavAvALA te karma baMdha rUpa azubha kriyA AtmapradezanI sAthe saMbaddha thaIne ja baMdhAya che asaMbaddha thaIne baMdhAtI nathI. kahevAnuM tAtparya e che ke prANAtipAta vigere pApasthAnethI je karmane baMdha thAya che te kSIra, nIrathI mAphaka AtmapradezanI eka sAthe eka kSetrAvagAha rUpathI thAya che. paraMtu jevI rIte navA ghaDA upara paDelI dhULane saMbaMdha te Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u04 sU01 prANAtipAtAdikriyAnirUpaNam 465 sAtha eka kSetrAvagAharUpa se nahIM hotA hai aisA yaha bandha nahIM hotA hai| 'evaM jahA par3hamasae chaTTuddesae jAva No aNANupunvikaDA ti vattavya siyA' isa prakAra se jaisA prathama zataka meM chaThe uddeze meM 'aNANupuccikaDAtti vattavyaM liyA' isa pATha taka jo viSaya isa saMbandha meM kahA gayA hai vaha saba yahAM grahaNa kara lenA caahiye| vahAM 'jAva nibAdhAeNaM aisA pATha hai so vahAM Agata yAvat pada se yaha vivakSita pATha yahAM gRhIta hubhA hai-'sA bhaMte ki ogAr3hA kajjaha aNogADhA kajjaha ? goyamA ! ogADhA kajjA No aNogADhA kamAI' yahAM se lekara 'no aNANupugjikar3Ati battavaM liyA yahAM taka kA saba pATha gRhIta huA hai| isa pATha kI vyAkhyA prathama zataka ke chaThe uddeze meM Agata dvitIya sUtra ke Upara kI gaI merI prameyacandrikA nAma kI TIkA meM dekhanA caahiye| 'evaM jAva devANiyANa' sAmAnya jIva ke viSaya meM prANAtipAta se kriyA hotI hai aisA jaisA kahA gayA hai usI prakAra se vaimAnika paryanta 24 daNDakoM meM jIva ke viSaya meM prANAMtipAta se kriyA hotI hai aisA jAnanA cAhiye / 'navaraM jIvANaM egidiyANa ya nivAghAeNaM chadisi samucca navA ghaDAnI sAthe eka kSetrAvagAha rUpathI hotuM nathI tevI ja rIte Atmaprshaanii sAthai mA 55 5 35 hAtenathI. "evaM jahA paDhamasae chaThuddesae jAna No aNANupuvvikar3Atti vattavvaM siyA' mArIta paDe zatA 74. dezAmA "aNANupuzvikaDAci vattavya siyA" mAyA sudhI. prabhAnu kathana A viSayanA saMbaMdhamAM karavAmAM AvyuM che. e pramANenuM saghaLuM kathana mahie . tyA mAgaNa "jAva nivvApAraNa' mevI 418 cha. tabhI bhAveta yAvat 54thI nAye prabhAranA 48 maDiyAM ghaDa thayo che. "sA bhate ! ki ogADhA kanjai aNogADhA kajjai goyamA ! ogADhA kannai, No aNogADhA kajjai" 48thI bane "No aNANupucikaDAtti vattavvaM siyA" mA sudhaan| saghaLe pATha grahaNa karI le. A pAThanI vyAkhyA pahelA zatakanA chaThThA uddezAmAM Avela bIjA sUtra uparanI meM karela prameyacaMdrikA nAmanI TIkAmAM jaI Ayu:. "evaM jAva vemANiyANa" sAmAnya banA viSayamA prAtipAtathI 4 baMdha thAya che. evuM je kahevAmAM AvyuM che te ja rIte vimAnika sudhInA covIse yukemAMnA enA viSayamAM prANAtipAtathI kamane baMdha thAya che. se prabhArI sama se'. "navaraM jIvANaM egidiyANaya NivvAghAeNaM chadisi" Tn .. Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI ya jIvoM ke tathA ekendriya jIvoM ke prANAtipAta bArA jo kriyA hotI hai yaha vyAghAta ke abhAva meM niyama se chahoM dizAoM meM hI hotI hai, 'vAghAyaM paDucca liya tidisiM' aura vyAghAta hotA hai to vaha kriyA tIna dizAoM meM bhI hotI hai| 'liya caudisi' cAra dizAoM meM bhI hotI hai, 'siya paMcadisi' pAMca dizAoM meM bhI hotI hai / tAtparya yaha hai ki yadi vyAghAta na ho to ekendriya jIvoM ke prANAtipAta kriyA chahoM dizAoM meM honI hai, aura yadi vyAghAta hai to usa vyAghAta saMbandhI sthAna ko chor3akara zeSa tIna dizAoM meM, cAra dizAoM meM aura pAMca dizAoM meM prANAtipAta janya kriyA ho sakatI hai| jaba tIna dizAoM meM vyAghAta hogA-to tIna dizAoM meM prANAtipAtajanya kriyA hogI, do dizAoM meM vyAghAta hogA to cAra dizAoM meM prANAtipAta janya kriyA hogI, aura eka dizA meM vyAghAta hogA to pAMca dizAoM meM prANAtipAta janya kriyA hogii| tIna dizAoM se adhika vyAghAta nahIM hotA hai / tathA yadi kisI bhI dizA meM vyAghAta nahIM hai to niyama se chahoM dizAoM meM prANAtipAta kiyA hogI vidizAoM meM vyAghAtarUpa aloka hai| tathA ca dikU koNa meM avasthita jIva hogA usa samasa usake samuccaya jIne prANAtipAta dvArA je kriyA thAya te vyAghAtanA mAma niyamathA chaye hizAmyAmAM thAya cha "vAghAyaM paDucca siya tidisiM" ane je vyAghAta thAya che te te kriyA traNe dizAothI paNa thAya che. "siya caudisiM" yA hizAyAmA 55 thAya che. "siya paMcadisiM" pAMya dizAomAM paNa thAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke je vyAghAta na hoya te ekendriya jIne prANAtipAtakriyA chae dizAomAM thAya che. ane je vyAghAta thAya te vyAghAta saMbaMdhI sthAnane cheDIne bAkInI traNa dizAomAM cAra dizAomAM pAMca dizAmAM paNa prANAtipAtathI thavAvALI kriyA thaI zake che. ane jyAre traNa dizAomAM vyAghAta thAya te traNa dizAomAM prANAtipAtathI thavAvALI kiyA-kamane baMdha thaze be dizAomAM vyAghAta thAya te cAra dizAomAM prANAtipAtajanya kriyA thaze. ane eka dizAmAM vyAghAta thAya te pAMca dizAmAM prANAtipAtathI thavAvALI kriyA thaze. temaja je koIpaNa dizAmAM vyAghAta na thAya te niyamathI chae dizAomAM prANAtipAtathI thavAvALI kriyA thaze vidizAmAM vyAghAtarUpa alaka che. ane diphakaNamAM jIva avasthita hoya te samaye tenuM traNa dizAmAM alakamAM vyApta Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA 17 u04 sU01 prANAtipAtAdikriyAnirUpaNam 467 ditraya meM aloka ke vyApta hone ke kAraNa zeSa dikUtraya meM hI prANAtipAtajanya kiyA hogI / tathA jahAM digvaSa meM aloka hogA vahAM cAra dizAoM meM kiyA hogI, tathA jahAM eka hI dizA meM vyAghAta hogA vahAM zeSa pAMca dizAoM meM hI vaha kriyA hogI, tathA jaba jIva madhya meM avasthita hogA taba pratibandhaka aloka ke abhAva meM usa jIva kI chahoM dizA meM vaha kriyA hogI / 'sesANaM nivamA chaddisi' 'samuccaya jIva aura ekendriya jIvoM ke sivAya anya jIvoM kI niyama se chahoM dizAoM meM proNAtipAta se kriyA hotI hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'atthi NaM bhaMte! jIvANaM musAvAeNaM kiriyA kajjaha' he bhadanta ! mRSAvAda se kyA jIva ko kriyA hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - haMtA asthi' hAM, gautama ! mRSAvAda se bhI jIvoM ko kriyA hotI hai-karma dhandha hotA hai / 'sA bhaMte! kiM puTThA kajjai, apuDDA kajjaha' he bhadanta ! vaha kriyA AtmapradezoM se spRSTa hotI hai yA aspRSTa hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM / 'jahA pANAivAraNaM daMDao evaM musAbAeNa vi' he gautama! prANAtipAta ko Azrita karake chaThe uddezaka kA prakaraNa jaisA hamane tumheM smaraNa karAyA hai usI prakAra se mRSAvAda ko Azrita karake bhI vahI saba prakaraNa yahAM hAvAne kAraNe kha kInI traNa dizAmAM ja prANAtipAtathI thavAvALI kriyA thaze. ane jyAM e dizAmAM alAka haze tyAM khAkInI pAMca dizAomAM je te kriyA thaze, ane jyAre jIva madhyamAM avasthita raheze tyAre pratikhandhaka alAkanA alAvabhAM te karane chame hizA obhAM te DiyA thaze "sesANaM niyamA chaddisiM" samuccaya jIva ane ekendriya jIva zivAyanA khIjA jIveAne niyamathI chae dizAomAM prANAtipAtathI thatrAvALI kriyA thaya che. have gautama svAmI alune mevu pUche ho hai - " asthi NaM bhave ! jIvANaM musAvAeNaM kiriyA kajjai " he bhagavan mRSAvAda-asatya vacanathI jIvane kriyA-kamanA madha thAya che ? tenA uttarabhAM anu che! "haMtA asthi" DA gautama! bhRSAvAdhthI pazu vane GiyA thAya che. arthAt ubhamandha thAya che. "sA bha'te 1 kiM puTThA kajjai, apuTThA jJa" he bhagavan te kriyA AtmapradezeAthI pRSTa thaIne thAya che ke aspRSTa thAne thAya che? tenA uttaramA anu uDe - " jahA pANAivAeNaM daMDao evaM mukhAvAeNa vi" he gautama! prazutiyAtana Azraya urIne paDelA zatanA chaThThA uddezAnuM prakaraNa me' jema kahyu' che, eja rIte mRSAvAdane Azraya Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatI sUtre chuTa para bhI smaraNa kara lenA cAhiye / arthAt mRSAvAda meM bhI prANAtipAta sambandhI saba kathana jAnanA cAhiye / ataH prANAtipAta ke sthAna para mRSAvAda zabda lagAkara vaha prakaraNa mRSAvAda ke sAtha saMgata kara lenA cAhiye / 'evaM adinnAdANeNa vi' isI prakAra se adattAdAna ke sambandha meM bhI daNDaka kahalenA cAhiye / tathA 'evaM mehuNeNa ci 'prANAtipAta ke qush ke jaisA maithuna ke sambandha meM bhI daNDaka kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye | 'pariggaheNa ci' parigraha meM bhI aisA vicAra kara lenA cAhiye / 'evaM ee paMca daMDagA' isa prakAra se ye pAMca daNDaka hote haiM / pAMca pApa sambandhI so ye pAMca daNDaka sAmAnyarUpa se kahe gaye haiM / aba sUtrakAra samaya deza pradeza ko lekara pAMca pAMca daNDaka kahate hai| isa para gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- 'jaM samayaM NaM bhaMte! jIvANaM pANAhavAeNaM kiriyA kajjaI' yahAM 'jaM samartha' yaha saptamI ke artha meM dvitIyA vibhakti huI hai - ataH jisa samaya meM he bhadanta ! jIvoM ko prANAtipAna se kriyA hotI hai / 'sA ki puDA kajaha, apuDA kajjaha' vaha kriyA kyA unake AtmapradezoM ke sAtha spRSTa hotI hai yA aspRSTa hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM / 'evaM taheba jAva vattava siyA' he gautama | karIne te saghaLuM' prakaraNu ahiyAM paNa yAda karI samajI levu. arthAta mRSAvAdamAM paNa prANAtipAnanA saMbaMdhamAM saghaLuM kathana samajavu'. jethI prANAti pAtanA sthAne mRSAvAda zabdanA pracAga karIne te prakaraNa mRSAvAdanA sauMNa'dhabhAM sagAcI bevu. ' evaM adinnAdANeNa vi" mena rIte mahattAhAnanA viSayabhAM cakSu '3 sabhaka sevA, tevI rIte " evaM mehuNeNavi" AzAti pAtanA daDakanI mAphaka ja maithunanA sabadhamAM paNa i'Daka kahevAmAM Avela che, tebha sabhannavu. "parigAddeNavi" parivahanA sama dhamAM mere vicAra sabhavo lekhe " evaM ee paMca daMDA" yA rIte sAmAnya 35thI bhA pAMca daDaka kahevAmAM AvyA che. have sUtrakAra samaya, deza ane pradezane laIne pAMca pAMca TakA kahe che, yA viSayabhAM gautama svAbhIye alune bheSu pUchayu he "je samayaM bhaMte! jIvANaM pANA ivAeNaM kiriyA kajjai" aDiyAM "jaM samayaM" me ThekANe saptamInA arthamAM dvitIyA vibhakti thaI che --jethI je samaye jIvAne prayAtipAtathI diyA thAya che "sA ki' puTThA kajjai apuTThA kajjai" tehiyA tenA AtmapradezanI sAthe spaSTa thAya che ke aspRSTha thAya che? tenA uttarabhAM alu --" evaM taheva jAva vattavvaM siyA" he gautama! Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA ze0 17 u04 sU01 prANAtipAtAdikriyAnirUpaNam 469 'cattavaM siyA' yahAM taka jo viSaya prANAtipAta kriyA kI TIkA meM jaisA pahile kahA gayA hai vahI sagha viSaya kathana vahAM taka kA yahAM para bhI grahaNa kara lenA cAhiye arthAta prANAtipAta kriyA kI TIkA meM jI viSaya 'vattavya siyA' pada taka kathanIya kahA gayA hai vahI saba viSaya yahAM para bhI kathanIya hai aisA jAnanA cAhiye, aura yaha saba 'jAva vaimANi. yANaM' ekendriya jIva se lekara vaimAnika paryanta 24 daNDakoM meM vaisA kA vaisA hI samajhanA cAhiye / isa prakAra sAmAnya jIva prakaraNa meM (yasmin samaye prANAtipAtitakriyA kriyate sA spRSTaica kriyate, no aspRSTA) ityAdi jaisA kahA hai, vaha saba vaimAnika paryanta jIvaprakaraNa meM bhI grahaNa kara lenA caahiye| 'evaM jAca parigraheNa' isI prakAra se jIva jIsa samaya meM yAvatpad gRhIta mRSAvAda dvArA adattAdAna dvArA, maithuna dvArA, aura parigraha dvArA kriyA karatA hai usa samaya meM vaha kriyA AtmapradezoM se spRSTa huI hI vaha karatA hai aspRSTa huI paha nahIM karatA hai ityAdi saba prakaraNAnta taka kA prabhu dvArA kahA gayA uttara yahAM jAnanA caahiye| 'evaM ee vi paMca daMDagA' isa prakAra se samaya ko "vattavvaM siyA" maliyAM sudhAmA prAtipAta chiyAnA viSayamA paDalA TIkAmAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che, te ja pramANe te saghaLuM kathana tyAM sudhInuM ahiyAM paNa samajI levuM joIe arthAta prANAtipAta kriyAnA thanamA 2 viSaya "vattavyaM siyA" se 54 sudhA mArnu huM che. e eja saghaLe viSaya ahiyAM paNa kahI le tema samajavuM. ane te 4thana "jAva vemANiyANa" meTale hai mandriya thA ne paimAni sudhInA cauvIsa daMDakamAM paNa tevI ja rIte samajI levuM A zata sAmAnya nA 42mA " yasmin samaye prANAtipAtiki kriyA kriyate sA spRSTaiva kriyate, no aspRSTA" tyAhi ma 4 cha te saghaLuM vaimAnika sudhInA jIva prakaraNamAM paNa grahaNa karI levuM joIe. "evaM jAva parigAheNaM" me zate 12 samaye bhUSA-asatya bhASadArA, adattAdAna dvArA, maithunathI ane parigrahathI kiyA-karmaba dha kare che, te samaye te kiyA-karmabaMdha Atmapradezane pruSTa thaIne ja te kare che, askRSTa thaIne te karatA nathI. vigere prakaraNanA anata sudhI prabhue Apela saghaNe uttara bhADiyAM samavA. "eva' ee vi paMca daMDagA" mA Aye Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 bhagavatIso lekara prANAtipAtAdi dvArA jAyamAna kriyA ke viSaya meM ye 5 daNDaka ho jAte haiM / ina se jAyamAna kriyA kA vistRta vicAra pUrvapradarzita rIti ke anusAra apane Apa kara lenA cAhiye / deza ko Azrita karake gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'ja desaNa bhaMte ! jIvANaM pANAhavAeNaM kiriyA kajjai, 'he bhadanta ! jisa deza meM-deza vibhAga meM jIva dvArA prANAtipAta Adiko lekara jo kriyA kI jAtI hai vaha kriyA kyA unake AtmapradezoM se spRSTa hotI hai ? yA aspRSTa hotI hai ? ityAdi sagha vicAra jaisA samaya ko Azrita kara kiyA gayA hai vaisA hI yahAM para kara lenA cAhiye, tathA isI prakAra kA vicAra pradeza ko Azrita kara jAyamAna prANAtipAta Adi kriyAoM ke viSaya meM bhI jAnanA caahiye| Age ke sUtroM kA artha mUlArtha ke jaisA hI hai-ataH TIkArya nahIM likhA hai| isa prakAra se prANAtipAta, sRSAbAda, adattAdAna, maithuna, parigraha ye pAMca daMDaka samuccaya jIva se 5, samaya ko lekara 5, deza ko lekara 5 aura pradeza ko lekara 5 daNDaka mANAtipAta Adi se jAyamAna kriyAoM ke 20 daMDaka hote haiM / sU0 1 // samayathI laIne te prANAtipAta vigerethI thavAvALI kriyAnA viSayamAM A pAMca daMDake thai jAya che. AnAthI thavAvALI kiyAne savistara vicAra pahelA kahela rIta anusAra pite pitAnI meLe karI le jaIe. zanI mAzraya 4zana gautamasvAmI prasuna se pUche che -"jaM dese NaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kannaI" 3 bhagavan re shmaaNdeza vibhAgamAM jIve dvArA prANAtipAta vigerene laIne je kriyA karavAmAM Ave che zuM ? te kriyA tenA Atmapradezane spaSTa thaIne karavAmAM Ave che zuM? athavA apRSTa thAya che? vigere saghaLe vicAra samayane laIne jevI rIte karavAmAM Ave che, te ja rIte ahiyAM paNa vicAra karI le. temaja A rItane vicAra pradezane Azraya karIne thavAvALA prANAtipAta vigere kriyAonA viSayamAM paNa samajavo. A pachInA sUtrane artha mUlAI pramANe che, jethI TIkAImAM te artha ApavAmAM Avyo nathI. A rIte prANAtipAta, mRSAvAda adattAdAna, mithuna, parigraha A pAMca daMDaka samuccayajIvathI 5, samayane laIne 5, dezane laIne 5, ane pradezane laIne pAMca daMDaka prANAtipAta AdithI thavAvALI kriyAonA vIsa daMDake thAya che. sU nA Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u04 sU02 AtmakRtAdiduHkhakAraNanirUpaNam 471 pUrva kriyA moktA, sA ca kriyA karma, karmaca duHkhakAraNatvAt duHkhamiti duHkhanirUpaNAyA''ha-'jIvANaM bhaMte !' ityAdi / mUlam-jIvANaM kiM attakaDe dukkhe parakaDe dukkhe tadubhayakaDe duHkhe ? goyamA ! attakaDe dukkhe no parakaDe dukkhe no tadubhayakaDe dukkhe evaM jAva vaimaanniyaannN| jIvA gaM bhaMte ! kiM attakaDaM dukkhaM vedati parakaDaM dukkhaM vedoMta tadubhayakaDaM dukkhaM vedeti? goyamA? attakaDaM dukkhaM vedati no parakaDaM dukkhaM vedati no tadubhayakaDaM dukkhaM vedati evaM jAva vemaanniyaannN| jIvANaM bhaMte! attakaDA veyaNA parakaDA veyaNA pucchA goyamA! attakaDA veyaNA no parakaDA veyaNA no tadubhayakaDA veyaNA evaM jAva vemaanniyaannN| jIvANaM bhaMte! kiM attakaDaM veyaNaM vedeti parakaDaM veyaNaM vedeti tadubhayakaDaM veyaNaM vedoMta goyamA! jIvA attakaDaM veyaNaM veeMti no parakaDaM no tadubhayakaDaM evaM jAva vemANiyANaM sevaM bhaMte ! levaM bhaMte ! ti ||suu02|| chAyA-jIvAnAM bhadanta ! kim AtmakRtaM duHkham parakRtaM duHkhaM tadubhaya. kRtam duHkham ? gautama ! AtmakRtaM duHkham no parakRtaM duHkhaM, no tadubhayakRtaM duHkham evaM yAvad vaimAnikAnAm / jIvAH khalu bhadanta / kim AtmakRtaM duHkhaM vedayanti parakRtaM duHkha vedayanti tadubhayakRtaM duHkhaM vedayanti ? gautama ! AtmakRtaM duHkha vedayanti no parakRtaM duHkhaM vedayanti no tadubhayakRtaM duHkhaM vedayanti evaM yAvad vaimAnikAnAs / jIvAnAM bhadanta ! AtmakatA vedanA parakRtA vedanA pRcchA gautama ! AtmakRtA vedanA no parakRtA vedanA no tadubhayakRtA vedanA evaM yAvad vaimAnikAnAm / jIvAH khalu bhadanta ! kim AtyakRtAM vedanAM vedayanti parakRtAM vedanAM vedayanti tadubhayakRtAM vedanA vedayanti ? gautama jIvA AtmakRtAM vedanA vedayanti no parakRtAm no tadubhayakRtAm evaM yAvada vaimAnikAnAm tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti ||suu0 2 // Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 - - - bhagavatIstre TIkA--'jIvANaM bhaMte !' jIvAnAm bhadanta ! 'kiM attakaDe dukkhe' vim AtmakRtaM duHkham-AtmanA-svena kRta-saMpAditam iti AtmakRtam duHkham atra duHkhazabdena karmagRhya te kArya kAraNopacArAt 'parakaDe dukkhe' parakRtam pareNaAtmabhinnena kRta-saMpAditaM yat tat parakRtam 'tadubhayakaDe dukkhe' 'tadubhayakRtaM duHkham umAbhyAM svaparAbhyAM kRtaM saMpAditaM yat duHkham tava tadumayakRtam he bhadanta ! jIvAnAs yaduHkhaM bhavati tat ki svasaMpAditaM pasaMpAditaM tadubhayasaMpA. divamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'attavaDe pahile kriyA kA kathana kiyA gayA hai-yaha kriyA karmarUpa hotI haiM aura karma duHkha kA kAraNa hone le duHkharUpa hotA hai| ataH dukha kA nirUpaNa karane ke liye sUtrakAra 'jIvANaM bhaMte / kiM attakaDe dukkhe' ityAdi sUtra kA kathana karate haiM 'jIvANa bhate ! ki attakaDe dukkhe parakaDe dukkhe / ityAdi / TIkArtha-isa sUtra mArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! jIvoM kA jo 'duzkhe' dula hai kArya meM kAraNa ke upacAra se jo karma hai-vaha AtmakRta apane hI dvArA saMgadita-hai athavA-parakRtaAtmabhinna anya dvArA saMpAdita hai, yA svapara-ubhaya-dvArA saMpAdita hai ? prazna kA tAtparya aisA hai ki jIvoM ko jo duHkha hotA hai-vaha kyA svasaMpAdita hai ? yA para saMpAdita hai? yA tamaya saMpAdila hai ? isake uttara meM prabhu)kahate haiM-'goyamA ! 'he gautama ! 'attakaDe dukkhe' vAkya pahelAM kiyAnuM kavi karavAmAM AvyuM che. A kriyA kamarUpa hoya che. ane karmaHkhanuM kAraNa hovAthI duHkharUpa hoya che. jethI duHkhanuM nirUpaNa karavA mATe sUtrakAra nIce pramANe sUtra kahe che. "jIvANaM bhaMte ! ki attakaDe dukkhe" tyAta TIkArtha--A sUtra dvArA gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM che kesmn vAnA re "dukkhe" macha, AyamA 2nA payArathI 2 karma che te AtmakRta pite pitAnI Ape ja saMpAdita karyA che? ke parakRta -pitAnA zivAya bIjAe karelA che? athavA sva-para-ubhaya-banee saMpAdana karelA che? A praznanuM tAtparya evuM che ke-jIne je dukha thAya che, te zuM pate ja karela che? athavA para-anya dvArA saMpAdita karelA che? athavA sva525 vA samAhita 42 // cha ? tana uttaramA prabhu cha hai-"goyamA! Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u04 sU02 AtmakRtAdiduHkhakAraNanirUpaNam 473 dukkhe' AtmakRtaM duHkham sarva vAkyam sAdhAraNamiti niyamAt yat duHkhaM jIvAnAM bhavati tatsarvamAtmakRtameva bhavati na kathaM kathamapi parakRtam AtmakRtakarmaNaiva duHkhaM bhavatItyarthaH evakAravyavacchedyaM sAyameva darzayati 'no parakaDe dukkhe' no parakRtaM duHkham yadidaM duHkhaM jIvAnAm bhavati na tat parakRtam anyathA kRtahAnya. kRtAbhyAgamamasaGgAt / 'no tadubhayakaDe dukkhe' no tadubhayakRtaM duHkham svAtmaparAtmasaMmilitajanitamapi duHkhaM na bhavati / evaM jAva vemANiyANaM' evaM yAvad vaimAnikAnAm-evam evameva yathA sAmAnyajIvaviSaye kathitam yat jIvAnAM duHkhaM bhavati tat AtmakRtameva-svakRtameva na parakRtam na tadubhayakRtaM vA tathaiva, nArakA sAvadhAraNa hotA hai isa niyamAnusAra jo duHkha jIvoM ko hotA hai vaha saba AtmakRta hI hotA hai kisI bhI prakAra vaha parakRta nahIM hotA hai / kyoMki apane duHkha kA kAraNa AtmakRna kama hI hotA hai ataH jaba jIvoM kA duHkha AtmakRta karma dvArA hI hotA hai-to aisI sthiti meM vaha na parakRta hotA hai aura na tadubhayakRta hotA hai| isI bAta ho sUtrakArane 'no parakaDe dukkhe, isa kathana dvArA puSTa kiyA hai / yadi aisA mAnane meM Ave ki jIvoM ko jo duHkha hotA hai vaha parakRta hotA hai to isameM kRtaH hAni aura akRtAbhyAgama kA prasaGga prApta hotA hai 'evaM jAva denANiyANaM' isI prakAra kA kathana vaimAnika taka ke jIvoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye / jaisA abhI kahA gayA hai ki jIvoM ko jo duHkha hotA hai vaha gautama! "attaraDe dukkhe" huA thAya cha, te mayA maatmtpote ja karelA hoya che, koI pazu rItathI te paraphata-anya dvArA karelA hatA nathI. kema ke-pitAnA dukhanuM kAraNa pite karelA karma ja hoya che. thA vAnA hu. 42 bhAvA thAya cha- 52sthitimAM te parakRta hotA nathI tema ja tadubhayakRta paNa hotA nathI. Aja pAtana sUtrAre "no parakaDe dukkhe" no tadubhayakaDe dukkhe" yA sUtrAMza dvArA puSTa karela che. je ema mAnavAmAM Ave ke jIvane je duHkha thAya che. te parakRta ja hoya che te temAM kRtahAni ane kRtAbhyAgamane prasaMga upasthita thaze. (kalAne hAnI pahoMcADavI eTale ke na karyuM tema kahevuM ane ne karyuM hoya tene akatane samarthana karavuM tenuM nAma kutahAni-akRtAbhyAgama cha) "evaM jAva vemANiyA" se zatanu 4thana vaimAni sudhAnA vAnA viSayamAM paNa samajI levuM. cAlu prakaraNamAM jema kahevAmAM AvyuM che ke ne je duHkha thAya che, te Atmakarma piote karelA karmakRta ja hoya che bha0 60 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 bhagavatIsa dArabhya yAvad vaimAnikAnAmapi duHkhaM yadbhavati tat svakRtameva na tu parakRtaM na tadubhayakRtaM veti / 'jIvA NaM bhaMte !' jIvAH khalu bhadanta ! 'kiM attakaDaM duHkha vedeti' kim AtmakRtaM duHkhaM vedayanti atra duHkhapadam duHkhasya athavA durakhajanakakarmaNo vAcakam vedanApadaM sukhaduHkhayoH athavA mukhaduHkhana. kakarmaNovAcakamiti / 'parakaDaM dukkhaM vedeti' parakRtaM duHkhaM vedayanti 'tadubhayakaDaM dukkhaM vedeti' tadubhayakRtaM duHkhaM vedayanti ? he bhadanta ! svakRtaduHkhasya vedanaM bhavati jIvAnAm parakRtasya tadubhayakRtasya vetiprshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'aktaka dukkhaM veti' AtmakRtam duHkha vedayanti 'no parakaDaM dukkhaM veti' noM AtmakRta hI hotA hai so isI prakAra kA kathana nAraka se lekara vaimA nika devoM taka ke duHkhoM ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhiye-vaha bhI AtmakRta hI hotA hai| apa gautama prabhu se aisA pUchate haiM / 'jIvANaM bhate / ki asakarDa dAkhaM beti, parakaDaM dukkha vedeti, tabhayakaDaM dukkhaM yedeti' he bhadanta! jIvoM ko jo du:khoM kA vedana hotA hai vaha AtmakRta duHkha kA bedana hotA hai? yA parakRna dukha kA vedana hotA hai ? yA tadubhayakRta duHkha kA vedana hotA hai ? yahAM duHkhapada duHkha kA athavA duHkhajanaka kameM kA vAcaka hai, evaM vedanA pada sukha duHkha kA athavA sukha duHkha janaka karma kA vAcaka hai| isake uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA attakaMDaM dukhaM veeMti' jIva AtmakRta duHkha kA vedana karate haiM, 'no parakarDa dukkhaM ve(ti' parakRta duHkha kA vedana nahIM karate haiM, aura 'no tdubhAvI ja rItanuM kathana nAraka jIvothI laIne vaimAnika deve sudhInA duonA viSayamAM paNa samajI levuM teomAM paNa Atmakarmakata ja hoya che. * have gautama svAmI duHkhanA vedananA viSayamAM prabhune evuM pUche che kejiivaa NaM bhave / kiM attakaDaM dukkhaM veti paraphaDaM dukkhaM vedeti, tadubhayakara dukkha vedeti" bhagavan vAna marnu vahana thAya che, aamtpite karelA duHkhanuM vedanA thAya che? ke parakRta-bIjAe karelA duHkhanuM vedane thAya che athavA tadubhayakRta-Atma ane para e banee karelA duHkhanuM vedana thAya che? ahiyAM duHkha pada duHkhanuM agara duHkhajanaka karmanuM vAcaka che. temaja vedanA pada sukhaduHkhanuM athavA sukhadukha janaka karmanuM vAcaka che. A abhinA ttaramA prabhu 13 cha ?-"goyamA! attakaDaM dukkhaM ve eMti" 71 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyaMndrikA TIkA za017 u04 sU02 AtmakRtAdiduHkhakAraNanirUpaNam 475 parakRtaM duHkhaM vedayanti 'no tadubhayakaDaM dukkhaM veti' no tadubhayakRta duHkha vedayanti, 'evaM jAva vemANiyANaM' evaM yAvad vaimAnikAnAm yathA sAmAnyajIvAH AtmakRtameva duHkhaM vedayanti na tu parakRtaM duHkhaM vedayanti na vA tadubhayakRtaM duHkhaM vedayanti tathaiva nArakAdArAbhya yAvad vaimiAnikAH api AtmakRtameva duHkha vedayanti no parakRtaM duHkhaM vedayanti no vA tadubhayakRtaM duHkhaM vedayanti / 'jIvANaM bhaMte !' jIvAnAM bhadanta ! 'attakaDA veyaNA' AtmakRtA vedanA bhavati kim atra vedanAzabda: sukhaduHkhobhayaparakaH athavA sukhaduHkhomayajanakakarmaparakA aMta: pUrvApekSayA vailakSaNyaM bhavatIti, 'parakaDA veyaNA' parakRtA vedanA 'puccho' pRcchA yakaDaM dukkhaM veeNti' na tadubhayakRta duHkha kA vedana karate haiN| 'evaM jAva vemANiyANaM jisa prakAra se jIva Atmakata hI dAkha kA vedana karate haiM usI prakAra se nAraka se lekara vaimAnika taka ke jIva bhI AtmakRta hI duHkha kA vedana karate haiM parakRna yA ubhayakRta duHkhakA vedana nahIM karate haiN|| ____ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jIvANaM bhaMte ! kiM attakaDA veyaNA' he bhadanta ! jIvoM ko kyA AtmakRta vedanA hotI hai ? yahIM vedanA zabda sukhaduHkha donoM kA kahanevAlA hai athavA sukha duHkha ina donoM ko janaka jo karma hai usakA kahanevAlA hai| isase pUrva kI apekSA se. isameM antara A jAtA hai / 'parakaDA veyaNA pucchA0' yo parakRta vedanA hotI haiM yA tadubhayakala vedanA hotI hai ? uttara meM prabhu bhAbhata manuM vana 42 2, "no parakaDaM dukkhaM vee ti" 52ta manu vahana 42tA nathI. mane 'no tadubhayakaDaM dukkhaM veeMti' tamayata manu vehana partha 42tA nathI. "evaM jAva vemANiyANaM" reza 1 mAmata hunu / vedana kare che, eja rIte nAraka jIvathI laIne vaimAnika sudhInA jI paNa AtmakRta dukhanuM ja vedana kare che. parakRta athavA tadubhayakRta duHkhanuM vedana 42 // nathI. ve gautama svAmI prabhune me pUche che 2-"jIvANaM bhaMte ! attakaDI veyaNA" bhagavan vAnamAtmatanA thAya cha ? mahinA zavg sukha ane dukha e baMnene vAcaka che. arthAt sukha dukha e baMnenuM janaka je karma che tene vAcaka che. A rIte pUrvanI apekSAe AmAM aMtara AvI jAya che-parakRta vedanA thAya che ke sva-para tadubhayakRta vedanA thAya cha ? nA uttaramA prabhu 49 cha hai-"gogramA" hai gautama ! "attakaDA veyaNA" chAne je vedanAne anubhava thAya che te AtmakRta vedanA ja. hoya che Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 bhagavatIne "kiMvA tadubhayakaDA vepaNA' tadubhayakRtA vedaneti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'attakaDA veyagA' AtmakRtA vedanA evaM jAva vemANiyANa' evaM yAvad vaimAnikAnAm / 'jIyA NaM bhaMte / ' jIvAH khalu madanta ! 'ki attakaDaM veyaNaM veeNti kim AtmakRtAm vedanAM vedayanti anubhavanti 'parakaDaM veyaNaM veeMti' parakRtAM vedanAM vedayanti, 'tadubhayakaMDa veyaNaM veeNti' tadubhayakRtAM vedanAM vedayanti ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jIvA attakaDaM veyaNaM veeMti' jIvA AtmakRtI vedanAM vedayanti 'no parakaDaM veyaNaM veeMti' no parakRtAM vedanAM vedayanti 'no tadubhayakaDaM veyaNaM veeMti' kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'attakaDA veyaNA no parakar3A veyaNA no tadubhayakaDA veyaNA' 'jIvoM ko AtmakRta vedanA hotI hai| parantu parakRta aura ubhayakRta vedanA nahIM hotI hai / 'evaM jAca vemANiyANa' isI prakAra kA kathana nAraka se lekara vaimAnika taka ke jIvoM ke sambandha meM bhI samajha lenA caahiye| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM ki-'jIvANaMmate! ki attakaDaM veyarNa veeMti' he bhadanta ! jIva kyA AtmakRta vedanA kA anubhava karate haiM yA-'parakaDaM vecaNaM veeMti tadubhayakaDaM veyaMga eMti' athavA parakRta vedanA kA anubhava karate haiM ? yA tadubhayakRta vedanA kA anubhava karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! ityAdi he gautama ! jIva AtmakRta vedanA kA anubhava karate haiM, parakRta vedanA kA yA tadubhayakRta . vedanA kA anubhava nahIM karate haiM / 'evaM jAva mANiyANa' isI / prakAra kA kathana dhAvat vaimAnika taka ke jIvoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye / arthAt nAraka se lekara vaimAnika taka ke jIva saba 'NoM parakaDA veyaNA No tadubhayakatA veyaNA' 52kRta manatamaya vahanA khAtI nathI. "evaM jAva vemANiyANaM" mA pramANenuyana nArathI sana vaimAnita sudhInA jInA saMbaMdhamAM paNa samajI levuM. pharIthI gautama svAmI prabhune me pUche che :-"jIvA attakaDaM veyaNaM veeMti" samapan / zu AtmakRta vedanAne anubhava kare che? athavA parakRta vedanAne anubhava kare che? athavA tadubhayakRta vedanAne anubhava kare che ? mAnA taramA prabhu 43 che -"goyamA" yAha, gautama! 71 AtmakRta vedanAne anubhava kare che, parakRta athavA tadulayakRta vedanAne manusa 42tA nathI. "evaM jAva vemANiyANaM" 21 prabhAthenu thana yAvat vaimAnika sudhInA jInA saMbaMdhamAM paNa samajI levuM. arthAt nArathI Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u04 su02 AtmakRtAdiduHkhakAraNanirUpaNam 477 no tadubhayakRtAM vedanAM vedayanti / ' evaM jAva vaimANiyANaM' evaM yAvad vaimAni - kAnAm | 'sevaM bhaMte / sevaM bhaMte / tti' tadevaM bhadanta / tadetra bhadanta iti || 2 || // iti zrI vizvavikhyAta - jagavallama- prasiddhavAcaka- pazcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakamavizuddhagadyapadyanaikagrantha nirmApaka, vAdimAnamardaka- zrI zAhUcchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya paMdabhUpita - kolhApurarAjaguru - bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjya zrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI " bhagavatI sUtrasya " prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazata ke caturthIdezakaH samAptaH // 17-4 // ' AtmakRta vedanA kA hI anubhava karate haiM ityAdi / sevaM bharate seva bha'te ! tti' he bhadanta ! ApakA kahA huA yaha viSaya sarvathA satya haiM 2 / isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye / 02 / jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI sUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyA ke sattarahaveM zatakakA cauthA uddezaka samApta // 17- 4 // laIne vaimAnika sudhInA saghaLA jIveA AtmakRta vedanAnA ja anubha1 che. paramRRta athavA tadubhayadvRta vedanAno anubhava hairatA nathI. "seva' bhaMte ! seva bhaMte! tti" he bhagavana Apa hevAnupriye usa bhA tamAma viSaya sarvathA satya che Ape kahela saghaLu kathana yathAya che. A pramANe kahIne te gautama svAmI yAvat peAtAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA. !! sU 2 !! jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakanA ceAtheA uddezeA samAsa 517-4] . 5 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIyA ___ atha paJcamoddezakaH prArabhyate-- caturthoddezakasya antimabhAge vaimAnikAnAM vaktavyatA kathitA atha paJcamorezake IzAnendrasya vaktavyatA kathyate, ityevaM sambandhena AyAtasya paJcamodezakasya idamAdimaM sUtram-'kahi NaM bhaMte !' ityAdi / mUlam-kahi je bhaMte! IsANassa deviMdassa devaranno sabhA suhammA paNNattA, goyamA! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa uttareNaM imIse rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo uDDhe caMdimasUriya0 jahA ThANapade jAva majjhe ittha iisaannvddeNse| se NaM IsANavaDeMsae mahAvimANe addhaterasajoyaNasahassAI evaM jahA dasamalae sakavimANavattavayA sA ihavi IsANasa niravasesA bhANiyavyA jAva aayrkkhtti| ThitI sAtiregAiM do sAgarovamAI sesaM taM ceva jAva IsANe deviMde devraayaa2| sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! iti ||suu01|| sattadasasae paMcamo uddeso smtto| chAyA-kutra khallu bhadanta ! IzAnasya devendrasya devarAjasya sabhA mudharmA prAtA / gautama ! jambUdIpe dvIpe mandarasya parvatasyottare asyAH ratnaprabhAyA: pRthivyAH bahusamaramaNIyAt bhUmibhAgAt UrdhvaM candrasUrya0 yathA sthAnapadeM yadi madhye'tra IzAnAvataMsakaH tat khala IzAnAvataMsakaM mahAvimAnam arddhatrayodazayojanasahasrANi evaM yathA dazamazatake zakravimAnavaktavyatA sA ihApi IzAnasya niravazeSA bhaNitavyA, yAvadAtmarakSaka iti sthitiH sAtirekadvisAgaropame zeSa tadeva yAvad IzAno devendro devarAjaH 2 / tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta ! iti // 50 // ___ sattadasasae paMcamo uddeso smtto| TIkA--'kahi NaM bhaMte !' kutra khalu bhadanta ! 'IsANassa deviMdassa devarako samA suhammA pannattA' IzAnasya devendrasya devarAjasya sabhA sudharmA-sudharmAnAmnI Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ 479 - ameyacandrikA TIkA za0 17 u05 sU0 1 izAnendravaktavyatA sabhA pranatA he bhadanta ! IzAnendrasya sudharmAsamA kutra vidyate iti praznA, bhagacAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe 'maMdarassa pandhayassa' mandarasya mandaranAmnaH parvatasya 'uttareNaM' uttareuttarasyA dinItyarthaH 'imIse rayaNappamAe puDhavIe' asyAH ratnaprabhAyAH pRSi. vyAH 'bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo' bahusamaramaNIyAt bhUmibhAgAt 'uhUM pAMcaveM uddeze kA prAraMbhacaturthIuddezaka ke anta meM vaimAnikoM ke sambandha meM vaktavyatAkahI hai. aba isa pazcama uddezaka meM IzAnendra kI vaktavyatA kahI jAvegI ataH isI sambandha ko lekara yaha paJcama uddeza kahA jA rahA hai'kahiNaM bhaMte ! IsANassa deviMdassa devaranno sabhA suhammA' ityAdi / TIkArtha--isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'kahiNa bhate ! IsANassa deviMdasta devaranno sabhA suhammA pannattA' he bhadanta ! devendra devarAja jo IzAna hai-unakI sudharmA sabhA kahAM kahI gaI hai? arthAt IzAnendra kI sudharmA sabhA kahA~ hai ? isake uttara meM prabhune kahA -goyamA' he gautama! 'javudIve dIve isa jabUdvIpa nAmake dvIpa meM sthita mandara nAmakA parvata hai, usa parvata kI uttara dizA meM 'imIse rayaNappa: bhAe puDhavIe' isa ratnaprabhA pRthivI ke 'pahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo' bahusamaramaNIya bhUmibhAga se 'uDUM caMdimamUriya0 jahA ThANapade0' cothA udezAnA aMtamAM vaimAnikonA saMbaMdhamAM kahevAmAM AvyuM che. have A pAMcamAM uddezAmAM IzAnendranA saMbaMdhamAM kathana karavAmAM Avaze jethI A saMbaMdhane laIne A pAMcamAM uddezAne prAraMbha karavAmAM Ave che-- 'kahi NaM bhaMte IsANassa deviMdasva devaranno sabhA suhammA' yA TI -mA suutraa| gItamayabhAye anuna me pUchyucha-'kahiNa bhaMte / IsANasya deviMdassa devaranno sabhA suhammA paNNatA' 8 savAn devendra devarAja IzAna che temanI sudhasabhA kayAM kahevAmAM AvI che arthAt IzAnendranI sudhasabhA kyAM che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che keH 'goyamA! gautama 'javUhIve dIve' mA mUdvIpamA re bha2 (bha3) parvata cha te 5 tanI uttara hazAmA 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe' / 2namA YIna 'bahusamaramaNijjAbho bhUmibhAgAo' masabharamaNIya bhUmilAyA Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 480 caMdimariya0 jahA ThAgapatre' UrdhvaM candrapUrya0 yathA sthAnapade sthAnapadaM prajJApanAsUtrasya dvitIyaM padam tatra sthAnapade yathA kathita tathaiva ihApi jJAtavyam kiyatparyanta 1 tatrAha - 'jAva majjhe ittha IsANa Disae' yAvat madhye'tra IzAnAvataMsakaH paJcamo'vataMsakaH 5 / prajJApanAyAH dvitIye sthAnapade cedam- 'u caMdimasUriyagahagaNanavakha ca tArArUvANaM bahUI joyaNasayAI bahU joyaNasahassAI bahU joyaNasapasahassA bahugAo joyaNakoDIo, bahugAo joyaNakoDAMkoDIo urdU upasA ettha NaM ImANe NAmaM kappe panace pAIpaDINAyae, udIrNadAhiNavisthinne addhacaMda ThANasaMTha, acimAlibhAsarAsivaNNAme asaMkhejjAo joSaNakoDiyo asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo AyAmavivazvabheNaM asaMkhe mAo joyaNakoDAkoDIo parikkheveNaM, savvAyaNAmae acche jAva paDive, Upara- candramA sUrya ko ullaGghana kara Age jAne para cAvat prajJApanA sUtra ke dvitIya sthAna pada meM jaisA kahA gayA hai usI ke anusAra (jAca majjhe IsAnavaDe sae mahAvimANe) madhyabhAga meM yAvat IzAnAvataMsaka-pAMcatrAM avataMsaeka vimAna AtA hai / prajJApanA ke dvitIya sthAna pada meM yaha pATha isa prakAra se hai - 'uDDu caMdima sUriyamahagaNana kkhattatArA: ruvANaM bahU joyagamayAha bahU jovaNa sahaslAI bahUI jopaNasayasahasvAIM banAo jaNa koDIo bahagAo joyaNakor3A kor3Io. uDU upattA paNa IsANe NAme kappe pannase, pAIpaDIpAra, udIrNa dANi bisthin addha' caMdasaMgaNasaMThie, accimAlimAsarAsivaNNAme, asaMkhejjAo joyaNakor3Io asaMkhejAo, jogaNako DAkoDIo AyAma vikkhaMbheNaM, asaMkhejjAo joyaNako DAkoDIo parikkheveNaM, savvarayaNAmae, acche jAva paDive, tattha IsANagadevANaM aTThAvIsaM * 'una' 'caM demasUriya0 jahA ThANapade0 ' para caMdramA bhane sUrya ne sadhIne bhAgaNa jAya tyAre yAvat prajJApanA sUtranA bIjA sthAnapadamAM je pramANe kahevAmAM Avyu' che, teja pramANe madhyabhAgamAM yAvat IzAnAvata...saka pAMcapu' Avata'sa-vimAna - Ave che. prajJApanA sUtranA bIjA sthAna patramAM A pATha A rIte che. OM caMdimasUriyagahagaNa nakkhattArArUvANa bahUI joyaNasayAI bahUI joyaNasahassAiM bahUI joyaNasaya saya sahassAI bahugAo joyaNakoDIo bahugAo joyaNatroDAkor3Io uDDu upattA patthaNaM IsANe NAme kappe paNNatte pAINapaDhiNAyae, uddINa dAhiNabitthinne arddhacaMdaThANasaMThie, accimAlibhAsarAsivaNNAbhe, asaMkhejjAo, joyaustrateo AyAma vikkhaMbheNaM, asakhejjAo joyaNakoDAkor3Io parikkheveNa, Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyaMcandrikA TIkA za0 17 u05 sU01 izAnendravaktavyatA - 481 vastha NaM IsANagadevANaM aTThAvIsaM vimANAvAsasayasahassA bhavaMtIti makkhAyaM teNaM vimANA sabarayaNAmayA nAva paDikhyA / tesi NaM vahumajjhadesabhAe pacavaDisayA pannattA, taM jahA-aMkavADisae 1, phalihavaDisae 2, rayaNavaDisae 3, jAyarUvavaDisae 4" iti saMgrAhyam / asyAgre 'majjhe ittha IsANavaDisae' ityAdi saMyojyam / avaM candra sUryagrahanakSatratArArUpANAm bahUni yojanazatAni vahUni yojanasahasrANi vahUni yojanazatasahasrANi ardhamutpatya atra khalu IzAno nAmakalpaH prajJaptaH prAcImatIcyAyata, udagdakSiNavistIrNaH, ardhacandrasaMsthAnasaMsthitA, aciaulibhAsarAzivarNAmaH, asaMkhyeyA yojanakoTayaH asaMkhyeyA yojanakoTikoTayaH AyAmaviSkambheNa, asaMkhyayA yojanakoTikoTayaH parikSepeNa, sarvaratnamayaH accha: yAvat pratirUpaH / tatra khalu IzAnakadevAnAmaSTAviMzatirvimAnAvAsavimANAvAsasayasahassA bhavatiti makkhAyaM, teNaM vimANA savvarayaNAmayA jAca paDirUvA / tesiNaM bahumajjhadesabhAe paMcavaDisayA paNNattA, taM jahA-aMkavaDisae 1, phalihavaDisae' ityAdi pATha lagAnA cAhiye / arthAt pahusamaramaNIya bhUmibhAga se Upara caMdra evaM sUrya tathA graha, nakSatra, aura tArArUpa ina se bhI saikaDoM yojano taka aneka hajAroM yojano aneka lAkhoM yojanoM taka dUra AgejAne para ThIka isI sthAna para IzAna nAma kA kalpa kahA gayA hai / yaha kalpa pUrva pazcima taka lambA aura uttara dakSiNa taka cauDA hai| tathA ardhacandra ke jaisA AkAra vAlA hai| agni kI jvAlA ke jaisA varNavAlA hai| isakA AyAma viSkaMbha asaMkhyAta koDAkor3I yojana kA hai| aura parikSepa bhI isakA savarayaNAmae, acche jAva paDirUve, tattha IsANa gadevANa' aTThAvIsa vimANAvAsaayasahassA bhavaMtItimakkhAyaM teNa vima.NA savvarayaNAmayA jAva paDirUvA tesiM gaM bahumajhadesabhAe pakvaDisayA paNNattA ta jahA-akahiMsae 1, phalihavaDisae' ItyAdi pATha lagAvI le arthAta bahusamaramaNIya bhUmibhAgathI upara caMdra ane sUrya tathA graha, nakSatra ane tArArUpa ethI paNa seMkaDe jana sudhInA aneka hajAre jana aneka lAkhe jana sudhI AgaLa dUra jAya tyAre barAbara e ja sthAna para izAna nAmane kalpa kahela che. A ka5 pUrva ane pazcima sudhI lAMbA ane uttara dakSiNa sudhI pALe che. temaja ardhacaMdranA jevA AkAravALo che. agninI javAlA jevA varNa vALe che. tene AyAma vidhvaMbha eTale ke laMbAI ane paheLAI asaMkhyAta keDIkeDI yojanA che. ane parikSepa-gherA paNa tene teTaluM ja che. bha0 61 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 bhagavatIce zatasahasrANi bhavantItyAkhyAtam / tAni khalu vimAnAni sarvaratnamayAni yAvaMda patirUpANi / teSAM khalu bahunadhyadeza mAge pazca avataMsakAH prajJaptA, tadyathA'aGkAvataMsakA1, sphaTikAvataMsakaH2, ratnAvataMsakA3, jAtarUpAvataMsakA4', iti / 'majjhe ittha' madhye'tra eteSAM madhye 'IsANavaDisae' IzAnAvataMsakA pshcmH| IzAnAvataMsakanAmakaM mahAtrimAnaM vartate iti bhaavH| 'seja IsANava.sae mahAvimANe' tat khalu IzAnAratasakaM mahAvimAnam 'addhaterasajoyaNasayasahassAI' arddhatrayodazayojanazatasahasrANi sArddhadvAdazalakSapramANakam (1250000) ityarthaH mAyAmaviSkambheNa 'evaM jahA dasamasae sakkarimANavattavcayA sA iha vi IsANassa niravasesA bhANiyacyA' evaM yathA dazamazatake SaSThoddeza ke zaka vimAnavaktavyatA sA ihApi IzAnasya niravazeSA maNitavyA bhagavatIdazamazatake yathA zakrasya itanA hI hai| yaha sarvaratnamaya hai / accha-svaccha hai, yAvat pratirUpa hai| isameM IzAnaka devoM ke 28 lAkha vimAnAvAsa haiM / ye vimAna sarvarana. maya yAvat pratirUpa haiM, ina vimAnoM ke bahumadhyapradezabhAga meM, pAMca avataMsaka kahe gaye haiM / unake nAma isa prakAra se hai-1 aMkAvataMsaka, 2 sphaTikAvaMtalaka, 3 ratnAvataMsaka, 4 jAtarUpAvataMsaka inake madhya meM yaha pAMcavaryA IzAnAvataptaka nAma kA mahAvimAna hai| 'seNaM IsANavaDe sae mahAvimANe' yA IzAnAvataMsaka nAmakA mahAvi. mAna' addhaterasajoyaNasayasahassAI' 1250000 yojana kA lambA cauDA hai| 'evaM jahA dasamasae sakkavimANavattavyathA sA ihAvi IsANassa niravasesA bhANiyanvA isa prakAra kI jaisI dazaveM zataka ke chaThe uddezaka meM zakravimAna ke sambandha meM vaktavyatA kahI gaI hai vahI vktA saMpUrNa ratnamaya che. accha -svaccha che. yAvat pratirUpa che. AmAM IzAnaka devanA abhyAvIsa lAkha vimAnAvAsa che. A vimAna sarva ranamaya thAvat pratirUpa che. A vimAnanA bahu madhyazabhAgamAM pAMca avahaMsaka vibhAna vA che. tenA nAma mA prabhArI che. patasa 1, 5Tita 48 2, 2tnAvata': 3, tatapAvana 4, mana tanI madhyamA ma pAya - zAnAta nAmanu mahAvimAna che. 'se NaM IsANavaDeMsae mahAvimANe' mA zAnAvata' nAmanu' bhavimAna 'addhaterasajoyaNasayasahassAI' 1250000 pA mAra lAbha yApana air! paNa cha. 'evaM jahA dasamasae sakavimANapattavvayA sA IhA vi IsANasa niravasesA bhANiyavvA' yA viSayamA 2vI rIte dazamAM zatakanA chaThThA uddezAmAM zaka vimAnanA saMbaMdhamAM kathana karavAmAM AvyuM che te ja pramANenuM kathana ahiyAM paNa- eTale ke A IzAna praka Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u05 sU01 izAnendra vaktavyatA 483 vaktavyatA kathitA sA vaktavyatA IzAnapakaraNe'pi vAcyA anena yat sUcitaM tadittham avagantavyam, tathAhi - ' addhaterasajoyaNasayasahassAiM AyAma vikkhaMbheNaM guNayA lIsa ca saya sadassAI vAcanaM ca sahassAiM advaya aDayAle joyaNasae parikkheveNaM' ispAdiatrayodaza yojanazatasahasrANi sArddhadvAdazalakSa yojanAni (1250000 ) AyAmaviSkaMga ekonacatvAriMzat ca zatasahasrANi dvipaJcAzat sahasrANi aSTa ca aSTacatvAriMzad yojanazatAni aSTacatvAriMzadadhikASTa zanayojanAni (3952848 ) parikSepeNa paridhinA, ityAdi / kiyatparyantaM dazamazatakIya zakra vaktavya tAMvAcyA tatrAha - 'jAva Ayarakkhati' yAvat AtmarakSakA iti tatra dazazatake paSThoddeza kespi 'evaM jahA sUriyA' ityuktaM tena sUryAbhaprakaraNamatra vAcyam 'ThitI sAtiregA do sAgaro mAI' sthitiH sAtirekAni dvisAgaropamAni IzAnasya sthitiH vyatA yahAM para bhI - IzAna prakaraNa meM bhI kahanI caahiye| isase josUcita huA hai vaha isa prakAra se haiM 'addhateralajoyaNasayalahassAiM AyAmavivakhaMbheNaM guNayAlIsaM ca saghasahassAI bAvannaM ca sahassAI aDDama aDayAle joyaNasae parikkheveNa' ityAdi isa IzAnAvataMsaka mahAvimAna kA AyAma viSkaMbha 1250000 sADhe bAraha lAkha yojana kA hai tathA parikSepa isakA 3952848 yojana kA hai| yaha zakra vaktavyatA yahAM 'jAva Ayarakkhe ti' 10 ve zataka ke chaThe uddezaka ke isa pATha taka kI grahaNa kara kahane kI bAta kahI gaI hai / so isase yaha phalita hotA hai ki yahAM 'evaM z2ahA sUriyA' ke anusAra sUryAbha prakaraNa kaha lenA caahiye| kyoMki usa 10 ve zataka ke chaThe uddezaka ke anta meM yaha pATha kahA gayA hai / 'ThiI sAtiregA do sAgarovamAI' IzAnendra kI sthiti do sAgaropama se kucha raNamAM paNa samajI levuM. A kathanathI je sUcita thayuM che te A pramANe che, 'addhaterasa joyaNasaya sahassAI AyAma vikkhabheNaM guNayAlIsaM ca saya sahassAI bAvannaM ca sahassAI aTThaya aDayAle joyaNasae parikkheveNa ' dhatyAhi mAM IzAnAvata saka mahAvimAnAnA AyAma nikala lakhAi paheALAI 12500:0 sADA khAra lAkha ceAjananA che. temaja tenA parikSepa gherAvA 3952848 AMgaNuAcAlIsa lAkha kha'vana hajAra AThaseA aDatAlIsa ceAjananeA che. A zarDava'tavyatA aDi' 'jAtra Ayarakkheti' isabhA zataunI chuTThI uddezAnA yA pATha sudhI khAnu uchu che, tethI me isita thAya che -mahi' 'eva' jahA sUriyAbhe' me vayana pramANe sauMpUrNa sUryAbha a 25 ahiM kahevu joIe. kemake-te dazamAM zatakanA chaThThA uddezAnA aMtamAM mA pATha kahevAmAM mAvesa che. 'ThiI sAiregAi do sAgarovamAi" zAnendra hevanI sthiti me sAga Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 485 sAtirekA dvisAgaropamAtmiketyarthaH 'sesa taMtra' zevaM tadeva etadatiriktamanyatsarva zakrasya yathA kathitaM tatsarvamapi atrAnumandheyameva kiyatparyantaM vaktavyam tatrAha'jAva IsANe devide devarAyAra' dazamazanake sUryAmadevAtidezena sUryAbhaprakaraNa sarvaM paThitavyamiti / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti, he bhadanta ! IzAnendraviSaye yan devAnupiyega kathitaM tat sarva satyameva ityAdi yAvadviharati // 90 1 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallama-masiddhavAcaka-pazcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadyapadhanakagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatIbhUtrastha" prameyacandrikAlyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatake paJcamodezakA smaaptH||17-5|| adhika kahI gaI hai| 'sesaM taM ceva' isa kathana se atirikta bAkI kA aura saba kathana IzAnendra kA zaka ke kathana ke jaisA hI hai| isa prakAra se yaha devendra devarAja IzAna hai / tAtparya kahane kA aisA hai ki yahAM IzAnendra kI jo vaktavyatA kahI gaI hai| usa vaktavyatA se atirikta aura saba vaktavyatA zaka kI vaktavyatA ke anusAra hI hai| yaha zaka sambandhI vaktavyatA 10 veM zataka ke chaThe uddezaka meM kahI jA cukI hai| zakra kI vaktavyatA meM sUryAbhadeva kI vaktavyatA grahaNa karake kahane kI bAta kahI gaI hai| ata: yahAM para bhI sUryAbhadeva prakaraNa saba kahalenA caahiye| 'seva bhate !sevaM saMte ! tti' isa prakAra se prabhu dvArA isa zepamayI 4 madhiapAmA mAvI cha. 'sesa ta ceva' pUrvarita 4thanathA bAkInuM anya saghaLuM kathana IzAnendranuM zarkanA kathana pramANe ja che. A rItane A devendra devarAja IzAna che. A kathananuM tAtparya evuM che ke-ahiM IzAnendranA saMbaMdhamAM je varNana karavAmAM AvyuM che, te varNanathI bhinna anya saghaLuM varNana zakanA varNananI mAphaka ja che. ane zaka saMbaMdhanuM varNana dazamAM zatakanA chaThThA udezAmAM kahevAI gayuM che. zakanA varNanamAM sUryAdevanuM varNana grahaNa karavAnI vAta kahI che. jethI ahiyAM paNa saMpUrNa sUryAbhadevanA prakaraNanuM kathana karI pA sabha de. 'sevaM bhate! seva' bhate ! tti' mA Na mA viSayamA Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA zaM0 17 u05 sU01 izAnendravaktavyatA 45 viSaya meM spaSTIkaraNa ko sunakara gautama ne unase kahA-he bhadanta ! Apake dvArA pratipAdita yaha viSaya sarvathA satya hai-jaisA Apane kahA hai vaha aisA hI hai 2 / isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gye| sU0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta .. "bhagavatIsUtra" prameyacandrikAvyAkhyAke sattarahaveM zataka kA pAMcavAM uddezaka samApta // 17-5 // prabhu e karela spaSTIkaraNane sAMbhaLIne gautamasvAmIe teone kahyuM ke huM bhagavana Ape pratipAdana karela A viSaya sarvathA satya che. arthAta jevI rIte Ape kahyuM che te temaja che ke bhagavAna Ape je pramANe kahyuM che. te yathArtha che A pramANe kahIne te gautamasvAmI yAvat pitAnA sthAna para virAjamAna thaI gayA che sU0 1 jaina cArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakano pAMcamo uddezaka samAsa 17-55 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIle atha SaSThoddezakaH mArabhyate / pazcamoddezake IzAnasabhAvaktavyatA kathitA / paSThoddezake tu kalpAdiSu pRthivIkAyikajIvotpattiH kathyate ityevaM saMvandhena AyAtasya paSToddezakasyedamAdimaM sUtram-'puDhavikkAie NaM bhaMte !' ityaadi| ___ mUlam-puDhavikkAie NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe samohae samohaNittAje bhavie sohamme kappe puDhavikAiyattAe udhvajjittae? se NaM bhaMte! kiM puTiva uvavajittA pacchA saMpAuNejjA puviM saMpAuNittA pacchA uvavajjejjA? goyamA! purvi vA uvavajjittA pacchA saMpAuNejjA pucci vA saMpAuNittA pacchA uvavajjejjA / se keNaTeNaM jAva pacchA uvavajjejjA ? goyamA! puDhavikAiyANaM tao samugdhAyA pannattA taM jahA veyaNAsamugghAe kasAyasamugghAe maarnnNtiysmugghaae| mAraNaMtiyasamugdhAraNa samohamANe deseNa vA samohaNai saveNa vA samohaNai deseNa vA samohamANe puSviM saMpAuNittA pacchA uvavajjejjA saveNaM samohaNamANe puci uvavajjejA pacchA saMpAuNejjA se teNaTeNaM jAva uvvjjijjaa| puDhavikkAie NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe jAva samohae, samohaNittA je bhavie IsANe kappe puDhavi0 evaM cetra IsANe vi evaM jAva accuyagevijjaaNuttaravimANe IsippabhArAe ya evaM cev| puDhavikAie NaM bhaMte ! sakarappabhAe puDhavIe samohae samohaNittA je bhavie sohamme kappe puDhavi0 evaM jahA rayaNappabhAe puDhavI. kAie uvavAio evaM sakarappabhAe vi puDhavikAio uvavAe Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 306 sU01 saudharmAdiSu pRthvIkA yikotpattini0 487 roat jAva IsippabhArAe evaM jahA rayaNappabhAe vaktavvayA, bha~giyA evaM jAva ahe sattamA samohae isIpa bhArAeM uMbavAyavvo sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! ti // sU0 1 // sattarasasae chaTTo uddeso samatto // 17-6 // 7 3 chAyA - pRthivIkAyikaH khalu bhadanta / asyAH ratnamabhAyAH pRthivyAH samavahataH samavahatya yo bhavyaH saudharme kalpe pRthivIkAyikatayA utpattum khala danta / kiM pUrvamutpadya pazcAt saMprApnuyAt pUrvaM saMprApya pazcAt utpadyeta 1 gautama ? pUrva vA utpadya pazcAt prApnuyAt pUrvaM vA mApya pazcAda utpadyeta tat kenA-" rthena yAvat pazcAt utpadyeta ? gautama ! pRthivIkAikAnAM trayaH samudghAtAH prajJaptAH tadyathA vedanAsamudghAtaH 1, kaSAyasamudghAtaH 2, mAraNAnnikasamudghAtazca mAraNAntikasamudghAtena samavahanyamAnaH dezena vA samavahanti sarveNa vA samabaMhanti dezena vA samavahanyamAnaH pUrva samprApya pazcAt utpadheta sarveNa samavahanyamAnaH pUrvamutpadya pazyAt saMprApnuyAt tat tenArthena yAvat utpadyeta / pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! asyA ratnaprabhAyAH pRthivyAH yAvat samavahataH samavahatya yo bhavyaH IzAne kalpe pRthivI0 evameva IzAne'pi evaM yAvat acyutagraiveyakAnuttaravimAne ISat prAgbhArAyAM ca evameva / pRthivI kAyikaH khalu bhadanta ! zarkarAmamAyAM pRthivyAM samavahRtaH samavahatya yo bhavyaH saudharme kalpe pRthivI0 evaM yathA ratnamabhAyAM pRthivIkAyikaH upapAtitaH, evaM zarkarAma bhAyAmapi pRthivIkAyikaH utpAtitavyaH yAvat ISasmArabhArAyAm evaM yathA ratnaprabhAyAH vaktavyatA bhaNitA evaM yAvat adhaHsaptamyAM samavahataH ISat prAgU mArIyAm utpAtayitavyaH / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta | iti // 1 // saptadazazatasya SaSThoddezaH samAptaH // 17- 6 // chaTThe uddeze kA prAraMbha pAMcaveM uddeze meM IzAnasabhA kI vaktavyatA prakaTa kI gaI hai| aba isa chaTThe uddeze meM kalpAdikoM meM pRthivIkAyika jIvoM kI utpatti kahanI hai, isI sambandha se isa chaTThe uddeze kA prArambha huA hai / isakA chaThThA uddezAnA prAraMbha- pAMcamAM uddezAmAM IzAnendranI sabhAnA sabaMdhamAM kathana karavAmAM bhASyu che. have bhA chaThThA uddezAmAM kalpAkiAmAM pRthvIkAcika jIvAnI utpattinA viSaya kahevAmAM Avaze A sabadhathI A chaTThA uddezAnA prArabha karavAmAM ALye che, Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 -- .. bhagavatIle TIkA- 'puDharikAie NaM bhaMte !' pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe' etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyA samohae' samavahataH mAra. NAntikasamudghAtaM kRtvetyarthaH 'samohagittA' samatrahatya-samudghAtaM kRtvA jo' yaH ko'pi 'sohamme kappe' saudharme kalpe 'puDhavikkAiyattAe' pRthivIkAyikatayA pRthivIkAyikajIvasvarUpeNetyarthaH 'uvavajjittae' utpattuM 'bhavie' bhanyaH yogyaH, he bhadanta ! yaH pRthivIkAyiko jIvaH ratnaprabhAyAM pRthivyAM mAraNAntika samudghAtaM kRtvA saudharme kalpe utpattiyogyaH 'se NaM bhaMte !' sa pRthivIkAyiko jIvara khalu bhadanta ! 'kiM pundhi upavajjitA' kiM pUrvamutpadya 'pacchA saMpAuNejjA' pazcAt saMpApnuyAt AhArapudgalagrahaNaM kurgadityarthaH athavA 'pubdhi vA saMpAuNittA' Adi sUtra 'puDhavikkAie NaM bhaMte' ityAdi sUtra hai-- ..., ' 'puDhavikkAieNaM bhaMte imIse rayaNappabhAe puDhavIe' ityAdi TIkArtha-'puDhavikkAiyaNa bhte|' koI pRdhivIkAyika jIva imIse rayaNapabhAe puDhavIe' isa ratnaprabhApRthivI meM 'samohae' mAraNAntika samudghAta se samavahata hoveM, 'samohaNittA' aura vaha mAraNantika samu. daghAta karake 'jo bhavie sohamme kappe' jo saudharmakalpa hai usameM 'puDhavikkAiyattAe uvavajjittae bhavie' pRthivIkAyikarUpa se utpanna hone ke yogya ho-arthAt koI pRthivIkAyika jIva he bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI meM aisA hai kI jo vahA~ mAraNAntika samudghAta karake saudharmakalpa meM pRthivIkAyikarUpa se hI utpanna hone ke yogya hai / 'se NaM bhaMte ! ki puvitra uvavajjittA' to aisA vaha pRthivIkAyika jIva he bhadanta / kyA pahile vahIM utpanna hokara 'ecchA saMpAuNejjA' pazcAt AhAra "puDhavikAieNaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe" tyA TI --puDhavikka'ie Na bhaMte !" pRthvI48 "imIse rayaNappabhAe puDhIe" mA ratnamA pRthvImA 'samohae" - bhArata samuddhAta zata "jo sohamme kappe" 2 saudharma 485 cha, tabhA "puDhavikAiyattAe uvavajjittae bhavie" pRthvI thi: 35thI utpanna yavAna yogya hAya arthAt he bhagavana keI pRvikAyika jIva ratnaprabhA pRthvImAM evA che ke je tyAM mAraNatika samuduvAta karIne saudharmakalpamAM pRthvIkAyika rUpathI ja - Gtpanna thakAna yogya cha "se NaM bhaMte ki puni uvavanjittA" to mevAta pRthvImayi 75 saman zu. paDela tyA utpanna 2 "pacchA saMpAuNejjA" pachIthI mA2 purAne aDa 42 cha 1 athavA to 'puTvi Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u06 sU01 saudharmAdipu pRthvIkAyikotpattini04.9 pUrva vA saMpApya AhArapudgalagrahaNaM kRtvA 'pacchA uvavajjejjA' pazcAt utpadheta ? yo jIvaH ratnapabhApRthivyAM mAraNAntikasamudghAtaM kRtvA saudharma valpe utpattiyogyaH sa pRthivIkAyiko jIvaH pUrva saudharmakalpe utpadha pazcAdAhArapudgalAn gRhNAti uta pUrvam AhArapudgalAn AdAya pazcAtsaudharmakalpe utpadyate iti praznAzayaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'puci vA uvavajjittA' pUrva vA utpadya 'pacchA saMpAuNejjA' pazcAt saMprApnuyAt pudgalagrahaNaM kuryAdityarthaH 'pundhi vA saMpAuNittA' pUrva vA saMprApya-pudgalagrahaNaM kRtvA 'pacchA ukvajjejjA' pazcAt utpadhena / he gautama! pRthivIkAyiko jIvaH mAraNAntikasamudghAtena ratnamamApRthivIto niHsaran saudharmakalpagamanayogyaH pUrva saudharmakalpe utpadyate pazcAt pudgaloM ko grahaNa karatA hai ? yA 'pubdhi vA sApauNittA pacchA avadha. jjejjA' pahile AhArapaddhaloM ko grahaNa karake bAda meM vahAM utpanna hotA hai arthAt ratnaprabhApRthivI meM vartamAna jo pRthivIkAyika jIva vahA~ maraNAntika samudghAta karake saudharma kalpa meM utpatti ke yogya hai to aisA vaha pRthivIkAyika jIva pahile saudharmakalpa meM utpanna hokara pazcAt AhArapudgakoM ko grahaNa karatA hai ? yA pahile AhAra pudgaloM ko grahaNa karake pazcAt saudharma kalpa meM utpanna hotA hai ? aisA isa prazna kA Azaya hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA!' he gautama ! 'pundhi vA uvavajjittA, pacchA saMpAuNejjA' vaha jIva vahA~ pahile utpanna ho jAtA hai / pazcAt pudgaloM ko grahaNa karatA hai aisA bhI hai aura 'pundhi vA saMpAuNitA pacchA ucacajjejjA' pahile AhArapudgaloM ko grahaNa karatA vA saMpAuNittA pacchA uvavajjejjA" paDeai mAhAra purAne asa 4zana ta pachI tyAM utpanna thAya che? athata ratnaprabhA pRthvImAM rahenArA je pRthvI. kAyikajIve tyAM mAraNatika samughAta karIne saudharmakalpamAM utpattine yogya che. te evA te pRthvIkAyika jIva pahelAM saudharmakalpamAM utpanna thaIne pachIthI AhAra palene grahaNa kare che? athavA pahelAM AhAra putalene grahaNa karIne pachIthI saudharmakalapamAM utpanna thAya che? evI rItane sA praznanA azaya cha tenA uttaramA prabhu 43 cha ?--"goyamA" hai gautama "pubvi vA uvavajjittA pacchA saMpAuNejjA" te 71 patA tyA utpanna thaI jAya che ane pachIthI AhArapudgalene grahaNa kare che evuM 55 cha, bhane "puntri' vA sapAuNitto panchA uvavajjejjA" paDeai mAhAra padane grahaNa kare che ane pachIthI tyAM utpanna thAya che, evuM paNa bha0 62 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . bhagavatI 490 pudgalagrahaNaM karoti pUrva pudgalagrahaNaM kutyA pazcAdutpadyate, evaM rUpeNa utpattisamAptyo ne pUrvAparIbhAvaniyamaH kintu kadAcit pUrvamutpadya pazcAt pudgalAn gRhNAti pUrva vA pudgalagrahaNaM kRtvA pazcAd utpadyate iti uttaratyAzaya iti / jIvo mAraNAntikasamudghAtAnivRttya yadA pUrvazarIraM sarvathA erityajya kandukagatyA sarvAtmamadeza saI utpattipradezaM gacchati tadA pUrva samutpanno bhavati pazcAt pudgalAn Aharati parantu yadA maraNasamudghAtaM kurvanneva mriyate vadA IlikAgatyA utpattisthAnameti tadApayama hai pazcAt vahAM utpanna ho jAtA hai-aisA bhI hai| tAtparya isakA aisA hai ki saudharmakalpa meM gamana ke yogya koI pRthivIkAyika jIva raznaprabhA pRthivI se nikalakara saudharmakalpa meM utpanna ho gayA to aisA vaha jIva vahAM utpanna hokara ke bAda meM AhArapugaloM ko grahaNa karatA hai, tathA pahile se hI AhArapudgaloM ko grahaNa karake pazcAt vahAM utpanna ho jAtA hai, isa rUpa se pazcAt utpatti aura samApti meM pUrvApara bhASa rUpa niyama nahIM banatA hai / parantu phira bhI isa uttara ko kevala yahI Azaya hai ki kadAcit pahile yaha utpanna hokara bAda meM AhArapudgalo ko grahaNa karatA hai / aura pahile AhArapudgaloM ko grahaNakara bAda meM vaha vahAM utpanna hotA hai| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra se samajhanA cAhiye / jaba jIva mAraNAntika samudghAta se nivRtta ho jAtA hai aura pUrva zarIra ko sarvathA chor3a detA hai, taba vaha apane utpatti che. A kathananuM tAtparya evuM che ke-saudharmaka9pamAM gamana karavAne yogya kaI pRthvIkAyika jIva ratnaprabhA pRthvImAM hoya ane te mArAntika samughAta karIne te ratnaprabhA pRthvIthI nIkaLIne sIdharmakalpamAM utpanna thaI jAya te e te jIva tyAM utpanna thaIne te pachI AhAra pulone grahaNa kare che, tathA pahelAMthI ja AhAra palene grahaNa karIne pachIthI tyAM utpanna thaI jAya che A rIte te pachIthI utpatti ane samAptimAM pUrvApara bhAvarUpa niyama banate nathI. paraMtu A uttarane kevaLa eja Azaya che ke-kadAcita pahelAM te utpanna thaIne te pachI AhAra lene grahaNa kare che. ane keIvAra pahelAM AhAra pudagalene grahaNa karIne te pachI te tyAM utpanna thAya che. A kathananuM spaSTIkaraNa A pramANe che jyAre jIva mAraNAntika samudughAtathI nivRtta thaI jAya che, ane pUrva zarIrane sarvathA cheDI de che. tyAre te pitAnA utpatti sthAnamAM daDAnI mAphaka pitAnA saghaLA AtmapradezanI sAthe ja cAlyA jAya che, e rithatimAM te pahelAM tyAM utpanna Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u06 sU01 saudharmAdipu pRthvIkAyikotpattini0421 pudgalagrahaNaM karoti pazcAdutpadyate tathA pUrvazarIrasthajIvapradezAn saMhRtya kandukagatyA samastaMjIvamadezairUtpattikSetraM gacchati tadA pUrvamutpadya pazcAtpudgalagrahaNaM karoti / punaH praznayati-' se keNaTeNaM jAva pacchA uvavajjejjA' tat kenArthena yAvat pazcAt utpata, atra yAvatpadena 'puni vA' ityArabhya 'saMpAuNittA' etadantasya sarvayogyasthAna meM kanduka ke jaisA samasta apane AtmapradezoM ke sAtha hI calA jAtA hai| aisI dazA meM 'vaha vahAM pahile utpanna ho jAtA hai aura bAda meM AhAra pudUgaloM ko-audArika, taijasa, kAmaNi, tIna zarIra, AhAra paryApti, zarIraparyApti, indriyaparyApti, zvAsocchvAsa paryApti, ina cAra paryAsiyoM ke yogya pudagaloM kA grahaNa karanA isakA nAma AhAra hai-so apane yogya zarIra aura paryAptiyoM ke pudgaloM ko grahaNa karane lagatA hai jaba jIva apane utpatti yogya sthAna meM IlikA kI gati se mAraNA'ntika, samudghAta karatA huA pahuMcatA hai- taba vaha pUrNa AtmapradezoM se vahAM nahIM pahuMcatA hai kintu kuchekahI AtmapradezoM se vaha vahAM pahuMcatA hai-aisI dazA meM vaha vahA~ pahile AhArapudgaloM ko grahaNa karatA hai pAda meM vahAM utpanna hotA hai / " 'apa gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNaTeNaM jAva pacchA upava'jjejjA' he bhadanta / aisAApa kisa kAraNa se kahate haiM ki vaha pRthivI. kAyika jIva vahAM pahile utpanna ho jAtA hai aura bAda meM AhAra karatA hai / aura pahile AhAra karatA hai bAda meM utpanna hotA hai ? yahA~ ''thaI jAya che ane te pachI AhAra pudgalene---eTale ke audArika, tejasa, ane kAzmaNa e traNa zarIra-AhAra pathati zarIra paryApti, Idriya payAmi ane zvAsocchavAsa paryAptine cagya pudgalenuM grahaNa karavuM tenuM nAma AhAra che. te pitAne cagya zarIra ane paryAptinA pudgalene grahaNa kare che. tathA jyAre jIva pitAnA utpatti egya sthAnamAM IlikAnI gatithI mArathAnika samudughAta karatAM karatAM pahoMce che, tyAre te pUrNa AtmapradezathI tyAM pahoMcatA nathI, paNa kaMIka AtmapradezathI te tyAM pahoMce che. e pari. sthitimAM te tyAM pahelAM AhAra pagalene grahaNa kare che. ane bAdamAM tyAM -panna thAya che.. * zara gautama svAmI prabhuna se pUche che haiM-"se keNaTeNaM nAva pacchA uvavajjejjA" usasavana mA5mezA 20 43 / ch| pRthvIya jIva pahelAM tyAM utpanna thaI jAya che ane te pachI AhAra kare che. ane koIvAra pahelAM AhAra kare che ane bAdamAM utpanna thAya che? ahiyAM cAvat Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI - 493 syApi grahaNaM kartavyamiti / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'puDhavIkAiyANaM tao samugdhAyA paNNattA' pRthivIkAyikAnAM trayaH samudghAvAH prajJaptAH 'taM jahA' tadyathA 'veyaNAsamugdhAe' vedanAsamudghAtaH 1, 'kasAya samugghAe ' kaSAyasamudghAtaH 2, mAraNaMtiyasamugdhAe' mAraNAntikasamudghAva: 3, tatra 'mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohaNamANe deseNa vA samohaNai samveNa vA samohaNai mAraNAMtikasamudghAtena samavahanan dezena vA samavahanti sarveNa vA sama vahanti / ayaM bhAva:-yadA mAraNAntikasamudghAtagato jIvo mriyate tadA IlikAgatyotpattidezaM prApnoti tatra ca jIvadezasya pUrvadehe eva sthititvAt dezasya cotpattideze prAptatvAt dezena samavahantIti kathyate yahA tu mAraNAntikasamudghAyAvat zabda se yahI 'pubdhi vA' se lekara saMpAuNittA' taka kA saba pATha grahaNa kiyA gayA hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA / he gautama; puDhavIkAie Na tao samugdhAyA paNNattA' pRthivIkAyika jIvoM ke tIna samudghAta kahe gaye haiM aura ve 'taM jahA' isa prakAra se haiM-'yaNA samugyAe, kaMsApasa mugyAe, mAraNaMtiyasAmugyAe' vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, aura mAraNAntikasamudghAna mAraNatiyatamugdhAeMNaM samohaNamANe deseNa vA samohaNai, samveNa vA samohaNaI' jIva japa mAraNAntikasamudghAta karatA huA hI maraNa ko prApta ho jAtA hai tapa 'vaha IlikA gati se utpati yogya sthAna meM jAtA hai taba usake kucha Atmapradeza to-utpatti sthAna meM pahuMca jAte haiM aura kucha pradeza pUrvadeha meM rahate haiM, aisI sthiti meM vaha jIvaM deza se samavahata hotA hai isIliye deza se saMmavaMhata hotA hai aisA kahA gayA hai| aura jaba mAraNA- zayI "puni vA" me 54thI chane "saMpAuNittA' sudhInA sadhaNe18 6 thye| cha. bhA prazna uttaramA prabhu 4 cha -"goyamA" gIta "puDhavIkAiyANaM tao samugdhAyA pANacA" pRthvI vAnava samudhAta ho, bhane "taMjahAM" mA zata cha. "veyaNAsamugghAe, kasAyasamugyAe, mAraNaMtiya samugghAe" nA samuddhAta, 4Saya samuddhAta mana mAraNAMti saMbhudhAta "mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohaNamANe deseNa vA samohaNai savveNa vA samohaNaI" jIva jyAre mAraNAMtika samudUghAta karatAM karatAM ja marI jAya che, tyAre te IlikA gatithI utpatti yogya sthAnamAM jAya che, tyAre tenA kaMIka Atmapradeze utpatti sthAnamAM pahoMcI jAya che. ane kaMika Atmapradeza pahelAnA zarIramAM rahe che. e sthitimAM te jIva dezathI samahata (AghAta pratyAghAta Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 "2 " 1 prameyacandrikA TIkA za017 u06 sU0 1 saudharmAdiSu pRthvI kAryikotpattini0 493 tAt pratinivRttya pUrva zarIraM sarvathA vyaktvA pUrvazarIrasya sarvapradezasaMharaNataH kandukatyotpattidezaM gacchati tadA 'sarveNa samavainti ' ityucyate / 'deseNa vA samoimANe ' tatra dezena samavahan ilikAgalyA gacchan 'putra saMgaNittA pacchA uvavajjijjA' pUrva saMprApya pudgalAn gRhItvA pazcAt utpadyate 'saMveNa samohaNamANe sarveNa samayahanan kandukagatyA gacchan 'putri upavajjecA' pUrvamutpadya sarvAmanotpAdadezamA sAtha 'pacchA saMpAuNejjA' pazyAt saMprApnuyAt pudgalagrahaNaM karo aifa 'se. teNa jIva uvavajjijjA' tat tenArthena yAvadutpadyeta, atra yAvatpadena 'pubbi vA uvavajjeittA pacchA saMpAuNejmA purvitra vA saMpAuNittA pacchA' ityeva ntikasamudghAta se nivRtta hokara pIche maraNa karatA hai taba vaha apane sarvapradezoM ko usa zarIra se saMharaNa kara kanduka kI gati se utpati deza meM jAtA hai taba 'sarveNa samavahanti' aisA vaha honA hai isIliye sarvapradezoM se vaha samudghAta karatA hai - aisA kahA gayA hai 'deseNa samohanamANe pudhi saMpA uNittA pacchA uvarvajjijjA' aMta deza se samavahata huA vaha jIva pahile pugaloM ko grahaNa karake pIche utpanna hotA hai, aura (savveNa samohaNamANe puvi ubavajjintA pachA saMpAuNejjA) sarvarUpa se samavahata huA vaha kanduka gati se jAkara pahile utpanna hokara bAda meM pudgaloM ko grahaNa karatA hai / 'se teNaTuNaM jAMva uvathajjijjA' isI kAraNa he gautama / maine aisA kahA hai ki yAvata utpanna hotA hai| yahAM yAvat zabda se 'purvitra vA uvavajjijjA, pachI saMpAuNejjA, purvitra vA saMpANiptA pa' isa pATha kA grahaNa huA hai / thAya che) tethI deza samavahata thAya che tema kahyuM che. ane jyAre jIva mAraNA ntika sasughAtathI nivRtta thaIne pachI mare che, tyAre te potAnA sava pradezane e zarIrathI saharaNa karIne daDAnI gatithI utpatti dezamAM jAya che. tyAre "sarveNaM samavaddanti" yev| te hoya che bheTaMlA bhATe sarva ahezAthI ta samudrAMta re che-te che. 'deseNa samohaNamANe puvvi saMpANitA pacchA uvavajjijjA" methI dezathI sabhavaDeta thayesa te lava paDesAM yugeni 'graMheNu karIne pachI utpanna thAya che. ane sava rUpathI samahata thayela te daDAnI gatithI jaIne pahelA utpanna thaIne te pachI pudgalAne grahaNu kara che " se teNadveNaM jAva uvavajjijjA" te arathI he gautama! meM vu che! yAvat utpanna thAya che. aDiyAM yAvat zabdathI 'puvi' vA ubajjijjA pacchA saMpAuNejjA puvvi vA saMpAThaNittA pacchA" || || zra thayo "puDhIkAiena bhaMte / imIse rayaNappanAe jAva samohae" bhA 4 we 7 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 bhagavatIsUtra prakaraNasya grahaNaM bhavatIti / 'puDhavIkAie NaM bhaMte !' pRthivIkayikaH khalu bhadanta ! 'imIse rayaNappabhAe puDhadhIe' etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'jAba samohae' yAvat samavahataH mAraNAntikasamudghAtaM prApta ityarthaH 'samohaNittA' samavahatyamAraNAntikasamudghAtaM kRtvA 'je bhavie' yA ko'pi 'IsAne kappe ' IzAne kalpe 'puDhavI.' iti atraivaM pATho bodhyaH tathAhi-pRthivIkAyikatayA ' uvavanjitae' utpattuM 'bhavie' bhavya-yogyaH 'se bhaMte' sa khalu pRthivIkAyiko bhadanta ! 'kiM pubdhi uvavajjittA pacchA saMpAuNejjA' kiM pUrvamuspaca utpatti prAppa pazcAt saMprApnuyAt athavA 'puci vA saMpAuNittA pacchA uvavajjejjA' pUrva pA saMpApya pazcAdu utpadheta ? iti praznaH / uttarapakSe pUrvokta eva pAThaH saMgrAyaH / 'evaM ceva IsANe vi' evameva IzAne'pi ratnaprabhAto nimRtya saudharmakalpe gamana 'puDhavIkAie NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe jAva samohae' gautama ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! koI pRthivI. kAyika jIva isa ratnaprabhA pRthivI meM yAvat-mAraNAntikasamudyAta ko prApta huA-samohaNittAje bhavie IsANe kappe puDhavI0 'aura mAraNAntikasamudghAta karake vaha IzAna kalpa meM pRthvIkAyikarUpa se utpanna hone ke yogya huA-'se NaM bhaMte / kiM pubdhi uvavajjittA pacchA saMpAuNejjA pubdhivA saMpAunittApacchA upavajjejjA' to aisA vaha pRthvI. kAyika jIva he bhadanna ! kyA pahile vahAM utpatti ko prAptakara pazcAt 'AhArapudgaloM ko grahaNa karatA hai, athavA pahile AhArapudgaloM ko grahaNa kara pazcAt vahAM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ceva IsANe vi' he gautama ! isa viSaya meM pUrvokta uttara pATha yahAM jAnanA sUtradvArA gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke he bhagavana ! koIka pRthvIkAyika jIva A ratnaprabhA pRthvImAM yAvat mAraNAnika samuThThAtane prApta 4N, "samohaNicA je.bhavie IsANe kappe puDhavI0" bhane bhArata samuddaghAta karIne te jIva IzAna ka95mAM pRthvIkAyika rUpathI utpanna thavAne yogya bhane "se NaM bhaMte ! ki pundhi uvavajjittA pacchA uvavajjejjA" the| te pRthvIkAyika jIva he bhagavana! zuM pahelA utpanna thaIne pachIthI AhAre pudgalene grahaNa kare che? ke pahelA AhAra pudgalene grahaNa karIne pachIthI utpanna yAya cha 1 mA prazna uttara mahAvIra prabhume yu "evaM ceva IsANe vi" ke gautama! A viSayamAM pUrvokta saghaLo uttarapATha ahiM paNa samaja. Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u06 sU01 saudharmAdiSu pRthvIkA yikotpattini0 495 yogyajIve yathA pratipAditaM tathaiva ratnaprabhAvo niHsRtya IzAnakalyagamanayogyapRthivIkAyikasya vaktavyatA bhaNitavyA pUrvavadeva sarvamapi prakaraNamihApi jJAdavyamitibhAvaH, tadittham - 'goyamA ! purvitra vA uvavajjittA pacchA saMpAuNejjA puni vA saMpAuNittA pacchA ucatrajjejjA' he gautama! pUrva vA utpadya pazcAt saMprApnuyAt pUrva saMprApya pazcAt utpadyeta, ' se keNadveNaM jAva pacchA uvavajjejjA' tatkenArthena yAvat pazcAdutpadyeta 'goyamA ! puDhavIkAiyANaM tao samugdhAyA paNNattA' gautama ! pRthivIkAyikAnAM trayaH samudghAtAH prajJaptAH 'taM jahA veyaNAsamugdhAe kasAyasam - gvAra mAraNaM tiyasamugdhAeM' tathathA vedanAsamudghAtaH kapAyasamudghAto mAraNAntika samudghAtaH 'mAraNAMtiyasamugdhAraNaM samohaNamANe deseNa vA samohaNai savveNa vA samohana deseNa vA samohaNamANe pUrvitra saMpAuNittA pacchA uvavajjijjA saMveNa cAhiye - arthAt ratnaprabhA pRthivI se nikalakara saudharmakalpa meM garmana yogya hue jIva ke viSaya meM jaisA kahA gayA hai isI prakAra se ratnaprabhA pRthivI se nikalakara IzAnakalpa meM gamana yogya hue pRthivIkAyika jIva ke viSaya meM bhI vaktavyatA kahalenI cAhiye / tAtparya kahane kA aisA hai ki pUrva ke jaisA hI samasta prakaraNa yahAM para bhI lagA lenA cAhiye / tadistham - 'goyamA ! pudhi vA uvavajjittA pacchA saMpAuNettA. puvi vA saMpANintA pacchA uvavajjejjA se keNadveNaM jAva pacchA ucavajjejjA ! gopamA ! puDhavIkAyANaM tao samudghAyA paNNattA, taM jahA-veyaNA samugdhAe, kasAyasamugdhAe, mAraNaMtiyasamugdhAe mAraNaMtiyasamugdhAerNa samohaNamANe deseNa vA samohaNamANe deseNaM vA samohaNa, savveNa vA samohaNa, deseNaM vA samohaNamANe puvi saMpAuNittA pacchA ussvarthAt ratnaprabhA pRthvIthI nIkaLIne saudhama kalpamAM javAne cAgya anela jIvanA viSayamAM je pramANe kahyuM che eja pramANe ratnaprabhAthI nikaLIne IzAna kalpamAM javAvALA pRthvIkAyika jIvanA viSayamAM paNu samajavu'. kahevAnu tAtpaya e che ke pahelA kahyA anusAra saghaLu prakaraNlR ahi' paNa samovu te yA abhAye che. "goyamA ! putri vA uvavajjinttA pacchA saMgauNetA, puThitra vA saMpAuNittA pacchA utravajjejA se keNaTTeNaM jAva pacchA uvavajjejjA ? goyamA ! puDhavikAiyANaM tao samugdhAyA paNNattAtaM jahA - veyaNAsamugdhAe, kasAyasamugdhAe, mAraNaMttiyasa mugdhAe mAraNaMtiya mugdhAraNa, samohaNamANe deseNaM vA samohaNamANe deseNaM vA samohaNai savveNa vA mohaNa, deseNa vA mohaNAmANe putra saMpAunittA pacchA upavajjibjA, mantreNa vA samohaNamANe puThiSa utravajjejjA pacchA saMpAuNejjA, se teNaTTeNaM jAva Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___bhagavatIce vA samohagamANe puci ubavajjetA pacchA saMgauNejnA se teNaTeNaM jAva uvAjjemjA' iti vyAkhyA pUrvavadeva / 'evaM jAva accuyagevijavimANe' evaM yAvada acyutatraiveyakavimAne yathA saudharmezAnavaktavyatA kavitA tathaivAcyunoveyaka vimAnaparyantaM vaktavyatA jJAtavyA atra yAvatpadena sanatkumAra 3 mAhendra 4 brahma lAntaka 6 mahAzukra 7 sahastrArA 8 ''nata 9mANatA 10 ''raNa 11 dezlokAnAM saMgraho jJAtavyA AlApakaM prakArazca svayameva pUrvapakaraNavat uhanIyaH / tathA'aNuttaravimANe IsipamArAe ya evaM ceva' anuttaravimAne anuttaravimAnapazcake jijajjA, savveNa vA samohaNamANe pubdhi uvadajjejjA, pacchA saMpAu. NejjA, se teNaDeNaM jAva uvavajjejjA' isakI vyAkhyA pahile kI gaI jaisI hI hai| 'evaM jAva accuya gevijavimANe' isakA bhAva aisA hai ki-jaimI vyAkhyA saudharma IzAna kalpa meM utpanna hone yogya ratnaprabhA pRthivIgata pRthivIkAyika jIva ke utpanna hone ke viSaya meM kahI gaI hai usI prakAra se yAvat acyutakalma meM utpanna hone yogya hue ratna. prabhApRthivIgata pRthivIkAyika jIva ke utpanna hone ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhiye-yahAM yAvatU zabda se sanatkumAra, mAhendra, brahma, lAntaka-mahAzukra, sahasrAra Anata, prANata, AraNa ina devaloko kA grahaNa huA hai| inake AlApaprakAra pahile ke jaise hI apane bhApa banA lenA cAhiye / isI prakAra kA kathana ? traivedhaka vimAnoM meM utpatti ke yogya hue ratnaprabhA pRthivIgata pRthivIkAyika jIva ke . spanna hone ke viSaya meM jAnanA cAhiye / 'aNuttaravimANe, Isipa javajejA" mAnI vyAcyA paDadA 42vAmA pApI cha, te pramANe samaya vI. "eva jAva accuyagevijjavimANe' 2 pramANe sodhamana zAna - kapamAM utpanna thavAvALA ratnaprabhA pRthvImAM rahelA pRthvIkAyika jIvanA utpanna thavAnA viSayamAM kahevAmAM AvyuM che e ja pramANe yAvat acuta kapamAM utpanna thavAne cagya banela ratanaprabhA pRthavImAM rahela pRthvI kAyika jIvamAM viSayamAM paNa samajI levuM. ahiyAM yAvat zabdathI sanabhaa2, bhADendra, praha, al-d, mAzu, sana 2, mAnata, prArata, mA25, A devaka graha thayA che. tenA AlApanA prakAre pahelA pramANe samajavA Aja rItanuM kathana zaiveyaka vimAnamAM utpanna thavAne cogya banela rapamAM pRpamAM rahela pRthvIkAyika jIvanA utpanna thavAnA Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA za017 u06 sU01 saudharmAdipu pRthvIkAyikotpattini0 467 - ISat mAMgamArAyAM ca evaMmeva jJAtavyam atha zarkarApRthivImAzrityAha- 'DhavI kAie NaM bhete' ityAdi / 'puDhavIkAie NaM bhaMte !' pRthivIkAyikaH khalu madanta 'saMkarapamA puDhavIe samohara' zarkarApramAyAM pRthivyAM samavahataH 'samohaNisA' samavasya 'je' yaH kazcit 'sohamme kappe' saudharme kappe 'puDhacI0' iti, atrai pUrvavatpAThaH saMyojyaH tathAhi ka iyattAe' pRthivIkAyikatayA 'uvavajJjiJjae ! utpattuM 'bhavi' bhavyaH - yogya: 'se NaM bhaMte !' sa khalu bhadanta / ityAdi sarvo'pi bhotra saMgrAhyaH ' evaM jahA ravaNappabhAe puDhavIkAio uvatrAio' evaM yathA ratna mAyAH pRthivIkAyikaH utpAtitaH ' evaM sakarappabhAe vi puDhavIkAio uvavAe~post' evaM zarkarAbhAyA api pRthivIkAyika utpAdayitavyaH kiyatparyantamityAha ubhArAe ya evaM cetra 'anuttaravimAna meM pAMca anuttaravimAMno meM) aura ISatprAgbhArApRthivI meM isI prakAra kA kathana jAnanA cAhiye | artha gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'puDhavIkAie NaM bhaMte !' sakkareMvibhAeM puDhavIe0 samohae' he bhadanta / koI pRthivIkAyika jIva zarkaprabhApRthivI meM ho aura vaha mAraNAntika samudghAna karake - saudharmakapa meM pRthivIthikarUpa se utpanna hone ke yogya ho aisA vaha jIva he , dantaM ! vahA~ utpanna hokara AhAra grahaNa kare yA AhAra grahaNa kara vahAM utpanna hotA hai ? to isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'evaM jahA rayaNappabhAe vikkAo uvavAhao evaM sakrappabhAe vi puDhavikkAhao uvAroat) he gauma ! jaisA ratnaprabhA pRthivI ke pRthivIkAyika jIva kA utpAda vivecita kiyA gayA hai / usI prakAra se zarkarApramApRthivI viSayabhAM yaSu samandhuH " aNuttaravimANe, isinabhArAe ya eva N ceva" pAMtha anuttara vimAnAmAM paNa A pramANenu' kathana samajavuM. have gautama svAmI asune me pUche che ! " puDhavikAie NaM bhaMte ! sakkatpabhAe puDhavie samohae." he bhagavan kAika pRthvIka'vizvajIva zarAprabhA pRthvImAM hoya ane te mAraNuAntika samuddAta karIne saudha kalpa devaleAkamAM pRthvIkAyikapaNAthI utpanna thavAne cAgya hoya te evA te jItra tyAM utpanna thaIne AhAra graheNu kare che. ke, AhAra grahuNu karIne pachI tyAM utpanna thAya che. tenA uttaramAM prabhu ! " evaM jahA rayaNappabhAra puDhavikkAio uvavAio eva' sakarappabhAe vi puDhavikAio uaa eyantro" he gautama / ratnaasA pRthvInA pRthvImA yiSTha jIvanA utpAdanA viSayamAM je pramANenu' vivecana karavAmAM Avyu che. teMja pramANe zakarAprabhA pRthvInA pRthvIkAyika jIvanA utpAdanA viSayamAM vivecana bha0 63 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --- -- - bhagavatIstra -'jAva IsipammArAe' yAvat Ipat mAgabhArAyAm yAvatpadena saudharmAdArabhyAnuttara: vimAnaparyantaM grAhyam / 'evaM jahA rayaNappabhAe vattavyayA bhaNiyA' evaM yathA ratnaprabhAyAH vaktavyatA bhaNitA 'evaM jAna ahe sattamAe samohae IsipabhArAe uvavAeyayo? evaM yAvat adhaH sam pRthivyAM samanahataH ISat pArabhArAyAmupayAtayitavyaH yathA ratnaprabhAyAM pRthivyAM samavahataH pRthivIkAyikajI saudharmAdArabhya ISatprogbhArAparyantaM gacchattIti pUrva pratipAditam tathaiva vAlukAprabhApatamabhAdhUmamamA tamaprabhA'dhaHsaptamIpRthivIparyantaM samavahatA mAraNAntikasamudghAtaM prAptaH IpaprAgbhArAyAm upapAtayitavyaH / 'sesaM taMceva' zeSaM tadeva etad vyatiriktaM sarva ke pRthivIkAyika jIva kA utpAda vivecita kara lenA cAhiye / 'jAva IsipambhArAe' aura yaha isake utpAdakA vivecana yAvat-saudharmadeva se lekara ISatprArabhArA pRthivI taka isI pUrvokta prakAra se kara lenA cAhiye / 'evaM jahA raghaNapAe vattavyayA bhaNiyA, evaM jAva ahe. sattamAe samohae IsipabbhArAe uvAeyanyo' jaisI ratnaprabhAthivI ke pRthivIkAyika kI vaktavyatA kahI gaI hai| arthAt ratnaprabhA pRthivI meM samavahata pRthivIkAyika jIva saudharma se lekara ISatvArabhArAparyanta jAtA hai aisA kahA gayA hai-usI prakAra le bAlu kAprabhA paMkaprabhA, dhUmaprabhA, samAprabhA aura adhaH saptamIpRthivI ina meM mAraNAntika samudghAta ko mApta huA pRthivIkAyika jIva saudharma se lekara ISatmArabhArApRthivI taka jAtA hai aisA jAnanA cAhiye / 'sesaM taM ceva' ataH sUtrapratipAdita kathana se atirikta aura sapa kathana pUrva meM kiye gaye kathana ke anusAra 4za be. 'jAba isipabbhArAe" tanA utpAdana viveyana yApat saudhabhara lekathI laIne Ilatu prAzmArA pRthavI sudhI A pUrvokta kahyA pramANe samajavuM. "evaM jahA rayaNappabhAe vatavvayA bhaNiyA evaM jAva bahe pattamAe samohae IsipabhArAe ubavAeyavyo" 2 pramANe tnaIAL pRthvInAM pRthvIjayi nA viSayamAM kAna karyuM che arthAt ratnaprabhA pRthvImAM samavahata A ghAta prApta karIne tyAMnA bhoga bhogavIne pRvIkAyika saudharmadevalekathI laIne ISat prAga mArA pRthvI sudhI jAya che, tema kahyuM che. te ja rIte vAlukAprabhA, paMkaprabhA; dhUmaprabhA, tama prabhA ane aAsaptamI arthAta-tamatamaprabhA pRthvI AmAM mArAntika samuddaghAtane prApta thayela pRvIkAyika jIva saudharmadevalokathI ISat praznArA pRthvI sudhI jAya che, tema samajavuM. "sesaM taM ce" sUtramA pratipA6 126 4thanathI mAdInu sagha 4yana Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAla pramaiyacandrikA TIkA 2017306sU01 ratnaprabhAdipu pRthvokAyikotpattini0 499 pUrvavadeva jJAtavyam iti / AlAyAdi prakArazca svayameva sarvatra UhanIya iti 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / ti tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // 01 // .' / // iti zrI vizvavikhyAta-jagaballabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakapavizuddhagadhapadyanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapadatta(jainAcArya' padabhUSita-kolhApurarAjaguruvAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara .. -pUjyazrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatake - paSThoddezakaH smaaptH||17-6|| hI hai aisA samajha lenA cAhiye / tathA ina saba ke AlApa prakAra apane Apa banA 2 kara kaha lenA caahiye| 'seva bhaMte / sevaM bhate.! tti' he bhadanta ! ApakA yaha kathana sarvathA satya hI hai 2 aisA kahakara ghe gautama tapa aura saMyama se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye / sluu01|| . jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta : "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke sattarahaveM zatakakA chaThA uddezaka samApta // 17-6 / / pahelA kahyA anusAra ja samajavuM. tathA A viSayamAM AlAnA . 'mahArerA pote pAtAnI meNe manAvIna sabhA "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti" te bhadanta! Ape A viSayamAM je pratipAdana karyuM che te saghaLuM kathana satya che. he bhagavan! Ape A viSayamAM je pratipAdana karyuM che. te saghaLuM yathArtha che e pramANe kahIne gautama svAmI tapa ane saMyamathI AtmAne bhAvita karatA thakA potAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA. e sUtra 1 | jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakane chaTho udeze samAsa 17-jA Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatIsUtre 500 ___ atha saptamoddezakaH prArabhyate / ___SaSThoddezake ratnaprabhAdipRthivIsamavahatAnAM pRthivIkAyikAnAM saudharmAdArabhye patmAgmArAparyantamutpatyAhArayoH pUrvIparatvaM pradarzitam, sAmprataM saptamoddezake tadviparyayeNa saudharmAdArabhyeSatmAgbhArAparyantaM samavahatAnAM pRthivIkAyikAnAM rahanaprabhAta AramyAdhaHsaptamI paryantaM tadeva pradarzayiSyate ityanena sambandhenAyAtasyAsya saptamoddezakasyedamAdimaM mUtram-'puDhavIkAie NaM bhane' ityaadi| mUlam-puDhavikAie NaM bhaMte! sohamme kappe samohae samohaNittA je bhavie imIse rayaNappabhAe puDhavIe puDhavikAiyatAe uvavajjittae, se NaM bhaMte ! kiM puri sesaM taM ceva jahA rayaNappabhApuDhavIkAie savvakappesu jAva IsippanbhArAe tAva uvavAio evaM sohammapuDhavIkAiyo vi sattasu vi puDhavIsu uvavAeyavo jAva ahe sattamAe / evaM jahA sohammapur3havIkAio sattasu vi puDhavIsu upavAio evaM jAva IsipabbhArApuDhavIkAio sabapuDhavIsu uvavAeyavo jAva ahe sattamAe sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tiM ||suu01|| . chAyA-pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! saudharme kalpe samavahataH samavahatya yo bhavyaH asyAM ratnamamAyAM pRthivyAM pRthivIkApikavayA utpattum, sa khala bhadanta ! ki pUrvam zeSa tadeva yathA ratnaprabhA pRthivIkAyikaH sarvakalpeSu yAvat ISat prArabhArAyAH tAvat upapAtaH, evaM saudharmapRthivI kAyiko'pi saptasvapi pRthivISu upapAtayitavyaH. yAvadadhAsaptamyAm / evaM yathA saudharmapRthivIkAyikaH saptasu pRthivISu upapatitaH evaM yAvat ISat bhAgamArA pRthivIkAyiko'pi sarvapRthivISu upapAtayitavyA yAvat adhaH saptamyAm, tadevaM bhadanta ! tadeva bhadanta ! iti|mu01||' sAtaveM uddeze kA prAraMbha - chaThe uddeze meM ratnaprabhA pRthivI meM samavahata pRthIvIkAyika jIvo kI saudharma se lekara ISAtmAgbhArA paryanta utpatti meM aura ahAra meM pUrvA. sAtamA uddezAne prAraMbha chaTThA udezAmAM ratnaprabhA pRthvImAM samavahata (2helA) mANatika samuddaghAtakara pRthvIkAdhika jIvonA saudharmadeva lethI ISa~A bhArA pRthvI Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyandrikA TIkA za017 u07 sU01 ratnaprabhAdipupRthvIkAyikotpattini0 501 ___TokA-'puDhavikAieNaM bhaMte !' pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! 'sohamme kappe saudharma kalpe 'samohae' samavahatA-mAraNAntikasamudghAtaM prAptaH 'samohaNittA' samavahatya 'je' yaH kazcit 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe' etasyAM ratnamamAyA~ pRthivyAM 'puDhIkAiyattAe' pRthivIkAyikatayA 'ujjittara' utpattuM 'bhavie' bhanyaH yogyo bhavet 'se gaM bhaMte !' sa khalu bhadanta ! 'kiM pundhi sesaM taMceva' ki pUrva zeSaM tadeva-pUrvoktameva he bhadanta ! yaH pRthiyokAyiko jIvaH saudharmakalpe mAraNA ntikasamudghAtaM kRtvA asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAm utpattiyogyo vidyate sa ki paratA dikhAI gaI hai| aba saptama uddeze meM usase viparItatA ko lekara saudharma se lagA kara ISAtmArabhArA taka samavahatapRthivIkAyika jIvoM kI ratnaprabhA le lagAkara adhaH saptamI taka vahI utpattI aura AhAra meM pUrvAparatA dikhalAnI hai| isI sambandha se isa saptama uddezaka kA prArambha humA hai / isakA sarva prathama sUtra 'puDhavIkAie NaM bhaMte ! ityAdi hai| 'puDhavizkAieNaM bhaMte ! ityaadi| TIkArtha-(puDhavikkAie NaM bhaMte ! lohamme kappe samohae' he bhadanta ! jo pRthivImAyika jIva saudharmasvarga meM bhAraNAntika samudghAta kare 'samohaNittA je bhavie imIse rayaNappabhAeM puDhavIpa, puDhavizAiyattAe uvavajjittae' aura mAraNAntika samudghAta kara vaha isa ratnaprabhAthivI meM pRthivIkArika rUpa se utpanna hone ke yogya ho 'leNaM bhate ki "pubdhi-sesaM taM ceca' to he madanta ! vaha jIva kyA pahile vahAM utpanna sudhInA jIvanA utpanna thavAnA ane AhAra grahaNa karavAnI vidhI pUrvAparatA batAvavAmAM AvI che. have A sAtamAM udezAmAM viparItatvane Azraya karIne saudharmathI laIne iSatra bhArI pRthvI sudhI samavahata (rahelA) pRthvIkAvika jIvonI ratnaprabhA pRthvIthI AraMbha karIne adhA saptamI, sAtamI nAraka pRthvI sudhI utpatti ane AhAramAM pUrvAparatA batAvavI che eja sabaMdhathI A sAtamA uddezAne prAraMbha karavAmAM Ave che. A uddezAnuM - pa sUtra "puDhavikAie Na bhate! tyAhi che. TI -"puDhavikAie Na bhate ! sohamme kappe samohae" 8 sAvana pRthvIkAyika jI saudharma nAmanA svargamAM mAraNatika samudUghAta kare "mamohaNittA je bhavie imIse rayaNapabhAe puDhabIe puDhaviSkAiyattAe uvavanjittae" ane mAraNatika samuddaghAta karIne te A ratnaprabhA pRthvImAM pRthvIkAyika -qAthI Sun vAle yoya maany| DAya "se gaM bhaMte ! ki pundhisesaM taM ceva' ta samana ta paDai rai Gpanna 42 5chI mAhAra Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ minal d ameer 506 bhagavatIsUtra prathamataH utpadya pazcAt pudgalagrahaNaM karoti athavA pUrvam pudgalagrahaNaM kRtvA pazcAdurapayate iti praznaH / uttaramatidezenAha-'jahA rayaNappabhA puDhavIkAie saba kappesa' yathA ratnamabhApRthivIsambandhi pRthivIkAyikA sarva kalpeSu 'jAva IsipambhArAe tAva uvavAio' yAvat ISat mAgmArAyAM tAvat upapAtitaH, yathA ratnapabhA pRthivI sambandhinaH pRthivIkAyikajIvasya sarvakalpeSu purvamutpadya pazcAtpudgalagrahaNaM karoti pUrva pudgalagrahaNaM kRtvA pazcAdutpadyate iti kathitaM tathaiva yAvat ISat mAgmArApRthivyAmutpAtaH kathita ityarthaH 'evaM sohammapuDhavIkAo vi satsu vi puDhavIsu uvavAeyavyo jAva ahe sattamAe' evam saudharmapRthivIkAyikasyApi saptasvapi pRthivISu upapAto vaktavyo yAvat adhaHsaptamyAm, pUrvavadeva saudharmakalpasambandhi pRthivIkAyikajIvasyApi saptasvapi nArakapRthivISu ratnapabhAta Arabhya adhaH saptamI paryanta nArakabhUmiSu upapAto vaktavya ityarthaH, atra yAvatpadena zarkarAmamAta Aramya tamAmamAparyanta saptAnAmapi nArakapRthivInAM grahaNaM bhavatIti / evaM jahA sohamma puDhavIkAio sadhapuDhavIsu utravAiyo' evaM yathA saudharmapRthivIkAyikasya sarve pRthivISu upapAtaH kathitaH 'evaM jAva IsiphbhArA puDhavIkAio savvapuDhavImu ho jAya phira bAda meM AhAra kare ? yA pahile vahAM AhAra kare bAda meM utpanna hove ? ityAdi prazna-- * / 'jahA rayaNappabhApuDhavIkAie sabdakappesu jAva IsippanbhArAe tAva uvavAhao' he gautama ! jisa prakAra se ratnaprabhApRthivI ke pRthivIkAdhika jIva kA samastakalpoM meM yAvat ISatprArabhArA pRthivI meM upapAta kahA gayA hai / 'evaM loharama puDhavIkAiyo vi sattalu vi puDhacIsu uvavAeyavyo jAba ahesattamAe' isI prakAra se saudharmakalpa ke pRthivIkAyika jIva kA bhI sAtoM pRdhiSiyoM meM yAvat avaH saptamI taka upapAta kaha lenA cAhiye / 'evaM jahA sohammapuDhacIkAio sadhapuDhavIsu uvavAhao evaM jAva IsipAbhArApuDhavIkAio sabdha puDhavIlu uvavAeyanvo jAva kare che? ke pahelAM AhAra karIne pachI utpanna thAya che? ItyAdi. A praznanA uttaramA prabhu 43 8-"jahA rayaNappabhApuDhavIkAie sabakappesu jAva IsipamArAe tAva uvavAio" 3 gautama 2 zatathI 2namA' pRthvInA pRthvIkAyika jIvanA badhA kalpimAM yAvat ISat prAglAza (siddhazilA) pRthvImA pAta (utpattI)nA viSayamA 4Ama mAnyu che. 'evaM sohammapuDhavIkAiyo vi0 sattasu vi. puDhavIsu utravAzyazvo jAva ahe sattamAe" A4 pramANe saudharmakalpanA pRthvIkAyika jIvane paNa sAte pRvIomAM yAvat ma tabhI pI sudhI apAta (aspattI) samaya an. "evaM jahA sohamma Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u07 sU01 saudharmAdiSu akAyikotpattini0 503 uvavAeyano jAva ahe sattamAe' evaM yAvat ipat mAgmArAsaMbandhipRthivIkAyikajIvasyApi sarvAsu pRthivISu upapAto vaktavyo yAvat saptamanArakapRthivISu adhaH saptamISu tenaiva krameNa sarva devalokasambandhijIvAnAM yAvat ISat mAgmArA saMbandhi pRthivIkAyikajIvAnAm saptasvapi nArakapRthivIpu upapAto vaktavyaH adhaH saptamI paryantamityarthaH / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti tadevaM madanta ! tadevaM bhadanta ! iti |muu01| // iti zrI vizvavikhyAta-jagaballabha-masiddhayAcaka-paJcadazabhApAkalitalalitakalApAlApakapavizuddhagayapadhanaikagranthanirmApaka, vAdimAnapardaka-zrIzAhacchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUSita-kolhApurarAjaguruvAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlavAtiviracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM sasadazazatake saptamoddezakA samAptaH // 17-7 // ahesattamAe' tathA-jisa prakAra se saudharmakalpa ke pRthivIkAyika jIva kA sarva pRthiviyoM meM upapAta kahA hai, usI prakAra se samasta svargoM ke yAvat ISatprArabhArA pRthivI ke pRthivIkAyika jIva kA bhI samasta pRthiviyoM meM yAvat saptamanaraka pRthivI taka upapAta kaha lenA cAhiye 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! he bhadanta ! ApakA yaha kathana sarva prakAra se satya hai 2 / isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gye| sU0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke sattarahaveM zatakakA ||saatvaaN uddezaka samApta // 17-7 // puDhavIkAi mo savvapuDhavIsu ubavAeyavyo jAva ahe khattamAe" zata siidhm'kalpanA pRthvIkAyika jIvane sarva pRthvIomAM utpAta (utpattI) kahyo che eja rIte badhAja svargonA cAvat ISatnAbhArA pRthvIkAyika jIvane paNa badhA ja pRthvImAM yAvatu badhI nAraka pRthvI sudhI utpAta (utpattI) samajI le "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ti" usasavan mAye // viSayamA re 4thana yu che, te sarva rIte satya che. he bhagavana ApanuM saghaLuM kathana yathArtha che A pramANe kahIne gautamasvAmI pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA. sU 15 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjayazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakane sAtame uddezaka samApta 17 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 bhagavatI sUtre atha amoddezaH mArabhyate / pRthivIkAyikajIvAnAmupayAtaM saptame uddezake madakAyikajIvAMnA supapAtaM darzayitumaSTamoddezakaH kathaM te, anena sambandhena AyAtasyAsyASTamoddezakasyedamAdima' sUtram -'AukkAie NaM sNte|' ityAdi / mUlam - AukkAie NaM bhaMte! isIse rayaNappabhAe puDhavIeM samohara samohaNittA je bhavie sohamme kappe AukAiyattA e uvavajittae0 evaM jahA puDhavIkAio tahA AukAio vi savve kappesu jAva IsippanbhArAe taheva uvavAeyavvo evaM jahA rayaNappA AukAio uvavAio tahA jAva ahe sattamapuDhavIAukAio unavAeyatro evaM jAtra Isipa bhArAe / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! ti // sU0 1 // sattarasame lae aTTamo uddeto samatto / C ? 'chAyA - apUkAyikaH khalu bhadanta / asyAM ratnamabhAyAM pRthivyAm samavahataH, sametya yo bhavyaH saudharme kalpe aprakAyikatayA upapattuM evaM yathA pRthivI kAyikaH tathA akAdhiko'pi sarva kalpeSu yAvada ISat prAgbhArAyAM tathaiva upapAtayitavyaH, evaM yathA ratnaprabhA'pyAyikaH upapAditastathA yAvat adhaH saptamI pRthivyaprakAyika upapAvayitavyaH evaM yAvat ISat prAgbhArAyAm / tadeva bhadanta ! tadevaM bhadanva | iti // sU0 1 // saptadazazata ke aSTamodezakaH samAptaH // uddeze kA prAraMbha ATa pRthivIkAyika jIvoM ke upapAla ko lapsama uddezaka meM dikhAkara aba sUtrakAra akAdhika jIvoM ke upapAta ko prakaTa karane ke liye aSTama uddezaka kA prArambha karate haiM / isakA sarvaprathama sUtra - 'AukkAieM NaM bhaMte / ' ityAdi hai -- 'AkkAie NaM bhaMte / imI se rayaNappabhAe puDhavIe samohae' ityAdi / AThamA uddezAnA prAraMbha sAtamAM uddezAmAM pRthvIkAyika vAnA upapAta (janma) nA viSayamAM katha na karIne have sUtrakAra aplAyika jIveAnA upapAta (janma) nA viSamAM kathana karavA mATe A AThamAM uddezaneA prAra'bha kare che, Anu pahelu sUtra prabhA he. 'Auka ie NaM bhave ! imIse rayaNappabhAe' ityAdi / Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanayabandrikA TIkA za017 u0 8 sU01 saudharmAdipu apkAyikotpattini0 505 "TIkA-'AukAhae NaM bhaMte !' apkAyikaH khalu bhadanta ! 'imIse rayaNaemAe puDhacIe' etasyAM ratnaprabhApRthivyAm 'samohae' samavahatA, 'samohaNittA' samavahatya-mAraNAntikasamuddhAta kRtvA yo'pkAyikaH 'mohamme kappe' saudharme kalpe AukAiyattAra' apakAyikatayA-apkAyikasvarUpeNetyarthaH uvavajji lie| upapatum 'bhavie' bhavyaH yogyA, he bhadanta ! yo'pkAyiko jIvo'syAM rasnaprabhAyAM pRthivyAm mAraNAntikasamudghAta kRtvA saudharmakalpe apakAyika svarUpeNa utpattiyogyo vidyate sa jIvaH kiM pUrvamutpadya pazcAt pudgalagrahaNaM karoti? athavA pUrva pudgalagrahaNaM kRtvA pazcAt utpadyate ? iti pUrvaprakAreNa ihApi prazna karaNIyaH / uttare'tidezamAha-'evaM jahA' ityAdi 'evaM jahA puDhavIkAio' evaM yethoM pRthivIkAyiko jIvaH 'tahA AukAio vi sacakaTapemu tathA'pUkAyiko TIkArtha--isa sUtra dvArA gautama ! ne prabhu se aisA pUchA hai-'bhate he bhadanta ! 'AukAie NaM' jo akAyika jIva 'imIse rayaNappabhAe puMdavIe samohae' isa ratnaprabhApRthivI meM mAraNAntika samudghAta karatA hai aura 'samohaNittA'mAraNAntika samudghAta karake 'je bhavie sohamme kappe AukAiyattAe uvavajjittae bhavie' saudharmakalpa meM apkAyikarUpa se utpanna hone ke yogya hai, to aisA vaha akAyika jIva kyA pahile utpanna hokara bAda meM AhAra pudgaloM ko grahaNa karegA? yA pahile AhAra pudgaloM ko grahaNa kara bAda meM vahAM utpanna hogA? uttara meM prabhu kahate haiN| evaM jahA. 'he gautama ! jaisA kathana pRthivIkAyika jIva ke upapAta hone meM kiyA jA cukA hai, usI prakAra kA kathana akAyika jIva ke saudharmAdikalpoM meM aura ISatpArabhArApRthivI meM utpanna At-- sUtrathI gautabhavAnI prabhune me pUchayu bho !' san 'AukAie 2 ma4i0 "imIse rayaNappabhAe puDhavIe samohae' mA 2tnamA pRthvImA bhArAnti samudhAta 42 cha, bhane ta 'mamohaNittA' bhArata samuddhAta 4zaka 'sohamme kappe bAukAiyacAe uvava. kinAre saudharmakalpamAM akhAyikapaNAthI utpanna thavA I che e te akA. yika jIva pahelAM utpanna thaIne te pachI AhAra pulane grahaNa karaze ? athavA pahelAM AhAra pudgalene grahaNa karIne te pachI tyAM utpanna thaze? bhA prazana uttara prabhu cha -'evaM jahA' gautama pRthvImAthi jIvanA upapAta (utpatti) ne viSayamAM jevuM kathana karyuM che. te ja pramANenuM kathana apakAyika jIvanA saudharmakalpa vigere kapimAM ane ISatkAra (siddhazilA) pRthvImAM utpanna thavAnA viSayamAM samajI levuM. ahiyAM yAvata bha0 64 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 bhagavatIstre , 'pi sarvakalpeSu kiyatparyantamityAha- 'jAba Isipa bhArAe tadetra ucavAeyantro' yAvat 'ISatprAgbhArAyAM tathaiva upapAtayitavyaH yathA ratnaprabhApRthivIsthitASkAyikajIvasya samudghAtena saudharme kalpe upapAtaH kathitaH tathaiva yAvat IpatmAramArAyAmapi upapAto vaktavya eveti / IpatmAgbhArAparyantamityarthaH yAvatpadena IzAna 2 sanatkumAra 3 mAhendra 4 brahma 5 lAntaka 6 mahAzuka 7 sahasrArA 8 ssra 9 prANatA 10 ''raNA 11 'cyuta 12 graiveyakA 13 'nuttara vimAna 94 paryantAnAM trayodagadevalokAnAM grahaNaM bhavati / ' evaM jahA rayaNapyamA AukAio unavAio' evaM yathA ratnamabhA'kAyika upapAtitaH 'tahA jAna ahe sattamA puDhavI Au kAio uvacArayantro' tathA yAtrat adhaH saptamI pRthivyapukAyika upapAtayitavyaH, yathA ratnaprabhAsaMvandhyapakAyikasya jIvasya saudharmAdArabhya sarvakalpeSu tathA ISat prAgbhArAyAM ca upapAtaH kathitastathaiva zarkarAprabhAta Arabhya adhaH saptamI nAraka pRthivI saMbandhyapUkAyiko'pi upapAtayitavyaH upapAto varNayitavya ityarthaH; kiyatparyantamityAha - 'jAba IsimArA' yAvat Ipat prAgbhArAyAm saudharmAdAhone ke viSaya meM kara lenA caahiye| yahAM yAvat pada se IzAna, sanakumAra, mAhendra, brahma, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyuta, navagraiveyaka, aura anuttara vimAna ina 13 teraha devalokoM kA grahaNa huA hai| tathA 'evaM jahA rayaNappabhA AukAio 'ityAdi - jaisA yaha ratnaprabhA pRthivIgata aSkAyika jIva ke upapAta kA kathana kiyA gayA hai usI prakAra kA kathana zarkarAprabhA pRthivI se lekara saptamI pRthivI taka ke aSkAyika jIvoM ke saudharmAdikakalpoM meM evaM navagraiveyaka tathA pAMca anuttara vimAnoM meM ISat prAgbhArApRthivI meM akAdhikarUpa se utpanna hone ke viSaya meM kathana kara lenA cAhiye / 'sevaM bhate / sevaM bhaMte! tti' prabhu dvArA pratipAdita isa apkAya pahathI IzAna, sanatkumAra, bhADeMndra, brahma, bAnta, mahAzuI, sahasAra bhAnata, prAdyuta, AraNa ane acyuta, navatraiveyaka ane anuttara vimAna A tera devasati grahayu thayA hai tathA 'evaM jahA rayaNappabhA AukAio uvavAio' ItyAdi ratnaprabhA pRthvIgata apsAyika chatranA upapAnanu kathana je rIte kara'vAmAM Avyu che e ja pramANenu kathana zakarAprabhA pRthvIthI laI ne sAtamI pRthvI sudhInA akAyika jIveAnA saudharmAdikalpeAmAM ane nagrevecaka tathA pAMca anuttara vimAnAmAM iSatprAgbhArA pRthvImAM akAyikarUpathI utpanna thavAnA viSayabhAM ithana jhurI sevu 'sevaM bhaMde ! sevaM bhaMte ! ci' alume atiyAhana urela * Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyandrikA TIkA za017 u09 sU01 ratnaprabhAdiSu akAyikotpattini0 507 rAmya ISat prAgmArApRthivIparyanta saptapRthivIsambandhyapUkAyikajIvAnAmupapAto varNayitavya itibhAvaH / 'seva bhaMte ! seva bhaMte ! ci' tadeva bhadanta / tadevaM bhadanta ! iti ||muu01|| // iti zrI vizvavikhyAta-jagavallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadhapadhanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAlyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatake aSTamoddezakA samAptaH // 17-8 // sambandhI upapAta ke kathana ko sunakara gautama ne prabhu se kahA hai bhadanta ! Apake dvArA pratipAdita kiyA gayA yaha viSaya aisA hI hai arthAt sarvathA satya hai 2 / isa prakAra kahakara ve gautama saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye / suu01|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" prameyacandrikAvyAkhyAke sattarahaveM zataka kA AThavAM uddezaka samApta // 17-8 // A akAyikanA upapAtane kathanane sAMbhaLIne gautamasvAmIe prabhune kahyuM ke he bhagavana Ape pratipAdana karela A viSaya yathArtha che. arthAta Ape je pramANe kahyuM che te saghaLuM temaja che. Ape kahela saghaLuM kathana sarvathA satya che. A pramANe kahIne te gautama svAmI saMyama ane tapathI AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thayA che sU0 1. jainAcArya jainadharmadivAkara pUjayazrI vAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakane AThamo uddezaka samAsa 17-8 - - Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 bhagavatI atha navamoddezakaH prArabhyate / aSTamodezake akAyikajIvAnAM saudharmAdapatprAgbhArAparyantamupapAtaH kathitaH navame ca tasyaiva viparyayeNa saudharmAdito'dhaH saptamIparyantamupapAtaH kathayitavya ityevaM sambandhena AyAtasyAsya natramodezakasyedamAdimaM sUtram- 'AukAie bhaMte / " ityAdi / mUlam - AukAie of bhaMte! sohamme kappe sAmohae samohaNittA je bhavie imIse rayaNappabhAe puDhavIe ghaNodahibalaesu Au kAiyattAe uvavajjittae se NaM bhaMte! sesaM taM caiva evaM jAva ahe sattamAe jahA sohamme AukAio evaM jAva IsippanbhArAAukAio jAva ahesattamAe uvavAeyacvo sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! ti ||suu0 1 // : chAyA-- aSkAyikaH khalu bhadanta / saudharmakalpe samavadataH samarvahatya yo hor: asyA ratnaprabhAyAH pRthivyAH ghanodadhivalayeSu akAyikatayA utpadyate se 'khala bhadanta / zeSa N tadeva evaM yAvat adhaHsaptamyAm yathA saudharmA kAyikaH evaM yAvat IpatprAgbhArASkAyikaH yAvat adhaH saptamyAmupapAtayitavyaH tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta / iti // sU0 1 // saptadazazatake navamoddezakaH samAptaH // 17- 9 // navaveM uddeze kA prAraMbha aSTama uddezaka meM akAyika jIvoM ke saudharma se lekara ISatprAgbhApRthivI paryanta upapAta kA vivecana kiyA gayA hai / aba isa navaveM uddeza meM viparyayarUpa se saudharma Adi se lekara adhaHsaptamI taka inake upapAta kA kathana karanA hai | ataH isI nimitta se isa nauveM uddezaka navamA uddezAnA prAraMbha-- AThamAM uddezAmAM akAyika jIveAnA saudhama devalAkathI ArabhIne ISTaprAgbhArA pRthvI sudhImAM upapAta (utpatti) nuM kathana karavAmAM Avyu che. have A navamAM uddezAmAM niyaya rUpathI (viparIta rUpathI) saudharma vigerethI laIne adhaH saptamI pRthvI sudhI tenA upAta (utpatti) nu kathana karavAmAM Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramairyacandrikA TIkA za017 30 9 khU01 ratnaprabhAdiSu aSkAyikotpattini0 549 * TIkA - 'AukAie NaM bhaMte !" aSkAyikaH khalu bhadanta ! 'sohamme kappe saudharme kalpe 'samohae' samavahataH 'samohaNittA' samavahatya - mAraNAntikasamudghAta kRMtvA 'je' yaH 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe' etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM 'ghaNodahivalaesa' ghanodadhivalayeSu 'AukAiyattAe' aSkAyikatayA 'uvajittae' upapattum 'mavie' bhavyaH yogyaH 'se NaM bhaMte / ' sa khalu bhadanta | saudharmakalpe mAraNAntikasamudghAtaM prApya etadratnaprabhAsambandhidhanodadhivayeSu pUkAyikatayA utpattiyogyo yo jIvaH sa kiM bhadanta ! 'sesaM taMceva' zeSaM tadeva pUrvavadeva, tathAhi - 'putri upavajjittA pacchA saMpAuNejjA' pUrvamutpadya pazcAt saMprApnuyAt putralagrahaNaM kuryAt 'purvitra saMpAuNittA pacchA ubavanjejnA' pUrva saMprApya pazvAdvA utpadyeta pUrvamutpattiH pazcAt pudgalagrahaNam athavA pUrva pugalagrahaNaM kA prArambha kiyA jAtA hai| isa uddezaka kA 'AukAie NaM bhate / sohamme kampe' ityAdi sUtra sarva prathama sUtra hai / 'kAraNaM bhate / sohamme kappe samohae samohaNita meM bhavie - ityAdi / * TIkArtha- 'AukAie NaM bhaMte! sohamme kappe saMmohae' he bhadanta / koI aSkAyika jIva saudharmakalpa meM mAraNAntika samudaghAta kareM aura 'samoNittA je bhavie imIse rayaNappabhAe puDhavIe ghaNodahivala esa AkAiyattAe uvavajjitae' isa mAraNAntika samudghAta ko hth vaha isa ratnaM prabhApRthivI ke ghaNodadhivalayoM meM aSkAyikarUpa se utpanna hone ke sanmukha ho to 'se NaM bhaMte / aisA vaha aSkAdhika jIva he bhadanta ! 'sesaM taM cetra' pUrvoktAnusAra pahile vahAM utpanna hokara bAda meM AhAra pugaloM ko grahaNa karatA hai yA pahile AhAra pugaloM ko maraNa Avaze. jethI A nimittathI A navamAM uddezAne prAraMbha karavAmAM Ave che. tenu DeluM sUtra yA pramANe che- 'AukAie NaM bhave ! sohamme kappe' ityAha / TIDArtha - ' AukAie NaM bhave ! sohamme kappe samohae' he bhagavan / adhUAyikaMva saudharbhamA bhArAnti samudghAta re bhane 'saMmohaNita jai bhavie imase rayaNabhAe puDhabIe ghaNodahivalaesu AukAiyattAe uvavajji - A' mAraNAntika samudghAta karIne te A ratnaprabhA pRthvInA ghanAdadhivalaceAmAM marAThi 35thI utpanna thavA tatpara hoya to 'se NaM bha'te ! ' mevA te aS4thie tra he lagagana 'sesa ta ceva' paDesAM udyA prabhAve-paDela tyAM utpanna thaIne te pachI AhArapudgalene grahaNa kare che ? ke pahelAM AhAra Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 bhaMgavatI tata utpattiriti praznaH / 'sesa ta ceva' zeSa tadeva atraiva papThodezake yathA pati. pAditaM tathaiva sarvamatrApi jJAtavyam 'evaM jAva ahe sattamAe' evaM yAvadadhAsaptamyAm evameva-pUrvoktaprakAreNaiva zarkarAprabhAta Arabhya saptamabhUmiparyantam upapAto varNayitavya iti / 'jahA sohamma AukAio evaM jAva IsipambhArA AukAiyo jAva ahe sattamAe upavAeyavo' yathA saudharmApkAyikasya ratnaprabhAta Arabhya adhaH saptamIparyantaM saptapRthivISu upapAtaH kathitastathaiva yAvatpadena IzAnAdArabhya ISat prAgbhArAparyantAphAyikasyApi yAvatpadena zarkarAmabhAta ArAbhyAdhaH upapAto vaktavyaH / saudharmakalpasthitAkAyikajIvAnAM yathA ratnapabhAnAm nAraka karake bAda meM vahAM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'sesataM ceva' he gautama ! jaisA kathana chaTe uddezaka meM kiyA gayA hai usI prakAra se vaha saba yahAM para bhI jAnanA cAhiye / 'evaM jAva ahe sattamAe' isI prakAra se usakA upapAta zarkarApRthivI se lekara adhAsaptamI bhUmi taka bhI varNita karalenA cAhiye / 'jahA sohammAukAio evaM jAva IsipambhArA AukAio jAva ahesattamAe uvavaeyanyo' jisa prakAra se saudharma devaloka saMvandhi-akAya kA upapAta ratnaprabhA pRthivI se lekara adhaH saptamI pRthivIparyanta sAtoM pRthiviyoM meM kahA gayA hai| usI prakAra se yAvatpada grAhya IzAna se lekara ISatprArabhArA paryata ke aprakAyika jIva kA upapAta zarkarAmabhA se lagAkara adhaH saptamI pRthivI taka meM kaha lenA caahiye| arthAt jisa paddhati se pune grahaNa karIne te pachI tyAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM pra cha -'sesaM taM ceva' gautama 74! dezAmA re yana 42vAmA AvyuM che, te ja pramANe te saghaLuM kathana ahiyAM paNa samajavuM arthAt pahelAM utpanna thaIne pachI AhAra grahaNa kare che. ane pahelAM AhAra grahaNa karIne 57 55 -na thAya che. 'evaM jAva ahesattamAe' se rIta tenA pAtanA saMbaMdhamAM zarApramAM pRthvIthI laIne adhaH saptamI-tamaprabhA pRthvI sudhInuM pavana de. "jahA sohamma AukAio jAva ahesattamAe avAeyavyo' je pramANe saudharma devakanA saMbaMdhamAM apakAyane u5pAta ratnaprabhA pRthvIthI laIne adhaH sAtamI-tamatamAprasA sudhI sAte pRcenA viSayamAM kahevAmAM Ave che. e ja rIte yAvat padathI IzAna devalokathI laIne ISatnAbhArA pRthvI sudhInA apakAyika jIvane upapAta zarkarA prabhA pRthvIthI laIne adhaH saptamI pRbI sudhInA viSayamAM samajI le. arthAt je rIte saudharma Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA za017 u010 sU01 saudharmAdiSu vAyukAyikotpacini0 511 .. pRthita Arabhya saptamanAraka pRthivIparyantaM upapAtaH kathitastathaiva sarvadevaloka sambandhyAkAyikajIvAnAm ISatprAgbhArA pRthivIsthitAnAm akAyikajIvAnAM ca yAvat ratnamabhAdi saptanArakapRthivISu upapAto vaktavya itibhAvaH / 'seva bhaMte ! sevaM bhane / ni' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // 01 // __iti zrI vizvavikhyAtajagadvallabhAdipadabhUSitavAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAla vrativiracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatakasya navamoddezakaH samAptaH // 90 17-9 // saudharmakalpa sthita apkAyika jIvoM kA upapAtaratna prabhAnAmakI naraka pRthivI se lekara saptama nAraka pRthivI taka meM kahA gayA hai| usI paddhati se sarva devaloka saMbandhI apakAyika jIvoM evaM ISat prArabhArA pRthi. vIsthita apkAyika jIvoM kA ratnaprabhA se lagAkara sasamI pRthivI taka kI sAtoM bhUmiyoM meM upapAta kahalenA cAhiye / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / tti' he bhadanta! Apake dvArA kathina yaha viSaya pUrNataH nirdoSa hai-jaisA kahA gayA hai vaisA hI hai-isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye // sU0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke sattarahaveM zatakakA // navavAM uddezaka samApta // 17-9 // kalpamAM rahelA apUkAyika jIvane u5pAta ratnaprabhA pRthavI-narakamRthvIthI laIne sAtamI nAraka pRthvI sudhImAM kahevAmAM Ave che e ja paddhatIthI saghaLA devaka saMbaMdhI apUkAyika che ane ISatnAbhArA pRthvImAM rahelA akAyika jIvanA ratnaprabhAthI AraMbhIne sAtamI pRthvI sudhInI sAte pRthvIyomaa 55ta sabha 1. sevaM ! bhate seva' bhate / tti' bhagavan mAghe pratipAdana karela A saghaLe viSaya sapUrNa rIte nirdoSa che-A viSayamAM Ape je pramANe kahyuM che, te saghaLuM temaja che, e ja rIte kahIne te gautama svAmI yAvat tapa ane saMyamathI AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA che sU0 1 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI vAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakane navame uddezaka samAptA17-bhA Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112..' - - - bhagavatI . . atha dazamoddezakaH prArabhyate // navamoddezake samudghAtatrayavatAm akAyikajIvAnAmupapAtaprakAraM pradartha tadanantaraM catuHsamudghAtavatAM vAyukAyikajIvAnAmupapAtaM darzayitu dazamoddezaka pAramyate tadanena sambandhena AyAtasya dazamoddezakasya idamAdimaM sUtraM bhavati-vAyukAie NaM bhaMte ' ityaadi| - mUlam-vAukAie NaM bhaMte! imIse rayaNappabhAe puDhavIe samohae, samohaNittA je bhavie sohamme kampe vAukAiyattAe uvavajjittae se NaM jahA puDhavIkAio tahA vAukAio vi navaraM vAukAiyANaM cattAri lamugghAyA paNNattA taM jahA veyaNA samugghAe jAva veubviysmugghaae| mAraNatiyasamugghAeNaM samohaNamANe deseNa vA samohaNai0 sesaM taM ceva jAva ahe sattamAe samohao IsipabbhArAe uvvaaeytro| sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! ti ||suu01|| '' 'chAyA- vAyukAyikA khalu bhadanta ! etasyAM ratnamamAyAM pRthivyAM samavahatA, samabahatya yo bhavyaH saudharme karape vAyukAyikatayA upapattuM sa khalu0 yathA pRthivIkAyikasvathA vAyukAyiko'pi navaraM vAyukAyikAnAM catvAraH samudghAtAH majJaptAH tadyathA vedanAsamudghAto yAvat vaikriysmudghaatH|maarnnaantiksmudghaaten samavahan dezena vA samavahanti0 zeSaM tadeva yAvata adha saptamyo samavahataH ISat bhArabhArAyAm upapAtayitavyaH / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti |mu01|| -- saptadazazatake dazamoddezakaH smaaptH||17-10|| dasavAM uddeze kA prAraMbha ' nauveM uddezaka meM tIna samudghAtavAle aphAyika Adi jIvoM ke upapAna prakAra kA kathana kiyA jA cukA hai| aba isa 10veM uddezaka meM cAra samudaghAnavAle vAyukAyika jIvoM kA upapAna prakaTa karanA hai| dasamA udezAne prAraMbha , navamAM udezAmAM traNa samudughAtavALA akAyika vigere jIvonA upa pAtanA prakAranuM kathana karAI gayuM che. have dasamAM uddezAmAM cAra samudughAta vALA, vAyukAyika jInA upapAtanuM kathana karavAnuM che, eja abhiprAyathI A uzAne prAraMbha karavAmAM Ave che. A udezAnuM paheluM sUtra A pramANe che. Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u010 sU01 saudharmAdipu vAyukAyikotpattini0 513 TIkA-'vAukAie Na maMte !' vAyukAyikA khallu bhadanta ! 'ipIse rayaNappabhAe puDhavIe samohae, samohaNittA je' etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM samavahataH samuddhAta prAptaH samudghAta kutrA yo vAyukAyikajIvaH 'sohamme kappe' saudharme kalpe 'vAukAiyattAe' vAyukAyikatayA 'uvavajjittae' utpattum 'bhavie' bhavyaH yogyaH 'se Na' sa khalu he bhadanta ! etasyAM ratnapabhAyAM maraNasamudghAtaM kRtvA saudharmakalpe 'vAyukAyikatayA utsattiyogyo vidyate sa vAyukAyiko jIvaH kiM pUrvamutpadya pazcAt pudgalagrahaNaM karoti pUrva vA pudgalagrahaNaM kRtvA pazcAt utpadyate iti praznAzayaH / atidezenAha-'jahA' ityAdi / 'jahA puDhavIkAio vahA vAukAio vi' yathA pRthivIkAyikastathA vAyukAyiko'pi prakRtaviSaye yathA pRthivIkAyikajIvamAzritya vaktavyatA prAk padarzitA tathaiva vAyukAyikasambandhe'pi vaktavyatA vaktavyA pRthivIkAyikApekSayA vAyukAyikajIvaviSaye lakSaNyaM darzayati-navaramityAdi, 'navaraM navaraM vizeSaH sa cAyam-'vAukAiyANaM catAri samugghAyA pannattA' isakA sarva prathama sUtra 'vAukkAie NaM bhaMte !' ityAdi-rUpase hai'vAukkAie Na bhaMte ! imIse rayaNappabhAe pur3havIe samohae ityAdi / TIkArtha--(vAukkAie NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe jAva je bhavie) he bhadanta ! jo vAyukAyika jIva isa ratnaprabhApRthivI meM mAraNAntika samudghAta kareM 'samohaNittA je bhavie sohamme kappe vAukAiyattAe uvavajjittae leNa' aura isa mAraNAntika samudghAta ko karake yaha saudharmakalpa meM vAyukAyikarUra se utpanna hone ke yogya ho to vaha jIva aisI avasthA meM he bhadanta ! yahA~ utpanna hokara bAda meM AhArapudgaloM ko grahaNa kahatA hai yA pahile AhAra pugaloM ko grahaNa kara bAda meM utpanna hotA hai ? 'jahA puDhavIkAio tahA vAukAio vi-navaraM vAukAiyANaM "vAucAie Na bhaMte ! ibhIse rayaNappabhAe puDhavIe samohae" tyAta TIkAryuM-he bhagavana je vAyukAyika jIva A ratnaprabhA pRthvImAM bhArayanti samudhAta 42 mate "samohaNittA je bhavie sohamme kappe vAukAiyattAe uvava jittae se " bhArAnti samuddhAta zane ta sodhama ka5mAM vAyukAyikapaNAthI utpanna thavAne zetha bane te te jIva e avasthAmAM tyAM utpanna thaIne te pachI AhAra pudgalene grahaNa kare che? ke utpanna thayA pahelAM AhAra pudgalene grahaNa karIne te pachI utpanna thAya cha / "jahA puDhavIkAio tA vAukAio vi-navaraM vAukAiyANaM cattAri mamugghAyA paNNattA" gautama! yi pAnA utpAhanA viSayamA re bha065 Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre vAyukAyikAnAM catvAraH samudghAtAH prajJaptAH 'taM jahA ' tadyathA 'veyaNAsamugdhA e jAva veuccisamugdhAe' vedanAsamudghAto yAvat vaikriyasamudghAtaH, atra yAvaspadena pAyasamudghAtamAraNAntikamamudghAtayorgrahaNaM, tathA ca vedanAsamudghAtaH kaSAyasamudghAtaH, mAraNAntikasamudghAtaH, vaikriyasamudghAtaH, ime catvAraH samudghAtAH vAyukAyikAnAM bhavanti pRthivIkAyikAdInAM tu traya eva kathitA ityubhayo vailakSaNyamiti / 'mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohaNamANe deseNa vA samohaNai0' mAraNAntikasamudghAtena samavaddanan dezena vA samavahanti sarveNa vA samavahanti / 'sesaM taMceva' zeSaM tadeva yat pUrva pratipAditam ihApi tadevAnu sandheyam yadi dezena samavahanti tadA pU" pudralarahaNaM karoti pazcAdutpadyate yadi yA sarveNa samanti tadA pUrva samutpadyate tadanantaram AhArapudgalagrahaNaM karoti - iti ratnaprabhAto mAraNAntikasamudghAtena vAyukAyiko jIvaH saudharmakalpe upapadyate tatra yadi dezena samavahanti tadA pUrva pudgalagrahaNaM kRtvA pazcAdadaspadyate, yadi sarveNa samavadanti tadA pUrvamutpadya pazcAdAhArapudgalAnAM grahaNaM karotIti 'jAtra ahe , 514 cattAri samugdhAyA paNNattA' he gautama! jaisA kathana pRthivIkAyika jIva 'ke utpAda viSaya meM kiyA gayA hai vaisA hI kathana vAyukAyika jIva ke utpAda ke sambandha meM bhI kara lenA caahiye| usa kathana kI apekSA isa kathana meM kevala cAra samudghAtoM ko lekara hI vizeSatA hai| kyoMki vAyukAyika meM cAra sabuddhAta kahe gaye haiM 'taM jahA' - jo isa prakAra se haiM- 'veyaNA samugdhAe jAva veDantrisamugdhAe' vedanAsamudghAta yAvat baiMkiyasamuddhAta 'mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohaNamAge deseNa vA samohaNai0 sesaM taM caiva jAva ahelattamAe samohao IsiphabhArAe uvavAeyavtro sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / tti' kAraNAMtika samudghAta se samavahata huA pramANenuM kathana karavAmAM Avyu' che, eja pramANenu` kathana vAyukAyika jIvanA utpAdanA samA~dhamAM paNa karI levuM te kathananI apekSAe A kathanamAM eTale } vAyuprAyiabhAM yAra samudghAna che, bheTalI vizeSatA che. "taM jahA " te mA prabhAche "ve praNAsamugdhAe jAva viuvviyasamugdhAe" vehanA sabhudddhAta yAvat vaiGiya samuddddhAta " mAraNaMtiya samugdhAeNaM samohaNamANe deseNa vA samohai0 sesaM taM cetra jAtra ahe sattatrApa samohao IsipavbhArAe uvavAyavvo sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti" bhArayAntiH samudddhAtathI sabhavaDeta sabhudddhAta pharIne utpanna thayela te vAyukAyika chatra dezathI pazu samavahata thAya che. ane Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 2010 su01 saudharmAdipu vAyukAyikotpattini0 555 sattamAe samohao Isipa mArAe ubavAeyatro' yAvat adha saptamyAM samavahata Ipat prAgbhArAyAmupapAtayitavyaH upapAtaH karttavyaH yathA ratnamabhAra samavahatAnA saudharme upapAtaH kathitaH evaM yAvat zarkarAmabhAta Arabhya abaH saptamIparyantaM samavahataH IzAnAdArabhya ISat pArabhArAparyantapRthivyAmutpadyate / 'seva maMte ! seva bhaMte ! tti' tadeva bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti / / sU0 1 // iti zrI vizvavikhyAta jagadvallabhAdipadabhUpitabAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAla ativiracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatakasya dasamAdezakA samAptaH // 0 17-10 // vAyukAyika jIva deza se bhI samavahata hotA hai aura sarvarUpa se bhI samavahata hotA hai ityAdi samasta kathana jailA pRthivIkAyika ke upapAta ke sabandha meM pahile kahA jA cukA hai vaisA hI yahAM para bhI jAnanA caahiye| yAvat saptamanaraka pRthivI meM samudghAta ko prApta huA yaha vAyukAyika jIva yAvat ISatprAyabhArA pRthivI taka meM utpanna hotA hai| he bhadanta ! ApakA vAyukAyika upapAta viSayaka yaha kathana sarvathA satya hai / / aisA kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjAmAna ho gye| bhAvArtha kevala isakA aisA hai ki ramaprabhA pRthivI meM rahA huA koI vAyukAyika jIva mAraNAntika sadghAna kara yadi saudharma meM vaayusarvarUpathI paNa samavahata thAya che. ItyAdi saghaLuM kathana pRthvIkAyika jIvonA upapAtanA saMbaMdhamAM jevI rIte pahelAM kahevAmAM AvyuM che te ja pramANe kathana ahiyAM paNa samajavuM. yAvat sAtamI nAraka pRthvImAM samudraghAtane prApta thayela te vAyukAyika jIva yAvat ISaprAsArA pRthvI sudhImAM utpanna thAya che. he bhagavata vAyukAcikenA upapAtanA saMbaMdhamAM ApanuM A saghaLuM kathana sarvathA satya che. he bhagavana A saMbaMdhamAM Ape nirUpita karela A viSaya eja pramANe che. Ama kahIne gautama svAmI tapa ane saMyamathI AtmAne bhAvita karatA thakA yAvat pitAne sthAne birAjamAna thaI gayA. A viSayano bhAvArtha kevaLa e che ke-ratnaprabhA pRthvImAM rahele koI vAyukAyika jIva mArAntika samuddaghAta karIne je saudharma kalpamAM vAyukAyika Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIle kAyikarUpa se utpanna hone ke yogya hai-to vaha yadi deza se samudghAta karatA hai-taba to pahile pudgaloM ko grahaNa karane rUpa AhAra ko karatA hai aura bAda meM vahAM utpanna hotA hai aura yadi sarvarUpa se vaha samudghAta karatA hai to pahile vahAM utpanna ho jAnA hai aura bAda meM AhAra pudgaloM ko grahaNa karatA hai / vAyukAyika jIvoM ke vedanA samudghAta, kaSAya samudghAta, mANAntikasamudghAta aura vaikriyatamuddhAta isa prakAra se cAra samudghAta hote haiN| isI prakAra se isake upapAta hone kI carcA IzAnadevaloka se lekara ISat prArabhArA pRthivI taka jAnanI cAhiye tathA jaisI yaha carcA ratnaprabhAdhivIgata vAyukAyika ke upapAta honeke viSaya kI prakaTa kI gaI hai isI prakAra kI carcA zarkarAprabhApRthivI se lekara saptamI pRthvI gatake vAyukAyika ke saudharma se lekara ISatprArabhArA pRthivI taka meM upapAta hone ke viSaya kI jAnanI cAhiye |suu01|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke sattarahaveM zatakakA dasavAM uddezaka samApta // 17-10 // paNAthI utpanna thavAne cagya bane che te kadAca dezathI samudraghAta kare te pahelAM pudgalene grahaNa karavArUpa AhAra kare che. ane te pachI tyAM utpanna thAya che. ane je sarvarUpathI kaMkagatithI daDApramANu samudughAta kare te pahelAM te tyAM utpanna thaI jAya che ane te pachIthI AhAra yugalone grahaNa kare che vAyukAyika jIvone vedane samudyAta 1, kaSAya samuddaghAta 2, mArAntika samudaghAta3, ane vaikiya samudughAta, A rIte cAra samudughAta thAya che. e ja rIte vAyukAyikane upapAta thavAnuM kathana IzAna devakathI AraMbhIne ISaprAgabhArA pRthvI sudhI samajavuM. tema ja ratnaprabhA pRthvImAM rahelA vAkAcikenA upapAtanA saMbaMdhanA vivecana karavAmAM AvyuM che vivecana zarkarAmabhA pRthvIthI AraMbhIne sAtamI pRthvImAM rahelA saudharma devalokathI ISa~AkSArA pRthvI sudhImAM utpAda thavAnA 9 . // sU. 1 // madivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtragnI khyAnA sattaramA zatakane dasa uddezaka samAsa che 17-10 | Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pramaiyAndrakA TIkA za017 u011 sU01 ratnaprabhAdipu vAyukAyikotpattini0 517 atha ekAdazoddezakaH prArabhyate // avasarasaMgatyA ekAdazodezakA prArabhyate, atra viparyayeNa tadeva darzayiSyatItyevaM sambandhenAyAtasyAsyoddezakasyedamAdimaM sUtram-'vAukAie NaM bhaMte !' ityaadi| mUlam-vAukAie NaM bhaMte! sohamme kappe samohae samohaNittAje bhaviye imIle rayaNappabhAe puDhavIe ghaNavAe taNuvAe ghaNavAyavalaesu taNuvAyavalaesu vAukAiyattAe uvavajjittae seNaM bhaMte!0 sesaM taM ceva evaM jahA sohamme kappe vAukAiyo sattasu vi puDhavIsu uvavAio evaM jAva IsipabmArAe vAukAio ahe sattamAe jAva uvavAeyatvo sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti ||suu01|| sattarasasae ekArasamo uddeso smtto|| chAyA-vAyukAyikaH khalu bhadanta ! saudharma kalpe samavahataH samavahatya, yo bhavya etasyA ratnaprabhAyAH pRthivyA ghanavAte tanuvAte dhanAtavalayeSu tanuvAta. valayeSu vAyukAyikatayA utpattum sa khalu bhadanta !0 zeSa tadeva evaM yathA saudharma kalpe vAyukAyikA saptasvapi pRthivISu upapAtitaH, evaM yAvat ISatmAgmArAyAM vAyukAyika: adhaH saptamyAM yAvat upapAtayitavyaH / tadeva bhadanta / tadeva bhadanta ! iti / / suu01|| saptadazazatake ekAdazodezakaH samAptaH / gyArahaveM uddeze kA prAraMbha vasara ke anusAra aba sUtrakAra 11 vAM uddezaka prArambha karate haiM-isameM vAyukAyika kI utpatti viparIta krama se kahI gaI hai| isakA sarvaprathama mUtra 'vAukAjhyANaM bhaMte ! sohamme kappe' ityAdi haiM 'vAukAhae NaM bhate ! sohamme kampe samohae' ityaadi| sagiyAramA deshaan| paarsavasara kramAnusAra have sUtrakAra agiyAramAM udezAne prAraMbha kare che-temAM vAyukAyika jIvonI utpattine krama viparIta rIte batAvela che. AnuM paheluM sUtra A pramANe che. "vAukAie NaM bhate ! sohamme kappe samohae" tyAta Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518, bhagavatIyo TIkA-'vAukAie NaM bhaMte !' vAyukAyikA khala bhadanta ! 'sohamme kappe saudharme kalpe 'samohae' samavahataH 'samohaNittA' samavahatya mAraNAntikasamudghAtaM kRtvA 'je' yaH 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe' etasyA ratnaprabhAyAH pRthivyA: sambandhini 'ghaNavAe taNuvAe' dhanavAte tanuvAte tathA ratnaprabhAsaMbandhiSu 'ghaNavAyavalaesu' ghanavAtavalayeSu 'taNuvAyavala ema' tanuvAtavalayeSu 'vAukAiyattAe' vAyukAyikatayA 'upavajjittae' utpattum 'bhavie' bhavya:- yogyaH 'se NaM bhaMte 'sa khala bhadanta ! he bhadanta ! ratnaprabhA sambandhI yo jIvaH saudharmakalpe vAyukAyikatayA utpattiyogyo mAraNAntikasamudghAtaM kRtvA saudharmakalpe utpadyate sa kim pUrvamutpadya pazcAdAhArapudgalaM gRhNAti athavA pUrva mAhArapudgalaM gRhItvA tadanantaraM saudharmakalpe samutpadyate iti pUrva pUrvatarapakaraNavadihApi praznaH, atidezamAha-'sesaM taMceva' zeSa tadeva-pUrvoktameva prazno'kAri, etadatiriktaM sarvamuttaraM pUrva vadeva boddha TIkArtha-'vAukAie NaM bhaMte sohamme kappe samohae' he bhadanta ! koIvAyukAyika jIva saudharmakalpa meM mAraNAntika samudghAta karatA hai aura vaha 'samohaNittA imIse rayaNapabhAe puDhavIe ghaNavAe, taNughAe, ghaNavAyacalaessu taNuvAyavalae vAu sAiyattAe uvavajittae 'se gaM bhaMte' mAraNAntikasamudghAta karake isa ratnaprabhA pRthivI ke dhanabAta me tanuvAta meM, ghanavAtavalaya meM, athavA tanuvAta ghalaya meM utpanna hone ke yogya hai, to he bhadanta ! vaha saudharmadevaloka gaMtavAyukAyika jIva pahile vahAM utpanna ho jAtA hai aura bAda meM AhArapudkoM ko grahaNa karatA hai? yA pahile AhAra pudaloM ko grahaNa karatA hai aura bAda meM vahAM utpanna ho jAtA hai ? to isake uttara meM prabhu ne kahA hai-'sesaM taM ceva-evaM jahA sohamme kappe vAukAiyo sattasu ___ ---vAukAie NaM bhave ! sohamme kappe samohae" hai mApana / vAyukAyika jIva saudharma ka5mAM mAraNatika samuddaghAta kare che. ane 50IthI "samohaNicA imIse rayaNapabhAe puDhavIe dhaNavAe, taNuvAe, ghaNavAya baesu, taNuvAyavalaesu vAukAiyattAe uvavajjittae se NaM bhaMte!" bhArayanti samuddaghAta karIne A ratanaprabhA pRthvInA ghanavAtamAM, tanuvAtamAM, ghanavAta valayamAM athavA tanuvAta valayamAM utpanna thavA egya bane te he bhagavAna te saudharma devakamAM rahela vAyukAyika jIva pahelA tyAM utpanna thAya che ane te pachI AhAra pudgalene grahaNa kare che? athavA pahelAM AhAra pudgalene grahaNa karIne te pachI tyAM utpanna thAya che? A praznanA Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za017 3011 sU01 ratnaprabhAdiSu vAyukAyikotpattini0 519 vyam / 'eva jahA sohamme kappe vAukAio sattasu vi puDhavIsu uvayAio' evaM yathA saudharme kalpe saudharmasambandhino vAyu kAyikAnAm saptasvapi pRthivISu upapAtaH 'evaM jAva IsippamArAe vAukAio ahe sattamAe jAba upavAeyadhyo' evaM yAvat ISat mAgmArAyAH vAyukAyikAnAm adhaHsaptamyAM yAvat upapAto vaktavyAH yathA saudharmakalpasambandhivAyukAyikajIvAnAM saptasvapi nArakapRthivISu upapAtaH kathitastathaiva yAvat ISat prArabhArAthivIsambandhinAM vAyukAyikajIvAvi puDhavIsu uvavAino evaM jIva Ilipa bhArAe vAukAio ahe. sattamAe jAva ucatrAepacco' he gautama ! hala viSaya meM jaisA pahile kathana kiyA jA cukA hai vaisA hI jAnanA cAhiye-isa prakAra se jaisA yaha kathana saudharmadevaloka gata vAyuzAyika jIva kI ratnaprabhA pRthivI ke ghanavAta Adi meM vAyukAdhikarUpa kI utpatti hone ke viSaya meM kiyA gayA hai-isI prakAra kA zarkarA Adi 6 pRthiviyoM ke dhanavAta Adi ko meM vAyukAyika rUpa se utpanna hone ke sambandha meM kathana karanA cAhiye / tathA isI prakAra kA kathana yAvat ISatmogbhArA pRthivIta vAyukAyika jIva ke bhI yAvat saptamI pRthvI taka utpAda hone ke sambandha meM kara lenA cAhiye / prabhu ke isa PAmamA prabhu 44 cha hai 'sesa taM ceva-evaM jahA sohamme kappe vAukAio sattaSu puDhacIsuuvabAio eva jAva IsipaubhArAe vAukAio ahe sattamAe jAva uvavAeyatvoM' 3 gautama ! mA viSayamA paDadA 4thana 42vAmA mAyuche, te pramANe ja saghaLuM kathana samajavuM. ane e ja rIte saudharma devalokamAM rahelA vAyukAyika jIvanA ratnaprabhA pRthvInA ghanavAta vigeremAM vAyukAyikapaNAthI utpanna thavAnA viSayamAM je pramANe kathana karyuM che, e ja rItanuM kathana zaprabhAputhI vigere cha pRthvInA ghanavAta vigeremAM paNa vAyukAyikapaNAthI pinna thavAnA saMbaMdhamAM samajavuM. ane Aja rItanuM kathana yAvat ISaprAgabhArA pRthvIsthita vAyukAyikajIvane paNa yAvata sAtamI pRthvI sudhI utpanna thavAnA saMbadhamAM kathana samajavuM prabhunA A kathanane sAMbhaLIne gautama svAmIe Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 bhagavatIstre nAm yAvat adhaHsaptamapRthivIparyantamupapAto varNayitavya itibhaavH| 'seva bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // mU0 1 // - // iti zrI vizvavikhyAta- jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakamavizuddhagadhapadhanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAptIlAlavrataviracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasza" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatake ekAdazoddezakaH samAptaH // 17-11 // kathana ko sunakara gautama ne unase aisA kahA ki he bhadanta ! ApakA yaha kathana pUrNarUpa se satya hai 2 / isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye ||khuu01|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyA ke sattarahaveM zatakakA gyArahavA~ uddezaka samApta // 17-11 / / prabhune A pramANe kahyuM ke he bhagavAn A5nuM A saghaLuM kathanapUrNapaNe satya che. e pramANe kahIne gautamasvAmI pitAne sthAne birAjamAna thaI gayA che sU0 1 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakane agiyA udezaka samAmA17-11 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - premayacandrikA TIkA 20 17 u012 sU01 ekendriyANAmAhArAdinirUpaNam 521 ___ atha dvAdazodezakaH prArabhyate / pUrva pRthivIkAyikAdivAyukAyikaparyantajIvAnAmupapAtaH kathitaH sampati dvAdazodezake ekendriyANAmAhArAdikaM nirUpyate, anena sambandhena AyAtasyAsya dvAdazoddezakasyevamAdimaM sUtram-'egeM diyA NaM bhaMte / ' ityAdi / - mUlam-egidiyA NaM bhaMte ! savve samAhArA evaM jahA paDhamasae vitiyauddesae puDhavIkAiyANaM vattavvayA bhaNiyA sAceva egidiyANaM iha bhANiyavyA jAva samAuyA smovvngaa| egidiyANaM bhaMte ! kailessAo pannattAo goyamA ! cattAri lessAo pannattAo taM jahA kaNhalessA jAva teu. lessaa| eesiM NaM bhaMte ! aigeMdiyANaM kaNhalessANaM jAva visasAhiyA vA? goyamA! savvatthovA egidiyANaM teulessA kAulessA anaMtaguNA nIlaleslA bisesAhiyA kaNhalessA visesaahiyaa| eesiM bhaMte ! egeMdiyANaM kaNhalessANaM iDDI0 jaheva diivkumaaraannN| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti ||suu01|| sattasme sae vArasamo uddeso samatto chAyA-ekandrigAH khalu bhadanta ! sarve samAhArAH evaM yathA prathamazate dvitIyoddezake pRthivIkAyikAnAM vaktavyatA maNitA saiva ekendriyANAmiha maNitacyA yAvat samAyuSkAH smoppnnkaaH| ekendriyANAM bhadanta / katilezyAH prAptAH ? gautama ! catasro lezyAH prajJaptAH tadyathA kRSNalezyA yaavttejoleshyaaH| eteSAM khalu bhadanta ! ekendriyANAM kRSNalezyAnAM yArad vizeSAdhikA vA? gautama sarvestokAH ekendriyANAM tejolezyAH kApotikalezyA anantaguNAH, nIlalezyA vizeSAdhikAH, kRSNalezyA vishessaadhiraa| etepAM khalu bhadanta ! ekendriyANAM kRSNalezyAnAm RddhiH yathaiva dvIpakumArANAm / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // 501 // ___ saptadazazate dvandazoddezakaH mamAptaH // 17-12 // bha0 66 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI TIkA - 'egidiyA NaM bhaMte' ityAdi / 'egidiyA NaM bhaMte !" ekendriyAH khalu bhadanta ! 'sacce samAhArA' sarve samAhArAH - yamAnaH- ekarUpa AhAro yeSAM te samAhArAH kim ? iti praznaH, bhagavAnAha - ' evaM jA' ityAdi / ' evaM ' jahA paDhamasae vitiya udesae' evaM yathA prathamazatake dvitIyodeza ke 'puDhavikAiyANaM vaktavyA bhaNivA' pRthivIkAyikAnAM vaktavyatA bhaNitA 'sA ceva ergidiyANaM iha bhANivA' saiva ekendriyANAmiha vaktavyatA bhaNivyA vitparyantamizyAha'jAva samAjyA samovanagA' yAvat samAyuSkAH samopapatrakAH tatra prathamazatakIya bArahaveM uddezaka kA prArambha pahile pRthivI kAya se lekara vAyukAyika taka ke jIvoM kA upapAta prakaTa kiyA gayA hai, aba usa 12 veM uddezaka meM ekendriyAdika jIvoM ke AhArAdika kA nirUpaNa karanA hai / so isI sabandha ko lekara yaha uddezA prArambha huA hai isakA 'ergidiyA NaM bhaMte ! ityAdi pahilA sUtra hai 522 'gidiyA NaM bhate ! sacce samAhArA' ityAdi / TIkArtha - isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- 'egiMdiyA NaM bhaMte / savve samAhArA' he bhadanta ! jitane bhI ekendriya jIva haiM ve saba kyA eka rUpa AhAra vAle hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - ' evaM jahA paDhamasae vittiyaudelae 'he gautama! jaisI prathama taka ke dvitIya uddezaka meM 'puDhavikAiyANaM vaktavvayA bhaNiyA' pRthivIkAyika jIvoM kI vaktavyatA, kahI gaI hai / 'sAcetra egiMdiyANaM iha mANivA' vahI khAramA uddezAnA prAraMbha pRthvIkAyikajIvAthI Ara'bhIne va cukAya sudhInA jIveAnA upapAtane viSaya prakaTa karavAmAM AvyA che. have AA khAramAM uddezAmAM eke Triya jIvAnA AhAra vigerenuM nirUpaNa karavAnuM che. A saMbadhane laIne A uddezAne prArabha karavAmAM Ave che. AnuM pahelu sUtra A pramANe che. 'egiMdiyA Na bhate ! savve samAhArA' ityAhi / TIDArtha -- mA sUtradhI gautamasvAbhIge prabhune me pUchayu che - 'egidiyA. NaM bhave ! savve samAhArA' he lagavAn bheTalA mehendriya kaveA che, te badhA ja zu....ekaja prakAranA AhAravALA che? A praznanA uttaramAM prabhu 4 che hai-' evaM jahA paDhamasae nitie uddesae' he gautama! paDelA zatanA zrIla uddezAmAM nevI rIte 'puDhavIkAiyANaM vattavvayA bhaNiyA' pRthvI prAyika lavAnA sabhbhandhamAM sthana uyu che 'sA caiva emidiyAga iha bhANiyavvA' te 4 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 17 u012 sU01 ekendriyANAmAhArAdinirUpaNam 523 dvitIyodezake pRthivIkAma karaNe 'puDhavIkAiyANaM AhArakammavaNNalessA jahA neraiyANa' ityuktam atra AhArazabdena zarIrazvAsocchvAsayorgrahaNaM bhavati tena ye ime ekandriyA jIvAste na samAhAravanto na samazarIravanto navA samocchvAsaniHzvAsavantaH na samakarmavarNalezyAvantaH navA samAnAyuSkAH samopapannakAH samotpattivantaH kintu vedanAkriyayoH samAnatvaM varttate'taH ekendriyAH samavedanAvantaH samakriyAvantazca bhavantIti / prathamazatakIyadvitIyodeza ke pRthivIkAyikavaktavyatAvadihApi vaktavyamitibhAvaH / kiyatparyantamityAha - 'jAva samAuyA ' ekendriyoM kI vaktavyatA yahAM kaha lenI cAhiye / 'jAva samAjyA samovavannagA' yAvat ekendriya jIva na samAna AyuvAle hote haiM aura na samAna utpattivAle hote haiM / tAtparya isakA aisA hai ki prathamazatakIya dvitIya uddezaka meM pRthivIkAya ke prakaraNa meM 'puDhavikAiyANaM AhArakammavaNNalessA jahA neraiyANaM' aisA kahA gayA hai| yahAM AhAra zabda se zarIra, aura zvAsocchvAla kA grahaNa huA hai / isase jo ye ekendriya jIva hai ve na samAna AhAravAle haiM na samAna zarIravAle haiM, na samAna zvAsocchvAsavAle haiM na samAna karma, varNavAle haiM na samAna AyuvAle haiM, na samAna utpattivAle haiM, kintu vedanA aura kriyA meM samAnatAbAle haiM / isa prakAra kI prathama zatakIya dvitIya uddezaka meM pRthivIkAyikavaktavyatA ke jaisA yahAM para bhI vaha prabhASenu' sadhaNu uthana aDiyAM pazu uDI bevu 'jAva samAcyA samovavannagA' cAvat te ekendriya jIva samAna AyuvALA hAtA nathI, ane samAna utpattivALApaNu hAtA nathI. A kathananuM tAtparya evu che ke pahelA zatakanA mIla uddezAbhAM pRthvIThAyinA prazzubhAM 'puDhavikAiyA NaM AhArakamma vaNNalessA jahA neraiyANaM' mA prabhAye uddhuM che. maDiyAM bhADAra zamhathI zarIra bhane zvAseAzvAsanuM grahaNu thayu che. tethI je A ekendriya jIvA che te samAna AhAravALA hAtA nathI, samAna zarIravALA hAtA nathI. samAna zvAsocchvAsa nizvAsavALA paNa hAtA nathI samAna kama, ane samAna vaNu vALA pazu hAtA nathI samAna AsuvALA paNa hAtA nathI. samAna utpattivALA paNu hAtA nathI, para Mtu vedanA ane kriyAmAM samAnatAvALA che. A rItanI pahelA zatakanA khIjA uddezAmA pRthvIkAyika jIvanI vaktavyatA prakaTa karavAmAM AthI che. teja pramANenI vaktavyatA adghi paNa kahevI. te vaktavyatA jAya samAuyA' tyiAhi yA sudhI khaDIyAM DevI, tebha sabha Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce ityAdi / 'jAva samAuyA rAmovavannagA' yAvat samAyuSkAH samopapatrakAH, te sarve na samAnAyuSkAH nayA save samopapannakA, ekatparyantaM sA vaktavyatA vaktavyeti bhAvaH / 'egeMdiyANaM bhaMte / ' ekendriyANAM bhadanta ! 'kailessAo pannattAo' katilezyAH prajJaptAH iti praznaH, bhagavAnAha-'goramA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'cattAri lesmAo pananAo' catasro lezyAH prAptAH 'taM jahA' tathA 'kaNhalessA jAva teulessA' kRSNalezyAH yAvat tejolelyAH, atra yAvatpadena kApotikalezyAnIlalezyayoH sNgrhH| 'eesi NaM bhaMte !' etepAM khala bhadanta / 'egidiyANa' ekendriyANAm 'kaNhalessANaM' kRSNalezyAnAm 'jAva visesAhiyA vA' yAvat vizeSAdhikA vA eteSu lezyAvatsa madhye kasyApekSayA kasyAlpatvaM kasya vizeSatvamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama / kahalenA caahiye| yaha vaktavyatA 'jAva samAuyA ityAdi pATha taka yahAM kahanI hai aisA jAnanA caahiye| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'egidiyANaM mate ! kAlessAo paNNattoo' he bhadanta ekendriyajIvoM ko kitanI lezyAe~ kahI gaI haiM ? isake uttara meM prabhu ne kahA -'goyamA ! cattAri lessAo paNNattAmo' ekendriyoM ke cAra lezyAe~ kahI gaI haiN| 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM-'kaNhalessA, jAva teu. lessA' kRSNalezyA tathA yAvat pada grAhya-nIlalezyA kApotikalezyA, aura tejoleshyaa| ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'eesiNaM bhaMte ! egidiyANaM kaNhalessA jAba viplesAhiyA vA' he bhadanta ! ina kRSNAdilezyAvAle ekendriya jIvoM meM kauna lezyAvAle ekendriya jIva kisa lezyAvAle se alpa haiM ? aura kisa lezyAAle se vizaSAdhika haiM ? isake utsara meM have gautamasvAmI ekendriyenI lazyAnA saMbaMdhamAM prabhune evuM pUche cha hai-"egidiyANa bhaMte ! kailessAo paNNatAo' hai magavan mendriya jIne keTalI vezyAo kahevAmAM AvI che ? A praznanA uttaramAM prabhu cha -'goyamA ! cattari lessAo paNNatAo' 3 gItama! mendriya vAne yAra vezyAmA apAmA mApI che. 'taM jahA' mA prabhArI cha-'kaNhalessA jAva teuleskhA' vezyA bhane yAvat pa6I-pAti vezyA, bhane tezyA zathI gautabhasvAmI prasuna se pUche che haiM-'eepiNaM bhaMte ! egidiyANaM kaNhalessA jAva visesAhiyAvA . magavan ! hi vezyAvA ekendriya jIvamAM kaI lezyAvALA ekendriya jI kaI lezyavALAthI apa che? ane kaI lezyAvALAthI vizeSAdhika che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe. Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyAndrakA TIkA za017 u012 501 ekendriyANAmAhArAdinirUpaNam 125 'samatthotrA egidiyANaM teulelyA sarvastokA ekendriyANAM madhye tejolezyAH sarvApekSayA tejolezyAvanta e kendriyajIvAH stokA alpAH, sarvApekSayA etepAmeva alpatvamiti 'kAulessA arNataguNA' kApovikalezyAH anantaguNAH, tejolezyA yuktakendriyajIvApekSayA kApotikalezyAnanta ekendriyajIvA anantaguNAH 'jIla lessA visesAhiyA' nIlalezyA vizeSAdhikAH kApotikalezyAyukta kendriyajIvA pekSayA nIlalezyAvanta ekendriyajIvA vizeSAdhikA ityarthaH, 'kaNhalesA visesAhiyA' kRSNalezyA vizeSAdhikAH nIlalezyAyukta kendriyajIvApekSayA kRSNalezyAvanta ekendriyajIvA vizeSAdhikAH tatazca sarvataH stokAH tejolezyAvanta ekendriyAH sarvato'dhikAH kRSNalezyAvanta ekendriyajIvAH / 'eesi NaM bhaMte !' eteSAM khalu bhahanta ! 'egidiyANaM kaNhalessANaM iDDI0 ekendriyANAM kRSNalezyAprabhu kahate haiM-'goyamA ! sambatyovA egidiyANaM teuleslA' he gautama! kRpyAdilezyAvAle ejendriya jIvoM meM sabase kama tejolezyAvAle ekendriya jIva haiM / kyoki sarva kI apekSA inameM hI alpatA hai / 'kAulessA aNaMtaguNA' tejolezyAyukta ekendriya jIvoM kI apekSA kA potika lezyAvAle ekendriya jIva ananta guNita haiN| 'NIlalessA visesAhiyA' kApotikalezyAyukta ekendriya jIvoM kI apekSA nIla. lezyAvAle ekendriya jIva vizeSAdhika haiN| 'kaNhaleslA visesAhiyA' tathA nIlalezyAyukta ekendriya jIvoM kI apekSA kRSNalezyAvAle ekendriya jIva vizeSAdhika haiM / isa prakAra saba le alpa tejolezyAvAle.ekendriya jIva haiN| aura sabase adhika kRSgalezyAdhAle ekendriya jIva haiM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-eesiM gaM bhaMte ! 2. hai-'goyamA ! savvatthotrA egiMdiyA Na teulessA' gautama vizyApANA ekendriya mAM badhAthI a9pa-kama tejalezyAvALA ekendriya jIve che. ma sabanI apekSA nAbhA ra 65tA cha 'kAulessA aNataguNA' te. lezyAvALA ekendriya jIvonI apekSAe kApatika tejalezyAvALA ekendriya bhananta zuSA che. 'NIlalessA visesAniyA' yati vezyAvANA mendriya yAnI apekSA nIvezyAvANA mendriya vizeSAdhi cha. 'kanhalessA visesAhiyA' nasa vezyAvAmA mendriya vAnI apekSA vezyAvA . ndriya jIva vizeSAdhika che. ane badhAthI adhika kRSNalezyAvALA ekendriya jIva che. have gautamasvAmI temanI addhinA alpa ane mahattAnA viSamAM prazna 42 che 3-'egidiyANa kaNhalessANaM iDDhI' sapanA vigere dezyAvAmA Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIko nAm RddhiH ekendriyANAM kRSNalezyAnAM jIvAnAM katare katarebhyo'lpaddhikA katare katarebhyo maharddhikA iti Rddhi viSaye'lpavizeSatvatripayakaH praznaH, bhagavAnAha-'jahA' ityAdi / 'jaheva dIvakumArANa' yathaiva dvIpakumArANAm tathAhi'eesiNaM bhaMte ! egidiyANaM kaNhalessANaM jAva teulessANaM ya kayare kayarehito appaDDiyA vA mahaDiyA vA goyamA ! kaNhalessAhito nIlalessA mahaDDiyA jAva sabamahiDiyA teulessA' iti eteSAM khala bhadanta ! ekendriyANAM kRSNalezyAnAM katare katarebhyo'lpaddhikA vA mahardikA vA ? gautama ! kRSNa chezyebhyo nIlalezyA mahardikAH yAvat sarva mahaddhiMkAstejolezyAH sarvApekSayA mahardikatva tejolezyAegidiyANaM kAhalehasANaM iDI0' he bhadanta ! kRSNAdilezyAvAle ina ekendriyoM meM kauna kinakI apekSA alpa RddhivAle haiN| aura kauna kinakI apekSA mahA RddhivAle haiM ? isa prazna Rddhi kI alpa evaM mahattA viSayaka haiN| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jaheva dIvakumArANaM ' he gautama ! isa viSaya meM dvIpakumAroM kA RddhiviSayaka kathana kahanA cAhiye / jaise-'eesiNaM bhate ! egidiyANaM kaNhalessA jAva teule. ssANa ya kayare kayarehito appaDiyAvA mahaDiyA vA ? goyamA ! kaNhalessAhito nIlalessA mahaDDiyA jAva labdhamaDiyA teulessA 'tAtparya isa kA aisA hai-kRSNalezyAvAle Adi ekendriyoM meM kauna kinakI apekSA alpa RddhivAle haiM aura kauna kinakI apekSA mahARddhivAle haiN| isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! kRSNalezyAvAloM kI apekSA nIlalezyAvAle ekendriya jIva mahAmaddhivAle haiN| yAvat sarva maharddhika A ekendriya mAM kaMI vezyAvALA kaMI lezyAvALAthI alpaRddhivALA che? ane kaMI lezyAvALA kaMI lezyAvALAthI mahARddhivALA che? tenA utta2maa prabhu 49 cha -'jaheva dIvakumArANa' he gItama! yA viSayamA dIpabhA nI addhinA viSayamAM je kathana karyuM che te ja pramANenuM kathana ahiyAM paNa 4 me bha3-'eesi NaM bhaMte / egidiyANaM kaNhalessANaM jAva teu. lessANaM ya kayare kayarehito appaDhiyA vA mahaDDhiyA goyamA! kaNhalessAhito nIlalessA mahaDhiyA jAva savvamahADhiyA teulessA' mA pAinu tAtparya mecha ke-kRSNalezyAvALA ekendriya jImAM ke tenAthI a5 RddhivALA che ? ane keNa konAthI mahAddhivALA che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che kehe gautama! kRSNalezyAvALAthI nIlakezyAvALA ekendriya jIva mahAddhivALA che. yAvat sarvathI mahAddhivALA tejezyAvALA che. A badhAnI apekSA Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 1 pramendrakA TIkA za017 2012 201 ekendriyANAmAhArAdinirUpaNam 527 vatAm tadapekSayA'lpaRddhikatva kApotikalezyAvatAm, tadapekSayA'pyalpasva nIladorisarm tadapekSayA'pyalpatvam kRSNalezyAvatAmiti sarvApekSayA maharddhi katvam tejolezyAvatAm sarvApekSayA'lparddhikatvaM kRSNale zyAvatAmiti / 'seva bhaMte / setra bhaMte! tti' tadeva bhadanta / tadevaM bhadanta / iti // 01 || iti zrI vizvavikhyAta jagadvallabhAdipada bhUSitavAlabrahmacAri 'jainAcArya ' pUjyazrI ghAsIlAla prativiracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatakasya dvAdazoddezakaH samAptaH // 17- 12 // tejolezyA vAle haiM / isa prakAra sarvApekSayA maharddhikatA tejolevAvAle ekendriya jIvoM meM AtI hai / inakI apekSA alparddhikatA kApotika lepAvAloM meM evaM inakI apekSA alparddhikatA kRSlezyAvAle ekendriyoM meM AtI haiM ataH saba se adhika hai Rddhi jinhoMkI aise ekendriya jIva ve hI haiM ki jinameM tejolezyA hai aura sabase kama haiM Rddhi jinhoMkI aise ekendriya jIva ve hai ki jina meM kRSNalezyA haiM| 'sevaM bha Mte | sevaM bharate / tti' he bhadanta ! Apane jaisA kahA haiM vaha aisA hI hai 2 / aisA kahakara ve gautama tapa evaM saMgrama se AtmA kI bhAvita karate hue apane sthAna para birAjamAna ho gaye | sU0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI sUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke sattarahaveM zatakakA bArahavAM uddezaka samApta // 17-12 // e teolezyAvALAmAM mahARddhipaNu Ave che. temanI apekSAe alpaRddhi pazu kapAtika lephsAvALA jIveAmAM Ave che ane kArpAtika lephsAvALAthI nIlalezyAvALA alpaRddhivALA hoya che. ane tenAthI alpaRddhipaNu kRSNalezyA-vALA ekendriya jIveAmAM Ave che. jethI madha,thI adhika RddhivALA ekendriya teja hoya che ke jenAmAM tejalezyA che. arthAt teolezyAvALA ekendriya jIva badhAthI adhikaRddhivALA che. ane kRSNalezyAvaajaa mehendriyakara madhAthI asya RddhivANA che. 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / tti' he bhagavAna Ape je pramANe pratipAdana karyu che, te saghaLuM kathana te ja pramANe che. he bhagavana Apanu` kathana sathA satya che. A pramANe kahIne tapa ane sayamathI peAtAnA AtmAne bhAvita ratA thakA te gautamasvAmI peAtAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA ! sU0 15 jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta ' bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakanA khAramA uddezaka samApta / / 17-12aa Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatI atha trayodazIdezakA prAramyate / . dvAdazoddezake ekendriyANAmAhArAdikaM kathitaM trayodaze tu nAgakumArANAm AhArAdikaM kathayiSyati anena sampanna AyAtasya trayodazodezasasya idamAdima sUtram-'nAgakumArA NaM bhaMte !' ityaadi| - mUlam-nAgakumArA NaM bhaMte ! savve samAhArA0 jahA solasamasae dIvakumArudese taheca niravasesaM bhAgiyara jAva iDDI0 sevaM bhaMte! sevaM aMte! tisuu01|| ' chAyA-nAgakumArAH khalu bhadanta ! sarve samAhArA:0 yathA poDazazate dvIpakumArodezaphe tathaiva nizvazeSa bhaNitavyam yAvat RddhiH tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! yAvat viharati / suu01|| saptadazazate trayodazoddezakaH samAptaH // TIkA-'nAgakumArA gaM bhaMte !' nAgakumArAH khalu bhadanta ! 'savve samAhArA' sarve samAhArA:- samAna:- ekaprakAraka AhAro yeSAM te samAhArAH, ye ime nAga terahaveM uddeze kA prArambha , 12 veM uddeze meM ekendriya jIvoM ke AhAra Adi ke viSaya meM kahA gayA hai, aba isa 13 terahaveM uddeze meM nAgakumAroM ke AhAra Adi ke viSaya meM kathana karanA hai| isI kAraNa isa zataka ko sUtrakAra prArambha kara rahe haiM-- 'nAgakumArANa bhaMte ! sance samAhArA0 ityAdi / TIkArtha--'nAgakumArA NaM bhaMte savve samAhArA0' he bhadanta ! jo ye nAgakumAra jAti ke bhavanapati haiM ve kyA saba eka prakAra ke AhAravAle haiM, eka prakAra ke ucchavAsa niHzvAsa AdiyAle haiM ? taramA mahezAnI 2bAramAM uddezAmAM ekendriya jIvonA AhAra vigere viSayanA saMbaMdhamAM kahevAmAM Avela chehave A teramAM uddezAmAM nAgakumAronA AhAra vigerenA viSayamAM kahevAmAM Avaze te kAraNe sUtrakAra A uddezAno prAraMbha kare che. "nAgakumArA NaM bhaMte ! savve samAhArA" ityAdi --"nAgakumArA ] bhaMte | savve samAhArA0" ke sAvana nAgakumAra jAtinA je A bhavanapati che te zuM badhA eka ja prakAranA mAhArANA cha ? tama 4 me rana 2vAsa nizvAsavANA cha ! "jahA Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u0 1301 nAgakumArANAmAhArAdinirUpaNam 529 kumArAste sarve'pi samAnAhArocchvAsaniH zvAsAdimantaH kimityAdi praznaH, 'jahA ' ityAdi / 'jahA solasamasae dIvakumArade se taheva niravasesaM bhANiyavvaM' yathaiva poDazazate dvIpakumAroddeza ke tathaiva niravazeSaM bhaNitavyam / tattatra trilakonIyamitibhAvaH | 'seva bhaMte ! seva bhaMte / tadeva bhadanta / tadeva' bhadanta ! 'jAva viharaha ' yAvat viharati, ityeva - devAnupriyaniveditaM sarvameva satyamityuktvA bhagavantaM vandananamaskArAdikaM kRtvA gautamaH saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti // sU0 1 // iti zrI vizvavikhyAta jagadvallabhA di pada bhUpitavAlabrahmacAri 'jainAcArya ' pUjyazrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatakasya trayodazoddezakaH samAptaH // 017-13 // 'jahA solasamasae dIvakumAruddese taheva niravasesaM bhANiyavvaM ' he gautama ! 16 ve zataka meM hopakumAroddezaka meM jaisA kahA gayA hai, vaisA hI saba kathana yahAM para kara lenA cAhiye | 'seva bhaMte / sevaM bhate ! tti' he bhadanta ! Apa devAnupriya ke dvArA kahA gayA yaha saba viSaya sadhya hI hai 2 / isa prakAra kahakara gautama ne prabhu kI vandanA kI aura namaskora Adi kiyA / yaha saba karake phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // su0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI sUtra" prameyacandrikAvyAkhyA ke sattarahaveM zataka kA terahavAM uddezaka samApta // 17- 13 // " solasamasAe dIvakumAruddese taddeva niravasesaM bhANiyavvaM' he gautama! sALamAM zatakanA dvIpakumAra uddezAmAM je pramANe kahyuM che te ja pramANe samasta kathana ahiyAM nAgakumAranA AhAra vi. mAM sabhala tevu. "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti" he bhagavan yAya devAnupriye usa bhA saghaLA viSaya satya ja che hai bhagavat ApanuM kathana yathAya che. A pramANe, kahIne gautama svAmIe prabhune vaMdanA karI ane namaskAra karyAM. va'kranA namaskAra karIne te pachI teo sacama ane tapathI AtmAne bhAvita karatA thakA peAtAne sthAne birAjamAna thaI gayA. !! sU. 1 // jainAcAya jainadhama divAkara pUjayazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI' prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakanA terame uddezaka samApta / / 17-13 | bha0 67 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 bhagavatI sUtre atha caturdazodezakaH prArabhyate / suvarNakumAravaktavyatAmAha - 'suvaNNakumArA NaM bhaMte' ityAdi / mUlam - suvaNNakumArANaM bhaMte! savve samAhArA savve samusAsanissAsA evaM caiva sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti ||suu0 1 // chAyA -- suvarNakumArAH khalu bhadanta ! sarve samAhArAH sarve samocchvAsaniHzvAsAH evameva / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta / iti // 01 // TIkA - - ' suvaNNakumArANaM bhaMte / ' suvarNakumArAH khalu bhadanta ! 'sanve samAdArA sanne samuhasAsanissAsA' sarve samAnAhArAH sarve samocchravAsaniHzvAsA ityAdi / 'evaM ceva' evameva yathA nAgakumAravaktavyatAyAM kathitaM tat sarvaM niravazeSaM suvarNakumAreSu api vaktavyameveti 'seva bhaMte ! setra bhaMte! tti' tadeva caudahaveM uddeze kA prAraMbha 'suvaNNakumArANaM bhaMte! sacce samAhArA' ityAdi / TIkArtha - - ' suvaNNakumArANaM bhaMte! savve samAhArA0' he bhadanta ! samasta suvarNakumAra samAna AhAravAle aura samAna ucchvAsaniHzvAsavAle haiM kyA ? ityAdi prazna | 'evaM ceva' he gautama ! jaisA kathana nAgakumAroM kI vaktavyatA meM kiyA gayA hai vahI saba suvarNakumAroM kI vaktavyatA meM bhI kahalenA cAhiye | 'sevaM bha'te sevaM bhate / tti' he bhadanta | Apane jo nAgaku caudamA uddezAnA prAraMbha- " suvaNNakumArA NaM bhaMte ! savve samAhArA" 4tyAhi TIDArtha - " suvaNNakumArA NaM bhaMte! savve samAhArA niSvAsA " bhagavan badhA ja suvaNu mAre zu ane samAna zvAsa nizvAsa vALA hAya uttarabhAM alu he che hai- " evaM ceva" he gautama nAgaJjabhAronI vaktavyatAbhAM je pramANenu kathana karavAmAM Avyu che, te ja suvathuGkubhAronI vaktavyatAbhAM pazu samabhavu "sevaM bhaMte bhagavat Ape nAgakumAranA bahAnAthI suvarNa kumArezanA savve samussAsa samAna AhAravALA che ? A praznanA pramANe saghaLuM kathana sevaM bhaMte tti" De viSayamAM je kathana Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u015 sU01 vidyutkumArANAmAhArAdini0 531 bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti he bhadanta ! nAgakumArAtidezena suvarNakumAravipaye yat devAnupiyeNa kathitaM tatsarva satyameti kRtvA yAvad viharati iti |mu0 1 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadhapadhanakagranthanirmApaka, . vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAnapradatta 'jainAcArya padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmavAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatake caturdazoddezakA samAptaH // 17-14 // mArAtidezase suvarNakumAroM ke viSaya meM kahA hai vaha saba satya hI hai isa prakAra kahakara yAvat ve gautama tapa evaM saMyama se apanI AtmA kA bhAvita karate hue apane Asana para virAjamAna ho gaye ||suu0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke sattarahaveM zatakakA caudahavAM uddezaka samApta // 17-14 // karyuM che, te badhuM satya ja che. te samasta kathana yathArtha che. A pramANe kahIne yathAvata te gautama svAmI tapa ane saMyamathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAne Asane birAjamAna thayA. e sU 1 | jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakano caudame udeze samApta 17-14 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 bhagavatI sUtre atha paJcadaza dezakaH mArabhyate / vidyutkumAravaktavyatAmAha - 'vijjukumArA NaM bhaMta !' ityAdi / mUlam - vijjukumArA NaM bhaMte! sacce samAhArA0 evaM caiva / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! ti // sU0 1 // chAyA - vidyutkumArAH khala bhadanta / sarve samAhArAH / evameva deva danta ! deva bhadanta ! iti // 01 // TIkA - 'vijjukumArA NaM bhaMte!' vidyutkumArAH khalu bhadanta ! 'sacce samAhArA0' sarve samAnAhArAH, samocchvAsa nizvAsAH sarveSAM vidyutkumArANAmAhArAdimekarUpameva bhavati parasparabhinnaM veti praznaH, uttarayati bhagavAn 'evaM ceva' paMdarahaveM uddeze kA prAraMbha 'cijjukumArA Na bharate ! sacce samAhArA0' ityAdi / TIkArtha -- vijjukumArA NaM bhate ! savve samAhArA0' he bhadanta ! saba vidyu kumAra kyA samAna AhAravAle haiM ? ityAdi prazna --- 'evaM ceva' he gautama | aisA hI hai | 'sevaM bha'te ! sevaM bha'te / tti' he bhadanta ! Apake dvArA kathita huA yaha sapa viSaya aisA hI hai 2' isa prakAra kaha kara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye / isa sUtra meM sUtrakAra ne vidyutkumAroM kI vaktavyatA kA kathana kiyA hai| isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - hai bhadanta jitane bhI vidyutatkumAra jAti ke bhavanapatideva haiM ve kyA saba eka se AhAra paMdaramA uddezAnA prAraMbha " vijjukumArA NaM bhaMte savve samAhArA0" ityAhi artha -- "viSNukumArA NaM bhate ! savve samAhArA0" he saMgavan saghaNA vidyutkumAro zuddha 1 saramA bhADAravAjA che ? "eva N ceva" he gautama! DA tema 4 che. "sevaM bhate seva bhate tti" he bhagavan Aye usa Ama viSaya te pramANe ja che. ApanuM kathana yathAya che. A pramANe kahIne tapa ane saMyamathI peAtAnA AtmAne bhAvita karatA thayA gautama svAmI peAtAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA. A sUtramAM sUtrakAre vidyukumAranu` kathana karyu che. temAM gautama svAmIe prabhune evuM pUchyu` che ke~~he bhagavat jeTalA vidyutkrumAra jAtinA bhavanapati Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u016 sU01 vAyukumArANAmAhArAdinirUpaNam 533 evameva yathA poDazazatakIyadvIpakumArANAm AhArAdikaM tathaiva niravazeSa vidyutkumAraviSaye'pi jJAtavyamiti ato nAgakumAraprakaraNamihApi anusandheyamiti / , 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // 50 // iti zrI vizvavikhyAta jagadvallabhAdipadabhUSitavAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatakasya paJcadazodezakaH samAptaH ||suu0 17-15 // vAle, ekase ucchvAsa nivAsavAle haiM ? yA bhinna 2 AhAravAle aura bhinna bhinna 2 ucchvAsa niHzvAsavAle haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ceva' he gautama ! solahaveM zataka meM dIpakumAroM ke AhArAdika ke viSaya meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI kathana vidyutkumAra ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / isa prakAra nAgakumAra prakaraNa yahAM para bhI anusaMdheya haiM / isa prakAra prabhu ke mukhAravinda se vizupakumAra viSayaka vaktavyatA sunakara 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti' gautama ne he bhadanta! Apake dvArA kiyA gayA yaha kathana sarvarUpa se satya hai 2 / aisA kahate hue unheM vandanA namaskAra kiyA aura phira ve apane sthAna para virAjamAna ho gaye / / sU0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhAvatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke sattarahaveM zatakakA ||pNdrhvaaN uddezaka samApta // 17-15 // deva che, teo zuM badhA ja eka ja prakAranA AhAravALA che? ane eka ja prakAranA udbhuvAsa niHzvAsa vALA che? athavA judA judA AhAravALA ane juhAra ucchavAsa niHzvAsavALA che? A praznanA uttaramAM prabhue kahyuM ke "evaM cetra" gautama sobhA zatamA dIpamAsanA mAhAra vigerenA viSayamAM je pramANe kahyuM che te ja pramANe saghaLuM kathana vighumAranA viSayamAM paNa samajavuM. A rIte ahiyAM paNa nAgakumAra prakaraNanuM anusaMdhAna karI levuM. A pramANe prabhunA mukhethI vighukumAronA viSayamAM vivecana sAMbhaLIne "seva bhate / sevaM bhave! ti" gItama svAmI yu bhagavan mAye kahela A samarata kathana sarvathA satya che. ema kahIne teone vaMdanA namaskAra karIne cAvat pitAne sthAne birAjamAna thayA. te sU. 1 che jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI vAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakane paMdarame uddezaka samAptA17-1pa - Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 'bhagavatIs atha poDazodezakaH mArabhyate / vAyukumAravaktanpatAmAha - " vAyukumArA NaM bhaMte !" ityAdi / mUlam - trAyukumArA NaM bhaMte! satre samAhArA0 evaM cetra. sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! ti ||suu0 1 // sattarasame sae solasamo uddeso samatto // 17- 16 // chAyA - vAyukumArAH khalu bhadanta / sarve samAhArAH, evametra tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta ! iti // sU0 1 // zaptadazazata ke poDazodezakaH samAptaH // 17- 16 // TIkA- 'vAyukumArA NaM bhaMte !' vAyukumArAH khalu bhadanta | 'savve samAhArA ' sarve samAhArAH ityAdi praznaH 'evaM ceva' evameva yathaiva nAgakumArANAM vaktavyatA SoDazazatakIya dvIpa kumArA videzena kathitA tathaiva vAyukumAravaktavyatApi jJAtavyA 'sevaM maMte ! sevaM bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta / iti he bhadanta ! yat devAnumiyega kathitaM tatsarvaM satyameva nAnyatheti bhAvaH // 01 // saptadazazatake poDazodezakaH samAptaH // 17- 16 solahaveM uddeze kA prAraMbha 'vAyukumArANaM bhate ! savve samAhArA0' ityAdi / TIkArtha - - ' vAyukumArA NaM bhaMte ! sanve samAhArA0' he bhadanta / vAyukumAra saba kyA samAna AhAravAle haiM ? ityAdi prazna | 'evaM ceva' he gautama / aisA hI hai / 'sevaM bhate / sevaM bhate ! tti' he bhadanta ! ApakA kahanA satya hI hai / he bhadanta ! ApakA kahanA satya hI hai isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para birAjamAna ho gaye / ' evaM 'ceva' kA tAtparya aisA hai ki solahaveM zataka meM dvIpakumAroM ke ati deza se jo nAgakumAroM kI vaktavyatA kahI gaI hai / usI prakAra se vAyukumAroM kI vaktavyatA bhI samajha lenI cAhiye / || solahavAM uddezA samApta // seALamA uddezAne prAraMbha "vAyukumArA NaM bhateH savve samAhArA0" ityAha TIarthI - " vAyukumArA NaM bhave ! savve samAhArA0 " De lagavan adhA vAyukumArI zu samAna AhAravANA che ? "evaM ceva" he gautama! hA te tema 4 che. "seva bhate ! seva bhave tti" he bhagavan yAyatuM mA samasta kathana satya ja che A pramANe kahIne gautama svAmI yAvat peAtAnA sthAna para virAjamAna thaha gayA "evaM cetra" yA vADayatuM tAtparya me che -seLamA zatakamAM dvIkumArAnA bahAnAthI nAgakumArAnA sa`kha dhamAM je vaNu na kayu" che teja pramANe vAyukumArAnA viSayamAM pazu samajI levu'. // sU. 15 // seALame uddeze samApta Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - prameyacandrikA TIkA za017 3017 sU01 agnikumArANAmAhArAdinirUpaNam 535 atha saptadazodezakA mArabhyate // agnikumAravaktavyatAmAha-'aggikumArA NaM bhaMte' ityAdi / mUlam-aggikumArA Ne bhaMte ! sane samAhArA0 evaM ceva sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti ||suu01|| sattarame sae sattarasamAM uddeso samatto // 17-17 // sattarasamaM sayaM samattaM // 17 // chAyA-agnikumArAH khalu bhadanta ! sarve samAhArAA, evameva / tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta ! iti ||suu01|| saptadaze zate saptadazodezaH samAptaH // 17-17 // saptadazazata samAptam // 17 // TIkA-'aggikumArA NaM bhaMte !' agnikumArAH khala bhadanta ! 'savve samAhArA' sarve samAhArAH, he bhadanta ! ye ime agnikumArAste sarve'pi ki samAnAhArAdimantaH, iti praznaH 'evaM ce' evameva yathA nAgakumArANAM vaktavyatA sattarahaveM uddeze kA prAraMbha 'aggikumArA NaM bhaMte ! savve samAhArA0' / ityaadi| TIkArtha-'aggikumArA gaMbhaMte savve samAhArA0' he bhadanta ! samasta agnikumAra kyA samAna AhAra AdivAle haiM ? 'evaM ceva' he gautama ! jaisI 16 veM zataka meM kathita dvIpakumAroM ke atidezase nAgakumAroM kI vaktacyatA kahI gaI hai vahI saba vaktavyatA yahAM agnikumAra ke sattaramAM uddezAno prAraMbha 'agigakumArA NaM bhate ! savve samAhArA' tyAhi / _TI -'aggikumArA NaM bhate! savve samAhArA' hai magavan sapaNA agnikumAra zuM sarakhA AhAra Adi vALA che ? A praznanA uttaramAM prabhue hai evaM ceva gautama sobhA zatasi dIpabhAnA mahAnAthI naagkumAronuM kathana karyuM che, te ja pramANe samasta kathana ahiyAM agnikumAronA Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 ra poDazazatakIya dvIpakumArAtidezena kathitA tathaiva sarvamadhyatra Ukti nAgakumAraprakaraNe'pi anusandheyam | 'sevaM bhaMte! sevaM bhaMte / tti' tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta / iti hai bhadanta ! agnikumAraviSaye yaddevAnumiyeNa kathitaM tat sarvameva satyamiti kRtvA yAvadviharati iti // 01 || // iti zrI vizvavikhyAta - jagadvallabha- prasiddhavAcaka - paJcadazabhASAkalivaLalitakalApALApaka pacizuddha gadyapadyanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka- zrI zAhUcchatrapati kolhApurarAjapadatta' jainAcArya ' padabhUSita--- kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmedivAkara - pUjyazrI ghAsIkAlAtiviracitAyAM zrI " bhagavatI sUtrasya " prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazata ke saptadazoddezakaH smaaptH|| 17-17 // saptadazaM zatakaM sampUrNam prakaraNa meM bhI kahalenI cAhiye | 'sevaM bha'te ! sevaM bhate ! nti' he bhadanta ! agnikumAroM ke viSaya meM jo yaha Apa devAnupriyane kahA hai vaha saba hI satya hai 2 isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye // sU0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI sUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyA ke sattarahaveM zatakakA sattaraha uddezaka samApta // 17-17 // saMghabhAM pazu sama se' - 'sevaM bharate ! seva bhave ! tti' De bhagavat agnikumAzanA viSayamAM Apa devAnupriye je A kathana karyuM" che. te saghaLuM satya ja che, haeNlagavan te samasta kathana yathArtha che. A pramANe kahIne te gautamasvAmI bhagavAnane vadanA namaskAra karIne tapa ane saMcamathI AtmAne bhAvita karatA thakA peAtAne sthAne birAjamAna thaI gayA ! sU0 15 jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakanA sattaramA uddezaka samAsa 517-17NA Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA za0 18 u0 1 uddeza saMgrAhikAgAthA athASTAdazaM zatakaM pAramyate prathamoddezaH saptadazazataM nirUpinam athAvasarasaMgatyA'STAdazazatakaM nirUpayitumAdAveva tadarthasaMgrAhikAM gAthAmAhamUlam-'paDhame1 visAha2 mAryadie3 ya pANAivAya4 asurey5| gula 6 kevali7 aNagAreTabhavie9 thsomil'ttaarse'||1|| chAyA-prathamo1 vizAkha2 mAkaMdikazca3 prANAtipAto4 'murazca5 / gula:6 kevalI anagAro8 mavikastathA9 somilo'STAdaze // 1 // TIkA--jIvAdharthAnAM prathamatvAmayamatvAdivicArapratipAdakaH prathamapadAmigheyauddezakaH prathamaH 1 / 'visAha' iti vizAkhAnAma nagarI, tatra bhagavAn samamasta iti vizAkhopalakSito dvitIyoddezakaH 2 / 'mAyadieya' mAkandikazca mAkandIputrAnagAralakSito mAkandikastRtIyauddezakaH 3 / 'pANAivAya' mANAtipAta: aThArahavAM zataka prathama uddeze kA prAraMbhasattarahaveM zataka kA nirUpaNa ho cukA hai ava avasara prApta aThArahaveM zataka kA nirUpaNa karane ke liye sarva prathama jo saMgrahagAthA kahI gaI hai vaha isa prakAra se hai 'paDhame visAha' ityAdi / TIkArtha-jIvAdika artha ke sambandha meM prathama aprathamAdi bhAva kA pratipAdaka prathamapadAbhidheya uddezaka hai1, vizAkhAnagarI meM bhagavAna mahAvIra padhAre ityAdi sambandha meM vizAkhApadopalakSita dvitIya uddezaka hai 2, mAkandIputra anagAra ke praznoM se upalakSita nAkandI nAmakA tRtIya - aDharamA zatakane pahelo udeza sattaramAM zatakanuM vivecana thaI che. have avasara prApta aDhAramAM zatakanuM ni35 421! bhATa saba sAthI che ta mA prabhArI che. 'paDhame visAha' ItyAdi jI vigerenA arthanA saMbaMdhamAM prathama aprathama bhAvanuM pratipAdana karavAvALuM "prathamapadAdheiya" nAmano pahele uddeza che (1) vizAkhA nagarImAM mahAvIra bhagavAna padhArthI ityAdi saMbaMdhI vizAkhApalakSita nAmano bIjo uddeza che. (2) mAkadiputra anagaranA praznovALe "mAkadiputra' nAmane trIjo bha068 Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 bhagavatI mANAtipAtAdi viSayakazcaturthaH 4 / 'asureya' asurazca asurakumArAdi vaktavyatA pratipAdako'suranAmakaH paJcamoddezaH 5 / 'gula' iti gula- guNAdi varNAdi patipAdanaparako gulanAmakaH papThoddezakaH 6 / 'kevadhi' kevalI kevalyAdiviSayaka kevalinAmakaH saptama uddezaH 7 / 'aNagAre' anagAraH, anagArasya airyApayikI kriyA bhanati sAMparAyikI kriyA bhavati ityAdyarthapratipAdako'nagAranAmako'STamo. dezakA 8 / 'bhavie' bhavikaH bhanyadravyanairayikAdimarUpaNaparako navamauddezakaH 9 / 'tahasomila' tathA somilaH somilanAma brAhmaNavaktavyatopalakSito dazama uddezaH10 / 'aTThArase' aSTAdaze-aSTAdaze zatake ete udezakA bhavanti itibhAvaH // uddezaka hai 3, prANAtipAta Adi ke viSaya meM caturtha uddezaka hai 4, asurakumAra Adi kI vaktavyatA kA pratipAdaka asura nAmakA pAMcavAM uddezaka hai 5, gur3a ke varNAdi kA aura guNAdi kA varNana ke sambandha meM guDa nAmakA chaThA uddezaka hai 6, kevalI Adi viSayavAlA kevalI nAmakA sAtavAM uddezaka hai 7, anagAra ke airyApadhikI kriyA hotI hai yA sAMparAyikI kriyA honI hai ityAdi artha ko pratipAdana karanevAlA anagAra nAmakA AThavAM uddezaka hai 8, 'bhavie' bhavyadravya nairayika AdikI prarUpaNAcAlA nauvAM uddezaka hai 9, 'tahasomila' tathA somila nAmaka brahmaNa kI vaktavyatA se upalakSita dazA uddezaka haiM 10, ye 10 dasa uddezaka isa aThArahaveM zataka meM haiM / uddezA cha (3) 'prAyAtipAta' vigaire viSayanA yAthA deza cha.(4) 'subhA' vigerenA kathananuM pratipAdana karanAra "sura" nAmane pAMcamo uddeza che. (5) gula (guDa) nA varNa vigerenuM ane guNa vigerenA varNananA saMbaMdhamAM 'Ya' nAmanA chaTo deza che. (6) Teii vigerenA viSayatuM pratiyAhana 42nAra kevalI nAmane sAtamo uddeza che (7) anagArane aryApathikI kriyA thAya che? ke saMpAyikI kriyA thAya che. vigere arthanuM pratipAdana karavAvALA mAmA ddezAnu nAma 'managAra' meM prabhArI che. (8) 'bhavie' lanyadravya' naraka adinI prarUpaNuM vALo navamo uddezaka che. (9) tathA mila nAmanI brAhmaNinA kathanathI oLakhAtAM dazamAM uddezAnuM nAma "tahasomila e pramANe che (10) A pramANe A aDhAramAM zatakanA 10 udezAo che. Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkAza018 u01 sU01 jIvAdisiddhAntAnAM prathamAnatvani0 536 tatra prathamoddezakArthapratipAdanArthamAha-'teNaM kAleNaM' ityAdi / mUlam-teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe jAva evaM vyaasii| jIve NaM bhaMte! jIvabhAveNaM kiM paDhame apaDhame ? goyamA ! no paDhame apddhme| evaM neraie jAva vemANie siddhe NaM bhaMte ! siddhabhAvaNaM kiM paDhame apaDhame ? goyamA! paDhame no apddhme| jIvANaM bhaMte! jIvabhAvaNaM kiM paDhamA apaDhamA ? goyamA ? no paDhamA apddhmaa| evaM jAva vemaanniyaa| siddhANaM pucchA goyamA ! paDhamA no apddhmaa| AhArae NaM bhaMte! jIve * AhArabhAveNaM kiM paDhame apaDhame ? goyamA! no paDhame apaDhame evaM jAva vemANie / pohattie evaM ceva / aNAhArae NaM bhate! jIve aNAhArabhAveNaM pucchA goyamA! siya paDhame siya apddhme| neraieNaM bhaMte! evaM neraie jAva vemANie no paDhame apaDhame / siddhe paDhame no apddhme| aNAhAragANaM bhaMte! jIvA aNAhArabhAveNaM pucchA goyamA! paDhamA vi apaDhamA vi0 nera. iyA jAva vemANiyA No paDhamA apddhmaa| siddhA paDhamA no apaDhamA ekeke pucchA bhaanniyvaa| bhavasiddhie egattapuhutteNaM jahA AhArae, evaM abhavasiddhie vi| no bhavasiddhiya no abhavasiddhieNaM bhaMte ! jAva nobhava0 pucchA goyamA! paDhame no apddhme| no bhavasiddhiya no abhavasiddhie NaM bhaMte ! siddhe no bhava0 no abhv0| evaM caiva puhutteNaM vi dopaha vi| sannI 'Na bhaMte ! jAva sannIbhAvaNaM kiM paDhame pucchA goyamA ! no paDhame Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 540 apaDhame evaM vigaliMdiyavajjaM jAva vemANie / evaM puhutteNa vi3 / aMsannI evaM caiva egapuhutteNaM navaraM jAtra vANamaMtarA / no sannI no asannI jIve maNule siddhe paDhame no apaDhame / evaM puhutteNa vi4| saste NaM bhaMte! pucchA goyamA ! jahA AhArae evaM puhutteNa vi / kaNhaleslA jAva sukkalessA evaM caiva navaraM jasla jA lessA asthi / alesse NaM jAva maNusse siddhe jahA no sannI no asannI 5 / sammadiTTie NaM bhaMte! jAva sammadiTTibhAveNaM kiM paDhame pucchA goyamA ! siya paDhame siya apaDhame / evaM egiMdiyavajjaM jAva vemANie / siddhe paDhame no apaDhame puhutiyA jIvA paDhamA vi apaDhamA vi evaM jAva vaimANiyA siddhA paDhamA no apaDhamA | micchAdiTTie egacapuhutteNaM jahA AhArae / sammAmicchAdiTTI egatapuhuceNaM jahA sammadiTTI navaraM jassa atthi sammAmicchataM6 / saMjae jIve maNusse ya egattapuhuroNaM jahA sammadiTThI / asaMjae jahA aahaare| saMjayA saMjae jIve paMciMdiyatirikkhajoNiyamaNussA egattapuhutteNaM jahA sammadiTThI, no saMjaya - no asaMjJaya-no saMjayA saMjae jIve siddheya egatapuhuttegaM paDhame no apaDhame 7 / sakasAyI kohakasAyI jAva lobhakasAyI ee egattapuhutteNaM jahA AhArae / akasAyI jAva siya paDhane siya araDhamaM evaM maNusse vi0| siddhe paDhame no apaDhame puhutteNaM jIvA maNussA vi paDhamA apaDhamA vi / siddhA paDhamA no apaDhamA 8 / NANI egantapuhu Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 jIvAdisiddhAntAnAM prathamApra0tvani0 545 teNaM jahA smmditttthii| AbhinibohiyanANI- jAva maNapajjavanANI egattapuhutteNaM evaM ceva navaraM jassa jaM atthi kevalagANI jIve maNusse siddheya egattapuhatteNaM paDhamA no apddhmaa| annANI mai annANI suya annANI vibhaMganANI egattapuhuteNaM jahA AhArae 9 / sajogI maNajogI vayajogI kAyajogI egattapuhutteNaM jahA AhArae navaraM jassa jo jogo asthi / ajogI jAva maNusse siddhA egattapuhutteNaM paDhamA no apddhmaa10| sAgArovautte aNAgAgevautte egattapuhutteNaM jahA aNAhArae 11 / sabeyagA jAna napuMsagavegA egattapuhutteNaM jahA AhArae navaraM jasla jo veyo atthi| aveyao egatta- puhutteNaM tisu vi paesu jahA akasAI 12 // sasarIrI jahA AhArae evaM jAva kammagalarIrA jasla jaM asthi sarIraM navaraM AhAragasarIrA egattapuhuneNaM jahA smpttttiii| alarIrI jIvo siddho egatapuhaleNaM paDhamA no apaDhamA 13 / paMcahi pajattIhiM paMcahiM apajjattIhiM egattapuhutteNaM jahA AhArae navaraM jassa jo asthi jAva vemANiyA no paDhamA apaDhamA 14 / imA lakkhaNagAhA'jo jega pattapuro bhAtrI so teNa apaDhamo hoi| sesesu hoi paDhamo apattapuvvesu bhAvesu ||suu01|| chAyA-tasmin kAle tasmin mamaye rAjagRhaM yAvadevamayAdIt jIyA khala bhadanta ! jIvabhAvena kiM prathamo'pathamaH, gauvana ! no prathamaH apayamaH, evaM naira Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 bhagavatIne yiko yaavdvaimaanikH| siddhaH khalu bhadanta ! siddhabhAvena kiM prathamo'prathamaH ? gautama ! prathamaH no aprathamaH / jIvAH khalu bhadanta ! jIvabhAvena ki prathamA apra. thamAH ? gautama / no pathamA aprathamAH evaM yAvadvaimAnikAH 1 / siddhAH khalu pRcchA gautama ! prathamA no aprathamAH / AhArakaH khalu bhadanta ! jIvo AhArabhAvena kiM prathamo'prathama: ? gautama ! no prathamaH aprathamaH / evaM yAvadvaimAnikAH / pRtha. tve evameva anAhArakaH khalu bhadanta ! jIvo anAhArakabhAvena pRcchA gautama ! syAt prathamaH syAt aprathamaH / nairayika khalu bhadanta ! evaM nairayikaH yAvadvaimAniko no prathama: aprathamaH / siddhaH prathamaH no aprathamaH / anAhArakAH khala bhadanta ! jIvA anAhArabhAvena pRcchA gautama ! prathamA api aprathamA api / nairayikA yAvadvaimAnikAH no prathamA aprathamAH, siddhAH prathamo no apathamAH / ekaikasmin pRcchA bhaNitanyA 2 / bhavasiddhikA ekatvapRthaktvena yathA AhArakaH evam abhavasiddhiko'pi no bhavasiddhika: no abhavasiddhikaH khalu bhadanta ! jIvo no bhava0 pRcchA gautama ! prathamo no aprathamaH / nobhavasiddhikaH noabhavasiddhikA khalu bhadanta ! siddhe no bhava0 no abhava0 evameva pRthaktvenApi dvayorevAsaMzI khalu bhadanta ! jIvaH saMjJibhAvena kiM prathamaH pRcchA gautama ! no prathamaH aprthmH| evaM "vikalendriyavarjayAvadvaimAnikA evaM pRthaktvenApi 3 / asaMjJI evameva ekatvapRthaktvena navaraM yAvad vAnavyantarAH / no saMjJi no asaMjJI jIvo manuSyaH siddhA prathamA no aprathamaH evaM pRthaktvenApi 4 / salezyaH khalu bhadanta ! pRcchA gautama! yathA AhArakaH / evaM pRthaktvenA'pi / kRSNalezyA yAvat zuklalezyA evameva navaraM yasya yA lezyA asti / alezyaH khalu jIvamanuSyasiddhA yathA no saMzi no asaMjJI 5 / samyagdRSTi kA khalu bhadanta ! jI samyagdRSTimAvena kiM prathamaH : pRcchA gautama ! sthAt prathamaH, syAt aprathamaH, evamekendriyavarjayAvadvaimAnikA siddhaH prathamo no apathamaH / pRthaktvakA jIvAH prathamA api azthamA api evaM 'yAvadvaimAnikAH / siddhAH prathamAH no apymaaH| mithyAdRSTikaH ekatvapRthaktvena yathA AhArakaH / samyagramithyA ekatvapRthaktvAbhyAM yathA samyagdRSTiH navaraM yasyAsti samyag mithyAtvam 6 / saMyato jIvo manuSyazca ekatvapRthaktvena yathA sampagU dRSTiH / asaMyato yathA AhArakaH / saMyatA saMyato jIvaH pazcendriya siyaMgUyonikamanuSyAH ekatvapRthaktvAbhyAM yathA smpdRssttiH| no saMyata no asaMyata nosaMyatAsaMyato jIvaH siddhazca ekatvapRthaktvena prathamaH no aprathamaH 7 / sakaSAyI krodhakaSAyI yAvat lobhakaSAyI ete ekatvapRthaktvena yathA AhArakA akaSAyI jIvaH syAt prathamaH syAt aprathamaH / evaM manuSyo'pi, siddhaH prathamo Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2018 u01 sU01 jIvAdisiddhAntAnAM prathamApraNatvani0 543 no aprathamaH / pRthaktvena jIvA manuSyA api prathamA api apathamA api, sidAH prathamAH no aprathamAH 8 / jJAnI ekatvapRthaktvena yathA samyag dRssttiH| AbhinibodhikajJAnI yAvan manAparyavajJAnI ekatvapRthaktvena evameva navaraM yasya yadasti / kevalajJAnI jIvo manuSyaH siddhacakatvapRthaktvena prathamA bho aprthmaaH| ajJAnI matyajJAnI zrutAjJAnI vibhaMgajJAnI ekatvapRthaktvena yathA AhArakaH 9 / sayogI manoyogI vacoyogI kAyayogI ekatvapRthaktvena yathA AhArakaH navaraM yasya yo yogo'sti / ayogijIvamanuSyasiddhAH ekatvapRthaktvena prathamA no aprathamAH 10 / sAkAropayuktA anAkAropayuktAH ekatvapRthaktvena yathA anAhArakaH 11 // savedako yAvat napuMsakavedaka ekattapRthaktvena yathA AhArakA, navaraM yasya yo vedo'sti / avedaka ekatvapRthaktvena viSvapi padeSu yathA akaSAyI 12 / sazarIrI pathA AhArakaH / evaM yAvat kArmaNazarIrI yasya yat asti zarIram, navaram AhArakazarIrI ekatvapRthaktvena yathA smygdRssttiH| azarIrI jIvaH siddha ekatva pRthaktvena prathamA no aprathamAH 13 // paJcabhiH paryAptibhiH paJcabhiraparyAptibhiH ekatvapRthaktvena yathA AhArakA, navaraM yasya yA asti, yAvadvaimAnikAH no prathamA aprathamAH 14 / iyaM lakSaNagAthA yo yena prAptapUrvI bhAvaH sa tenAprathamo bhavati / zeSeSu bhavati prathamaH amAptapUrveSu bhAveSu // 01 // TIkA-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNa' tasmin kAle tasmin samaye 'rAyagihe bhAva evaM vayAsI' rAjagRhaM yAvat evam-vakSyamANaprakAreNa avAdIt-uktavAn atra yAvatpadena nagaram, guNazIlaM caityam , bhagavAn 'samavasta' ityArabhya 'mAja lipuTa' ityantasya gautamavizeSaNasya grahaNaM bhavati tathA ca pAJjaliparyantavizeSaNa____TIkArtha-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNa' usa kAla usa samaya meM 'rAyagihe' rAjagRha nagara meM yAvat-guNazIla caitya meM bhagavAna mahAvIra padhAre, yahAM yAvatpadase 'guNazIlaM caityaM bhagavAn samavasanaH' se lekara 'prAJjalipuTa' yahA~ taka kA hI gautama ke vizeSaNarUpa pATha gRhIta huA hai| have pahelA uddezAnA arthanuM pratipAdana karavAne mATe sUtrakAra "te kAleNa' tyAdi sUtra 4 che. TI -veNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' Ne mana ta samaye 'rAyagihe' rAjaDa nagaramAM yAvata guNazIla citya (udyAna)mAM mahAvIra bhagavAna padhAryA, mAyAM yAvat' pahathA 'guNazIlaM caityaM bhagavAn samavasRtaH' mA vAdhyathA sAdhana 'prAJjalipuTaH mevAcya sudhAnA gautama svAmInA vizeSa 35 pA8 asara Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 bhagavatIstra yukto gautamo rAjagRhe nagare gugazIle caitye samavasRtaM bhagavantaM vakSyamANaprakAreNa praznamakaroditibhAvaH, tatra prathamoddezAviSayasaMgrAhikAyaM gAthA "jIvAhAraga bhavasabhilesA diTThIya saMjayakasAe / NANe joguvajoge veeya sarIrapajjattI" // chAyA-jIvAhArakabhavasaMjJilezyAH dRSTizca saMyataH kaSAyaH / jJAnaM yogopayogI vedazca zarIraparyAptiriti / asmina prathamoddeza ke jI gadicaturdazadvAreSu prathamatvAmathamasvabhAvasya varNanaM bhaviSyati, tacca caturviMzatidaNDakeSu tathA siddhamAzritya kariSyate tAni caturdazadvArANi'jIvA1, hArakara, bhavasiddhika3, saMjJi4, lezyAH5, dRSTiH6, saMpataH7, kaSAyaH8, jJAnaM9, yogo10, payogau11, veda 12, zarIra13, paryApti14, rUpANi // tathA ca-pAJjalipuTAnta vizeSaNoM se yukta gautama ne rAjagRha nagara meM guNazIla caitya meM Aye hue bhagavAna mahAvIra se isa prakAra se prazna kiyaa| prathama uddezaka meM jo isa prazna dvArA pUchA gayA hai| usa artha ko saMgraha karake batAnevAlI yaha 'jIvAhAraga' ityAdi gAthA hai / jIva 1, AhAraka 2, ava 3, siddhika saMjJI 4, lezyA 5, dRSTi 6, saMyata 7, kaSAgha 8, jJAna 9. yoga 10, upayoga 11, veda 12, zarIra 13, paryApti 14 'ye 14 dvAra isa gAthA dvArA kahe gaye haiN| ina 14 dvAroM meM caubIsa daNDaka ko lekara evaM siddha ko lekara prathama aura aprathama Adi bhAva kA vicAra kiyA jaavegaa|in 14 dvAroM kA artha jaya una 2 uddezakoM kA artha kahA jAvegA-taba apane ApahI samajha meM karyo che. temaja prAMjalipuTa sudhInA vizeSaNavALA gautama svAmIe 2jagRha nagaranI guNazilaka caityamAM padhArelA bhagavAna mahAvIra svAmIne A pramANe pUchyuM. pahelA uddezAmAM A prazna dvArA je pUchavAmAM AvyuM che. te arthane saDa 4za patA jI jIvAhAraga' tyAhi // // cha. tai 42, mADA24 (2), 14 (3), siddhi (4), saja (5), azyA (6), STi (7), sayata (8), 4zAya (6), zana, (10), yA (11), 8421, (12), ve (23), 2 zarIraparyApti (14). A cauda dvAra te uparokta gAthA dvArA kahevAmAM AvyA che. A cauda DhAmAM covIsa daMDakane laIne ane siddhomAM covIsa daMDakone laIne ane siddhone laIne prathama ane aprathama vigere bhAvane vicAra karavAmAM Avaze A cauda dvAne arthe jyAre jyAre te te udezAonA Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 jIvAdisiddhAntAnAM prathamApra0vani0545 epAmarthastu tattadyuddezakAryAdhigamya evAto nAtra vivicyate / tatra prathamasya jIvadvArasya abhidhAnAyA''ha-'jIve maMte !' ityAdi / 'jIve NaM bhaMte !' jIvaH khalu bhadanta ! 'jIvabhAveNaM kiM paDhame apaDhame jIvabhAvena kiM prathamaH apathama:jIvabhAvena-jIvatvarUpeNa kiM prathama:- prathamatAdharmaviziSTaH, ayasartha:- kiM jIvena avidyamAnaM jIvatvaM prathamatayA prAptam athavA amathama:-anAyavasthitajIvasvavAna jIvaH iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'no pahame apaDhame no prathamaH aprathamaH, he gautama ! ayaM jIvo jIvabhAvena prathamo na "kintu aprathamaH yato jIvena anAdikAlAdeva jIvatvAtmakabhAvasya mApakaeva natu A jaavegaa| ata: yahAM svataMtrarUpa se inake artha kI vivecanA nahIM kI jAtI hai| prathama jIvadvAraaba sUtrakAra jIvadvAra kA kathana karane ke liye jIveNaM bhate' ityAdi sUtra kahate haiM- jIye bhate ! jIvabhAveNaM kiM paDhame, apahame ? inameM gautamane prabhuse aisA pUchA haiM-he bhadanta ! jIvatva kI apekSA se jIva prathama hai ? yA aprathama hai ? tAtparya isa prazna kA aisA hai ki jIva ne jo jIvatva prApta kiyA hai vaha pahile apane meM avidyamAna thA phira use prApta kiyA hai ? yA anAdi kAla se hI jIvatva avasthita hai aura usI jIvatvarUpa yaha jIva hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! no paDhame, apaDhase hai gautama! jIvabhAva kI apekSA se yaha jIva prathama nahIM hai kintu aprathama hai| anAdikAla se hI yaha jIva jIvatvarUpa artha kahevAmAM Avaze tyAre tyAre svayaM samajavAmAM Avaze. tethI svataMtra rUpathI tenA arthanuM vivecana ahiM karavAmAM AvatuM nathI. paDadvArave sUtra dvAranu thana 42vA bhATa 'jIveNaM bhaMte !' tyAdi sutra kahe che-AmAM gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke he bhagavAna jIvapaNAnI apekSAe jIve prathama che? ke aprathama che? A kathananuM tAtparya e che ke-jIve je jIvapaNu prApta karyuM che te pahelAM pitAnAmAM vidyamAna hatuM ane have prApta karyuM che? ke anAdikALathI ja jIvapaNuM raheluM che, ane te 35.2 cha ? / prazna uttaramA pramucha -'goyamA ! no paDhame apaDhame' hai gautama / 1 mAthI mA prathama nathI paraMtu aprathama che. eTale ke anAdikALathI ja AjIva jIvavarUpa darzAvavALo Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 bhagavatIsatre pathamato'prApta jIvatvamidAnImeva prAptam ityato na jIvabhAvena prathamaH apitu aprathama evetyuttarapakSAzayaH / yo jIvaH aprAptapUrva yaM bhAvaM prApnoti tabhAvApekSayA sa jIvaH prathama iti kathayate yathA siddhatvam siddhatvabhAvApekSayA siddhaH prathamaH kathyate siddhatvamadhAvadhi jIvena kadApi na prAptam idAnImeva prAptavAn iti siddhatvApekSayA sa prathamo bhavati / yo jIvo yaM bhAva pUrva prAptaH sa jIvastabhAvApekSayA aprathama iti kathyate yathA jIvatvam , jIvatvaM hi jIvasya anAdikAlAdeva prAptamiti jIvatvabhAvApekSayA jIvo'prathamaH iha ca prathamatyApathamatvayo lakSagagAthAmAha-'jo jega pacapubbo, bhAvo so teNa 'padamazro hoi, jo jaM apattaH putra, pAvai so teNa pahamou / yo yena mAptapUrvobhAvaH sa tenAprathamo bhavati / bhASa kA prApaka hai / arthAt anAdikAla se yaha jIva jIvatvarUpa dazA. saMpanna banA huA hai-aisA nahIM hai ki isa jIvane jIvasvabhAva ko pahile prApta nahIM kiyA aura aba kiyA ho isaliye yaha jIvabhAva phI apekSA prathama nahIM hai kintu aprathama hI hai| jo jIva aprAptapUrva jisa bhAvako prApta karatA hai, usa bhAva kI apekSA se vaha jIva prathama kahA gayA hai| jaise siddhatva bhAva kI apekSA se siddha prathama kahe gaye haiN| kyoMki jIvane abhI taka siddhAvasthA prApta nahIM kI hai| arthAt jIva ne jaya siddhAvasthA prApta kI-taba isake pahile vaha avasthA usane kabhI prApta nahIM kI, isaliye sarvaprathama hI vaha avasthA use prApta huI hai-ataH isa apekSA siddha prathama hai-jo jIva jisa bhAva ko pahile prApta kara cukA hotA hai usa bhAca kI apekSA se vaha jIva aprathama kahA jAtA hai| jaise jIvatva yaha anAdi kAlale hI jIva ko banela che. A jIve chevatva bhAvane pahelA prApta karyo na hoya ane hamaNAM te prApta karyo hoya. tevuM nathI. tethI te chavabhAvanI apekSAe prathama nathI. paraMtu aprathama ja che je jIva pahelAM prApta na krarela jIvANune prApta kare che, te bhAvanI apekSathI te jIva prathama kahe vAmAM Ave che. jema siddhatvabhAvanI apekSAthI siddha prathama kahevAya che. kemake jIve hajI sudhI siddha avasthA meLavI nathI arthAta jIve jayAre siddha avasthA prApta karI-te pahelAM te avasthA teNe kaI vakhate paNa prApta karela nathI. tethI sarva prathama te avasthA tene prApta thaI che. tethI te ape kSAe siddha prathama che je jIva chavabhAvane pahelAM prApta karI cukela hoya che te bhAvanI apekSAthI te jIva aprathama kahevAya che jema ke-chevatva-jIvapaNu anAdikALathI ja jIvane prApta thayela che. tethI jIvapaNAnI apekSA e Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 jIvAdisiddhAntAnAM prathamApra0tvani0 547 yo yamaprAptapUrva prApnoti sa tenapathamaH 'evaM nehae jAva vemANie' evaM nairayiko yAvadvaimAnikA, evaM nairayikatvamapi nAmAptapUrvam kintu prAptapUrvatvena na prathamaH aprathama eva anAdisaMsAre nArakaparyAyANAm anantarAH praaptpuurvtvaaditi| evameva tiryajanupya bhavanapativAnavyantara-jyotiSka-vaimAnikatvAdi paryAyo'pi nAmApta pUrvo'pitu prasapUrva evAto na prathamaH, aprathama eva anAdiprAptatvAditi / 'siddha NaM bhaMte !' siddhaH khalu bhadanta ! 'siddhabhAveNaM kiM paDhame apaDhame siddhabhAvena prApta hai isaliye jIvatva kI apekSA jIva ke prathamatva aura aprathamatva ke lakSaNa ko prakaTa karanevAlI gAthA aisI hai| 'jo jeNa pattapuyo' ityaadi| TIkArtha-'evaM neraie jAva vemANie' isa prakAra se prathamatva kA vicAra nairapika se lekaravaimAnika taka ke jIvoM meM kara lenA caahiye| arthAt-nairayikatvarUpa dazA kI apekSA nairayika avasthA amAptapUrva nahIM hai kintu prApta pUrva hai / ataHnairayikatva aprathama hI hai prathama nahIM hai| kyoMki anAdi saMsArameM nAraka paryAyeM anantazaH prApta pUrva haiM / isI prakAra se tiyazca, manuSya, bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnika Adi paryAyeM aprApta pUrva nahIM haiM, kintu prApta pUrva hI hai| ataH ye prathama nahIM haiM kintu amathama haiN| kyoMki jIvoM ko ye anAdikAla se prApta hotI A rahI haiM / ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'siddhaNaM ate ! siddha bhAveNaM jIva aprathama che. A prathama ke aprathamapaNAnA lakSaNa batAvanArI gAthA A prabhArI cha. 'jo jeNa pattapuvyo' tyAhi evaM neraie jAva vemANie' mA prabhAye prathamatva ane aprathamapaNAne vicAra nairayika jIthI AraMbhIne vaimAnika ja sudhImAM karI le. arthAt narayikapaNAnI apekSAe nairayika avasthA aprAptapUrva-eTale ke pahelAM na meLavI hoya tevI nathI. paraMtu te prApta-- pUrva-pahelAM meLavI hoya tevI che. jethI nirayikapaNu aprathama ja che. prathama nathI. AnAdi saMsAramAM nAraka paryAya anatazA-ana-tavAra pahelAM prApta karela che. jethI te prApta pUrva che tema kahevAya che, e ja pramANe tiryaMca, manuSya, bhavanapati vAnavyantara, jyotiSka ane vaimAnika vigere paryA aprApta pUrva nathI. paraMtu prAptapUrvaja che. jethI te prathama nathI paNa aprathama ja che. kemake ane te anAdi samayathI prApta thatI Ave che. have siddhonA viSayamAM gautamasvAmI prabhune pUche che ke- "siddheNaM bhate / siddhabhAveNaM ki paDhame apaDhame' tyaadi| Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI chaMTa - siddhavaparyAyeNa kiM prathamaH- prathamatAdharmaviziSTaH athavA aprathamaH iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'paDhame no apaDhame' prathamo na aprathamaH siddhena siddhatva paryAyasya amAptapUrvasya prathamata eva prAptatvAt tena prathama eva nAprathama iti / ekavacanamAzritya prathamatvAmathamatvayo vicAraM kRtvA vahuvacanamAzritya prathamatvAmathamatyayo vicArAya Aha- 'jIvA 1' ityAdi / 'jIvA NaM bhaMte !" jIvAH khalu madanta ! 'jIvabhAveNaM kiM paDhamA apaDhamA' jIvabhAvenajIvatyaparyAyeNa kiM prathamA athavA aprathamA jIvairhi jIvatvaM kadAcitprAptapUrva ma prAptapUrva veti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'no piDhame apaDhame' he bhadanta ! siddhatvaparyAMya kI apekSA siddha kyA prathamatA dharmaviziSTa hai' yA aprathama hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA ! paDhame no apaDhame' he gautama! siddhatva paryAya kI apekSA siddha avasthA prathamatA dharma viziSTa hai aprathama' nahIM | kyoMki siddhane vaha paryAya kabhI nahIM pAI - pahile pahila hI pAI hai / isase usakI apekSA vaha usakI paryAya prathama hI hai / aprathama nahIM haiM / isa prakAra yaha jo prathamatA aura aprathamatA kA kathana kiyA gayA hai vaha ekavacana ko Azrita karake kiyA gayA hai - aba bahuvacana ko lekara prathamatA aura apradhamatA kA vicAra karane ke liye gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'jIvANaM bhaMte ! jIvabhAveNaM kiM paDhamA, apaDhamA' he bhadanna ! samasta jIva jIvatva paryAya kI apekSA se prathama haiM yA aprathama haiM ? arthAt jIvoM ne jIvazva paryAya pahile pAI haiM yA pahile nahIM pAI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'godhamA / no paDhamA, apaDhamA' he gautama! jIvoM kI yaha jIvazva paryAya paryAyanI apekSAe siddho prathamatA dhamavALA che? ke aprathama che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke - 'goyamA ! paDhame no apaDhame !' he gautama! siddhatva paryAyanI apekSAye siddha avasthA prathama che aprathama nathI. A rIte je A prathamatA ane aprathamatAnuM kathana karyuM che, te eka vacananA Azraya karIne karavAmAM Avyu che. have mahuvacanane Azraya karIne prathamatA ane aprathamatAne vicAra karavA bhATe gautama svAmI prabhune me pUche che - "jItrA NaM bhaMte ! jIvabhAveNaM kiM paDhamA, apaDhamA "he bhagavan saghanA lava lavapathAnA paryAyanI apekSAthI prathama che? ke aprathama che? arthAta jIvAe jIvaparyAya pahelAM prApta karI che kepddesaa prApta nathI pUrI ? thA praznanA uttaramAM alu che hai-'goyamA ! no padamA, apaDhamA" he gautama livonI mA lannyathAnI paryAya prathama nathI, paraMtu TIkA--he bhagavana siddhapaNAnI Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2018 u01 sU01 prathamAprathamatve jIvadvAranirUpaNam 54e~ paDhamA apaDhamA' no prathamAH anAdau saMsAre jIvatvasyAnAdi siddhitvAt kintu abhathamA eva aprApterabhAvAt iti, 'evaM jAva vaimAniyA' evaM yAvat vaimAnikAH yathA jIvatva prAptapUrvameva nAmAptapUrva tathaiva nArakatva / divaimAnikaparyantamapi prAptapUrvameva nAprAptapUrvamitibhAvaH / 'siddhA NaM pucchA' siddhAH khalu pRcchA, siddhAH khalu bhadanta ! prathamA aprathamA veti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'gomA' he gautama | 'paDhamA no apadamA' prathamAH no apathamAH siddhasvasya itaH pUrva- mamAptatvenAprAptaprAptatayA prathamAni tu aprathamA pUrva prApterabhAvAditi / iti jIvaviSayakaM prathamaM dvAram / prathama nahIM hai / kintu athama hai- kyoMki anAdi kAla se isa anAdi saMsAra meM jIvoM kI yaha paryAya unake sAtha hI calI A rahI hai / ataH isakA sambandha unake sAtha amuka samaya se huA hai aisA nahIM kahA jA sakatA hai - isaliye yaha unakI paryAya aprathama hI hai, 'evaM jAva mAniyA' isI prakAra kA kathana isa jIvatva paryAya kA yAvat vaimAnika jIvoM taka meM jAnanA cAhiye / arthAt vaimAnika taka ke jIvoM meM - caubIsa daNDakoM meM yaha paryAya aprathama hI hai / prathama nahIM hai / 'siddhANaM pucchA' siddhoM meM paryAya sAdi hone se prathama he aprathama nahIM hai / aisA yaha uttara prabhune siddha paryAya prathama hai yA aprathama hai arthAt siddha prathama hai yA aprathama hai ? isa prazna ke uttara meM diyA hai / siddhANaM pucchA' yaha sUtra gautamane zaGkarUpa se upasthita kiyA hai- - tatha prabhune 'goyamA ! paDhamA ! prathama che. kema ke-anAdikALathI A anAdi sa'sAramAM jIvAnI A paryAya teonI sAthe ja cAlI Ave che, jethI tenA sammudha teenI sAthe amuka samayathI thayeA che evuM nathI. tethI A teeAnI paryAya aprathama ja che. " eva jAva vaimANiyA" A rItanu athana mA latrayaNAnI paryAyanI yAvat vaimAnika jIve sudhImAM samajavA arthAt vaimAnika sudhInA jIvAnA cAvIsa daDakAmAM A paryAya aprathama 4 che. prathama nathA "siddhANaM pucchA ' siddhomAM siddhatva paryAya sAdi hAvAthI prathama che, aprathama nathI. A pramANenA uttara prabhu e siddhaparyAya-prathama che ? ke aprathama che ? arthAt siddha prathama che? ke aprathama che ? A praznanA uttara rUpe kahyuM che. "siddhANaM pucchA " mA sUtrAMza gautama svAbhIye azna 3ye aDesa che, tyAre Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhagavatI sUtre jIvabhAvAzritaM prathamasvAmathamatvaM vicArya AhArakabhAvAzritaM tad vicArayituM praznazn dvitIyaM dvAramAha - ' AhArae NaM' ityAdi / 'AhArae NaM bhaMte! AhArakaH khalu bhadanta ! 'jIve AhArabhAveNaM kiM paDhame apaDhame' jIvaH AhArabhAvena kiM prathamaH aprathamaH AhArakatvarUpeNa jIvaH prathamo'prathamo veti praznaH bhagavAnAha - 'gomA' ityAdi / 'goyamA' he gautama | 'no paDhame apaDhame' no prathamaH kintu aprathamaH AhArakatvarUpeNa na prayamo jIvaH kintu apathamaH AhArakatvasya anAditvAt / ' evaM jAva mANie' evaM yAvad vaimAnikaH nArakAdArabhya vaimAnika paryantamapi AhArakatvasya anAditvAt na prathamaH kintu aprathama evA yathA ekatvena no apamA' isa uttara rUpa sUtra se siddha prathama hI hai / aprathama nahIM haiM / aisA unase kahA hai / a prathamatva aprathamatva kA vicAra dvitIya AhAraka bhAva ko Azrita kara kiyA jAtA hai-isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai'AhArae NaM bhaMte ! jIve AhAra nAveNaM kiM paDhame apaDhame' he bhadanta ! AhAraka svarUpa se jIva prathama hai yA aprathama hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! no paDhame apaDhame' he gautama ! AhArakatva bhAva se jIva prathama nahIM haiM kintu aprathama hai-kAraNa isakA aisA hai ki yaha AhArakatva avasthA usakI Aja se Arambha nahIM huI hai - vaha to usakI anAdikAla se hI usake sAtha prApta huI calI A rahI hai| 'evaM jAva mANie' isI prakAra se AhArakatva ke apramatva kA kathana nairayikoM anu "goyamA ! paDhamA no apaDhamA " yA uttara 35 sUtrAMzathI siddha prathama 4 che, aprathama nathI. me prabhA gautama svAbhIne u che. 550 zrI mAhAra dvAra- have bIjA AhArakabhAva dvAranA Azraya karIne prathamatva ane aprathamatvatA vicAra karavAmAM Ave che--temAM gautama svAmI prabhune evuM che che -- " AhArae NaM bhaMte! jIve AhArabhAveNaM kiM paDhame apaDhame" he bhagavat AhAraka svarUpathI jIva prathama che? ke aprathama che? tenA uttaramAM alu he che - 'goyamA ! no paDhame apaDhame !' he gautama ! bhADA24 svarUpathI jIva prathama nathI paNu aprathama che tenu kAraNa evu che ke-tenI A AhArakapaNAnI avasthAnA prAraMbha AjathI thA nathI. tenI bhA avasthA te anAdi kALathI ja tenI sAthe cAlI Ave che " eva' jAva vaimANie" me rIte mahArAnI aprathamayAgAnu kathana naiyikAthI Ara'bhIne vaimAnika jIvA sudhImAM pratyekamAM karI levuM. Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 101 prathamAprathamatve AhAravAranirUpaNam 551 AhArakatvaviSaye daNDakaH uktastathA pRthaktvenApi daNDako jJAtavyaH, etadAzayenevAha-pohattie evaM cetra' pRthaktve'pi evameva ekatva pradarzitarItyaiva bahuvacanenApi jIvAdArabhya vaimAnikaparyantaM sarveSAm AhArakatvaM na prathamaM kintu aprathamamevetibhAvaH / AhArakadvAre siddhatvasya pRcchA na kRtA siddhAnAmAhArakatvasyA bhAvAta / 'aNAhArae NaM bhaMte !' anAhArakaH khalu bhadanta ! 'jIve aNAhArabhAveNa pucchA jIvo' nAhArabhAvena pRcchA he bhadanta ! anAhArako jIvaH anAhArabhAvena se lekara vaimAnika jIva taka meM eka eka meM kara lenA caahiye| kyoMki unameM bhI yaha anAdikAlale hI prApta huA hai| isa prakAra jaisA ekatva ko lekara AhArakasya ke viSaya meM yaha aprathamatva kA daNDaka kahA gayA hai| isI prakAra kA daNDaka banuvacana ko lekara bhI unameM usakA kara lenA caahiye| arthAt AhArakatva kI apekSA jitane bhI nAraka jIvoM se lagAkara vaimAnika paryanta jIva haiM, ve sagha bhAva kI apekSA se . aprathama hI haiM-prathama eka bhI nahIM hai kyoMki yaha AhArakatva bhAva unameM anAdikAla se hI prApta huA hai| yahI bAta 'pohattie evaM ceva' isa atideza vAkya se prabhu ne prakaTa kI haiM / yahAM gautama ne jo isa AhAraka dvAra meM siddhatva ke prathamatva aprathamatva kI pRcchA nahIM kI hai so usakA kAraNa aisA hai ki siddha jIvoM meM AhArakatA kA sarvathA abhAva hai| yaha AhArakatva saMsArI jIvoM meM hI hotA hai| saMsArA. tIta ho jAne para yaha avasthA nahIM rahatI hai| kema ke-teomAM paNa te anAdipaNuthI prApta thayela che. A rIte eka vacanane laIne je pramANe AhArakapaNAnA viSayamAM A prathamaaprathamapaNane daMDaka kahyo che. eja rItane daMDaka bahuvacanane Azraya karIne paNa tenA saMbaMdhamAM karI le. arthAt AhArakapaNunI apekSAe je kaI nairayika jIva hoya tyAMthI AraMbhIne vaimAnika sudhInA jIve che te saghaLA bhAvanI apekSAthI aprathama che temAM eka paNa prathama nathI. kema ke te AhArakapaNAne bhAva teomAM anAdikALathI ja prApta thayela cha. me pAta "poittie eva ceva" mA atiza pAyathA prabhuNe pragaTa karI che, ahiyAM gautamasvAmIe A AhAraka dvAramAM siddhapaNAnA prathamatva -apathamatra saMbaMdhI prazna karela nathI tenuM kAraNa evuM che ke-siddha chamAM AhArakapaNAne haMmezAM abhAva che. A AhArakatva dazA saMsArI jIvomAM ja thAya che. saMsArAtIta thaI jAya tyAre A avasthA rahetI nathI, Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 bhagavatI kiM prathamaH aprathamo veti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'siya paDhame siya apaDhame' syAt prathamaH syAda aprathamaH atra 'siyA * zabdaH kadAcidarthayodhakastathA ca kadAcit kazcijjIvaH anAhArakatvena prathamaH kadAcit aprathamaH, yathA siddhaH saMsArI ca, ayamAzayaH siddhastathA vigrahagati pAptaH saMsArIjIvaH anAhArako bhavati, tatra siddho 'nAhArakamAvena prathamo bhavati -siddhena itaH pUrva kadAcidapi anAhArakamAvasya aprApyatvAt anAhAraka paryAyasya prathamata eva prAptasyAt , saMsArIjIvastu anAhArakabhAvena na prathamo'pitu apathama: anAdau saMsAre anAhArakabhAvasthAnanta zo 'nubhUtatvAt / itthameva daNDaka__ apa.gautamba prabhu se aisA pUchate haiM ki-'aNAhArae NaM bhaMte ! jIve aNAhArabhAve NaM pucchA' he bhadanta ! jo jIva anAhAra hai vaha anA. hAra bhAvase prathama hai yA aprathama hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA siya paDhame, sitha apaDhame' yahA~ 'siya' zabda kadAcit isa artha meM vyavahata huA hai / tathA ca anAhAraka bhAva kI apekSA koI jIva prathama bhI haiM aura aprathama bhI hai| isakA Azaya aiptA hai ki siddha jIva aura vigrahAtimeM vartamAna saMsArI jIva anAhAraka hote haiM-ataH anAhAraka bhAva kI apekSA siddha jIva prathama hai| kyoMki jisa samaya siddho siddhapAryadha prApta kI hai| isake pahile ve kabhI bhI anAhAraka bhAva ko prApta nahIM the| ataH unameM yaha anAhAraka dazA siddha hone se hI prApta huI hai| isa apekSA ve prathama haiN| tathA saMgarI gItama svAmI prabhune me pUche-che 8-"jIve-aNAhArabhAveNa-pucchA"-3 bhagavana je jIva anAhAraka (AhAra nahIM lenAra) che. anAhArabhAvathI-prathama cha1 maprathama cha ? 2prazna uttaramA prabhu 43 cha-"goyamA ! siya paDhame siya apaDhame' maliyAM "niya" mA za Aya me mamA 15raaye| che. temaja anAhArakabhAvanI apekSAthI keAI jIva prathama paNa che, ane aprathama paNa che. Ane bhAva e che ke siddha jIva ane vigraha gatimAM rahela saMsArI jIva anAhAraka hoya che, jethI anAhAraka bhAvathI siddha jIva prathama che. kemake -je samaye sidhe siddhaparyAya prApta karI hoya tenI pahelAM teo kaI paNa samaye anAhArakabhAvane prApta nahAtA jethI teomAM A ana hAraka dazA siddha thavAthI prApta thaI che te apekSAe teo prathama che. temaja saMsArIjIva A avasthAne A anAdi saMsAramAM anantavAra prApta karatA Ave che. jethI temanI A avasthA anantavArathI anubhavelI hovAthI aprathama che, tethI saMsArI jIva aprathama che. Aja Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u02 sU01 prathamAprathamatve AhArakadvAram 553 krameNa nArakAdArabhya yAvad vaimAnikajIvAnAm anAhAraka bhAvena aprathamatvaM jJeya. miti / 'neraie NaM bhaMte ! nairayikaH khalu bhadanta ! anAhArakabhAvena prathamaH apathamo veti manaH, bhagavAnAha-'neraie' ityAdi / evaM 'neraie jAva vemANie no pahame apaDhame nairayiko yAvad vaimAnika no prathamaH kintu aprathamaH atra yAvatpadena tiyamanuSyabhavanapativAnavyantarajrotiSkavaimAnikaparyantazcaturvizatidaNDake sarva saMsArijIvAnAM saMgraho bhavati tathA ca nai rayikAdArabhya vaimAnikAntaH sarvo'pi jIva: anAhArakabhAvena prathamo na bhavati kintu amathama eva bhavatIti bhAvaH / 'siddha paDhame no apaDhame siddhaH prathamaH no apathamaH anAhArakamAvena siddhaH prathama eva bhavati aprathamastu na yata itaH pUrva siddhatva paryAya sahitAnAhAraka dasyAjIva isa avasthA ko isa anAdisaMsAra meM anantavAra prApta karatA A rahA hai| ata: yaha avasthA usakI anantavAra se anubhUta hone ke kAraNa aprathama hai| isase vaha saMsArI aprathama hai| isI prakAra daNDakake krama se lekara vaimAnika jIvoM meM anAhAraka bhAva kI apekSA apra. thamatA jAnanI caahiye| . aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM ki-'neraieNaM bhaMte' he bhadanta ! narayika jIva anAhAraka bhAva kI apekSA se kyA prathama hai yA aprathama hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'neraie jAva vemANie no paDhame apaDhame he gautama nairayika se lekara yAvat vaimAnika taka ke jIva isa anAhAraka bhAva kI apekSA se saba hI aprathama hai, yahAM yAvat zabda se tiryaJca, manuSya, bhavanapati, vAnavyantara, jyotiS ina saba saMsArI. jIvoM ko grahaNa huA hai| 'siddhe paDhame, no apaDhame siddha anAhAraka bhAva kI apekSA prathama hai-aprathama nahIM haiN| kyoki siddhaparyAya viziSTa pramANe daMDakanA kamathI vimAnika jImAM anAhArakabhAvanI apekSAthI aprathamatA samajavI. ve gautama svAmI nAhIna samayamA prabhune pUche che ?-"neraie NaM bhaMte " . sagan nai2vi va manAlA sApAthI prathama cha ? hai maprathama cha ? tanA uttaramA prabhu cha8-"nehaie jAva vemANie no paDhame apaDhame" u gItamA naiyiAthI mAralIna, yAta vaimAni sudhInA / A anAhArakabhAvapaNuthI badhAja aprathama che prathama nathI ahiyAM yAta zaN4thI tiya yA manuSya, sanayati. pAya-2, nyAtiSi. yA madhA sasArI & Dara thayA cha. "siddhe paDhame no apaDhame" manAhA bhAvapaNAthI siddha prathama che aprathama hotA nathI. kema ke siddha paryAyathI yukta je anAhAraka che, te teoe pahelI ja vakhata prApta karI che. pahelAthI te avasthA teone prApta thayela nahotI. A kathana eka vacananI bha0 70 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIMsUtre mApteriti / atha bahuvacanenAha-'agAhAragANaM bhaMte ! jIvA aNAhArabhAveNaM pucchA' anAhArakAH khalu bhadanta ! jIvAH anAhArakabhAvena kiM prathamA aprathamAH veti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'paDhamA vi apaDhamA vi' prathamA api apathamA api jIvA anAhArakabhAvena prathamA api bhavanti siddha. jIvagrahaNena apathamA api bhavanti vigrahagatimAsasaMsArijIvagrahaNenetibhAvaH / 'NeraiyA jAva vemANiyA No paDhamA apaDhamA' nairayikA yAvadvaimAnikAH no prathamA api tu aprathamA eva 'siddhA paDhamA No apaDhagA' siddhAH prathamA no aprathamAH jo anAhArakatA hai vaha unhoMne pahile pahila hI prApta kI hai pahile se vaha unheM prApta nahIM thii| yaha kathana ekavacana kI apekSA se anAhAraka dvAra meM kiyA gayA samajhanA cAhiye / aba bahuvacana kI apekSA se isa dvAra kA kathana kiyA jAtA hai-'aNAhAragANaM bhaMte ! jIyA aNAhArabhAveNaM pucchA' he adanta ! jo jIva anAhAraka hai, ve saya kyA anA. hAraka bhAva kI apekSA prathama haiM yA aprathama haiM ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paDhamA vi apamAvi he gautama! jIvoM meM-siddha jIvoM kI apekSA se anAhArakatA prathama hai aura vigrahagati prApta saMsArojIvoM meM yaha anAhArakatA aprathama hai / isa apekSA se aisA kahA gayA hai| 'NeraDyA jAva vesANiyA No paDhamA apaDhamA' nairayika se lekara vaimAnikAnta jIva anAhAraka kI apekSA prathama nahIM haiM, kintu aprathama hI haiM 'siddhA paDhamA No apaDhamA' tathA siddha jIva prathama haiM apekSAthI anAhAraka dvAramAM karI che tema samajavuM. have bahuvacanathI A dvAramA vAmAM Ave che. "aNAhAragA gaM bhaMte ! jIvA aNAhArabhAve NaM pucchA" mApana 2 7 manA 24 DAya te madhA zu. manAhA24 bhAvathI prathama che? ke aprathama che? tenA uttaramAM prabhu kahe che "--"goyamA paDhamA vi apaDhamA vi," hai gItama! siddha vAnI apekSAe jImAM A anAhArakapaNuM prathama che. ane vigraha gativALAne saMsArI jImAM A anAhArakapaNuM aprathama che. tethI e pramANe kahyuM che. "NeraDyA jAva vemANiyA No paDhamA apaDhamA" naiyiAthI mAralIna vaibhAni sudhInA cha anAhArakapaNAthI prathama nathI paraMtu aprathama ja che. "siddhA paDhamA no apar3hamA" tathA siddha prathama cha, bhaprathama nathI. Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve mAhArakadvAram 555 'ekeke pucchA bhANiyantrA' yatra pRcchA vAkyaM na likhitaM tatraikasmin pade pRcchA vAkyaM vaktavyam, ekaismin pRcchA bhaNitavyA 'nerajhyA gaM bhaMte ! anAhArabhAveNaM paDhamA apaDhamA ? goyamA ! No paDhamA apahamA' ityanAhArakAlApakA evaM niryagAdivaimAnikaparyantamAlApakAH krtvyaaH| isyAhArakanAmakaM dvitIyaM dvAram 2 / atha tRtIyaM bhavasiddhikadvAramAha-'bhAsiddhie' ityAdi / 'bhavasiddhie egattapuhutteNaM jahA AhArae' bhavasiddhika ekatvapRthaktvena ekatvabahutvena yathA aahaark| aprathama nahIM hai / 'ekke pucchA bhANiyavyA' jahAM pRcchA aisA vAkya nahIM likhA gayA ho vahAM eka 2 pada meM pRcch| vAkya kahalenA caahiye| jaise 'neraiyANaM bhaMte! aNAhArabhAve NaM paDhamA, apaDhamA' he bhadanta ! nairayika jIva kyA anAhAraka bhASa kI apekSA prathama haiM ? yA aprathama haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! No apaDhamA, padamA' he gautama ! anAhAraka bhAva kI apekSA nairayika prathama nahIM haiN| kintu aprathama haiM yaha anAhAraka AlAeka hai| isI prakAra se tiryagAvaiimAnikaparyanta AlApaka kahalenA cAhiye / AhAraka nAmaka dvitIya dvAra samApta hai tRtIya bhavasiddhikadvAragautama prabhu se pUchate haiM-he bhadanta ! bhavasiddhika jIva ekavacana evaM bahuvacana meM prathama haiM yA aprathama haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM "ekkekke pucchA bhANiyavvA" nyo rachA se prabhAnu 56 na sabhyu DAya tyA me me pahamA ch| 54 4 madhye rama hai-"neraiyA naM bhaMte ! aNAhArabhAveNaM paDhamA, apaDhamA" san ! yi:0| manA24 bhAvathI zuM prathama che? ke aprathama che? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke"goymaa! No paDhamA apaDhamA" hai gautama anADA24 lAnI apekSA nairayika prathama nathI paraMtu aprathama che. A anAhArAka AlApaka che. eja pramANe tiya ce thI vaimAnika sudhInA AlApake samajI levA. che AhAraka nAmanuM bIju dvAra samApta che trIju bhavasiddhika dvAra-- ' gautama svAmI prabhune pUche che ke bhagavAna lAvasiddhikajIva eka vacanathI ane bahu vacanathI prathama che? ke aprathama che? tenA uttaramAM Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre - bhavasiddhikA bhavantIti bhavAH katipayabhavaiH siddhiryasya sa tathAbhUtaH bhavasiddhikaH, bhavasiddhibhAvena no prathamaH kintu abhathamaH evaM rUpeNa ekatvavahulAzrayaNena AhArakavadeva vaktavyatA jJAtavyA iti evaM abhAsiddhie vi' evamabhavasiddhiko'pi yathA ekatvavahutvabhAvena AhArakAtidezamAzritya bhavasiddhikavipaye prathamatvAmayamasvayorekatvavahutvAzrayaNena vaktavyatA kathitA tathaiva abhavasiddhikaviSaye'pi jJAtavyetibhAvaH, no prathamo'pitu AthamaH / 'no bhavasiddhiya no abhavasiddhie NaM bhNte|' 'bhavasiddhie egattapuhutte NaM jahA AhArae' he gautama | ekavacana aura bahuvacana meM bhavasiddhika jIva AhAraka jIva ke jaisA aprathama haiN| jinhe phitaneka bhavoM ke bAda siddhi prApta honA hai ve bhavasiddhika jIva haiM ye bhavasiddhika jIva cAhe eka ho yA aneka hoM bhavasiddhi kI apekSA se prathama nahIM haiM, kintu aprathama haiN| isa prakAra se isa sambandha meM-eka bhavasiddhika jIva ke viSaya meM yA samasta bhavasiddhika jIva ke viSaya meM jaisI vaktavyatA AhAraka bhAva kI apekSA se AhAraka jIva ke viSaya meM kI gaI hai-vaisI hI yahAM para karalenI cAhiye / 'evaM abhavasiddhie vi' isI prakAra se prathamatva aura aprathamatva kA kathana abhavasiddhika jIvoM ke viSaya meM bhI kara lenA cAhiye, ye abhavasiddhika jIva cAhe eka ho yA aneka ho saba aprathama haiM, prathama nahIM haiN| __ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'no bhavasiddhie no abhava. prabhu 43 cha hai-"bhavasiddhie egattapuhutteNaM jahA AhArae" ke gautama me vacana ane bahuvacanamAM bhavasiddhijIva ekavacanathI ane bahuvacanathI AhArakanI jIvanI mAphaka aprathama che. jeone keTalAka bha pachI siddhi prApta thavAnI heya teo bhAvasiddhika jIva che. A bhavasiddhika jIva eka hoya ke aneka hoya bhavasiddhinI apekSAe prathama nathI. paraMtu aprathama che. A rIte A saMbaMdhamAM-eka bhavasiddhika jIvana viSayamAM athavA badhA ja bhavasiddhika jIvanA viSayamAM-AhAraka bhAvanI apekSAthI AhAraka jIvanA viSayamAM je pramANe kahyuM che, te ja pramANe ahiyAM pA] samA. "evaM abhavasiddhie vi" mA prabhArI masasiddhi chAnA viSayamAM paNa prathama ane A prathamatvane vicAra samajI le. A abhavasiddhika jIva eka hoya ke aneka hAya badhA ja aprathama che. prathama nathI. 2 gotama svAra - hai-"no bhavasiddhie no Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve bhavAbhavasiddhikadvAram 557 no bhavasiddhika no abhavasiddhikaH khalu bhadanta ! 'jIve no bhava0 puccha / ' jIvo no bhavasiddhika noabhavasiddhikabhAvena prathamo'prathamovetyeva rUpeNa pRcchA praznaH karaNIyaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'paDhame no apaDhame prathamo no aprathamaH siddhaH anena siddhasyaiva grahaNAt ityuttaram ' No bhavasiddhiya abhavasiddhie maMte ! siddhe no bhava0 no abhava0' no bhavasiddhikaH no abhava siddhikaH khalu bhadanta ! siddhaH no bhavasiddhika noabhavasiddhikabhAvena prathamaH apathama vA ityAkArakaH praznaH, bhagavAnAha - 'paDhame no apaDhame' prathamo no amathamaH 'evaM huteNa vi doha vi' evaM pRthaktvenApi dvayorapi jIvasiddhayoH yathA ekavacanamAzritya no bhavasiddhika no abhavasiddhikajIve siddhe ca prAthamyAprAthamyayo siddhie NaM bhate ! jIve no bhava0 pucchA' he bhadanta ! no bhavasiddhika no abhavasiddhika bhAvakI apekSA se no bhavasiddhika jIva aura no abhava siddhika jIva prathama haiM yA aprathama hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA / paDhame no apaDhame' he gautama ! vaha prathama hai aprathama nahIM hai / no bhavasiddhika-no abhavasiddhika jIva siddha hote hai ataH isase siddhikA hI grahaNa huA hai / aba gautama prabhu se pUchate haiM - 'jo bhavasiddhi ya No abhavasiddhiyA NaM bhaMte / ityAdi no bhavasiddhiko abhavasiddhika siddha no bhava siddhika no abhavasiddhika bhAva kI apekSA se prathama haiM ? yA aprathama hai, uttara meM prabhu kahate haiM- 'padame no apadame' he gautama | siddha prathama haiM / aprathama nahIM haiM / 'evaM puhuteNaM vidoSaha vi' ekavacana ko Azrita karake jisa prakAra se no bhavasiddhika no abhavasiddhika ekajIva aura abhavasiddhie NaM bhate ! jIve nobhavapucchA" De bhagavat bhavasiddhika ane nAabhavasiddhika jIva bhAvanI apekSAe prathama che ? ke aprathama che ? tenA uttaramA prabhu che -- " goyamA ! paDhame no apaDhame." he gautama te prathama che. aprathama hetA nathI. nAbhasiddhika nAmabhavasiddhika jIva siddha hAya che. jethI teomAM siddhapaNAnuM ja grahaNu thayu che. have gautama svAmI asune yevu pUche che --' Nobhavasiddhi ya Noabhavasiddhie NaM bhave !" ItyAdi he bhagavan nA bhavasiddhika nA abhavasiddhika-siddha bhAvanI apekSAthI prathama che ke aprathama che? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke "paDhame no apaDhame" he gautama siddha prathama che. vi donhaM vi" me vcnne| Azraya irIne he aprathama nathI. "evaM puhuttenaM rIte no lavasiddhi to Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vicAraH kRtaH, tathA bahutvamAzrityApi no bhavasiddhika no abhavasiddhikeSu jIveSu siddheSu ca prAthamyA pAthamyayorvicAre prathama eva na aprathamaH / iti bhavAbhAsiddhinAmaka tRtIyaM dvAram // 3 // atha caturtha saMjJidvAramAha-'sannINaM bhaMte !' ityAdi / 'sannI NaM bhaMte ! jIve' saMjJI khalu bhadanta ! jIvaH 'sanibhAveNaM kiM paDhame pucchA' jIvaH saMjJimAvena kiM prathamaH aprathamo vetyAkArakA praznA, bhaganAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'no paDhame apahame' na prathamaH apathamaH saMhIjIvaH / sa ca saMjJimAvena na prathamaH kintu apathamaH jIvasyAnantazaH saMjJitvasya lAbhAt 'evaM vigaliMdiyavajja jAva vemANie' evaM vikalendriyavarja yAvadvaimAnikaH vikalendriyA ekadvisiddha meM prathamatA kA vicAra kiyA hai, usI prakAra se bahuvacana ko Azrita karake bhI no bhavasiddhika no abhavasiddhika jIvoM meM aura siddhoM meM prathamatA aura aprathamatA meM prathamatA hI hai aprathamatA nahIM hai| __ bhavA'bhavasiddhinAmaka tRtiiydvaarsmaapt| cauthA saMjJidvAraisa dvAra meM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-'sannI NaM bhaMte !jIve, ityAdi-he bhadanta ! jIva saMjJibhAva kI apekSA prathama hai, yA aprathama ? hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-godhamA ! no paDhame, apaDhame he gautama ! jIva saMjJi bhAva kI apekSA se prathama nahIM hai kintu aprathama hai| kyoMki jIvane anantavAra saMjJitva kI prApti kI hai| 'evaM vigaliMdiyavalaM. jAva vemANie' isa prakAra kA kathana ezendriya doindriya teindriya aura abhavasiddhika eka jIva ane eka siddhimAM prathamatA ane aprathamapaNane vicAra karyo che. eja rIte bahuvacanane Azraya karIne ne bhavasiddhika ne amarasiddhika eka jIva ane eka siddhamAM prathamatA ane aprathamapaNAmAM prathamatA ja che aprathamatA nathI. che bhavAbhAvasiddhi nAmanuM trIju dvArA samApta che che zuM saMsI dvAra che mA vAma gautama svAmI prasuna me pUNya cha hai-"mannINaM bhaMte ! jIve ityAdi ke san ! 7 sImAnI apekSA prathama che. maprathama cha ? tanA uttaramA prabhu 4 cha. "goyamA! no paDhame apaDhame" he gautama! jIva saMbhAvanI apekSAthI prathama nathI paNa aprathama che. kema 1 ve manatavAra sazipayAnI prAti se cha. "evaM vigali diya jAva Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve saMzidvAranirUpaNam 559 tricaturindriyAstathA ca ekadvitricaturindriyAn varjayitvA zepAnArakAdivaimAnikAntA jIvAH saMjJina: aprathamA natu prathamA ityevaM vaktavyAH vikalendriyANAM sajJityasyaiva abhAvAt vikalendriyavarjamiti kathitam / 'evaM puhuteNa ci' evaM pRthaktvenApi vahuvacanenA'pIti yathA saMjJijIve ekatvamAzritya kathitaM yat saMjJI jIvaH saMjJabhAvena na prathamaH kintu aprathamA jIvena saMjJitvasyAnantazo labdhatvAt tathA bahutvamAzrityApi saMjJijIvAnAM saMjJibhAvena no prathamatvam apitu apathamasvameva jIvAnAM saMjJatvasyAnantazo labdhatvAditibhAvaH / 'asanI evaM ceva egatta. puhutteNaM' asaMtI evameva ekatvapRthaktvena asaMzijIvAnAmapi ekanvabahutyAbhyAm asaMjJibhAvena prAthamyApAthamyavaktavyatA saMjJijIzvadeva vaktavyA 'na prathama: cauindriya jIvoM ko chor3akara zeSanArakAdi vaimAnikAnta jIcoM meM kara lenA cAhiye / arthAt saMjJibhAva kI apekSA ye saba aprathama haiM prathama nahIM haiM / vikalendriya jIvoM meM saMjJitva kA abhAva hai ataH unheM yahAM choDA gayA hai| 'evaM puhuttaNa vi' jaisA yaha saMjJibhAva dvAra meM eka jIva meM prathamatA kA kathana kiyA gayA hai usI prakAra se aneka saMjJI jIvoM meM bhI aprathamatA hai| isa dvAra meM aisA kathana kara lenA cAhiye / kyoMki unhoMne saMjJidazA anantavAra prApta kI hai / 'asannI evaM ceva egatta pulutteNaM' ekavacana aura baTuvacana ko lekara jaisA yaha aprathamatA kA kathana saMjJidvAra meM saMjJI jIva ke viSayameM kiyA gayA hai, isI prakAra se asaMjJidvAra meM bhI ekavacana aura bahuvacana ko lekara prathamatA aura aprathamatA kI vaktavyatA kA kathana kara lenA cAhiye-isa prakAra vaimANie" badriya, driya bhane yaudriya vAna chAna mAhInA nArakethI vaimAnika sudhInAM jemAM paNa Aja pramANenuM kathana karI levuM. arthAt badhA saMjJibhAvanI apekSAe aprathama che. prathama nathI. vikalendriya jImAM saMnnipaNAne abhAva che. tethI ahiyAM teone cheDI dIdhA che. "evaM puhutteNa vi" sajJivAbhA me sImA maprathamapAna 4thana 2vI rIte karavAmAM AvyuM che. eja rIte aneka saMjJI jIvomAM paNa aprathamapaNAnuM kathana karavAmAM AvyuM che e ja rIte aneka saMjJI jIvomAM paNa aprathamapaNuM che. A kAramAM A pramANe samajI levuM. kema ke teoe anaMtavAra sazIza prAta 42sI che. "asannI evaM ceva egattapuhutteNa" maprathamatAnu kathana saMjJIdvAramAM saMjJI jIvanA viSayamAM je pramANe eka vacana ane baha vacanane laIne karyuM che. te ja rIte asaMsI dvAramAM paNa ekavacana ane bahu vacanane laIne prathamatA ane aprathamatAnA saMbaMdhamAM kathana samajI levuM. e Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsutre 560 kintu amathamaH' iti 'navaraM' navaram - vizeSasvayam -'jAba vANamaMtarA' yAvat vAnavyantarAH saMjJinIvapastAve 'jAba vemANie' iti kathitam asaMjJijIvamaratAve tu 'jAtra vANamaMtarA' iti kathitam etadeva ubhayatra vailakSaNyas anyatsarvamubhayatra tulyameva / asaMjJihAre jIvanArakAbhyAmArabhya daNDakakrameNa vyantaraparyantaM saMjJI jIvospi asaMjJibhAvena aprathama eva bhavati iti yat kathitaM tat tatra vyantarAdiSu asaMjJitvaM bhUtapUrvanyAyena jJAtavyam yato'saMjJijIvAnAmutpAdo vAnavyantaraparyanta asaMjJI jIva aprathama haiM / 'navaraM jAva vANamaMtarA jAna vemANie' vizeSa aisA hai ki saMjJIjIva ke prastAva meM 'jAba vemAgie' aisA pada kahA gayA hai aura asaMjJI jIva ke prastAva meM 'jAva vANamaMtarA' aisA kahA gayA hai / yahI donoM ke kathana meM bhinnatA hai aura bAkI koI bhinnatA nahIM hai / hA~ aisI yahA~ AzaGgA ho sakatI hai ki asaMjJIdvAra meM jo 'jAvavANamaMtarA' aisA pATha kahA gayA hai so jIva nAraka se lekara daNDaka krama ke anusAra vyantara paryanta ke saMjJI jIva bhI asaMjJi bhAva kI apekSA apra dhama hI hote haiM so yaha kathana kaise saMgata ho sakatA hai ? to isakA uttara aisA hai ki isame jo asaMjJitA kI apradhamatA kA kathana kiyA gayA hai vaha asaMjJitA isameM bhUtapUrva prajJApana nayakI apekSA se kahI gaI hai / zete asaMjJI 1 aprathama che. "navaraM jAva vANamaMtarA jAva vaimANiyA " temAM vizeSatA me che ! saMjJIvanA athanabhAM "jAva vaimANiyA" me prabhAnu yaha uche bhane khasaMjJI apanA athanabhAM "jAva vANamaMtarA" e pramANe kahyuM che. bannenA kathanamAM eja judApaNuM che. te sivAya bIjI kai bhinnatA nathI. ahiM e pramANenI zakA thaI zake che ke, asa'jJI dvAramA ? " jAva vANamaMtarA" se prabhASeneo pAu uhyo che. tethI lava nArakathI ArabhIne daMDakanA krama pramANe vyaMtara paryaMtanA sa ii jIva paNu asa'nI bhAvanI apekSAe aprathama ja thaI jAya che. te Ama kahevuM kevI rIte sa'gata thaze ? tenA uttara e pramANe che ke A kathanamAM sannIya pazuAnA aprathamapaNAnu je thana karavAmAM AvyuM che. e asajJIpaNuM teomAM bhUta pU prajJApanA nayanI apekSAthI kahevAmAM Akhyu che kema ke asanI jIvAnA utapAta vAnanya tarata ja hoya che pRthvIkAyika vigere jIva asa'jJIya hoya che tethI teo asanIya bhAvathI aprathama 4 hovAnu` kahyu` che, kema ke teoe ana'tavAra asajJIpaNAnI dazA prApta karelI hoya che. asanI veAnI gatI vAnanya tara sudhI ja hoya che. Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2018 u01 sU01 prathamAprathamatve saMzidvAranirUpaNam 561 meva bhavati, pRthivyAdayastvasaMjJinaH santyeva, te'pi asaMjJimAvena apathamA eva bhavanti teSAmanantazastallAbhAditi asaMjJinAM vAnavyantaraparyantameva gatirbhavati, na tato'gre'ta evoktam-'jAva vANamaMtarA' iti ubhayaniSedhapadaM ca jIvamanuSyasiddhe. jveva labhyate'ta evAha-'no sani no asannI jIve maNusse siddhe paDhame no apaDhame no saMjJi no asaMjJI jIvo manuSyaH siddhazca prathamo no aprathamaH, no saMjJino-asaMjJI jIvo manuSyaH siddhazca no saMjhino asaMjJimAvena prathama eva bhavati natu aprathamaH, no saMjJi no asaMjJibhAvasya teSAM pUrvamamAptatvAditi jIvamanuSyasiddhAnAmekaikaza AlApakA yathA-'no sanni no asannI NaM bhaMte ! jIve no sannI no kyoMki asaMjJI jIvoM kA utpAdacAnacyAtara paryaMta hI hotA hai| tathA thoDe samaya ke liye inake asaMjJIpana rahatA haiM / pRthivI Adika jIva asaMjJI hI hote haiM isaliye asaMjJI bhAvale aprathama hI hote kahe gaye haiN| kyoMki inhone anantavAra asaMjJitvadazA ko prApta kiyA hai| asaMjJI jIvoM kI gati vAnanyantara taka hI hotI hai / isake Age nhiiN| hotI isaliye 'jAva dANamaMtarA' aisA kahA gayA hai| saMjJI evaM asaMjJI ina donoM kA niSedha jIva manuSya aura siddha inameM hI ho sakatA hai, isIliye 'no sanino asannI jIvezaNusse siddha paDhame, no apar3hame' no saMjJI no asaMjJI jIva, manuSya aura siddha ye prathama haiM aprathama nahIM haiN| tAtparya aisA hai ki no saMjJI jIva manuSya aura siddha no saMjJI no asaMjJI bhAva se prathama hI hote haiM aprathama nahIM hote haiN| kyoMki inhoM ke dvArA pahile yaha no saMjJIno asaMjJI avasthA prApta kI huI nahIM hotI hai| jIva, manuSya aura siddha inameM eka eka kA AlApaka isa prakAra se hai-'no sannI no asannINaM bhaMte ! jIve no mantri no asani bhAvaNaM ki tenI AgaLa hotI nathI tethI jIva vAnagaMtarA e pramANe kahevAmAM AvyuM che. saMjJI ane asaMzI e baMnene niSedha jIva manuSya ane siddhAbhA 1 za cha. tathA "no saMnni ya no asanni ya jIve maNusse siddhe paDhame no apaDhame" nAsazIya mana nAma sajJIya 04 manuSya bhane siddha prathama che. aprathama nathI kahevAnuM tAtparya e che ke no saMjJIya ane noasaMzIya jIva manuSya ane siddha nosaMjJIya ane bhAvathI prathama ja hoya che. aprathama hotA nathI. kemake A ne saMjJA ane asaMjJInI vyavasthA teonA dvArA pahelA prApta thaela hotI nathI. jIva, manuSya ane siddha teomAM eka eka ne AlApaka A pramANe 7. I0. Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 bhagavatImadhe asabhibhAveNaM kiM paDhame apadame goyamA ! paDhame no apaDhame / no sanni no asannI gaM bhaMte ! maNusse no sabhi no asanibhAvaNaM kiM paDhame apaDhame goyamA! paDhame no apaDhame0 no sanni no asanniNaM bhaMte ! siddhe no sani no asannibhAvaNaM kiM paDhame apaDhame goyamA ! paDhame no apaDhame iti, 'evaM puhutteNa vi' evaM pRthaktve nApi evam ekavacanAzrayaNena yathA no saMjJi no asaMjJi jIvamanuSyasiddheSu prathamatvasya svIkAraH aprathamatvasya nirAkaraNaM kRtam tathaiva vahutvamAzrityApi no saMjJi no asaMjJi jIvamanuSyasiddheSu mAthamyasya anumodanam apAthamyasya nirAkaraNaM vaktavyam ubhayatra samAnasvAditibhAvaH 3 / / iti caturtha saMjJidvAram // 4 // paDhame apaDhame ? goyamA ! paDhame no apaDhame nosannI no asannI Na bhate! maNusse nosannI no asannI bhAveNaM kiM paDhame apaDhame ? goyamA! paDhame no apaDhame no sanni no asannI Na bhate / siddhe no sanni no asannibhAveNaM kiM paDhame apaDhame 1 goyamA ! paDhame no apaDhame / evaM puhutteNa vi' isakA tAtparya aisA hai ki no saMjJI no asaMjJI avasthAvAle eka jIva meM, eka manuSya meM aura eka siddhameM prathamatva kI svIkRti aura aprathamabhAva ki nirAkRti kI gaI hai| usI prakAra se aneka jIvoM meM aneka manuSyoM meM aura aneka siddhoM meM no asaMjJI bhAva kI prathama tAkI svIkRti aura aprathamatA kI nirAkRti (niSedha) kI gaI jAnanI caahiye| kyoMki donoM jagaha yukti samAna hai| 4 saMjJIdAra samApta / cha. "no saMnnI no asannI NaM maMte ! jIve no sanni no amanni bhAveNaM ki paDhame apaDhame " "goyamA ! paDhame no apaDhame no sanni no asanni NaM bhaMte ! siddhe no sanni no asannibhAveNaM ki paDhame apaDhame goyamA ! paDhame no apaDhame evaM puhutteNaM vi" mA 4thananuM tAtparya cha / ne saMjJI ne asaMjJI avasthAvALA eka jIvamAM eka manuSyamAM ane eka siddhamAM prathama pAne svIkAra ane aprathamapaNane asvIkAra kahyo che. ane eja rIte aneka jIvamAM aneka manuSyomAM ane aneka siddhomAM "ro' saMjJI ne asaMjJI bhAvanA prathamatAne svIkAra ane aprathamatAne asvIkAra karavAmAM AvyuM che. tema samajavuM kema ke bane ThekANe yutI sabhI che. "Asii bAra sabhAta" Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____563 prameyacandrikA TIkA za018 701 sU01 prathamAprathamatve lezyAdvAram ___ atha paJcamaM lezyAdvAramAha-'salesse gaMbhaMte !' ityAdi / 'sasse nnbhNte| pucchA' salezyaH khalu bhadanta ! pRcchA he bhadanta ! salezyo jIva salezyamAvena kiM prathamaH aprathamo veti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'jahA AhArae' yathA AhArakA AhArasUtravadihApi vyAkhyAnaM jJAtavyam tathAhi-he gautama ! salezyo jIvaH salezyabhAvena na prathamaH kintu apathamaH eva anAdau asmin saMsAre chezyAbhAvasya jIvena anantazo labdhatvAt ata: salezyo jIvo na prathamo bhavati, apitu aprathama evetibhAvaH / evaM puhutteNa vi evaM pRthaktvenApi yathA ekavacanamAzritya salezya jIvasya salezyabhAvena prathamatvaM na kintu apathamatvameva, tathA bahuvacanamAzrityApi jIvAnAM saMlezyamAvena na prathamatvam apitu aprathamatvamevetibhAva: __pAMcaveM isa lezyAdvAra meM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-'sale. sseNaM bhate! pucchA' he bhadanta ! lezyA sahita jIva salezyabhAva kI apekSA se kyA prathama hai yA aprathama hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA! jahA AhArae' jaisA AhAra sUtra kA vyAkhyAna kiyA gayA hai-vaisA hI vyAkhyAna yahAM para bhI jAnanA cAhiye-arthAt salezya jIva salezya bhAvase prathama nahIM hai kintu aprathama hI hai| kAraNa ki jIvane isa anAdi saMsAra meM lezyAyukta bhAva ko anantavAra prApta kiyA hai| isaliye salezyajIva prathama nahIM hai apitu aprathama hI hai| 'evaM puhu. teNavi' jisa prakAra ekavacana ko Azrita karake salezyajIva ke salezya bhAva kI apekSA se aprathamatA kahI gaI hai, usI prakAra se bahuvacana ko Azrita karake bhI jIvoM ke salezyabhAva kI apekSA se aprathamatA pAyabhu shyaadvaarpAMcamAM A vezyA dvAramAM gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM che --"salesse NaM bhate ! pucchA" u lagavan zyApArI 4 sazyA mAyA zuprathama chemaprathama cha ? mAnA tarabhAM prabhume yu, "goymaa| jahA AhArae" mAhA24 sUtranA vyAbhyAnamA 2 pramANe vAmAM mA05 che. e ja pramANenuM vyAkhyAna ahiyAM paNa samajavuM. arthAt salezya jIva salezya bhAvathI prathama nathI paraMtu aprathama ja che. kAraNa ke jIve A anAdi saMsAramAM vaizyAvALA bhAvane anantavAra prApta karela che. tethI savezya prathama nayA pay maprathama 1 cha "evaM puhutteNa vi" ekavacanane laIne je rIte salezya jIvanA salezyabhAvanI apekSAthI aprathamapaNa kahyuM che eja rIte bahuvacanane Azraya karIne paNa jIvanA salezyA bhAvanI apekSAe aprathamapaNuM ja che, prathamapaNuM nathI. tema Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre 'kaNhalessA jAva sukalessA evaMceva' kRSNalezyA yAvat zuklalezyA evameva salezya sUtravadeva kRSNalezyA yAtrat zuklalezyAntAnAM vyAkhyAnaM kartavyam, atra yAvatpadena aroutaarpotikatejolezyAnAM saMgraho bhavati he gautama ! kRSNalezyo jIvaH kRSNalezyabhAvena na prathamaH kintu amathama eva evaM yAvat zuklalezyo jIvaH zuklezyabhAvena na prathamo 'pitu aprathama eva anAdisaMsAre'nantazo lezyAnI prAptatvAditi / 'navaraM jassa jA lessA asti' navaraM yasya yA lezyA asti, salezyabhAvena salezyo jIvo na prathamaH apitu aprathama eva kintu tatra yasya nArakAde jIvasya yA lezyA kRSNanIlAdirbhavet tAM lezyAgAdAyaiva salezyaH tasmin hI hai, prathamatA nahIM hai ailA jAnAnA cAhiye / 'kaNhaleslA jAva sukka'lessA evaM ceva' salezya sUtra ke jaisA hI kRSNalezyA se lekara zuklalezyA taka ke jIvoM meM saleiyabhAva kA vyAkhyAna kara lenA cAhiye / yahAM yAda se 'nIla, pIta, kApotika aura tejolezyA' inakA grahaNa huA hai| isaprakAra he gautama! kRSNalevAvAlA jIva kRSNalelyA bhAva kI apekSA se prathama nahIM haiM kintu aprathama hI hai| isI prakAra se yAvat zuklaleiyabhAva kI apekSA se prathama nahIM hai / kintu aprathama hI hai / kyoMki jIvane anantavAra isa anAdi saMsAra meM pratyekalelyAyoM ko grahaNa kiyA hai / 'navaraM jassa jA lessA asthi' isakA tAtparya aisA hai ki salezyabhAva se saleiyajIva prathama nahIM hai kintu aprathama hai aisA jo sAmAnya kathana kiyA hai usameM vizeSarUpa se kathana ke liye aisA kahanA cAhiye ki jisa nArakAdika jIva ke jo kRSNanIla Adi lezyA hotI sabha' "kaNhalessA jAva suphalessA evaM ceva" satezya sUtranI bhADa kRSNulezAvALA jIvAthI ArabhIne zukala vaizyAvALA jIvA sudhImAM paNa salezya bhAvanuM kathana karI levuM. ahIM yAvapadathI nIla, pIta, kApeAtika ane tejolezyAonuM grahaNa thayuM che. e rIte ke gautama kRSNu lezyAvALA jIva kRSNuvezyAvALA jIva zukalalezyAbhAvanI apekSAthI prathama nathI paraMtu aprathama ja che. kema ke jIve anatAra A anAdi sasAramAM pratyeka bezyAmAne grahaNa 4 che. "navaraM jassa jA lessA atthi" mA thanatuM tAtpaya evu' che ke-salezya jIva prathama nathI paNu aprathama che. e pramANe je sAmAnya rIte kahyuM che temAM vizeSarUpe kahevA A pramANe kahevu joIe ke je nArakAdi jIvane je kRSNa, nIla, vigere lesyA hAya che. te lesyAne 1 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u0 1 sU01 prathamAprathamatve lezyAdvAram 565 prathamatvAprathamatvayoH praznaM kRtvA tasya nArakAdestAdRza lezyabhAvena aprathamatvaM vivecanIyamitibhAvaH / ' alesse NaM jIva bhaNussasiddhe jahA no sanni no asanI' alezyaH khalu jIvamanuSya siddho yathA no saMjJi no asaMjJI, aleiyo- lezyArahito jIvo manuSyaH siddhazva alezprabhAvena prathama eva bhavati nata aprathamaH alezya 'bhAvasya prathamata eva prAptatvAt itaH pUrvaM kadApyaprAptatvAditi / iti pazcamaM lezyAdvAram // atha SaSThaM dRSTidvAramAha-' sammadiTThie NaM bhaMte !" ityAdi / 'sammadiTThie maMte !' samyagdRSTikaH khalu bhadanta ! 'jIve sammadiTTibhAveNaM kiM paDhame apaDhame' jIvaH hai, usa lezyA ko lekara hI vaha jIva salezya hai so usameM prathamatva kA prazna karake usa nArakAdika jIva ko tAdRzalakSya bhAva kI apekSA se aprathamatva kA vivecana kara lenA cAhiye / 'alesse NaM jIvamaNussa siddhe jahA no sanni no asannI' lezyArahita jIva, manuSya, aura siddha ho sakate haiM- so ye lezyArahita jIva manuSya aura siddha alezyabhAva kI apekSA se prathama hI haiM aprathama nahIM / kyoMki alezya bhAva jIva ko eka bAra hotA hai ataH prathama bAra hI prApta hone ke kAraNa aura isase pUrva meM kadApi prApta nahIM hone ke kAraNa aleiyajIva ale bhAva kI apekSA prathama hI haiM / 5 leiyA dvAra samApta | chaThaveM isa dRSTidvAra meM gautamane prabhu se aisA pUchA hai - 'samma diTTie NaM bhaMte!' ityAdi he bhadanta ! jo samyagdRSTika jIva hai laIne ja te jIva lezyAvALA kahevAya che. temAM prathama ane aprathamapaNAnA prazna karIne te nArakAdi jIvane tevA prakAranI vaizyAbhAvanI apekSAe aprathabhayathAtu vivezana rI bevu' ' alesse NaM jIve maNuhasasiddhe jahA no sanni no asannI" bezyArahita va manuSya mane siddha masezyA lAvanI apekSAthI prathama ja che aprathama nathI.kema ke alaizyabhAva jIvane eka ja vakhata hAya che. jethI prathamavAra prApta thavAnu kAraNa ane tenAthI pahelAM koI vakhata prApta nahIM thavAnu kAraNa alaizya jIva alaizya bhAvanI apekSAe prathama ja che. // pAMcamuM vaizyAdvAra samApta U chaThTha dRSTidvAra- chaThThA A dRSTiDhAramAM gautama svAmIe prabhune evuM pUchyuM che ke""smmditttthie NaM bhate !" tyAhi hai lagavan samyagUdRSTi ne va che, te Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 bhagavatI sUtre samyagdRSTibhAvena kiM prathamaH aprathamaH samyagdRSTiko jIvaH samyagdRSTibhAvena prathamoprathamo veti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'siya paDhame siya apaDhame' syAt prathamaH syAt aprathamaH samyagdRSTirjIvaH samyagdRSTibhAvena kadAcit prathamaH kadAcidapathamo'pi kazcijjIvo'nAdito midhyAdRSTiH san prathamaM samyagdarzanaM prApnotIti tadapekSayA sa prathama iti kathyate tathA kazcit samyagdRSTirapi samyagdarzanaM prapatitaM punarapi prApnoti tadapekSayA so'prathamo bhavatIti ? ' evaM ergidipavajjaM jAva vaimANie" evamekendriyavarja yAvadvaimAnikaH dvIndriyAdArabhya vaimAnikaparyantam dvIndriyAdivikalendriyANAM sAsvAdanasamyavaha samyagdRSTi bhAva kI apekSA se kyA prathama hai, yA aprathama hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'godhamA ! siya paDhame siya apaDhame ' he gautama! samyagdRSTi bhAva kI apekSA se kadAcit prathama bhI hotA hai aura kadAcit aprathama bhI hotA hai / isakA tAtparya aisA hai - koI jIva anAdikAla se mithyAdRSTi huA calA A rahA hai- aba use samyagdarzana prApta ho gayA-isa apekSA vaha prathama kahA gayA hai| tathA samyagdarzana prApta karake bhI yadi koI jIva usase patita hokara punaH samyagdarzana jaba prApta kara letA hai to isa apekSA se vaha aprathama kahA gayA hai / ' evaM eniMdiyavajjaM jAva vaimANie' isa prakAra se ekendriya ko choDakara yAvat vaimAnika taka kathana jAnanA cAhiye / ekendriya jIvoM ko samyagdarzana prApta nahIM hotA hai, isaliye isa vicAra meM unheM chor3a diyA hai| tathA jo dvIndriyAdika vikalendriya sabhyaSTi bhAvapaNAthI zu' prathama che? ke aprathama che ? tenA uttaramAM prabhu ache -- " goyamA ! khiya paDhame siya apaDhame" he gautama! sabhyagdRSTi vALA jIva samphasRSTibhAvapaNAthI kadAcit prathama hAya che, ane kadAcit apathama pazu hoya che. kahevAnu tAtpaya A pramANe che--kAi jIva anAdikALathI mithyAsRSTi paNAthI Ave che. ane have tene samyag darzana prApta thayu che, jethI A apekSAthI teo prathama kahevAya che, temaja samyakdarzana prApta karIne paNa jo koI jIva tenAthI bhraSTa thaIne pharI pAchuM sabhyagdarzana Apta urI se che. to te rIte te aprathama aDevAya che. "eva egi diyavajjaM jAva vaimANie" 4 pramANe mehendriyane choDIne yAvat vaibhaanika sudhInu' kathana samajI levuM. ekendriya jIvAne samagra darzana prApta thatuM nathI. jethI A prakaraNamAM tenA ullekha karyo nathI, temaja je dvIndriya vigere vikalendriya jIva che. tene sAsvAdana samyaktvanI apekSAe Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve dRSTidvAram 567 9 Fear pekSA avasthAyAM samyaktva svIkArAditi, ekendriyANAM tu samyagdarzanaM na bhavati, tena nArakAdidaNDa kacintAyAmekendriyAn varjayitvA zeSaH syAt prathamaH syAdamathamaH prathamasamyaktvalAbhApekSayA prathamaH syAt dvitIyAdilAbhApekSayA tu aprathamaH syAt evaM jJAtavyamiti / "siddhe pahame no apada me " siddhaH prathamo no aprayamaH siddhastu prathama eca samyagdRSTibhAvena siddhatvAnugatasya samyaktvasya tadAnImeva bhAvAt natu aprathamaH siddhatvAnugatasya samyaktvasya pUrvaM kadAcidapi aprAptitvAditi / "puhuttiyA jIvA paDhamA vi apaDhamA vi" pRthakRtvikA jIvAH prathamA api aprathamA api bahuvacanamAzritya jIvAH samyagdRSTibhAvena prathamA api bhavanti tathA samyagdRSTibhAvena aprathamA api bhavanti mAthajIva haiM unako sAsvAdana sampakRtva kI apekSA se apanA vasthA meM samyaktva hotA hai / isa kAraNa ekendriya sivAya bAkI ke jIva narakAdi daNDaka ke vicAra meM kadAcit prathama haiM aura kadAcit aprathama haiM / prathama samyagdarzana kI prApti kI apekSA vaha prApaka jIva prathama hai aura samyagdarzana se patita hokara punaH use dvitIya bAra prApta karanevAlA jIva aprathama hai / 'siddhe paDhame no apaDhame' siddha ko jo yahAM samyagdRSTi bhAva kI apekSA se prathama kahA gayA hai| usakA bhAva aisA hai ki siddhatvasahacarita samyadarzana usI samaya meM mokSa gamana ke samaya meM hI prApta nahIM hotA hai / isake pahile vaha kabhI bhI prApta nahIM hotA hai, isaliye siddhako yahIM aprathama nahIM kahA gayA hai / 'puhuttiyA jIvA paDhamA vi apaDhamA vi' bahuvacana ko Azrita karake jIva samyagdRSTi bhAva kI apekSA se prathama bhI aparyAptAvasthAmAM samyaktva thAya che te kAraNe ekendriya vinAnA khAkInA jIva nAraka Adi daDakanA vicAramAM kadAcit prathama che ane kadAcit aprathama che. pahelAM samyagdarzananI prAptInI apekSAthI te prApta karanAra jIva prathama che ane samyak dazanathI bhraSTa thaIne pharI bIjI vAra te bhejavanAra va aprathama che. "siddhe paDhame no apaDhame" siddhane sabhya dRSTi bhAvapaNAthI ahiyAM je prathama kahyA che, tenu kAraNa evuM che ke siddhapaNAnuM sahacArI samyag dana te ja samaye eTale ke meAkSagamana samaye ja prApta thAya che. tenAthI pahelAM te kAi paNa samaye prApta thatu nathI. tethI siddhone aDiyAM aprathama udyA nathI. "puhuttiyA jIvA paDhamA vi apaDhamA vi" bahu vacanane Azraya karIne jIva samyag dRSTi bhAvapaNAthI prathama paNa che Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mikasamyaktvApekSayA prathamAH, dvitIyAdi samyagdarzanalAbhApekSayA aprathamA apIti / "evaM jAva vemANiyA" evaM yAbaddha pAnikAH, evameva ekendriyavarjitayAvadvaimAnikadaNDakeSu bahuvacanamAzritya prAthamyAprAthamyavarNanaM karttavyamiti, "siddhA paDhamA no apaDhamA" siddhAH prathamA no apathamAH, siddhAH samyagdRSTibhAvena prayamA evaM yataH siddhatvAgatasya samyagdarzanasya siddhAvasthAyAM prathamata eva prApti bhavatIti, "micchAdiTie egattapuhutteNaM jahA AhArae" mithyAdRSTika ekatvapRthaktvena yathA AhArakaH, mithyASTiIMvo mithyAdRSTibhAvena ekavacanavahuvacanamAzritya AhArakasUtrabad aprathama eva yato mithyAdarzanamanAdi atastAdRzadarzanasya anAditaH prAptatvAt / "sammamicchAdiTThI egattapuhutteNaM haiM aura aprathama bhI haiM / prathama samyaktva ke lAbha se ve prathama haiM aura dvitIya AdivAra meM prApta karane kI apekSA se ve aprathama bhI hai| 'evaM jAva vemANiyA' isI prakAra se ekendriya varjita yAvat vaimAnika daNDakoM meM bhI bahuvacana kI apekSA karake prathama aura aprathama kA varNana kara lenA cAhiye / 'siddhA paDhamA no apaDhamA' samyagdRSTi bhAva se samasta liddha prathama hI haiN| kyoMki siddhatva sahacarita sampadarzaka kA kAma siddhAvasthA meM hI hotA hai isake pahile nahIM / 'micchAdihie egattahutte NaM jahA AhArae' mithyA dRSTibhAva kI apekSA se mithyAdRSTi jIva ekavacana evaM pahuvacana ko lekara AhAraka satra ke jaisA aprathama hI hai| kyoM ki mithyAdarzana svayaM anAdi hai ataH aise darzana ko isa jIvane anAdi se hI prApta kara rakhA hai| 'sammAmicchA ane aprathama paNa che. prathama samyaktvanA lAbhathI teo prathama paNa che bhIla trI vAra prAta 42pAnI apekSA tme| maprathama che. "evaM jAva vemANiyA" se prabhAe mendriyane / yAvat mAni4 mA paNa bahuvacanane Azraya karIne prathama ane aprathamanuM varNana karI levuM. "siddhA paDhamA no apaDhamA" sabhya STi mAthI mA siddha prathama ra che. kema ke siddhapaNAnI sAthe rahenArUM samyagudarzana siddhAvasthAmAM ja ta thAya cha. tanAthI paDaai prApta tha' nathI. "micchAdidie egattapuhutteNaM jahA AhArae" mithyAlTi sAvanI mapekSAthI bhithyATa 1 ekavacana ane bahuvacanathI AhAraka sUtramAM kahyA pramANe aprathama ja che: kAraNa ke mithyAdarzana pite ja anAdi che jethI A jIve evuM darzana manAhiyo / prAkSa 42 cha. "sammAmicchAdiTThI egattapuhutteNe jahA samma Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve dRSTidvAram 569 jahA sammadihI" samyAmizgadRSTirekatvapRthaktvena yathA samyagdRSTiH, samyagmithyATirjIva ekavacanabahuvacanAbhyAM samyagdRSTinadeva vivecanIyaH samyagdarzanasya prathamadvitIyAdilAbhApekSayA kadAcitmathamA api kadAcidapathamA api / samyagdRSTinApekSayA'tra yadailakSaNyaM taddarzayati-"navaraM jassa asthi sammAmicchatta" navaraM yasyAsti samyagmithyAtyam yasya jIvasya mizraSTi bhavet tasyaiva tathAtvaM, pathamatvamapi adhathamatvamapi bhavatIti varNanIyam / ||iti SaSThaM dRSTidvAram // 6 // atha saptamaM saMyatadvAramAha-'saMjae jIve" ityaadi| "saMjae jIve maNusse ya egattapuhutteNa jahA sammaTTiI" saMyato jIvo manuvyazca ekatvapRthaktvena yathA samyagdRSTiH, samyagdRSTimUtravadihApi vicAra diTTi egattapuDatteNaM jahA sammadiTThI' sampamithyAdRSTi jIva ekavacana evaM baTuvacana ko lekara samyagdRSTI ke jaisA kadAcit prathama bhI haiM aura kadAcit aprathama bhI haiN| prathama samyagmithyAdarzanalAbha kI apekSA prathama hai| aura dvitIya AdivAra meM prApta karane kI apekSA se apra. thama bhI haiM / lamyagdRSTi sUtra kI apekSA se jo yahAM antara hai, use dikhAne ke liye 'navaraM jasla asthi sammAmicchattaM' aisA kahA hai ki jisa jIva ko samyagamithyAtva hai-mizraSTi hai-usI jIva meM prathamatA aura aprathamatA bhI hotI hai aisA varNana karanA cAhiye ||chtttthaa dRSTidvAra samApta // sAtavAM saMyatadvAra sAtaveM isa saMyata dvAra meM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-'saMjae jIve maNusse ya egattapuhutteNa jahA sammadihI' he bhadanta ! saMyata jIva didI' sabhya mithyASTi yana mana maDakyanathI sabhyam daSTie pramANe kadAcita prathama ane kadAcita aprathama paNa che. prathama samyapha paNAnI prAptinI apekSAe prathama che. ane bIjA trIjA vigere samaye prApta karavAnI apekSAe te aprathama paNa che. samyam daSTi sUtrathI ahiyAM 2 minnatA cha, te matA "navaraM jassa asthi sammAmicchatta" mA pramANe kaI che ke-jIvane samyapha mithyAtva che-mizraSTi che, teja jIvamAM prathamatA ane aprathamatapaNu paNa hoya che. e pramANenuM varNana samajavuM che chaThuM daSTidvAra samApta che sAtamA saMyatadvAramAM gautama svAmIe prabhune evuM pUchyuM che ke-- "saMjae jIve maNusse ya egattapuhutteNa jahA sammaTThiI" magavan sayata 1 a072 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 bhagavatIso phartavyaH tathAhi-"siya paDhame siya apahame" syAt-kadAcin prathamaH syAtkadAcidapathamaH, ihaca jIvapadaM manuSyapadaM caite dve eva bhavataH tayozcaikatvabahusvAbhyAM yathA samyagdRSTiH kathitastathA aau saMyatajIvo manuSyazca vaktavyaH kadAcitpathamaH kadAcidaprathama ityarthaH / "asaMjae jahA AhArae' asaMyato yathA AhArakaH, AhArakasUtre yathA aprathamatvaM kathitam tathA asaM yato jIvo'saMyatabhAvena no prathamaH apitu aprathamaH, anAdau saMsAre asaMyatattvabhAvasyAnantazo labdhatvAditi / "saMjayAsaMnae" saMpatAsaMyataH "jIve paMcidiyavirikkhajoNiyaaura manuSya ekavacana aura bahuvacana ko Azrita karake prathama hai yA aprathama haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM ki he gautama ! saMyatajIva aura manuSya ekavacana aura bahuvacana ko Azrina karake samyagdRSTi sUtra ke jaisA samajhanA cAhiye-jaise 'siya paDhame, siya apahameM eka jIva aura nAnA jIva kI apekSA samyagdRSTi kadAcit prathama aura kadAcit aprathama hotA hai / unlI prakAra se saMghatajIya aura manuSya eka jIva nAnA jIva, eka manuSya evaM nAnA manuSyoM kI apekSA kadAcit prathama hotA hai aura kadAcit aprathama hotA hai| isa dvAra meM jIva pada aura manuSyapada ye do hI pada hote haiN| 'asaM nae jahA AhArae' jisa prakAra se AhAraka sUtra meM aprathanatA kahI gaI hai / usI prakAra se asaMyatabhASase asaMyata jIva bhI prathama nahIM hai| apitu vaha aprathamahI hai| isa anAdi saMsAra meM jIvane asaMyatatva bhAva anantavAra ane manuSya ekavacana ane bahuvacanane Azraya karIne prathama che? ke aprathama che? AnA uttaramAM prabhue gautamane kahyuM ke he gautama? saMtajIva ane manuSya ekavacana ane bahuvacanane Azraya karIne samyaphadaSTi sUtra pramANe sabhAma 'siya paDhame siya apaDhame meM bhI anechavAnI aykSAe samyagdaSTi kadAcit prathama ane kadAcita aprathama hoya che, e ja rIte manuSya eka jIva ane aneka jIva eka manuSya ane aneka manuSyonI apekSAe kadAcit prathama hoya che ane kadAcita aprathama hoya cha. bhA dvAramA 754 bhane bhanuya54 me merA 54 DAya che. "asaMjae jahA AhArae" mAlA24 sUtramA 2 zata maprathamatA vA 5 cha. me prabhAra asaMyata bhAvathI asaMyata jIva paNa pahelA nathI paraMtu te aprathama ja che. A anAdi saMsAramAM jIve asaMtapaNAne bhAva anaMtavAra prApta karela Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyayandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve saMyatahAram 571 maNussA" jIvaH paJcandriyatiryagyonikamanuSyAH "egattapuhutteNa" ekatvapRthaktvena ekavacanena bahuvacanena ca "jahA sambhaTThiI" yathA samyagdRSTiH, saMyatAsaMyato jIvapade paJcendriyaviryapade manuSyapade ca bhavati ato jIvaH paJcendriyatiryagyoniko manuSyazca ekatyabahutvAbhyAM samyagdRSTibadvAcyA, syAtmathamaH syAdaprathamaH prathamatvApathamatvaM ca prathamadvitIyavArAdi dezaviratilAmApekSayA tathA ca prAthamikadezaviratyapekSayA prathama dvitIyavArAdidezaviratyapekSayA apathamatvamityu mayamapi ghaTate eveti bhAvaH / "no saMjaya no asaMjaya no saMjayAsaMnae jIve siddheya egatapuhutteNaM paDhame no apaDhame" no saMyata no asaMyata no saMyatAsaMyato jIvaH siddhazca ekatvapRthaktvena prathamo no aprathamaH etAdRzAvasthAyAH prathamata eva sadbhAvAt / iti saptamaM saMyatadvAram 7 / prApta kiyA hai| saMjayAsaMjae' saMyatA saMyata 'jIve paMciMdiyatirikkhajoNiyamaNussA' jIva, paJcendriyatirthazca, evaM manuSya ye saba 'egattapuhutteNa' ekavacana aura bahuvacana ko lekara 'jahA sammadiTThI' samyagdRSTi ke jaisA kadAcit prathama hote haiM aura kadAcit aprathama hote haiN| saMyatAsaMyatabhAva jIvapadameM manuSyapada meM aura paJcendriyatiyazca padameM hotA hai| prathamavAra Adi kI prApti kI apekSA se prathamatA aura dvitIyavAra dezaviratyAdi kI apekSA se aprathamatA ye donoM rUpa yahAM para haiN| 'no saMjaya no asaMjaya no saMjayAsaMjae jIve, siddhe ya' no saMyata, no asaMyata, no saMyatAsaMyatapanA jIva aura siddha meM hotA hai / ataH isake ekavacana aura bahuvacana kI apekSA se jIva aura siddha prathama haiM / aprathama nahIM haiN| kyoMki aisI avasthA jIvana meM cha. "saMjayAsaMjae" sayatAyata 'jIve paMciMdiyatirikkhajoNiyamaNussA" 71, payandriyatiya nya, mane manuSya a sA 'egattapuhutteNaM" me kyAnayI ana mapayanathI "jahA sammadiTThI" sabhyaSTi nI bhAI kadAcit prathama hoya che ane kadAcit aprathama hoya che. jIvapadamAM, manuSyapadamAM, ane paMcendriya tiryaMca padamAM saMyatAsaMyatabhAva hoya che prathamavAra deza virati prApta thavAnI apekSAe prathamatA ane bIjI trIjI vAra AdimAM prAptinI apekSAe aprathamatA e rIte e banne prakAra ahiyAM thAya che, "no saMjaya no asaMjaya no saMjayAsaMjae jIve siddheya"nA sayatanAmasayata ne saMyatAsaMyata jIva ane siddhAmAM prathamatA che. aprathamatA nathI. jethI teomAM ekavacana ane bahuvacananI apekSAthI jIva ane siddha prathama Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAhera bhagavatI ___ athASTamaM kaSAyadvAramAha-"sakasAI" ityAdi / 'sakasAI kohakasAI jAva lobhakasAI ee egattapuhutteNaM jahA AhArae" sakapAyI krodhakaSAyI yAvallobhakaSAyI ete ekatvapRthaktvena yathA AhArakA atra yAvatpadena mAnamAyAkaSAyayograhaNam tathA ca sakapAyI-kapAyavAn tathA krodhakaSAyI, mAnarupAyI, mAyApAyI, lobhApAyI, ete ekavacanamAzritya bahuvacanaM cAzritya AhArakavadeva no prathamAH kintu apathamAH anAdau saMsAre kapAyANAmanAditvAt / "akasAI jIve siya paDhame siya apaDhame" akaSAyI jIvaH syAt prathamaH syAdaprathamaH, apAyI jIvo yathAkhyAtacAritrasya prathama sarva prathama hI prApta hotI hai-arthAt eka vAra milatI hai| vAra 2 avasthA nahIM miltii| sAtavAM saMyatadAra samApta // aSTamakaSAyadvAra isa aSTama kaSAyadvAra meM gautama ne prabhuse aisA pUchA hai-'sakasAI kohakasAI jAdha lobhakasAI ee egattapuhatte NaM jahA AhArae' he bhadanta ! kaSAyavAna, krodhakaSAyavAna, yAvat-mAnakaSAyavAn aura lobha kaSAyavAn jIva ekavacana aura bahuvacana kI apekSA se kyA prathama hai yA aprathama hai ? isake uttara meM prabhune kahA hai ki he gautama ! anAdi saMsAra meM kaSAyoM meM anAditA hone ke kAraNa ye saba kaSAyavAle jIva AhAraka sUtra meM kahe gaye anusAra aprathama hI haiN| prathama nahIM haiN| 'akasAI jIve siya paDhame siya apaDhame akaSAyI jIva kadAcit che. aprathama hatA nathI. kema ke tevI avasthA jIvamAM sarva prathama ja prApta thAya che. arthAta ekra ja vAra maLe che vAravAra maLatI nathI. takAra samAMta AThamuM kaSAyadvAra A AThamA kaSAyadvAramAM gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM ke-- "sakasAI kohakasAI jAva lobhakasAI ee egattapuhutteNaM jahA AhArae" . bhagavana kaSAyavA-kodhakaSAyavAn yAvat mAnakaSAyavAna, mAyAkaSAyavAnuM ane - bhakaSAyavAna chava ekavacana ane bahu vacanathI zuM prathama che? ke aprathama che? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama? anAdi saMsAramAM kavAmAM anAdipaNu hevAne kAraNe AhArasUtramAM kahyA pramANe A badhA 4pAyA 73 maprathama che. prathama ta nathI. "akasAIjIve siya paDhame siya apaDhame mAyA 91 hAthit prathama DAya cha, bhane vAra Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve kaSAyadvAram 573 mAptau prathamaH, prapatitacAritrasya punaH prAptau amathamaH / "evaM maNusse vi" evaM manuSyo'pi anena krameNa akaSAyi-manuSyasambandhe'pi jJAtavyam cAritrasya prathama mAtau prathamo'SAyI manuSyaH, prapatitacAritrasya punaH mAptau amathama iti / "siddhe paDhame no apaDhame" siddhaH prathamo no aprathamaH siddhastu akapAyI prathama eva bhavati siddhatvAnugatasya apAyabhAvasya prathamamAptisadbhAvAt, siddhatvayuktAkaSAyabhAvasya pUrvamaprAptatvena tadAnImeva saMpAptatvAta, "puhutteNaM jIza maNussA vi paDhamA vi apaDhamA vi" pRthaktvena jIvA manuSyA api prathamA api prathama hotA hai aura kadAcit aprathama hotA hai aisA jo kahA gayA hai vaha yathAkhyAtacAritra kI prathama prApti meM prathama kahA gayA hai aura jo jIva caritra se patita ho jAtA hai vaha punaH kaSAyavAlA bana jAtA hai isa apekSA aprathama kahA gayA hai / 'evaM maNusse vi' isI prakAra kA kathana akaSAyI manuSya ke saMbandha meM bhI jAnanA caahiye| manuSya ko jaba yathAkhyAtacAritra kI prApti prathamavAra hotI hai taba vaha akaSAyI prathama hai aura jaba vaha ekaSAyI hokara punaH dvitIyAvAra akaSAyI dhanatA hai taba vaha aprathama hai / 'siddhe paDhame, no apaDhame siddha akaSAyI kI apekSA se prathama hI haiM aprathama nahIM haiN| kyoMki siddhatva sahacarita akaSAyabhAva unheM usI samaya prApta hotA hai| isaliye yaha siddhatva yuktaakaSAyabhAva unheM pahile aprApta hone ke kAraNa ve prathama hI kahe gaye haiN| aprathama nhiiN| 'puhatteNaM jIvA maNussA vi paDhamA vi apaDhamA vi' nAnA jIva aura nAnA manuSya bhI prathama aprathama hoya che e pramANe je kahevAmAM AvyuM che te yathAkhyAta caritranI prathama prAptimAM prathama kahyA che ane je jIva cAritrathI bhraSTa thaI jAya che. yI pAyavANI manA taya che. tazata ta saprathama yo cha. "evaM masse vi" ma za ra zatanu thana pAya 2Dita manuSyAnA saMbaMdhamAM paNa samajavuM manuSyane cAritranI prApti jyAre prathamavAra thAya che, tyAre te akaSAyI prathama che, ane jyAre patita cAritravALA banIne zathI yAtrinI pratizata bhASAyI mane tyAre te aprathama cha, "siddhe paDhame no apaDhame" bhASAyInI apekSAthI siddha prathama cha maprathama nathI. kema ke siddhapaNu sahacArI akaSAyabhAva teone te ja samaye prApta thAya che. tethI siddhapaNavALo akaSAyabhAva tene pahelAM aprApta hevAne 412ye tamA prathama upAya che, maprathama bAta nathI. 'putteNaM jIvAmaNussA vi paDhamA vi, apaDhamA vi' mana cha bhane mana manuSyaprathama Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavanIce apathamA api, bahuvacanamAzritya prathamatvama prathamatvamapi bhAti prAthamikAkapAyaprAptyapekSayA prathamA bhavanti dvitIyAdi prAptyapekSayA apathamA api bhavantIti "siddhA paDhamA no apaDhamA" siddhAH prathamAH no aprathamAH, bahuvacanamAzritya siddhAH prathamA etra natu kadAcidapi apathamAH siddhatvaviziSTA'kapAyaparyAyasyetaH pUrvamalavyatvAditi / ityaSTamaM kapAyadvAram / / 8 // atha navamaM jJAnadvAramAha-'NANI" ityaadi| "gANI egattapuhutteNaM jahA sammaviTThI" jJAnIekatvapRthaktvena yathA samyagdRSTiH syAt prathamaH syAdapathama ityarthaH. tatra kevalI prathamaH akevalI prathamajJAna bhI haiM aura aprathama bhI haiM / prAthamika akapAya prApti kI apekSA se ve prathama bhI haiM aura dUsare tIsarevAra Adi meM akaSAya bhAva kI apekSA se ve aprathama bhI haiM / 'siddhA paDhamA no apaDhamA' siddha prathama hI haiM, ve aprathama kadAcit bhI nahIM haiN| kyoMki siddhaparyAya prAti se pahile yaha siddha viziSTa akaSAya bhAva kI prApsi unhe kabhI nahIM huI hai| AThavAM kaSAyadvAra samApta navAM jJAnadvAra isa nauveM jJAnadvAra meM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-'gANI egatta. puhutte NaM jahA sammadiTTI' he bhad ta ! jJAna bhAvakI apekSA ye ekavacana aura bahuvacana ko lekara ekajJAnI jIva evaM nAnA jIva ko Azrita karake-jJAnI jIva kyA prathama hai ? yA aprathama hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-gautama ! jJAnI jIva samyagdRSTi ke jaisA prathama bhI hai aura paNa che ane aprama paNa che. pahelAM akaSAyabhAva prApta thavAnI apekSAe teo prathamapaNa che ane bIjI trIjI vAra vigeremAM kaSAyabhAva prAptithI tamA maprathama55 cha. "siddhA paDhamA No apaDhamA" siddhI prathama 1 . te keIpaNa samaye aprathama hotA nathI. kemake siddha paryAya prApta thayA pahelAM A siddha padayukta akaSAya bhAvanI prANI tene kaIpaNa samaye thaInathI. || AThamuM kaSAyadvAra samApta che nabhuzAnadAra-- A navamAM jJAna dvAramAM gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke-- 'NANI egattapuhutteNa jahA sammadiTThI' 8 sapAn jJAnamAnI apekSAthI me. vacana ane bahuvacanane Azraya karIne eka jJAnIjIva athavA aneka jJAnI ja prathama che? ke aprathama che? tenA uttaramAM prabhu kahe Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve jJAnadvAras 575 lAbhe prathamaH akevalI tu kevalajJAnAtirikta jJAnasyaprathamato lAbhe prathamaH prapatitajJAnalAbhApekSayA apathama iti / "AbhiNivohiyanANI jAva maNapajjavanANI evaM ce" AminivodhikajJAnI yAvanmanaHparyavajJAnI ekasvapRthaktvena evameva atra yAvatpadena zrutAvadhijJAnayoH saMgrahaH, AminibodhikAdijJAnI prAthamikamatyAdijJAnalAbhApekSayA aprathama iti / "navaraM jassa jaM atthi" mavaraM yasya yadasti jIvAdidaNDakacintAyAM yad matijJAnAdikaM yasya jIvaaprathama bhI hai| kevalajJAnI prathama hai| akevalI prathamavAra jJAna ke lAbha meM prathama hai / akevalI ko kevalajJAna se atirikta jJAna kA lAbha prathama hotA hai isaliye yaha prathama hai aura jJAna se patita jIva ko jaba puna: jJAna kA lAbha hotA hai taba vaha aprathama hai| (AbhiNiyohiyaNANI jAva maNapajjavaNANI egattapuhutteNa evaM ceva) Abhinibodhika jJAna Adi kI apekSA AbhinibodhikajJAnI yAvat manaHparyavajJAnI kI prathamatA aura aprathamatA ekavacana aura bahuvacana ko lekara isI prakAra se jAnanI caahiye| yahAM yAvatpada se zrana aura avadhijJAna kA grahaNa huA hai| tathAca Abhinibodhika Adi jJAnI prAthamikamatyAdijJAna ke lAbha kI apekSA se prathama evaM patitamatyAdi jJAna ke lAbha kI apekSA se aprathama haiN| 'navaraM jassaja asthi jIvAdi daNDaka kI cintA meM jo matijJAnAdika jisa jIva, nArakAdi ke haiM ve matijJAna Adika usI ko kahanA cAhiye / anya ko nahIM, ataH usI ko lekara usameM prathamatA aprathamalA che hai-'goyamA ! jJAnI sabhyaSTimyA pramANe prathama pAra cha bhane maprathama paNa che. kevalajJAnI prathama che. ekevalI prathamavAra jJAnanA lAbhamAM prathama che. akevalane kevalajJAna zivAyanA jJAnanI prApti prathama thAya che. tethI te prathama kahyA che. ane jJAnathI patita thayelA jIvane pharIthI jyAre jJAnanI prApti thAya che-tyAre te aprathama che, AbhinidhikajJAna AdinI apekSAe AbhinidhijJAnI yAvata manaHparyayajJAnInI prathamatA ane aprathamatA ekavacana ane bahuvacanathI A pramANe ja samajavI ahiyAM yAvata padathI zrutajJAna ane avadhijJAna grahaNa thayA che. temaja AbhinibedhikajhAnI vigere pahelAM matijJAna vagere prAptinI apekSAe prathama ane patita matijJAna vigere jJAnanA punaH prAlinI apekSA maprathama cha. 'navaraM jassa jaM asthi' nA vicAramAM je matijJAna vigere je jIva-nArakAdikane che. te matijJAna vigere tene uddezIne ja kahevA jaI e bIjAne nahIM jethI tene uddezIne ja pratha Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 bhagava tIstre nArakAderasti tad matijJAnAdi tasyaiva vaktavyaM nAnyasyeti / "kevalanANI jIve maNusse siddhaya egattaSuhutteNaM paDhamA no apaDhamA" kevalajJAnI jIvo manuSyaH siddhazca, ete ekatyapRthaktvena prathamA eva, no aprathamA, kevalajJAnasya prathamata eva labdhatvena tadapekSayA prathamatvAta ekatvena pRthaktvena ca epAmAlApakA evaM kartavyAH, tathAhi-"kevalanANI jIve paDhame no apahame. kevalanANI joza paDhamA no apahamA, kevalanANI maNusse paDhame no ADhame, kevalanANI maNussA paDhamA no apaDhamA, kevalanANI siddha paDhame no apaDhaye, kevalanANI siddhA paDhamA no apaDhamA" ityevaM rUpeNa prakRte aalaapktrymvgntvymiti| "mai annANI suyaannANI vibhaMganANI egatta. puhutteNaM jahA AhArae" matvajJAnI zrutAjJAnI vibhaGga jJAnI ekatvapRthaktvena yathA AhArakaH, aprathamo natu prathamaH, anAdau saMsAre anekazaH sbhedsyaajnyaanlaamaaditi| iti navamaM jJAnadvAram 9 kA vicAra karanA cAhiye / 'kevala nANI jIve maNusse siddha ya egattapuhatte NaM paDhamA no apaDhamA kevalajJAnI jIva, manuSya aura siddha ye saba ekavacana aura bahuvacana meM prathama hI haiM aprathama nahIM haiN| kevalajJAna jIva ko pahile bAra hI labdha hotA hai isa apekSA kevalajJAnI aprathama na hokara usakI apekSA prathama hI hai| ekatva aura pRthaktva se inake AlApaka isa prakAra kahanA cAhiye'kevalanANI jIve paDhame, no apaDhame, kevalanANI jIvA paDhamA no apamA, kevalanANImaNusse paDhame, no apaDhame, kevalanANI maNussA paDhamA, no, apadamA kevalanANI siddhe paDhame, no apaDhame, kevalamANI siddhA paDhamA, no apaDhamA' isarUpa se prata meM ye tIna AlApaka haiN| 'annANI maiannANI suya annANI vibhaMganAgI emattapuhutta Na jahA AhArae' bhatA maprathamatAnA piyAra 4za va 24 me. 'kevalanANI jIve masse siddhe ya egattapuhutte NaM paDhamA no apaDhamA' vijJAnI 04, manuSya mane siddha e badhA ekavacana ane bahuvacanathI prathama ja che. aprathama nathI kevaLa jJAna jIvane prathamavAra prApta thAya che. te apekSAe kevaLajJAnI prathama ja che. ekava, ane pRthakatvathI tenA AlApaka A pramANe karI levA. kevalanANI jIve paDhame no apaDhame kevalaNANI jIvA paDhamA No apaDhamA kevala gANI maNusse paDhame, no apaDhame, kevalanANI maNussA paDhamA, no apaDhamA, kevalanANI siddhe paDhame no apaDhame, kevalanANI siddhA paDhamA, no apaDhamA' 21 zatanA mA 42zubhA mAtra mAtApa cha / "maiannANI, suyabhannANI, vibhaganANI egattapuDutteNaM jahA AhArae' bhati Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u0 1 sU01 prathamAprathamatve yogadvAram atha dazamaM yogadvAramAha - "sajogI" ityAdi "sajogI saNajogI vayajogI kAyajogI egattapuhutreNa jahA AhArae" sayogI manoyogI vacoyogI kAyayogI ekatvapRthaktvena yathA AhArakaH, AhAranavadihApi boddhavyam no prathamaH kintu aprathama eva, anAdau saMsAre ananta-zo yogAnAM prAptatvAt " navaraM jassa jo jogo atthi" navaraM yasya yo yogo'sti, yasya nArakAde jIvasya yo yogo vidyate tasyaiva jIvasya sa yogo vaktavyo nAnyamatyajJAnI, zrutAjJAnI, aura vibhaGgajJAnI ekavacana aura bahuvacana meM AhAraka ke jaisA aprathama hI hote haiM, prathama nahIM, kyoMki anAdi saMsAra meM aneka bAra sabheda ajJAna kA lAbha isa jIva ko ho cukA hai| nava jJAnadvAra samApta isa 10 veM yogadvAra meM prabhu kahate haiM ki- 'sajogI, maNajogI, vaya jogI, kAyajogI emasahante NaM jahA AhArae' saghogI, manoyogI, aarait aura phAyayogI, saba ekavacana ko lekara AhAraka sUtra ke jailA prathama nahIM haiM kintu aprathama hI haiN| kyoMki anAdisaMsAra meM anantavAra yogoM kI prApti ho cukI hai / 'navara' jassa jo jogo asthi' jisa nArakAdi jIva ko jo yoga hai usako vahI yoga kahanA cAhiye / anya ko nahIM, isI yoga kI apekSA lekara usameM prathamatA aura 577 ajJAnI zruta ajJAnI ane vibha'gajJAnI ekavacana ane bahuvacanathI AhA. raka pramANe aprathama che, prathama nathI. kemake anAdisa'sAramAM anekavAra bhedavALA ajJAnanI prApti A jIvane thai che. / / navamuM jJAnadvAra samApta hasabhu yogadvAra- yA hazamAM dvArabhAM alu De - 'sajogI, maNajogI, vayajogI kAyasayogI, manoyogI, vathanayogI, ane mahuvacanathI AhAraka sUtramAM kahyA aprathama ja che. kemake anAdi sasAthrdh yuDI che. 'navara' jassa jo jogo che tene teja yAga kahevA. bIjAne jogI, egatapuhutte NaM jahA AhArae' kAcaceAgI, badhA ekavacana ane pramANe prathama hAtA nathI paratu te rabhAM temAne anantavAra yogonI prapti sthi' je nArakAdijIvane je ceAga thAya bha0 73 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 bhagavatI sUtre syeti / "ajogI jIvamaNussA siddhA egatapuhutteNaM padamA no apaDhamA" ayogino jIvamanuSyAH siddhA ekatvapRthaktvena prathamA no aprathamAH, jIvo manuSyaH siddhazva ayogI bhavati sa ca prathama eveti / iti dazamaM yogadvAram // 10 // athaikAdazamupayogadvAramAha - " sAgArovauttA" ityAdi / "sAgArovauttA aNAgArovaDatA egacapuhutteNaM jahA anAhArae" sAkArIpayuktA anAkAropayuktAH ekasvapRthaktvena yathA anAhArakaH, sAkAropayuktA anAkAropayuktAH yathA anAhArakaH kathitastathaiva vaktavyAH, te ca sAkAropayuktA anAkAropayuktAH jIvapade siddhApekSA syAt prathamAH saMsAryapekSayA syAda aprathatA kA vicAra karanA cahiye / 'ajogI jIva maNussA siddhA egaptapuNaM padamA, no apar3hamA' ayogI, jIva, manuSya aura siddha ye saba ekavacana aura bahuvacana ko lekara prathama hI haiM, aprathama nahIM hai / jIva, manuSya aura siddha ye hI ayogI hote haiM / ataH ye prathama hI kahe gaye haiN| kyoMki ayogI avasthA bAra 2 prApta nahIM hotI hai / dazavAM yogadvAra samApta isa 11 veM upayoga dvAra meM ebhune aisA kahA hai ki - 'sAgArova - uttA aNAgArovauttA egattapuhutte NaM jahA aNAhArae' sAkAropayukta aura anAkAropayukta ekasva aura pRthaktva se anAkAraka ke jaise kahe gaye haiM / ye sAkAroyukta aura anAkAropayukta jIva padameM siddhakI apekSA se kadAcit prathama evaM saMsArI kI nahIM. jethI e jAganI apekSAe teomAM prathamatA ane aprathamatAnA viyAra 42. 'ajogI jIva magussA siddhA egattapuhutte NaM par3hamA, no apaDhamA' acegI, jIva manuSya ane siddha te badhA ekavacana ane mahuvacanathI prathama ja che. aprathama nathI. jIva manuSya ane siddha e ayeAgI ja hAya che, jethI te badhA prathama ja kahyA che, make ayeAgI avasthA vAravAra prApta thatI nathI. !! dazamu`ceAgadvAra samApta ! abhyArabhu' upayogadvAra- yA abhyAramAM upayoga dvArabhAM alume zodhuMdhu che - 'sAgArovauttA aNAgArovauttA egattapuhutte NaM jahA aNAhArae' sAgarIyukta bhane anAzayayukta ekatva ane pRthakatvathI anAhArakanI jema kahyA che. A sAkAra payukta ane nAkAreApayukta jIvapadamAM siddhanI apekSAthI ke.InAra prathama ane sasArInI Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za018 u01 su01 prathamAprathamatve upayogadvAram 579 prathamAH, nArakAdivaimAnikAntapadeSu tu no prathamAH kintu amathamA, anAdisaMsAre anantazo labdhatvAttasya, siddhapade tu prathamA evaM no aprathamAH sAkArAnAkAravizeSitasya siddhatvasya prathamata eva bhAvAditi ||ityekaadshmupyogdvaarm // 11 // ____ atha dvAdazaM vedadvAramAha-"savedago" ityAdi / "savedago jAtra napuMsagavedago egattapuhutteNaM jahA AhArae" savedako yAvanapuMsakavedakaH, ekatyapRthaktvena yathA AhArakaH, apathama eva natu prathamaH, apekSA se kadAcit aprathama hai / tathA nArakAdi vaimAnikAnta padoM meM to ye prathama nahIM haiN| kintu aprathama hI haiM kyoMki anAdisaMsAra meM sAkAropayoga aura anAkAroyoga anantavAra prApta ho cuke haiN| siddha pada meM jo prathamatA ekavacana aura bahuvacana meM kahI gaI hai usakA kAraNa yaha hai ki sAkAra anAkAra upayoga vizeSita jo siddhatva avasthA haiM vaha pahile pahila hI prApta hotI hai bAra 2nhiiN| 11 vAM upayogadvAra samApta / bArahavAM vedavAra isa 12 veM vedavAra meM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! vedakI apekSA savedaka jIva ekavacana meM aura bahuvacana meM prathama hai yA aprathama hai ? isake uttara meM prabhune kahA-'savadgo jAva napuMsagavedago egattapuhutte NaM jahA AhAra' he gautama ! vedakI apekSA savedaka jIva yAvat napuMsaka taka ekavacana evaM bahuvacana meM AhAraka sUtrokta apekSAthI kaIvAra aprathama che. tathA nAraka vigere vaimAnika sudhInA padamAM te teo prathama nathI. paNa aprathama che. kemake anAdi saMsAramAM sAkAropayoga ane anAkAropayoga anantavAra prApta thayela che siddha padamAM ekavacana ane bahuvacanathI je prathamatA kahI che, tenuM kAraNa e che ke-sAkAra anAkAra upa coga vizeSaNavALI je siddhatva avasthA che, te pahela vahelIja prApta thAya che, vAraMvAra nahIM. che agIyAmuM gadvAra samApta . ___ maarbhuvaarA bAramAM vedakAramAM gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayu che ke-he bhagavAna vedanI apekSAe ekavacanathI ane bahuvacanathI sadaka jIva prathama che? ke aprathama cha? tenA uttaramA prabhu cha ?--savedago jAva napuMsagavedago egattapuSTutte Na jahA AhArae' gautama vahananI apekSAthI sava 71 yAvat ns| sudhInA jIva ekavacana ane bahuvacanathI AhAraka sUtramAM kahyA pramANe apra Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 bhaMgavatIsUtra AhArakasUtrApekSayA yadvailakSaNyaM tadAha-"navaraM jassa jo vedo asthi" navaraM kevalametadevavailakSaNyaM yad jIvAdidaNDa phacintAyAM yasya nArakAde yau~ vedo napuM. sakAdirasti tasya sa eva vedo vaktavya iti| "avedao egattapuhutteNaM tisu vi padesu jahA akasAyI" avedaka ekatyapRthaktvena triSvapi padeSu yathA apAyI, avedako yathA akapAyI tathA vaktavya statra triSvapi padeSu jIvamanuSyasiddha lakSaNepu, satra jIvamanuSyapadayoH syAtmathamaH syAdaprathamaH, avedakatvasya prathametaralAbhApekSayA, siddhastu prathamaH, no apathamaH avedakatvayuktasiddhatvaparyAyasya pUrva kutrApi amAptatvAditi / iti dvAdazaM vedadvAram // 12 // ke jaisA aprathama hI hai, prathama nahIM hai| kyoMki anAdisaMsAra meM jIva ko vedakI prApti anAdikAla se hI hai| 'navaraM' AhAraka sUtrokta kathana kI apekSA isameM kevala yahI vizeSatA hai| 'jassa jo vedo asthi ki jIvAdi daNDaka ke vicAra meM jisa nArakAdi jIva ko jo gheda hotA hai vahI veda usako kahanA cAhiye / isa prakAra usa vivakSita veda kI apekSA usameM aprathamatA kA kathana samajhanA cAhiye / 'ave. dao egattapuhutteNaM tisu vi padesu jahA asAyI' tathA jIva, manuSya siddha, ina tIna padoM meM se jIvapada meM aura manuSyapadameM avedI kadAcit prathama bhI hotA hai, aura kadAcit aprathama bhI hotA hai, avedana prathamavAra milane kI apekSA prathama hai aura dvitIyAdi vAra milane para 'aprathama hai| isI kathana kI apekSA lekara yahAM prathamatA aura aprathamatA kA kathana kiyA gayA hai| tathA jo siddha jIva haiM ve thama ja che. prathama nathI. kemake anAdisaMsAramAM jIvane vedanI prApti anA yI 4 cha 'navaraM' mA 24 sUtramA dyA pramANe te mAmA ke vizeSa cha hai 'jassa jo vedo atthi' 31 viyAramA 2 mA ne je veDha thAya che, te ja veda tene kahe. te rIte te vivakSita vedanI apesaathii tabhI maprathamatA abhI . 'avedao egattapuhutte Na tisu vi padesu jahA akasAyI' tabha04 71, manuSya, bhane siddha traya pahAbhAMnA 7 54mA ane manuSya padamAM veda keivAra prathama paNa hoya che, ane kadAcita aprathama paNa hoya che. adakapaNuM pahelI vAra maLavAnI apekSAthI prathama che, ane bIjI trIjIvAra maLavAnI apekSAe aprathama che. A kathanane AdhAre ahiyAM prathamatA ane aprathamatAnuM kathana karyuM che. tathA je siddha Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 01 prathamAprathamatve zarIradvAram 585 ___ atha trayodazaM zarIradvAramAha-"sasarIrI" ityaadi| "sasarIrI jahA AhArae" sazarIro yathA AhArakA, ayamapi AhArakara aprathama evaM sazarIramAvasya anAdau saMsAre'nekazaH prAptatvAta, "evaM jAva kammagasarIrI" evaM yAvat kArmaNazarIrI atra yAvatpadena audArikavaikriyAhArakatejasazarIrANAM saMgraho bhavati evaMcAnAdisaMsAre'nyatamazarIrasya jIve na anantazo labdhatvAd aprathama eva natu prathama / "jassa jaM asthi sarIraM" yasya yadasti zarIram , yasya jIvasya yaccharIraM bhavati tasya tadeva zarIraM vaktavyam / avedaka hokara ho siddha banate haiM / isa prakAra yaha avedakatA siddhoM meM prathama hai| kyoMki avedakatAyukta siddhatvaparyAya kA lAbha jIva ko isake pahile kahIM para bhI aura kabhI bhI nahIM huA hai| bArahavAM vedadvAra samApta 13 vA zarIravAra isameM prabhune aisA samajhAyA hai ki-'sasarIrI jahA AhArae' sazarIra bhAva anAdisaMsAra meM anantayAra prApta hone se AhAraka ke jaisA vaha . aprathama hI hai 'evaM jAva kammagasarIrI' isI prakAra se yAvat-audArika zarIra bhAva, vaikriya zarIrabhAva, taijasazarIra bhAva, aura kArmaNazarIra bhAva ye saba bhI anAdisaMsAra meM jIva ke dvArA labdha hue hai ata: ye saba aprathama hI haiM / prathama nahIM haiN| 'jassa ja asthi sarIraM' jisa ko jo zarIra hotA hai, usa jIva ko vaha zarIra kahanA caahiye| isa prakAra usa zarIra kI apekSA usameM aprathamatA kA kathana karanA cAhiye, jIva che, te aveka thaIne ja siddha bane che. A rIte A adakapaNu siddhomAM prathama che. kemake adakatAvALA siddhane pitAnI paryAyanI prApti jIvane AnAthI pahelAM koI paNa samaye ke keIpaNa sthaLe thaI nathI, che bAramuM vedAra samApta che teramuM zarIradvAra mA ramA prabhume ge samanyu cha 'sasarIrI jahA~ AhArae' anAdi saMsAramAM sazarIra bhAva anaMtavAra prApta thavAthI AhArakonI mAphaka sazarIrI maprathama 1 cha. ' evaM jAva kampragasarIrI' se zata yaavtaudyArika zarIrabhAva, vaikiyazarIra bhAva, AhAraka zarIramAva, taijasazarIra bhAva ane kAmaNuzarIrabhAva A badhA anAdi saMsAramAM jIvane anantavAra prApta thayA cha. rathI ta sadhA maprathama 1 che. prathama nathI. 'jasma jaM asthi sarIraM'2022 zarIra khAya cha, na te zarIra pu:yazata Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 583 bhagavatIsa "navaraM AhAragasarIrI egatapuhutte jahA sammaddiTThI" navaram AhArakazarIrI ekatvapRthaktvena yathA samyagdRSTiH syAt prathamaH syAdamathamaH, ayaM caitAdRzaAhArakazarIrasya prathamapAntyA prathamo dvitIyAdilAbhApekSayA aprathamaH syA diti, caturAhArakazarIramAptyA mokSaprAptirbhavatIti / "asarIrI jIvo siddho egataputegaM paDhamono apaDhamo" azarIrI jIvaH siddhava ekatvapRthaktvena prathamo no aprathamaH, azarIrI - zarIrarahito jIvaH siddhava prathama eva zarIrarahitajIvatvasiddhatva paryAyasya prathamata eva prAptatvAt ata eva prathamo no aprathamo bhavatIti / iti trayodazaM zarIradvAram // 13 // 'navaraM AhAragasarIrI egantapuhutteMNa jahA sammadiTThI' parantu AhAraka zarIrI eka jIva aura nAnA jIvoM kI apekSA samyagdRSTi ke jaisA kadAcit prathama hotA hai aura kadAcit apradhama bhI hotA hai / isa prakAra ke AhArakazarIra kI jaba jIva ko prathamavAra prApti hotI hai usa apekSA AhAraka zarIrI prathama hai aura dvitIyAdivAra meM jaba mAni hotI hai / taba usa apekSA yaha aprathana hai AhAraka zarIra kI prApti jIva ko cAra bAra se adhika nahIM hotI hai / 'asarIrI jIvo siddhAM gataputtaNaM paDhamo, no apaDhamo' azarIrI jIva aura siddha ekavacana aura bahuvacana kI apekSA se prathama hI haiM, aprathama nahIM haiM / kyoMki zarIra rahita jIvatvarUpa siddhaparyAya jIva meM eka hI bAra jIva ko prApta hotI hai / 13 vAM zarIradvAra samApta | te zarIranI apekSAthI tebhAM bhaprathabhatAnu sthana urI sevu 'navaraM AhAragasarIrI egattapuhutteNaM jahA sammadiTThI' paraMtu AhAra zarIrI meDala bhane aneka jIvAnI apekSAthI sabhyadRSTinI mAphaka koivAra prathama thAya che ane koIvAra aprathama paNa thAya che. A prakAranA AhAraka zarIranI jIvane jyAre prathamavAra prApti thAya che--tyAre te apekSAe AhAraka zarIrI prathama che. ane khIjI trIjI vAramAM jyAre prApti thAya che tyAre te apekSAthI A apra thama che. jIvane AhAraka zarIranI prApti cAravArathI vadhAre thatI nathI. 'asarIrI jIvo siddho egacapuhutte Na' paDhamo no apaDhamo' me'vayana bhane mahuvacanathI azarIrI jIva ane siddha prathama ja che. aprathama nathI kemake zarIra vinAnI jIvapaNArUpa siddhaparyAya jIvamAM ekajavAra prApta thAya che. vAravAra prApta thatI nathI. / teramuM zarIradvAra samApta 5 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamandrikA TIkA za018 401 sU01 prathamAprathamatve paryAptidvAram atha caturdazaM paryAtidvAramAha - 'paMcahi pajjatIhiM' ityAdi / "paMca ipajjatIhi paMcahi apajjatIhiM egacapuhuttaNaM jahA AhArae" paJcabhiH paryAptibhiH paJcabhiraparyAptibhirekasvapRthaktvena yathA AhArakaH, AhAraka zarIrendriya-jhAsocchvAsa - bhASAmano bhedAt paryAptiH paJcaprakArA, AbhiparyApto'paryAptovA, paJcabhiH paryAptibhiH paryAptakaH, paJcabhiraparyAptibhiraparyAptakaH AhAra vano prathamaH kintu apathama eva, anAdisaMsAre paryAptyaparyAptyora ne hat otvAditi / "navaraM jassa jA asthi" navaraM yasya yA paryApti raparyApti va asti sA vaktavyA, jIvAdidaNDaka cintAyAM yasya jIvasya yA paryAptiraparyApta rvA bhavati tasya saiva paryAptiraparyApta rvA vaktavyeti bhAvaH / " jAtra vaimANiyA 14 vAM paryAptidvAra isa 14 veM : paryAptidvAra meM prabhune aisA samajhAyA hai ki-paMcahi pajjantIha paMcAhi~ apajjatIhi egatapuhutte NaM jahA AhArae' paryAptiyoM pAMca hotI haiM- AhArakaparyApti, zarIra paryApti, indriyaparyApti, zvAsocchravAsaparyApti, aura bhASAmanaparyApti / ina pAMca paryApsiyoM aura apa siyoM kI apekSA se ekajIva aura nAnA jIva AhAraka ke jaisA prathama nahIM haiM kintu aprathama hI haiN| kyoMki anAdisaMsAra meM paryAptidazA aura aparyAptidazA jIvane anekavAra prApta kI hotI hai / 'navaraM jassa jA asthi' AhAraka sUtrokta kathana kI apekSA yahAM aisI vizeSatA hai ki jisa jIva ko jo paryApti ho usa jIva ko vahI paryApta kahanI cAhiye / isa prakAra usa paryApti kI apekSA usa jIva ko prathamatA aprathamatA kA kathana karanA cAhiye / 'jAba vemANiyA no paDhamA yaubhu' paryAptidvAra- 583 yA yodabhAM paryAptidvArabhAM abhukhe mevu sabhabhavyu che hai-- paMcahiM pajjatIhiM paMcahi apajjattIhi egattapuhutte NaM jahA AhArae' paryAptiyo pAMca hAya che, AhAraka paryApti zarIra paryApti, iMdriyaparyApti, zvAse zrvAra paryApti ane bhASAmana paryApti A pAMca paryApti ane aparyAptinI apekSAthI ekajIva ane anekajIvA AhAraka pramANe prathama nathI paraMtu aprathama ja che. kemake anAdi sa*sAramAM paryAptidazA ane aparyAptidazA jIve aneka vAra Apta urI che. 'navaraM jassa jA asthi' AhAra sUtramAM udyAthI sahi zrevI vizeSatA che keje jIvane yApti hoya che te jIvane teja paryApti kahevI. A rIte te paryAptinI apekSAthI te jIvane prathamatA ane aprathamatAnu Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 584 no paDhanA apanA" yAvad vaimAnikAH no prathamA amathamAH evaM caimAnikaparyantajIveSu sarvaM jJAtavyam, te sarve jIvAdArabhya vaimAnikAntAH, no prathamAH kintu apathamAH, jIvA divaimAnikAntaparyAyANAm anAdisaMsAre anantazo labdhavAditi / prathamAmathamalakSaNakathanAya Aha - " imA lakkhaNagAhA" iyaM lakSaNa gAthA - " jo jeNa" ityAdi / " jo bhAtro" yo bhAvaH - jIvatvAdi rUpaH " jega" yena jIvAdinA kartrI "pacapuNbo" prAptapUrvaH pUrvaM prApta iti prAptapUrvaH, "to' sa jIvAdiH kartA 'teja' tena bhAvena - paryAyAdinA "apaThamo ho?" apathamo bhavati, "sesesu" zeSeSu atra saptamI vibhaktiH tRtIyayA vipariNatavyA tathA ca zepaiH- prAptapUrva bhinnaiH "apattapubve bhAve" aprAptapUrve bhaveH "paDhamo hoi" prathamo bhavatIti gAthArthaH // 01 // atha prathamAdi vipakSacaramAditvaM jIvAdiSveva dvAreSu nirUpayannAha - " jIve NaM saMte" ityAdi / mUlam - "jIve NaM bhaMte! jIvabhAveNa kiM carime acarime ? goyamA ! no carime acrime| neraie NaM bhaMte! neraiyabhAveNaM apaDhamA' yAvad vaimAnikajIva bhI aprathama hai prathama nahIM haiM / isa prakAra jIva se lekara vaimAnikAnta satra paryApta aparyApta kI apekSA se aprathama hI haiM aisA jAnanA caahiye| kyoMki yaha dazA saca jIvoM ko isa anAdisaMsAra meM anantavAra prApta ho cukI hai / lakSaNagAthA kA artha isa prakAra se hai- 'jo bhAva' jo jIvatvAdirUpa avasthA 'jeNa' jisa 'jIva ke dvArA 'pataputre' pahile prApta kI cukI hai, 'teNa' usa avasthA se 'so' vaha jIva 'apaDhamo hoI' aprathama hai aisA kahA jAtA hai / sesesu' tathA prAptapUrva se bhinna- aprAptapUrva avasthAoM se vaha jIva prathama hai aisA kahA jAtA hai / sU0 1 // thana 2', 'jAva vemANiyA no paDhamA apaDhamA' yAvat vaibhAniGa sudhInA mathA ja jIva paNa aprathama che. prathama nathI. A rIte samuccaya jIvathI ArabhIne vaimAnikA sudhInA jIva badhA ja paryApti ane aparyAptithI aprathama che. tema samajavuM kemake A avasthA adhA jIvAne anAdi sasAramAM ana'tavAra prApta thaI cUkI che. lakSaNu gAthAnA atha A pramANe che. ' jo bhAva' vA3ya avasthA 'jeNa' ve ' pattapunve paDelA prApta rAI gatI. 'veNa' te vyavasthAbhAM 'so' te 'apaDhamo hoi' aprathama che. temaja kahyu che. saisetu' prApta pUryAMthI khIjA eTale ke aprAptapUrva ava sthAethI te jIva prathama che. tema kahevAmAM AvyuM che. / sU0 15 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU02 caramAcaramatve jIvadvAram 585. pucchA goyamA ! siya carime siya acarime, evaM jAna vemANie, siddhe jahA jIveM / jIvA NaM pucchA, goyamA ! no carimA acarimA neraiyA carimA vi acarimA vi evaM jAva vemANiyA siddhA jahA jIvA | 1| AhAra savvatthagateNaM siya carime siya adharime, puhutte NaM carimA vi arimA vi| aNAhArao jIvo siddho ya egateNa vi puhutteNa vi no carime acarime / sesaDANesu egatapuhutteNaM jahA AhArao |2| bhavasiddhio jIvapade egatapuhutteNaM carise no acarime, sesadvANesu jahA AhArao | abhavasiddhio savvattha egattapuhuteNaM no carime acarime / no bhavasiddhiya no abhavasiddhie jIve siddheya egatapuhuteNaM jahA abhavasiddhio | 3 | sannI jahA AhArao, evaM asanI vi, no sanni no asannI jIvapade siddhapade ya aca 9 rime, maNupade carime egattapuhuteNaM |4| salesso jAva sukkalesso jahA AhArao, navaraM jassa jA asthi / alesso jahA no sanni no asannI | 5| sammagaddiTTI jahA aNAhArao, micchAdiTTI jahA AhArao, sammAmicchAdiTThI egiMdiya vigaliMdiyavajjaM siya carime liya acarime, puhureNa carimA vi arimA vi|6| saMjao jIvo maNusso ya jahA AhArao, asaMjao vi taheva, saMjayA saMjae vi taheva, navaraM jassa jaM asthi / no saMjaya no asaMjaya no saMjayAsaMjao jahA no bhavasiddhiya no abhavasiddhio | 7| sakasAI jAva lobhakasAI bha0 74 Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 bhagavatIce savvaTThANesu jahA AhArao, akalAI jIvapade siddhapade ya no carimA acarimA maNustapade siddhapade ya no carimo acarimo, maNusmapade liya carimo liya aparimo / / NANI jahA sammadiTTI savvastha, AbhiNibohiyanANI jAva maNapajjavanANI jahA AhArao, navaraM jala jaM atthiA kevalanANI jahA no sanni lo asannI, annANI jAva vibhaMganANI jahA aahaaro|9| sajogI jAva kAyajogI jahA AhArao, jasla jo jogo asthi / ajogI jahA no sannino asnnii|10| sAgArovautto aNAgArovautto ya jahA annaahaaro|11| savedao jAva napuMsagavedao jahA AhArao, avedao jahA akasAI // 12 // sasarIrI jAva kammagasarIrI jahA AhArao, navaraM jasta jaM asthi / asarIrI jahA lo bhavasiddhiya no abhavasiddhie / 13 // paMcahi pajatIhiM paMcahiM apajjattIhiM jahA AhArao, savvattha egattapuhutteNaM daMDagA bhANiyavvA / 14 / imA lakchaNagAhA, jo jaM pAvihii puNo, bhAvaM so teNa acarimo hoi| uccaMtaviyogo jasta, jeNa bhAveNa so crimo||1|| . sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti jAva viharai ||suu02|| aTArasame sae paDhamo uddeso smtto|| chAyA-jIvaH khalla bhadanta ! jIvabhAvena kiM caramo'caramaH gautama ! no caramozcaramaH / nAyika. khalu bhadanta ! nairayikamAvena pRnchA, gautama ! syAca Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU02 caramAcaramatve jIvadvAram 587 ramaH syAdacaramaH / evaM yAvadvaimAnikaH, siddho yathA jIvaH / jIvAH khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! no caramA acaramA nayikA caramA api acaramA api, evaM yAvadvaimAnikAH / siddhA yathA jIvAH / / AhArakA sarvatraikatvena syAt caramaH syAdacaramaH pRthaktvena caramA api acaramA api, anAhArako jIvaH siddhazca ekatvenApi pRthaktvenApi no caramo'caramaH zeSasthAneSu ekatvapRthaktvena yathA AhArakaH / 2 / bhavasiddhiko jIvapade ekatvapRthaktvena caramo no acaramaH zeSasthAneSu yathA AhArakaH / amavasiddhikA sarvatra ekatvapRthaktvena no caramo'caramaH / no bhavasiddhika no abhavasiddhiko jIvaH siddhazca ekatvapRthaktvena yathA abhavasiddhikaH / 3 / saMjJI yathA AhArakA evam asaMjJI api, no saMjhI no asaMjJI jIvapade siddhapade cAcaramaH, manuSyapade caramaH ekatyapRthaktvena / 4 / salezyo yAvat zuklalezyo yathA AhArakA nAraM yasya yA asti, alezyo yathA no saMjJi no asaMjJI / 5 / sampaSTi ryayA anAhArakA, mithyASTiyathA''hArakaH samyagmithyAdRSTiH ekendriyavikalendriyavarja syAt gharamaH syAdacaramaH, pRthaktvena caramA api acaramA api 6 / saMyato jIvo manuSyazca yathA AhAraka', asaMyato'pi tathaiva saMyatAsaMyato'pi tathaiva nabara yasya yadasti no saMyata no asaMyata no saMyatAsaMyataH yathA no bhavasiddhika no abhavasiddhikaH 7) sakaSAyI yAvallobhakapAyI sarvasthAneSu yathA AhArakA, apAyI jIvapade siddhapade ca no caramo'caramA, manuSyapade ca syAcaramaH syAdacaramaH / 8 / jJAnI yathA samyagdRSTiH sarvatra, Abhi* nibodhikajJAnI yAvanmanAparyavajJAnI yathA AhArakA navaraM yasya yadasti, kevala jJAnI yathA no saMjJi no asaMjJo, ajJAnI yAvadvibhaGgajJAnI yathA AhArakA 9 // sayogI yAvatkAyayogI yathA bhAhArakA yasya yo yogo'sti, ayogI yathA no saMkSi no asaMjJI / 10 / sAkAropayukto'nAkAropayuktazca yathA anAhArakA / 11 / savedako yAvannapuMsakavedako yathA AhArakA, avedako yathA apAyI / 12 / sazarIrI yAvat kArmaNazarIrI yathA AhArakA, navaraM yasya yadasti, azarIrI yathA nobhavasiddhika nobhavasiddhikaH // 13 // pazcamiH paryAtibhiH paJcabhiraparyAptibhiryathA AhArakaH, sarvatra ekatva pRthaktvena daNDakA bhnnitvyaaH||14|| iyaM lakSaNagAthA-yo yaM prApsyati punarbhA sa tenAcaramo bhavati / _____ atyanta viyogo yasya, yena bhAvena sa caramaH // 1 // tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta / iti yAvadviharati |mu0 2 // aSTAdazazatake prathamoddezakaH samAptaH // Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 bhagavatImatre TIkA-"jIveNaM bhaMte !" jIvaH khala bhadanta ! "jIvabhAveNaM" jIva bhAvena-jIvatvasvarUpeNa "kiM carime acarime" kiM caramo'caramo veti praznaH / he bhadanta ! jIvo jIvabhAvena jIvasyaparyAyeNa kiM jIvasya caramabhAgaH mAsavyo 'sti, kiM jIvo jIvatvaM kadAcityakSyati ? athavA acaramaH jIvatvacaramasamayasyA'vidyamAnatA'sti kadAcidapi jIvo jIvatvaparyAyaM na mokSyati ? iti mnH| bhagavAnAha-"no carime acarime' no caramo'caramA, avidhamAnajIvatvacarama aba sUtrakAra prathamAdi avasthAoM ke vipakSabhUta caramAdiko jIvAdipadarUpa dvAroM meM nirUpita karate haiM 'jIveNaM bhaMte ! jIvabhAveNaM kiM carime' ityAdi TIkArtha--'jIveNaM bhaMte ! jIvabhAve' he bhadanta ! jIva jIvatvasvarUpa se 'ki carime acarime' carama hai yA acarama hai ? jisakA sarvadA ke liye anta hotA hai, vaha carama aura jisakA kabhI anta nahIM hotA yaha acarama hai| jIva apanI jIvasvaparyAya ko kyA kabhI choDegA ? yA nahIM ? aisA yaha gautama kA prazna hai / isake uttarameM prabhu kahate haiM- 'no carime acarime' he gautama ! jIva atyantarUpa se apanI jIvatvaparyAya ko kabhI bhI nahIM choDegAjisakA sarvadA anta-vinAza-ho jAtA hai vaha carama aura jisakA kadApi anta nahIM hotA vaha acarama hai| jIva apanI jIvatvaparyAya ko kyA kabhI choDegA ? yA nahIM choDegA aisA yaha - have sUtrakAra prathama vigere avasthAonA pratipakSarUpa caramAdine pi4 35zamA ni3pita 42 cha-'jIveNaM bhaMte ! jIvabhAveNaM' tyAdi A--'jIveNaM bhave ! jIvabhAve ' 7 sAvan 1 chapAthI 'ki carime aparime' yama cha ? hai bhayarama 1 nA hamezA mata thAya te zarama che ane jene anta kayAreya paNa na thato hoya te acarama che. jIva pitAnA jIvapaNAnI paryAyane zu keIpaNa samaye choDaze ? ke nahIM che? e pramANene A gautamasvAmIne prazna che. tenA uttaramAM prabhu kahe che ke'no carime acarime' 3 gautama! yAtAnA pAnI paryAyane manya nArUpathI kayAre paNa choDaze nahIM jene anna-vinAza hamezAM thAya che, te carama kahevAya che ane jene nAza koIpaNa samaye na thAya te aca2ma che. ema kahevAmAM AvyuM che. jIvabhAvathI jIvana keIpaNa samaye anta-nAza na thAya te tenAthI e ja samajAya che te e bhAvathI carama Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU02 sayatAsaMyatatve jIvadvAram 589 samayo jIvo jIvasvamasyantaM kadAcidapi na tyakSyatItyuttaram / yasya sarvadA anto vinAzo bhavati sa caramA, yasya kadApi anto vinAzo na bhavati so'carama iti kathyate tadiha jIvasya jIvabhAvena kadApi viyogo na bhavati ato jIvo na jIvabhAvena caramaH api tu acarama eveti bhAvArthaH / "neraieNaM bhaMte !" nairayikA khala bhadanta! "neraiyabhAveNaM pucchA" nairayikamAvena-caramo'caramo vetyevaM rUpeNa pRcchA-praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! "siya carime siya acarime" syAcaramA svAdacaramaH, yo nairayiko-nArakAduvRttaH gautama kA prazna hai / isake uttarameM prabhu kahate haiM-'no carime acarime' he gautama! jIva atyantarUpa se apanI jIvatvaparyAya ko kabhI bhI nahIM choDegA jisakA sarvadA anta-vinAza-ho jAtA hai vaha carama aura jisakA kadApi anta nahIM hotA hai vaha acarama hai aisA kahA gayA hai| jIsakA jIvabhAva se kabhI bhI jaNa anta hI nahIM hotA hai to isase yahI jAnA jAtA hai ki vaha usa bhAva se carama nahIM hai apitu acarama hI hai| ___ aba gauhamma ! prabhu se aisA pUchate haiM-'neraie NaM bhaMte ! nerakSya bhAveNaM pucchA' he bhadanta ! nairapika nairayika rUpale carama hai yA acarama hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'godhamA ! siya carime liya acarime' he gautama nairayika kadAcit-carama haiM aura kadAcit acarama hai ? tAtparya isakA aisA hai ki jo nAraka narakase nikalakara punaH narakanathI. paraMtu mayarama 0 cha mA praznanA uttaramA prabhu 4 cha hai-'no carime acarime'-OM gautama ! 7 satyapAthI potAnA paryAya yAzya paNa choDatA nathI. jene sarvadA aMta-vinAza thaI jAya che te carama ane jeno kyAreya aMta na tha ya te acarama che. tema kahevAmAM AvyuM che, tene bhAva e che ke-jeno jIvabhAvathI kayAreya paNa je aMtaja thatuM nathI. te tethI emaja samajAya che ke te bhAvathI carama nathI. paraMtu acarama ja che. have gItamasvAmI prabhune pUche che hai-'neraie Na bhaMve nerajhyabhAveNaM pucchA' 3 bhagavana! nairayika nairayikapaNAthI carama che? ke acarama che? AnA uttaramAM prabhu cha 'goyamA siya carime siya aparime' he gautama ! nayi dAyita carama che ane kadAciacarama che. A kathananuM tAtparya evuM che ke je nAraka - Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 __bhagavatIso sana punarnarakagati na yAsyati kintu mokSaM gamiSyati sa narayikamA sarvadeva vinuzcati AH sa caramaH etad vyatirikto nArako'varamaH, ata evoktaM padAci caramaH kadAcidacarama iti / "evaM jAva vemANie" evaM yAvad vaimAnikA, evamanena uktapakAreNa vaimAnikaparyanta jIve caramatvAcaramattvavarNanaM vijJeyam "siddhe jahA jIve" siddho yathA jIvaH yathA jIyo jIvana na kadAcidapi tyajati sa na jIvatvApekSayA carama stathA siddho'pi siddhatvaparyAyaM na kadApi tyajati ityataH siddhatvApekSayA sidro na caramo'pitu avarama eva bhavatIti bhAvaH / ekavacanAzritya daNDakamabhidhAya bahuvacanAzritadaNDa kamAha-"jIvA NaM punch|" jovAH khaju pRcchA, he bhadanta ! jIvA jIva mAvena-jIvatvaparyAyeNa caramA acaramA veti praznaH, bhAvAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! "no carimA avarimA" no caramA avaramAH, he gautama! jIvAH kadAcidapi jIvattagati meM nahIM jAyagA kintu mokSameM jAyagA vaha nAraka nairayika bhAva ko sarvadA chor3a detA hai isalie use carama aura jonAraka aisA nahIM hai vaha acarama hai| isI kAraNa yahAM aisA kahA gayA hai / 'evaM jAva vemANie' isI prakAra se yAvat vaimAnika taka jAnanA caahiye| 'siddhe jahA jIve' siddha apanI apanI siddhatvaparyAyakI apekSA sadA jIva ke jaisA acarama hai kyoMki ve apanI usa paryAya ko adhikAla meM bhI choDanevAle nahIM haiM / jisa prakAra se yaha daNDaka sUtra-ekavacana ko lekara kahA gayA hai-usI prakAra se bahuvacana ko lekara bhI daNDa ka kahalenA cAhiye-jaise 'joyA NaM bhaMte ! puruchA' he bhadanta ! samasta jIva jIvabhAvase kyA carama hai yA acarama hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA' ityAdi / he gautama samasta jIva jIvatva paryAya le 'no carinA, acarimA' carama narakathI nIkaLIne pharIne narakagatimAM na jAya paNa mokSamAM jAya te nAraka narayika bhAvane sarvadA cheDI de che. tethI tene carama kahyo che ane je nAra; e nathI te sayarama cha, me 12 yI maDiyA se pramANe ghucha. 'evaM jAva vema gira' me pramANe yAvat vaimAnikI sudhI sabhA'. 'siddhe jahA jIve siddha potAnA siddhapaNAnI paryAyathI jIvanI mAphaka sadA acarama che, kemake te pitAnI e paryAyane have traNekALamAM paNa cheDavAvALA nathI, je pramANe A daMDaka sUtra eka vacanane laI kahyuM che-eja rIte bahuvacane Azraya karIne paNa daMDaka banAvI se bha hai-'jIvANaM bhaMte ! pucchA' sagavan gadhA 71 mAthI zu rama cha1 sayarama cha 1 ta ttaramA prabhu 4 cha hai-'goyamA' Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU02 saMyatAsaMyatve AhArakadvAram 591 bhAvaM na tyajanti ataste acaramA eva natu kadAcidapi caramA bhvntiiti| 'neraiyA carimA vi acarimA vi" nairayikAzcaramA api acaramA api ye nArakAHnarakAvRttAH, narakaM punarna yAsyanti kintu mokSaM gamiSyanti, te nArakabhAvApekSayA caramAH, etad vyatiriktA avaramA / 'evaM jAva vemANiyA" evaM yAvadvaimanikAH, evameva-nArakavadeva vaimAnikaparyantajIveSu caramatvAcaramatvayorvyavasthA jJAtavyA kadAcit caramA api kadAcidacaramA api, iti, "siddhA jahA jIvA" siddhA yayA jIvAH, yathA jIvAH-jIvatvaparyAyamaparityajanto'caramAH, tathA siddhA api kadAcidapi siddhatvaparyAya na tyajanti, iti te siddhA acaramA eva natu caramA nahIM haiM, kintu acarama haiN| kyoMki ve apanI jIvazvaparyAya ko kabhI nahIM chor3ate haiN| isa prakAra se 'neracyA carimAvi acarimA vi' nairayika samasta carama bhI haiM aura acarama bhI haiM / jo nAraka naraka se uddhRta hokara puna: narakagati meM nahIM jAkara mukti meM jAte haiM jaisA ki aNika kA jIva aba naraka se nikala kara mokSa jAvegA ve nAraphabhAca kI apekSA carama haiM aura jo aile nahIM haiM ve nAraka usa bhAvakI apekSA acarama haiM / 'evaM jAva vemANiyA' isI prakAra le caramatA aura aca. ramatA vaimAnika taka ke samasta jIvoM meM bhI jAnanI cAhiye, 'siddhA jahA jIvA' siddhoM meM jIvoM ke jaisI sarvadA acaramatA hI hai aisA jAnanA cAhiye-zyoMki jisa prakAra jIva apanI jIvatvaparyAya le kadAcidapi rahita nahIM hote haiN| isI prakAra se siddha bhI apanI siddhatva paryAya se aba kabhI bhI rahita honevAle nahIM haiM ataH ve acarama hI dhyAna gautama ? madhA 15!nA paryAyathA 'no parimA, acarimA' carama nathI paNa acarama che. kemake te pitAnA jIvapaNAnI paryAyane keIvakhata ch|utaa nathI. meka zata 'neraiyA carimA vi acarimA vi0 saMghamA naizyo / caramapaNa che. ane acaramapaNa che. je nAraka narakathI nIkaLIne pharIthI narakagatimAM nahIM jatAM mukitamAM jAya che. jevI rIte zreNikano jIva. have narakathI nIkaLIne mokSamAM jaze tevA nArake nArakabhAvathI carama che. ane jeo mApA nathI. te nA sAthI bhayarama che. 'evaM jAva vemANiyA' mA pramANe caramapaNuM ane acaramapaNuM vimAnika sudhInA badhA jIvomAM paNa samana. "siddhA jahA jIvA' vAnI bhA4 siddho hamezA manya2 24 je tema samajavuM. kemake je rIte jIva pitAnI jIva paryAyathI koIpaNa samaye rahita thatA nathI. e ja rIte siddhapaNu pitAnI siddhaparyAyathI keIpaNa samaye Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 bhagavatIce itiza AhArakadvAramAha-AhArae' ityAdi, 'AhArae savvattha egatteNaM siya carime siya avarime' AhArakaH sarvatra ekatvena syAt caramaH svAdacaramaH, AhArakaH sarvatra jIvAdipadeSu kadAcigharamaH kadAcidacaramo vijJeyaH, yo hi mokSaM yAsyati sa caramo yo na mokSaM yAsyati so'caramaH, 'puhutteNaM carimA di acarimA vi' pRthaktvena caramA api acaramA api| bahuvacanamAzritya AhAra kAzcaramA api bhavanti acaramA api bhvntiityrthH| 'agAhArao jIvo siddho ya egattaNa vi puhutteNa vino carimo acarimo' anAhArako jIvaH siddhazca ekatvenApi pRthaktvenApi no caramo'caramaH,anAhArakapade anAhArakanvena rUpeNa jIvaH siddhazca acaramo vaktavyaH, anAhArakatvasya tadIyasya aparyavasitatvAt jIvazca siddhAvastha eva grAhya iti, anAhArako jIvaH siddhazca, imo dvAvapi ekatvena pRthaktvena ca na caramo'pitu acarama eveti, haiM 1, AhArakadvAra-'AhArae sadhastha egatteNaM siya carime siya aca. rime" AhAra sarvatra ekavacana kI apekSA se kadAcit carama hai aura kadAcit acarama hai| jo AhAraka mokSako jAyagA yaha carama aura jo mokSa ko nahIM jAegA yaha acarama hai| 'puhutteNaM carimA ghi acarimA vi' ghASacana kI apekSA se bhI aisA hI kathana jAnanA caahiye| 'aNAhArao jIvo siddho ya ematteNa vipulutteNa ghi no carimo adharimo' anAhAraka jIva aura siddha ekavacana kI apekSA se aura bahuvacana kI apekSA donoM apekSAle carama nahIM haiM kintu acarama hai arthAt anAhAraka pada meM anAhAraka bhAva ko apekSA jIva aura siddha acarama isaliye kahe gaye hai ki unakI anAhAraka avasthA aparyavasita hotI hai| siddhAvastha jIva hI yahAM gRhIta huA hai| anAhAraka jIva aura siddha ye donoM bhI ekavacana aura pahuvacana meM carama nahIM haiM, kintu acarama hI haiN| chUTapAnA nathI tathI tamA bhayarama cha, maa26||2-'aahaare prtyaalimaahiiraka ekavacananI apekSA e badhA ja carama che. ane kadAcita acarama che. je AhAraka mokSagatie jaze te carama che. je mekSagati nahIM pAme te mayarama che. 'puhutte Na carimA vi acarimA vimAna mahuvayanathI te pramANe cha ma samA'. 'aNAhArao jIvo siddhoya egatteNa vi puhutteNa vi no carimo no acarimo' bhADA24 25 ma siddha me kyananI apekSAthI bhara gaI. vacananI apekSAthI-banemAM carama nathI paNa acarama ja che. arthAta anAhAraka bhAvapaNAthI jIva ane siddha beune acarama eTalA mATe kahyA che keteonI anAhAraka avasthA aparyavasita hoya che, ahiyAM siddha avasthA Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU02 caramAcaramatve bhavasiddhikadvAram 593 anAhArako jIvo'nAhArakA siddhazca ityevam AlApadvayam 'sesahANesu egattapuhutteNaM jahA AhAraoM' zepasthAneSu ekatvapRthaktvena yathA AhArakA, zeSasthAneSu nArakAdipadeSu ekatyapRthaktvAbhyAmapi yathA AhAraka stathA syAcaramaH syAdacaramaH, yo nArakAditvena anAhArakatvaM na punalaprayate sa caramaH, yastu anAhAraphatvaM punarlapsyate so'carama iti bhAvaH 2 / bharasiddhikadvAre bhavasiddhio jIvapade egattapuhutteNaM carime no acarime' bhavasiddhiko jIvapade ekatvapRthaktvena caramo no acaramA, bhavasiddhiko jIyo bhavasiddhikatvena rUpeNa caramaH siddhigamanena bhavasiddhikatvasya caramatvamApteH, etacca bhavasiddhikAH sarve'pi jIvAH siddhi anAhAraka jIva aura anAhAraka siddha isa prakAra se do AlApaka haiN| 'sekaSTANe egattahutteNaM jahA AhArao' zeSasthAnoM meM-nArakAdi padoM meM-ekatva ko aura pRthaktva bahuvacana ko lekara jailA AhAraka ke viSaya meM kadAcit caramatA kadAcit acaramatA kA kathana kiyA gayA hai / uslI prakAra se jo jIva nArakAdirUpa se anAhAraka avasthA ko punaH prApta nahIM karegA, vaha carama hai aura jo anAhAraka avasthA ko punaH prApta karegA vaha acarama hai| 2, bhavasiddhika dvArameM 'mavasiddhio jIvapade egattapuhuttaNaM carime no acarime' bhavasiddhika jIva pada meM ekatvapRthaktva meM ekavacana meM bahuvacana meM carama hai acarama hai nahIM hai / isakA tAtparya aisA hai ki avasiddhika jIva avasiddhikarUpa se carama ilaliye hai ki siddhiprApti dvArA avasiddhikatA kI vALA java ja grahaNa thayAM che. anAhAraka jIva ane siddha e bane ekavacanathI ane bahuvacanathI carama nathI paraMtu acarama ja che. anAhAraka jIva ane anAhAraka siddha e rIte be AlApaka bane che. "sesaTANesu egattapuhutteNaM jahA AhArao" pAzrIna sthAnomAM-nAhipahImA -eka vacana ane bahu vacanathI AhAranA viSayamAM je pramANe kadAcita caramatA ane kadAcita acaramatAnuM kathana karyuM che te ja pramANe je jIva nArakAdipaNAthI anAhAraka avasthA pharI prApta nahIM kare te carama che. ane anAhAraka avasthA je pharIthI prApta karaze te acarama che. 3 siddhidArabhA-"bhavasiddhio-jIvapade egattapuhutteNaM carime no acarime" sasiddhi 4 54mAM me vayana bhane pahukyanI-yarama che. acarama nathI. kahevAnuM tAtparya e che ke bhavasiddhikarUpathI carama e mATe kahevAya che ke siddhinI prAptithI te bhavasiddhikapaNAnI caramatAne prApta bha0 75 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 bhagavatasUtre yAsyantIti vacanaprAmANyAt kathitamiti, 'sesahANesu jahA AhArao' zeSasthAneSu yathA AhArakaH zeSeSu nArakAdisthAneSu syAccaramaH, syAdacaramaH yo nArakAdiH punaH saMsAraM na prApsyatisa caramo'nyastu acarama iti / 'abhavasiddhio savvattha egatapuhutte no carime, acarime' abhavasiddhikA sarvatra ekatvapRthaktvena no caramo'caramaH, abhavyaH sarvatra jIvAdipadeSu no caramaH abhavyasya bhavyatvenA bhAvAt, 'mo bhavasiddhiya no abhavasiddhie jIve siddheya egatapuhuteNaM jahA abhavasiddhio' no bhavasiddhika no abhavasiddhiko jIvaH siddhaca ekaracapRthaktvena yathA abhavasiddhikaH, no bhavasiddhika no abhavasiddhiko jIvana siddhapadecakacaramatA ko prApta kara letA hai- yaha kathana 'sava bhavasiddhika jIva siddhiko prApta kareMge' isa vacana kI pramANatA ko lekara kahA gayA hai| 'sesahANesu jahA AhArao' nArakAdi zeSasthAnoM meM AhAraka ke jaisA kadAcit vaha carama bhI hai aura kadAcita vaha acarama bhI hai / jo saMsAra ko vaha prApta nahIM karegA to carama hai / aura yadi prApta karegA to acarama hai, 'abhavasiddhio sanvattha egasapuhutte NaM no carime acarime' abhavasiddhika jIva ekavacana bahuvacana meM sarvatra carama nahIM hai acarama hai | abhavya sarvatra jIvAdi padoM meM carama nahIM hai / kyoMki abhaya meM bhavyarUpase hone kA abhAva hai / 'no bhavasiddhiya no abhavasiddhie jIve siddheya egattapuhutterNa jahA abhavatrio' nobhavasiddhikano abhavasiddhika jIva jIvapada meM aura siddhapadameM ekavacana evaM bahuvacana ko Azrita karake abhavasiddhika ke jaisA acarama haiM kyoMki ye siddha karI le che. A kathana badhA ja bhavabhavasiddhika jIva siddhi prApta karaze" me vathananI prabhANutAnA AdhArathI chu' hai. "sesaTTANesu jahA AhArao" nArakAdi bAkInA sthAnAmAM mAhAraka pramANe koI vAra te carama paNa thAya che ane kaIvAra te acarama paNa thAya che jo te sasAra prApta na kare te zarabha che bhane le saMsAra Apta mere to mayarabha hai. "abhavasiddhibha savvattha egattapuddattenaM no carime acarime" me vayanathI abhavasiddhi va carama nathI pazu acarama ja che. alabdha madhe jIvAdipaTTAmAM carama nathI, bha ! alavyamAM lavyayAgu hordha zastu nadhI ', no bhavasiddhiya no abhava siddhie jIve siddheya egattapuhuttaNaM jahA abhavasiddhio" no bhavasiddhi bhane ne abhavasiddhika jIva, jIvapadamAM ane siddhapadamAM ekavacana ane mahuvacanathI abhavasiddhika pramANe acarama che. kema ke te siddharUpa Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracandrikA TIkA za0 18 u01 su02 caramAcaramatve saMjJidvAram 595 vacanaM bahuvacanaM cAzritya abhavasiddhikavad acaramaH tasya siddhasvAt siddhasya ca siddhatvaparyAMyasya sAdhanantatvAt | 3| 'saMjJidvAre 'sannI jahA AhArao' saMjJI yathA AhArakaH, saMjJisvena rUpeNa syAccaramaH syAdacaramaH ityarthaH, ' evaM asannI vi' etram asaMjJI api, evam saMjJitradeva asaMjJI api syAccaramaH syAdacarama iti, 'no sani no apanI jIvapade siddhapadeya acariye' no saMjJi no asaMjJI jIvapade siddhapadeva avaramaH, 'maNustapade carime egatapuhutteNa' manuSyapade caramaH ekatvapRthaktvena ubhayaniSedhavazca jIvaH siddhazvAcaramaH manuSyastu carama, caramA - carametyubhayaniSedhavato manuSpasya kevalitvena punarmanuSyatvasya alAbhAt |4| I rUpa hote haiM / aura jo siddha haiM ve siddhatva paryAya kI apekSA sAdi ananta kahe gaye haiM / saMjJidvAra meM - 'sannI jahA AhArao' saMjJI jIva saMjJitvarUpa se kadAcit carama evaM kadAcit acarama kahA gayA hai| 'evaM asannI vi' isI prakAra se asaMjJI bhI AhAraka ke jaisA kadAcit carama aura kadAcit acarama hotA hai / 'no sanni no asannI jIva pade siddhapadeya acarime' no saMjJI no asaMjJI jIva padameM aura siddha padameM acarama hai / 'mastapade cari me etattaNa' manuSyapada meM eka. vacana aura bahuvacana ko Azrita karake ve carama haiM / no saMjJI no asaMjJI jIva aura siddha haiM aura ve acarama haiM / parantu manuSya carama hai / yaha caramatA manuSya meM kevalI kI apekSA se kahI gaI jAnanA caahiye| kyoMki aba ise punaH manuSya bhava kA lAbha nahIM hotA hai / hAya che. ane je siddhapaNAnI paryAyanI apekSAthI sAdi anaMta kahevAya che. , 4 sa'jJidvAramAM 'khannI jahA AhArao' saMjJIva sajJipaNAthI hAthit zarabha ale bhane mahAyita atharabha hevAya che. 'evaM asannI vi' mena rote asa'nIpaNu AhAraka pramANe kadAcit carasa ane kadAcit acarama hoya che. 'no sannI to sannI jIvapade siddhapadeya acarime' ne saMjJI bhane khasaMjJI lavayahamAM bhane siddhapamA atharama che. 'maNusvapade carime egattapuhupteNaM' me vacana ane bahuvacanane Azraya karIne manuSyapadamAM teo carama che. nA sa'jJI anenA masIjItra padamAM ane siddhapadamAM siddha che ane te acarama che. paraMtu manuSya carama che. A caramapaNu manuSyamAM devalInI apekSAthI kahevAmAM AvyuM che, tema samajavu' kemake keTalajJAna thayA pachI tene pharIthI manuSyabhava prApta thatA nathI. Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre leNyAdvAre-'salesso jAva sukalesso jahA AhArao' salezyo yAvacchuklalezyazca yathA AhArakA kadAciccaramaH kadAcidacarama stathA lezyAvAn yAvacchuklalezyAvAn kadAciccaramaH kadAcidacaramo bhavati, tatra yo mokSa yAsyati sa salezyazcaramA, yo na mokSa yAsyavi sa salezyo'caramo bhavati, atra yAvatpadena kRSNalezyAta Arabhya pAlezyAntasya grahaNaM bhavati, lezyA kRSNanIlakApotAdirUpA vidhate yasya sa salezyaH, evaM kRSNA lezyA vidyate yasya sa kRSNalezyA, evaM nIlakApotataH padmazuklalezyo'pi / 'navara jassa jA atyi' navaraM yasya yA lezyA asti yasya jIvasya kRSNAdirUpA lezyA vidyate tasyaiva jIvavizepasya tAmeva lezyAm antarbhAvyaiva sthAccaramatvaM syAdacaramatvaM vedhyamiti / 'alesso lezyAdvArameM--'salesso jAya sukalesto jahA AhArao' lezyAsahita jAca yAvat zukla lezyA sahita jAva AhAraka ke jaisA kadA. cit caramahotA hai aura kadAcit acarama hotA hai| inameM jo mokSa nahIM jAvegA vaha salezya jIva acarama hotA hai, aura jo mokSa jAvegA vaha carama hotA hai / yahA~ yAvat padale 'kRSNalezyA se lekara padmalezyAnta taka kA grahaNa huA hai| kRSNanIlakApota AdirUpa lezyAe~ jisake maujUda haiM vaha salezya jIva hai| inameM kRSNalezyA jisa jIva ko hai vaha kRSNalezya jIva hai| isI prakAra se nIla, kApota, teja, padma, aura zukla ina lezyAvAle jIva bhI jAnanA caahiye| 'navaraM jassa jA atthi' jo kRSNAdirUpalezthA jisa jIva ko ho isa jIva kI usI lezyA ko lekara usa jIva meM caramatA acamatA kA vicAra karanA caahiye| 5 vezyAvA2-'salesse jAva sukalesso jahA AhArao' lezyAvANI 4 thAvat zukala lezyAvALo jIva AhAraka pramANe kadAcita carama thAya che, ane keIvAra acarama thAya che. temAM jeo mokSagati pAmatA nathI tevA salezyajIva acarama hoya che. ane jeo mokSagatie jAya che. teo carama hioya che. ahiM yAvatpadathI kRSNalezyAthI AraMbhIne palezyA paryantanI lezyAo che te salephyujIva che. temAM je jIvane kRSNalezyA che, te kRSNalezyAvAjIva che, e ja pramANe nIla, kApata, teja, pava, zukala A badhI zyAvANA 47 pa ta vezyAvA sabhapA. 'navara jassa jA atthi' A kRSNa vigere lezyA je jIvane hoya te jIvane teja lesthAne uddeza 4zana ta mA ramatA mana anramatAnA viyA2 43 vA. 'aleso Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA ze0 18 u01 sU02 caramAcaramatve lezyAdvAram 597 jahA no sanni no asanI' alezyo yathA no saMjJi no asajJI, lezyArahito jIvapade siddhapadeca acaramaH manuSyapade ca ekatvabahutvAbhyAM carama iti bhAvaH 5 / ___ dRSTidvAre ca-'sammadiTThI jahA aNAhAraoM' samyagdRSTiyathA anAhArakA, yathA anAhArako jIvapade siddhapade ca ekatvenApi vahutvenApi no caramo'pitu acaramaH, jIvaH siddhazca samyagdRSTimAn acarama etra yato jIvasya samyaktvaM pratipatitamapi avazyaMbhAvi, siddhasya samyaktvaM tu kadApi na pratipattyeva / nArakAdayastu syAccaramAH syAdacaramAH, ye nArakAdayo nArakatvAdinA saha pratipatitaM 'alesso jahA no asannI lezyArahita jIva no saMjJI no asaMjJI ke jaisA jAnanA cAhiye / arthAt lezyAvihIla jIvapada meM aura siddha padameM acarama hai aura manuSya padameM ekavacana bahuvacana ko Azrita karake carama hai| dRSTidvArameM-'sammadiTTI jahA aNAhArao' samyagdRSTi anAhAraka ke jaise hai| arthAt-jaise anAhAraka jIva ekavacana aura bahu. vacana ko Azrita karake jIvapado aura siddhapadameM carama nahIM hai, apitu acarama hai, parantu samyagdRSTivAle jIva, aura siddha acarama hI haiM kyoMki jIva ko prApta huA samyaktya patita hone para use puna: avazya hI prApta hotA hai, tathA siddha kA jo samyagdarzana hai vaha kadApi patita nahIM hotA hai| samyagdRSTi nArakAdikato kadAcit carama aura jahA no sannI no asannI zyAvinAnI nasI nAmasabhI prabhArI samajavA arthAt lezyA vinAnA jIva padamAM ane siddhapadamAM acarama che. ane ekavacanathI ane bahuvacanathI manuSya padamAM carama che. vAmAM-'sammaTThiI jAva aNAhArao' mAnADA24 prabhArI sabhya ene samajavA arthAta jema anAhAraka ekavacana ane bahuvacanane Azraya karIne jIvapadamAM ane siddhapadamAM carama hotA nathI paraMtu acarama ja che. samyadaSTivALA jIva ane siddha acarama ja che. kemake jIvane prApta thayela samyaktva nAza pAme tyAre tene pharIthI jarUra te prApta thAya che. ane siddhonuM je samyagdarzana che te kadApi patita thavAvALuM hotuM nathI. samyagdaSTi nAraka vagere kaivAra camara ane kaIvAra acarama hoya che. je nAraka vigere nArakapaNAnI paryAya sAthe patita thayela samyaktvane pharIthI prApta na kare te Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51/ bhagavatI samyaktva punarnaprApsyanti te caramA', ye tu nArakatvAdinA saha pratipatitamapi samyaktvaM punaH prApsyanti te acaramAH / 'micchAdiTThI jahA AhArao' mithyAdRSTayA AhArakaH, mithyAdRSTiH syAccaramaH syAdacarama ityarthaH, yohi jIvo narakAnnirgatya gurUpadezadvArA mokSaM yAsyati sa midhyAdRSTitvena carama, yastu mokSaM na yAsyati sa mithyAdRSTitvena acarama iti / nArakAdistu yo mithyAva sahitaM nArakatvaM punarna mAyati sa tadapekSayA caramaH, yastu tAdRzaM nArakanyaM punaH prApsyati so'caramaH / ' sammAmicchAdiTThI ergidiyavigalidiyavajjaM siya carime, far acarime' samma midhyAdRSTire kendriya vikalendriyavarje syAccaramaH kadAcit acarama hotA hai jo nArakAdika nArakatvAdi paryAya ke sAtha pratipatita hue samyaktva ko punaH nahIM pAye ge ve carama haiM, aura jo nArakatvAdi ke sAtha pratipatita hue samyaktva ko punaH prApta karege ve acarama haiM / 'micchAdiTThI jahA AhArao' mithyAdRSTi jIva AhAraka ke jaisA kadAcit carama aura kadAcit acarama hotA hai / jo jIva nAraka se nikalakara mokSa jAvegA vaha mithyAdRSTirUpa se carama hai aura jo mokSa nahIM jAvegA vaha mithyAdRSTirUpa se aca rama hai / tathA jo nArakAdika mithyAtvasahita nArakatva ko punaH prApta nahIM kregaa| vaha usa apekSA se carama hai evaM jo aise nArakatva ko punaH prApna karegA vaha acarama hai / 'sammAmicchadiTThI egidipavigaliMdiyavajjaM liya carime siya acarime' ekendriya jIvoM ko aura vikale - ndriya jIvoM ko mizradRSTi nahIM hotI hai isaliye yahAM unakA parihAra kiyA gayA hai / ata: inheM choDakara sabhyagramidhyAdRSTi kadAcit carama che. ane je nArakapAnI sAthe patita thayelA samyakUne pharIne Apta huzze tethe| anyAbha che. 'micchAdiTThI jahA AhArao' AhAra prabhA niSpAdRSTi jItra keAIvAra carama ane kaiAivAra acarama hAya che. je jIva narakathI nIkaLIne gurUnA upadezathI mekSa meLavatA nathI te mithyAdRSTirUpe acarama che. temaja je nAraka vigere mithyAtva sAthe nArakapaNAne phrIthI nahIM prApta kare te apekSAe te carama che. ane tevA nArakapaNAne phIthI prApta 12ze te ayarama che. 'sammAmicchAdiTThi egidiyavigalidiyavajjaM siya carime siya acarime' yo undriya bhavane bhane vizlendriyavAne mizradRSTi hotI nathI, tethI ahiyAM tene cheDI dIdhA che jethI tene cheDIne sambarmiMAdRSTi kadAcit carama ane kadAcit acarama che. kahevAnuM tAtpa e che ke nAraka Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2018 u01 02 caramAcaramatve dRSTidvAram 599 syAdavaramaH, 'enidiyavigaliMdiyavajja' iti, ekendriyavikalendriyANAM kilamizratvaM na bhavatIti nArakAdidaNDake mizrAlApe ekendriyavikalendriyA naitra vaktavyA iti bhAvaH, idamupalakSaNam tena samparahaTayAlApake ekendriyavarja mityadhyetavyam yataH ekendriyANAM sidvAnne sAsvAdanasamyagdarzanAbhAvAt / evamanyatrApi yatra yasya sambhAvanA na bhavati tatra tasya parityAgaH kartavyaH / yathA saMkSipade ekendriyAiyo varjanIyAH, asaMkSipade jyotiSkAdayaH parityAjyA iti / 'siya carime sipa acarime' syAcaramaH syAdacaramaH sampagmithyASTiH syAcaramaH yasya tatmAptiH punane bhaviSyati, yasyatu samyagmithyA dRSTitvaM puna bhaviSyati so'varamo bhavatIti / 'puhuteNaM carimAvi acarimAvi' pRthaktvena caramA api avaramA api yathA ekavacanamAzritya syAcaramatvaM syAdacaramatvam tathA bahuvavanAzrayaNenApi syAcaramAH syAda paramA api. iti bhAvaH / 6 / carama aura kadAcit acarama hai / tAtparya yahI hai ki nArakAdi daNDaka meM mizrAlApa meM ekendriya vikalendriya nahIM kahanA cAhiye / yaha pada upalakSaNarUpa hai| isase samyagdRSTi ke AlApaka meM bhI 'ekendriya varja yaha pada lagA lenA cAhiye / kyoMki siddhAnta meM ekendriyoM ke samyagdarzana kA abhAva kahA gayA hai / isI prakAra se anyatra bhI jahAM jisa kI saMbhAvanA nahIM hai vahAM usakA parityAga kara denA cAhiye, jise saMjJipada meM ekendriya aura asaMjJi padameM jyotiSmAdika ko choDa liyA gayA haiN| 'siya carime siya acarimeM jisa samthara mithyAdRSTi ko usa samyagUmithyASTitva kI prApti punaH na hogI vaha carama hai aura jisako usa kI prApti punaH hogI vaha acarama hai| 'puhutteNa carimA thi, acarimA vi' jisa prakAra se ekavacana ko Azrita karake kadAcit caramatA aura kadAcit acaramatA kahI gaI hai| usI prakAra vagere daMDakamAM mizra AlApakamAM ekendriya, vikalendriya tema kahevuM na joIe A pada upalakSaNa rUpe che tethI samyakdaSTinA AlApakamAM paNa "ekendriyavaja A pada lagAvI levuM joIe. kemake siddhAntamAM "ekendriyAne sAsvAdana samyagadarzanane abhAva kahyo che. e ja pramANe bIje paNa jyAM jenI saMbhAvanA na hoya tyAM tene tyAga karI levo. jema saMkSipadamAM ekendriya vigere ane asajJipahamA nyAti vizna choDI vAmAM mAyA che. 'siya carime siya acarimere sabhyamithyAlTina te sabhyabhithyASTiyAnI zathI prApti thaze nahI te yama cha bhane rIthI netanA prAptI thaze te 'puhattaNa carimAvi acarimAvi' 2 zata zavayananamAyathI vA2 yarama bhane vAra Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre , saMyatadvAre - 'saMjao, jIvo maNusso ya jahA AhArao' saMyato jIvo manuSyazca yathA AhArakaH / saMyato jIvaH syAccaramaH syAdacaramaH yasya punaH saMyamo na bhaviSyati siddhigamanAt sa caramaH, yasya punaH prapatito'pi saMyamaH punaH syAt sa tu acaramaH / evaM manuSyo'pi yasya manuSyasya prapatito'pi saMyamo na punarapi syAt sa caramaH, yasyatu saMyamaH punaH syAt so'caramaH, jIvamanuSyau eva syAccaramau syAdacaramau yata etayoreva saMgatatvaM nAnyeSAmiti, 'asaMjao vi tadeva' asaMyato'pi tathaiva, asaMgato'pi AhAraka iva syAccaramaH syAdacarama:ato gudyupadezena mokSa' yAsyati, 'saMjayA saMjaya vi taheba' saMyatAsaMyato se bahuvacana ke AzrayaNa se bhI yahAM kadAcit caramatA aura kadAcit acaramatA kaha lenA cAhiye / saMvata dvAra meM - ' saMjao jIvo maNusso ya jahA - AhArao ' saMyata jIva aura saMyata manuSya AhAraka ke jaise haiM jisa jIva ke siddhi meM gamana ho jAne se aba punaH saMyama nahIM hogA vaha saMyatajIva carama hai| parantu jisake patita huA bhI saMyama punaH prApta hogA vaha saMyata jIva acarama hai / isI prakAra se jisa manuSya ke patita huA bhI saMgama punaH nahIM hogA vaha carama aura jisako vaha punaH hogA vaha acarama hai| jIva aura manuSya hI kadAcit carama aura kadAcit acarama hote haiN| kyoMki ina donoM meM hI saMtatva hotA hai anya jIvoM meM nahIM' / 'asaMjao vi taheva' asaMyata jIva bhI AhAraka ke jaisA kadAcit carama aura kadAcit acarama hotA hai / asaMgata guru Adi ke upadeza se mokSa jAvegA / acaramaNu kahyuM che teja pramANe mahuvacananA AzrayathI paNa ahiyAM kAivAra caramapaNu ane koIvAra acaramapaNu' samajavu' 7 saMyatadvArabhAM'caM 'jao jIvo manusso ya jahA AhArao' sayatalava ane sacatamanudhdha AhAraka prama Ne che. je jIvane siddhigamana thaI javAthI pharIthI saMyata nahI. ane te sayatajIva carama che. paraMtu je patita thayelAne sayama krIthI prApta thaze te sa`yatajIva acarama che. teja pramANe je sayamathI patita thayelA manuSyane krIthI sayama prApta thavAnA na heAya te carama che. ane jene pharIthI sayama prApta thavAnA hoya te acarama che. jIva ane manuSya ja keAIvAra carama ane kAivAra acarama che. kemake te khannemAM ja sayatapaNu hAya che. anya lavAmAM nahIM' 'asaMjao vi taddeva' asaMyata vayaSu bhADAraunI bhAi phoIvAra carama ane kAivAra acarama hAya che, zurU vigerenA upadezathI asa yata 600 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU02 caramAcaramatve saMyatadvAram 601 'pi tathaiva, saMyatAsaMyata iti dezavirataH, etAdRzo jIva AhAraka iva syAccaramaH syAdacaramaH, 'navaraM jassa jaM asthi' navaraM yasya yadasti yasya jIvasya yat saMyatAsaMyatatvaM sambhavati tasyaiva jIvasya tat saMyatAsaMyatatvaM vaktavyaM nAnyepAmiti 0 saMyatAsaMyatastraM jIvapaJcendriyatiyagU manuSyapadeSveva adhyetam eteSAmeva dezavirate: sadbhAvAt, 'no saMjaya no asaMjaya no saMjayA saMjaya jahA no bhavasiddhiya no avasiddhi' no saMgata no asaMyata no saMyatAsaMyato yathA no bhavasiddhika no anavasiddhikaH / no saMyataH no asaMyataH no saMyatAsaMyataH acarama eva no bhavasiddhika no abhavasiddhikaradeva niSiddhatrayasya acaramatvaM siddhatvAdeveti / saMyatadvArasyAyaM bhAvaH - saMpato jIvazcaramo'pi bhavati avaramo'pi bhavati yasya punaH saMyatatvAni bhaviSyati sa cazmaH yasya tu prapatitasaMyamasya punarapi saMyamamApti bhaviSyati so'caramaH, evameva manuSyavadeva caramatvAcaramatvaM jJAtavyam, asaMpato'pi AhArakanadeva caramo'pi bhavati acamo'pi bhavati saMyatAsaMyato'pi - dezavitospi AhArazvazcaiva caramo'pi acaramo'pi jJAtavyaH, parantu saMyatAsaMyatatvamiti dezaviratistram, tat jIvapaJcendriya tiryagmanuSyaiH tat tritaya - sthAne eva bhavati anyeSAM tadabhAvAditi, no saMgata no asaMyata no saMyatAsaMyataH siddho'carama eva bhavati yataH siddhatvaraya nityatvena tasya caramatvaM na bhavatIti | 7| 'saMjayAjae vi taheba' sayatA saMyata bhI isI prakAra se hai / saMyatA saMghata deza virata hotA hai| aisA jIva AhAraka ke jaisA kadAcit carama hotA hai kadAcit acarama hotA hai / 'navaraM jasta jaM asthi' jisa jIva ko saMyatAsaMyatatva ho usI jIva ko vaha kahanA cAhiye / saba ko nahIM / saMyatAsaMyatarUpa dezanirata jIva, pazcendriyatiryazva evaM manuSya ina padoM meM hI hotA hai ataH vaha inameM hI kahanA cAhiye / 'no saMjaya no asaMjaya no saMjayA saMjayao jahA no bhavasiddhiya no abhavasiddhio' no saMyata no asaMyata aura no saMyatAsaMyata siddha haiM aura ve aca bhokSa pAbhaze. 'sva'jayA sajae vi taddeva' saMyatAsaMyata pazu asaMyata prabhAga caramAcarama che. sa yatAsayata dezavirata haiAya che. eve jIva AhAraka phAI vata yarabha hoya che bhane ardhavAra mayarabha hoya che 'navaraM jazsa je atthi ' je jIvane sayatA catapaNuM heAya te ja jIvane te pramANe kahevu. badhAne nahI. sayatAsamRtarUpa dezavirata jIva, pacendriyatiyA~ca ane manuSya A yahovAjAne hoya che. tethI te tethAne 'hevu' 'no saMjaya no asaMjaya no saMjayAsajao jahA no bhavasiddhaya no abhavasiddhio' no saMyata nA asaH bha0 76 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIrtha kapAyadvAre-'sakasAI jAva lomakasAI saghaTANemu jahA AhArao' sakapAyI yAvallobhApAyI sarvasthAneSu yathA AhArakA, kapAyena saha vartate iti sakapAya:-krodhAdikapAyavAn tathA yAvat kodhakapAyI mAnApAyI mAyA. kapAyI lobhApAyI jIvAdisthAneSu sarveSapi sthAccaramaH syAdacaramaH, tatra yo mokSa yAsyati sa sakapAyatvena caramo jJAtavyaH, yo mokSa na mApsyati sa sakapAyitvena acaramaH, nArakAdistu yaH sakapAyitvaM nArakAgrupetaM na punaH mApayati sa nArakAdiH sakapAyitvena caramaH tadbhinno'caramaH / 'aba sAI jIpade siddhe rama hI hote haiM kyoMdi siddha avasthA nizya hI hotI hai| ataH usameM varamatA nahIM hotI hai| ___ kaSAyadvAra meM--'sakasAI jAva lobha sAI saTTA suhA AhArao' sakaSAyI yAvat lobhara pAyI svarathAnoM meM Agaraka ke jaisA haiM-krodhAdi kaSAyavAle jIva kA nAma sakapAya hai / bodhaka.pAyavAlA, mAnakaSAyavAlA, mAyAka.pAyavAlA evaM loka.pAyavAlA jIva jIvAdisthAnoM meM sabameM kadAcit carama hotA hai, aura kadAcita caramotA hai| jo kaSAdhI jIva mokSa jAvegA vaha sakapAzI avasthA kI apekSA carama aura jo mokSa nahIM jAvegA vaha sakapAdhi-avazthA kI apekSA acarama hai| jo nArakAdinarakAdiyukta kapAyi avasthA ko punaH prApta nahIM karegA vaha nArakAdi sakapAyirUpa se carama hai aura isase bhinna jo nArakAdi hai-arthAt kaSAyayukta nArakAdi avasthA ko punaH prApta thata no saMyatAsaMyata siddha che. ane te acarama ja hoya che. kemake siddha avasthA nitya ja hoya che. jethI temAM caramatA hotI nathI. pAyAbha-sasAI jAva lobhakamAI sabaDhANesu jahA AhArao' sapAyI thAvat labhakaSAyI badhAthAmAM AhAraka pramANe che. krodha vigere kaSAyavALA jIvanuM nAma sakaSAya che. krodhakaSAyavALA, manakaSAyavALA, mAyAkaSAyavALA ane lebhakaSAyavALA jIva badhA vasthAnamAM kadAcit carama hoya che. ane kadAcita acarama hoya che. je kaSAyajIva mekSa javAnA hoya te sakaSAyI avasthAnI apekSAe carama che. ane mokSa jagAnA na hoya te apekSA e sakaSAyI acarama che. je nAraka vigere naraka vigere vALI kaSAyiavarathA pharIne prApta karavA vALA na hoya te nAraka vigere sakaSAyirUpathI carama che. ane tenAthI judA prakAranA je nArakAdi che. arthAta kaSAyavALI ___nA vigare avasthAna rIthI prApta 52nA2 sayama che. 'akasAI Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA za018 u0 1 sU02 saMyatAsaMyatatve kaSAyadvAram 603 ya no carimo acarimo' akaSAyI jIvapade siddhapadeca no caramo'caramaH akapAyI - upazAntamohAdiH sa ca jIno manuSyaH siddhaca syAt, tatra jIvaH siddhazrAcarama eva yataH prapatitamapi jIvasya akaSAyitvaM punaravazyaMbhAvi siddhatvasya tu Career kadAcidapi na prapatati / 'maNustapade siya carimo siya acarimo' manuSyapade syAccaramaH syAdacaramaH, akaSAyI manuSyapade caramo'caramo'pi, manuSyastu akaSAyizvayuktaM manuSyatvaM yaH puna nai prApsyati sa caramaH, yastu akaSAyitvopetaM manuSyatvaM prApsyati so'carama iti |7| jJAnadvAre - 'pANI jahA sammadiTThI samvattha' jJAnI yathA samyagdRSTiH sarvatra jJAnI sarvatra jIvAdipadeSu acaramaH samyagdRSTivat, ayamAzaya: - jIvaH siddhazva acaramaH, jIvo hi - vidyamAnajJAnasya kAraNavazAt pratipAte'pi puna svastha karegA vaha acarama hai| 'akasAI jIvapade siddheya no carimo avarimo' akaSAyI jIvapada meM aura siddhapada meM carama nahIM hai acarama hai, upazAnta mohAdivAlA jIva akaSAyI hotA hai| aisA vaha jIva manuSya aura siddha hotA hai aura yaha acarama hI hotA hai / kAraNa ki jIva kA patita bhI akaSAyitva bhAva punaH avazyaMbhAvI hotA hai / 'mastapade siya 'carimo liya arimo' tathA manuSya padameM akaSAyitvayukta manuSyatva ko punaH prApta nahIM karegA, vaha carama hai, aura jo akaSAyitvayukta manusura ko jo punaH prApta karegA vaha acarama hai| jJAnadvAra meM - ' NANI jahA sammaTThI samvattha' jJAnI sarvatra jIvAdi padoM meM samyagdRSTi ke jaisA acarama hai| isakA Azaya aisA hai - jJAnadvAra meM jIva aura siddha acarama hote haiM / kAraNavaza jIva ko vidyamAna jJAna kA pratipAta ho jAne para jIvapade siddhe ya no carimo anarimo' bhASAyI vayahamAM ne siddha paTTamAM carama hAtA nathI. pazu acarama che. uSazAMta mAhAdivALA jIva akaSAyI hAya che, evA te jIva manuSya ane siddhAya che. ane te acamaja hAya che. kAraNa jIvanu' patita thayela akaSAyIpaNu pharIthI avazya bhAvI hoya . ' maNuskhapade siya carimo siya acarimo' tathA manuSya yahabhAM akaSAyIvALA manuSyapaNAne pharI prApta na karavAvALA carama che. ane je aka SAyIvALA manuSyapaNAne pharIthI prApta karanAra Aya te carama che. jJAnadvAra -- "NaNI jahA sammadiTThI savvattha' jJAnI madhe vAhipateAbhAM sabhyadRSTi pramANe acarama che. A kathananA Azaya evA che ke jJAnadvAramAM jInna ane siddha ayarama hAya che. kAraNavaza jIvane vidyamAna jJAnanA abhAva Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 bhagavatI sUtre jJAnasyAvazyaMbhAvena acaramaH, siddhastu akSINajJAnabhAva eva bhavatItyato'caramaH zeSAstu yeSAM jJAnasahitanArakatvAdInAM punaH prApterasaMbhavA te caramAH etadvinA avaramAH, 'samvattha' iti, sarvatra sarveSu jIvAdisiddhaparyantapadeSu ekendriya'varjiteSu samyagdRSTivadvijJeyam iti / jJAnabhedAnAzrityAha- 'AbhinivohiyanANI jAtra maNapajjavanANI jahA AhArao' AbhinivodhikajJAnI yAvanmanaH paryava - jJAnI yathA AhArakaH, atra yAvatsadena avadhizrutajJAnayoH saGgrahaH, AbhinivodhikAdi jJAnavAn AhArakavadena jJAtavyaH syAccaramaH syAdacaramaH, tatra AbhinivodhikAdijJAnakevalajJAnamAptyA yaH punarapi na prApsyati sa carama, etannio'caramaH | 'navaraM jassa jaM asthi' navaraM yasya yadasti, yasya - jIvanAra bhI punaH usa jJAna kI avazya prApti ho jAtI hai / isase vaha isa dvAra meM acarama haiM / tathA siddha to akSINa jJAna bhAvavAche hI hote haiMisase ve acarama haiM / tathA jina jJAna sahita nArakatvAdikoM ko punaH jJAna sahitanArakatvAdika kI prApti nahIM hai ve carama haiM aura isase jo bhinna hai - ve acarama haiN| 'savvattha' jIva se lekara siddha paryanta padoM meM ekendriya ko choDakara samyagdRSTi ke jaisA jAnanA cAhiye / 'Abhi nivohiyanANI jAva maNapajjavaNANI jahA AhArao' AbhiniyoSika jJAnI yAvat mana:paryayajJAnI AhAraka ke jaise haiM yahAM yAvat padase zrutajJAna aura avadhijJAnakA grahaNa kiyA gayA hai jo AminiyodhikajJAnI yAvat manaHparyavajJAnI Abhinibodhaka Adi jJAna ko kevalajJAna kI prApti ho jAne se punaH prApta nahIM karegA vaha carama hai aura isase bhinna vaha acarama hai / 'navaraM jassa jaM asthi' jisa thavA chatAM paNa pharIthI tene te jJAnanI avazya prApti thAya che. tethI A dvAramAM te acarama che. ane siddha te akSINu jJAnavALA ja hAya che. tethI teo acarama che. je jJAnavALA nAkAdikAne pharIthI jJAna sahita nArakAdikanI prApti thatI nathI tee carama che. ane tenAthI bhinna hoya te acarama che 'savvattha' thI aura lIne siddha paryantanA yahAsAM yendriyAne choDIne sabhyagdRSTivANA pramANe sabhavA. 'AbhiNivohiyanANI jAva maNapajjavaNANI jahA AhArao' mAminimodhijJAnI yAvat bhanaH paryavajJAnI mAliniyodhi vagere jJAnIne kevaLajJAnanI prApti thaI javAthI tene pharIthI prApta karaze nahIM tethI te yarabha che bhane tenAthI linna atharabha the. 'navara' jassa jaM Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU02 saMyatAsaMyatatve jJAnadvAram kAde ryAbhinivodhikAdi- jJAnamasti tasyaiva jIvanArakAdestadAminivodhikAdijJAnaM vAcyaM nAnyeSAmiti / 'kevalanANI jahA no sanni no asannI' kevala jJAnI yathA no saMjJi no asaMjJI, kevalajJAnI acaramatayA vaktavya ityarthaH / 'annANI jAva vibhaMganANI jahA AhArao' ajJAnI yAvadvibhaGgajJAnI yathA AhArakaH, ajJAnI yAvadvibhaGgajJAnI AhArakavadeva syAccaramaH syAdacaramaH, atra yAvatpadena matyajJAni zruvAjJAninoH saMgraho bhavati yo hi ajJAnaM na punaH mAsyati sa caramaH, yastvabhavya jIvo jJAnaM na prApsyati so 'carama iti |1| 605 W yogadvAre - 'sajogI jAva kAyajogI jahA AhArao' sayogI yAvatkAya yogI yathA AhArakaH, atra yAvatpadena manoyogi vacoyoginoH saMgraho bhavati, jisa nArakAdika jIva ko jo Abhinibodhika Adi jJAna hotA hai, usI jIva ko vaha AbhiNibodhika Adi jJAna kahanA cAhiye anya ko nahIM / 'kevala nANI jahA no sanni jo asannI' kevalajJAnI no saMjJI no asaMjJI ke jaisA avarama hai / 'annANI jAva vibhaMganANI jahA AhArao' ajJAnI yAvat vibhajJAnI AhAraka ke jaisA haiM / arthAt kadAcit carama aura kadAcit acarama haiN| yahAM yAvatpad se matyajJAnI zrutAjJAnI ina do kA grahaNa hai / jo ajJAna ko punaH prApta nahIM karegA vaha carama hai aura jo abhavya jIva jJAna ko nahIM mAna karegA vaha acarama hai| yogadvAra meM - 'sajogI jAva kAyajogI jAva AhArao sayogI yAvat kAyayogI AhAraka ke jaisA kadAcit carama hotA hai aura kadAcit acarama hotA hai ! yahAM yAvatpada se asthi' je nAraka vigere jIvane vyAbhinirmAdhika jJAna thAya che, te ja jIvane te mAminimodhijJAna kuDevu' manyane nahIM', 'kevalaNANI jahA no sannI no asantI' ThevaNajJAnI ne saMjJI ne nA asaMjJI pramAye atharabha che. 'annANI jAva vibhaMganANI jahA AhArao' ajJAnI yAvat dila'gajJAnI bhADAra pramANe samajavA, arthAt te kadAcit carama ane kadAcit acama che. ahi' yAvapadathI matyajJAnI, zrutAjJAnI A be grahaNa thayA che. je krIthI ajJAnane prApta na kare te carama che je abhanyajIva jJAnane pharIthI prApta nahI kare te acarama che. yogadvAramAM - 'sayogI jAva kAyajogI jAva AhArao' sayogI yAvat kAyayeAgI AhAraka pramANe kAivAra carama hoya che. ane kadAcit arasa Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ go t bhagavatI sUtre AhArakavadeva manaHprabhRtikayogavAn syAccaramaH syAdacaramaH, 'jassa jo jogo asthi' yasya yo yogo'sti, yasya jIvAderyAdRzo yogo manaHprabhRtiko bhavet tasyaiva sa yogo vaktavya iti / 'ajogI jahA no sanni no asannI' ayogI yathA no saMjJi no asaMjJI, ayogI - caturdazaguNasthAnavarttI kevalI ayogItyarthaH, atara siddhapade cAcaramo manuSyapade ca caramo jJAtavyaH // 10 // 'sAgArovautto aNAgArovauttoya jahA aNAhArao' sAkAropayukto'nAkAropayuktazca yathA'nAhArakaH, jIvapade siddhapade caikatvena pRthaktvenApi no caramaH apitu acaramaH, anyatra syAcaramaH syAdacarama ityarthaH | 11 | 1 'savedago jAva napuMmagavedago jahA AhArao' savedako yAvad napuMsaka vedako yathA AhArakaH, syAccaramaH syAdacaramaH atra yAvatpadena strI puruSavedayorgrahamanoyogI aura vacanayogI kA grahaNa huA hai / 'jassa jo jogo asthi' jisa jIva ko jo yoga mana Adi hotA haiM usI ko vahI yoga kahanA cAhiye / 'ajogI jahA no sanni no asannI' cakSurdazaguNasthAnavartI jIva ko ayogI kahA gayA hai / yaha ayogI jIvapadameM aura siddhapada meM acarama hai aura manuSya padameM carama hai / 'lAgorovautto aNAgArovautto ya jahA aNAhArao' sAkAropayogayukta aura anAkAropayukta jIva anAhAraka ke jaisA jIvapada meM aura siddhapada meM ekavacana aura bahuvacana meM carama nahIM hai / apitu acarama hai / anyatra kadAcit carama aura kadAcit acarama hai / 'savedago jAva napuMsagavedgo jahA AhArao' savedaka yAvat napuMsaka vedaka AhAraka ke jaisA kadAcit carama aura kadAcit acarama hai / yahA~ yAvatpada se strIpuruSa hAya che. ahiyAM cAvapadathI manAyeAgI ane vacanaceAgInuM grahaNu thayu' che, ' jassa jo jogo asthi' ? bhavane manoyoga vizeSa ? yoga hoye he tene te yoga ddeve| 'ajogI jahA no samno no asannI' yaumAM guthusthAnanAM rahelA jItrane ayAgI kahyA che. A ayAgI jIvapadamAM ane ddhipadamAM azarabha che bhane manuSya pabhAM yarama che. 'sAgArovautto aNAgArovauttoya jahA aNAhArao' sAropayoga yu!ta bhane manAzayayukta va manohAra pramANe jIvapadamAM ane siddhapadamAM ekatracana ane bahuvacanamAM carama DAtA nathI paraMtu acarama che ane khIje kadAcit carama ane kadAcit acarama che. 'savedago jAva napuMsakavedago jahA AhArao' save44 yAvat napuMsa vezvaka AhAraka pramANe kadAcit carama che. ane kadAcit acarama che. ahi Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU02 sayatAsayatatve yogadvAram 107 Nam / 'avedao jahA ahasAI' avedako yathA apAyI, avedako jIvapade siddha. pade ca no caramo'pitu acaramaH, manuSyapade avedakaH syAcaramaH syAdacaramaH // 12 // ___'sasarIrI jAva kammagasarIrI jahA AhArao' sazarIrI yAvatkArmaNazarIrI yathA AhArakaH atra yAvatpadena audArikavaikriyAhArakataijasazarIrANAM grahaNaM bhAti, sazarIrI kadAcicaramaH syAt kadAcidacaramaH syAt , 'navaraM jassa jaM atthi' navaraM yasya yadasti, yasya jIvAdezaM zarIraM bhavet tasya jIvAde stAdRzazarIrasambandhAdeva caramatvamacaramatvaM bodhyam / 'asarIrI jahA no bhavasiddhiya no abhAsidio' azarIrI yathA no bhavasiddhika no amamiddhikaH siddhaH azarIrI sarvatra padeSu no caramo'pitu acarama eva bhavatIti / 13 / / vedoM kA grahaNa huA hai / 'avedao jA asAI' avedaka jIva padameM aura siddha pada, carama nahIM haiN| apitu acarama hai| manuSya padameM avedaka kadAcit carama aura kadAcit acarama hai| sasarIrI jAva kAmagasarIrI jahA ohArao' sazarIrI thAvat kArmaNazarIrI AhAraka ke jaise hai| yahAM yAvatpada se audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa ina zarIroM kA grahaNa huA hai| isa prakAra zarIrI AhAraka ke jaisA kadAcit carama aura kadAcit acarama hotA hai| 'navaraM jassa jaM asthi' jisa jIva ko jo zarIra hotA hai usa jIva ko usa zarIra ke sambandha se hI caramatva acaramatva aura acaramastha jAnanA cAhiye / 'asarIrI jahA no bhava siddhiya no abhavasiddhio' azarIrI no bhavasiddhika no abhayasiddhika ke jaise savatra padoM yAvatpathI sI pu35 varnu ya thayu che. 'avedao jahA akasAI' bhane jIvapadamAM ane siddhapadamAM carama nathI paraMtu acarama che. manuSyapadamAM avedaka yit yarama sane hAyit ayarama che. sasarIrI jAva kammagasarIrI jahA AhArao' sazarIrI yAvat bhae zarIrI mAha pramANe mAha yAtmadathI audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa AzarIra grahaNa thayA che sarIra, AhAraka pramANe keIvAra carama ane kaIvAra acarama DAya che. 'navara' jassa jaM atthi' 2 panavu zarI2 DAya cha, ta jIvane tenA zarIranA saMbaMdhathI ja caramapaNuM ane acaramapaNuM samar'. 'arArIrI jahA no bhavasiddhiya no abhavasiddhio' azarIrI nAsavasi. ddhika ane ne abhavasiddhika pramANe badhA padamAM caramanathI paraMtu acamaja Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 'paMcahi pajjattIhi paMcahi apajjatIhiM jahA AhArao' paJcabhiH paryAptibhiH paryAptaH paJcabhiryAptimiraparyApto yathA AhArakaH paJca paryAptyA paryAptaH paJcApatyA AhArakatradeva syAcaramaH syAdacaramaH, 'savvatya egatapuhute daMDagA bhANiyanvA' sarvatre pRthaktvena daNDakA bhaNitavyAH, sarvapade ekasvavahutvAbhyAM paJca paryAptyA paryAptaH paJcAparyAptyA'paryAptaH AhArakavadeva syAccaramaH syAdacarama iti / 'imA lakvaNagAdA' iyaM lakSaNagAthA caramatvAcaramatrayoH saMgrAhikA vartate, 'jo jaM' ityAdi 'jo' yaH - jIva nArakAdiH 'jaM bhAva' jIvanArakatvAdi bhAvam apavitaM prapatitaM vA 'puNo' punaH 'pAvi'hadda' mAspati lapyate sa jIvAdi 'teNa' tena bhAvena-tadbhAvApekSayA 'acarimo hoI acaramo bhavati, tathA - 'jassa' yasya jIvAde 'jeNa bhAveNa' yena bhAvena-jIvAdirUpeNa 'ava viyogo' atyanta viyoga :- sarvathA viraho bhavati 'so' sa jIvAdiH meM carama nahIM hai kintu acarama hI hI hai 'paMcAhi~ pajjatIhi paMcahi apajjattI hi jahA AhArao' AhAraka ke jaisA pAMca paryAptiyoM se paryApta jIva aura pAMca aparyAptiyoM se aparyApta jIva kadAcit carama aura kadAcit acarama hotA hai / 'savvattha enattapuhutteNaM daMDagA bhANivA' sarvatra padoM meM ekavacana aura bahuvacana ko Azrita karake daNDaka kahanA cAhiye / 'imA lakkhaNa gAhA' yaha lakSaNa gAthA caramatva aura acaramatva kI saMgrAhikA hai- 'je je' ityAdi jo jIva evaM nArakAdi jIvatva evaM nArakAdibhAva ko cAhe vaha aprapatita ho yA prapratita ho punaH prApta karegA vaha jIvAdi usa bhAva kI apekSA se acarama hotA hai / tathA jisa jIvAdikA jisa jIvAdirUpa bhAva se atyanta viyoga-sarvathA 608 che. 'paMcahi pajjatIhi paMcahi ajjatIhi jadA AhArabho' bhADAra amA pAMca paryAptithI paryApta chatra ane pAMca apaSptithI aparyAptajIva kAIvaar yarabha bhane ardhavAra ayarama hoya he 'savvattha egattapuhutteNaM daMDagA bhANiyavvA' badhA paTTAmAM ekavacana ane bahuvacanane Azraya karIne daDaka banAvI levA 'imA lakkhaNagAhA' mA sakSaNu gAthA yarabhayAzA mane ayaramapAnI saMgrAha che. 'jo je' ityAhi ? aba bhane nAraahi apayazAne ane nArAhi bhAvane cAhatA te patita na hoya ke patita hAya pharIthI prApta karaze te jIva vigere te bhAvanI apekSAthI acarama hAya che tathA je jIvAdinA je jIgAhirUpa bhAvanI apekSAthI atyantaviyAga-sarvathA viraha hAya che, te jIvAddhi te bhAvanI apekSAthI carama hAya che. Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU02 saMyatAsayatatve yogadvAram 609 tena bhAvena-tadbhAvApekSayA 'caramo' caramo bhavatIti // 1 / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti, 'jAva viharai' yAvadviharati, he bhadanta ! yaddevAnupriyeNa kathitaM tatsarva satyameveti kathayitvA gautamo vandate namasyati, canditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti ||suu02|| // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadyapadhanarugranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAnapradatta 'jainAcArya padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAptIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAvyAyAM vyAkhyAyAM aSTAdazazatake prathamoddezakaH smaaptH||18-1|| virata hotA hai vaha jIvAdi usa bhAva kI apekSA se carama hotA hai| 'sevaM bhaMte! sevaM bhaMte !tti, he bhAnta ! Apa devAnupriya ne jo kahA hai vaha saba satya hI hai 2 isa prakAra kahakara gautamane prabhu ko vandanA kI, namaskAra kiyA, vandanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapase apanI AtmAko bhAvita karate hue apane sthAna para cirAnamAna ho gye|suu0 2 / jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke aThArahaveM zatakakA pahalA uddezaka samApta // 18-1 // 'sevaM bhaMte ! sevaM bhate ! tti' hai magan mA5 hevAnupiye 2 cha ta badhuM satya ja che. he bhagavAn ApanuM te saghaLuM kathana yathArtha che. A pramANe kahIne gautamasvAmIe prabhune vaMdana karI. namaskAra karyA vandanA ane namaskAra karIne pachI teo saMyama ane tapathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA che sU0 2. jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacakiA vyAkhyAnA aDhAramA zatakane pahele udeze samAsa 18-1 bha0 77 Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIyatre // atha dvitIyoddezakaH prArabhyate // pUrva prathamodezakAnte vaimAnikasya tadbhAvena caramAcaramatvapnupadarzitam , atha ca vaimAnikavizeSo yo yadbhAvena caramo bhavati tadbhAvasambandhena kArtikazreSThina caramatvamatra dvitIyodezake pradarzayiSyate, ityevaM saMvandhanAyAtasyAsyA''ntima sUtram-'teNaM kAleNaM' ityaadi| ___ mUlam-"teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM visAhA nAmaM nayarI hotthA vannao bahuputtie ceie vaNNao sAmIsamosaDhe jAva pjjuvaasi| teNaM kAleNaM teNaM lamaeNaM sake deviMda devarAyA vajapANIpuraMdare evaM jahA solasamasae bitiya uddelae taheva diveNaM jANavimANeNaM Agao navaraM ettha AbhiogA vi asthi jAva battIsavihaM naTTavihaM uvadaMsei uvadaMsittA jAva pddige|bhNtetti bhagavaMgoyame samaNaMbhagavaM mahAvIraM jAva evaM vayAtIjahA taiyasae IsAgasta taheva kUDAgAradiDhato taheva putvabhavapucchA jAva abhismnnaagyaa| goyamAi samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavaM goyama evaM vayAsI evaM khalu goyamA! teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM iheva jaMbuddIce dIve bhArahe vAle haMsthiNApureNAmaM nayare hotthA, vannao sahassaMvavaNe ujjANe vannao tattha NaM hasthiNApure nayare kattie NAmaM seTThI parIvasai aDDe jAba aparIbhUe NegamapaDhamAsaNie NegaTTasahastassa vahusu kajjesu ya kAraNesu ya koDaMvesu ya evaM jahA rAyappaleNaije citce jAva cakkhUbhUe. Negamasahassassa sayassa ya kuTuMbassa AhevaccaM jAva kAremANe pAlemANe samaNovAsae ahigayajIvAjIve jAva vihri| Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyayandrikA TIkA za018 u02 sU01 kAttikazreSThinazcaramatvanirUpaNam 611 teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM muNisubbae arahA Aigare jahA solasamasae taheva jAva samosaDhe jAva parisA pajjuvAsai / tae NaM se kattie seTTI imose kahAe laddhaDhe samANe haTTatuTTa0 evaM jahA ekArasamasae sudaMsaNe taheva niggao jAva pajjuvAsai / tae NaM muNisubbae arahA kattiyassa seTissa dhamma kahA jAva parisA pddigyaa| taeNaM se kattie seTTI muNisuvvayassa arahao aMtie dhamma socA nisamma haTTatu0 uDAe uTTei udAe uTTittA muNisuvvayaM jAva evaM vayAsI, jAva eyameyaM bhaMte ! jAva se jaheyaM tubne vadaha, navaraM devANuppiyA! negamaTTasahassaM ApucchAmi jeThaM puttaM ca kuTuMbe ThAvemi, taeNaM ahaM devANuppiyANaM aMtiyaM pavvayAmi / jahAsuhaM jAva mA paDibaMdha kareha ||suu0 1 // ___ chAyA-tasmin kAle tasmin samaye vizAkhA nAma nagarI AsIt varNakA, bahuputrakaM caityaM varNakaH, svAmI samavasRto yAvat paryupAste / tasmin kAle, tasmin samaye zakro devendro devarAjo vajrapANiH purandaraH, evaM yathA SoDazazatake dvitIyodezake tathaiva divyena yAnavimAnena AgataH, navaramatra AbhiyogikAH santi yAvad dvAtriMzadvidhaM nATyavidhimupadarzayati upadarzayitvA yAvat patigataH bhadanta ! iti bhagavAn gautamaH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM yAvadevam avAdItayathA tRtIyazatake IzAnasya tathaiva kUTAgAradRSTAntaH, tathaiva pUrva bhavapRcchA yaavdbhismnvaagtaa| gautama iti zramaNo bhagavAna mahAvIro bhagavanta gautamam evamavAdIta evaM khalu gautama ! tasmin kAle tasmin samaye ihaiva jambUdvIpe dvIpe bhArate varSe hastinApuraM nAma nagaramAsIt, varNakA, sahasrAmavanamudhAnam varNakA, tatra khallu hastinApure nagare kAttiko nAma zreSThI parivasati, ADhayo yAvadaparibhUtaH, naigamaprathamAsanika: naigamASTasahasrasya bahuSu kAryeSu ca kAraNepu ca kuTumveSu ca evaM yathA rAjapraznIye citro yAvaccakSurbhUtaH, negamASTasahastrasya svakasya ca kuTumba. syAdhipatyaM yAvat kurvan pAlayan ca zramaNopAsako'dhigatajIvAjIvo yAvada viharati / tasmin kAle tasmin samaye munisuvrato'rhana Adikara yathA SoDazazave Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 bhagavatI sUtre tathaiva yAvat samavasRtaH yAvat pariSat paryupAste / tataH khalu sa kArttikaH zreSThI asyAH kathAyA labdhArthaH san hRSTa tuSTa0 evaM yathA ekAdazazate sudarzanastathaiva nirgato yAvatparyupAste / tataH khalu munisuvrato'rhat kArtikasya zreSThino dharmakathA yAvat pariSat pratigatA / tataH khallusa kArttikaH zreSThI munisuvratasya arhato'ntike dharma vA nizamya hRSTa tuSTa0 utthayA uttiSThati, utthayA utthAya munisuvrataM yAvadevamavAdIt yAvadevametad bhadanta ! yAvattat yathedaM yUyaM vadatha navaraM devAnu priyAH ! naigamASTasahasramApRcchAmi jyeSThaputraM ca kuTumbe sthApayAmi, tataH khalu ahaM devAnumiyANAmantike mavajAmi yathAsukhaM yAvad mA pratibandhaM kuru ||dhru0 1 // TIkA- 'te kAle teNaM samaeNaM' tasmin kAle tasmin samaye 'visAhA nAmaM nayarI hotthA' vizAkhA nAmnI nagarI AsIt 'cannao' varNakaH- campA nagarISad vizAkhA nagaryAM varNanaM karttavyam / 'bahuputtie ceie' bahuputrika caityambahuputrikanAmaka mudyAnamAsIdityarthaH ' bannao' varNakaH - pUrNa madrodyAnavadeva dvitIya uddezaka kA prAraMbha 18 ve zataka ke prathamoddeza ke anta meM vaimAnika deva ke tadbhAva kI apekSA lekara caramatA aura acaramatA prakaTa kI gaI hai| aba isa dvitIya uddezaka meM vaimAnika vizeSa jisa bhAva se carama hotA hai usI sadbhAva sambandha ko lekara kArtika zreSThI kA caramatva dikhAyA jAtA hai / TIkArtha- 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' usa kAla aura usa samaya maiM 'visAhA nAmaM nayarI hotthA' vizAkhA nAmakI nagarIthI 'vannao' aupapAtika sUtra meM varNita campAnagarI ke jaisA isa nagarI kA varNana jAnanA cAhiye / 'bahuputtie cehae' bahuputrika nAmakA isameM udyAna thA / 'vannao' pUrNabhadra udyAna ke jaisA isakA bhI varNana karanA khIjA uddezAnA prArabha-- aDhAramAM zatakanA pahelAM uddezAnA aMtamAM vaimAnika devanI tadbhAvanI apekSAthI caramatA ane acaramatA prakaTa karavAmAM AvI che. have A khIjA uddezAmAM je vaimAnika vizeSa je bhAvathI carama thAya che te ja bhAvanA sama'dhane laIne kArtika zeThanu caramapaNu khatAvavAmAM Ave che. TIDArtha' - 'veNaM kAleNaM teNaM samarpaNaM te aNe ane te samaye 'visAhA nAmaM nayarI hotthA' vizAmA nAmanI nagarI hutI. 'vannao' auopapAtiya sUtrabhAM vAyuvesa yauMpAnagarI pramANe yA nagarItuM varthena samannvu, 'bahuputtie' temAM maDuputri nAbhatuM udyAna hetu' 'vannao' pUladra udyAna pramANe bhAnu yuvAna sabha 1 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u02 su01 kArttikazreSThinazcaramatvanirUpaNam 613 asyApi varNanaM kartavyam 'sAmI samosaDhe' svAmI - mahAvIrasvAmI samavasRtaH 'jAva pajjuvAsara' yAvat paryupAste atra yAvatpadena paripannirgatA 'bhagavato dharma kathA jAtA, dharmakayAM zrutvA pariSat pratigatA gautamo bhagavantaM paryupAste / 'teNaM kANaM teNaM samaeNaM' tasmin kAle tasmin samaye 'sakke deviMde devarAyA vajjapANI puraMdare' zakro devendro devarAjo vajrapANiH purandaraH, 'evaM jahA solasamasae vitiya uddesae' evaM yathA SoDazazate dvitIyodezake 'taheba' tathaiva SoDazazatakIyadvitIyodezaka varNitavaktavyatAvadeva 'divveNaM jANavimANeNaM Agao ' divyena yAnavimAnena AgataH, sarvadvaryA yuktaH, SoDazazatakIya dvitIyoddeze yathA zakrasya svarUpaM nirUpitaM yadvA AgamanakAraNaM nirUpitam AgamanaprakAraca pradacAhiye | 'sAmI samosa Dhe' mahAvIra svAmI yahAM padhAre 'jAva pajjuvAsaha ' yAvat paryupAsanA kI - yahAM yAvat zabda se 'pariSat nikalI bhagavAn dharmakathA kahI, dharmakathA ko sunakara baha pariSad gaI, gautama prabhu kI paryupAsanA kara rahe the 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' usI kAla aura usI samaya meM 'sakke deviMde devarAyA vajrapANI puraMdare' devendra, devarAja, vajrapANi, puraMdara aise zakra 'evaM jahA solasamasae vitiya uddesae' jaisA ki 16 ve zataka ke dvitIya uddezaka meM kahA gayA hai, usI vaktavyatA ke anusAra 'divveNaM jANavimANeNaM' divyayAna vimAna para baiThakara 'Agao' sarvaddhi se yukta hue Aye, yahA~ solahaveM zataka ke dvitIya uddezaka meM jaisI zakra svarUpa kI vaktavyatA kahI gaI hai, athavA - usake Agamana kA kAraNa kahA gayA hai, aura Agamana kA prakAra prakaTa kiyA gayA hai rg 'sAmI samosaDhe' mahAvIra svAmI te udyAnamAM padhAryA 'jAva pajjuvAsaha' pariSada temane vahana 42vA bhAvI alume tekhAne dharmaH dezanA sabhaLAvI dhama dezanA sAMbhaLIne prabhune vaMdanA namaskAra karIne pari chaThThu pAtapetA sthaLe pAchI gaI te pachI gautamasvAmI prabhunI payu pAsanA uratA hatA te sabhaye 'veNaM kAleNaM deNaM samaeNaM te asa yAne te sabhaye 'sakke deviMde devarAyA vajjapANI puradare' devendra hevanA Indra devarAna va pAthI thurahara mere| zaGkha "evaM jahA solasamasae bittiya uddesae' sobhAM zatanA mIla uddezAmAM ne abhAbe mchu' che, te uthana prabhA 'divveNaM jANavimANeNaM' hivya yAna vibhAnapara metrIne 'Agao' sarva ahAranI RddhivANI thaha ne Avye. seALamAM zatakanA khIjA uddezAmAM je pramANe zakanA svarUpanuM vana karyu che. athavA zakanA AgamananuM kAraNa pragaDha karyu che, Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI zitastenaiva rUpeNa ihApi satra jJAtavyam, jambUdIpasthitaM bhagavantam avadhijJAnena pazpati, dRSTvA samAgataH / kevalaM tatrAbhiyogikAnAM zakreNa sahAgamanaM bhagavatpA jhe na kathitam ihatu dayaMte etadvailakSaNyaM pUrvApekSayA, etadevAha-'navaraM ettha AbhiyogiyA vi asthi' navaram atrAmiyogikA api santi zakreNa sArddham Ami yogikA samAgatA ityarthaH, 'jAva vattIsavihaM naTTavihiM uvadaMsei' yAvad dvAtriMzadviyaM nATyavidhimupadarzayati 'ubadaMsettA jAva paDigae' upadarya nATyaprakAra madarya yAvatmavigataH, zakro devendro gatavAn tatpazcAt 'bhaMte tti bhagavaM goyame bhadanta iti bhagavAna gautamaH-he bhadanta ! ityevaM rUpeNa bhagavantaM saMvodhya gautamaH 'samarNa bhagavaM mahAvIraM jAva evaM vayAsI' zramaNa bhagavantaM mahAvIraM yAvadevam avAdIt, atra yAvatpadena vandate namasyapi vanditvA namasthittA ityAdInAM saMgraho usI rUpa se saba kahanA cAhiye, zakrane apane avadhijJAna dvArA jambU dvIpasthita bhagavAn ko jaba dekhA to dekhakara vaha usa samaya AyA pADazaka zataka ke dvitIya uddezaka meM zaka ke sAtha AbhiyogikadevoM kA Agamana bhagavAna ke pAsa meM nahIM kahA gayA hai parantu yahAM vaha kahA gayA hai yahI bAta 'navaraM atya AbhijogiyAvi atthi' isa pATha dvArA pradarzita kI gaI hai| 'jAva batIsahavihaM NavihiM upadaMseI' yahAM Akara usane yAvata 32 prakAra kI nATayavidhi dikhalAI 'uvadaMsettA jAva paDigae' nATayapakAra dikhAkara pIche calA gayA, isake bAda bhaMte tti bhagavaM goyame' he bhadanta ! aisA kahakara gautamane 'samaNaM bhagacaM mahA. voraM jAva evaM bayAsI' zramaNa bhagavAna mahAvIra le yAvat isa prakAra se kahA-pUchA, yahAM yAvatpada le 'vaMdA, namaMsaha, vaMdittA ityAdi padoM che, ane Agamanane prakAra batAvela che eja pramANe te saghaLuM kathana ahiM paNa samajavuM zake pitAnA avadhijJAna dvArA ja budvIpamAM sudharma sabhAmAM birAjamAna prabhune jyAre jeyA, tyAre joIne te ja samaye zake tyAM Avyo. soLamAM zatakanA aMja udezAmAM zarkanI sAthe tenA Abhigika devanuM Agamana bhagavAna pAse kahyuM nathI paraMtu ahiyAM te kahyuM che e ja vAta 'navaraM astha AbhijogiyA vi atthi' mA 54thI pragaTa 426 che. 'jAva battI saviha naTUvihiM ubadasei' hi mAvIna taya matrIsa pAnI nATayativa matAvI. 'uvadasetA jAva paDigae' nATayavidhi tIna te za paach| yo ta pachI 'bhaMtetti bhagavaM goyame 8 mApana se prabhArI samAdhana 4rIna gautama svAmI 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM jAva evaM vayAsI" zrama nagavAn mahAvIra sAbhAra yAvat sA pramANe pUchayu: maliyAM yA156thI "vandate, namasyati, vandivA, namasyitvA" tyAdi paha Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u02 sU01 kArtikazreSTinazcaramatvanirUpaNam 615 bhavati 'jahA taiyasae IsANassa taheva kUDAgAradiluto' yathA tRtIyazatake IzAnasya tathaiva kUTAradRSTAntaH, 'taheva punvabhavapucchA' tathaiva pUrvabhavacchA , yathA tRtIyazatake IzAnaviSaye nATayadarzane kUTAkAradRSTAnto varNita stathaiva ihApi kUTAkArazAlAdRSTAnto vaktavyA, yathaiva gautama IzAnasya pUrvabhavAviSayakaM praznaM kRtavAn tathaiva ihApi prazno jJAtavyA kiyatparyantaM tRtIyazatakIyamakaraNamiha vaktavyaM tatrAha 'jAva' ityAdi 'jAva abhisamannAgayA' yAvadamisamanvAgatApUrva bhavArjitapuNyodayAt prAptA atra yAvatpadena sA divyA devaddhiH divyA devaghutiH prAptA ityAdInAM saMgrahA, bhagavAnAha-'goyamA i' gautama iti he gautama ! ityevaM rUpeNa saMvodhya 'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'bhagavaM goyamaM evaM vayAsI' bhagavantaM gautamam evamavAdIt, "evaM khalu goyamA !' evaM kA grahaNa kiyA gayA hai| 'jahA tajhyasae IsAgasta taheca kUDAgAradiTThano' jaipsA tRtIyazataka meM IzAna ke viSaya meM nATyadarzana meM kUTAkArazAlA kA dRSTAnta varNita huA hai, usI prakAra se vaha dRSTAnta yahAM para bhI karanA cAhiye / 'taheva putvabhavapucchA' tathA jaisA IzAna ke pUrvabhava kA prazna vahAM gautama ne kiyA hai, usI prakAra se vahI prazna yahAM para bhI kahanA caahiye| yaha tRtIya zatakIya prakaraNa yahAM 'jAva abhisamannAgayA' yAvat pUrvabhava meM arjina puNya ke udaya se prApti huI hai-isa pATha taka kA grahaNa karanA caahiye| yahAM yAvatpada se 'sA divyA deviDi, divA, deva jjuI, laddhA pattA' ityAdi padoM kA grahaNa kiyA gayA hai / 'goyamAI' he gautama ! isarUpase saMbodhita karake 'samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavaM yaha thayA cha. "jahA taiyasae IsANassa taheva kUDAgAradiEto" alon zatakamAM IzAnendranA viSayamAM nATyavidhinA darzana prakaraNamAM kuTAkAra zALAnuM dRSTAMta batAvela che. te ja pramANe te daSTAMta ahiyAM paNa samajavuM. tema ja tyAM gautama svAmIe IzAnendranA pUrvabhava saMbaMdhI prazna karela che, teja pramANe tevI ja rItane prazna ahi paNa zakrane uddezIne karI le. A sadhaNI trIta zatanA viSaya miDiyA "jAva abhisamannAgayA" yAvat pU. bhopAjIta puNyanA udayathI prApta thayela che. -A pATha sudhI grahaNa 42vI. maliyA ya 54thI "sA divvA deviDhi divvA devajjuI, laddhA pattA" vigaire po praDa rAya che. 'goyamA!' 8 gautama ! mA prabhArI samAdhAna arIne "samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavaM goyamaM evaM vayAsI" zramAya magavAn Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre khalu he gautama ! 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' tasmin kAle tasmin samaye, 'iheva jaMbuddIve dIve' ihaiva jambU dvIpe-dvIpe 'bhArahe vAse' bhArate varSe 'hatthiNApure nAma nayare hotthA' hastinApuranAmaka nagaramAsIt, 'vaNNao' varNakA-campAnagarI vat hastinApurasyApi varNanaM karttavyam 'sahassaMvatraNe ujjANe' sahasrAnAnametannAmakamudyAnamAsIva-vanno' varNakaH-pUrNabhadracaityavad asyApi varNanaM kartavyam / 'tattha NaM hathiNApure nayare' tatra khalla hastinApure nagare 'kattie nAma seTTI parivasaI' kAttiko nAma zreSThI parivasati, 'ar3heM' ADhayaH 'jAva aparibhUe' yAvadaparibhUtA, yAvatpadena bahudhanavAnyagogavelakAdi yukto vahujanena ceti sahA 'NegamapaDhamAsagie' naigamapathamAsanikA, naigamA:-vaNijakA steSu madhye goyama evaM vayAsI' zramaNa bhagavAna mahAvIrane gautama se aisA kahA'evaM khalu goyamA! teNaM kAleNaM teNaM samayeNa iheva jaMtuddIve dIve bhArahe vAse hatthinApure nAmaM nayare hotthA' he gautama ! usa kAla aura usa samayameM isI jambUdvIpa nAmake dvIpameM bhAratavarSa meM hastinApura nAma kA nagara thA 'vaNgao' isakA varNana campAnagarI ke varNana ke jaisA jAnanA caahiye| 'sahassaMbavaNe ujANe usameM sahasrAmravana isa nAmakA udyAna thaa| 'vannao' pUrNabhadra caitya ke jaisA isa kA bhI varNana kara lenA cAhiye-'tattha NaM hathiNApure nayare' usa hastinApuranagarameM 'kattie nAma seTThI parivasaI' kArtikanAma kA seTha rahatA thaa| 'aDDe jAva aparibhUe' yaha bahuta dhanavAlA thA yAvat aparibhUna kisIse parAjaya pAnevAlA nahIM thaa| yAvatpada se bahudhanadhAnya gogavela. kAdiyuktA bahujanena' ina padoM kA saMgraha huA hai| 'NegamapaDhamAsaNie' mahAvIra svAmI gautama svAbhAna mA prabhArI yu-"veNa kAleNaM veNaM samaeNaM iheva jaMbudIve dIve bhArahe vAse hatthinApure nAma nayare hotthA' mana samaye te jaMbudvIpa nAmanA madhyadvIpamAM bharata kSetramAM hastinApura nAmanuM nagara hetu. "vaNNao" tanuM na yAnagarInA prabhArI sabhA. "sahassaMbavaNe ujANe" mA sasAvana nAmarnu dhAna tu. "vaNNao" pUrA bhadra yetyAnI bhAnuvarNana sabhA. "tattha NaM hathiNApure nayare" te hastinApura nasabhA 'kattie nAma seTThI parIvasaI" ti nAmane 18 27tA DA. "aDDhe jAva aparIbhUe" te / dhanavAna shi. yAvat aparAbhUta- thI 52sanya na pAme te hate. ahiyAM yAvat paDhathI bahu dhana, dhAnya, gAya, galaka vizthI yuta sal. "bahujanena" mA pahAnI saba thayo cha. "Negama Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u02 sU01 kArttikazreSThinazcaramatvanirUpaNam 617 prathamAsanikaH, prathamaM mukhyam AsanaM sthAnaM yasya sa madhyamAsanaH sa eva prathamA sanikaH sarveSAM madhye poSakatvAt zreSThaH uktaJca 'jiNadhammabhAvieNaM na kevalaM dhammao dhaNAAtri / gama ahiyasahasso, jeNa kao appaNI sariso' // 1 // chAyA - jinadharma bhAvitena, na kevalaM dharmato dhanato'pi / naigamASTAdhikasahasro, yena kRta AtmanaH sadRzaH // 1 // " 'Negamadvasahastassa' naigamASTasahasrasya aSTAdhikasahasravaNijAm 'bahusu kajjesuya kAraNesuya' bahupu anekamakArakeSu kAryeSu tadbrahakArya tanmamaizravaNasadrakSaNa tat - - 3 naigama zabda kA artha vargikajana hai / vaNijanoM ke madhya meM ise prathama sthAna prApta thA isIliye ise pradhanAsanika kahA gayA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki yaha una sabakA poSaka jaisA thaa| kahA bhI haiM / 'jiNa dhammabhAvapUrNa' ityAdi, jinadharma se vAsita AtmA kevala dharma se dUsaroM ko sahAyaka hone se zreSTha nahIM mAnA jAtA hai| kintu jo apane pou se bhI apane 1008 sAdharmika bandhuoM ko sahAyatA pahu~cotA hai - unhe apane jaisA banA letA hai vaha zreSTha mAnA jAtA hai| isI kAraNa yaha 'gama saharasamma' 1008 vaNikajanoM ko unake 'bahusu kajjeya kAraNeSu ya' aneka prakAra ke gArhasthika kRtyoM meM usakI ghamaurAdhanA meM, dharma ke saMrakSaNa karanerUpa kAryoM meM, evaM unake nija sambandhI Adi janoM ke sammAna Adi karane ke kAryoM meM samaya 2 paDhamAsaNie" "nagama zahanA artha paci na thAya che, pazu nAmAM tene mukhya sthAna prApta thayu hatu. tethI tene prathamAsanika kahyA che. kahevAnuM tAtpaya e che ke te kArtika zeTha A badhAnA pASaNu karanAra hatA. udhu pazu } "jiNadhammabhAvieNaM ityAdi" vinadharmathI vAsita AtmA hatA parama dharmAMtmA hatA eTale ke kevaLa dhamathI bIjAne sahAyaka thavAthI zreSTha mAnavAmAM AvatuM nathI. paraMtu je peAtAnA dhanathI paNa eka hajAra ATha peAtAnA sAdhamika khaMdhuone sahAyatA kare che. arthAt tene peAtAnA jevA zreSTha banAvI le che. tene zreSTha mAnavAmAM Ave che. teja arabuthI 'gamaTTasa issassa" tethe meDa Dalara mAnine potAnA "bahusu kanjesu ya kAraNesu ya" bhane amaranA grastha samadhI ityAbhAM tenA dharmArAdhanamAM susa rakSaNa karavA vaLA kAryomAM temaja peAtAnA aMgata sabadhI vigere janeAmAM sanmAna karavA iSTa rUpa kAryomAM gusaratA munIma ' tarIke rAkhyA hatA, dareka samaye kAtika zeTha teone sahAyaka thatA hatA. temaja temane Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre svajanasanmAnAdikRtyeSu iSTArthAnAM hetuSu kRSipazupoSaNavANijyAdiSu ca 'koDavesuya' kuTumveSu ca svaparasvajanavargeSu viSayabhUteSu, 'evaM jahA rAyappaseNaijje' evaM yathA rAjapraznIye, 'citte' citrA, yathA rAjapraznIyamUtra citrasArathe varNana kRtaM tenaiva rUpeNa ihApi sarva varNanIyam, kiyatparyantamityAha-'jAva ca kkhubhUe' yAvaccakSurbhUta ityAdi, anenedaM sUcitaM bhavati, 'maMtesuya gujjessuya rahassemuya niccha esuya vadhahAresu ya ApucchaNijje paDipucchaNijje sayassa vi kuDuvassa para sahAyaka hotA rahatA thaa| tathA unheM iSTa artha kI prApti kaise ho yaha bAta ke kAraNoM kI tarpha vaha sadA tatpara rahatA thA-jaise kRSi karAne meM unheM madada pahuMcAnA, pazupoSaNa meM sahAyatA pahuMcAnA, vyApAra meM sahAyatA pahuMcAnA Adi 2 / itanA hI yaha nahIM karatA thA kintu - 'koDaMbesu ya' svajana aura parajana ke jo kuTumba ke loga hote the unheM bhI yaha pratyeka kAryoM meM usI prakAra se sahAyatA dene meM pIche nahIM haTatA thaa| yaha kAttikaseTha rAjapraznIya sUtra meM varNita citra sArathi ke jaisA apanI pratyeka pravRtti meM saceSTa banA rahatA thaa| yahI bAta 'evaM jahA rAyappaseNaijje citte jAva' isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai| arthAt rAjapraznIya sUtra meM citrasAradhi kA jaisA varNana kiyA gayA hai vaisA hI isake sambandha meM bhI varNana jAnanA cAhiye / vahAM kA varNana 'cakkhunbhUe' isa pada taka yahAM grahaNa kiyA gayA hai| isase yaha sUcita hotA hai-'maMtesu ya gujjhetu ya rahassesu ya nicchaesa.ya ISTa arthanI prApti kevI rIte thAya tenA kAraNonI tarapha te sadA tatpara rahetA hatA. jemake khetI karavAmAM teone madada pahoMcADavI. pazu pAlanamAM saMhAyatA pahoMcADavI. vyApAramAM madada karavI vi. vi. te eTaluM ja karate na ta paratu "koDuvesu ya" svatana mana 524 samadhI 22 // kuTuMbIo hatA teone paNa te dareka kAryomAM teja rIte sahAyatA ApavAmAM pAcho paDato na hatuM. A kAtika zeTha-rAjapraznIya sUtramAM varNavela citra sArathI pramANe pitAnI dareka pravRttimAM sAvacata rahete hato. yaza pAta "evaM jahA rAyappaseNaijje" se sUtrAMzathI matAvasa che. arthAt rAjapakSIya sUtramAM citra sArathInuM varNana jevI rIte karavAmAM AvyuM che, teja pramANenuM varNana kArtika zeThanA saMbaMdhamAM paNa samajavuM tyAMnuM A 1 "cakkhunbhUe" 2335 mA 54 sudhI miDiyA praDa 42vAbhAM sAyu tathA pAta sUthita thAya cha -' maMtsu ya gujjhesu ya rahassesu ya Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyaryAndrakA TIkA za018 u02 sU01 kAttikazreSThinazcaramatvanirUpaNam - 619 meDhI pamANaM AhAro AlaMbaNaM cakkhUmeDhIbhUe pamANabhUe AhAra e AlaMbaNabhUe cakkhabhUe sabakajjavaDAvae yAvi hotthA' iti, mantreSu ca dezahitacintArtha rAjyAdihitacintArtha caikAntavicAro mantraH, teSu ca, guhyeSu ca-parastrIgamanAdi rUpa nikRSTagRhacchidrapratIkAracintanAtham ekAntavicAro guhyam teSu c| rahasyeSu-bhrUNahatyAdi rUpa nikRSTatamagRhacchidrapratIkAracintArthamekAnta vicAro rahasyaM teSu ca, vyavahAreSu vAndhavAdi samAcaritalokavidAdi kriyA prAyaH zcitvAdi viSayarUpeSu nizcayeSu- pUrNanirNayeSu ca, ApRcchanIya:-praSTavyA, pati pRcchanIyaH-cAra vAra praSTavyaH, kimiti yato'sau 'medhI' iti khalapUmadhyavattinI sthUNA yatra gopaMktirdhAnyaM gAyati-mardayati tadvad yamAlambya sakalanaigamamaNDalaM vavahAre ya, ApucchaNijje paDipucchaNijje sayasa vi kuDubarasa meDhIpamANaM, AhAro, AlaMpaNaM cakkhumeDhIbhUe pamANabhUe, AlaMSaNabhUe. cakkhubhUe, sabdhakajjavaDAvae yAvi hotthA' ki yaha kArti kaseTha maMtroMmeM-dezahita ke liye yA rAjyAdihita ke liye kiye nizcita vicAroM meM-guhyoM meM-parastrigamanAdirUpa nikRSTa gRhachidroM ko pratIkAra karane ke, liye kiye gaye nizcita vicAroM meM, rahasyoM meM bhrUNahatyAdirUpa nikRSTatama gRhacchidroM ko dUra karane ke liye kiye gaye nizcita vicAroM meM, vyavahAra.. meM-bAndhavAdijanoM ko unake dvArA samAcarita loka viruddha kriyAoM, kI prAyazcittAdirUpa zuddhi meM, aura nizcayoM meM pUrNa nirNayoM meM pUchA, jAtA thaa| kyoMki yaha unameM medhI thaa| khalihAna ke bIca meM eka khambhA jo gADhA jAtA hai usakA nAma medhI hai jaise isa medhI meM nicchaesu ya vabahAresu ya ApucchaNijje paDipucchaNijje sahasse vi phuTuMbassa, meDhIpamANa, AhAro, AlavaNaM cakkhUmeMDhIbhUe, pamANabhUe, AlaMvaNabhUe, cakkhU. bhUe, savvakajjavaDUDhAvae yAvihotthA" mA ti bhAbhI-iza ane rAjyanA hita mATe karelA nizcita vicAramAM guhyomAM-parastrI gamana vigere halakA prakAranA gRhachidronA nivAraNa karavA mATe karelA nizcita vicAramAM "rahamAM-ba lakatyA vigere rUpa atyaMta halakA prakAranA gRhachidrone dUra karavA mATe karelA nizcita vicArAmAM, vyavahAramAM eTale ke bAMdhava (bhA) vigerenI teo dvArA AcarelA leka virUddha phiyAonA prAyazcitta vigere zaddhimAM ane nizcayemAM pUrNa nirNayomAM pUchate hate kemake te teomAM medhI hate. khaLAmAM eka thAMbhale kheDavAmAM Ave che tenuM nAma medhI che. A medhImAM, anAja masaLavA mATe baLa baMdhAya che, baLade te meghInI sahAyatAthI anAja Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra karaNIyArthAna dhAnyamiva vivecayati sa medhI, tathA pramANe pratyakSAdi vad yaH tad dRSTArthAnAmavyabhicAritvena tathaiva mavRttinimittagocaratvAt sa pramANam tathA 'AdhAraAdheyasyeva sarvakAryeSu lokAnAmupakAritvAt, tathA Alamvanam-rajvAdi tadvad ApadAdi nistArakatvAd Alambanam, tathA cakSulocanaM tadvallokasya vividhakAryeSu pravRttinivRttiviSayapradarzakatvAt cakSuH cakSuriva ckssuH| evameva medhita Arabhya cakSuH paryantazabdeSu bhUtazabdasaMyogena upamArthoM vijJeyaH tatra medhi bhUtaH medhisadRzaH, ityAdi sarvatra jJAtavyam, etAvanmAtro'pi na kintu tepI sarva anAja kI dAMya karane ke liye-use madita karane ke liye baila bAMdhe jAte haiN| usake sahAre se usa amAja kA mardana karate haiM / isI prakAra se isa kArtikaseTha kA sahArA lekara ke sakala naigama maNDala dhAnya kI taraha sakala kartavyAthe kI vivecanA kiyA karatA thaa| tathA yaha kArtika seTha pratyakSAdipramANa ke jaisA pramANa thaa| kyoMki usake dvArA vicArita huA artha ThIka unheM vaisA hI hotA thA / tathA sapakAmoM meM logoM kA yaha upakArI thA-isaliye unake liye yaha AdhAra thA jaise Adheya / (padArtha) ke liye apanA AdhAra upakArI hotA hai| ApattirUpakhar3e meM phase hue janoM ko yaha rajjyAdi (rassI) ke jaisA Alambana thA kyoMki unheM yaha ApattirUpagarta meM paDate hue ko rassI samAna AdhAra rUpa thaa| tayA jisa prakAra locana bAhya padArthoM ko dikhAnA haiM-usI prakAra se yaha bhI pravRtti aura nivRtti ke viSayabhUta padArthoM ko unheM samajhAyA karatA thA, ataH yaha unako AMkha ke jaisA AMkha thA, medhI se lekara cakSuparyanta zabdoM meM bhUta zabda masaLe che, te ja pramANe A kArtika zeThanI sahAyatA laIne tenuM samarata kuTuMba maMDala khaLAnA dhAnya pramANe badhA kartavyanuM vivecana karyA karatA hatA. temaja A katika zeTha pratyakSa vigere pramANanI mAphaka pramANarUpa hatuM. kemake teNe vicArela artha barAbara te jarUpe thato. tathA badhA kAryomAM lekane upakArI hate-tethI teno te AdhAra ho jevI rIte Adheya (padArtha) ne adhAra upakArI hoya che. ApattirUpa khADamAM paDavAvALA manuSyane derInI mAphaka AlambanarUpa hatA. kemake tene te ApattIrUpa khADAmAMthI paDavA dete na hatuM. jema AMkhe bahArano padArtha batAve che. te ja pramANe te paNa pravRtti ane nivRttinA viSayarUpa padAthe teone samajAvate hato. tethI teone AMkhanI mAphaka AMkharUpa hato. medhIthI AraMbhIne cakSu sudhInA zabdamAM Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za018 u02 zu01 kAttikazreSThinazcaramatyanirUpaNam 621 kArya vardhApako'pi AsIt iti rAjamaznIyamakaraNamatra vijJeyam / 'Negama sahassassa sayassaya kuTuMbassa' na~gamASTasahasrasya svakasya ca kuTumbasya 'AhebaccaM' Adhipatyam :jAva kAremANe pAlemANe' yAvatkArayan pAlayan aSTAdhikasahasravaNijAM svakIyakuTumbasya ca AdhipatyaM kArayan pAlayaMca, atra yAvatpadena-'porevacaM sAmittaM mahattaM mahattaragattaM ANAIsaraseNAvaccaM' grAhyam tatra paurovRttyaM-puro vatitvam agreparatvamityarthaH svAmitva-prabhutvamityarthaH, mahatva mahattarakatvam-anyavaNijApekSayA zreSThatvam AzezvarasenApatyam AjJezvara:-AjJA pradhAno yaH senApatiH tasya bhAvaH karma vA AjJezvarasenApatyam kArayan pAlayan saH 'samaNovAsae' zramaNopAsaka zrAvakA, kIdRzaH sa ityAha-'ahigayajIvAjIve' adhigatajIvA. jIvaH, 'jAva viharaI' yAvadviharati sa kAttikazreSThIti, atra yAvatpadena upakA saMyoga karane se kArtika seThabhUta thA-meDhI jaisA thA ityAdi artha bhI sAdhita kara lenA cAhiye yaha kArtikaseTha itanA hI nahIM thA kintu sarvakAryavardhApaka bhI thaa| isa prakAra kA yaha rAjapraznIya sUtra kA prakaraNa yahA~ jAnanA caahiye|'nnegm sahassassa sayaralaya kuDuMbassa' yaha kArtika seTha 1008 baNijanoM kA aura apane kuTumya kA 'AhebaccaM' adhipatya 'jAva kAremANe pAlemANe' yAvatkaravAtA huA evaM usakA poSaNa karatA huaa| 'samaNovAsae' zramaNajanoM kI upAsanA karane meM dattacitta banA rahatA thA / isa prakAra saccerUpameM zrAvakapadako suzobhita karatA thaa| yahAM yAvatpada se 'pore vaccaM sArathinta mahattaM mahattaragata ANA. Isara seNAvaccaM' ina padoM kA saMgraha huA hai| 'ahigaya jIvAjIve jAva viharaha' yaha jIva aura ajIva tattva svarUpa kA jJAtA thaa| yahAM para bhI bhUta zabda joDavAthI kAtikazeTha methIbhUta hate. medhI je hatA vagere artha samajI levuM. A kAtikazeTha sarvakArya vardhApaka athata pArakaranAra paNa hate mA zata praznIya sUtrabhAnu mA 42 gADiyAM samApu 'Negamadvasahassassa sayassaya kuDu'bassa' mA 6i:08 2 6t2 mA pazudhanAnu mana potAnA manu' 'Ahevacca' mavipatiyAra 'jAva kAremANe pAlemANe' 42to yaha yAvat tamanu pAvana poSaNa to "samaNovAsae' zramAyunAnI 641sanA karavAmAM tatpara rahete ha. A rIte te zrAvakapaNAne sArI rIte dIpAtaa. mI yApapahathI 'porevacca sAmittaM mahattaM mahattaragaM ANAIsara seNAvaccaM' A padene saMgraha thayo che. arthAt purAnuM adhipati pAsa svAmIpaNuM mahAna pA matimahAnpAra sana senApatipayAne nibhAvato. 'ahigayajIvAjIve jAva viharaI' aati| 5 bhane mana tavanA sva35ne pApA Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darara bhagavatI sUtre 5 labdhapuNyapApa ityArabhya asthimajjA premAnurAgaraktaH yathApratigRhItaiH tapaH karmabhirAtmAnaM bhAvayan iti saMgrAhyam etAdRzaH san viharatIti, asya vyAkhyA dvitIyazatake paJcamoddeza ke tuGgikAnagarI bhAvakavarNane draSTavyA / 'teNaM kAle teNaM sanaeNaM' tasmin kAle tasmin samaye 'munisuvvara arahA Adigare' muni suno'rhan Adikara:- munisuvrata nAmako'rhan Adikara :- svazAsanApekSayA Adikaro dharmasya, 'jahA solasamasae taheva jAva samosaDhe' yathA poDazazate tathaiva yAvat samatrasRtaH SoDazazatake paJcamoddezakasya prakaraNamatra vijJeyam / tatrApi 'jAva' zabdenAtidezaH kRtaH, tena idaM prakaraNaM sarvamatratra prathama zatakaprathamodezakarUpa paJcamamutre TIkAyAM mahAvIravarNane vilokanIyam / etAvAneva vizeSo yattatra rAjayAvatpada se 'upalabdhapuNyapApaH, se lekara 'asthimajjApremAnurAgaraktaH, yathApratigRhItaiH tapaHkarmabhiH AtmAnaM bhAvayan' yahA~ taka kA pATha gRhIta huA hai| isa pATha kI vyAkhyA dvitIyazataka ke pazcama uddezaka meM tuMgikAnagarI ke zrAvakoM ke varNana meM kI gaI hai so vahAM dekha lenA cAhiye / 'teNaM kAleNaM teNaM samaraNaM' usa kAla aura usa samaya meM 'muNi. suvvae arahA Adigare' munisuvrata nAmake arhan jo ki apane zAsana kI apekSA dharma ke AdikartA the / 'jahA solasamasae taheva jAva samo saDhe' 16 veM zataka ke paJcama uddezaka meM kahe gaye prakaraNa ke anusAra yahAM para Aye / 16 veM zataka meM bhI 'jAva' padakA ullekha kiyA gayA hai| isaliye vahA~ para bhI prathamazataka ke prathama uddezaka meM Agata pAMcave sUtra kI TIkA meM varNita mahAvIra kA prakaraNa liyA gayA hai / ataH vahI saba prakaraNa yahAM para grahaNa kiyA gayA hai-aisA jAnanA cAhiye / yadi usa hun| aDiyAM pazu yAvat paDhthI 'upalabdha puNyapApaH' me vAucathI mAralIne 'asthimajjApremAnurAgarataH, yathA pratigrahitaiH tapaHkarmabhiH AtmAnaM bhAvayan ' ahI sudhInA pATha grahaNu thayela che. A pAThanI vyAkhyA bIjA zatakanA pAMcamAM uddezAmAM tuMgikA nagarInA zrAvakanA varNanamAM karela che. te tyAMthI ledha khevI. 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM'' te ThANe bhane te samaye 'mu'Nisuvvae arahA Adigare' bhunisuvrata nAmanA an vA potAnA zAsanaaNabhAM dharmanA mAhirtA hatA. 'jahA solasamasae taheva jAva samosaDhe' sojamAM zatanA pAMcamA uddezAmAM kahelA prakAra pramANe ahiyAM AvyA. seALamAM zatakamAM pazu 'lAva' padanA ullekha karela che. tethI tyAM paNa pahelA zatakanA pahelA uddezAmAM Avela pAMcamAM sUtranI TIkAmAM varNavela mahAvIrasvAmInA prakaraNane * Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u02 sU01 kArtikazreSThinazcaramatvanirUpaNam ,623 gRhaM nagaraM guNazilakaM caityam atratu hastinApura nagaraM sahasrAmravanamudyAnaM vaktavya. miti / atra bhagavAn munisuvrataH samavaprataH / 'jAva parisA pajjuvAsai' yAvapariSat paryupAste munisuvratasyA''gamanaM zrutvA nagarAt pariSannigatA, bhagarataH samIpe parpada AgamanaM dharmakathA zravaNaM paripatra munisuvrataM paryupAste / 'taeNaM se kattie seTThI' .tataH khalu sa kArtikaH zreSThI 'imIse kahAe laDhe samANe hada tuTu0' asyAH kathAyA labdhArthaH san hRSTatuSTa cittAnanditaH prItimanAH paramasaumanasyito harSavazavisarpaddhRdayaH 'evaM jahA ekAramasae sudaMsaNe taheva niggao' prakaraNa meM aura isa munisuvratasvAmI ke kathyamAna prakaraNa meM koI vizeSatA hai to vaha nagara aura udyAna ko lekara hI hai| mahAvIrasvAmI kA Agamana rAjagRhanagara aura guNazilaka udyAna meM kahA gayA hai aura munisuvratasvAmI kA Agamana hastinApura meM sthita sahastrApravana udyAna meM kahA gayA hai| isaliye yaha saba kathana yahAM para kara lenA cAhiye / 'jAva parisA pajjuvAsaha' yAvat-munisuvrata arhana kA Agamana sunakara pariSadA-nagara se bAhara nikalI / usane unheM bandanA kI namaskAra kiyA prabhune use dharmakA upadeza kiyA pariSadAne unakI payu. pAsanA kI 'taeNa se kattie seTTI' isake bAda yaha kArtikaseTha jaSya 'imIse kahAye laTTe samANe hadRtuTTha0' prabhuke Agamanapa kathA se paricita ho gayA-taba vaha hRSTatuSTacittAnandita huA / prIlimanavAlA huA, paramasaumanasthita huA aura harSavazavisarpahRdayavAlA huaa| 'evaM jahA ekArasamasae sudaMsaNe taheva niggao' jaisA 11 ve zataka grahaNa karyuM che. jethI te badhuM ja prakaraNa ahiyAM paNa grahaNa thayela che tema samajavuM je te prakaraNamAM ane A munisuvratanA prakaraNamAM kaMI paNa vizeSapaNuM hoya te te phakta nagara-ane udyAnanI bAbatamAM ja che. mahAvIra prabhunuM Agamana rAjagRhanagara ane guNazilaka udyAnamAM kahela che. ane muni suvratanuM Agamana hastinApuranagara ane sahassAmravana udyAnamAM kahela che. thI tyAM madhu 4thana mI 55 4rI '. 'jAva parisA pajjuvAsaI' yAvata munisuvrata arvatanuM Agamana sAMbhaLIne pariSadA-nagarathI nIkaLI teNe munisuvratane vaMdanA karI namaskAra kyAM prabhue tene dhamarane upadeza Ape parivAra mAnI 5pAsanA 4N "taeNaM se kattie seTThI" te pachI ta ti: 28 imIse kahAe laddhaTe samANe hadvatu?" prabhunA mAgamana 35 4thA jANuM tyAre te haSTatuSTa ane AnaMdayukta cittavALo thaye, prItiyukta thitpaaye| thye| matyata sImanasthita thayo. "evaM jAva ekkArasamasae sudaMsaNe Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 -- bhagavatIsUtra evaM yathA ekAdazazate sudarzanastathaiva nirgata: 'jAva panjuvAsaI' yAvatparyupAste, atra yAvatpadena snAnAdikaM kRtvA parihitavastraH svakIyagRhAsyatiniSkAmati, pratiniSkramya pAdavihAracAreNa hastinApuraM madhyaM madhyena nirgacchati, nirgatya yatraiva sahasAmravanamudhAnam yatraiva munisuvrato'rhan tatraivopAgacchati upAgatya paJcAgamapUrvakaM munisuvAmaIn triH kRtvaH AdakSiNapradakSiNaM kRtvA trividhayA manovAkAyikyA paryupAsanayA paryupAste, iti vijJeyam / 'tae the muNisuvvae arahA' tataH khalu munisuvrato'haM na 'kaliyarasa sehissa' kAtikAya zreSThine samAgataparSade ca 'dhamma kahA jAva parisA paDigayA' dharmasthA yAvat pariSat pratigatA, tato bhagavAna munisuvrataH kAttikazreSThinaM tathA mahAtimahAlagaM pariSadaM coddizya dharmakathAM kathitavAn dharmazravaNaM kRtvA ca paripat pratigateti / 'tae paM se kattie meM sudarzanake sambandha meM kathana kiyA gayA hai ThIka usI prakAra se prabhu ko vandanA ke liye nikalA / 'jAba pajjuvAsaha' usane yAvat prabhu kI paryupAsanA kI yahAM yAvatpada se 'snAnAdikaM kRtvA parihitavastra: svakIyagRhAt pratiniSkAmati, pratiniSkramya pAdavihAracAreNa hastinApuraM madhyaM madhyena nirgacchati, nirgatya yatraiva sahastrAbravanamukhAnaM, yatraiva munisunato'hana tatraiva upAgacchati, upAgatya paMcAbhigamapUrvaka munisuvratam hastavikRtvA AdakSiNapradakSiNaM kRtvA trividhayA mano. thAkAthikyA paryupAsanayA paryupAste' yaha kathana gRhIta huA hai| isa kA artha spaSTa hai| 'tae NaM muNimuvyae arahA' isake bAda munisuvrata arhantane 'kattiyassa sehissa' kArtikaseTha evaM samAgata vizAla usa pariSadA ke liye 'dhammakahA jAva parisA paDigayA' dharmopadeza diyA dharmakathA sunakara taheva niggo" maniyAramA zatamA suzana na samayamA svAmI Avela che te ja pramANe te kArtika zeTha paNa munisuvrata prabhune vaMdanA 421 // nIsv1. "jAva pajjunAsaI" tethe yAvat prabhunI paryupAsanA 41. bhADa yAvat 54thI-"snAnAdikaM kRtvA parihitavanaH svakIyagRhAt pratinikAmati pratiniSkamya pAdavihAracAreNa hastinApuraM madhyaM madhyena nirganchati, nirgatya yatraiva sahasrAmravanamudyAnaM yatraina munisuvratoIn tatraiva upAgacchati, upAgatya paMcAbhigamapUrvakaM munisuvrataM hastatri kRtvaH AdakSiNapradakSiNaM kRtvA trivi ghayA manovAphAyikyA paryupAsanayA paryupAste" A 4thana paDA thayu cha. mAnA artha spaSTa cha "tae NaM jhuNisuvbae arahA" te pachI bhunisuvrata mata "kattiyassa sedvirasa" ti: zatama tyAM mAve te pavihAna "dhammakahA jAva parisA paDigayA" ma dezanA mAthI. yama dezanA samajAna ta pachI Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maindrikA TIkA za018 302 01 kAttikazreSThinazcaramatvanirUpaNam 625 seTTI munisuvvayassa arahao aMtira dhamma soccA nisamma' tataH khalusa kArttikaH zreSThI munisuvratasyA tosntike dharmaM zrutvA nizamya - hRdaye avadhArya 'hRTTha 0 uhAe uhe / ' hRSTatuSTacittAnanditaH prItimanAH paramasaumanasthito harSavazavisarpa hRdayaH utthA uttiSThati, 'uDAe uTThettA' utthayA utthAya 'puNisunvayaM jAva evaM vayAsI' munisuvrataM yAvadevamavAdIt atra yAvatpadena 'araha' tikkhutto AyAhiNavayAhiNaM karei karitA baMdara namasai vaMditA namasittA' etadantasya saMgraho bhavati, evaM sa kArttikaH zreSThI munisunnatamardantaM triH kRtvaH AdakSiNapradakSiNaM karoti, kRtvA vandate namasyati, vanditA namastvaiivamavAdIt jAva evameyaM bhaMve !' yAvad evametad bhadanta / atra yAvatpadena 'sadahAmi NaM bhaMte ! niyaM pAtrayaNaM, pattiyAmi NaM aMte ! niggaMthaM pAvayarNa, anbhuTThemiNaM bhaMte / niggaMtha yAvat pariSad bisarjita ho gii| 'tae NaM se kattie seTThI muNimuvvayassa arahabhI aMtie dhammaM soccA nisamma' isake bAda vaha kArtika seTha munisuvrata arhana se dharmopadeza sunakara aura use hRdaya meM dhAraNa kara 'ha0 uDAe uDe' bahuta ho adhika hRSTatuSTa cittAnandita huA / aura apane Apa hI gRhIta sthAna se uThA yahAM 'prItimanAH paramasaumanasthito, harSavazavisarpan hRdaya ina padoM ko bhI kaha lenA cAhiye / 'munitrayaM jAba evaM vayAsI' uThakara usane munisuvrata arhan kI AdakSiNA pradakSiNA pUrvaka unakI vandanA kI namaskAra kiyA vandanA namaskAra kara phira usane prabhuse isa prakAra kahA - 'jAba evameyaM bhaMte ! saddahAmi NaM bhaMte niggaMthaM pAvayaNaM, pattiyAmi NaM bhaMte! niggaMthaM pAvayaNaM, roemi NaM bhaMte! niggaMtha pAvaNaM abhuTTemiNaM bhaMte / niggaMthaM pAcavaNaM' he bhadanta ! kArtika zeTha munisuvrata pAsethI dhanuM zravaNa karIne yAvat piraSada pAtapotAnA sthAne pAchI gaI. "taraNaM kacie seTTI munisuvvayassa arahao aMtie dhamma khoccA nisamma' ane tene hRdhyamAM urIne "haTTatuTTa, uTThAe uTThei" te dho 4 hRsstttussttane AnaMda cittavALA thayA ane pAte ja pAtAnI jAte ja te sthAnathI uThyo maDiyAM "prItimanAH paramasaumanasthito harSavazavisarpada hRdayaH' mA yahI pazu samannvA. "munisuvvayaM jAva evaM vayAsI" tethe uDIne bhunisuvrata bhaIntanI dakSiNa pradakSiNApUrNAMka vandanA karI namaskAra karyAM vandanA namaskAra karIne te pachI tethe asuna yA prabhA - "jAva evameyaM bhaMte! sadaddAmi gaM bhaMte! niggaMthaM pAvayaNaM' pattiyAmi NaM bhaMte! nigAMthaM pAvayaNaM, abhudvemi NaM bhaMte ! bha0 79 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatIne -pAvayaNa' iti saMgrAhyam / zraddadhe khalu bhadanta / nainathyaM pravacanam pratyemi khalu bhadanta ! naigranthyaM pravacanam roce khalu bhadanta ! nainthya pravacanam abhyuttiSThAmi .khala bhadanta ! nainthya pravacanam iticchAyA, kiyatparyantamityAha-jAva se jaheyaM tumbhe vadaha' yAvat tad yathedaM yUyaM vadaya, atra yAvaspadena 'vahameyaM bhaMte ! aktihameyaM bhaMte asaMdiddhameyaM bhaMte ! icchiyameyaM bhaMte ! paDicchipameyaM bhaMte ! icchiyapaDicchiya meyaM bhaMte !' iti saMgrAhyam / tathyametad bhadanta ! avitathyametad bhadanta ! asaMdigdhametad bhadanta ! icchivametad bhadanta ! pratIcchitametad bhadanta ! icchita-pratIcchitametadbhadanta ! iticchaayaa| 'navaraM devANupiyA' navaraM devAnupiyA! navaraM-kevalaM vizeSastvayam he devAnupiyAH 'nAmasahassaM ApucchAmi' naigamASTa sahasramApRcchAmi, 'jeDaputtaM ca kuTuMbe ThAvemi' jyeSThaputraM ca kuTumve sthApayAmi 'tae NaM ahaM devANuppiyANa aMtiyaM pavvayAmi tataH khalu ahaM devAnupiyANAjaisA Apane kahA hai yAvat vaisA hI yaha nirgha pravacana hai| yahAM yAvat 'sadahAmi NaM bhaMte !' se lekara 'anbhumiNa bhate nigga pAva. yaNaM' yaha pATha saMgRhIta huA hai / aura yaha pATha 'jAva' se 'jaheyaM tumbhe ghadaha' yahAM taka kA liyA gayA hai| yahAM jo yAvatpada AyA hai| usase 'tahameyaM bhaMte ! avitahameya bhaMte ! icchiyame bhaMte ! paDicchiyameyaM bhaMte ! icchiyapaDicchiyameyaM bhaMte ! ina padoM kA saMgraha huA hai| 'NavaraM . devANupiyA' he devAnupriya! 'negamahalahassaM ApucchAmi' meM 1008 paNigjanoM se jAkara pUchatA hUM aura pUchakara 'jehaputtaM ca kuDube ThAvemi' apane jyeSTha putrako apane sthAna para kuTumba ke bharaNa poSaNa karane ke liye sthApita kara detA huuN|'te NaM ahaM devANuppiyANa aMtiyaM pavvayAmi' yAda meM vahAM se Akara meM Apa devAnupriya ke pAsa dIkSita ho niggaMthaM pAvayaNaM" sapana mApe prabhArI yuM che yAvat ni apayana te prabhArI che. mAhiyAM yAvat 74thI 'sadahAmi NaM bhaMte" se pAyathI mAralI "amuTThami NaM bhaMte ! nigathaM pAvayaNa" 54 aDara thayo cha. -mana te 8 "jAva"thA "jaheyaM tubhe vayaha" mA sudhA bIghela che. maDiyA 2 yAt56 pAsa cha. tAyA "tahameyaM bhaMte ! avitahameya bhaMte ! icchiyameyaM bhaMte ! paDicchiyameyaM bhaMte !" mA pani sama thye| che. 'NavaraM devANuppiyA" 3 hepAnu priya ! "negamasahassaM ApucchAmi" hu me 2 mA pari banAne pachu chu mana teyAne pUchIna "jeTuM puttaM kuDuve ThAvemi" 204 purana bhArA sthAne manu maraNapoSaya 421 / bhATa sthA chu "tae Na ahaM devANuppiyANaM aMtiyaM pavvayAmi" te pachI tyAMcI bhAvIna I mA5 pAna Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za018 u02 sU02 kArtikazreSThina. dIkSAdinirUpaNam 627" mantike pravrajAmi bhagavAnAha-'jahAsuhaM devANuppiyA! mA paDibaMdha kareha' yathA sukha devAnupriya ! mA prativandhaM kuru ||muu0 1 / atha kArtikaveSThino dIkSAdivaktavyatAmAha-'tae Na' ityAdi mUlam-"tae NaM se kattie seTThI jAva paDiNikkhamaI, paDiNikkhamittA jeNeva hasthiNApure nayare jeNeva sae gihe teNeva uvAgacchai uvAgacchittA gamaTTalahassaM sadAvei, sadAyittA evaM vayAsI, evaM khalu devANuppiyA! mae muNisuvvayassa arahao aMtiyaM dhamne nisaMte, se vi ya me dhamma icchie paDicchie abhiruie, tae NaM ahaM devANuppiyA! saMsArabhayuvigge jAva' pavvayAmi taM tume devANuppiyA! kiM kareha, kiM vavasaha, kiM bhe hiyaicchie, kiM bhe saamtthe| tae NaM taM NaM Negama?sahasaMpi taM kattiyaM seTiM evaM bayAsI-jai NaM devANuppiyA! saMsArabhayuzviggA jAva pavvaissaMti, anhaM devANuppiyA! kiM. anne AlaMbaNe vA, AhAre vA, paDibaMdhe vA, amhe viNaM devANuppiyA! saMsAramautriggA bhIyA jammaNamaraNANaM devANupi. ehiM saddhiM muNisubbayassa arahao aMtiyaM muMDA bhavittA AgArAo aNagAriyaM pvvyaamo| tae NaM se kattie seTThI taM jAnA cAhatA huuN| isa prakAra se kArtika seTha kA kathana sunakara 'jahA suhaM devANuppiyA ! mA paDibaMdha kareha' he devAnupriya ! tumhe jaise sukha ho vaisA kro| parantu kalyANake mArga meM Ane ke liye vilamba mata kro| aisA prabhune usase kahA // suu01|| ziyanI pAse dIkSA levA cAhuM chuM. A pramANe kArtika zeThanuM kahevuM samAna "jahAsuI devAppiyA mA paDibaMdhaM kareha" u hepAnupriya ne pramANe tamane sukha lAge te pramANe karo. paraMtu kalyANanA mArgamAM AvavAmAM vilaMba na kare e pramANe prabhue tene kahyuM. te sU 1 che Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ph8 bhagavatI sUtre negama hastaM evaM vyAsI-jai NaM devANupiyA ! tubbhe saMsArabhayuvviggA bhIyA jammaNamaraNANaM mae sardi muNi suvvaya0 jAva pavvayaha taM gacchaha NaM tugbhe devANupiyA ! sasu gihesu vipulaM asaNaM jAva uvakkhaDAveha mittanAI jAva purao jepute kuTuMbe ThAneha, ThAvettA taM mittanAi0 jAva jeTThaputte Apucchaha, ApucchittA, purisasahastavAhiNIo sIyAo durUhaha0 durUhittA mittanAi jAva parijaNeNaM jehaputtehiya samaNugampramANamaggA sanaDIe jAva rakheNaM akAlaparihINaM caiva mama aMtiyaM pAu bhayaha tae NaM negamadUlahassaM vi katti - yassa sessi eyamahaM viNaNaM paDisurNeti paDisuNetA jeNeva sAIM sAIM gihAI teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA viulaM asaNa0 jAva ukkhaDAveMti, ukkhaDAvettA, mittanAi jAva tasseva mittanAi0 jAva purao jeTThaputte ya ApucchaMti, ApucchittA, purisasa hastavAhiNIo sIyAo durUhaMti, durUhittA, mittapAi jAva parijaNehiM jeTuputtehi ya samaNugamgamANamaggA saviDIe jAva veNaM akAlaparihINaM ceva kattiyassa seTThissa aMtiyaM pAubbhavaMti / tae NaM se kattie seTTI viulaM asaNaM4 jahA gaMgadatto jAva mittaNAi jAva parijaNeNaM jeTThaputtaNaM pagabhaTTasahasseNa ya samaNugammamANamagge savvaDDIe jAva kheNaM hatthiNAgapuraM nayaraM majjhaM majjheNaM jahA gaMgadatto jAva Alite NaM bhaMte! loe palitte NaM bhaMte! loai Alittapalitte NaM bhaMte ! Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyakhandrikA TIkA za018 u02 02 kArttikazreSThinaH dIkSAdinirUpaNam 629 loe jAva aNugAmiyatAe bhavissara, evAmeva mama vi ege AyA bhaMDe iDDe kaMte pie maNunne maNAme esame nitthArie samANe saMsAravoccheyakare bhavissara, taM icchAmi NaM bhaMte ! gama sahasse saddhiM devANuppiehiM sayameva pavvAviuM jAva dhammamA ikkhi / tara suNisuvvae arahA kattiyaM seTThi Negama sahasseNaM saddhiM sayameva pavvAvei jAva dhammamA ikkhai evaM devANupiyA ! gaMtavvaM, evaM ciTThiyannaM jAva saMjabhiyavvaM, tae se kattie seDi negama sahastreNa saddhiM munisuvvayassa arahaoiyaM eyArUvaM dhammiyaM uvaesaM sammaM paDivajjai tamANAra tahA gacchai jAva saMjamai / tae NaM se kattie seTTI gamahUsahasseNaM saddhiM aNagAre jAe, IriyAsamie jAva guttabaMbhayArI | taNaM sekacie aNagAre munisuvvayassa arahao tahArUvANaM therAgaM aMtiyaM. sAmAiyamAiyAI codasa puvvAiM ahijjai, ahijjittA bahUhiM cauttha chaDama jAva avANaM bhAvemANe bahupaDi punnAI dubAlasavAsAI sAmannapariyAgaM pAuNai pAujittA mAsiyAe saMlehaNAe attANaM jhosei jhosittA saTTiM bhattAI aNasaNAe chedei chedittA, AloiyapaDikkaMce jAva kAlaM kiccA soha* kappe sohammaDeMsa vimANe ubavAya sabhAe devasaya NijjaMsi jAva sakadeviMdattAe uvavanne / tae NaM se sakke deviMde devarAyA ahuNovavanne sesaM jahA gaMgadattassa jAva aMtaM kAhii navaraM ThiI do sAgarovamAI sesaM taM caiva / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! si, ||suu0 2 // // aTTarasasae bIo uddeso samato // Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 bhagavatIne ___chAyA-vataH khalu sa kArnikA zreSThI yAvatmatinikrAmavi, praniniSkamya yatraiva hastinApura nagaram, yatraiva svakaM gRhaM tatraivopAgacchati, upAgatya naMgamASTa sahastraM zabdayati zabdapityA evamavAdIt evaM khalu devAnupriyAH! mayA munimagratasyAhato'nti ke dho nizAnta:, so'pi ca me dharma iTa: manIyaH abhirocitaH, tata: khalu ahaM devAnupiyAH ! saMsArabhayo dvigno yAvan patra nAmi tad yUyaM khalu devAnu miyAH kiM kuruta, ki vyavasyata kiM yuSmAkaM hRdayepsinam , kiM yUpmAkaM sAmadhyama tataH khalu tat naigamASTamasamapi taM kAttika zreSThinam evamavAdI-yadi khalu devaanpiyaaH| saMpAramayodvignA yAvata matrajiSyanti, asmAkaM devAnupiyA! kiganyadAlampanaM vA AdhAro yA mavibanyo vA, vayamapi khalu devaanupiyaaH| saMsArabhayodvignAH bhItAH, janmamaraNAgAm devAnupiyaH sAI munimunavasyAhano'ntike muNDA bhUtvA agArAd anagAritAM prabajAmaH / tataH khalasa kArtikaH zreThI / nagamASTasahasramevam avAdI yadi khalu devAnupriyAH yUyaM saMsAramayodvignAH bhItA janmamaraNAbhyAm mayA sArddha munisuvrato yAvat matra nata tad gacchata khalu yUyaM devAnupiyAH svakepu gRheSu vipulamazanaM yAvad upaskArayata, mitrajJAti0 yAda purato jyeSThaputrAn kuTumve sthApayata sthApayitvA taM mitra jJAti0 yAvad jyeSTha putrAn ApRcchatu ApRcchaya puruSasahasravAhinIH zivikA durohata, duruma mitra. jJAti yAvat parinataiH jyeSThaputraizca samanugamyamAnamArgAH sarvadA yAvadraveNa akAlaparihINameva mamAntike prAdurbhavata / tataH khalu te nagamASTasahasranapi kAtikasya zreSThina etamartha vinayena matizayanti pratizrunya yatraiva svakAH strakAH gRhA statraivopAgacchanti upAgatya vipulamazanaM yAvadupaskArayanti umaskArya mitrajJAti. yAvat tasyaiva mitrajJAti yAvat purato jyeSTha putrAn kuTumne sthApayanti sthApayitvA taM mitrajJAti yAvajjeSThaputrAMca ApRcchanti, ApRcchaya puruSasahasravAdinI zivikA durohanti dUruhya mitra jJAti yAvat parijanena jyeSThaputraiva samanugamyamAnaH mAMgAH sarvaddharyA yAvad ravega akAlaparihINamena kAttikasya zreSThino'ntike mAdurbhavanti / tataH sa kArtikaH zreSThI vipulamazanaM 4 yathA gaGgaratto yAvad mitra jJAti yAvat parijanena jyeSThaputreNa naigamASTapsahasreNa va samanugamyamAnamArgAH sarvaddhA yAbadraveNa hastinApura nagaraM madhyamadhyena yathA gaGgadatto yAvad AdIptaH khalu bhadanta ! lokaH, pradIptaH khalu bhadanta ! lokaH, AdIptapadIptaH khalu bhadanta ! loko yAvadanugAmikatAyai bhaviSpati, evameva mamApi eka AtmAbhANDa iSTaH kAntaH piyo manojJo mana AmaH, eSa me nistAritaH san saMsAravyucchedakaro bhaviSyati, ___ sadicchAmi khalu bhadanta ! negamASTasahasraga sArdha devAnupriyaH svayameva pravAjituM Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -prameyacandrikA TIkA za018 u02 sU02 kAttikazreSThinaH dIkSAdinirUpaNam 631 yAvad dharmamAkhyAtum / tataH khalu munisuvrato'haMn kArti zreSThina naigamASTasahasraga sAI svayameva pavAjayati yAvad dharmamAkhyAti, evaM devAnumiya ! gantavyam evaM sthAtavyam yAvat saMgamitavyam / tataH sa kArtikazreSTho naigamASTasahasraga sArdhaM muni suvratasyA'hata: imametAvadrUpaM dhArmikamupadezaM samyak pratipadyate tadA. jJayA tathA gacchati yAvat saMyamayati / tataH khalu sa kArtikaH zreSThI naigamASTasahalega sArddhamanagAro jAtaH iyosamito yAvad guptabrahmacArI / tataH khalu sa kAtiko'nagAro munisuvAsAtastayArUpANAM sthavirAga.manti ke sAmAyikAdIni caturdazapUrvANi adhIne, adhIla bahubhiH caturthaSaSTASTama yAvadAtmAnaM bhAvathan bahumatipUrNAni dvAdazavarSANi zrApaNyaparyAyaM pAlayati, pAlayitvA mAlikyA saMlekhanayA AtmAna joSayati, joyitvA paSTiM bhaktAni anazanena chinati, chitvA AlocitapratikAnto yAvat kAlaM kRtvA maudharme kalpe saudharmAvataMsake vimAne upapAtasabhAyAM devazayanIye yAvacchatradevendratayA upapannaH / tataH khalu sa zakro devendro devarAjo'dhunopapannaH, zeSaM yathA gaGgAttasya yAvadantaM kariSyati navaraM sthiti dvisaagropmaa| zeSaM tadeva / tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta ! iti ||suu0 2 // aSTAdazazatake dvitIyoddezakA samAptaH / ____TIkA-'tae NaM se kattie seTThI' tataH khalu sa kArtika zreSThI 'jAva paDiNikkhamaI' yAvatyatiniSkrAmati, atra yAvatpadena-'muNisubbaeNaM arahayA evaM vutte samANe haha ha cittamANaM die pIimaNA paramasomanassie haritavasavisaSpamANa hiyae muNisuvyayaM arahaM vaMdai namasai vaMdittA namaMsittA muNisubbayassa oNviyAo sahasaMbavaNAo ujjANAo'-iti saMgrahaH / munisuvratena ahaMtA evamuktaH san hRSTa kArtika seTha kI dIkSA ke viSaya kI vaktavyatA'tae NaM se kattie seTThI' ityAdi-- TIkArtha-tae NaM se kattie seTThI' isake bAda ve kArtika seTha 'jAva paDinikkhamaha' yAvat nikale yahAM yAvatpada se 'munisuvvaeNaM arahayA evaM yutte samANe hatuha cittamANadie pIimaNA, paramasAmaNassie harisavasavisappamANahiyae' muNisubdhayaM arahaM, vaMdai, namaMsaha, vaMdittA, kAtika zeThanI dIkSA vigere viSayanI vaktavyatA"te Na se kattie sedrI" tyAdi TI-_"tae NaM se kattie seTrI" pachI ta ti : 'jAva paDinikkhamaI" yAvat 54thI muNimuvvaeNaM arahayA evaM vutte samANe hadvatuTTha cittamANadie pIimaNA, paramasomaNassie harisapasavisappamANahiyae, muNisuvvayaM arahai vaMdai, namasai, vaMdittA, namaMsittA muNisuvvayassa aMtiyAo Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 bhagavatI tuSTa cittA nanditaH prItibhanAH paramasImanasyito harSavazavisarpadayo munimuvratam arhantaM vandate namasyati vanditvA namasyitvA munisuvratasyAhato'ntikAda sahasAnavanAdudyAnAt ityantasya prakaraNasya grahaNaM bhavati / 'paDiNikAvamittA' pratiniSkramya 'jeNe hathiNApure nayare' yauva hastinApura nagaram 'jeNeva sapa gi' yatraiva svakaM gRham 'teNeva uvAgacchaI' tatraiva upAgacchati 'upagacchitA' upAgatya 'NegamahamahassaM sadAveI' naigamApTasahasrakaM zabdayati sahAvinA' zabdayitvA Aya evaM vyAsI' evamavAdItU evaM vakSyamANaprakAreNoktamAn, 'evaM khaca devANuppiyA' evaM khalu he devAnupiyAH ! 'mae guNisuvyaya rasa Ahao atie dhamme nisane' mayA munisuvana namaMsittA muNimukyAsa niyAbho sahasaMbavaNAmo ujANAo' isa pAThakA saMgraha huA hai| isa prakAra munisuvrata arhanta ke pAsa se uTha. kara usa sahasrAmravana se bAhara nikale hue ce kArtika seTha 'jeNeva hadhiNApure nayare' jahAM para hastinApura nagara thaa| 'jeNeva sapa gihe aura usameM bhI jahAM para apanA gRha thaa| teNeca uvAgacchai' vahAM para Aye 'uvAgacchitto negamahasahassaM sadAveda' vahAM Akara ke unhoMne 1008 vaNirajanoM ko bulaayaa| 'sadAvittA evaM kyAsI' bulAkara unase aisA kahA 'evaM khalu devANuppiyA! mae muNitumkyassa araho aMtie dhamme nisaMte' he devAnupriyo ! maiMne munisuvrata arhanta ke pAsa sahasaMbavaNAo ujjANAo" . 54nesa thy| che. tana matha pramANe che. munisuvrata bhagavAne A pramANe kahyuM tyAre tenA manamAM atyaMta AnaMda thaye harSa ane saMtoSa thaye. manamAM prema chavAI gaye. atyaMta anurAgathI tenuM mana bharAI gayuM apAra harSathI tenuM hRdaya uchaLavA lAgyuM te pachI teNe munisuvrata bhagavAnane vaMdanA karI namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne munisuvrata bhagavAna pAsethI uThIne sahassAmravana udyAnathI bahAra nIkaLyo. A rIte te kArtika zeTha muni suvrata ahaMta pAsethI hIye te sasA mAthI mA2 nAnyo, 52 nAjIra "jeNeva hatthiNApure nayare" jyA stinApura nagara tu. mana "jeNeva saegihe" awi wyA pAtAnu ghara setu "teNeva uvAgacchaI" tyo ta bhAvyA. "uvAgacchittA negamadvasahassaM saddovei" yA zApAna terI me 12 mA payis sanAne mosAvyA "sahAvittA evaM vayAsI" mAlApAna mAne to mA prabhAye yu. "evaM khalu devANuppiyA mae muNisuvvayassa arahao aMtie ghamme nisaMte" 2 vAnupriyo me munisuvrata bhaDatanI pAsethI dharmanA Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU02 kArtikazreSThinaH dIkSAdinirUpaNam 633. syAhato'ntike dharmo nizAntaH se viya me dhamme icchie' so'pi ca me dharma, iSTaH 'paDicchie' pratISTaH 'abhirUie' abhirUcitaH 'tae NaM ahaM devANuppiyA / saMsArabhaucigge jAva pacayAmi' tataH khalu ahaM devAnumiyAH ! saMsArabhayodvignoM yAvat pravrajAmi, he devAnumiyAH ! ahaMtu bhagavataH sakAzAdamilapitu dharma zrutvA saMsArabhayAdudvigno yAvad bhIto janmamaraNebhyaH parityajya saMsAraM munisuvratasye samIpe pratrajyAM svIkariSye ityarthaH 'taM tumme NaM devANupiyA! kiM kareha kiM vaka saha tad yUyaM khalu devAnupiyAH / kiM kuruta kiM vyavasyata vyavasAyaM kuruta, 'ki, bhe hiyaicchie ki bhe sAmatthe' kiM yudhmAkaM hRdayepsitam kiM yuSmAkaM sAmarthyam, dharmakA upadeza sunA hai 'se vi ya meM dhamme icchie' paDicchie abhiru: ie' seo vaha dharma mujhe iSTa-hitakAraka-pratIta huA hai| pratISTa-cAra pAra merI ruci usa dharma ko grahaNa karane kI ora jA rahI hai| abhirucita-maiM cAha rahA hUM ki maiM ise bahuta hI jaldI se svIkAra krluuN| 'tae NaM ahaM devANuppiyA! saMsArabhayudhigge jAva pavvayAmi' dhopadeza sunakara maiM isa saMsAra ke nivAsa se bhayabhIta ho gayA huuN| ataH maiM yAvat pravajita honA cAha rahA huuN| yahAM yAvatpada se yaha prakaTa kiyA gayA hai| ki he devAnupriyo / maiM to bhagavAn se abhilaSita dharma kA upadeza sunakara saMsArabhaya se udvigna yAvat janma maraNa se bhIta ho cukA hUM ataH isa saMsAra ko choDakara maiM to munisuvrata ke samIpa saMyama dhAraNa karUMgA 'taM tumbheNaM devANuppiyA ! ki kareha, ki vavasaha' parantu he devaanupriyo| Apa saba kyA S54Ainva che. "se vi ya ghamme icchie paDicchie abhirUie" ' dharma mane ITa-hitakAraka lAge che. pratISTa vAraMvAra mArI rUci te dharmane grahaNa karavA mATe mane preraNA kare che. abhirUcita-huM cAhuM chuM ke ghaNI NeIyI hu. mAne svIna "tae NaM aha devANuppiyA! saMsAra bhayudhigge jAva pavvayAmi" mAnI pAsathI dhamazinA samajAna I-sA saMsAramAM have rahevAthI bhayabhIta banyo chuM. jethI huM yAvat pravajIta thavAne cAhuM chuM. ahiyAM yAvat padathI e batAvyuM che ke he devAnupri . huM te bhagavAna pAsethI abhilaSita dharmane upadeza sAMbhaLIne saMsAranA bhayathI udvigna yAvat janma-maraNathI bhayabhIta thayo chuM. jethI A saMsAra choDIne munisuvrata pAse sayabha dhAraNa zaza. "taM tumbheNaM devANuppiyA! kiM kareha ki vaha" 52'tu hevAnukriyA! tame mA zu 421 dhaa| ch| ? za ma080 Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 bhagavatIsane ahaMtu saMsAraM vihAya mantrajiSyAmi yUyaM kiM kuruta bhavatsu etAdRzaM sAmarthya vidyate kiM yena mamAnujanaM kariSyatha athavA saMsAre vasata iti bhAvaH / 'tae NaM taM negamaTTha sahassaM pitaM kattiyaM seTiM evaM vayAsI tataH khalu tat naigamASTasahasramapita kAtrtikaM zreSThinam evamayAdIt kArtikazreSThino dharmaviSayakAgrahazravaNAnantaram aSTAdhikasahasrasaMkhyAkA naigamA api kArtikam evam-vakSyamANaprakAreNa avocannityarthaH / 'jai NaM devANuppiyA!' yadi khalu devAnupriyAH 'saMsArabhayubbiggA jAva pavaissaMti' saMsArabhayodvignA yAvara pratrajiSyanti, yAvarapadena bhItA janma maraNAbhyAM munisuvratasyA'ntike, iti saMgrahaH / tadA 'amhaM devANuppiyA!' asmAkaM kroge| kyA vyavasAya karoge? 'kibhe hiyaicchie kiM bhe sAmasthe' ApakI hRdayAbhilASA kyA hai? kyA ApameM zakti hai ? arthAt maiM saMsAra ko chor3akara dIkSA ko aGgIkAra karUMgA-para Apa loga kyA karoge ? kyA Apa logoM meM aisI zakti hai jo tuma saba merA anusaraNa kara sako ? to kaho kyA tuma saba mere sAtha rahanA cAhate ho? yA yahIM saMsAra meM rahanA cAhate hai| ? 'tae NaM taM negamahasahassaMpi taM kattiyaM seTTi evaM vayAsI' isa prakAra se kArtika seTha kA kathana sunakara 1008 vaNirajanoM ne bhI usase aisA kahA-'jaiNaM devANuppiyA! he devAnupriya ! yadi Apa 'saMsArabhayudhiggA' saMsArabhaya se udvigna ho rahe haiM aura 'jAva pandhahastaMti' yAvat saMsAra ko choDakara dIkSita ho rahe haiM-yahA yAvatpada se 'bhItA janmamaraNAmyAMmunisuvratastha antike' vyavasAya 42 / / ? "kiM bhe hiyaicchie ki me sAmatye" mApana yanI zuM abhilASA che? ApanAmAM zuM zakti che? arthAta huM saMsArane cheDIne dIkSA dhAraNa karIza-ne pachI Apa badhA zuM karaze ? Apa saumAM evI tAkAta che ke tame sau mArUM anukaraNa karI zake? te zuM tamo sau mArI sAthe ja rahevA Icche che ke ahiM saMsAramAM ja rahevA I che ch| ? 'tae Na taM negamadusahassaM pi taM kattiyaM seTTi evaM vayAsI" tinu A pramANe kahevuM sAMbhaLIne te eka hajAra AThe vaNikajanee teone 4thu -"jaiNaM devANuppiyA" hevAnupriyo ne bhA5 saMsArabhayuviggA" sasAranA yathI laviza 2 ch| sa2 "jAva pavvaissaMti" yAvat saMsAra chasinIkSA grahaNa 42 / / . bhAI yA54thI "bhIvA janmamaraNAbhyAM munisuvratasya Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u02 su01 kAttikazreSThinaH dIkSAdinirUpaNam 635 devAnupriyAH ! 'kiM anne AlaMbaNe vA' kimanyadAlavanaM vA, 'AhAre vA' AdhAro vA 'paDivaMdhevA' pratibandho vA he zreSThin ! yadi bhavAn pratrajiSyati tadA'smAkaM kimanyadAlambanamAdhAraH pratibandhoM vA vidyate yad vayamatra sthAsyAma ityarthaH, ata eva 'amhe viNaM devAnupiyA ! saMsAramayuctriggA bhIyA jammaNamaraNANaM' vayamapi khalla devAnupriyAH / saMsArabhayodvignA bhItAH janmamaraNAbhyAm, 'devApirasiddhi muNi suvyasta arahao aMtiyaM muNDA bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvayAmo' devAnupriyaiH sArddha munisuvratasya arhato'ntike muNDo bhUtvA agArAd anagAritAM matranAmaH / 'tae NaM se kattiye seTThI' tataH khalla sa kArttikaH ina padoM kA saMgraha huA hai| to 'amhaM devANupiyA' he devAnupriya | hama logoM kA 'kiM aNe AlaMbaNe vA' Apake sivAya aura kyA Alambana hai, 'AhAre vA' kyA AdhAra-sahArA hai / 'paDibadho vA' pratibandha hai ki jisakI vajaha se hamaloga isa saMsAra meM rahe ? ataeva 'amhe viNaM devANupiyA' he devAnupriya ! hama loga bhI 'saMsArabhayuvivaggA bhIghA janmamaraNANaM' saMsAra bhaya se udvigna bana cuke haiM evaM janma maraNa ke duHkhoM se trasta ho cuke haiM -sA 'devANupiehiM saddhi munisuvvayassa arahao atiyaM muMDA bhavittA AgArAo aNagAriyaM pavvayAmA' Apa devAnupriya ke sAtha hI munisuvrata arhanta ke pAsa muNDita haiN| kara ke isa gRhasthAvasthA ke parityAga se anagArAvasthA ko dhAraNa kareMge / 'tae NaM se kattie seTThI' una 1008 vaNigjanoM kA aisA kathana sunakara usa kArtika seThane 'taM negamasahassa evaM vayAsI' antike" mA honA saDa thayo che to ' amhaM devANupiyA" he devAnupriya ! sone "kiM AlaMbaNe vA" mApanA zivAya mInu zu' bhavadAbhNana che ? "AhAre vA" zuH AdhAra che ? arthAt sahAre jIne zu' che ? 'paDibaMdhA vA" zu' pratimadha che? ke amane kANu rezakanAra che? ke jethI ame badhA yA sauMsArabhAM rahI zaDIo ? methI "amhe vi NaM devANuppiyA" he hevAnupriya ! bhApa "saMsAramayuvviggA jamnamaraNANaM" saMsAra layathI udvigna manyA choyo bhane bhansa bharagunA duHmothI sI gayA chIme tethI "devANuppiehi ' saddhi munisuvtrayasva arahao aMtiyaM muDA bhavittA AgArAo aNagAriyaM pavvayAmo" sAtha hevAnupriyanI sAthai munisuvrata ItanI pAse bhuDita thaI ne A gRhastha vasthAnA tyAga karIne anagAra avasthAne dhAraNa karIzu. "tae NaM se kattie seTThI" te madhA nAnuM me ithana sAMbhajIne Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 636. bhagavatI sUtre zreSThI, 'taM negamasahara evaM vayAsI' taM naigamASTasahasram evamavAdIt kima"vAdIt tatrAha - 'jaNaM devAzuppiyA / tumbhe' yadi khalu devAnumiyAH ! yUyam 'saMsAra 'bhayuvviggA bhIyA jammamaraNAnaM' saMsArabhayodvignAH bhItAH janmamaraNAbhyAm, ''saddhi muNi jAva pavvayaha' mayA sArddhaM munisuvratasya arhato'ntike MurarigAdanagAritAM matrajata, 'taM gacchadda NaM tubhe devANupiyA' tad "gacchata khalu yUyaM devAnumiyAH ! 'saesa gidesu' svakeSu gRheSu 'viulaM asaNaM jAva ukkhaDAveha' vipulamazanaM yAvat pAnaM khAdyaM svAdyam upaskArayata, 'mittanA 'i jAtra jehaputte kuDuve ThAveda' mitra jJAti yAvat svajanasambandhiparijanAn ApRcchata jyeSThaputrAMzca kuTumbe sthApayata, 'ThAvettA taM mittanAi jAva jepute Apucchaha' sthApayitvA vAn mitrajJAtistrajanasambandhiparijanAn jyeSThaputrAMca una 1008 vaNigjanoM se aisA kahA 'jaha NaM devANupiyA ! tubhe' he he devAnupriyo ! yadi tuma loga saMsAramaya se vAstavika rUpameM udvigna hue haiM aura janma maraNa ke kaSToM se trasta hue ho tathA usI kAraNa 'mae"saddhi maNivva0 jAva pavtrayaha' mere sAtha munisuvrata ke pAsa dIkSita honA cAhate haiM - to 'taM gacchahaNaM tumbhe devANupiyA' he devAnupriyoM ! tuma jAo 'saesa gahetu' apane 2 ghara para, aura 'viDalaM asaNaM0 jAva uva khaMDAceha' vipula mAtrA meM azana yAvat- -cAroM prakAra ke AhAra kA taiyAra karAo 'mittanAi jAva jeTThaputte kuTuMbe ThAveha' phira mitra jJAti yAvat svajana sambandhi parijanoM ko Amantrita kre| aura apane 2 jyeSTha putroM ko apane 2 kuTumba meM sthApita kre|, 'ThAvettA taM mitanAI jAva jepute Apucchaha' bAdameM una mitrajJAti AdijanoM se evaM arti zeThe "taM gamaTTasahassaM evaM vayAsI" te kheDa Ibhara sATha vaci bhanAne yA prabhAve adhu " jai NaM devANuppiyA ! tubhe" he devAnupriyo ! le tabhe madhA "saMsArabhayuvviggA bhIyA jammamaraNANaM" vAstavizyale sa MsAranA bhayathI udvigna thayelA hai!, ane janma maraNanA duHkhAthI trAsI gayA hai| ane te arathI "mae saddhi muNisuvtraya0 jAva pavvayaha" bhunisuvrata yAse bhArI sAthai dIkSA sevA thAhatA ho to "ta gacchadda NaM tubhe devANuppiyA" devAnupriyo ! tabhe madhA "saesa gihetu" potapotAne ghera lge| mane "viulaM asaNaM0 jAva uvakkhaDAvehU" viyusa prabhANubhAM azana yAvatthAre aGgAranA bhADAra taiyAra urAva bhane te pachI "mittanAi jAva jeTThaputte kuTuMbe ThAveha" mitro jJAti yAvat svano samdhInanAne mAma'trita 4rA, bhane cautayotAnA bhoTA putrAne pItayeotAnA muTumAM sthAyI, " ThAvettA - Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premeyavandrikA TIkA 2018 u02 sU01 kArttikazreSThinaH dIkSAdinirUpaNam 637 ApRcchata 'ApucchittA' ApRcchtha 'purisasahassavAhiNIo sauyAo durUhadda' puruSasahasravAhinIH zivikA dUrohata, 'duruhittA mitcaNAi jAva parijaNeNaM jeTTha putehiya' Aruhya mitrajJAtisvajanasambandhiparijanaiH jyeSThaputraizca 'samaNugamma "mANamaggA saJciDie' samanugamyamAnamArgAH sarvaddhaya 'jAva veNaM akAlapari'hI caitra mama aMtiyaM pAunbhacaha' yAvadraveNa akAlaparihINameva mamAntike mAdubhavata sakala mitrAdIn jyeSThaputrAMzca dIkSAviSaye ApRcchatha tairanujJAtAH taiH samanugatAzca zivikAH Aruhya tvaritaM mamAntikamAgacchatetyarthaH / 'tae NaM te massaM pi kaciyassa sehissa eyamahaM viNaeNaM paDisuNeti' tataH khalu te naigamA sahasramapi kArttikasya zreSThina etamartha vinayena pratizRbhvanti 'paDisujyeSTha putroM se pUche - 'ApucchetA' pUchakara 'purisa saharasavAhiNIo sIdhAo durUhaha' 1000 puruSa jise uThA sakeM aisI pAlakhI Upara "baiTho 'duruhittA mittanAi jAba parijaNeNaM jehaputte hiya' baiThakara mitra jJAti AdijanoM se evaM jyeSTha putroM se 'samaNugammamANamaggA' jisakA mArga anugamyamAna hai aise tumaloga 'sabbiDIe' apane 2 pUrNa vaibhava ke 'sAtha 'jAva raveNaM akAlaparikSINaM ceva' bAjoM ke tumula ghoSapUrvaka zIghrahI 'mama atiyaM pAu bhavaha' mere pAsa AjAo / tAtparya kahane kA yaha hai ki tuma loka apane 2 mitrAdikoM se evaM jyeSTha putroM se dIkSA grahaNa karane ke viSaya meM pUchakara, mere pAsa bahuta jaldI pAlakhI para baiThakara AjAo 'tae NaM te negamaTTa' kArtikaseTha ke isa kathana ko taM mittanAi jAva jedRputte Apucchaha" te pachI te bhitramanAne jJAtinnAne bhane jyeSTha putro ch| 'ApucchettA" pUchIne "purisasahasvavAhiNIo sIyAo durUhaha" me Dannara yu3SA nene upADI zaDe tevI yAkSaNI para mese| "duruddittA 'micAi jAva parijaNeNa jeTThaputteddiya" temAM mesIne mitra jJAti vigere bhanA ramane jyeSTha putra thI "samaNugammamA NamaggA" bheo bhArga anugamyamAna arthAt te adhA lenI cAchaNa chA rahyA che sevA tabhe " savvaDDhI e" cotapotAnA pUrNA' vaibhava sAthai "jAva rakheNaM aka'laparihINaM ceva" vAlaonA tubhunAha pUrva hIthI "mama aMtiya pAu bhavadda ' bhArI pAse bhAvo. hevAnu' tapa e che ke tame badhA pe'tapeAtAnA mitrA vigerene ane pAtapAtAnA jyeSTha putrane tamArA sthAne mUkIne te pachI temane dIkSA levAnA viSayamAM pUchIne te pachI pAlakhImAM besIne jaladIthI mArI pAse AvA "tara NaM negamadR" arti4 zehanA yA uthanane te kheDa Denjara Ahe vacinano Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 bhagavatIne NittA' pratizrutya-svIkRtya-svIkArAnantaram jeNeva sAiM sAI gihAI teNeva ubAgacchaMti' yatraiva svakAH sakA gRhA statraivopAgacchanti pratyekaM svaM svaM gRha pratigatavAn ityarthaH / 'upagacchitA viulaM jAva ukkhaDAveMti' upAgatya-svakIyaM svakIya gRhamAgatya vipulam-atyadhikam azanapAnakhAdimasvAdimam upaskAra- yanti, 'ukkhaDAvettA' upaskArya 'mittanAijAva' mitra jJAti yAvat mitra jhAti svajanasambandhiparijanAn ApRcchaya 'tasseva mittaNAi jAva purao jeTTaputte kuTuMbe ThAveMvi' tegaa| mitrajJAvisvajanasambandhiparijanAnAM purato jyeSTha putrAn kuTumve sthApayanti, 'ThAvettA' sthApayitvA 'taM mittagAi jAva jeTTaputte ya ApucchaMti' tAn mitrajJA tasvananasambandhiArijanAn jyeSThaputrAMcApRcchaMti, 'aapucchitt|' tAn sarvAn jyeSThaputrAMzca ApRcchaya 'purisasahassavAhiNIo sIyAmo dUruhaMti' puruSasahasravAhinIH zivikA dUrohanti 'darahitA' duruhya 'mittauna 1008 vaNirajanoM ne bahuta hI acchI prakAra se vinaya pUrvaka mAna liyA paDisuNettA' mAnakara 'jeNeva sAI 2' phira ve apane 2 ghara para gaye / 'uvAgacchittA viulaM jAva uvazkhaDAveha vahAM jAkarake unhoMne vipula mAtrAmeM cAroM prakAra ke AhAra ko taiyAra krvaayaa| 'uvakkhaDAvettA mittanAha0' azana, pAna, khAdima, aura svAdimalpa cAroM prakAra ke AhAra ko taiyAra karAkara 'mittanAi jAva purao jehaputte kuTuMbe ThAveMti' unhIM mitra, jJAti, svajana, sambandhI, parijanoM ke samakSa unhoMne apane 2 jyeSTha putroM ko kuTumba meM sthApita kara diyA / 'ThAvettA taM -mittanAi jAba jeTTaputte ya ApucchaI' sthApita karake phira unhoMne dIkSA dhAraNa karane ke viSaya meM unase pUchA-'ApucchettA pUchakara 'purisasahasta vAhiNIo sIyAo duruhati' phira ve puruSasahasravAhinI zivikA vanaya 4 sArI zata svArI sAdhu', "paDipuNettA" sArIra "jeNeva sAi 2" . pAtapAtAna 32 gayA. "uvAgacchittA viUla jAva uvakkha DAveha" 321 tamAya vipAthI yAre prAranA mA.2 taiyAra 20yA. "ubakkhaDAvettA mittanAi" bhazana, pAna, mAhima bhane 2||bhi se prAra! yAre mArane tayA2 42vIra "mittaNAi jAva purao jeduputte - kuDuve ThAve ti" te mayA mitra, jJAtinAnI sAthe tamAme cAtapAtAnA moTA putrane yuTubamA sthApita 4. "ThAvettA ta mittanAi jAva jeTraputteya ApucchaI' muTu mama mAne jye4 putrAne sthApAna pachI tamAzA levAnI bAbatamAM pitapotAnA jyeSTha putrane ane jJAtijana vigerene pUchayuM ! "ApucchettA" pUchIna "purisasahassavAhiNIo, sIyAo duruhaMti" masAna Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u02 101 kAttikanepTinaH dIkSAdinirUpaNam 639 gAi jAva parijaNehi jehaputtehi ya samaNugammamANamaggA' mitrajJAtisvajanasambandhiparijanaiH jyeSThaputraizca samanugamyamAnamArgAH pRSThaparicalatparijanAH santa ityarthaH 'saviDIe jAva raveNaM' sarvaryA yAbadraveNa atra yAvatpadena-'sabaujuIe, sambavaleNaM, savvasamudaeNaM, sabAdareNaM, sabavibhUie, sabavibhUsAe sambasaMbhameNaM, santra-pupphagaMdha-mallAlaMkAreNaM, savvatuDiyasahasaNiNAeNaM, mahayA iDDIe, mahayA juIe, mahayA valeNaM, mahayA samudaeNaM, mahayA varatuDiyajamagasamagaNavAieNaM saMkha-paNA-paDaha-bherI-jhallarI kharamuhI-huDukka-murayamuiMga duhiNigdhosaNAiya' ityasya saMgraho bhavati / eSAM padAnAM vyAkhyA auSapAtikamUtre matkRtAyAM pIyUSavarSiNITIkAyAM vilokniiyaa| anekamakAraka (galakhI) para caDhe 'durUhittA caDhakara 'mittaNAi jAva parijaNehiH' unake pIche 2 usa samaya unake mitra, jJAti, svajana, sambandhI, aura parijana cala rahe the| aura unake jyeSTha putra bhI cale jA rahe the| 'savviDDIe jAva raveNaM' ye saba vaNigjana apanI 2 pUrNa Rddhi ke sAtha ghara se nikale, inake Age 2 bAjA kI tumula dhvani hotI thii| yahAM yAvatpada se 'sacajjuIe, savvabaleNaM, savvasamudaeNaM, savvAdareNaM, samvavibhUIe, savvavibhUsAe, savyasaMbhameNaM, savapuSphagaMdhamallAlaMkAreNaM sancatuDiya sadasaNiNAeNaM, mahayA iDDIe, mahayA juIe, mahayA caleNaM, mahayA samudaeNaM, mahayA varatuDiya-jamaga samagappavAhaeNa, saMkha-paNava -paTahabherI-jhallarI-kharamuhI, huDukka, muraya-suiMga-duduhiNigyosa. NAiya' isa pATha kA saMgraha huA hai / ina padoM kI vyAkhyA aupapAtika sUtra para 'jo merI pIyUSavarSiNI TIkA hai usameM dekhalenA "mittaNAi jAva parijaNehi" mAnI pAcha pA sAnA bhitrAmAta jane, svajane, saMbaMdhIjane ane parijano temaja jyeSTha putro cAlatA hatA. "sabaDhIe jAva raveNaM" a mA no pAtapAtAnI pUrNa Rddhi nI sAthe gherathI nIkaLayA. teonI AgaLa AgaLa vAjAone tumula avAja thata DA. maDiyA yAt54thI 'savvajjuie, savvavaleNaM savvasamudaeNaM, savvAdareNaM, savvavibhUIe, savvavibhUsAe, savvasaMbhameNa, sayapupphagaMdhamallAlaMkAreNaM, savvatuDiyasahasaniNAeNaM, mahayA iDDIe, mahayA juIe, mahayA baleNa mahayA samudaeNaM, mahayA varatuDiya-jamagasamagappavAieNaM-saMkha-paNava-paTaha-bherI-jhallarI-kharamuhI, huDuka, muraya, mugaduduhiNigghoSaNAiya' mA pAine saba thye| cha. mA tamAma panI vyAkhyA papAtika sUtrapara meM pIyUSavarSiNI TIkA banAvI che tamA na detAtpaya mecha Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 bhagavatImatra, Rddhi samRddhayAdiyuktAH santaH zabdAdInAM nirdhopanAditazabdena 'akAlaparihINaM ceva' akAlaparihINameva-parihANiH parihINa-vilambA, kAlasya parihINa. vilambaH kAlaparihINaM, na kAlaparihINam akAla parihINam-zIghra prakaTIbhavanaM. yathAsyAcathA, 'kattiyassa seTThIssa aMtiyaM pAubhavaMti' kAttikasya zreSThino'ntike prAdurbhavanti / 'tae NaM se kattie seTThI' tataH khalu sa kArtikA zreSThI 'viulaM asaNaM0 jahA gaMgadatto jAba mittaNAi jAva parijaNeNaM' vipulamazanaM pAnaM khAdima skhAdimaM copaskArya yathA gaGgadattA-poDazazatakIyapazcamoddezakapratipAditagaGgadattagAthApatiriva satraM kRtvA yAvad mitrajJAtisajanasamvandhiparijanena 'jeTTaputteNaM NegamahasahasseNa ya' jyeSThaputreNa naigamASTasahasreNa ca 'samaNugammamANa cAhiye / isa prakAra ve vaNigjana aneka prakAra kI Rddhi samRddhi Adi se yukta hue, bAjoM kI tumula dhvani pUrvaka vinA vilamba kiye hI kArtikaseTha ke pAsa A gaye, 'tae NaM se kattie seTThI' isake bAda vaha kAttikaseTha ke 'viula.' vipula mAtrAmeM azana, pAna, khAdima aura svAdimarUpa cAroM prakAra kA AhAra taiyAra karAkara solahaveM zataka ke pazcama uddezaka meM pratipAdita gaMgadatta gAthApati ke jaisA saba kucha karake yAvat-mitra, jJAti, svajana, sambandhI, parijana evaM jyeSThaputra jisake pIche 2 cale jA rahe haiM aura 1008 vaNirajana, bhI "sagajuIe" sapaNA para mana bhASaNAnA prabhAva "savvavale" pitAnI tamAma senAe vaDe pitAnA saghaLA parijane vaDe Adara satkAra rUpa saghaLA prayatna vaDe pitAnA samasta aizvarya vaDe tamAma prakAranA vastrAbharaNanI zobhA vaDe bhakti janita atyaMta utsukatA vaDe sarva prakAranA puSpa vaDe sarva prakAranA gaMdha dravya vaDe sarva prakAranI mALAo - vaDe temaja sarva prakAranA alaMkAro vaDe sarva prakAranA vAchatronA madhura vani vaDe pitAnI vizeSa prakAranI addhi vaDe pitAnI vizeSa prakAranI vRti vaDe pitAnI vizeSa prakAranI senA vaDe pitAnA vizeSa prakAranA parijane vaDe eka sAthe vagADavAmAM AvatA vAjAonA manahara mahAdevanI vaDe zaMkha, paNa, 5Taha, bherI jhallarI, kharamuhI, huDaka muraja mRdaMga ane (minA nirdoSanI pratidhvani vaDe kahevAne bhAva e che keA rIte te badhA vaNikajane aneka prakAranI addhi ane samRddhithI yukata thaIne temaja vAjAonA atyaMta avAje sAthe jarApaNa viar // vina ta ti 4 : pAMse mA0yA. 'tae NaM se kattie seTThI' te pachI atiza: 'viulaM' qiya prabhAmA mazana, pAna, mAhima mana svadima erItane cAre prakArane AhAra taiyAra karavIne-eTale ke seLamAM zatakanA Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA ThIkA za018 302 02 kAttikazreSThinaH dIkSAdinirUpaNam 641 magge saviGgIe jAva raveNaM' samanugamyamAnamArgo yAvadraveNa zaGkhAdi nirghoSanA ditazabdena datthigApure nayare majjha majjheNaM jahA gaMgadatto jAva' hastinApure nagare madhyaM madhyena yathA gaGgadatto yAvada, hastinApuranagarasya madhyaM madhyena gacchan sahasrAmravanodyAnaM prApya bhagavatazchatrAdikAn tIrthakarAtizayAn dRSTvA paJcavidhAbhi gamena bhagavantaM triHkRtva AdakSiNapradakSiNaM karoti kRtvA vandate namasyati, vandilA namastviA pAJjalipuTaH trividhayA paryupAsanayA paryupAsya evam vakSyamANavakAreNAvAdIt 'AliverNa' ityAdi / 'AlitteNa bhaMte! loe' AdIptaH khalu bhadanta ! lokaH, he bhadanta ! zItoSNavividhopasargaparI pahajanmamaraNajarAdivAlATAle loko dahyate ivesyarthaH, 'palite NaM bhaMte ! loe' pradIptaH khalu jisake sAtha 2 cala rahe haiM, tathA jisake Age 2 bAjoM kI tumula dhvani hotI hai / apane pUrNa vaibhava ke sAtha 'hatyiNApure nayare0 ' hastinApura nagara ke ThIka bIcoM bIca se hokara nikalA aura jahAM vaha sahasrAmravana nAmakA udyAna thA vahAM phuNcaa| vahAM pahuMcate hI usane bhagavAn munisuvrata ke chatrAdika rUpa tIrthakarAtizayoM ko dekhA unheM dekhakara usane pAMca prakAra ke abhigamase bhagavAn ko tIna bAra AdakSiNa pradakSiNA pUrvaka vandanA kI, namaskAra kiyA vandanA namaskAra karake phira vaha donoM hAtha jor3akara unakI paryupAsanA karane lagA / aura paryupAsanA karake phira vaha isa prakAra bolA- 'alittaNaM bhate ! loe' he bhadanta ! yaha loka zIta uSNa Adi vividha upasarga aura parISaha rUpa evaM janmamaraNa Adi rUpa jvAlAmAlAse vyApna ho rahA hai- jala pAMcamAM uddezAmAM varNavelA gaMgadatta gAthApati pramANe badhu... katavya karIne yAvat bhitra, jJAti, sanna, samadhI, padinna bhane jyeSTha putra thenI pAchaLa pAchaLa cAlI rahyA che ane te eka hajAra ATha vijranA paNa jenI pAchaLa pAchaLa cAlI rahyA che, temaja jenI AgaLa vAjAnA avAja thaI rahyo che, the rIte ghetAnA pUrNa vailavanI sAthai 'hatyiNApure Nayare' hastinApura nagaranI kharekhara vacce vaccethI (rAjamAthI) nIkaLyo ane jyAM te sahasamratrana nAmanuM udyAna hatuM tyAM te pahoMcyA tyAM pAMcatAM teNe bhagavAna munisuvratanA chatrAhirUpa tI karanA atizayeA (cihno) ne joya. tene joIne teNe pAMca prakAranA abhigamathI bhagavAnane traNavAra AdakSiNa pradakSiNA pUrvaka vahanA karI, namaskAra karyAM, vaheMnA namaskAra karIne te pachI te banne hAtha joDIne teonI payu pAsanA karavA lAgyuM. paryuM pAsanA karIne te pachI teNe a0 81 Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 . . bhagavatI vo bhadanta ! lokaH pakaga -atizayana dIptaH prajnalita itra lakSyate lokA, 'Alittapalitte NaM bhane ! loe' AdIptamadIptaH khalu bhadanta ! lokaH atizayena jvalita majyanti ivetyarthaH 'jAva aNugAmiyattAe bhavissaI' yAvAnugAmikatAyai bhavidhyati atra yAvatpadena-jarAe maraNeNaya, se jahA nAmae ke gAhAvaI agAraMsi jhipAyamANaMsi je se tattha bhaDe bhavai, appabhAre mollagurue, taM gahAya AyAe egamaMtaM akabhai, ema me nityArie samANe pacchApurAe hiyAe suhAe khemAe nisseya sAe' iti saMgrahaH / eSAM padAnAM vyAkhyA dvitIyazatake prathamoddezake skandakaprakaraNe vilokanIyA // . evAmeva ' evameva yathA gAthApate dadyamAnagRhAd alpabhAravahumUlyaka Santu niSkAsitaM saba bhaviSpakAle hitArtha bhavati tathaiva 'mamavi' mamApi 'ege rahA hai| 'palittaNaM bhaMte ! loe' atizayarUpa se jala rahA hai, 'ali. tAlittaNa bhaMte ! loe' he bhadanta ! yaha loka atizaya rUpase jvalita prajvalita, banA huA hai / 'jAva aNugAmiyattAe bhavissaI' yahAM yAvaspada se 'jarAe bharaNeNa ya, se jahAnAmae kei gAhAvaI agAraMsi jhiyA yamANasi je se tattha bhaMDe bhavaha, appabhAre mollagurue, taM gahAya, AyAe egaMtamaMtaM avakamaha, esa meM nitthArie samANe pacchA, purAe. hiyAe, suhAe, khemAe, nisseyasAe' isa pATha kA saMgraha huA hai| ina samasta pado kI pAkhyA dvitIya zataka ke prathama uddezaka meM skandaka prakaraNa meM kI jA cukI hai ataH vahIM se dekha lenI cAhiye / so jaise gAthApati ke dahyamAna gRha se nikAlI gaI alpabhAravAlI aura bahumUlyavAlI vastu use bhaviSyakAla meM hitAdi ke nimitta honI hai, usI prakAra se 'mama vi ege AyA bhaMDe0' yaha AtmA hai vaha mA pramANe hyu-'Alitte NaM bhate roe' 3 nagavAna bhAgatI , parabhI, vigere judA judA upasarga ane parISaharUpa ane janma, maraNarUpa, javALA bhANAthI vyApata thayuche-maryAta maNI raghu. 'palitte NaM bhaMte loe' satya35thI bhaNI 2yu cha. 'AlitA latte Na bhaMte ! loe' bhagavA mAgata satyata35thI ralita-walata tha raghucha. 'jagara maraNeNaya, se jahANAmae kei gAhAvaI agAra si jhiyAyamANaMsi je se tattha bhaDe bhavai, apabhAre mollagurue, ta gahAya AyAe egaMtamaMte avakamai, esa me nitthArie samANe pacchApurAe hiyAe, suhAe, khenAe, nisseyasAe' mA pAine saDa thayA cha. ma mathA pahAnI vyAya! bIjA zatakanA pahelA uddezAmAM kaMikanA prakaraNamAM karavAmAM AvI che. jethI tyAMthI te samajI levI jevI rIte gaDhapaNu ane maraNanA lAyathI Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyandrikA TIkA za018 u02 sU02 kAttikazreSTinaH dIkSAdinirUpaNam 643 AyA bhaMDe' eka:-advitIya AtmA bhANDaH atmarUpo bhANDaH ratnAdisaMbhRta bhANDa iva bhANDa: 'iDe' iSTaH vAJchitArthapUrakatvAt 'kate' kAntaH kamanIyaH hita pApakatvAt , 'pie' piyaH suvotpAdakatvAt 'maNuNe' manojJaH zubhagatidAyakasvAt 'maNAme' mana AmaH akSayasukhadAyakatvAt ataeva 'esa me nitthArie samANe' epa me AtmA nistAritaH janma jarAmaraNAdivahinA dahyamAnAt saMpAra gRhAda niSkAsitaH san 'saMsAravucche yakare bhavissai' saMsAravyucchedakara:saMsAravinAzakArakaH-janmamaraNanivArako bhvissyti| 'taM icchAmi NaM bhave ! NegamaTThasahasse NaM saddhiM devANuppiehi saya meva pavAviu' tat-tasmAt kAraNA icchAmi khalu bhadanta / naigamASTasahasreNa sAI devAnupriyaiH svayameva pravAjayibhI-eka ratnAdika se bhare hue piTAre ke jaisA hai mujhevAnchitArthapUraka hone se iSTa hai, hita prApaka hone se kAnta hai sukhotpAdaka hone se, priya hai, zubhagatidAyaka hone se manojJa hai, tathA kabhI jisakA prApti ke bAda vinAza nahIM hotA aise akSayasukha kA denevAlA hone se mano'ma hai, ata eva yaha merA AtmA jarA bharaNAdi agni se dahya. mAna isa saMsAra gRha se niSkAsita hokara 'saMsAracuccheSakare, saMsAra vinAza kA kartA-janmamaraNa kA nivAraka hogaa| 'taM icchAmiNaM bhaMte !' isaliye he bhadanta ! mai Apake dvArA 1008 vANik janoM ke sAtha Apa svayaM ke dvArA dIkSita hoU esI kAmanA kara rahA hUM aura yAvat Apa svayaM mujhe dharma sunAveM aisI icchA kara rahA hUM yAvatpada se 'sayameva aleka-saMsAra saLage che. vadhAre pramANamAM saLagelo che. gAthA patinA baLatA gharamAMthI bahAra kADhela alepabhAra ane bahumUlyavALI tu ta maviSyamA ti: 24 thAya che te pramANe 'mama vi ege AyA bhaDe mAmAtmA cha. a - 2tnavizthI saresA pAsa je che. mArA Ichita arthane pUranAra hovAthI mane te ISTa che. pamADanAra hovAthI-kAta che. sukha upajAvanAra hovAthI priya che. zubhagati denAra hovAthI manahara che, je prApta thayA pachI kaMI kALe nAza pAmatuM nathI. tevA akSayasukhane ApanAra hovAthI manoma che. eTalA mATe A mAro AtmA janma, jarAmaraNa vigere agnithI baLatA evA A saMsArathI nIjI 'sa sAravuncheyakare' sasa:2 vinAzanA 42nA2 sanmabharanu nivA! 42nA2 tharI 'ta' icchAmi gaM bhate !' tethI sagavan / me 12 mA vaNikajane sAthe ApanI pAse dIkSA dhAraNa karUM evI kAmanA che. ane Apa mane dharmApazamA ta 42ch| 4ii 2ho . mADa yAvara54thI 'mayameva Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUdha bhagavatI sUtre tum, 'jAva dhammamAikkhiu' yAvad dharmamAkhyAtum / atra yAvatpadena 'sayameva muMDAviu sayameva sehAviu, sayameva sikkhAviu, sayameva AyAragoyaraviNayaveNaiyacaraNa karaNajAyAmAyAvattiyaM' ityantasya grahaNaM bhavati / etasya vyAkhyA dvitIyazatake prathamoddeza skandakacarite draSTavyA / 'tara NaM suNisunna arahA ' tataH khalu - zreSThinaH prArthanAyA anantaraM khalu munisuvrato'rchan 'kattiyaM seTThi gamaTTasahasseNaM saddhi sayameva pavvAve' kArttikaM zreSThina' naigamANyasahasreNa sArddha svaya meva pratrAjayati - dIkSayati yAvaddharmamA rUpAti-dharmopadezaM dadAtItyarthaH, dharmopadeza pakAramAha - 'ena' ityAdi, 'evaM devANuppiyA' evam - maduktakathanAnurUpeNa he devAnupriya ! ' ' gantavyam jIvarakSArthaM bhUmiM pazyanneva gamanaM karttavya mityarthaH ' evaM ciTTipaNyaM' evam zuddhabhUmau UrdhvasthAneneti zAstroktakathanaprakAreNaiva sthAtavyam 'jAva saMjamiyavaM' yAvat saMghamitavyam prANAdisaMyame saMyatitavyam, muDAvi, sayameva sehAviDaM, sayameva sikkhAviDaM AdhAra goyaravi. NayaveNaiyacaraNakaraNa jAyAmAyAvattiyaM' yahAM taka kA pATha gRhIta huA hai| ina padoM kI vyAkhyA dvitIya zataka ke prathama uddezaka meM skandaka caritameM kI gaI hai ataH vahIM se dekha lenA caahiye| 'tae NaM muNisue0 kArtika seTha kI isa prArthanA ke bAda munisuvrata arhanta ne usa kArtikaseTha ko 1008 vaNijanoM ke sAtha 2 hI apane hAtha se hI bhAgavatI dIkSA pradAna kI aura dharmakA upadeza diyA / dharmopadeza kA prakAra isa prakAra se hai- 'evaM devANupiyA !' madukta kathana ke anusAra he devAnupriya ! 'evaM gatabbaM0' jIva rakSA ke liye bhUmiko dekhate hue hI calanA cAhiye / zuddhabhUmi meM zAstrokta paddhati ke anusAra hI khaDe honA caahiye| 'jAva saMjamiya' prANAdisaMyama meM yatanA rakhanI caahiye| yahAM yAvatpada se 'evaM nisIpavvaM, evaM tughaTTiyanvaM 1 muMDA viu, sayameva sehAviu, sayameva sikkhAviu, khayameva AdhAra goyaraviNayaveNaiyacaraNa karaNaja (yA mAyAvattiya" ahi sudhInA pAhatA saMgraha thayo che. bhA padmAnI vyAkhyA bIjA zatakanA pahelAM uddezAmAM skandakanA caritramAM AvI che. tethI tyAMthI samacha sevI 'tara NaM muNisuntrara' atizehanI yA ArthanA pachI munisuvratamahune te kArtikazeThane eka hajAra ATha kUijanA sAthe peAtAnA hAthathI bhAgavatI dIkSA ApI ane dharmanA upadeza ApyuM. dhamanA upadezanA prahAra yA pramANe che. 'evaM devANupiyA' he devAnupriya ! bhe hyA prabhAye 'evaM gaMtavvaM' va rakSA bhATe bhUmi para na42 zabhI le lene yAsavu joIe zuddha bhUmimAM zAstramAM kahela paddhati pramANe ja ubhuM' rahevu' joie. 'jAva saMja miyAM' prazAddhi saMyabhabhAM yatanA zamavI leha me. maDiyAM yAva 1 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyavandrikA TIkA za018 u02 sU02 kAttikazreSThinaH dIkSAditirUpaNam 645 atra yAvatpadena 'evaM nisIyadhvaM evaM tuyaTTiyavyaM, evaM bhottajvaM, evaM bhAsiyadhvaM evaM sanameNaM' ityantaM grAhyam / tatra-evaM niSIditavyam-saMdaMzakabhUmipamArjanAdinA upaveSTavyam , evaM tvamvartitavyam-yatanayA pAzrvaparivartanaM kartavyam , evaM bhoktavyam-aGgAradhUmAdidoparAhityena AhArayitavyam , eva bhApitavyamhitamitamadhurAdi bhASayA vaktavyam, eka saMyameNa prANAdirakSaNarUpeNeti, 'dae eva bhottavyaM, evaM bhAsiyavyaM. evaM sajameNaM' isa pATha kA grahaNa huA hai / bhUmi kI pramArjanA karake hI baiThanA cAhiye, yatanA ke sAtha karavaTa badalanA cAhiye aGgAra, dhUma Adi doSa rahita AhAra karanA caahiye| hita, mita, madhura bhApA bolanI cAhiye 'tae NaM se kattie0' isa dharma kathA sunane ke bAda usa kArtikaseTha ne 1008 vaNirajanoM ke sAtha munisuvrata arhanta ke isa prakAra ke dhArmika upadeza ko svIkAra kara liyaa| 'tamANAe tahA gacchada.' ataH vaha unakI AjJAnusAra usI prakAra se calane lgaa| yAvat saMghama meM yatanA rakhane lagA yahAM yAvatpada se 'evaM tahA ciTThaha, tahA nIsIyaha, tahA tupaTTA, tahA bhujaha, tahA bhAsai, tahA saMjameNaM' isa pATha kA saMgraha huA hai / kArtikaseThane isa prakAra saMyama kA pAlana karanA prAraMbha kara diyA 'tae NaM se kattie seTThI negamamahasseNaM saddhi aNa(56yI 'evaM ninIyavaM, evaM tuyadviyavya eva bhottavva evaM bhAsiyavvaM, evaM saMjameNaM sajAmiyavya' mA pAnI saDathayecha. tn| ma mA pramANe che bhUbhAnI pramAjanA karIne ja besavuM joIe. yatanA pUrvaka karavaTa (paDakhuM) badalavuM joI e. aMgAradeSa ane dhUmadeSa vigere vinAne nirdoSa AhAra le joIe. hita, mita, ane mIThI vANI bolavI joIe. IdriyasaMyama ane vAsiyabhanu pAlana 42. 'tae NaM se kattie' mA pramANe yathA samaya pachI te kArtikazeThe ekahajAra ATha vaNikajane sAthe munisuvrata bhagavAnanA A mAnA nA 54zana 0 dIdhA 'tamANAe tahA gacchaI' pachI tamA munisuvrata bhagavAnanI AjJAnusAra teja prakArathI vartavA lAgyA thAvat saMyamamAM yatanA rAmA sAyA mAyAvat54thI evaM tahA ciTui, tahA nisIyai tahAtuyAI tahA muMjai, tahA bhAsai, tahA saMjameNaM sajamaI' mA 54 addthye| che. tena A pramANe che. te pramANe yatanA pUrvaka rahevA lAgyA. te pramANe yatanAthI besavA lAgyA. te pramANe paDakhuM yatanAthI pheravavA lAgyA te pramANe AhAra karavA lAgyA. te pramANe nirvagha bhASA bolavA lAgyA. kArtikazeThe mA pramANe ayamanu pAsAna 42vAnA prAra yA. 'tae NaM se kattie seTThI Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce Na se kattie seTThI negamapahasseNaM saddhi' tataH-dharmasthAnantaraM sa kArtikaH zreSThI naigamApTasahasraga sAIm 'muNisundhayassa araho' munisuvratamya arhataH imaM eyA. rUvaM dhammiyaM ubaesaM samma paDivajnaI' imam etAvadrUpaM dhAbhikamupadezaM samma ti padyate svIkaroti ityarthaH 'tamANAe tahA gacchaI' tadAjJayA tathA gacchati, 'jAva saMnamei' yAvat saMpamayati tatra yAvatpadena 'evaM vahA ciTThA, tahA nisIyai, tahA tuyahara, tahA sujai tahA bhAsai tahA saMnameNa' ityasya saMgrahaH / saMyamayavi-sayamaM pAlayatItyarthaH 'tae NaM se kattie seTThI negamasahasseNaM saddhi aNagAre jAe' tataH khalu sa kArtika zreSThI naigamASTasahasrega sArddham anagAro jAtaH, kIdRza ityAha 'iriyA' ityAdi 'iriyAsamie jAva gattavaMbhayArI IriyAsamito yAvad guptabrahmacArI samabhavat, atra yAvatpadena 'esaNAsamie,' oyANabhaMDamattanikkhe vaNAsamie, uccArapAsavaNakhelajalasiMghANapariTThAvaNiyArAmie, maNagutte, vagutte, kAyagutte, gutte gunidie' eSaNAsamitaH, AdAnabhANDAmatranikSepaNAsamitaH, uccAramantraNakhelajaslasiGghANapariThApanikAsamitaH, manoguptA, vavoguptA, kAyaguptaH, guptA, guptendriyaH, iti sNgrhH| vyAkhyA sugmaa| 'tae Na se kattie aNagAre' tataH khalu sa kArtiko'nagAraH 'muNimundhayassa arahao' muni gAre jAe' isa prakAra ve kAkiseTha aba 1008 vaNijanoM ke sAtha anagAra bana gaye / 'iriyA0' IyaryAsamiti se yAvat eSaNAsamiti se, AdAnanikSeANAsamiti se, uccAra pralavaNa kherajallasiMghANapariSThApAnikAsamiti se, yukta bana gaye, manogupti, vacanagupti, aura kAyagupita ina tInoM gupniyoM kA pAlana karane lge| brahmacarya gupti kI acchI prakAra se ArAdhanA karane lge| apanI indriyoM ko unhoMne jiitliyaa| 'tae NaM se, kattie.' isake bAda ve kArtika anagAra 'muNivapassa.' munisuvata arhanta ke tayArUpa anagAroM ke pAsa negamaTThasahasseNaM saddhi aNagAre jAe' mA zata ta tidegN AM2 mA pawi sAye manasAra 11 11. 'IriyA' yA samitithI yAvat epaNA' eSaNAsamitithI, AdAna nikSepaNa samitithI uccAra prastravaNa khelajahala siMghANa pariDApana samitithIyukta banI gayA mane gupti, vacanagupti, anekAyagupti, e traNe guniyAnuM pAlana karavA lAgyA. brahmacarya guptinI sArI rIte mArAdhana 425 // sAyA to pAtAnI dIyA tI sIdhI. 'tae NaM se kattie' pachI ti manA2 munisuvyayamsa' bhunisuvrata bhagavAnanA tathArUpa anaga tenI pAsethI sAmAyika vigere ciau pUvaeNne abhyAsa karavA Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA za018 u02 sU02 kArtikazreSThinaH dIkSAdinirUpaNam 647 muvratasya arhataH 'tahArUvAgaM therANaM aMtiyaM' tathArUpANAM sthavirAgAmanti kesamIpe 'sAmAiyamAiyAI codasapuvAI ahijjaI' sAmAyikAdikAni caturdazapUrvANi adhIte 'ahiAjjattA' adhItya 'bahuhiM cautthachaTTamajAva apANaM bhAve mANe' vahubhizcaturthapaSThASTama yAvadAtmAnaM bhAvayan atra yAvatpadena 'dasamaduvAla. sehiM mAsaddhabhAsakhamaNehi tavokamme hi' ityasya saMgrahaH 'bahu paDipunmAI duvAlasavAmAI sAmannapariyArga pAugaI' bahubhatipUrNAni-saMpUrNAni dvAdaza varSAgi zrAmaNyAryAyaM pAlayati, 'pAuNittA pAlayitvA mAsiyAe salehaNAe attANaM jhoseI' mAsikyA saMlekhanA AtmAna jopayati-ArAdhayati jhosittA' joparityA ArAdhya 'sahi bhanAI aNasaNAe cheeDa' paSTi bhaktAni anazanena chipani, sUtre Apa yAtrIlAm chedittA' chittvA 'pAloiyapaDikate' AlocitapratikrAnta:-kRtAlocanAmatikramaNaH san 'kAlamAse kAlaM kiccA' kAlamAse kAlaM kutrA 'sohamme kappe' saudharma kalpe 'sohammavaDaMsae vimANe' saudharmAvataM. sake vimAne 'uvavAyasabhAe upapAtasabhAyAm 'devasayaNijjasi' devazayanIye meM sAmAyika Adi caudaha pUrSoM kA adhyayana karane lage jaba yaha adhyayA kArya unakA samApta ho cukA-taba 'bahuhiM cauttha.' unhoMne apane Apako caturtha, SaSTha, aSTama Adi kI tapasyA se bhAvita kiyaa| yahAM Adi padase 'dasamaduvAlasehiM mAsa addhamAkhamaNehiM tavokammeha ina padoM kA saMgraha huA hai| isa prakAra ve bahupaDipunnAI duvAlalavA sAI' 12 varSa taka zrAmaNya paryAya kA pAlana karate rhe| pAlana karane ke bAda phira unhoMne 'mAsiyAe' eka mAsakI saMlekhanA kI ArAdhanA kI usakI ArAdhanA se 'saddhimattAI.' unhoMne 60 bhaktoM kA anazana dvArA chedana kara diyA 60 bhaktoM kA chedana karake ve kRtAlocanA pratikramaNavAle hokara samAdhi ko prApta ho gye| kAlamAsa meM kAlakara saudharmakalA meM maudharmAvataMsaka vimAna meM upapAta sabhAmeM devazayanIya para devoM a I. tabhAnu mayayana Aya nyAre pUrNa thavA mAthyutyAre 'bahUhiM cauttha' teoe pite catutha, SaSTha aSTama, vigere tapasyA karI. ahiM yAvat 54thI 'dasamaduvAlasehi mAsakhamaNehiM tavokammehiM' mA pAnI saDa thye| che. mA zata tme| 'bahupaDipunna I duvAlasavAsAi' mA 15 sudhI zrAmaNyaparyAyana pAlana karatA rahyA. ane te pramANe pAlana karyA pachI teoe maraNa samaye 'mAsi gae' se bhAsanI somanAtu bhArAdhana yu tanI mArAdhanAthI 'saddhiM bhattAI sAITha bhakatanuM anazana dvArA chedana karyuM sAITha bhakatonuM chedana karIne A ca nA pratikramaNa karIne samAdhine prApta karI ane kAla samaye kola karIne saudharma Tha95nAM saudharmAvata saka vimAnamAM u55 tasabhAmAM devazayanIya 5ra devenA I Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 648 devazaraNAyAm 'nAva makke devidattAe ubabanne' yAvat zakro devendratayA upapannaH, atra yAvatpadena 'paMcavihAe pajjattoe' ityAdInAM saMgrahaH, 'tae NaM se sakke deviMde devarAyA ahugovavannae sesa jahA-gaMgadattassa jAva aMtaM kAhii' tataH khalu sa zakro devendro devarAjo'dhunopapannaka eva zeSaM yathA gaGgAdattasya yAvadantaM kariSyati gaGgadattAdvai lakSaNa mAha-'navaraM ThiI do sAgarovamA navaraM sthitiH dvi sAgaropamA 'sesa taMce' zeSaM tadeva-gaGgAdatta iva, tathAhi-kArtikaH khalu mahanta ! devastasmAd devalokAdAyukSiyeNa bhavakSayeNa sthitikSayeNa tapAd devAt cyutvA kutra gamiyati kutra utpasyate ? iti praznaH gautama / tatazcputvA mahAvidehe varSe setsyati ke indrazama kI paryAya se utpanna ho gye| yahAM yAvat zabda se 'paMca vihAe pajattIe' ityAdi padoM kA saMgraha huA hai| 'tae NaM se sake devide devarAyA0' adhunopapatraka hI ve devendra devarAja zakra gaMgadattakI taraha yAvat, samasta duHkhoM kA anta kreNge| gaMgadatta kI apekSA vilakSaNatA kevala sthiti meM hI hai kyoMki yahAM inakI sthiti do sAgaropama kI huI yAkI kA aura saba kathana gaMgadatta ke jaisA hI hai aba gautama prabhuse aisA pUchatA hai-he bhadanta ! kArtikadeva usa devaloka se AyuH ke kSaya se, bhava ke kSaya se, aura sthiti ke kSaya se cAkara kahA~ jAvegA ? kahAM utpanna hovegA?, to isake uttara meM prabhune unase kahA he gautama ! vaha vahAM se cakkara mahAvideha kSetra meM siddha hogA, buddha hogA, mukta hogA, parinirvAta hogaa| evaM samasta duHkhoM kA zanI paryAyavANA mAnA gayA maDiyAM yAvat 74thI 'pa'cavihAe pajjattIe' tyA pahAnA sa / cha. 'tae NaM se sakke deviMda devarAyA' ta 5-na thayela te devendra, devarAja, Indra gaMgadattanI mAphaka yathAvat samasta dukhone aMta karaze gaMgadattathI vizeSatA kevaLa tenI sthitimAM ja che, kemake tyAM tenI sthiti be sAgarepanI thaI che. bAkInuM kathana gaMgadattanA kathana pramANe samajavuM. have gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke he bhagavAna kAtika deva te devakathI AyunA kSayathI, bhavanAkSayathI ane sthitinA kSayathI cavIne kayAM utpanna thaze ? tenA uttaramAM prabhue kahyuM ke he gautama ! te tyAMthI cavIne mahAvideha kSetramAM siddha thaze. buddha thaze mukata thaze. ane parinita thaze ane sabharata mono mata 422. 'sevaM bhaMte / sevaM bhaMte ! tti' mApAna mArnu Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u02 02 kArttikazreSThinaH dIkSAdinirUpaNam 649 bhotsyate mokSyati parinirvAsyati sarvaduHkhAnAmantaM kariSyatIti, 'sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti' tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta / iti yAvadviharati // mra0 2 // // iti zrI vizvavikhyAta - jagavallabha-masiddhavAcaka- paJcadazabhASAkalitaLalitakalApALApakamavizuddhagadyapadyanaikagrantha nirmApaka, vAdimAnamardaka- zrI zAhUcchatrapati kolhApurarAjapadatta'jainAcArya ' padabhUSita--- kolhApurarAjaguru - bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjyazrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI " bhagavatImutrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM aSTAdazazatake dvitIyodezakaH samAptaH // 18-2 // anta karegA | 'sevaM bhaMte ! 2' he bhadanta ! Apa kA yaha kathana sarvathAsatya hai 2 isa prakAra kahakara gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye | su0 2 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatI sUtra" kI prameya candrikA vyAkhyA ke aThArahaveM zatakakA // dUsarA uddezaka samApta // 18-2 // A kathana sarvathA satya che. huM bhagavat ApanuM saghaLuM kathana yathArtha che. A pramANe kahIne gautamasvAmI tapa ana sayamathI A AtmAne bhAvita karatA thakA peAtAnA sthAna para birAjamAna thayA ! sU0 25 jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA aDhAramA zatakanA khIjo uddezaka samAptAA18-2A bha0 82 Yi Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * . . bhagavatIstre atha tRtIyoddezakaH bhArabhyatedvitIyodezake kArtikA'nagArasyAntakriyA, kathitA tRtIyodezake pRthivyA. derantakriyocyate ityevaM sambandhena AyAtasya tRtIyoddezakasyedamAdima sUtram'teNaM kAleNe' ityaadi| mUlam-"teNaMkAleNaM teNaM samaeNaMrAyagihe nayare hotthA, vanao guNasilae ceie vannao, jAva parisA paDigayA, teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavao mahAvIrasta aMtevAsI mAgaMdiyaputte nAmaM aNagAre pagaibhaddae jahA maMDiyaputte jAva pajjuvAsamANe evaM vyaasii| se pUrNa bhaMte! kAulesse puDhavIkAie kAulessahiMto puDhavIkAiehito aNaMtaraM unahittA mANusaM viggahaM labhai labhittA kevalaM bohiM bujjhai, bujjhittA, tao pacchA sijjhai, jAva aMtaM karei ? haMtA mAgaMdiyaputtA kAulesse puDhavIkAie jAva aMtaM krei| se NUNaM bhaMte! kAulesse AukAie kAulessahiMto AukAiehito aNaMtaraM uvadvittA mANusaM viggahaM labhai, labhittA kevalaM bohiM bujjhai, jAva aMtaM karei? haMtA mAgaMdiyaputtA, jAva aMtaM krei| se NUNaM bhaMte! kAulesse vaNassaikAie evaM ceva jAva aMtaM karei, sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! tti mAgaMdiyaputte aNagAre samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasai, vaMdittA namaMsittA jeNeva samaNe NiggaMthe teNeva uvAgacchai, uvAgacchitA samaNe NiggaMthe evaM vayAsI, evaM khalu ajo! kAulesse puDhavIkAie taheva jAva aMtaM karei ? evaM khallu ajo! kAulesse AukAie jAva aMtaM karei, evaM Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za018 u03 sU01 pRthvIkAyAdInAmantakriyAnirUpaNam 656 khalu kAulesse vaNassaikAie jAva aMtaM krei| tae NaM samaNAM NigaMthA mAgaMdiyaputtasta aNagArasta, evamAikkhamANassa jAva evaM parUvemANassa eyamaTuM no saddahati 3 eyamaDhe asadahamANA jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittAsamaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdaMti namasaMti vaMdittA namaMsittA evaM vAsI evaM khalu bhaMte! mAgaMdiyaputte aNagAre amhaM eva mAikkhai bhAsei panavei parUveI evaM khalu ajjo ! kAulesse puDhavIkAie jAva aMtaM karei, evaM khalu ajo kAulesse AukAie jAva aMtaM karei evaM vaNassaikAie vi jAva aMtaM karei se-kahameyaM bhaMte! evaM ? ajotti samaNe bhagavaM mahAvIre te samaNe, NiggaMthe AmaMtitA evaM vayAsI japaNaM ajo? magaMdiyaputte aNagAre tujhe evaM Aikkhai bhAsai panavei parUvei evaM khallu. ajjo! kAulesse puDhavIkAie jAva aMtaM karei evaM khalu ajo!" kAulasse AukAie jAva aMtaM kareI evaM khalu ajo! kAulesle vaNassaikAie vi jAva aMtaM karei, sacceNaM esamaDe' ahaMpiNaM ajo! evamAikkhAmi 4 evaM khalu ajo ! kaNhalesse. pudavIkAie kaNhalessahiMto puDhavIkAiehiMto jAva aMtaM kareI evaM balu ajo! nIlalesse puDhavIkAie jAva aMtaM karei evaM kAulessevi jai puDhavIkAie evaM AukAie vi, evaM vaNassaikAie vi, sacce NaM esamaTuM, sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti samaNA ; niggaMthA samagaM bhagavaM mahAvIraM vaMdaMti, namasaMti, vaMdittA, Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . bhagavatIstre namaMsittA, jeNeva mAgaMdiyaputte aNagAre teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittAmAgaMdiyaputte aNagAre baMdati namasaMti,vaMdittA namasittA eyamalu samma viNaeNaM bhujo bhujo khAmeti ||suu01|| ___ chAyA-tasmin kAle tasmin samaye rAjagRha nAma nagaramAsIt ; varNakaH guNazilaka caityam varNakA, yAvat paripat prtigtaa| tasmin kAle tasmin samaye zramaNasya bhagavato mahAvIrasyAnvevAsI mAkandikaputro nAmA'nagAraH prakRti bhadrako yathA maNDitaputro yAvat paryupAsInaH evamavAdIt , tAnUna bhadanta ! kApo. tikalezyaH pRthivIkAyikA, kApotikalezyebhyaH pRthivIkAyikebhya udRtya mAnuSyaM vigraha labhate, labdhvA kevalaM bodhi vudhyate, buddhvA tataH pazcAt sidhyati yAvadantaM karoti ! hanta, mAndika putra! kApotikalezyaH pRthivIkAyiko yAvadantaM karoti / tannUna bhadanta ! kAtikalezyaH akAyikA kApotikalezye. bhyo'SkAyikebhyo'nantaramutya mAnuSaM vigrahaM labhate laccA kevala vodhi budhyate yAMvadantaM karoti ? hanta, mAkandika ! yAvadantaM karoti / tannUna bhadanta ! kApotikalezyo vanaspatikAyika evameva yAvadantaM kroti| tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti mAkandikaputro'nagAraH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati vanditvA namasthitvA yatraitra zramaNA nigranthA statraivopAgacchati, upAgatya zramaNAn nirgranthAn evamagadIda, evaM khalu AryAH! kApotikalezyaH pRthivIkAyiko yAvadantaM karoti, evaM khalu AryAH! kApotika lezyo'kAyiko yAvadantaM karoti evaM khala AryAH ! kApotikalezyo vanaspatikAyiko yAvadantaM kroti| tataH khalu zramaNA nigranthAH mAkandikaputrasyAnagArasya evamAcakSANasya yAvadevaM nirU. payata etamartha na zradadhanti 3, enamarthamazraddadhAnAH 3 yatraiva zramaNo bhagavAn mahAvIra statraivopAgacchanti upAgatya zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandante namasyanti, panditvA namasyitvA evamavAdiSu evaM khalu bhavanta ! mAkAndikaputro'nagAro smAn evamAkhyAti yAvatmarUpayati evaM khalu AryAH ! kApotikalezyaH pRthivI kAyiko yAvadantaM karoti evaM khalu AryAH ! kApotikalezyo'pkAyiko yAvadantaM karoti evaM vanaspatikAyiko'pi yAvadantaM karoti / tat kathametad bhadanta ! eva mAryAH / iti zramaNo bhagavAn mahAvIrastAn zramaNAn nigranthAn Amantrya evamabAdI , yat khalu AyoH ! mAkandikaputro'nagAro yuSmAn evamAkhyAti yAvasmarUpayati, evaM khalu AryAH ? kApotikalezyaH pRthivIkAyiko yAvat anta karoti, evaM khalu AryAH! kApotikalezyo'pakAyiko yAvadantaM karoti, evaM Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyaJcandrikA TIkA ze018 u03 sU0 1 pRthvIkAyAdInAmantakriyA nirUpaNam 663 khalu AyaH / kApotikalezyo vanaspatikAyiko'pi yAvadantaM karoti, satyaH khalu eSo'rthaH, ahamapi khalu AryAH ! evamAkhyAmi, bhASe, prajJApayAmi prarUpayAmi, evaM khalu AryAH / kRSNalezyaH pRthivIkAyikaH kRSNalezyebhyaH pRthivIkAyikebhyo yAvadantaM karoti, evaM khalu AryAH / nIlalezyaH pRthivIkAyiko yAvadantaM karoti, evaM kApotikalezyo'pi yathA pRthivIkAyika evamaSkAyiko'pi evaM vanaspatikAyiko'pi, satyaH khalu eSo'rthaH / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti zramaNA nirgranthAH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandante namasyanti vanditvA namasthitvA yatraiva mAkandikaputro'nagArastatraivopAgacchanti upAgatya mAkandikaputram anagAraM candante namasyanti, canditvA namasthitvA etamarthaM samyagra vinayena bhUyo bhUyaH kSamayantiH // 1 / TIkA- 'te kAle teNaM samaeNaM' tasmin kALe tasmin samaye 'rAyagihe nayare hotthA' rAjagRha nagaramAsIt 'vaNgao' varNaka' - campApurI varNanavadasyApi rAjagRhasya varNana vidheyam 'guNasilae veie' guNazilakaM caityam - udyAnamAsIt tIsare uddeze kA prAraMbha 18 ve zataka ke isa tRtIya uddezaka kA prArambha pRthikAyAdikoM kI antakriyA kahane ke liye huA hai| kyoMki dvitIya uddezaka meM kArtika anagAra kI antakriyA kahI gaI hai| ataH antakriyA kA prakaraNa cAlU hai / 'teNaM kAleNaM teNaM samapUrNa' ityAdi / TIkArtha- 'te kANaM teNaM samaeNaM' usa kAla aura usa samaya meM 'rAyagihe nare hotthA' rAjagRha nAmakA nagara thA 'vannao' aupapAtikasUtra meM varNita huI campAnagarI ke jaisA isakA varNana jAnanA cAhiye / 'guNasilae cehae' isa rAjagRhanagara meM caitya - udyAna thA, trIjA uddezAnA prAraMbha khIjA uddezAmAM kArtika anagAranI antakriyAnA sabadhamAM kahevAmAM Avyu che. jethI kriyAnA adhikAra cAlu heAvAthI A trIjA uddezAnA prArabha pRthvinpAdakonI aMtakriyA kahevA mATe karavAmAM Avela che. tenu pahetu sUtra yA pramAye che - 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' tyAhi / TIDaartha - 'veNaM kAlerNa teNaM samaeNe' te ane bhane te samaye 'rAyagihe nAma nayare hotthA' rAmagaDa nAmanu' nagara tu'. 'vaNNao' gopapAti sUtramAM va vesa dhAnagarI abhAbe tetuM varSAna samandhu': 'guNasilapa ceie' mA rAmbha hunaga Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne 'vannao' varNakaH-asyApi varNanaM pUrNabhadrakavadeva karttavyam , 'jAva parisA paDi gayA' yAvat paripat patigatA, yAvatpadena svAmI samavasta ityArabhya dharmakathA kathitA ityantaM sarvamapi prakaraNamanusmaraNIyam , 'teNaM kAleNaM teNaM samaraNa' tasmin kAle tasmin samaye 'samaNassa bhagavao mahAvIrassa' zramaNasya bhagavato mahAvIrasya 'aMtevAsI mAkaMdiyaputte nAma aNagAre' antevAsI-ziSyo mAMkandikaputro nAmAnagAraH, 'pagaibhadae' prakRtibhadrakA 'jahA maMDiyaputte' yathA maNDikaputraH, yathA maNDikaputra ityanena idaM sacitaM bhavati 'pagai uvasaMte paMgai payaNukohamANamAyAlobhe' prakRtyupazAntaH prakRtimatanukrodhamAnamAyAlomaH jisakA nAma guNazilaka thaa| 'vannao' isakA varNana bhI pUrNabhadra caitya ke jaise hI samajha lenA cAhiye / 'jAva parisA paDigayA' yahAM yAvatpada se 'svAmI samavasRtaH' yahAM se lekara 'dharmakathA kathitA yahAM taka kA saba prakaraNa lagAyA gayA hai aisA jAnanA cAhiye / 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNa' usa kAla meM aura usa samaya meM 'samaNassa bhagavao mahAvIrasta jAva' zramaNa bhagavAna mahAvIra ke aMtevAsI' ziSya 'mAkaMdiyaputte nAma aNagAre' mAndika putra nAmake anagAra the| ye 'pagaibhaddae' prakRti se bhadra the| 'jahA maMDiyaputte' jaise prakRti se maNDita putra the, vaise hI ye the| 'jahA maNDitaputte' isa pada se yaha sacina hotA hai 'pagaha uvasaMte pagahapayaNu kohamANamAyAlobhe ki ye svabhAvataH upazAnta the| svabhAvataH inakI krodha, mAna, mAyA aura 2bhA zuzita nAmarnu thaitya-GdhAna tu'. 'vaNNao' tenu vAna pUna yetyAnI bhA4 sabhA. 'jAva parisA paDigayA' mA pAyama Aveta yA154thI 'svAmI samavasRta.' malithI mAralI. 'dharmakathA kathitA' ahi sudhInuM saghaLuM prakaraNa samajI levuM. arthAt mahAvIra svAmI padhAryA. mana tamAme dharmathA samAvI tyAM sudhAnu' 4thana sabhara teNa kAleNaM deNaM samaeNaM' a ANe bhane samaye 'samaNassa bhagavao mahAvIrastra' zrama sAgavAna mahAvIra svAmInA 'aMtevAsI ziSya 'mAkadiyaputte nAma aNagAre' bhAdI nAmanA manA2 tA. to 'pagaibhahae' prakRtithI bhAdra tA. 'jahA maMDiyaputte' 2vI rIte malitaputra pratithI madra tAva mAMDIputra paNa bhadraprakRti hatA. ahiM yAvatuM pahathI nIce pramANene pATha grahaNa thaye che. 'pagaiupasaMte pagaipayaNukohamANamAyAlome te 21sAtha zaid. sai Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u03 sU01 pRthvIkAyAdInAmantakriyAnirUpaNam 655 sudumAdevasaMpa : AlInabhadrakaH, vinItaH, iti vizepaNAnAM tRtIyazatakIya vratIyodezakoktAnAM saGgraho bhavati, 'jAva pajjuvAsamANe evaM vayAsI' yAvatparyupAsIna evamavAdIt , atra yAvatpadena vandate namasyati, vanditvA namasyitvA trividhayA payupAsanayA ityantaprakaraNasya grahaNaM bhavatIti / kimuktavAn mAkandikaputro bhagavantaM tatrAha-'se gurga' ityAdi, 'se guNaM bhaMte!' tannna khalu bhadanta ! 'kAulesse puDhavIkAie' kApotikalezyaH pRthivIkAyikaH, 'kAulesse hito puDhavIkAiehito' kApotikalezyebhyaH pRthivIkAyikebhyaH 'aNaMtara unnaTTittA' anantaram-antararahitaM yathAsyAttathA uddhRtya-niHsRtya kApotikalezyAvAn pRthivIkAyiko jIvaH pRthivIkAyAdudvRtya-niAmRtya mRtveti yAvat 'mANussaM viraha labhai' mAnuSyaM manuSyasambandhinaM vigraha- zarIraM labhate- avacchedakatA saMbandhena lobha ye kaSAyeM pratanu-patalI thI / 'mRdumArdavasaMpannaH' mRdumArdava guNa se ye sahita the, 'AlInabhadrakA, tRtIya zataka ke tRtIya uddeza meM kahe gaye haiM / 'jAva pajjuvAlamAge evaM vayAsI' yAvat paryupAsanA karate hue inhoMne aisA pUchA-yahAM yAvatpada se 'candate, namasthati, vanditvA namasyitvA trividhayA paryupAsanayA' ina padoM kA grahaNa huA hai| 'se gUNa bhaMte ! kAulesse puDhavIkAie' mAkaMdiputrane jo kahA-pUchA vahI saba aba yahAM se prakaTa kiyA jAtA hai-unane pUchA-he bhadanta jo pRthvIkAyika jIva kApotalezyAvAlA hai vaha 'kAuleslehito puDhavIkAi. ehito' kApotikalezyAvAle anya pRthivIkAyika jIvoM meM se- 'aNaMtaraM- uvvahitA' antara rahita-turata-marakara 'mANussaM viggahaM labhai' svabhAvathI ja teonA krodha, mAna, mAyA, ane lebha e kaSAye pratanuM halakA thayA tA. 'mRdumadavasapannaH tasA bhU-bha bhAI zuzuvAmA utA. 'AlIna bhadraka vinItaH' tesa mAsInama-23nI mAjJA prabhArI pata nathI madraprati. vALA hatA ane vinayavAna hatA. A tamAma vizeSaNe trIjA zatakanA trIjA dezamA ma mAyA che 'jAva pajjuvAsamANe eva vayAsI' yAvata mAnavayana ane kAyathI paryApAsanA karatAM karatAM te mAMkadiya putre prabhune A pramANe 57yu. ma. yApa.54thI 'vaMdate, namasyati, vanditvA, nasasthitvA trividhayA paryupAsanayA' mA pahAnI saMgraha thayo che. "se guNaM bhate! kAulesse puDhavikAie' mA apAtazyApAmA pRthvI43 42. 'kAulessehito puDhavIkAiehito' atizyAvA. mI. pRthvIyi 7vAmAthI 'aNaMtara' uvvadvittA' antaravinA arthAt maraNa pAbhAna tata 'mANussaM vigaI labhai' Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . 656 . bhagavatI manuSyadehaviziSTo bhavatItyarthaH, 'lamittA' labdhyA, 'kevala vohiM bujjhai' kevalaM bodhi vudhyate, zuddhasamyaktvaM prApnotItyarthaH 'bujjhittA' buddhvA-zuddhasamyaktvamavApya 'tao pacchA sijjhaI tataH pazcAt siddhayati 'jAva aMtaM kareI' yAvadantaM karoti, atra yAvatpadena mucyate parinirvAti sarvaduHkhAnAm , eteSAM saMgraho bhavati tathA ca he bhadanta ! pRthivIkAyiko jIvaH kApotikalezyAvAna pRthivIkArya parityajya manuSyadeha labdhvA kevalajJAnamavApya siddhiM yAti budhyate, mucyate, parinirvAti sarvaduHkhAnAmantaM karoti kimiti prshnH| bhagavAnAha-'haMtA' ityAdi, 'haMtA mAgaMdiyaputtA' hanta, mAgandika putra ! 'kAulesse puDhavIkAie jAva aMtaM karei' kApotikalezyaH pRthivIkAyiko yAvadanta karoti atra yAvatpadena-'kAulesse manuSyasaMbandhI zarIra ko prApta kara letA hai| 'labhittA kevalaM yohiM bujjhaI aura use prApta kara vaha usameM zuddha samyaktva ko pA letA hai, to 'bujjhittA' usa zuddha samyaktva ko pAkara 'tao pacchA sijjhai' isake bAda vaha siddha ho jAtA hai / 'jAva aMtaM karei sakala duHkhoM ko nAza kara detA hai ? yahAM yAvatpadase 'mucyate parinirvAti sarvaduHkhAnAm ina padoM kA grahaNa huA hai| tAtparya pUchane kA aisA hai ki kAponika lezyAvAlA pRthivIkAyika jIva pRthivIkAyako choDakara kyo manuSya deha pAkara ke aura kevalajJAna prApta karake siddhi ko pA letA hai? vaha 'buddha tatva kA jJAtA' ho jAtA hai ? mukta ho jAtA hai ? parinirvAta ho jAtA hai ? aura sakaladuHkhoM kA anta kara detA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA mAgaMdiya puttA' hA mArkadika putra ! vaha aisA ho jAtA hai / arthAt kApotalezyAvAlA pRthivIkAyikajIva yAvat anta kara detA manu05 zarIrana cha ? bharI manuSya savamA naya cha ? mana 'labhittA kevalaM vohiM vujhAI' bhagavAna zarIrathI zuddha sabhya bhagavI za? cha? 'bujjicA' zuddha sabhyapane pAbhIna 'to pacchA sijjai' a pachI siddha thAya cha 1 'jAva aMtaM kareI' yAvat saghaNA mAnanAza re cha.1 mahi yA154thI 'mucyate, parinirvAti sarvadu khAnAm ' ma pahAnI saDa thy| che. pUchavAnuM tAtparya e che ke--kApatika vezyAvALA pRthvIkAyika jIva pRthvIkAyane cheDIne manuSyazarIra pAmIne ane kevaLajJAna meLavIne zuM siddhi prApta karI zake che? te buddha eTale ke tatvane jANanAro banI zake che? mukta thaI zake che? parinirvAta banI zake che ? ane sakaLa duHkhane aMta zuM zaza che ? mA praznamA uttaramA prabhu 4 cha :--'haMto mAgaMdiyaputtA, hA mAkadiyaputra te kApatika lesyAvALe pRthvIkAyika jIva te pramANe banI Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyabaMndrikA TIkA za018 u03 sU01 pRthvIkAyAdInAmantakriyAnirUpaNam 657 hitI puDhavIkAiehito. aNaMvara uvva dRttA mANussaM vigaha labhai, lamittA kevalaM bohiM bujjhai, bujyiAcA to pacchA sijjhaI' ityasya praznavAkyasya saMgraho bhavati, evamagre sarvatra praznavAkyAvayavasya anukapaNaM kartavyam / akAyikajIvamAzritya punaH praznayannAha-'se guNa' ityAdi, 'se guNaM bhaMte!' tat nUna bhadanta !' 'kAulesse AukAie' kApotikalezya:-kApotikalezyAvAn, akAyiko jIvaH 'kAulessehitI ukAiehito' kApotikalezyebhyo'pkAyikenyA , 'aNaMtara uvvahitA' anantaramutya-mRtvA 'mANussa vigga labha' mAnuSyaMmanuSyasambandhinaM vigraha-zarIraM labhate-prApnoti 'labhittA' labdhvA 'kevalaM bohiM. bujjhai kevalaM bodhi buddhayate-zuddhasamyaktvaM prApnotItyarthaH 'jAva aMtaM kare' hai| yahAM yAvaspada se 'kAulessehito puDhacIkAiehito arNatara' uvvaTTittA mANussaM viggahaM labhaha, labhittA kevalayohiM pujjhii, vujjhittA tao pacchA sijjha' isa praznavAkya kA saMgraha huA hai isI prakAra se Age bhI sarvatra prazna vAkya kara lenA cAhiye / . aba, mArkadika putra anAgAra prabhu se aisA pUchate hai| 'se gUNa bhate / kAulesse AukAhae kAulesse hito AukAiehito aNaMtaraM utva, TTittA mANussaM viggahaM lamahalabhittA' he bhadanta ! kApotalezyAvAlA, apkAyikajIva kApotalezyAvA apkAyika jIvoM meM se turata bharakara . manuSya zarIra ko prApta karake kevalabodhiko-zuddhasamyaktva ko prApla, karatA hai, zuddha samyaktva ko prApta karake bAda meM vaha siddha ho jAtA hai ? yAvat vaha sakala duHkhoM kA nAza kara detA hai ? isake uttara meM , jaya che. yAvat sasame ! mata 42 he cha. Di. yAvat 54thI 'kAulle. ssehi to puDhavIkAiehi to ataraM uvvadvittA maNussaM vigrahaM labhai, labhittA, kevala. bohiM bujhai, bujjhittA taopacchA sinjaI' yA prazna vAyanA saba thayo cha, A pramANe prazna vAkaya samajI levA. , NthI bhAvI sanA2 prabhuna ge pUche the , 'se guNa, bhaMte ! kAulesse AukAie kAulesehito AukAiehito aNatara uvvadvittA mANussa viggahaM labha, labhittA' 3 bhagavAn apazyApAge sa4i71 - talezyAvALA apUkAyika jIvapaNAthI marIne manuSya zarIrane meLavIne kevaLa - bedhine-zuddha samyakatvane prApta karIne te pachI te siddha thAya che? yAvat ' te sakaLa duono nAza karI de che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke bhaR Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre yAvadantaM karoti, bhagavAnAha-'haMtA mAgaMdiyaputtA' hanta, mAkandikaputra ! 'jAva aMta kareI' yAvadantaM karoti atra yAvatpadena sampUrNasya praznavAkyasya saMgraha krnniiyH| punarvanaspatikAyaviSaye praznayati-'se pUrNa bhaMte ! tad nUna bhadanta ! 'kAulesse vaNassaikAie' kApotikalezyo vanaspatikAyiko jIvaH kApotikalezyebhyo vanaspatikAyebhyo'nantaramuddhRtya manuSyadehamApnoti, manuSyadehamavApya zuddhasamyaktvamAsAdayati zuddhasamyakttamAsAdha tadanantaraM sidhyati buddhayate mucyate-parinirvAti sarvaduHkhAnAmantaM karoti kimiti praznA, bhagavAnAi'evaM ceva jAva aMta kareI' evameva-pUrvavadeva yAvadantaM karoti atra yAvatpadena saMpUrNasya praznavAkyasya anukarSaNaM karttavyam tathA ca vanaspatikAyika: kApotikaprabhu kahate haiM-'haMtA, mAkaMdiyaputtA ! jAva aMtaM karei' hA~ mAkandika putra ! aisA vaha jIva yAvat samasta duHkhoM kA anta kara letA hai| yahAM yAvat zabda se saMpUrNa praznavAkyasaMgraha huA hai| aba mAkandika putra prabhuse aisA pUchate haiM-'se pUNaM bhaMte ! kAulesse vaNassaikAie' he bhadanta vanaspatikAyika kApotalezyAvAlA jIva kApotalezyAvAle vanaspatikAyika jIvoM meM se marakara manuSya deha ko kyA prApta kara vaha zuddha samyaktva ko prApta kara letA hai ? zuddha samyaktva ko prApta kara yAdameM kyA vaha siddhigati ko prApta kara letA hai ? vuddha ho jAtA hai, mukta ho jAtA hai, parinirvAta ho jAtA hai, aura sarva duHkho kA anta kara letA hai? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ceva jAca aMtaM kareha' yahAM yAvatpada se saMpUrNa prazna vAkya ko anukarSaNa kiyA gayA hai / tathA "hatA mAkaMdiyaputtA jAva ataM karei' hai| bhAihaputra! ta prabhAe / zake che. yAvat samasta dukAno aMta kare che. bhAyaputra prabhunezana pUche che 4-se gUNaM bhaMte ! kAulesse vaNassai. cArA' he bhagavAn vanaspatikAyika kApatalezyAvALo jIva kAtilezyAvALA vanaspatikAcipaNathI marIne tarata manuSya dehane meLave che? ane manuSya zarIra pAmIne te zuddha samyaktva prApta karI zake che ane zuddha samyaktva meLavIne te pachI zuM te siddhigatine meLave che? buddha thAya che? mukta thAya che? parinirvAta thAya che? mokSagati pAme che? ane sarvaduHkhane aMta kare cha 1 mA prazana uttaramA prabhu cha hai-"evaM ceva jAva aMta karei" mADi yAva@khathI saMpUrNa prazna vAkaya uttara rUpe grahaNa karela che, te A pramANe Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyabAndrakA TIkA za018 u03 sU01 pRthvIkAyAdInAmantakriyAnirUpaNam 655 lezyAvAn jIvaH kApotikalezyebhyo vanaspatikAyikebhyo nirgatya mAnuSyadeha prApya -zuddhasamyaktvaM prApya sidhpati, budhyate, mucyate, parinirvAti, sarvaduHkhAnAmantaM karotIti bhagavata uttaramiti bhAvaH / 'sevaM bhaMte / sevaM bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti, yad devAnupiyeNa kathita tatsarva satyameti bhAvaH, iti'evaM rUpeNa kathayitvA 'mAgaMdiyaputta aNagAre' mAkandikaputro'nagArA, 'samaNaM bhagavaM mahAvIra' zramaNaM bhagavanta mahAvIram 'jAva namaMsittA' yAvad namasyitvA atra yAvatpadena-vandate namasyati vanditvA, eteSAM grahaNaM bhavati, 'jeNeva samaNA 'NiggaMthA teNeva uvaagcch|' yatraiva zramaNA nirgranthA statraivopAgacchati 'uvAgacchittA' upAgatya 'samaNe NiggaMthe evaM vayAsI' zramaNAna nirgranthAn evaM-vakSyamANapakAreNa ca kApopatalezyAvAlI vanaspatikAdhikajIva kApotalezyAvAle anya vanaspatikAyika jIvoM meM se bharakara turata manuSya deha ko prApta karake usameM zuddha samyaktva ko lekara ke siddha hotA hai, vuddha hotA hai, mukta hotA hai, parinirvAta hotA hai, aura sarva duHkhoM kA anta karatAhai, 'sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti' he bhadanta ! Apa devAnupriyane jo yaha kahA hai vaha sarvathA satya hai 2 isa prakAra se kahakara 'mArgadiyaputte aNagAre' ve mAkandika putra anAgAra 'samaNa bhagavaM mahAvIra pramaNa bhagavAna mahAvIra ko 'jAva namaMsittA' yAvat namaskAra kara 'jeNeva samaNe niggaMthe teNeva uvAgacchaI' jahAM zramaNa nimrantha virAjamAna the-'teNeva uvAgacchaI' vahA~ para gaye-yahAM yAvat zabda se 'vandate, namasthati, vanditvA' ina padoM kA saMgraha huA hai / 'uvAgacchittA' vahAM jA karake 'samaNe niggaMthe che.-kApitazyAvALo vanaspatikAyika jIva kApita lesyAvALA bIjA vanaspatikAyika paNuthI marIne tarata manuSya zarIrane meLavIne temAM zuddha samyakuvA pAmIne (saMyama dhAraNa karIne) siddha thAya che, buddha thAya che, mukta thAya che. parinita thAya che. ane. sa mAna mata 42 che "sevaM bhaMte / sevaM bhaMte ! ti" hai mApana mA5 havAnupriye re yuche te sayA satya che.. bhagavad- Ape kahela sarva yathArtha che. A pramANe kahIne "mAgaMdiyaputte aNagAre" te mayi putra manA2 "samayaM bhagavaM mahAvIra" zrama lagavAna mahAvIra "jAva namakhittA" yAvat namA2 4zana 'jeNeva samaNe Niggaye teNe vAgacchada" yA zrama nitha nirAsA che. "teNeva' uvAgacchaI" tyA tayA gayA. hi yApat 54thI 'vandate, namasyati, vanditvA bhA pahAnI meM thayo cha. "uvAgacchittA" tyAM dhana "samaNe nniggNdhe| Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 660 avAdIt uktavAn kimuktavAn ? tatrAha - ' evaM khalu' ityAdi, 'evaM khalu ajjo' - evaM khalu AryAH 'kAulesse puDhavIkAie taheva jAva aMtaM kare' kApotikalezyaH pRthivIkAyika svathaiva yAvadantaM karoti, uttaratritayasya ca yathAvadanuvAdaH karaNIyaH, * mAndikaputreNAnagAreNa bhagavataH sakAzAt pRthivIkAyikakA potikalezya - jIvAdivanaspatyantajIvaviSaye yadavagatam tatsarvaM niveditaM zramaNebhya iti bhAvaH / ''tae NaM te samaNA NiggaMthA' tataH khalu - tadanantara' kila, mAkandikaputrasya kathanAnantaram, te zramaNAH nigranthAH 'mAkaMdiyaputtassa aNagArassa' mAkandikaputrasyA: nagArasya 'evamA ikkhamANassa' evam ukta prakareNa AcakSANasya - kathayataH 'jAva 5 ' evaM vyAsI' unhone zramaNa nirgranthoM se aisA kahA - ' evaM khalu ajjo ! kAulesse puDhavIkAie taheba jAca aMtaM kareI' he AryoM kApotalezyAvAlA pRthivIkAyika usI prakAra se yAvat anta karatA hai / yahA~ uttara tritaya kA yathAvat anuvAda kApotika lezyAvAle pRthivIkAyika, . aSkAyika, evaM vanaspatikAyika jIva ke viSaya meM jo jAnA vaha saba unhoMne yahAM zramaNoM se kaha diyA / 'tae NaM te sabaNA niggaMthA' isake yAda una zramaNa nirgranthoM ne 'mAkaMdiyaputtassa aNagArassa' mAkandika putra anagAra ke ukta prakAra se kiye gaye kathana ko yAvat 'evaM parUve -mANassa isa prakAra kI prarUpaNA ko sunakara eyama no * saddati' unake isa artha kI zraddhA nahIM kI, use apanI pratIti kA viSaya nahIM banAyA, unakA vaha kathana unheM rucikara nahIM huA tAtparya , " evaM vayAsI" tetheo zrama nirtha thAne yA pramANe urchu " evaM khalu ajjo ! kAulesse puDhavIkAira taheva jAva aMta karei" he Aryo ! AyotasezyAvAmA pRthvIkAyika kApAtalesyAvALA pRthvIkAyika jIvapaNAthI marIne tarata manuSya zarIrane meLavIne temAM zuddha samyakRtva prApta karIne siddha thAya che, buddha thAya che, mukta thAya che parinirvAMta thAya che, ane sarva duHkhAnA aMta kare che. mAka'dIputra anagAre kArpAtika lezmAvALA pRthvikAyika, ane vanaspatikAyika jItranA viSayamAM bhagavAn pAsethI je pramANe jANyu' hatuM te saghaLuM kathana maDiyAM zramazone uDI samajAvyu: "tara NaM te ya samaNA niggaMthA" te pachI zramaSu nirthatheothe " mArkediyaputtastra aNagArassa" bhAUhIputra anagAranA pUrvouthanane yAvat "evaM parUve mANasa" A rItanI a3pathA sAMbhajIne " evamaTThe no sadaddeti" tethe nA A uthanamAM zraddhA harI nahi tene potAnI pratIti viSaya na manAvyA. arthAt ukta kathana temane ruci Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pramaiSacandrikA TIkA za018 u03 sU0 1 pRthvI kAyAdInAmanta kriyAnirUpaNam 661 evaM pavemANassa' yAvadeva prarUpayataH atra yAvatpadena bhASamANasya prajJApayata ityanayoH saMgrahaH, 'eyamahaM no saddati 3' etamartha no zraddhadhanti no pratiyanti, no rocante mAkandikaputrokta viSaye zraddhAM no kurvanti, 'eyamahaM asadahamANA' etamarthamazraddavAnAH, apratiyantaH, arocamAnAH santaH 'jeNeva samaNe bhagava' mahAbIre' yatraitra zramaNo bhagavAn mahAvIraH ' teNetra utrAgacchaMti' tatraivopAgacchanti, bhagavato mahAvIrasya samIpamAgatA ste zramaNA ityarthaH 'uvAgacchittA' upAgalya 'samaNaM bhagava' mahAvIra' vaMdati namasaMti' bhramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandante namasvanti ' vaMditA namasittA' vanditvA namasthitvA 'evaM vyAsI' evaM vakSyamANa prakAreNa avAdipuH / ' evaM ' khalu bhaMte!" evaM khalu madanta ! 'mArgadiyaputte aNagAre' mAkandikaputro'nagAraH 'amhaM evamAkkha' asmAn etramAkhyAti 'jAva parUveI ' kahane kA yaha hai ki mAkandika putra ke kahe gaye viSaya para unhoMne zraddhA 'nahIM kii| yahAM yAvatpada se 'bhAsamANassa, prajJApayataH ' ina padoM kA saMgraha 'huA hai isa prakAra ve 'eyamahaM asaddahamANA' mAndika putrokta artha kI - azraddhA karate hue usa para apratIti karate hue aruci karate hue 'jeNeva - samaNe bhagavaM mahAvIre' jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra virAjamAna the / 'teNeva uvAgacchadda' vahAM para Aye / 'uvAgacchittA' vahAM jAkara ke unhoMne 'samaNaM bhagavaM mahAvIra vaMdaMti nama'sati' zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandanA kI namaskAra kiyA 'baMdittA narmasittA' vandanA namaskAra kara 'evaM vayAsI' phira unhoMne unase pUchA 'evaM khalu bhaMte ! mArgadiya se agagAre ahaM evamAhava' he mAndika putra anAgArane aisA kahA hai / 'jAva paruve3' yAvat prarUpita kiyA hai upAtranAra na manyu kahevAtu' tAtpaya' e che ke mAkIputre kahela viSayamAM zraddhA durI nahi maDI yAvat pathI " bhAvamANastra prajJApayataH " A yahoto sauMgraha thayo che. yA rIte tethe " eyama asaddahamANA" bhAu DIputre kahela athamAM azradvA karatA thayA. aprIti karatA thayA aruci karatA thakA "jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre" zramayu bhagavAn mahAvIra nayAM mirAbhAn tA "teNeva uvAgaccha" tyAM tethe bhAvyA. "uvAgacchitA" tyAM bhAvane tetheome "samaNaM bhagavaM mahAvIraM vadai namasaI" zrabhayu lagavAn bhahAvIra svAbhIne vaDanArI namaskAra purIne "evaM vayAkhI" te pachI tethe bhagavAnane yA prabhA] pUchayu "evaM khalu bhaMte ! mArkaMdiyaputte aNagAre amhaM evamAikkhai" he bhagavana bhAmDIputra anagAre bhA pramANe dhu' che, "jAva Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre bhAra yAvatparUpayati yAvatpadena bhASate, prajJApayati ityanayoH saMgrahaH / kiM prarUpayatitatrAha - ' evaM khalu' ityAdi, 'evaM khalu ajjo' evaM khalu Arya ! 'kAulese puDhIkA jAva aMtaM kare3' kApotikalezyaH pRthivIkAyiko yAvadantaM karoti, atra yAvatpadena pRthivIkAyikaprathamamaznavAkyebhyaH 'kAulessehiMto' ityArabhya 'tao pacchA sijjhara' ityantaM vAkyam anukarpaNIyam arthA api eteSAM pUrvavadeva voddhavyAH / prAkandikaputravAkyAnAmanuvAdamAtrametaditi evamagre'pi / 'evaM khalu ajjo' evaM khalu Arya' ! 'kAulesse AukAie nAva aMta karei' kApotikalezyo'SkAyiko yAvadantaM karoti, 'evaM vaNassaikAie vi jAva yahAM yAvat zabda se 'bhASate, prajJApapati' ina do kriyApadoM kA saMgraha huA hai / ' evaM khalu ajjI ! kAulesse puDhavIkAIe jAva aMtaM kare ' kyA prarUpita kiyA hai / yahI viSaya ve kaha rahe haiM / he AyeM ! kApotazyAvAlA pRthivIkAyika jIva yAvat anta kara detA hai / 'yahA~ yAspada se pRthivIkAyika se prathama prazna vAkyagata jo 'kAulesse hito' yaha pada hai - so isa pada se lekara 'to pacchA sijjhadda' isa vAkya taka kA prakaraNa gRhIta huA hai| ina padoM kA artha bhI pUrvavat hI hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki una zramaNa nirgranthoM ne mahAvIra ke samakSa mAkandika putra anagAra ke vAkya kA anuvAda kiyA -isI prakAra se Age jAnanA cAhiye | isI prakAra se mAMkandika putra anagAra dvArA kathita "evaM khalu ajjo ! kAulesle Aukahae jAva aMtaM kareha' yaha bAta bhI prakaTa kI / tathA 'evaM vaNassa ikAie jAva aMtaM kareha' yaha bAta prakaTa kI hai yahAM donoM Agata yAvatpadase mAkandika putra anagAra paruvei" yAvatprathita 43 che, ahi yAvat zabthI ' bhASate prajJApayati" kriyApadanA saMgraha thayA che have mAka dIputre zuM pratipAdan karyuM chete khatAve che. "evaM khalu ajjo ? kAulesse puDhavIkAie jAva aMtaM karei" he mAryo ! kApe talezyAvALe pRthvIkAyika jIva yAvat aMta kare che. ahiM yAvat pahathI pRthvIzrayiunI paDelA prazna vADayAM uDe ? " kAulesse hiMto " mA yaha che te pahathI AraM lIne "tao pacchA sijjhai " mA vAdhya sudhInuM ara gaNu thayela che A padonA artha paNa pahelAM kahyA pramANe ja che. tAtpa e che ke-te zramaNa niyathAe mahAvIra prabhu pAse mAdIputre anagAranuM kahela sapUrNa kathana kahI sabhaLAvyu. Aja pramANe AgaLa paNa samajavuM. mena rIte bhAmDIputra anagAre aDesa " evaM khalu ajjo kAulesse AukAie jAva aMta karei" mA vAta matAvela che. A mane sthaLe Avela - Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za018 u03 su01 pRthvIkAyAdInAmantakriyAnirUpaNam 663 aMta kareI evaM vanaspatikAyiko'pi yAvadantaM karoti ubhayatrApi yAvatpadaM mAkandikaputraM vAkyasthAvaziSTavAkyAnAM saMgrAhakam 'se kahameyaM bhaMte ! evaM' tat kathame' tad bhadanta ! evam zramaNAH pRcchanti he bhadanta ! bhAkandikaputreNa asmabhyaM yat kathitaM kApotikalezyapRthivyAdikAyikajIvaviSaye tadetat kathanaM kiM satyamiti bhAva, bhagavAnAha-'ajjo! tti' ityAdi, 'ajjotti' he AryA! iti 'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhagavAna mahAvIra: 'te samaNe jiggaMthe AmaMtittA' tAn zramaNAn nirgranthAn Amantrya-sambodhya, he AryAH / ityevaM rUpeNa bhagavAn tAna zramaNAn svAbhimukhaM kArayitvetyarthaH 'evaM vayAsI' evaM-vakSyamANaprakAreNa mAkandikaputradvArA kathitaM svAkyamanumodayan-paritoSayan avAdIt uktavAna 'jaNaM ajjo' yat khallu AyoH ! 'mAgaMdiyaputte aNagAre' mAkandikaputro'nagAra: 'tumme evamAikkhaI' yuSmAn evamAkhyAti, 'jAva paruvei' yAvatprarUpaukta vAkya se avaziSTa vAkya kA saMgraha kiyA hai / isa prakAra ve zramaNa nirgrantha prabhu ke samakSa mAkandika putra anagAra ke kathana ko prakaTa karake aba yaha pUcha rahe haiM-'se kahameyaM maMte! evaM' he adanta ! mAkandika putra anagArane jo kApotalezyAvAle ekendriya pRthivIkAyika, apakAyika aura vanaspatikAyika jIva ke viSaya meM apanA abhiprAya prakaTa kiyAhai-so kyA vaha aisA hI hai-arthAt satya hI hai ? isake uttara meM prabhukahate haiM-'ajjotti samaNe bhagavaM mahAvIre te samaNe niggaMthe AmaM. tittA evaM vayAsI' he AryoM aisA zramaNa bhagavAn mahAvIrane saMbodhana karake isa prakAra kahA 'jaNNaM ajjo mAgaMdiyaputte aNagAre tumbhe evamAikkhaha' jo mAkandika putra anagArane Apa logoM se aisA kahA hai 'jAva parUpaveI' yAvatprarUpita kiyA hai-yahAM yAvat zabda thAvatyadathI mAkAdIputra anagAranA bAkInA vAkyane saMgraha thaye che. A pramANe te zramaNa nizrAe prabhu pAse mArkadIputra anagAranA kathanane 42 zana tamAna | prabhArI pUchayu "se kahameyaM bhaMte ! evaM" hai bhagavAn kAtilezyAvALA ekendriya pRthvIkAyika apakAyika ane vanaspatikAyikajIvanA viSayamAM mAkAdIpatra anagAre je pitAne abhiprAya batAvyuM che, te zuM te e pramANe ja che? arthAta satya che? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke"ajjotti samaNe bhagavaM mahAvIre te samaNe NiggaMthe AmatittA evaM vayAsI" huM A ! e pramANenuM saMbodhana karIne zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmIe yA zramANe . "jaNNaM ajjo mAgadiyaputte aNagAre tumbhe evamAikhai' mA 12 managAre tamAna 2 me che, "jAva parUveI" yAvatpra3pita 4yu Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____664 . bhagavatIsve yati, yAvatpadena bhApate, prajJApayatItyanayoH grahaNa kartavyam, 'evaM khalu: ajjo' evaM khalu AryA! 'kAulesse puDhavIkAie jAva aMtaM kre|' evaM khalu kApotikalezyaH pRthivIkAyiko yAvadantaM karoti, atra yAvatpadena mAkandikaputrapraznavAkyamadhyAd avaziSTasya sarvasyApi vAkyasya saMgraho bhavatIti bodhyam / 'evaM khalu ajjo!' evaM khalu AryAH ! 'kAulesse AukAie jAna aMta karei kApovikalezyo'SkAthiko yAvadantaM karoti, 'evaM khalu ajjo|' evaM khalu AryA: ! 'kAulesse vaNassaikAie vi jAva aMtaM kareI' kApotikalezyo vanaspatikAyiko'pi yAvadantaM karoti, sarvatrApi yAvatpadena 'kAulesse.. se 'bhASate prajJApayati' ina kriyApadoM kA grahaNa huA hai| ki 'kAulesse puDhavIkAie jAva aMtaM karei' kApotalezyAvAlA pRthivIkAyika jIca yAvat samasta duHkho kA anta kara detA hai-yahAM yAvat zabda se mAkandika putra anagAra ke avaziSTa praznavAkya kA saMgraha huA hai / 'evaM khalu ajjo! kAulesse AukAie jAva aMta kareha' isI prakAra se he Aryo ! jo mAndikaputra anagArane aisA kahA' hai ki kApotalezyAvAlA akAyika jIva yAvat anta kara detA hai| yahAM para bhI yAvat zabda se 'kAulesse hito' pada se lekara 'pacchA si.' jjhai' isa pada taka ke pATha ko grahaNa huA hai / isI prakAra se mAka ndika putra anagAra ne jo aisA kahA hai ki-'evaM khalu ajjo| kAu. lesse vaNassaikAie' he Aryo! kApotalezyAvAlA vanaspatikAyika jIva 'vi' bhI jAva aMtaM karei' yAvat anta kara detA hai-yahAM para bhI - yAvat zav4thA "bhASate prajJApayati" mA yiApahonA sayaDa yayA cha. "kAulesse puDhavIkAie jAva aMtaM karei" pAtazyApaNA zipAya: jIva yAvatsata dukhe aMta kare che. ahiyAM yAvat zadathI mAkadi putra managArA mADI praznapAdhyana saghaDa thayecha "evaM khalu. ajjo kAThalesse AukAie jAva aMtaM karei" se prabhArI 7 mA mAtra anagAre che ema kahyuM che ke kApatavezyAvALe apakAyika jIva yAvat aMta 42 cha. maDiyAM 5 yAvat zapathI "koulessehitA" se pahathI .ava "pacchA sijjai" 2 56 sudhInA pAni sa kha thye| cha. ma zata.. bhAjIputra managAre re me 4hyu cha ? ' evaM khalu ajjo kAulesse vaNassaI' kAie" 3 mA apAtozyAvA 4 pati 1ey "jAva aMtaM karei" yAvat mata re che. mahipA yAvata zathI. 'kAulessehitA" me pahathA Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2018 u03 sU01 pRthvIkAyAdInAmantakriyAnirUpaNam 665 hito' ityArabhya 'pacchA sijjhaI' ityantasya grahaNaM bhavati, sacce NaM esamaDe',' satyaH khalu eSo'rthaH-mAkandikaputreNa yo'rthaH kathitaH sarvathA'pi satya eva / 'ahaM piNaM ajjo ! ahamapi khalu aaryaa:| 'ebamAikkhAmi' evamAkhyAmi bhASe-prajJApayAmi-prarUpayAmi, 'evaM khalu ajjo!' evaM khalu AryAH ! kaNhalesse puDhavIkAie kaNha chessehito puDhavIkAiehito jAva aMta karei' kRSNalezyaH pRthivIkAyiko jIvaH kRSNalezyebhyaH pRthivIkAyikebhyo'nantaramuvRttya mAnuSyavigrahaM labhate, ladhvA zuddhasamyaktvaM prApnoti, pApya tatpazcAt siddhayati yAvatsarvaduHkhAnAmanta karoti, 'evaM khalu ajjo' yAvat zana se 'kAuchesse hito' pada se lekara picchAsijjhai' isa pada taka ke pATha kA saMgraha huA hai| so 'sacce NaM esama' he Aryo! yaha artha unhoMne satya kahA hai| ahaM piNaM ajjo ! evamAikkhAmi' he Aryo ! maiM bhI aisA hI kahatA hUM, bhASaNa karatA hUM, prajJApita karatA hUM, ki 'kaNhalesse puDhavIkAie kaNhalesse hito puDhavIkAiehito jAva aMtaM kare' kRSNalezyAvAlA pRthivI. kAyikajIva kRSNalezyAvAle pRthivIkAyikajIvoM meM marakara yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai ? yahAM yAvat zabda se isa sambandha kA pUrvokta saba pATha gRhIta huA hai-tathAca kRSNalezyAvAlA pRthivIkAyikajIva kRSNalezyAvAle pRthivIkAyika jIvoM meM se marakara turata manuSyaparyAya pAkara aura usameM zuddha samyaktva ko lAbha kara bAda meM siddha pada pA lenA hai yAvat sarva duHkhoM kA anta kara detA hai / 'evaM dAna "pacchA sijjai" pachIthI siddha thaze se 54 sudhAno pAnI saha thaye. cha. sacce NaM esamaDhe" mA tamAme usa 24t 4thana satya cha "ahaM viNaM ajjo eva mAikkhAmi" u mAye hupa me pramANu 449 chuM. ane e ja pramANe bhASA dvArA varNavuM chuM. ane e pramANe prajJApita 43. . "kaNNalesse puDhavIkAie kannalessehito puDhavikAiehito jAva aMtaM karei" zulezyA pRthvI4i 744 sazyAvANA pRthvI kAyika jIvapaNumAM marIne yAvata samasta dukhene aMta kare che. ahiM yAvat zabdathI A saMbaMdhane anusaratA badhA pAThane saMgraha thaye che. tene artha A pramANe che. kRSNalezyAvALe pRthvIkAyika jIva kRSNalezyAvALA pRthvIkAyika jIvapaNAthI marIne tarata manuSya paryAya pAmIne temAM zuddha samya jJAna meLavIne siddha pada pAme che yAvat sarva duHkhene aMta kare che. ja Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagapatIce evaM khalu AryA ! 'nIlalesse puDhacIkAie jAva aMtaM kareI nIlaLezyaH pRthivI. kAyiko yAvad anta karoti, 'evaM kAulesso vi' evaM kApovikalezyo'pi 'jahA puDhavIkAie evaM AukAie vi' yathA pRthivIkAyika evamakAyiko'pi 'evaM vassaikAie vi' evaM vanaspatikAyiko'pi-kRSNanIlakAponikalezya pRthivIkAyikAkAyikavanaspatikAyiko'pi yoddhavya iti bhAvaH / 'sacce gaM esama?' satyaH khalu epo'rthaH, 'sena bhane ! sevaM bhaMte / ti tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! yad devAnupriyeNa kathitam tadevameSa-satyame veti kathayitvA 'samaNA NigayA samaNaM bhagavaM mahAvIra vadati namasaMti' zramaNA nirgranthAH zramaNaM bhagavaMta mahAvIra vandante namasyanti, 'vaMdittA namaMsittA' vanditvA namasyitvA jeNeva khallu ajjo ! nIlalele puDhavIkAie jAva aMta kareha' isI prakAra se he aaryo| jo nIlalezyAvAlA pRthivIkAyika jIva hai vaha yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai isa prakAra kRSNanIlakApotalezyAvAle pRthivIkAyika akAyika aura vanaspatikAyika jIva yAvat samasta duHkhoM kA anta kara dete haiM / 'sacce NaM esama?' vaha artha satya hai| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' Apa dezAnupriyane jo kahA hai vaha satya hI kahA hai 2 isa prakAra kahakara 'samaNA niggaMthA samaNaM bhagavaM mahAvIra vaMdaMti, namasati' zramaganinthoM ne zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandanA kI, namaskAra kiyA 'vaMdittA namaMsittA jeNeva mAgaMdiyaputte aNagAre teNeva uvAgacchaMti' vandanA namaskAra karake phira ve mAkandika putra anagAra ke pAsa aaye| vahAM Akara ke 'mAgaMdiyaputtaM0' mAkandika putra anagAra ko vandanA kI namaskAra kiyaa| 'vadittA namaMsittA eyamaDhe samma viNaeNaM bhujjo 2 khAmeM ti' vandanA namaskAra kara phira "evaM khalu ajjo nIlalespe puDhavIkAie aMtaM karei" merI prabhArI mAyA je nIlalezyAvALA pRthvIkAyika jIve che. te paNa yAvat samasta duHkhane mata 42 cha. 'sacce NaM esama?" mA 4thana satya che. sevaM bhaMte ! seva bhaMte / tti" he bhagavan! Apa devAnu-ce je kahyuM che te satya che. ApanuM kathana yathArtha cha mA prabhAva DIna "samaNA niggaMthA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vadati namasaMti" zramaNa bhagavAna mahAvIrane banA 4rI nabha2412 yA "vadittA naMmaMsittA jeNeva mAgadiyaputte aNagAre teNeva uvAgacchati' banA namAra zana pachI to mA aynI pAse mA0yA tyA mAtIta mAgaMdiyaputtaM" bhatri manAne pahanA 3rI namAra ryA "vadittA namaMsittA eyaMmadraM samma viNaeNaM bhujjo bhujjo khAmeti' pahanA nabha6412 4rIne te pachIM Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za018 303 sU01 pRthvIkAyAdinAmantakriyAnirUpaNam 667 mArgadiyaputte aNagAre' yatrai mAndika putro'nagAraH 'teNeva uvAgacchaMti' tatraivo. pAgacchanti 'ubAgacchittA mAgaMdiyaputtaM aNagAraM' upAgatya mAkandikaputramanagAram 'vadati namasaMti' vandante namasyanti, 'baMdittA namaMsittA' vanditvA namasthitvA, 'eyabhaTTa' etamartham , 'samma' sampana 'viNaeNe' vinayena 'bhujjo bhujjo' bhUyo bhUyaH 'khAmeM ti' kSamApayanti, etadvipaye mAkandikaputrAt kSamA yAcitavanta iti bhAvaH / nanvatra pRthivyavanaspatijIvAnAmeva praznaH kRtaH tejovAyUnAM kuto na kRta iti cedatrocyate pRthivyavanaspatInAmevAnantarabhavemAnupatyaprAptyA'ntakriyA saMbhavati na tejo vAyUnAm teno vAyUnAmAnantaryeNa mAnupatvAprApte rataH pRthivyAditrayasyaiva antakriyAmAzritya 'se NUNa' ityAdinA praznaH kRto na tenovAyUnAmiti // 90 1 // unhoMne unakI bAta ko nahIM mAnane kI apanI truTi kI doSa kI -bAra 2 baDe vinIta bhAva se kSamAyAcanA kii| yahAM sUtra meM pRthivI, apa, aura vanaspati jIvoM kI hI antakriyA ke viSaya meM prazna kiyA gayA hai-so usakA kAraNa aisA hai ki ina jIvoM ko anantara bhavameM manuSya paryAya kI prApti hotI hai-ataH usase anta kriyA inameM hI saMbhavita hai, teja aura vAyu jIvoM ko nahIM kyoki unako anantara bhavameM mAnuSatva paryAya kI prApti nahIM hotI hai / isaliye pRthivyAdika tAMna jIvoM kI hI antakriyA ko lekara 'se gUrNa' ityAdirUpa se praznakiyA gayA hai,| aura vAyuko antakriyA ko lekara nahIM |sU0 1 // teoe mAkadi putranA kathanane nahi mAnavArUpa aparAdhanI vAraMvAra ghaNuM ja vinaya bhAvathI kSamA mAgI. ahiyAM sUtramAM, pRthvI, apa, ane vanaspati jInI ja aMtakriyAnA viSayamAM prazno karavAmAM AvyA che. tenuM kAraNa e che ke eja jIvane ja pachInA bhAvamAM manuSya paryAyanI prApti thAya che. jethI teonI aMtakriyA A pRthvIkAyika vigeremAM ja saMbhave che. teja ane vAyu jImAM saMbhavatuM nathI. kemake teone bIjA bhavamAM manuSyapaNAnI paryAyanI prApti thatI nathI. tethI pRthvI vigere traNa jInI ja aMtakriyAne asa "se guNa" tyAta 35thI prazna 42vAmA mAyA che. te bhara vAyu kAyikanI antakriyAnA saMbaMdhamAM prazna karela nathI. e sUtra 1 | Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghUMghaTa bhagavatIsatre anantaram antakriyoktA atha antakriyAyAM ye nirjarApudgalAsteSAM vaktavyatAmabhidhAtumAha- 'tara NaM se mArgadiyaputte ' ityAdi / mUlam - "tae NaM se mAgaMdiyaputte aNagAre uTTAe uTTheha, uTTAe uTTitA, jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchar3a, uvAgacchittA, samarNa bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namaMsai, vaMdittA, namaMsittA evaM vayAsI - aNagArassa NaM bhaMte! bhAviyappaNo savaM kammaM nijaremANassa savvaM mAraM maramANassa savvaM sarIraM vippajahamANassa carimaM kammaM veemANassa, carimaM kammaM nijaremANassa carimaM mAraM maramANassa, carimaM sarIraM vippajahamANaisa mAraNaMtiyaM kammaM veemANassa mAraNaMtiyaM kammaM nijare mANassa mAraNaMtiyaM mAraM maramANassa mAraNaMtiyaM sarIraM vippajahamANassa je carimA nijarA poggalA savvaM logaMpiNaM te ogAhittA paNaM ciTThati ? haMtA, mArgadiyaputtA aNagArassa bhAvippaNI jAva ogAhittA NaM citi suhumA NaM te poggalA pannatA samaNAuso ! ||suu0 2 // chAyA - tataH khalu sa mAkandikaputro'nagAra utthayA uttiSThati utthayA utthAya yatraiva zramaNo bhagavAn mahAvIra statraiva upAgacchati, upAgatya zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati, vanditvA namasthitvA etramavAdIt, anagArasya khalu bhadanta ! bhAvitAtmanaH sarve karma nirjarayataH, sarva mAra mriyamANasya, sarva zarIraM vimajataH, caramaM karma vedayataH, caramaM karma nirjarayataH, caramaM mAraM mriyamANasya, caramaM zarIraM viprajahataH, mAraNAntikaM karma vedayataH, mAraNAntikaM karma nirjarayataH, mAraNAntikaM mAraM mriyamANasya, mAraNAntikaM zarIraM viprajahataH ye caramA nirjarAH pudgalAH sarvaM lokamapi khalu te avagAhya khalu tiSThanti ? hanta, mAndikaputra ! anagArasya khalu bhAvitAtmano yAvadavagAhya khalu viSThanti sUkSmAH khalu ta pudgalAH majJaptAH zramaNAyuSman 1 // sU0 2 // * Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za018 u03 sU02 antakriyAgatanirjarApuralanirUpaNam 669 TokA-'tae NaM se mAgaMdiyaputte aNagAre' tataH khalu sa mAkandikaputro'na gAraH 'uThAe uThei utthayA uttiSThati 'uhAe uThittA' utthayA-svazarIrazaktyA utthAya 'jeNeSa samaNe bhagavaM mahAvIre' yatraiva zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'teNeva aagcch|' tatropAgacchati, 'uvAgacchittA' upAgalya 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM' zramaNaM bhagavantaM mahAvIram 'vaMdai, namasaI' vandate namasyati, dittA namaMsittA' vanditvA, namasthitvA 'evaM vayAsI' evamavAdIt , kSamApanAM kRtvA gateSu zramaNeSu mAkandikaputro'nagAro bhagavatsamIpamAgataH Agatya vandananamaskArAdikaM vidhAya vakSyamANapakAreNa bhagavantaM prati uktavAn iti bhAvaH / kimuktavAn ? tabAha pahile jo anta kriyA kahI gaI / usa antakriyA meM jo nirjarA pudgala hai unakI vaktavyatA ko kahane ke liye sUtrakAra-tae NaM se mAgaMdiyaputte anagAre' ityAdi sUtra kahate haiM-'tae NaM se mAgaMdiyaputte aNagAre' ityaadi| __TIkArtha--'tae NaM se mArgadiyaputte aNagAre' isake bAda ve mAkandi. putra anagAra' uhAe uTheI' apanI utthAnazakti se uThe 'uhAe uThettA' aura uThakara 'jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre' jahAM zramaNa bhagavAn mahA. vIra virAjamAna the-'teNeva uvAgacchada' vahIM para phuNce| vahAM pahuMca kara unhoMne 'samaNaM bhagava mahAvIraM vaMdaha namaMsaha zramaNa bhagavAna kI vandanA kI, namaskAra kiyA 'vaMdittA namaMsittA' vandanA namaskAra karake, 'evaM vayAsI' phira unhoMne unase aisA pUchA-arthAt kSamApanA karake jaya zramaNa jana cale gaye tatha mAndika putra anagAra bhagavAn ke pahelAM je aMtakriyA kahI che, te aMtakriyAmAM je nirjarA pudgala che. te viSayamA 4thana 42 // bhATe sUtra2 "tae NaM se mArgadiyaputte aNagAre" ItyAdi sUtra kahe che. TA--"tae NaM se mAgaMdiyaputte aNagAre" a pachI te mAhIputra manA2 "uvAe uTTe" pAtAnI thAnAtithI dhyA. "udAe udvitA" bhane hI "jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre" orii HY magavAna mahAvIra nibhAna tA "teNeva uvAgaccha" tyo chana tamAsa "samaNa bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai" zrama sagavAn mahAvIra svAmIna nArI namAra yA "vaMdittA namaMsittA" pahanA nabha712 urIna "evaM vayAtI" te pachI, teoe prabhune A pramANe pUchayuM-arthAt zramaNujane mArkadI putra agAra bhagavAnanI pAse kSamApana mAgIne gayA pachI mArkadIputra anagAra bhagavAnanI pAse AvyA. AvIne teoe bhagavAnane vaMdanA karI Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre 'aNagArassa' ityAdi / 'agagArasta NaM bhaMte ! anagArasya khalu bhadanta ! 'bhAviyappaNo' bhAvitAtmana', bhAvitA-bAsita:-jJAnAdibhAvanayA yuktaH kRta AtmAyena sa bhAvitAtmA tasya bhAvitAtmano'nagArasya kevalinA, atra bhAvitAtmazabdena kevalI sNgraahyH| 'savvaM kammaM veemANassa' sarva karma-vedanIyanAmagotrAkhyabhavopagrAhi trayarUpam AyuSkasya bhedenAbhidhAsyamAnatvAt vedayataH, 'savvaM kammaM nijaremANassa' sarva karma nirjasyataH, yata eva vedayata:-anubhavataH pradezavipAkAnubhavAbhyAm ava eva sarve kama bhavopagrAhitrayasvarUpameva nijairayata:-kSapayato'nagArasyAtmapadezebhyaH zAtayata ityarthaH / 'savvaM mAra maramANassa' sarva mAraM mriyamANasya sarva-sarvAyuH pAsa-Aye Akara unhoMne unakI vandanA kii| namaskAra Adi kiyA, phira bhagavAna se unhoMne aisA pUchA-'aNagArasla NaM bhaMte! ityAdi-yahA~ bhAvitAtmA anagAra padase kevalI kA grahaNa huA hai| jJAnAdikI bhAvanA se jo apanI AtmA ko yukta kara cuke hote haiM ve bhAvitAtmA kahalAte haiM / 'savvaM kammaM vedemANasa' isameM sarva karma se vedanIya, nAma gotra ina tIna karmoM kA grahaNa huA hai| AyukA kathana svatantra rUpase kiyA jAyagA, ye vedanIya Adi cAra AghAtiyAkarma kahalAte haiN| aura ye bhavopagrAhI hote haiN| tathA ca jo anagAra bhAvitAtmA hai vedanIya nAma, gotra ina tIna karmoM kI vedanA jo kara rahA haivedana hone ke bAda nirjarA hotI hai ataH pradeza aura vipAka se jina vedanIyAdikoM kA anubhava hone ke bAda ekadeza rUpase jisakA kSaya ho rahA hai, arthAt usa anagAra kI AtmA se jo dhIre 2 thoDe rUpameM kSapita ho rahe haiM, 'savvaM mAraM maramANassa' Ayuke antima kSaNa meM namaskAra karyA vaMdanA karI namaskAra karyA. te pachI temaNe A pramANe pUchayuM"anngaarssnnN bhaMte !" tyAta mahilAvitAtmA sanasAra pahathI valIna grahaNa karAyuM che. jJAnAdinI bhAvanAthI je pitAnA AtmAne jJAnavALe manAve cha ta mAvitAmA upAya che. "savvaM kammaM vedemANassa" sa karmathI vedanIya, nAma, netra, A traNe karmo grahaNa thayA che. Ayu karmanuM kathana savataMtra rUpe kahevAmAM Avaze. vedanIya vagere cAra karmo AghAtiyA karma kahevAya che. ane te madajanaka hoya che. je anagAra bhAvitAtmA che ane vedanIya nAma. gotra, e traNe karmonuM vedana karI rahyA hoya che. vedana thayA pachI nirjarA thAya che. jethI pradeza ane vipAkathI je vedanIya vagere kane anubhava thayA pachI ekadezapaNAthI jene kSaya thAya che. arthAta tamanagArana mAmAthI 2 dhIre dhIre kSapita mA che. 'savvaM mAraM Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u03 sU02 antakriyAgatanirjarApudgalanirUpaNam 671 pudgalApekSam mAraNaM-maraNamantima mriyamANasya ityarthaH tathA 'sabaMsarIraM vippa jahamANassa' sarva zarIraM vipanahatA, sarva-samastam, zarIram -audArikAdikamviprajahatA-parityajata ityarthaH, etadeva vizeSitataramAha-'carimaM kammaM veemANassa' caramaM karma vedayataH, caramaM karma-Ayupazcaramasamayavedya karma vedayato'nubhavataH, tathA-'carimaM kammaM nijaremANassa' caramaM karma nirjasyataH-caramaM karma-AyuSazvaramasamayavedyam karma nirjarayata AtmapadezebhyaH zAtayataH, 'carimaM mAra maramANassa' caramaM mAra niyamANasya-caramam-antimam-caramAyuH pudgalakSayApekSaM mAraM-maraNaM niyamANasya 'carimaM sarIraM vippajahamANassa' caramaM zarIraM vibhajahataH yat zarIraM caramAvasthAyAmasni tatparityajataH, enadeva vizadayannAha-'mAraNatiyaM kammaM veemANassa' mAraNAntikaM karma vedayataH-maraNasya-sarvAyuSkakSayasvarUpasya anta-samIpamiti maraNAntA-AyuSkacaramasamayastatra bhavam mAraNAntikaM karmabhavopagrAhitrayarUpam vedayato'nubhavataH, evam-'mAraNaMtiyaM kammaM nijjaremANassa' jo prApta ho cukA haiM, tathA audArika Adi gRhIta zarIroM ko jo choDa rahA hai / isI prakAra jo Ayu ke carama samayameM vedyakarma kA vedana kara rahA hai, Ayu ke carama samaya meM vedyakamakA nAma carama karma hai| isI carama karma kI jo nirjarA kara rahA hai-apane AtmapradezoM se jo usakI-zAtanA dUra kara rahA hai, jo jo pudgala kSayApekSa maraNa se mara rahA hai, caramAvasthA meM vartamAnazarIra kA jo tyAga kara rahA hai, tathA jo AyuSka ke caramasamaya meM vartamAnabhavopagrAhi karmakSaya maramANassa' 2 mAthunAmA kSa sudhA pAyA cha bhane mohori kore zarIrane choDI rahyA che, te ja rIte je AyuSyanA chellA samayamAM vedana karavA lAyaka karmanuM nAma "carama karma che. A carama karmanI je nirjarA karI rahyA che. je mugala kSayanI apekSAthI maraNathI marI rahyA che. chellI avasthAmAM vartamAna zarIrane je tyAga karI rahyA che. ane je AyuSyanA carama samayamAM vartatA bhopagrAhI traNa karmonuM vedana karI rahyA che. maraNanI najIkamAM rahelA pharmano kSaya karI rahyA che, mAraNAntika AyuddhalikenI apekSae je zarIrane Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 bhagavatIstre mAraNAntikaM karma nirjarayata:-bharaNasamIpatti karma kSapayata ityarthaH 'mAraNatiyaM mAra maramANassa' mAraNAntikaM mAraM mriyamANasya mAraNAntikAyurdalikApekSaM mAraM niyamANasya maraNaM kurvata ityarthaH 'mAraNaMtiyaM sarIraM vippajahamANassa' mAraNAntikaM-maraNamamIpavattizarIrapudgalApekSa zarIraM vipajahataH-muJcata:-antima zarIraM tyajata ityarthaH zarIrasya punaragrahaNAt 'je carimA nijarA poggalA' ye gharamA:-antimA nirjarAH pudgalA: nijIyamANAH pudgalA ityarthaH 'te' te khalu 'poggalA' pudgalAH 'muhamA' sUkSmAH 'paNNattA' prajJaptAH 'samaNAuso' zramaNA yugman ! he zramaNa AyuSman / he bhagavan ! 'sanna logapi ya NaM te ogAhittA gaM kA vedana kara rahA hai, maraNasamIpavartI karma kA kSaya kara rahA hai, mAra. NAntikAyudalikoM kI apekSA se jo maraNa kara rahA hai, maraNasamIpavartI zarIra pudgala kI apekSA se jo zarIra kA tyAga kara rahA hai-arthAt antima zarIra kA jo tyAga kara rahA hai| aise usa bhAvitAtmA ana. gAra ke jo 'carimA nijarA poggalA' antima-nirjIyamANa pudgala hai / 'te NaM khalu poggalA' ve pudgala 'suhamA' sUkSma 'paNNattA' kahe gaye haiN| he zramaNa ! AyuSman ! 'savvaM logaM piyaNa' ogAhitA NaM ciTThati' ve sUkSma pudgala kyA samasta loka ko bhI avagAhita karake Thahare hue haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA mArgadiyaputtA0' hA mAkandikaputra! pUrvokta vizeSaNa sampanna usa bhAvitAtmA anagAra ke ve sUkSma pudala yAvat sampUrNa loka ko avagAhita karake usameM Thahare hue haiN| tyAga karI rahyA che, arthAt aMtima zarIrane je tyAga karI rahyA che. evA te bhAvi tAmA manamAnA re 'carimA nijjarA poggalA' mantima nibhAya pugatA cha. 'teNaM khalu poggalA' a pudagalA 'suhumA' sUkSma 'paNNattA' hA cha. 3 zrama mAyunan "savva loga pi ya Na ogAhittA NaM ciTuMti" te vA sUkSma pugatA samastAne mAhita 4zana 2 // cha ? tanA uttaramA prabhu cha hai 'hatA mAgaMdiyaputta / mAdhyiputra pUjita vizeSatAvitAmA anasAranA je sUma pudgala cAvatuM saMpUrNa lekane avagAhita karIne temAM rahela che. Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u03 sU02 antakriyAgatanirjarApudgalanirUpaNam 673 ciTThati' sarva lokamapi khalu te avagAhya skhalu tiSThanti kim ? iti praznaH / bhagavAnAha-'hatA mAgaMdiyaputtA' ityAdi, 'haMtA mAgaMdiyaputtA' hanta, iti svIkAre he mAndika putra ! 'aNagArasta NaM bhAviyappaNo jAva ogAhitA NaM citi' anagArasya khalu bhAvitAtmano yAvad avagAhya khalu tiSThanti, atra yAvatpadena 'saba kamma emANassa' ityArabhya 'saba logaMpiNaM / ' ityantasya praznoktasyA. trottare saMgrahA kAryaH, prAyaH paznasyaiva uttaratayA vipariNAmAt / kathamavagAhya tiSThantItyata evAha 'muhamA gaM te poggalA pannatA samaNAuso' iti / he zramaNA yuSman ! mAkandikaputra ! te-pUrvoktAH pudgaga:-nirjarApudgalAH sUkSmAH prajJaptA, ata eva te sarva lokamapi avagAya tiSThantIti bhAvaH // 2 // yahAM yAvat zabda se 'savvaM kammaM vedemANasta' yahAM se lekara 'savvaM loga piNaM te' yahAM taka ke praznokta pATha kA isa uttara meM saMgraha kiyA gayA hai| kyoMki prAyaH karake prazna hI uttararUpa meM pariNama gayA hai / samasta loka ko avaSTabdha-vyApta karake ve nirjarApudgala kaise usameM Thaharate haiM-to isake liye kahA gayA hai ki ve nirjarASudla 'suhamA NaM te pannattA' sUkSma kahe gaye haiM / isIliye ve samasta loka ko avagAhita karake usameM Thahare huye haiM // sU0 2 // mAhi. yAvat zayA 'savvaM kama vedemANassa' mApAyathI 42 'savva logapiNa te mAha sudhAnA prazna 35 54nA mA uttara vAdhyama saDarI vI. kemake ghaNebhAge prazna ja uttararUpathI pariNamela che. samarata lekane vyApta karIne te nirjarA pudgala temAM kevI rIte rahe che ? e mATe kahevAmAM AvyuM che te ni yugala 'suhumA NaM te pannattA' sUkSma hA cha tathA samasta lekane avagAhita karIne te temAM rahela che sUi 2 Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 bhagavatIstre kevalI sarvapi traikAlika sUkSma sthUlaM vA jIvAdikaM jAnAtyeveti kathitam , sAmpataM chadmasthaviSaye praznayannAha-'chaumatthe Na' ityAdi, ___ mUlam-"cha umatthe NaM bhaMte! maNusse tesiM nijarApoggalANaM kiMci aNNa vA NANattaM vA evaM jahA iMdiyauddesae paDhame jAva vemANiyA jAva tattha NaM je te uvauttA te jANaMti pAsaMti AhAraiti se teNaTeNaM nikkhevo bhANiyanvo tti, na pAsaMli AhAraiti ||suu03|| chAyA- chavAsthA khalu bhadanta ! manuSaH teSAM nirjarApudgalAnAM kizcidanyatvaM thA nAnAtvaM vA, evaM yathA indriyoddezake prayame yAvadvaimAnikAH, pAvattatra khalu ye te upayuktAste jAnanti pazyanti Aharanti tat tenArthena nikSepo bhaNitavya iti na pazyanti Aharanti // 3 // TIkA--'chaupasthe NaM bhaMte !' chadmasthA khallu bhadanta ! chanasthaceha niratizayo grAhyo na tu sAtizayaH 'maNusse' manuSyaH 'tesi nijjarApoggalANaM' teSAM nirjarA pudgalAnAm 'kici' kiJcit 'aNNattaM vA NANattaM vA jANai vA, pAsai vA AhA. kevalI samasta traikAlika sUkSma sthUla jIvAdika ko jAnate hI hai ailA kahA gayA hai, aba chadmastha ke viSaya meM praznottara rUpameM kathana kiyo jAtA hai-'chautthe NaM bhaMte manusse tesiM nijarA poggalANaM' ityaadi| TIkArtha--yahAM chadmastha zabda se jo niratizaya chadmastha hai usa kA grahaNa huA hai, sAtizaya chadmastha kA nahIM / isa prakAra yahAM mAkandika putra anagAra ne prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! jo manuSya niratizaya chadmastha hai vaha 'tesiM nijarApoggalANaM' una nirjarA kevaLI kevaLajJAnathI traNe lokanA samasta saghaLA sUkSma jIva ane sthaLa jIva vagerene sAkSAt jANe che tema kahevAI gayuM che. have chavAsthanA viSayamAM praznottara 35mA 4thana 42vAmAM Ave che. 'chaumatthe NaM bhaMte ! maNurase nijjarApoggalANaM' tyAdi. TIkArthI-chavAstha sAtizaya ane niratizaya ema be prakAranA che. temAM ahiyAM chaghastha zabdathI je niratizaya cha9 che, teonuM grahaNa thayuM che. sAtizaya chaghanuM nahIM. A rIte ahiyAM mAkaMdIputra anagAre prabhune evuM pUchyu che 3-3 mavAnure manuSya nitizaya bhastha cha, ta desi nijjarA Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u03 sU03 chamasthavipaye praznottaram rei vA anyatvaM vA nAnAtvaM yA jAnAti vA, pazpati vA Aharati vA, anyatvam-anagAradvayasaMbandhino ye pudgalA steSAM bhedam , nAnAtvam-varNAdikRta vA bhedamiti 'evaM jahA iMdiyauddenae paDhame' evaM yathA indriyodeza ke prathame, evaM yathA-prajJApanAsUtrasthapaJcadazapadasya prathame indriyoddezake karitaM tathA bhaNitavyam vizeSasvayam prajJApanAgatapakaraNe 'goyamA' iti saMbodhanam , atra ca 'mArgadiyaputte' iti saMbodhanapadaM bhaNitavyam / 'jAva vemANiyA' yAvad vaimAnikAH, 'ANattaM pudgaloM ke 'kiMci' kyA 'aNNattaM vA jANattaM vA anyatva ko yA nAnAtva ko 'jANai vA pAlai vA' jAnatA hai yA dekhatA hai ? yA unhe grahaNa karatA hai ? jo anagAroM ke nirjarA pudgala haiM una puloM meM jo bheda hai vaha nAnAtva hai athavA unameM jo varNAdikRta bheda hai vaha nAnAtva hai| isake uttara meM prabhu kahate haiN| 'evaM jahA iMdiya uddesae0' jaisA prajJApanA sUtra ke pandrahaveM pada ke prathama indriya uddezaka meM kahA gayA hai| usI prakAra yahAM para kahalenA cAhiye / yadi koI vizeSatA hai vaha kevala saMyodhana ko hI lekara hai| bAkI aura kathana meM koI vizeSatA nahIM hai| arthAt prajJApanAgata prakaraNa meM 'goSamA' aisA sambodhana pada hai aura yahAM 'mAgaMdiputte' aisA saMbodhana pada hai / 'jAva vemANiyA isakA tAtparya prajJApanA prakaraNa ke anusAra aisA hai-nAraka se lekara vaimAnikadevaparyanta chadamasthajIva kyA nirjarApudgaloM ke poglANa' misa pudavAra 'kici aNNatta' vA NANAta vA' zubhanyAya 2 athavA nAnApana 'jANai pAsaI' to cha 144 cha ? athavA te aDa kare che? be anagAranA je nirjarA pudgala che. te pudgalamAM je bheda che te "nAnAtva che. athavA temAM je varNa gaMdha rasapaza vagere bheda che, te nAnA cha mA prazna uttama prabhu cha -'evaM jahA iMdiyauddesae0' prazAyanA sUtranA 542mA pahanA paDasAhandriya dezAmA vAmA AvyuM che te ja rIte ahiM paNa te saghaLuM kathana samajavuM. temAM je vizeSatA che. te saMbodhana puratI ja che. bAkInA bIjA kathanamAM kaMI ja vizeSatA nadhI. arthAt prajJApanAnA prabhA 'goyamA' meM prabhArI samAdhana cha. bhane mAyA 'mAdiyaputte' me pramANatuM samAdhana che. arthAt prajJApanAnA .. raNamAM gautamasvAmIne uddezIne kathana karAyela che. ane ahiMyA mAkaMdIputrane IzAna thana 42pAmA mAnya che. 'jAva vemANiyA' prjnyaapn| sUtranu 4264 thAvat nArakathI AraMbhIne vaimAnika paryanta grahaNa karavuM. kahevAnuM tAtparya Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 bhagavatI sUtre vA nANattaM vA' ityasyAyeM 'omattaM vA tucchattaM vA' ityArabhya nairayikAdvaimAnikaparyantaM prajJApanAprakaraNaM yojanIyam / tatra chadmasthamutrAlApakazcettham -'omattaM vA tucchattaM vA garuyattaM vA lahuyattaM vA jANai pAsa ? goyamA ! no iNaDe samaTThe / se NaNaM bhaMte! evaM buba, chaumatthe NaM maNUse tesiM nijjarApuggalANaM No kiMci aNattaM vA 6 jANai pAsai ? goyamA ! deve vi ya NaM atyegaie jeNaM tesiM nijjarApoggalANaM No kiMci ANattaM vA 6 jANai pAsa se teNadvegaM mArgadiyaandhatva ko, nAnAtvako / tathA isake Age Aye huye / 'omattaM vA, tucchataM vA, garuyantaM vA, lahuyattaM vA jANai pAsaha' isa pAThake anusAra Unazva ko nissAratvako gurutvako, evaM laghutva ko jAnatA hai ? aura dekhatA hai ? yaha prazna prajJApanA sUtrameM gautamane prabhu se kiyA hai / prabhune isake uttara meM aisA kahA hai / 'goyamA ! ' he gautama 'jo iNDe samaTThe' yaha artha samartha nahIM hai / punaH gautamane prabhu se aisA pUchA hai - 'sekeNDeNa bhaMte ! evaM buccaha, he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki- 'chatthe NaM maNUsse tesiM nijjarApuggalANaM No kiMci ANataM vA 6 jANai pAsa' chamastha manuSya una nirjarApudgaloM ke anyatva Adi ko nahIM jAnatA hai ? aura nahIM dekhatA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! deve vi ya NaM atyegaie jeNaM tesiM nijjarApoggalANaM No kiMci ANataM vA 6 jANai pAsai' he gautama! devoM meM bhI koI ekadeva una nirjarApudgaloM ke anyatva Adi ko jAnatA e che ke-nArakathI ArabhIne vaimAnika deva pa''ta chadmastha jIva zuM nirA yudgamyaunA anyatvane, nAnAttrane tathA paDesAM bhavesa 'omattaM vA, tucchattaM vA garuyataM vA lahUyata' vA, jANai pAkhai,' unatvane - tuccha tvaneoTale } niHsArane -gurUtvane ane laghutvane jANe che ? ke dekhe ? A prazna prajJApanA sUtramAM gautama svAmIe prabhune pUchela che. tenA uttaramAM prabhue A pramANe kahyuM che-'goymaa' he gautama! 'No iNaTTe samaTTe' mA uthana maroNara nathI. irIthI gautamasvAbhI me me pUche che - 'se keNadveNa bhave ! evaM vuccai' he bhagavan Apa sevu zA arathI uDo cha ? hai 'cha umatthe NaM maNUse tekhi nijjarApugga lANaM No kiMci ANatta' vA 6 jANai pAi' chadmamanuSya te nirbharA yugasonA anyatva vagerene jANatA nathI ? ane dekhatA nathI ? tenA uttaramAM prabhu kahe che hai- 'goyamA ! deve vi ya NaM atthegaie teNaM vekhi nijjarApoggalANaM No kiMci ANattaM vA 6 joNai pAsai' he gautama! deveAbhAMpa Da heva nirbharA yuddaGgasAnA manyatva vigerene laye che mane deNe che, madhA deva nahi' 'se teNa - Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u03 sU03 chadmasthaviSaye praznottaram 677 puttA! evaM buccA, chaumatthe NaM. maNase tesiM nijjarApuggalANaM no kiMci aNNattaM vA 6 jANai pAmai, suhumA NaM te puggalA panattA samaNAuso ! sabaloga piya NaM te ogAhitANaM citttthti| adhamatva vA tucchatva vA gurukatva vA laghurutvaM vA jAnAti pazyati? gautama / nAyamarthaH samarthaH / tatkenArthena bhadanta ! epazucyate-chamasyA, khalu manuvyaH teSAM nirjarApudgalAnAM no kiJcid anyatvaM vA 6 jAnAti pazyati ? gautama ! devo'pi ca khallu astyekakaH yaH khalu teSAM nirjarApudgalAnAM no kizcid anyatvaM hai aura dekhatA hai-saba deva nhiiN| 'se teNaTeNaM mAMgadiyaputtA, evaM dhuccaha cha umattheNaM maNUse tesi nijjarA poggalANaM no kiMci ANata vA 6 jANai pAsaI' isa kAraNa he mAkandikaputra ! maiMne aisA kahA hai ki-chadmastha manuSya una nirjarA pudgaloM ke anyatva Adi ko nahIM jAnatA hai| aura nahIM dekhatA hai / 'suhumA Na te puggalA pannattA samaNAuso' he zramaNa ! AyuSyan ! ve nirjarA pula sUkSma kahe gaye haiN| 'sabaloga pi ya NaM te ogAhittA NaM ciTThati' ve sUkSma nirjarA pudgala samasta lokAkAza ko vyAsa kara Thahare hue haiN| ityAdi yaha pATha chadmastha sUtragata hai| 'deve vi ya NaM atthegaie' aisA jo kahA gayA hai so usakA matalaba aisA hai ki manuSya kI apekSA deva prAyaH paTuprajJAvAlA hotA hai ataH aba devoM meM bhI koI ekadeva ki jo viziSTAvadhi jJAna se vikala hai una nirjarA pudgaloM ko anyatvAdi 6 ko nahIM jAnatA hai to chadmasthamanuSya unheM kaise jAna sakatA hai| koI eka jAnatA hai aisA dveNaM mAgaMdiyaputtA evaM vuccai chaumatthe NaM maNUse tesiM nijjarApoggalANaM no kiMci ANattaM vA 6 jANai pAsaI tAraNe bhAvIputra me me yu. che ke-chadrastha manuSya te nija2A pulanA anyatve Adine jANatA nathI. 'suhamA NaM te pugagalA pannattA samaNAuso' zrama Ayu bhan ta nisa Y8 sUkSma 4aa che. 'sabalogapi yaNa se ogAhittA No ciTu ti' ta sUkSma nirjarA pudagala badhAja kAkAzane vyApta karI rahelA ItyAdi A pATha cha125 sUtrano che. 'deve vi yaNaM atthegaie' mA pramANe apAmA mA0yu' che tene bhAva e che ke manuSyathI deva prAyaH paDhaprajJAvALA hoya che. jethI devAmAM paNa kei eka deva ke je vizeSa prakAranA avadhijJAnavALe hoya che teja jANe che. te vagara bIjA deva nirjarA pudgalenA anyatva vagerene jANatA nathI. te pachI chadmastha manuSya tene kevI rIte jANI zake? keI eka jANe Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 bhagavatIsUtre vA 6 jAnAti pazyati, tattenArthena mAkandikaputra! evamucyate, chadmasthA khalu manuSyaH teSAM nirjarApudgalAnAM no kiJcid anyatvaM vA 6 jAnAti pazyati, sUkSmA kha te pudgalAH majJaptAH zrapraNAyuSman ! sarvalokamapi ca khalu te avagAhya khalu tiSThanti, iticchaayaa|| vyAkhyA spssttaa| navaraM tatra 'omatta' Amatvam-Unatvam, "tucchattaM" tucchatvam-nissAratvam , 'garuyattaM laghuya' gurukatva laghukatyaM ca spaSTam / punazca praznarayottarasUtre-'deve ni ya NaM atthegaie' iti, mAyeNa devaH paTupajJAvAn bhavatIti manuSyebhyaH devagrahagam / tatra devo'pi cAstyekakA iti, yaH kazcidviziSTAvadhijJAnavikalA sa teSAM nirjarApudgalAnAM krizcid anyatvAdi, na jAnAti tarhi kathaM punarmanuSyo jAnAtIti / ekaH kazcinjAnAtIti proktaM tad viziSTAvadhijJAnayukto devo jAnAtIti matvA kathitamiti / kiyatparyantamityAha-'jAva tattha NaM je te uvauttA te jANaMti pAsaMti-AhAreti, se teNaTeNa' yAvata tatra khalu ye te upayuktAste jAnanti pazyanti Aharanita tattenArthena-tat tena kAraNena 'nikkhevo bhANiyavvo tti' nikSepo bhaNitavya iti, tatra nikSepa iti-nyAsa:-mUtranyAsa iti chanmasthamanuSyAdArabhya vaimAnikaparyantaH sarvo'pi pAThaH vyAkhyAtasUtrAntaravartI jo kahA gayA hai vaha viziSTa avadhijJAnayukta deva jAnatA hai aisA mAnakara kahA gayA hai| aura vaha 'jAva tattha NaM jete uvauttA te jANaMti, AhAreti, se teNa?Na' yahAM taka kahA gayA hai / 'nikkhevo bhANiya. ghotti' aisA jo kahA hai| usakA tAtparya aisA hai ki chadmastha manuSya se lekara vaimAnikaparyanta sabhI pATha yahAM grahaNa kara lenA cAhiye / yaha pATha vyAkhyAtasUtrAnantaravA catuvizatidaNDakarUpa hai| aura prajJApanA sUtrake 15 veM padameM sthita prathamendriyoddezaka kA hai| isakI vyAkhyA maiMne usakI prameyabodhinI TIkAmeM kI hai| so vahIM se che tema kahyuM che, te vizeSa prakAranA avadhijJAnavALA deva jANe che tema mAnIne OMDayAmA mAyuM che. ana te 'jAva tattha NaM je te ubattA te jANati, pAsaMti, AhAreti se teNaTeNaM' tebhAre pAgavAmA che te! che, cha. ma ta AhAra kare che te kAraNe meM te pramANe kahyuM che. AvAkya paryata kahevAmAM mA0yu cha 'nikkhetro bhANiyavvotti' mere 4dhu cha, tenu tAtparya se cha ke-chadmastha manuSyathI laIne vaimAnika sudhI badhe ja pATha ahiyAM grahaNa kara. A pATha A sUtranA pachInA sUtramAM caturvizati (vIsa) daMDakarUpa che. ane prajJApanA sUtranA paMdaramAM padamAM prathama Indriya uddezakane che tenI vyAkhyA meM te sUtranI prameyabedhinI TIkAmAM karI che. te tyAM joI levI Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 679 prameyacandrikA TIkA za018 u03 sU03 chadmasthaviSaye praznottaram caturviMzatidaNDakarUpaH prajJApanAsUtra paJcadazapadastha prathamendriyoddezakasya atrAdhyetavyaH, tadvyAkhyA tatra maskRtAyAM prameyavodhinITIkAyAM vilokanIyA / kiyatparyantamityAha - 'na pAsaMti AdAreMti' na pazyanti Aharanti, sUkSmapudgalAn na jAnanti na pazyanti Aharanti sUkSmapudgalAnAmAhAramAtraM kurvanti / atra AhAra ojAhAra eva jJAtavyaH / yAvadvaimAnikAH' ityanena saptanArakadazabhavana patipaJcasthAvaravikalendriyatra yatiryaka paJcendriyavAnavyantarajyotiSkAH, ete nArakavat na jAnanti, pazyanti kevalamAharantyeva sAmAnyamanuSyavaimAnikAH eke jAnanti, pazyanti, Aharanti, eke na jAnanti na pazyanti kevalamAharantyeveti // 03 // dekha lenA cAhiye | yaha pATha na pAsati AhAreti' yahAM taka kA yahA~ kahanA cAhiye / isa prakAra jo upayoga rahita haiM ve nirjarA ke sUkSma puloM ko na jAnate haiM aura na dekhate haiM / kintu sUkSma pugaloM ko AhAra mAtrArUpa se grahaNa karate haiN| yahAM AhAra se ojaAhAra hI liyA gayA hai / 'jAva vaimANiyA' padase sUtrakArane yaha samajhAyA hai ki sAtoM pRthiviyoM ke nAraka daza bhavanapatideva pAMca sthAvara, tIna vikalendriya, niryaJca vAnavyantara evaM jyotiSka ye saba nAraka kI taraha una nirjarA sUkSmapudgaloM ko na jAnate haiM, na dekhate haiM / kevala ve inakA AhAra hI karate haiM / arthAt ve kevala inheM grahaNa hI karate haiM / sAmAnya manuSya tathA vaimAnika inameM se koI eka inheM jAnate haiM / aura dekhate haiM tathA inako grahaNa karate haiM / aura koI eka na inheM jAnate haiM aura na dekhate haiM - kevala grahaNa hI karate haiM / sU0 3 // , 1 mAthA 'na pAsati AhAre ti' ahiM sudhIneo pATha aDiyAM zraNu urela che. A rItanA jene upacega che. teo nija rAnA sUkSma pudgalAne jANatA nathI ane dekhatA nathI. paraMtu sUkSma pudgalene AhArarUpe jamAtra grahaNa kare che maDiyAM mahArathI bhoga bhADAra grahayu resa che. 'yAvadvaimAnikAH' mA vA4yathI sUtrakAre e samajAvyu' che ke-sAta pRthvIceAnA nAraka jIva dazabhavanapatideva pAMca sthAvara traNa vikalendriya, pacendriya, tiyaca, manuSya vAnanyantara ane jyAtiSTha e badhA nArakAnI mAphaka te nirAnA sUkSma pudgalAne jANatA nathI ane DhekhatA nathI. teo kevaLa tenA AhAraja kare che. arthAt te kevaLa tene grahaNu ja kahe che. sAmAnya manuSya tathA vaimAnika temAMthI kAI eka tene jANe che ane dekhe che, ane tene grahaNa kare che. aneka koI eka tene jANatA nathI. ane dekhatA nathI-kevaLa traNa ja kahe che, ! sU. 35 Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 - -- bhagavatIstre itaH pU sUtre nirjarApudgalAH kathitAH, te ca pudgalAH, vandhe satyeva bhavantIti vandhanirUpaNAya pavanayannAha-'kaivihe gaM bhaMte ! ityaadi| mUlam-kaivihe NaM bhaMte ! baMdhe pannatte, mAgaMdiyaputtA! duvihe baMdhe pannatte taM jahA-davvabaMdhe ya bhAvabaMdhe y| davvabaMdhe gaMbhaMte! kaibihe pannate? mAgaMdiyaputtA! duvihe pannatte taM jahA-paoga. baMdhe ya vImasAbaMdhe y| vIsasAbaMdhe NaM bhaMte! kaivihe pannatte? mAgaMdiyaputtA? duvihe pannate taM jahA-sAiyavIsasAbaMdhe aNAiyavIsasAbaMdhe y| pogabaMdhe NaM bhaMte ! kaivihe pannatte? mAgaMdiyaputtA! duvihe pannatte, taM jahA-siDhilabaMdheNabaMdhe ya ghaNiyabaMdhaNabaMdhe y| bhAvabaMdhe NaM bhaMte ! kaivihe pannatte? mAgaMdiyaputtA! duvihe pannatte, taM jahA-mUlapagaDibaMdhe ya, uttarapagaDibaMdhe ya / neraiyANaM bhaMte! kaivihe bhAvabaMdhe pannatte? mAgaMdiya puttA ! duvihe bhAvabaMdhe pannatte, taM jahA-mulapagaDivaMdhe ya uttarapagaDibadheya, evaM jAba vemaanniyaannN| nANAvaraNijjassa NaM bhaMte! kammassa kAvihe bhAvabaMdhe pannate? mAgaMdiyaputtA! duvihe bhAvabaMdhe pannatte, taM jahA-mUlapagaDibaMdhe ya uttarapagaDibaMdhe ya / neraiyANaM bhaMte ! nANAvaraNijasla kammassa kaivihe bhAvabaMdhe pannace? mAgaMdiyaputtA! dunihe bhAvabaMdhe pannatte? taM jahA-mUlapagaDibaMdhe ya uttarapagaDivaMdhe ya, evaM jAva vemANiyANaM, jahA nANAvaraNije NaM daMDao bhaNiyo evaM jAva aMtarAie NaM bhANiyanvo ||suu04|| chAyA-katividhaH khalu bhadanta ! vandhaH prajJaptaH ? mAkaMdikaputra! dvividhaH prajJapnaH tadyathA-dravyavandhazca bhaavvndhth| dravyagandhaH khalu bhadanta ! katividha Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u0 3 sU0 4 bandhasvarUpanirUpaNam prajJaptaH? mAkandikaputra ! dvividhaH prajJaptA, tadyathA prayogavandhazca visrsaavndhshc| vitrasAbandhaH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? mAkandikapuna / dvividhaH prajJaptA, tadyathA sAdikavisamAvandhazca anaadikaavisrsaavndhshc| prayogabandhaH khalu bhadanta ! katividhaH majJaptaH ? mAkandikaputra ! dvividhaH prajJaptaH, zithilabandhanavandhazca gADha vandhanavandhazca / bhAvabaMdhaH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? mAkandikaputra! dvividhaH prAptaH tayathA mUlaprakRtivandhazca uttaraprakRtibandhazca / nairayikANAM bhadanta ! katividho bhAvavandhaH pajJaptaH ? mAkandikaputra ! dvividho bhAvavandhaH prajJaptaH, tadyathA yUlapakRtivandhazca uttaraprakRtivandhazca, evaM yAvadvaimAnikAnAm / jJAnAvaraNIyasya khallu bhadanta ! karmaNaH katividho bhAvavandhaH ajJaptaH ? mAkandikaputra ! dvividho bhAvavandhaH prajJaptaH, tadyathA mULapakRtivandhaca uttarapakRtibandhazca ! nairayikANAM bhadanta ! jJAnA. varaNIyasya karmaNaH katividho bhAvavandhaH pajJaptaH? mAkandikaputra ! dvividho bhAvavandhaH majJaptaH tadyathA-mUlapakRtibandhazca uttaramakRtibandhazca / evaM yAvadvaimAnikAnAm , yathA jJAnAvaraNIyena daNDako bhaNita evaM yAvad antarAyikeNa bhnnitvyH||104|| TIkA-'kAvihe gaM bhaMte ! vaMdhe patte' kavividhaH khalu bhadanta ! vandhaH prajJapta:-kathitaH ? bhagavAnAha-'mAgaMdiyaputtA!' ityAdi, 'mAgaMdiyaputtA 'he mAkandikaputra ! 'duvihe vaMdhe pannatte' dvividhaH-hi prakArako vandhaH prajJapta:-kathitaH, isase pahile nirjarA pudgala kahe gaye haiM- ye pudgala pandha ke hone para hI hote haiM / ataH isI vicAra ava bandha kA nirUpaNa sUtrakAra praznottara rUpa se kahate haiN| 'kAvihe Na bhaMte ! baMdhe paNNate ?' ityAdi / TIkArtha--'kavihe NaM bhaMte ! baMdhe paNNatte' he adanta ! bandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? aisA yaha prazna mAndika putra anagAra kA hai isake uttara meM prabhune kahA hai-'pAgaMdiyaputtA !' he mAndikapuna ! 'duvihe baMdhe pannatte' baMdha do prakAra kA kahA gayA hai / 'ta jahA' baha trIjA sUtramAM nirjarA pula kahevAmAM AvyA che. e pudgala, anya thAya tyAre ja thAya che. tethI e saMbaMthI have bandhanuM nirUpaNa sUtrakAra 42 cha, tanu pa sUtra mA pramANe che. 'kaivihe NaM bhaMte ! baMdhe paNNatte' tyahi TA -'kaivihe Na bhaMte ! vadhe paNNatte' he sagavAn eal stranA kahyA che? A pramANe mAkadiputra anagAre bhagavAnane pUchayuM tenA uttaramA prabhume ghu-'mAgaMdiyaputtA !' bhatri ! 'duvihe baghe paNNatte' madhame mArane vA mAveta. 'taM jahA' te yA prabhArI cha, bha0 86 Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 bhagavatIsUtre tameya darzayati-taM jahA' ityAdi, 'ta jahA tadyathA-'davvabaMdhe ya bhAvabaMdhe ya' dravya pandhazca bhAvavandhazca / 'daprabaMdhe NaM bhaMte ! kaivihe pannatte' dravyabandhaH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? bhagavAnAha-'mAgaMdiyaputA ! duvihe panatte' mAkandikaputra ! dvividho dravyabandhaH prajJaptaH, dravyavandho nAma dravyeNa sneharajjvAdinA athavA dravyasya parapareNa vandho dravyabandha iti sa ca dravyabanyo dvividhaH, tameva darzayati-taM jahA' tadyathA-'paogayaMdhe ya vIsasAbaMdhe ya' prayogavandhazca visAvandhazca / 'vIsasAbaMdhe bhaMte ! kAvihe pannatte' vinasAvandhaH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptA, visrasAsvabhAvastayA vikSasayA jAyamAno bandho vistrapsAbandhaH svAbhAvika ityarthaH yathA sa prakAra se hai-'vvayaMce ya bhAvabaMdhe tha' eka dravya bandha aura dUsarA bhAva baMdha, aba mAkandikaputra anagAra prabhuse aisA pUchate haiM-'danca. thaMdhe the bhaMte ! kavihe paNatte' he bhadanta ! dravyabandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara meM bhagavAna kahate haiM-'mAgaMdiyaputtA! duvihe pannante' he mAndika putra dravya bandha do prakAra kA kahA hai-sneharajju Adi ke dvArA jo bandha hotA hai, vaha dravyabandha hai / athavA dravya kA paraspara meM jobandha hotA hai vaha dravyabandha hai| dravyavandhake do prakAra aise haiM -'paogadhe ya bIsa sAbaMdheSa' eka prayogabandha aura dUsarA vinasAbandha rajvAdika prayoga se jo bandha hotA hai yaha prayogabandha hai| aura racAbhA. vika jo pandha hotA hai yaha visaptAyandha hai| jaise meghamAlA kA bandha / aba mAndikaputra prabhu se aisA pUchate haiM-'vIlasA0' he bhadanta ! visrasA. ghandha kitane prakAra kA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'mAgadiya puttA !' he 'davvaba dhe ya bhAvabaMdhe ya" se dravyamaya mana mAnna sAma'dha zathI bhA. putra prabhu pache cha hai 'dabaMdhe the bhaMte ! kaivihe paNNatte' man dravya madha eat rana cha ? tanA uttaramA pramu cha hai-'mAkaMdiyaputcA! duvihe paNNatte' mAtra 5055 me prAranA Dara che. sneha pAza vagerethI je baMdha thAya che te dravyababdha che athavA dravyone acenyamAM je baMdha thAya che te dravya baMdha che. dravyabaMdhanA be prakAra A pramANe cha. 'paogavaMdhe ya vIsasAbaMdhe ya' se prayoga ma-5 mana mAnna vivasAmadha 2ju vigerenA prayogathI je baMdha thAya che te prayogabaMdha che. ane je baMdha svAbhAvika rIte thAya te vismasabaMdha che. jemake meghasamUhone svAbhAvika baMdha. 73 mAdIputra bhanagAra izathI ne pUche cha hai-vIsasAbaMdhe gaM bhadaMta kaivihe paNNatte 1' mAna visAdha sA ||ch ? tanA Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trafar TIkA 0 18 u0 3 0 4 bandhasvarUpanirUpaNam 683 meghamAlAyAH / bhagavAnAha - 'mAgadiya punA' ityAdi, mAgaMdiputtA' he mAkandikaputra ! 'duvihe patte' dvividhaH prajJapta', 'taM jahA ' tadyathA - 'sAiyavIsasAbaMdhe ya anAiya vIsAve ya' sAdikavi sAbandhazca anAdikavisasAbandhazca tatra sAdika:Adisahito yaH svabhAvAparaparyAyaH visAvandho meghazalAdInAM sa sAdikavisa sAvandhaH / anAdikaH- Adirahita visAvandhI dharmAstikAyAdInAm parasparam / 'ogavaMdhe NaM bhaMte / ivihe pannatte' prayogabandhaH - rajjvAdiprayogeNa dravyANAM jIvakRto vandhaH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? bhagavAnAha - 'mAga diyaputtA !' he mAndikaputra ! 'vipannatte' dvividhaH prajJaptaH 'taM jahA ' tadyathA 'siDhilavaMdhaNa vaMdhe ya ghaNiyavaMdhaNacaMdhe' ya' zithilabandhanavandhazca gADhabandhanabandhazceti / 'bhAva mAndikaputra ! visAbandha 'duvihe pannatte' do prakAra kA kahA gayA hai- 'taM jahA sAiyavisasA0' eka sAdikacitra sAbandha aura dUsarA anAdikavi sAbandha Adi sahita jo visrasAbandha hotA hai vaha sAdikavisAbandha hai jaise meghamAlAdikoM meM hotA hai| yaha unakA bandha kisIke dvArA karAyA nahIM jAtA hai / kintu svabhAvataH hI hotA rahatA hai / tathA Adi rahita jo bandha hotA hai vaha anAdikavisrasA bandha hai | jaise dharmAstikAyAdikoM paraspara meM bandha hai / jIvoM dvArA jo rajju Adi se bAMdhanA hotA hai vaha prayogabandha hai / yaha prayogabandha bhI zithilaprayogavandha aura gADhaprayogabandha ke bheda se do prAkAra kA hai / yahI bAta 'paogabaMgheNaM' ityAdi se lekara 'mArgadiya puttA' Adi padoM dvArA yahAM praznottara ke rUpa meM kathana kiyA jAtA hai - isameM uttaramA prabhu uDeche hai- 'mArkediyaputtA ! he bhAU hi putra ! visasAmadha 'duvihe paNNatte' me prahAranA usa che- 'taM jahA sAiya visasA0' bheDa sAhi vizvasAmaSa ane khIje anAdi vizvasAbaMdha advi sahita je vizvasAmadha thAya che te sAdika visasAma dha che. je rIte vAdaLA svAbhAvika rIte meghasamUhomAM thAya che je rIte vAdaLAnA pudgalA eka thaine aMdhAya che. A tene baMdha kAI khIjA dvArA karAvAtA nathI paraMtu svabhAvathI ja thAya che. tathA Adi rahita je baMdha thAya che, te anAdivisamrAma'dha che. jevI rIte dharmAMstikAyAkrikAmAM parasparamAM madha thAya che. jIvAdvArA je DhArI vagerethI madhana thAya che, te prayAga adha che. A pracAgakha dha paNa zithila prayAgamadha ane gADhaprayogamaghanA leDathI me prhaarne| che. te vAta 'paogabaMdhe NaM' ityAhithI bhAralIne 'mAMgadiyaputtA' he bhAU hiya putra yA prabhAnA yahothI mahi pragaTa karavAmAM Avela che. Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vaMdhe NaM bhaMte ! kaivihe panatte' bhAvapandhaH khalu bhAnta ! katividhaH ajJapta iti praznaH / 'mAgaMdiyaputtA ! duvihe bhAvabaMdhe pannatte' mAkandikaputra ! dvividho bhAvavandhaH prajJaptaH, 'ta jahA' tadyathA-gRlapagaDivaMdhe ya uttarapagaDivaMdhe ya' mUla. prakRtivandhazca uttarakRtivandhazca, tatra bhAvena mithyAtvAdinA vandho jIvasyeti bhAvavandhaH, athavA bhAvasya upayogabhAvAvyatirekAt jIvasya bandho bhAvavandhaH sa ca dvividho mUlapakRtyuttaraprakRtibhedAditi bhaavH| 'neraiyANaM bhaMte ! kaivihe bhAvabaMdhe pannatte' nAyikANAM bhadanta ! kavividho bhAvavandhaH prajJaptaH ? bhagavAnAha'mAgaMdiyaputA! duvihe bhAvabaMdhe pannatte' he mAkandikaputra ! dvividho bhAvavandhaH mAkandika putrane prabhu se aisA pUchA-'bhAvabaMdhe0' he bhadanta ! bhAvayandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttarameM prabhu kahate hai-'mAgaMdiyaputtA0' he mAkandikaputra ! bhAvabandha jo jIvoM ke rAgAdi bhAvoM se hotA hai do prakAra kahA hai| eka 'mUlapaga0' mUlaprakRtivandha aura dUsarA uttara prakRtivandha mithyAtvAdi ke nimitta se jo jIva ke sAtha karma kA bandha hotA hai vaha bhAvayandha kahA gayA hai| athavA upayogarUpa bhAva se abhinna hone ke kAraNa jItra ke bhAva kA bandha hai, yaha bhAvabaMdha mUla prakRti aura uttaraprakRti ke bheda se do prakAra kA hotA hai inameM se he bhadanta ! nerayANaM' narayika jIvoM ke bhAvavandha kitane prakAra kA hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiN| 'mAgaMdiya puttA' he mAndika putra ! nArakajIvoM ke donoM prakAra kA bhAvayandha hotA hai| mUlaprakRtirUpa bhAvavandha have bhAvabaMdhanA viSayamAM kathana karavAmAM Ave che. temAM mAkadiputre prabhuna me cyu cha ?-bhAvabaMdhe0' meM bhagavan mA prazna 4 cha 1 te ttaramA prabhu 4 cha -mAgaMdiya puttA 3 mahIputra! jInA rAgadveSAdithI je baMdha thAya che te bhAvabaMdha che. te bhAvabaMdha be praka2ne vAbhA mAvasa che. 'mUlapaga' me bhUgapratima bhane bhAna uttara prakRtibaMdha che. mithyAtva vigerenA nimittathI jIvanI sAthe je kramane baMdha thAya che, te bhAvabaMdha kahevAya che. athavA upaga rUpabhAvathI judA na hovAne kAraNe jIvane je bhAvane baMdha thAya che, te bhAvabaMdha che. A bhAvabaMdha bhUprati bhane uttara prakRti AthI meM prazna che. tethI 'neraiyANa0' he bhagavana nairayika jIne keTalA prakArane bhAvabaMdha thAya che? tenA uttaramA prabhu 4 cha / 'mAgaMdiya puttA!' bhAtri ! ||247vn meM prakArane bhAvabaMdha thAya che. nArakajIva ne mUlapakRtirUpa bhAvabaMdha thAya che, Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maindrikA TIkA za0 18 u0 3 0 4 vandhasvarUpanirUpaNam phUTa majJapto nArakANAm 'ta jahA' tadyathA - 'mULapagaDivadhe ya uttarapagaDivadhai ya' mUlaprakRti vandhatha uttaraprakRtivandhazca ! ' evaM jAtra vaimANiyANa' evaM yAvadvaimAnikAnAm, evaM - nAravadeva yAvad vaimAnikAnAm, tirazca Arabhya patrayoviMzati daNDakAnAafts bhAn bhavata iti bhAvaH / 'NANAvaraNijjassa NaM bhaMte ! kammarasa' jJAnAvaraNIpasya khalu bhadanta / karmaNa: 'kavi bhAdavadhe panate' katividho bhAtrakandhaH majJAH ? bhagavAnAha - 'mArka' dipaputA ! duvihe mAtra pannatte' he mAndika putra | dvividho bhAvabandhI jJAnAvaraNIyasya karmaNo bhavatIti, bhedadvayameva darzayati bhI unake hotA hai uttara prakRtirUpa bhAvabandha bhI unake hotA hai / bhAva bandhaviSayaka yaha kathana 'evaM jAva vemA0' nAraka ke jaisA yAvat-vaimAnikadevoM ke bhI jAnanA cAhiye / arthAt tiryaJca se lekara bAkI ke 23 daNDakoM meM bhI ye donoM bhAvabandha hote haiM / 'NANAvara Nijasta0' aba isa sUtra dvArA yaha pUchA jA rahA hai ki jJAnAvaraNIya jo karma hai usakA bhAvabandha kitane prakAra kA hotA hai ? uttara meM prabhune kahA 'mAgaMdiya puttA ! duvihe bhAvavandhe paNNatte0 ' he mAkandika putra ! jJAnAvaraNIya karma kA bhAvabandha mUlaprakRti ke rUpameM aura uttaraprakRti ke rUpa meM donoM rUpa meM hotA hai / 'rayANaM0' isa sUtra dvArA aisA pUchA gayA hai ki nairayika jIvoM kA jo jJAnAvaraNIya karma hai usakA bhAvabandha kitane prakAra kA vahAM hai ? uttara meM prabhu ne kahA hai- 'mAgaMdika puttA ! duvihe bhAvabaMdhe paNate.' he mAndika putra ! nAraka jIvoM kA jo jJAnAvaraNIya karma hai ane uttara prakRtirUpa bhAvamA~dha paNa thAya che. bhAvama`dha samadhI A kathana 'evaM jAva vemANiyA 0 ' nAva abhA yAvat vaimAni hevA sudhI samanvu. arthAt tiya 'cathI ArabhIne khAkInA tevIsa daDakAmAM paNa A banne prakA 2nA lAvamadha thAya che.' 'NANAvaraNinjassa 0' mA sUtrAMzathI me pUchavAsAM bhAve che ke-jJAnAvaraNIya je krama che, tene bhAvabaMdha keTalA prakAranA thAya che ? tenA uttaramA alume he 'mArgadiya puttA ! duvihe bhAvavace paNNatte !' De mAkadika putra 1 mUlaprakRti dha paNAthI ane uttara prakRtipaNAthI jJAnAvaraNIya unI bhAvamaMtra manne ahArathI che 'neraiyANaM0' mA sUtrathI mevu pUchayu ke naiyika jIveAne je jJAnAvaraNIya krama che, tenA bhAvamadha keTalA prakA rano che ? tenA uttaramA prabhu che - ' mAgaMdiya puttA ! duvihe bhAvabaMdhe paNNatte0 ' he bhAUdviya putra | nAva he jJAnavIya che, tenA Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 bhagavatIsUtre -'taM jahA' tadyathA-'mUlapa gaDivaMdhe ya uttarapagaDivaMdhe ya' mUlapakRtivandhazcottara prakRtivandhazcati / 'neraiyANaM bhaMte ! NANAvaraNissa kammasma kAvihe bhAvabaMdhe pannatte' nairayikANAM bhadanta ! jJAnAvaraNIyasya karmaNaH katividho bhAvavandhaH prajJaptaH ? 'mAgaMdiyaputtA ! duvihe bhAvabaMdhe pannatte' mAkandikaputra ! dvividho bhAvavandhaH prajJaptaH, 'taM jahA' tadyathA-'mULapagaDibaMdhe ya uttarapagaDivaMdhe ya' mUlaprakRtivandhazca uttaraprakRtivandhazca ityuttaram / 'evaM jAva vemANiyANaM' evaM yAvadvaimAnikAnAm , ekendriyAdArabhya vaimAnikaparyantajIvAnAM sambandhijJAnAvaraNIyasya karmaNo mUla prakRtyuttarapakRtinAma bhAvavandhI bhavata iti / 'jahANANAvaraNijjeNaM daMDabho bhaNio yathA jJAnAvaraNIyena daNDa ko bhaNitaH, 'evaM jAva rAieNaM bhANiyo' evaM yAvadantarAyikeNa bhaNitavyaH, yathA jJAnAvaraNIyakarmaNo dvigakArakabhAvavandhaghaTitadaNDakasya vaktavyatA kathitA tathaiva darzanAriNIya karmata Aramya vedanIyamohanIyAyuSkanAmagotrAntarAyakarma paryantamapi daNDako bhaNitavya eveti bhaavH| |mu0 4 // usakA bhAvavandha vahAM donoM prakAra kA hai| mUlaprakRtirUpa bhI hai aura uttaraprakRtirUpa bhI hai| 'evaM jAva vemANiyANaM' isI prakAra kA kathana ekendriya se lekara vaimAnika paryanta jIvoM ke saMbandhI jJAnAvaraNIya karma ke bhAvayandha ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / arthAt vahAM para jJAnAdharaNIya karma ke donoM prakAra hote haiM / 'jahA NANAvaraNijjeNaM daMDo bhaNio.' jaisA yaha daNDaka jJAnAvaraNIya karma ke sambandhameM bhAvandha viSayaka kahA gayA hai| usI prakAra kA daNDaka zeSa darzanAvaraNIya, veda. nIya, meAhanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya ke bhAvabandha ke donoM prakAra ke sambandhameM kaha lenA cAhiye / / sU0 4 // bhAvamaya tyAM -2 prAranA dho cha. 'evaM jAva vemANiyANa' // pramANenuM kathana ekendriyathI AraMbhIne vaimAnika sudhInA jInA saMbaMdhamAM jJAnAvaraNIya karmanA bhAvabaMdhanA viSayamAM samajavuM. arthAt tyAM jJAnA12nniiy bhane sAmane prArathI thAya che. 'jahA NANAvaraNijjeNaM daMDao bhaNio0' jJAnAvaraNIya bhanA samayamA 2 prabhArI mA sAma viSayane daMDaka kahela che te ja pramANe ne daMDaka bAkInA darzanAvara zIya, vahanIya, bhAnIya, Ayu, nAma, gotra bhane marAya bha ma 4 prA. ranA karmIne banne prakAranA bhAvabaMdhane saMbadha samaja che sUtra 4 Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u0 3 0 5 karmasvarUpa nirUpaNam pUrva vandhasvarUpamuktam , bandhazca karmaNa eva bhavatIti karmabhUtramAha-'jIvA gaM bhaMte !' ityaadi| mUlam-jIvANaM bhaMte! pAve kamme je ya kaDe je ya kanjai je ya kajissai asthiyAi tassa kei NANattaM haMtA asthi, se keNaTeNaM bhaMta! evaM vuccai jIvANaMpAve kamme je ya kaDe jAvaje ya kajissai, asthiyAi taslaNANate?mAgaMdiyaputtA! se jahA nAmae keipurise dha' parAmusai dhaNuM parAmusittA usuM parAmusai usuM parAmusittA ThANaM ThAi ThANaM ThAettA AyayakannAyayaM usuM karei, Ayaya kannAyayaM usuM karittA ukhu vehAsaM ubihai se nUNaM mAgaMdiyaputtA tassa ususta uTThe vehAsaM uvvIDhassa samANassa eyai vi NANattaM jAvataMtaM bhAvaM pariNamai viNANattaM ? haMtA bhagavaMeyai viNANattaMjAva pariNamai viNANattaM / se teNaSTeNaM mArgadiyaputtA evaM vuccai jAva taM taM bhAvaM pariNamai viNANate neraiyANaM bhaMte ! pAve kamme je ya kaDe. evaM jAva vemANiyANaM suu05|| __ chAyA-jIvAnAM khalu bhadanta ! pApaM karma yat ca kRtaM yacca kriyate yacca kariSyate asti cApi tasya kiJcit nAnAtvam ? inta, asti / tatkenArthana bhadanta ! evamucyate jIvAnAM khalu pApaM karma yat kRtaM yacca kriyate yacca kariSyate asti cApi tasya nAnAtvam ? mAkaMdika putra! tadyathAnAmakaH kazcit puruSaH dhanuH parAmRzati, dhanuH parAmRzya iK parAmRzati, parAmRzya sthAne tiSThati sthAne sthitvA Ayata karNAyatamipuM karoti, AyatakarNAyatamipuM kRtvA jaya vihA yasi udvidhyati tannUnaM mAkaMdikaputra ! tasya iSoH vihAyasi udviddhasya sataH ejate'pi nAnAtvam yAvat tatabhAvaM pariNamate'pi nAnAtvam ? hanta, bhagavan ejate 'pi nAnAtvam yAvat taM taM bhAvaM pariNamate'pi nAnAtvam tattenArthena mAkadika putra ! evamucyate yAvat bhAra pariNamate'pi nAnAtvam / nairayikANAM bhadanta ! pApaM karma yat kRtam evameva yAvadvaimAnikAnAm // muu05|| Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 bhagavatIsUtre TIkA-'jIvANaM bhaMte!' jIvAnAM bhadanta ! 'pAve kamme je ya kaDe' pApaM karma yat ca kRtam 'je ya kajjai je ya kajjissai' yaca kriyate yacca kariSyate 'asthi yAi tassa kei NANatte' asti cApi tasya kiJcit nAnAtvam he bhadanta ! jIvAnAM yat karma kRtaM yat karma idAnI kriyate yaca karma bhaviSyatkAle kariSyate, eteSAM karmaNAM parasparaM bhedo vartane naveti praznaH, bhagavAnAha-'haMtA asthi' hanta ! asti he mArkadika putra! eteSAM karmaNAM jI-jAnAm astyeva bheda itibhAvaH / punaH pahile bandha kA svarUpa kahA gayA hai sA yaha bandha karma ke hI hotA hai isause aba kama sutra kahA jAtA hai| 'jIvA Na bhaMte ! pAve kamme je ya kaDe jeya kajai' ityaadi| TIkArtha--'jIvANaM bhate! 'he bhadanta ! jIvoM ke jA 'pAve kamme' pApa karma haiN| 'jeya kaDe ki jo pahile kiye jA cuke haiN| 'je ya kalaI' jo aba unake dvArA kiye jA rahe haiN| 'je ya kajjistaha' aura jo unake dvArA Age kiye jAnevAle haiN| 'asthiyAi tassa kei NANattaM' unameM kyA koI bheda hai ? pUchane kA abhiprAya aisA hai ki jIvoMne jo pApakrama pahile kiye haiM, athavA je vartamAna meM ve kara rahe haiM tathA bhaviSya. kAla meM jo ve kareMge una trikAlavI karmoM meM kyA Apasa meM bheda haiM ? yA nahIM hai ? aisA yaha prazna mAndika putra anagAra ne kiyA hai isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA asthi hA mAUndika putra ! jIvoM ke una kRna kriyamANa aura kariSyamANa pApakarmoM meM bheda hai| aba isa baMdhanuM svarUpa kahevAI gayuM che, te baMdha kamathI ja thAya che jethI sUtrakAra have kama sUtranuM kathana kare che. 'jIvA NaM bhNte| pAve kamme je ya kaDe jeya kajjaI' 4tyAhI TI -'jIvA NaM bhaMte ! 3 samapan 7vAnA 2 'pAve kamme' 55 zubha cha, 'jeya kaDe' 2 598 // 42rAyu cha. 'je ya kajjaI' bhanera pata:bhAnamA tamA 4rI 2 che. 'je ya kanjissaI' bhane 2 bhaviSyamA tme| 42. 'asthiyAi tassa kei NANatta' tamA zu. se che ? pUchAnA tu e che ke jIe je pApa bhUtakALamAM karyA hoya ane je vartamAnamAM karI rahyA hoya temaja je bhaviSyamAM karavAnA hoya je bhUtakALamAM karyA hoya vartamAnamAM karI rahyA hoya ane bhaviSyamAM karavAnA hoya te traNe kAla saMbaMdhI karmomAM parasparamAM zuM kaMI bheda che ? agara nathI ? A pramANe bhAvIputra manapare pUchayu cha. tanA uttaramA prabhu 49 che -hatA atthi' hA mAkadiputra jIvoe te karelA kRta, kriyamANu, karatA ane kariSyamANu Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u0 3 sU0 5 karmasvarUpanirUpaNam praznayati, 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccaI tatkenArthena bhadanta ! evamucyate 'jIvANaM pAve kamme je ya kaDe je ya kajjai je ya kajjissai asthiyAi tassa NANa' jIvAnAM pApaM karma yat kRtaM yacca kriyate yacca kariSyate asti parasparaM tasya nAnAtvam iti praznA, bhagavAnAha-'mAgaMdiyaputtA!' ityAdi / 'maagNdiyputtaa|' he maarkdikputr| karmaNo'matyakSatvAt tatpatiyogikabhedeSyaSi apratyakSatayA pratyakSamamANena karmabhedasya darzayitumazakyatvAt yuktyA bhedadarzanAya dRSTAntamavatArayati 'se jahAnAmae ke purise dhaNu parAmusaI tadyathA nAmakaH kazcit puruSo dhanuH parAmRzati gRhNAtItyarthaH 'dhaNu parAmu sittA' dhanuH parAmRzya-gRhItvA, 'usu parAmusaI' ipuM-vANaM parAmazati-gRhNAti, 'usuparAsusittA iSu parAmRzya-gRhItvA 'ThANe ThAi' sthAne tiSThati 'ThANe ThAittA' sthAne sthitvA 'AyayakanAyayaM usu para punaH mAkandika putra pUchate haiM ki 'se keNaTeNaM bhaMte' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki jIvoM ke jo kRna, kriyamANa aura kariSyamANa pApakarma haiM unameM Apasa meM bheda haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'mArgadiyaputtA.' he mAkandikaputra! karma apratyakSa hai ataH tatsambaMdhI jo bheda hai vaha bhI apratyakSa hai ataH pratyakSapramANa se karma bheda dikhalAyA nahIM jA sakatA hai ataH yukti se bheda dikhAne ke liye dRSTAnta kA prayoga kiyA jAtA hai jo isa prakAra se hai-'jahA nAmae kei purise' ityAdi jaise koI puruSa ho aura vaha dhanurdhArI ho, aba vaha usa dhanuSa ko calAne ke liye kisI sthAna para jAkara usa para vANa ArApita karake use kAna taka khIMca kara Upara AkAza meM choDe to kAmAkandika putra ! aisI sthiti meM 'tassa usussa uDUM vehAsaMagvipA54ImA se che zathI mAtra pUche che 3-se keNaTeNaM bhaMte hai bhagavana Apa evuM zA kAraNe kahe che ke e kRta kriyamANa ane kariSyamANa je pApakarma che temAM parasparamAM kaMI bheda che? tenA uttaramAM prabhu cha, 'mAgaMdiyaputtA ! 3 bhAyaputra! ma pratyakSa nathI tathA te saMbaMdhI je bheda che, te paNa pratyakSa nathI. jethI pratyakSa pramANuthI karmanA bheda batAvI zakAya tema nathI. jethI yutithI karmanA bheda batAvavA daSTAntano mAzraya sevAmA Ave che. te prabhAeM cha. 'se jahA nAmae kei purise' yA jemake keI dhanurdhArI purUSa hoya te puruSa dhanuSa calAvavA keI sthAne jaIne tenA para bANa caDhAvIne tene kAna sudhI kheMcIne upara AkAzamAM te bANuM ch| ta bhaYitra meM sthitimA 'tassa usurasa uDDhaM vehAsaM uvviddhassa samA. bha0 85 Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI karei' AyatakarNAyatamiSu karoti-AkarNa vANamAkarSati ityarthaH 'AyayaphaNNAyayaM usu karittA' AyatakarNAyatamighu kRtvA 'ur3e vehAyasaM umvihaI' Udhrva vihAyasi udvidhyati-AkAze makSipatItyarthaH 'se cUNaM mAgaMdiyaputtA' tad nUnaM nizcitaM mAkaMdika putra! 'tassa umussa' tasya iSo:-zarastha 'uDUM vehAsaM uciddhassa samANassa' UrdhvaM vihAyasi-AkAze udviddhasya sataH 'eyai viNANatta' ejate'pi bhakampate ityatrApi, ityarthaH nAnAtvam bhedaH-parasparam 'jAva taM taM bhAvaM pariNamai ni NANatta' yAvat ta ta bhAvaM pariNamatyapi nAnAtvam , atra yAvatpadena 'veyai, balai, phaMdai, ghaTTai, khubmai, udIra' vejate, calati, spandate, ghaTTayati, kSumpati, udIrayati iti saMgrahaH / AkAze gacchato vANasya prathamasamaye kriyAyAM yAdRzaM bailakSaNyaM tadapekSayA dvitIyAdisamayakriyAyAM yo bhedaH so'vazyameva pArthakyena lakSyate eva kampanAdi bheda itibhAvaH / 'haMgA bhagavaM' hA bhagavan ! 'eyai vi NANattaM jAva pariNamai viNANatta' ejate'pi nAnAtvaM yAvat pariNamatyapi nAnAsvam tatraijanAdau parasparaM bhedaH saMlakSyate evetibhAvaH / 'se teNadveNaM mAgaMdiyaputtA evaM buccA jAva taM bhAvaM pariNamai vi NANataM' tat tenArthena mAkaMdika putra ! ddhassa samANassa0' usa bANa kI gamanarUpa kriyA meM nAnAtva bhinnatA hai na ? 'jova taMtaM bhAvaM' yAvat usa 2 bhAvarUpa se pariNamana meM bhI bheda hai na ? yahAM yAvatpada se 'veyaI, calai, phaMdA, ghaTTA, khubbhai, udI. raha' ina kriyApadoM kA sagraha huA hai| 'haMtA bhAvaM' hAM bhadanta ve hI bheda hai tAtparya aisA hai ki AkAza meM jAte hue bANa kI prathama samayako kriyA meM jaisI bhinnatA hai usakI apekSA se dvitIyAdi samayakI kriyA meM jo bheda hai vaha avazya hI pRthak rUpase pratIta hotA hI hai isa prakAra kampanAdi meM bheda sAdhita ho jAtA hai / ataH 'se teNadveNaM mAgaMdiyaputtA' he mAndikaputra! jIvoM ke kriyamANa, kRta aura kariSyamANa Nasa.' mAnI gamanaDiyAmA nAnApa-minnatA che nahI? 'jAva taM taM bhAvaM' thAvata te te bhAvapaNAthI pariNamanamAM paNa bheda che ke nahi? ahiM yAvatpathI 'veyai, calaha, phaMdai, ghaTTai, khubbhai, udIrai' mA chiyApahonA saba thye| cha 'haMtA bhagavaM' hA sapAna mA le che DivAnu tAtparya e che ke-AkAzamAM jatA te bANanI prathama samayanI kriyAmAM jevI bhinnatA che. ane te apekSAthI bIjA trIjA samayanI kriyAmAM je bheda che te judA rUpe avazya pratIta thAya che. eja che. eja rIte kaMpana vigeremAM paNuM bheda siddha thAya che. rathI 'se teNadeNaM mAgaMdiya puttA ! 'mAhiputravAnA ThiyabhAra kRta, ane kariSyamANu pApakarmomAM paNa bhinnatA che tema meM kahyuM che. Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u0 3 sU0 6 pudgalAhArasvarUpanirUpaNam 691 evamucyate yAvat pariNamatyaSi nAnAtvamiti / 'neraiyANa pAve phamme je ya kaDe' nairayikANAM pApaM karma yat kRtaM yat kriyate yacca kariSyate teSAM karmaNAM paraspara nAnAtvaM paridRzyate jJAyate naveti praznaH, uttaramAha-evaM ceva' evameva yathA jIva mAzritya karmaNAM parasparaM bheda ipugamanadRSTAntena nirUpitaH tathaiva nArakakRtakarmaNAmapi parasparaM bhedo'styeveti jJAtavyA 'jAva vemANiyANaM' yAvat vaimAnikAnAm vaimAnikaparyantam kRtAdikarmaNAM bhedo jJAtavya iti // 05 // ___ pUrva karmasvarUpaM nirUpitam, karma ca pudgalarUpamiti pudgalamUtramAha-'neraiyA Na' ityaadi| ____ mUlag-neraiyA NaM bhaMte ! je poggale AhArattAe gaNhati tesiM NaM bhaMte ! poggalANaM seyakAlaMsi kahabhAge AhAraiti kahabhAgaM nijareMti ? mAgaMdiyaputtA asaMkhajaibhAgaM AhAraiti aNaMtabhAgaM nijreNti| cakiyA NaM bhaMte ! kei tesu nijarApoggalesu Asaittae vA jAva tuyahittae vA No iNaTe samaTe agApApakarmoM meM bhinnatA hai aisA maiMne kahA hai / aba mAndika putra prabhu se aisA pUchate hai-'neraiyANaM pAve kamme jeya kaDe' he bhadanta ! narayika jIvoM ke jo kRtakriyAmANa aura kariSyamANa pApakarma haiM unameM antara hai ? yA nahIM hai ? uttara meM prabhu ne kahA hai-'evaM ceva' he mAkandika putra ! jaisA idhu gamana ke dRSTAnta se jIva ko Azrita karake karmoM meM bheda nirUpita kiyA gayA hai usI prakAra se nArakakRta karmoM meM bhI paraspara meM bheda hai aisA jAnanA cAhiye isI prakAra se bheda 'jAva vemANiyANaM' yAvat vaimAnika paryanta kRtAdi karmoM kA jAnanA cAhiye / sU05 // ave mAhIyutra zithI asune pUche cha ?-'neraiyANa pAve kamme jeyakaDe.' he bhagavAna nArakIya jIvane je kRta, kiyamANu ane kariSyamANa pApakarma che temAM bheda akhtara che ? ke nathI ? tenA uttaramAM prabhu kahe che kekare mAkadiya putra bANanA gamananA daSTAMtathI jIvane uddezIne karmomAM parasparamAM jevI rIte bheda batAvela che. te ja pramANe nArakIya jI e karelA karmomAM paNa parasparamAM bheda che. tema samajavuM. e ja rItanA bheda jAva vemANiyANaM' yAvat vaimAni paryantana ta ThiyamA bhane rivyamAna karmonA samajavA. sUpa che Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- bhagavatIne haraNameyaM vuiyaM samaNAulo! evaM jAva vemANiyANaM sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! ti ||suu06|| aTArasame lae taIo uddeso lmtto|| chAyA-nairayikAH khalu bhadanta ! yAna pudgalAn AhAratayA gRhNanti teSAM khallu bhadanta ! pudgalAnAm eSyatkAle katimAgamAharanti, katibhAgaM nirjarayanti ? mAkaMdikaputra! asaMkhyeyabhAgamAharanti, anantabhAgaM nirjarayanti / samarthAH khalu bhadanta! kecit teSu nirjarApudgaleSu AsituM vA yAvat tvam vartayituM vA ? nAyamarthaH samarthaH, anAdharaNametaduktaM zramaNAyuSman ! evaM yAvat vaimAnikAnAm / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta | iti ||suu06|| aSTAdazazatake tRtIyoddezakaH samAptaH // TIkA-'neraiyA NaM bhaMte !' nairapikAH khalu bhadanta ! 'je poggale AhAratAe gehaMti' yAn pudgalAn AhAratayA gRhNanti 'tesiM gaM bhaMte ! teSAM khalu bhadanta ! teSAm AhAratayA gRhItAnAm 'poggalANaM' pudgalAnAm 'seyakAlaMsi' eyarakAle bhaviSyakAle grahaNAnantaramityarthaH 'kaibhAga AhareMti' katimAgamAharanti 'kaibhAgaM nijjareMti' katibhAgaM nirjasyanti he bhadanta ! ye ve nArakA pahile karma ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA hai vaha karma pudgalarUpa hotA hai ataH aba sUtrakAra pudgala sUtra kA kathana karate hai| 'neraiyA NaM bhaMte je jIve poggaLe AhAratAe geNhaMti' ityaadi| TIkArtha-isa sUtra dvArA mAkandika putra anagorane prabhu se aisA pUchA hai-'neraDyA gaM bhaMte !' he bhadanta ! narayika 'je poggale AhArattAe' jina pugaloM kA AhArarUpa se gRhIta hue 'tesiMNaM bhaMte!' AhAra rUpa se gRhIta huve una pudgaloM ke 'seyakAlaMsi' bhaviSyakAla meM 'kahabhAgaM AhAreti0' kitane bhAga kA ve nAraka AhAra karate haiM aura kitane bhAga kI nirjarA karate haiM-arthAt karmonA svarUpanuM nirUpaNa pahelAM karavAmAM AvyuM che. te karma pagala rUpa hoya che. jethI have sUtrakAra pudgala sUtranuM kathana kare che. tenuM paheluM sUtra pramANe cha-'neraiyA NaM bhate ! je poggale AhArattAe gehati' tyAlA TIkAtha-A sUtrathI mAkaMdikaputra anagAre prabhune evuM pUchayuM che ke neraiyA NaM bhaMte ! bhagavan naiyi 1 'je poggale AhArattAe' mAhA233 2 pugatAna praDa 42 cha. 'vesiNaM bhaMte ! mAlA232 ara rAya sAthI 'seya kAlaMmi' bhaviSyamA 'kaibhAgaM AhAre ti0' nA24 TamA bhAgane AhAraka kare che? ane keTalA bhAganI nirjarA kare che? arthAt keTalA Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za018 u0 3 sU0 6 pugalAhArasvarUpanirUpaNam 663 AhArAya yAn pudgalAn gRhNanti teSu katibhAgaM bhaviSyakALe Aharanti katimArga ca parityajanti iti praznaH, bhagavAnAha-'mAgaMdiyaputtA!' he mAkaMdikaputra ! 'asaM khejjaimAgaM AhAreti anaMtamArga nijjareMti' gRhItapudgalAnAM madhyAt asaM khyeyabhAgam asaMkhyAvatabha bhAgam bAharanti AhAratayA gRhNanti, tathA tasmAdeva anantamAgam anantatamaM mAgaM ca nirjarayanti he mAkandikaputra ! nArakANAM gRhI. tAhArapudgalanAM madhyAt asaMkhyeyatamo bhAga eva AhRto bhavati anantatamo bhAgacaM parityakto bhavatIti uttrpkssaashyH| 'cakkiyA NaM bhaMte ! kei' samarthAH khalu bhadanta kitane bhAga kA parityAga karate haiM ! tAtparya aisA hai ki jo ve nAraka AhAra ke liye jina pudgaloko grahaNa karate haiM, unameM kitane bhAga ko ve AhAra ke kAma meM lete haiM aura kitane bhAga ko choDa dete haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'mAgaMdiyaputtA !0' he mAkandikaputra! gRhIta pudgaloM ke madhya se asaMkhyAtaveM bhAgarUpa pudgaloM ko ve AhArarUpameM grahaNa karate haiM aura gRhIta pugaloM ke madhya se anantaveM bhAgarUpa pudaloM ko ve choDa dete haiM arthAt AhArarUpa se grahaNa nahIM karate haiN| arthAt nAraka jIvoM ne jitane AhAra pudgaloM ko grahaNa kiyA hai ve saya ke saba pudala AhArarUpa se pariNata nahIM hote haiM kintu unameM asaMkhyAta kA bhAga dene se jo labdha AtA hai utane mAtra pugaloM ko ve AhArarUpa meM pariNamAte haiM pAkI ko nahIM / grahaNa kiye hue AhAra pudgaloM ke anantaveM bhAgapramANa pudgala parityakta hote haiM / aba mAkandikaputra anagAra prabhu se aisA pUchate haiM-'cakiyA NaM bhNte| kei0' he bhAgane tyAga kare che? kahevAnuM tAtparya e che ke nAraka AhAra mATe je pudgalene grahaNa kare che, te paikI je keTale bhAga te AhAranA upa gamAM le che? ane keTalA bhAgane tyAga kare che? tenA uttaramAM prabhu kahe cha 4-mAgaMdiya puttA' bhIsya! pa 42 pusa / asaMkhyAta bhAgarUpa pudgalene teo AhArarUpe grahaNa kare che ane grahaNa karelA pudgalamAMthI anaMtamAM bhAgarUpa pudgalene teo tyajI de che. arthAt AhArarUpe letA nathI. kahevAnuM tAtparya e che ke-nArakajIe jeTalA AhAra pudgalene grahaNa karyA che, te badhA ja pudgale AhArarUpe pariNamatA nathI. temAM asaMkhyAtane bhAga ApavAthI je bAkI rahe che, phakata teTalA ja pud. gale teo AhArarUpe pariNumAve che bAkInA nahIM. ane je bAkI rahe che te anantamAM bhAga pramANa che. te anaMtamAM bhAga pramANu yugala tyajela DAya che. Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 904 bhagavatI sUtre kecit 'teSu nijjarAyoggalesu' teSu nirjarApudgaleSu 'Amaittae vA jAva tuyahitara vA' Asitum-upaveSTuM vA yAvat sag varttayituM vA atra yAvat padena 'sahatae vA ThAittae vA nisIittae vA zaktuiM vA syAtuM vA niSattuM vA iti saMgraho bhAtIti bhadanta ! kecana puruSAH teSu nirjarApuJjaleSu upaveSTuM zayituM sthAtuM nipattuM tvag parivarttayituM vA samarthAH bhAnti kimiti praznaH, bhagavAnAha - No iTThe samar3e' nAyamarthaH samarthaH tepu nirjarApudraleSu upavezanAdi karttuM na ko'pi samarthaH / kathaM na samarthastatrAha - 'aNAharaNa meyaM buiyaM samaNAuso' anAdharaNametat ukta zramaNAyuSman ! he bhramaNa ! AyuSman ! etat nirjarApudgalajAtaM tIrthakaragaNadharaiH anAdharaNam Aghatu makSamam uktam naivat pulagAvaM kasyApi adhAro yenAtra keSAMcidapi AsanAdikaM saMbhavet apitu anAdhAratayA kathamiva kasyApi tatra nirjabhadanta ! ye jo parityaktarUpa nirjarApudgala haiM so ina nirjarApudgaloM meM kyA koI jIva baiTha sakatA hai ? yA karavaTa badala sakatA hai ? yahA~ yAspada se 'sahattae vA TAittae vA nisIhattae' ina padoM kA saMgraha huA hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'ko iNaTTe samaTTe' he mAkandika putra ! yaha artha samartha nahIM hai / arthAt una nirjarA pugaloM para koI bhI jIva upavezanAdi kriyA karane ke liye samartha nahIM hai ? kyoMki 'aNAharaNameyaM bujhyaM0' bhramaNa AyuSman yaha nirjarA pudgala samUha kisI bhI vastu ko apane meM dharane ke liye akSama hai / arthAt yaha pudgalajAta kisI kA bhI AdhArabhUta nahIM hotA hai ki jisase yahAM kisI ko bhI baiThane Adi rUpa kriyA ho sake anAdhArarUpa hone ke kAraNa kisa prakAra se kisI bhI jIva kI usa nirjarApudgala meM upavezanAdirUpa irIthI bhAIhIya putra anagAra asune yevu che che 'cakkiyA NaM bhate ! dhair.' huM bhagavat je A tyAga karelA nirjarA puddagalAmAM zu kAI jIva mesI za che ? 'saittae vo ThAittae vA nisIittara vA ' athavA sui zake ? ravaTa-paDakhu khadalI zake che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-Lo iTTe samaTTe' De bhAI hIthuna ! yA artha marobhara nathI. arthAt te nirbhaza pudgalA para kAi paNa jIva besavA vi. naTakriyA karavA samatha thaI zakatA nathI bhaTThe 'aNAharaNameyaM buiye0 ' he zramaNa AyuSman mA nirbharA yuhUgala punlRgalA samUha koipaNa vastune pAtAnAmAM mUkI zakatA nathI. arthAt A puTTugala samUha kAInA paNa AdhArarUpa thatA nathI. ke jethI ahiyAM kAI paNa ekavA vagere kriyA karI zake. jethI AdhArarUpa na hovAne kAraNe kAipaNa jIvanI te nirjarA pudgalamAM esavA rUpa kriyA kaI rIte thaI zake ? Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyandrikA TIkA za018 u0 3 sU0 6 pudgalAhArasvarUpanirUpaNam 695 rApudgale upavezanAdikaM syAditibhAvaH / 'evaM jAva vemANiyANa evaM yAvadvaimAnikAnAm yathA nArakeNa gRhItapudgalAnAM bhaviSyasamaye asaMkhyeyatamabhAgasyaiva AharaNaM bhavati anantatamabhAgasya nirjaraNam , yathA vA na ko'pi tAdRza nirjarA. pudgaleSu upavezanAdikaM kartuM zaknoti anAdhAratvAt tathA vaimAnikaparyantAnAmapi gRhItAhArapudgalebhyaH asaMkhyatamabhAgasyaiva AhAro bhavati anantatamabhAgasyanirjaraNam tAdRzapudgaleSu na kospi AsanAdikartuM zakto'nAdhArasvAdiva, ityAdikaM sarva jJAtavyamiti AhAro'tra ona AhAro draSTavyaH / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti he bhadanta ! yad devAnupiyeNa niveditaM tat kriyA ho sakatI hai ? arthAt nahIM ho sakatI hai| 'evaM jAva vemANi. yANa' jisa prakAra se nAraka dvArA gRhIta puloM kA bhaviSyatsamaya meM asaMkhyAtavAM bhAga AhRta (AhAra rUpa meM pariNata) hotI hai aura anantavA bhAga nirmANa hotA hai tathA tAdRza nirjarApudgaloM meM koI bhI jIva upavezanAdi kriyA nahIM kara sakatA hai kyoMki ve anAdhArarUpa hote haiM usI prakAra se vaimAnika paryanta jIvoM ke bhI gRhIta AhAra pudgaloM meM se asaMkhyAtaveM bhAgapramANa pudgala hI Ahata hote haiM aura anantaveM bhAga rUpa pudgala nirjarita hote haiM aura aise nirjaritapudgaloM meM koI bhI jIva upavezanAdika kriyA karane meM samartha nahIM hotA hai kyoMki ye anAdhArarUpa hote haiM ityAdi kathana saba yahAM para lagA lenA cAhiye AhAra zabda se yahAM oja AhAra kA grahaNa huA hai 'sevaM bhaMte / sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! Apa devAnupriya ne jo yaha kahA hai bhAta (yA zatI nathI. 'eva jAva vemANiyANaM' 2 zata nA24 7ve grahaNa karela pudagale bhaviSyakALamAM asaMkhyAtane bhAga AhAra rUpe pariName che. ane anantamAM bhAgane tyAga thAya che. ane te tyAga karAyelA pudulemAM kaI paNa jIva besavA vi. kriyA karI zakatA nathI kema ke te anAdhAra rUpa che. te ja rIte vaimAnika sudhInA jIvomAM paNa grahaNa karela a hAra pudgale mAMthI asaMkhyAta bhAga jeTalA pudgala ja AhArapaNa rUpe grahaNa karAya che. ane antamA bhAgarUpa pudgala nirjarita (tyAga karAyalA) hoya che, ane evA nirjarita pudgalemAM kaI paNa jIva besavA vigerenI kriyA karI zakatA nathI. kema ke te anAdhArarUpa hoya che. vigere badhuM ja kathana ahiM paNa samajavuM. ahiyAM AhAra zabdathI eja AhAra grahaNa karAve che. Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre evameva sarvataH satyameva sarvataH satyamevevi uktvA mAndikaputra bhagavantaM vandananamaskArAdikaM kRtvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharati iti ||muu0 6 / / // iti zrI vizvavikhyAta- jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhApA'kalitalalitakalApAlApakamavizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka, pAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjamadatta-- 'jainAcArya' padabhUpita - kolhApurarAjaguruvAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -yUjya zrI ghAsIlAlavataviracitAyAM zrI "bhagavatImUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM aSTAdazazatake tRtIyodezakA smaaptH||18-3|| vaha sarvathA satya hI hai / isa prakAra kaha kara mAndika putra anagArane bhagavAn ko vaMdanA kI namaskAra kiyA yAvat yaha saba karake phira ve saMyama aura tapase AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para birAjamAna ho gaye ||stuu0 6 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke aThArahaveM zatakakA tIsarA uddezaka samApta // 18-3 // "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti" 3 sAvana mA5 vAnu priye 2 4thana karyuM che. te sarvathA satya che. he bhagavana ApI devAnuM priye je kahyuM che te yathArtha che. A pramANe kahIne mAkadIputra anagAre bhagavAnane vaMdanA karI namaskAra karyA, vaMdanA namaskAra karIne pachI teo tapa ane saMyamathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thayA. sU, dA jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghasIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA aDhAramA zatakane trIjo uddezaka samApta . 18-3